John Keegan _ Sava Sanat Tarihi Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.

com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amacgrme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum.Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar MUTLU LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitab Tarayan ve Dzenleyen Arkadaa ok ok teekkr ederiz. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com

Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. Tarayan Sleyman Yksel www.suleymanyuksel.com suleymanyuksel@suleymanyuksel.com suleymanyuksel6@gmail.com John Keegan _ Sava Sanat Tarihi John Keegan Tarih Dizisi / f 1 John KEEGAN SAVA SANATI TARH eviren: Fsun Doruker zgn ad: A History of Warfare Copyright : John Keegan, 1993 Birinci bask (ciltli): Sabah Kitaplar, Genlik Yaynlar A.., istanbul, 1995. ISBN 975-7238-09-0 Karton kapakl bu bask Bilgin Yaynclk A.. tarafndan yaynlanmtr, istanbul, 1995. Bilgin Yaynclk A.., Medya Plaza, Basn Ekspres Yolu, 34540 Gneli, istanbul. Tel:502 81 44 Kezban Akal Telif Haklar Ajans Teknik Tasarm: Ortam enol Trkeye eviren: Fsun Doruker Bask ve cilt: Medya Holding A.. Tesisler Trke evirinin tm yayn haklan sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda, yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz. 2 Temmuz 1747'de Lauffeld atmasnda len Clare Alay'dan Temen Winter Bridgman'n ansna Teekkr Bu kitab yazmaya baladm 1989 ylndan bugne dek sz edilmesi gereken ok byk deiiklikler oldu. Souk Sava sona erdi. Ksa ama dramatik bir Krfez Sava yaand. Eski Yugoslavya'da acmasz ve gitgide uzayan bir i sava kt ve halen sryor. Bu kitapta ilenen konularn bazlar, en azndan benim iin, Krfez ve Yugoslavya savalarnda kendilerini gsterdiler. Krfez Sava'nda, koalisyon gleri tarafndan Saddam Hseyin'in glerine kar Clausevvitz'vari bir zafer kazanld. Yine de bana gelen felaketleri yadsmas, urad tm kayplara karm, ok tandk bir islam dncesine snarak ruhsal adan yklmadn iddia etmesi, koalisyon glerinin zaferini politik adan glgelendirdi. Saddam Hseyin'in ynetimde kalmasn zafer kazanan tarafn kabul eder grnmesi, kendi kltrel grlerini paylamay reddeden bir rakiple karlat zaman 'Bat yntemiyle savamak' tanmlamasnn ne kadar bo olduunun dikkati eken bir rneini oluturmutur: Krfez Sava bir bakma, kkleri ok eskilere dayanan birbirinden ok farkl iki askeri kltrn atmas olarak grlebilir; her ikisini de 'savan yaps' gibi soyut kavramlarla anlamak olanakl deildir, nk gerekte byle bir ey yoktur. Yugoslavya'daki savan uygar insanlar iin an lmaz ve tiksindirici olan deheti, bilinen askeri k^ rallarca aklanamamaktadr. Blgesel olarak ortayj kan dmanlk duygular, kabile savalarn incel yen profesyonel antropologlar dnda hi kimse iil tandk deildir. Antropologlarn ou da 'ilkel sa va' tanmlamasn kabul etmemektedir. Gazetelei deki 'etnik temizlik', kadnlara sistematik olara kt davranlmas, intikam alarak tatmin olunmas: katliamlarn dzenlenmesi, senradan terk edilece topraklarn

boaltlmas gibi haberlerin silinmeyece. izler brakt akll ve zeki okurlar, bu kitapta anla tlan devlet-ncesi topluluklarn davranlaryla ara* smdaki paralelliklerden etkileneceklerdir. Sava antropolojisi edebiyatnn iinde yolum bulmama yardmc olan Profesr Neil Whitehead'. zellikle teekkr etmek isterim. Yanl anlamala ve yorumlamalar benim hatamdr. imdiye dek g rlm sava biimleri konusunda anlalabilir bi portre izmeme yardmc olan profesyonel askeri^ re, askeri tarihilere kran borluyum. simleri sa yamayacam kadar ok olan bu kiilerin hepsi be nim grlerime tmyle katlmyorlar. Bana ilk ken askeri tarihi reten Balliol'deki eitmenin A.B. Rodger'i, bu konuda ders vermeye abaladm Kraliyet Askeri Akademisi'nin Bakan General Peter Young DSO, MC ve ayn akademide meslektam olan ve Habsburg hanedanlyla Osmanllarn aske-, ri tarihi konusundaki derin bilgisiyle sava fikrinin kltrel bir eylem olduuna dikkatimi eken Dr Christopher Duffy'yi anmsamadan geemeyeceim. Kitabn tasla zerindeki almalarndan dola} Amerikal editrm Elisabeth Sifton'a, baskya ha zrlamak iin olaanst aba harcayan ngiliz editrm Anthony Whittome'a, okunaksz yazm daktiloya eken Francis Banks'e ve her zamanki gibi otuz yllk dostum ve menajerim Anthony Sheil'e kran borluyum. Sandhurst Kraliyet Askeri Akademisi'nin, dnyann en byk askeri ktphanelerinden biri olan ve kullanmama izin verilen, Merkez Ktphanesi'ni yneten Andrew Orgill ve yardmclarna, Savunma Bakanl ve Londra Ktphanesi alanlarna teekkr ederim. 1990 Kasm'nda Krfez blgesini, Hrvatistan ve Bosna savalar arasnda Yugoslavya'y gezmeme yardmc olan The Daily Telegraph'daki dostlarm Conrad Black, Max Hastings, Tom Pride, Nigel Wa-de, Peter Almond, Robert Fox, Bili Deedes, Jeremy Deedes, Christopher Hudson, Simon Scott-Plum-mer, John Coldstream, Miriam Gross, Nigel Horne, Nick Garland, Mark Law, Charles Moore, Trevor Grove, Hugh Montgomery-Massingberd, Andrew Hutchinson ve Louisa Bull'a en iten teekkrlerimi sunarm. Annemizin atalar olan Toomdeely'li Bridg-man'larn tarihine gsterdii ilgi sonucunda, Kral XW. Louis zamannda Franszlarla birlikte savamak iin rlanda'dan giden birok askerle olan ilikimizi ortaya kard iin kardeim Francis'e teekkr ederim. Kitabn ieriinde ad sk sk geen uluslararas profesyonel subaylarn tipik bir rnei olan Wil-liam Bridgman'a bu kitab ithaf ediyorum. Tm almalarndan dolay Francis'e tekrar teekkr ederim. Son olarak da Kilmington'daki dostlarm Ho-nor Medlam, Michael ve Nesta Gray, Don ve Mar-jorie Davis ile her zaman olduu gibi ocuklarm 7 Lucy ile Brooks Newmark, Thomas, Rose, Matthel /r-^ ve Mary ile sevgili karm Susanne'a teekkrleri^ vJI sunmak isterim. Ben bir asker olmak zere yaratlmamm. Geirdiim bir ocukluk hastal 1948'de bende bir sakatlk yaratt ve krk be yldr topallyorum. 1952'de zorunlu askerlik hizmeti iin salk kontrolne ktm zaman, bacaklarm muayene eden doktor, ban sallayarak dosyama bir eyler yazd ve gidebileceimi syledi. Birka hafta sonra gelen mektup, salmn silah altna alnmama engel olduunu bildiriyordu. Yine de kader, yaamm askerlerin arasnda geirmemi ngrd. Babam Birinci Dnya Sava'na katlmt. Ben kinci Dnya Sava yllarnda ngiltere'de bydm ve Normandiya kartmas ncesi ngiliz ve Amerikan kuvvetlerinin topland yrede yaadm. Babamn 1917-18'de Bat Cephesi'nde geirdii yllarn, yaamnn en nemli deneyimi olduunu anlyordum. 1943-44'teki kartma hazrl ise bana ayn duygular verdi. Askeri olaylara ilgim daha da artt ve 1953'te Oxford'a girince, askerlik tarihi zerine eitim yaptm. Diploma alabilmek iin seilen zel konunun ilerlii mezun olunca sona erdiinden askerlik tarihi de benim iin kapabilirdi ama Oxford'daki arkadalarmn ou askerliklerini yapm olduklarndan, bu konuya duyduum ilgi gitgide artt. Bir eyleri yitir8

diimi fark etmemi salamlard. 1950'li yllarda ufak tefek koloni arpmalar ile Britanya mparatorluu sarslmaktayd ve arkadalarmn bir ksm bu savalara katlmlard. Onlar ciddi meslek yaamlar bekliyordu ve akademik baar ile retmenlerin iyi kanaatlerini, gelecee alan bir kap olarak kabul ediyorlard. Bana kalrsa niforma giyerek geirdikleri iki yl, adm atmaya hazrlandklar dnyadan farkl bir yaamn bysn onlara katmt. Yabanc yerler, alk olunmayan sorumluluklar, heyecan ve tehlikelerden olumutu bu by. Komutas altnda olduklar profesyonel subaylarla tanmak da bu bynn bir parasyd. retmenlerimize bilgileri ve davranlar yznden hayranlk duyuluyordu. Benim dnemim-dekiler de tandklar bu subaylara, gndelik konularda gsterdikleri cesaret, canllk, sabrszlk gibi daha deiik niteliklerinden dolay hayranlklarn srdryorlard. Sk sk isimleri geiyor, zellikleri, davranlar anmsanyor ve zellikle otoriteye ba; kaldrlar tekrar tekrar anlatlyordu. Bu insanlar tanyormuum gibi geliyordu bana ve askerlik tarihi kitaplarmla urarken, hi olmazsa savalarn dnyas hakkndaki dlerimi gereklerle karlatrabilmek iin yava yava bir fikir beliriyordu kafamda. niversite yaam sona erip arkadalarm bundan sonraki yaamlarna balamak iin ayrldklarnda, onlarn geirdii askerlik deneyiminin etkilerinin beni de bylemi olduunu fark ettim. Askerlik tarihisi olmak gibi garip bir karar verdim nk bu konuda akademik grev olana ok azd. Tahminimden daha ksa srede, Sandhurst Kraliyet Askeri 10 Akademisi'nde bir yer boald ve 1960'ta bu greve getirildim. Yirmi be yandaydm, ordu hakknda hibir bilgim yoktu, fkeyle sklan bir kurunun sesini bile duymamtm, profesyonel bir subayla tantm sylenemezdi ve askerlik hakkndaki tm bilgim yarattm hayallerden oluuyordu. Sandhurst'da geirdiim ilk dnemde, kendimi hayalimde bile canlandramadm bir dnyann iinde buluverdim. Kolejin askeri blmnn st kademeleri yalnzca ikinci Dnya Sava'nda arpm olan subaylardan oluuyordu. Daha alt kademedekiler ise Kore, Malaya, Kenya, Filistin, Kbrs ve benzeri koloni arpmalarna katlm kiilerdi. Blm bakanm olan emekli subayn resmi gece giysilerini stn Hizmet Madalyas ve Askeri Ha sslyordu. El-Alameyn, Cassino, Arnhem ve Kohima arpmalarndan cesaret madalyas alm birok binba ve albay vard. kinci Dnya Sava'nm tarihi, sanki umursamadan tadklar u kk ipek paralarda, halarda ve madalyalarda yazlyd. Beni byleyen yalnzca madalyalar deildi; farkl niformalarn deiik anlamlar da ilgimi ekiyordu. niversitedeki arkadalarm, kendi alaylarnn iaretlerini tayan ceketlerini ya da parkalarn getirmilerdi beraberlerinde. Svari blnde askerlik yapm olanlar geceleri, topuklar mahmuz takmak iin ekillendirilmi rugan izmelerini giyiyorlard. Her alayn birbirinden farkl bir niformas olduunu retmilerdi bana ama Sandhurst'taki ilk resmi yemekte ok daha farkl renk ve biimlerde niformalar olduunu rendim. Daha nceleri ordunun bir btn olduunu dnrken, o geceden sonra, deiik niformalarn ok 11 daha nemli bir farkn belirtisi olduunu rendim Alaylar kiilikleriyle vnen topluluklard ve bu kii-! lik sayesinde savata baarya ulap drt bir yanmda dolaan madalyalar kazanabilmilerdi. Herkes bir bakma silah arkada saylrd ama bu dostluk bir noktaya kadar sryordu. Hepsinin yaamnn en nemli noktas bal bulunduklar alaya sadakatti Kiisel bir hata ertesi gn balanabilirdi ama alaya kar ilenecek bir su asla unutulamazd ve bu nedenle hibir zaman ilenmezdi. Bu konuya verilen deer, kabile yaamnn tabularn anmsatyordu. Gerekten bir cins kabile yaam ile karlamtm. 1960'larda Sandhurst'ta tantm kiilerin dier mesleklerdeki benzerlerinden aslnda pek farklar yoktu. Ayn okullarda, bazen ayn niversitelerde okumular, ailelerine bal, dier erkekler gibi ocuklar iin byk umutlar olan, para konusunda ayn endieleri duyan kiilerdi bunlar. Para kazanmak en nemli ama deildi. Ordu sistemi iinde terfi etmeye de pek nem verilmiyordu. Elbette su baylar bir st rtbeye kmak istiyorlard ama kendilerini rtbelerine gre deerlendirmiyorlard. Bir general saygn olabilir veya olmayabilirdi.

Saygnl rtbesinin stnlnden kaynaklanmazd. Adamlarnn arasndaki hreti temel belirleyici unsur saylrd. inde bulunduu kabile yalnzca st rtbeli subaylardan deil, avu ve erlerin de varlklaryla olumutu. Askerlere iyi davranmaz', laf lanetlemek iin yeterliydi. Zeki, yetenekli ve alkan bir subay hakknda askerlerin bir kukusu varsa, bu niteliklerinin hibir deeri kalmazd. Kabileden biri olarak kabul edilmezdi. Baz alaylarn kuruluu 17. yzyla kadar uzanan 12 ngiliz ordusunda, kabile yaam anlay en st dzeye ulamt. Ayn dnemde bat Avrupa'ya gelip Roma mparatorluu'nu ykan igalcilerin feodal ordular, modern ordu biimine daha yeni yenidn-meye balyordu. Sandhurst'a ilk katld tarihten bu yana tandm baz ordularda da ayn kabile savas deerlerine rastladm. Cezayir'deki arpmalarda gazilik geleneklerine bal Mslman askerlerine nderlik eden Fransz subaylarnda da ayn kabile havas vard. Bozkrlarda Ruslarla arpm ve yaadklar glkler ortaadaki atalarnn savalarn anmsatan ve bundan gurur duyarak savatan sonraki orduya tekrar yazlan Alman subaylarnda da ayn havay bulmak olasyd. Hindu subaylar arasnda daha da belirgindi bu duygu. zellikle, Hindistan'n yazl tarihi balamadan nce bu lkeye gm olanlarn soyundan gelme Rajputlar ya da Dogralar olduklar konusunda inanlmaz bir srarlar vard. Askerler dier erkeklere benzemez. Yaam onlarn arasnda geen bir kii olarak bunu rendim. Aldm bu ders, sava kurallarn, insan yaamnn dier olaylar ile eit grmeye ynelik tm kuramlar kukuyla karlamam retti bana. Kuramclarn tanmlad gibi savan hi kukusuz ekonomi, diplomasi ve politikayla balants vardr ama bu balant bir benzerlik yaratmaya yeterli deildir. Sava kesinlikle diplomasi ya da politikaya benzemez nk deer yarglar ve yetenekleri politikaclar ve diplomatlardan ok farkl insanlar tarafndan yaanr. Bu insanlarn yaam, dierlerinin gnlk yaamna paraleldir ama kesinlikle ballk gstermez. Geen zaman iinde her iki dnyada da gelimeler gzlenir 13 V . sava snf kltr olduunu soyleyeblmz. fan balangcndan ada dnyaya varna dek geen sre iinde gsterdii deiiklikler ve gelimeler, savan tarihini oluturmaktadr. SAVANEDtR? slnda bir ara . Ee 14 binlerce yl eskiye dayanr. Neredeyse insanolu ka| dar yaldr; sava ve kiiliin mantksal amalar erittii, duygularn, gururun n plana kt, igd^ lerin ynetime el koyduu, insan yreinin en gizli noktalarna kadar nfuz eder. Aristo "insan politik bir hayvandr" demiti. Bu mant srdren Clause-witz ise politik hayvann savaan hayvan olduunu sylemekle yetindi. Her ikisi de insann dneni hayvan olduu ve zekasnn avlanma, ldrme yeteneklerini ynettii dncesini gz nne almaya cesaret edememiti. Bu fikirle yzlemek ise, ada insana olduu kadar, bir din adamnn torunu olarak dnyaya gelip, 18. yzyln Aydnlanma ruhu iinde byyen Prusyal bir subaya da zor gelmektedir. Freud, Jung ve Adler'in bak amzdaki etkileri ne olursa olsun, ahlaki deerlerimiz tek tanrl dinlerin izlerini tadndan, insanlar ldrme olgusu ancak en zorlayc koullar altnda kabul edilebilir hale gelmektedir. Antropoloji ve arkeoloji, uygarlk ncesi atalarm-1 zn ok saldrgan olduklarn bize bildirirken, psika-nalistler iimizdeki vahinin pek de derinlerde olmadna bizi inandrmaya abalamaktadr. Ne var ki, biz insanlar, modern yaamn gerektirdii biimde sergilenen uygarca davranlaryla tanmay yani, karnzdakileri belki mkemmel olduklar halde, birbirleriyle iyi geinen ve ou zaman iyiliksever olarak grmeyi yeliyoruz. Kltrn insanlarn kendilerini nasl ynettikleri konusunda en nemli etken olduuna inanyoruz. 'Doallk ya da eitilmek' konusundaki bitmek bilmeyen

tartmalar, daima taraflarn 'eitilme' kavramn desteklediini aka ortaya koynfutur. Kltrmzn zenginliinden 16 dolay iddete ynelik potansiyelimizi kabul ediyoruz ve ayn zamanda bunu ortaya karmann kltrel bir hata olduuna inanyoruz. Tarih dersleri, iinde yaadmz devletlerin yasalarnn bile bizlere atmalar ve hatta kavgalar sonucu ulaabildiini retmektedir. Medya her gn hi aksatmadan, burnumuzun dibinde yeterince kan dkldn bize bildirmekte ve genellikle bunu yaratan koullar kltr kavrammza ters gelmektedir. Yine de gerek tarih derslerini gerekse haberleri 'ancak bakalarnn bana gelir' dosyasnda toplamay baaryoruz ve bunu yaparken, iinde bulunduumuz dnyann yarn nasl olaca konusundaki beklentilerimizi farkna varmadan yaralyoruz. Yasalarmz ve geleneklerimiz, insanlarn iddet potansiyeline ylesine bir snrlama getirmitir ki, gnlk yaamda ortaya kacak iddet eilimleri su olarak kabul edilmektedir. Buna karlk devletin ayn iddet davranlarna ynelmesi ise 'uygarlatrlm sava' diye adlandrlan zel bir snfa dahil olmaktadr. Uygarlatrlm savan snrlar tamamiyle birbirine zt iki tip insan tarafndan izilmitir: Barseverler ve 'yasal olarak silahlandrlmlar'. Yasal olarak silahlandrlanlar her zaman sayg grmlerdir nk bu saygy uyandracak ara gerece sahiptirler. Barseverlerin ise ancak Hristiyanln balangcndan bu yana geen iki bin yl iinde deeri anlalmtr. Ortak noktalar ise, Hristiyanln kurucusu ile, uann iyilemesi iin sihirli kelimeyi sylemesini isteyen profesyonel bir Romal asker arasnda geen konumada ortaya kmaktadr. "Ben de emir kuluyum", diye aklad Romal yzba. (2) 17 Doruluun ve ahlakn gcnn, temsil ettii kanu kuvvetlerinin tamamlaycs olduuna inanmas H isa'y ok artmt. Bir askerin komutannn em riyle kendini tehlikeye atmaya hazr oluuyla, inan larna kar gelmemek iin, yaamndan vazgemeyi hazr olan bir barsever arasndaki benzerlii mi de erlendirmiti acaba? Olduka karmak olan bu d nceyi Bat kltr rahatlkla kabul edebilmekte^ dir. Bu kavramn iinde profesyonel askerlerle bar severler birlikte yeralabilirler. kinci Dnya Sava^ srasnda ngiltere'nin en acmasz birliklerinde!! olan (3). Komando Bl'nde, sedye tayclarnn tm barseverdi ve gerek cesaretleri gerekse heij an kendi canlarn fedaya hazr olular yznderj komutanlar tarafndan sayg grp takdir edilirler di. Bat kltrnn en nemli zellii ise, hem yas olarak silanlandrlanlara, hem de silahlanmay yasa d kabul edenlere ayn zamanda sayg duyabilmesi dir. Kltrmz uzlamaya ynelik olduundan, id det konusunda varlan ortak nokta, ortaya kn' itiraz etmek ama kullanmn yasallatrmak olmu tur. lke olarak barseverlik yceltilirken, yasala: erevesinde ve kontrolnde insanlarn silahlandrl mas bir gereksinim olarak kabul edilmitir. Tand devletlerin vard uzlama noktasn Cla-usewitz, 'politikann uzants olarak sava' tanmlamasyla aklamay yelemitir. Bu tanmlama, kesin egemenlik, belirlenmi diplomasi ve yasal adan baml klan anlamalar gibi ahlak ltlerine uyum salad gibi, her eyi ineyip geme hakkna sahip olan devlet ilkelerinin varlna da izin veriyordu. Prusyal dnr Kant'n, din dnyasndan siyaset dnyasna aktarmakta olduu barseverlik ilkeleri-18 ne yer vermiyordu ama yasal olarak silahlandrlan-larla haydutlar ve ekiyalar arasnda kesin bir ayrm yapmaktayd. Yksek dzeyde bir askeri disiplin ve astlarn yasal stlerine hayranlk uyandracak itaat-karlm nceden varsaymakta, savan kuatma, baskn, devriye, ileri karakol, meydan muharebesi, mevzi kefi gibi birbirinden ok farkl biimleri olacan tahmin etmekteydi. Tm savalarn kesin bir balangc ve sonu olduu yargsna varmt. Ne var ki, insanlk tarihinin bandan beri varolan, ba sonu belli olmayan, yasal ve yasad silahlanm kiilerin arasnda ayrm yaplmayan yerel savalar bu hesaba katmamt. Devlet kurma fikri ortaya kmadan nce de tm topluluklarn erkekleri sava olarak kabul edilirlerdi; uygar lkeler olutuktan sonra da

sregelen bu alkanlk, bu insanlarn 'dzensiz' hafif svari ya da piyade snf olarak orduya katlmalaryla devam etmiti. Uygar subaylar, bu babozuk askerlerin barbar sava tekniklerine ve kendilerine sava alanlarndan kar salamalarna gz yumuyorlard, nk eer bunlar olmasayd, Clause-witz gibilerinin grev yapt dzenli ordularn tek balarna baarya ulamalar olanakszd. Tm dzenli ordular, hatta Fransz Devrimi'nin ordular bile, kendi adlarna devriye grevi yapmalar, dman mevzilerini kefetmeleri ve arpmalara katlmalar iin babozuk askerleri greve armlard. 18. yzylda Kazaklar, 'avclar', sko Dallar, 'smrbo-yu sakinleri', Macar Svarileri gibi isimler altnda bu glerin geniletilmesi, ada askeri gelimelerin en nemlisi olarak kabul edilmiti. Bu sre iinde uygar subaylar, babozuklarn yamaclk, apulculuk, rza geme, cinayet, adam karma, zorbalk ve 19 yakp ykma gibi alkanlklarn grmezden gelme zorunda kalmlard. Bu sava biiminin kendi uyg ladklarndan ok daha eski ve daha yaygn oldu nu itiraf etmekten holanmyorlard. Clausewit 'politikann uzants olarak sava' tanmn yapara nmesini bilen subaylara, mesleklerinin eski, k ranlk ve temel niteliklerinden dnsel dzeyde i noktas oluturmutu. Ne var ki Clausewitz, savan kendi tanmmdaij farkl olduunun da farkndayd. En tannm yazla rmdan birine, "Eer uygar insanlarn savalar, c vahilerinkinden daha az zalimce ve daha az zara verici olsayd", diye balamt. Bu dnceye uzuj sre bal kald sylenemez nk, gerekte sava m ne olduu deil, ne olmas gerektii konusund^ geni kapsaml bir kuram gelitirmeye alyordu v^ belli bir noktaya kadar baarl oldu. Sava konusun da hala devlet adamlar ve komutanlar onun ilkele rinden yararlanyorlar ama grg tanklar ile tarih; iler bundan uzak kalmaldrlar. Clausewitz'in ke dii hem grg tan hem de sava tarihisi oldu undan, ne srd teorilerinde yer almayan bir ok eyi grm ve bunlar yazabilmi olmalyd Ekonomist F.A. Hayek, "Teoriler olmadan gerekle rin sesi duyulmaz", demiti. Bu szler ekonomini souk gerekleri olabilir ama savan gerekleri asi souk deildir, cehennem ateiyle yanp tutuurlar. Atlanta'y yakan ve gney eyaletlerinin byk bi ksmn alevler iinde brakan General William Te-cumseh Sherman en az Clausewitz'in tanmlar kadar nl olan szleriyle aklamt dncelerini: "Savamaktan bkp usandm. Savan an erefi bo laftr... Aslnda sava cehennemdir." (3) 20 Savan cehennemi atelerini tanyan Clausevvitz, Moskova'nn yanmasna da tank olmutu. Napoleon devri savalarnn en nemli maddi zararna yol aan Moskova yangn Avrupa iin 1755'teki Lizbon depremiyle ayn psikolojik etkiyi yaratmt, inan devrinde Lizbon'un tmyle yerle bir olmas Tan-r'nm gcnn bir gstergesi olarak kabul edilmi ve Portekiz ile spanya'da dine dnn balangc olmutu. Devrimlerin yaand ada Moskova'nn kl edilii ise, insan gcnn gstergesi olarak yer almt. Kent valisi Rostopchin yangnn kastl olarak karldn iddia edince, Napoleon kundaklar buldurup cezalandrmt ama Clausevvitz, kentin Napoleon kundaklar buldurup cezalandrmt ama Clausevvitz, kentin Napoleon'a bir dl olarak verilmemesini salamak iin yangnn bilinli olarak karldna bir trl inanmamt. Tanr tersine, "Franszlar'm bunu yaptna inanmyorum; Ruslarn yapt da bence kantlanamamtr." diye yazmt. Yangnn bir kaza sonucu ktna inanyordu. Rus art kuvvetleri ilerlerken sokaklarda grdm karmaa ve dumann ilk nce Kazaklarn bulunduu d mahallelerde balam olmas, Moskova yangnnn bir kaza sonucu ktna inandrd beni. Ayrca Kazaklar'm, dmann eline gemeden nce evleri yamalayp yakmak gibi bir alkanlklar vard. Ne gariptir ki, Rusya'nn geleceini bylesine etkileyen bu olay, yasad bir ak ilikisinden domu, varln kabullenecek babas olmayan bir pii andryordu. (4) 21Gerek Moskova yangnnn gerekse Napoleon' 1812'deki Rusya seferindeki tm yasad olayla: gerekten kastsz olmadklarn Clausewitz'in mesi gerekirdi. Kazaklar'n savaa katlm olm yangn, 4alan, rza tecavz, cinayet ve dier akl maz olaylarn yaanacann belirtisiydi. nk Kj zaklar iin sava, politika deil, yaam biimiydi.

