Professional Documents
Culture Documents
Dr., Universitt Augsburg (Almanya) Bakan Baheehir niversitesi AB Merkezi Siyaset Bilimi Blm
Kafkasya ve Orta Asyada Trkiyenin Yeni Blgesel Politikas: D Politikann Ynelim Sorunsal
zet Souk Savan sona ermesi Trk d politikasn hem olumlu hem de olumsuz anlamda etkilemitir. Avrupa entegrasyonu balamnda nem kaybna urayan Trkiye bir taraftan da SSCB sonras istikrarszlaan bir Avrasya corafyasnda ciddi gvenlik sorunlarnn olduu bir blge ile komu olmutur. Dier yandan zellikle yeni post-Sovyet Trk cumhuriyetleriyle ilgili olarak doan frsatlar d politikada Trkiyeye yeni ynelim olanaklar sunmutur. Souk Sava sonras dnemde gerek gvenlik sorunlar gerekse yeni kar ve frsatlar temelinde Trk karar alclar siyasal, stratejik-ekonomik ve kltrel boyutlar olan yeni bir blgesel politika gelitirmitir. Bu makalede yeni Kafkasya ve Orta Asya blgesel politikas balamnda Trkiyenin ynelim sorunsal ele alnacaktr. Anahtar Kelimeler: Blgesel Politika, Trk Cumhuriyetleri, Kafkasya, Orta Asya, D Politika. Giri
T
1
rkiye iin, Souk Savan sona ermesini Bat ve Orta Avrupadaki mttefiklerinin aksine salt olumlu bir gelime olarak nitelendirmek mmkn deildir. Avrupa ktasndaki ideolojik blnmenin ortadan kalkmas, Avrupa entegrasyonu projesine tarihsel bir misyon ykleyerek tarihte ilk kez politik ve ekonomik anlamda birleik bir Avrupa yaratma ansn sunarken, gvenlik politikalar anlamnda Sovyetler Birliinin (SSCB) tarih sahnesinden silinmesi ile ortadan kalkan tehdidin salad nemli bir rahatlamay da beraberinde getirdi. Her ne kadar Trkiye asndan da yaylmac ynelimli Sovyet gcnn1 dalmas hatta
Bu konuda bkz. Ernst Tennenstedt, Die trkischen Meerengen im Zweiten Weltkrieg, Hamburg, 1981, s. 28.
15
Efe aman
bu noktada yalnzca ortak Trk-Rus snrnn ortadan kalkmasnn bile d politik anlamda byk bir neme haiz olduuna iaret etmeli olumlu olsa da, ardndan ortaya kan g boluu Trkiyenin iinde bulunduu blgede azmsanmayacak derinlikte bir gvenlik boluuna neden olmutur. Trk karar alclar Souk Savan sona ermesi ile Avrupa Birlii (AB) ve Avrupa gvenlii balamnda azalan ileve paralel olarak Trkiyenin Avrupa entegrasyonu balamnda nem yitirmesini bertaraf etmeye alrken, dier taraftan da yeni blgesel koullara uygun bir blgesel d politika gelitirme hedefini izlemilerdir. Bu d politik dalizm uluslararas ve Trk uzmanlarca eitli alardan farkl ekillerde deerlendirilmitir. Bu deerlendirmelerin balca ortak paydasn Trkiyenin Souk Sava sonras dnemde yeni bir potansiyel blgesel byk g olarak ortaya kt yorumu oluturmaktadr. 1990larn banda Avrupa Birlii (AB) balamnda nem kaybna urayan Trkiyenin yeni Sovyet sonras corafyada byk bir blgesel aktr ve buna paralel olarak kendi entegrasyoncu d politik ynelimini kabul ettirme potansiyeline sahip bir g olma olaslnn bulunduu fikri ciddi bir biimde savunulmutur.2 Elbette bu Sovyet sonras blgelerdeki devletlerin banda, Trk3 dillerinin konuulduu Kafkasya ve Orta Asyada bulunan lkeler gelmektedir. Bunlar eski Sovyetler Birliindeki nitelendirmeyle Birlik Cumhuriyetleri, 1991den bu yana ise bamsz Trk cumhuriyetleri olarak nitelendirilen Azerbaycan, Kazakistan, zbekistan, Krgzistan ve Trkmenistan olarak sralanabilir. Entegrasyoncu d politik konsept yaklamn benimseyen Trk karar alc2 3 Bkz. Wilfred Bredow ve Thomas Jaeger: Regionale Grossmaechte. Internationale Beziehungen zwischen Globalisierung und Zersplitterung, Opladen, 1994, s. 109. ngilizce ve Almanca kaynaklarda Trkiyede yaayan Trkler ile Azerbaycan ve Orta Asyadaki akraba halklar iin ayr kayramlar kullanlmaktadr. ngilizcede Trkiyedeki Trkler iin Turkish kavram kullanlrken Trkiye dndaki Trk soylular iin Turkic kavram kullanlmaktadr. Almancada da buna tekabl eden Trkisch ve Turk kavramlar kullanlmaktadr. Bu kullanm politik anlamda da Trkiye Trkleri ile Trkiye dndaki Trk soylu halklar birbirinden ayrmaktadr. Trkiyede Trk kavram hem Trkiyedeki Trkler, hem de Trkiye dndaki Trk soylu halklar iin kullanlmaktadr. Bu makalede Trkiyedeki yerleik kavram dikkate alnarak hem Trkiye Trkleri, hem de Kafkasya ve Orta Asyadaki Trk soylu halklar betimlemek iin Trk szc kullanlmakta, ancak Trkiye dndaki Trk soylular iin kullanlan Trk kavram trnak iinde yazlmaktadr. Bylelikle Trkler ile Trk soylular arasndaki fark ortaya konmak istenmektedir. Bu konuyla alakal algmalalar boyutu ve d kltr politikas, aada ayr bir balk altnda ele alnmaktadr.
Avrasya Dosyas
16
Kafkasya ve Orta Asyada Trkiyenin Yeni Blgesel Politikas: D Politikann Ynelim Sorunsal
larnn alglamalar, gerekse uluslararas akademik ya da devlet adamlarnca yaplan yorumlar zellikle, Trk dnyas ve bunun Avrasya corafyasnda Trkiyeye ykledii yeni rol konusunda hemfikirdir. rnein Amerikal devlet adam Henry Kissinger Adriyatikten ine kadar uzanan bir Trk dnyasndan4 sz ederken, dnemin Cumhurbakan Turgut zal 21. asrn bir Trk asr olaca dncesindeydi. Aslnda Trk karar alclar Trkiyenin nnde byk frsatlarn olduu konusunda byk lde uzlamt. Souk Sava sonrasnda Trk d politikasndaki en nemli sorunsal, Trkiyenin birden fazla corafi blgeye ait olan ana ynelimiydi. 1990larn banda Avrupa entegrasyonuna dahil olabilme zorluklar yaayan Trkiyenin yeni ynelimlerinin ve bunlar arasnda en fazla tartlan Trk cumhuriyetleri almn, II. Dnya Savann bitiminden bu yana sreklilik gsteren Avrupa yneliminin yerini alabilecei fikri, Trk d politikas zmlemelerinde ska deinilen baat bir yaklam olarak karmza kyor. Bu makalede, yukarda bahsedilen yaklamlar dikkate alnarak, Trkiyenin Kafkasya ve Orta Asya politikas yeniden yaplandrma mantyla deil, tme varmc analitik olarak inceleniyor. ncelikle Trk karar alclarnn bu yeni ilikilerle neleri hedefleyip hangilerine ulaabildii, Souk Sava sonras ortamda Trkiyenin d politik davranlar ve bunlarn yorumlanmas, tarihsel mirasn blge politikalarndaki yeri ve etkisi, blgeye ynelik politikalarn yerleme srecinde belirleyici etaplar, ilikilerdeki kltrel boyut, stratejik projeler ile gvenlik konular yer alyor. Ortak Miras ve Tarihsel Sre Trk karar alclarn alglamalarnda, Kafkasya ve Orta Asyada bulunan Trk kkenli halklara yaklamlarnn genel ilikiler iinde zel bir yere sahip olduunu ileri srmek yanl olmaz. Gerekten de Souk Savan bitiminden hemen sonra en youn uluslararas batsal ve siyasal ilikiler ann bu devletler ile kurulmas tesadflerle aklanamaz. Trkler, Kafkasya
4 Gn Kut, Yeni Trk Cumhuriyetleri ve Uluslararas Ortam, Bamszln lk Yllar. Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkmenistan, Ankara, T.C. Kltr Bakanl, 1994, ss. 9-24 ve 13. Avrasya Dosyas
2006, Cilt 12, Say 1
1
Efe aman
ile Orta Asyadaki Trklerle tarih, kltr, dil, din ve etnisite balamnda azmsanamayacak yaknlklara sahiptir. Bu yaknlklar Trkiye ile Trk devletleri arasndaki ilikilerde phesiz ki temel oluturmaktadr. Yabanc kaynaklarda da Trkiye ve Trk cumhuriyetleri arasnda var olan bu yaknlklarn nemine atfta bulunulmaktadr ve bunlarn ilikilerin hareket noktasn oluturduunun alt izilmektedir. Trk halklarn tarihini lineer bir yaklamla ele almak kolay deildir. Balangta ortak olan tarihsel varlklar, zamanla evrilerek ve birbirinden farkl tarihsel geliimler gstererek btnln yitirmitir. Geri arada tarihsel anlamda ortak paralarn varl sz konusudur, fakat bunlarn varl ortak bir tarih yazmna olanak tanmamaktadr. Anadoluda Trkler gnmze kadar kesintisiz olarak devletselliklerini ve bamszlklarn koruyabilirken Orta Asyada Timuriler dnemi dnda nemli bir devletsel geliim oluamam, kk ve blgesel hanlklar da zamanla Rus mparatorluunun gdmne girmi ve koloniletirilmitir. Rus igali organize bir asimilasyon politikas gtmtr5 ve blnerek ynetilen Trkistanda siyasal birlik kurulamamtr. Anadoluda ise Osmanllar nce blgesel, sonrasnda ise global bir imparatorlua doru evrilmi, zaten ulusal bilincin deil, dinsel kimliin mmet birincil kimlik olarak n planda bulunduu bu dnemde ii Safavilerin kontrolndeki ran, Osmanl mparatorluu ile Rus boyunduruunda bulunan Orta Asya hanlklar arasnda bir bariyer oluturarak ilikilerin gelimesini daha da olanakszlatrmtr.6 Milliyetilik ve milletleme sreleri ile birlikte 19. asrn sonuna doru Osmanl mparatorluunda ulusal tarih yazm yaylarak Osmanllarn tarihinin yalnzca Osmanl mparatorluu tarihi veya slam tarihinden ibaret olmad gerei kabul grmeye balamtr.7 Bu yeni tarihsel perspektif politik yaklamlara da ideolojik balamda yansyarak Trklk, Pantrkizm, Turanclk vb. kavramlarla ifade bulan romantik milliyeti5 6 7
2006, Cilt 12, Say 1
Gerhard Simon, Nationalismus und Nationalitaetenpolitik in der Sowjetunion, Nomos, Baden-Baden, 1986, ss. 372-374. Bu konuya ilikin ayrntlar iin bkz. Mehmet Saray, Rus gali Devrinde Osmanl Devleti ile Trkistan Hanlklar Arasndaki Siyasi Mnasebetler (1775-1875), Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1994, ss. 13-18. Yusuf Sarnay, Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar (1912-1931), stanbul, tken, 1994, s. 219.
