You are on page 1of 166

T.C.

GAZ N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ULUSLARARASI L K LER ANAB L M DALI

KUZEY KAFKASYA ZERK CUMHUR YETLER BALAMINDA RUS DI POL T KASI

YKSEK L SANS TEZ

Hazrlayan Ahmet Arkn BLKBAI

Tez Danman Do. Dr. Mehmet Emin AIRAN

Ankara - 2007

Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne Ahmet Arkn Blkbana ait Kuzey Kafkasya zerk Cumhuriyetleri Balamnda Rus D Politikas adl alma, jrimiz tarafndan Uluslararas likiler Anabilim Dalnda YKSEK L SANS TEZ olarak kabul edilmitir.

( mza) ye............................................................ Do. Dr. Mehmet Emin AIRAN (Danman)

( mza) ye............................................................ Prof. Dr. Haydar AKMAK

( mza) ye............................................................ Do. Dr. Hasan NAL

NDEK LER

NDEK LER................................................................................i KISALTMALAR..............................................................................v G R .............................................................................................1

B R NC BLM RUSYA FEDERASYONUNUN S YASAL VE DAR S STEM I. RUSYA FEDERASYONUNDA DAR YAPI.............................................6 II. RUSYA FEDERASYONUNDA S YAS HAYAT.......................................9
A. Yeltsin Dnemi.......................................................................................9 B. Putin Dnemi........................................................................................13 1. Putinin Reformlar............................................................................17 a. Merkezi Otorite..........................................................................18 b. Oligari...................................................................................... 23

III. RUSYA FEDERASYONUNDA FEDERAL YAPI ..................................25


A. Bte Federalizmi...............................................................................30 B. Federe Birimlerin Uluslararas ve D Ekonomik likiler Kurma Yetkisi.................................................................................................32 C. Federal Reformlar...............................................................................33 D. Rus Federalizminin Bugnk Durumu................................................35

ii

K NC BLM RUSYA FEDERASYONU DI POL T KASI I. RUS DI POL T KASI..............................................................................38


A. D Politikaya Yn Veren Akmlar......................................................40 1. Atlantikiler...................................................................................41 2. Avrasyaclar..................................................................................46

II. DI POL T KADA YELTS N VE PUT N DNEM ...................................51


A. Yeltsin Dnemi Rus D Politikas.....................................................51 B. Putin Dnemi Rus D Politikas........................................................59 1. Ulusal Gvenlik Doktrini...............................................................61 2. Askeri Doktrin...............................................................................62 3. D Politika Doktrini......................................................................62

III. 11 EYLL SONRASI RUS DI POL T KASI..........................................65 IV. PUT NLE K NC DNEM.....................................................................69 V. RUS DI POL T KASINDA ENERJ FAKTR....................................71 VI. YEN DNYA DZEN NDE RUSYA VE RUS DI POL T KASI............74

NC BLM RUS DI POL T KASINDA KUZEY KAFKASYA

I. KAFKASYA KAVRAMI...........................................................................77
A. Kafkasyann Etnik Yaps.................................................................78

iii

II. KUZEY KAFKASYA...............................................................................80


B. Kuzey Kafkasyann Jeopolitik nemi...............................................80 C. Rusyann Kuzey Kafkasya Politikas................................................82 D. Rusya Federasyonu ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri..................87 1. Genel Deerlendirme...................................................................87 2. Kuzey Kafkasyada Etnik atmalar...........................................88 a. Dastan....................................................................................89 b. eenistan................................................................................92 c. nguetya...................................................................................95

d. Kuzey Osetya............................................................................97 e. Kabardey-Balkar.......................................................................98 f. Karaay-erkes.......................................................................100 g. Adigey......................................................................................102

III. KUZEY KAFKASYADAK SORUNLARIN RUS DI POL T KASINA


YANSIMALARI.............................................................................................104 A. Kuzey Kafkasyadaki Sorunlarn Yakn evredeki Etkileri................105 B. een Sorununun Yansmalar.........................................................110 1. Gney Kafkasya (Transkafkasya) Blgesi....................................114 a. Grcistan..................................................................................115 (1). Abhazya Sorunu.................................................................116 (2). Gney Osetya Sorunu........................................................118 (3). Panki Vadisi Sorunu...........................................................119 b. Azerbaycan..............................................................................121

iv

c. Ermenistan...............................................................................123 2. Trkiye.........................................................................................125 3. Bat.............................................................................................127 a. ABD.........................................................................................129 b. Avrupa.....................................................................................131

IV. KAFKASYANIN GELECE ..............................................................135 SONU......................................................................................137 KAYNAKA...............................................................................144 ZET.........................................................................................155 ABSTRACT...............................................................................157

KISALTMALAR
AB ABD a.g.e. AG K a.g.m. AG T AK AKKA ASEAN : Avrupa Birlii : Amerika Birleik Devletleri : Ad Geen Eser : Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans : Ad Geen Makale : Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat : Avrupa Konseyi : Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Anlamas : Association of Southeast Asian Nations (Gneydou Asya Uluslar Birlii) : Bamsz Devletler Topluluu : Baknz : Birlemi Milletler : eviren : Derleyen : Editr : Federalnaya Sluzhba Bezopasnosti (Federal Gvenlik Servisi) : Gelimi Yedi lke ( ABD, Kanada, Almanya, Fransa, talya, ngiltere, Japonya) : Hazrlayan : International Monetary Fund (Uluslararas Para Fonu) : Komitet Gosudarstvennoy Bezopasnosti (Devlet Gvenlik Komitesi)

BDT Bkz. BM ev. Der. Ed. FSB

G-7

Haz. IMF KGB

vi

NATO

: North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik Antlamas rgt) : Organisation for Economic Co-operation and Development (Ekonomik Kalknma ve birlii rgt) : Council of Europe Parliamentary Assembly (Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi) : Rusya Federasyonu : Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti : Sovyetler Birlii : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii : Sluzhba Vneshney Razvedki (D stihbarat Servisi)

OECD

PACE

RF RSFSC SB SSCB SVR

GR
II. Dnya Sava dnyay iki kutba blerek Souk Sava ortamn dourdu. Bat Blokunun lideri ABD ve Dou Blokunun lideri SSCB arasndaki bu sava Dou Blokunun k ve Sovyetler Birliinin dalmas ile sona erdi. Dnya artk ABDnin tek bana hakim olduu tek kutuplu bir dnemi yaamaktayd.

1991 ylnda Sovyetler Birliinin k, bu topraklarda on be bamsz devlet ortaya kard. Bylesine byk bir paralanma blgesel etkileri bir yana uluslararas sistemi de derinden etkileyerek dnyadaki g dengelerini deitirdi. Eski Sovyetler Birliinin mirasn devralarak ortaya kan Rusya Federasyonunun izleyecei politikalar, belirsizliin hakim olduu uluslararas ortamda gelecei ekillendirmedeki etkisi bakmndan olduka nemli ve dikkate deerdi. Ortaya kan yeni jeopolitik durumun uluslararas ilikilerdeki yansmalarna dair tahminler yaplmaya baland.

Sovyetler Birliinin yklmas, mirass olan Rusya Federasyonunu kimlik arayna yneltti. Rusyann Douya ve yakn evresine mi yoksa Batya m ynelecei sorunsal farkl dnemlerde farkl politikalarn izlenmesine yol at. Bu tartma lke iinde bulunan iki temel grup arasnda cereyan ediyordu: Batl deerlerin kabul edilmesi ve Batyla btnlemeyi savunan Atlantikiler ile Rusyann Batdan uzak kendine zg bir medeniyeti ve jeopolitik konumu olduunu, burdan hareketle yakn evresinde etkin olmas gerektiini savunan Avrasyaclar. Bu ortam ierisinde Rusya Federasyonu yeni siyasi arenada farkl bir d politika aray iine girdi. Gei dneminin getirdii zorluklarla birlikte, i ve d politikada yeni yntemler uygulamaya balad. Zira, Rusya BDTyi kurarken, yan banda gelimi bir Avrupa, Souk Savatan galip kan gl bir ABD ve zerlerindeki Rus basksndan kurtulmak isteyen bamszlna yeni kavumu Avrasya cumhuriyetleri vard. Snrlarn klmesiyle yaanan bu siyasi-ekonomik-

askeri deiim kimlik sorunu eklinde ortaya kt ve Rusya yeni dnya sisteminde hesaba alnan bir aktr olmann yollarn aramaya balad.

Rusyada i ve d politikada izlenen tutumlar dnemlere ve karar vericilerin deiimine gre gelierek ekillendi. Avrasyaclk ve Batclk arasnda yaanan kimlik aray, devletin kuruluunun ilk yllarnda Batdan yana tavr alnmas ile bir rotaya girdi. Orta Asya ve Kafkasyada bulunan eski Sovyet cumhuriyetleri ile ilikilerin ihmal edildii bu dnem 1993te yakn evre stratejisinin benimsenmesiyle sona erdi. Eski Sovyet sahas artk birincil nemdeydi. Rusya bu blgede eski hakimiyetini yeniden tesis etmek istiyordu. Putinle birlikte Avrasyac eilim belirgin hale geldi ancak 11 Eyll terr saldrlar Rusyay zellikle uluslararas gvenlikle ilgili konularda Bat ile ibirliine yneltti. Rus d politikas yakn evreyi ihmal etmeden Bat ile ilikileri dengeleyen ve karlar dikkate alan pragmatik bir nitelie kavutu.

Rus d politikasnn ekillenmesinde Kafkasya blgesinin nemli bir rol vardr. Blgenin jeopolitik konumundan kaynaklanan stratejik nemi d politikaya yansmaktadr. Rusyann Kafkasya politikalar bata blge devletleri (Trkiye, ran, Azerbaycan, Ermenistan, Grcistan) olmak zere, AB ve ABD ile ilikileri de etkilemektedir. yle ki, Kafkasya, zengin enerji kaynaklar ve mevcut konumuyla zerinde nfuz mcadelesinin sahnelendii bir corafyadr. Bu konumu itibariyle byk gleri kendisine ekmesi ve Rusya ile kar karya getirmesi kanlmazdr. Blgeyi hayat sahas olarak gren Rusya askeri ve siyasi anlamda kontrol elinde tutma gayreti iindedir. Bu deerlendirmeler dorultusunda; Rusyann Kafkasya politikas,1

Kafkaslar, buna bal olarak Avrasyay karlar dorultusunda kontrol etmek ve ABD aleyhinde kullanmak, ABDnin kendine stratejik ortak olarak seebilecei lkeler ile ibirlii yapmasn engellemek,
Akif KEM K: Kafkaslarda Trkiye-ABD birlii, Harp Akademileri Blteni, Yl 36, Say 196, (Temmuz 2000), 161.
1

Kaybettii deerleri belirli bir zaman sonra, tekrar kazanmak ve eskisine nazaran daha byk bir siyasi, ekonomik ve askeri gce sahip olarak ABDnin karsnda yerini almak eklinde ortaya kmaktadr.

Blgesel dzeyde ise; Ermenistan ile stratejik ortakl pekitirmek, Grcistandaki etnik problemleri koz olarak kullanarak Grcistann toprak btnln tehdit etmek ve Azerbaycann Hazar havzasndaki enerji kaynaklar ve terminallerini kontrol altna almak maksadyla,Dalk Karaba sorununun zm iin Azerbaycana kar Ermenistan koz olarak kullanmaktr.2 Kuzey Kafkasyadaki problemlerin Rusyann bu lkelerle ilikilerinde etkili bir ara olduunu sylemek mmkndr. Bask ve mdahale amacyla, yakn evresindeki etnik sorunlar bu lkeler aleyhine kullanan Rusya, Kafkasya blgesindeki kontrol elinde tutmak istemekte ve Sovyetler Birlii dneminden gelen etkinliini kaybetmek istememektedir.

Rus d politikasna yansmalar asndan, Kuzey Kafkasya ve Transkafkasyada (Gney Kafkasya) yaanan gelimeler birbirleriyle balantl olsa da bu almada zellikle Rusya Federasyonuna bal yedi

cumhuriyetten ( Adigey, Kabartay-Balkar, Karaay-erkez, Kuzey Osetya, eenistan, nguya, Dastan) oluan Kuzey Kafkasya zerinde durularak mevcut etnik ve siyasi sorunlar incelenmi, gereken yerlerde Transkafkasya ile ilgili sorunlara da deinilmi ve bu erevede temel olarak Rus d politikas izah edilmeye allmtr.

Bu almann amac u ekilde zetlenebilir: Uzun tarihi ve zengin kltryle Rusya dnyann en byk lkelerinden biridir. Kendi iindeki sorunlara ramen, hatr saylr bir ekonomiye ve askeri gce sahip olmasnn yan sra Avrasya ktasndaki mevcut konumu onun, uluslararas alanda nemli rol oynamaya devam edecek bir aktr olduunu gstermektedir. Bu zellikleri dikkate alndnda Rusya gibi bir aktrn uluslararas ilikilerinin,

Hakan KANTARCI: Kskataki Blge Kafkasya, ( stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2006), 111.

d politikasnn ve d politikasn etkileyen faktrlerin incelenmesi nem kazanmaktadr. Bylece bu devletin deien uluslararas sistem iindeki konumu ve bunun gerei olarak izledii kresel politikalar daha iyi anlalacaktr.

alma blmden olumaktadr. Rusya Federasyonunun Siyasal ve dari Sistemi balkl birinci blmde Rusyadaki siyasi sistemin nasl iledii Rus Anayasas erevesinde anlatlm, yasama ve yrtme organlar hakknda bilgi verilmitir. Siyasi gelimeler Yeltsin dnemi ve Putin dnemi eklinde zetlendikten sonra, Putinin iktidara gelmesiyle birlikte siyasi ve ekonomik istikrarn salanmas amacyla yaplan reformlar ksaca

anlatlmtr. Rusyadaki federal yap ve federal unsurlarla ilgili bilgiler verilmitir. Bu blm, Rus d politikasnn daha iyi anlalmasn salamak iin hazrlanan, Rusyann i siyasi gelimelerinin ve idari sisteminin ksaca anlatld bir blmdr.

kinci blm Rusya Federasyonu D Politikas baln tamaktadr. Bu blmde ncelikle Rus d politikasnn resmi erevesi Rus Anayasas dikkate alnarak izilmitir. D politikann oluumunu etkileyen Rus dncesi anlalmaya allm ve dnemler itibariyle Rus d politikasnn

incelenmesine geilmitir. Dnemlere gre d politikann izledii seyir ve genel d politika eilimleri sebep ve sonularyla birlikte ele alnm ve bu alandaki resmi belge niteliindeki doktrinler incelenmitir. 11 Eyll sonras deien uluslararas sistemin etkisiyle yeni boyutlar kazanan Rus d politikas farkl ynleriyle irdelenmi, d politikaya yn veren akmlar anlatlmtr.

Rus D Politikasnda Kuzey Kafkasya adl nc blmn banda Kafkasya blgesi kavram aklanm, bu blgede yaayan etnik unsurlardan sz edilmitir. Genel olarak Kafkasyann jeopolitiinden hareketle blgedeki durum anlatlarak Rusyann Kuzey Kafkasyaya ynelik politikalar ele alnm, blgede Rusyaya bal cumhuriyetlerdeki sorunlardan bahsedilerek

bunlarn d politikaya yansmalar tespit edilmeye allmtr. Bu erevede; Rusyann Gney Kafkasya Cumhuriyetleri (Ermenistan, Azerbaycan,

Grcistan), Trkiye ve Bat (ABD ve Avrupa) ile ilikilerinde, genelde Kuzey Kafkasya zelde ise uluslararas bir yn bulunmas nedeniyle een sorununun etkileri ve Rus d politikasndaki yansmalar ele alnmtr.

I. BLM

RUSYA FEDERASYONUNUN S YASAL VE DAR S STEM

I. Rusya Federasyonunda dari Yap

Rusya Federasyonu bakanlk sistemi ile idare edilmektedir. 1993te kabul edilen Anayasa, lkenin gl bir bakanlk altnda Federal Cumhuriyet dzeninde idare edilmesini ngrmektedir. Rusya Federasyonunun lideri ve yneticisi konumunda olan devlet bakan drt yllk bir sre iin halk tarafndan seilir. Ayn kii st ste yalnzca iki kez seilebilir. Devlet bakan lkenin i ve d politikasn yrterek, izlenecek politikalar belirler.

Dokunulmazla sahip olan Rusya Federasyonu Devlet Bakannn; babakan atamak, hkmet toplantlarna bakanlk etmek, hkmeti grevden almak, st dzey yarg ve denetim kurumlarnn yneticilerini greve getirmek ve grevden almak, Dumay feshetmek, af ilan etmek gibi ok nemli yetkileri vardr. Rusya Devlet Bakan ayn zamanda Rusya Silahl Kuvvetlerinin Bakomutandr.1

Rusya Federasyonunun temsil ve yasama organ Federal Meclistir. Federal Meclis, Federasyon Konseyi ve Devlet Dumasndan oluur. st meclis konumundaki Federasyon Konseyinde federal unsurlar temsil edilir. Konseye Rusya Federasyonuna dahil olan birimlerin her birinden, bir kii temsil bir kii de yrtme organndan olmak zere ikier temsilci girer. Devlet Dumas drt ylda bir yaplan genel seimlerle belirlenen 450 milletvekilinden oluur. Milletvekilleri belirli bir partiden veya bamsz olabilir. Ayn kii ayn zamanda hem Federasyon Konseyinin hem de Devlet Dumasnn yesi olamaz. Devlet Dumas milletvekili, devlet iktidarnn dier temsil organlarnda

Rusyann Siyasi Sistemi, http://www.rusya.ru/tur/index/siyasi_ve_idari_yapi

ve yerel zynetim organlarnda milletvekili olamaz. Federal Meclis daimi olarak alan bir organdr. Federasyon Konseyi ve Devlet Dumas birbirlerinden ayr toplanr. lev ve yetkileri asndan Devlet Dumas yasama zellii ar basan bir meclis, Federasyon Konseyi ise danma ve temsil zellii ar basan bir senato grnmndedir.2 Ancak son yllarda neminin azald bir gerektir. Federasyon Konseyinde Rusya Federasyonuna dahil olan 89 idari birimden ikier kii olmak zere toplam 178 ye bulunur. Son yllarda Federasyon Konseyinin yetkileri azaltlrken Duma, etkinliini artrmaktadr. Rusyada yrtme gc hkmettedir. Rusya hkmeti, babakan, babakan yardmclar ve federal bakanlardan oluur. Babakan, grevine Devlet Bakan tarafndan Devlet Dumasnn onayyla atanr. Babakan atandktan sonra en ge bir hafta iinde federal yrtme organlarnn yaps hakkndaki nerilerini, babakan yardmclar ve federal bakanlarn isimlerini Devlet Bakanna sunar. Hkmetin, federal btenin belirlenmesi, finans, kredi ve para politikasnn uygulanmas, sosyal yardm, salk, kltr, bilim gibi alanlarda tek bir devlet politikasnn yrtlmesi, lke savunmasnn, devlet gvenliinin salanmas iin nlemler almas gibi grevleri vardr. Rusyada hkmetin, arlkl olarak ekonomik ynetim organ olduu sylenebilir. Rusyada Anayasa Mahkemesi, Yargtay, Dantay, Saytay gibi yarg ve yrtme alannda kurulmu anayasal yksek devlet kurumlar vardr.3 Bu idari yaplanma 12 Aralk 1993 tarihli Rusya Federasyonu Anayasas ile oluturulmutur. Ulusal gvenlik politikalarnn saptanmasnda nemli bir kurum olan Gvenlik Konseyi, 1992'de Yeltsin tarafndan karlan Gvenlik Yasasyla kurulmutur. Gvenlik Konseyinin iki tr yesi vardr. Devlet Bakan, Babakan, Konsey Sekreteri, Dileri Bakan, Savunma Bakan, FSB (Federal Gvenlik Servisi) Bakan, Konsey'in srekli yeleridirler.

2 3

Yaar ONAY: Rusya ve Deiim, (Ankara, Nobel Yaynlar, 2002), 203-204. Rusyann Siyasi Sistemi, http://www.rusya.ru/tur/index/siyasi_ve_idari_yapi

Federasyon Konseyi Bakan, Duma Bakan, Devlet Bakanl Ofis Bakan, ileri Bakan, Adalet Bakan, sivil savunmadan ve olaanst durumlardan sorumlu Bakan, Genelkurmay Bakan, Basavc, Snr Koruma Hizmeti Bakan, SVR (D stihbarat Servisi) Bakan, Bilimler Akademisi Bakan ile Devlet Bakannn yedi idari blge temsilcileri ve dier yeler gerektiinde Konsey toplantlarna katlrlar. Devlet Bakan Gvenlik Konseyine bakanlk eder ve toplantya arr. Gvenlik Konseyi, milli gvenlik ve d politika konularnda nerilerde bulunur, milli gvenlii salayan kuvvetlerin ve unsurlarn faaliyetlerini koordine eder, alnan kararlarn uygulanmasn kontrol eder.4 Rusya 17 milyon km lik bir alan zerinde yetmii aan farkl etnik grubun yaad ve anayasa ile belirlenen 89 idari birimden oluan federal bir devlettir. Bu birimler merkeze bal olmakla birlikte kendi yasalar, yasama, yrtme ve yarg organlar vardr. Bunlarn 21i cumhuriyet, 2si zel stat ehir (Moskova ve St. Petersburg) , 49u eyalet, 6s megablge, 1i zerk blge ve 10u zerk yredir. Ayrca Putin dneminde getirilen bir uygulama ile lke 7 ayr federal blgeye ayrlm ve balarna dorudan devlet bakanna bal birer vali atanmtr. G odaklarn merkeze ekmeye ynelik belirlenen bu blgeler Merkez (Moskova ve evresi), Kuzeybat (St. Petersburg ve evresi), Gney (Kuzey Kafkaslar ile Don/Rostov blgesi), Volga, Urallar, Sibirya ve Uzak Dou olarak adlandrlmtr.5

Osman Metin ZTRK: Ordu ve Politika, (Ankara, Gndoan Yaynlar, 1993), 252. Feryal KALKAVAN: Rusya Federasyonu'nda Federalizm ve nitarizm Tartmalar, Deien Dnyada Rusya ve Ukrayna, Der. Erhan BYKAKINCI, (Ankara, Phoenix Yaynlar, 2004), 11.
5

II. Rusya Federasyonunda Siyasi Hayat A. Yeltsin Dnemi Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan Rusya Federasyonunun ilk devlet bakan olan Boris Yeltsin 1991-1999 yllar arasnda iki dnem sreyle grev yapmtr. Bu dnemde Rusyada meydana gelen siyasi ve iktisadi gelimelere ynelik yaplan aratrma ve raporlarn ounda, souk sava dneminin izleri grlmektedir. Gemiten miras kalan nyargl yaklam sonucu, Ruslarn her yapt giriim, eski Rus mparatorluunun yeniden canlandrlmasna ynelik giriimler olarak kabul grmtr. Oysa bu giriimlerin tek bir amac vard. Kt gidie son vermek ve uluslararas alanda Rusyaya saygn bir yer kazandrmak. Bu dneme damgasn vuran hareket Demokratik Rusya Hareketiydi. Kuruluu 1988 ylna kadar uzanan ve liderliini Boris Yeltsinin yapt Demokratik Rusya Hareketinin balangtaki amac, Komnist Partisinin ve KGBnin halk arasndaki itibarn drmek ve siyasi hayatta etkinlii azaltmakt. Bu yllarda Demokratik Rusya Hareketinin hedeflerinden biri Rus toplumunu Bat Modeli erevesinde siyasi ve kltrel ynlerde gelitirmek, bunun iin ise Batnn desteini kazanmakt.6 Souk savan ardndan kurulan yeni dnya dzeninde kazananlarla kaybedenler arasndaki fark gittike alyordu. Ya yeni dzene ayak uydurulacak ya da k belirtilerine maruz kalnacakt. Kaybedenler arasnda yer alan Rusyann lideri Yeltsin bu durumla ba etmek iin bir strateji benimsedi: Rusyann Bat ile hzl bir ekilde btnlemesi. Bu, kendilerinin, babalarnn ve byk babalarnn iinde yaadklar kurumlarn yklp dald 1991 ylnn o kargaas iindeki son haftalarnda hemen hemen tesadfi olarak benimsenen bir strateji idi. Yeltsin ierde serbest piyasaya ve demokratiklemeye, darda ise ABD ile stratejik ortakla
Fikret . OLGUN: Rusyann Bugnk Durumu zerine, Yeni Forum, Say 303, (Austos 1994), 23.
6

10

sarld. Yeltsin, oyunun yeni kresel kurallarn esasta kabullendi ve Rusyay bu sistemin iine mmkn olduu kadar abuk sokmann peine dt. Ancak, Batl politik ve ekonomik danmanlarn hzl tedbirlerine acele iinde sarlrken Yeltsin ve etrafndakiler, Batl modellerin Rusyann artlarna uydurulmas ihtiyacna yeterli dikkati gstermede baarl olamadlar.7 Yeltsinin bu stratejisi 1990lar boyunca inatla uyguland; ulusal ve blgesel seviyede seimler dzenli bir ekilde yapld; endstrinin %70i devletten zel teebbse devredildi ve Rusya en dk gmrk vergileriyle llen dnyann en ak ekonomilerinden biri oldu. Bununla beraber bu stratejinin baarszl ortaya kmaya balad: Milli gelir nfusun te birini yoksulluun iine atarak sekiz senede iyice azald. Liberaller bile gerekli reformlarn sadece yarsnn yaplmasnn gerektiine inand. Bu gerilemeye ramen, Yeltsin dmende olduundan politikada bir deiiklik yaplmad.8 1993 ylna gelindiinde halk Devlet Bakan Yeltsine verdikleri destei bir miktar ekti. 12 Aralk 1993 tarihinde yeni parlamento (Devlet Dumas) seimlerinde komnistler iyi oy almt. Reformcularn durumu ise parlak deildi. Dier taraftan Jirinovski bakanlndaki ar sac Liberal Demokrat Parti %25 oy almt. Halk giditen memnun olmadn seim sonular ile ifade etmiti. Seim, Rusyann d politikas zerinde etkisini hemen gsterdi. Hemen hemen btn politikaclar milliyetilie ve Baty eletirmeye baladlar. Rusyann d politikas zellikle komu lkeler sz konusu olduunda daha saldrgan hale geliyordu. Ancak seim sonularna ramen Yeltsin reformlara devam etmekte kararlyd.9 Bu seimlerde 12 Aralk 1993 tarihli anayasa da kabul edilmitir. Yeni anayasa bakana; hkmete iki kez gvenoyu verilmemesi halinde Devlet Dumasn feshetme, Devlet

Dumasndan geen kanunlar kabul etmeme, Parlamentoya bavurmadan

Peter RUTLAND: Putinin ktidar Yolu, Kadim Komumuz Yeni Rusya, Haz. Ylmaz TEZKAN, ( stanbul, lke Kitaplar, 2001), 152-153. 8 Peter RUTLAND: a.g.m., 152-153. 9 Abdullah DEM R: Tarihten Gnmze Rus Yaylmacl ve Yeni Kurulan Cumhuriyetler, ( stanbul, tken Neriyat, 1998), 168.

11

resmi

kararlar

alabilme

gibi

yetkiler

vererek

bakann

konumunu

glendiriyordu. Yeltsin ve ekibi reformlar konusunda kararl bir ekilde hareket etmelerine ramen halkn yaam koullarnda gzle grlr bir dzelmenin gerekletirilememesi, hatta koullarn giderek arlamas, rgtl su odaklarnn (Mafya) giderek Rus halknn yaamna damgasn vurmas reform kart gruplarn iini kolaylatrmt. ktisadi reformlara verilen ncelik ve izlenen siyasetler ile halkn tercihleri ayr izgilerde gelimeye balam ve karlalan sorunlarn zmnde ortaya kan gr ayrlklar lkeyi i savan eiine kadar getirmiti.10 Reformlara kar olan Devlet Bakan Yardmcs Rutskoy ile Parlamento bakan Hasbulatov lkedeki

kutuplamay tahrik etmi, bunun zerine Parlamento Yeltsini grevden alarak yerine Rutskoyu atamt. Bunun zerine Yeltsin parlamento binasn topa tutarak Rutskoy ve Hasbulatovu tutuklatmt. Bu siyasi krizde, beklenenin aksine ordu Yeltsini desteklemiti. 12 Aralk Parlamento seimlerinde reform yanllarnn ar bir yenilgiye uramasndan sonra Yeltsin, tamamen Bat yanls bir politika izlemenin baar getirmediini anlam ve bu tarihten sonra dou ile bat arasnda orta yolu benimseyen bir anlaya ynelmitir. Bat yanls Atlantiki grubun temsilcileri tasfiye edilmi ve Avrasyac sylemde bulunanlar nemli grevlere getirilmitir. 16 Haziran 1996 Bakanlk seimlerine ok az bir zaman kala, Rus halk gelecee endieyle bakmaktayd. Yaam standartlar Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra giderek ktlemiti. Halk byk umutlar balad reformlarn bekledikleri refah getiremediinden ikayetiydi. rgtl su (Mafya) olduka yaygnd. Eski gnlere duyulan zlem giderek artyordu. Bu gelimeler bakanlk seimlerini daha da nemli bir hale getiriyordu. Byle bir ortamda gerekletirilen seimlerin ilk turundan, hibir adayn %51 oy alamamas nedeniyle sonu alnamad. Yeltsin %35, Zuganov %31.5, Lebed %14.9, Yavlinski %7.6, Jirinovski %6 oy almt. Temmuz aynda yaplan
10

Yaar ONAY: a.g.e., 110.

12

ikinci tur oylamada Yeltsin bir kez daha bakan seildi. Ancak bakanlk Yeltsine pek yaramad ve ksa sre sonra ciddi salk sorunlaryla kar karya geldi.11 1996 seimleri, kazanmasna ramen, Yeltsinin taraftarlarnn azaldn gstermekteydi. Yeltsin eski evresini uzaklatrarak, yeni oluan oligari grubunu etrafnda toplad. Baz blge valileri ile ad hoc anlamalar yaparak bakanlk seimlerini kazanmt. Yeltsinin 1996 seim kampanyasn parasal ve medya glerle destekleyerek kazanmasn salayan, bylece Yeltsin ve ailesine yaknlk kuran ve bu suretle Rus ynetimini en tepede etkileme imkanna kavuan Oligarklar yedi grup altnda toplanabilir. Bunlar Alfa, nkombank, Logovaz, Menatep, Most, Oneximbank ve Sbs-Agro gruplardr.12 1991-1994 iktidarnn birinci dneminde: Yeltsine gvenen Bat dnyas parlamento seimleri ncesinde daha sa izgi izleyen Yeltsin kartlarnn parlamento iinde bombalanmalarn alklam ve bu yoldan demokrasinin kurulacan sanmtr.13 Yeltsin idaresinin son dnemlerinde, Rusyann Bat ile ilikilerindeki dengeler olduka ilgin bir yap arz etmekteydi. Sk sk deien Rus hkmetleri nemli uluslararas kararlarda geleneksel Rus tavrndan farkl olarak etkin olmayan bir grnm sergilemi, buna karlk Bat, Yeltsin rejimine maddi, manevi destekte bulunarak lke yneticilerinin anti-demokratik faaliyetlerine gz yummutur.14 Yeltsin ynetiminin ikinci dneminde de ekonomik ve siyasi istikrarszlk devam etmitir. Yeltsinin ikinci kez seilmesinde nemli rol oynayan oligarklar siyasete girmi, mafyann ortaya kyla devlet dzeni bozulmu, ard arda gelen ekonomik krizler yaam standartlarn drmtr. Vaad edilen yaam koullarna ulalamamas hatta bu koullarn daha da ktlemesi sistem kartlarnn saysn artrmtr. 1998deki byk ekonomik krizle halk tam bir
Yaar ONAY: a.g.e., 114-118. Fikret ERTAN: Rusyann Dnm, ( stanbul, Kzlelma Yaynclk, 2001), 53. 13 Hasan KN : Gnmzde Rus Milliyetilii ve Sonular, Avrasya Dosyas, Cilt 1, Say 1, ( lkbahar, 1994), 7-8. 14 Asem NAUABAYEVA: Yeltsinden Sonra Putinle Yeni Rusya, Stratejik Analiz, Cilt 1, Say 1, (Mays 2000), 7.
12 11

13

yoksulluk ve sefalet iine dm, IMF ile yrtlen almalar nedeniyle d yardma olan ballk artmtr. Gnden gne d bor yknn artmas,

ancak bunun devlet kasas yerine zel kiilere aktarlmas, devlet dnda farkl yaplar olduunu gsteriyordu.15 Yeltsin, iktidar dneminde babakanlk grevinde sk sk deiiklie gitmi, 1998-1999 yllar arasnda drt babakan (ernomirdin, Kiriyenko, Primakov, Stepain) atam ve sonunda Putini bu greve getirmitir. Buradan yola karak Yeltsinin babakanlk koltuunu, kendisine bir halef bulmak iin kullanm olduunu syleyebiliriz. Yerine geecek kii nemliydi nk Yeltsin elindeki imkanlar ve ayrcalklar kaybetmek istemiyor, kendisine bal bir halef istiyordu. Yeltsin dnemi, yeni kurulmu ve demokratik yapya gemeye karar vermi bir devlet olarak Rusyann kendini arad, lke ii ayrlklarla urald, ekonomik ve siyasi istikrarszlklarn yaand, uluslararas alanda da prestij kaybedilen bir dnem olmutur. Siyasi ve iktisadi alandaki baarszlklar nedeniyle halkn desteini ve gvenini yitiren Yeltsin 31 Aralk 1999da devlet bakanl grevinden istifa ederek yetkilerini V. Putine devretmitir.

B. Putin Dnemi Yeltsin, grevinden ayrlrken ynetimi, halef olarak setii Putine brakm, Putinin vekaleten srdrd devlet bakanl 26 Mart 2000 seimleriyle halk tarafndan onaylanmtr. Seimlerin ilk turundan zaferle kan Putin (%52.6 oy ile) Rus devletini toparlamaya ynelik uygulamalarna balamtr.

15

Erhan BYKAKINCI: Vladimir Putin Dneminde Rus D Politikasna Bak, Deien Dnyada Rusya ve Ukrayna, Der: Erhan BYKAKINCI, (Ankara, Phoenix Yaynlar, 2004), 143.

14

1952de Leningrad / St. Petersburg Kenti'nde doan, Leningrad Devlet niversitesi Hukuk Blm mezunu olan Putin, 1975'ten itibaren KGB'de almaya balamtr. Leningrad ehir Konseyi'nde danmanlk, belediye bakan yardmcl gibi grevler yapan Putin, 1996'da Kremlin Saray Mlkiyet daresi Bakan Yardmcl'na atanm ve bu grevini, 1997 ylna kadar srdrmtr. 1997 ve 1998'de Devlet Bakanl daresi Bakan ile Devlet Bakanl Denetim daresi Bakan olarak yapmtr. 1998-1999 yllarnda, Rusya stihbarat Servisi FSB'nin bakanln yaparken, ayn zamanda, yeni Rusya'nn "politbrosu" olarak da adlandrlan Rusya Gvenlik Konseyi'nin sekreterlii grevini yrtmtr. 9-16 Austos 1999 tarihleri arasnda babakan yardmcs ve babakan vekillii, 16 Austos'tan itibaren de babakan olarak grev yapmaya balamtr. Devlet Bakan Boris Yeltsin'in 31 Aralk 1999'da istifa etmesinin ardndan 26 Mart seimleriyle devlet bakan seilmitir.16 Putini bu kadar ksa sre iinde baarya gtren nedenlerden en nemlisi een savanda izledii sert politikayd. eenyada srdrlen sava Putinin Rusyadaki prestijini artrmt. een halkna kar yrtlen sava Putin iin bir i politika konusu olmu, hatta sava bu amala krklenmiti. Bylece Rus milliyetilii glenmiti. Putin zaten seimlerden nce Rusyann kurtuluu iin Yeltsinden farkl olarak milliyetilie ve devletilie vurgu yapyordu. Bu sylem Rus halknn nemli bir kesimi iin bir sreliine de olsa umut olabilmiti, zira uzun zamandr yoksulluk ve sefalete srklenmi olan Rus halk lkeye istikrar getirebilecek gl bir lider imajna bel balamt.17 kinci een Sava (1999) sayesinde poplaritesi artan Putin, een savalarna kar mcadelede sert tavr ierisinde olmu ve Ruslarn ounun dncesine paralel faaliyetlerde bulunmutur. Bu amaca ulamak iin de gerekli srar sergilemitir. Bu yzden baz yorumcular, halkn seimindeki esas faktrn Putinin kiilii olduunu iddia etmektedir. Putinin Yeltsin tarafndan seilmesine ramen karakter ve siyasi gr ynnden
16 17

Vladimir Putin, http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=387 Yaar ONAY: a.g.e., 141-142.

15

Yeltsine zt bir kiilie sahipti. Drst, amirlerine sadk, ok konumayan, sakin, kesin kararlar alan, sert ahsiyetli birisi olarak tanmlanan Putin, bu dnemde Rusya toplumunun igdsel olarak arad bakan yapsna uymaktayd.18 Her halkarda, Putinin btnyle anayasal kurallar

erevesinde seildiini, ahs olarak halkn geni onayn aldn ve seilmesinin de politik adan hibir iktidar deiimini ifade etmediini itiraf etmek gerekiyor. O daha ok Yeltsinin, kazanlan koruyacak ve Rusyay eski byklne ulatracak olan, seilmi bir mirass ve vasisidir.19 Putinin Yeltsinin halefi olduu ilk kez sylendiinde, Batda onun da ayn yoldan yryecei hesap ediliyor ve aslnda byle bir tutum batnn iine de geliyordu. Oysa, gerek byle gelimedi. Bakan sfatyla Putin tarafndan seilen ziyaret gzergahnn sadece Avrupa turnesinden ibaret olmayp, in, Kore Halk Demokratik Cumhuriyeti, Hindistan, Moolistan, Kba gibi lkeleri de kapsamas Batllarda kuku uyandrd. Batl liderlerle yapt ilk grmelerde Putin bamsz olduunu gsterdi. Ancak bu tutum, kendisini dierlerinden stn gren, karsndakini savaa davet eden bir insann gsterili tutumu deildi.20 Putinin karsnda bulunan grev, demokrasinin glendirilmesinden ok Rus devletinin yeniden inasyd. Putinin mcadelesi sadece Sovyetler Birliinin dalmasn takip eden devlet kurumlarndaki k durdurmak iin deildi. Putinin grevi, yeni kresel evre iinde yeni kurumlar oluturmakt. Sovyet kurumlar kerken, dardaki dnya yerinde durmuyordu.

Kresellemenin karmak dinamikleri yeryzndeki btn devletleri radikal reformlar yapmaya zorlamt. Serbest ticaretin giderek artt, uluslararas sermayenin hzl bir ekilde akp durduu ve bilgi devriminin olduu bir dnyada gelimi lkelerin eski refah ve sanayi ynetimi fonksiyonlarn kstlamak ve uluslararas rekabette yer almaya dikkatlerini evirmekten
Asem NAUABAYEVA: a.g.m., 169. Wolfgang SEIFFERT: Vladimir V. Putin, Ed. Zerrin YILMAZ, ( stanbul, Genda Yaynlar, 2004), 32. 20 Yevgeniy PR MAKOV: Kapal Kutu Rusya: st Dzey Siyaset Koridorlarnda Bir Yaam, ev. Nuri EYPOLU, (Mata Matbaas, 2002), 11.
19 18

16

baka seenekleri yoktu. Putinin, iktidara geldii ilk aylarda Yeltsinin balatt ama tamamlayamad Rusyay modernletirme grevini tamamlayaca dnlyordu.21 Putin, reformlardan vazgemeden veya tamamen yeni bir istikamete ynelmeden yapacaklarn Yeltsin siyasetinin miras zerine ina etmekteydi. Devlet ynetiminin glendirilmesi, lkenin yasal btnlnn salanmas, siyasi parti rekabetini getirecek bir sistemin kurulmas gibi Yeltsinin zemeden brakt konular zerine gitti. Endstrinin zelletirilmesi ve Bat ile ibirlii esasna dayal d politika gibi Yeltsinin zamannda kkl deiiklie urayan alanlara nispeten dokunmad. Demokrasi, Pazar

ekonomisi, uluslararas toplulukla ilikiler gibi temel konularda Putinin siyaseti, selefinin gtt siyasetin bir devam niteliindeydi. Her eyden te Putinin grevi Rus devletini kresel evrenin meydan okumalarna kar hazr hale getirmekti. Ancak, zellikle valiler ve oligari ile mcadele etmek gibi, Yeltsin modelinden ayrld noktalar da vard. Yeltsinin politik tarz, Sovyet Komunist Partisi brokrasisinde geen yllarnda rendii ekilde

formaliteden uzak, arka oda usulne uygundu. Yeltsinin ekilci kurallara ve yasalara kar alerjisi vard, daha ok kiisel gizli pazarlklar tercih ederdi. Bu tarzla cumhuriyetlere ve blgelere kar federal politikay yrtt ve yine bu tarzla belirli sekinlerin eline byk bir servetin transferi ile sonulanan zelletirme program dahil Rusya ekonomisini ynetti. Putin ise aksine Kanunun diktatrln tesis etmedeki ilgisini gstermek iin oyunun kurallarnn temiz ve ak olacan yksek sesle dile getirdi. Gayr resmi kiisel ilikilerden daha resmi kurumsal uygulamalara doru ynetim tarzndaki bu deiim Putin bakanln en nemli mcadele konusudur. Bakan seilmesinden alt ay sonra, Putinin Rusyay ynetmi olan gayr resmi ilikiler an zmeye doru baz kararl admlar att grld. Bununla birlikte, Putinin iktidara ykselii byk lde bu arka oda manevralarnn bir sonucuydu ve Putinin kendisi, bakan seilmeden ve seildikten sonra bir sre bu tr zel ilikilere nem verir gzkmt. Ancak
21

Peter RUTLAND: a.g.m., 152-153.

17

Rus politik tarznn deimesi kolay olmayacak, resmi dzene gei uzun yllar alacakt.22

1. Putinin Reformlar Rus Milli Gvenlik Servisi FSBnin bakan iken, Yeltsin tarafndan 16 Austos 1999da babakanla getirilen ve 2000 ile 2004te st ste iki defa devlet bakanlna seilen Putinin temel misyonu, dalma emareleri veren devleti yeniden toparlamak, eenistan savana radikal bir zm bularak i emberdeki ayrlk akmlara kesin bir set ekmek ve darda Rusyay yeniden gl bir devlet konumuna ykseltmek idi. Yeltsinin demokrasiyi kurmak ve liberal ekonomiyi yerletirmek adna, Rusyada sebebiyet verdii ekonomik kaos ve sosyal alkant ortamnda Putin, kendine yakn St. Petersburg ekibini yanna alarak, Rusya nasl kurtulur sorusuna cevap bulabilmek dorultusunda, sistemin temel aksaklklarnn giderilmesiyle ie balamtr.23 Bakan Putin, 2000 ylndan itibaren balatt reformlar ile lkenin Sovyetler Birlii dneminden miras, temel ekonomik ve sosyal sorunlarna Rus modeli yaratmak suretiyle kalc zmler bulmaya ncelik vermektedir. Temel i problemlerini zemeyen bir Rusyann, tutarl ve uzun vadeli bir d politika izlemesi de mmkn deildir. Bu bakmdan, devletin nce ekonomiyi dzeltmesi ve enerji sektr gelirlerinin, ekonomik dokunun yenilenmesi ile halkn refahna tahsis edilmesi nem arz etmektedir. Halkn refahnn artmas yoluyla, i barn tesisi kolaylaacak ve lke daha kolay ynetilebilir bir duruma gelecektir. Ancak, btn bunlarn gereklemesinde temel unsur, yaplan reformlarn halk tarafndan benimsenmesidir.24

22 23

Peter RUTLAND: a.g.m., 152-153. Fevzi USLUBA: SSCBden Sonra Sra Rusyada M? Afganistan, Kresel Terr ve ABD mparatorluklarn Batakl, ( stanbul, Toplumsal Dnm Yaynlar, 2005), 130. 24 Fevzi USLUBA: a.g.e., 108.

18

a. Merkezi Otorite Rusya son yzylda iki kez dalma srecinden gemitir. Bunlardan ilki arlk Rusyasnn ykl, ikincisi de SSCBnin k olmutur. Bu paralanmann sebebi, etnik ya da aznlk atmalarndan ok, merkezi otoritenin zayflamas olmutur. Rusya Devletinin ilk Bakan Boris Yeltsin dneminde merkezi otorite bir kez daha zayflam ve Yeltsin, Rusyaya bal cumhuriyet ve blgelere adeta, alabildiiniz kadar zgrlk havas aln mesajn gndermiti. Hatta Brezezinsky adl ABDli sosyolog, Rusya topraklarnn gelecekte sadece Moskova ile snrl kalacan ileri srmt. Ancak Putinin devlet bakan seilmesiyle, Rusyann merkeziyeti

sisteminde byk deiikliklere gidilmitir. Putin ilk i olarak daha nce 89 idari birimden oluan Rusyay, yeni bir yaplandrmaya tabi tutarak federe cumhuriyet ve blgelerin yetkilerini snrlandrm, tpk devlet kurumlarnda olduu gibi gc tek elde toplamtr. Putin ekonomi alannda da devletin kontrol ele almasn salamtr.25 Putin; oligariye, medyaya, cumhuriyetlere ve blgelere kar merkezi devlet gcn yeniden tesis etmeyi taahht ederek i bana gelmitir. Devletin yeniden yaplanmas dorultusunda, Yeltsin dneminin

Asimetrik Federal26 sisteminin deitirilmesine arlk verilmitir. Eski Babakan ve Putinin 2000 ylndaki bakanlk yarnda en byk rakibi olan Primakovun Rusyann birliini muhafaza etmek iin dikey devlet otoritesinin
25

lyas KAMALOV: Putinin Rusyas: KGBden Devlet Bakanlna, ( stanbul, Kakns Yaynlar, 2004), 117. 26 Asimetriklik federal devletin, kendi i yaps itibariyle federe birimlerinin coraf, ekonomik ve dier faktrlere bal olarak farkl yetkilerine ve farkl statlerine msaade edip varlklarn kabul etmesidir. Rusya Anayasasnda asimetrik yapya dorudan izin veren herhangi bir kural yoktur. Fakat anayasann bir ksm maddelerini ve pratii analiz ettiimizde karmza asimetrik bir yap kmaktadr. rnein, Cumhuriyetlerin kendi anayasa ve yasama faaliyetleri vardr. Kray, oblast, federal ehirler, zerk oblast ve zerk okruglar tzk (ustav) ve yasama mevzuatna sahiptirler (md. 5/2) maddesiyle cumhuriyetler dndaki dier birimler devlet olarak kabul edilmemektedirler. Bunun bir sonucu olarak cumhuriyetler kendilerine ayr stat garanti eden asimetrik federasyonun savunucusu olmulardr. Bkz. Bekir DEM R: 1990 Sonras Rusyasnda Etno-Politik Ayrma Sreci, http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm

19

yeniden tesisi arttr gr erevesinde, muhalefetin de desteini alan Putin, Mays 2000de idari reformlar balatmtr. nce yerel parlamentolarn karttklar kanunlarn, federal mevzuata uygunluu art getirilmi ve blgesel ekonomik farkllklar azaltmak amacyla, toplanan vergilerin merkez tarafndan, blgelerin ihtiyalarna gre datlmasn ngren yeni

dzenleme yaplmtr. Daha sonra, etnik kstaslara gre oluturulmu ve kendi balarna otonom hareket etmek alkanln kazanm olan 89 idari blge, kurulan 7 st blgeye (Merkez Rusya, Kuzeybat Rusya, Gney Rusya, Volga, Urallar, Sibirya ve Uzakdou Rusya ) balanm ve buralara, ou asker kkenli, Putine sadakati ile tannan sper valiler atanmtr. Sper valilerin denetimine giren 89 blge valisi, st meclis grevini yapan Federasyon Konseyi yesi olma hakkn kaybetmi ve kendilerine istiari mahiyetteki, Devlet Konseyine yelik imkan salanmak suretiyle bu valilerin icraatlar kstlanmtr.27 Cumhuriyetler ve blgeler zerinde federal otoriteyi kuvvetlendirmek iin kullanlan idari rgtlenmenin en arpc rnei, mevcut askeri blgelerle rten yedi sper blgeyi oluturan bu Bakanlk Kararnamesidir. Bu yeni sper blgelere ba ynetici olarak atananlarn beinin general olmas hiyerarik niyeti aklamaktadr. Bu idari deiikliin balca gayelerinden biri blgelerde grev yapan binlerce federal memurun, cumhuriyet bakanlar veya blge valilerinin eli altnda deil federal merkezin kontrol altnda kalmasnn salanmasdr. Merkezi onay gerektiren blgesel neriler imdi Moskovaya gnderilmeden nce sper blgenin onayndan geecektir. Belki de bu yeniden idari rgtlenmenin en dikkati eken taraf (snrlarnn ekonomik ltler yerine askeri blgelerin snrlarna gre tespit edilmesinin dnda) merkezi otorite ile blgeler arasnda herhangi bir mzakere veya tartma olmadan gereklemi olmasdr. Putin ynetimi tarafndan blgeler zerine tek tarafl olarak zorla uygulanmtr. Ayrca yedi federal blgenin tam yetkili temsilcilerinin seimi tamamen bakann tercihi olmaktadr. Putin, merkezi devlet otoritesinin tesisi iin sadece seilmi dahi olsa yerel yetkilileri
27

Fevzi USLUBA: a.g.e., 131-132.