Kazaklar ar'm askerleriydiler ve ayn zamad arlk ynetimine kar isyan ediyorlard. Soylarn nereden geldii kesin olarak bilinmiyordu ve ge< zaman iinde atalarnn daha da efsanevi bir ha gelmesi iin aba gsterdikleri kukusuzdu. (5) var ki efsanenin z hem gerek hem de ok basiti isimleri Trke'de 'zgr adam' anlamna gelen Kj zaklar, Polonya, Litvanya ve Rusya'daki esaretleri] den kaan Hristiyanlard ve Orta Asya'nn zengj ve yasalarn ilemedii usuz bucaksz steplerin yaam ans aryorlard. Clausewitz, onlar tand zaman, zgr do olduklar ykleri gitgide yaylm ama gerekli yitirmeye balamt. Balangta gerek eitlie yanan topluluklar oluturmulard. Yneticileri, snmaz mallan, kadnlar olmayan, zgrlk fikri cisimlendirilmi haline gelmi, ykleri tm dny; sarm savaan bir g oluturmulard. 1570'te kun Ivan, Rus esirleri, Mslmanlarn basksnd kurtarmak iin Kazaklar'n yardmna karlk bo; krlarda elde edemedikleri barut, kurun ve para; vermeyi kabul etmiti ama son yllarna doru onl arlk sistemine katabilmek iin elinden gelen ; bay gstermeye balamt. (6) Kendisinden so gelenler de bu basky srdrdler. Rusya'nn Na leon ile yapt savalar srasnda dzenli Kaz 22 alaylar oluturulmutu. Bu durum geri genel tanmlamalara uymuyordu ama Avrupa'nn tm lkelerinde ormanlk ve dalk yrelerin insanlar, dzenli ordulara katlmaya balamt. 1837'de ar I. Nikola, olunu 'Tm Kazaklar'n Ataman' ilan ederek bu'sreci tamamlamt, imparatorluk ordusunda temsil edilen Don, Ural ve Karadeniz Kazakla-r'nm alaylarn dier snr boyu alaylarndan ayran tek fark egzotik niformalarnn ayrntlaryd. Tm ehliletirme abalarna karlk Kazaklar, bir bakma kle olduklarn belirten 'Can Vergisi' demekten ve kleler iin lm ferman saylan zorunlu askerlikten muaf tutuluyorlard. arlk dneminin sonuna dek Kazak ordularnn zgr sava topluluklar olarak kabul edilmesi fikri srdrld. Orduya katlma sorumluluu bireylere deil, grubun tmne aitti. Birinci Dnya Sava'nn banda Rus Sava Bakanl, Kazaklar' tek tek askere almak yerine, alaylar oluturmalarn istedi. Planlanm savalarn balangcndan beri, eitimli asker birliklerinin devlet hizmetine verilmesi, yar diplomatik, yar derebeylik sisteminin devam gibi ileyen bir yntemdi. Clausewitz'in tand Kazaklar, daha sonralar Tolstoy'un ilk romanlarnda anlatt gzpek serserilerden ok, nceki devirlerden kalma apulculara benziyorlard ve 1812'de d mahallelerde kardklar yangnlarla tm Moskova'nn alevler iinde kalmasna neden olmalar karakter yaplaryla uyum iindeydi. Kutup souunu andran bir k ncesinde yz binlerce Moskova'ly evsiz brakmalar geri acmasz bir davrant ama en acmasz da saylmazd. Yangn izleyen byk ka srasnda Kazaklar'n ortaya koyduu acmaszlk, bat Avrupal kur23 banlara, bozkrlardan kalkp gelen, acma duygusj la hi tanmam, ayak bastklar her yere l glgesini tayan gebeler hakkndaki efsanelj anmsatmt. Diz boyu karn iinde kurtulma u duyla rpnarak ilerleyen Byk Ordu'nun askerlj tam tfek menzilinde bekleyen Kazak svarileri rafndan avlanyor ve yok ediliyorlard. Napolej kprleri yakmadan nce Beresina Nehri'ni gei yi baaramam olanlar Kazaklara yakalannca, tc tan katledilmilerdi. "Korkun "sahnelere tank dum," demiti Clausewitz karsna, "...eer duygu! rm krelmemi olsayd, herhalde ldrrdm. Yi] de grdklerimi dehete kaplmadan anmsayal mem iin aradan uzun yllar gemesi gerekecek." Bir subayn olu olan Clausewitz, profesyonel askerdi, savamak iin eitilmiti, yirmi yln sa\ meydanlarnda geirmiti ve Jena, Borodino arp^ malar ile Napoleon'un ikinci en kanl sava ola| Waterloo'dan sa olarak kurtulmutu. Durmama sna akan kanlar, hasat sonras tarlalara dah denetler gibi birbirine karm yatan yarallar, l leri grm, yanbandakilerin lmne tank mu, bir keresinde altndaki at yaralanm ve kend| lmden mucize eseri kurtulmu bir insand. G( ekten de duygularnn krelmesi gerekirdi. yley^ Franszlar kovalayan Kazaklar'n yaptklarn ni bylesine dayanlmaz bir zalimlik olarak grmti nk duygularmz ancak bildiimiz ve mant! kabul ettiimiz olaylar karsnda krelir ve hatta bj ze yakn gelen kiilerin acmasz davranlarna b klf uydurabiliriz ama ayn acmasz davranlar ya

banclar tarafndan ortaya konduu zaman bizim gc zmzde bambaka bir biim ald iin, fkeleniri 24 nefret ederiz. Kazaklar'n kamaya abalayanlara mzrakla saldrmalar, esirleri para karlnda kyllere satmalar, satlamayacak durumda olanlar rlplak soyarak giysilerine el koymalar, Clause-witz'i yabanc olduklarndan dolay dehete drmt. Ayrca bir Fransz subaynn tanmlamasna gre Kazaklar, sayca stn olduklar zaman bile cesaretle stlerine gelenlere kar koymuyorlard. (8) Ksacas zayflara kar acmasz davranrken, cesurlarn karsnda korkuya kaplyorlard. Buna karlk Prusyal bir subay ve bir centilmen tam aksine davranmak iin eitilmiti. 1854'teki Krm Sava srasndaki Balaclava arpmasnda iki Kazak alay, Hafif Svari Birlii'nin saldrsna kar koymakla grevlendirilmiti. arpmay gzleyen bir Rus subaynn raporuna gre, stlerine doru gelen disiplinli ngiliz askerlerinden rken Kazaklar onlara kar koymadklar gibi, sola dnp, ka yollarn aabilmek iin kendi askrerlerinin zerine ate amlard. Rus ordusu, Hafif Svari Alay'n lm Vadisi'nden kovmay baarnca, baka bir Rus subaynn raporuna gre, ilk kendini toplayanlar Kazaklar olmutu ve karakterlerine yakr bir biimde binicisiz kalm ingiliz atlarn yakalayp satmaya almlard. (9) Eer tank olsayd, Kazaklar'a 'asker' unvannn verilmesinin yanl olduunu dnen Clausewitz'in nefretini bu sahneler perinlerdi. Onlara paral asker bile denemezdi nk paral askerler her eye karn yaptklar anlamalara sadk kalrlard. Herhalde Clausevvitz, Kazaklar', kasaplktan kandklar halde artklarla yetinmeye abalayan le yiyen hayvanlara benzetirdi. Clausewitz'in zamannda savan gerek ilevi bir 25 bakma kasaplk saylabilirdi. Askerler bazen saa lerce yerlerinde kprdamadan durup ldrme beklerlerdi. Borodino'da, Ostermann-Tolstoy'un p yadelerinin hi kprdamadan iki saat ate altn durduklar anlatlmt: "Bu sre zarfndan tek har ket, l ya da yarallarn yere dmeleriydi." Bu ka Hamdan sa kmak, kurtulmann iareti deildir. Borodino arpmasnn sonunda Napoleon'u ba cerrah Larrey, iki yz kol ya da bacak kesmit ve bu yarallar ansl saylrlard: Eugene Labaume sava alanndaki siperlerin iini yle anlatr: "Yara llarm hepsi igdsel bir biimde, korunmak iii oraya dolumu, birbirlerinin stne ylmlard..! Kendi kanlar iinde yzyor gibiydiler; bazlar yol dan geenlere seslenip aclarna son vermeleri iij yalvaryordu." (10) Savama biiminin kanlmaz sonucu olan mez bahay andran bu sahneler, Kazaklar gibi Clause witz'in vahi diye tanmlad kiiler iin, kendileri kapsad zaman derhal kalmas ama eer tank oi mazlarsa, onlara anlatlrsa kahkahalarla glnme gereken olaylar olarak kabul ediliyordu. Japon aske^ ri reformcusu Takashima 1841'de, Avrupa ordular nn talimlerini st rtbeli samuraylara ilk kez gster diinde, alaya alnmt. Mhimmat subay bu gste riyi, "Ayn anda ve ayn biimde silahlarn kaldn nian alan adamlar, sanki bir ocuk oyunu oynuyorlar," diye tanmlamt. (11) Gs gse arpma ya alm olanlar iin savamak insann yalnzca ce saretini deil, kiiliini de ortaya kard bir hare ketti. 1821'de yar-haydut, yar-asi saylan Yuna klepht'ler (hrszlar), Trkler'e kar ayaklannc ounluu Napoleon savalarnn emekli subaylar 26 dan oluan Yunan dostu Fransz, ingiliz ve Alman subaylar, yanak-dzen talimini retmeye alm ve benzer bir inanmazlk ve alayla karlamlard. Yunanllarn sava taktikleri Byk iskender'in Anadolu'yu igal ettii dnemlerden kalmayd. Dmanla karlaacaklarna inandklar noktalara kk duvarlar ina ediyorlar, barp arp dman askerlerine hakaret ederek stlerine ekiyorlar ve dman yaklanca kap gidiyorlard. Yalnzca gnlk arpmalar kazanmay dnyorlar, tm bir sava kazanmak fikrini alglayamyorlard. Trk askerleri de yine geleneksel biimde, lenlere, yaralananlara aldr etmeden topluca saldrya geiyorlard. Tm dostlar Yunanllar'a, Trkler'e kar koymadklar takdirde sava kazanamayacaklarn defalarca sylediler ama onlar, tipik Avrupallar gibi gslerini Trk

tfeklerine ap kprdamadan durduklar takdirde, leceklerini ve sonunda yine sava kaybedeceklerini syleyerek itiraz ettiler. En nl Yunan dostu Byron, "Bir Yunanl'nn utanc, Yunanistan'n gzyadr", diye yazmt. teki zgrlklerle bir olup, Yunanllar'n yannda, 'yeni bir Thermopilai* yaratmay' ummutu ama dier Avrupal idealistler gibi, Yunanllar'n, mantksal taktikleri kabul etmemelerinden dolay hayal krklna uramt. Yunan dostluunun altnda yatan inan, ada Yunanllar'n, cehalet ve pislik rtlerinin altnda Eski Yunanllar olduklar fikriydi. Hellas adl yaptnn nsznde "Dnyann en grkemli devri yeniden bahyor/Altm yllar geri dnyor," diyen Shelley bu inanc yle zetlemitir: "Modern Yunanllar, hayal gcnn bile bizlerle ilikisini neredeyse kabul 27 etmedii harikulade varlklarn soyundan gelmek dirler ve atalarnn kvrak zeka, anlama yetenei, yecan ve cesaret gibi zelliklerine sahiptirler." var ki modern Yunanllar'la sava meydanlarn pa1 laan Yunan dostlar eski ve yeni Yunanllar ara daki benzerlik konusundaki inanlarn ok ab yitirdikleri gibi, Yunan dostluu tarihisi William Clair'in anlattna gre, "lkelerine dndklerin istisnasz hepsi Yunanllar'dan jefret ediyorlard bu aldatmacaya inandklar iin kendilerini aa yorlard."12 Modern Yunanllar'n cesareti kon sunda Shelley'in safiyane bir tutumla yazd iiri szler zellikle zcyd. Eski Yunanllar'n, PersL re kar savalarda gstermi olduklar cesareti, a da Yunanllar'n da gstereceine inanmak istiyo du Yunan dostlar. 'lme kar ayakta durmak' imi arpmak bat Avrupa'nn sava stilini olutu: mutu ve eer Trkler'e kar durup zgrlklerin] kazanmak istiyorlarsa, ada Yunanllar'n bu < eski taktikleri yeniden renmeye hevesli olacakla na inanmlard. Ne var ki modern Yunanllar sava bambaka bir adan bakyorlard. Onlarn anlay da zgrlklerini kazanmak, dalk snr blgeleri de otoriteye kar gelmek, haydutlukla geinebl mek, ilerine geldii zaman taraf deitirmek, elle ne frsat getiinde din dmanlarm temizleme gz alc niformalarla caka satmak, rktc silah] laryla gz korkutmak, ceplerini rvetle doldur makt. Sava alanlarnda son asker ayakta kalmcay; dek dvmek gibi bir inanlar yoktu. Eer becere bilirlerse bir tek kii bile lmeden arpmay son erdirmeyi yeliyorlard. Gzlemlerinin sonucun Yunan dostlar, eski ve modern Yunanllar arasmd 28 fark kan balarnda bir kopukluk olduunu one rerek, kahramanlklarla dolu bir kltrn ykm Emasva aklayabilmilerdi. 'yunan dostlar, kendi askeri kltrlerim onlara ulak iin abaladlar ama baarl olamadlar K5t "e hi denememiti ama kendi bilgisini Kazak'a retmeyi baaramayacak. Oysa gerek KHz'in gerekse Yunan dostlarnn gpremedk-olTSeml! bir nokta var. 18. yzylda nl FranU Mareal de Saxe, dmanlarnn asken yetersizlerini eletirirken Bat stili savamay Tordre et ' a disdpline et la maniere de combattre' dzen, disiplin ve arpma stili) szleriyle tanmlamt. Bu sava biimi Bat kltrn ne kadar ortaya koyuyorsa, Kazaklar'n ve klepht'lerin 'bugnk arpmay atlatalm yeter' anlay da kendi kltrlerim yanstyordu.13 Ksacas kltr asndan bakld zaman Clause-witz'in 'Sava nedir?' sorusuna verdii yant hataldr Ama artc deildir. Hepimiz kendi kltrmze yeterince uzaktan bakp, kii olarak bizi nasl ekillendirdiini alglamay ok zor buluruz. Modern Batllar, bireysellik inancna tutkularndan dolay, bu alglamay dier insanlar kadar zor kabul ederler. Aydnlatma a'nda, Alman Romantizmi'nin ada olan Clausevvitz ise ilevsel reformcu, olaylara katlmay seven bir entellektel idi ve kendi toplumunu eletirirken, deimesi gerektiine yrekten inanmt, iinde bulunduu zaman ok yakndan inceledii gibi, kendini gelecee adamt. Hataya dt tek nokta ise, bir orta Avrupa lkesinin profesyonel subay snfna ait olan bir kiinin kendi gemiine ne kadar derinden bal olduunu fark etme-

29 siydi. Geri son derece iyi alan bir beyne sar ama eer fazladan bir entellektel boyuta sahip -bilseydi, savan politikadan ok daha fazlasn sadn grebilirdi. Savan aslnda kltrn bir tergesi olduunu, ou zaman kltrel biimleri si tadn ve baz toplumlarda kltrn ta kendisi] duunu alglayabilirdi. CLAUSEWTZ KMD? Clausewitz'in bir alay subay olduunu sylej bu tanm aklayabiliriz. Alay, genellikle bin asi den oluan bir ordu birimidir ve 18. yzyl Avruj s'nn en yaygn askeri kuruluu olup gnmze dar gelmitir, zellikle ingiliz ve isve ordularn tarihleri yzyl ncesine dek uzanan alaylar vf dr. 17. yzylda ilk kez ortaya ktnda Avrupaf devrim yaratan bir yenilik olarak kabul edilmitir' otonom brokrasi ile tarafsz mali otoriteler kadj etkili bir konuma gelip bu kurulularla sk bir nama iine girmitir. Silahl kuvvetlerin devlet tarafndan kontrol ec meini salayan bu sistemin ortaya knda, iki _ yl nce krallarla, onlara asker temin edenler aras] da yaanan krizin nemli bir yeri vardr. Gelenel olarak krallarn ordu gereksinimini taradaki an sahipleri karlyordu ve bu kiilere salayacakla asker saysyla orantl olarak topraklar kullan hakk veriliyordu. Bu eski sistem geim sorunum sonucunda ortaya kmt, ilkel ekonomilerde rl lerin hasat edilmesi ve datlmas, ulam glkl^ rinden dolay zor koullar altnda gerekletirileb diinden, silah altna alnacak olanlar ii stats 30 timemeleri iin, rnden pay verilerek topraa .alanyorlard. Ne var ki, bu feodal sistem ounlukla dzgn iemiyordu ve 15. yzyla gelindiinde, ie yaramaz nr hal almt. Avrupa'nn byk bir ksm i ve d ehditler sonucu uzun srecek bir sava tehlikesiyle karlatnda feodal ordular bu problemle baa kamaz hale gelmiti. Silahl kuvvetleri daha etkili bir Konuma getirebilmek iin tehlikeli blgelerdeki arazi sahiplerine daha fazla bamszlk tanmak ya da valyeleri silah altna almak abas ise durumu biraz daha ktye gtrmt. Arazi sahipleri asker gnderme arsna uymamaya, daha salam atolar ina etmeye ve kendi balarna savalar amaya baladlar. Bazen kendi krallarna kar bile sava ilan ettikleri oluyordu. Krallar uzun zamandan beri feodal ordular, paral askerlerle takviye ediyorlard ama 15. yzyln ortalarnda para vaadiyle askere alnp, maalar denemeyen paral askerler hem krallarn hem de gl toprak sahiplerinin arazilerini talan etmeye baladlar. Bu problem sonsuz bir daire halini almt: Dzeni salamak amacyla asker saysn artrmak, apulcularn oalma riskini gze almak demekti; dzeni salamak iin aba gstermemek ise topraktan geinenlerin rza tecavz ve hrszlk gibi sulara itilmesine yol ayordu. Sonunda lkesini saran bu sorundan bkan bir Fransa kral riski gze ald. Ecorche-urs diye tanmlanan apulcularn 'ordudan dlanm olup gnn birinde bir kral ya da nemli bir soylu tarafndan fark edilmeyi bekleyen askerler' olduklarn kabul eden Kral VII. Charles, 1145-45 yllarnda srekli bir ordu kurmak yerine, zaten bu ie talip 31 olanlarn arasndan en iyilerini seti. (14) Monj nin emrindeki bu paral askerlerin grevi geri ka apulcularn kkn kazmakt. Compagnies d'ordonnance (emirerleri birliklj ad verilen ve toplumsal sralamada feodal suvar den daha aada yer alan bu piyadelerin sava nnda atllara kar fiziksel adan yeterli bir oluturup oluturmayacaklar kukusu yaygnd, arada svireli piyadelerin yalnzca kesici silahlj svarileri yendikleri gzlemlenmiti. 16. yzyln mda tabancalar ortaya knca askeri tarihi Michael Howard'm syledii gibi, teknoloji bu sc nu ortadan kaldrm oldu. (15) ok eskiye daya^ sosyal seviyelerinin korunmasnda srar eden ler, sava alanlarnda kt durumda kaldklarn, rekli olarak piyadelere yenildiklerini grdler. dal svari birliklerinin kalelerine yaan top mer leri de, sosyal seviyelerinin gitgide dmesine nec oldu. Kale kadar salam atolarnda krala bakal^ ran soylularn bu davranlar VIII. Charles zar nmda ortaya kan ve hareket edebilen top batar lan ile sona erdi. Bu sre 1490'larda balad]