Avrasya Dosyas
1
Kafkasya ve Orta Asyada Trkiyenin Yeni Blgesel Politikas: D Politikann Ynelim Sorunsal
lik anlamnda bir siyasal ve kltrel harekete zemin oluturmutur. Bu balamda Osmanl aydnlar ile Rus mparatorluu snrlarnda yaayan Trk dilleri konuan topluluklara ait aydnlar arasnda entelektel bazda ilikiler kurulmutur.8 Bu dnemde Osmanl Trkleri ile Rusya Trkleri arasnda entelekteller baznda ideolojik motiflerle desteklenmi bir ortak kimlik oluumunun balangcndan sz etmek yanl olmaz. Gaspral smail Bey, Hseyinzade Ali Bey, Aaolu Ahmet Bey ve Yusuf Akura, Rus mparatorluu snrlar iinde kalan Trk dil ailesine ait diller konuulan blgelerden gelmi ve dnsel anlamda Trk milliyetiliinin evrimine azmsanmayacak katkda bulunmulardr. Pantrkizm mefkuresi I. Dnya Savanda ttihat ve Terakki Frkas tarafndan d politikada aralatrlarak Osmanl mparatorluunun Jn Trk egemenliindeki yaylmac hedeflerinin merulatrlmasnda kullanlmtr. Osmanl Harbiye Nazr Enver Paa sava srasnda Rusyada, zellikle de Kafkasya ve Orta Asyada ortaya kan g boluundan yararlanlabilecei kansndayd.9 Bylelikle Turan idealinin ortaya kndan beri ilk defa Trke konuan halklar bir araya getirmek ve tek bir devlet ats altnda birletirmek somut bir d politika hedefi olarak ortaya konuyordu.10 Fakat birok cephede savaan Osmanl ordular Kafkasyay fethetmek iin arptklar Rus cephesinde I. Dnya Savann en dramatik yenilgilerinden birine uradlar.11 arlk Rusyasnn yerini 1917den itibaren SSCB alrken, 1919da Osmanl mparatorluu fiilen yklm ve Trk Bamszlk Sava balamt. Enver Paann Orta Asyada bamsz bir Trkistan iin savarken Tacikistanda lmesiyle ile birlikte pantrk hareketin artk gndemde olmas dnlemezdi.12 Zaten Trk milliyetilii 1919dan itibaren Anadoludaki Trk egemenliini tekrar salamak hedefine odak8 Bu konuda bkz. Efe aman, Trkische Aussenpolitik nach dem Ende des Ost-West-Konflkts: Aussenpolitische Kontinuitaet und Neuorientierungen zwischen der EU-Integration und neuer Regionalpolitik, Berlin, 2005, ss. 66-92. mer Lainer ve Tanl Bora, Die Turkrepubliken und die Trkei. Der zweite Anlauf, Zeitschrift fr Trkeistudien, 8/1 (1995), ss. 115-138 ve 118. bid. s. 118. Oral Sander, Siyasi Tarih (Bd. II), Ankara, mge, 2001, s. 272. Baymirza Hayit, Trkistan Devletlerinin Milli Mcadeleleri Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1995, s. 283.; mer Lainer ve Tanl Bora: Die Turkrepubliken und die Trkei. Der zweite Anlauf, Zeitschrift fr Trkeistudien, 8/1 (1995), ss. 115-138 ve 118. Avrasya Dosyas
2006, Cilt 12, Say 1
9 10 11 12
1
Efe aman
lanmt ve Trk aydnlar da topik pantrkizmin tersine Kuvay milliye hareketinin savunduu misak- milli snrlar iinde egemen ve bamsz bir devlet hedefini tek gereki yaklam olarak grmekteydi. Rus etkisinin baat olduu SSCB, arlk Rusyasndan devrald asimilasyon politikasn Kafkasya ve Orta Asyada da youn olarak uygulamaya devam ederek zellikle Trk dil ailesi iinde yapay yaz dilleri yaratm, bata Trkistan Birlik Cumhuriyetleri ad altnda zerk olmayan ynetsel sektrlere ayrarak Trk halklarnn ortak yaz dilini yok etmeyi baarmt. Bylelikle Trk halklar arasnda iletiim kurulmasnn da nne geilmi oluyordu.13 Kiril alfabesini kullanmak zorunda braklan ve aralarndaki anlama olana Sovyet dil politikalar ile ortadan kaldrlan SSCBdeki Trk halklar, Trkiyedeki Trkler ile de iletiim kurma ansndan yoksundu. Dahas cumhuriyetin kurulmas sonras Trkiyede gerekletirilen Latin harfleri temelinde ulusal alfabeye gei ve ardndan gelen dilde sadeletirme politikalar ile zaten Anadolu Ouz Trkesi ile dier Trk dilleri arasnda mevcut farkllklar daha da derinleiyordu. 1923 ylnda ilan edilen Trkiye Cumhuriyeti ile misak- milli snrlar iinde bir Trk ulus devletinin kurulmas ve ulus egemenliine dayal bir politik sistemin yerlemesi baarlmtr. Bu noktada Trk sosyal bilimci ve Trk ideolog Ziya Gkalpin pantrkist konseptinde ulalmas ngrlen ilk basamak Trkiyecilik14 gerekletirilmi oluyordu. Yeni kurulan Trk ulus devleti rksal temelde deil, ortak kader birlii temelinde, etnik, dinsel ve mezhepsel ayrlkl reddeden bir milliyetilik doktrinini kabul ediyordu15 ve bu balamda byk lde Gkalpi kavramla rtyordu. Orta Asyada ve Azerbaycanda da SSCB Birlik Cumhuriyetlerinde yaayan Trk halklarnn her birinde ayr bir uluslama sreci yaanyor ve Azeri, Kazak, Krgz, zbek ve Trkmen ulusal bilincinin SSCB etno-politikalarnca kabul ettirilmesi, tm Trk halklarnda ortak bir ulusal bilin oluma olasln tamamen ortadan kaldryordu. Bylelikle gemite en azn13 14 15
2006, Cilt 12, Say 1
Martin Malek, Sprachenpolitik in der Gemeinschaft Unabhaengiger Staaten (GUS), Osteuropa, 8/1994, ss. 743-759 ve 743. Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, stanbul 1955, s. 18. Suna Kili, Atatrk Devrimi. Bir adalama Modeli, Ankara, Trkiye Bankas Yaynlar, 1981, s. 238.