20

grevden alma yetkisini stlenmekle kalmam, vali ve bakanlar baz yetkilere sahip olan Federasyon Konseyinden de uzaklatrm ve onlar yeni tekil edilen ve sadece tamamiyle bir danma organ olan Devlet Konseyine aktarmtr. Rusya Devlet Bakan bu organ ar merkezi bask altnda milli bir mutabakat salanmas iin kullanmay arzu etmektedir. 22 Kasm 2000 tarihinde yaplan Devlet Konseyinin toplantsnda yapt konumada Putin; Ortak faaliyetlerimizin en nemli ksm iktidarn dikey yapsnn Devlet

glendirilmesidir. Bu, federal merkezin kontroln gerektirir. demitir.28

Konseyinin byle bir kontrol iin mkemmel bir vasta olacana eminim.

Yeni oyunun kurallarn abuk kavrayan blgesel elit, merkezle ak bir cephelemeye gitmemitir. Milli cumhuriyetlere ve dier blgelere gzda verildikten sonra, blgeler ve hatta milli cumhuriyetler kendi mevzuatlarn federal mevzuata uyduracaklarn aklamaya balamtr. Blgelerle ilikiler asndan Putinin giritii hareket atak olarak nitelendirilse de, 1998 ylndan beri izlenmeye allan blgesel politikann bir devamyd. O zaman da ekonomik bask unsurlarn elinden karan merkez, mahkemeleri, polisi ve dier bask unsurlarn kullanarak blgeleri etkilemeye alyordu. Putin, blgesel liderlerle alakal birtakm hukuki dzenlemelere gitmesinin yannda, blgelerin ekonomik zgrlklerini kstlama giriimlerinde de bulunmaya balad.29 Alt yasama organ olan ve 2000 ylndan beri Kremlini destekleyen, Birleik Rusya Partisinin arlkta olduu 450 yeli Dumann icraatlarna ynelik, Kremlinin denetiminin artrlmas amacyla Putin, 12 Eyll 2004te yeni bir dzenleme yaplacan ilan etmitir. Buna gre, yars mahallen ve dier yars parti listesinden seilmekte olan Duma milletvekillerinin, bundan byle sadece merkezdeki parti listesinden seilmesi ve mahallen aday

28

Archie BROWN: Vladimir Putin ve Merkez Devlet Gcnn Yeniden Tesisi, Kadim Komumuz Yeni Rusya, Haz. Ylmaz TEZKAN, ( stanbul, lke Kitaplar, 2001), 195-196. 29 Anar SOMUNCUOLU: Rusya Federasyonunda Merkez-Blge likilerinin Ekonomik Boyutu, Kadim Komumuz Yeni Rusya, Haz: Ylmaz TEZKAN, ( stanbul, lke Kitaplar, 2001), 34.

21

gsterilmemesi suretiyle, blgelerden gelebilecek atlak seslerin, Dumada grev yapmasnn engellenmesi ve Dumann homojen bir yapya

kavuturulmas planlanmtr. Ayn ekilde, mahallen seilen ve Bakan tarafndan her an grevden alnabilen 89 blge valisinin, bundan byle sadece Bakan tarafndan atanmas ve bu atamann mahalli meclisler tarafndan onaylanmas ngrlmek suretiyle, merkezin otorite ve denetiminin taraya tanmas hesaplanmtr.30 Putinin mahalli idareleri ve Merkezdeki Yasama Organnn tamamen Kremline balanmasn ngren bu yasal dzenlemesi terrizmle mcadele iin art gerekesiyle halka sunulmutur.31 Ancak, Rusya gibi dnyann en byk ve yaklak 70 etnik grubun bir arada yaad bir lkede, federal bir sistemde demokrasinin vazgeilmez unsuru olan mahalli idarelerin Merkezin uydusu haline getirilmesi demokrasinin gelecei bakmndan sakncaldr. Putinin 12 Eyll 2004 gn aklad idari reformlarn gereklemesi durumunda, yerel ynetimler tamamen Merkeze bal duruma

getirileceinden ve Federal Meclis zerinde Kremlinin denetim imkanlar artacandan lke iinden ve Batdan, bu kanun diktatrlne ynelik eletiriler gelmitir.32 2000 ylnda Rusya'nn idari birimlerini yedi federal blge altnda toplayan ve bunlarn her birisine bir 'sper vali' atayan Putin, Eyll 2004teki Beslan okul eyleminden hemen sonra valileri kendisinin atamaya devam edeceini aklamtr. Karar antidemokratiklii nedeniyle

eletirilmitir, ancak Putin'in bak asndan federasyonun dalmasna ve blgesel ayrlkla kar bir nlem niteliindedir. Ekonomik adan bakldnda ise Putin'in stratejisi karlkl faydalar erevesinde Moskova ile blgeler arasndaki balar gl tutmaktr. Moskova, bu dorultuda bir yandan blgelerde Ural ve Sibirya petrollerini Vladivostok'a balayacak boru

30 31

Financial Times, 13.09.2004 ve 14.09.2004. Financial Times, 13.09.2004. 32 Fevzi USLUBA: a.g.e., 132.

22

hatt gibi dev projeler balatrken, dier yandan zellikle Sibirya ve Uzakdou Rusya'daki blgelerin valiliine zengin iadamlarn atamtr.33 Bakan Putin, Beslan katliam sonras kreselleen ve Rusyaya da srayan terrle mcadele edebilmek iin mahalli ynetimlerin ve yerel gvenlik birimlerinin Merkez tarafndan denetlenmesinin gerekli olduunu, 12 Eyll gn 89 blge valisiyle yapt grmede aklamtr. Bu erevede, sorunlu etnik blgelerin idaresi, dorudan Bakanla balanm ve gvenlik FSBye devredilmitir. lk aamada eenistan-Dastan blgesine Bakan Temsilcisi olarak, istihbarat uzman Dimitri Kozak atanm ve blgedeki gvenlik sorumluluu ordudan alnarak FSBye verilmitir. Ayn ekilde, lkenin gmrk kaplar ve nemli giri noktalarndaki denetim yetkisi, FSB ile Alfa ve Vimpel gibi zel timlere devredilmitir. Mahalli gvenlik birimlerinin, organize su rgtleri yetkileri veya terrist ve gruplarla bu olas organik dorudan balar FSBye

erevesinde, balanmtr.34

kstlanm

birimler

Putinin gl devletin tesisi amacyla balatt bu reformlarla yerel ynetimlerin tamamen dlanmas ve yasama organnn iktidarn denetimine gemesi halinde, Federal Sistemin arzaya uramas ve demokrasinin dorudan merkezde kilitlenmesi kanlmaz gzkmektedir. Byle bir gelimenin ise, Rusyann birlii iin etnik veya slamc ayrlk hareketlerden dahi tehlikeli bir durum yarataca muhakkaktr.35 dari alandaki bu reformlar Avrupa tarafndan antidemokratik bulunmakta ve Rusyann Avrupa iin partner olma zelliinin her geen gn azalmakta olduu dile getirilmektedir. Gereinden fazla merkezi bulunan Rus idaresindeki bu uygulamalarn geriye dn eklinde yorumlanmas Rusyada demokrasinin tartlr olduunu gstermektedir.

33

Altay ATLI: Rusya'nn Alternatif Yatrm Haritas, Radikal, (23 Aralk 2005), http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=173704 34 Financial Times, 05.09.2004, 14.09.2004 ve 30.09.2004. 35 Fevzi USLUBA: a.g.e., 137.

23

b. Oligari Oligari, sadece belirli bir zmrenin bir lkeyi ynetmesiyle ortaya kan ynetim biimidir. Genelde ynetimdeki grup, askeri, siyasi veya maddi olarak lkenin nde gelen gruplarndan birisidir. Rus anlayna gre Oligari; sadece zengin olan insan deil, siyasetin iine giren, yasalar inemek iin koullar hazrlayan, ya da Rus yasama sisteminin kusurlarndan yararlanarak, toplum hesabna akla hayale

smayan zenginliklerin yolunu aan iktidarla btnleen kii demektir. Oligari klanna ait olann temel zelliklerinden biri, kamuoyunu ynlendirmek amacyla, kitlesel iletiim aralarn ele geirmektir.36 Gorbaovun SSCB Komnist Partisi Birinci Sekreterlii grevine seilmesinin ardndan, batmakta olan Sovyet ekonomisinin kurtarlabilmesi iin yrrle soktuu liberalleme almalar ve reformlar, hzla

paralanmaya giden lkede yeni bir snf ortaya karmtr. Gorbaovun reformlar ile balatlan liberalleme almalar sayesinde ilk sermaye birikimlerini gerekletiren bu snf, SSCBnin dalmasndan sonra hayata geirilen zelletirme sayesinde lkedeki mal varlklarnn byk bir ksmn eitli yollarla (genelde hukuk d) zerlerine geirmitir. Balangta Yeni Ruslar olarak adlandrlan bu kesimin giderek glenmesinden sonra Rusyada ve Bat dnyasnda SSCBden kalma politik terminolojilere atfta bulunurmuasna oligark (oligari yneticisi) olarak adlandrlmaya

balanmtr. Bu snf Yeltsin dneminde ekonomik gcne politik gler de katarak Kremlin ilerine kadar girmi ve o dnemde iyice palazlanarak glenmitir. Ekonomik glerini Yeltsin dneminde politik alanda rahata kullanarak bakanlarn ve babakanlarn atanmasnda kilit roller stlenen bu snf, eenistan savandan, lkenin i ve d gvenlik sorunlarna kadar birok alanda da sz sahibi olmutur. Ellerindeki maddi gle Yeltsinin ikinci defa seilmesinde byk katklar olan bu kesim, hasta Yeltsin iktidarnn son

36

Yevgeniy PR MAKOV: a.g.e., 3.

24

dnemlerinde yeni bir veliaht arayna girmitir. 1998den balayarak yaklak bir yl ierisinde veliaht denemeleri birbirini izlemitir. Ancak srasyla denenen Kiriyenko, Primakov ve Stepainin babakanlklar Yeltsini ve oligarklar tatmin etmemitir. Araylar sonucu bir sre nce Federal Gvenlik Servisi FSBnin bakanlna getirilen V. Putin nce babakan ve sonra da veliaht olarak atanmtr.37 Yeltsinin grevini Putine devretmesiyle, Rusyann i ve d

politikasnda hzl bir deiim sreci balamtr. Darda Rusya blgesel bir sper g ve bir enerji sper gc olma ynnde admlar atmaya balarken, ieride federal yap glendirilmi ve Kremline yeni bir ynetim anlay getirilmitir. Putinin yeni ynetim anlaynn temelinde hi phesiz ki, Yeltsinden farkl olarak tek bana ve gl ynetim bulunmaktadr. Putin ilk olarak, Kremlini eitli glerin etkisinden kurtarmak iin seimleri bile beklemeden ie koyulmutur. Putinin daha seilmeden oligarklara ynelik sermaye etkisini iktidara dayatanlar bir snf gibi davranmaktan vazgesinler! szleri o dnemde fazla ciddiye alnmamtr. Ancak seildikten ksa bir sre sonra Rusyann en byk iki oligark Berezovski ve Gusinskinin mal varlklarna el konularak yurt dna kamak zorunda braklmas Putinin aslnda hi de aka yapmadn gstermitir. Putinin verdii mesaj gayet aktr: Ben sizin haksz yere edinmi olduunuz servetlerinize

dokunmayacam, siz de politikaya ve devlet ynetimine karmaya almayacaksnz.38 Yeltsin dneminde Rus siyasetine tepeden etki eden, istedii siyasi ve iktisadi kararlar karttrabilen bu oligarklarn byk bir ksm, Putin tarafndan etkisiz hale getirilmitir. Ancak Rusyada oligarinin tamamen sona erdii sylenemez. Rusyada oligarklar zaman zaman Rus siyasal sistemine

37 38

Sinan OAN: Rusyada Siyaset ve Oligari, ( stanbul, ASAM Yaynlar, 2003), 2-3. Sinan OAN: a.g.e., 3-4.

25

eletiriler getirseler de Bakan Putini hedef alan eletirilerden kanmakta veya ok gerekliyse bunu medya yoluyla analistlerine yaptrmaktadr.39

III. Rusya Federasyonunda Federal Yap

1990larda siyasi dnm geiren ve demokratikleen Rusyann totaliter bir devlet yapsndan bir federasyona dnmesinin en nemli zorunluluu, zmlenmemi milliyetler meselesi olmutur. Bu meselenin kkleri ise tarihte yatmaktadr. Sovyet zamanndaki federalizm, milliyetler meselesinin zmnde kullanlan aralardan birisi olmutur. O yllarda ilan edilen federasyon Rusyann Rus olmayan halklar iin dnlmtr. Ancak, hzla glenen Bolevik idaresi iin federasyon ksa zamanda bir aratan ok, milliyetler meselesini perdeleyen bir rt haline gelmitir.40 SSCBnin yklmasndan sonra oluan demokratik ortamda idari sistem hukuki adan olduu gibi pratik adan da federal bir sisteme dnmek zorundayd. nk, Rusyann ok geni topraklara ve ok milliyetli bir nfusa sahip olmas bu zorunluluu gerektiriyordu. Bu milletler arasndaki bir ksm uluslarn kendi milli devletlerinin kurulma planlarn yapmakta olmas ve demokratik faaliyetlerin de az da olsa hareketlenmeye balamas federasyon sistemine geite katalizr etkisi yapmtr.41

Sinan OAN: Rusya'da Oligarinin Milliletirilmesi Arzular, http://tr.rutam.org/content/view/29/26/ 40 Anar SOMUNCUOLU: a.g.m., 22. 41 Muhammet KARADA: Rus Federalizminin Tarihi Geliimi ve Gelecei, Rusya Stratejik Aratrmalar-1,Ed. hsan omak, ( stanbul, Tasam Yaynlar, 2006), 32.

39

26

Sovyetler Birliinin son yllarnda, bugnk Rus federalizminin42 kkleri ve ayn zamanda onun problemlerinin kkleri de atlmtr. 20. yzyln banda olduu gibi, merkezi otoritenin zayflad ortamda, Rusyann Rus olmayan halklar harekete gemi ve milli kltrlerine dn, milli bilinlenme hareketleriyle birlikte siyasi talepler de sz konusu olmutur. Katta otonomiye sahip olan bu halklar, gerek otonomi iin mcadeleye girimitir. Ancak bu mcadele daha byk bir oyunda, SSCB ve Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC)nin siyasi elitleri arasndaki oyunda bir koz olarak kullanlmtr. Gorbaov bakanlndaki SSCB merkez idaresine kar iktidar mcadelesine girien RSFSC bakan Yeltsin ve ekibi, merkezi zayflatmak amacyla , RSFSC iindeki zerk cumhuriyetlerin ynetimlerinin egemenlik araylarn ynelik desteklemilerdir.43 yutabileceiniz Bakan Yeltsinin aln otonom szleri

cumhuriyetlere

kadar

egemenlik

cumhuriyetlerin egemenliklerini ilan etmesiyle sonulanmtr. Otonom cumhuriyetlerin federasyon yaps ierisinde bu ekilde ayrcalkl hale gelmesi kray44 ve oblastlar45 da harekete geirmi ve bunlarn otonom

Teorik planda Rusya federalizmi, dier lkelerdeki federalizm modellerinden farkll ynyle nemli bir tartma konusu olmaya devam etmektedir. Federalizm; geleneksel manada birka cumhuriyet, eyalet, kanton ve benzeri birimlerin tek bir devlet halinde birleerek rgtlenmeleriyle oluturduklar siyasi-idari yapdr. rgtlenen devlet ekline de federasyon ad verilmektedir. Federasyonun karakteri, yaratlma tarzna baldr. Anlama ya da bir Anayasaya bal olarak devletler birleebilir. (Anlama sadece uzlamaya varma sreci deil, ayn zamanda hukuki bir belgedir.) 1922de RSFSC, Ukrayna, Beyaz Rusya ve Kafkastesi Cumhuriyetinin kurduklar SSCB anlamaya bal olarak kurulan federasyonlara rnektir. Anlama ile kurulan federasyonlar daha ok adem-i merkeziyetidirler. Bir anayasann kabul ile ya da anayasada yaplan deiiklikle federasyon kurulabilir. Hindistan, Pakistan, Etiyopya ve Belika (1993te yaplan deiiklikle) anayasa ile kurulan federasyonlardr. Dier taraftan bir federasyon bu iki tarzn birletirilmesiyle, yani anayasalanlamal olarak da kurulabilir. Yeni bir federasyon kurulurken seilen model gelecekteki federal ilikileri dorudan etkilemektedir. 1918-1922 yllar arasnda SSCBnin byk cumhuriyeti Rusya, uygulamada farkl olsa da biimsel olarak zerklik temeli zerine oturtulmu anayasal federasyon olmutur. 31 Mart 1992de imzalanan Federal Anlama ve 12 Aralk 1993te kabul edilen Anayasa ile birlikte anayasal-anlamal federasyona dnmeye balamtr. http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm Rus akademisyenler Rusyadaki federal sistemi aklamak iin federalizmi iki ksma ayrmaktadrlar: Birinci ksm federal devletler adem-i merkezi federasyonlardr; ikinci ksmdaki federal devletler ise merkezci federasyonlardr. Burada bahsedilen merkezi federalizm, niter devletin birok zelliini kendisinde toplam bir sistemdir. u anki Rus federalizmini bu ikinci ksm sistem ierisine dahil etmektedirler. 43 Anar SOMUNCUOLU: a.g.m., 23. 44 Kray: Blge dzeyinde ynetsel birim. (Eyalet) Oblastlar gibi vali tarafndan idare edilir. Kray ile oblast arasnda tarihi isimlendirme farkndan baka bir fark yoktur.

42

27

cumhuriyetler ile ayn statde federasyon birimleri olma hakk gndeme gelmi, bu eilim hzl bir ekilde gelimitir. Bu yeni hukuki stat nce merkez ve federe birimler arasnda yaplan Federal Szlemelerde daha sonra da 1993 Anayasasnda yerini almtr.46 Oblast ve okruglarda47 ortaya kan kitlesel hareketler, bamszlk deklarasyonlar veya daha yksek stat talepleri beraberinde Rusyann idar yaplanmasnda gelimeler deiiklikler Rusya yaplmasn zorunlu hale getirmitir. Bu

zerine

Federasyonu,

birlii

oluturan

zerk

cumhuriyetlerle, 31 Mart 1992 tarihinde ksaca Federal Anlama olarak bilinen, Rusya Federasyonu indeki Egemen Cumhuriyetlerin ktidar

Organlar ile Rusya Federasyonu

ktidar Organlar Arasnda Yetkinin

Paylam Hakknda Anlamay imzalamtr . 12 Haziran 1990 Bamszlk Deklarasyonu, 1992deki Federal Anlama ve 1993 ylnda kabul edilen Anayasa Rusya Federasyonunun hukuk alt yapsn oluturmutur.48 Federal Anlamada federasyonun ynetsel hiyerarisini yanstan farkl belge imzalanmtr: biri merkez ile zerk cumhuriyetler arasnda; biri merkez ile kraylar, oblastlar ve Moskova ile Petersburg kentleri arasnda; ve biri de merkez ile daha byk kray ve oblastlara bal zerk oblast ve okruglar arasnda. Fakat Mart 1992den sonra Federal Anlama, kendi ekonomik ve siyasal faaliyetlerinde daha belirgin bir denetim hakkna sahip olan zerk cumhuriyetler ile imdi daha dorudan federal hkmetin yetki alanna giren kray ve oblastlar arasndaki ekimenin bel kemiini oluturmutur. Arln Rus etnik kkenlilerin oluturduu kray ve oblastlar federasyon iinde zerk cumhuriyetler tarafndan igal edilen ayrcalkl konuma tepki

Oblast: zerk ynetim blgesi. (Blge) Yeni Anayasaya gre Rusya Federasyonunda idariblgesel blnme esasna dayal olarak kurulmu ve seimle veya bazen atamayla baa gelen vali (gubernatr) tarafndan idare edilir. 46 Muhammet KARADA: a.g.m., 34. 47 Okrug: l dzeyinde ynetsel birim. (Blge, evre) Daha ok kuzeyde yaayan aznlk etnik gruplar iin kurulmutur, fakat hukuki statleri dier birimler kadar belirli deildir. Genel olarak kray ve oblast snrlar iinde yer almaktadrlar. Nfuslarnn az olmasna karn zellikle zengin yer alt kaynaklaryla yllarca SSCB ve imdi Rusya Federasyonu iin vazgeilmez blgeler olmulardr. 48 Bekir DEM R: 1990 Sonras Rusyasnda Etno-Politik Ayrma Sreci, http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm

45

28

gstermilerdir.49 Anlamada cumhuriyetler egemen ve toprak btnlkleri garanti edilen eler kabul edilirken kray, oblast ve dier zerk birimlerin btnlklerine ayn nem verilmemitir. Anlamaya gre, kray ve oblastlarn kendi topraklarnda yasama, yrtme, yarg gibi devlet iktidarn simgeleyen organlar, cumhuriyetlerin devlet organlar kadar dikkate alnmamtr. Cumhuriyetler uluslararas ve d ekonomik ilikilerde zgr itiraki olarak kabul edilirlerken kray, oblast zerk oblast ve zerk okruglar baml itirakiler olarak kalmlar, yer alt ve yer st zenginlikleriyle beraber toprak, zerinde yaayan cumhuriyet halknn z mal kabul edildii halde dierleri bu ayrcalktan mahrum braklmlardr.50

12 Aralk 1993 tarihinde referandum ile kabul edilen Anayasann 5. maddesi, idari sistemi yle ifade etmektedir:51 Rusya Federasyonu, Rusya Federasyonunun eit haklara sahip unsurlar olan cumhuriyetler, topraklar, vilayetler, federal ehirler, zerk vilayetler ve zerk alanlardan oluur. Cumhuriyet (devlet) kendi Anayasas ve mevzuatna sahiptir. Toprak, vilayet, federal ehir, zerk vilayet ve zerk alanlar kendi Tzklerine ve mevzuatna sahiptirler. Rusya Federasyonunun tm unsurlar, federal devlet hakimiyet

organlaryla olan karlkl ilikilerinde ve kendi aralarnda eit haklara sahiptirler.

1993

Anayasas

daha

nceleri

cumhuriyetlerle

yaplan

federal

anlamalarn anayasada formle edilerek glendirilmesini salamtr. Bu Anayasa hukuken yeni federe birimleri de iine alarak simetrik bir federal

Fahrettin LOLU: Rusya Federasyonunda ve Transkafkasyada Etnik atmalar, ( stanbul, Sinatle Yaynlar, 1998), 13. 50 Bekir DEM R: a.g.m., http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm 51 The Constitution of the Russian Federation, Chapter 1, http://www.constitution.ru/en/1000300002.htm

49

29

yap52 oluturmutur. Ancak kendi iinde elikiler de bulunmaktadr. Anayasa, 1992 Federal Anlamay iermekte, egemen unsurlarn varln tanmakta ama ayn zamanda federal yasalarn, egemen unsurlarn yasalarndan daha stn olduunu sylemektedir. Anayasann 5. maddesi btn federal birimlerin eit olduunu sylemekte ama dier taraftan 3. maddesi alt tip federal birim tekil etmektedir; bunlar oblast, kray, cumhuriyet, otonom oblast, otonom okrug ve federal nemdeki kent.53 Anayasann 5. maddesinde yalnzca cumhuriyetler federasyon yaps ierisinde devlet olarak tanmlanmakta, oblast ve kraylar ise idari-blgesel yaplanmalar olarak nitelendirilmektedir.

Rusya federalizminin hukuki temeli Federasyon Anlamas ve Anayasa ile atldysa da, 1990l yllarda Rusyadaki federasyon sistemini esas olarak belirleyen unsurlar federasyon yeleri ve federal merkez arasnda yaplan ikili anlamalar olmutur. lk anlama 1994 ylnda Tataristan Cumhuriyeti ile yaplarak baz sorunlar zme kavuturulmutur. Bu anlama, Anayasadaki btn federe birimlerin eitlii prensibini gerekletirme yerine, RSFC zamanndaki asimetrik federalizm anlayna dne hizmet etmitir.54 Tataristan anlamasnn ardndan Moskova, dier milli cumhuriyetlerle ikili anlama imzalama yoluna gitmitir. Bylece milli cumhuriyetler lehine federal sistemde bir arpklk domutur. Bu durum hem Rus blgelerini rahatsz ediyordu, hem de Rusyann kurmaya alt dengeli federasyon modeline aykryd. Bu yzden zamanla bu tr anlamalar Rus blgeleriyle de yaplmaya balanmtr. Ancak bu gelime de, ilk bata olumaya balanan federasyonun dengesizliini ortadan kaldrmamtr. Anlamalarn sonucunda siyasi ve ekonomik olarak daha gl olan Tataristan, Bakurdistan ve Saha Cumhuriyetleri, dier cumhuriyet ve blgelere gre daha avantajl birer anlama yapmtr. Genel olarak ise, milli cumhuriyetler blgelere gre birok ayrcalk elde etmitir. Ancak bu ikili anlamalar da hukuki kargaay ortadan
52

1993 Anayasasnda simetrik olarak nitelendirilen federal yap, federal birimler arasnda ngrlen farkllklar nedeniyle uygulamada asimetrik zellikler gstermektedir. 53 Peter RUTLAND: a.g.m., 182. 54 Bekir DEM R: a.g.m., http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm

30

kaldrmamtr. Cumhuriyet anayasalarnda Federal Anayasaya aykr birok madde bulunmaktadr.55

A. Bte Federalizmi

Rusyada federasyon yelerinin eitsizliinden kaynaklanan bir bte federalizm dengesizlii sz konusudur. Burada kastedilen, direkt merkezblge mali ilikileriyle alakal olarak genellikle blgelerin bteye aktard vergi oranlarnn farkl olmasdr. Bu tr arpkln iki nemli sebebi vardr: 1) Federasyon yelerinin ekonomik farkll; 2) Bteler aras ilikilerin merkezle blgelerin pazarl sonucunda olumas.56

Rusya bte sisteminin nndeki balca problem blgelerin ekonomik yaplar, ekonomik gelime dzeyi ve mali imkanlar alarndan nemli lde farkl olmalardr. Blgeler arasndaki farkllklar blgelerin mali imkanlarna da yansmaktadr. Rusyada baz blgeler gelirlerinin %60-65ini federal bteye aktarrken, bazlar ise harcamalarnn %85-95ini federal bte fonlarndan karlamaktadr. Bte federalizminin dengesizliinin dier sebebine, yani 1990l yllarda bteler aras ilikilerin merkez ve blgeler arasndaki pazarlklarla olumasna gelince, doal olarak byle bir pazarlk oyununda blgelerin pazarlk gleri nem kazanr. Blgelerin pazarlk gleri, blgenin ekonomik yaps, lke ekonomisi iin ekonomik nemi, jeostratejik konumu veya sadece blge valisinin etkinlii gibi aktrlere gre deiebilir. Ancak btn bunlardan te, Rusya blgelerinin pazarlk gcn daha ok etnik konular belirlemitir. lkede ayrlk hareketlerin ve etnik rahatszlklarn kmasndan ekinen merkezi ynetim, baz milli cumhuriyetlere Rus

55 56

Anar SOMUNCUOLU: a.g.m., 24. Anar SOMUNCUOLU: a.g.m., 31.

31

blgelerinden daha fazla ayrcalk tanmtr. Tehlikeli olmayan milli cumhuriyetlere de srf statlerinden dolay benzer ayrcalklar tannmtr.57

1993 Anayasasndaki federe birimlerin eitliinin bte ilikileri itibariyle uygulandn sylemek olduka zordur. Zira, cumhuriyetler merkezle ikili anlamalar sayesinde toplanan vergilerin olduka az bir ksmn merkezi bteye demektedirler. Bte ilikileri itibariyle federal ilikilerdeki mevcut uygulama, RF anayasasnn federe birimlerin merkezle olan ilikilerinde eitlik ilkesini getiren 5. maddesine tamamen ters dmektedir. Milli devlet formasyonunda olan federe birimler (cumhuriyetler ve otonom okruglar), federe merkezle olan btesel ilikiler itibariyle, Rus nfusunun ounlukta yaad oblast ve kraylarla kyaslandnda olduka ayrcalkl bir konumda olduklar grlmektedir. Merkez tarafndan bte yardmlarnda da

cumhuriyetlerin yine ilk sray almas bte ilikileri asndan asimetrik yapnn bir dier yann oluturmaktadr.58 Bte federalizminin milli cumhuriyetlerin lehine arpk olmasnn birok objektif sebebi mevcuttur. Milli cumhuriyetlerin ounluu lkenin en az gelimi ksmlardr. Bu durum zellikle Kuzey Kafkasya cumhuriyetleriyle ilgilidir. Sibiryada bulunan milli cumhuriyetler de fakirlikle boumaktadr. Kuzey Kafkasya ve Sibirya milli cumhuriyetlerinin yerli halklar geleneksel olarak tarmla uramaktadr. Bu ise doal olarak ekonomik gelimilik dzeyinin dier blgelere nazaran daha dk olmasnn bir sebebidir. stelik Kuzey Kafkasya gibi blgelerde, sosyoekonomik gelimenin dk olmas etnik ve dini problemleri krkleyici nitelie de sahiptir.59

Bu dengesiz bte ilikileri, zellikle merkezi vergilerle besleyen donorist birimlerin60 saysnn zaman ierisinde azalmasna sebep olmutur. Zira, etkin

57 58

Anar SOMUNCUOLU: a.g.m., 32. Muhammet KARADA: a.g.m.,36-37. 59 Anar SOMUNCUOLU: a.g.m., 33. 60 Donorist Birimler: Moskova ehri, Hant Mainskiy zerk Oblast, Sverdlovsk, Samara, Perm, Nijniy Novgorod, Moskova Oblastlar, Yamala-Nenetskiy zerk Oblast, Rezan Oblast

32

ve verimli alan birimlerin gelirleri federal merkez tarafndan vergiler yoluyla merkezi bteye aktarlmakta, buradan da gelir seviyesinin dk olduu dier blgelere transfer edilmektedir. Dier bir ifadeyle, bir ksm birimler rettiinden az tketmekte, bir ksm da rettiinden fazla tketmektedir. Federal merkez yapm olduu bu dengesiz politikann mevcut olan olumsuz neticelerini bilmesine ramen bu politikalarna devam etmektedir. Etmektedir zira, dier cumhuriyetlerin de yeni bir eenistan olmas durumundan olduka ekinilmektedir. vey evlat muamelesi gren federe birim idarecileri merkezin bu gayri adil muamelelerinin dzeltilmesi gerekliliini, dozu yava yava sertleen oranlarda dile getirmektedirler. yle ki bazen bu doz st kapal tehditler halini bile almaktadr.61

B. Federe Birimlerin Uluslararas ve D Ekonomik likiler Kurma Yetkisi

Rusya Federasyonunun idari birimlerinin d ekonomik ilikiler kurma yetkisi sorunu tmyle zme kavumamtr. Rusya Federasyonu, federal devlet temel prensiplerinin oluturulduu bir dnemden gemektedir. Bu temel prensipler ayn zamanda merkez ile idari birimlerin yetki snrlarnn izilmesi sreci iinde olumaktadr. Bu sre erevesi iinde idari birimler d ekonomik faaliyetlerini gerekletirme ynnde aktif bir aba

sergilemektedir. Bu yeni eilimlerin Kuzey Kafkasya Cumhuriyetlerindeki geliimi ayn zamanda onlarn Trkiye Cumhuriyeti ile kurduklar ekonomik ibirlii erevesinde gereklemektedir.62

Ksmen Donorist Birimler: Saint Petersburg, elabinsk Oblast, Krasnoyarsk Kray, Tomsk, Leningrad, Yaroslav, Belgorod, Novosibirsk, rkutsk, Omsk, Kalujk, Volgagrad, Tversk, Ulyanovsk Oblastlar, Krasnodar Kray, Udmur, Orenburg, Tulsk Oblastlar 61 Muhammet KARADA: a.g.m., 39-40. 62 S.L.LOGUNOVA: Trkiye Cumhuriyeti le Ticari-Ekonomik birliinin Geliiminde Rusya Federasyonu dari Birimlerinin Rol: Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri rnei, Dnden Bugne Trkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kltrel likiler, Der. Glten KAZGAN, Natalya ULENKO, ( stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2003), 331.

33

dari birimlerin bamsz d ekonomik faaliyette bulunma hakk RF Anayasasnda yer almamaktadr. Formalite asndan bu birimlerin yabanc devletlerle ekonomik iliki kurmaya hakk yoktur. Rusya Federasyonu yasalar idari birimlerin d ekonomik ilikiler kurma hakkn yabanc federal devletlerin idari birimleriyle ya da onlarn baz blgeleriyle iliki kurma hakkyla snrlamaktadr. Rus Anayasas d politika ve uluslararas ilikiler konusunu tmyle Rusya Federasyonunun yrtme alanna dahil bir konu olarak deerlendirmektedir. (71. maddenin K ve L klar) Ancak uluslararas ve d politik ilikilerin koordinasyonu, uluslararas anlamalarn uygulanmas Rusya Federasyonu ile idari birimlerin ortak yetkisine braklmaktadr. (72. maddenin 1. blmnn O kk) Sz konusu maddeye gre, Rusya Federasyonu bir btn olarak uluslararas hukuk znesidir. Rusya Federasyonu idari birimlerinin uluslararas ve d ekonomik ilikilerine gelince, bu ilikilerin kurulmas yetkisi ile ilgili sorun tmyle zlm deildir. Federasyonun idari birimlerinin uluslararas ve d ekonomik ilikileri zerine RF Anayasasnn yaklam konusunda resmi bir yorum yaplmamtr.63

RF Anayasas ile Federasyon Anlamas arasndaki idari birimlerin yetkilerine dair sz konusu uyumsuzluk, bamsz d ekonomik faaliyet yrtme ve ayrca dier devletlerle gerekli anlamalar imzalama hakk tanyan maddelerin Kuzey Kafkasya Cumhuriyetlerinin (Dastan

Cumhuriyeti, Karaay-erkes Cumhuriyeti) anayasalarnda yer almasna yol amtr. Yasalardaki bu uyumsuzluk, Rusya idari birimleri ile merkezin yetkileri arasndaki snrlarn izilmesi konusundaki RF yasalarnn daha gelitirilmesi yoluyla zmlenmelidir.64

63 64

S.L.LOGUNOVA: a.g.m., 332. S.L.LOGUNOVA: a.g.m., 332.

34

C. Federal Reformlar

Yeltsinin iktidarda olduu dnem iinde bakann federal unsurlarla ilikileri pazarlklar stne kuruludur.65 Baz federal unsurlara tannan ekonomik, siyasi ayrcalklar dierlerini de harekete geirmi ve lke iinde gerilimli bir havaya yol amtr. eenistanla sren pazarlklarn

sonulanamamas Rusyann bu blgeye mdahale etmesine neden olmutur. Yeltsin bu dnemde, blgelerle Bakanlk arasnda iletiimi salamak amacyla Bakanlk Temsilcileri atamtr.

2000 seimleri ile bakanlk grevine gelen V. Putinin i politikasnn ana hatlar merkezileme, federal reform, blgesel gler ve bir ksm oligarinin etkinliinin krlmas olarak belirlenmitir. Federal reformun aralar olarak kullanlan aralar bilinmektedir: Rusyann yedi federal blgeye blnmesi ve bu blgelere devlet bakannn yetkili temsilcilerinin

atanmasdr. Bu ekilde, Rusyada iktidarn dikey olarak tanmlanan merkezilemenin gereklemesi planlanmtr.66 Bu sistemin ilk artrd dnce zellikle Yeltsin dneminde oluturulmaya allan demokratik sisteme kar bir darbe olduudur. Zira, bu sistemle birlikte oluturulan yedi adet federal blgenin idarecileri blge halk tarafndan seilmemekte, bilakis bakan tarafndan atanmakta ve Rusya Federasyonu Devlet Bakan yetkilerini dorudan kullanmaktadrlar. kinci olarak, blge valilerinin bakan tarafndan teklif edilmesi ve yerel meclislerde bu adayn oylanmas eklinde zetlenebilecek bu yeni reform, Beslandaki trajik hadiseden sonra hemen uygulanmaya balanmtr. Bu sistemin uygulamaya balanmasndan sonra federal birimlerin banda bulunan valiler, bir ksm medya tarafndan blgenin ba veya yneticisi olarak lanse edilmekte ve Moskovann adam olarak
Yeltsin, ksa vadeli politikalarnda yerel liderlerin desteini almak iin, baz unsurlara ekonomik ve siyasi birtakm imtiyazlar salam, siyasi ve hukuki asimetrinin yannda Rusya Federasyonu ekonomik ve sosyal adan da asimetrik bir yapya brnmtr. Bakanla unsurlar arasndaki pazarln temel zellii; her bir unsurun bakandan kopartabildii kadar siyasi ve ekonomik imtiyaz elde etmeye almas, ancak pazarl da fazla uzatmamas eklindedir. Bkz. lker Gkhan EN: Rusya Federasyonu Siyasal Sistemi, (Eskiehir, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar, 2004), 154-156. 66 Anar SOMUNCUOLU: a.g.m., 34.
65

35

nitelendirilmektedirler. Putin tarafndan yaplan bu iki idari reform, tamamen lkenin blnmez btnlne ynelik olan saldrlarn ve bu husustaki tehlikelerin bertaraf edilmesi hususunda alnm nlemlerdir. Fakat bu reformlar federal sistemdeki problemlerin zmne etkide bulunmamaktadr.67

Dumann desteini arkasna alan V. Putin 2000 ylndan itibaren yapt hukuki reform giriimleriyle, geen on yl iinde federe birimler lehine gelien durumu, Federal Merkez lehine evirmeye ve federal hiyerariyi tekrar kurup glendirmeye balamtr. Bu balamda, tm federe birimlerin anayasa, kanun ve kararnamelerinin Federal Anayasaya ve federal kanunlara uygun hale getirilmesi karar alnmtr.68 Esasta sz konusu olan, Federasyonun Cumhuriyetlerinin ve dier hukuki objelerin Rus anayasasna ve federal gce ball ve hukuki birliidir. Putin bu balamda lkenin, Rusyann btnnn ynetimi iin, eylem yetenei olan federal bir merkez istemektedir.69

D. Rus Federalizminin Bugnk Durumu

Rusyada geerli olan federalizm, dnyann baka hibir yerinde bir araya getirilmesi baarlamayan, etnik (cumhuriyetler ve dier zerk oluumlar) ve idar-blgesel taksimat temeline dayal devlet yaplarn zerinde birletirmektedir . Bu ikili yap gerek federalizm ile elimektedir. Sonuta byle bir devlet i yaps bir yandan federal merkezle cumhuriyetler arasnda, dier yandan cumhuriyetlerle oblastlar ve kraylar arasnda her zaman ihtilaf dourmakta veya mevcut ihtilaflarn yeniden canlanmasna imkan vermektedir.70 Bir yanda etnik problemlerin hortlatlmamas iin
Muhammet KARADA: a.g.m., 41. Bekir DEM R: Rusya Federasyonu Cumhuriyetlerindeki Siyasi, Ekonomik ve Etnik Yapnn Federasyon Mill Gvenlii zerindeki Etkisi, Rusya Stratejik Aratrmalar-1, Ed. hsan omak, , ( stanbul, Tasam Yaynlar, 2006), 57. 69 Wolfgang SEIFFERT: a.g.e., 66. 70 Bekir DEM R: 1990 Sonras Rusyasnda Etno-Politik Ayrma Sreci, http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm
68 67

36

cumhuriyetlere ekonomik ve siyasi ayrcalklar salanmakta, dier yanda ise ihmal edilen, Rus milletinin ounlukta yaad oblast, kray gibi birimler kstrlmemeye allmaktadr. Byle bir politikann uygulanmasndaki ama yeniden bir zlmenin veya dalmann nne gemektir. Yeltsin ve Putinin federal sistemde uygulam olduklar sistem adem-i merkez - merkez eklinde tezat olsa da, ama yeniden yaanabilecek olan bir zlmenin engellenmesiydi.71 Ancak, federal iktidar temsilci ve ideologlar Rus federalizmini ve var olan federal problemleri merkez iktidarn glenmesi asndan yorumlamaktadr.72

Rusya Federasyonu Anayasasnda Rusya demokratik, federal bir hukuk devletidir. dense de, sistem henz niter bir devlet yaps ile federal bir sistem arasnda devaml bir ekilde git-geller yaamaktadr. Siyasi ve akademik evrelerde federal yapnn salkl bir ekilde tamamlanmasnn mmkn olamayaca tezi savunulmaktadr. Zira, asimetrik federal ilikiler (zellikle politik ve ekonomik adan) sistemi devaml bir ekilde kemirmektedir.73

Anayasada 89 federe birimin eit haklara sahip olduu prensibi ilan edildii halde Rusyada de facto olarak asimetrik federal yap hkm srmektedir. Bunun en ak rnei Tataristan ve eenistann zel statleridir. Rus federalizmi Anayasa ve federal kanunlardan baka Federal Anlamaya ve federal organlarla federe birimler arasndaki yetki ve sorumluluklarn belirleyen anlamalara dayanmaktadr. Yetki ve

sorumluluklarn belirlenmesi ile ilgili sorunlar anayasa ve yasama yolu dnda anlamalar yoluyla zen Rusya dnda baka lke yoktur. Rus federalizmi ou defa farkl glerin politik hakimiyet mcadelelerinde maa grevi grmektedir. Bu nedenle federal ilikileri dzenleyen kurallar bte ve bir dizi dier alanlarda daha ok kat zerinde kalmaktadr. Yzlerce yl
Muhammet KARADA: a.g.m., 42. Bekir DEM R: Rusya Federasyonu Cumhuriyetlerindeki Siyasi, Ekonomik ve Etnik Yapnn Federasyon Mill Gvenlii zerindeki Etkisi, 60. 73 Muhammet KARADA: a.g.m., 42.
72 71

37

niter devlet olarak yaam olan Rusya, devaml, federalizmi adem-i merkeziyeti ynetime dntrme denemelerine sahne olmaktadr.74

Bugn, yeni bir yzyln banda Federal Rus Devleti ve Rus Federalizminin devletlilik esaslar, zellikle farkl tiplerdeki federe birimlerin hak ve ykmllkleri asndan salam temellere oturmu deildir. Bu manada Rusya Federasyonunun devletleme srecinin henz dinamik

olduunu sylemek mmkndr. stelik bir dizi faktrn varl (milliyetlere dayal ve asimetrik olarak ekillenen federal devlet yaps, baarsz

ekonomik reformlar ve federe birimler aras byk ekonomik ve btesel farkllklar, devletin milliyetlerle ilgili ve blgesel problemlerin zmne ynelik kapsayc ve sistemli yaklamnn olmamas, Rus olmayan bir ksm etnik gurup arasnda mill bilincin ykselmesi, karar verilen iki een sava, zellikle etnik temelli federe birimlerde (mill cumhuriyetler ve mill zerk okruglar) ayrlk davran ve eilimlerin glenmesi gibi) Rusya

Federasyonunun bir mill gvenlik sorunu olduunu gstermektedir. Ancak, SSCB rnei ile tehdit karlatrldnda eden gerek Rusya bir Federasyonunun dalma/blnme federal tehlikesi

btnln

grnmemektedir. Bununla birlikte yeni federasyonun mill ve milletler politikasnda ksa zamanda belirli tamamlamalar ve dzeltmeler yaplmas bir zorunluluktur.75 Zaman kaybedilmeden eitli alternatifler76 dikkate alnarak, sistemin hem de jure (hukuken), hem de de facto (fiilen) olarak oluturulmas gerekmektedir.77

Bekir DEM R: 1990 Sonras Rusyasnda Etno-Politik Ayrma Sreci, http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm 75 Bekir DEM R: Rusya Federasyonu Cumhuriyetlerindeki Siyasi, Ekonomik ve Etnik Yapnn Federasyon Mill Gvenlii zerindeki Etkisi, 60. 76 Birinci alternatif, btn federe birimlerin idari toprak yaplanmas eklinde reorganize edilmesidir. Bu zm nerisi devlet yapsnn niter olarak formle edilmesini gerekli klmaktadr. kinci alternatif, btn federe birimlerin bamsz devlet statsnde kabul edilmesidir. Bu da konfederatif bir devlet yapsnda sz konusu olacaktr. nc alternatif ise, btn federe birimlerin eit haklara sahip bamsz federe birimler olarak formlasyonudur. Bu yntem, mevcut anayasal sistemin korunarak yeniden yaplanmas demektir. 77 Muhammet KARADA: a.g.m., 42.

74

II. BLM RUSYA FEDERASYONU DI POL T KASI

I. Rus D Politikas Rusya Federasyonunda yrrlkte olan 1993 tarihli Anayasa, Rus d politikasnn resmi erevesini u hkmlerle izmektedir:1

71. maddede Rus d politikas ve uluslararas ilikilerinin, sava ve barla ilgili uluslararas antlamalarn ve d ekonomik ilikilerin Rusya Federasyonuna ait yetkiler olduu belirtilmi, 72. maddede Rusya

Federasyonu ve Rusya Federasyonu unsurlarnn ortak yetkileri olarak Rusya Federasyonu unsurlarnn uluslararas ve d ekonomik ilikilerinin koordine edilecei, Rusya Federasyonunun uluslararas antlamalarnn yerine

getirilecei belirtilmitir.

Anayasann 80. maddesine gre; Rusya Federasyonu Devlet Bakan, devletin badr. Anayasa ve federal kanunlara gre politikasnn temel ynlerini belirler. Devletin devletin i ve d olarak Rusya

ba

Federasyonunu lke iinde ve uluslararas ilikilerde temsil eder.

84. maddeye gre; Rusya Federasyonu Devlet Bakan, lkedeki durumla, devletin i ve d politikasnn temel ynleriyle ilgili Federal Meclise yllk mesaj sunar.

86. maddeye gre; Rusya Federasyonu Devlet Bakan, Rusya Federasyonu d politikasnn ynetimini denetler. Mzakereleri yrtr ve
1

The Constitution of the Russian Federation, http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/constit.html

39

Rusya Federasyonunun uluslararas antlamalarn, onay belgelerini imzalar. Atanan diplomatik temsilcilerin gven mektuplarn ve belgelerini kabul eder.