1600'lere gelindiinde sz geen soylularn toi lan, krallk tarafndan kendilerine verilen piyade lklerini ynetme grevini seve seve kabul baladlar. Kraliyet Muhafzlar Birlii dndaki tm birli ler, sava alanlarnda saldrya geemeyecek ya yeterli g sergileyemeyecek kadar kk oldul rmdan dorudan doruya bir alayn komutas alt da hareket ediyorlard. Bu ynetim biiminde al komutanlar ve 18. yzyla dek varln srdren ral askerlerden oluan birliklerin komutanlar ay 32 zamanda bu birimlerin sahipleri saylrlard. Kraliyet hazinesinden belirli miktarlarda denen paray komutanlar, maalar ve niformalar gibi giderler iin istedikleri ekilde harcayabilirlerdi. Komutanlar ou zaman gelirlerini arttrmak iin yzba, temen gibi rtbeleri sata karrlard. Rtbe satn alma ilemleri ngiliz ordusunda 1871 ylma dek srd. Hal seferleri iin oluturulan ordular ve toprak sahiplerinin kurduu paral asker birlikleri grev tamamlannca ya da para suyunu ekince dalrd. talyan ehir devletlerinde ise paral askerlerin ynetime el koymalarna ok sk rastlanmt. Buna karlk yeni kurulan alaylarn yaps daha deiikti. Bunlar, zamanla ulusal ordular biimine dntler, ounlukla tarann byk kentlerinde bir merkez s kurarak askerleri bulunduklar yreden alp, subaylar evrenin soylu aileleri arasndan semeye baladlar. Clausewitz'in on bir yandayken 1792'de katld Prusya 34. Piyade Alay da bunlardan biriydi. Berlin'den krk kilometre uzaktaki Neuruppin kentinde 1720 ylnda kurulmu olan alayn banda kraliyet ailesinden bir prens vard, tm subaylar Prusya'nn soylular arasndan seilmiti. Yzyl kadar sonra bazlar birka alay birden barndran kk garnizon kentleri tm Avrupa'ya yaylmt. Bu alaylarn, en ktlerini Tolstoy, adamlarndan ok atlaryla ilgilenen, tembel, mark beyefendiler kulb olarak tanmlar ve Anna Karenina'nn sevgilisi Vronski'yi byle bir ortama yerletirir. (16) 'Ulusal okullar' diye adlandrlabilecek en iyi alaylar ise kiilerin gerek fizikslel gerekse ruhsal gelimesinin stnde nemle duruyordu. Clausewitz'in alay da bunlardan biriydi. Komutanlar, gen subaylar eit33 mek iin okuma yazma dersleri veriyor, elerine eirmek, dantel ilemek gibi konular retmeler bile salyordu. Aydnlanma a'nda toplumsal kusursuzluk gusu herkese ok ekici geldiinden, 'kiiyi geli ren' alaylar, komutanlarn gurur kayna idi. Gei askerler bir bakma kle gibiydiler ve kamalar^ nlemek iin garnizon kentlerine hapsedilmiler ama sanki yrenin kaba saba kyllerinden fart dlar ve toplu haldeyken gz kamatran bir manza oluturuyorlard. Ordudan baka bir yaam biim| tanmayan, savaa katlamayacak kadar yal ya sakat askerlerin, savamak iin yola kan alaylarr ardndan topallayarak yrmeleri konusunda ins mn iini burkan tanmlar epey oktur. Askerleri zen, talim kurallar ve krbalaryla bu hale getirml yi baaran albaylar, onlarn toplumsal ahlakn gl tergesi olduklarna kendilerini inandrmlard. Ed bu fikre gerekten inanmlarsa, kendilerini kand dklar da sylenebilir. Alaylar toplumun huzuruij bozanlar dlamak iin kurulmutu ama zaman iil de kurallar, treleri ve disiplin anlaylar ile kend lerini toplumdan uzaklatrdlar. Ordunun toplumsal adan baarszl, eer ay zamanda Prusya'y askeri felaketlere srklemer olsayd, gen Clausevvitz'i herhalde pek zmeze Orduya katldktan bir yl sonra, komuta ettii es klelerden farkl fikirlerle hareket eden Franszlar kar savan ortasnda buluvermiti kendisini. Fra sz Devrimi'nin ordular, Cumhuriyet ynetimi altj da herkesin eit olduu ve orduya katlmann her v^ tandasn grevi olduu fikrine kaplmt. Avrupa'c halen varlklarn srdren krallklara kar savaa 34 , tm devletlerin hem kendi lkelerindeki devri-rak, tmre zgrlklerini kazana^ llb fiktri ! amalyorlard. Cumhuriyeti General Bo-re kendini mparator Napoleon olarak ilan ettikten sonra bile Devrim ordularnn asken dinamizmi sr^) gitti ve neredeyse asla yenilmez bir hal

^ Napoleon 1806'da dikkatini Prusya'ya evirip birka, hafta iinde ordusunu yok etti. Clausewtz Fransz topraklarnda esir dmt ve evine dnmesine izin verildii zaman, yalnzca Fransa mn hogrs ile ayakta kalabilen be kdk bir ordunun subay idi. Birka yl boyunca General Scharn-horst ve Gneisenau ile, Prusya ordusunu Napole-on'un fark etmeyecei bir yntemle gelitirmek m sizli ibirliini srdrd ama 1812'de ok ar ileyen planlara bakaldrp 'ifte vatanseverlik' yolunu seti. Bu kavram, Napoleon'un ordusuyla birlikte Rus igaline katlmasn emreden kralna kar gelip, Prusya'nn zgrlne yardmc olmaya alan arlk ordusuna girmesine yol at. arlk ordusunun subay olarak Borodino arpmasna katld ve zerinde Rus niformas ile Prusya'ya dnp 1813'teki zgrlk Sava'nda yerini ald. 'ifte vatanseverlik' ikinci Dnya Sava ncesinde ar milliyeti Japon subaylarn da kabul ettii bir kavramd. Hkmetin lml politikasna bakaldrarak, imparatorun gerek istekleri dorultusunda davrandklarn savunuyorlard. Clausevvitz'i bu yne yalnzca vatanseverlik duygular itmi olabilir. Bu yolu setikten sonra da en-tellektel adan tm dnyay etkileyen bir abann 35 ortasnda buluverdi kendini. 1806 ylnda yaa felaket, Prusya devletine olan inancn derin sarsm ama iinde byd alay kltrnn de yarglarna balln zayflatmt. Aslnda sav askerleri doaya kar kmaya zorlayan bir ar masnn dnda dnemezdi. Doa kamay, ko may, kiisel karlar peinde komay tlyor, sanlarn tpk Kazaklar gibi emredildii deil, iste i zaman savamasn, eer amacna uygunsa bir va alann ticarethaneye evirmesi-ni neriyor 'Gerek savan' en kt yn buydu. Alay klt nn ilkeleri arasnda ise koulsuzluk, itaatkarlk, saret, onur yer alyordu ve 'doru sava' kavram yaklayordu. Clausevvitz de profesyonel bir aske bu fikre bal olmas gerektiine inandrmt ken ni. Michael Howard'n belirttii gibi, 'gerek sav; ile 'doru sava' arasndaki ayrm Clausewitz'e z deildi. (17) 19. yzyln balarnda Prusya niver telerine ve kltrel yaam etkileyen idealist felse ye bal olarak, bu fikir zaten Prusya ordusunu sarmt. Ciddi bir felsefe eitimi almamt Clau witz; yalnzca 'kendi kuann tipik temsilcisi ola mantk ve ahlak konularnda halka ak konferans ra katlm, mesleki olmayan kitaplar ve makale okumu ve kltrel evrenin fikirlerini ikinci eld renmiti.' (18) Kltrel evreler, doru ve ger sava konusundaki tartmalar sonucu ortaya k askeri kuramlarn gelimesine yardmc olmu v Clausewitz'in kendi kuramn adalarna en iyi bit imde aklayabilmesini salayan szcklerin, tartmalarn ve tantm biiminin yaratlmasna yol aj mt. 36 Clausevvitz 1813'te Rus niformas ile Prusya'ya lnd zaman ikilem iindeydi. Meslei mahvol-nutu ama ateli bir Prusya milliyetisi olmaktan /azgememiti. Ordunun gelecekte zafer kazanma-fem garantilemek iin bir sava kuram gelitirmek stiyordu ama ne var ki lkesi, Devrim sreci iinde yklmaz hale gelen Fransa'nn geirdii isel dei-ikliklere eilim gstermiyordu. Aslnda kendisi de byle bir deiiklie taraftar saylmazd nk Fran-szlar' horgryor, kurnaz ve geveze olduklarn dnyordu. Buna karlk Prusyallar drst ve soyluydu. Bir yandan da mant devrim ateinin Fransz ordusunu zafere getirdiini ona bildiriyordu. Fransa'da Devrim srasnda, politika her ey demekti; Prusya'da ise, Napoleon'a yenildikten sonra bile yalnzca kraln kaprisi olarak grlyordu. Fransz ordusunun sava biimini, devrim politikasndan ayr tutarak elde etme dncesi, iinde bulunduu ikilemi meydana getirmiti. Halk ynetimi olmayan bir lkede, halk ordusu nasl kurulabilirdi' Savan gerekte bir eit politik hareket olduuna Prusya ordusunu ikna edecek szleri nereden bulabilecekti? 'Doru sava' kavramna yaklatka, devletin politik amalarna daha iyi hizmet verdiine, 'gerek sava'm kusurlu biimiyle 'doru sava' arasnda kalan boluun, yalnzca stratejinin politik gereksinimlere saygs olarak grlmesi gerektiine nasl inandrabilecekti? Bunu baarabilirse, Prusya askerleri hem politikadan uzak kalacaklar hem de damarlarnda politika atei dolayormu gibi savaacaklard. Clausewitz'in ikilemine bulduu are, birka yl sonra Manc'n politik ikilemine bulduu kar yola bir bakma yol yakndr. Her ikisi de Alman dealiz37

minin hkm srd ayn kltrel ortamda y mislerdi ve ayrca Marx, felsefe eitimi almt. usewitz ise bu eitimden gemedii halde bata , nin olmak zere tm Marksist aydnlarn gzj her zaman stn bir yere sahip olmutu. Bunum deni ok aktr. Marx'm metodolojisinin temeli] dktivizme* dayanmaktadr. Clausewitz de yntemi kullanarak savata en kt halin dahc olduunu nk kt halin 'gerek' yerine 'doj savaa daha yakn olduunu ileri srmt. Ma ayn yntemle politikadaki en ktnn, snf mi delesinin zirvesi saylan devrimin en iyi durum oluturduunu, 'gerek' politikann bo dnyas] yerini, proleter zaferin 'doru' toplumunun al n ileri srmt. Marx ve Clausewitz'i benzer savlar ortaya k] maya ynelten temel noktalar ayn deildi. Cla.; witz toplumun iinde bulunmay, Londra elisi ya genelkurmay bakan olarak atanmay, bo yere olsa ummutu. Daha cesur bir yapya sahip oj Marx ise toplumsal dlanmadan adeta zevk al srgn, yoksulluk, Prusya'nn nefretini kazanma olgularla bilenmiti. 19 Belirli bir kitleyi srarla durduu bir konuya ikna etmek gibi benzer prol mi yenmeye alan iki adam, her eye karn be fikirler tayordu. Fransz devrimini anmsayan, 1830 devriminin anszlna tank olan toplumun ilerleme fikri rekli olarak devrimlerle sekteye uramt; ayrca keyi evreleyen tm devletlerin krallk ya da burj *Redktivizm: ndirgemecilik. Sosyal bilimlerde, bir ti lumsal olguyu tek bir neden ya da etkenle aklamak. 38 nf yneticilerinin basksyla kar karyaydlar ve /arx ite bu topluma devrim fikrini alamaya aba-; ordu. ciausewitz'in sava konusundaki devrimci uram ise politikadan uzak kalmaya gayret eden bir opluma, savan politik bir hareket olduunu ret-neye abalyordu. Zaman ierisinde her ikisi de ik-a etmeye altklar kitlelerin inadn yenmeyi ba-jardlar. Bilimsel tarihi yasalar diye niteledii kuralar ne sren Marx, emeki snfn zaferinin yalnz-;a bir umut deil, kesin ve kanlmaz olduuna ilericileri inandrmay baard. Clausewitz'in gelitirdii kuram ise subaylarn mesleklerine ballklarn ve hatta topun aznda durup lmelerini yalnzca ahlaki bir deer olmaktan karp politik inan statsne ykselterek, daha derin politik fikirlere kaplmalarna gerek olmadn aklad. Konu asndan her ne kadar Kapital ile On War (Sava zerine) birbirinden farklysa, yukardaki nedenden dolay ayn cins iki kitap saylabilir. Clausewitz hi kukusuz eserinin, Aydnlanma a'nm bayapt saylan Adam Smith'in Wealth of Nations (Uluslarn Zenginlii) adl kitab ile bir tutulacan ummutu. Belki aynen Adam Smith gibi tank olduu olaylar aratrdna, tanmladna ve snflandrdna inanyordu. Marx da tanmlamaya ok geni yer ayrmt ve yazdklarnn byk bir ksm doruydu. Sanayideki i blm konusunda Adam Smith'in zekice tanmlamalarna yaklaarak, byle bir blnmenin yaratt duygular 'yabanclama' olarak adlandrd. Makineleme devri ncesinde topluine yapmnn i blmn Adam Smith bir iinin teli ekmesi, ikincisinin belirli boyutta kesmesi, ncnn ucunu sivriltmesi, drdncnn ise ba39 n ekillendirmesi olarak tarif edip, 'grnme bir elin' almas sonucunda piyasa ekonomisi ynlendirildii sonucunu karmt. Marx ise bu lma biiminin, dnen ve hisseden bir insann binde yeertecei duygularn 'snf savama' yol ca tansna varmt, iinde bulunduklar ek mik sistemde, eer iiler altklar fabrikaya s deillerse, devrim kanlmazd. Gzlemleri hakl olduu iin, gnmzdeki sanayiciler, iil alma koullarn daha iyiye gtrmek, hatta anlam kazandrabilmek iin hala aray iindedir Askeri niformalar, marlar ve talimleri gerekli ren Clausewitz, bu noktadan yola karak, askerle zorluklar, yaralanmalar, lm gibi konulara yabai lamalar halinde, ordularn yenilgiye uramas: kanlmaz olduunu, bunun da ordu iin bir c devrim saylacan ileri srmt. Askerlerin yak dan tand daha kolay olan 'gerek sava' yeri rktc 'doru sava'n devlete daha yararl ol una inanlmad srece, sonu deimeyecekti. Saduyumuz, uzun sreli snf savalarnn top! iin ekilmez hale geldiini, verdii zararn devrj lerin yol at zararlarn yannda nemsiz kald bildirirken, 'doru sava'n belki de

insanlarn da namayaca kadar berbat olaca konusunda da t uyarmaktadr. Bir dnr olarak Clausewitz, 'g ek sava' ile 'doru sava' arasndaki farkn tm kapanacan hibir zaman beklememitir. Kur rnn zellikle Marksist aydnlara yakn gelmesi en nemli nedeni, ans, yanl anlama, yeteneksizi beceriksizlik, politik grlerin deimesi, irade yklmas, fikir birliinin yok olmas gibi soyut fi trlerin zerinde durmasdr. Yaanacak savala 40 ioru savatan ok 'gerek sava'a benzer olmalar ia ayn nedenden kaynaklanmaktadr. Gerekten de doru sava'a dayanabilmek olanakszdr. Clausevvitz'in 'doru sava'n acmaszlndan ka iin olanak tanmasna karn On War adl kitabnn tahmin edemeyecei kadar baarl olmas bir paradoks yaratmtr. 1831 ylnda Avrupa'y saran son kolera salgnnda ldnde, lkesinde dledii yere gelememi, arzulad saygy kazanamam, hayal krklna uram bir insand ve On War ancak dul karsnn abalar sonucunda kitap haline getirilebildi. Paris Komn'nn 1871'deki yenilgisi sonucu, Avrupa'daki burjuva snfnn emeki snf zerindeki basksnn kanlmaz sonucu olarak bir devrimin gerekleeceine inancn yitiren Marx da on iki yl sonra hayal krklna uram bir insan olarak ld. Ne var ki, yalnzca otuz drt yl sonra, geri kalmlndan dolay herhangi bir devrimin tohumlarnn yeermeyeceine Marx'n kesinlikle inand bir lkede, devrim gerekleti ve emeki snfnn ilk diktatrl olutu. Burjuva devletler arasndaki byk savan en kzgn dneminde gereklemiti bu devrim ve eer bu sava yaanmasayd, Rus Devrimi'ne yol aan koullar asla bir araya gelemezdi. Endstriyel kapitalizmin kt yapsndan ok, savan korkun yaps Rusya'daki devrimin itici gc oldu. Savan korkunluu da, Clausewitz'in, ordularn 'doru' ve 'gerek' savalar arasndaki fark grmemeye almalar gerektii konusundaki srarnn ge ortaya kan sonucu gibidir. On War, yaynlanmasndan ancak krk yl kadar sonra 1832-35 yllar arasnda dolayl yoldan n kazand. Prusya Genelkurmay Bakan Helmuth von 41 Moltke, 1871'de birka hafta sren seferlerle, nd Avusturya, sonra Fransa Imparatorluu'nun ordulJ rm adeta sihirli bir ynetim gcyle yenmiti. Tij dnya, srrn renmek isteyince, kendini en fazlj etkileyen kitaplarn, incil, Homer'in destanlar On War olduunu aklad. Bylece Clausewitz'4 lmnden sonra kazand n perinlendi. (2C Prusya askeri okulunun idari bakanln Claus^ witz'in yrtt yllarda Moltke'nin renim g m olduu gerei gzard edildi ve zaten pek konuyla ilgili saylmazd. Tm dnya bu kitab okj du, kendi diline evirdi ve ou zaman yanl anlacj ama baarl bir savan temel noktalarn anlattr inand. Bu eserin yazlndan sonra gerekleen olayla^ anlattklarn dorulad iin On War'n n gitgic yaygnlat. Bu gelimelerin en nemlisi Clause witz'in yetitii alay dzeninin yaygnlam olpa^ siydi. Kitabn ana fikri olan, savan politik bir dav ran oluu zerinde yapt kendine zg bir sar mayla yle diyordu: 'Savamak daima belirgin kiiye zg bir i olacaktr. Bundan dolay, savat lan srece askerler, kendilerini kurallar, yasalar treleriyle savalk ruhunun batac edildii bir ki rumun yeleri olarak greceklerdir.' Szn ettiii 'kurum' elbette alayd ve bu alayn ruhunu ve ahlat deerlerini aadaki gibi aklyordu. ldrc ate altnda beraberliini yitirmeyen, hayal rn korkularla sarslmayan, gerek korkulara tm gcyle kar koyabilen, kazand zaferlerle vnen, emirlere itaat etme gcn yitirmeyen, yenilgiye urad zaman bile subaylarna sayg ve gven duyan, fi-42 7iksel gc tpk bir atletin kaslar gibi sknt ve abayla gelitirilen bir ordu, silahna kar duyduu sayg fikriyle niteliklerine ve grevle-rirfe sarhrsa, gerek askerlik ruhuna sahip olmu demektir. (21) 'Ordu' yerine 'alay' szcn kullandnz za onu oluturan paralar tanm olursunuz 19 Xvnda Prusya alaylarla doluvermt. Her salk Prusyal ya bir alaya balyd ya da genliinde bal olmutu ve herkes 'silahna kar sayg duyma fikrinin' gcn adayabiliyordu. Bu fikir Prusya ordularnn Avusturya ve Fransa ile yaptklar savalar kazanmalarn salad ve dier lkeleri Prusya modeline uygun alaylar oluturma abasna itti. Tm lkelerin en baarl genleri bu alaylara seilirken, eski

askerler, orduya alndklar devreyi rite de passage diye adlandrlan ocukluktan erkeklie gei dnemi olarak anmsayp, onlar destekliyorlard. Rite de passage, tm gen erkeklerin geirdii bir deney olarak Avrupa'nn btnne yayld, yerleim blgelerinde toplumsal yaamn bir paras olarak kabul edildi ve toplumun askerileti-rilmesinin kanlmazln ortaya koyarken, Clause-witz'in savan, politikann uzants olduu konusundaki yarglarn bir kez daha perinledi. Eer insanlar zorunlu askerlik iin oy verirse ya da bu yasay kabul ederse, sava ve politikann bir btnn paralar olduunu nasl yadsyabilirsiniz? Sava tanrs ile aka etmeye gelmez. 1914'te Avrupa'nn zorunlu askerlik arsyla oluturulmu alaylar, pelerinde ihtiyat blkleriyle savamaya giderken, katlacaklar arpmalarn o gne dek ha43 yal bile etmedikleri kadar korkun olacan bil yorlard. Birinci Dnya Sava'nda, 'gerek' ve 'd ru' sava kavramlar ksa srede birbirinden ay edilemez hale geldi. Clausevvitz tarafsz bir gzle olarak, ortal yattrc etkilerin bir savan am cini ve yapsn ayarladn bildirmiti. Ne var ki etkiler bir anda grnmez oldu ve Almanlar, Fr; szlar, ngilizler, Ruslar yalnzca savam olmak i savatklarn fark ettiler. Savan saptamas zat zor olan politik amalar unutulmu, manta hit eden politikaclar lanetlenmi, liberal demokrasile de bile politika, daha byk savalar, daha uzun yi ral listelerini, daha yksek harcamalar ve insani^ rn perianln hakl karacak bir hale gelmiti. Birinci Dnya Sava'nda politikann oynad rq sz edilmeyecek kadar nemsizdi. Avrupa'y va bir topluluk haline sokmak Clausewitz'i| 1813'te Rusya'dan dnyle balayp 1913'e de sren uzun bar dnemine son veren, inanlmaz h yutlarda bir hatann sonucu olarak balad. Ayn di nemde liberalizmi saptran devrimci drtlerin man olarak Marx' kabul etmiyorsak, bu savaa y aan hatal kararn yaratcs olarak da Clausevvit kabul edemeyiz; ama her ikisi de byk bir soruml luk yklenmitir. Bayaptlar bilimsel olarak haz: lanmsa da, aslnda dnyann nasl olduu deil, n; sil olabilecei konusunda kkrtc ideolojik kita lard. "Savan amac politik bir sonuca ulamaya, yap: ise yalnzca kendisine hizmet eder," demiti Clause witz. Bu mantk erevesinde varlacak sonu, sav; m kendisini bir ama olarak kabul edenlerin, pot; tik amalan uruna yapsn yumuatmaya kalka: 44 Lardan daha baarl olacaklardr. Gelime ve zenginlik rtsnn altnda yatan bu arpk fikir, kaynayan bir yanarda gibi, Avrupa tarihinin en huzurlu bar dnemini sona erdirdi. Ulalan zenginlik sonucunda daha nce rastlanlmam bir biimde, okullar, hastaneler, niversiteler, yollar, kprler, yeni kentler, iyerleri yapld, yani gerek bir barn gstergesi olan neredeyse snrsz bir ekonominin altyaps oluturuldu. Toplanan vergilerle salk hizmetlerinin koullar dzeltildi, doum oranlar artt, yeni askeri teknolojiler geliti ve dnyann tand en gl sava toplumun oluturulmasyla birlikte yalnzca 'doru' savata arpacak zengin bir kitle gelitirildi. 1818'de Clausevvitz On War adl kitabnn ilk almalarna balarken Avrupa silahszlan-mtr. Napoleon, St. Helene Adas'na srgne gn-derilince Byk Ordusu dalm, dmanlarnn ordular da klmeye balamt. Genlere zorunlu askerlik yaptrlmasndan ou lkede vazgeilmi, generaller emekliye sevkedilmi, silah endstrisi batm ve eski askerler sokaklarda dilenmeye balamt. Doksan alt yl sonra, Birinci Dnya Sava'nn balamasndan az nce, askerlik a gelen tm genlerin byle bir ar yapld takdirde nerede grevlendirileceklerini belirten askeri kimlik kartlar bulunuyordu. Alay depolan ihtiyat birliklerine datlmak zere hazrlanm niformalar ve yedek silahlarla dolup tayordu. iftilerin tarlalarndaki atlar bile seferberlik ilan edildii anda el konulmak zere kaytlar alnmt. 1914 Temmuzu'nun banda drt milyon asker vard ve bu say Austos sonunda yirmi milyona kmt ama bu arada on binlercesi lmt. Huzur ve 45 bar dolu rtnn altndan sava bir toplum oi_ ya km ve drt yl sonunda artk savaamayaca hale gelene dek hi durmamacasna savaacakt. NJ sil Marx'