Avrasya Dosyas
10
Kafkasya ve Orta Asyada Trkiyenin Yeni Blgesel Politikas: D Politikann Ynelim Sorunsal
dan entelektel toplumsal katmanlar iin greceli geerlilie sahip dilsel iletiim olana da, 20. yzyldaki politik gelimelerle olanakszlayordu. II. Dnya Sava sonras ortaya kan uluslararas gruplamada Trkiyenin stlendii rol ve SSCBnin iki kutuplu sistemdeki konumu, Trkiye ve Trk halklar arasnda politik, kltrel ve ekonomik ilikiler kurulmasna olanak tanmyordu. Bu dnemde Trk halklarnn esir Trklerin konumlaryla ilgili ideolojik, akademik ve ansiklopedik almalar Trk i politikasnda olduka marjinalleen (pan)Trkler tarafndan gerekletiriliyordu. Trkiye ve Trke konuan halklar arasndaki tarihsel, dilsel, etnik, kltrel ve dinsel ortak miras 1990larn bana dek Trk karar alclar asndan d politika balamda bir anlam ifade etmiyordu. Trkiye-Trk Cumhuriyetleri likileri likilerin balang safhasndaki nemli belirleyici faktrlerden biri Trk kamuoyunun SSCBdeki soydalara kar artan ilgisidir. 1980lerin ikinci yarsna doru Kazakistan Birlik Cumhuriyetindeki olaylarn yol at trajedi bu konudaki nemli belirleyicilerdendi. Moskovadaki merkez Sovyet ynetiminin, Kazakistan Komnist Partisi Genel Sekreterliine bir Rusu atamasnn ardndan balayan milliyeti ynelimli rencilerin protesto gsterileri ve Azerbaycan Birlik Cumhuriyetindeki Ermenilerle yaanan Karaba sorunu ekseninde gelien Azadlk milliyeti hareket, Trk kamuoyunu SSCBdeki Trkler konusunda duyarl hale getirdi. Trk kamuoyundan farkl olarak Trkiyedeki politik karar alclar balangta bu gelimelere Souk Sava refleksleri ile yaklat ve gelimeleri SSCBnin iileri olarak alglad. Bu dnemde SSCB, Souk Savataki greceli gerilim azalmasna karn realpolitik anlamda hl olduka ciddi bir tehdit olarak alglanyordu. 1991de Cumhurbakan zaln SSCB ziyaretinde yalnzca Bakent Moskovay deil, ayn zamanda Kazakistan ve Azerbaycan Birlik Cumhuriyetlerini de gezi programna almas, bu balamda Trkiyenin d politikasndaki bir deiim sinyali olarak yorumlanabilir. 1991 Austosunda SSCBde Gorbaov ncesi eski dzeni yeniden salama amacn tayan ancak baarszla urayan darbe giriimi, SSCBnin zlme srecini hzlandrd ve Trk birlik cumhuriyetleri birbiri ardna
Avrasya Dosyas
2006, Cilt 12, Say 1
11
Efe aman
bamszlklarn ilan etti.16 8 Aralk 1991de Bamsz Devletler Topluluu BDT ( Soyuz Nezavisimh Gosudarstv) kuruldu ve Trkiye yeni bamsz Trk cumhuriyetlerini diplomatik olarak tanyan ilk devlet oldu.17 Gene bu cumhuriyetlerde d temsilcilikler aan ilk devlet de Trkiyeydi. Baz siyasal elitlerin Dileri Bakanl bnyesi dnda Trk cumhuriyetlerinden sorumlu bir bakanlk kurulmas nerisine karn bu fikir kabul grmedi.18 Bunun yerine 24 Ocak 1992 tarihinde Trk birlii ve Kalknma Ajans (TKA) kurularak Trkiyenin blgedeki kar alglamalarnn ve politik yneliminin altyapsn oluturacak, kurumsallama asndan da nem tayan nemli bir adm atlm oldu. TKAnn bata gelen grev alanlar ekonomi, eitim-retim, kltr, sanat, tarih ve tarihsel aratrmalar, dil ve alfabe, etnografya, turizm, idare, adalet, gvenlik, iletiim ve iletiim teknolojisi, evre, bilim ve teknoloji konularndaki ibirliinin koordinasyonunu kapsamaktadr.19 TKAnn kurulmas Trkiyenin Trk cumhuriyetlerine verdii ayrcalkl nemi ve d politik anlamda 1990larn bana dek yalnzca Balkanlar, kuzeydou Akdeniz ve komu Orta Douyu kapsayan blge tanmlamasnn artk Kafkasya ve Orta Asyaya kadar geniletildiini ifade etmektedir. Bamszln ilk dnemlerinde politika ve retorikte nemli bir karmaa hakimdi. Bu yalnzca Trk karar alclarnda deil, ayn zamanda Trk cumhuriyetleri liderlerinde de gzlemlenen bir durumdu. Bu noktadaki ana sorunsal ilikiler sarmalnn hangi yne doru geliecei sorusu oluturuyordu. Sz konusu olan iki tarafl gevek devletleraras ilikiler ile devletlerst entegrasyoncu kurumsal ilikiler arasnda derin farkllklar arz eden fikirlerdi. Dnya kamuoyu da Trkiyenin ortaya kan yeni opsiyonlar konusunda Trkiyeden yeni bir d politika alm beklemekteydi. Yeni bir alan olarak ortaya ktna inanlan Trk Dnyasnda
16 17 18 19
2006, Cilt 12, Say 1
Azerbaycan 30.08.1991de, zbekistan ve Krgzistan 31.08.1991de, Trkmenistan 27.10.1991de ve son olarak Kazakistan 16.12.1991de bamszln ilan etmitir. Reiner Fraitag-Wirminghaus, Keine grossen Brder. Der Einfluss der islamischen Welt in Zentralasien und in Aserbaidschan, Der berblick, 2/28 (1992), ss. 50-54 ve 53. rnein Alparslan Trke D Trkler konusunda koordinasyonu salayacak bir bakanlk kurulmasn nermiti. Bkz. Gareth M. Winrow, Turkey in post-soviet Central Asia, London 1995, s. 13. Umut Ark, nc alma Ylnda TKA, Avrasya Dosyas, 1995, ss. 163-182 ve 166.
Avrasya Dosyas
12
Kafkasya ve Orta Asyada Trkiyenin Yeni Blgesel Politikas: D Politikann Ynelim Sorunsal
Trkiyeye bir liderlik ansnn doduu grnde olan akademisyenlerin ve politikaclarn says az deildi. ABDli devlet adam Kissinger, Avrasya corafyasnda geni bir blgeyi kapsayan bir Trk nfuz alan ortaya ktn ifade ederken, Demirel de bu gre yakn dnyordu. zal daha da ileri giderek 21. asrn bir Trk yzyl olaca tahmininde bulunuyordu.20 Trk cumhuriyetlerinin liderleri de ortaya kan yeni Trk corafyasnda sk ibirliine atfta bulunuyordu. zbekistan Lideri Kerimov Trk cumhuriyetleri arasnda zel bir devletler topluluundan (commonwealth) vizyonundan bahsediyordu.21 Dahas Trkiyenin politik sistem zellikleri asndan da bu cumhuriyetlere rnek olabilecei sav yine gl bir biimde ne srlmekteydi. ABD Bakan George Bush, Trkiyeyi Trk cumhuriyetlerine model olarak lanse ediyor,22 NATO Genel Sekreteri Manfred Wrner sekler toplumu ve laik politik sistemi ile Trkiyeyi Batnn gvenlik karlar asndan Kafkasya ve Orta Asyada radikallemeye ve slamn politize edilmesine kar rnek olarak gsteriyordu.23 Batl mttefikler tarafndan lanse edilen bu grnt, Trk karar alclar tarafndan da memnuniyetle benimsendi. Trkiyenin, slam dnyas iindeki kendi zg politik sistemi ve gelimi demokrasi dzeyi genel anlamda Batyla uyumlu siyasi, ekonomik ve savunma ilikileri gelitirmesine olanak saladndan, Trk cumhuriyetlerinin karar alclar Trkiyenin politik sisteminin kendi lkelerinde uygulanmasn hedef semeye yneldi. rnein Krgzistan lideri Akayev bu balamda Trkiyeye resm ziyareti srasnda sekler ve demokratik Trk politik sisteminin lkesi iin model oluturduunu ifade etti.24 zbekistan Bakan Kerimov da ayn ekilde lkesinin Trkiyenin yolundan gideceini ilan etti.25 Aslnda tm eski Sovyet Trk devletleri laik bir politik sisteme ynelmiti ve
20 21 22 23 24 25 Abidin Bozda, Die Zentralasienspolitik der Trkei, Mir A. Ferdowsi (der.), Mittelasien von der Zweiten zur Dritten Welt? Arbeitspapiere zu Problemen der Internationalen Politik, No. 15, 1993, ss. 27-42, 33. Bess Brown ve Elisabeth Fuller, Die Trkei und die muslimischen Republiken der ehemaligen Sowjetunion, Sankt Augustin, 1994, s. 18. Ahmet T. Kuru, Trkiyenin Orta Asyaya Ynelii: Dokuz Asr Sonra Politika Deiimi, Mim Kemal ke (der.), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, 1999, ss. 128-151, 142. Gareth M.Winrow, Turkey in post-soviet Central Asia, London 1995, s. 13. bid. s.13. Bess Brown ve Elisabeth Fuller, Die Trkei und die muslimischen Republiken der ehemaligen Sowjetunion, Sankt Augustin, 1994, s. 18. Avrasya Dosyas
2006, Cilt 12, Say 1
13
Efe aman
bunu zellikle Batl lkeler ile kurmak istedikleri ilikiler iin bir nkoul olarak alglamaktayd. Trkiye, Trk cumhuriyetleri karar alclar iin Batl kurumlarla gerekletirdii entegrasyon dzeyi ile bu alglamalarnn doruluunu kantlyordu. Dahas Trk cumhuriyetlerinin karar alclar, Batl lkelerle ibirlii yapabilmek ve Batl devletler ile organizasyonlarla ilikiye girebilmek iin Trkiyenin Batya entegre konumundan yararlanabileceklerine inanyordu. Bamszln balang yllarnda yeni elde ettikleri egemenliklerini, eitli lkeler ile gerekletirdikleri ekonomik ve politik ortaklklarla pekitirmek ve zellikle de Rusyaya tek tarafl bamllklarn bu yolla en azndan greceliletirmek amacn gdyorlard. Bu bakmdan kendilerine diplomatik alanda destek olmaya niyetli Trkiye ile ilikilerini younlatrmak tm Trk ynetimlerde gzlemlenen bir ynelimdi. Gerekten Trkiye balangta bu beklentilere gereken ekilde yant verebildi ve yeni devletlerin Batl politik, ekonomik ve asker rgtlenmelerle iliki kurmada bir kap ac ve onlarn haklarn arayc diplomatik ilev stlendi.26 Trk cumhuriyetleri Avrupa Konseyi, OECD, IMF, AGIT, AB ve NATOda Trkiye aracl ile seslerini duyurma olanana sahip oldu. te yandan Ekonomik birlii rgtne, akraba cumhuriyetlerin ye olmasn salamaya ynelik yaklam ile Kafkasya ve Orta Asyann izolasyonuna son vermek iin adna politik tutumunu Asya blgesinde de srdrd. 1992 ylnda Kazakistan hari dier tm Trk cumhuriyetleri Trk diplomasisinin destei ile ECOya ye oldu.27 Trkiyenin dier bir projesi de Trk cumhuriyetleri arasnda kurumlam dzenli ilikilere olanak salayan bir rgtsel platformu hayata geirmekti. Bu konudaki en iddial ve prestijli diplomatik proje, ylda en az bir kez toplanmas ngrlen Trk Cumhuriyetleri Zirvesidir. Trk karar alclarnn balangta bu zirvelerden beklentilerinin, nihai hedef olarak uluslarst entegrasyonu ngren bir yaplanmay gerekletirmek olduunu sylemek yanl olmaz. Ancak bu balamda Trk karar alclar ile
26 27
2006, Cilt 12, Say 1
Heinz Kramer, Zentralasien im Interessensfeld der Trkei, Ebenhausen-Isartal 1995, s. 19. Bess Brown ve Elisabeth Fuller, Die Trkei und die muslimischen Republiken der ehemaligen Sowjetunion, Sankt Augustin, 1994, s. 19-20.