114. madde ise hkmet ile ilgilidir; Rusya Federasyonu Hkmeti federal dzeni ynetir. lke savunmas, devlet gvenlii, Rusya

Federasyonunun d politikasnn yrtlmesi ynnde nlemler alr. Rusyann d politikasnda, tarihten kaynaklanan imparatorluk ve byk g mentalitesi ile sorunlar kuvvetle zmek gibi alkanlklarn yan sra, reel politikann gerektirdii baz unsurlarn dikkatlice harmanland grlmektedir. SSCBnin dalmasndan sonra d emberini yitiren ve ekonomik bakmdan zayflayan Rusya, uluslararas arenada askeri gcn ve jeopolitik konumunu n plana kartmak suretiyle, ok boyutlu bir politika izlemeye balamtr. Bu politikann temel hedefleri, eit artlarda Batnn kucana dmeden, Avrupa-Atlantik dnyasna yanamak ve Rusyann ekonomik ve siyasi gvenlii iin SSCB ardl devletlerde Moskovann nfuzunu yeniden tesis etmektir. Bu balamda, d politikada daha kuvvetli bir konuma sahip olabilmek dncesiyle temel i sorunlarn halledilmesine ncelik verilmitir.2 1990 sonras Rusyann d politikasnn nnde tarihi miras ile ilgili nemli bir sorun vard. SSCBnin dalmasndan sonra Rusya

Federasyonunun oluumunun ilk yllarnda eski sistemden gelenlerin, hangilerinin yeni dzene tanmas, hangilerinin deimesi gerektii konusu gndemi megul etmiti. Gei dnemi olan bu yllarda, lkenin yeni ynlerinin belirlenmesi ve yeni durumun anlalmas iin zaman gerekiyordu. 1991 ylndan balayarak siyaset uzmanlar Rusyann d politikasn dneme ayrmaktadrlar. Bu dnemlerin birincisi, 1991-1993 yllarna kadar hkm srm, bu dnemde liberal ve Bat yanls kiiler hkmette bulunmu, devletin politikas tamamyla Batya endeksli bir ekilde gelimiti.
2

Fevzi USLUBA: SSCBden Sonra Sra Rusyada M? Afganistan, Kresel Terr ve ABD mparatorluklarn Batakl, ( stanbul, Toplumsal Dnm Yaynlar, 2005), 138.

40

kincisi, 1993-1999 yllar arasnda gereklemi ve ekonomik reformlarn baarszlkla sonulanmasna bal olarak Batc yaklamdan vazgeilmi, yakn evre ile daha ok ilgilenilmitir. nc dnem 1999 senesinde Putinin devlet ynetimine gelmesiyle balayan, i ve d politikalarda yaplan reformlar ve Putinin ahsiyetine bal olarak Rusya Federasyonunun imajnn dzelmeye balad dnemdir. 11 Eyll 2001 olaylaryla birlikte, 2001 ylndan balayarak yeni bir dnemin balad da sylenebilir.3 lkenin d politika ncelikleri, siyasi partiler arasnda, her zaman tartma konusu yaplm ve genelde Bat yanls, Asyaya almay tercih eden Avrasyac ve bunlar meczeden pragmatist grler, tarihten miras kalan Slav ve Ortodoks dnyasnn liderlii gibi geleneksel mlahazalarla birletirilerek, takip edilecek rotaya ilikin yol haritalar ortaya konmutur. Genelde yntemler ve yol haritalar farkl olmakla birlikte tm siyasi parti ve gruplarn, an gereklerine uygun bir Byk Rusyann uluslararas ilikilerde hakim bir aktr olarak ortaya kmasn arzulad grlmektedir.4

A. D Politikaya Yn Veren Akmlar

Rusya Federasyonunda d politika, ulusal kimlik ve siyasi yaplanma konularndaki tartmalar kabaca radikal reformcular, lml milliyetiler ve ar milliyeti anti-reformcular diye adlandrlabilen grup arasnda cereyan etmektedir.5 Bu gruplarn her birinin kendi dnya grlerine uygun den bir d politika ynelimi ve bu dorultuda ii inaya esas alnan bir ulusal kimlik tanmlar vardr. Daha ok alt gruplara blnebilecek bir snflama yapmak yerine, ngrdkleri politika ve pratikteki almalarn gz nne alarak bu gruplar Bat kimliini n plana karan Reformistler/Atlantikiler ile Dou
Assem NAUSHABAYEVA: Deien Uluslararas Dengeler Balamnda Rusya Federasyonunun D Politikas, Doktora Tezi, (Ankara, 2005), 275. 4 Fevzi USLUBA: a.g.e., 138. 5 Galina STAROVO TOVA: A Democratic House of Cards, Transitions, Cilt 5, Say 6, 1998, 3536dan naklen Zeynep DAI, Ulusal Kimlik Balamnda Rus Milliyetilii ve Rus D Politikas, Doktora Tezi, (Ankara, 2001), 133.
3

41

kimliini n plana karan Avrasyaclar diye ikiye ayrmak mmkndr. Reformist Atlantikiler ve Avrasyaclar, dalma sonras RFde sadece d politika ynelimlerini etkilemekle kalmam, d politikann ii dizayn eden etkisinden dolay ulusal kimlik tartmalarnn ynn de belirlemitir. Reformistler Batl deerlere ve Batya ynelimi temsil ederken, Avrasyaclar Douya, Rus ve Sovyet deerlerinin bir senteziyle ulusal kimlik tartmalarna yaklamlardr. Bu balamda, Reformistler Bat modeline uygun, sivil, demokratik, oulcu bir siyasal modelle uyumlatrlabilecek bir ulusal kimlii savunurlarken, Avrasyaclar emperyal bir kimliin devam olarak daha merkezci, kollektivist, misyoner ve otoriteryen eilimlerden beslenen bir emperyal Rus kimliine yaslanmaktadrlar.6 Gnmzdeki temel d politik tartma Atlantikiler ve Avrasyaclar arasnda yaanmaktadr.

1. Atlantikiler

Atlantikiler ve Avrasyaclarn Batya, Rus tarihine, Rus medeniyetine, jeopolitiine ve emperyal mirasa bak, tehdit alglamalar tamamen birbirinden farkldr. Bu farklln uzants olarak iki grubun d politika yaklamlar temelden birbirine zttr. Atlantikiler, Rusyann kaderinin Avrupann paras olmak olduunu savunurlar. Bu gre gre: Rusya, demografik merkezinin Avrupada olmas ve kltrnn Bizanstan gelmesi nedeniyle hem corafi hem de kltrel olarak Avrupann parasdr. Bu nedenle Rusya genileyen Avrupa ile daha yakn balar kurmaldr. Bu, Rusyaya federatif yapda da olsa milli devlet temelinde daha istikrarl bir demokrasi salayacaktr. Bu arada dier BDT yesi lkelerle de ekonomik ibirlii devam edecektir. Atlantikilerin stratejik hedefini Bat tipi demokrasi

6 Zbigniew BRZEZINSKI: The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives, (New York, Basic Books, 1997), 109-111.

42

oluturmaktadr.7 Rusyann, Hristiyan medeniyetinden trediini ileri srerler. Neticede onlara gre, Rusya bir Avrupa lkesidir.

Batclar, gerek arlk Rusyas dneminde, gerekse de Sovyetler Birlii zamannda halk, siyasal elitler ve aydnlar arasnda kkl bir gelenee dnmemi, Rus kimlii ve ynelii konusunda radikal bir seim olarak kalmtr. Aslnda nceleri Gorbaovun Glastnost ve Perestroyka

politikalarnn yaratt Batya yeni bak biimi liberal Batclarn gelimesine zemin hazrlamtr ve SBnin dalmas sonras Batc/Atlantikiler zellikle d politika ynetiminde egemen olmulardr. Ancak bu sre 1993 sonrasnda nemli lde tkanmtr ve Avrasyac grler egemenlii ele geirmilerdir.8 Ancak Rusyann kltrel bakmdan Douya m yoksa Batya m ait olduu sorusu etrafnda tartmalar devam etmitir. Bu soruya Atlantikilerin cevab Batdr. Atlantikiler, Rusyann Bat kltrnn nemli bir paras olduu kansndadrlar; Rus edebiyat ve mzii olmakszn Bat medeniyeti ve kltrnn eksik kalacan vurgulamaktadrlar. Benzer bir kltrel paylam Dou toplumlarna ilikin sylemek imkanszdr. Rusya Federasyonunda tarihsel arka plan zayf olan reformist/liberal hareket, Rus siyasi yaamnda zellikle Batl deerleri savunmaya almaktadr; demokratik ve pazar ekonomisine dayanan bir model ngrmektedir.9

Atlantikilerin temel d politika ynelimi, Rusyann Bat ile ekonomik entegrasyonunun tamamlanmas ve medeni dnyada normal bir lke olarak Rusyann yerini almas biimindedir. Rusyay normalletirmenin yolu Atlantikilere gre lkenin uluslararas sistemden siyasi ve ekonomik alanda izolasyonunu engellemekten geer. Atlantikiler Baty deil, Douyu tehdit olarak alglamakta, uzun dnemde Rusyaya ynelik tehdidin istikrarsz bir
7 Zbigniev BRZEZENSK ve Paige SULL VAN (Ed.): Russia and the CIS: Documents, Data and Analysis, M.E.Sharpe, (New York, CSIS, 1997), 3ten naklen Frat PURTA, Rusya Federasyonu Ekseninde Bamsz Devletler Topluluu, ( stanbul, Platin Yaynlar, 2005), 160. 8 Yaln ALPAY, Yavuz Mehmet ZTRK: Rusya lke Analizi, ( stanbul, T M Yaynlar, 2005), 11. 9 Vera TOLZ: Forging the Nation: National Identity and Nation Building in Post-Communist Russia, Europe-Asia Studies, Cilt 50, Say 6, 1998, 1004-1012den naklen Zeynep DAI, Ulusal Kimlik Balamnda Rus Milliyetilii ve Rus D Politikas, Doktora Tezi, (Ankara, 2001), 135.

43

blge olan Orta Asyadan, Afganistandan veya inden gelebileceini ngrmektedirler. Bu nedenle Rusyann Bat ittifak iinde bir savunma politikas izlemesi gerektiine inanmaktadrlar.10 Bu balamda, hem RFde hem de Orta Asyada radikal bir slamn yaylmas ciddi bir tehdit olarak nitelenmektedir. Bu erevede Atlantikiler, slamn evrelenmesi gerektiini savunan baz Batl gzlemcilerin bak asn paylamaktadrlar. Radikal slam tehlikesinin dorudan ya da dolayl olarak ran ve Afganistan gibi lkelerden gelebilecei dncesinden hareketle, blgenin gl

devletlerinden rana, radikal slam modelini ihra edebilecei dncesiyle mesafeli dururken, Bat ile entegre ve laik olan Trkiye, baz ekincelere ramen kabul edilebilir bir ortak olarak benimsenmektedir.

Rusyann bir Bat devleti olduunu ifade eden Batc kanaat, lkedeki atma durumunun gvenlik sorunlarn n plana kardn ve bu durumun da toplumun militarizasyonuna yol atn ileri srmlerdir. Bu nedenle yeni dnemde demokratik devlet kurabilmek iin atmac d politikadan vazgeilmesini savunmaktadrlar.11 1991 ylndaki olaylar sonrasnda

Rusyann yeni d politikasnda Batya yaklam grlmtr. Rusyadaki yeni demokratik gler, zgr ve gelimi bir lke kurmak iin Bat ile ibirliinin gerekli olduu grnde idiler. Zira, Bat ile SSCBnin arasnda uzun yllar devam eden ekimenin sebebi Bolevik ideolojisiydi. Bu nedenle Rusyann gl bir devlet konumuna gelmesi Batllamasna baldr.

Atlantiki gre gre, Rus diplomasisinin temel istikameti Bat (Bat Avrupa ve ABD) olmaldr. Zira, Rusya tarihsel olarak Bat/Hristiyan medeniyeti iinde yer almaktadr. Dolaysyla, Rus uluslararas stratejisinin temel misyonu, Bat ile ortaklk kurmak ve Avrupa Birlii (AB), Kuzey Atlantik Antlamas rgt (NATO), Uluslararas Para Fonu (IMF), Dnya Bankas, Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (OECD), gelimi yedi lkenin

10 Ilya PRIZEL: National Identity and Foreign Policy, (New York, Cambridge University Pres, 1998), 243. 11 Zeynep DAI: Rusyann Gvenlik Politikas ve Trkiye, Uluslararas Gvenlik Sorunlar ve Trkiye, Ed. Refet Y NAN, Hakan TADEM R, (Ankara, Sekin Yaynlar, 2002), 245.

44

oluturduu G-7 gibi Batl ekonomik, politik, askeri rgt ve kurululara katlmak olmaldr. Bu dncenin en nde gelen temsilcilerinden biri olan Kozireve gre, Rusya, piyasa ekonomisine sahip, tannm demokratik devletler klbne, eitlik esasna dayal olarak katlmaldr. Batclara gre, bu gibi ortaklklar Rusyada gerekletirilecek reformlar iin gl bir uluslararas destek kayna olacaktr. Daha ok, Rusyann i reformlaryla ilgilenen, eski Devlet Bakan Boris Yeltsin de iktidar dneminin balarnda bariz bir Batc olduunu gstermitir. Batclara gre, Rusyann gelecekteki gc, klasik byklk lleriyle deil, halkn refah dzeyi ile llecektir. Onlara gre, Bat, bundan byle Rusya iin artk bir dman deildir; olsa olsa Sovyetler Birliinin yklmas sonrasnda etkinlik kazanan bir kalknma modelidir.12

Batcln esas, demokratikleme, ideolojiden arnma ve silahszlanma erevesinde Rusyay ekonomisi gelimi ve istikrarl siyasi, sosyal sisteme dntrerek, Batnn eit haklara sahip orta haline getirmek olarak aklanmaktadr. Batclar, pazar ekonomisi ve demokrasiye Bat modeli ve yardm olmadan gemenin mmkn olmayacan savunmaktadrlar ve Rusyann, Batnn siyasi ve ekonomik kurulularna hzla entegre olmas taraftardrlar. Ancak Rusyann tek tarafl olarak Batya ve Bat gelime modeline ynelii saf bir romantizm olarak deerlendirilmektedir. nk, Bat modeli reformlarn bu lkedeki etkisi zayf kalmt ve Rus ekonomi reformuna kstl olarak destek salayabildi.13

Rusya Federasyonunun ilk yllarnda ynetim Batc/Atlantiki diye adlandrlan ekibin eline gemiti. Bu ekibin ba Yeltsin, en nemli unsurlar ise Dileri Bakan Kozirev ile Babakan gor Gaydar olmulardr. Batclarn hedefi, Rusya Federasyonunda Bat tipi demokratik deerleri, insan haklarn kabul eden ve hukukun stnlne inanan bir hukuk devletini kurmak,

12 mer Gksel YAR: Blgesel ve Global Gvenlik karlar Balamnda Sovyet-Rus D Politikalar ve Karaba Sorunu, ( stanbul, Alfa Yaynlar, 2004), 10-11. 13 Assem NAUSHABAYEVA: a.g.e., 246.

45

serbest piyasa ekonomisini kurarak hzla kalknma srecine sokmak ve G7lerin sekizinci yesi yapmak olmutur. Batclarn Batya verdikleri bu ncelik Rusya Federasyonunun d ilikilerinde de kendini gstermi, Kozirev daha Bamsz Devletler Topluluu (BDT) yelerini ziyaret etmeden, Batl lkeleri ziyaret etmesi ilgi ekici olmutur. Batclarn Orta Asya Cumhuriyetlerini Rusyaya yk olarak grdkleri gzlenmitir.14 Yeni dnemde Rusya asndan en nemli tehdit olarak alglanan ve ulusal kimlik/milliyetilik tartmalarn da ok yakndan etkileyen NATOnun genilemesine genelde olumlu yaklamlar, Yeltsin dneminin politikalarn desteklemilerdir.15

Atlantikilerin Rusyann yeni dnemde karlat sorunlara kar Batdan siyasi ve ekonomik destek beklemesi, fakat destein istenilen dzeyde gereklememesi hayal krkl yaratmtr. Batl devletlerin ve ABDnin NATOnun genilemesine verdii destek, Rus diasporasnn haklarnn garanti edilememesi ve Batnn hala Rusyaya kar duyduu gvensizlik Rusyada Batc sylemlerin zayflamasna neden olmutur. Atlantikiler, ancak 1991den 1993e kadar Rus siyasi yaamnda etkin olabilmilerdir.16

Rusya Devlet Bakan V.Putinin de, Batc ekolden olmasa bile, zaman zaman Bat taraftar politikalar destekledii bilinmektedir. Bunun temelde iki olas sebebinin olduu iddia edilmektedir: Putinin tepkisel anti-Amerikanizmi reddetmesi (Rusyann terr kart kampta yer almas bunun iyi bir gstergesi olmutur) ve analizci Pavel Felgenhauern da belirttii zere, Batnn pek ok adan sempatisini kazanmaya almas (zira, lkede basn zgrlne getirilen kstlamalar ve temel insan hakk ihlalleri devam etmekte ve pek salam bir grnt vermeyen seim sistemi hala varln srdrmektedir). Putin, bu balamda daha ok Bat Avrupa ile ibirliine arlk vermitir. Bu

14 mit ZDA: SSCBden Rusya Federasyonuna, Avrasya Dosyas, Cilt 3, Say 4, (K 1996), 172. 15 Ilya PRIZEL, a.g.e., 243. 16 Zeynep DAI: Kimlik, Milliyetilik ve D Politika: Rusyann Dnm, ( stanbul, Boyut yaynclk, 2002), 155.

46

erevede; Kaliningrad17n gelecei, uzun vadeli enerji projeleri, AB genileme sreci, ileri teknoloji yenileme projeleri, ortak bir ekonomik blgenin ekillendirilmesi gibi konularda Bat Avrupa ile ibirlii yaplmasn desteklemektedir.18

2. Avrasyaclar

90l yllarn bandan itibaren strateji uzmanlar arasnda popler olan Avrasyaclk, bamszln ilk yllarnda Atlantiki d politikann yrrlkte olmas nedeniyle n planda olmazken, 90l yllarn ikinci yarsndan itibaren, sadece Jirinovsky gibi ar tiplerin savunduu bir gr olmaktan km, resmi politika niteliini kazanmtr. Bunun nedenlerini anlamak iin Avrasyaclk akmnn temel felsefesini anlamak gerekmektedir. Avrasyaclara gre, Rusya jeopolitik ve kltrel adan ne Avrupal, ne Asyaldr, kendine zg farkl bir Avrasyal kimlii vardr. Bu kimlik, Rusyann Orta Avrupayla Pasifik Okyanusu arasndaki kara ktlesi zerindeki benzersiz kontrolnn mirasdr; Moskovann drt yzyl boyunca sren dou yaylmasyla oluturduu yaylmac devletin mirasdr. Bu yaylma Rusyaya byk bir Rus olmayan ve Avrupal olmayan nfusu asimile etmi, bylece de tek bir Avrasyal siyasal ve kltrel kiilik yaratmtr.19

Avrasyaclk konsepti genel anlamyla Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra meydana gelen statkonun devamn salamak, bu statkonun deitirilmesine ynelik dzenlemeleri nlemek, kendi lehine yeni

17 Kaliningrad (eski Knigsberg), Rusya Federasyonunun, Rusya ile snr olmayan, Litvanya ile Polonya arasnda Baltk Denizi kysnda bir topradr. Nfusunun yzde 80i Almandr. 1990 sonrasnda SSCBnin dalmasna ramen Kaliningrad zerk (oblast) bir blge olarak Rusya Federasyonuna bal kalmtr. Kaliningrad, SSCB sonrasnda corafi olarak Rusyadan ayrlmasna ramen Rusyaya baldr. Fakat Rusya ile karadan balants yoktur. Blge jeopolitik ve ticari nemi dolaysyla bal bana bir neme haizdir. Rusyann Baltk Filosu burada bulunmaktadr. Blge youn askeri nfuslu blgelerden biridir. Bunun yannda ABnin douya genileme srecinde Rusya ile AB arasndaki en nemli sorunlardan biri olarak kendiliinden ortaya kmtr. Sorunun gndeme gelmesi ise Avrupann genileme stratejilerinden dolaydr. 18 mer Gksel YAR: a.g.e., 13. 19 Zbigniew BRZEZINSKI: Byk Satran Tahtas: Amerika'nn ncelii ve Bunun Jeostratejik Gerekleri, ev. Erturul D KBA, Ergun KOCABIYIK, ( stanbul, Sabah Kitaplar, 1998), 100.

47

dzenlemeler yaparak belirli bir zaman sreci iinde yeniden yaplanmasn tamamlamak, demokratik, mill ve modern bir devlet kimlii kazanmak, mteakiben oluturduu BDT zerinde artan gcn tekrar kullanmak, Orta Dou'da kaybettii etkinlii tekrar kazanmak iin stratejik giriimlerde bulunmak, Avrupa'da genileyen i birlii imkanlarndan yararlanmak, Avrasya blgesinde mevcut potansiyel patlama noktalarn karlar

dorultusunda kontrol etmek ve ABD aleyhinde kullanmak, ABD'nin kendisine stratejik partner olarak seebilecei lkeler zerindeki karlarn tehlikeye drecek gelimeleri engellemek ve sonuta kaybettii deerleri belirli bir zaman sonra tekrar kazanmak ve eskisine nazaran daha byk bir siyasi, ekonomik ve asker gce sahip olarak ABD'nin karsnda yerini almak olarak tanmlayabiliriz. Bunun iin Rusya, in'in nderliinde oluturulan angay belisine katlm, Almanya ve ran'la olan ilikilerini de arttrmtr.20 Batclar, mevcut durumun kabul edilerek ABD ve Bat ile ilikilere arlk verilmesini, Avrasyaclar ise, Rusyann Yakn evresindeki etkinliini tekrar kurmas ve kendi nceliini yeniden tesis etmesini savunmaktadrlar. Dugine gre; Rusyann jeopolitik ve jeostratejik egemenlii iin gereken, sadece kaybedilen yakn evrenin yeniden kazanlmas ve Dou Avrupa lkeleri ile mttefiklik ilikilerinin yeniden tesis edilmesi deil, ayn zamanda ktasal Bat (ncelikle, Amerika gdml NATOnun Atlantiki himayeciliinden

kurtulmaya meyleden Fransz-Alman Bloku) ve ktasal Dou ( ran, Hindistan ve Japonya) devletlerinin Avrasya stratejik blokuna dahil edilmesidir.21

Avrasyaclk hareketi iinde ok farkl alt gruplamalar meydana gelmitir. Hareketin iinde jeopolitikiler, monaristler, Rus Ortodoks kilisesi, ar milliyetiler, Stalinciler gibi alt gruplamalar mevcuttur.22 Geni bir koalisyonun olmas nedeniyle birok konuda fikir ayrlklar bulunan bu gruplar; Rusyann zellii, Batnn tekilii, Rusyann emperyal vizyonu ve

20 Ekrem NKARACALAR: 21. Yzylda Rusya ve D politikas, (3 Temmuz 2006), http://www.haberrus.com/?pid=3349&Keyword=ekrem 21 Aleksandr DUG N: Rus Jeopolitii: Avrasyac Yaklam, ev. Vgar MANOV, ( stanbul, Kre Yaynlar, 2003), 10. 22 Zeynep DAI: a.g.e., 158.

48

kimlii, jeopolitik merkezlilii ve tehdit alglamalar konusunda benzer grleri paylamaktadrlar.23

Avrasyaclk Rus fikir tarihinde Batclk ve Slav milliyetiliinden farkllklar gstermektedir. Avrasyaclar asl kartlar olarak Batclar grmekte ve Ruslarn, Dou ve Bat medeniyetlerinden farkl olarak kendilerine has zellikleri olan bir millet olduunu savunmaktadr.24 dealist bir tutumdan yana olan Avrasyaclar, konu Bat ile ilikiler olduunda ilikilerin dostluk deil, kar prensibine gre dzenlenmesini savunmaktadrlar. Gorbaovun yapt ekilde Batllatrma giriimi pek ok komnist ve milliyeti iin Rus kltrel ve tarihsel mirasna ihanet olarak deerlendirilmektedir.25

Ruslar, Avrasyacl olumlu sonulanamayan Bat ile entegrasyon maceralarna bir alternatif olarak grmektedirler. Ayrca, Avrasyaclk bir tr Mesihlik misyonu da tayor ki, bu Rus mparatorluunun genilemeye baladndan bu yana fethettii yerlere medeniyet gtrme iddias ile de uyumaktadr.26 Avrasyaclar, Ortodoksluk ve jeopolitik konumundan dolay Rusyann zgn bir uygarlk olduuna inanrlar. Anglo-Sakson medeniyetinin aksine dayanmac ve toplumcudurlar. Onlara gre devlet toplumsal yaamn temel dayanadr. Atlantikilerin aksine Avrasyaclar Rus d politikasnn kurtuluu/mesihi bir yn tamas gerektii kansndadrlar. Rus d politikasnn arkasnda frsat bir pragmatizm deil, Rus ruhunun derinliklerini yanstan bir idealizm olmaldr.27

Batya katlm Rusyann ruhani varlnn inkar olarak deerlendiren Avrasyaclar, Rusyann organik bir toplum yaratma abalarnn srekli olarak
23 Yaln ALPAY, Yavuz Mehmet ZTRK: a.g.e., 12. 24 Christian F. WEHRSCHUTZ: Rus Fikriyatnn Paras Olarak Avrasyaclk, Menfaatler atmas Ortasnda Trkiye, Haz. Ylmaz TEZKAN, (Ankara, lke Kitaplar, 2000), 89. 25 Yaln ALPAY, Yavuz Mehmet ZTRK: a.g.e., 13. 26 hsan OMAK: Rusya, Putin ve Avrasyaclk, Rusya Stratejik Aratrmalar-1, Ed. hsan OMAK, ( stanbul, Tasam Yaynlar, 2006), 98. 27 Sergei STANKEV CH: Russia in Search of Itself, The National Interest, (Summer 1992), 47.

49

d gler (Bat) ya da d glerin ierideki ibirlikileri (Batclar/Atlantikiler) tarafndan engellenmeye alldn ne srmekte, bylece Rusluun, bir kltr, medeniyet ve kimlik olarak d tehditlere maruz kald endiesini ifade etmektedirler. Srekli bir tehdit ile kar karya olma durumu da, kanlmaz olarak ayakta kalmak gdsn ne karmakta ve bu da Rus emperyal milliyetiliini kamlamaktadr.28

Avrasyaclar, Rus ulusal karlarnn korunabilmesinin, uluslararas sistemde Rusyann konumunun yeniden tanmlanmasna ve SSCBnin dalmas sonucu sarslan siyasal ve askeri gcn restore edilmesine bal olduunu ne srmektedirler. Esas olan etik deil, gtr ve g jeopolitik bak gerektirir. Dolaysyla Avrasyaclarn bak asnda Rusyann jeopolitik gerekliine ska vurgu yaplmaktadr. Avrasyaclar, Rusyann byk bir g olarak, yakn evresindeki nfuzunun ekonomik, siyasi ve askeri alanda devam ettirilmesi gerektiini savunmaktadrlar. Rusyann eski Sovyet topraklar zerinde doal bir nfuzu vardr ve bu srmelidir; aksi halde Rusyann ii zorlaacaktr. Avrasyaclara gre Rusya, uluslararas konjonktr erevesinde blgesel karlarn maksimize edebilmek iin gerektiinde in, Hindistan, ran gibi lkelerle stratejik ibirliine ynelebilmelidir. Ayrca slam olgusuna da Batllardan farkl olarak evrelenmesi gereken bir dman olarak bakmamaktadrlar. Gerek RF gerekse eski Sovyet cumhuriyetlerindeki Mslman toplumlar emperyal bir btnn paras olarak nitelemek suretiyle dlayc olmayan bir tutum almaktadrlar.29

Rusyann iinde ve dnda yaanan ekonomik ve siyasi gelimeler Avrasyaclar diye adlandrlan grubun glenmesine neden olmutur. Avrasyac grubun milliyeti sylemi 1993ten itibaren Rus siyasi yaamnda etkin olmaya balamtr. Bu kriz ortam, Batya ak, demokratik bir pazar ekonomisi olma hedefini ve sylemini etkisiz klm; ayakta kalma sorunu

28 Renee de NEVERS: Russias Strategic Renovation, Adelphi Paper, 289, (London, The International Institute for Strategic Studies, 1994), 5-6. 29 Yaln ALPAY, Yavuz Mehmet ZTRK: a.g.e., 13.

50

ncelik kazanmtr. 1991-1993 yllar arasndaki gei srecinde kimlik krizi tahrik edilerek emperyal ulusal kimlikin canlanmasnn zemini olumutur.30 Rusyada 1998deki finansal kriz, Bat ile ekonomik entegrasyondan yana olanlarn konumlarn iyice sarsmtr. Yeltsinin gcnn son dnemde iyice azalmas ve iktidar, sresi dolmadan Putine devretmesi, Putinin Bat ile ilikilerde mesafeli tutumu, Batc Atlantikilerin ynetim iindeki etkinliklerini tamamen tketmitir. Dileri ve savunma elitleri arasnda 1990larn bandaki grntnn aksine, Avrasyaclar egemen bir grnt sergilemeye balamlardr. Ancak Rusyay Batya entegre etmek isteyen siyasal hareketlerin hala mevcut olduu sylenebilir.31

1991-1996 yllar aras Rus d Politikas incelendiinde Bat ile Dou ya da Avrupa ile Asya arasnda bir salnmn varl dikkat ekecektir. Bu salnm bir bakma Rusyann tarihten bugne tad daha genel bir siyasal kltrn, bir siyasal kimlik sorununun tezahr olarak deerlendirmek de mmkndr. Gerek arlk Rusyasnda, gerekse Bolevik Rusyasnda Rus kltrnn Asyal veya Avrupal kkenlerinin vurgulanmas entelektel yaamda iki ayr gelenek olarak hep varln srdrmtr. Batclk ve Slavclk akmlarnda ifadesini bulan bu kltrel gerilim, Avrasyaclk ideolojisine de temellik etmitir. Bu dnsel arka plan, Rus kltrnn ayrlmaz bir unsuru olarak, Rus politik elitinin dnya grn derinlemesine etkilemitir. Bu kimlik sorunu d politikaya tercme edildiinde, Avrupadan Asyaya uzanan geni bir corafya zerinde Ruslarn hakim olduu devletlerin doudan ve batdan srekli bir tehdit unsuru hissetmelerine neden olmu ve corafyann dayatt bu sorunlarn ancak douya ve batya doru srekli genileyen bir nfuz alan yaratarak alabilecei dncesinin hakim olduu bir politik refleks yaratmtr. Bu politik refleks, izlerini bugn de srdrmektedir.32

30 Renee de NEVERS: a.g.e., 6. 31 Zeynep DAI: a.g.e., 157. 32 Nadir ZBEK: Rus D Politikasnda Yeni Ynelimler ve Trk Cumhuriyetleri, Avrasya Dosyas, Cilt 3, Say 4, (K 1996), 9.

51

Putin dneminde Avrasyaclk giderek glenmitir. Bunun en iyi rnekleri, Putinin dou lkelerine yapt ziyaretlerde grlebilir. zellikle, in ile karlkl ibirliinin artrlmasna ynelik admlar, Hindistan, Trkiye ve dier lkelerle iyi ilikiler kurulmas dikkat ekicidir. Rusya Federasyonu, byk hedefleri olan fakat, bu hedeflere ulamada ekonomik gc henz yetersiz kalan bir lkedir. Bu durum, onu ok boyutlu bir d politika izlemeye itmektedir. Avrasyacln Rusyadaki baars, Rusyann ekonomik ve politik dzlemlerdeki dnmlerine bal olduu kadar Fransa, Almanya, Japonya, ran ve Trkiye gibi Avrasyacln Atlantik karsnda destekleyicisi konumunda olabilecei dnlen lkelerin Avrasyaclk konusundaki yaklamlarna ve Atlantik karsndaki tutumlarna baldr.33

II. D Politikada Yeltsin ve Putin Dnemi 1991 sonras Rusyay d politika asndan kabaca iki dneme ayrmak mmkndr: Yeltsin dnemi Rus d politikas ve Putin dnemi Rus d politikas...

A. Yeltsin Dnemi Rus D Politikas Souk Sava dneminin, temelde ABD ile rekabete dayal d politikann sona ermesinden sonra yeni bir oluum iine giren Rus d politikas ok ynl olarak gelimitir. Bamszlkla birlikte hzlanan ekonomik ve siyasi dnm sreci d politika alannda da kendini gstermitir. Yeltsin tarafndan Dileri bakanlna getirilen Kozirev, d politikann temel ilkesini Batyla entegrasyon ve tm ynleriyle ortaklk olarak ilan etmi, yeni d politikay eskisinden ayran en temel unsurun ideolojiden arndrlm
33 Utku YAPICI: Avrasyaclk-Atlantikilik kileminde Rus D Politikas: Putin ok Boyutlu Uygulamalara Yneliyor, Cumhuriyet Strateji, Say 16, (18 Ekim 2004), 9.

52

olmas olduunu aklamtr. Kozireve gre eski rejim sosyalist ve kapitalist olarak dnyay iki kampa blmeye devam ediyor ve hala komnist toplumun kurulmasna inanyordu. Bu nedenle de atma ve mcadele kayna idi. Bundan sonra atmalardan uzak, d dnya ile uyumlu bir d politika prensibi benimsenmeliydi.34 Rusya, kaynak yetersizlii dolaysyla, SSCBden arta kalan global aktivitelerini iyice azaltmal ve baz niversal iddialarndan tamamen vazgemeliydi. Bu amala, Rusyann d politika ve ulusal gvenlik yaklamlarnda radikal deiiklikler yaplmalyd. Her eyden nce, SSCBnin ideolojik Mesihiliinden vazgeilmeliydi. Ancak bu ekilde demokratik reformlarn gereklemesi salanabilir ve Rusyann ulusal uyan mmkn olabilirdi.35 Rusya Federasyonunun d politikasnda, Batc kadrolarn belirleyici olduu 1991-93 devresinde Moskova, NATOnun douya doru genilemesi srecine kar koymaktan kanmtr. Zira, Batclar Rusyann da NATOya ye olabileceini dnmekteydiler. Onlarn gznde, NATO ittifak Avrupa ve Atlantik tesi gvenliinin salanmas iin nemli bir aratr. NATO ve AG K, Vanceuverdan Vladivostoka kadar olan blgede uluslararas istikrar garanti edecek yeni bir Avro-Atlantik topluluu oluturmak zere btnlemeliydiler.36 Rusyann, Bat ile btnleerek yeni dnya dzeni iinde yerini alabilecei fikrinin ar bast bu dnemde eski birlik cumhuriyetleriyle ilikiler geri planda kalmtr. Ancak Rusya Federasyonu'nun bamszlnn ilk yllarnda Bat yanls nitelik tayan Rus d politikas, 1993 ylnn ortalarndan itibaren giderek artan bir ekilde sertlik kazanarak eski Sovyet sahasna odaklanmtr. Rusya, benimsedii yakn evre stratejisi

dorultusunda eski Sovyet topraklarn kendi sorumluluk sahas olarak ilan ederek, Bat'y da bunu tanmaya davet etmitir. Rusya'nn Monroe doktrini olarak adlandrlan bu arya, Bat doksanl yllarn ortalarna kadar

34

Frat PURTA: Rusya Federasyonu Ekseninde Bamsz Devletler Topluluu, ( stanbul, Platin Yaynlar, 2005), 136. 35 mer Gksel YAR: a.g.e., 11. 36 mer Gksel YAR: a.g.e., 11.

53

Rusya'nn yakn evredeki operasyonlar ve askeri mdahalelerine sessiz kalarak st rtl bir ekilde olumlu yant vermitir.37 1993te Kozirevin etkinliiyle kabul edilen D Politika Konsepti, baz blgesel ncelikler getiriyordu. Bu erevede, eski birlik cumhuriyetleriyle olan ekonomik ve

askeri balar glendirilmeli, BDTnin d snrlar korunmal ve hukuki dayanaklar oluturulmal, eski Sovyet cumhuriyetlerinde yaayan Ruslarn haklar korunmalyd. Burada hedeflenen, BDT lkelerinin Sovyetler Birliinin dalmasndan yararlanmak isteyen glerin kontrolne gemesini

engellemekti. Gvenliin salanmas, ekonomik ve stratejik karlarn korunmas amacyla SSCB ardl lkeler yeniden Rusyann nfuz blgesine dahil edilmeliydi. 1993 ylndan itibaren Rus d politikasnn yeni eilimi iyice netlik kazanmtr. Eski Sovyet sahasnda hamiliini vurgulayan bu yeni yaklam, Bat ile ibirliini tamamyla terk etmeden geleneksel ulusal karlar dorultusunda artan bir ekilde Rusyann BTDye ynelmesini ngryordu. Eski Sovyet sahas hayati karlar blgesi ilan ediliyor ve BDTnin glendirilmesi Rus d politika ncelikleri arasnda ilk sraya yerletiriliyordu. Dnya kamuoyu ise, eski Sovyet topraklarnda Moskovann zel rol ve sorumluluunu tanmaya davet ediliyordu.38 Rusyann d politikadaki yeni yaklamn, yakn evre politikas ve hedeflerini Nisan 1993te yaynlanan D politika Konsepti ile Kasm 1993teki Savunma Doktrini aka ortaya koymutur. RFnin yeni dnemde deien d politika ynelimlerini ve gvenlik alglamalarn yanstan ve formle eden D Politika Konsepti, uluslararas sistemle entegre olmu bir Rusyann hem demokratik bir lke olacan hem de ulusal gvenliini etkin bir ekilde salayacan vurgulamaktadr. Konsept, uluslararas alanda byk g olan Rusyann global ve blgesel gvenliin salanmasnda sorumluluklar stlenmesini nermektedir. Ayrca
Frat PURTA: Hazar Blgesi'nde Rekabetin Yeni Boyutu: Silahlanma Yar, (1 Ekim 2004), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=21&kat=32 38 Frat PURTA: a.g.e., s.141
37

54

sorunlarn zmnde g kullanmak yerine siyasi ve diplomatik yntemlerin kullanlmasn ngren Konsept, iki kutuplu uluslararas sistemden ok kutuplulua ynelmenin lkeler arasnda ibirliini arttracan, bylesi bir uluslararas ortamda makul savunma politikalarnn ve silahszlanmann ilerlik kazanabileceini belirtmektedir. D Politika Konsepti her ne kadar Reformist ve Avrasyaclarn uzlat bir metin olsa da, uluslararas politikaya bakta ve tehdit alglamalarnda reformist grlerin ar bast

anlalmaktadr. Rusyann sper g statsn kaybettii kabul edilmesine ramen, Rusya hala global karlar olan blgesel byk bir g olarak tanmlanmaktadr. Bat lkeleriyle yaknlamann ve ekonomik, siyasi ibirliinin nemine deinildikten sonra, blgesel d politika nceliklerine yer verilmekte ve bu dorultuda zellikle yakn evrede ekonomik, siyasi ve askeri alanlarda Rusyann daha aktif bir rol stlenmesi gerektii vurgulanmaktadr.39 Yeni Rusyann Near Abroad diye adlandrlan yakn evre politikasnn ana hedefi Rusyadaki zlmeyi durdurmak ve gidii geri evirmekti.40 1993 Savunma Doktrini, savunma alanndaki ibirliinde, ncelii BDT lkelerine ve BDT iindeki kollektif savunma mekanizmalarna vermitir. BDT lkelerinde mevcut olan veya bu lkelerin karlamasnn muhtemel olduu yerel silahl atmalarn, RF iin en nemli tehdit nitelii tad belirtilmitir. Bu ifadeler, RFnin yakn evresine yneldiini, buray kendi ulusal gvenlik sahas olarak deerlendirdiini ortaya koymaktadr.41 te yandan, Doktrinde, eski Sovyetler Birlii topraklarn tek bir stratejik alan olarak muhafaza etme, RF snrlarn ileriden savunma ve yakn evre blgelerine gerektiinde askeri mdahalede bulunma politikalar iin kendi ierisinde hukuki bir dayanak oluturulma abalar da grlmektedir. Doktrinin dier bir zellii de, aka belirtilmemi olmasna karlk, Trkiye'nin gerek Kafkasya lkeleri, gerekse
Zeynep DAI: Rusyann Gvenlik Politikas ve Trkiye, Uluslararas Gvenlik Sorunlar ve Trkiye, Ed. Refet Y NAN, Hakan TADEM R, (Ankara, Sekin Yaynlar, 2002), 178-180. 40 Mediha AKARSLAN: Deien Dnya Dengeleri: Rusya Federasyonu Yakn evre Politikas ve Trk Cumhuriyetleri, ( stanbul, Ezgi Kitabevi Yaynlar, 1994), 149. 41 Osman Metin ZTRK: Rusya Federasyonu Askeri Doktrini, (Ankara, ASAM Yaynlar, 2001), 36.
39

55

Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ile olan ilikilerinin, Rusya'nn karlaryla atmasndan dolay hedef olarak alnm olmasdr. Doktrinde, Trkiye'yi bu blgelerden uzak tutucu bir dizi nlemlerin gelitirildii grlmektedir.42 Doktrin Rusyann ulusal gvenlii asndan, yakn evrede zel sorumluluk stlenmesine vurgu yapm ve Rus aznln haklarn garanti altna almay taahht ederek, blgede yapaca olas mdahaleleri merulatrmaya ve bylece siyasi/askeri nfuzunu pekitirmeye almtr. Yakn evrede yaayan Rus aznln haklaryla ilgili yaplan bu geni yorum, gerekte Mesihi Rus kimlii ve kltrnn, askeri doktrin ve uygulamalarna yanstlmasndan baka bir ey deildir.43 Rusyann dnya politikasna byk bir g olarak eit haklarla aktif bir ekilde katlmas gerektiinin vurguland her iki belgede de yakn evreyle ilgili ayn ifadeler yer almaktayd. Bu belgelerde zet olarak, Rusyann byk bir g olarak kendisi iin hayati neme haiz olan yakn evredeki milli karlarn koruma hakk bulunduu ilan ediliyordu. BDT corafyasnda sren atmalara dikkat ekilerek BDTnin d snrlarnn korunmas, yeni bamsz cumhuriyetlerdeki Rus askeri varlnn srdrlmesi, Rusya dnda kalan soydalarn haklarnn savunulmas bu belgelerde milli karlar olarak sralanyordu. Eski Sovyet sahasnn btnlnn korunmas Rusyann d politika ncelikleri sralamasnda en bata geliyordu. Bu ekilde Rusyann BDT lkelerini kendi etki sahasnda tutma istei resmen aklanyordu.44 Bu erevede yakn evredeki askeri slerin korunmas iin giriimler balatlm; dier cumhuriyetlerdeki Rus aznln haklaryla ilgili klar yaplm; Azerbaycan, Grcistan ve Moldovaya bask ve mdahaleler olmu; BDTnin hukuki yaps ile ilgili dzenlemeler yaplmtr. Bosna-Hersek sorunu, NATOnun genilemesi ve Rusyann Bat kart lkelere silah sat gibi konularda Bat ile Rusya arasnda ciddi ihtilaflar yaanmakla birlikte, Rusya bu dnemde bir yandan Bat ile ibirliini de srdrmtr. 1994 yl
Yaar ONAY: Trkiye-Rusya likilerinde NATO Glgesi, http://www.tusiad.org/yayin/gorus/32/html/sec9.html 43 Zeynep DAI: a.g.m., 182. 44 Osman Metin ZTRK: a.g.e., 36.
42

56

ierisinde; Haziranda NATO ile Bar in Ortaklk Anlamas, Temmuzda AB ile Ekonomik birlii Anlamas, Eyllde ise ABD ile ibirlii anlamas olmak zere nemli ortaklk anlamas imzalanmtr. Ayrca, Temmuz 1994teki G-7 zirvesinde Rusya Federasyonu grmelere davet edilmitir.45 1993-94 yllarndan itibaren Rus d politikas sac aya zerinde ekillenmitir: a) BDTyi bir yandan siyasi ve askeri bir ittifaka zorlarken, dier yandan da AB benzeri bir yapya brndrmek, b) Bat ile ilikileri dengelemek zere inle yaknlamak, c) Orta Douda etkin bir politika izlemek zere ABD ile sorunlu lkelerle ilikileri gelitirmek.46 1993 ylyla balayan Rus d politikasnda grlen deiimin nedenleri; Batnn eylemlerinden genilemesinin gvenilir bir ortak olmadnn grlmesi, tehdit NATOnun niteliinde

Rusyann

gvenlii

asndan

yorumlanmas, Batdan gelen ekonomik yardmlarn istenen dzeyde olmamas, Batnn Rusyann yakn evresine ilikin uygulamalarna destek vermemesi olarak saylabilir. NATOnun genilemesi, NATOnun Yugoslavyaya mdahalesi ve een Sava Rusyann Bat ile ilikilerinin bozulmasnda ve gvenlik

politikalarndaki ynelimin deimesinde nemli rol oynamtr. Rusyann yeni dnemde, Bat ile ilikilerini iyiletirmesine ramen, NATOnun Rusya snrlarna doru genilemesi, Rus kamuoyunda Bat sorunsalnn yeniden alevlenmesine ve Rusyann yeniden Bat tarafndan evrelendii tezinin aa kmasna yol amtr. Bu durum, NATO genilemesini ulusal gvenlie tehdit olarak alglayan Bat kart milliyeti glerin i ve d politikadaki etkinliini artrmann yan sra, Rusyada askeri reformlarn ertelenmesine, Batya batan beri kar olan askeri brokrasinin sylemlerinin glenmesine neden olmutur.47 Birok Rus demokrat da NATOnun genilemesinin Rusyann Avrupa dnda braklmas, siyasal olarak aforoz edilmesi ve Avrupa uygarlnn kurumsal erevesi iindeki
45 46

Frat PURTA: a.g.e., 146. Nadir ZBEK: a.g.m., 9. 47 Zeynep DAI: a.g.m., 185.

