Evrenin ulu mimarina ermek iin, lp, lp dirilmek ne zevkli; her hrpalan bir tembih sayarak silkinip kendine

gelmek ne ho ve bin bir bdire iinde midini koruyarak, gelecei kucaklamak ne byk bir kahramanlk! KUANTUM FZNN DNDRDKLER Kuantum dnyasna girmek isteyen kii, makro-leme ilikin btn mantk, sezgi ve bilgilerini bir kenara brakmak zorunda. nk bu iki lem tamamen farkl ve burada taneciklerin, Gne etrafnda dnen bir gezegenden farkl olarak, izledii belli bir yol ve igal ettikleri belli bir konum yok. Tanecikler ayn anda birok yerde bulunabilirler. Klasik fizik gemite Batdaki "evren" grne cevap verebiliyordu. Zira ne makro kozmos, ne mikro kozmos kavramlar olumutu. Atom, proton, kuvark, galaksi veya evrensel ekim gibi konular sz konusu deildi. Modern fizikteki gelimeler ise, birbirinden ok farkl iki dnyann birlikte varolduunu ve varlklarn birlikte devam ettirdiklerini ortaya koydu. Bir yandan bizi evreleyen bildiimiz dnya: talar, aalar, yldzlar, ksacas makroskopik lekteki evren (bu evren klasik fizik tarafndan tanmlanmt zaten). Dier yanda, kuantum fiziinin kanunlar ile trif etmeye altmz atomlarn ve atom alt taneciklerin mikroskobik dnyas. Her ne kadar makroskobik dnya da atom ve taneciklerden oluuyor ise de, kuantum dnyasna girmek isteyen kii, makro-leme ilikin btn mantk, bilgi ve sezgilerini bir kenara brakmak zorunda. nk bu iki lem tamamen farkl ve burada taneciklerin, Gne etrafnda dnen bir gezegenden farkl olarak, izledii belli bir yol ve igal ettikleri belli bir konum yok. Tanecikler ayn anda birok yerde bulunabilirler. Yani lein farkllamasyla maddenin davran oran deil, mahiyet asndan deiim gsteriyor. Byk lekli madde ile kk lekli madde arasndaki bu ikiye blnmeyi anlamak kolay deildir. Klasik ve kuantik alanlar arasndaki snr izen esrarengiz blgede anlalmayan baz eyler vardr. Bu karanlk no man's land blgede ne olmaktadr ki, tabiat kanunlar ve dnyann alglanmas byle birden deiime uramaktadr? Dardaki insanlarn gznde kuantum fizii esrarn koruyor. Fakat bilim adamlarna gre hibir teori bu kadar faydal olmasa gerek: nesnelerin rengini, atomlarn stabilitesini, yldzlarn enerjisini ve tm kimyasal reaksiyonlar aklama imkan veren kuantum fiziidir. Hibir teori bu

denli snanamamtr. Hibiri bu denli geni bir alan kapsamamaktadr (en kk boyutlardan byk lekteki baz kuantik olaylara kadar, sper iletkenlik gibi). Kat hal fizii, nkleer fizik, tanecik fizii, elektronik, kimya ve dierlerinin kuantik zellik gsterdii artk biliniyor. Ve zellikle, hibir teori bu denli teknik uygulama dourmamtr. Aslnda gnlk hayatta eitli kuantik nesnelerden yararlanyoruz: lazerler, transistrler, bilgisayarlar gibi. Sezgilerin kr etmedii kavramlar Fakat btn baarlarna ramen kuantum fizii yeni tartmalar da beraberinde getirmektedir. ki sebepten dolay: birincisi, kuantum fizii kuantum dnyas ile klasik dnya (gzle grlen bizim dnyamz) arasndaki eksik halkay tamamlamak istemektedir. kinci olarak, kuantum fizii soyut ve sezgilere aykr kavramlar sz konusu eder. Bu kavramlar kuantum fiziinin yorumlanmasn zellikle hassas bir konu haline getirir. Bilim adamlar her gn bu