Rus Devrimi'nin ideolojik babas olara kabul ediyorsak, korkun bir felaket olan sonucunu sorumluluunu stne ykamazsak da, Clausewitz Birinci Dnya Sava'nn ideolojik babas olarak g& rebiliriz. 1820'lerin sonunda, kendi genliinin b| kasrga gibi geen olaylarn yle aklyordu: insanlarn devletin nemli ilerine katlmaya balamalarnn bir nedeni Devrim'in, tm devletlerin iilerinin zerindeki basks ve hepsinin gznde Fransa'nn byk bir tehlike oluturmasyd. Gelecekte de durum byle mi olacak? Avrupa'daki btn savalar devletlerin tm gcyle mi savalacak? Yalnzca insanlar etkileyen en nemli nedenler uruna m kacak? Yoksa yine vatandalarla hkmetlerin yava yava birbirinden uzaklatn m greceiz? Bu sorular yantlamak ok zordur... (22) Clausewitz geri ok iyi bir tarihiydi ama alay v( devlet kavramlarnn dnya grn snrlayp, d ncelerini daraltmasna izin verdii iin, devlet ve alay kavramlarnn tmyle yabanc olduu toplumlarda savan gsterecei farkllklar gzlemleme iz-j nini kendine vermedi. Ayn hataya Moltke dmezi di. Clausewitz'in ideolojisini yalnzca yararl sonu larmdan dolay benimsemiti ama dnyann uzak kelerinde, rnein bir sultann emri altnda asker| lik yapt Trkiye ve Msr'da savalarn Clause-j 46 tz'e tmyle yabanc biimler aldn ve bununla beraber, ad geen toplumlarn ayrlmaz bir paras olduunu biliyordu. Birinci biimde, savalarn zerindeki dm yasaklar maddi gereksinimler tarafndan yok edilmiti. Paskalya Adas'nn gizemli tarihinde bu rnek aka grlebilir: kincisinde ise Zulu Krall'nda savaln kat arclk rnek olarak alnabilir; ilkel bir toplumun barl grleri toplumsal kargaaya dnvermiti. nc rnek olarak Memluklular devrindeki Msr'da ayn inanc paylaanlarn birbirleriyle savamas yasaklandndan, garip karlanacak bir askeri klelik kavramndan sz edilebilir: Son olarak da samuray Japonyas'nda, varolan sosyal yapnn bozulmamas iin sava tekniklerinin gelitirilmesinin yasaklanmasdr. Clausewitz'in bu bilgilerin tmne ulamas olanakszd. Pasifik Ok-yanusu'nu dolam olan gezginlerin kitaplarndan Polinezya'ya ait Paskalya Adas ile Japon samurayla-rmn durumunu, 18. yzyl Avrupas'nda ok ilgi ektii iin renmi olabilirdi. Zumlar ise ancak onun ld tarihte Afrika'nn gneyinde bir g olarak ortaya kmaya baladklar iin, onlar hakknda bilgisi olmas beklenemezdi. Avrupa'nn uluslararas politikasnn askeri konularnda nemli bir nokta olan Osmanl mparatorluu'nun en iyi tannan kiileri olan Memluklular hakknda epey bilgisi olmas gerekirdi. Osmanl tmparatorluu'nda askeri kle olan Yenieriler'in varlnn Trkler'in yaamnda politikadan ok, dinin nemli olduunu iaret ettiini muhakkak ki biliyordu. Osmanl ordularn gzard etmesi, kuramnn temelinde bir atlak oluturuyordu. Zulular'm, Polinezyallar'm, samurayla47 rn, Bat'nn alglad politika mantna ters g askeri kltrlerini incelemek, sava politikan uzants olarak kabul etmenin ne kadar eksik, ksf ve yanl ynlendirici olduunu anlamaya yarar. KLTR AISINDAN SAVA Paskalya Adas En yakn anakaralar olan Gney Amerika'd 2000, Yeni Zelanda'dan 3000 mil uzakta, Pasifik O yanusu'nun gneyinde bir nokta olan Paskal^ Adas, dnyann en yalnz kalm kesidir. steli snm yanardalarn bir gen biiminde evrel dii 112 kilometre karelik yzlmyle dnyan en kk yerleim yeridir. Her yere uzak olmasn karn, Polinezya kltrne tmyle sahiptir. Pasifi Okyanusu'nun ortasnda, Yeni Zelanda, Havvaii v Paskalya Adas'nn oluturduu genin iinde yej alan birbirinden binlerce mil uzakta ve ilk yerlei tarihleri arasnda yzyllarca fark bulunan binler aday, ok gelimi Yeni Ta Devri uygarl diye ti nmlanan Polinezya kltr 18. yzyla gelindiind tmyle etkisi altna almt. \ Polinezya kltr olaanst maceraldr. Avrupal kaifler ve ilk budunbilimciler, yazl dilleri bile olmayan bu insanlarn, yirmi milyon milkarelik okyanusa yaylm bunca adaya koloni kurmu olduklarna bir trl inanamamlard. Kano kullanan Poli-nezyal denizcilerin, La Perouse ile Cook'un baarlarna benzer olaylarn stesinden gelmi olduklarn yadsmak iin

tamamiyle aslsz, ayrntl ykler yaratmlard. Her eye karn Polinezya kltr ar-48 benzerlikler gsteriyordu. Birbirinden ok uzak-ki adalarn dillerinin benzerliinin yan sra Hawa- Yeni Zelanda ve Paskalya Adas'nn gelenek ve treleri de birbiriyle uyum iindeydi. Polinezya toplumu yapsal olarak teokratiktir. Atalarnn doast glere sahip olan tanrlar olduklar kabul edilen efler ayn zamanda barahip grevini de stlenmilerdir. efler tanryla insanlar arasndaki ilikiyi yrtp, topran ve denizin zenginliklerinin insanlarn eline gemesini salarlar; mana denilen meditasyon glerinden dolay topran, denizin, buralardan salanan rnlerin, ksacas gerekli olan her eyin zerinde tapu (tabu) diye adlandrlan kutsal haklar vardr. Mana ve tabular normal koullar altnda olduka huzurlu ve kolay deiim gstermeyen topluluklar yaratmtr. Teokrasi, eflerle halkn ve hatta ilk yerleen efin soyundan gelen klanlarn arasndaki ilikinin dzgn yrmesini salamtr .23 Ne var ki, hibir zaman Polinezya'nm Altn a yaanmad. Eer normal yaam koullar tanmnn anlam, gerekli kaynaklarn halkn tmn beslemeye yeterli olmas demek ise, insanlara en iyisini sunan Pasifik'te bile durum her zaman parlak deildi. Adalarn halk nfus artn doum kontrol, ocuklarn ldrlmesi ve ge tevik etmek gibi yntemlerle belli bir oranda tutmaya aba gsterdiyse de, saylar gnden gne artyordu ve gnn birinde bereketli topraklarn, deniz kaynaklarnn rnleri yetmez oldu ama yakn evrede g edebilecekleri bir ada grnmyordu. Problemler balaynca ef olmayan savalar gereksinimlerini elde etmek iin tabular yktar ve Polinezya'nm toplumsal yapsn 49 korkun bir biimde etkilediler. Koullar dahi ktleince pek nemli saylmayan kabilelerin getii ya da bir kabilenin yerleim yerinden ti le srld de oldu. En kt olaylar Paskalya Adas'nda yaand, nezyallar'n en yakn yerleim yerinden ak dej] de bin yz mil uzakta olan bu aday MS 3. y; j nasl kefettikleri hala aklanamamtr amal adaya beraberlerinde tatl patates, muz ve eker j m gibi rnlerini de tanarak gelmilerdir. 1000 yllarnda tm Polinezya'da rastlanan en aj tl teokratik ilkeleri yerletirmilerdir. Pask;. Adas'nn nfusu hibir zaman 7000 kiiyi geme*, halde 700 yl iinde muazzam tapmak platform] zerinde ykselen, doal llerin en az be kat yklkte yzden fazla heykeli yaratmay b< mlardr. 16. yzylda son heykellerin yapm snda, rahiplerin gelenekleri ve soylar hakkm bilgiler idaha kolayca anmsayabilmeleri iin birj it yaz gelitirmilerdi. Tanrlarn gcnn efle rafndan kullanlp dzen ve barn salanda garca yaamn en yksek noktasna ulatklar d< yayorlard. Sonra bir terslik oldu. Nfusun artmasyla birlil adann doal dengesi farkna varlmadan bozulm; balad. Ormanlarn tarma almas yam azaltt, tarlalarda rn miktar dt, kanolarn pld aalar azald iin denizden yararlan) oran dt. Paskalya Adas'nda yaam zorlamaj balad. Yanardalarn cama benzer ok sert talj rndan mata'a ad verilen ldrc etkisi olan rak balan yaplmaya baland.24 Tangata rima t< (elleri kanl adamlar) denilen savalar etkili olfl 50 balad. Adaya ilk yerleen efin soyundan gelen hileler ikiye blnp adann iki ucunda birbirle-" le bitmek bilmez savalara girdiler. En byk ef ,-Laesel bir figr haline geldi ve mana'snn etkisi almad. kan arpmalarn yol at toplumsal zlmeler sonucunda heykeller ya dman kabilenin mana'sna hakaret etmek ya da kendi eflerinin mana'snn ie yaramazln kantlamak iin sistematik bir biimde ykld. Polinezya'da hkm sren devletsel teokrasiyle hi uyumayan garip bir din ortaya kt. 'Elleri kanl adamlar' bir deniz krlangc yumurtasn ilk bulan kii olmak iin birbirleriyle yartlar ve yumurtay ilk bulan bir yl iin ef ilan edildi. Hollandal gezgin Roggeveen 1722 ylnda Paskalya Adas'na ayak bastnda anari alp yrmt. 19. yzyln sonunda ise Avrupallar'n getirdii hastalklar ve yine onlar tarafndan srdrlen esir ticaretinden dolay adann

nfusu, olaanst gemilerinin geleneklerini srdrmeye abalayan 111 kiiye dmt. Yaayanlarn anlattklarna ve arkeolojik buluntulara dayanarak antropologlar Paskalya Adas halknn 'k Devri' diye adlandrdklar i karartc yllarn ortaya karttlar. Yerel savalarn, yamyamlk belirtilerinin yan sra baz adallarn savatan kanabilmek iin gsterdikleri abalar da ortaya kt. Lavlarn arasndaki doal maara ve girintilerin azlar, tahrip edilen heykellerin talaryla rtlp snaklar yaplmt. Adann bir ucundaki uzantnn anakarayla balantsnn kesilmesi iin derin bir hendek kazlarak stratejik savunma salanmt. Ka yeri ve stratejik savunma hatt, askeri aratrmaclarn kabul ettii istihkam sisteminden iki51 sini oluturmaktadr; blgesel savunmaya g vej kalelerin yokluu ise Paskalya Adas halknn ba; sizliim deil, sava alannn ne kadar kk old nu belirtmektedir. Adann snrlar iinde Clai witz mantna dayanan sava biimini, topl kanl deneyler sonucu renmiti. Clausevvit; zellikle zerinde durduu liderliin nemini de renmilerdi. Poike yarmadasndaki hendein varj stratejik savunmann savan en etkili biimlerini biri olduu konusundaki yarglarna ada halknn] katldn gsteriyordu. 17. yzylda nfusun h azalmas ve obsidiyen tandan mzrak balarj ok sayda retilmesi, Clausevvitz kuramlarnda rlen nihai savan da yaandn kantlamaktadr Ne var ki bu savalar korkun bir yenilgiye yol mt. Clausewitz savan, politikann uzants o| una inanyordu ama politika uygarla hizmet ve Polinezyallar, dnya yzndeki dier insan luluklarnn yaratt kadar yararl bir kltr ort karmay baarmlard. Pasifik Okyanusu'nun ney kesimlerini kefeden Fransz denizcisi Bougi ville, 1761'de Tahiti'ye ayak bast zaman ce bahesine vardn ilan etmiti. Harikulade ^ koullar arasnda yaayan gzel insanlarn ykil kendi yarattklar zoraki 18. yzyl dnyasndan s maya balam olan Avrupallar' abucak etkisi na alp, 'soylu vahi' ekolnn domasna ne< oluvermiti. Bu sknt ve sabrszlk, politik gl ayrlklarna yol am ve romantik ideolojilerle leip, soylu vahileri beenen toplumlarn, iinde titii krallk devletlerinin yklmasna neden ol tu. Nihai arpmay ve zellikle Napoleon'un ki 52 -vle rneklenen bencil lider kavramn yceltirken Hausevvitz, eski rejime dman kesilenlerin tm ibi Romantizm akmnn etkisinde kalmt. Yine Ae kralna ve alayna ballnn mama ve tabularla nelirlenmi snrlarnn farknda deil gibiydi. Fransz Devrimi'nden nceki krallk Avrupa'snda, alaylar askerlerin iddet eilimlerini bask altnda tutabilmek ve krallarn amalarna hizmet etmek iin kurulmu topluluklard. Clausevvitz'in hizmet ettii Prusya, garip bir biimde dnyann nimetlerinden yararlanamad iin, en nl kral Byk Friedrich, dier krallarn hatal bulmasna karn, askerlerine acmaszca dvmelerini emretmiti. Kutsal gcn bu ekilde ilan ederek baz tabular yknca, dier krallarn eletirilerine hedef olmutu. Hibir eyden geri kalmak istemeyen Friedrich, sava kabul edilebilir acmaszlk snrlarn zorlayacak bir biime sokmutu. Kraliyet mana's ve askeri tabularn sonsuza dek ykld bir dnyada yetimi olan Clausevvitz, yeni dzeni yasal hale sokacak tanmlar bulmutu. Ne yazk ki bunun bir dzen olmadn, ortaya att sava felsefesinin Avrupa kltrn yok edecek bir reete olduunu kesinlikle anlayamamt. Ama onu sulamak olas m? Daha byk ve iyimser Polinezya dnyasndan ok uzaklarda yaayan Paskalya Adas halk, eer anlatmay baarabilseydi, hi kukusuz deien koullarn, bir kltr devrimi gerektirdiini syleyecekti. Deniz krlangcnn ilk yumurtasn bulan kiinin ynetime gemesi konusunda, ballklarn deime srecini aklamak iin 'politika' ile eanlaml bir szck yaratm bile olabilirler. Artk bunu renemeyiz, nk ilk antropologlarn tand adallar, yerel sa53 van sonunda oluan bozuk bir dzenin iinde | yorlard ve iinde bulunduklar durum, uygarl^ nn geirdii evrimleri aratrmaya uygun de| Yine de baz aratrmalar yaplabildi ve Ci witz'in sava kuramlarnn Polinezya kltr! amalarna hizmet etmedii ortaya kt. Gere kltr Bat anlayna gre zgrlk, demol dinamik ya da yaratc deildi ama bir Pasifik s'nm yaam

koullarna en iyi biimde uyum gj riyordu. Mana ve tabular efler, savalar ve kabile yelerinin rolleri arasnda bir denge ki her grubun da karn kolluyordu. Gruplarn sndaki bu ilikiye Polinezya usul 'politika' dei lirse, sava bu kavramn uzants olmamt. Pasi Adas'nda kavas gerek yzn gsterdiinde politika, sonra uygarlk ve en sonunda nerec tm halkn sonu gelmiti. Zulular Paskalya Adas halk kendi yaratt, lmc] nulara sahip sava deneyiminden geerker dnya bunu fark etmemiti. Buna karlk Zulu| askeri devrim geirmelerinin nedeni, 19. yzyl nda Bat uygarl ile ok abartl bir biimde malan olmutu ve bu yk dilden dile dolatk nilemiti. Afrika'nn gneyindeki bu trajedinin! langc, Clausewitz'in bilemeyecei kadar ge bf rihe rastlar ve modern zamann en popler tarir ks haline gelirken, Afrikaner'lerin efsaneleri ] snda da ok nemli bir yer tutar. Pretoria'daki: mer tapnaktaki Boer kahramanlar kadar, arp| lan Zulu savalarnn heykelleri de dikkat e 54 duruma amamak gerekir nk Afrikaner efsa-leri dmanlarnn hem soylu hem de korkutucu Elmalarn gerektiriyordu. 19. yzyln banda gir-Hikleri ykselme sreci, 1879'daki savata korkun Lir yenilgi ile son bulana dek, Zulular gerekten brkun savalar haline brndler. Balangta Zulular'n son derece rahat, sakin bir anu vard. 14. yzylda kuzeydeki yerleim blgelerinden gney-bat kylarna g etmi olan hay-anclkla geinen Nguni'lerin soyundan geliyorlard ire asr sonra gemileri kazaya urayan Avrupallar )u insanlar, 'aralarndaki ilikilerde son derece sayrl davranan, ok konukan, kadn, erkek, gen, pasl her kim olursa olsun karlatklarnda birbirle-Kni selamlayan...' kiiler olarak tammlamlard.25 tabanclara kar da ok nazik davranyorlard. Ge-;e karanlnda bile yolculuk yapmak gvenliydi, ucak yolcularn yanlarnda demir ya da bakr bulundurmamalar gerekiyordu.. Bu madenler ylesine iz bulunuyordu ki, varlklar 'cinayete davetiye -carmak' olarak aklanabilirdi. Bunun dnda Zulular zellikle kiisel ilikilerinde yasalara kar ok sayglydlar. Klelik diye bir kavram bilinmiyordu, [intikam almak nemli bir konu deildi, tm anla-nazlklar kabile efi tarafndan zmleniyor ve 'en fak bir itiraz mrlts' duyulmuyordu. efler de yasalara sayg gstermek zorundaydlar. Aksi takdirde [danmanlar tarafndan cezalandrlabilirler ya da jen byk ef, verdikleri kararlar deitirebilirdi. I Geri Nguni'ler kavga eder, birbiriyle arprlard [ama ilk Avrupal konuklarn dikkatini eken nokta jubuntu yani insanla ok deer vermeleri olmutu. I Tek geim kayna olan hayvanlarn saysnn insan55 lardan fazla olduu tm toplumlarda grld^ casus belli (sava nedeni) otlaklar yznde kaybedenler daha verimsiz arazilerle yetinme runda kalyorlard. Nfusun az olduu tm ilkel luluklarda yaand gibi sonular katliam deij deitirme oluyordu. Genlerin ve yallarn gz nnde cereyan savalarn adeta trensel nitelikleri vard; ka hakaretlerle balayp, yaralanmalarla son buluy^ iddet dzeninin hem geleneksel hem de do| nrlar vard. Madenlere pek ender rastlanld^ silahlar atele sertletirilmi tahtadan yaplya yz yze arpmadan ok uzaktan frlatmayla! niliyordu. Eer bir sava karsndakini ldj sava alann derhal terk etmek ve 'temizlenme' minden gemek zorundayd. Yoksa kurbannn kendisine ve ailesine ok kt bir hastalk ak lirdi.26 Bu 'ilkel' sava biimi 19. yzyln banda aij deiiklie urad. Kk bir Nguni kabilesi'; Zulular'n efi Shaka, karsna kanlar yok eti ynelik biimde savaan vahice eitilmi birli den oluan bir ordunun komutasn eline ald ve lu Krall gney Afrika'da byk bir g halim di. Yerinden ettii dier kabileler, kaak kla dnp, bu toplumsal kargaadan kurtulabil iin yzlerce kilometre uzaklara yerlemek zoi kaldlar. Shaka'nn ykseliine tank olan Avrupallar t| Polinezyallar'n denizcilik konusundaki becerili le hayrete den denizciler gibi, bu olaya bir a ma getirmeye abaladlar. Shaka'nn Avrupal^ tanp onlarn askeri organizasyon ve taktiklej 56

rendii sylentisi ktysa da, bu doru deildi.27 Gerek olan tek nokta ise kuzeyden g etmi olan Neuni'lerin srdrdkleri huzurlu yaamn 18. yz-hn sonunda yok olmasyd. Nguni'lerin servet ls olarak kullandklar rnlerin says 'verimli' otlaklarn karlayamayaca kadar artmt. Batda yer alan Drakens Da'nn yaratt engele doru gi-' derken 'verimsiz' otlaklarla karlayorlard. Kuzeydeki Limpopo Nehri evresinde ee sineklerinin bulunuu bu yne doru genilemeyi engelliyordu. 16. yzylda Amerika'dan Afrika'ya getirilmi olan msr tarm gney Nguni'lerde nfus artna neden olmutu ama Kap blgesine yerleen Boerler, dlerinin lkesini (Lebensraum) kurmaya kesin kararl olduklar iin ateli silahlarla kar koyup bu ynde ilerlemeyi olanaksz hale getiriyorlard. Douda ise ak deniz vard.28 Shaka n kazanmadan nce de zgr ve rahat yaam biimlerinde baz deiiklikler olmutu. Tm savalarn ary yapan kabile efinin kynde toplanmalar yntemini, nceki eflerden biri deitirip, ayn ylda doan erkeklerden oluan 'yatlar birlikleri' kurmaya balamt. Askerlik sresince savalarn elerinden ayr kalmalar doum orann drmt ama ayn zamanda, silah altnda bulunduklar sre iinde askerler efe bal sayldklarndan ellerine geen hayvan, tarla rn, av hayvan gibi armaanlarla efin gcn de artryorlard. Shaka bu deiiklikleri en u snrlara kadar ta-d. 'Yatlar birlikleri' sivil toplumdan uzakta, aske-r klalarda yaayan kalc ordular haline geldi. Savalarn evlenme yasa yalnzca bir - iki arpma suresince deil, krk yana basana dek uzatld. Kr57 kna geldiklerinde de yine Shaka'nm kurduu sa askeri birliklerinden kurayla e semelerine izii rildi. Dviz konusundaki eski snrlamalar da bir atld. Shaka'nn gelitirdii vurucu mzrakla as ler dmana yaklap ldrme konusunda ei:ti (Kap blgesindeki Boerler'in gsterdii ilerk yesinde belki de demir kolay ele geen bir ma du ve Nguni'lerin sava tekniklerinin iddete sinde bir rol oynad. fn bu yn tarihiler tad dan aratrlmamtr.) Gs gse arpmann gerektirdii yanf dzen taktiklerini de icat etti Shaka. Adamla sandaletlerini karp, uzun mesafeleri plak ay| komaya zorlad. Alay dzenini iki yan kanat g| merkez ve arkada bekleyen yedek birlik olarak j letirdi. arpma balad zaman merkezdeki vetler sk saflar halinde dman zerine yrrl iki kanat da dman ember iine alyordu. 'Te| lenme' treni, arpmann sonuna dek erteler ti.29 Her sava kurbannn lmn kesinle| mek iin barsaklarn ortaya karmak ve a ondan sonra bir bakasna saldrmak zorunda Barsaklarn demenin geleneksel anlam ise j nin ruhunu zgr klmakt, bu ilem yaplmad! dirde ruhun, ldren kiiyi delirteceine inanlr^ Nguni atalar tiksindirici bulduu halde, kac ocuklar da ldrmekten kanmyordu Si Ama genellikle komu kabileyi yneten aileni! keklerini ve sava alanna kan savalar le mekle yetiniyordu. arpmadan sa kurtulanlar] gide genileyen krallna katlyordu. Shakaj amac otoritesine boyun eecek tm Nguni'le* 58 I luan bir ulus yaratmak ve bulunduklar topraklatn snrlarn geniletmekti. Shaka'nn yntemleri Zululand'de nfusun fazla younlamasn nlyordu ama dier insanlarn vatanlarndan ve altklar yaam biimlerinden ayrlmalarna neden oluyordu. 'Zulu Krall'nn ykseliinin etkileri Kap Kolonisi snrlarndan Tanganika Gl'ne dek uzanyordu. Afrika ktasnn yaklak bete birinde yaayan tm topluluklar derinden etkilenmi ve byk bir ounluunun dzeni altst ol-mutu.30 Zulu yaylmaclnn bu korkun etkilerine Difa-qane 'zorunlu g' ad verildi. '1824 ylma gelindiinde Tukela ve Mzimkhulu nehirleri, Draken Da ve deniz arasnda kalan blge allak bullak olmutu. Binlerce insan lm, bazlar daha gneye kam ve bir ksm da Zulu ulusuna katlmt. Natal blgesinde dzenli toplum yaam neredeyse tmyle yok olmutu.31 Sz geen blge yaklak 24.000 kilometrekareyi kaplad iin pek de kk saylmaz, ama Zulular'dan kaanlarn katettikleri mesafeler dnlrse, nemini yitirir. Bir grup 3600 kilometrelik bir katan sonra Tanganika Gl kylarna varmt. Baz gruplar ka