57

yelie layk grlmemesi anlamna geleceinden korkuyorlard. NATOnun genilemesi Rusyay soyutlamak, onu dnyada yalnz ve eitli

dmanlarnn saldrsna ak bir halde brakmak eklindeki uzun gemili Bat politikasnn zirvesi olarak gsteriliyordu.48 Ayrca NATOnun Kosova nedeniyle Yugoslavyaya kar mdahalede bulunmas, Rus gvenlik ve d politikas asndan nemli bir baka dnm noktasdr. Moskova, Kosova rneinde olduu gibi, bir lkenin i atmasna mdahalenin

kolaylatrlmasna kar km, bu modelin eenistan nedeniyle kendi topraklarnda yinelenmesinden endie duymutur. NATOnun genilemesi Rusyann Bat tarafndan dardan evrelendiini ne karrken, eenlerin merkeze direnii ve een Sava da federal yapdaki i snrlar ve i tehditleri sorgulanr duruma getirmitir. Bu balamda, Rusyann gvenliine ynelik tehdit alglamas hem i hem d dman kapsar hale gelmitir.49 Yeltsin iktidarnn 1996-99 yllar arasndaki dneminde, Ortadou ve in ilerinden sorumlu eski istihbarat efi Yevgeni Primakovun 1996 Ocak aynda Bat yanls ve yumuak d politika yrtmekle Duma tarafndan eletirilen Kozirevin yerine Dileri Bakanlna atanmas, Rus d politikasndaki dnn nemli bir gstergesi olarak deerlendirilmektedir. 1996 ylnda Yevgeni Primakov'un Dileri Bakanlna geliiyle balatlan bu yeni dnemde Rus d politikas Amerikan hegemonyasna bakaldran, idealize ettii ok tarafl bir dnya dzeni iinde Avrasya sper gc olma hedefi dorultusunda gelimitir.50 Bu dnemde d politikaya egemen olan Primakov Doktrini, znde Rusyann sadece bir gcn kontrol altndaki tek kutuplu uluslararas dzenine kar nleyici rol zerine kurulmutur. Primakovun eitli konuma, mlakat, makale ve basn konferanslarnda Souk Sava sonras dnemi dnyasn ABD, Rusya (BDT lkeleriyle birlikte), Avrupa Birlii, in, Japonya, ASEAN ve Latin Amerika olarak snflandrmtr. Primakovun dnya gr iinde fiili egemen rolne ramen ABD tek sper g olarak kabul edilmemektedir. Primakovun ok kutuplu sistem modelinde
48 49

Zbigniew BRZEZINSKI, a.g.e., 94. Zeynep DAI: a.g.m., 186. 50 Frat PURTA: a.g.m., http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=21&kat=32

58

ABDnin uluslararas gcn sulandrma abas vardr. Model Rusya-in stratejik ibirliine rann da ortak alnarak kar kutup oluturmay

ngrmektedir. Primakov bu ibirliinin Krfezde ve Tayvan boaznda ABDye meydan okuyabileceini savunmutur. Orta Asya ve Kafkasyann Rusyann etki alannda kalmasn isteyen Primakov, BDT lkelerinin Rusyaya entegre olmasn, Beyaz Rusya ile ittifak desteklemi ve Rusyann eski Sovyet mekannda g kullanmasn savunmutur.51 Primakovun dileri bakanl dneminde Rusya, ok kutuplu dnya dzeninde Avrasya kutbu olarak sesini ykseltmi ve Washingtondan uzaklamtr. Primakov dneminde Rus d politikas lkenin Bat dnyasna hzla entegre olmasn hedefleyen liberal enternasyonalist karakterini geride brakarak, dnya siyasetinde nemli bir konum kazanmay hedefleyen ve milli kara dayal bir yap kazanmtr. Bu dnemde ABD ve Batl gler yakn evrede etkinliklerini giderek hissettirmeye balamlardr. Buna tepki olarak Primakov, ABDyi dengeleyici admlar atmtr. Dnemin balca d politika gelimeleri unlar olmutur: Rusya- ran yaknlamas; in, Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistann dahil olduu angay Belisinin kurulmas; Rusyann G-7ye dahil olmas; Almanya ve Fransa ile balatlan Avrupa troyka oluturma giriimidir.Tm bu giriimler Rusyann srar ettii ok kutuplu ve adil uluslararas sistemde Avrasya kutbu olarak konumunu salamlatrmaya ynelik admlard.52 Primakov, 'Atlantikiler' olarak adlandrlan grubun Rusya'nn yzn Batya dnmesi, AB ve NATO ile sk ibirliine gitmesi ynndeki stratejilerini terk ederek, ncelii Orta Asya'ya veren ve in ile ibirliini ngren 'Avrasyac' gr Moskova'nn genel politikas olarak yrrle koymutur. Moskova'nn bugnk d politikasna damgasn vuran da temelini bu grten alan, Yeltsin tarafndan imzalanmasnn ardndan Vladimir Putin'in kesin olarak yneldii 'yakn evre doktrini'dir. Doktrin ile Rusya, eski birlik
Nazm CAFERSOY: Rusyada (Yeni) Avrasyaclk Akm, (28 Aralk 2005), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=700&kat=44 52 Frat PURTA: a.g.e., 171-172.
51

59

yelerini bir araya toplamak ve enerji kaynaklar zerinde kontrol salamay temel hedef olarak gryordu. Bunun dnda Rusya zellikle Hazar Enerji kaynaklarnn uluslararas pazarlara kuzeyden, kendi petrol irketleri kanalyla gitmesini ve Gazprom'un dnya enerji sektrn elinde tutmasn istiyordu. Primakov'un jeopolitik koordine sisteminin dikey hatt Rusya ran -

Hindistan'dan geerken, yatay hatt ise Japonya, Gney Kore, in, Rusya muhtemelen Ukrayna- Bat lkelerini kapsyordu. Sistemin merkezinde oturan Rusya, en nemli enerji hatlarn elinde tutarak hem BDT lkelerini kendisine balyor, hem Uzakou'dan Bat'ya ve gneyden kuzeye mal ve hizmet transferinden yararlanmay ngryordu.53 1996da dileri bakan, 1998de de babakan olan Primakov, grevinin sona erdii 1999 ortalarna kadar d politikada belirleyici olmutur. Primakovun d politikas hem Batda hem de lke iinde Avrasyac olarak deerlendirilmitir. Gz kapal Batcl eletirerek, Rusyann rten karlarna ynelik ilikiler kurmas gerektiini savunmu ve BDTye zel bir nem vermitir. Bat ile ilikilerin pragmatik bir nitelik kazanmas, bu dnemin sonunda Rusyann, NATO ve ABDden tehdit alglamaya balamasna neden olmutur. B. Putin Dnemi Rus D Politikas Austos 1999da babakanla getirilmesinin ardndan, 31 Aralk 1999da Yeltsinin devlet bakanl koltuunu kendisine devretmesiyle Rusyada yeni bir dnem balam oldu: Putin dnemi. Putin dnemi Rus d politikas aamada ele alnabilir. Buna gre nceleri ulusu harekete nem verilmi, daha sonra devlet bakan olmasyla birlikte tamamen Avrasyac yaklam benimsenmi ve devletin

merkeziletirilmesine hz verilmitir. Son olarak 11 Eyll sonrasnda da Batl

Mirza ET NKAYA, Mslim YAG BEKOV: Eski Spergcn Yeni Dleri, Aksiyon, Say 316, (23 Aralk 2000), http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=13557

53

60

lkelerle ibirlii hzlandrlm ve Avrasyac sylem ksmen yumuatlm, araya Atlantiki paradigmadan da tozlar serpitirilmitir.54 Putin, balangta i gvenlik harekat ierisinde eenistana kar uygulad sert ve tavizsiz politika ile ulusal karlarn korunmasn n planda tutmutur. Moskovann merkezi otoritesinin yeniden glendirilerek,

periferinin bamsz politikalar retmesinin etkisiz hale getirilmesini ama edinmitir. Bu siyasal ama dorultusunda, asli sonu olarak i cephenin dalma tehdidinin marjinalize edilerek, d dnyaya kar daha bamsz politikalarn retilebilmesini hedeflemitir.55 Hemen her alanda Rusya Putinle birlikte bir merkezileme srecine tank olmutur. Devletin sermaye ile ilikileri yeniden devlet lehine dzenlemeye tbi tutulurken ayn zamanda federatif dzeyde de bir merkezilemeye gidilmi, otonom cumhuriyetlerin yetkileri azaltlmtr. Putin bakan olduktan hemen sonra i politika alannda her tr muhalefete kar sert bir politika izleyeceini ve d politikada da savunmac bir pozisyondan daha agresif bir pozisyona kayacana dair btn iaretleri vermitir.56 Rusyada gl devlet ve Rusyann yeniden eski gcn kazanmas gerektiine dair sylemlerle iktidara gelen Putin, Ocak 2000de ulusal gvenlik doktrini, Nisan 2000de askeri doktrin ve Temmuz 2000de yeni d politika doktrinini kabul ederek yeni ynetiminin temel politikalarnn esaslarn ortaya koymutur.

1. Ulusal Gvenlik Doktrini

54 55

Yaln ALPAY, Yavuz Mehmet ZTRK: a.g.e., 16. Mesut Hakk CAIN: Rus mparatorluk Stratejisi, (Ankara, ASAM Yaynlar, 2002), 326. 56 Evren BALTA: kten Kaosa Rusya, ABD ve Kafkasya geni, Birikim, Say 186, http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=168&dyid=2844

61

10 Ocak 2000 tarihinde yrrle giren Ulusal Gvenlik Doktrini57 drt blmden olumaktadr. Birinci blmde dnya toplumu iinde Rusyann yeri, ikinci blmde Rusyann milli menfaatleri, nc blmde Rusyann milli gvenliine ynelik tehditler, son blmde de milli gvenliin salanmas zerinde durulmaktadr. Doktrinde, Rusyann ok kutuplu bir dnya ideolojisinin gelitirilmesini kolaylatrlaca; karmak uluslararas duruma ve i sorunlarna ramen, hatr saylr ekonomik, teknolojik, askeri potansiyeli ve Avrasya ktasndaki esiz konumu itibariyle dnya ilerinde objektif olarak rol oynamaya devam edecei belirtilmektedir. Uluslararas toplumu ilgilendiren konularda Rusyann grmezden gelinmesi eletirilmekte ve BDTye zel nem verildiini belirten ifadeler kullanlmaktadr. Bireyin, toplumun ve devletin karlarnn birlikte gzetileceinin ngrlmesi, Rusyadaki ideolojik deiimin somut bir ifadesidir. Demokrasi, insan haklar, hukuka ballk, serbest piyasa ekonomisi, yabanc sermaye, yerel ynetimler konularnda ierdii kimi ifadeler nedeniyle olduka liberal bir yaklamn rn olduu izlenimini veren doktrinin, ayn zamanda hemen hemen bu alanlarn hepsinde merkezi idarenin glendirilmesi gerektii tezini ilemesi, ortaya karma bir model; sosyal gvenlik yan ihmal edilmemi bir model karmaktadr. Bu, Rusyann iinde bulunduu ve yaad deiim srecine uygun bir model olarak gzkmektedir.58

2. Askeri Doktrin
57

Bkz. Rusya Federasyonunun Milli Gvenlik Konsepti, Kadim Komumuz Yeni Rusya, Haz. Ylmaz TEZKAN, ( stanbul, lke Kitaplar, 2001), 212-223. 58 Osman Metin ZTRK: a.g.e., 27.

62

21 Nisan 2000 tarihinde benimsenen Askeri Doktrin, 1993 askeri doktrininin yerini almtr. Her iki doktrin de benzer zellikler tamaktadr. 1993 doktrini ile yrrlkteki doktrin karlatrldnda iki husus dikkati ekmektedir. lki, askeri yaplanmann sivil otoriteye bal olduunun

ngrlmesi, dieri de stratejik nkleer silahlarn daha ok ne karlm olmasdr. Doktrinde hem Batya yneli hem de eski gnlerin zlemi vardr. Ancak, 1993 doktrini ile karlatrldnda , RFnin d politikasnn biraz daha netlemi ve buna paralel olarak d politika aralarnn ne karlm olduu grlmektedir. Btn bunlara bakarak, doktrinin ekillenmesinde Devlet Bakan Putinin kiiliinin etkisi olduunu belirtmek mmkndr.59 Doktrinde, stratejik karlar asndan BDT blgesini ulusal gvenlik sahas olarak deerlendiren RF, karlarn tehdit altnda hissettii her durumda, blgeye askeri mdahalede bulunma hakkn da ilan etmektedir. RF, d gleri ulusal gvenlik sahas olarak niteledii yakn evreden uzak tutabilmek iin, nkleer gce bavuran ilk taraf olmamak taahhdnden vazgeerek caydrc bir politikay amalamtr. Dolaysyla, yeni askeri doktrin sayesinde Rusya hem blgede varln kurumsallatrmakta hem de baka lkelerin blgede nfuz kurmasna engel olmaya almaktadr. RF bunlara ek olarak tpk Sovyet dneminde olduu gibi ihtiya duyduu d snrlara BDT araclyla tekrar kavumaktadr.60

3. D Politika Doktrini 2000 ylnda aklanan yeni D Politika kavram ile Rusya, 21. yzyldaki d politika nceliklerini saptamay amalamtr. Bylece

Rusyann eski dnemlerde olduu gibi bir Sper G olmasa da Byk ve Etkili bir devlet olmas gerektii vurgulanmtr. Moskovann, uluslararas sistemin ABD ekseninde tek kutuplulua doru gitmesinin kendi ulusal
59 60

Osman Metin ZTRK: a.g.e., 49. Zeynep DAI: a.g.m., 191-192.

63

karlarna bir tehdit olacan dnerek61 hareket ettii grlmektedir. ok kutuplu sistem yaklam ierisinde aktif bir d politika izlenmesi ve bu noktada Batl kurumlarla nitelikli ilikilerin gelitirilmesi esas alnmtr. Bununla beraber, Avrasyac yaklamn bir uzants olarak, byk g sylemini benimseyen ya da blgelerinde g oda durumundaki devletlerle (ABD, AB, in, Hindistan, v.s.) ikili dzeyde zel ilikilerin gelitirilmesine nem verilmitir.62 Doktrinde ekonomik kar ve aralarn d politikada temel ncelikler ve aralar olaca aka ifade edilmitir. Enerji politikalar ile boru hatlar stratejilerinin merkezi karar alma organlarnca belirlenmesi, sz konusu sektrn d politika aracna dntrlmesinden nce gerekletirilmesi iin gerekli hale gelmitir. Nitekim Putin dneminde Gazpromun ekonomik aktr olarak zerklii snrlandrlm ve d politikadaki etkinlii azaltlmtr.63 Yeni Rus gvenlik ve d politika doktrinleri ile resmen ne karlan ekonomik karlarn, Rus d politikasna yanstlmas erevesinde, enerji faktrnn avantajl ve etkin bir duruma getirilmesi Rus d politikasnda yeni bir dnemin baladn gstermektedir. Bunun anlam, Rusyann d

politikasnda enerji faktrnn en etkin ara olarak nmze kmasdr. Dnya enerji rezervleri ve ihracat pay bakmndan ok nemli g konumunda bulunan Rus enerji sektrnn etkinliinin Rus d politika uygulamalarna baaryla yanstld grlmtr. Trkmenistanla doal gaz anlamas, Rusyann Hazar blgesinde aktifleme sylem ve politikalar, Trkiye ile Mavi Akm projesindeki ibirlii, Avrupa ile ilikilerde enerji faktrnn neminin artmas, hep bu erevede deerlendirilebilir.64 ok kutuplu bir dnyann savunulduu doktrinde Rusya, gerek potansiyele sahip bir Avrasya gc olarak tanmlanmakta ve jeopolitik nemi
Zeynep DAI: a.g.m., 281. Erhan BYKAKINCI: Vladimir Putin Dnemi Rus D Politikasna Bak: Sylemler, Araylar ve Frsatlar, Deien Dnyada Rusya ve Ukrayna, Der. Erhan BYKAKINCI, (Ankara, Phoenix Yaynevi, 2004), 160. 63 Erhan BYKAKINCI: a.g.m., 161. 64 Nazm CAFERSOY: Enerji Diplomasisi: Rus D Politikasnda Stratejik Ara Deiimi, (2 Ocak 2006), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=27&yazi=709
62 61

64

vurgulanmaktadr. D politikada gvenlik, askeri ve ekonomik faktrlerin nemi zerinde durulmakta ve lke dnda bulunan Rus haklarna ilikin koruyucu tutum grlmektedir. BDT ile ilikiler blgesel ncelikler

kapsamnda ele alnmakta, Rusya Federasyonunun eski Sovyet blgesinde etkin olmas gerektii belirtilmektedir. NATO konusunda ise, genilemeden duyulan rahatszlk vurgulanmaktadr. Doktrin, ABD ve AB ile ilikilere nem vermektedir. Ancak ABDnin ne kmasndan, BM Gvenlik Konseyinin onay olmadan giriilen

operasyonlardan duyulan rahatszlk da vurgulanmaktadr. ok kutuplu dnya sisteminden yana olunmas, bu rahatszlktan ileri gelmektedir. BMnin yeniden yaplandrlmas konusundaki ifadeler ile, BM Gvenlik Konseyine veto hakkna sahip yeni yelerin alnmas yolundaki ifadeler de buna iaret etmektedir.65 D politika kavram ve askeri doktrin Rusyann yakn evrede nfuz araynn stratejik dayanaklar niteliindedir. Bu iki kavramda yeni dneme ilikin Rusyann grand stratejisini grmek mmkndr. Buna gre Rusya, hem Bat ile byk g statsn kaybetmeden pragmatik ve eit bir iliki istemekte, hem de Avrasyada ayrcalkl bir rol hedeflemektedir. Sonu olarak, d/blgesel/gvenlik politikalar ile Rus ulusal kimlii ve milliyetiliini ekillendiren askeri doktrin ve d politika kavramlar reformist ve Avrasyaclar arasnda zellikle yakn evrede uygulanacak politikalar asndan bir uzlaya varldn gstermesi asndan nemlidir.66 III. 11 Eyll Sonras Rus D Politikas 11 Eyll hadiseleri ve arkasndan yaanan gelimeler Rusya

Federasyonunun d politika ve gvenlik doktrinlerinde geleneksel izginin snrlarn olduka zorlayacak nitelikte deiikliklere yol amtr. Artk, Rusyann uluslararas bir g olmadnn, en azndan uluslararas bir g
65 66

Osman Metin ZTRK: a.g.e., 33. Zeynep DAI: a.g.m., 192.

65

olmann ekonomik altyapsn karlamaktan uzak olduunun farkna varan Putin, Rusyay global arenadan ekerek, blgesel ve/fakat enerji eksenli etkin bir g haline dntrme yolunda almalara balamtr. Bu erevede Moskova, ABD ile yaknlaarak genelde Bat dnyas ile btnleme politikalar takip etmeye balamtr. Politik olduu kadar ekonomik

gerekelere de dayanan bu kararla Rusya, en azndan bir sreliine kresel iddialarndan vazgetiini ortaya koymutur.67 Rusya, kresel politikalardan vazgetikten sonra ilk i olarak yakn evresine ynelmitir. Bu erevede Bamsz Devletler Topluluu lkeleri ile ilikilerini ekonomik ve asker bazda gelitirmeye balamtr. Dnyada ok kutuplu bir yap oluturmak amacyla AB, AG T, Avrupa Konseyi gibi rgtlerle ve bata Almanya olmak zere Avrupa lkeleriyle ilikilerini gelitirmeye almtr. Rusyada 11 Eylle ilikin olarak iki gr belirmitir. Resmi gre gre 11 Eyll, gemiteki zorluklar ve atmalar geride brakp Batya tam entegrasyon iin benzersiz bir frsatt. Bunun aksini savunanlar ise, ABDnin Rusyann dominant olduu eski Sovyet sahasna yerleerek burada varln glendirmeye baladndan hareketle, 11 Eylln Rus d politikas karlar asndan faydadan ok zarar getirdiini savunmutur.68 Putin, halk kar olmasna ramen ABD ile ters dmeme, Orta Asya lkeleri zerinde etkisini srdrme, BDT snrlarn daha iyi kontrol etme, eenistan sorunu dolaysyla maruz kalnan i ve d basky azaltma,NATO ile yeni perspektifler oluturma gibi nedenlerle ABDyle yardma ve ibirliine gitmitir.69 11 Eyllden sonra kresel dzeyde d politikasnda en radikal deiimi yaayan lkelerden biri olan Rusyada Bakan Putin, i politikada nemli riskler alarak terrizme kar savata ABDye tam destek salam ve Bat ile
67

Sinan OAN: 2004 Yl Trk D Politikasnda Rusya-Ukrayna Blgesi ve 2005 Yl Beklentileri, (1 Aralk 2004), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=2&yazi=24 68 Bobo LO: Vladimir Putin and the Evolution of Russian Foreign Policy, (London, The Royal Institute of International Affairs, Blackwell Publishing, 2003), 115-116. 69 Fatma TADEM R: Taliban Balamnda Blgesel ve Kresel Gvenlik Sorunlar zerine Deerlendirme, Uluslararas Gvenlik Sorunlar ve Trkiye, a.g.e., 294.

66

Avrasyaclk arasnda bir eksene oturtulmaya allan Rusyann yn, 11 Eyllden sonra Bat ile btnlemeye ve bu anlamda ABD ile mttefiklie doru evrilmitir. ABD ile hzl balayan balay bu lkenin Orta Asyada birbiri ardna asker sler edinmesiyle neticelenmitir. Ancak bir taraftan Rusya ierisinde ykselen Bat kart sylem ve dier yandan da ABDden umulann bulunamamas, Moskovada ABDye verilen destein sorgulanmasna ve Kremlinin d politika alternatiflerini ak tutmasna sebep olmutur.70 NATO ve Rusya 11 Eyllden sonra aralarndaki geni ibirliine yeni bir hz ve yn kazandrmak iin baz admlar atmlardr. NATO-Rusya Konseyinin kurulmas bu admlardan biridir. Terrizme kar birlikte hareket etme prensibiyle grlen bu yaknlama Rusyann NATOya girme ihtimalini gndeme getirmitir.71 11 Eylldenden sonra NATO Mttefikleri ve Rusya, ortak tehditlerle kar karya olduklarn ve artk NATOnun genilemesi gibi konularda tartmaya devam edemeyeceklerini anlamlardr.72 Yeni

uluslararas dzende,terr kart bloklama abalarndan uzaklaacak bir Rusyann tek bana kalabilme riski, Putini aktif bir politika izlemeye yneltmitir. Ancak bu olumlu hava, Rusyann NATOnun genilemesi ile ilgili grlerinden vazgetii anlamna gelmemektedir. 11 Eyll saldrlarnn ardndan ABD ve mttefiklerinin 'uluslararas terrizme' kar at sava ve yeni tehdit alglamalarnn ekillenmesi dnyann eenistan'da yaanan savaa bak zerinde de etkili olmutur. Bu erevede eenistan Sava'nn uluslararas terrizm kapsamnda m, yoksa bamszlk mcadelesi olarak m deerlendirilmesi gerektii tartmas Vladimir Putin'in baarl propaganda sava sayesinde dondurulmutur.73 Putin, 11 Eyllden sonraki televizyon konumasnda "eenistan'daki
70

Sinan OAN: Mcadelenin Yeni Rekabet Alan: Karadeniz, (16 Mays 2006), http://www.netpano.com/haber/705/M%C3%BCcadelenin/Yeni/Rekabet/Alan%C4%B1/Karadeniz71 Bkz. Zaman Gazetesi, Rusya NATOda...Tekrar Dnn!, http://arsiv.zaman.com.tr/2001/12/04/strateji/strateji.htm 72 Lord ROBERTSON: NATOnun Dnm, http://hq.nato.int/docu/review/2003/issue1/turkish/art1.html 73 Gken EK C : Moskova Eylemi ve Rusya Federasyonu'nun eenistan Politikasna Yansmalar, Stratejik Analiz, (Aralk 2002), http://www.asam.org.tr/temp/temp246.pdf

67

olaylarn uluslararas terrizmle mcadelenin dnda olduu dnlemez" diyerek bu cumhuriyete ynelik operasyonlarna meruiyet zemini bulmaya almtr.74 11 Eyll sonras srete, een sorununun toplum ve devlet iindeki alglamalarnda eski nemini yitirmesiyle birlikte, Rusyadaki ulusu sylemlerin arlklarnn azalmas gndemdedir. Bu adan bakldnda, devletin ve toplumun genel ilgilerinin yeniden d dnyaya yneltilmesi sz konusu olacaktr. een sorunu merkezi devletin yeniden oluturulmas iin en nemli argman olarak gndemde tutulmaya allsa da, ekonomik reformlarn srdrlebilmesi iin d etkenlerin katksnn srmesi arttr.75 ki bloklu yapnn yklmas ile 11 Eyll arasnda geen zaman zarfnda ABDnin Rusya Federasyonu ile ilikileri; Kafkasya ve Orta Asyada birlikte davranma, Avrupa ve Balkanlarda Rusyann ABDsiz davranmasna engel olma ve Ortadouda ABDnin birincil g olmasn kabul etme izgilerinde gelitirilmitir. 11 Eylln hemen sonrasnda Afganistana yaplan mttefikler mdahalesi srasnda, Rusya Federasyonu-ABD ilikilerinde henz aa kmam baz paradoksal durumlar ortaya kmaya balamtr. Afganistana yaplan mdhalenin terrizmle mcadele -zellikle radikal slmi terrle mcadelekonsepti erevesinde Rusya Federasyonu ile ABDnin

politikalarnda nemli bir rtme salanmtr. Ancak, mcadelenin yntem ve taktikleri konusunda aralarnda gr ayrlklar domaya balam, ABD, Afganistan mdahalesinin meruiyetinin salanmas srasnda yanna ald Rusyaya, Afganistann yeniden yaplandrlmasnda ayn oranda yer vermemi ve dolaysyla dnya politikalarnda Rusya ile birlikte davranmama olasln aa karmtr. ABDnin Orta Asya, Kafkasya ve Balkanlarda asker bakmlardan kalc pozisyonunu srdreceinin ve Rusya

Federasyonunun da bu blgelerde kendisinden bamsz bir g olmasna yanamayacann aklk kazanmas, Rusya Federasyonunu ABnin zellikle ABDye kar temkinli davranan iki ekirdek lkesi durumundaki Fransa ve

74

Fehim TATEK N: Sava Yorgunu Bir lke, (Ekim 2001), http://www.kafkas.org.tr/ajans/Savas_yorgunu_Cecenya.htm 75 Yaln ALPAY, Yavuz Mehmet ZTRK: a.g.e., 17.

68

Almanya ile yaknlamaya itmitir.76 Irak harekat konusunda da Rusya balangta ABDyi desteklemi ancak savatan sonra Irakta yeni dzeni kuran ABD olduu iin bundan rahatszlk duymu, ABDnin Irak harekatndan sonra Orta Asya ve Kafkasyaya kalc bir ekilde yerlemesinden endie etmitir.77 Bugn Rusya, terrizmle mcadele edilmesi gerektiini savunmakta ancak bunun ABDnin yapt gibi tek tarafl olarak yaplmamas gerektiine inanmaktadr. Uluslararas gvenliin giderek tehdit altnda bulunmasndan ve istikrarn yok olmasndan endielenmekte, bunun engellenmesi iin

uluslararas terrizmi ve kitle imha silahlarn nleyecek uluslararas bir birlik oluturulmas gerektiine inanmaktadr. Bunun da ancak uluslararas arenada kabul gren bir zmle ve uluslararas hukukun kurallarna gre yaplmas gerektiini savunmaktadr. Rusyaya gre kreselleen dnyada tek tarafl tutumlar sorunlar zmek yerine daha da derinletirecektir.78 Putin ynetimin 1999dan 11 Eylle kadarki dnemdeki d politikasnda Avrasyac yaklamn ciddi bir arlk noktas olduu grlmektedir. Ancak, 11 Eyllden sonra ABD ile ibirlii srecine giren Putin ynetimin bu retorii nemli lde geri plana ittii veya en azndan sk sk kullanmamaya dikkat ettii grlmtr. Fakat, zellikle son birka yldr Rusya-ABD ilikilerinde zorunlu balaynn sona erdii ynnde iaretler grlmektedir. Bu gelimeye paralel olarak, Putin ynetimin de Avrasyacln temel sylemlerinden olan ok kutuplu dnya, ABD hegemonyasna kartlk benzeri unsurlara ska yer verdii grlmektedir.79 yle grnyor ki, siyasi glerin merkezi eilimlere ekilmesinin salanmas ve Atlantikilik-Avrasyaclk sentezinin Rus d

Beril DEDEOLU: atma-Uzlama kilemi erevesinde Rusya Federasyonu - Amerika Birleik Devletleri likileri, 2023, Yl 3, Say 33, (15 Ocak 2004), http://www.2023.gen.tr/ocak2004/3beril.htm 77 lyas KAMALOV: Putinin Rusyas: KGBden Devlet Bakanlna, ( stanbul, Kakns Yaynlar, 2004), 146. 78 Rouben AZ Z AN: A Marriage of Convenience: Russia and U.S. Foreign Policy, Asian Affairs, 30, 2, (Summer 2003), 157. 79 Nazm CAFERSOY: Rusyada (Yeni) Avrasyaclk Akm, (28 Aralk 2005), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=700&kat=44

76

69

politikasnn temellerine uyarlanmas, Putin dneminin en belirgin zellikleri olacaktr.

IV. Putinle kinci Dnem 14 Mart 2004 tarihinde yaplan Bakanlk Seiminde Putin ikinci kez %71,1 oy oran80 ile drt yllk sre iin Rusya Federasyonu devlet bakan seilmitir. Seimlerden nceki yl, ekonomi ve d politikada Putinin zaferler elde ettii bir yl olarak tarihe getmitir. Petrol fiyatlar ok yksek olduu iin petrol lkeye para kazandrm, bunun sonucunda da ekonomide Putinin devlet bakan olduu 1999 ylndan itibaren gzlemlenen canllk devam etmitir.81 11 Eyll terr saldrlar ve takip eden Afganistan ve Irak igalleri srasnda petrol piyasalarnda grlen dalgalanmalar Rusya'y yeniden ekonomik ve siyasi bir g haline getirmitir. Petrol fiyatlarndaki art Rusya'nn keyfini artryor, Amerikallar ise rahatsz ediyordu. Doktorasn enerji endeksli d politika zerine yapan Bakan Putin, Rusya'y yeniden bir sper g yapacak politikalar kefetmiti: Petrol vanalarn elinde tutmak. Tabii bunun iin nce oligarklardan kurtulmas gerekiyordu. Moskova ksa zamanda petrol irketlerini devlet kontrolne almay baard. Yeni

merkezileme hamlesini enerji balantl dier dev irketler izledi. Putin'in 2004 ylnda byk halk desteiyle ikinci kez devlet bakan seilmesi merkeziyeti politikalar iin ekstra bir destek salad.82 Putinin ikinci bakanlk dneminde hem ABnin hem de NATOnun tarihindeki en byk genilemesi gereklemitir. Aralarnda Estonya, Letonya, Litvanyann da bulunduu yedi lke NATOya ye olmutur. Putin,

Putin kinci Kez R.F. Devlet Bakan, http://www.rusyaofisi.com/secim2004.htm lyas KAMALOV: a.g.e., 143. 82 Faruk AKKAN: Yeni Sper Enerjik G, Aksiyon, Say 588, (13 Mart 2006), http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23561
81

80

70

bu genilemenin yeni gvenlik tehditlerine cevap vermediini syleyerek genilemeye scak bakmadn ifade etmi, ABnin genilemesinden sonra ise AB ile Rusya arasndaki ibirliinin gelitirilecei aklanmtr. Bu olaylar karsnda Rusyann sergiledii tutum Rus d politikasnda on yl akndr devam eden Avrupa merkezli, Batc pragmatik yaklam ortaya koymaktadr. Bu yaklam ierisinde eski Sovyet corafyas mnhasr bir yere sahiptir ve nceliini her zaman korumaktadr.83 Bu dnemde meydana gelen en nemli olaylardan biri Eyll 2004te Kuzey Osetyann Beslan kasabasnda yaanan okul baskndr. amil Basayev liderliindeki gruplar tarafndan gerekletirilen bu terr eylemi Rus gvenlik gleri tarafndan kanl bir ekilde neticelenmitir. Dnyaya uluslararas terrizm kapsamnda lanse edilen Beslan katliamnn ardndan Rusya, 11 Eyll sonras terrizmle sava balamnda Bushun ortaya koyduu nleyici saldr doktrinini sahiplenmitir. Putinin bu olay,

Kafkasyada denetimi ele almak iin bir frsat olarak deerlendirdii sylenebilir. Zira Putin, Beslandaki olaylarn ardndan merkeziyetilii

glendirici planlarn devreye sokmaya balamtr. Beslan trajedisi ayn zamanda bir ok komplo teorisini de gndeme getirmitir. Zira, bu terr eyleminin ardnda ok sayda ucu ak soru bulunmaktadr.84 Beslan aslnda Rusyann, Grcistann ya da ABDnin komplosuydu (bunlardan birinin ya da birkann) ya da bu devletlerin herhangi birinin ibirlii ile gerekleti eklinde yorumlar yaplmaktadr. Rusya ok ynl d politika stratejisinin gerei olarak, ABD ile ilikilerini gelitirme yolunda ilerlerken, angay birlii rgt gibi kurumlar araclyla da, ABDnin blgede daha fazla yaylmasnn gerekelerini ortadan

kaldrmaya almaktadr. Kuzey Osetyann Beslan kentinde yaanan terr

83 84

Frat PURTA: a.g.e., 185. Bkz. Fikret ERTAN: Beslan Sorular, Zaman, (3 Eyll 2005), http://www.zaman.com.tr/webapptr/yazar.do?yazino=207075

71

eylemi sonrasnda RF de tpk ABD gibi petrol corafyasna ve kalpgaha85 daha fazla hakim olabilmenin avantajn yakalamtr.86

V. Rus D Politikasnda Enerji Faktr Rusya, enerji kaynaklar bakmndan dnyann en nemli lkelerinden biridir.87 SSCBnin dalmasndan sonra Rusya, artk uluslararas bir sper g olmadndan hareketle yeni politikalar benimsemi ve sahip olduu zengin enerji kaynaklar sayesinde blgesel bir enerji sper gc olma yolunda bir politika benimsemitir. Dnyann en nemli enerji rezervlerinden birine sahip Rusyann d politikasnda enerji unsurunu ok etkin stratejik ara olarak ne karma yolunda hareket ettiini sylemek mmkndr. Putin liderliindeki Rusya, petrol ve doalgaz etkin bir ekilde d politika silah olarak kullanmaktadr. ran'dan Filistin'e, Kafkaslardan Ukrayna'ya kadar pek
ngiliz Jeopolitik Ekolnn temsilcisi Sir Halford Mackinder (1861-1947), dnya corafyasna politik ve zellikle dnya hakimiyeti asndan deerlendirme almasna girmi ve bu almalar ile Kara Hakimiyet Teorisini gelitirmitir. Mackinder, yeryznde bir tek byk kara parasnn olduunu kabul eder. Bu, Dnya Adas-World Island adn verdii Avrupa-Asya-Afrika ktalardr. Rusyann bulunduu orta blge Heartland-Kalpgahtr. Mackinder, teknolojideki ve ulatrma imkanlarndaki gelimeler nedeni ile mcadelelerin denizlerde deil, ktalarda olacan sylemi; Rusya corafyasn ve bu corafya iinde yer alan ve 'dnyann en byk doal kalesi' olarak tanmlad Kalpgah' ne kararak, Dou Avrupa'ya hkmedenin Kalpgah'a, Kalpgah'a hkmedenin, Dnya Adas'na, Dnya Adas'na hkmedenin ise dnyaya egemen olacan iddia etmitir. Halfrod J. Mackinder'in jeopolitik konsepti ncelikle Kalpgah'a, yani Avrasya'nn merkezi 'konumu'na egemen olmaya dayandrlmtr. Kalpgah'n 'konumu'na dayanarak ve Kalpgah'a hkmederek Avrasya ve dnya egemenliini amalayan jeopolitik konsept gnmzde, 'Avrasyac' gr olarak kabul edilmekte ve genelde 'Atlantiki' jeopolitii karlamak ve dengelemek amac ile gndemde tutulmaktadr. 86 A.Serdar ERDURMAZ: ABDnin Kafkaslardaki Hedefleri, Cumhuriyet Strateji, Yl 1, Say 46, (16 Mays 2005), 19. Rezervleri bakmndan Rusya, dnya doal gaz rezervlerinin %32,9na (en byk), petrol rezervlerinin % 4,7sine, kmrn %15,9na, hidroenerji kaynaklarnn %6,1ne ve zel enerji kaynaklarnn (odun, hayvan kalklar, bataklk kmr) %7,1ne sahiptir. retimi itibariyle Rusyann dnyadaki pay, doal gazda %23,7, petrolde %8,8 ve kmrde %5,4dr. Dnya Bankasnn verilerine gre Rusyann 1998 ylnda dnya ihracatndaki yeri petrolde %7, doal gazda %56 ve kmrde %2,1 orannda olmutur. Rusya, dnyann en byk enerji reticilerinden biri olmann yansra, dnya enerji tketiminde %7lik paya sahiptir. Rusyann ihracat gelirlerinde %45 ve devlet btesi gelirlerinde % 39luk bir paya sahip olan enerji sektr en nemli ekonomik g olarak ne kmaktadr. Bkz. Russian Federation Energy and Envirorment Review, The World Bank Sector Report, (Haziran 2000), www.worldbank.org.ru/eng/statistics/research.htm
87 85

72

ok blgede Batl lkelerin politikalarna ayak direyen Rusya yeni bir enerji sper gc olarak ortaya kmaktadr. Bunun anlam, Rusyann d politikasnda enerji faktrnn en etkin ara olarak nmze kmasdr. Rusya, Avrasya'da yeniden ykselie geen bir g olma zelliini giderek gelitirirken, kresel enerji dengeleri iindeki roln de artrmaktadr. Rusya kendisini en byk enerji lkesi olarak tantmaktadr, petrol ve doalgaz retimi bakmndan srayla dnyann ikinci ve birinci konumunda olduunu iddia etmektedir. Rusya gelecee ynelik, enerjiye dayanarak belli lkeler ve blgeler zerinde etki yaratabilmenin zeminini hazrlamaya almaktadr. Sovyetler dnemindeki asker sper g yklmtr, Bakan Putinin stratejisi ise enerji sper gc yaratmaya almaktr. Rusyann kresel apta enerji vastasyla siyas etki yaratmaya alt aikardr.88 ABD Bakan George Bushun 1992de dile getirdii yeni dnya dzeninde rekabet, ekonomik karlarn baat unsura dnmesi anlayna dayanmaktadr. Son on ylda, zellikle Bat devletleri tarafndan meru bir rekabet anlay olarak ne karlan ekonomik karlar mevcut uluslararas ilikiler sistematiinde meru mcadele arac olarak grlmektedir. Yeni Rus ulusal gvenlik ve d politika doktrinleri de, bu ekonomik kar rekabetini temel alarak, jeostratejiden jeoekonomiye doru deiimi benimsemitir.89 Bu erevede Rusya, ncelikli olarak eski SSCB blgesinde etkin olma ve blge lkelerini enerji asndan kendisine baml klmak istemektedir. Bylece blgede ABD denetiminin yeterince gelimesi engellenmi olacak, elindeki enerji kozu sayesinde Rusya, Ortadou ve Kafkasya blgesinde karlarn koruyabilecektir. Nitekim Rusya bunu uygulam ve 2005 yl sonunda Ukraynaya
88

verdii

gaz

keserek

bir

bakma

turuncu

devrimi90

Erkin EKREM: Rusya-Ukrayna Doalgaz Krizi ve in, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=723&kat=29 89 Nazm CAFERSOY: Enerji Diplomasisi: Rus D Politikasnda Stratejik Ara Deiimi, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=27&yazi=709 90 Grcistanda Kadife Devrim olarak adlandrlan rejim deiikliinin birinci yldnmnde, bu defa Bat ile Rusya arasnda nemli bir tampon blge olan Ukraynada tartmal bir seim sonucunda halk ayaklanmalar gndeme gelmitir. Bu halk hareketi sonucunda Ukraynada devrim gerekletirilmi ve lkede Bat yanls Viktor Yuenko iktidara getirilmitir. Yuenko ve

73

cezalandrmtr. Rusya'nn doalgaz vanalaryla oynamas bir anda btn Avrupa'da tedirginlie yol amtr. Rusya gcn denemi ve mit ettiinden bile daha gl olduunu renmitir. Bu olaydan sonra akla u soru geliyordu: Rusya bir enerji sper devleti olarak uluslararas politikada kendisini nasl konumlayacakt? Putin'in bu soruya cevab 22 Aralk 2005'teki gvenlik toplantsnda yapt konumayla gelmitir. Putin Rusya'nn dnya siyasetinde aktif ve en st dzeyde rol almas gerektiinin altn iziyordu. Bu yer alma da postmodern dnyann belirledii parametreler zerinden deil, Rusya'nn en iyi bildii Souk Sava parametreleri zerinden olacakt. Putin'in dnya politikasnda aktif rol alma projesi nce yakn evrede bulunan ve bir zamanlar Sovyetlerin kontrol ettii lkelerin i ve d politikalarna hkmetmeyi gerektiriyordu. Rusya bunu kendi federasyonu iinde ayrlk politikalar gden aznlklarn hzla bastrlmas ve komu devletlerin Rusya'ya enerji kaynaklar asndan baml olduklar dersinin verilmesi yoluyla gerekletirecekti.91 Rus d politikas V. Putin liderliinde pragmatist bir anlaytan hareketle ciddi taktiksel manevra hviyetleri kazanmaktadr. Artk Rusyann ne ordusu, ne de nkleer kabiliyetleri ama sahip olduu muazzam enerji kaynaklar d politikasnn en nemli enstrman olma yoluna girmitir. Ukrayna ile

yaanan gaz krizi ve sonrasnda Ukrayna i siyasetinde yaanan skmalar, Bamsz Devletler Topluluuna ye devletlere dk bir cretle satm olduklar doal gazn fiyatn ykseltme gayretleri ve buna kar bu devletlerde oluan istikrarszlk iaretleri Kremlinin hala bu corafyada etkili bir aktr olduunun iaretlerini vermitir.92 Btn bu anlatlanlar erevesinde Rus d politikasnda stratejik ara deiiminden sz etmek mmkndr. Yeni Rus gvenlik ve d politika doktrinleri ile resmen ne karlan ekonomik karlarn, Rus d politikasna yanstlmas erevesinde, enerji faktrnn
taraftarlarnn turuncu kakollarla meydanlarda boy gstermesi sebebiyle Ukrayna devrimine Turuncu Devrim ad verilmitir. 91 Faruk AKKAN: a.g.m., http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23561 92 mer KOCAMAN: Rusyann Ermenistan Politikasnda Deiim Sinyalleri: Tek Boyutlu Siyasetten ok Boyutlu siyasete Mi?, Rusya Stratejik Aratrmalar-1,Ed. hsan OMAK, ( stanbul, Tasam Yaynlar, 2006), 256.

74

avantajl ve etkin bir duruma getirilmesi Rus d politikasnda yeni bir dnemin baladn gstermektedir.93

VI. Yeni Dnya Dzeninde Rusya ve Rus D Politikas Putin ynetimindeki Rusya Federasyonunun d politikas pragmatik kararlarla yrtlmektedir. Rusya Federasyonu d politikada ok tarafl, dengeli siyaset srdrme taraftardr. D politikadaki ncelik BDT lkelerine verilmekte, Bat ynndeki ncelik Avrupa devletlerine, zellikle Almanya ve Fransaya verilmektedir. Dnyada byk g olan ABDnin de nemli bir devlet olduu kabul edilmektedir. Batya kar bir denge oluturmak amacyla ran, in ve Hindistan ile ilikilere de nem verilmektedir. Putinin ardndan Rus d politikasnn ynnn ne olaca merak konusudur. kinci dnem grev sresi 2008 Mart aynda dolacak olan Putin, anayasa engeli94 nedeniyle adaylnn sz konusu olmadn aklamtr. Bu aklama, Putinin halefinin kim olaca tartmalarn balatmtr. Rusya d politikada ncelii, arka bahesi olarak grd BDT lkelerine vermekte ve bunu doktrin ve belgelerde dile getirmektedir. Son yllarda Grcistanda ve Ukraynada meydana gelen politik gelimeler ve

renkli devrimler Rusyay, eski-Sovyet corafyasnda yrtt politikalarn ciddi bir ekilde gzden geirmeye itmitir. Grcistanda Bat yanls Saakavili ynetiminin iktidara gelmesi neticesinde, Rusyann btn

abalarna ramen Ukraynada turuncu devrim sonras Moskova kart Yushenkonun iktidara gelmesi sonucunda Rusya stratejik olarak iki nemli blgede yenilgiye uramtr. Gney Kafkasyada da Rusyann stratejik mttefiki olan Ermenistanda Bat yanls gler gnden gne

glenmektedirler. Bu gelimeler Moskovada ciddi tartmalara neden olmu


93

Nazm CAFERSOY: Enerji Diplomasisi: Rus D Politikasnda Stratejik Ara Deiimi, (2 Ocak 2006), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=27&yazi=709 94 1993 tarihli Rusya Federasyonu Anayasasnn 81. maddesi ayn kiinin st ste iki dnemden fazla devlet bakanl yapamayacan syler.

75

ve lkedeki bir ok uzman Rus d politikasnn baarszlnn arkasnda yatan nedenler zerinde ciddi bir ekilde dnmeye balamlardr.95 Gnmzde Rusya, d politikay yrtmede belirli imkanlara sahiptir. Mesela, BMde daimi konsey yelii, nkleer silahlar, byk topra, kayda deer doal kaynaklar, eitilmi nfusu buna rnek olarak gsterilebilir. Rusyann zel jeopolitik konumu vardr. Dnya haritasnda merkezi pozisyona sahiptir, bu blge bazen kara merkezi (heartland) olarak da adlandrlmaktadr. Bat ksmyla Avrupaya, dousuyla Asyaya kmaktadr. Fakat bununla birlikte, devletin ulusal karlar net olarak kurulmam ve Rusyann d politikasnn da henz oluma srecinde olduu sylenebilir. Rusya Anayasasnda d politikann esas ynleri ise; siyasi, ekonomik ve baka d amalara ulamak iin askeri g kullanmay reddetmek, hibir devleti dman olarak grmemek, lkenin egemenliinin ve btnlnn korunmasn balca ulusal kar olarak grmek eklinde gsterilmektedir. Bununla birlikte, Bat ve BDT lkeleri ile gvenilir iliki kurmak, ayn zamanda Ortadou, Gney ve Gneybat Asya devletleri ile ilmi, kltrel ve eitim alanlarnda ortaklk kurmak, Bat ile Asyann birletiricisi roln stlenmek, lkenin ncelikli d politik ynelimlerini oluturmaktadr. Rusya Federasyonu dnda yaamakta olan 20-25 milyon etnik Rus aznln haklarnn korunmas da d politikann nemli konularndan biridir. Kendi karlarn koruyarak kreselleme srecinin sorunlarn zmede faal hareket etmesinin gerekli olduu sylenmektedir.96 Putin ynetiminde Rus d politikasnn pragmatik bir seyir almas Moskova-Ankara ilikilerinin yumuamasnda nemli rol oynayan dier bir etmen olmutur. Putin ynetiminde Rusya, Trkiye ile ilikilere artan bir seyirde nem vermeye balamtr. 2001 ylnda iki lke Avrasyada birlii

mer KOCAMAN: Rusyann Ermenistan Politikas: Tek Boyutlu Siyasetten ok Boyutlu Siyasete Doru, (18 ubat 2006), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=7&yazi=797 96 A.A.RADUG N: Politologiya, (Moskova, 2003), 330-331den naklen Assem NAUSHABAYEVA, Deien Uluslararas Dengeler Balamnda Rusya Federasyonunun D Politikas, Doktora Tezi, (Ankara, 2005), 265.

95

76

Eylem Plan imzalamtr.97 Bu erevede, Avrasya blgesinde karlkl ibirlii ve gr alveriinde bulunulaca belirtilmi ve ekonomik ilikilerin artrlmas konusunda hemfikir olunmutur. Bu belge iki taraf arasnda karlkl gvenin artrlmas bakmndan da nemlidir. likilerin boyutu

rekabetten ziyade ibirliine kaym durumdadr. Rusya Trkiyeyi blgesel bir g olarak deerlendirmekte ve karlkl ziyaretler yoluyla ilikilerde glenme grlmektedir. Rusya Federasyonu, d politikasnda ok ynl prensibi uygulayarak, dnya dzeninin tek kutuplu ekil almasna kar kmaktadr. Bununla birlikte kresellemenin de kanlmaz olduunu kabul ederek, oluacak ok kutuplu ya da ok merkezli uluslararas sistemin uygulanmasna katkda bulunmay planlamaktadr. Oluacak bu yeni dnya dzeninde Rusya, eskisi gibi olmasa da nemli g merkezi halini almasn hedeflemektedir. Bunun iin gelecee ynelik politikalarnda lkenin i dzenini gelitirerek, d politikada bata ekonomik kara nem vererek, Rusyann ulusal menfaatleri gereince politikalar yrtecei anlalmaktadr.

97

mer KOCAMAN: Rusyann Ermenistan Politikasnda Deiim Sinyalleri: Tek Boyutlu Siyasetten ok Boyutlu siyasete Mi?, Rusya Stratejik Aratrmalar-1,Ed. hsan OMAK, ( stanbul, Tasam Yaynlar, 2006), 249.