kavramlarla kar karya geliyorlarsa da, artk onlar da bir "kuantik sezgiye" sahip olmulardr. Bu teoriyi konunun dndakiler iin bylesine etin yapan husus ise, halihazrdaki kavramlarla ifade edilemeyen, gl matematiksel bir formalizme dayanmasdr. Bazlarna, onu vulgarize etmenin imkansz olduunu syleten budur. Fakat vulgarize etmek gerektiinde, saduyu ve bilimsel mant ok eden nesneler ve durumlar iin iine girmektedir ve bunlar bizim gnlk tecrbelerimizle elimektedir. Kuantum fizii ne dalga ne tanecik tanr. Sadece, baz dalga zelliklerine ve baz tanecik zelliklerine sahip tek bir nesneler kategorisi tanr (dalga-tanecik ikilemi). Burada bir sebep daha ortaya kmaktadr: bu kuantik nesnelerin grnt eklinde tahayyl edilmesi imkanszdr. Bunlar belli belirsizdir, snrlar ve zellikleri durmadan deimektedir. zledikleri belli bir yol yoktur. zmlenemez ekilde birbirine karabilirler ve ayn anda birok yerde ve birok halde bulunabilirler. Sper pozisyon (birok hlin ayn anda birliktelii) sadece kuantumun bir zelliidir Kuantumdaki birok garipliin kkeninde sper pozisyon prensibi bulunmaktadr. Bunun anlam udur: bir atomun, bir taneciin veya dier btn kuantik sistemlerin karakteristik zellikleri onun "hli" olarak adlandrlan eyi olutururlar. Bir sistem iin birok mmkn hl sz konusu olduunda, bu hllerin toplam da (yani ayn anda hepsinin birlikte

varolma durumu) ayn ekilde mmkn bir hldir: bu taktirde sistem hllerin st ste akmas (ayn abda beraberlii) durumunda demektir. Bu temel prensip sayesindedir ki, bir tanecik ayn anda birok pozisyonu (konum) igal edebilir veya bir atom bir enerjiler sper pozisyonunda bulunabilir. Zorluk, dier dnyaya, bizim makroskopik dnyamza geildiinde balamaktadr. nk hallerin sper pozisyonu (st ste konumlanmas) bizim klasik evrenimizde dnlemeyen kuantik bir istisnadr. Kimse bir nesneyi (mesel bir kalemi) ayn anda iki yerde, veya bir arabay ayn anda iki viteste giderken grmemitir, gremez de. O halde, bir enerji halleri sper pozisyonunda bulunan bir atomun enerjisini lmeye altmzda ne olmaktadr? Bu sper pozisyon asla belirlenemeyecek, sadece onu tekil eden enerjilerden biri llecektir. Tpk bir sihirli denek darbesi gibi, lme giriimi, hllerin sper pozisyonunun, bir hal hari, kaybolmasna yol aacaktr. Peki bu hangisidir? Kuantum fizii bu soruyu cevaplamak istemiyor. Buna karlk, sper pozisyonu oluturan btn haller iinde llecek kesin hal tahmin edilemediinden, kuantum teorisi her hli lme ihtimali vermektedir. te kuantum fizii bu anlamda "ihtimalci" ve "non-determinist" olarak nitelendirilmektedir. Klasik fizikte ise, bir sistemin gelecei prensipte her zaman belirlenebilir kabul edilmektedir. Burada, sper pozisyon prensibini daha iyi anlayabilmek iin yle bir rnek verebiliriz: Kanatlar a,b ve c eklinde adlandrlm olan kanatl sabit bir vantilatrn almaya baladn dnelim. Kantlarn dnme hz yava yava artacaktr. Balangta herhangi bir noktadan (bu, gzlem yaptmz ve vantilatre gre sabit bir referans nokras olabilir) her bir kanadn geme hzn ve ann lebiliriz. Bu srada kanatlarn her biri mstakil ve ayr birer para olarak grlmektedir. Fakat hzn maksimum olduu