Avrasya Dosyas
14
Kafkasya ve Orta Asyada Trkiyenin Yeni Blgesel Politikas: D Politikann Ynelim Sorunsal
Trk cumhuriyetleri liderlerinin alglamalarna ve beklentilerine deinmek gerekiyor. Trk karar alclar bu platformu ortak sorunlara kar ortak pozisyon almak, var olan dilsel ve kltrel farkllklar azaltmak, ekonomik konularda ibirlii alanlar aarak bu ibirliini artan biimde gelitirmek, dahas, d politikadaki hassas meselelerde rnein Kbrs ve Karaba sorunlar ortak politikalar retmek gibi iddial konularda ilevselletirmek dncesindeydiler.28 Kafkasyal ve Orta Asyal Trk liderlerde ise yalnzca yukarda deinilen uluslararas alandaki yalnzlklarn eitli uluslararas platformlarda diplomatik ibirlii ile dengelemek amac ar basmaktayd. Elbette beklentiler farkl olduundan, Trkiyenin kendi vizyonunun gereklerini tam olarak gerekletirmesi beklenemezdi. rnein zirvelerde Trk tarafnca gndeme getirilen Trkiyenin gelitirdii petrol boru hatt projelerine destek olmak, Trkiye ve Trk cumhuriyetleri arasnda ortak bir pazar kurmak, ya da yeni cumhuriyetlerin Trk para birimini kabul etmelerini nermek gibi gerekilikten fazlasyla uzak teklifler, Trk cumhuriyetleri liderlerince reddedildi.29 Bu tekliflerin yol at bir reaksiyon da Rus karar alclarn Trk Cumhuriyetleri Zirvesine giderek daha fazla pheyle yaklamaya balamas ve Trk-Rus ekimesinin Souk Sava sonrasnda giderek daha fazla hissedilir hale gelmesiydi. Bu durum Trk cumhuriyetlerinin karar alclarn da rktyordu. rnein lkesinde nfusun yaklak yarsnn Rus kkenli olduu ve Rusya Federasyonu ile uzun bir snra sahip Kazakistann lideri Nursultan Nazarbayev, etnik ve dinsel bazda her trl organizasyonun kuruluuna lkesinin kar olduunu, yanl anlamalara mahal vermeyecek bir ekilde vurgulama gereksinimi hissetmiti.30 zbek lider slam Kerimov da diplomatik bir dil kullanmakszn lkesinin yalnzca Trkiye ile iliki kurmak istemediini ifade etmekteydi.31 Orta Asyal liderler Trkiyeyi Kbrs konusunda, Azerbaycan da
28 29 30 Cumhuriyet, 02.11.1992. Faruk en, Trkische ss. 267-270, 268. Nursultan Nazarbaev, Yzyllarn Kavanda, Ankara, Bilig, 1997, s. 200. Alntnn yapld eser: Kuru, Ahmet T., Uluslararas Otram ve Blgesel Entegrasyon Teorileri Inda Trk Birlii Meselesi, ke, Kemal Mim, der., Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul 1999, s. 152-210; s. 185. Dier bir kaynak iin bkz. Kramer, Heinz, Zentralasien im Interessensfeld der Trkei, Ebenhausen-Isartal 1995, s. 23. Ahmet T. Kuru, Uluslararas Ortam ve Blgesel Entegrasyon Teorileri Inda Trk Birlii Meselesi, Mim Avrasya Dosyas
2006, Cilt 12, Say 1
31
15
Efe aman
Karaba sorununda da desteklemedi. Trk Cumhuriyetleri Zirvesi Trk siyasal karar alclarnn alglamalarna ve beklentilerine ynelik entegrasyoncu bir platform, bir Trk Bloku ya da AB veya NAFTA benzeri bir kurumsallamaya sahne olamad. Dahas bu zirvelerin fonksiyon ve erekler balamnda kurumsallaamamasna paralel olarak toplantlarn devamlln salamak da, Trk siyasal elitlerinin ulaamadklar dier bir d politika hedef oldu. Gerek Trkiyenin rasyonellikten uzak beklentileri, gerek Trk devletlerinin bu konuda Trk karar alclarndan olduka farkl alglamalara sahip olmas, gerekse Trkiyede mevcut ekonomik kaynaklarn, acil destek bekleyen Trk cumhuriyetlerinin beklentilerini karlamaktan uzak olmas, te yandan Trk siyasal elitlerinin uluslararas blgesel dzende Trkiyenin d politika gcn gsterme kapasitesini olduundan daha fazla alglamas ve belki de bata gelen belirleyici faktr olarak Rus faktrn kmsemesi, yaplmak istenilenler ile yaplabilecekler arasnda bir dengesizlie neden oldu. Burada vurgulanmas gereken nokta, Trk karar alclarnn Trk cumhuriyetlerine ynelik d politika hedeflerinde bu yeni ynelimi dier ynelimlere bir alternatif olarak alglamadklardr. Bunun doru-yanl boyutunu bir kenara brakrsak sz konusu olan daha ziyade Souk Sava sonras d politika konseptinin daha geni bir evre tanmlamas yapmak zorunda kalmas ve dolaysyla Souk Sava srasnda izlenen rotaya gre ok boyutlu ve daha giriken bir konseptin genel olarak d politikada ar basmaya balamasdr. Bu noktada nem arz eden motif, aslnda yine Avrupa politikas kkenlidir ve Trkiyenin Souk Savan sona ermesinden sonra, zellikle AB entegrasyonu balamnda yaad deer kayb ve bunu dengelemeye alan ilev araydr. Dolaysyla Trkiye kendi ulusal karlarna gre bir Kafkasya ve Orta Asya politikas gelitirmeye almasna ramen, Batl bir devlet olarak hareket etmeyi yelemi ve AB zlemlerini buna tekabl eden biimde daima gz nne almtr. Buna gre NATO yesi olmas, laik ve demokratik deerlere dayanan bir devlet felsefesi ile Batl i politik sistemi ve Avrasyada Batl mttefikleriyle ibirliini gerek kendi kar alglamalar balamnda, gerekse Batl mttefiklerinin karlaKemal ke (der.), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, 1999, ss. 152-210; s. 155.
2006, Cilt 12, Say 1
Avrasya Dosyas
16
Kafkasya ve Orta Asyada Trkiyenin Yeni Blgesel Politikas: D Politikann Ynelim Sorunsal
rna paralel olarak dikkate almas zellikleri ile Trkiye Batya alternatif bir d politik ynelim hedefi gzetmediini kantlamtr. te bu nedendendir ki Trk karar alclar kendi alglamalarna gre gelime gstermeyen, Trk devletleriyle daha sk ve entegrasyoncu d politika ynelimlerinde ar olmakta direnmemiler, ilikilerin blgesel dzeninden kaynaklanan seyre kolay uyum salamay baarmlardr. Balang itibaryla Trkiyenin Kafkasya ve Orta Asya yneliminin en nemli hedefi olan, yeni bamszln kazanan lkelerle iliki kurmak ve bu ilikilere ivme kazandrmak, ksa bir srede baarlmtr. Dahas Trkiye bu devletlerin uluslararas topluma daha hzl katlmlar dorultusunda aktif rol oynayarak, dier bir d politik hedefine, yani bu lkelerin bamszlklarn pekitirmeleri ynnde onlara destek olma politikasn baaryla uygulamtr. Dier hedefler arasnda yer alan kltrel alana giren politikalar ve stratejik yeni ynelim, Trkiyenin Kafkasya ve Orta Asya politikalarnn nemli unsurlar olagelmitir. Bunlar aada daha ayrntl olarak ele alnacaktr. Trk D Kltr Politikas Trkiye ve Trk cumhuriyetleri arasnda gelitirilen ikili ve ok tarafl ilikilere paralel olarak dil, eitim, bilim ve teknik konularda ibirlii zemini hazrlamak zere ok sayda antlama imzaland ve proje hayata geirildi. likilerin balangcndan itibaren Trk karar alclar da ynelik kltr politikas olarak da nitelendirilebilecek ynelimi Kafkasya ve Orta Asya politikasnn temel talarndan biri olarak alglad. Kltrel alanda ibirliini younlatrmay hedefleyen bu politik alan, uzun vadede gelecekteki politik, ekonomik ve stratejik ilikiler ve ibirlii alanlar bakmndan bir yatrm olarak grld. Trk d kltr politikasnn en temel hedefi phesiz ki Trkiye ve Trk lkeleri arasndaki iletiimin gelitirilmesiydi. Dil alannda yaknlama salanmasna dair politik tutum bu anlamda Trk d politikasnn Souk Sava sonras birincil uzun vadeli karlarndan birini oluturmaktadr. Trk siyasal elitlerinin alglamalarna gre Trk halklar arasnda mevcut olan dil ortakl, SSCB sonras gelitirilen ve uygulanan kltrel ynelimli d politikann temelini oluturmaktayd. Bu konuya ilikin Trkiyede
Avrasya Dosyas
2006, Cilt 12, Say 1
1
Efe aman
ve uluslararas kaynaklarda dilsel akrabalk boyutunun kltrel ortakln bata gelen unsuru olduu konusunda fikir birlii vardr. Bu noktada Trkiye ile uluslararas kaynaklar arasndaki baz alglama farkllklarna deinmek yerinde olacaktr. Trkiye ile Trk halklar arasnda dil alanndaki akrabalk ya da yaknlk Trk akademisyenleri ve kamuoyu tarafndan genelde dilsel birlik olarak alglanagelmektedir. letiimin greceli olarak yeterli sklkta olmamas, bu konuda elbette bir rol oynamaktadr. Ancak bu balamda alglamalar asl etkileyen unsurun bir yerde ideolojik olduunu sylemek gerekmektedir. Bu gre aklk getirmek iin tarihsel alana girmek ve ksaca (pan)Trk ideolojik yaklama deinmek gerekiyor. Sosyopolitik gerekler ve bunlar yorumlayarak gr ve davran gelitiren karar alclar arasnda dinamik bir iliki vardr.32 deolojiler, karar alclarn alglarn etkileyen dier faktrler rnein tarih gibi mevcut gerekliin znel olarak alglanmasn etkiler. Yani karar alclar eldekini daima, koullu olarak tam geree tekabl eden bir biimde alglayabilir.33 deolojilerin bu ilevi, amaca ynelik34 davranlara yol amak ve politik anlamda bu deerlere gre hedefler ortaya koymaktr. Bu aslnda kamuoyu iin de geerlidir. Bu balamda Trkler ve Trk halklar arasnda mevcut olan ortaklklar tek dil iindeki diyalekt fakllklarna indirgemek yukarda bahsedilen ekilde anlalmaldr. Gerekten de (pan)Trk ideologlar dilsel anlamda tek bir Trk dili, yani Trke konusunu aletselletirerek Trk halklar arasnda ulusal bir bilin yaratmaya almtr. Osmanl tarihisi Ahmet Vefik Paann gsterdii lisan- Osmaninin aslnda byk bir dil ailesinin Bat kolu olduu gerei,35 Osmanl aydnlarn, filizlenmi olan milliyetilik akmlar arasnda dier akraba topluluklarn varl konusunda duyarl hale getirirken ayn zamanda pan karakterli bir Trk milliyetiliine de yol am oluyordu. Krm Tatar Gaspral smail Bey,
32 33 34 35
2006, Cilt 12, Say 1
Gottfried-Karl Kindermann, Zur Methodik der Internationalen Konstellationsanalyse, Gottfried-Karl Kindermann (der.), Grundelemente der Weltpolitik, Mnchen, 1991, ss. 106-144, 125. Gottfried-Karl Kindermann, Weltverstaendnis und Ideologie als Faktoren auswaertiger Politik, GottfriedKarl Kindermann (der.), Grundelemente der Weltpolitik, Mnchen, 1991, ss. 145-164, 152. Almanca: wertorientiert. Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey, London, 1968.