III. BLM

RUS DI POL T KASINDA KUZEY KAFKASYA

I. Kafkasya Kavram

Kafkasya blgesi; Rusya Federasyonunun hakimiyetinde olan Kuzey Kafkasya ile, bamsz cumhuriyetin yer ald Transkafkasya1 (Gney Kafkasya)dan oluur. Kuzey Kafkasya; douda Hazar Denizi, batda Karadeniz ve Azak Denizi, kuzeyde Mani Nehri ve bataklklar, gneydouda ise Samur Nehrinin Hazara dkld yerden, ngur Nehrinin Karadenize dkld noktaya kadar uzand kabul edilen hat ile evrili corafi blgeye denir.2 Araplarn Mavera-i Kafkasya, Avrupallarn Transkafkasya ve Ruslarn Zakafkasya olarak bahsettikleri Kafkasya, Byk Kafkas

Sradalarnn gneyinde yer alan tarihi bir blgedir. Siyasi ve corafi bakmdan genel olarak, Sirkafkasiyon (Circarucasie) ve Transkafkasya (Transcaucasie) eklinde ikiye ayrlan Kafkasya blgesinin dousu Asya, Bats ise Avrupa ktalar iinde ele alnmaktadr.3

Genel olarak Kafkasya blgesini, Kuzey ve Gney Kafkasya olarak ikiye ayrma eilimi vardr.4 Transkafkasya (Kafkasya tesi) olarak adlandrlan
1

Ruslar bu blgeye Kafkasya tesi anlamnda Zakavkaz demektedirler. Bu kavram, blgeye ynelik Rusya merkezli bak as ile bakld izlenimi vermektedir. 2 Ali UREY: Bilinen Dnyann Bilinmeyen lkesi: Kuzey Kafkasya ve erkesler (1), Kafkasya Yazlar Dergisi, Yl 2, Say 5, (Sonbahar, 1998), 57. 3 B.Zakir AVAR: Kafkasya-Rusya Federasyonu ve Trkiye, Yeni Trkiye,Yl 3, Say 16, Trk Dnyas zel Says II, (Temmuz-Austos 1997), 1875. 4 Do.Dr.Ufuk TAVKUL, Kafkasyann, Kafkas Halklar ad verilen Adige, Abhaz-Abazin, Kabardey, Karaay-Malkar, Oset, een- ngu ve Dastan halklarnn yaad etnik ve kltrel corafyann ad olduunu syler. Kafkas halklar yzyllar boyunca ayn corafyada benzer tarih, etnik ve sosyo-kltrel artlar altnda birbirlerinden etkilenmiler ve birbirleriyle kararak akraba topluluklar haline gelirken ortak bir Kafkas kltr etrafnda birlemilerdir. Bu bakmdan, Kafkasya halklar toplumsal yap ve kltr asndan Kafkas tesi milletlerinden olduka farkl zellikler tamaktadrlar. Tavkula gre; tarih, etnik ve sosyo-kltrel snrlar asndan ele aldmzda bu blgeyi Kuzey Kafkasya-Gney Kafkasya biiminde deil, Kafkasya - Kafkas tesi biiminde tanmlamak ve deerlendirmek doru olacaktr. Bkz. Ufuk TAVKUL: Kafkasyann Corafi Konumu ve Stratejik nemi,

78

Gney

Kafkasya

lkeleri

Azerbaycan,

Ermenistan

ve

Grcistandan

olumaktadr. Kuzey Kafkasya, Kafkasya dalarnn kuzeyinde bulunur ve byk ksm Rusya Federasyonu snrlar iindedir. Burada Rusyaya bal yedi cumhuriyet bulunmaktadr. Bunlar Adgey, Karaay-erkes, KabardeyBalkar, Kuzey Osetya, nguya, eenistan ve Dastandr. Abhazya ve Gney Osetya fiziki olarak Kuzey Kafkasyada yer alrlar, ancak siyasi olarak Grcistana baldrlar.

23 Haziran 2000 tarihli yasayla Rusya Federasyonu yedi blgeye ayrlm ve Kuzey Kafkasya Federe blgesinin ad Gney Blgesi olarak deitirilmitir. Sz konusu idari deiiklik ncesi, Rusya Federasyonunun idari yapsnda, Kuzey Kafkasyann kuzey snrn Rostov vilayetinin kuzeyinden geen Don nehri olutururken, sz konusu blgeye eski idari birimler yannda Kalmukya Cumhuriyeti ve Volgagrad Vilayeti balanmtr. Bylece, Kuzey Kafkasya terimi ortadan kaldrlp, Gney Rusya terimi

benimsenerek blgenin ad Ruslatrlm ve blgenin corafi alan Rusya Federasyonunun iine doru bytlerek Rus nfusun yerel halklara oran artrlmtr.5

A. Kafkasyann Etnik Yaps

Kafkasya corafyasna hakim olan dalk yap, tarih boyunca blgenin siyasi ve etnik yapsnn ekillenmesinde ok nemli rol oynamtr. Etnik yap itibariyle, dnyann en karmak blgesi olan Kafkasya, bu durumunu corafyasnn, geit vermez dalarndan ve onlarn aralarnda yer alan, derin vadilerden olumasna borludur. Arazinin dalk olmas sebebiyle, tam egemenlik kurulamayan bu blge, tarih boyunca srekli olarak, doudan batya doru g eden pek ok etnik grubun snma yeri olmutur. Dalarn
http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0090_kafkasyanin_cografi_konumu_ve.htm 5 Hasan KANBOLAT: Grcistan Ukrayna Karadeniz geni Arasnda Kuzeybat Kafkasya, Kabardey Balkardan Sonra Sra Karaay-erkeste mi?, Stratejik Analiz, Cilt 6, Say 70, (ubat 2006), 90.

79

ulam engellemesi, bu farkl etnik gruplarn kaynamasna ve/veya birbirleri zerinde tahakkm kurarak zayf unsurlarn asimile edilmesine mani olmutur.6

Karlatrma yapmak gerekirse Kafkasyann etnik karkl ilk bakta Balkanlara ve Afganistana benzemektedir. Ancak gerekte Kafkasya bu blgelerden son derece karmak bir etnik ve sosyal yapya sahiptir. Halklar ve dilleri snflandrmak iin kullanlan kriterlere gre Kafkasyada her biri farkl dil ya da diyalekte sahip elli kadar etnik grup gsterilebilir. (Azeriler, Ermeniler, Grcler, eenler yerli milletlerdir.) Ayrca Kuzey Kafkasyada eski zamanlardan beri yaayan bir dzine kadar etnik grup vardr. Bu etnik gruba Abhazlar ve eitli erkes alt gruplar, eenlerin kuzenleri olan ngular ve Avarlar, Lezgiler ve Dastandaki dier gruplar dahildir.7 Kuzey Kafkasyadaki etnik gruplar; Trk, ran dilli ve bero-Kafkas (Yafet) gruplardr. Trkler; Kumuk, Karaay, Balkar (Malkar), ve Nogaylardan oluur. ran dilli halklar ise Ossetin ile Tatarlardan oluur. En byk ve en karmak grubu ise bero-Kafkas (Yafet) ailesi tekil eder.Bunlar Grclerin dahil olduu Gney (Hartvel-Kartvel), Kuzey-Bat
8

(Abhaz-Adige)

ve

Kuzey-Dou

(een-

Dastan) gruplardr. Kuzey Kafkasyann en kalabalk gruplar; eenler, Trkler ve erkezlerdir.9 Bu gruplarn hepsi Kafkasyann etnik karmn oluturur.

Etnik bilin btn Kafkasyada ok gldr ve her etnik grubun kendi anadiline ballk orannn ykseklii ortak bir zelliktir.10 Kuzey Kafkasya halklarnda , ar bir mensubiyet (aidiyet) duygusu ve rklk vardr. Hibir

Sava YANAR: Trk-Rus likilerinde Gizli G Kafkasya, ( stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2002), 28. 7 Paul B. HENZE: Kafkasyada atma: Gemi, Sorunlar ve Gelecek in ngrler, http://www.bkd.org.tr/analiz_ac.asp?id=2 8 Nadir DEVLET: Kuzey Kafkasyann Dn Bugn, Yeni Trkiye, Yl 3, Say 16, Trk Dnyas zel Says II, (Temmuz-Austos 1997), 1926. 9 Hakan KANTARCI: Kskataki Blge Kafkasya, ( stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2006), 39. 10 Paul B. HENZE: a.g.m., http://www.bkd.org.tr/analiz_ac.asp?id=2

80

dal, etnik kimliinin yan sra ikinci bir deer lsn kabul etmez.11 Kuzey Kafkasya halklarn pek ok ortak deer birletirir. Onlarn boy ve sop yapsna dayanan zerklii ile ortak yaam, Sovyet sistemi tarafndan hibir zaman paralanamamtr.12 Sovyet sistemi istemeyerek etnik bilinci tevik etmitir. Sistemin k bu bilinci daha da artrmtr. Ne olacaklarn bilmeyen etnik gruplar ve onlarn liderleri, gelecekleri konusundaki

hassasiyetleri dolaysyla etnik dayanma yoluna dnerek, gvensizliklerini gidermeye almlardr.13

Etnik mozaiinin eitlilii, kltrel ve sosyal ynden son derece nemli bir zenginlik oluturmakla birlikte, bu farkllk tarih boyunca, blge ii ve d glerin iktidar ele geirmek iin istismar ettikleri blgenin bir zaaf zelliini de almtr.14 Farkl kkenden gelen bu gruplarn blgede i ie yaamas aralarnda etnik atmalarn kmasna da yol amaktadr. Bu durum, genel olarak Kafkasya corafyasn istikrarsz ve dolaysyla mdahaleye ak bir konuma getirmektedir.

II. Kuzey Kafkasya

A. Kuzey Kafkasyann Jeopolitik nemi

Jeopolitik ynden Kafkasyann corafi konumu, Avrupa, Asya ve Afrika ktalarnn arasna girmi olan ve be bin kilometre uzunluunda bulunan Akdeniz-Ege Denizi-Boazlar ve Marmara Denizi-Karadeniz-Azak Denizi gibi birbirlerine bal i denizlerin vcuda getirdikleri bir su koridorunun ucunda, ayn zamanda Hazar Denizi vastasyla da douya ve Orta Asyaya balanm

11

Ali Faik DEM R: Trk D Politikas Perspektifinden Transkafkasya, ( stanbul, Balam Yaynclk, 2003), 97. 12 Christian NEEF: Kafkasya: Rusyann Kanayan Yaras, ev. zalp GNERALP, ( stanbul, Yenihayat Yaynlar, 2004), 23. 13 Paul B. HENZE: a.g.m., http://www.bkd.org.tr/analiz_ac.asp?id=2 14 Ali Faik DEM R: a.g.e., 70.

81

bir vaziyettedir.15 Bu durumda Kafkasya, kuzey-gney, dou-bat yollarnn birletii bir blge zellii kazanmaktadr. Kafkasyann bu corafi konumu etnolojik oluumlara ve gelimelere, tarihin akna ok etkili olmutur. Bu nedenle Kafkasya nemini her devirde korumutur.16 Kafkasya bir btn olarak ele alndnda, dnyada ok az blgede bulunan doal zenginliklere sahiptir. Hem kendisi mnhasran zengin bir petrol havzasdr hem de Basra Krfezini kontrol eden stratejik bir konuma sahiptir.17 Kafkasyann tarih corafyas ve jeopolitik nemi, blgenin stratejik nemini artrmaktadr. Kafkasyann bu nemi, tarihte icra ettii nemle paralellik arz eder. Gemite yaanan olaylar veya Kafkaslarn evresindeki g merkezlerinin, birbirlerine kar takip ettikleri politikalar bugn iin de aynen geerlidir.18

Kafkasya Rusya iin Avrupa ile Orta Asya arasnda bir gei kprs olmasnn yan sra, Karadeniz ve Hazar denizine kysnn olmas sebebiyle Rusyann Karadeniz Boazlar - Akdeniz yolu ile Svey Kanalna inebilmesine imkn salamas ynnden de, Rusyann stratejik menfaatleri asndan son derece nemli bir jeopolitik blgedir. Rusyann hlihazrda Karadeniz kysnda kk bir k noktasnn bulunmas sebebiyle, Kafkasyada etnik Rus nfusunun ounlukta olduu Krasnodar, Rostov ve Stavropol blgelerinde istikrarl yapnn korunmas Rusyann menfaatleri asndan nem tamaktadr. Kafkaslarda meydana gelebilecek byk bir etnik atma ve sava halinde Rusyann Karadenize k noktasn kaybetmesi durumunda, Karadeniz Boazlar Akdeniz - Svey kanal yolu ile scak denizlere kma imkan ortadan kalkacak ve Rusya dnya pazarlarna rn ihracnda byk zararlara ve kayplara urayacaktr. Karadeniz ve Kafkaslarn zel jeostratejik konumu sebebiyle Rusyann Kafkasyay ve dolaysyla Karadenize k noktasn elinde bulundurmas
Ufuk TAVKUL: Tarihi ve Etnik yapsyla Kafkasya, Yeni Trkiye Dergisi, Yl 3, Say 16, (Temmuz-Austos 1997), 1898. 16 Hakan KANTARCI: a.g.e., 61. 17 Snmez CAN: Jeopolitik Adan Kafkasya, Avrasya Dosyas, Rusya-Kafkasya zel, Cilt 3, Say 4, (K 1996), 209. 18 Osman Metin ZTRK: Rusya Federasyonu Askeri Doktrini, (Ankara, ASAM Yaynlar, 2001), 78.
15

82

ona byk kolaylk ve imkan yaratmaktadr.19 Rusya, Karadenize Trkiyeye, rana ve bu blgeler zerinden Ortadou ve Akdenize almas iin stratejik ve jeopolitik adan ok nemli grd, bundan da te, ekonomik adan yaamsal kar alan ilan ettii Kafkasya blgesinde kontroln ve nfuzunu artrma abas iindedir. 20

Kafkasyann giri kaps durumunda olan Kuzey Kafkasya, blgenin kontroln salayabilecek, asl stratejik neme haiz olan kritik arazi kesimi zeliini tar. Kuzey Kafkasyay elinde bulunduran g, Transkafkasya zerinde kontrol salamak iin byk avantaj salar. Rusya da bu balamda, Kuzey Kafkasyay elinde bulundurma gayreti ierisindedir. Hazar Denizinden Karadenize kadar uzanan Kuzey Kafkasya, bu mcadelenin jeostratejik hedefi olagelmitir.21 Kuzey Kafkasyann etnik mozaii ve nispeten kk alanda farkl etnik gruplarn ve dil ailelerin komuluu Kuzey Kafkasyann nemini artran bir unsurdur. Rusyann gney hatlarnda yer alan Kuzey Kafkasya lkenin Hazar ve Kara Denize kn salamaktadr.22 Kuzey Kafkasyann Bat ve Dou Avrupa lkeleri iin gnmz jeopolitik nemi enerji gzergahlarna baldr.23

B. Rusyann Kuzey Kafkasya Politikas

Kafkasya zerinden Trkiye ve ran'a, buradan Ortadou ve Akdeniz'e uzanan Rusya, 1991'deki kayplarna yenilerini eklemek istememektedir. eenistan'
19

kaybetmemek

iin

btn

insan

haklar

ve

uluslararas

Ufuk TAVKUL: Etnik atmalarn Glgesinde Kafkasya, ( stanbul, tken Yaynlar, 2002), 1718. 20 Yelda DEM RA: Kafkasyada Trk ve Rus Politikas, Stratejik Analiz, Cilt 4, Say 40, (Austos 2003), 79-80. 21 Snmez CAN: a.g.m., 209. 22 Aydn BRAH MOV, Mustafa MUTLUER: Kafkasyada Desintegrasyondan Btnlemeye Doru Gelimeler ve Trkiyenin Rol, http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0086_kafkasyada_desintegrasyondan_butunlesmeye_d ogru.htm 23 Alexandre TOUMARK NE: Gemite ve Gnmzde Kuzey Kafkasyann Jeopolitik nemi, 2023, Say 31, (Kasm 2003), 40.

83

anlamalar hie sayarak verdii sava ortadadr. Rusya, Estonya-LetonyaLitvanya ile batya olan deniz balantsn, Ukrayna-Moldova ve Grcistan ile Karadeniz'e olan balantsnn nemli bir ksmn 1990 sonras dalma srecinde kaybetmitir. Rusya, Putin ile birlikte yeni kayplar yaamak deil kaybettiklerini geri alma arayn srdrmektedir. Bu aray Rusya asndan Kuzey Kafkasya'y srekli gz nnde tutma zorunluluunu beraberinde getirmektedir.24 Ancak bir gerek vardr ki, Putin ile balayan yeni bir Sovyetleme dnemi yaanmaktadr. Yani, tm otoritenin merkezde topland, federal cumhuriyetlerin nispi bamszlklarnn giderek

snrlandrld bir ynetim biimi, adm adm uygulanmakta ve bunun iin her frsat deerlendirilmektedir.25 Dikkat edilmesi gereken husus, Kuzey

Kafkasyann Rusya lke topraklar iinde yer almas ve dolaysyla sz edilen blgenin onun gvenlii iin hayati olduu gereidir.26

Rusya Federasyonu Kuzey Kafkasyay Rusyann stratejik karlar asndan birinci derecede ncelikli stratejik blge olarak nitelendirmektedir. Kafkasyay Rusyann arka bahesi olarak mtalaa ederek blgedeki nfuz ve etkinliini artrmaya altn her frsatta ifade etmektedir.27 Rusyann Kuzey Kafkas blgesi, Rusyann Avrupa ksmndaki Mslman cumhuriyetler ve hatta Ukrayna (Krm-Tatar) gibi lkelere etkisi byktr.28 Ar dinci akmlarn tehlikeli ekilde blgede yaylmas Rusyann iini zorlatrmaktadr.

Rusya her zaman yumuak karn olarak grd Kafkasyay kontrol altnda tutabilmek iin, her trl frsat kullanmtr. Rusya Federasyonu merkezinin eskiye zenle, gl bir merkezi ynetim oluturmak adna, Moskovann karlarn hep n planda tuttuu bir sr deildir. Kuzey
24

Fehim TATEK N: Kafkasyann Zor Ekonomi-Politii, Kafkas Vakf Blten Dergisi, http://www.kafkas.org.tr/hakkinda/bulten/bulten_8_kafkasyanin_zor_ekonomi_politigi_.htm 25 Kafkas Dernekleri Federasyonu, Nalik Olaylar ve Dndrdkleri, (Kasm 2005), http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0104_nalcik_olaylarinin_dusundurdukleri.htm 26 mer Gksel YAR: Blgesel ve Global Gvenlik karlar Balamnda Sovyet-Rus D Politikalar ve Karaba Sorunu, ( stanbul, Alfa Yaynlar, 2004), 71. 27 Sava YANAR: a.g.e., 73. 28 Y.Mihaylovi LUZHKOV: Tarihin Tekrar: 21. Yzyln Toplumu ve Rusya'nn Gelecei, ( stanbul, Bilimsel Yaynclk, 2003), 174.

84

Kafkasyaya bak ise, tmyle gvenlik ve kontrol n planda tutar ekilde gelimitir. Blgenin ekonomik geliimini salayacak politikalar retmek yerine, oluumunu krkledikleri baarsz ynetimlere destek vermek, blgedeki yerli halklarn her trl geliimini engellemek ve bu uygulamalara kar kanlara n yargl yaklamak gibi politikalar uygulamlardr. eenistandaki uygulamalarnda uluslararas sava kurallarn ihlal ederken, her frsatta insan haklarn inemekten kanmamlardr.29 Rusya, Kafkasya blgesinde; blge kaynaklar zerindeki tekelini kaybetmemek iin siyasi, askeri, diplomatik her trl arac kullanmaktadr. Bu dnce erevesinde oluturulan yakn evre politikasnn uygulanna da baklacak olursa bunu ak bir ekilde grrz. Bu erevede Rusya; blge devletlerini BDT ats altnda toplamak, i ilerine mdahale ederek istikrarszl artrmak, askeri ibirlii yaparak Rus askerlerini blgeye yerletirmek, etnik atmalar krklemek ve Kuzey Kafkasyada Vahhabilerle geleneksel attrmak eklinde politikalar izlemektedir.30 slamclar

Kuzey Kafkasya, Hazar havzasn, dolaysyla Orta Asyay Karadenize, oradan da Avrupaya balayan transit yollarn zerinde bulunmaktadr. Bu nedenle askeri harekat asndan son derece nemli bir blgedir.31 Artk Rusya, Gney Kafkasyada istedii kadar silah ve asker biriktirememekte, silah ve askerleri Kuzey Kafkasyada ynak yapmaktadr. Kuzey Kafkasya yerel gerginliini bahane ederek Avrupa Konvansiyonel ve bu Kuvvetler limitleri

Antlamasnn

(AKKA)

silah

limitlerine

uymamakta

amaktadr.32 AKKA gerei yapmas gereken kuvvet indirimlerini ve birliklerini geri ekme ilemlerini trl bahaneler uydurmak suretiyle geitirmeye almakta, blgedeki askeri varln devam ettirmenin yollarn aramaktadr.33 Bu durum Trkiye ve birok Bat lkesi tarafndan gvenlik,
Kafkas Dernekleri Federasyonu, Nalik Olaylar ve Dndrdkleri, (Kasm 2005), http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0104_nalcik_olaylarinin_dusundurdukleri.htm 30 Yelda DEM RA: a.g.m., 80. 31 Cokun AH NOLU: Trkiye ve Rusya Federasyonu Asndan Kafkasya ve Orta Asyann nemi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 85, (ubat 2004), 119. 32 Alexandre TOUMARK NE: a.g.m., 40. 33 Cokun AH NOLU: a.g.m., 119.
29

85

istikrar ve bar asndan bir tehlike olarak grlmektedir. Bu askeri ynan asl amac Kuzey Kafkasyay kontrol etmek ve yeni bir snr izmektir.34

Kafkasya'nn gelecei uzun sreli bir belirsizlie mahkm grnmektedir. Kuzey Kafkasya ise, Rus gcnn kuzeye hapsedilmesinde bir bariyer olarak kullanlmakta, cahil braktrlan een halk blgenin silahl gc olarak Ruslarla savarken, gney Kafkasya'da srail35 ve ABD36 etkisinin

yaylmasn kolaylatrmaktadr. Batl bilim adamlar Kuzey Kafkasyay bir bariyer olarak tanmlarken, eenleri de bu engelin askerleri olarak gstermektedirler. Yz yl akn bir sredir devam eden bu durumun gnmzde de srecei anlalmaktadr. Hazar blgesinin yeni bir ekime alan olarak ne gemesiyle atmalarn daha da srecei ve dier blgelere de yaylaca sylenebilir.37

Rusya Federasyonu Kafkaslarda, zellikle Kuzey Kafkaslarda etnik atmalarn kmasn nlemek iin gereken tedbirleri alrken,

Transkafkasyada etnik atmalar krklemekte, en azndan kontroll tahrikler yapmaktadr. Cumhuriyetlerin iinde ve kendi aralarnda sorun kmas, sonra bu sorunlarn merkezi ynetim tarafndan zlmesi, cumhuriyetlerin yneticilerine yetki ve sorumluluk paylamna ilikin yeni
34 35

Alexandre TOUMARK NE: a.g.m., 40. Prof. Dr. Anl eene gre; Kafkasya'nn gelecei Ortadou'ya doru kayarken, Kuzey Kafkasya'nn konumu deimektedir. Hlen devam eden een Savann srmesinde srail lobilerinin destei artk aa kmtr. Byk srail projesinin, Ortadou sonrasndaki ana hedefi Kafkasyay ele geirmektir. Gelecein petrol ve doal kaynaklar blgesi olarak ne kmakta olan Hazar havzasnn yeniden Ruslara braklmas ya da Avrupa ile Asya'nn byk lkesi olan in'in kontrol altna gemesini nlemek iin kesinlikle Kafkasya'nn Byk Ortadou blgesinin iine alnmas gerekmektedir. srail Byk Ortadou yaplanmasnn snrlar ierisinde Kafkasya'y da denetimi altna alacaktr. een sava ile Ruslar Kafkasya'nn kuzeyinde oyalayan srail lobileri Ruslarn yeniden Grcistan zerinden Gney Kafkasya'ya dnmelerini engellemektedirler. Bu durumda Kafkasya Kuzey ve Gney olarak yeniden ikiye blnmekte ve gelecekte Kafkasya'nn blgesel bir btnle kavumasna izin verilmemektedir. Bkz. Anl EEN: Byk Ortadou ve Kafkasya, 2023, Say 31, (Kasm 2003), 36-37. 36 Amerikann Kuzey Kafkasyaya nasl baktn, ona ne kadar nem verdiini belirlemek gtr. Amerika Hem Bak-Ceyhandan geen Dou-Bat enerji gzergahn desteklemekte hem de Rusyann enerji hatlarnn gvenliinin salanmasnn da nemli olduunu aklamaktadr. Kuzey Kafkasyada demokratikleme bir n arttr ve kendi politikasnn bir unsurudur demektedir. Bkz. Alexandre TOUMARK NE: Gemite ve Gnmzde Kuzey Kafkasyann Jeopolitik nemi, 2023, Say 31, (Kasm 2003), 40. 37 Anl EEN: Byk Ortadou ve Kafkasya, 2023, Say 31, (Kasm 2003), 37.

86

nerilerde bulunmas, Moskova ile cumhuriyetler arasndaki ilikilerin genel seyrini belirlemektedir. RF gemite olduu gibi bugn de kendisine bal etnik gruplara destek vermek suretiyle, bamszlk iin ayaklanabileceini dnd topluluklar kontrol altna almaya almaktadr.38 Rusyann Transkafkasyada krkledii ve destekledii etnik ayrmclk silah, yakn bir gelecekte ABD ve dier g merkezleri tarafndan Kuzey Kafkasya bata olmak zere, RFnin dier blgelerindeki zerk cumhuriyet ve zerk blgelerde de kendisine kar uygulanacaktr.39

Rusyann Kuzey Kafkasya politikasna kar radikal bir gr Orta Asya ve Kafkasya uzman Boris Sokolova aittir. Boris Sokolova gre;40 SSCBnin yklmasyla jeopolitik durum tamamen deimitir. Kafkasya tesi

cumhuriyetler bamszlklarn kazanmtr. Ermenistan dnda Grcistan ve Azerbaycan ile ilikiler souktur. Kafkasya tesi, Trkiyeye kar mcadele ve Karadeniz ile scak denizlere inmedeki kpr grevini oktan yitirmitir. Bunun en belirgin gstergesi, Trkiyenin artk Rusyann potansiyel dman olmaktan kmasdr. Dolaysyla gnmzde Kuzey Kafkasya blgesi Rusyann Kafkasya tesine ulamas balamnda stratejik nemini

kaybetmitir. Ekonomik adan da sz konusu cumhuriyetlerin byk deer arz etmediini belirten Sokolova gre, blge asndan en kts neredeyse Kuzey Kafkasyann btn dalk blgelerinin bir i sava halinde olmas ve blgenin Rusya iinde kalmasnn ancak yz binlerce asker ve polis glerinin bulunmas sayesinde mmkn olmasdr. Bu nedenlerle Kuzey Kafkasya Cumhuriyetlerinin Rusya Federasyonu iinde kalmalarnn rasyonel bir nedeni yoktur. Sokolov, Rusyaya ynelen Kuzey Osetya ve Adigey Cumhuriyeti dnda kalan cumhuriyetlere bamszlklar verilerek

Moskovann omuzlarndan bu ar ykn atlmas gerektiini savunmakta, bugn olmasa bile uzak bir gelecekte Rusyann kanlmaz olarak Kuzey Kafkasya Cumhuriyetlerinden ekileceini iddia etmektedir.
Hakan KANTARCI: a.g.e., 187. Hakan KANTARCI: a.g.e., 189. 40 Boris SOKOLOV: Kafkaslar Dmana Verecekler, ev. lyas KAMALOV, Stratejik Analiz, Cilt 7, Say 74, (Haziran 2006), 69-71.
39 38

87

C. Rusya Federasyonu ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri

1. Genel Deerlendirme

Kuzey Kafkasyadaki lkelerin kaderi haline gelen az gelimiliin yan sra, kt ynetimlerin, yolsuzluklarn, basklarn halk bezdirmesi ve aresiz brakmas, bu aresizliin de insanlar yeni maddi ve manevi araylara yneltmesi kanlmazdr. Kafkasyada ve dier Mslman topluluklarn yaad lkelerde, daha ok slama yneli vardr. Ancak bu alanda etkinlik, siyasal slam izgisinde ve fundamantalist eilimli gruplarda olmaktadr. Geri kalm ve bunalml toplumlarda var olan fakirlik ve etnik farkllklarla harmanlanan dini eitimler, ortaya fanatik islamc-milliyeti oluumlar karmaktadr. u anda Kuzey Kafkasya, merkezden baskya tabi ynetimler, ideolojik boluk, slamiyetin canlanmas, fundamantalizmin egemenlii, ok youn isizlik, kargaa, etnik milliyetiliin yaratt gerilimler ve terrizm gibi olumsuz etkilere ak bir ortamda varln srdrmektedir.41

Kuzey Kafkasyada drt ana sunsurun etkileimi grlmektedir. Bunlar: Milliyetilik ve airet hisleri, toprak talepleri, slam ve Rus kart eilimlerdir.42 Kuzey Kafkasyadaki Mslman Trk kkenliler tamamen kuatlm

durumdadr ve ekonomik bakmdan daha da fakirlemeye mahkum edilmilerdir.43 Bu blgedeki halkn ounluu Mslmandr. Kuzey

Kafkasyada milliyetilikten doan ayrlk eilimler vardr. Bunlar henz lokalizedir. Ancak ileride bir bloklama ile sonulanabilecektir. Bu da RFnin karlarn ve hatta toprak btnln tehdit edecektir. Ancak zerk

41

Kafkas Dernekleri Federasyonu, Nalik Olaylar ve Dndrdkleri, (Kasm 2005), http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0104_nalcik_olaylarinin_dusundurdukleri.htm 42 Georgiy CANGAVA: Kuzey Kafkasya Tarih Tekrarlanr M?, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 60, (Ocak 2002), 105. 43 Hakan KANTARCI: a.g.e., 193.

88

blgelerin, her birisinde bulunan Rus aznlk44 daima hesaba katlmas gereken bir unsur olacaktr.45

2. Kuzey Kafkasyada Etnik atmalar Kafkasyadaki etnik atmalarn en byk sebebi arlk Rusyasnn Kafkasyada uygulad bl ve ynet politikasnn Sovyetler Birlii tarafndan da ayn ekilde uygulanmasdr. 1917 Bolevik ihtilalinden sonra Kafkas halklarn suni bir ekilde blen ve aralarna snrlar koyan Sovyet hkmeti Kafkas halklar arasndaki etnik atmalarn ba provokatrdr. Bugn de Rusya Federasyonunun ayn politikay izleme yolunda olduu

gzlenmektedir. Sovyetlerin dalmasyla ortaya kan zgrlk ortam ve genel asayisizlik de Kafkas halklar arasndaki milliyeti hareketleri glendirmi ve etnik atmalarn kzmasna sebep olmutur.46 Komnist dnemde, zellikle Stalin dneminde izlenen maksatl iskan politikalar ve oluturulan suni cumhuriyetlerde yle nfus kombinezonlar oluturulmutur ki, Kafkasya adeta bir etnik mayn tarlas haline getirilmitir.47 RFnin eski SSCB topraklar zerindeki Rus nfuzunu devam

ettirebilmesi kendi siyasi birliinin gelecei zerinde de belirleyici bir etken olacaktr. Kuzey Kafkasyada zerk Rus Cumhuriyetleri arasnda gelien sorunlar ve gittike artan radikal slam akmlar bu blgeyi milli menfaatleri ve siyasal istikrar bakmndan RF iin BDT lkelerinden daha nemli hale getirmitir. Blgede sadece eenistan anlamazl deil, Karaay-

erkezistan, Kabardey-Balkar, Kuzey Osetya, nguya ve dier yerlerde de

Rusya, Kuzey Kafkasyadaki Rus nfusunu, kendi ekonomik ve siyasi menfaatlerine uygun olduu iin korumaktadr. Bir bakma neredeyse ekonomik ve siyasi haklarn yitiren gmenler, Rus tutucu blounun itici gleri haline getirilmektedir. te yandan, Rusyann maddi yardm yapamamasna ve mevcut ekonomik balantlarn gelitirememesine ramen buralarda gelecee ynelik olarak kendi haklarn koruyacak topluluklara sahip olmasnn nemli bir anlam vardr. Bkz. Georgiy CANGAVA: Kuzey Kafkasya Tarih Tekrarlanr M?, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 60, (Ocak 2002), 106. 45 Hakan KANTARCI: a.g.e., 188. 46 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 60-61. 47 Akuba EROL: Kafkasyada Etnik Sorunlar, http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/etniksorunlar.html

44

89

birok anlamazlk konular mevcuttur.48 Doudan batya doru sralarsak Dastan, eenistan, nguetya, Kuzey Osetya, Kabardey-Balkar, Karaayerkes, Adgeyde yaanan etnik problemler yle zetlenebilir:

a. Dastan Etnik yap asndan Kafkasyann en karmak blgesi olan Dastanda deiik dil ve lehelerde konuan otuzdan fazla etnik grup yaamaktadr. Sovyetler Birlii dneminde bu etnik gruplarn says konutuklar lehelerin birletirilmesiyle ona indirilmitir. Dastandaki bu on etnik grubun genel nfusa oranlar u ekildedir: Avar %27.2, Darg %15.6, Kumuk %12.9, Lezgi %11.3, Lak %5.1, Tabarasan %4.3, Nogay % 1.6, Rutul %0.8, Agul %0.8, Tsahur %0.3.49 Dastanda etnik gruplar arasndaki atmalar, Kuzey Kafkasyann dier blgelerine gre uzun sredir azalm olsa da, bu oketnili Mslman cumhuriyette yaygn iddet potansiyeli vardr. Topran snrl, doum orannn yksek olmas da yerli etnik gruplar arasndaki ilikileri karmaklatrmaktadr.50 Doalgaz zengini Dastan'da patlak vermi bir etnik olay yoktur ama bu potansiyel hep mevcuttur. Toprak zenginliinin ve siyasi gcn paylam, Lezgi, Kumuk, Dargi, Nogay ve Tabasaran'lar arasnda etnik srtmeleri kkrtmaktadr. Bu gruplar Avar younlua kar kp 'siyasi otonomi' istemektedirler. Hepsi kendi milli politikasn savunmakta ve bu gruplarn tamam tepeden trnaa silahlanm durumdadr.51

Dastann Rusyann en yoksul blgelerinden olmas da blgede gerilimi artran bir baka nedendir. zellikle son yllarda Dastanda iddetin artt grlmektedir. Bunun tek bir sebebi de yoktur phesiz. Blge uzmanlar

Cokun AH NOLU: a.g.m., 117. Ufuk TAVKUL: a.g.e., 149. 50 Fahrettin LOLU: Rusya Federasyonunda ve Transkafkasyada Etnik atmalar, ( stanbul, Sinatle Yaynlar, 1998), 72. 51 Akuba EROL: a.g.m., http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/etniksorunlar.html
49

48

90

etnik srtmelerden mafya hesaplamalarna, komu eenistandan kaynaklanan silahl gruplarn eylemlerinden bunlarla ibirlii yapan yerli gruplarn saldrlarna, siyasi ve ekonomik kar kavgalarndan ynetimin yanllarna kadar birok sebebi iddetin artmasna balamaktadr.52 Dastan halklar Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte etnik atma tehlikesinin iine girmitir. Etnik gruplar arasndaki gerilimin sebebi ise Sovyetler Birlii dneminde Moskovann Dastanda uygulad yanl g ve toprak politikasdr.53 Sistemli bir ekilde devam ettirilen g hareketleri neticesinde Dastann bakenti Mohakalada Avarlarn ve Darglarn ounlukta olmas cumhuriyetin politik ve ekonomik ynetiminin de bu halklarn mensuplarnn ellerinde toplanmasna yol amtr. Darg ve Avarlarn Kumuk arazilerini igal etmeleri Kumuklarla Avarlar arasnda etnik atma tehlikesine yol amtr. Bu olay ayn zamanda Avarlar ile Darglarn etno-politik birliinin olumasn salamtr. Laklar da bu etno-politik birlie girmilerdir. Bylece Avar, Darg ve Laklarn toplumsal ekonomik karlarnn birlemesi ve cumhuriyetin iktidar mekanizmasnn bu etnik grubun elinde toplanmas bu etno-politik birliin Dastanda egemen bir tabaka

oluturmasn salamtr. Avar-Darg-Lak halklarnn oluturduu etno-politik birlik Lezgileri de sosyo-ekonomik bask altna almtr. Lezgilerle Avar-DargLak halklar arasnda etnik atma tehlikesi vardr.54 Dastanda ortaya kan en ciddi etnik atmalardan biri Lezgilerle ilikilidir. Lezgiler, Azerbaycanda bulunan Lezgilerle birleme isteindedirler. Lezgi milli hareketinin rgt Sadval55, Dastan ve Azerbaycandaki Lezgi
Fikret ERTAN: Dastanda Neler Oluyor?, http://www.usakgundem.com/haber.php?id=1289 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 150. 54 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 152. 55 Sadval, bamsz bir Lezgizistan Devleti kurulmas amacyla, 1990 ylnda Rusya Federasyonunun desteiyle Dastanda kurulmutur. rgt, Azerbaycann kuzeyindeki Kusar, Kuba, Hamaz, Gebele ve dier kuzey illerinde yaayan Lezgi etnik grubu meneili olup, bugne kadar Azerbaycanda, Ermeniler dnda terr saldrs dzenleyen tek rgt olma zelliini tamaktadr. Kuruluundan bugne Ermenistan tarafndan desteklenen rgt, tek hedefinin, Kuba, Kusar ve Hamaz illerinin Azerbaycandan silah gc ile koparlmas ve Dastanda yaayan Lezgilerle birletirilmesi olduunu aklamaktadr. Bkz. Sabahattin TALU: Gizli Servislerin Lezgizistan Faaliyetleri, Global Yorum, (17 Ekim 2006), http://www.usakgundem.com/haber.php?id=8113
53 52

91

topraklarn

birletirerek

Byk

Lezgi

devletini

kurma

amacndadr.56

Azerbaycanda yaayan Lezgilerin de Dastanda yaayan Lezgilerle birleme abas iinde rgtlendikleri dikkati ekmektedir. Azerbaycandaki Lezgilerin ayrlk hareketleri Rusya tarafndan kullanlmakta ve

desteklenmektedir. Zira Ruslar Lezgiler vastasyla Azerbaycan zerindeki basksn artrmaktadr.57 Dastann etnik mozaii, bu cumhuriyetteki ayrlk hareketlerine zel eklini vermitir. Ayrlk ve blc olarak adlandrlan hareketler slamsiyasi ekstremizm- Vahhabizm eklinde ortaya kmlardr.58 Vahhabiler hareketi 80li ve 90l yllarn eiinde younlamaya balamtr. Vahhabilerin toplam saysnn az olmasna ramen, onlarn lkedeki siyasal proseslere gsterdikleri etkiler nemli boyut kazanmaktadr. Birincisi onlar iyi derecede silahlanm bulunuyorlar ki, bu da da halk nfusunu kendi gvenlikleri iin silahlanmaya tevik ediyor. kincisi, Vahhabilerin geleneksel slami ruhanilie ynelttii eletiriler bu dini gruplar arasndaki iddetli dmanl krklemekle kalmyor, daha da tehlikelisi geleneksel slam taraftarlarn daha radikal hale getiriyor.59 Dastanda dini motivasyonlardan hareket ederek ideolojik taban Vahhabilik olan bir mcadele balatlmaya allmaktadr. Uzun sreden beri Dastanda faaliyet gsteren Vahhabiler toplum iinde belli lde kk salmay baarmlardr. imdi ise silahl mcadele vererek bamsz bir eriat devleti kurmak istemektedirler. Dastanda geleneksel olarak hakim olan snni tarikat yaplanmalar ise bu mcadelenin tamamen dnda ve kardr. Dastanda mcadele Vahhabi guruplarla, Dastann yerel/Dastanl idaresi arasnda gereklemektedir. Yani bir i sava durumu sz konusudur.60

56 57

Ufuk TAVKUL: a.g.e., 159. Ufuk TAVKUL: a.g.e., 162-63. 58 Bekir DEM R: a.g.m., 65. 59 V.A. TIKOV, E.I.FILIPPOVA: Eski Sovyet lkelerinde Etnik likiler ve Sorunlar, (Ankara, ASAM Yaynlar, 2001), 14. 60 hsan OMAK: Dastan: Kafkasyada Yeni Bir Filistin Mi Douyor? , (27 Eyll 2005), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=512&kat=8

92

Dastan ynetilmesi ok zor bir blgedir ve Rusya da bu ite bugn ok zorlanmaktadr, blgede huzuru, gvenlii ve istikrar salamak iin byk abalar sarf etmektedir. Bu abalarn iinde en bata asker yollara bavurmay planlamaktadr. Nitekim, bu erevede Rusya, Dastann Botlik blgesinde yakn zamanda zel bir da komando tugay kurup burada konulandrmak iin hazrlk yaparken, ayn tip bir tugay da Karaay-erkes blgesi iin dnmektedir. Rusya ayrca Dastandaki FSB varln da takviye ederken blgeye takviye asker birlikler de sevk etmektedir. Rusya esasen oktandr Dastandaki karklk ve bununla ilgili gelimelerden derin endie duymaktadr. Bu endie zaten Bakan Putinin Gney Federal Blgesi Yetkili Temsilcisi Dimitri Kozakn basna da yansyan gizli raporunda aka dile getirilmektedir. Bu raporun bir yerinde Kozak, Olaylar kontrol dna kabilir ve Dastan paralanma tehdidi ile kar karya kalabilir denmektedir.61 Raporda, dini gruplarn yerel idareler dzeyinde etkilerinin artmasnn, 'eriat blgelerinin' olumasna sebep olabilecei de kaydedilmektedir.62 Moskova Dastann ikinci bir eenistan olmasndan endie etmektedir. Bu anlamda Avar, Dargi ve Laklar potansiyel tehlike olarak gren Moskova, lkede yaayan dier etniklerle bunlar arasnda ciddi bir rekabet yaratarak hibir zaman Moskova ile uraacak vakitleri olmasn istemeyecektir.63

b. eenistan eenistana baktmzda burada karmza kozlarn aktan aa paylald scak bir blge kmaktadr. een problemi, Rusyadaki dier anlamazlklardan farkl olarak etnik, siyas ve ekonomik kartlklarn ve karlarn birbirleriyle ne kadar yakn ve sk ilikide olduklarn gstermitir. Ayrca Rusyann temel deiim srecindeki farkl ynlerde dalgalanmalar,
61 62

Fikret ERTAN: Dastanda Neler Oluyor?, http://www.usakgundem.com/haber.php?id=1289 Olaylar Kontrol Edilemez Boyutta, Tercman, (11 Temmuz 2005). 63 Cem KUMUK: Kafkasya Aydnlk Gnlerini Aryor: Neredesin Prometeus?, ( stanbul, Alfa Yaynlar, 2004), 301.

93

milliyetler

aras

ilikiler,

federalizmin

gelimesi

ve

ekonomik

reform

politikalarndaki tutarszlk en ak biimde eenistan sorununda ortaya kmlardr. Esasnda eenistann bamszlk idealinin aktellik

kazanmas ve bu hedefe ulama yolunda btn katmanlaryla birlikte een toplumunun mobilizasyonu iin gerekli olan ortam Federal Merkez kendi eylemleriyle hazrlamtr.64 SSCBnin dalmasndan sonra RFnin girdii demokrasi, serbest pazar ekonomisi ve ulusal devlet yapsna gei srecinde Kafkasya blgesindeki eski SSCB lkeleri ve zerk ynetimler RFnin egemenliinden kurtulmak iin zaman zaman atmalara yol aan giriimlerde bulunmulardr. Rusya, 1991de bamszln ilan eden eenistana askeri harekat 1994te balatmtr. Ticaret, tarm, doal kaynaklar, turizm, askeri konularda RF asndan byk nem tayan Kuzey Kafkasyada bulunan eenistann stratejik konumu mdahale kararnn alnmasnda etkili olmutur. Bunun yannda Rusya, eenistandaki bu bamszlk giriiminin dier blgelere sramasn engelleyerek bu kt rnei silme amacyla hareket etmitir.65 1996 ylna kadar sren ve I. een Sava olarak adlandrlan atmalar Hasavyurt Antlamasnn imzalanmas ile sona ermitir. eenlerin nemli kazanmlar elde ettii bu antlama ile Ruslar blgeden ekilmitir. RFde meydana gelen bombalamalardan ve ilenen sulardan sorumlu tutulan een lider Basayevin RFye kar direnii Dastana tama giriimleri zerine, RF 1999 sonbaharnda eenistana ikinci bir askeri mdahalede bulunmutur.66 Rusya, amil Basayevin Dastana saldrs karsnda meru mdafaa hakkn kullandn iddia etmek ve Rusya Federasyonunda ard ardna patlayan bombalardan uluslararas terrizmin destekleyicisi olarak grd eenistan sorumlu tutmak suretiyle bu sava ilann uluslararas kamuoyunda hakllatrmaya almtr. Kuzey

64 65

Bekir DEM R: a.g.m., 53. Hasan KANBOLAT: Rusya Federasyonunun Kafkasya Politikas ve eenistan Sava, Avrasya Dosyas, Cilt 6, Say 4, (K 2001), 169. 66 Hakan KANTARCI: a.g.e., 80.

94

Kafkasyada askeri operasyonlar baladktan sonra siyasi arenaya kan, bakan vekili ve Yeltsinin halefi Vladimir Putin, yeniden byk gl Rusya slogan ile ifade ettii g politikasnn ilk sinyallerini eenistan operasyonu ile vermi, bu kararl tutumuyla kamuoyunu etkileyerek 26 Mart 2000de yaplan bakanlk seimlerinden galip kmtr.67 Putinin, ikinci eenistan savan Kuzey Kafkasya'ya ekidzen vermek iin sopa olarak kullandn sylemek mmkndr. RF gerek I. eenistan Sava gerekse II. eenistan Sava'nda doabilecek tepkileri nlemek amacyla propaganda kampanyalarn,

'eenlerin haydut ve El-Kaide balantl radikal slamc terristler olduu' zerine kurmu ve bamszlk taleplerini geri planda tutmay baarmtr. Bu propaganda sava, Putin iktidar dneminde ok daha youn ve baarl ekilde yrtlmtr. rnein Putin, Rus-een Sava'nn amacn 'eenistan Cumhuriyeti'nde anayasal dzenin yeniden tesisi' olarak gsterirken, eenistan'da yrtt sava da 'anti-terrist operasyon' olarak adlandrmtr. Rusya Federasyonu'nun eenlere kar yrtt

propaganda savann bu denli baarl olmasnn en nemli nedenlerinden birisi ABD'de yaanan 11 Eyll saldrlar ve arkasndan gelen 'uluslararas terrizme kar global sava' olmutur. Saldrnn yaanmasnn ardndan ABD'ye ilk destek Rusya Federasyonu Devlet Bakan Vladimir Putin'den gelmi ve eenistan sorununu gndeme getirerek 'Rusya terrizmin ne anlama geldiini ok iyi bilmektedir.' aklamasn yapmtr. Putin, eenlerin bamszlk taleplerini dikkate almadan eenistan' da 'uluslararas terrizme kar sava' kapsam dahiline almak istemektedir.68 3 Eyll 2004 tarihinde Kuzey Osetyada meydana gelen kanl Beslan okul baskn olay, Rusya iin 3 Eyll tarihinin, ABDnin 11 Eyll sonrasnda yaad gibi yeni bir dnemin balangc olacak gibi gzkmektedir.

67

Zeynep ZBEK: 90larda een Bamszlk Mcadelesi, http://cecenistan.ihh.org.tr/varolus/bagimsizlik/index.html 68 Gken EK C : Kafkasya zerinde Dnen Kresel Politikalar ve een Eyleminin Yansmalar, 2023, Say 20, (15 Aralk 2002), 67-68.