srasnda hayvan srlerini yitirmiler ve otlarla beslenmek zorunda kalmlard. Bazlar ii yamyamla kadar gtrmt. Bir ksm ise, kendilerinden nce ekirge srs gibi getikleri yerlerde bir tek ot brakmayp, arkalarnda yalnzca llerini terk ederek izlerini brakmlard. Shaka'nn 1828'de yenilgiye uramasndan sonra e gen Zulular bir sre onun kurduu askerlik sistemine ve kavimlerinin zelliklerine bal kaldlar, kazandklar zaferlerin ganimetleriyle ekonomileri59 ni ve toplumlarn glendirmeme hatasna dMir bakma da Shaka'mn iradesinin esiriydiler. G-baarh sava sistemlerinin sonu daima galibiyelmzde bu kavram bizlere elikili gelse de, gerinin grkemi iinde fosillemek olmutur. Bu k nun bu kitaba alnmasnn bir nedeni var. Ti Prusyallar gibi Zulular da her zaman gznnde amak zorunda kalmlard; nk eit durumc askeri glerin tehditi altndaydlar ve tm ener rini bu noktaya ynlendirmeleri gerekmiti. (19. ylda gney Afrika'nn ekonomik gelimesi daha ri bir dzeye varmt.) Zaman iinde Zulular ateli silahlara sahip oldular ama sava taktikle deitirmek yerine, sava alannda baarya g yolun vurucu mzrakla toplu saldr olduu konu da srar ettiler. Shaka, Clausewitz kuramna tmyle uyum g ren bir kiiydi. Belirli bir yaam biimini korum ve srdrmeye ynelik olarak gelitirdii askeri tem, bunu en etkili ekilde baarmt. Savalk erlerini zirveye karp bu deerlerle hayvancli geinen bir ekonomiyi koruma altna ald ve tot mun en dinamik bireylerini olgunluk ana dek sr askeri klelik altnda tutarak evresindeki d nn gelimesine ayak uydurmay engelledi Zulu tr. Ksacas Zulu ulusunun ykselii ve k Clausewitz kuramlarnn kusurlar hakknda n bir uyardr. Memluklar Askerliin olaan koullarndan biri zorunlu mllktr ve Zulular arasnda en u noktaya mt. Shaka'mn savalar korkuyla sindirilen ki ler deildiler ama yasalar baz haklarn kstlyof 60 ste askerler yasalarn gznde kle saylabiliyor-rd Modern dnyada kleliin anlam bireylerin zerlnn tmyle elinden alnmasdr ve silah ulundurup bunu kullanma yetkisine sahip olmak ;e zgrlktr. Bir insann ayn zamanda hem z-rlnden yoksun braklmas hem de eline silah erjimesini bizler alglayanlayz. Ne var ki ortaada slam lkelerinde kle durumundaki bir askerin arl eliki yaratmyordu. Memluklar (kle asker-zx Klemenler) birok Mslman lkede grl-oekteydi. Doal olarak ou zaman bu devletlerin ama geiyorlard ve liderleri bazen kuaklar boyu netici olarak kalyordu. Bu gc kullanarak ken-ilerini yasal olarak zgr klmak yerine, Klemen-ik 'kurumunu' devam ettiriyorlar ve deitirmeleri in yaplan basklara iddetle kar koyuyorlard. ar koymalarnn baz mantksal nedenleri vardr. )kuluk ve binicilik konular onlarn tekelinde oluu iin g kazandklarndan, bu konulardan ayrlp daha basit kabul edilen ateli silah kullanma ya a yaya olarak savama yntemlerine gemek, iin-e bulunduklar dzeyi yitirmelerine neden olabilir-i. Ne var ki, askerlik kltrlerinin dar snrlar tpk ulular gibi Memluklar'n da kt sonunu hazrlad, 'olitik glerini askerlikten aldklar halde savama-n modern yntemlerine uyum gstermek yerine odas gemi teknikleri kullanmay tercih ettiler, ulular gibi, onlar iin de, Clausewitz analizleri te-etaklak oldu. Ynetme gcn ellerinde tutanlar olitikay savan uzants halinde getirdiler; ilevsel idan tmyle samalkt bu. Kltr asndan ise 61 baka bir seenekleri yoktu. Eski Yunan, Roma ve slam dnyalarnda ki in eitli ekilleri vard; bir kle saygn bir za kar, bir retmen, kendi adna i yapan bir t< gizli konularn paylald zel sekreter bile olaj di. slam dnyasnda dierlerinde grlmeyen lik biimleri de vard. Hz. Muhammed'in soyu gelen, hem din hem de devlet ileriyle uraan felerin ynetiminde bir kle, ok yksek derel bir devlet memuru bile olabilirdi. Bu uygula bir paras olarak kle askerler yaratlmt ve; mzca slam dnyasnda askerlik kurumunun e dzeyini oluturuyorlard.

Memluklar'n bu duruma gelmelerinin nede lam dnyasnda sava kavram ile eylemi aras ahlaki adan varolan elikidir. Hz. sa'dan olarak Hz. Muhammed iddete yatkn bir insi silah kullanyordu, bir arpmada yaralanm! kendisine akland biimdeki tanrnn buyru] na kar gelenlere cihad almas gerektiini yordu. Onun soyundan gelenler dnyay kesin bi imde ikiye blnm olarak kabul ettiler: Hz. hammed'in Kuran'da toplanm olan retileri) bul edenler-ki onlara Darl'islam 'slam DnyasI bunlar kabul etmedikleri iin savalmas gerel dier devletlere de Darl'harb (Gayrimslimi! Dnyas ya da Sava Dnyas) ad veriliyordu.32| yzylda Araplarn ilk zaferleriyle Darl'islam' nrlar kasrga hzyla geniledi ve MS 700 yl imdiki Arabistan'n tm, Suriye, Irak, Msr v< zey Afrika bu snrlarn iinde kald. Bundan savalar daha zorlat. Arap komutanlarn sa; tihleri, balangtaki younlukta srdremeyj 62 a r azd. Ayrca insanolunun baz zayflklarna n eilimlerinin varl da ortaya kt: Kazandk-zaferlerin meyvelerinden huzur iinde keyif al-va dkndler ve ayn zamanda liderliklerinin rdrlmesi konusunda kavga etmekten de kamyorlard. Lider olarak Hz, Muhammed'in 'haleflerinden' liri seiliyordu. lk halifeler savamadan huzur iinle yaamak isteyen eski askerlere, elde ettikleri gaimetlerce karlanan emekli ayl balamlard, imin halife seilecei konusunda kan anlamaz-klar ise kolaylkla zemiyorlard. Halife, Hz. Muammed'in soyundan m gelmeliydi, yoksa toplu-un verecei bir kararla m saptanmalyd: ii ve nni Mslmanlar arasnda bu ayrlk halen srektedir. Anlamazl iinden klmaz hale getirt nc nokta ise Mslmanlar'n inancna gre in kardeleriyle savamalar yasakt. Mslmanlar in sava, yalnzca bu dini kabul etmeyenlere kar lacak olan kutsal savalar, yani cihadlar demekti. |nananlar arasnda savamak dine kar gelmekti. Her eye karn baz Mslmanlar halifelik konundaki anlamazlklar sava noktasna kadar g-rdler ve daha sonralar blnen slam dnyas ktan aa toprak savana girdi. Her iki gelime-in karsnda baz dindar Mslmanlar dnyevi ya-mdan ellerini ektiler. Daha nceki kahramanlk-nyla bilinen Araplar, divandan alacaklar maa yerli olmadndan askerlikten uzaklatlar; bu dini nradan seenler dindarlklarndan dolay sava-ay kabul etmez oldular. Ne var ki, muhaliflerin alifelik konusundaki iddialar ve kutsal savalarn ilmas zorunluluu arpmalar kanlmaz hale 63 getirdi. Halifeler bu soruna bir kar yol bulm Tundaydlar. slam dnyas ilk savalarnda Arap olmayp, bu dini sonradan seerek bir efendiye balananlar askere almlard (ilerki da Mslmanl sonradan seenler slam d mn ounluunu oluturacakt) Ayn ilkelere dayanarak Arap efendilerin k de askere alnmt ve son are olarak klelerin rudan doruya asker olarak yetitirilmelerine verildi. Bu uygulamann balang tarihi tartl ama 9. yzyln ortasnda slam dnyasna zo askerlik politikas izlenmeye balamt: Msli olmayan gen klelere hem askerlik hem del eitim verilecekti.33 Kle askerlerin neredeyse tamam slam nj^ nn Orta Asya stepleriyle snr olan Hazar Dq zi'yle Afganistan dalan arasnda kalan blgec daha sonralar da Karadeniz'in kuzeyinden e edilmiti. 9. yzylda Halife el-Muntasr bu uy may srdrd zaman bu blgelerde yaay Trkler'di. 'Dnya yznde hi kimse onlarda ha cesur, daha sadk ve daha kalabalk deildi dii iddia edilmektedir. Trkler gerekten eti sanlard ve batya doru ilerlemeye oktan bal lard; elde ettikleri zaferler Araplar'dan ok fazla olacakt. Halifelerin houna giden baka ys] nekleri de vard. Mslman deildiler ama bozb snr, Trkler'in ve Trk olmayanlarn baskn ve caret amacyla sk sk gelip getikleri bir nokta ol] undan, slam dinini tanyorlard ve ou zaman ha iyi koullar elde edebilmek iin g ediyorlai Onlarn tand slam dnyas, kahramanlklar nlyd. n saflarda dven gaziler kutsal sava' 64 nl rahatlyla katlyorlard. Daniel Pipes'm ^ dn' diye adlandrd, anavatanlarnda yaar Mslmanlar'da grlen, dinin dnya ilerinden uzaklama olduu duygusuna sahip deildiler.34 Hepsinden ok Trkler'in binicilik ve at srtnda dv teknikleri hayranlk uyandryordu. Binicilik bozkrlarda

balamt ve Trkler atlar neredeyse bedenlerinin bir paras gibi kullanyorlard. Sylencelere gre, Trk kadnlar at stnde hamile kalp doum yapyorlard. Svari silahlar olan mzrak, yay ve kllarn kullanmaktaki beceri ve baarlarna rakip tanmyorlard. (Bozkr savalarnn yenilmezliklerini takdir etmek iin, ngiliz generallerinin Memluk kllar, onlarn kullandklarna benzetilmitir.) Biraz st ve etten baka bir ey elde edilemeyen bozkr yaamnn zor koullarna tepki olarak apulculua ynelmilerdi ve bunu srdrebilmek iin kle askerlii kabullenmek karlmaz bir frsatt. 'Klemenlik mssesesi' kurulunca, slam dnyasnn gcnden yararlanmak isteyen aile reisleri ve yneticiler, kle askerleri temin etme grevini yklenmiler, saygn ve gvenli bir i sahibi olma fikri de genleri heveslendirmiti. Byk Mslman devletlerin ounda kle askerler kullanlyordu. Bunlarn iinde en nemlisi Msr'daki Abbasi Halifelii'dir ve 1258'de Moollar, Badat halifesini tahttan indirince 13. yzyln ortasndan 16. yzyln bana dek Memluklar'm himayesi altnda halifelii srdrmlerdir. Memluklar hanedanlk kavgasnda doru taraf tutmular ve 1260'ta Ayn Calut'daki nihai sava kazanarak Mslmanln kurtarcs roln stlenmiler ve yine Moollar'a kar dier uygar lkeleri de koruma alt65 na almlard. ki yl nce Badat halifesini tah| indirip ldren Cengiz Han'n soyundan gelen ollar'a kar Memluklar'm dnda hibir as| g, hatta Hal Seferleri'ni yapan profesyoneli ristiyan askerler bile kar duramamt. Memluj rn zaferinin en ok dikkati eken yn ise Mc ordusundaki svarilerin byk bir ounluui Trk olmasyd. Bozkrlarda Moollar'la komu Trkler, Cengiz Han'n orta Asya'da at yollar*) yararlanp yamaclk yapma frsatn karmak i| memilerdi. Bylelikle Ayn Callut'ta Arap tart Ebu ima'nn gzlemledii gibi 'kendi kardelerij rafndan yenilgiye uratlp yok edilmilerdi| Kendi rklarndan demek daha doru olaca| nk Memluk askerlerinin yetitirilme yntei ok zeldi. Ayn Calut'daki Memluklar'm ou, (en nl| Baybars) Karadeniz'in kuzey kysndan ocuklul nnda satlp eitim iin Kahire'ye getirilen Kr, Trkleri'ydi. Manastrlarda gzlerden uzak yaaj papaz adaylar gibi bu kle ocuklar da nce alfabesini ve Kuran' reniyorlar ve daha sonra: nicilik, at srtnda silah kullanma gibi sava alar rnda Memluklar'm gcn ortaya koyan, furusij denilen eitimden geiyorlard.36 Biniciyle at birletiren, silah kullanmnda eviklik salayan, ti svariler arasnda taktik birlii salayan bu eiti| Hristiyan Avrupa'snn silahl talimlerine benziy< du. Onur ve silah konularndaki kahramanlkla^ Hal valyeleri ile Mslman fari'ler arasnda dereceye kadar benzerlik gsterdii ortaan ask| tarihinin en ilgin sorularndan biridir. Ancak at srtnda dvmeye olan ballklar 66 sOnunu hazrlad. Dnyadaki askeri gelimeler-a n habersiz kaldklar iin svarilerin gnlerinin sa-, olduunu renemediler; bat Avrupa'nn zrhl valyelerinden farkl olarak ilkel ateli silahlar tanmadlar ve aa tabaka saylan piyade erlerinin haklarn arayn fark edemediler. 15. yzyln sonuna dek askeri ve politik adan durumlar deimedi ama at srtndan inmedikleri halde furusiyya talimleri unutulmaya balad. Klemenlik sisteminin en stn zellii kesinlikle kaltsal olmay idi. Memluklar istedikleri kiiyle evlenebilirler ve ocuklar zgr olarak doard ve askerlik eitimini bitirdikleri zaman yasal olarak zgr saylrlard ama ordudan ayrlmalar ya da sultandan baka bir efendi semeleri yasakt. zgr doan ocuklar ise bu sisteme alnmazd. Bu adan yeni fikirlerin ve yeni kann ilerine karmas gerekiyordu ama gerekte bu olmad. 14 ve 15. yzyllar boyunca steplerin snrndan yeni kle askerler Msr'a gelmeyi srdrd ve eitimlerini tamamlaynca kendilerinden ncekilerden hibir farklar kalmad. Bunun nedeni klemenler snfnn ok zel haklara sahip olmasyd. Askeri klelik messesesi mantna uygun olarak klemenler g ve zel hak kazanmlard. Hi kukusuz gemite onlar ycelten durumlarna sk skya bal kalmann en iyisi olacana inanmlard.

16. yzyln banda iki ayr ynden, gelimi ateli silahlarn tehdidi ile karlatlar. Ar silahlarla donatlm gemileriyle Afrika ktasn dolam olan Portekizliler Kzldeniz zerindeki egemenliklerine son vermek istiyorlard. Msr'n snrlar ise, svari birlikleri iyi tfek kullanan nianclarla glendiril67 mi Osmanl Trkleri'nin tehdidi altna girm Memluk sultan yzyllk ihmalinin sonularn leyle dzeltmeye abalayp toplar dktrd, tf birlikler kurdurdu, furusiyya talimleri gndeme rildi ve klemenler mzrak, yay ve kl kullanm ustaln yeniden renmeye baladlar. Ne va klemenlerin askeri eitimden yeniden gemel le, ateli silahlarn kullanm tamamiyle birbirini ayr tutularak korkun bir hata yapld. Hibir kc men ateli silah kullanma konusunda eitilm Bunlar kullanacak olanlar siyah Afrikallar ve Al bistan'n bats saylan Magripliler arasndan se^f di.37 Sonu kolayca tahmin edilebilirdi. Kzldeniz'e j den silahl askerler, ak deniz iin yaplm gem riyle darack sularda savaan ve iletiim hatlar en sonunda bulunan Portekizliler'e kar zafer zandlar. Osmanllar'm ateli silahlarla donatl ordularyla Ocak 1516'da Mercidabk ve Aus 1517'de Ridaniye savalarnda arpan Memlu bozguna uratldlar, klemenlik messesesi ka nld ve Msr, Osmanl mparatorluu'na katld. Mercidabk ve Ridaniye yenilgileri ayn siste olutu. Yavuz Sultan Selim komutasndaki Osm ordusu, ortaya piyadelerini iki yana da topu bir lerini yerletirip Memluklar'm saldrsn bekle Geleneksel hilal biimi saldr dzenini koruyS Memluklar, Osmanllar'm at ate sonucu bozgfi na uradlar. Ridaniye savanda birka top edin olan Memluklar, Osmanllar'm kendilerine sald can umdular ama iki yandan evrildiklerini g ce svari birlikleriyle ataa kalktlar. Osmanl: duunun bir kanadn yendiler ama ateli silah 68 rc gn kurtard. 7000 Memluk ld, geri kalanKahire'ye doru kat ve sonunda teslim oldular. Her iki savan taktikleri, Memluklar'm daha son- r yenilgi nedenleri zerine dzdkleri atlar ajar gin deildir. lkesinin bana gelen felaket erine Memluk tarihisi bni Zabul, klemenlerin eisi Kurtbey'in sylevindeki 'onurlu svari' kuaklandan yle sz eder: Szlerine kulak verin ve iyi dinleyin ki, aramzda kaderine ve kanl lme koan svarilerin bulunduunu sizler de, tekiler de rensin, iimizden biri bile sizin btn ordunuzu yenebilir. Eer buna inanmazsanz,deneyebi-lirsiniz ama ltfen adamlarnza ateli silahlarn brakmalarn syleyin. Burada deiik rklardan 20.000 kiilik ordunuzla bulunuyorsunuz. Olduunuz yerde durun ve ordunuzu sava dzenine sokun. Yalnz kii size kar geleceiz... bu kiinin baaracaklarn gzlerinizle greceksiniz... Dnyann drt bir ucundan asker toplamsnz: Aralarnda Hristiyanlar, Yunanllar ve dierleri de var ve sava alanlarnda Mslman ordularyla karlamay baaramayan Avrupal Hristiyanlar'm yapt ateli silahlan da getirmisiniz. Bu tfei bir kadn bile atelese, byk bir grup erkei durdurabilir... Yazklar olsun size! Mslmanlar'a kar ateli silah kullanmaya nasl cesaret edebiliyorsunuz! 38 Kurtbey'in mekanik silahlar aalamas, 'korkusuz ve kusursuz valye' Bayard anmsatr. Fransz 69 valye Bayard'n tatar yay kullanan esirleri] drtt ve 1870'te Mars-laTour'dan von dow'un 'lm saldrs' yapan svarilerinin Fr< tfeklerince pskrtleceini tahmin ettii bil Yeni sava yntemlerinin balangcnda svari] dnyann drt bir yanndan ykselen kstah siydi bu. Yine de Kurtbey'in hiddetli knda, lararas gururdan, deiiklie itirazdan, dine b] lktan, alt snflar kmsemekten baka ani; da vard. Askeri yeterfeklerin gereinde ateli si lan yenilgiye uratabileceinin somut bir rned sanmt ve Memluklar bu yeteneklerinden dol tm dnyaya hkmedebileceklerine inanyorla 1497'de ocuk sultan Sedat Muhammed, silahl yah klelerden Kahire'de bir alay kurup, onlara haklar tamd ve siyasal arpmalarda kulland, ki ateli silahlarn yarataca devrimi nceden mt, belki de bunlarn varlyla kendini gl

hissetmiti. Sedat Muhammed, Farajal adndaki siyah bir gzdesini, bir erkez esir kzl; lendirince, ou erkez asll olan Memlukla! sabr tat. Tarihi el-Ensari'ye gre, Memluklar hol nutsuzluklarn Sultan'a aktardktan sonra, saj va klklarna hrndler. Saylar be yz bulan siyah esirlerle aralarnda arpma ktij ve esirler kap, hisarlarn kulelerinde toplan dlar ve Memluklar'a ate atlar. Memluklal stlerine yryp Farajallah dahil elli siyal esiri ldrnce gerisi areyi kamakta bulduf arpmada iki Memluk askeri ld.39 70 Eit deerdeki askerlerin, eit olmayan koullar I da savatklar zaman, daha stn silahlara sa-lu-l olanlarn kazanacan Memluklar da rene-I kti Mercidabk ve Ridaniye savalar bu dersi ver-Yf. 400 yl sonra Pasifik'de Amerikallar'n gl sili lanyla karlaan Japon intihar pilotlar, dman I cak gemilerine saldrdklar kamikaze'lerin kokpiti-Ine girerken samurai kllarn taktklarnda da ayn dersi alacaklard. 20. yzylda ise Almanya, katld iki dnya savanda dman ordularnn stnln kmseyince, kendi ordusunun cesaretini ser-I rileme frsat yakalayamadan bu dersi ald. Memluklar ne var ki bu dersi iyi renmemilerdi. 1516-117'deki Osmanl zaferleri bu askerlik sistemi- ain sonu olmad nk Osmanllar sistemin kendilerine yararl olacan anlamlard. Gerekten de 20. yzylda slam dnyasnda temelde tmyle zt bir kavram olan milliyetilik oluuncaya dek, klelie dayanmayan profesyonel askerlik sisteminin geliti-rilememesi tartmaya ak bir konudur. Memluk hanedanlar yalnzca Osmanl egemenlii altndaki [Msr'da deil, Irak, Tunus, Cezayir gibi daha uzak eyaletlerle de g sahibi oldular ama her eye karn, askerlik anlaylarn deitirmediler. 1798'de Napoleon Msr' igal ettii zaman top ve tfee 1 kar furusiyya teknikleri ile kar koymaya altlar ve Piramitler arpmas'nda bozguna uradlar. Soylu vahiliklerine hayran kalan Napoleon, Rstem adndaki subay, iktidarda kald srece zel muhafz olarak altrmak iin yanma ald. Bu arpmadan sa kurtulan ve hala modern silahlar at srtndan yenebileceklerine inanan Memluklar, 1811'de I Kahire'de 'Hristiyan' yntemleriyle savamaktan 71 ekinmeyen Osmanl satrab acmasz Kavalal met Ali Paa tarafndan katledildiler.40 Clausewitz mutlaka Piramitler arpmas' ve byk bir olaslkla Kahire katliamndan h dard. Askeri aralarn seiminde kltrn en litika kadar nemli bir g olduunu ve bazen tik ya da askeri mantktan stn tutulduunu g mek asndan her iki olay da iyi birer rnektir. Clausewitz gerekleri renmise, bunlardan bi nu karmamtr. Garip bir rastlant olarak ^ cisi Helmuth von Moltke, eski Memluk toprakl da Osmanllar'm gcnn uygulaycs olan Kav Mehmet Ali Paa'nm yaptklarna tank olmu alman askeri kararlarda politikadan ok kltr plana ktn bu olaylarda yaamtr. Moltke 1835'te Prusya ordusu tarafndan Tr duunun modernletirilmesine yardmc olmak re gnderilmi ve bu deneyim cesaretini kr "Bir Hristiyan'n uzatt en ufak bir hediye kukuyla karlanyor... Bir Trk, bilim, yete zenginlik, cesaret ve g konularnda Avrupal! kendi ulusundan daha stn olduunu duraksa dan kabul eder ama bir yabancnn kendini bir lman'la bir tutabilecei kesinlikle aklna gelm diye yazmt Moltke. Askerlik konusunda bu tu inat bir saygszla dnyordu. "Albaylar bi nyorlard, subaylar olduka kibar davranyorl ama dier insanlar silahlarn bize vermiyorlar, man zaman kadnlar ve ocuklar peimizden k diyordu. Askerler emirlerimizi yerine getiriyor selam vermiyorlard." Osmanl sultannn 1839'da Msr'n asi valisi m valal Mehmet Ali Paa'y dize getirmek iin Suj 72 > e yollad orduya elik edecekti Moltke. Garip h' karlama oldu. Grnrde Osmanl ordusu odernize edilmiti ama Msr ordusu bu konuda , ^a fa ileriydi. Arnavut asll bir Mslman olan Kavalal Mehmet Ali Paa, Avrupal saylabilirdi ve 'Hristiyan' yntemi arpmann stnln Yunanistan'n Bamszlk Sava'nda renmiti. Molt-ke'nin birlikte savam olduu Fransz Albay Seve gibi baz kaak Yunan dostlar da Memluklar'a kar savayorlard. Kavalal Mehmet Ali Paa'nn ordusu Nizip, Suriye yaknnda Osmanl ordusunu