Avrasya Dosyas
1
Kafkasya ve Orta Asyada Trkiyenin Yeni Blgesel Politikas: D Politikann Ynelim Sorunsal
dilde, fikirde ve ite birlik talebiyle36 dile ideolojik olarak nemli bir yer atfediyor ve Tercman deneyimi ile de dilsel birlik konusunda almalarda bulunuyordu. smail Bey bununla tm Trk halklarnn aslnda Trk olduu konusundaki inancn37 kantlamaya almt. Ortak dil Azerbaycanl Hseyinzade Ali Bey iin de temeldi ve Osmanl Trkesi tm Trk halklarnca yksek dil olarak kabul edilmeli ve bylelikle dilde ortaklk salanmalyd.38 Trk dillerini Trkenin leheleri olarak alglama konusunun kkenleri grld zere 20. yzyl. bandaki (pan)Trk ideolojinin yaratt alglamaya dayanmaktadr. Bu konuda yalnzca akademisyenlerin bir kavram tercihinden sz edilemez.39 Ayn zamanda resm devlet syleminde de ayn terminoloji kullanlmaktadr.40 Bu terminolojik yaklam uluslararas terminolojiden farkllk gstermektedir. rnein ngilizce kaynaklar Turkish ve Turkic kavramlar ile, Almanca kaynaklar ise Trkisch ve Turk kavramlar ile dilsel farkllklar farkl dil olarak algladklarn belli etmektedir. Bu dillerin konuulduu lkelerde de Trkoloji bilim dal Trk dilleri arasndaki farkllklara diyalekt farkllklarndan ziyade dilsel farkllklar olarak iaret etmektedir. Trk kamuoyunda Trk halklar arasnda Trke konuulduu alglamasnn baat olmasndan dolay bu halklar Trk olarak alglamak da sz konusudur. Bu durumda Trkiyede rnein Kazak Trkleri veya zbek Trkleri gibi kavramlar gerek akademik gerekse resm yaynlarda kullanlmaktadr. Bu durum dolayl olarak Trk cumhuriyetlerinin karar alclarnn ve kamuoylarnn alglad ve bu cumhuriyetlerin tek tek resm tarihlerince de kabul gren kimliklerinin Trkiye tarafndan dolayl olarak da olsa kabul grmedii sonucunu dourmaktadr. Trk cumhuriyetleri halklar resm tarihlerine ve kimlik tanmlamalar36 37 38 39 40 David Kushner, The Rise of Turkish Nationalism (1876-1908), London, 1977, s. 12. Ali Engin Oba, Trk Milliyetiliinin Douu, Ankara, 1995, ss. 152. Tadeuzs Swietochowski, Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Ayerbaycan, stanbul, 1988, s. 91. Akademisyenlerin bu konudaki terminolojik yaklam iin karlatrnz Saray, Mehmet, Trk Dnyasnda Dil ve Kltr Birlii, stanbul, 1993. rnek olarak bkz. T.C. Dileri Bakanl, Kazakistan lke Raporu, Ankara, 1995. Dier lke raporlar da karlatrlabilir. Avrasya Dosyas
2006, Cilt 12, Say 1
1
Efe aman
na gre kendilerini Trk olarak alglamamakta, Trk kavramn bir st kavram olarak grmekte ve tpk Trkiye Trkleri gibi kendi mill kimliklerine sahip olduklar gereinden hareket etmektedir. Buna gre rnein Kazakistanda Kazak Trkleri nitelendirmesi kabul grmemekte, Kazak kavram ise Trkiyede algland gibi bir Trk Boyunu deil, Trklerden ayr bir milleti nitelemektedir. Bu kavram kargaas d politikada algmalalar ve bunlardan kaynaklanan alglama-hedef uyumazlnn yol at sorunlar dnda i politik alanda da bir tutarszla neden olmaktadr. Trk vatandalarn Trk milleti olarak ortaya koyan anayasal yaklam grecelilemektedir ve st kavram olan Trk kavramna dolayl olarak da olsa etnik bir yorum getirilmitir. Yukarda ele alnan konu grld zere terminolojik ve teknik bir konu olmasna karn d kltr politikalar balamnda son derece belirleyici bir politik boyut iermektedir. Alglamalarn olumasnda ideolojilerin rolne yukarda deinildi. Politik konseptlerin gelitirilmesinde de alglamalarn nemli bir rol oynadklarndan hareketle, Trk siyasal elitlerinin alglamalar dorultusunda kar tanmlar yaparken kullandklar kavramlarn, d politika hedefleriyle ilintisine de atfta bulunulmaldr. Ortaya konulan hedefler ile alglamalar arasndaki dorudan iliki Trk d kltr politikasnda somut biimde grlebilmektedir. Bu balamda Kafkasyaya ve Orta Asyaya ynelik d kltr politikasnn merkezinde iletiimin gelitirilmesi yani ortak dil eksenli bak hedefinin bulunmas tesadf deildir. Dilsel yaknl desteklemek yukarda bahsedildii gibi Trk d kltr politikasnn birincil hedefidir. 1990larda Trkiye ve Trk cumhuriyetleri arasndaki dilsel balar yeniden glendirmeye ynelik bir politika izlenmitir. Trkiyenin dil politikas Orta Asya ve Anadolu arasndaki geni corafyada dilsel iletiimi gelitirerek ortak bir yazl kltr oluturmaktr. Bu balamda Trk d kltr politikasnn faaliyet alan olan dil politikas Trk dilleri ya da Trkiyede algland ekli ile Trk leheleri ile Trke arasnda mevcut olan farkllklar ortadan kaldrmay hedeflemekledir, hatta yeni cumhuriyetlerde Trkenin yaz dili olarak giderek yerlemesini ama edinmektedir.41
41
2006, Cilt 12, Say 1
Fikret Trkmen, Trk Ortak Yaz Dili Problemleri, Avrasya Etdleri, lkbahar, 1994, ss. 81.86, s. 81.
Avrasya Dosyas
200
Kafkasya ve Orta Asyada Trkiyenin Yeni Blgesel Politikas: D Politikann Ynelim Sorunsal
Trkiye bu hedefe ynelik olarak 1990larn bandan bu yana Trk devletlerinde kendisininki ile ortak alfabelerin kabul edilerek yerlemesini youn biimde desteklemitir.42 Bu dorultuda TKA somut almalarda bulunmutur. rnein Ortak Yaz Dili Projesi (OYDP) TKAnn gelitirdii bir projeydi ve amac Trkiye ile Trk cumhuriyetleri arasnda bir yaz dili yaratmakt. 1993te OYDP erevesinde gerekletirilen Alfabe mla Konferans ve 1994teki Ortak Yaz Dili Sempozyumu bu proje kapsamnda toplanmtr ve ortak dil konusunu aratracak bir komisyon kurulmasna karar verilmitir.43 Ama 200 milyon insan tarafndan konuulan Trkeyi bir Birlemi Milletler dili haline getirmek olarak formle edilmitir.44 Ancak Trkiyenin youn abalarna ramen Trk Latin alfabesi Trk cumhuriyetleri karar alclar tarafndan aynen kabul edilmemitir. Bunun nedeni Orta Asya Trk dillerinin ve Azericenin dilsel farkllklar nedeniyle baz ek harflere gerek duymalaryd. Bylelikle Trkiye ve Trk cumhuriyetlerin Ortak Yaz Dili Projesi (OYDP) ve dolaysyla Trk d kltr politikasnn en nde gelen hedefi de gerekletirilememi oluyordu. Buna ramen Kafkasya ve Orta Asyaya ynelik gelitirilen d kltr politikas tamamen baarsz olarak nitelendirilemez. zellikle Latin harflerine geme konusunda Trkiye greceli olarak baarl olmutur. Tm Trk cumhuriyetlerinde Latin harflerine geme konusunda karar alnm,45 ancak uygulamada cumhuriyetler arasnda farkllklar gzlemlenmitir. rnein Azerbaycanda Latin harflerine tam anlamyla bir gei sz konusuyken, Kazakistanda Latin harfleri yerlememi durumdadr. Bu balamda alfabelerin topluma kabul ettirilmesinde, gerekli finansal kaynaklarn yetersiz olmasndan baat konumunu halen koruyan Rus dili ve kltrne kadar pek ok gereke saylabilir. Parasal kaynak aktarm konusunda tanmlanan politik kar ve hedefler ile mevcut finansal kaynaklardaki asimetriye yukarda deinilmiti. Rus dili ve kltrnn smrgeci arlk Rusyas za42 43 44 45 Bu konuda baz ayrntlar iin bkz Mustafa ner, Ortak Trk Alfabesi Hakknda Baz Notlar, Avrasya Etdleri, lkbahar 1998, ss. 71-79. Umut Ark, nc alma Ylnda TKA, Avrasya Dosyas, 2/2, 1995, ss. 163-182, s. 172. Karlatrnz bid. s. 172. Ali L. Karaosmanolu, Die neue regionale Rolle der Trkei, Europa Archiv, 15/48, 1993, ss. 425,434, s. 430. Avrasya Dosyas
2006, Cilt 12, Say 1
201
Efe aman
manndan SSCBnin dalmasna kadar resm dil konumundan da te eitimsel, akademik, sanatsal, edebi vb. kltrel alanlarda Trk halklarnn elitleri tarafndan benimsenmi olmas gerei, Trkiyenin Rusya ile dil ve kltr alannda rekabet potansiyelini olumsuz ynde etkilemektedir. Gelecek vadeden dier bir d kltr politikas alan da eitimdir. Bu konuda Trk cumhuriyetlerinden gelen yksekokul rencilerine sunulan burs olanaklar, Kazakistanda kurulan Hoca Ahmet Yesevi niversitesi ve Krgzistanda alan Manas niversitesi gibi akademik alanda temelleri atlan ibirlikleri Trk d kltr politikasnda nemli bir yere sahiptir. Bunun dnda Trk Milli Eitim Bakanl tarafndan kurulan 14 okul ile zel kurulularca alan 100den fazla okul46 bu politikann parasdr. Trk d kltr politikasn deerlendirirken bunun hangi kstasla yapldn belirlemek gerekmektedir. Bu noktada yukarda iaret edilen Trk karar alclarnn alglamalar ile reel durum arasnda fark anahtar bir rol oynamaktadr. D politika durum deerlendirmesi ve karlar ile bunlar dorultusundaki hedeflere ulalmas safhalarnda, karar alclarn balangtaki alglamalar baz alnrsa Trkiyenin ciddi anlamda bir hedef sapmas yaadn ileri srmek yanl olmazd. Ancak Trk karar alclarnn baz merkez alglamalarnn gerek duruma tekabl etmedii, yani Azeri ve Orta Asyal liderlerin alglamalarn yeterince dikkate almad istisna tutulursa, aslnda Trk d kltr politikasnn genel Kafkasya ve Orta Asya ynelimi iinde en etkili ve baarl alanlardan biri olduu sylenebilir. Trkiye, Blgesel Dzen ve Stratejik Perspektifler Kafkasya ve Orta Asya, bata hidrokarbon enerji kaynaklar olmak zere nemli yeralt zenginliklerine sahiptir ve bu nedenle gerek blgesel glerin gerekse global oyuncularn ilgi alanna girmektedir. Souk Sava ncesi ve sresince tamamen Rus egemenliinde olan bu blgelerde, SSCBnin tarih sahnesinden ekilmesi ile beraber byk bir oyundan sz edilmektedir. Kural tanmayan bu oyunda blgesel aktrler iin temel ama, enerji merkezi olan blgelerden hidrokarbon kaynaklarn baka blgelere nak46
2006, Cilt 12, Say 1
Bra Ersanl, ok Boyutluluu Yeniden Keif. Trkiyenin Trk Cumhuriyetleriyle birlii Aray, Aleaddin Yalnkaya (der.), Trk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar, stanbul, 1998, ss. 223.232 s. 229.