95

Blgedeki een-Rus mcadelesi 450 yldr sryor olsa da, yakn dnem itibariyle 1991 ylnda balayan atmalar olduka kanl gemitir. Rus ordusunun ar silahlarla giritii g mcadelesi karlnda eenler baz radikal gruplarn da yardmyla Rusyaya ynelik eylemlerde bulunmulardr. Bu saldrlar, uluslararas kamuoyuna terrizm olarak kabul ettirmeye alan Rusya iin Beslan baskn iyi bir argman olmutur. Putin, imdiye kadar BMde eenlerle ilgili herhangi bir karar alnmas aamasnda engelleme politikas uygularken, birden Beslan olayyla ilgili olarak BMden karar kartlmas iin giriimde bulunmutur. Bu giriim, Rusyann een terrnn uluslararas terrizm kapsamnda deerlendirilmesi iin arkasna BMnin desteini alarak, daha baskc politikalar uygulamak iin dayanak oluturmaya alt yolunda yorumlara neden olmaktadr.69 Derin bir arka plana sahip olan Rus-een mcadelesi Rusya Federasyonu'nun gerek i siyaseti gerekse d siyasetinin ayrlmaz bir paras olarak deerlendirilebilir. yle ki eenistan sorunu Rus devlet adamlar tarafndan gerektiinde bir ama gerektiinde ise bir ara olarak kullanlmaktadr.70 eenistan'n kuzey snrlar boyunda, Stavropol Kray'da yaayan Kozaklar'la eenler'in aras souktur. Kuvvetli bir ihtimal olmasa da, kkrtmalarla atmaya dnebilecek bir potansiyel vardr. Ayrca, een nfusun younlukta olduu Dastan'n Hasavyurt kasabas da, blgedeki eenlerin kasabann kendi topraklarna dahil olmas gerektiini iddia etmeleri sebebiyle potansiyel bir problem durumundadr.71

c. nguetya Yaklak 300 binlik nfusunun yan sra neredeyse bir o kadar da een mlteciyi barndran nguetya Cumhuriyetindeki en nemli sorun Prigorodni blgesi ile ilgili ngu-Oset anlamazldr.
69 70

Hakan KANTARCI: a.g.e., 80. Gken EK C : a.g.m., 68. 71 Akuba EROL: a.g.m., http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/etniksorunlar.html

96

Osetler ile ngular arasndaki toprak anlamazlnn nedeni, 1944de eenler ve ngularn Kazakistana srlmelerinin ardndan een- ngu topraklarnn Kuzey Osetya, Dastan ve Grcistan arasnda

paylatrlmasna dayanmaktadr. Toprak anlamazlnn esas nedeni ise Prigorodni (Rusa banliy demektir) blgesidir. 1944de Kuzey Osetyaya braklan blge, 1957den sonra da ngulara geri verilmemitir. Buna ramen nemli bir ngu nfus Prigorodniye yerlemitir. 1992de ngularn

eenlerden ayrlmasnn ardndan tarihi topraklarnn te birini oluturan bu topraklar daha da nemli hale gelmi ve bir mcadele balamtr. Kuzey Kafkasyann nfus younluu en fazla olduu Prigorodni, ngular iin cumhuriyetlerinin ayrlmaz bir paras olarak kabul edilmitir. Bylece 1992de silahl atma bagstermi, 30.000 ile 60.000 arasnda ngu blgeyi terketmek zorunda kalmtr. Sovyet dneminin brokratlar olan Alexandre Dzassokhovun K.Osetyada ve Murat Ziazikovun gelmeleri ilikilerin yoluna girmesine ve birok nguetyada iktidara nguun Prigorodniye

dnmelerine olanak salamtr. ki taraf arasndaki problem Prigorodninin stats konusunda da srmektedir. Oset Ynetimi, Prigorodninin federal ynetime devredilmesi tartmalar karsnda byle bir gelime halinde Kuzey Osetyann Rusya Federasyonundan ayrlacan bildirmitir. Ne yazk ki bu krlgan ortam 2004deki Beslan olaylaryla (Beslan saldrsnda arasndaki snr kapatlmtr.72 nguetya'da durum zellikle 2004'n bandan beri olduka problemlidir. sizlik, yolsuzluk ve Moskova'nn sertlik politikasnn yan sra, Prigorodni blgesinden gelen ve grne baklrsa geri dnlerine izin verilmeyecek olan gmenlerin durumu da Moskova'ya kar olumsuz grleri ngu

militanlar arlklyd) yeniden gerilmi ve Rusyann kontrolnde iki lke

glendirmi durumdadr. nguetya'da politik cinayetler, gerilla saldrlar ve ufak apl bombal eylemler 2005 yl boyunca da devam etmitir. Bu blgede asl endie verici durum Beslan olaylarndan sonra Prigorodni problemi

72

Bkz. V.A. TIKOV, E.I.FILIPPOVA: a.g.e., 45-56.

97

yznden sorunlu olan Oset- ngu ilikilerinin daha da gerginlemi olmas ve patlamaya hazr bir grnt izmesidir.73

d. Kuzey Osetya Gnmzde Osetler ikiye blnm durumdadr. Byk Kafkas

Dalarnn kuzeyindeki Osetler RFye bal Kuzey Osetya Cumhuriyetinde, dierleri de Grcistana bal Gney Osetya zerk blgesinde

bulunmaktadrlar. Kuzey Osetya Kafkasyadan Kafkas tesine giden yolda stratejik bir neme sahiptir ve daima Rusyann blgedeki gvenilir kalesi olmutur. Gemite Osetler komu Kafkas halklarndan ok Rus ynetimine yatkn olduklarn kantlamlardr.74 Osetler ounluk itibariyle Ortodoks

Hristiyandr. Bu yzden tarih boyunca Ruslarla hep scak iliki iinde olmulardr. Rusya Kafkasya halklarnn arasn bozmak ve kkrtmak amacyla baz sosyal ve din farkllklar gndeme getirecek ve eski mttefiki Osetleri blgesel kkrtma mekanizmas olarak kullanabilecektir. Gnmzde Kuzey Osetya Rusya Federasyonunun en sadk cumhuriyetlerinden biri olarak Rus ordusu iin blgede kalkan grevi yapmaktadr.75 Rusya, kuzey ve gney Osetya'nn birlemesini desteklemektedir. eenistan'a yaplan harekatta, Ruslar'n en nemli slerinden birisi Kuzey Osetya'dayd. Kuzey Osetya'nn dini yaps da (Halknn % 70'i Ortodoks Hristiyan) nemli bir nokta olarak dikkat ekmektedir. Osetlerin ngular ile Prigorodni anlamazl olduunu belirtmitik.

Bunun yan sra Gney Osetlerin Kuzey Osetya ile birleme abalar vardr.
73

Selim PER NEL: Kuzey Kafkasyada Terr ve Sava: eenistan Sava Yaylyor Mu?, http://www.kafkasyaforumu.org/martnisan_cecenistan2.htm 74 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 91. 75 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 92.

98

Bu durum Grcistan rahatsz etmektedir. Gney Osetyann Grcistana kar verdii bamszlk mcadelesi umutsuzlamaya baladka Gneyde yaayan Osetler Kuzeydeki akrabalarnn yanna gemeye almaktadr. Bu durum, ekonomik anlamda bunalm olan Kuzey Osetya iin olumsuz sonular dourmaktadr. Gney Osetleri iin Rusya Federasyonuna katlmak u anda yaamda kalmann tek yolu gibi grnmektedir. Bir tarafta srtn Amerikan desteine yaslayan Grcistan, dier tarafta d dnyaya alan tek kap ve etnik akrabalar ile tek yolu Rusya... Gney Osetya egemen glerin arasnda oynanan oyunun en talihsiz figranlarndan birisidir. Uluslararas hukuk ve g kavgasnda Rusyann veya Amerikann stnl Gneyde yaayan Osetlerin geleceinin gstergesi olacaktr.76 2004 ylnda kanl bir ekilde biten okul baskn Kuzey Osetyann Beslan kasabasnda gereklemitir. Bu olayn ardndan Rusya, Kafkasya

blgesindeki hareketlerini merulatrma amacyla olay uluslararas terrizm kapsamna almak iin admlar atm, kamuoyu desteini almaya almtr.

e. Kabardey-Balkar Kuzey Kafkasyadaki birok cumhuriyette grlen sorun burada da yaanmaktadr. lkede %45lik ounlua sahip Kabardeyler ile %10luk bir nfusa sahip Balkarlar arasnda lkeyi, iktidar ve yaam paylamakta nemli sorunlar grlmektedir. Kabardey-Balkar tm Kafkasya'da olduu gibi her an bir etnik atmay alevleyebilecek maynlarla doludur. Bu maynlar 'bl-parala-ynet ve zaman gelince birbirine krdr'n ruhuna uygun olarak Sovyet liderleri tarafndan ustalkla denmitir. Bat ve Osmanl literatrne 'erkesler' diye giren Adgeler, en az 5-7 bin yllk vatanlarnda Bolevik ihtilali sonras kurulan cumhuriyete yani Adgey, Kabardey-Balkar ve Karaay-erkes'e pay
76

Cem KUMUK: a.g.e., 295-297.

99

edilmitir. imdi Kabardeyler, yzde 45'lik nfuslaryla Kabardey-Balkar'n egemen etnik esidirler ve erkeslerin ounlukta olduu tek cumhuriyet Kabardey-Balkar Cumhuriyetidir. Kabardey-Balkar'da 900 binlik nfusun yzde 30'unu oluturan 'etkisiz' element Ruslar bir yana asl etnik krlma noktasnda yzde 10'la Balkarlar vardr.77 Balkarlar da tpk een ve ngular gibi 1944 ylnda Sibirya'ya

srlm, 1957 ylnda da geri dnmlerdir. Geri dndklerinde eski topraklarnn tamamn alamadklarn ve Kabardeylerce siyasi ve kltrel bask altnda tutulduklarn iddia eden Balkarlar, kurduklar Tre adl tekilatla (Bu tekilat 1996 ylnda Kabardey ynetimi tarafndan kapatlmtr.) 'haklarn' alma mcadelesine girimilerdir.78 Sovyetler Birliinin yklndan sonra her iki halk devletsel bamszlk ve cumhuriyetin blnmesinde srar etmilerdir. Ancak snr belirlenmesi ile ilgili grlerde birbirlerinden ok uzaklamaktadrlar. Her iki halk da d destei birbirine taban tabana zt iki ynden aramaktadr: Kabardeyler, Kafkas Dal Halklar Konfederasyonuna angaje olmular ve Grcistana kar Abhazyann tarafnda savamlardr; buna karn Balkarlar Trk nfuzunun taahhdnden bahsetmektedir.79 Ancak Cumhuriyetin ikiye blnmesi fiilen mmkn grnmemektedir. Bugn Kabardey-Balkar Cumhuriyetinde eit statye sahip olduklar iddia edilen Kabardey ve Balkar (Malkar) halklar arasnda tam bir eitsizlik sz konusudur. Cumhuriyetin yzde 45ini oluturan Kabardeyler meclisin yzde 70ine sahiptirler ve kendi halklarnn lehindeki her trl karar ve kanunu kolayca kartmaktadrlar. Cumhuriyetteki nemli kurumlar ve st dzey grevler Kabardeylerin elindedir.80 Balkarlar iktidardan dlanm olmaktan ve frsatlardan eit derecede yararlanamamaktan ikayetidirler. Yoksulluun yan sra isizlik de Balkarlar arasnda olduka yaygndr.

77

Fehim TATEK N: Kafkasyann Yeni Alev Topu Kabardey-Balkar, Radikal, (24 Ekim 2005), http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=167883 78 Akuba EROL: a.g.m., http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/etniksorunlar.html 79 Christian NEEF: a.g.e., 39. 80 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 182.

100

Balkarllar, Kabardeyden Karadenize kadar erkes (Adige) devleti kurma ideali peinde olan Kabardeylerin dier erkeslerle siyasi, kltrel ve etnik birlik kurmalar karsnda Karaayllar ile siyasi ve etnik birlii oluturma almalarna girmilerdir. Bu arada Kabardeylerin basks karsnda eenlerin desteini yanlarnda bulmulardr. Blgelerinin dousundaki baz topraklarn Osetler tarafndan igal edilmesi zerine Osetlerle atan Balkarllarn yardmna ngularn komas Karaay-Balkarllar ile eenngular arasndaki dayanmay glendirmitir. Kabardey-Balkar

Cumhuriyetinde yaamakta olan iki bin civarndaki Ahska Trk de Kabardeylerin ar siyasi, ekonomik ve etnik basks altnda yaamaktadr. Bugn Ahska Trkleri zaten aresiz durumda olan Balkar Trklerinin himayesine snmlardr. Kabardey-Balkar Cumhuriyetindeki etnik ve siyasi gerilimin yakn gelecekte zme kavumas zor grnmektedir.81

f. Karaay-erkes Karaay erkesyada nfusun yzde 42sini Ruslar, yzde 31ini Karaaylar ve yzde 9unu erkesler oluturmaktadr.82 Kalan ksmda da Abhaz ve Nogay gruplar yaamaktadr. Karaay-erkes Cumhuriyetinde etnik ayrmclk, Kafkasya'daki dier cumhuriyetlere nazaran azdr ve dier blgelere gre skunetini korumaktadr. Karaay-erkes Cumhuriyetinde keyfi olarak paralanm halklar modelinin tekrarland grlr. Karaaylar Balkarlarn akrabasdr ama buna karn Kabardeylerle akraba olan erkeslerle birlikte yaamaktadrlar.83 Kabardey-Balkar ve Karaay-erkes Cumhuriyetlerinin kurulmas srasnda Sovyetler bl ve ynet politikasn uygulamaya dikkat etmitir. Dil, tarih, kltr ve etnik kken asndan ayn halk olan Karaay-Balkarllar suni bir biimde ikiye paralanmtr. Sovyetler ayn ekilde kendilerine Adige adn
81 82

Ufuk TAVKUL: a.g.e., 183. Fahrettin LOLU: a.g.e., 88. 83 Christian NEEF: a.g.e., 42.

101

veren erkes halkn da ayr zerk cumhuriyet ve blgeye ayrarak (Kabardey-Balkar, Karaay-erkes, Adigey) onlarn da ileride birleme tehlikesini nlemeyi planlamtr. Bylece erkeslerin iki kabilesi olan Kabardey ve Besleneyler Karaay-erkes idaresine, Karaayllarn bir paras olan Balkarllar da Kabardeylerin byk ksm ile birletirilerek kurulan Kabardey-Balkar idaresine balanmtr.84 Sovyet sonras dnemde burada karklklar ba gstermitir.

Karaaylarn ayr bir devlet kurma giriimleri karsnda erkesler de giriimlerde bulunmular ve 1991de Dnya erkes Birlii adl rgt kurmulardr. Bu rgtn amac, Adige, Karaay-erkes ve Kabardin-Balkar Cumhuriyetlerinde yaayan erkesleri tek bir bayrak altnda toplayarak Adige Devletini kurmaktr. Bu gelimeler etnik gerilimi artrm ancak 1992deki Parlamento seimlerinin ardndan ortam yatmtr. kinci gerginlik 1999daki Karaay Vladimir Semionov ile erkes Stanislav Derev arasndaki bakanlk seimleri srasnda ortaya kmtr. Semionovun kazanmas zerine ciddi gerginlikler grlmtr. Yeltsin, yaanan olaylar zerine 23 Mays 1999da lkenin statsn deitirerek dorudan bakanlk kontrol altna almtr. Daha sonra Babakan Putin devreye girmi ve Moskovann giriimleriyle her halkn 3 temsilcisinin bulunaca 15 kiilik bir Danma Konseyi

oluturulmutur. Bu konseyin almalar ile lkede istikrar salanabilmi ve Aralk 2000de Parlamento seimleri gerekletirilmitir. 73 milletvekilinin 31i Karaay, 25i Rus ve 7si erkesdir. 2003de yaplan bakanlk seimlerini Karaay Mustafa Bardyev kazanmtr.85 Karaay-erkes Cumhuriyetinin Rusyadan ayrlmas fikri geni

toplumsal taban olan bir fikir deildir. Rus dilli nfusun nispi ounluu ve

84 85

Ufuk TAVKUL: a.g.e., 171. Ali Faik DEM R: Sorunlar Da Kafkasya Kesimesinde atmalar ve Trkiyenin Gvenlii Asndan nemi, http://209.85.135.104/search?q=cache:SP5qpbLgyCUJ:www.harpak.tsk.mil.tr/duyurular/SEMPOZY UM_MART_2006/01_ALI_FAIK_DEMIR.doc+sorunlar+da%C4%9F%C4%B1+kafkasya&hl=tr&ct =clnk&cd=6

102

etnik mozaik yaps bu cumhuriyette ciddi ayrlk eilimlerin ortaya kmasna engel olmaktadr.86

g. Adigey Rusya Federasyonuna bal Krasnodar eyaleti iinde yer alan Adige Cumhuriyeti, Slav kkenli nfusun ounlukta olduu bir Kafkas

cumhuriyetidir. ( %68 Rus, %23 Adige) Adige Cumhuriyetinde politik ve idari mevkiler Adigelerin hakimiyetinde olmakla birlikte etno-politik durum87 kararl bir yap gstermektedir.88 19. yzylda arlk Rusyas ile yaanlan sava sonras nfusunun yzde 95ini soykrm ve zorunlu gten oluan etnik temizlik ile kaybeden Adigeler, kk cumhuriyetlerinin yeni bir atma karsnda tamamen silinebileceinin farkndadr. Bu nedenle Adigey ynetimi, Rusyann federatif yapsn savunarak bamszln glendirmek abasndadr. Adige

aydnlar, Adigeyin yaklak 1/3n oluturan Adige halknn gelecei iin tartlmaz koul olarak belirttikleri eit temsil sisteminin yeterli olamayacan grmektedirler. Bu nedenle Adigey hkmeti, Adigey dndaki Adigelerin lkeye yerleebilmeleri
89

iin

yasal

dzenlemeleri

ve

rgtlenmeleri

gerekletirmektedir.

Byk erkezistan devletini kurma ideali peinde

olan Adige tekilatlar Karaay-erkes ve Kabardey-Balkar cumhuriyetlerinde yaamakta olan Adigeler (erkesler) ile birlikte Abhazlar da kapsayan Byk erkezistan devletinin hayali peindedirler. Adigeler bu devletin snrlar iine Karadeniz kysnda yaamakta olan apslar ve Kuzey Osetyaya bal
86 87

Bekir DEM R: a.g.m., 65. Adige Cumhuriyetinde temel seimli ve atamal grev yerlerini titler etnik grubun yeleri (Adigeler) igal etmektedir. Yksek devlet grev yerlerine gelme gibi bir ksm mnferit hallerde ise etnik eitlik ve kota (kontenjan) prensipleri geerlidir. Bkz. Bekir DEM R: Rusya Federasyonu Cumhuriyetlerindeki Siyasi, Ekonomik ve Etnik Yapnn Federasyon Mill Gvenlii zerindeki Etkisi, Rusya Stratejik Aratrmalar-1, Ed. hsan OMAK, 8 stanbul, Tasam Yaynlar, 20069, 65. 88 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 184. 89 Hasan KANBOLAT: Rusyada Federatif Yapya Getirilen Kstlamalara Gei Sanclarnda Adigey Cumhuriyeti rnei, Stratejik Analiz, Cilt 2, Say 15, (Temmuz 2001), 52.

103

Mozdok ehrindeki Hristiyan Kabardeyleri de dahil ederek Kabardeyden Karadenize kadar olan blgede Byk Adigey(erkezistan) devletini oluturma abasndadrlar. Adigeler bu stratejilerinin nnde bir engel olarak duran demografik sorunlar, lkeye diasporada yaamakta olan Adigeleri getirip yerletirerek ve nfus dengesini kendi taraflarna evirerek amay dnmektedirler.90 Adigey Cumhuriyetinin ortadan kaldrlmasna ynelik giriimler son yllarda daha sk gndeme gelmektedir. Kremlin ynetimi Adigeyi tasfiye ederek uzun dnemde blgede baars yaratabilecek muhtemel bir Adige sorununu da kontrol altna almaya almaktadr. Nitekim, Putinin Rusya Federasyonu iindeki blgelerin saysn azaltma politikas, Kuzeybat Kafkasyada bulunan Krasnodar Eyaletine kadar ulamtr. Krasnodar eyalet yneticileri Adigey Cumhuriyeti ile birleme konusunu tartmaya balamtr. Bu tartmalarla birlikte, devlet bakanl seimleri srasnda yaananlarn da etkisiyle siz konusu durum Adigeyde mitinglere, etnik ve siyasi gerilime neden olmutur.91 Adigey Cumhuriyeti Kafkasyada yaanan atmalarn dnda

kalabilmi bir istikrar blgesidir. Ancak, Adige-Slav geriliminin trmanabilecei noktalar ve Putin ynetiminin Kuzeybat Kafkasyada bulunan Adigey Cumhuriyetinin ortadan kaldrlmasna ynelik giriimleri Kuzeydoudan, (Dastan, eenistan, nguetya, Kuzey Osetya) sonra Kuzeybat

Kafkasyada da (Adigey, Karaay-erkes, Kabardey-Balkar) siyasi tansiyonun ykselmesine yol amaktadr. Adigeyin mevcut siyasi statsnn korunup korunmayaca, Kuzeybat Kafkasyada istikrarn geleceini belirleyecektir. Adigeyin Adige kimlii erevesinde devlet yapsn oluturmasna Slav

90 91

Ufuk TAVKUL: a.g.e., 185-188. Hasan KANBOLAT: 21 Mays 1864 Anlrken Adigey Cumhuriyeti Tarihe Mi Karyor?, Stratejik Analiz, Cilt 7, Say 73, (Mays 2006), 13.

104

kkenli rgtlerin gsterdii tepkilere Moskovann desteinin ne dzeyde olaca istikrarn gelecei iin kilit noktadr.92

III. Kuzey Kafkasyadaki Sorunlarn Rus D Politikasna Yansmalar


Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra, blgenin uluslararas rekabet ve etki alanna almas, blge sorunlarna da uluslararas bir boyut kazandrmtr. Avrasya corafyasnda sorunlarn uluslararaslatrlmas nfuz araylarn tevik etmekte, Rusyann blgedeki inisiyatif alann daraltmaktadr. Dalma sonras ortaya kan etnik, dinsel veya snr kkenli atmalarda (Dalk Karaba, eenistan, Abhaz sorunlarnda olduu gibi) uzlaya varabilmek ve Rusyaya kar bir denge salayabilmek iin, blge lkeleri AG Tin ve NATOnun arabuluculuunu istemilerdir. Bu dnemde NATO ve ABnin genilemesiyle Avrupa gvenliinin ve gndeminin bir paras olan blge sorunlarnn hzla uluslararas bir boyut kazanmas Rusyann tepkisine neden olmutur.93 Bu durum, Rus d politikasnn, sorunlarn seyrine gre etkilenmesini beraberinde getirmitir.

Kuzey

Kafkasya

ve

Transkafkasyadaki

sorunlar

birbiriyle

ilikilendirildiinde bunlarn birbirini etkiledii ve sebep-sonu ilikisi etrafnda cereyan ettii grlr. Yaanan problemlerin Rusya Federasyonunun d politikasn ve uluslararas ilikilerini etkilemesi kanlmazdr. Dolaysyla Rusya Federasyonunun kendi egemenlik alannda bulunan ancak birok sorunu barndran Kuzey Kafkasyadaki gelimeler ncelikli olarak blge lkelerini, zellikle de Transkafkasya ve ad verilen blgede bulunan Blgesel

Azerbaycan,

Grcistan

Ermenistan

etkilemektedir.

atmalardan kaynakl, Rusyann Trkiyeye ynelik d politikasnda da


Hasan KANBOLAT: a.g.m., 13. Stephen BLANK: Kafkasya Gvenliinde Yeni Eilimler, Avrasya Etdleri, T KA, ( lkbahar, 1998), 8.
93 92

105

deiimler grlmtr. Blgedeki etnik atmalar Batl lkelerin buraya mdahalesini kolaylatrmakta, Rusya ile Batnn kar karya gelmesine neden olmaktadr.

Bugn,

Kuzey

Kafkasya

Rusyann

egemenlik

sahas

iinde

bulunmaktadr. Bu nedenle bu blgede yaanan problemlerin, Rusyann i gvenlik meselesi olarak grlmesi gerektii dnlebilir. Ancak, blgenin en ciddi sorunu olarak kabul edebileceimiz een sorunu, Rus d politikasn nemli derecede etkilemi, Rus asker gcnn, merkezi oluturan gl devletler ve blge lkeleri tarafndan alglann deitirmi, blgesel ve kresel d politikada atlacak admlar belirlemede etkili olmutur. Bat ve yakn evre lkeleri de buna karlk olarak Kafkasyaya ynelik

politikalarnda deiiklie gitmilerdir. zellikle een sorununun uluslararas hale gelmesi ve Rus d politikasn ynlendirmedeki etkisi nedeniyle bu almada bu konu zerinde daha fazla durulacaktr. Zira, een sorunu Rusyann Gney Kafkasya lkeleri ve Trkiye ile ilikilerinin yan sra Bat ile ilikilerini de etkileyerek izlenecek d politikay ekillendirmitir.

A. Kuzey Kafkasyadaki Sorunlarn Yakn evredeki Etkileri

Corafi adan bakldnda Kuzey Kafkasya, Transkafkasyaya alan bir kap niteliindedir. Kafkaslarn dalk corafi yaps, blgede ok az alternatif yolun ve ulam ann bulunmasna imkan salamaktadr. Kafkas sradalar Kuzey Kafkasya ile Transkafkasyay, dolaysyla Rusya

Federasyonu ile Grcistan ve Azerbaycan birbirinden ayrrken, birbiriyle ilikili blgeler arasnda direkt ulama imkan vermemektedir. rnein birbirine komu olan Grcistana bal Abhazya zerk Cumhuriyeti ile Rusya Federasyonuna bal Karaay-erkes Cumhuriyeti arasnda dorudan ulam salayacak bir karayolu bulunmamaktadr. Kuzey Kafkasyadan Transkafkasyaya sradalarn zerinden aarak geebilen iki karayolundan biri, Kuzey Osetyadan Gney Osetyaya ulam salayan Daryal geididir.

106

Bu yol Rusya Federasyonundan Grcistann bakenti Tiflise ulam salamaktadr. Dastandan Azerbaycana ulam salayan Derbend geidi ile de Rusya ve Kafkasyadan Azerbaycann bakenti Bakye ulamak mmkndr.94 Dolaysyla, bu durum Kuzey Kafkasyay elinde bulunduran gcn, Gney Kafkasya zerinde kontrol salamak iin byk avantaj salayaca95 grn corafi adan da anlaml hale getirmektedir.

Sovyetler Birliinden kopan cumhuriyetlerden oluan yakn evre, deiik lke gruplarndan olumaktadr. Bat, Orta Asya, Kafkasya olarak e ayrlabilen yakn evrede Rusyann d politikalarnda da farkllklar grlmektedir. Rusyann yakn evresinin batsnda yer alan eski Sovyet cumhuriyetlerine kyasla gneyde yer alan Kafkasya ve Orta Asyaya askersiyasi nfuz kurma abalarnn younlat sylenebilir. Bunda, bu blgenin doal kaynaklar asndan Rus ekonomisi iin inkar edilemez neminin yan sra RFnin sz konusu blgede daha rahat hareket edebilmesinin de nemli pay bulunmaktadr. Batnn ve ABDnin zellikle Ukrayna, Moldova ve Baltk devletlerine verdii destek, onlar Rusya karsnda daha gl yapmakta, Rusya da bu lkelerle ilikilerinde Baty hesaba katmak zorunda kalmaktadr.96

Rusya 1991-1993 yllar arasnda Atlantiki grlerin etkisiyle yzn Batya dnmt. Ancak bu politikann, lkede siyasi ve ekonomik istikrar yerine sorunlara yol amas blgeye ynelik politikann deitirilmesine neden olmutur. Rusya kendi sorunlaryla urarken ABD, Trkiye ve ran gibi lkelerin blgeye ilgisi de bunda etkili olmutur. Avrasyac kadrolarn da ne kmasyla yakn evre politikas benimsenmitir.

94 95

Ufuk TAVKUL: a.g.e., 18. Snmez CAN: a.g.m., 209. 96 Sergei KURTUNOV: Russias Way: Natinal Identity and Foreign Policy, International Affairs Cilt 44, Say 4, (Moskova, 1998), 141den naklen Zeynep DAI, Rusyann Gvenlik Politikas ve Trkiye, Uluslararas Gvenlik Sorunlar ve Trkiye, Ed. Refet Y NAN, Hakan TADEM R, (Ankara, Sekin Yaynclk, 2002), 194.

107

1993 ylndan itibaren belirgin biimde ortaya konan yeni d politika, Yakn evre doktrini ile kendini SSCBnin tek yetkili varisi sayan Rusyann; Grcistan, Azerbaycan ve eenistana mdahale ederek bu hakkn pratie dkme gayretine girmesine sebep olmutur. Bir btn olarak ele alndnda 1993 tarihli belge, yine ayn tarihli Yakn evre Doktrini, 10 Ocak 2000 tarihinde kabul edilen Rusya Federasyonunun Ulusal Gvenlik Doktrini ve 21 Nisan 2000 tarihli Yeni Asker Doktrini, geleneksel Rus d politikasnn ada koullara uygun biimde biimlendirilmesinin sonucu ortaya kmtr.97 Yakn evre RFnin kendini gvende hissedebilecei ikinci bir snr vazifesi grmektedir. Ancak , blgedeki etnik ve dinsel kkenli gerginliklerin ve snr atmalarnn federasyona srama olasl RFde dalma korkusunu artrmaktadr. Dalma korkusu, Rusyann i ve d politikasn radikalize eden bir faktr olarak karmza kmakta ve d tehdit olgusuyla birletiinde daha da younlamaktadr. Yakn evrenin snrlarn kendi savunma stratejisi iin veri alan Rusya, blgede yaayan Rus aznln haklarn korumak ve radikal slamn yaylmasn nlemek gibi d politika ncelikleri ve sylemiyle yakn evre zerindeki denetimini mmkn klmaktadr. Dolaysyla, Rusya bu yntemlerle blgede askeri ve siyasi nfuzunu tesis edip zel sorumluluklar stlenerek dalma psikozunu amay ve emperyal ulusal kimliini pekitirmeyi hedeflemektedir.98

RFnin Kafkasya politikas, Rus d politika doktrinlerindeki temel deimelerden byk oranda etkilenerek olumutur. RFnin 1994ten itibaren Kafkasya politikasnda byk lde sertleme olmutur. Bu sertleme ve aktif d politika araylar aslnda, Rus d politikasnn geleneksel ana hedefleri olan; scak denizlere inmek, Ortodoks halkn birlii ve Rus milliyetilii, ekonomik karlar, petrol boru hatlar, Hazar Denizinin stats de dikkate alnarak yeniden retilmesiydi.99
97 98

Yelda DEM RA: a.g.m., 77. Zeynep DAI: Rusyann Gvenlik Politikas ve Trkiye, Uluslararas Gvenlik Sorunlar ve Trkiye, Ed. Refet Y NAN, Hakan TADEM R, (Ankara, Sekin Yaynclk, 2002), 194. 99 Ali Faik DEM R, Trk D Politikas Perspektifinden Transkafkasya, ( stanbul, Balam Yaynclk, 2003), 91.

108

Rusya ynnden Transkafkasyay nemli klan hususlardan biri gney ynnden gvenliinin salanmasdr. Rusya, kendine tarih boyunca rakip olan ve tehdit oluturan ran ve Trkiye ile arasnda Transkafkasyay, tampon bir blge (gvenlik koridoru) olarak grmektedir. RFnin, Transkafkasyadaki atmalarn kendi topraklarna srayp btnln tehdit etmesi iin yeterli nedenler vardr. Bu blgedeki sorunlu alanlardan ikisi RF ile snrdatr. Gney Osetya ve Abhazya, Grcistana bal zerk blge ve cumhuriyet olmalarna ramen RFye dahil olmak istemektedirler. Ayrca, Kuzey Kafkasya halklar bu sorunlu blgeler ile i iedir. Nitekim, eenistan Federasyon Antlamasn imzalamayarak bamszln ilan etmitir. RF,

Transkafkasyada oluan bu sorunlar yumann kuzeyi etkilemesi gibi istenmeyen bir durumun, zincirleme reaksiyon ile tm blgeyi sarmasndan endielenmektedir. RF, Transkafkasyada snrlar ve sorunlar asndan statkonun devamndan yana bir politika izlemektedir. Yani bir anlamda, istikrarl istikrarszl100 korumak istemektedir.101

eenistanda

veya

genel

olarak

Kuzey

Kafkasyada

varln

srdrebilmek iin, Transkafkasya lkelerini skca kontrol altna almak gerei yzyllardr Rus politikalarnn temel nceliklerinden birini oluturmutur. Ancak, Azerbaycan ve Grcistan Rus etkisine girmekten kandka, Rusya da blgedeki bu merkezka devletleri kendisine balayabilmek iin pek ok meru ve gayr meru yollara girimitir. Btn bunlara ilaveten, Kuzey Kafkasyaya silahl glerini yerletirerek blgedeki bamszlk hareketlerini bastrmak ve bylece Transkafkasyann kuzeyinde kendisine kar bir

100

Rus strateji uzman Vadim Simburski Kafkasya ile ilgili tezlerinde blgedeki istikrarl istikrarszln korunmas gerektiini sylemektedir. Ona gre; "Rusya'nn karlarna direkt tehlike oluturan tek blge Kafkasya'dr. Kafkasya'da milli devlet olarak kalmak isteyen 'Azerbaycan' ve 'Grcistan' gibi kk imparatorluklarn olmas Rusya'nn karlarna uygundur. Sz konusu blgede, Rusya'nn karlarnn korunmas iin alacak inklap gler mevcuttur. Bunun iin blgedeki ' stikrarl stikrarszlk' korunmaldr. Zaten, byle bir durum yllardan beri olumakta, Trkiye ve ran'n serbest hareketine engel olmaktadr., Bkz. Ermenilerin Azerbaycanda Bkz. Ermenilerin Azerbaycanda Yapt Katliamlar, http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/katliamlar/azerbaycan.html 101 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 192.

109

gvenlik kuann ortaya kmasn engellemeyi amalamtr.102 1992den itibaren Gney Kafkasyadaki yeni devletlerden, Almanyadan, Baltklardan ve Orta Asyadan geri ekilen birliklerin silah, tehizat ve personeli Kuzey Kafkasyaya yerletirilmitir. Blgede konulu birliklerin eski nesil silah ve tehizat Rusyann kuvvet indirimleri safhasnda Avrupadan ekilen daha modern silah ve tehizatla deitirilmitir. Kuzey Kafkasyada yeniden yaplanma faaliyetlerine paralel olarak Gney Kafkasyada konulu kuvvet grubu blgede kalmaya devam etmektedir. Rusya Federasyonu gney snrlarmz boyunca Ermeni-Azeri, Grc-Oset, Grc-Abhaz gibi blgesel atmalar Rusya Federasyonunun gvenliini tehdit etmektedir. RF topraklarnda een, ngu, Osetler ayrlk eylemleriyle mevcut tehdidi trmandrmaktadrlar; kktendincilik ve i Kafkaslar karklklar blgesindeki RF atmalar, blclk, Kuzey

topraklarna

srayabilir;

Kafkasyada devam eden i ve d karklklar nlemek ve ayrca kktendinciliin yaratt tehdide kar koymak iin, RF blgede nemli oranda askeri varla ihtiya duymaktadr. bahaneleriyle AKKAnn

deitirilmesini veya tavanlarnn kaldrlmasn talep etmekte, tavanlarn imdiki durumda kalmas halinde ise AKKAya uymayacan aka ifade etmektedir.103

Dolaysyla, Rusya stratejik adan blgedeki geleneksel hareket tarzlarndan birini tekrarlamaktadr. Buna gre, Rusya Kuzey Kafkasyada gl olabilmek iin, destek ve dayanak noktas olarak Transkafkasyada salam temeller bulmak durumundadr. O halde Kafkasyay gney ve kuzey olarak deil de, genel bir btn ya da bir birim olarak ele almak; bunun yannda Kafkasyay BDT iinde entegre bir blge olarak deerlendirmek Rusyann karlarna uygun olacaktr. Bu da en azndan Rusyann gznde Transkafkasyann Kuzey Kafkasyaya bal olma durumunu sembolize

102 103

Haleddin BRAH ML : Deien Avrasyada Kafkasya, (Ankara, ASAM Yaynlar, 2001), 64. Sava YANAR: a.g.e., 73.

110

edecektir. Bu durum esasnda st rtl olarak Transkafkasyann bir Rus nfuz alan olduunun altnn izilmesi anlamna gelmektedir.104

B. een Sorununun Yansmalar

1991 ylnda bamszlk ilannda bulunan eenlere kar askeri harekat 1994te balamtr. Kanl atmalarn ardndan 1996 ylnda Hasavyurt Antlamas imzalanm ve eenler nemli kazanmlar elde etmilerdir. Ancak een lider Basayevin Rusyaya kar direniinin devam etmesi, Rusyada meydana gelen bombalama ve sulardan eenlerin sorumlu tutulmas ve direniin Dastana srama endieleri gibi sebeplerle 1999da eenistana ikinci harekat balamtr. Putinin iktidara geliiyle, yeniden dalmann nne gemek amacyla merkezi otoritenin glendirilmesi abas iine girilmitir. Putin, eenistana kar sert ve tavizsiz bir politika uygulam, ulusal karlarn korunmasn n planda tutmutur. Bu suretle lke iinde siyasal, asker ve ekonomik gc kontrol edebilmeyi hedefleyen Putin, geri plandaki Tataristan ve Bakurdistan gibi zerk blgelerin bamszlk araylarnn da ciddi anlamda caydrlmasn hedeflemitir.

Rusya Federasyonunun birliini korumada kilit blge eenistan, Dastan ve nguetyadr. Bu kesimde radikal slamn galip gelmesi veya Moskovann zafiyet gstermesi halinde, Karaay-erkes Cumhuriyeti ve Grcistana bal Abhazyann da burada ortaya kabilecek slami antiteye katlmas, daha sonra da Tataristan, Bakurdistan ve Krmn ivmesi ykselen bu slami dalgadan etkilenmesi muhtemeldir. Uluslararas terrizm ve El Kaide ile eenistandaki slami faaliyetler irtibatlandrlmakla birlikte, Batnn eenistan meselesinde Moskovann yannda yer almad, bu nedenle de Beslan katliam sonras Putinin ABDyi blgedeki cihadi gruplara ve

104

mer Gksel YAR: a.g.e., 548.

111

terrizme destek vermekle sulayacak kadar eletirilerini trmandrd grlmektedir.105

eenistan ve Dastan bamsz hale gelirlerse stratejik dalk konumlar sayesinde, Rusyann Transkafkasyadaki olaylara karmasn engeller ve Rusyann blgedeki gcn azaltrlar. nk Kuzey Kafkasya her zaman iin Rusyann en nem verdii blge olmutur ve Rusyann ihtiam Kafkaslarn ykntlar zerinde kurulmutur.106 Eer Kafkaslar ve Orta Asyay kontrol altna almak istiyorsa, Rusyann mutlaka eenistan zerinde jeopolitik egemenlik kurmas gerekmektedir. Rusyann eenistan zerindeki egemenliini kaybetmesi, Kafkaslardaki, zellikle de ounluun Mslman olduu blgelerdeki milliyeti glere ok byk cesaret verecektir. Kuzey Kafkasyadaki Dastan, nguya, Kabardey-Balkar, Karaay-erkes, Adigey ve Azerbaycan Eer bu cumhuriyetlerinin cumhuriyetler bir nfusunun Kuzey byk ksm kanad

Mslmandr.

Kafkasya

olutururlarsa, Hristiyan cumhuriyetler olan Ermenistan ve Grcistan Rusyadan ayracak bir Mslman kuak meydana getirirler. Bylesi bir gelime Ermenistan ve Grcistan sadece Kuzey Kafkas komularna deil, batlarndaki ve gneylerindeki byk Mslman devletler olan Trkiye ve rana da baml klar.107

Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan zerinde belirli bir kontrol tesis ettikten sonra, teden beri kendisi iin sorun olan Kuzey Kafkasya ve eenistan zerinde kontrol kurma abalarna arlk veren RF, bu giriimlerini uluslararas kamuoyuna blgedeki milliyeti ve din radikalizmi kontrol etme ve blgede istikrar salama abalar olarak aklamtr.108

Fevzi USLUBA: SSCBden Sonra Sra Rusyada M? Afganistan, Kresel Terr ve ABD, mparatorluklarn Batakl, ( stanbul, Toplumsal Dnm Yaynlar, 2005), 161. 106 Marie Bennigsen BROXUP: The Case for Chechen Independence, Contrasts and Solutions in the Caucasus, Ed. Ole HO R S, Sefa Martin YRKEL, (Aarhus, Aarhus University Press, 1998), 397. 107 Robert OLSON: Trkiyenin Suriye, srail ve Rusya ile likileri: 1979-2001, ev. Sleyman EL K, (Ankara, Orient Yaynlar, 2005), 108. 108 Anna MATVEEVA: The North Caucasus, Russias Fragile Borderland, (Londra, The Royal Institute of International Affairs, 1999), 82.

105

112

Gerekte

kendisi

tarafndan

desteklenen

Kafkasyadaki

dondurulmu

istikrarszlktan yararlanan RFnin Yakn evrede Bar ve stikrar Oluturma abalar ynnde blgedeki mdahaleleri, Rusya ile baz alanlarda kar ilikileri bulunan Batl lkeler tarafndan da anlay ve destek ile karlanmtr. Bata ABD olmak zere, Batl lkelerin bu tavrlarndan g ve cesaret alan RF, blgede de facto olarak elde ettii avantajlarn uluslararas alanda yasallatrma yoluna gitmitir.109 eenistana mdahalesini hakl gstermek adna Avrupaya, biz sizin, uyanan slam fundamentalizmine kar gvenceniz ve tehlikeyi gsleyecek tampon blgesiyiz, o halde yanmzda ve arkamzda olmalsnz diyerek, Batnn korkulu ryas olan slam tezini ilemeyi bilmitir.110

eenistanda srdrlen sava srasnda ordunun sivil hedefleri bombalanmas, Grozni gibi nemli kent merkezlerinin havadan youn bombardmana tutularak yzlerce sivilin lmne sebebiyet verilmesi, savata esirlere Cenevre Szlemesi111nin hkmlerinin uygulanmamas ve Gizli Polisin sivil halk zerindeki basks gibi nedenlerle Moskova; Avrupa Konseyi, Avrupa Parlamentosu, BM nsan Haklar Kuruluu gibi uluslararas tekilatlar tarafndan eletirilmektedir. Avrupal liderler ise bu konuda real politikin bir gerei olarak genelde susmay veya genelde Washingtonun yapt gibi konunun Rusyann bir i meselesi olduunu belirtmek suretiyle, Moskovay rahatsz edebilecek davran ve eletirilerden kanmaktadrlar.112 Putinin kararl tutumu ile, zellikle AB, Avrupa Konseyi ve ikili lekte Bat tepkileri sonusuz kalm, RF birlikleri sivillere kar geni apl insan haklar ihlallerine de sebep olarak eenistan zerinde hakimiyet kurmay ksmen de olsa baarmlardr. een direniilerin faaliyetleri blgenin krsal kesiminde srmekte, zaman zaman Rus ehirlerinde de terr eylemleri biiminde kendini gstermektedir. Ancak mdahaleleri merulatrmak ve uluslararas arenada
109 110

B.Zakir AVAR: a.g.m., 1884. Snmez CAN: a.g.m., 210. 111 12 Austos 1949 tarihli Cenevre Szlemesi sava zamannda sivillerin korunmasna dair hkmler iermektedir. Szlemenin ek protokolnde ak biimde ''siviller saldrlarn ya da misillemelerin hedefi olamaz'' denmektedir. 112 Fevzi USLUBA: a.g.e., 172.

113

haklln gstermek iin ehirlerdeki terr olaylarnn Rus gizli servislerince yapld da belirtilmektedir.113

Bugnk gelimeler kapsamnda; RF eenistan zerinde tam hakimiyet kurmaya alarak, lkesinin yeni bir dalma sreciyle kar karya kalmasn engellemeye almaktadr. RF, eenistan ile ayn zelliklere sahip 19 zerk cumhuriyetin de harekete gemesi durumunda topraklarnn %28ini kaybetme tehlikesiyle kar karya kalacaktr. Bu durum RFnin yeniden dalmas, toprak asndan daha da kuzey ekilmesi ve i devlet durumuna dmesi, Karadeniz ve Hazar Denizi ile irtibatnn neredeyse tamamen ortadan kalkmas ve bu balamda, bu blgedeki hakimiyet ve nfuzunu ABDye kaptrmas anlamna gelmektedir.114

Rusya asndan olay yalnz eenistan deildir. Sorun tm Kuzey Kafkasyann elde bulundurulmasdr. Gerek arlk Rusyas gerekse Sovyet Rusya ve bugnk Rusya yzyllarca her ne pahasna olursa olsun Karadenizi, Hazar Denizini kontrol eden ve Byk Petro ve haleflerinin telkinlerine gre Rusyay Akdeniz sahillerine ulatracak ve elde

bulundurduu zaman kendisini Trkiye ve rana kar avantajl duruma getirecek olan Kafkasyann ele geirilip muhafazas iin almlardr. Hazar Denizinden Karadenize kadar uzanan Kuzey Kafkasya bu mcadelenin jeostratejik hedefi olagelmitir.115 Kafkasyadaki Mslman unsurlar arasnda RFye kar ortaya kacak bir bloklama, Rusyann blge ile dorudan balantl ekonomik ve siyasi karlarn ve toprak btnln tehdit edecektir. Buna kar Rusya, blgedeki devletlerin ekonomik kalknmalar ve bamszlklarnn etkili ekilde gelimesini ve blgedeki petroln geerli ve karl ihra yollarn engelleyen Kafkasyadaki dondurulmu istikrarszlk

113 114

Hakan KANTARCI: a.g.e., 80. Hakan KANTARCI: a.g.e., 198. 115 Sava YANAR: a.g.e., 74.

114

durumundan faydalanarak ve bunu tevik ederek sorunu kendi arzulad ekilde bir zme ulatrma abas iinde olmutur.116

1. Gney Kafkasya (Transkafkasya) Blgesi

Orta Asya'daki geri ekiliin aksine, Rusya'nn Kafkasya'daki hzl Amerikan hamlelerinin ilk okunu atlatmas uzun srmemitir. Bunda Rusya Federasyonu'nun gvenlik alglamasnda Kafkasya'nn Orta Asya'ya gre, bata eenistan sorunu olmak zere, daha ncelikli bir yere sahip olmasnn pay byktr. Hem 'yakn evre'sindeki otoritesini yeniden tesis etmek, hem kendisi iin stratejik ve ekonomik nemi byk olan bir blgede kontrol tam olarak kaybetmemek istei ve hem de Kuzey Kafkasya'da gvenlik ve istikrarn korunmas iin Gney Kafkasya'nn neminin bir kez daha ortaya kmas; ieriinde deimeler olsa dahi, Rusya Federasyonu'nu, ABD'nin d politikada dikkatini Irak'a younlatrmas frsatndan da istifade ederek, Gney Kafkasya'da politik ataklar yapmaya sevk etmitir.117

Rusya asndan Kuzey Kafkasya ve Transkafkasyadaki Rus kontrolne dayal istikrar ve gvenlik, birbiriyle sk skya balantl gibi gzkmektedir. Rusya iin bu iki blge arasnda nasl bir ncelik-sonralk ilikisinin olduunu tespit etmek pek kolay deildir. Ancak, SSCBnin dalmasndan sonra Rusya eenlerin bamszlk isteklerini gz ard ederek, bir mddet tm enerjisini Transkafkasyada kontrol yeniden kurma ynnde harcamtr.118

Gney

Kafkasyadaki

Grcistan,

Ermenistan

ve

Azerbaycann

bamszl ve gelecekteki gvenlii Kuzey Kafkasya ile politik olduu kadar ekonomik ynden de sk skya baldr. Bu devletlerden biri bamszln

116 117

Ariel COHEN: Avrasya Boru Hatlar Stratejisi, Avrasya Etdleri, ( lkbahar 1996), 2. Mahmut Niyazi SEZG N: Kafkasyada Byk Rekabet, Radikal, (8 Ekim 2002), http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=52571 118 mer Gksel YAR: a.g.e., 72.