anda artk tek tek kanatlardan deil, daire eklini alm bir grntden sz edilebilir (parack/dalga ikilemi) ve bu durumda belli bir anda sz konusu noktadan hangi kanadn getiini bilemeyiz. Her kanadn geme ihtimali ayndr, deriz. Hatta yksek dnme hzndan dolay, belli bir 't' annda bu nokta zerinde her kanadn da (neredeyse ayn anda) bulunabileceini dnebiliriz. Ayrca, teorik olarak elimizle kanatlardan birini tutmak istediimizde (bu, kuantum fiziinde lme ilemine karlk gelmektedir) dairev ekil hemen ortadan kalkar ve elimize tek bir kanat gelir (bu, sadece lm veya gzlem yaptmzda bilinebilir olma zelliidir ve yukarda szn ettiimiz sihirli denek durumudur). Fakat hangi kanadn geleceini nceden sala bilemeyiz. Peki herhangi bir anda dnme olayna mdahale ettiimizde elimize gelen herhangi bir kanadn, mesela "a" kanadnn ok ksa bir zaman sonra, bir sonraki denemede gelmemesi,

yani baka bir kanad tutmak iin ne yapmamz gerekir? te klasik fizikten farkl olarak bu sorunun cevab "hibir ey"dir. nk kanatlar ok sratli dnmektedir ve elimizin hz ile kanadnki karlatrlamayacak kadar farkl olduundan elimizle istediimiz an istediimiz kanad tutma yeteneinden yoksunuzdur (klasik lme cihazlaryla kuantik lemi lmenin imknszl). imdi buradan hareketle atom alt dnyasndaki ktle ve hz llerini dnelim. Tanecik boyutlarnn, arlklarnn ve bunlarn yapt periyodik bir hareket iin gereken zaman dilimlerinin ok, ok kk, buna karlk bu taneciklerinin hzlarnn ok yksek olduu (rnein, klasik bilgilere gre, bir elektronun atom ekirdei saniyede bir milyon tur atmas gibi) atom alt dnyasn anlamak istediimizde vantilatr rnei, buradaki olaylarn biraz daha akla yakn hale gelmesini salayabilir. te kuantum fiziinde mesele, lm iin iki ayr lemi (lme cihaz ile atom alt partiklleri) bir araya getirmekten kaynaklanmaktadr. Bu iki ayr lem arasndaki devasa boyut ve hz farkndan dolay, aslnda lm sonucunu aldmz an, lm yaptmz andan daha sonraki ve her eyin hemen deitii bir andr. Cihazn gsterdii lm sonucu, gsterdii ve bizim okuduumuz ana ait deildir. nk lmeye altmz partikln hz ve konumu her an deimektedir. nk 1028 gram dzeyindeki ktlelerin sz konusu olduu atom alt dnyasnda 1023 saniye mertebesindeki zaman aralklarnda (dorudan) gerek lm yapmak mmkn deildir. 1927'de Alman fiziki Werner Karl Heisenberg tarafndan "dalga paketinin redksiyon prensibi" olarak tarif edilen, sistemin bu ekilde bir haller sper pozisyonundan tek bir hale sramas iin bu lme esnasnda ne olmaktadr? Kuantik ile klasik, gzlenen nesne ile lme cihaz arasndaki snr hangi dzeydedir? Nihayetinde sz konusu nesne atomlarndan ve taneciklerinden yaplr. Aslnda bu hamur ok su gtrmektedir. Bazlar dalga paketinin tek bir hale indirgenmesini (redksiyon) gzleme, gzlemciye, hatta Amerikal fiziki Eugene Wigner'in yapt gibi, uura atfetmektedir. Saylar az olmayan dier bilim adamlar ise esas roln tesadfe verilmesinden pek tatmin olmu deiller. Kendi ifadesiyle, "Tanrnn zar att" dncesini reddeden Einstein bile kuantum fiziinin henz olgunlamadn, daha derin ve determinist bir temel teori bulmak gerektiini dnyordu. "Tanecik" deney sreci dnda da mevcut mu?