bozguna uratrken Moltke yalnzca bir seyirciydi. ounlukla askere arlm Krtler'den oluan ordu daldktan sonra Msrllar onu Prusya'ya geri gnderdiler; Osmanllar'm orduda yaplmas gereken yeniliklere gsterdii tepki Moltke'yi hayal krklna uratmt. Osmanl Trkiyesi sonunda modern bir orduya kavutu ancak etnik Trkler'i silah altna alarak kavutu. Sultan ile halkn arasndaki ilikinin snrlanmas, Osmanl hkmetinin Mslman fakat Trk olmayanlarn zerindeki egemenliini azaltt. Sul-tan-Halife, 'Hristiyanlatrlm' ordunun komutam olarak 1914'te Almanya'nn yannda savaa katld zaman, Osmanl Imparatorluu'nun iine dt zorluklarn ana nedeni, gcn kazand temellerin daraltlmas olmutu. Savan sonunda Trkiye'nin imparatorluu kalmad gibi, ksa bir sre sonra sultanlk ve halifelii de sona erdi. Yalnzca yaratmak iin her eyini feda ettii ordu kalmt geriye. Clausewitz ile Moltke'nin miraslarnn, Trk rencilerine kar gsterdikleri sabrszlkta byk bir ironi vardr. 1918'de Osmanl Imparatorluu'nin y73 kl, kendi devletlerinin ykl nedeniyle al Yanl yorumlanm politik amalar yznden a katlmak bu sonu hazrlamtr. Sultan'm or^ nun 'Hristiyanlatrlmas' konusuyla yakndan} ram olan 'Jn Trkler', lkenin glenmesine' dmc olacaklarna inanarak Almanya'nn yani savaa katldlar. Almanya ise, savamann kendi| g kazandracana inanarak katlmt savaa, nel durumun kltrel adan bylesine arptl gerek geleneksel AlmanL kltrne gerekse fe'nin hizmetkarlarna lm getirmiti. Samuraylar Memluklar'n baruta yenik dt tarihte, yann teki ucunda baka bir askeri topluluk, kei sini tehdit eden koullara bakaldrarak varll gvence altna alyordu. Japonlar'n kl-kull; snf ateli silahlarn meydan okumasyla kar ve bunlar lkeden uzaklatrp 250 yl daha toj mun zerindeki hakimiyetini srdrebilmek ii kar yollar arad. Bu silahlara 16. yzylda ksa bir; re iin el sren Bat dnyas, kendini ticarete aj sanayileir, uzun yolculuklara kar ve politik rimler geirirken Japon samuraylar lkelerini dnyaya kapattlar, bin yldr srdrdkleri gelen^ lerinden kopmamak iin yabanc dinler ve teknik meler gibi etkileri kknden kazdlar. Ayn ^ lar 19. yzylda in'de de yaand ama Japonla baarsyla llemezdi. En byk baar polil mantn sava konusuna eilmemesiyle elde e( misti. Tam tersine zellikle zaferin bedelinin gel] neksel ve saygn deerleri alt,st etmek olduu 74 larda, kltrn, teknik areler arama gdsne etle kar kmasyla elde edilmiti. Samuraylarn bal bulunduu feodal valye s-,f Japon adalarn kaplayan sradalarn oluturduu vadilerin corafi konumundan dolay olumutu Osmanl devrindeki Anadolu'da varolan ky aalarna benzeyen 'vadi lordlar', soyu ok eskilere kadar giden ama gc snrl olan imparatora ballk yemini etmilerdi. 7. yzylda Fujiwara Kamatari adl bir kabile bakan, in'deki Tang Hanedanl-'na benzeyen bir hkmet modeli gelitirdi ve bu sistem nce kendi ailesi sonralar daha baarl rakipleri tarafndan yrtld. Rakipleri vergi toplama ynteminden dolay bir sre sonra Fujivrara'nm gcn aabildiler: Budizm devlet araclyla in'den ithal edildii zaman yanl bir uygulama ile Budist manastrlar vergi kapsam dnda brakld. Manastrlarn komular da kendileri iin ayn hakk istediler ve ayn zamanda kyllerin vergilerinin dorudan doruya yerel kabile bakanna denmesi yntemini gelitirdiler. Toplanan vergilerin oluturduu zenginlikle, soylu aileler neredeyse imparatorluk sarayn etkileri altna almaya baladlar. 12. yzylda bu gc elinde tutan soylu kii, o gnk ocuk-imparatordan kendisine Sei-i tai-Shogun yani bakumandan unvann vermesini istedi. lk ogun Yorito-mo, hkmette Bakufu (karargah brosu) ad altnda bir s kurdu ve 19. yzylda Meiji dnemindeki deiikliklerle ynetimin gc meclisin eline tekrar geinceye dek ogunlar merkezi otoriteyi elde tuttular. Ynetimde sz sahibi olmak iin srekli birbirle-nyle rekabet iinde olan ogunlar ve komutanlar al75

tndaki samuraylar, ayn devirde Avrupa'daki be asker snfnn aksine haydut olarak adlandrla lard. Beyefendi snfna mensup olduklar kon da srar eden samuraylar, iki kl tama ayrcal rmdan dolay dier savalardan ayrlrlard. Ac sz ve yetenekli dvler olan samuraylar, 12 Arap dnyasna, 1274'te Japon adalarna sald Moollar' bozguna uratarak kendilerini kan mlard. Moollar 1281'de tekrar geldiklerinde imlerinin ounu bir kasrgada yitirmiler ve bir ha dnmemek zere adalardan uzaklamlard. Samuray yaamnn en nemli noktas 'stil' idi; yim, zrh, silah, dvme ve sava alannda davran stillerine verdikleri deer, Fransa ile ngiltere'de valyelerden pek farkl saylmazd. Kltrel acfe ise aralarnda byk bir fark vard. Japonlar bilgi eitime deer veren bir toplumdu ve samuray snf nn edebi kltr son derece gelimiti. Hibir gk bulunmayan tanr-imparatorun saraynda yasaya en soylular, askerlik konusunda hret kazanma yerine edebiyat alannda isim yapmak peindeydik Onlar rnek alan samuraylar da hem sava he de air olarak tannmay istiyorlard. Kabul ettikle Zen-Budizmi, evrene duygusal ve dnsel bir bal as oluturmay zendiriyordu. Tm bu nedenlei den dolay feodal Japonya'nn en stn savala ayn zamanda mantk, ruh ve duygularn kullanal len kiilerdi. Feodal Japonya'da yerel ogunluk mevkii iin si regelen rekabetin yaratt politik kaos her eye n kabul edilebilir snrlar iinde kalmt. 16. yzy m banda ise bu kavgalar belirli snrlar am, tof lumsal dzen tehdit altnda kalmt. Soylar eski} 76 liderler sonradan grmeler tarafndan alt balamt. ogunlarn gc de tpk impa-|eUt"run gc gibi yalnzca lafta kalmt. 1560-1616 yllar arasnda ogunun adna hareket eden - .. j adam, Oda Nobunaga, Toyotomi Hideyoshi ve T0kugawa Ieyasu toplumsal dzeni tekrar kurmay hasardlar. Budist manastrlarnn, macera peinde vosan kabile liderlerinin ve liderleri olmayan yasa-jj serseri gruplarnn glerini yok ettiler. Ieyasu 1614'te Osaka'da rakiplerinin son kalesini de ele getirerek huzuru salad ve Japonya'daki mesken olarak kullanlmayan tm atolarn yklmasn emretti. Huzur ve barn salanmasndaki tek zellik stn bir ynetim yetenei deildi, ayn zamanda yeni bir silahla tanmlard. Portekizli zenginler 1542'de Japonya'ya ateli silahlar ve toplar getirmilerdi. Barutun gcnden olduka etkilenen Oda Nobunaga, askerlerini derhal tfeklerle donatt ve o gne dek her arpmann ncesinde uygulanan treni ortadan kaldrd. Her iki ordunun komutan karlkl olarak birbirine meydan okuyup, kimliini aklyor, silahlarn sergiliyordu. Oda Nobunaga buna kar kt ve adamlarna ayn anda srekli olarak ate ama emrini verdi ve 1575'teki Nagashino'daki nihai sava bu yntemle kazand.41 1548'deki Uedahara arpmasyla kyasland zaman, bu yntemin yarar kolayca anlalmt. Uedahara'da elinde ateli silahlar bulunan taraf, tren sona erdii anda dmanlar kllaryla saldrya getii iin bu frsat karmt. Bu adamn kurduu dzenin devam silahlarn egemenliine dayanabilirdi ama gerekte tam tersi ldu. 17. yzyln sonunda Japonya'da silah kulla77 nm neredeyse tmyle ortadan kalkt ve sil ok seyrek rastlanan aralar oldu. Tfek yap ya da top dkmesini bilen Japonlar'n says bi parmaklarn gemiyordu ve kullanlabilir ha toplarn ou 1620 ylndan nce dklmt durum 19. yzyln ortalarna kadar srd ve 18. Tokyo limanna giren Komodor Perry'nin 'kar mileri' Japonya'ya barutun gcn kar konu bir biimde tekrar tantt. Aradan geen 250 yl de ise Japonlar barutsuz yaamay baarmlard, gl adamn sonuncusu olan Tokugawa leyasu, r ve huzuru salamaya ynelik abalarndan d ogun unvann ald zaman silahsz yaam ba$ mt. Nasl ve niin silahlan yasad ilan etmiti 1 yasu? 'Nasl'm yantn vermek ok kolay. Kendisinde! nce ayn grevi yapan Hideyoshi 1587'de samuB snfna dahil olmayan herkesin tfek ve kl gj tm silahlarn hkmete teslim etmelerini emredl rek halkn elindekileri toplamt. Silahlarn to masnn amacnn, metal ksmlarnn eritilerek da'nn dev boyutlarda bir heykelinin yapmnda lamlacak olmasyla aklanmt. Esas ama ise sil larn

hkmetin kontrol altnda bulunan ordum tekelinde kalmasn salamakt. Barutun kullanla ya balamasndan sonra Avrupa devletleri de ay nlemi almaya almlar ve amalarna ulamal ok uzun srmt. Adalet sistemi kesin ve acma olan Japonya'da ise bir anda ulalmt.42 1607 ylndan sonra ise Ieyasu'nun getirdii sis tem, tm silahlarn yalnzca hkmetin istei dof rultusunda yaplp, tek alcsnn yine yalnzca hk met olacan ngryordu. Silah imalatlarna |j 78 ini Nagahama kentine tamalar emredildi ve yer byk imalat samuray snfna dahil edilerek duya sadk kalmalar saland. Silah Komisyo- 'nca onaylanmam bir sipariin yerine getirilme- in yasak olduu ilan edildi. Silah Komisyonu ise alnzca hkmetin verecei siparileri onaylayaca cin, bu iin ticareti gitgide azalacak. 1706'da Naga-hama'daki atlyeler ift yllarda 35 adet byk, tek Harda jse 250 adet kk, fitilli tfek imal eder hale geldi. Yarm milyon askere datlan bu silahlar genellikle trenlerde kullanlyordu ve saylar sz edilmeyecek kadar azalmt. Silah kontrol ie yaram, Japonya barut devrinden uzaklamt. Ama niin? Daha karmak bir sorudur bu. Silahlar, yabanclarn geliinin simgesidir. Mantksz saylsa da kanlmaz bir biimde Portekizli Cizvit misyonerlerinin Hristiyanl yayma abalaryla bir tutulmulardr: stelik bu misyonerler bir igalin habercileri olarak kabul ediliyorlard; korkulan igal rneinin yaand Filipinler ispanya'nn bir paras oluvermiti. Ieyasu'nun halefi Hidetada, kendinden nceki ogunlarn gecikmeli olarak kardklar bask altnda tutmak ve lkeden kovmak yasalarn sert bir ekilde uygulad. ogunlarn Hristiyanlk ve beraberindekiler konusundaki kukulan, yerli Hristiyanlar'n 1637'de kartt Shimbara syan ile bir kez daha dorulanm ve bu isyann bastrlmas iin silah kullanlmt. Bu i bittikten sonra 200 yldan daha uzun bir sre Tokugawa ailesinin elinde bulunan ogunluk unvanna kimse meydan okumad. 1636'da lkeyi yabanclara ve her trl yabanc etkiyi kapatma ilemi bylelikle tamamlanm oldu. 79 Japonya'nn tek d politika maceras oj 1592'de Kore'nin igal edilmesi ovenizme olan, limin bir paras olarak dnlebilir. in'e kar riilen saldrgan tutumun ilk adm olarak gerek j tirilen bu igal 1598'de baarszlkla sonulann i Yabanclardan gelen her eye kar taknlan ti mun yan sra silahlarn toplum dzenini boza4 da fark edilmiti. Barut devrinde yaam olan \ Avrupal valyenin bildii gibi, eline silah geij sradan bir insan hatta bir haydut en soylu kiiyi | alt edebilirdi. Cervantes bunu Don Kiot'un ai dan 'korkak ve alak bir elin cesur bir valyenin'} samna son vermesine olanak tanyan bir bulu' ol rak lanetlemitir.43 Japonya'da silah kontrolnn nc nedeni uygulanabilirliiydi. Avrupa'daki savaan snf da lahlarm yaam biimleri zerindeki etkilerinden I ki holanmyordu ama, eer Hristiyanl s^ mek istiyorlarsa, gneydouda Osmanllar'n sf olarak byk toplarla dvdkleri ak snr k mak zorundaydlar. Teknolojinin ateli silahlar | venilir ve toplar hareket edebilir hale getirdii? Hristiyanlarn birbirine ate etmesi konusundf ekingenliin yenildii srada ortaya kan Refctf hareketiyle Hristiyanlk paralanmt. Japonya' ise byle etkenler yoktu. Aradaki mesafe ve ord nun hreti lkeyi Avrupal gezginlerden koruma yetiyordu. in'in igal edecek ne donanmas ne arzusu vard. Bunlardan baka da igale kalkac herhangi biri yoktu, iilerinde ise snf ve grupla ayrlm olmasna karn genel bir kltr birli vard. Ulusal gvenlii korumak iin silaha gei yoktu. deolojik adan kart gruplar ise galip gel-80 v iin silaha bavurmay dnmezdi. m<Kavimsel zelliklerin itenlikle korunduu Japon vasnf iin barut bu ozemklerle uyumlu deil-!r Tokugawa ailesinin elinde bulunan ogunluk yalzca politik bir kurum deil, ayn zamanda kltrel bir arat. Kltr tarihisi G.B. Sansom yle yazmtr: Yalnzca devletin gelirini salayp, dzeni korumak greviyle yetinmeyip, insanlarn ahlakn da belirli bir dzeyde tutmak ve davranlarn en ince ayrntsna kadar saptamak grevlerini de stlenmilerdi. Daha nceki tarih

kaytlarnda, devletin bireylerin zel yaamna bylesine kart ve tm ulusun hem davranlarn hem de dncelerini kontrol altnda tutmaya alt konularna rastlanacandan kukuluyum.44 zellikle kl-kuanan snfn davran ve dncelerinin stnde duruluyordu. Japonya'nn eitim biimine uyum gsteren tek silah ise samuray klcyd. Tokugawa'lar ve atalar 'gereki politika' nedeniyle barut kullanm olabilirler ve g kazanmalarna yardmc olduktan sonra her trl ateli silahn kullanlmasna mani olmulardr. Kl kullanmnn yerlemesinin eitli nedenleri vardr. Zen-Budizm, 'sadakat ve fiziksel zorluklara aldr etmemek en nemli iki ilkedir' diyerek klcn kullanlmasn etkilemitir. 'Yaamda ve sanatta, resmi, trensel ve en zarif biimde her eye dikkat eden bir kltre' sahip olan sava snf kullanmn desteklemitir. Japonlar'n kl oyunlar, Avrupa'nn 81 eskrim gsterileri gibi yetenee dayaldr ve her ynnde bir 'stil' arayan anlayn gsterge dir.45 Doa ve doal glerle uyum iinde olmaj verilen nemin bir parasdr; kaslarn altrlr^ ne denli 'doal' ise, barutun kimyasal gc o den doa ddr. Hi kukusuz Japonlar'n gelenekle ballyla da uyumludur. Hem kl oyunlar g nekseldir hem de en iyi kllar tpk soyad gibi badan oula geen aile yadirgarlardr. Bu tip kllar artk koleksiyonlarda yer almakt; dr. Ama yalnzca gzel birer antika deildirler. B rinci kalite samuray kllar imdiye dek yaplm e stn kesici silahlardr. Silah kart hareketi gjj lemleyen bir tarihiye gre: 15. yzyln en nl kl ustas II. Kanemc to'nun yapt bir klla bir makineli tfei^ namlusunun yarya kesildiini gsteren bi| film var Japonya'da. Eer bu olanaksz git geliyorsa, bir klcn yaklak drt milyon tabaj ka dvlm elikten olutuunu unutmama* gerekir. Kanemoto gibi ustalar bunu elde ede| bilmek iin gnler boyu eki sallarlard.46 Oraklar, trpanlar varolduu srece, bir topl tmyle silahtan arndrmak olanakszdr. Ama g delik yaamn bu aralar, zel yaplm silahlai kar pek baarl olamazlar. Tokugavva ogunlu savaan snfn kllar zerindeki tekelini salayafi samuraylarn Japon toplumunun en st snf olar kalmalarn salamt. Clausevvitz ile Tokugavva'nn mant birbirindf farklyd. Grnrde Clausevvitz, savan yaps 82 undaki aratrmalarnn deerlendirmelerden n k olduuna inanyorsa da, o dnemde Avrupa'y U ran, insanolunun doal olarak 'politikaya' ya da 'nolitik eylemlere' ynelecei ve politikann etkin ve ileriye dnk bir konu olduu grnn etkisi altnda kalmt. lke olarak Fransz Devrimi'ne kar kan tutucu Wellington Dk'nn tm gcyle onaylamadn belirttii bir grt bu. Gerekten Clausevvitz politikay, mantn ve duygularn bulutuu ama ortak inanlar, deerler, efsaneler, tabular, treler, gelenekler, davran biimleri, her toplumu etkileyen dnce, konuma ve sanatsal anlatmlardan oluan kltrn nemli bir rol oynamad, zerk bir etkinlik olarak alglyordu. Tokugavva tepkisi ise ne kadar hatal olduunu kantlyor ve savan dier baz konularn yan sra bir kltrn de kendi aralaryla devamn salamasna yol aabilecei gereini ortaya koyuyor. SAVASIZ UYGARLIK Clausevvitz'in politikann kltrden nce geldiine inanc yalnzca ona zg bir dnce deildi. Aristo'dan balayarak Bat dnyas dnrleri ayn fikri paylamt ve iddet ve hakszla kar Paris caddelerinde yaanan zgrlk hareketlerinde Clausevvitz'in ada olan Voltaire ve Rousseau gibi dnrlerin rettikleri politik fikirlerin gcn ortaya koyan olaylarla onaylanmt. Clausevvitz'in bildii ve bizzat katld arpmalar Fransz Devrimi savalaryd ve onun, sava kontrol altnda tuttuuna inand 'politik gr' en azndan ilk banda mevcuttu. Avrupa'nn hanedanlk devletleri Fransz 83 Devrimi'hin monari iin bir tehdit unsuru olu dan korkuyorlard ve sava gerekten de 'politik bir uzants' gibi grnyordu.

Ayrca bir tarihi olarak Clausewitz'in insanisi yaamnda kltrel etkenlerin nemini tantacak^ rehberi bulunmadn da unutmamak gerekir, garlk tarihi, kyaslamal tarihin ancak ocuu saj bilir ve Clausevvitz'in kendine rnek ald nl] rihilerin hibiri bu konuya eilmemitir. Sir Isaj Berlin, kyaslamal trihin babas diye bilinen Gia battista Vico'ya gnderme yaparken Aydnlar a'nm ruhunu baarl bir biimde zetlemi 'nsanlar tm zamanlarda ilgilendiren, bilginin alannda neyin doru neyin yanl olduunu sap mak ve temel sorunlarn sonularn bulmak iin] ratlan, evrensel olarak geerli bir yntem yarat] gna inanmak.'47 ' Aydnlanma a'nn en nl yazar Voltaire toplumsal ve ekonomik ilerin etkile riyle birlikte tarihsel adan incelenmesini ne srd zaman bile, bu incelemeye yalnzca baarlarn alnmasnn yeterli olacan syle-] misti. 'Seyhun ya da Ceyhun nehrinin kysn-j da bir barbarn baka bir barbar yendiini bil- dirmekten baka bir ey sylemeyeeksen, se-| nin topluma ne yararn olabilir?' demiti Vol-j taire.48 Voltaire'in at yoldan Clausewitz'in ilerler beklenirdi zaten. 19. yzylda Alman tarihiler, ta ve politika konularnda kyaslama ynteminin i manian olacaklard ama onun devrinde Aydnla 84 etkileri sryordu. "Bu koullar altnda sa-v"^n bamsz bir olay olarak alglanmamas gerekti 'ini anlyoruz. Sava politik bir aratr ve ancak bu fikri kabul edersek, askerlik tarihinin tmne kar kmam oluruz," diye yazmt Clausewitz.49 Seyhun Nehri kysndaki olaylarn nemini aalayan Voltaire ise Clausewitz kuramna darbe indiriyordu. imdi askeri tarihiler Seyhun Nehri ile sava arasndaki balantnn Bastille hapishanesiyle devrimlerinin ya da Westminster ile parlamenter demokrasinin ilikisi ile ayn olduunu kabul etmektedirler. Orta Asya'y Ortadou ve iran'dan ayran bu nehrin evresinde insanlar atlar ehliletirmeyi, arabaya komay ve eyerlemeyi rendiler. Seyhun Nehri'nden yola kan ordular Hindistan, in ve Avrupa'da imparatorluklar kurdular. Bir savan yadsnmaz gelimelerinden olan svarilerin ortaya k da ayn yerde grlmt. Birbiri ardnca Bat dnyasn igal eden Orta Asyal fatihlerHunlar, Avar-lar, Macarlar, Trkler Moollar-hep Seyhun Nehri'nden yola kmt. Svari bakanlarnn en aman-sz olan Timurleng de nehrin kuzeyindeki Semer-kand kentinde balamt terr rzgarlarn estirmeye, ilk halifeler gibi Osmanl sultanlar da kle askerlerini bu blgeden topluyorlard. 1683'te Osmanllar'm Viyana'y kuatarak Hristiyanlk dnyasnn kalbini tehdit etmesi, Clausewitz'in adalarnn anlarnda, en fazla hasar veren askeri olay olarak yer almt. Seyhun Nehri'nin nemini gz nnde bulundurmayan bir sava kuram, hatal bir kuramdr. Her eye karn Clausevvitz, ok korkun etkileri lan byle bir kuram gelitirdi. Birinci Dnya Sava'n izleyen yllarda radikal as85 .5j keri yazarlar dorudan doruya deilse bile, k<j landrmalardan dolay Clausewitz'i bu katliar sorumlu tuttular. rnein ingiliz tarihi B.H. deli Hart, zafere giden yolun mmkn olan enj yk gle en byk saldry gerekletirmekten tiini iddia etmekle sulamt onu. kinci Dnya va'n izleyen yllarda ise gelmi gemi ve ya| lgnlk ateinin etkisiyle gelecein de en ner keri dnr olarak neredeyse tapnlacak di| ykseltilmitir. Souk Sava yllarnn strateji manian, nkleer sava tehdidinin karamsarl deyken, Clausewitz'in evrensel geree giden k tuttuunu ilan ettiler. Ona yneltilen eleti| fazla uzun mrl olmad. rnein Liddell Ha saldrs bir 'karikatr' olarak tammland.50 Strateji uzmanlar bir gzlemle bir varsaym] letiriyorlard. Gzlemler savan evrensel bir olduunu ve Buzul a'nn sona ermesinden her yerde her zaman yaandn ortaya koyuyc Varsaym ise her savan bir amac olduu vl amaca en iyi biimde nasl ulalabilecei konusv tm evreni kapsayan doru bir kuram olduunu i sryordu. Clausewitz'in etkisinde neden kald| rn grmek kolaydr: Bir nkleer saldr tehdic tndayken bir devletin d politikasn stratejik trinlere olduunca yaklatrmas ve deiiklik tabilecek tm temel