115

kaybederse dierleri de bundan etkilenecektir.119 Rusya, Azerbaycan ve Grcistan ile ilikilerinde een direniileri destekledikleri iddiasyla bu lkelerdeki etnik ve siyasi sorunlar krkleyerek blgesel hakimiyetini srdrmek istemektedir. Ermenistan ile de yakn iliki iindedir. Rusya kendi egemenlik alannda bulunan Kuzey Kafkasya blgesinde ayrlk hareketleri bastrma politikas izlerken, Transkafkasyada tam tersi bir yaklamla hareket etmektedir. Uluslararas terrizme kar savatn syleyerek eenler vastasyla blge lkelerine bask yapmaktadr.

Sovyetler Birliinin dal ve BDTnin kuruluundan beri, Azerbaycan ve Grcistan Rus otoritelerinin gznde iki merkezka lke durumundadr. Rusya bu iki lkede de etkinlik kurmakta zorlanmaktadr. Azerbaycan ve Grcistann temel d politik ynelimleri ise tepkisel bir ekilde tamamen Batya doru olmutur. te yandan, Ermenistan bu iki lkeden farkl olarak bamszlktan hemen sonra, Rusyaya ynelmek zorunda kalmtr. Burada, Ermenilerin Ruslarla tarihi mttefik olduklarn da hatrlatmakta yarar vardr.120

a. Grcistan

Kafkaslarn

bamsz

devletinden

biri

olan

Grcistan;

hem

Karadenize, hem Trkiyeye, hem Rusyaya ve hem de Azerbaycan ile Ermenistana snrlar bulunan bir lke sfatyla Orta Asya ve Avrupa arasnda tam anlam ile bir kap/kpr zelii tamaktadr. RFnin de bu durumun farknda olmasndan dolay blgedeki askeri varln trl bahaneler ile srdrmeye alt grlmektedir. BDT vastasyla Yakn evre Doktrinini uygulamaya almas, Kafkasyay arka bahesi olarak grmesi,

Grcistandaki askeri slerini kapatmamakta direnmesi, Ermenistan ile ilikilerini ok sk tutmas ve bu blgede askeri g bulundurmas bu yaklamn aka ortaya koymaktadr. Rusyann bu politikalarnn temel
119 120

Sava YANAR: a.g.e., 26. mer Gksel YAR: a.g.e., 80-81.

116

amac Kafkasya ve Orta Asya kaplarn Trkiyeye kapatmak, kendi etkisini ve kontroln srdrmektir.121 Btn Kuzey Kafkasyay ve doal olarak eenistan dnyaya balayan kap Grcistandr. Rusya een direniini Grcistan boyutunda da evrelemek ve yok etmek istemektedir. Btn bu sebeplerden tr Rusya, Grcistan kontrol altnda tutmak istemektedir. Bu maksatla Grcistanda mevcut problemleri krklemekte, ABD-AB-Trkiye cenahna kar RF-Ermenistan birlii ile cevap vermeye almaktadr.122

RF balangta BDTye katlmakta isteksiz olan Grcistanda Abaza, Acara, Ermeni ve Lezgi gibi etnik sorunlar istismar ederek siyasi ve ekonomik bask uygulam, Grcistan birlie katlmaya mahkum etmitir. Grcistanda bulunan Gney Osetya aslnda Kuzey Kafkasyann bir parasdr ancak blnm durumdadr. Abhazya ve Panki vadisi sorunu da Rusya-Grcistan ilikilerinde Kuzey Kafkasya balantl sorunlardr. Grcistan, izledii Bat yanls d politika gerei NATO ve AB yelii iin almaktadr. Bu erevede, toprak btnln salamak iin Abhazya, Acaristan ve Gney Osetya sorunlarn zme kavuturmak amacyla lkesinden Rus

askerlerinin kmasn ve askeri slerin boaltlmasn istemektedir. (Abhazya ve Gney Osetya blgesinde Rus Bar Gc, Acaristan ve Cevahitide Rus sleri bulunmaktadr.) Bu durum Rus-Grc ilikilerinde gerginliklere yol amakta, ABDnin de blgeye girii iin bir frsat yaratmaktadr.

(1). Abhazya Sorunu

Abhazya sorununun temelinde, Grcistan snrlar iinde bulunan ve corafi olarak Kuzey Kafkasyann bir paras olan, Abhazya zerk Cumhuriyetinin bamsz bir devlet olma istei bulunmaktadr.123
121 122

Cokun AH NOLU: a.g.m., 121. Mehmet Ali BOLAT: Grcistan Raporu, http://www.chveneburi.net/sp/bpg/publication_view.asp?InfoID=156716&iabspos=5&vjob=vsub,253 123 Okan MERT: Trkiyenin Kafkasya Politikas ve Grcistan, ( stanbul, IQ Kltr-Sanat Yaynclk, 2004), 51-52.

117

Sovyetler Birlii devrinde Karadeniz kysnda Grcistana bal zerk bir cumhuriyet olan Abhazya, Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan Grcistandan tek yanl bamszlk ilan etmitir. Bunun zerine, Grc kuvvetlerinin Abhazyann bakenti Sohuma girmesi ve buna Abhaz kuvvetlerinin cevap vermesiyle patlak veren Grcistan-Abhazya ihtilaf topyekn savaa dnmtr. Bu sava bir yldan fazla srerek 30 Eyll 1993 tarihinde Grc kuvvetleri ile Grc nfusunun Abhazyay terk etmesiyle sonulanmtr. Savata iki taraftan yaklak yedi bin kii hayatn kaybetmi, iki yz elli bin Abhazyal Grc yerinden edilmi kii haline gelmitir. 1992-93 sava, Abhazya asndan sadece byk bir sosyal ve ekonomik ykm getirmekle kalmam, Grcistan ile yeniden bir araya gelme seeneini de byk lde ortadan kaldrm grnmektedir.124 atmalar srasnda Kuzey Kafkasyann zerk cumhuriyetlerinin Abhazlar lehine RFye baskda bulunmas, RFnin konuya mdahalesine Grcistan ile ilikilerin gerginlemesine neden olmutur.125

Abhaz-Grc sorunu gnmzde de devam etmektedir. Abhazlarn bamszlk talepleri, federasyon ya da konfederasyon istekleri Grcistan tarafndan kabul edilmemektedir. Bunun dnda Abhaz-Grc sava srasnda Abhazyadan g eden Grclerin geri dnne ilikin sorunlar da vardr.

nceleri, Grcistan zerindeki nfuzunu devam ettirmek istemesi nedeniyle Abhaz ynetimini destekleyen RF, muhtemel bir bamszln emsal tekil edebilecei endiesiyle son zamanlarda, Grcistan snrlarnn iinde yer alacak bir zmn daha uygun olacan dile getirmektedir. Bu balamda RF Devlet Bakan Putin, Abhazyadaki sorunu Grcistann bir i sorunu grdklerini, Grcistann toprak btnlnden yana olduklarn,

124

Hasan KANBOLAT: Abhazya Nereye Gidiyor?, (27 Eyll 2006), http://www.asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?ID=1158&kat1=42&kat2= 125 Okan MERT: a.g.e., 53.

118

RFnin baka bir lkenin topraklarnda atmaya girmeye niyeti olmadn, Abhazyadaki RF birliklerinin ekileceini, sadece snr birliklerinin takviye edileceini beyan etmektedir.126

(2). Gney Osetya Sorunu

Osetya, corafi olarak Kafkas sradalar tarafndan ve siyasi olarak da bu blgeyi ele geiren Rus arlarnn, lkenin gneyini Grcistan'n ynetimine sokmalarndan beri blnm bir lkedir. Sovyetler Birlii daldktan sonra Kuzey Osetya, Rusya Federasyonu'nu oluturan

cumhuriyetlerden biri olurken, Gney Osetya, Grcistan'n bir paras olarak kalmtr.127 Gney Osetyann Grcistandan ayrlarak Kuzey Osetya ile birleme istei, Rusyann da bu anlamazlkta Osetlerin yannda yer almas Grcistan ile gerginliklerin yaanmasna neden olmutur. Oset-Grc anlamazl halen zm beklemektedir. Rusya da bu sorunu Grcistan zerinde denetim kurmak iin kullanmaktadr.

Gney Osetya ile Grcistan arasndaki gerginlik, 1989da Gney Osetyann Sovyet Rusya iinde Kuzey Osetya ile birleme istei nedeniyle balamtr. Grcistann 1990 ylnda bamszln ilan etmesiyle Gney Osetyann zerklii kaldrlarak Tiflise balanm, bunun zerine atmalar balamtr. Rusyann desteiyle Osetler lehine sonulanan atmalar birok Oset ve Grcnn mlteci durumuna dmesine sebebiyet vermitir. Ancak bu atmalar herhangi bir zm getirmemitir.

Bugn, Gney Osetya Tiflisin fiil egemenlik alan dnda yaamn devam ettirmektedir. Fiil durum Gney Osetyann genel olarak RF, zel olarak ise Kuzey Osetya ile entegrasyonuna olanak tanmaktadr ki, bu da

126 127

Sava YANAR: a.g.e., 85. Gney Osetya Anlamazl, http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/bukaf_gosetya_gosetyaanlasmazligi.html#02

119

Oset milliyetiliinin en temel hedefidir. Gney Osetyann Grcistan dahilinde herhangi bir perspektifine inanmayan Gney Osetya ynetimi, Kuzey Osetya ile fiil birlemilii hukukiletirmeye almaktadr. Fakat bu konudaki niha sz sahibi RF, Osetyann bu arzusuna scak bakmamaktadr. Her eyden nce Gney Osetyann ilhak edilmesi, uluslararas sisteme bir meydan okuma anlamna gelir ki, RF bunu yapacak g, imkan ve kabiliyetten yoksundur. te yandan, iki Osetyann birlemesi durumunda, Rusyann kontrol etmekte zorland Kuzey Kafkasyada ortaya daha byk ve gl bir Osetya kabilecek ve ileride bamszlk arayna girebilecektir ki, bu da RF asndan istenen durum deildir. Ayrca birleme durumunda RF, Grcistana kar kullanmakta olduu nemli bir arac da kaybetmi olacaktr.128 Grcistan ise Osetyann bamszln kazanmas veya Rusyaya balanmas

durumunda bata Acar ve Abhazlar olmak zere lkedeki dier etnik aznlklarn da ayaklanacandan endie etmektedir. Benzer bir endie yaayan Rusya iin Gney Osetyada yaanacak bir nfuz kayb ksa zamanda toprak kaybna dnebilir. Dahas ABDnin Karadeniz Havzasnda g depoladnn farknda olan Rusya yeni bir evreleme politikasnn kurban olmak istememektedir.129

(3). Panki Vadisi Sorunu

Amerikan askeri varlnn Orta Asya'da ilk kez 'yakn evre'sine yerlemesine direnemeyen Moskova, Kafkasya'da da geri adm atm ve bylece 11 Eyll sonrasnda Kafkasya, ABD ve Rusya arasnda zmnen Kuzey ve Gney Kafkasya olmak zere iki etki alanna blnmtr. Kuzey Kafkasya, Rus hkimiyet alannda braklrken (ki Kuzey Kafkasya'y oluturan yedi cumhuriyet zaten Rusya Federasyonu ierisinde yer almaktadr), Gney Kafkasya'ya Amerikan askeri varl yerlemeye balamtr. Grcistan'n
Kamil AACAN: Saakavili'nin Gney Osetya Operasyonu: Bir Hipotezin Testi, (16 Ocak 2005), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=33&kat=6 129 Faruk AKKAN: Osetya zerinden Nfuz Sava, Aksiyon, Say 587, (06.03.2006), http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23504
128

120

kuzeydousunda, eenistan snrnda yer alan Panki Vadisi'nde Kaide militanlarnn bulunduu iddiasna dayanarak (bugne kadar bu iddiay destekleyen bir kanta rastlanmamtr) 200 Amerikan askeri eitmeni Grcistan'a gelmi ve Grc ordusunu eitmeye balamtr.130

Panki Vadisi Grc-een snrnda 65 km. uzunlua sahip ve Tiflisin 190 km. Kuzey Dousundadr. Vadide 8-12 bin een mlteci yaamaktadr. Rusya, gerek 1. een savanda (1994-96), gerekse 2. een savanda (1999-...) bu vadide een direniilerin bulunduunu iddia ederek vadiye mdahale etmek istemitir. Grcistan buna izin vermezken Rusya, 2000-2002 yllar arasnda vadiyi belli aralklarla bombalam ve Rus-Grc gerginliinin artna sebep olmutur.131 Grcistan, zellikle kinci eenistan Savandan sonra Rusyann askeri ve siyasi basklarna maruz kalmtr. een militanlarn Grcistann Panki Vadisinde toplandklarn ve Rusyaya kar dzenlenen askeri operasyonlarn buradan ynetildiini iddia eden Rusya, Panki Vadisine askeri operasyon dzenlemek iin Grcistan ikna etmeye alm ancak baarl olamadktan sonra Grcistan snrlarnda denetimi arttrm ve Grcistan vatandalarna vize uygulamasn getirmitir. zellikle Panki Vadisi sorunu gndeme tand zaman ABD, bu konuda Grcistan siyasi ve askeri adan desteklemi, Rusyay ciddi bir ekilde uyarmtr.132

RFyi Grcistan konusunda asl rahatsz eden Panki Vadisi'nde barnd iddia edilen eenler deil, Grcistan'n Rusya Federasyonu'nu

bamszlna ve toprak btnlne kar bir tehdit olarak alglamas ve bu tehdidi bertaraf etmek iin olabildiince Rus nfuz alanndan uzaklamaya almas; Trkiye, ABD, Avrupa devletleri ile yakn ilikiler gelitirmesi ve NATO'ya yelii hedeflemesidir. Ancak Rusya Federasyonu var olan eenistan
130 131

sorununu

Grcistan

zerinde

bir

bask

unsuru

olarak

Mahmut Niyazi SEZG N: a.g.m., http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=52571 Mehmet Ali BOLAT: a.g.m., http://www.chveneburi.net/sp/bpg/publication_view.asp?InfoID=156716&iabspos=5&vjob=vsub,253 132 ABDnin Kafkasyadaki Gncel Varl ve Trk-Amerikan likilerine Yansmas, http://www.azsam.org/modules.php?name=News&file=article&sid=6

121

kullanabilmektedir. Rusya ve Grcistan arasnda ABD'nin de mdahil olduu krizde ama Panki Vadisi'nde var olduu iddia edilen eenler deildir. eenistan sorunu RF'nin Grcistan konusunda rahatszln dile getirmek iin bir ara olarak kullanlmaktadr.133

b. Azerbaycan

Rusyann Azerbaycana ynelik d politikas yakn evre stratejisi balamnda deerlendirilmelidir. Buna gre, Azerbaycan Rusyann hakim konumda olmak istedii Transkafkasya lkelerinden biridir, nemli petrol rezervlerine sahiptir. Ermenistanla Azerbaycan arasndaki Dalk Karaba sorununda Rusyann taraf olmas, ilikileri etkilemektedir. een sorunu da ilikilerde rol oynam bir argmandr.

Birinci Rus-een sava (1994-1996) boyunca Rusya eenlerin Azerbaycan tarafndan desteklendiini iddia etmi; Azerbaycan ise bunu reddetmitir. likilerde eenistan boyutunun veya btnlkle Kuzey

Kafkasya boyutunun yeniden gndeme gelmesi, Austos 1999daki Dastan olaylarnn ve ardndan, Rusyann uluslararas terrizmle mcadele

gerekesini kullanarak eenistana saldrmasyla balamtr. Bu dnemde Rusya bir yandan Azerbaycandan uluslararas terrizmle mcadelede destek isterken, te yandan Azerbaycan eenlere destek verdii gerekesiyle sulamtr. Azerbaycann Dastanda savaan Vahhabilere silah satt da iddia edilmi, snr kontrolleri artrlmtr. Kuzey Kafkasyadaki bu gelimeler Rusyada yaayan Azerilere bask yaplmasna neden olmutur.

Azerbaycann eenlere yardm ettii ve yardm koridoru rol oynad ynndeki aklamalar 2000 ylnda gerginlii trmandrmtr. Ruslarn eenistandaki askeri baarlar, Azerbaycann yardm iddialarn kesin bir dille reddetmesi ve BDT erevesinde ilikileri gelitirme giriimleri sonucu
133

Gken EK C : Moskova Eylemi ve Rusya Federasyonu'nun eenistan Politikasna Yansmalar, Stratejik Analiz, (Aralk 2002), http://www.asam.org.tr/temp/temp246.pdf

122

Kuzey Kafkasya olaylar nedeniyle iki lke arasnda artan gerginlik azalmaya balamtr.134

Dastanda bulunan Lezgilerin Azerbaycandaki Lezgilerle birleerek Byk Lezgi devleti kurma amalar da Rus-Azeri ilikilerini etkileyen bir konudur. Bu amala Sadval rgt kurulmutur. Azerbaycandaki Lezgilerin birlemeye ynelik hareketleri Rusya tarafndan Azerbaycana kar

kullanlmtr. Ermenistan da Karaba dnda ikinci bir cephe ama amacyla Azerbaycandaki Lezgileri kkrtc faaliyetlerde bulunmutur.

Rusya-Azerbaycan ilikilerinde temel sorunlardan biri de Dalk Karaba sorunudur. Ermenilerin ounlukta olduu bu blge 1998 ylnda Ermenistana balanmak istemi ancak Azerbaycann bunu reddetmesiyle atmalar balamtr. 1991de Azerbaycann Karaban zerklik statsn feshedip dorudan merkeze balamas zerine blgede yaayan Ermeniler

bamszlklarn ilan etmilerdir. Bu gelimeler Azeri-Ermeni savan balatm ve Ermeniler Azeri topraklarnn bir ksmn ve Dalk Karaba blgesini igal etmilerdir. Sava srasnda Ermeniler Rusya ve desteini almlardr. Gnmzde, Azeri topraklarnn yzde rann yirmisi

Ermenistan igali altnda bulunmaktadr. Trkiyenin de iinde yer ald Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AG T) Minsk Grubu zm araylarna devam etmektedir.

Rusyann Dalk Karaba uyumazlnda daha ok Ermeni tarafn desteklemesinin ardndaki nemli bir sebep de eenistan sorunuydu. Zira, Moskova gerek eenistanda hakim olabilmek gerekse Transkafkasyada daha da glenebilmek iin Ermenistan gibi gvenilir bir mttefiki sk bir ekilde etkisi altna almaya almalyd. Rusya benzer bir amac Azerbaycan ve Grcistana kar da gtmtr.135 Eer Dalk Karaba sorunu

134

Nazm CAFERSOY: Eyalet-Merkez Dzeyinden Eit Statye : Azerbaycan-Rusya likileri (19912000), (Ankara, ASAM Yaynlar, 2000), 36-42. 135 mer Gksel YAR: a.g.e., 548.

123

zmlenirse Rusyann Transkafkasyada ve dolaysyla Kuzey Kafkasyada etkinlik salayabilme ve bunu devam ettirebilme ans iyice azalacaktr. Bu durumda, Rusyann iddia Kafkasyadaki edilebilir.136 donmu halde, istikrarszlklardan Rusyann en fayda bata

salayabildii

Aksi

Ermenistandaki askeri varlnn gerekesi byk lde ortadan kalkm olacaktr. Dikkat edilirse; Rusya Ermenistandaki askeri varlna dayanarak Cevahetya (Cevahati) araclyla Grcistan, Dalk Karaba ile Nahvan araclyla da Azerbaycan kontrol edebilme imkanna sahiptir.137 Dalk Karaba sorununun zm iin Ermenistana baskda bulunabilecek tek lke Rusyadr. Rusyann bunu yapmamas ve sorunun zmnde ABDnin devreye girmesi Rusyann blgedeki etkisini snrlandrc bir faktrdr.138

c. Ermenistan

Gney Kafkasya Cumhuriyetleri iinde Rusyann stratejik orta konumunda olan Ermenistan, konumundan dolay Rusya iin nemlidir. Kuzey-gney ekseninde Rusya ile ran balantsn salarken, dou-bat ekseninde de enerji kaynaklarnn aktarmnda bir gei blgesi niteliindedir. Gney Kafkasya blgesinde etkinliini kaybetme kaygs tayan RF, bunu nleyebilmek iin en sadk mttefiki olan Ermenistana ekonomik ve siyasi destek vermektedir. Azerbaycan ve Grcistann Batya ynelii nedeniyle, blgede Rus hegemonyasnn devamn salamakta ara olabilecek tek lke Ermenistandr. Bu lkede bulunan askeri varl, RFnin Azerbaycan ve Grcistan zerinde bask yapmasn salamakta ve Gney Kafkasyadaki etkinliini srdrmesine yardmc olmaktadr.

Blanka HANCILOVA: Prospects and Perils of an Armenian-Azerbaijani Settlement, The Analyst, (23 Mays 2001), http://www.cacianalyst.org/view_article.php?articleid=104 137 Haleddin BRAH ML : a.g.e., 66. 138 Kamer KASIM: Rusya-Ermenistan likileri: Blgesel Hegemon G ile Stratejik Orta Arasndaki liki, Rusya Stratejik Aratrmalar-1,Ed. hsan OMAK, ( stanbul, Tasam Yaynlar, 2006), 237.

136

124

11 Eyll terr eylemleri ve onu izleyen gelimeler tm uluslararas sistemi olduu gibi Rusyann politikalarn da etkilemitir. 11 Eyll sonras gelimeler bir yandan Rusyann Kuzey Kafkasyada eenistanda daha rahat hareket etmesini salarken, Gney Kafkasya Cumhuriyetleri zerinde etkisinin azalmasna neden olmutur. Ancak, Ermenistan zerindeki Rusya etkisi ise, hem askeri hem politik, hem de ekonomik alanda devam etmektedir. Ermenistanda Rusyay lkenin hamisi ve gvenliinin garantisi olarak gren evrelerin varl, Rusyann bu lkeye etkisini kolaylatrrken, Rusyada da tarihsel olarak Ermenistan mttefik gren bak as, belki Rusyann karna da aykr olacak ekilde Kafkasyada Ermenistan lehine bir politika izlenmesine neden olmaktadr. Ancak, Kafkasyadaki genel

istikrarszlk ve etnik temelli atmalar, hem Rusyann blgeye ynelik politikasn etkilemi ve ayn zamanda Rusya iin bir ara olmu, hem de Rusya-Ermenistan ilikilerini etkilemitir.139 Ermenistan ve Rusyann eitli vesilelerle dile getirdikleri stratejik ibirlii Ermenistandan daha ok Rusyann karlarna hizmet etmektedir. Rusya, Ermenistan blgedeki askeri ss, Azerbaycan ve Grcistana bask arac olarak kullanmaktadr.140

Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra, bamszln ilan eden cumhuriyetler dnda kalan dier zerk blgelerde hakimiyetini devam ettirme ve toprak btnln koruma politikas izleyen Rusyann,

Kafkasyada bamsz lkelerin toprak btnlklerini tehlikeye sokucu bir politika izlemesi elikilidir. Rusya bu elikiyi Azerbaycann toprak btnln tehdit eden Dalk Karaba atmasnda Ermeni Kuvvetlere destek vererek de sergilemitir.141 Dalk Karaba sorununun zmnde Rusya kilit rol oynamaktadr. Sorunun zlmesi Kafkasyadaki istikrar asndan nemlidir. Blgede u an Ermenistan-Rusya- ran ve TrkiyeAzerbaycan kutuplamas srmektedir. Rusyann stratejik ortaklk

erevesinde desteini alan Ermenistann komu lkelerle ilikileri de


139 140

Kamer KASIM: a.g.m., 234. Hatem CABBARLI: Bamszlk Sonras Ermenistan - Rusya likileri, (Ankara, ASAM Yaynlar, 2004), 35. 141 Kamer KASIM: a.g.m., 236.

125

yaylmac niteliktedir. Azerbaycan ile Karaba sorunu dnda, Grcistan ile Cevaheti blgesinde yaayan Ermenilerin ayrlk eilimleriyle ilgili sorunlar mevcuttur. Ayrca Trk-Ermeni ilikileri de Ermenistann toprak talepleri ve soykrm iddialar nedeniyle kopuktur.

Azerbaycan ve Grcistann, Rus hakimiyetinden kurtulup Bat ile btnleme amac dorultusunda hareket ettii dnlrse nmzdeki dnemde Rus-Ermeni ortaklnn devam edecei sylenebilir. Rusya yine bu ortakl kullanarak blgedeki etkinliini srdrme abas iinde olacaktr. Ancak, burada ABDnin blgeye girmesiyle Rusyann hareketlerini

kstlamas sz konusu olabilir. ABD iin Gney Kafkasya lkelerinin bamszl nemlidir. Rusya Kuzey Kafkasyann gvenlii gerekesiyle Gney Kafkasyaya hakim olmak isterken bunu Ermenistan zerinden yapmaya devam edecektir.

2. Trkiye

Trkiye, Transkafkasya lkeleri ile siyasi ilikilerini gelitirmeye gayret ederken, Kuzey Kafkasyada daha ok Rusyay karsna almak istemeyen bir politika takip etmitir. Resmi azlardan, Kuzey Kafkasyadaki bamszlk hareketlerine destek vermemekte ve bunlar Rusyann i sorunu eklinde ifade etmektedir.142

Trk-Rus ilikilerinde Rusyay en ok rahatsz eden e, Trkiyenin, kendi nfuz alannda ABDnin karlarna hizmet ediyor olma kukusudur.143 Kuzey Kafkasya ile ilgili olarak Trk-Rus ilikilerinin tansiyonunu zaman zaman artrc sorun een sorunu olmutur. zellikle, 19941996

dnemindeki ilk sava srasnda bu tansiyon nemli lde artmtr.


142 143

Sava YANAR: a.g.e., 206. Glten KAZGAN: Bat ile likilerin Glgesinde Trkiye-Rusya likileri, Dnden Bugne Trkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kltrel likiler, Der. Glten KAZGAN, Natalya ULENKO, ( stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2003), 177.

126

Trkiyenin resmi een politikas sorunun Rusyann toprak btnl iinde barl vastalarla zlmesi olmutur. Ancak zaman zaman Trkiyede bulunan een asll diasporann rgtsel ve bireysel faaliyetleri ilikilerin tansiyonunu artrmtr.144 Dastan, eenistan ve Osetya gibi daha kk zerk cumhuriyetler zerinde, Rusyann insan haklar ihlallerine varan egemenlik politikalar, Trkiyede rahatszlk yaratm, zellikle bu corafyann Trkiyedeki diasporas, Rusyann Kuzey Kafkasya politikalarn gndeme getirmitir. 1990larn zgr ortamnn etkisiyle Trkiyede, birok Kafkas diaspora toplum dernekleri sivil inisiyatiflerini glendirmi ve Rusya aleyhinde sylemler gelitirmitir. Bu oluumlar devlet ve sivil toplum seviyesinde lobi faaliyetleri yapmlardr.145 Ancak Trkiye, Rusyann tepkisini ekmemek iin resmi olarak, Rusya Federasyonunun toprak btnlnden yana olduunu, een sorununu Rusyann i sorunu olarak grdn ve bar yollardan zlmesini istediini aklamtr. Buna karn resmi olmasa da Trk halknn eenlerden yana olmas ve eenlere verilen zmni destek Rusyada rahatszlk yaratmtr. Rusyann da Trkiyeye kar PKK kartn kullanmas nedeniyle 1990l yllar boyunca ilikilerde gergin dnemler yaanmtr.

1999da balayan ve zaman zaman sren scak atmalar srasnda ise een sorununun ilikilerin tansiyonunu fazla etkilemediini sylemek mmkndr. Bunda Trkiye ynetiminin lke iindeki een diasporasnn faaliyetlerini nemli lde kstlayc nlemler almasnn yan sra, Rusya ile terrizmle ibirlii srecini sk sk yenileyici sylem ve eylemlerde bulunmasnn da rol vardr.146 Tarih, kltrel ve din balara ramen Trkiye, eenistan daha ok Rusyann bir i meselesi olarak grm ve een milliyetiliini krkleme yollar aramamtr. Her ne kadar bir ksm gayri resmi gruplar een direniilere para ve yardm gndermise de, 2001 ylnda een sempatizanlarnn stanbul Swisshotelde ele geirilmesinden
144

Nazm CAFERSOY: Trkiye-Rusya likileri ve Separatizm Faktr, (13 ubat 2006), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=787&kat=1 145 Rusya Trkiyeyi Yannda stiyor, (18 Ocak 2005), http://www.ntvmsnbc.com/news/305647.asp 146 Nazm CAFERSOY: a.g.m., http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=787&kat=1

127

beri, Trkiye een militan gruplarn faaliyetlerini engellemek iin sk nlemler almaktadr. Trkiyenin eenistan konusunda kendini

dizginlemesinin sebeplerinden biri, phesiz Moskovann Krt meselesini istismar etmesi endiesidir.147

eenistan konusu bugn Trk-Rus ilikileri ierisinde mutlaka almas gereken bir psikolojik bariyer konumundadr. Bakan Putinin belki de baarsz olduu tek konu olan eenistan, Rusya ve Kremlin ekibi iin byk nem arz etmektedir. Bu sebeple, dolayl veya dolaysz bu konu ile ilgisi olduu dnlen btn lkeler Rusya iin doal bir tehdit alglamas ierisine girmektedir. Ancak 11 Eyll ile birlikte Trk-Rus ilikilerinde eenistan sorununda bir yaknlama salanmtr.148 16 Kasm 2001 tarihinde ABDde Trkiye ve Rusya Dileri Bakanlar Avrasyada birlii Eylem Plan erevesinde terrizmle ortak mcadele karar almlardr. Bu karar ile blgeye yardm yapan kurulularn faaliyetleri kstlanmtr. Erdoan hkmeti Bat ile paralel olarak Rusya ile de ilikileri gelitirmeye ynelmitir. Bu srecin devam olarak Putin Trkiyeye resmi ziyarette bulunmu, ziyaret ncesi Trk polisi eenleri gzaltna alm ve ziyaret sonucu iki lke aras ilikiler ok Boyutlu Stratejik Ortaklk seviyesine karlmtr.149

3. Bat

ABD

ve

Avrupann

Rusyann

Kuzey

Kafkasya

blgesindeki

karklklara nasl yaklat ve buna bal olarak da Rusyann Bat ile ilikilerindeki Kuzey Kafkasya faktr zellikle eenistan sorununda kendini gstermektedir. Batl devletler, eenistandaki atmalarda sivil halkn zarar grmesi, insan haklar ihlallerinin yaplmas gibi sebeplerle zaman
F.Stephen LARRABEE, Ian O.LESSER: Trk D Politikas Belirsizlik Dneminde, ev. Mustafa YILDIRIM, ( stanbul, tken Neriyat, 2004), 149. 148 Sinan OAN: 11 Eyll Sonras Trk D Politikasnda Rusya, Rusya Stratejik Aratrmalar-1, Ed. hsan OMAK, ( stanbul, Tasam Yaynlar, 2006), 196-198. 149 Mehmet Ali BOLAT: Trkiyenin eenistan Politikas, http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/turkiye/index.html
147

128

zaman Rusyaya ynelik eletiriler getirmiseler de bunlar daha ileri bir boyuta tanamamtr. Rusya ise bu eletirilerden dolay Batl devletleri i ilerine karmakla sulamtr. Zira, eenistan sorunu Rusyann bir i meselesidir.

Rusyada balangta Bat eilimli bir d politika izlenmitir. NATOnun genilemesi, NATOnun Yugoslavyaya mdahalesi ve een Sava gibi sebepler Rusyann Bat ile ilikilerinin bozulmasnda ve gvenlik

politikalarndaki ynelimin deimesinde etkili olmutur. NATOnun Kosova nedeniyle Yugoslavyaya kar mdahalede bulunmas, Rus gvenlik ve d politikas asndan nemli bir dnm noktasdr. Moskova, Kosova rneinde olduu gibi, bir lkenin i atmasna mdahalenin kolaylatrlmasna kar km, bu modelin eenistan
150

nedeniyle

kendi

topraklarnda

yinelenmesinden endie duymutur.

2001 ylna kadar Batnn eenistan

konusunda Rusyaya ynelik eletirileri srm ancak bunlar szde kalm, herhangi bir giriimde bulunulmamtr. een ynetiminin uluslararas dikkat ve destek ekme abas iine girmesine ramen, Batl gler eenistana ak destek vermemi ve insani mdahalede bulunmamtr. Bunun ana sebebi ise, Rusyann asker, zellikle nkleer gcdr.151

Rusya, Kuzey Kafkasyada dalk blge zerindeki egemenliini her ne pahasna olursa olsun elinde tutmaya almaktadr. Bunun iin

eenistanda binlerce askerinin lmn gze alm ve en skk gnlerinde milyarlarca dolar harcamtr. Kuzey Kafkasyadaki hkimiyet Gney Kafkasya, Trkistan ve Orta Doudaki Rus nfuzunun teminat olduu gibi, Rusya Federasyonunu dalmaktan koruyan kale-zrh durumundadr. Bu politika, Rusyann deimeyen bundan sonra da deimesi beklenmeyen stratejilerindendir. AB ve ABD asndan, Kuzey Kafkasyann Ruslara braklmas bir zorunluluktur. Dalan bir RFnin, her hlkrda bu lkelerin karlarn da tehdit edecei kabul edilir. Snr tesinde yani Azerbaycan,

150 151

Zeynep DAI: a.g.m., 185. Hakan TADEM R: Kafkasyadaki Gvenlik Sorunlar, Uluslararas Gvenlik Sorunlar ve Trkiye, Ed. Refet Y NAN, Hakan TADEM R, (Ankara, Sekin Yaynclk, 2002), 236.

129

Grcistan ve Ermenistanda Rusyann kontroll varl hi olmamasndan daha iyidir. nk byle bir Rus nfuzu, Grcistan ve Azerbaycann daha fazla ABD ve ABye yaklamasn salamaktadr.152

a. ABD

ABD ynetimi, Rus-een atmasnn tam bir savaa dnt Aralk 1994ten beri Rusyann dehet verici insan haklar sicilinin btnyle farknda olmasna ramen, bu krizi sorgulama adna ok az ey yapmtr. Rusyann eenistana ynelik acmasz saldrlarn knamada isteksiz davranm, Rusyann paralanmasnn ulusal gvenliini tehlikeye soktuunu dnm ve bamsz bir een ulus devletinin kurulmasn d politika karlarna uygun bulmamtr. ABD d politika yapmclarna gre eenistann bamszl, Rusyadaki dier etnik aznlklarn da bamszlklarn talep etmelerine yol aacak bir domino etkisi oluturacaktr. Bu ise halihazrda etnik, dini ve politik bakmdan hassas olan blgede istikrar tehlikeye atacaktr.153 2001 ylna gelinceye kadar ABD, eenistan konusunda Rusyaya kar etkili olabilecek bir tavr taknmay reddetmitir. ABDye gre, een bamszlk hareketi yasal deildi ve bu yzden Rusya kendi toprak btnln korumak mecburiyetindeydi. ABD her ne kadar Rusyann toprak btnln salama abalarn desteklese de, Rusyay insan haklarn ihlal ettiinden dolay knamay da ihmal etmemitir. Endieler zellikle Rus ordusunun yaptklaryla ilgiliydi. ABD, Rusyay uluslararas hukuku, Helsinki Nihai Senedi, Avrupa Konseyi ve Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilatna (AG T) ait eitli szlemeleri ihlal etmesi nedeniyle defalarca uyarm ancak, ABDnin eenistandaki kt muamelelerine ynelik olarak Rusyay uyarmas mevcut durumu pek deitirmemitir. ABD, Rusyann eenlere ynelik kt muamelelerini azaltmak iin kayda deer bir adm atmamtr.
Alaeddin YALINKAYA: Kafkasyada Deimeyen Stratejiler, (10 Ocak 2007), http://www.tasam.org/index.php?altid=1539 153 Aziza KHATOON: ABD D Politikasnda eenistan, http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/abd/index.html
152

130

Genel olarak, bu dnemde, ABD politikalarnn Rusyann eenlere kar ar ayrmc ve kkrtc muamelesi zerinde ok nemli bir etkisi olmamtr. ABD, atma boyunca Rusya ile olan ift tarafl grmelerine devam etmitir. Rusya, ne iktisadi ve siyasi yaptrmlara uram ne de BM, AG T ve AK (Avrupa Konseyi) gibi uluslararas aktrler tarafndan sk takip altna alnmtr. Avrupann yan sra ABD de, Rusyann eenistandaki ihlallerine tatmin edici bir karlk verememitir.154

ABDnin 11 Eyll, uluslararas terrizm tehdidine kar Putin ve Bush hkmetleri arasnda yeni bir yaknlamann zeminini hazrlamtr. ABD tek tarafl g kullanarak mdahale stratejisini kendi lkesinin yaad ac zerinde merlatrmtr. Dnyada terrizme kar tek tarafl g kullanm merlarken, Rusya da een sorununu dnya kamuoyuna bir terr sorunu eklinde gstermeyi baarm ve dnyann dier devletlerinden eenistanda uygulad politikalara kar onay almtr.155 eenistan ve ayrlk terr konusunda Batdan ve ABDden imdiye kadar destek bulamayan Rusya, 11 Eyll terr saldrlarnn ardndan istedii konjonktr yakalamtr. Bu anlamda, slami terre kar ibirlii Rusya ve ABDnin karlarn uyumlatrm, Rusya eenistan sorununda ve yakn evresinde istedii zgr manevra gcne kavumutur.156 Kasm 2003te Moskovada gerekleen tiyatro baskn, terrizmin dnya gndemini igal ettii bir dnemde gerekletiinden, bu olay btn dnya tarafndan bir terrist faaliyeti olarak kabul edilmi ve dnyann drt bir kesinden Moskovaya destek yamtr. Uzun sreden beri, eenistan konusunun bir i mesele olduunu ileri sren Rusya, bylece Baty da arkasna almtr. 11 Eyll olaylarndan sonra Bat, eenistan meselesinin Rusyann i sorunu olduunu ve eenlerin kabul yaptklar eylemlerin ABD, terr eylemi ve olarak Irak

grlebileceini
154

etmitir.

Ancak

Afganistan

Clinton Ynetiminin eenistan Politikas, http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/abd/clinton.html 155 Evren BALTA: kten Kaosa Rusya, ABD ve Kafkasya geni, Birikim, Say 186, http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=168&dyid=2844 156 Hakan TADEM R: a.g.m., 206.

131

harekatlarndan sonra, belki de bu harekatlarda Rusyann tam desteini alamad iin tutumunu bir kere daha deitirmitir. Nitekim 2004 ylnn Ocak aynda Moskovay ziyaret eden ABD Dileri Bakan Powell, iinde eenistan konusunun da bulunduu, Rusyaya ynelik ar eletiriler dile getirmitir.157 Yine de ABDnin bu konudaki tavrnda bir deiiklik olmamtr. een eylemlerin El Kaide ile ilikilendirilmesi erevesinde slami terrn karsnda yer alan bir duru sergileyen ABD, eenistandaki soruna Rusyann i meselesi olarak bakm ve terre kar ibirlii anlayyla hareket ederek Rusyann bu konudaki insan haklar ihlallerine kar sessiz kalmtr.

b. Avrupa

Kafkasyann gvenlik sorunlar sadece blgedeki lkelerin gndemini igal etmemekte, son yllarda blgede cereyan eden olaylar ve gelimeler AG Tin ve dolaysyla da Avrupann ilgisini ve mdahalesini beraberinde getirmektedir.158 Blgede demokrasiyi savunan Avrupa, var olan etnik-politik ve sosyal sorunlarn bar yollardan zlmesini istemektedir. Avrupann en byk komusu Rusyann istikrarl yaps Avrupa gvenliine de yardmc olacaktr. Rusya'nn kuzeyindeki Kafkasya, Roland Goetz'in belirttii gibi

Rusya ile aralarndaki balar asndan ve AB'nin sorunsuz blgeler oluturma abalar asndan da nem verilen bir blgedir. Goetz blge hakknda , "Avrupadaki en istikrarsz ve tehlikeli blge" aklamasn yapmtr. Burada bahsedilen sadece eenistan deil tm Kuzey Kafkasya'dr.159

Avrupa Birlii, sosyal gvenlik, uyuturucu ticareti, terrizm ve benzeri


157

lyas KAMALOV: Putinin Rusyas: KGBden Devlet Bakanlna, , ( stanbul, Kakns Yaynlar, 2004), 122. 158 Sava YANAR: a.g.e., 242. 159 Sergei MARKEDONOV: Possible New Directions in the North Caucasus, (27 Aralk 2006), http://www.russiaprofile.org/politics/2006/12/27/4957.wbp

132

yerel problemleri Rusya ile ortaklaa zmek istemektedir. Ancak, bu abalar henz kayda deer bir gelime gstermemitir. Rus-een savann balad 1994 ylndan bugne kadar Avrupa, konuyla ilgili sert klardan kanm, eletirilerini fazla ileri gitmeden belirtmi ve genel olarak suskun bir politika izlemitir. Bunun altnda Rusyay darltmama amac vardr. Avrupa Konseyi, AG T, BM gibi uluslararas rgtler de insan haklar ihlallerine kar tepkisiz bir tavr sergilemiler, gsterilen tepkiler ise zayf ve etkisiz giriimler olarak kalmtr. eenistanda bir hukuk devleti bulunamaynn demokratik bir toplum olumasna engel olduu, korku, fakirlik, organize sular ve savatan kar elde eden kiilerin bulunduu bir toplumda demokratik kurumlarn salam olamayacandan hareketle blgeye birtakm yardmlarda bulunulmutur. Avrupann blgeye ynelik etkisi ekonomik ve sosyal yardmlar yapmaktan teye gidememitir. AB iin asl nemli olan Avrupaya ulaan enerji hatlarnn gvenliidir. Bu gvenlii tehdit eden unsurlar ise etnik atmalar ve lkeler arasndaki rekabettir. ABnin blgedeki

atmalarla ilgilenmesi ve bunlarn zmn istemesi bu kaygdan ileri gelmektedir.

eenistan konusundaki AB politikas, "halkn destekledii, Rusya'nn toprak btnlne sayg duyan siyasal bir zm" formlyle

aklanmaktadr. Fakat Avrupa hkmetlerinin eenistan'da siyasal zm destekledikleri konusunda ciddi pheler vardr.160 Siyasal zm istei zaman zaman Rusya-Avrupa ilikilerini gerginletirse de Avrupann bu konuda etkin bir tavr ortaya koyamay Rusyann hareketlerinde nemli bir deiiklie yol amam, Rusya eenistan konusunda belirledii politikay izlemeye devam etmitir.

2004 ylnn Aralk aynda Rusya Devlet Bakan Putin, Almanyay ziyaretinde Alman Babakan Gerhard Schrder ile grm, bu grmenin en dikkat ekici saylabilecek boyutunu ise eenistan konusunda yaplan

160

HRW: eenistan'daki Kayplar nsanlk Suu, http://www.bianet.org/2005/03/22/56950.htm

133

aklamalar oluturmutur. ki liderin ortak basn toplantsnda Schrder, Kuzey Kafkasyada durumun ikili grmelerde gndeme geldiini, konunun Rusya-AB diyalogu bakmndan nemli olduunu, siyasal zmn yan sra blgenin sosyo ekonomik geliiminin de zaruri olduunu vurgulam ve sorunun zmne Almanya ve ABnin yardmc olabileceini belirtmitir. Buna karlk Putin de, eenistanda savan sene nce sona erdiini, fakat bunun orada sorunlarn bulunmad anlamna gelmediini belirtmitir. Putin, blgede yeterince sorunlarnn olduunu ve Rusyann bu konular partneri AB ile grmeye ve zm iin ibirliine istekli olduklarn aklamtr. Taraflarn yapt aklamalar her iki lkenin eenistan konusundaki resmi politikalarnn bir anlamda dna kt anlamna gelmektedir. eenistan sorununda Almanyann bugne kadarki resmi politikas, konuyu Rusyann i ii olarak grmek ve nc bir lke olarak mdahale etmemek biiminde formle edilmitir. Almanya, Rusyay

gcendirmemek iin eenistan konusunu fazla gndeme getirmemi, Schrder ise bu blgedeki gelimelerin kapal kaplar ardndan

grlmesinden yana tavr koymutur. lk kez eenistan konusu kamuoyu nnde aka dile getirilmekte ve hatta Rusyaya ibirlii nerilmektedir.161

Putin-Schrder

grmesi

sonras

yaplan

eenistan

konulu

aklamalardan hareketle baz karmlar yapmak mmkndr. lk olarak, daha nce eenistan konusunun yabanc bir devletle hibir biimde mzakere edilmesine yanamayan Putin ynetimi bu konuda yumuam gzkmektedir. Rusya konunun Almanya ve AB ile grlmesine raz olduunu aklamaktadr. kinci olarak, konunun ikili diyaloglarda ele

alnnda taraflarn sosyo ekonomik alanda ibirlii yapmaya hazr olduu imdiden sylenebilir. Putinin aklamalarna bakldnda, Rusyann

sorunun siyasal boyutunun diyaloga dahil olmasna aka kar kmadn, hatta blgedeki btn sorunlar diyalog konusu yapmaya ak olduu demeciyle siyasi boyutlu diyaloga rza gsterdiini bile sylemek mmkndr.
161

Nazm CAFERSOY: Rusya, AB ile eenistan Grmeye Hazr, (27 Aralk 2004), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=8&yazi=8

134

Sonu olarak, eenistan konusunda Putin ve Schrderin karlkl aklamalar ve Rusya-AB arasnda bu konuda gelitirilecek diyalog, sorunun zm asndan nemli bir alm olabilir.162

Son dnemlerde uluslararas rgtler erevesinde Avrupann konuya yaklamna baklrsa, Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi (PACE)'nin eenistana yapt son ziyarette (Aralk 2006) Avrupa'nn Kuzey Kafkasya ve zellikle eenistan konusundaki grlerinin nemli lde deitii belirtilmitir. Bugn artk kimse "een kurtulu savalar" gibi romantik ifadeler kullanmamaktadr ve kimse Rusya'nn eenistan' daki egemenliine kar gelmemektedir. eenistan'daki PACE komisyonunun bakan Andreas Gross, "blgede olumlu deiiklikler olmaktadr. Geliimi ve gvenliin arttn grebiliyoruz." demitir. Gross ayrca blgedeki bar giriimlerinin sadece ekonomik yaplanmayla snrl kalmamas gerektiini ve Moskova, Berlin ya da Groznideki otoritelerin eletirilerinin masaya konmasnn daha olumlu olacan belirtmitir. Avrupa'nn Kuzey Kafkasya hakkndaki bugnk grleri 1990larn ortalarnda oluan grlerle birletirilmitir. 1990larda olduu gibi hala militanlarla grmelerin yaplmasn istemektedirler. Ancak bu, Rusya iin eenistan'n politik, kurumsal ve ynetimsel yasama yeteneini yasal olarak tanmak anlamna gelecektir ki Rusyann byle bir tutum izleyecei u anda mmkn grnmemektedir.163

Hem ABD hem de AB lkelerinin eenistan politikasn belirleyen unsurlar arasnda ekonomik karlar ncelikli bir yere sahiptir. ABD ve Avrupa hkmetlerinin ortak savunma, gvenlik ve enerji gibi konularda Rusya ile olan siyasi ve ekonomik ilikileri, onlar Rusya ile insan haklar konusunda kar karya kalmaktan her zaman alkoymutur.

162 163

Nazm CAFERSOY: a.g.m., http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=8&yazi=8 Sergei MARKEDONOV: a.g.m., http://www.russiaprofile.org/politics/2006/12/27/4957.wbp

135

IV. Kafkasyann Gelecei

Enerji zenginlii ve

Batya enerjilerin nakledilmesindeki jeopolitik

neminin yan sra etnik atma blgeleri istikrarsz yapsyla Kafkasya, blge d gleri kendisine ekmekte ve yeni bir rekabet alan olarak karmza kmaktadr. ABnin ve ABDnin Kafkasyaya ilgisi artarak devam edecektir. nmzdeki dnemde blgede zellikle Rus-Amerikan rekabetinin artaca sylenebilir.