lmn getirdii sknt karsnda Amerikal fiziki Hugh Everett radikal bir cevap nerdi: bir haller sper pozisyonunun tek bir hle indirgenmesi sz konusu deildir; fakat her biri farkl bir evrende (veya farkl boyuttaki lemde) olmak zere btn mmkn hllerin gereklemesi sz konusudur. Aslnda bu "bir ok lem" teorisinin de dorulanmas mmkn deildir. nk saysz paralel evrenin kendi aralarnda iletiim yoktur. Teorinin kurucu babalarndan olan Danimarkal fiziki Niels Bohr daha temkinli, pragma tik ve ayn zamanda derinlemesine bir konu benimsemiti. Ona gre, dalga paketinin indirgenmesi, llecek kuantik sistem ile, mecburen klasik kabul edilen lm cihaz arasda mutlak bir snr varsayyordu. Yani salkl bir lm mmkn olmalyd. Burada lm ayrcalkl bir rol oynamaktadr, nk taneciin zelliklerini sadece lm belirlemektedir. lm dnda bu zellikler tarif edilmi deildir. Bu noktadan hareketle sylenebilir ki, bizatihi tanecikten bahsedilmemelidir, nk taneciin deney dnda da "var" olduu kesin deildir. Dnn ki, herhangi bir cihazla taneciklerin dnyasnda lm yapacaksnz. Sonuta bu cihaz da atom ve taneciklerden yaplm olduundan, lm zorlaacak, hata ihtimali artacaktr. nk lmek istediimiz partikller ve hareketleri cihazn her noktasnda zaten mevcuttur. Yani cihaz, lye tartya gelmeyen kendi deiim oranndan daha kk lekteki partikl ve hareketleri lmek istemektedir ki, belki kendi deiimi lmek istediini rtmekte, glgelemektedir. Bir kamyonu kantarda, bir karpuzu manav terazisinde tartmak kolaydr. Kuyumcu terazisi birka gram (hatta miligram) leinde altnlar tartacandan daha hassas olmas gerekir. Ktle spektrometresi ise bir eit atom terazisidir. Fakat atomu oluturan nkleon (proton, ntron) ve elektronlarn tartlmas, hareketlerinin, konum ve hzlarnn llmesi giderek imkanszlamaktadr. Kuantum kavramlar zerinde 30'lu yllara kadar sregelen zengin ve hareketli tartmalar zamanla brakld. Denklemler iyi yryordu, geriye kl krk yarmak kalyordu. zellikle de kuantik-klasik geiiyle ilgili problemler konusunda. Fakat onlarca yl boyunca bir arpa boyu kadar bile mesafe kat edilmedi. Buna ramen 1935'le birlikte, Kuantum Mekanii'nin kurucularndan Erwin Schrdinger bu gizemli "dalga paketinin indirgenmesi" fikrinin samaln vurgulad. Mantn sonuna kadar zorlayarak mehur "dnce deneyi"ne ba vurdu (bu noktada Karl Popper'in de katklar oldu). Bu deneye gre, skca kapatlm bir kutuya hapsedilmi bir kedi tahayyl ediyordu. Kutuda ayrca radyoaktif bir atom ve zehir yayan bir cihaz bulunuyordu. Radyoaktif atom bozunduunda, ldrc dzenek harekete geiyor, zehir kutuya yaylyor ve kedi lyordu.

Ortamlarnn kurban kuantik sistemler Fakat radyoaktif bozunma (desintegration) kuantik bir olaydr: yani bozunma llmedike atom "bozunmu ve bozunmam" bir haller sper pozisyonundadr. u halde kutuda zehir-atom ikilisiyle kedi-cihaz sistemi, "bozunmu atom-l kedi" ve "bozunmam atom-canl kedi" eklindeki iki halin sper pozisyonunda bulunmaktadr. Ve biz kutuyu ap bakmadmz mddete her iki hli bir bakma ayn anda mevcut dnrz. Ksacas, lm gerekletirilmedike, kedi hem l hem diridir (bir futbol mann sonucunu renmediimiz srece zihnimizde srekli ihtimalin dolamas gibi). Aslnda bu deney pek mkul bulunmad, nk bir kediyi bir tanecikten temelde ayran husus anlalmadka gsterilmesi de zordur. Bu her zamanki "kuantik-klasik snr" problemidir. Bu durumda hem teori hem de deney cephesinde gelime kaydedilmesi iin 80'li yllar beklemek gerekecekti. 