Avrasya Dosyas
202
Kafkasya ve Orta Asyada Trkiyenin Yeni Blgesel Politikas: D Politikann Ynelim Sorunsal
ledebilecek bir terminal konumuna gelmektir. Bu anlamda gerek Trkiye gerekse Rusya hem kapasiteleri hem de jeopolitik konumlar gerei ikisi de Avrasyal aktrler olarak Avrupa ve Asya ktalar arasnda transit lke olma zelliine sahiptir 1990larda rekabet eden iki blgesel g olarak belirmitir. zellikle petrol boru hatlar ile Kafkasya ve Orta Asyadan Avrupaya tanacak ham petrol konusunda bu iki blgesel g arasnda bir kar atmas yaand bilinmektedir. Taraflarn enerji kaynaklar konusundaki karlar elbette blgedeki potansiyel ile dorudan balantldr. Kaynaklar Hazar Denizi Havzasndaki (HDH) mevcut petrol rezervlerinin 25 milyar ile 200 milyar varil arasnda olduunu tahmin etmektedir. Bu tahminlere gre HDH dnya petrol rezervlerinin yzde 3 ila yzde 17sine sahiptir.47 Tahminlerdeki farkl rakamlar aslnda HDH blgesinin nemini etkilememektedir. Gelimi sanayi devletlerinin petrole bamllklar konusunda HDH blgesine stratejik ilgi gstermemeleri dnlemez. Bu stratejik hammaddeyi reten lkeler kadar petrol ve doal gaz nakledecek transit lkelerin de stratejik anlamda nem kazanaca HDH denkleminde ngrlmektedir. Bu stratejik satranta Trk ve Rus karlar 1990larn bandan bu yana tamamen elimektedir. Rusya Federasyonu SSCBnin dalmas ile birlikte en gl blgesel aktr olarak aktif bir d politika izlemektedir. Rus siyasal karar alclarnn alglamalarna gre eski SSCB topraklar, bugn de yakn d evre (blijniye sarubiyejye) politikas, 1990larn bandan bu yana blgedeki Rus stratejisini oluturmaktadr.48 Bu balamda HDH bu stratejik konsept balamnda Rus karlar asndan yaamsal nemi haiz blgelerdir. Trk karar alclar da SSCBnin ortadan kalkmasndan sonra HDH hidrokarbon kaynaklarna gerek tketici, gerekse potansiyel transit rota olarak ilgi gstermitir. Trkiyenin HDH blgesindeki hedefleri yle zetlenebilir: 1- Azerbaycanda retilen petrol bir boru hatt ile Trkiyenin
47 48 Frankfurter Allgemeine, 27.06.1998. Karlatrnz smail Soysal, Hazar Blgesinde Petrol ve Gaz Kaynaklar, Aleaddin Yalnkaya (der.), Trk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar, stanbul, 1998, ss. 19.22, s. 20. Hannes Adomeit, Konzeptionelle Leitlinien in der Aussenpolitik Russlands, Osteuropa, 4/5 51, 2001, ss. 353-365, s. 357. Avrasya Dosyas
2006, Cilt 12, Say 1
203
Efe aman
Akdenizdeki liman Ceyhana nakletmek. 2- Kazakistanda retilen petrol boru hatlaryla Trkiyeye nakletmek. 3- Trkmen doal gazn Trkiyeye nakletmek. Bu hedefler dorultusunda Boru Hatlar le Petrol Tama Anonim irketi (BOTA) gereken boru hatt projelerini gelitirmekle grevlendirilmitir. lk adm olarak Trkiye, Mays 1992de Trkmenistan ile 30 yllk doal gaz sevkyatn ve bu gazn Trk topraklar zerinden Avrupaya sevkiyatn ngren bir antlama imzalad.49 Proje iin ran ve Trkiye topraklarndan gemesi dnlen bir boru hatt ngrld ve Trk karar alclar ilk kez Avrasya-Akdeniz-Boru Hatt Projesi ana bal altnda Ceyhan hattn n plana kard.50 kinci nemli adm, Trkiye Petrolleri Anonim Ortaklnn (TPAO) Azerbaycan Petrolleri Konsorsiyumuna (APK) yzde 2,5 hisse ile katlm olmutur. APKnn grevi gelecekte Azeri petroln dnya pazarlarna nakledecek boru hatt rotalarn saptamakt. APK bu konuda olas rota alternatifi belirlemiti: Rusya Federasyonu rotas, Grcistan rotas ve Trkiye rotas. Trkiye rotas iin de gene alternatif sz konusuydu: ran (Azerbaycan-ran-Nahcivan-TR), Ermenistan (Azerbaycan-Ermenistan-Nahcivan-TR) ve Grcistan (Azerbaycan-Grcistan-TR). Bu alternatifler aa yukar 1700 km uzunluunda bir boru hatt ngrmekteydi ve projenin gereklemesinin 2,5 ila 3 milyar Amerikan dolarna mal olaca tahmin edilmekteydi.51 Kazakistan hatt iin ise gene alternatif rota gndemdeydi: ran (rann Basra krfezine), Rusya (Rusya zerinden Karadenizdeki Novorossisk Limanna) ve Trkiye (Hazar Denizi-Azerbaycan-Trkiye). Trkiye hattnn en byk dezavantaj Azerbaycan ile Nahvan arasnda Ermenistan topraklarnn bulunmas ve dolaysyla projenin tpk Azeri petrol konusunda olduu gibi nc lkelerin topraklarnn kullanlmasn zorunlu olarak
49 50 51
2006, Cilt 12, Say 1
T.C. Milli Eitim Bakanl, Trkiye ile Trk Cumhuriyetleri ve Trk Topluluklar Arasnda Yaplan Anlamalar, Ankara, 1993, s. 433. Bu konuya ilikin olarak bkz. Atakan Gl ve Ayfer Yazgan Gl, Avrasya Boru Hatlar ve Trkiye, stanbul, Balam Yaynlar, 1995, s. 33. Frankfurter Allgemeine, 27.06.1998.
Avrasya Dosyas
204
Kafkasya ve Orta Asyada Trkiyenin Yeni Blgesel Politikas: D Politikann Ynelim Sorunsal
ngrmesiydi. Trkiye opsiyonu, gereklemesi halinde 2200 km uzunluunda bir boru hattn ngrmekteydi ve yaklak 2,5 milyar Amerikan dolarna mal olmas beklenmekteydi. Rusya opsiyonu, Trk opsiyonuna gre daha avantajlyd, nk boru hatt eskimi teknolojisine ramen mevcuttu ve yalnzca yenilenmesi gerektiinden de daha ucuza mal olmas beklenmekteydi. 1998de Rusya hattnn yapmna balandnda52 artk Trk hatt iin yakn gelecekte pek ans kalmam oluyordu. Artan i tketimden dolay Trkiye 1990larn bandan gnmze kadar giderek doal gaza daha baml hale gelmektedir. 1980li yllardan itibaren SSCB Trkiyenin doal gaz ithalatnda nemli bir rol oynamtr. SSCBnin ykl sonrasnda Trk karar alclar Trkmenistan potansiyel olarak doal gaz ithal edebilecekleri bir ortak olarak alglamt. Trkmenistan mevcut rezervleri bakmndan dnyada nc sradadr ve bu lkede 8000 ila 20000 milyar metrekp doal gaz rezervi bulunduu tahmininden hareket edilmektedir.53 Trkmenistan doal gazn eski Sovyet cumhuriyetleri dnda dnya pazarnda dier lkelere de satmak istemektedir. Ancak mevcut boru hatlarnn SSCB planl ekonomisi erevesinde kuzeye ynlenmesi Trkmenistann dnya pazarna istedii oranda almas nndeki en byk engeli oluturmaktadr.54 Yukarda deinilen ikili antlama ve buna tekabl eden boru hatt projesi 1500 km uzunluunda bir boru hattn ngrmekteydi ve projenin maliyeti 6 milyar Amerikan dolar olarak tahmin edilmekteydi.55 Ancak boru hattnn gerekleebilmesi iin gereken politik uzlamaya varlamamas projenin nndeki en nemli sorundu. zellikle Amerika Birleik Devletleri (ABD) ekonomik yaptrm uygulad rann projeye dahil edilmesine kararl bir ekilde kar kmaktadr. Rus Federasyonu ise Trkmenistann gneye ve Batya ynelik boru hatt projelerine stratejik karlar temelinde olumlu bakmamaktadr. Hazar Denizinden Azerbaycana ynelen bir alternatif rota da zaman zaman gndeme gelse de, gerek finansal glkler gerekse politik
52 53 54 55 Laurent Ruseckas, Turkey and Eurasia: Opportunities and Risks in the Caspian Pipeline Derby, Journal of International Affairs, 54/1, 2000, ss. 217-236; s. 231. Roland Gtz ve Uwe Hallbach, Turkmenistan: Informationen ber eine unbekannte Republik, Teil 2,: Wirtschaft, Berichte des Bundesinstituts fr ostwissenschaftliche Studien (BIOST), 43, 1995, s. 11. bid. s. 11. Avrasya Dosyas
2006, Cilt 12, Say 1
bid. s.11.