ABD'nin blgeye olan ilgisi 11 Eyll sonrasnda terrle mcadele kapsamnda yeni bir ekil ve yn almtr. 2002'de aklanan Ulusal Gvenlik Stratejisi'nde Karadeniz ve Hazar blgeleri sadece petrol rezervleriyle deil; Hindistan, Pakistan ve Gney Dou Asya pazarlarna almak iin de nemli olarak kabul edilmitir. Afganistan'dan Grcistan'a kadar bulunan ABD askeri mevcudiyeti blgedeki ABD etkisini arttrmaktadr. ABD'nin temel amacnn blgedeki g dengesini kendi lehine evirmek ve Rusya'nn blgedeki siyasi, ekonomik ve askeri etkisini azaltmaktr. Dier nemli ama SSCB'nin dalmas sonras ortaya kan devletleri Euro-Atlantik blouna balamaktr. Bunun sonucunda ABD'nin ve mttefiklerinin baskn jeopolitik g olarak blgede ortaya kmas blgedeki g dengelerini deitirmektedir.164 ABD son dnemlerde Karadenizi blgede etkin olma amacyla kullanmak istemektedir. Trkiye ve Rusya bunu istememelerine ramen Bulgaristan, bakmaktadr. Romanya, Rusya Grcistan, asndan; Ukrayna ABD gibi lkeler buna scak Rusya

Karadeniz

vastasyla

Federasyonu'nun "yumuak karn" Kuzey Kafkasya'y kolaylkla kontrol edebilir, bu blgelerde birtakm provokasyonlara giriebilir. ABD'nin blgeye gelii Ukrayna, Grcistan ve Moldova gibi lkelere kendine "gven ve

Sinan OAN: Mcadelenin Yeni Rekabet Alan: Karadeniz, (16 Mays 2006), http://www.netpano.com/haber/705/M%C3%BCcadelenin/Yeni/Rekabet/Alan%C4%B1/Karadeniz-

164

136

cesaret" getirerek Rusya karsnda seslerini daha fazla ykseltmelerine sebep olabilir.165 11 Eyll'den sonra kresel dzeyde d politikasnda en radikal deiimi yaayan lkelerden birisi de Rusya olmutur. Bakan Putin i politikada nemli riskler alarak terrizme kar savata ABD'ye tam destek salam ve Bat ile Avrasyaclk arasnda bir eksene oturtulmaya allan Rusya'nn yn, 11 Eyll'den sonra Bat ile btnlemeye ve bu anlamda ABD ile mttefiklie doru evrilmitir. ABD ile hzl balayan balay bu lkenin Orta Asya'da birbiri ardna asker sler edinmesiyle neticelenmitir. Ancak bir taraftan Rusya ierisinde ykselen Bat kart sylem ve dier yandan da ABD'den umulann bulunamamas, Moskova'da ABD'ye verilen destein sorgulanmasna ve Kremlin'in d politika alternatiflerini ak tutmasna sebep olmutur.166 Blgede ABDnin Grcistana byk destek vermesinden Rusya olduka rahatszdr. angay birlii rgt araclyla ABD ile rekabete balamtr. Rusya'nn blgedeki nceliklerini sralamak gerekirse politik, ekonomik, askeri hakimiyetini devam ettirmek; Karadeniz ve Kafkasya devletlerinin d politikasn Rus karlar dorultusunda kontrol etmek ve zellikle de Trkiye, ABD ve Batnn etkin olmalarn engellemektir.167 Blgede meydana gelebilecek olaylar ve uluslararas gelimelerin etkileri, Rusyann bu

hedeflerini gerekletirmede baarl olup olamayacan gsterecektir. Ancak gerek olan, Kafkasyann yeni bir mcadele ve rekabet alan olarak karmza kacadr.

165

Sinan OAN: a.g.m., http://www.netpano.com/haber/705/M%C3%BCcadelenin/Yeni/Rekabet/Alan%C4%B1/Karadeniz166 Sinan OAN: a.g.m., http://www.netpano.com/haber/705/M%C3%BCcadelenin/Yeni/Rekabet/Alan%C4%B1/Karadeniz167 Stephen BLANK: Time For A Transatlantic Initiative, New Europe Review, 5ten naklen Sinan OAN, Mcadelenin Yeni Rekabet Alan: Karadeniz, (16 Mays 2006), http://www.netpano.com/haber/705/M%C3%BCcadelenin/Yeni/Rekabet/Alan%C4%B1/Karadeniz-

SONU
Sovyetler Birlii daldktan sonra onun mirass Rusya Federasyonu uluslararas arenaya kmtr. Ancak Souk Savan kaybeden taraf olan Ruslar, ABD etkisine giren bir dnya ile karlamlardr. Yeni kurulan bu devletin nasl bir d politika izleyecei tartlrken Rusya, kendi i sorunlaryla uram ve d politikas belirsiz bir dnem geirmitir. Eski siyasi ve askeri gcnn elinde olmadnn farkndal ile hareket etmi ve bu sorunlar Bat ile btnleerek aabilecei dncesiyle Batc bir d politika anlay iine girmitir. Batc/Atlantiki kadronun ynetimde egemen olduu bu dnemde demokrasi, serbest piyasa ekonomisi, da alma gibi Bat kaynakl deerler benimsenmi ancak Sovyet modelinden yeni km bir devlet olarak Rusya Federasyonunun bunlar sindirmesi ve uygulamas mmkn olmam, istenen dzelme salanamamtr.

1993ten itibaren Rus d politikas, eski Sovyet blgesini yakn evresi ilan ederek nceliin buraya verilmesi tezini temel alan D Politika Konsepti erevesinde biimlenmitir. BDT lkeleri ile ilikilerin gelitirilmesi, yakn evredeki Rus aznln haklarnn korunmas konular 1993 Savunma Doktrininde de ncelikler olarak sralanmtr. Btn bunlar Rusyann yakn evresinde yeniden nfuz sahibi olma abalaryd. Arka bahe mant ve Rus mparatorluu dncesi bu blgedeki egemenliin yeniden kurulmasn gerekli klyordu.

Avrasyac grn etkisinde gelien Rus d politikas Putin dneminde de bu niteliini srdrd. Bat ile ilikileri bozmadan BDTye arlk veren pragmatik d politika anlay, 11 Eyll 2001deki terr saldrlarndan sonra Bat ile terre kar sk ibirlii gereini beraberinde getirdi. Rusya bu ortamn etkisiyle een sorununu uluslararas terrizm eklinde yanstarak Batdan destek ald ve eenistanda daha serbest hareket etmeye balad. eenistan araclyla blge lkelerine bask yapan, Trkiyeye kar PKK

138

kozunu gsteren Rusya, 11 Eyllden sonra terrizme kar ibirlii erevesinde ABD ile ittifak iinde olduu iin, ABDnin blgeye giriine ve yerlemesine ses karamad. Rusyann Kafkasyadaki ve Orta Asyadaki kontroln zayflatan bu durum nmzdeki dnemde bu blgenin, iki g arasnda rekabete ve nfuz mcadelesine sahne olacan gstermektedir.

Rusyann

Kafkasyann

tamamna

hakim

olabilmesi

iin

Kuzey

Kafkasyada fiil olarak var olmas gerekmektedir. Bu blgede etkinliini salayamazsa yeni bir dalma tehdidiyle yz yze gelebilir. Etno-politik sorunlardan kaynaklanan atma potansiyeli ve istikrarszln srmesi Rusyann yakn evresindeki mevcudiyetini tehlikeye drecektir. Blgedeki sorunlar d politika arac olarak kullanan Rusya, Batl glerin blgeye giriiyle bu sorunlarn kendisine kar kullanlabileceini gz nne almaldr.

Rusyann Kafkasyadaki konumu ve bu blgede hakimiyetinin devam etmesi son derece nemlidir. Genel bir eilimle Kafkasya blgesi kuzey ve gney olarak ikiye blnerek incelenir. Kafkas sradalarnn kuzeyinde yer alan ksm, Kuzey Kafkasya, Rusya Federasyonuna bal yedi cumhuriyetten oluan bir blgedir. Gney ksmda ise bamsz Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan bulunmaktadr. Bu iki blge arasnda kesin bir izgi koymak mmkn deildir nk her iki ksmda yaanan sorunlar da birbiriyle balantldr. Blnmln getirdii bu durum Sovyet dnemi politikalarnn bir sonucudur ve halen zm bekleyen sorunlar mevcuttur. Jeopolitik adan Rusyann Kafkasyaya giri kaps durumunda olan Kuzey Kafkasyada elinin gl olmas Transkafkasyadaki kontrolne byk avantaj salar.

Bugn Rusya Federasyonu snrlar ierisinde yer alan Kuzey Kafkasya, farkl etnik kkenden gelen insanlarn bir arada yaamak zorunda brakld ve srekli atma potansiyeli barndran bir blgedir. Sosyal ve ekonomik olanaklarn kstl olmas da bu atma potansiyelini tetikleyici bir durumdur. Rusyann bl ve ynet politikalarnn dourduu bu sonu Rusyann gvenliini de nemli lde etkilemektedir. Blgedeki atmalar

139

lkedeki istikrar bozabilir ve yeni bir dalma srecine yol aabilir. Bu adan Rusyann bu blgedeki ayrlk hareketleri bask altnda tutmak istemesi anlalabilir. Rusyann blgeye ynelik politikasn byk lde gvenlik sorunlar belirlemektedir. Arka bahesi olarak grd lkeler zerindeki kontroln devam ettirme dncesiyle askeri adan blgeyi kullanmaktadr. Dalma sonras bamszln alan lkelerden ekilen askeri varl Kuzey Kafkasyaya aktarlmtr. AKKA erevesinde oluturulan tavanlar

konusunda blge lkeleriyle kar karya gelmesine ramen, Kuzey Kafkasyadaki gvenlii salama bahanelerini ileri srmtr. Rusyann asl amac Kuzey Kafkasya vastasyla tm Kafkasyay kontrol edebilmektir. Bunu yapabilmek iin de ncelikle bu blgedeki bamszlk hareketlerini bastrarak istikrar salamas gerekmektedir. Bu sayede, Rus d politikasnn temel dncesi olan yakn evrede hakim olma arzusunu gerekletirme imkanna kavuacaktr.

Rusyann Kafkasya politikasn olutururken kuzey ve gneyi bir arada deerlendirdiini ve blgeyi bir btn olarak grdn sylemek

mmkndr. Rusya asndan Gney Kafkasyadaki etkinlii, Kuzey Kafkasya 'daki gvenliini salamaktadr. Salanan gvenlik Rusya'ya enerji

kaynaklarnda ve nakil yollarndaki avantajnn srmesi anlamna gelmektedir. Kuzey Kafkasyadaki etnik atmalarda ayrlk gruplara bask uygulayan Rusya, konu Grcistan ve Azerbaycan olduunda bu lkelerdeki etnik atmalar, mdahale ve bask arac olarak kullanmaktadr.

Kuzey Kafkasyadaki etnik sorunlar zetle yle sralanabilir: Dastan, ok sayda etnik unsuru barndrd iin kendi iinde atma potansiyeli hep vardr. Fakirlik, isizlik gibi sebeplerle gruplamalar meydana gelmektedir. Dastanda bulunan Lezgilerin, Azerbaycanda yaayan Lezgilerle birleme amac vardr. Rusya bask yapmtr. baz dnemlerde Lezgileri kullanarak Azerbaycana Vahhabilik hareketi de giderek g

Dastanda

kazanmaktadr. Bu cumhuriyette snni ynetimle Vahhabiler arasnda bir i atma yaanmaktadr. Radikal slamn blgede yerlemesi Moskova

140

tarafndan da istenmeyen bir durumdur.

Kuzey Kafkasyada var olan sorunlar iinde en dikkati eken eenistandaki sorundur. Rusya iin eenistan stratejik adan nemlidir. Petrol rezervleri ve enerji transferindeki konumu nedeniyle elde tutulmas Rusya iin hayati nemdedir. Burada Rusyaya kar alnacak bir zafer hem dier etnik unsurlara olumsuz rnek olmas hem de Rusyann yakn evredeki etkinliini azaltmas nedeniyle istenmeyen bir durumdur. Bu nedenle Rusyann een sorununda ve genel olarak Kuzey Kafkasyada sorunlar askeri ve siyasi yollarla bastran, kendi egemenliinden taviz vermeyen bir politikas vardr.

nguetyann en nemli sorunu Kuzey Osetler ile arasndaki Prigorodni anlamazldr. Bu topraklarn aidiyeti iki taraf arasnda atmalara yol am ancak tam olarak zlememitir. Buna bir de gmen sorunu eklenmitir. Beslan olaylarndan sonra ngu-Oset ilikileri gerginlemitir.

Kuzey Osetya Cumhuriyeti Rusyaya yaknl ile bilinmektedir. Osetler kuzey ve gney Osetleri olarak blnm durumdadrlar. Grcistann Gney Osetya zerk blgesinde yaayan Osetler Kuzey Osetya ile birleip RFye katlmak istemektedirler. Bu durum Grcistann toprak btnln tehdit etmekte, Osetlere destek vermesi nedeniyle Rusya ile gergin ilikilere yol amakta ve Grcistan Batya yaklatrmaktadr.

Kabardey-Balkar Cumhuriyetinde ynetim ve devletin ileyii konusunda Kabardeyler ve Balkarlar arasnda anlamazlk vardr. % 45 nfus oranyla devlet ynetiminde sz sahibi olan Kabardeyler, farkl etnik kkenlerden gelmeleri nedeniyle Balkarlarn tepkisini ekmektedir. Kabardeylerin dier erkeslerle birleerek byk erkes devleti kurma amalar, Balkarlar ayn etnik kkenden geldikleri Karaaylar ile bir olma arzusuna itmektedir.

Ruslarn

ounlukta

olduu

Karaay-erkes

Cumhuriyetinde,

141

Karaaylar ve dier erkeslerle birlemek isteyen erkesler arasnda gerginlikler yaanmtr. Karaaylar ile Balkarlar ayn etnik kkenden gelmelerine ramen Sovyet politikalar gerei blnmlerdir.

Adigeler byk erkes(Adige) devleti kurma idealini, Kabardeyler ve Karaay-erkes Cumhuriyetinde yaayan erkesler ile birleerek

gerekletirmek istemektedirler. Bunun yan sra dier cumhuriyetlerle kyaslandnda etnik atma asndan sakin bir blge olduu sylenebilir.

Kuzey Kafkasya blgesindeki bu sorunlarn Rusya Federasyonu snrlar iinde cereyan etmesi bunu Rusyann bir i sorunu olarak grmemiz gerektii anlamna gelmemelidir. Zira, blgede Rus d politikasn etkileyen gelimeler olmakta, Rusya da bunlar kullanarak d politikasna yn vermektedir. En bata een sorunu tm dnyann dikkatle izledii bir meseledir. Rusya bu sorunu yakn evrede hakim olma amacna ynelik olarak kullanmtr. D politikasnda een sorununu bir ara haline dntrm, blge lkelerine kar bunu kullanmak suretiyle baskc bir tutum izlemitir. 2000 ylnda yaynlanan yeni D Politika Konseptinde d politika nceliklerinde ilk sray yakn evrenin almas ve BDT lkeleriyle ilikilerin gelitirilmesi gerektiinin belirtilmesi Rusyann bu amalarla hareket ettiini gstermektedir. Bu erevede, zellikle Azerbaycan ve Grcistan eenlere yardm etmekle sulanm, lkelerindeki etnik-siyasi sorunlar krklenmitir. Trkiyenin blgesel g olmasna ynelik olarak da een sorununa lml yaklam gerekesiyle PKKya destek niteliinde giriimlerde bulunulmutur. Rusya, bu sayede btn olarak Kafkasya ve Avrasya blgesinde kontrol sahibi bir g olmaya almtr. D politikasndaki temel amac gerekletirmeye ynelik bu eylemleri, Rusyada imparatorluk dncesinin kaybolmad fikrini destekler niteliktedir.

eenistanda sert ve tavizsiz bir politika izlenmesi tm dikkatleri Rusyaya evirmi, Batnn eenistanda insan haklar ihlalleri yapld ynndeki eletirileri Rusya-Bat ilikilerini gerginletirmitir. Rusya ise bunun

142

kendi i sorunu olduunu belirterek bu konudan asla taviz vermeyeceini gstermi, eletirilere kar duyarsz davranmtr. Batl devletlerin ve uluslararas rgtlerin bu yndeki eletirileri herhangi bir ciddi yaptrma dnmemi, blgeye ilgileri insani yardmla snrl kalmtr. Rusya ile ilikilerini bozmak istemeyen Bat (zellikle ABD) 11 Eyllden sonra uluslararas terrizmde ibirlii erevesinde Rusyann eenistanda uygulad politikay desteklemitir. eenistandaki durumu bu kapsamda tutmaya alan Putin hareket serbestlii elde etmitir. Rusya, bugn eenistanda sorunun zld izlenimi yaratmak istemektedir ancak bu konuda izlenen sansr politikas gerei yanstmamaktadr.

Transkafkasyada Rusyann hakim olabilmesi, burada byk lde Kuzey Kafkasya ile balantl olan sorunlarn geliimine baldr. Grcistanda Gney Osetya, Abhazya; Azerbaycanda Dalk Karaba sorunlarnda Rusyann tavr bunlar zmek yerine, iine geldii durumlarda bu devletler aleyhine kullanmaktr. Ancak, Rusyann izledii politika bu devletleri Rusyadan uzaklatrarak Batya yaklatrmaktadr. zellikle 11 Eyll sonrasnda blgedeki faaliyetlerini artran ABD, blge lkeleri zerindeki etkisini artrmaktadr. Bu etkiyi son yllarda blgede yaanan devrimlerde grmek mmkndr. Blgedeki RF-Ermenistan- ran ve Grcistan-

Azerbaycan-Trkiye ittifak devam edecek gibi grnmektedir. Son yllarda ABDnin Kafkasyaya yerleme almalar, bu bloklamada RFnin karsnda yeni bir g olacan gstermektedir.

Yakn evre kavramnn iinde yer alan Kafkasya blgesi Rusya Federasyonunun d politika ncelikleri arasnda ilk sray almaktadr. Kafkasyann kuzey ve gneyini birlikte deerlendiren Rusya, i ie gemi sorunlar karsnda farkl politikalar izlemektedir. erde istikrar salama amacyla insan haklarn grmezden gelen baskc politikalar izlerken, snrlar dnda kkrtc hareketlerde bulunmaktadr. Blgedeki sorunlarn

uluslararas nitelii ve blgenin uluslararas etki ve mdahalelere ak olmas Rusyann iini zorlatrmakta ve sadece blge lkeleriyle deil, ABD ve

143

Avrupa ile de kar karya getirmektedir. Zengin enerji kaynaklarna sahip Kafkasyaya ynelik Batnn bu ilgisi nmzdeki dnemde de devam edecektir. Pragmatik bir d politika izleyen, Avrasyac nitelii ar bassa da Bat ile ilikilerini bozmamaya alan Rusyann mcadele alan genileyecek ve d politikas blgesel gelimelerin seyrine gre ekillenecektir. ok kutuplu dnyaya giden bir ortamda Rusya, yeni dnyann Avrasya lideri olma hedefiyle hareket edecek ve Kuzey Kafkasyasnda istikrarl ortam

salayarak yakn evresinde ve genel olarak d politikasnda kararl admlar atma ynnde politikalar izleyecektir.

144

KAYNAKA
AACAN, Kamil, Saakavili'nin Gney Osetya Operasyonu: Bir Hipotezin Testi, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=33&kat=6, 16 Ocak 2005. AKARSLAN, Mediha, Deien Dnya Dengeleri: Rusya Federasyonu Yakn evre Politikas ve Trk Cumhuriyetleri, stanbul, Ezgi Kitabevi Yaynlar, 1994. AKKAN, Faruk, Osetya zerinden Nfuz Sava, Aksiyon, Say 587, http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23504, 06.03.2006. AKKAN, Faruk, Yeni Sper Enerjik G, Aksiyon, Say 588, http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23561, 13 Mart 2006. ALPAY, Yaln, Y. M. ZTRK, Rusya lke Analizi, stanbul, T M Yaynlar, 2005. ATLI, Altay, Rusya'nn Alternatif Yatrm Haritas, Radikal, (23 Aralk 2005), http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=173704 AVAR, B.Zakir, Kafkasya-Rusya Federasyonu ve Trkiye, Yeni Trkiye,Yl 3, Say 16, Trk Dnyas zel Says II, Temmuz-Austos 1997. AZ Z AN, Rouben, A Marriage of Convenience: Russia and U.S. Foreign Policy, Asian Affairs, 30, 2, Summer 2003. BALTA, Evren, kten Kaosa Rusya, ABD ve Kafkasya geni, Birikim, Say 186, http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=168&dyid=2 844 BLANK, Stephen, Kafkasya Gvenliinde Yeni Eilimler, Avrasya Etdleri, T KA, lkbahar, 1998. BOLAT, Mehmet Ali, Grcistan Raporu, http://www.chveneburi.net/sp/bpg/publication_view.asp?InfoID=156716&iabs pos=5&vjob=vsub,253 BOLAT, Mehmet Ali, Trkiyenin eenistan Politikas, http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/turkiye/index.html BROWN, Archie, Vladimir Putin ve Merkez Devlet Gcnn Yeniden Tesisi, Kadim Komumuz Yeni Rusya, Haz: Ylmaz TEZKAN, stanbul, lke Kitaplar, 2001.

145

BROXUP, Marie Bennigsen, The Case for Chechen Independence, Contrasts and Solutions in the Caucasus, Ed. Ole HO R S, Sefa Martin YRKEL, Aarhus, Aarhus University Press, 1998. BRZEZENSK , Zbigniev ve P. SULL VAN (Ed.), Russia and the CIS: Documents, Data and Analysis, M.E.Sharpe, New York, CSIS, 1997. BRZEZINSKI, Zbigniew, Byk Satran Tahtas: Amerika'nn ncelii ve Bunun Jeostratejik Gerekleri, ev. Erturul D KBA, Ergun KOCABIYIK, stanbul, Sabah Kitaplar, 1998. BRZEZINSKI, Zbigniew, The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives, New York, Basic Books, 1997. BYKAKINCI, Erhan, Vladimir Putin Dneminde Rus D Politikasna Bak: Sylemler, Araylar ve Frsatlar, Deien Dnyada Rusya ve Ukrayna, Der: Erhan BYKAKINCI, Ankara, Phoenix Yaynlar, 2004. CABBARLI, Hatem, Bamszlk Sonras Ermenistan - Rusya Ankara, ASAM Yaynlar, 2004. likileri,

CAFERSOY, Nazm, Eyalet-Merkez Dzeyinden Eit Statye : AzerbaycanRusya likileri (1991-2000), Ankara, ASAM Yaynlar, 2000. CAFERSOY, Nazm, Enerji Diplomasisi: Rus D Politikasnda Stratejik Ara Deiimi, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=27&yazi=709, 2 Ocak 2006. CAFERSOY, Nazm, Rusyada (Yeni) Avrasyaclk Akm, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=700&kat=44, 28 Aralk 2005. CAFERSOY, Nazm, Rusya, AB ile eenistan Grmeye Hazr, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=8&yazi=8, 27 Aralk 2004. CAFERSOY, Nazm, Trkiye-Rusya likileri ve Separatizm Faktr, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=787&kat=1, 13 ubat 2006. CAN, Snmez, Jeopolitik Adan Kafkasya, Avrasya Dosyas, RusyaKafkasya zel, Cilt 3, Say 4, K 1996. CANGAVA, Georgiy, Kuzey Kafkasya Tarih Tekrarlanr M?, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 60, Ocak 2002. CAIN, Mesut Hakk, Rus mparatorluk Stratejisi, Ankara, ASAM Yaynlar, 2002.

146

COHEN, Ariel, Avrasya Boru Hatlar Stratejisi, Avrasya Etdleri, lkbahar 1996. EEN, Anl, Byk Ortadou ve Kafkasya, 2023, Say 31, Kasm 2003. ET NKAYA, Mirza, M. YAG BEKOV, Eski Spergcn Yeni Dleri, Aksiyon, Say 316, (23 Aralk 2000), http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=13557 LOLU, Fahrettin, Rusya Federasyonunda ve Transkafkasyada Etnik atmalar, stanbul, Sinatle Yaynlar, 1998. OMAK, hsan, Dastan: Kafkasyada Yeni Bir Filistin Mi Douyor?, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=512&kat=8, (27 Eyll 2005). OMAK, hsan, Rusya, Putin ve Avrasyaclk, Rusya Stratejik Aratrmalar1, Ed. hsan omak, stanbul, Tasam Yaynlar, 2006. UREY, Ali, Bilinen Dnyann Bilinmeyen lkesi: Kuzey Kafkasya ve erkesler (1), Kafkasya Yazlar Dergisi, Yl 2, Say 5, Sonbahar, 1998. DAI, Zeynep, Ulusal Kimlik Balamnda Rus Milliyetilii ve Rus D Politikas, Doktora Tezi, Ankara, 2001. DAI, Zeynep, Kimlik, Milliyetilik ve D Politika: Rusyann Dnm, stanbul, Boyut yaynclk, 2002. DAI, Zeynep, Rusyann Gvenlik Politikas ve Trkiye, Uluslararas Gvenlik Sorunlar ve Trkiye, Ed. Refet Y NAN, Hakan TADEM R, Ankara, Sekin Yaynlar, 2002. DEDEOLU, Beril, atma-Uzlama kilemi erevesinde Rusya Federasyonu - Amerika Birleik Devletleri likileri, Yl 3, Say 33, 15 Ocak 2004. DEM R, Abdullah, Tarihten Gnmze Rus Yaylmacl ve Yeni Kurulan Cumhuriyetler, stanbul, tken Neriyat, 1998. DEM R, Ali Faik, Sorunlar Da Kafkasya Kesimesinde atmalar ve Trkiyenin Gvenlii Asndan nemi, http://www.birlesikkafkasya.com/portal/modules.php?name=Forums&file=vie wtopic&p=2394 DEM R, Ali Faik, Trk D Politikas Perspektifinden Transkafkasya, stanbul, Balam Yaynclk, 2003.

147

DEM R, Bekir, Rusya Federasyonu Cumhuriyetlerindeki Siyasi, Ekonomik ve Etnik Yapnn Federasyon Mill Gvenlii zerindeki Etkisi, Rusya Stratejik Aratrmalar-1, Ed. hsan omak, , stanbul, Tasam Yaynlar, 2006. DEM R, Bekir, 1990 Sonras Rusyasnda Etno-Politik Ayrma Sreci, http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm DEM RA, Yelda, Kafkasyada Trk ve Rus Politikas, Stratejik Analiz, Cilt 4, Say 40, Austos 2003. DEVLET, Nadir, Kuzey Kafkasyann Dn Bugn, Yeni Trkiye, Yl 3, Say 16, Trk Dnyas zel Says II, Temmuz-Austos 1997. DUG N, Aleksandr, Rus Jeopolitii: Avrasyac Yaklam, ev. Vgar MANOV, stanbul, Kre Yaynlar, 2003. EK C , Gken, Kafkasya zerinde Dnen Kresel Politikalar ve een Eyleminin Yansmalar, 2023, Say 20, 15 Aralk 2002. EK C , Gken, Moskova Eylemi ve Rusya Federasyonu'nun eenistan Politikasna Yansmalar, Stratejik Analiz, http://www.asam.org.tr/temp/temp246.pdf, Aralk 2002. EKREM, Erkin, Rusya-Ukrayna Doalgaz Krizi http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=723&kat=29 ve in,

ERDURMAZ, A.Serdar, ABDnin Kafkaslardaki Hedefleri, Cumhuriyet Strateji, Yl 1, Say 46, 16 Mays 2005. EROL, Akuba, Kafkasyada Etnik Sorunlar, http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/etniksorunlar.html ERTAN, Fikret, Beslan Sorular, Zaman, http://www.zaman.com.tr/webapptr/yazar.do?yazino=207075, 3 Eyll 2005. ERTAN, Fikret, Dastanda Neler Oluyor?, http://www.usakgundem.com/haber.php?id=1289 ERTAN, Fikret, Rusyann Dnm, stanbul, Kzlelma Yaynclk, 2001. Financial Times, 13.09.2004 ve 14.09.2004. Financial Times, 05.09.2004 ve 30.09.2004. HANCILOVA, Blanka, Prospects and Perils of an Armenian - Azerbaijani Settlement, The Analyst, http://www.cacianalyst.org/view_article.php?articleid=104, 23 Mays 2001.

148

HENZE, Paul B., Kafkasyada atma: Gemi, Sorunlar ve Gelecek in ngrler, http://www.bkd.org.tr/analiz_ac.asp?id=2 http://www.azsam.org/modules.php?name=News&file=article&sid=6 http://www.bianet.org/2005/03/22/56950.htm http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/abd/clinton.html http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0104_nalcik_olaylarinin_dusun durdukleri.htm http://www.constitution.ru/en/10003000-02.htm http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/constit.html http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/katliamlar/azerbaycan.html http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/bukaf_gosetya_gosetyaanlasmazligi.html# 02 http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=387 http://www.ntvmsnbc.com/news/305647.asp http://www.rusya.ru/tur/index/siyasi_ve_idari_yapi http://www.rusyaofisi.com/secim2004.htm BRAH ML , Haleddin, Deien Avrasyada Kafkasya, Ankara, ASAM Yaynlar, 2001. BRAH MOV, Aydn, M. MUTLUER, Kafkasyada Desintegrasyondan Btnlemeye Doru Gelimeler ve Trkiyenin Rol, http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0086_kafkasyada_desintegras yondan_butunlesmeye_dogru.htm YAR, mer Gksel, Blgesel ve Global Gvenlik karlar Balamnda Sovyet-Rus D Politikalar ve Karaba Sorunu, stanbul, Alfa Yaynlar, 2004. KALKAVAN, Feryal, Rusya Federasyonu'nda Federalizm ve nitarizm Tartmalar, Deien Dnyada Rusya ve Ukrayna, Der. Erhan BYKAKINCI, Ankara, Phoenix Yaynlar, 2004.

149

KAMALOV, lyas, Putinin Rusyas: KGBden Devlet Bakanlna, stanbul, Kakns Yaynlar, 2004. KANBOLAT, Hasan, 21 Mays 1864 Anlrken Adigey Cumhuriyeti Tarihe Mi Karyor?, Stratejik Analiz, Cilt 7, Say 73, Mays 2006. KANBOLAT, Hasan, Abhazya Nereye Gidiyor?, http://www.asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?ID=1158&kat1=42&kat2=, 27 Eyll 2006. KANBOLAT, Hasan, Grcistan Ukrayna Karadeniz geni Arasnda Kuzeybat Kafkasya, Kabardey Balkardan Sonra Sra Karaay-erkeste mi?, Stratejik Analiz, Cilt 6, Say 70, ubat 2006. KANBOLAT, Hasan, Rusya Federasyonunun Kafkasya Politikas ve eenistan Sava, Avrasya Dosyas, Cilt 6, Say 4, K 2001. KANBOLAT, Hasan, Rusyada Federatif Yapya Getirilen Kstlamalara Gei Sanclarnda Adigey Cumhuriyeti rnei, Stratejik Analiz, Cilt 2, Say 15, Temmuz 2001. KANTARCI, Hakan, Kskataki Blge Kafkasya, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2006. KARADA, Muhammet, Rus Federalizminin Tarihi Geliimi ve Gelecei, Rusya Stratejik Aratrmalar-1,Ed. hsan omak, stanbul, Tasam Yaynlar, 2006. KASIM, Kamer, Rusya-Ermenistan likileri: Blgesel Hegemon G ile Stratejik Orta Arasndaki liki, Rusya Stratejik Aratrmalar-1,Ed. hsan OMAK, stanbul, Tasam Yaynlar, 2006. KAZGAN Glten, Bat ile likilerin Glgesinde Trkiye-Rusya likileri, Dnden Bugne Trkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kltrel likiler, Der. Glten KAZGAN, Natalya ULENKO, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2003. KAZGAN Glten, N. ULENKO (Der.), Dnden Bugne Trkiye ve Rusya Politik, Ekonomik ve Kltrel likiler, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2003. KHATOON, Aziza, ABD D Politikasnda eenistan, http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/abd/index.html KOCAMAN, mer, Rusyann Ermenistan Politikas: Tek Boyutlu Siyasetten ok Boyutlu Siyasete Doru, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=7&yazi=797, 18 ubat 2006.

150

KOCAMAN, mer, Rusyann Ermenistan Politikasnda Deiim Sinyalleri: Tek Boyutlu Siyasetten ok Boyutlu siyasete Mi?, Rusya Stratejik Aratrmalar-1,Ed. hsan OMAK, stanbul, Tasam Yaynlar, 2006. KN , Hasan, Gnmzde Rus Milliyetilii ve Sonular, Avrasya Dosyas, Cilt 1, Say 1, lkbahar, 1994. KUMUK, Cem, Kafkasya Aydnlk Gnlerini Aryor: Neredesin Prometeus?, stanbul, Alfa Yaynlar, 2004. KURTUNOV, Sergei, Russias Way: Natinal Identity and Foreign Policy, International Affairs Cilt 44, Say 4, Moskova, 1998. LARRABEE F.Stephen , I.O. LESSER, Trk D Politikas Belirsizlik Dneminde, ev. Mustafa YILDIRIM, stanbul, tken Neriyat, 2004. LO, Bobo, Vladimir Putin and the Evolution of Russian Foreign Policy, London, The Royal Institute of International Affairs, Blackwell Publishing, 2003. LOGUNOVA, S.L., Trkiye Cumhuriyeti le Ticari-Ekonomik birliinin Geliiminde Rusya Federasyonu dari Birimlerinin Rol: Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri rnei, Dnden Bugne Trkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kltrel likiler, Der. Glten KAZGAN, Natalya ULENKO, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2003. LUZHKOV, Y.Mihaylovi, Tarihin Tekrar: 21. Yzyln Toplumu ve Rusya'nn Gelecei, stanbul, Bilimsel Yaynclk, 2003. MARKEDONOV, Sergei, Possible New Directions in the North Caucasus, http://www.russiaprofile.org/politics/2006/12/27/4957.wbp, 27 Aralk 2006. MERT, Okan, Trkiyenin Kafkasya Politikas ve Grcistan, stanbul, IQ Kltr-Sanat Yaynclk, 2004. NAUSHABAYEVA, Assem, Deien Uluslararas Dengeler Balamnda Rusya Federasyonunun D Politikas, Doktora Tezi, Ankara, 2005. NAUABAYEVA, Asem, Yeltsinden Sonra Putinle Yeni Rusya, Stratejik Analiz, Cilt 1, Say 1, Mays 2000. NEEF, Christian, Kafkasya: Rusyann Kanayan Yaras, ev. zalp GNERALP, stanbul, Yenihayat Yaynlar, 2004. NEVERS, Renee de, Russias Strategic Renovation, Adelphi Paper, 289, London, The International Institute for Strategic Studies, 1994.

151

OAN, Sinan, 11 Eyll Sonras Trk D Politikasnda Rusya, Rusya Stratejik Aratrmalar-1, Ed. hsan OMAK, stanbul, Tasam Yaynlar, 2006. OAN, Sinan, 2004 Yl Trk D Politikasnda Rusya-Ukrayna Blgesi ve 2005 Yl Beklentileri, (1 Aralk 2004), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=2&yazi=24 OAN, Sinan, Mcadelenin Yeni Rekabet Alan: Karadeniz, http://www.netpano.com/haber/705/M%C3%BCcadelenin/Yeni/Rekabet/Alan %C4%B1/Karadeniz-, 16 Mays 2006. OAN, Sinan, Rusya'da Oligarinin Milliletirilmesi Arzular, http://tr.rutam.org/content/view/29/26/ OAN, Sinan, Rusyada Siyaset ve Oligari, stanbul, ASAM Yaynlar, 2003. OLGUN, Fikret ., Rusyann Bugnk Durumu zerine, Yeni Forum, Say 303, Austos 1994. OLSON, Robert, Trkiyenin Suriye, srail ve Rusya ile likileri: 1979-2001, ev. Sleyman EL K, Ankara, Orient Yaynlar, 2005. ONAY, Yaar, Rusya ve Deiim, Ankara, Nobel Yaynlar, 2002. ONAY, Yaar, Trkiye-Rusya likilerinde NATO Glgesi, http://www.tusiad.org/yayin/gorus/32/html/sec9.html ZBEK, Nadir, Rus D Politikasnda Yeni Ynelimler Cumhuriyetleri, Avrasya Dosyas, Cilt 3, Say 4, K 1996. ZBEK, Zeynep, 90larda een Bamszlk Mcadelesi, http://cecenistan.ihh.org.tr/varolus/bagimsizlik/index.html ZDA, mit, SSCBden Rusya Federasyonuna, Avrasya Dosyas, Cilt 3, Say 4, K 1996. ZTRK, Osman Metin, Ordu ve Politika, Ankara, Gndoan Yaynlar, 1993. ZTRK, Osman Metin, Rusya Federasyonu Askeri Doktrini, Ankara, ASAM Yaynlar, 2001. PER NEL, Selim, Kuzey Kafkasyada Terr ve Sava: eenistan Sava Yaylyor Mu?, http://kafkasyaforumu.org/martnisan/cecenistan2.htm ve Trk

152

PRIZEL, Ilya, National Identity and Foreign Policy, New York, Cambridge University Pres, 1998. PR MAKOV, Yevgeniy, Kapal Kutu Rusya: st Dzey Siyaset Koridorlarnda Bir Yaam, ev. Nuri EYPOLU, Mata Matbaas, 2002. PURTA, Frat, Hazar Blgesi'nde Rekabetin Yeni Boyutu: Silahlanma Yar, 1 Ekim 2004, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=21&kat=32 PURTA, Frat, Rusya Federasyonu Ekseninde Topluluu, stanbul, Platin Yaynlar, 2005. RADUG N, A.A., Politologiya, Moskova, 2003. ROBERTSON, Lord, NATOnun Dnm, http://hq.nato.int/docu/review/2003/issue1/turkish/art1.html RUTLAND, Peter, Putinin ktidar Yolu, Kadim Komumuz Yeni Rusya, Haz. Ylmaz TEZKAN, stanbul, lke Kitaplar, 2001. SEIFFERT, Wolfgang, Vladimir V. Putin, Ed. Zerrin YILMAZ, Genda Yaynlar, 2004. stanbul, Bamsz Devletler

SEZG N, Mahmut Niyazi, Kafkasyada Byk Rekabet, Radikal, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=52571, 8 Ekim 2002. SOKOLOV, Boris, Kafkaslar Dmana Verecekler, ev. lyas KAMALOV, Stratejik Analiz, Cilt 7, Say 74, Haziran 2006. SOMUNCUOLU, Anar, Rusya Federasyonunda Merkez-Blge likilerinin Ekonomik Boyutu, Kadim Komumuz Yeni Rusya, Haz. Ylmaz TEZKAN, stanbul, lke Kitaplar, 2001. STANKEV CH, Sergei, Russia in Search of Itself, The National Interest, Summer 1992. STAROVO TOVA, Galina ,A Democratic House of Cards, Transitions, Cilt 5, Say 6, 1998, 35-36. AH NOLU, Cokun, Trkiye ve Rusya Federasyonu Asndan Kafkasya ve Orta Asyann nemi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 85, ubat 2004. EN, lker Gkhan, Rusya Federasyonu Siyasal Sistemi, Eskiehir, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar, 2004.

153

TADEM R, Fatma, Taliban Balamnda Blgesel ve Kresel Gvenlik Sorunlar zerine Deerlendirme, Uluslararas Gvenlik Sorunlar ve Trkiye, Ed. Refet Y NAN, Hakan TADEM R, Ankara, Sekin Yaynlar, 2002. TADEM R, Hakan, Kafkasyadaki Gvenlik Sorunlar, Uluslararas Gvenlik Sorunlar ve Trkiye, Ed. Refet Y NAN, Hakan TADEM R, Ankara, Sekin Yaynclk, 2002. TATEK N, Fehim, Kafkasyann Yeni Alev Topu Kabardey-Balkar, Radikal, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=167883, 24 Ekim 2005. TATEK N, Fehim, Kafkasyann Zor Ekonomi-Politii, Kafkas Vakf Blten Dergisi, http://www.kafkas.org.tr/hakkinda/bulten/bulten_8_kafkasyanin_zor_ekonomi _politigi_.htm TATEK N, Fehim, Sava Yorgunu Bir lke, http://www.kafkas.org.tr/ajans/Savas_yorgunu_Cecenya.htm, Ekim 2001. TAVKUL, Ufuk, Etnik atmalarn Glgesinde Kafkasya, stanbul, tken Yaynlar, 2002. TAVKUL, Ufuk, Kafkasyann Corafi Konumu ve Stratejik nemi, http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0090_kafkasyanin_cografi_kon umu_ve.htm TAVKUL, Ufuk, Tarihi ve Etnik yapsyla Kafkasya, Yeni Trkiye Dergisi, Yl 3, Say 16, Temmuz-Austos 1997. Tercman ,Olaylar Kontrol Edilemez Boyutta, 11 Temmuz 2005. TIKOV, V.A., FILIPPOVA, E.I., Eski Sovyet lkelerinde Etnik likiler ve Sorunlar, Ankara, ASAM Yaynlar, 2001. TOLZ, Vera, Forging the Nation: National Identity and Nation Building in Post-Communist Russia, Europe-Asia Studies, Cilt 50, Say 6, 1998. TOUMARK NE, Alexandre, Gemite ve Gnmzde Kuzey Kafkasyann Jeopolitik nemi, 2023, Say 31, Kasm 2003. USLUBA, Fevzi, SSCBden Sonra Sra Rusyada M? Afganistan, Kresel Terr ve ABD mparatorluklarn Batakl, stanbul, Toplumsal Dnm Yaynlar, 2005. NKARACALAR, Ekrem, 21. Yzylda Rusya ve D politikas, 3 Temmuz 2006 http://www.haberrus.com/?pid=3349&Keyword=ekrem

154

WEHRSCHUTZ, Christian F., Rus Fikriyatnn Paras Olarak Avrasyaclk, Menfaatler atmas Ortasnda Trkiye, Haz. Ylmaz TEZKAN, Ankara, lke Kitaplar, 2000. YALINKAYA, Alaeddin, Kafkasyada Deimeyen Stratejiler, http://www.tasam.org/index.php?altid=1539, 10 Ocak 2007. YANAR, Sava, Trk-Rus likilerinde Gizli G Kafkasya, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2002. YAPICI, Utku, Avrasyaclk-Atlantikilik kileminde Rus D Politikas: Putin ok Boyutlu Uygulamalara Yneliyor, Cumhuriyet Strateji, Say 16, 18 Ekim 2004. Zaman Gazetesi, Rusya NATOda...Tekrar Dnn!, http://arsiv.zaman.com.tr/2001/12/04/strateji/strateji.htm

155

ZET
Rusya Federasyonunun d politikas, hem lke ii belirsizlikler hem de uluslararas ortamdaki deimenin etkisiyle farkl eilimler gstermitir. ki kutba dayal sistemin sona ermesi ve tek sper g olarak ABDnin ortaya kmas ile ekillenen dnyada Sovyetler Birliinin varisi olarak kurulan Rusya Federasyonu, kurulduu ilk yllarda siyasi belirsizlikler ve ekonomik zorluklar yaamtr. ktidarda bulunan kadrolarn da etkisiyle Batya ynelen d politika anlay lkedeki durumu deitirmemitir. Yakn evre Doktrini ile birlikte terk edilen Atlantiki gr, yerini Avrasyac d politikaya brakmtr. Eski Sovyet topraklar zerindeki nfuzun devam arzusu ve bu blgenin hayat sahas olarak kabul edilmesi, Rusyann bu blgede daha etkin hareket etmesini beraberinde getirmitir.

Putinin iktidara geliiyle lke iinde gerekletirilmeye allan merkezileme ve yakn evrede kontroln elde tutulmas, Rusyann ayakta kalmas ve eski gcne kavumas asndan nemlidir. Ulusal gvenliin salanmasnda da yakn evrenin nemi byktr. zellikle Kafkasya blgesi, Rusya Federasyonunun kendisine ynelebilecek tehditlere kar kontrol altnda tutmak istedii bir tampon blgedir.

Kafkasyann kuzey ve gneyindeki sorunlarda Rusyann yaklam kendi topraklar iinde kalan Kuzey Kafkasyada ayrlklara kar dnsz, sert bir tutum; snrlar dndakilere kar ise ilgili devletler aleyhinde kullanabilecei kozlar olarak ortaya kmtr. een sorununda izledii sert politikalar nedeniyle blge lkeleriyle ve Bat ile sorunlar yaansa da Rusyaya kar somut bir adm atlamamtr. Rusyann Kafkasyann bamsz lkelerindeki sorunlarda izledii tahrik edici politikalar blgede denetimin elinde olmas amacna yneliktir. D politika nceliklerinde ilk srada yakn evrenin yer almas, konumu ve barndrd sorunlar itibariyle Kafkasya blgesini Rusya Federasyonunun d politikasnda ne

156

karmaktadr. Enerjinin d politikada belirleyici olmaya balad bu dnemde Kafkasyann nemi daha da artmaktadr. Ancak, 11 Eyllden sonra terrizmi gereke gstererek eenistanda daha rahat hareket etmeye balayan Rusya, ayn sebeplerle ABDnin blgeye giriine engel olamamtr. ABDnin blge lkelerine yaknl, elde ettii sler Rusya aleyhine gelimelerdir ve nmzdeki dnemde Kafkasya ve Karadeniz, iki devlet arasnda nemli bir ekime alan olacaktr.

D politikasnda Bat ile ilikileri bozmadan Asyada da birtakm ittifaklar iinde yer alan Rusya, Avrasya ad verilen zengin corafyada blgesel bir g olma yolunda hareket etmektedir. Dnya siyasetinde ok kutuplu sistemi savunmakta ve bu sistem iinde yerini almak istemektedir. zledii ok ynl d politika Rusyaya bu amacnda yardmc olacaktr. Geni topraklaryla, nfusuyla, zengin enerji kaynaklaryla, nkleer gcyle gzard edilemeyecek bir g olan Rusya Federasyonu, bu niteliiyle daha salam temeller oluturarak gcn pekitirecektir.

157

ABSTRACT By the influence of both domestic uncertainties and changes in international stage, foreign policy of Russian Federation has shown different inclinations. Russian Federation which is the natural inheritor of Soviet Unions has survived political uncertainties and economical difficulties in its first years as the world reshaped by the end of two-pole global political system and USA appearing to be sole super power. The foreign policy approaches leaning towards West with the influence of the governing forces in charge has not helped as well. Near abroad doctrine which is abandoned with Atlantic thinking has been replaced with Euroasian foreign policy. Having the desire of ruling in the old Soviet soils and accepting those regions as living areas have endep up Russia to be effective in its moves in those regions.

Attempts of implementation of controlling peripheral regions and centralization as Putin starts governing the country has been important for Russia's standing on its own and recovering to its old days' power. Peripheral regions have been crucial on establishing national security as well. Especially Caucasian region has been a buffer by means of which Russian Federation controls the threats headed for itself.

The approach of Russia in dealing with the problems in North and South of Caucasian region has appeared as handling the cases without tolerance occuring in its soils in Northern Caucasia and using the cases as trumps against the interested countries occuring beyond its boundaries. As Russia has problems with countries in region and Western countries due to harsh policies pursued in Chechnya problem, nothing effective could be done against it. The agitative policies pursued in the indepedendent countries of Caucasian has been due to the purpose of holding control the region. As Peripheral regions being in high priority in its foreign policies, Caucasian

158

region in Russian foreign policies has the highest priority regarding to its geographical position and problems it contains. As the energy starts to have bigger impact on describing foreign policy, importance of Caucasian region becomes more important. However, after 9/11, Russia using terrorism as a justification to freely move in Chechnya could not prevent USA to enter the region for the very same reasons. USA having close relations with countries in region and establishing military bases have been the development against Russia and in the coming future Caucasian and Black Sea will be an important contention region between two states.

In its foreign policy, Russia taking place in several alliances in Asia, without destroying relations with Western Countries, proceeds to be a regional power in a rich geograpy called Euroasia. It advocates multi polar system in world policy and claims to be in that system. multi aspect foreign policy followed by Russia will help in this objective. Russian Federation which can not be disregarded due to its vast lands, population, prosperous energy resources and nuclear power will consolidate its power as it stands on robust grounding with these characteristics.

You might also like