1982'de Los Alamos (ABD) Mill Laboratuar'ndan aratrmac Wojciech Zurek daha nce ileri srlm fakat gelitirilmemi, basit fakat dhiyane bir fikri yeniden ele ald: buna gre bir lmde dalga paketinin indirgenmesine yol aan ey, sistemin evresiyle (cihaz) olan etkileimdir. Daha genel olarak kuantik nesneler evrelerinden asla tam olarak izole deildirler. Bundan, sistemle karlkl etkileime giren her ey anlalr: cihaz, hava moleklleri, k fotonlar. yle ki, gerekte kuantik kanunlar nesneye ve onu evreleyen ortamdan oluan btne uygulanmaldrlar. Zurek evreyle olan bir ok etkileimin sistemin kuantik giriimlerinde ok hzl bir bozulmaya yol atn gsterdi. Makroskobik bir nesnede mesel bir kedi atomlardan her birinin evresinde, kendisiyle etkileim yapan dier bir ok atom bulunmaktadr. Btn bu etkileimler, neredeyse aniden kaybolan bu yzden de btne tesir edemeyen ve kendinin varln bizim grdmz ekliyle devam ettirmesini salayan bir kuantik giriimler paraziti meydana getirir. te kuantum fiziinin bizim leimize uygulanamama sebebi: sistemler asla izole deildir (kedi ise kuantik lee gre ok byk bir nesne olarak makroskobik lekte kendisini evreleyen ortam iinde izole bir ekilde grlr, ve evrenin onun zerindeki etkileri bu lekte yaplan lm srasnda ihmal edilecek kadar nemsiz kalr. Mesel kedinin arln lerken tylerin zerindeki su buhar molekllerini gremediimiz gibi, bunlarn kedinin arlna olan etkilerinin de ihmal edilecek kadar kk kabul edilir). Fakat atom alt dnyasnda lm yaparken atomlarn birbirini

etkiledikleri ve tek tek hibir atomun asla bir kedi gibi izole olamad gereiyle karlarz. Bu fenomen fizikte "dekoherans" olarak adlandrlr, nk bu, kuantik hllerin koheransnn (aralarndaki ahengin) bozulmasdr. Bir bakma lek kldke, atom-alt etkileimler artacandan, sistemlerin yap ve fonksiyon srekliliinin salanmas zorlamaktadr; bu da aka ortaya koymaktadr ki, trilyon kere katrilyon adet atomdan mteekkil, hem de canl zellii gsteren kedi gibi bir varln, dzenli ileyen bir sistem olarak devamll ancak her eye Kadir , Hay, Kayyum, Alim ve Rahim bir kuvvet Sahibi'nin yaratma ve yaatmasyla mmkndr (hem de makroskobik lek iin kalnlam lfet ve nsiyetimizin direnemeyecei lde). Dekoheransn hz sistemin btnlyle doru orantl olarak artar: 1027 tanecikten meydana gelen bir kedi 10-27 saniyede dekohere eder; yani kedinin kendi formunun bozulma (ve tekrar ayn formu kazanma) zaman ok ok kktr. Bu durum hem neden asla ayn anda hem diri hem l kedi gremediimizi aklar, hem de dekoheransn gzlenme zorluunu. Bizim zaman, maddeyi ve hdiselerin en kk kesirleriyle lme ve takip etme yeteneimiz yaratl gayemize uygun olarak belli bir snra kadardr. te bundan dolay, mesel bizim bir hzme eklinde grdmz k yaylm, aslnda birbirini k hzyla takip eden foton paketiklerinden yani aralarnda madde ve zaman kesiklii bulunan kuantlardan baka bir ey deildir. "Her nefs (her an) lm tadcdr (veya tadp durmaktadr)" anlam da verilen yet-i kerimenin ir mnlarndan birisi acaba, lemeyeceimiz kadar kk zaman dilimlerinde lp diriliyor olduumuz mudur? Aslnda lfetten dolay gibi bize basit gelse de, makroskobik lekte bir sistemin varln srdrmesi, ok kk zaman dilimlerinde gerekleen dengeleme halleriyle 1027 atomun her an (llebilecek en kk an) kediyi "kedi" formunda srdrecek ekilde bir arada olmas ok zordur. nk bir atom iin deil, 1027 atom iin her an birok hal sz konusudur. Ehl-i kefin, melekut leminin hakikatini anlatmak istercesine, "dalmaya tene eya, rahmet eli ekilse nasl bir arada durabilir?" anlamndaki szleri belki de bu hakikati ifade etmektedir. Gemite Bat'nn dnce dnyasnda belli bir arl olan "Tanr her eyi yaratt sonra kendi haline brakt, O detaylara karmaz ve tabiata mdahale etmez" eklindeki arpk anlay, yine Bat niversitelerinde gerekletirilen almalarla yerini, tam ve kll tevhid hakikatinin grlmesine, yksek bir tevhid inancnn gelimesine msait bir zemine brakyor. Son sz: bilimler gelitike tevhid hakikati kendini daha parlak