205
Efe aman
gruplamalar projenin gerekleebilmesinin nnde nemli bir engel tekil etmektedir. Bak-Ceyhan Hatt balangtan beri gerekleme ans en fazla olan Trk projesiydi. Bunda en belirleyici faktr phesiz Azerbaycann corafi konumudur. Orta Asya ile Trkiye arasnda yukarda deinilen ulam sorunsal, projelerin nnde nemli bir engel olutururken, Azerbaycan ile Trkiye, aradaki Ermeni blgesinin dorudan balanty olanakszlatrmasna ramen komu lkelerdir. Grcistan ile kurulan iyi diplomatik ilikiler, bu lke zerinden Azerbaycana kara yoluyla balanmay mmkn klmaktadr. Azerbaycann ve Grcistann uluslararas topluma entegrasyonu Orta Asya lkelerine gre daha hzl gereklemektedir ve bunu Trkiyenin corafi konumundan kaynaklanan kpr olma zelliiyle, ABD ve Avrupayla byk lde uyumlu olan d politika ynelimi salamtr. ABD 1990larn bandan bu yana stratejik nedenlerle Trkiyenin Kafkasya ve Orta Asyadaki aktif d politikasn ve bu balamda yine stratejik bir sorunsal olan HDH petrollerini dnya piyasalarna ulatracak boru hatlarnn rotalar konusundaki Bak-Ceyhan Projesini (BCP) desteklemektedir. Balangta Trk karar alclar tarafndan tek alternatif olarak kavranan BCP, sonralar Rusyann blgede yzyllardr devam eden baat politik, ekonomik ve asker konumu dikkate alnarak tek opsiyon olarak sunulmaktan vazgeilmitir. Bu yeni d politik deerlendirme blgede Trkiyenin gcne orantl bir realist karar olarak nitelendirilebilir. Trkiye asndan nemli olan HDH petrollerinin Batya alan terminali olmak ve blgenin yeni aktrlerinin bamszlklarnn devamn desteklemektir. Rus Novorossisk hattnn varl, BCPnin gereklemesi ile zaten grecelileecek ve tekel olma zelliini kaybetmesi noktasnda Trk karlarnn gereklemesi anlamna gelecektir. nk Azerbaycan artk petroln salt Rusya zerinden satmak zorunda deildir. Ekonomik, ekolojik ve Trk ve dier Batl lkeler asndan stratejik bakmlardan BCPnin Rus hattna gre bariz stnlkleri olduu yadsnamaz. Novorossisk Limannn yllk kapasitesi 30 milyon tonken Ceyhan terminali 120 milyon tonluk kapasitesi ile stnlk gstermektedir. Dahas Rus liman Karadenizdeki hava koullarna baml olarak ylda 87 ila 100 gn faaliyet gsterebilirken, Ceyhan terminali tm yl boyunca tam kapasite ile hizmet verebilmektedir. Tanker kapasitesi bakmndan
2006, Cilt 12, Say 1
Avrasya Dosyas
206
Kafkasya ve Orta Asyada Trkiyenin Yeni Blgesel Politikas: D Politikann Ynelim Sorunsal
da Ceyhan Novorossiski glgede brakmaktadr. Novorossiskten (100000 DTW/Yl) tam kat fazla tanker kapasitesi ile (300000 DTW/Yl) BCP lehine nemli bir art getirmektedir.56 Bunun yannda Rus hattnn evresel alardan da olumsuz yanlar vardr. Trk Boazlarnn kullanmna muhta olan bu hat, zellikle stanbul Boaz seyir mevkiinde mevcut tanker trafiini younlatrmakta, tankerlerin baz yerlerde 700 metreye kadar daralan bu mevkide 32 km iinde 12 riskli manevra yapmak zorunda kalmas nedeniyle evre ve gvenlii tehdit etmektedir.57 Rus limannn tek alternatif olmas durumunda, katlanarak artacak tanker trafiini by-pass etmek de olanakl olmayacakt. Novorossiskin olumsuzluklar Rus karar alclarnca bilinmekte ve Ruslarn Karadeniz stratejisi ile etkisizletirilmeye allmaktadr. Karadeniz, Karadeniz Blgesi ve Kafkasya bu balamda Rusya tarafndan en yksek stratejik neme sahip blgeler olarak deklare edilmitir.58 Bu blgenin kilidi Trk Boazlardr ve Trk-Rus ilikilerinde yakn tarihe dek Rus tehdidinin daima hissedildii belirleyici merkezi rol oynayagelmitir.59 Ancak 21. yzyln banda Trkiyenin gerek uluslararas alandaki konumu gerekse blgesel gc bakmndan, gerekse devletler hukuku60 ve de facto uygulama alarndan Rusyaya boazlardan transit geie ynelik ayrcalk tanmas olas deildir. Kasm 1999da Trkiye, Azerbaycan ve Grcistan arasnda ABD Bakan Clintonn da katlm ile BCPnin hayata geirilmesine ynelik antlama imzaland ve projenin yapm aamasna geildi. Hattn 2010 ylna kadar tam kapasite ile hizmet vermesi beklenmektedir.61 BCP konusunda istenilen hedefe ulalm olmasnn Trk d politikas asndan reel Trk karlarnn Souk Sava sonras dnemde yeniden tanmlanarak alglan56 57 58 59 60 61 Bu rakamlar iin bkz. Mert Gkrmak, Trkiye Rusya likileri ve Petrol Tamacl Sorunu. Jeopolitik Bir Deerlendirme, Faruk Snmezolu, (der.), Deien Dnya ve Trkiye, stanbul, 1995, ss. 153.186, 179. Atakan Gl ve Ayfer Yazgan Gl, Avrasya Boru Hatlar ve Trkiye, stanbul,1995, s. 67. Rfat arol, Deimekte Olan Dnyada Trk Boazlarnn nemi ve Gelecei, Sabahattin en, (der.), Yeni Dnya Dzeni ve Trkiye, stanbul, 1992, s. 165. II. Dnya Sava sonras SSCB Trkiyeden Boazlarda s talep etmitir. Bkz. Ernst Tennstedt, Die trkischen Meerengen im Zweiten Weltkrieg, Hamburg, 1981, s. 28. Montreux Antlamas iin bkz. smail Soysal, Tariheleri ve Aklamalar ile Birlikte Trkiyenin Siyasal Antlamalar, Bd. 1 (1920-1945), Ankara, 1983, ss. 493-518. Laurent Ruseckas, Turkey and Eurasia: Opportunities and Risks in the Caspian Pipeline Derby, Journal of International Affairs, 54/1, 2000, ss. 217-236, ss. 230-236. Avrasya Dosyas
2006, Cilt 12, Say 1
20
Efe aman
mas dnda, Trkiyenin aktif blgesel politikasnn meyvelerini vermeye balamas anlamnda da sembolik bir anlam vardr. BCPnin gereklemesiyle birlikte blgesel sistemde deimelerin olmas kanlmazdr. Rus yaylmaclnn balangcndan bu yana Rus nfuzu blgede ilk kez bu kadar azalmaktadr. Dnyayla ekonomik ve politik-stratejik anlamda entegrasyonunu gelitirme ansna kavuan Kafkasya lkeleri Azerbaycan ve Grcistann Rusya karsnda bamszl giderek pekimektedir ve Trkiyenin eit ortaklklar baznda bu devletlerle her alanda ibirliini gelitirmesi daha da olanakl hale gelmektedir. Orta Asya ile ilikilerin gelimesine temel oluturabilecek projeler somutlatrlamamtr. Rusyann arlk ve Sovyet dnemlerinden bu yana Orta Asyada devam eden hegemonyas Kafkasyann tersine henz etkisini daha fazla hissettirmektedir. Bunda Orta Asyann Rusya, in ve ran arasnda hemen hemen izole olmu konumu nemli bir rol oynamaktadr. Bunun dnda SSCB dneminde ina edilen enerji boru hatlarnn tamamnn kuzeye ynelik olmas, zellikle petrol reticisi Kazakistan byk lde Rusyaya muhta etmektedir. Batyla ilikileri de Kafkas lkeleri kadar gelime potansiyeline sahip olmayan Orta Asya cumhuriyetlerinde Rusyann var olan blgesel karlar dorultusunda baat olma pozisyonunu korumas kolaylamaktadr. Bu blgede Trkiyenin Rusyay saf d brakarak onun yerini almas ekonomik gc bakmndan ksa ve orta vadede olanakl deildir. Trkiye enerji politikasn kendi finansal kaynaklar ile karlama potansiyeline sahip olmad gibi, blge devletlerinin gereksinim duyduu yatrmlarn karlanmasna ynelik mali olanaklar da Trkiyenin blgesel politikalar balamnda mevcut deildir. Sonu Trk d politikas asndan, Souk Sava ve Sovyet sonras dnemde yeni koullarda ortaya kan bu blgeyi grmezden gelmek dnlemezdi. Trkiye, yeni komular ve varolduklar sisteme ynelik bir blgesel politika ortaya koymak durumundayd, dolaysyla bu yeni d politika ynelimi bir zorunluluktu. Yalnzca Trk kar alglamalar balamnda deil, gerek gvenlik politikalar balamnda, gerek Trkiyenin transatlantik ilikilerdeki rol bakmndan, bu blgesel yeni d politika ynelime gereksinim duyulmutu. Bu anlamda, bu yeni d politika alan ortaya k koullar
2006, Cilt 12, Say 1
Avrasya Dosyas
20
Kafkasya ve Orta Asyada Trkiyenin Yeni Blgesel Politikas: D Politikann Ynelim Sorunsal