aykrlklardan uzak tutmasij rekir. Nkleer gce sahip bir devlet syledikle yapacak gibi grnmek zorundadr, nk cayd ln temelinde kararlln dmanna inandn yatar. Fikirleri kendine saklamak ise ikna eti zorlatrr. Nkleer caydrclk, bir devletin varln sav 86 ak iij gerektiinde kendi halkn ve dman lenin halkn gzard ederek acmaszca harekete 'ye ^ileceini ima ettii iin, insancl duygulara tmyle zt bir fikirdir. En azndan Bat dnyasndaki jylusevi-Hristiyan inancnn stne younlaan son iki bin yllk politika, her bireyin deerli olduuna dayandndan, caydrclk kuram, ulusal savunmaya kendini adam vatanseverlerden, lkeleri uruna kanlarn aktm profesyonel savalara kadar herkesin nefretini uyandrmtr. Nkleer caydrclk kuram ile genel ahlak kavramlar ve demokratik lkelerin politik ahlakn kaynatrmay amalayan bir felsefe yaratmaya kalkmak, en zeki kuramclarn bile yenik decekleri bir grevdir. Ama bunu yapmak zorunda kalmadlar. Clausewitz'in eserinde, tarihin geerlilik kazandrd askeri alandaki arcln felsefesini hazr olarak buldular. Nkleer silahlar ortaya ktktan sonra, 'doru,' ve 'gerek' savalarn ayn ey olacana inanlyordu ve byle bir dehet dncesinin bile savan kmasn nleyeceine inanlyordu. Bu mantkta iki zayf nokta vard. Birincisi tmyle mekanik bir gr olmas ve caydrclk ileminin tm koullar altnda hi hatasz yrtlmesi gereksinimiydi. Ne var ki, politikann gzlemlenmi bir gerei, mekanik aralarn hkmetlerin davranlarn kontrol etmekte pek baarl olmadn ortaya karmtr, ikinci zayf nokta ise nkleer gce sahip lke vatandalarnn dnya grlerinin ift-kiilikli (izofrenik) bir biime dnmesini gerektirmesiydi. Yani hem insan yaamnn kutsall, birey haklarna SaYg, aznlk fikirlerine hogr, zgr seimleri kabullenme, temsilci kurumlara kar yasalar uygula87 I yclarn sorumluluu, ksacas yasalar, demokrasiv Musevi-Hristiyan ahlaknn ngrd her ey nkleer silahlar bu deerleri korumak iin yaygn^ trlmlardr-inanlarm srdrecekler, hem de ziksel cesaret, kahraman lidere itaat ve 'gl d rudur'ilkesinden oluan sava grn kabul e eklerdi. ift-kiilikli olma durumu ise sonsuza < srmek zorundayd, nk nkleer kuramclarn rolasma bakarsanz, 'nkleer silahlardan geriye n yoktur.' * Bakan John F. Kennedy zamannda Savuni Bakan olan Robert McNamara, 1962'de, Michigjj niversitesi'nde yapt bir konumada Claus vvitz'vari caydrclk mantn "Birleik Devletler? (temelinde Amerika'nn yatt NATO) yaps gc, hi beklenmedik bir saldr karsnda bile, rekli olduu takdirde bir dman toplumu yok e<f cek yedek saldr gcn elimizde tutabilme frsata vermektedir," diye zetlemiti.51 'Gerek savia balatm olan bir dman zerine 'doru sava yrme tehdidinin mantksal masumiyetini Claus witz herhalde alklard. Ama bu alk gemiti ykselen bir lk olarak kalrd. Daha nce de " lirttiim gibi Clausewitz, yaad devirde bile, a da devletlerin atalarnn kendi snrlar iinde ' lanlar imha etmeye abaladklar sava kltr nn yalnz kalm bir savunucusu idi. Doal olar lkelerinin karlar dorultusunda savalarn gerini kabul ediyorlard ama bu insanlar belirli be gelerde, belirli koullar altnda iinde yaadklar vil toplumun geleneklerinden farkl anlaylar o alaylarda barndryorlard. Eski devirlerde Avrupa toplumu sava dee 88 jemlerle dolup tamt ama 17. yzyldan sonra ve.. n eiindeki silahlan toplayp, yerel soylularn salarn ykp, oullarn dzenli orduya subay atayp, va1 olmayan snflardan zel birlikler yaratp ve "ir silahlarn retimini devlet tekeline alp, Berlin ve yiyana'dan Atlantik kysna kadar uzanan Avrupa toplumunu, Clausewitz'in hizmet ettii devletler, etkili bir biimde sivilletirmeyi baardlar. Fransz Devrimi'nin ortaya sald glere bir yant olarak dier lkeler kendi toplumlarn silahlandrmak zorunda kaldlar ama bu ilemi yukardaki koullar

altnda gerekletirdiler. Silahlandrlmann sonu zdrap ve lmle birlikte anlmaya baland: Birinci Dnya Sava'nda 20.000.000, ikinci Dnya Sava'nda ise 50.000.000 insan ld. 1945'ten sonra ngiltere ve Amerika bu tip savalara katlmaktan vazgetiler ve 196O'l yllarda Amerika bu konuyu tekrar gndeme getirince, askere arlan genlerin olumsuz yantlan ve ailelerinin sava deerleri nemsemediklerini belirtmesi, bir sre sonra Vietnam Sava'nm sona erdirilmesine yol at. Bir toplumun iinde, yaam, zgrlk ve mutluluk gibi 'vazgeilmez haklar'in tannmas ve stratejik gereksinimler sonucunda kiinin neredeyse kendinden feragat etmesini istemek gibi birbirine zt iki ilkeyi bir arada yrtme abasnn urad yenilginin rnei olmutu bu durum. Gerekten modern dnyada yukardan aaya doru nemli toplumsal deiiklikler yapma abalarnn ne denli zor olduu kantlanm ve zellikle, tarmla uraanlarn topraklar zerindeki haklar ve zel mlkiyet sahipliinin deitirilmesi konusundaki giriimlerin byk bir ounluu sonusuz kalm89 tr. Reformcu dinsel hareketlerin ana nitelii q/l toplumsal deimelere alt tabakadan balama | r ise daha fazla baar kazanmtr. Bu nede*; 20. yzylda, toplumlar alt tabakadan balayai tekrardan askeriletirmek konusunda giriileni ayr harekete zellikle dikkat etmek gerekir. Bunjj dan birincisi, Mao Zedung'un in'de ve onun i den gidenlerin Vietnam'da giritikleri hareket ikincisi de Tito'nun Yugoslavya'da yaptklardr. ikisi de kanlmaz devrimin yolunu amak i Marx'm 'halk ordular' yaratmak fikriyle ie bal; m, benzer gelimeler sergilemi, yneldii polit deiiklikleri gerekletirmi ve uygarlk ve klti asndan felaketlerle sonulanmt. 1912'de son imparatorun tahtndan indirilmes: izleyen dnemde in'in ibandaki cumhuriye hkmeti tm eyaletlerdeki askeri g komutanl; ryla otorite tartmalarna yol aan bir anari ort mna dmt. Bu ekimenin nc ynn ' yeni yeni gelimeye balayan Komnist Parti olut ruyordu ve liderlerinden biri olan Mao Zedung i ok daha nceden Merkez Komitesi ve Rus eiti ler arasnda ama ayrl tartmalar kmt. F kipleri doruca kentleri igal etme fikrinde s: ederken, Mao kentleri ele geirmenin en iyi yolum evrelerinde devrimci gerilla rgtleri olutun olduunu iddia ediyordu. Krsal kesimde yaayaol arasnda dolaan askerlerinin araclyla, yre * knn gerek dertlerini ok yakndan inceleme frs tn elde etmiti. Bu gerilla rgtlerinden zaf' doru koacak ordularn gelitirilebileceine in* yordu. 1929'da yazd bir muhtrada yntemleri yle, tanmlamtr: 90 " yldr sren mcadelemizde rendiimiz taktikler, eski yeni, in ya da yabanc kaynakl tm taktiklerden farkldr. Bu taktiklerle kitleler gitgide genileyen bir ekilde mcadele iin ayaklandrlabilir ve ne kadar gl olursa olsun hibir dman bizimle baa kamaz. Bizimki gerilla taktiidir. Temel noktalar ise kitleleri ayaklandrmak iin glerimizi ilerine datmak ve dmanla arpmak iin tm gcmz bir araya toplamaktr... nemli olan en ksa zamanda en fazla kiiyi ayaklanmaya katmaktr."52 Bu taktiklerin kendine zg olmas konusunda yanlyordu Mao. evresine hkmederek kentleri birbirinden ayr drmek yntemi neredeyse iki bin yldr in'in dman olan atl sava toplumlarnn srdrdkleri taktiklerden alnmt. Ama yine de baz yenilikleri vard: 'Cesurca savaan ve iyi bir liderin ynetiminde bir devrim gc oluturabilecek snfsz kitleler' yani askerler, haydutlar, hrszlar, dilenciler ve fahieler, bir devrim arknn vazgeilmez paralan olarak kabul ediliyorlard. Ayrca daha gl bir dman karsnda her eye karn sava kazanmann bir yolu da vard: Dmann yorulup, hayal krklna urayp zafere ulama frsatn yitirdii zamana kadar sabr gsterip karar almaktan ka-nld takdirde sonu kendi karma olacakt.53 'Uzatlm sava' kuram Mao'nun askeri teoriler konusuna en byk katks olarak anmsanacaktr. in'de an Kay-ek'i yenmesinden sonra, bu yntem Vietnamllarca nce Franszlar'a sonra da Ame-rikallar'a kar kullanlmt. 91 1942-44 yllar arasnda Yugoslavya Komnj Partisi genel bakan olan Josip Broz Tito, Karad ve Bosna Hersek'de ayn yntemi uygulamt. \ goslavya'y igal eden Mihver devletlerin ordul srgndeki hkmete bal olan gerilla ordula (Mihailovi'in etnikler'i) ile zaten sava halindey<j ler. etnikler'in

politikas, Mihver glerinin H dndaki savata yeterince yorulmalarn bekley lke apnda bir ayaklanma ile zafere ulamakt.} to bu gre katlmad, bedenlerden biri SovyetJ Birlii zerindeki basky biraz olsun azaltmak duydu ve ayrca Komnist Partisi'ni tm lkeye mak istedii iin Partizanlar' durmamacasna al ellerinden gelen en geni kampanyay srdry lard. Partizanlar bir blgeyi ele geirince yerel ilf yrtmek ve dzeni salamak iin kyllerden k miteler kuruyorlar, bu blgelerin kontrollerini yit dikleri zaman bile kurduklar politik birimler faa yetlerini srdryordu.54 ngiliz irtibat subay" William Deakin, Almanlar'n 1943'te Tito'nun rargah tugayn bozguna uratmasndan sonra bu aliyetin srdrlmesini yle aktarmt: "Bozgu uratldmz yerden yorgun argn kaarken, M van Djilas (birok Alman askeri ldrm olan Komnist aydn), birka arkadayla birlikte gn deki sava alanna doru yola kt. Yitirilmi ' blgelerde Parti ilerinin yrtlmesi ve gelece geri dnlecei gz nnde bulundurularak h lerin oluturulmas Partizan savalarnn bir kun dr."55 Partizan mcadelesinin 'kahramanlk' yn ok duunda etkileyici olduu iin Deakin gibi asker dnlara esin kayna olmutu. Ama eyleme giriil 92 Yugoslavya boyutlarnda bir lke apnda as-Za politik bir kampanya yrtmek insanlara anla- as olanaksz aclar vermiti. lkenin tarihi za-acmasz rekabetlerle doluydu ve sava bunlar niden uyandrmt. Kuzeyde Katolik Hrvatlar, Balya'nn yardmyla Ortodoks Srplar snrlarndan dar srmek ya da yok etmek kampanyasna giri-mislerdi. Bosna Hersek'deki Mslmanlar da i savaa katldlar. Gneyde ise Kosova blgesindeki Srplar komular olan Arnavutlar'n saldrsyla kar-latlar. etnikler Srp topraklarnda ortak bir strateji belirlemeyi baaramadklar Partizanlar'la mcadeleye giritiler ama misillemelere hedef olmamak in igalci Alman glerine sava amadlar. Misilemeleri korkusuzca karlayan Tito ise Mihver g-erin acmasz davranlarn, halk askere armak in yeterli bir tahrik unsuru olarak grd. Yedi kez saldr' ad altnda Almanlar' bilinli olarak kendi glerinin stne ekerek, Partizanlar'in getii arazilerin viraneye evrilmesine neden oldu. Kyller ya Partizanlar'n peinden 'ormana' gideceklerdi (Trkler'e kar koyanlarn bulunduklar yerleri tanmlamak iin kullanlan geleneksel bir deyim) ya da olduklar yerde kalp dmann misillemesine katlanacaklard. Tito'nun yardmcs Kardeli, g-Jnll olmayanlarn byle bir ikilemle kar karya braklmalar konusunda srarlyd: 'Baz komutanlar jpisillemelerden korkuyorlar ve bu duygu Hrvat rylerinin harekete gemesini engelliyor. Bence misilleme gsterileri, Hrvat kylerini Srplar'm tarafma itmek gibi yararl bir sonuca yol aacaktr. Bir sa-ata tm kylerin yerle bir edilmesini gze almak orundayz. Terr silaha sarlmay gerektirecek93 tir."56 Kardeli'in analizi doruydu. Zaten varolan etnik ve dinsel atmalar, ibirlikiler ve kar arasndaki mcadeleler zerine, Tito'nun tm goslava'y kapsayan, Komnizm yanls, Mihver t bir kampanya srdrmesi ve karsna ka: tn barl adamlar alt st etmesi, gerekte birok kk arpmay, bir tek byk savaa drmeye yetti ve onun Mihver kart taraf nemli komutan dzeyine ulamasn salad. ~ leri dorultusunda Yugoslav erkeklerinin nere tm ve kadnlardan byk bir ounluu tar mek zorunda kaldlar. Sonu olarak halk alttan layarak asker snfna dahil edilmi oldu. Sava nunda yanl taraf seen en aa 100.000 kii zanlar tarafndan ldrlrken, Italyanlar' Hrvatlar'm ldrd Srplar'n says da 35 olmutu. Yugoslav ordusu 1941'de ancak seki dayanabildii iin, 1941-44 arasnda len 1.2" kiinin de Partizan savalarnn sonucunda ha rn yitirdiini kabul etmek gerekir. Tito'nun amacna ulaabilmesi iin toplam yaklak 1.6 insann lmesi, bedelinin ok yksek olduun terir. Yugoslavya, in, Rusya ya da Vietnam'da y bu tip savalarn grnmleri Sosyalist Reali: nat akmnn nde gelen konularn oluturdu, grad'daki askeri mzenin byk salonundaki boyutlarda ilenmi, lkesi uruna lmek iin nan bir gencin heykeli, halk direnii fikrini b bir biimde dramatize etmektedir. Sergei Gera-mov'un Partizan Anne adl, evine baskn yapan ^| man askerine kar duran karnnda yeni doacak'

94 sc tayan hamile kadn tablosu ayn konuyu da-S3 baka bir adan ilemektedir. Almanlar'n ac-sz davranlarna kar yardmn ok ge kaln 01 latan Tatyana Nazarenko'nun Partizanlar Geldiler a Tito savalarndan bir sahneyi canlandran ismet vful'esinovi'in Jacge'nin zgrl adl tablolar , yunan Bamszlk Sava'nda, Osmanllar'n basksn resimleyen Gericault'un nl tablolarn nirnsatmaktadr. Mao'nun ve Ho i Minh'in savalarn anlatan tablolar da hemen hemen ayn konuyu isliyordu: Temiz ama eski niformalar iinde Halk Ordusu'nun askerleri, an Kay-ek'in kurbanlaryla karlayor, tehdit altndaki tarlalarnda kyllere hasat iin yardm ediyor ya da Kzl afak'ta son zafere doru omuz omuza yryor...57 Her eye karn Partizan sanat, aslnda tmyle zt olan bir gerein iinden seilmi, grnrde gerek olan belirli sahnelerin yer ald bir sanat biimidir. Bar taraftar ve yasalara saygl kiileri, istekleri dnda silah kullanmaya, kan dkmeye zorunlu tutarak halk mcadelesi deneyiminden geirmek, inanlmaz derecede korkun bir olaydr, ikinci Dn-|ya Sava'nda Amerika ve ingiltere'de bu olaylar hi yaanmad gibi Bat lkelerinin ounda da pek sk rastlanmad. Buna tank olan ok az saydaki insan grdklerinin korkun yklerini yazdlar. Ox-ford'lu gen tarihi William Deakin, Tito'nun glerine katlmak iin 1943'te paratle Yugoslavya'ya inmiti ve yakalanan baz etnikler'le karlamasn ^yle yazmt: "O gece Partizanlar, etnik Zenica kumandan Golub Mitrovic ile iki adamm yakalad95 lar. Ormann ortasndaki bir aklkta bunlarla karlatm ve onlar sorgulamam istendi. \\\ ve son kez byle bir durumla karlam olu yordum. Bir ngiliz'in i savata taraf tutamayacan belirterek bunu reddettim. Kantlar fazlasyla akt. Biraz sonra idam edilecek etnik esirlerin sorgulanmasna karmak benim sorumluluk snrm ayordu. Arkam dnp aalarn arasna doru yrdm. Birka kurun sesi olay sona erdirdi. Birka dakika sonra yerdeki cesedin yanndan geip gittik. Partizanlar'm komuta dzeyinde bu olay hi de iyi karlanmad. Gnn birinde byle bir olayla karlaacam nceden tahmin ettiim iin, belirli bir tavr taknmam ve bu tutumumdan dn vermemem gerektiini biliyordum. Partizan dostlarmz bunu hibir zaman anlayamadlar ve belirgin bir kt niyetle karladlar. Baka bir sava verdiimizi dnyorlard.58 Gerekten de byle davranmas gerekiyord giliz ordusunun kabul ettii yasalarn hibiri,! mahkeme tarafndan kantlanmam silahsz in? rn vurulup ldrlmesini onaylamaz. Milovan Djilas, Partizan deneyiminin geret anlatt Wartime adl kitabnda, byk bir dii Kikle, gerilla arpmalarnn kurallarnn sonu deer yarglarnn ne denli bozulduunu az maktadr. Eline den silahsz esirlere nasl da dn yle anlatyor: Tfeimi aaya indirdim. Almanlar ki 96 yarda kadar yukarda olduklarndan ate etmeye cesaretim yoktu. Seslerini bile duyabiliyorduk. Alman'n kafasna tfeimle vurdum. Kabza krld ve Alman srt st yere dt. Bam ekip, grtlan kestim. Sonra ba savatan nce tandm, kyn Almanlar'n 1941'de yakt politik eylemci Raja Nedeljkovic'e uzattm. Nedeljkovic'i ikinci ALman' baklad ve adam biraz kvranp hareketsiz kald. Bir Alman' gs gse arparak ldrdm yks bu olaydan dodu. Aslnda dier esirler gibi Almanlar da donup kalmlard; ne kendilerini savunuyorlar ne de kamaya kalkyorlard. (59) Djilas'n, Yugoslavya dalarnda rendii acmaszlk, 'halk savalarnn" yaand her yerde milyonlarca insana da retilmiti. Bu retiler sonucunda lenlerin saysn dnmek bile korkuntur. in'de, Gneydou Asya'da ve Cezayir'de on milyonlarca insan bu savalara katlarak ya da masum seyirciler olarak ld. 1934-35'teki Mao'nun gneyden kuzeye giden Uzun Yry'ne katlan 80.000 kiiden ancak 8000'i bunu baard ve sa kalanlarn hepsi tpk Djilas gibi kusursuzluunu, ldrdkleri 'snf dmanlarnn' saysnda arayan bir toplumsal devrimin, acmasz eylemcileri oldular.(60) 1948'de Komnistler in'de

i bana geldikten sonra bir yl iinde yaklak bir milyon "toprak sahibi" ldrld. Bu insanlarn ldrlmesi genellikle Uzun Yr-y'ten sa kalanlarn oluturduu parti 'kadro'su-nun kkrtmasyla kendi kylleri tarafndan gerekletiriliyordu. Soykrm, ilk bandan beri halk sak yalarnn doktrininde yer alan bir zelliktir. Belki de aadan yukarya doru tekrardan -a$. kerletirmenin en ackl rnei 1954-62 yllar ara. snda Cezayir'de yaanan olaylardr. Bir yanda i\\ Gneydou Asya savalarnn gazileri olan Fransa subaylar, br yanda FranszCezayir alaylarnn es-ki subaylar, kontrolleri altna alabildikleri herkese halk savann doktrinlerini alamaya baladlar. Ulusal Kurtulu Cephesi ise bilinli olarak Mao'yu taklit ederek, kylleri ellerinden geldiince isyan hareketlerine bulatryordu. Vietnam'daki esir kamplarnda zorla Marx'm kitaplar okutulmu olan baz Fransz subaylar da 'kendi' kyllerini kardevrimci olarak yetitiriyorlar ve sadakat gsterenleri Fransa'nn asla yalnz brakmayacana yemin ediyorlard. Oysa ayrlk zaman geldiinde, en az 30.000 belki de yaklak 150.000 kii zafer kazanm olan Ulusal Kurtulu Cephesi tarafndan katledilmiti. Bugnk Cezayir hkmeti savatan nceki 9 milyonluk Mslman nfustan, 1.000.000 kiinin halk savanda yitirildiini aklamaktadr. (61) Cezayir, in, Vietnam ve eski Yugoslavya'da yenij den-askerletirmenin oluturduu kuaklar bugl artk yalanmaktadr. Hem kendilerinin hem de milyonlarca masum katlmcnn kanlan ve straplaryla bedelini dedii devrimlerin kkleri bile kurudu. Ho i Minh'in uzun savan dl olan Gney Vietnam, kapitalist alkanlklarndan vazgemeyi reddetti. in'deki Uzun Yry'ten sa kalan yallar, partinin otoritesini ancak Marx'n doktrinlerine aykr bir biimde ekonomik zgrlkler datarak koruyabildiler. Cezayir'de yeni yetien toplum, ekonomik zorluklar yenmenin aresini slami kktendincilie s-98 - trnak ya da Akdeniz'in kar kysndaki daha zen-in dnyaya g etmek olarak gryor. Tito'nun Mihver glere kar savata ellerini kana bulayarak birletirmeye alt eski Yugoslavya'nn halklar simdi birbirlerine kar ellerini kana buluyorlar. u anda srdrlen mcadele, antropologlarn kabile toplumlarnn 'ilkel' savalarnn mant olan 'yerleim yeri deiiklii' olgusunu andryor. Modern devrimcilerin esinlendikleri, dalan Sovyetler Birli-i'nin snr lkelerinde de benzer olaylar yaanyor. Rusya'nn kontrolnden kurtulup bamszlklarn kazanan 'aznlklar' aralarndaki balangc ok eskilere dayanan nefretleri ortaya dkp, eski savalarn bir kez daha canlandryorlar. Bazen kabilelera-ras olmaktan bile kan bu savalar kendi ilerinde cereyan ediyor. Dardan bakanlara gre herhangi bir politik amalar bile bulunmuyor. 20. yzyln sonlarna gelindiinde, yeniden-asker-lemeyi yukardan aaya doru yaplandrm olan zengin lkelerin artk bar iinde olduu, aadan yukarya doru yeniden-askerleme strabn ekmi olan yoksul lkelerin ise bu durumdan kurtulmaya abaladklar grlyor. Acaba artk savalar yararlln ve ekiciliini yitiriyor mu? Gnmzde savalar yalnzca devletleraras anlamazlklarn zm olarak deil, acyla kvranan, yerinden edilen, zgrce solumaya zlem duyan a kitlelerin fkelerini, kskanlklarn, ilerinde biriken iddet eilimlerini ortaya karmak iin kullandklar bir ara haline gelmitir. Be bin yldr kaytlar tutulan savalardan sonra, kltrel deiiklikler ve sava aralarnn gelimelerinden dolay insanlar silaha sarlma eilimlerinin gerileyecei konusunda baz iaretler olu99 maktadr. Sava aralarndaki deiiklik her an gzlerimizir, nnde bulunan termonkleer silahlar ve ktalara-ras balistik fzelerdir. Ne var ki nkleer silahlarla 9 Austos 1945'ten beri bir tek insan ldrlmemitir. O tarihten bu yana eitli savalarda yitirilen 50.000.000 insan yine ayn dnemde dnyay sarsmaya balayan transistorlu radyolar ya da kuru pillerle edeerdeki ucuz, kk silahlarla ldrlmlerdir. Politik terrizm ve uyuturucu mcadelesinin srd snrl blgeler dnda bu kk silahlar yaam pek fazla etkilemedii