bir ekilde gsteriyor ve gsterecek. Kuantik bilgi Yakn zamanda yaplan dier teorik aratrmalar klasik ve kuantik evrenleri uzlatrma abalarn destekliyor. California Teknoloji Enstits'nden Murray Gell-Mann (1969 Nobel Fizik dll) ve Santa Barbara niversitesi' nden James Hartle dekoheransn zamanda geri dnmsz olduunu gsterdiler. Mesel bir tas kahve iinde erimi bir eker parasnn yeniden olutuu asla grlmez. Bylece zamann yn bulunur (gemiten gelecee), halbuki o zamana dein kuantum fiziinde olaylar geri dnml kabul ediliyordu. Paris IX niversitesi'nden Profesr Roland Omns ise, kuantik ekilde tecelli eden kanunlarn garipliklerine ramen (mmkn hllerin okluu vs.) bizim leimizde tek, determinist ve mkemmelen normal grnen fenomenleri spontan bir ekilde nasl meydana getirdiini gstermeye, zellikle canl sistemlerin en kk atom-alt birimden itibaren nasl organize olduuna, kinattaki madde ve hadiselerin mikro-lemden itibaren bizim alglama leimize hitap edecek ekilde nasl yaratldklarna cevap getirmeye alyor. Bu yzden molekler biyoloji bugn daha da kk alanlara nfuz ediyor ve neredeyse atomik biyolojiye dnme eilimi tayor. Sonuta, dekoherans teorisi fizikte yeni bir dnm noktas kabul ediliyor. Fakat zm ok yakn deil. Mesel fizikiler, bir akl tann neden sert olduunu, suyun neden normal artlarda 100 0C'de kaynadn anlamak iin katrilyonlarca tanecik zerinde hesap yapmak gerektiini sylyorlar. Atom-alt dnyasn tarif etmek iin makroskopik dnyada kullandmz bilimsel mantk ve saduyuyu aynyla uyarlamann doru olmadn, maddenin ktlesi, boyutu, dolaysyla hznn ve hareket tarznn deimesiyle, makroskopik fizik kanunlarnn da kkl deiiklie uradn, daha dorusu makro-lemi anlamak iin bunlarn kullanlamayacan gryoruz. Demek ki, makro-leme inildike buradaki san'at, mimar ve ileyi de hassas hale gelmekte, incelmekte, ilh kudret bu lemde bir baka ekilde tecelli etmektedir. Bugnn bilim adamlar laboratuarlarda renmektedirler ki, kinatta tek bir atom, tek bir atom iinde tek bir atom-alt parack bile hesapsz ve babo deildir. Maddenin knhndeki kudret cilvesinin ihtiamn grdmzde, Allah'n her an her eyi kendi takdiriyle var klp idare ettiine, kinatta O'nun ilim, kudret ve hakimiyetinin tecelli alan dnda kk bir yerin ve n'n bile kalmadna olan inancmz teyid

olunuyor. Gemite ve bugn Bat'nn dnce dnyasnda belli bir arl olan "Tanr her eyi yaratt sonra kendi haline brakt, O detaylara karmaz ve tabiata mdahale etmez" eklindeki arpk anlay, yine Bat niversitelerinde gerekletirilen almalarla yerini, tam ve kll tevhid hakikatinin grlmesine, yksek tevhid inancnn gelimesine msait bir zemine brakyor. Son sz: bilimler gelitike tevhid hakikati kendini daha parlak bir ekilde gsteriyor ve gsterecek. KAYNAKLAR H. Guillemot, "Comment la Matire Devient Relle", Science & Vie, Fvrier, no 977, Paris 1999 D. Lindley, "Quantum World", New Scientist's Guide, Reed Business nformation. London 1998 P. Yam, "Bringing Schrdinger's Cat to Life", Scientific American, June, v. 276, no 6, New York 1997.