itibaryla Bat ile ilikilere alternatif olarak geliemezdi. Ne bu blgedeki ekonomik ibirlii potansiyeli bakmndan, ne de zellikle AB lkeleri ile gerekletirilmi ekonomik, asker ve politik entegrasyon bakmndan Kafkasya ve Orta Asyann reel olarak Trkiyenin AB ilikilerine alternatif oluturabileceini ileri srmek olanakl deildir. Adriyatik ve in arasnda bulunan Avrasya corafyas elbette Trkiyeye yeni d politika olanaklar sunmaktadr. Ancak bu olanaklar gereki bir biimde deerlendirmek ve blgesel politikaya reel koullara tekabl eden bir biimde yaklamak, yalnzca Trk d politikasnn baars anlamnda deil, blge lkelerinin orta ve uzun vadedeki politik konumlar bakmndan da nem tamaktadr. Bunun nedeni Trkiyenin blge lkeleri iin dnyayla entegrasyon anlamnda Batya alan kap olmasdr. Bu yalnzca corafi anlamda deil, politik ve ekonomik deerler bakmndan da byledir. Trkiye bu blgede ileyen Batl anlamdaki tek parlamenter demokrasidir ve Batl deerleri kendi dousunda temsil etmekte, bu zellikle ABye tam yelik srecinde giderek n plana kmaktadr. Balangta Trk karar alclar Trkiyede baat olan ve aslnda ideolojik eler de tayan alglamalardan hareketle bir taraftan blge lkeleri ile olan kltrel ortaklklarn gereklerle doru orantl kavrayamamlar, dier taraftan da Trkiyenin Avrasyadaki g politikalar balamndaki konumunu olduundan daha fazla takdir etmilerdir. Ancak zaman iinde Rusyann zellikle Orta Asyada mevcut asker, politik, ekonomik ve kltrel nfuzunu reel politik nedenlerden dolay kabullenmek durumunda kalmlardr. Bunu aslnda bir olumsuzluk olarak grmemek gerekiyor. Yeni bir blgesel politika gelitirilirken bunu blgesel dzene katlan dier aktrler ile etkileim iinde gelitirmek bir zorunluluktur. Dolaysyla Trkiye gereki temellere dayanan bir blgesel politika gelitirerek Souk Sava sonras ortaya kan bir gereklilie yerinde bir reaksiyon gstermitir. Gerek politik, gerek ekonomik ve stratejik bakmdan, gerekse d kltr politikalar asndan mevcut potansiyeli ile uyumlu bir ilikiler sistemi kurarak blgesel roln ortaya koymutur. Bu rolyle Trkiye blgenin istikrarn salamaya ve desteklemeye ynelik tutumunu kurumsallatrarak, kendi ulusal karlarn elindeki mevcut gle orantl bir biimde kavramtr. 21. yzyl banda Kafkasya ve Orta Asya politikas artk Trk d
Avrasya Dosyas
2006, Cilt 12, Say 1
20
Efe aman
politikasnn nemli bir parasn oluturmaktadr. Abstract The end of the Cold War has influenced the Turkish foreign policy both in a positive and negative way. Turkey at a lost in the context of the European integration became neighbour with a region without stability in Eurasia in which there are many serious security problems. On the other hand particularly connected with the post Soviet Turkic republics, Turkey has obtained new opportunities and new orientation possibilities. Both in the context of security matters and on the basis of new emerging interests as well as chances, corresponding to their own perceptions Turkish decision makers have created a new regional policy with political, strategically-economical and cultural components. In this article, the orientation question in the context of the new Caucasus and Central Asian policy is reviewed and by it, it is tried to locate the Turkish foreign policy after the Cold War. Keywords: Regional policy, Turkic Republics, Caucasus, Central Asia, Foreign Policy. KAYNAKLAR ADOMEIT, Hannes: Konzeptionelle Leitlinien in der Aussenpolitik Russlands, Osteuropa, 4/5 51, 2001. ARIK, Umut: nc alma Ylnda TKA, Avrasya Dosyas, 2/2, 1995. BOZDA, Abidin: Die Zentralasienspolitik der Trkei, Ferdowsi, Mir A., Mittelasien von der Zweiten zur Dritten Welt? Arbeitspapiere zu Problemen der Internationalen Politik, 15, 1993. BREDOW, Wilfred ve Thomas JAEGER: Regionale Grossmaechte, Internationale Beziehungen zwischen Globalisierung und Zersplitterung, Opladen, 1994.
2006, Cilt 12, Say 1
Avrasya Dosyas
210
Kafkasya ve Orta Asyada Trkiyenin Yeni Blgesel Politikas: D Politikann Ynelim Sorunsal
BROWN, Bess ve Elisabeth FULLER: Die Trkei und die muslimischen Republiken der ehemaligen Sowjetunion, Konrad-Adenauer-Stiftung, Sankt Augustin, 1994. AMAN, Efe: Trkische Aussenpolitik nach dem Ende des Ost-West-Konflkts: Aussenpolitische Kontinuitaet und Neuorientierungen zwischen der EU-Integration und neuer Regionalpolitik, Berlin 2005 ERSANLI, Bra: ok Boyutluluu Yeniden Keif. Trkiyenin Trk Cumhuriyetleriyle birlii Aray, Yalnkaya, Aleaddin, (der.), Trk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar, stanbul, Balam, 1998. FRAITAG-WIRMINGHAUS, Reiner: Keine grossen Brder. Der Einfluss der islamischen Welt in Zentralasien und in Aserbaidschan, Der berblick, 2/28 (1992) GKALP, Ziya: Trkln Esaslar, stanbul, 1955. GKIRMAK, Mert: Trkiye Rusya likileri ve Petrol Tamacl Sorunu. Jeopolitik Bir Deerlendirme, Snmezolu, Faruk, (der.), Deien Dnya ve Trkiye, stanbul, Balam, 1996. GTZ, Roland ve Uwe HALLBACH: Turkmenistan: Informationen ber eine unbekannte Republik, Teil 2,: Wirtschaft, Berichte des Bundesinstituts fr ostwissenschaftliche Studien (BIOST), 43, 1995. GL, Atakan ve Ayfer Yazgan, GL: Avrasya Boru Hatlar ve Trkiye, stanbul, Balam, 1995. HAYIT, Baymirza: Trkistan Devletlerinin Milli Mcadeleleri Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1995. KARAOSMANOLU, Ali L.: Die neue regionale Rolle der Trkei, Europa Archiv, 15/48, 1993. KL, Suna: Atatrk Devrimi. Bir adalama Modeli, Ankara, 1981.
Avrasya Dosyas
2006, Cilt 12, Say 1
211
Efe aman
KINDERMANN, Gottfried-Karl: Weltverstaendnis und Ideologie als Faktoren auswaertiger Politik, Kindermann, Gottfried-Karl, (der.), Grundelemente der Weltpolitik, Mnchen 1991. KINDERMANN, Gottfried-Karl: Zur Methodik der Internationalen Konstellationsanalyse, Kindermann, Gottfried-Karl, (der.), Grundelemente der Weltpolitik, Mnchen 1991. KRAMER, Heinz: Zentralasien im Interessensfeld der Trkei, Ebenhausen-Isartal, 1995. KURU, Ahmet T.: Trkiyenin Orta Asyaya Ynelii: Dokuz Asr Sonra Politika Deiimi, ke, Kemal Mim, (der.), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, Alfa, 1999. KUSHNER, David: The Rise of Turkish Nationalism (1876-1908), London, Frank Cass, 1977. KUT, Gn: Yeni Trk Cumhuriyetleri ve Uluslararas Ortam, T.C. Kltr Bakanl, (der.), Bamszln lk Yllar. Azerbaycan, Kazakistan, Krgzstan, zbekistan, Trkmenistan, Ankara, Kltr Bakanl, 1994. LANER, mer ve Tanl BORA: Die Turkrepubliken und die Trkei. Der zweite Anlauf, Zeitschrift fr Trkeistudien, 8/1, 1995. LEWIS, Bernard: The Emergence of Modern Turkey, London, 1968. MALEK, Martin: Sprachenpolitik in der Gemeinschaft Unabhaengiger Staaten (GUS), Osteuropa, 8, 1994. OBA, Ali Engin: Trk Milliyetiliinin Douu, Ankara, mge, 1995. NER, Mustafa: Ortak Trk Alfabesi Hakknda Baz Notlar, Avrasya Etdleri, lkbahar 1998.
2006, Cilt 12, Say 1
Avrasya Dosyas
212
Kafkasya ve Orta Asyada Trkiyenin Yeni Blgesel Politikas: D Politikann Ynelim Sorunsal
RUSECKAS, Laurent: Turkey and Eurasia: Opportunities and Risks in the Caspian Pipeline Derby, Journal of International Affairs, 54/1, 2000. SANDER, Oral: Siyasi Tarih (Bd. II), Ankara, mge, 2001. SARAY, Mehmet: Rus gali Devrinde Osmanl Devleti ile Trkistan Hanlklar Arasndaki Siyasi Mnasebetler (1775-1875), Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1994. SARAY, Mehmet: Trk Dnyasnda Dil ve Kltr Birlii, stanbul, Nesil, 1993. SARINAY, Yusuf: Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar (1912.1931), stanbul, tken Neriyat, 1994. SIMON, Gerhard: Nationalismus und Nationalitaetenpolitik in der Sowjetunion, Baden-Baden, Nomos, 1986. SOYSAL, smail: Hazar Blgesinde Petrol ve Gaz Kaynaklar, Yalnkaya, Aleaddin, (der.), Trk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar, stanbul, Balam, 1998. SOYSAL, smail: Tariheleri ve Aklamalar ile Birlikte Trkiyenin Siyasal Antlamalar, Bd. 1 (1920-1945), Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1983. SWIETOCHOWSKI, Tadeuzs: Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan, stanbul, Balam, 1988. EN, Faruk: Trkische Aktivitaeten in Zentralasien, Zeitschrift fr Trkeistudien 5/2, 1992. T.C. Milli Eitim Bakanl, Trkiye ile Trk Cumhuriyetleri ve Trk Topluluklar Arasnda Yaplan Anlamalar, Ankara, 1993. TENNENSTEDT, Ernst: Die trkischen Meerengen im Zweiten Weltkrieg,
Avrasya Dosyas
2006, Cilt 12, Say 1
213
Efe aman
Hamburg, 1981. TRKMEN, Fikret: Trk Ortak Yaz Dili Problemleri, Avrasya Etdleri, lkbahar, 1994. AROL, Rfat: Deimekte Olan Dnyada Trk Boazlarnn nemi ve Gelecei, en, Sabahattin, (der.), Yeni Dnya Dzeni ve Trkiye, stanbul, Balam, 1992. WINROW, Gareth M.: Turkey in post-soviet Central Asia, London, Brookings Institution Press, 1995.
Avrasya Dosyas
214