iin, zengin lkeler bu kirliliin yaratt dehete ok ge uyanmlardr. Yine de yava yava bunun boyutlarn alglamaya baj lamlardr. |j 1962'de sona eren Cezayir'deki savaa televizyaj larda pek fazla yer verilmemiti ama Vietnam'dal savan grntleri, askerlik ama gelmi genleri ve ailelerini savaa kar tiksinti duymak yerine orduya katlma fikrine kar kmaya yneltmitir. Alktan lmek zere olan Etiyopyallarn kendilerinden biraz daha iyi karn doymu olan askerlerden kalar, Kzl Kmerler'in Kamboya'daki vahi katliamlar, Irak bataklklarnda ranl ocuk askerlerin toplu olarak ldrlmeleri, Lbnan'n toplumsal adan mahvedilmesi ve bunlara benzer dier acmasz, amasz atmalarn televizyon ekranlarnda yei almasnn sonular ok farkl olmutur. Savan hakl grlebilecek bir durum olduu fikrine destek verecek mantkl kiileri dnyann hibir yerinde bulmak olanakl deildir. Krfez Sava iin Bat'nn duyduu heyecan, neden olduu katliamlar gzler nne serilince birka gn iinde snverdi. 100 Russell Weigley nemli, yeni bir almasnda 'sa-aSm kronik kararszlna' kar sabrszlk olarak tanmlad bir olgunun balangcn ilemitir. Devletlerin teknik adan birbirine eit, gvenilir sava aralarna sahip olduklar 17. yzyln ba ile 19. yzyln ba arasndaki dnemi alma konusu olarak alp, bu devirdeki savalarn 'politikann baka aralarla bir uzants deil, politikann iflas etmesi' olarak grndn ne srmektedir. Nihai sonulara varlmasnn yaratt hayal krklnn sonraki dnemlerde 'daha derin ve daha alaka acmaszla ani kararlarla ya da nceden hesaplanarak dlmesine' yol atn ifade edip, 'intikam amacyla kent ve kylerin yaklp yklmasnda, snrlar genileyen acmaszln dmann moralini bozacana ynelik sonusuz bir umut vardr' demektedir. (62) Weigley'in teziyle, kitabn bu blm ayn ynde ilerlemektedir ve aadaki biimde zetlenebilir. Fransz Devrimi ile balayan yzyl boyunca askeri mantk ile kltrel deerler birbirine zt yollar izledi. Gelien sanayilemi dnyada zenginliin ve liberal deerlerin ykselmesi, insanolunun srtndaki ar ykn gitgide azalaca yolundaki beklentilerin ortaya kmasna neden oldu. Yine de bu iyimserlik, devletlerin aralarndaki anlamazlklar zmek iin kullandklar aralarn deitirilmesine yeterli olmad. Sanayileme getiriinin byk bir ksm, bundan yararlanan lkelerin askerletirilmesi iin kullanld ve 20. yzylda savalar balaynca Weigley'e gre 'inat kararszl' eskiye oranla daha byk bir gle kendini gsterdi. Bu kmazdan kurtulabilmek iin zengin lkelerin gsterdii tepki, toplumlarn yukardan aaya doru daha fazla silahlandr101 mak oldu. Sava rzgarlar yoksul dnyada esince Avrupa devletlerinin hakimiyetinden kurtulmak v Bat uygarl dzeyinde ekonomik refaha kavuma^ isteyen liderlerin sayesinde kyller savaa katlma, zorunluluu hissettiler ve askerleme hareketi aa, dan yukarya doru yapland. Her iki gelime d hsranla sonuland. kinci Dnya Sava'nda sanayilemi lkelerdeki l saysnn ok yksek oluu nkleer silahlarn gelitirilmesine yol at. Bu silahlar sava alannda insan gcnn yitirilmesine neden olmadan savalar sona erdirmeye ynelikti ama yaygnlatklar anda her eyin sonunun bir anda gelecei tehdidi ortaya kt. Yoksul dnyada ise topluluklarn askerletirilmesi, zgrlk yerine lm ve strapla bedelini deyerek g kazanan rejimlerin basks altnda ezilmekle sonuland. Dnyann bugnk durumu byledir ama tm kargaa ve kararszlklara karn, savasz bir dnya olaslnn belirtileri sezilmeye balamtr. Savalarn demode olduunu sylemek cesaret ister. Balkat lkelerindeki ve Eski Sovyetler'in Transkafkasya blgesindeki toplumlarn yeniden canlanan milliyetilik fikirleri nefret duygular uyandran savalara yol aarak, bu dnceyi yalanlamaktadr. Yine de bu savalar nkleer silah devrinden nceki benzet anlamazlklarn yaratt tehditlerden yoksundur. Byk glerin sahip karak daha byk tehlikelerin oluaca tehditleri yerine insancl adan bar salama abalarnn olumasna yol amaktadr. Balkanlar ve Kafkasya'daki atmalarn balanglar ok eskiye dayanmaktadr ve antropologlarn 'ilkel

savalar zerinde yaptklar almalarla tandklar 'toprandan uzaklatrma' amacna ynelik gibidir 102 . Yaplar itibariyle atmalar dardan gelen arabuluculuk abalarna kar koyarlar, nk ikna ve kontrol konularndaki mantksal nlemlere boyun emeyecek bir biimde hiddet ve kinle beslenmektedirler; Clausewitz'in stnde durmad bir biimde apolitiktirler. Bara ynelik abalarn ortaya kmas, uygarlklarn savaa kar tutumlarnda nemli nemli bir deiiklik olduunu gstermektedir. Bar salama abalarnn nedeni politik kar hesab deil, savan oluturduklarna duyulan tiksintidir. Geri hmanistler ok eskilerden beri savaa kar olduklar halde, daha nceleri bir byk gcn d politikasnn ana ilkelerinden birinin hmanizm olduu ileri srlmemiti ve Amerika Birleik Devletleri bunu yapt. Gcne destek olarak uluslar-st bir kayna ancak son zamanlarda Birlemi Milletler'de bulabildi. Hmanizm halen bu konuyla pek yakndan ilgilenmeyip yalnzca ilkelere balln, atma blgesine giden bar glerine katkda bulunarak kantlayan lkelerden de somut bir destek salayamamtr. Bakan Bush Yeni Dnya Dzeni'nin ortaya kndan szederken belki de kendini aldatyordu ama her eye karn dzensizliin acmaszlna son verme konusundaki yeni dnyann kararll aka grlebilmektedir. Eer umut edildii gibi bu kararllk srerse, korkun olaylarla dolu olan 20. yzyln en umut verici sonucuna ulalm olur. Fazla atlganlar iin kltrel deiim kavramnn baz gizli tehlikeleri vardr. Yaam standartlarnn ykselmesi, okur yazarlk, bilimsel tp ve sosyal yardm gibi konularn yaygnlatrlmasyla oluacak iyiye doru gidiin insanlarn davranlarn dzeltecei 103 beklentisi ou zaman yle darbelere hedef oluy0t ki, dnya yznde savaa kar etkili bir tutumun oluturduunu tahmin etmek biraz gerek d gjfy grnyor. Ne var ki baz nemli kltrel deiiklik ler yaanyor ve bunlarn ortaya k somut olarafc rneklendirilebiliyor. Amerikal politika bilimcisi John Mueller'in dedii gibi, Klelik kurumu, insan rknn daha ilk gnlerinde yaratlmt ve ou kimse bunu varlklarnn vazgeilmez bir unsuru olarak dnmt. Bu kurum 1788-1888 yllar arasnda byk lde yok edildi ve bu durum imdilik kalc gibi grnyor. Ayn ekilde bir zamanlar kutsal saylan insanlarn kurban edilmesi, bebeklerin ldrlmesi ve dello etmek gibi olgular da ortadan yok oluyor. Bu nedenle savalarn da en azndan gelimi dnyada ayn yolu izleyecei ne srlebilir. (63) Bu arada Mueller'in, insann biyolojik adan iddete eilimli olduu fikrine kesinlikle inanmadn belirtmek gerekir. Davran bilimlerinde ateli tartmalara neden olan bu fikirden, askeri tarihilerin ou ihtiyatl davranarak kendilerini uzak tutmulardr. Yine de insanolunun seme ans olduu zaman kendini savatan uzak tutmaya altnn kantlarn kabul etmek iin, inanmazlk grn paylamak gerekli deildir. Bu kantlar beni etkilemitir. Yaam boyu sava hakknda okumak, bu iin iinde olan kiilerin arasna karmak, sava alanlarn ziyaret etmek ve sonularn incelemek sonunda, artk savan sorunlar 104 ^ iin arzulanan, retken ya da mantksal bir ara gibi grnmedii duygusuna kaplyorum. yainzca idealizm deildir bu. insanolunun evrensel giriimlerin yararlarn ve bedellerini kyaslamal olarak tartacak yetenei vardr. Davran biimlerinin kaytlarn tutmaya baladmz sre iin, insanlarn ou zaman savan yararnn bedelinden fazla olduuna inandklar aka grlmektedir. imdi ise bu hesaplar daha farkl sonular vermektedir. denen bedelin elde edilenlerden fazla olduu anlalmtr. Silah almnn inanlmaz giderleri en zengin lkelerin bile btelerini alt st etmektedir. Yoksul devletler ise askeri adan kendilerini daha gl bir hale getirmek uruna, ekonomik zgrle kavuma frsatn kendilerine tanmamaktadrlar. Savan insan kayplar asndan bedeli daha da ardr. Zengin lkeler kendi aralarnda bu yk tayamayacaklar konusunu fark etmilerdir. Zengin lkelerle savamaya kalkan yoksul lkeler ise altedilmiler ve aalanmalardr. Birbirleriyle savaan ya da i savaa srklenen

yoksul lkeler kendi refahlarm yitirdikleri gibi, bu deneyimden kurtulmalarn salayacak yapy da yitirirler. Tarihteki salgn hastalklar gibi savalar da insanlk iin ar bir ceza haline gelmitir. Hastalklarn hi yanda olmad iin yokedilmeleri daha kolay olmutur. Savan yandalar ise ancak sahte dost olabilirler. Savaa kesinlikle yer vermeyen bir dnya ekonomi politikas insan ilikilerinin yeni bir gelimesi olarak alglanmaldr. Hakknda bilgi sahibi olduumuz uygarlklarn ou savalk ruhuna kaplmlard. Bu nedenle byle bir kltrel gelimenin kkleri olmad iin, gemile balarn koparlmas gereklidir. Buna kar105 hk, dnyay tehdit eden gelecek bir savan getirecei'felaketin de nceden yaanm bir rnei yok, tur. Uygarlk ve kltrn savaa yatkn gemiinden barl bir gelecee doru uzanan yolunun izilmesi bu kitabn ana fikrini oluturmaktadr. ARA BOLM 1 lavalara VTetirilen JVstlamalar 106 Gelecekteki savalara mantksal snrlamalarn getirildiini dnrken, gemite savamann hibir snr olmad kararna varmak hataldr. ok eskilerden beri politik ve etik sistemler, gerek savamak gerek sava bir ara olarak kullanmak konularna yasal ve ahlaki kstlamalar getirmek iin abalamlardr. En nemli kstlama ise komuta dzeyindeki kiilerin gc ve iradesinin dnda kalyordu. Sovyet Genelkurmay'nm "srekli var olan faktrler" diye tanmlad hava koullar, iklim, mevsimler, arazi yaps, bitki rts gibi etkenler, arpmalar her zaman etkilemi, bazen de engellemitir. "Karlalmas olas faktrler" diye nitelendirilen geici karargah, erzak ve malzeme salama konularndaki glkler, savalarn s107 resini, boyutlarn ve iddetini etkilemitir. Teknoloji ilerleyip, gelir artnca bu glklerin bir ksmnn stesinden gelindi ya da etkisi azaltld rnein asker taynlar ok uzun sre bozulmayacak biime getirildi ama tmyle ortadan kaldrlamad. Bir komutann zmesi gereken sorunlarn banda ordusunu nasl barndraca, besleyecei ve hareket ettirebilecei gelmektedir. "Srekli" ve "olas" faktrlerin herhangi bir savunma ya da saldr hareketini nasl etkiledii en ak biimde deniz savalarnda izlenebilir. Karada yumruklaryla bile dvebilen insann su zerinde bunu yapabilmesi iin yzer bir platforma gereksinimi vardr. Bu amala yaplan platformlarn, rmeye yatkn olduklar iin tarihin olduka ge dnemlerinde ortaya ktklarn tahmin edebiliriz. Bulunan en eski saln tarihi M 6315 olarak belirlenmitir ama yapm iin gereken kemik ya da ta aletlerin ok daha nceden beri var olduu bilinmektedir.(l) zel sava gemilerinin, hatta savamaya uygun teknelerin ortaya k olduka yenidir; hem yapm pahaldr hem de zel eitilmi mrettebata gerek vardr. Herhalde yapm ve yrtlmeleri krallarn tm gelirini spryordu. En eski deniz savalarnn korsan savalar olduunu dnsek bile, bir korsann ie balamak iin olduka byk bir sermayeye gereksindiini unutmamalyz. lk donanmalarn korsanlara kar oluturulup oluturulmadklar bilinmiyor; belki askerleri ve malzemeleri ky boyunca ya da nehirlerle tamann daha yararl olaca dnlerek ilk sava gemileri yaplmt ama bir donanmaya sahip olmak her zaman iin tek tek gemilere sahip olmaktan pahalya gelmiti. Konuya ne 108 ynden baklrsa baklsn, ilk bandan beri denizde savamak karadakinden daima daha masrafl olmutur. Su zerinde savamay snrlayan tek nokta para deildir, hava koullar ve tekneleri yrtebilecek g kaynann durumu da etkili olur. Deniz savalarlnn en eskisi M 1186'da Firavun III. Ramses'in askerleriyle, Deniz Kavimleri arasnda, Nil deltasnda yaplmt ve Msr yelkenlileri bedava olan rzgar gcn kullandlar.(2) Ne var ki, ateli silahlarn ortaya kndan nceki dnemde, yelkenli tekneler kl ve mzrakla gs gse arpan askerler iin uygun bir platform oluturmuyorlard. Manevra yetenei daha fazla olan krekli gemiler bu konuda daha yararlydlar ve burunlarna bir zrhl mahmuzu takp kreklere son hzla aslnca, dman gemisinin bordasna arpp batrmak olana

da douyordu. Ahap bir yelkenli gemi, arpma okuna dayanabilecek kadar salam olsa bile bunu baaramazd. Hafif rzgarla istenilen hza ulalamazd; kuvvetli rzgarla deniz kabarnca, gemisinin salam kalmasn isteyen bir kaptan byle bir arpmann tehlikesini gze alamazd. Krekli gemilerin de sava arac olarak ciddi yetersizlikleri vard ama M 2000 ylndan, ateli silahlarn ortaya kma dek, zengin lkelerin hkmettii Akdeniz gibi kapal sularda, deniz savalarnn temelini oluturmulardr. Yine de kt hava koullarna dayankl olmadklar iin, genellikle yaz aylarna zg bir silah olarak tannyorlard. Dzgn sularda hzl gitmelerini salayan ince uzun ve pek derin olmayan yaplar, arpma hzna ulamay salayacak kadar ok krekinin gereksindii mik109 tarda yiyecek ve suyu tamaya uygun olmadndan, ikmal limanlarndan birka gnden fazla uzaklaa-mamalar bu tip gemilerin en kt ynyd. Daha sonralar daha derin karina yapm ve yldzlardan yn saptamak gibi teknik konularda ilerleme kaydedilince, Vikingler gibi nihilistler k noktalarndan yzlerce mil uzaktaki sahillere ve nehir deltalarna dehet ve lm saarak okyanuslara almak iin k-rekli gemileri kullandlar. Devletlerin deniz konusunda zayf olduu bir devrede ortaya kan Vikingler uzun gemilerini savunmasz kylara tamak iin yelkenlerden yararlanyor ve kreklerini yardmc olarak kullanyorlard. Akdeniz'deki deniz savalar konusunda John Gu-ilmartin'in yapt baarl aratrmann gsterdii gibi, krekli gemiler kendi balarna bir strateji arac olmayp, karadaki ordularn devam ya da yardmcs olarak grev yapmlardr. (3) Bir kadrga filosunun sahil kanad genellikle, kara ordusunun sahil kanadna bal oluyordu ve en nemli grevi dman filosunun sahildeki ikmal noktalaryla balantsn kesmekti. Kendi kara ordusu ise gemilere gereken malzemeyi salayabiliyordu. Bu karlkl dayanma, M 480'deki Salamis Sava'ndan MS 1571'deki nebaht Sava'na kadar Akdeniz'deki btn nemli deniz savalarnn karaya yakn yaplmasn aklayan unsurdur. yleyse 16. yzylda byk toplu, yelkenli gemiler ortaya ktktan sonra bile niin deniz arpmalarnn ou karaya yakn yaplmt? Yelkenli gemi amirallerinin en nls olan Nelson, Nil deltas ve Kopenhag'da, kyda demirli donanmalara kar, Trafalgar Sava'nda ise ispanya kysndan yalnzca yirmi be mil akta arparak zafer kazan-110 misti- Yelkenli filolarnn kyya yakn savamasnn dayankllkla ilgisi yok. Kadrgalardan daha farkl yapdaki dier ahap sava gemileri aylarca yetecek kadar erzak ve su tayabildikleri iin, 1502 ylnda Portekiz gemileri mit Burnu'nu dnm ve Hindistan'n bat kysndaki yerel filolar yenmeyi baarmt. 1650'li yllarda Cromwe"in amirali Blake, ingiltere'nin hibir ss bulunmayan Akdeniz'de savalara katlmaya balamt. 18. yzylda lkelerinden alt ay uzaktaki Hindistan'n dou kysnda ingiltere ile Fransa arasnda sk sk iddetli arpmalar olmutu. k limanlarndan bunca uzakla karn, yine de btn arpmalar kyya yakn sularda yaplyordu. Deniz savalarnn kyya yakn yaplmasnn nedenlerinden biri, sert denizde yelkenlilerle arpmann zorluudur ve sahile yakn kesimlerde deniz, aa oranla daha sakindir. Bu genellemenin tek aykr rnei 1759 Kasm'nda Atlantik Okyanusu frtnalar arasnda yaanan Quiberon Krfezi arpma-sdr. Baka bir nedeni ise, limandan ak denizlere kma zgrl, ky boyunca tamacl koruma ya da igale kar savunma gibi sebeplerden dolay deniz savalarnn kmasdr. nc neden, yelkenli filolarda grsel iletiimin ok iyi kurulmasna karn ak denizlerde birbirlerini bulmakta byk glklerle karlamalardr. Aralarnda bir firkateyn zinciri olsa bile, gr uzakl yirmi mili gemiyordu. Filolarn ak denizde birbirini yitirmesine pek sk rastlanmtr ve bunun en gzel rneini 1798'deki Nil savanda Amiral Nelson yaamtr. Ak denizlerde yeralan iki nemli sava ise her ikisi de Franszlar'la ngilizler arasnda yaplan Ushant'n 111 200 mil andaki 1747 ikinci Finisterre Sava ve yine Ushant'n 400 mil anda okyanusta yer alan 1794 erefli Bir Haziran Sava'dr. Her iki seferinde Fransz filosu konvoylarndan dolay neredeyse hareket edemez

durumdayd ve ikinci seferde 130 gemiden oluuyordu. Suyun zerinde ylesine geni bir yer kaplyordu ki, dman iin mkemmel bir hedef haline gelmiti. Yelkenlilerden sonra buharl gemilerin ortaya knn, kara balantsn gereksiz hale getirecei dnlmt. Buharl gemiler en sakin havada manevra yapabiliyor, yelkenlilerin toplarn kapatp, yelkenlerini kltmelerine neden olan iddetli rzgarlarda bile sabit at platformlar olarak grevlerini srdrebiliyorlard. Ne var ki buharl gemiler, kadrgalarn gereksindii lojistik bamllktan kurtulmay baaramamlard. Bir bakma yelkenliler bu konuda daha yeterli saylabilirdi. Sv yaktlarn kullanmna kadar buharl sava gemileri ylesine ok kmr harcyorlard ki, ikmal merkezlerinden uzaklamalar olanakszd. rnein 1906'da HMS Dre-adnought yirmi deniz mili hzla be gn seyredince kmrlkleri boalvermiti.(4) Deniz gc ok yksek olan ingiltere, o tarihlerde dnyann drt bir ucunda kmr ikmal limanlar kurabildii iin filolarn ak denizlerde gezdirebiliyordu ama gemilerin yaps okyanuslara uygun deildi. Bylesine bir ikmal zinciri kurmam olan bir lke ise ya donanma kurmaktan vazgemek ya da mttefiklerinin iyi niyetini gvenmek zorundayd. ngiltere ile arasnn bozuk olduu 1904-5 yllarnda Baltk Filosu'nu Uzakdou'ya gnderen Rusya, Fransz kolonilerinin limanlar arasnda yol alabilmek iin gvertelerine y-112 reSine kmr ymt ki, gerekse bile toplarn kullanmayacakt.* ki gnde 500 mil yol alabilen kmrl gemilerin kuramsal olarak okyanuslarn ortasnda arpmalar gerekirdi ama savalar kylara yakn noktalarda vapmay yelediler. Telsizin ortaya kna dek, kendilerinden nceki yelkenliler gibi iletiim glkleri ekmeyi srdrdler. Ancak telsiz kullanm ve gemilere inip havalanabilen uaklarn yaygnlamasndan sonra gr uzaklnn gerek geniliine kavutular. Bunun sonucu olarak Birinci Dnya Sava-'nn tm deniz arpmalar kydan en fazla yz mil akta gerekleti. kinci Dnya Sava'nda ise, radarn gelimesi, uak gemileri ve uzun menzilli devriye denizaltlarnn k ve su zerinde ikmal tekniinin baarlmasna karn, yine arpmalar kyya yakn yapld. Bunun tek aklamas okyanuslarn boyutlardr. Ucu buca grnmeyen ak denizleri yenebileceklerine gvenmiyordu filolar. Dnya tarihindeki gerek okyanus arpmalarndan biri olan Midway'de Japon gemilerini batran Amerikan uaklar, hedeflerini ancak tahmin sonucu bulmutu. Bismarck, en sonunda 1941 Mays'nda Brest'in bin mil anda batrld zaman, ngiltere'nin Ky Filosu'nu iki kez atlatmay baarmt. Atlantik Okya-nusu'nun ortasnda Mttefik glerle yzeye km Alman denizaltlarnn arasndaki atmalar ise ar seyreden konvoylarn olaanst gze batan hedefler oluturmasndan kaynaklanmt. Denizlerde stnl elde etmek iin ngiltere-Almanya basndaki zrhl yapm yar iin bkz: Robert KMassie, dretnot: ngiltere, Almanya ve Yaklaan Savan Ayak Ses-len, Sabah Kitaplar, 1995. 113 1941 Aralk'mda Pearl Harbor'a gelirken poj. lar'n ardna gizlendii hava cephesi gibi meteorc% jik olaylar, gzetleme sistemlerinin gvenilirlii^ azaltyordu. Uzun ve ksa menzil hedef saptan^ aralarnn koordinasyonunu salamakta ekilen glk, denizlerin daha uzun sre gizemini korurua-sma neden olacaktr. Eski savalarn gerekleri kolayca saptanabilir Yeryznn yzde yetmii suyla kapldr ve bunun byk bir ounluu ak denizlerdir. Deniz savala-rnn neredeyse tm bu yzeyin ancak kk bir blmnde yaplmtr. Creasy'nin nl Fifteen De cisive Battles of the World adl eserine bir gnderme yaparak sonular kalc ve geni bir blgeyi etki leyen On Be Nihai Deniz Sava'n yle sralayabiliriz: Salamis M 480: Yunanllar Pers donanmasn yendi. Inebaht 1571: Bat Akdeniz'e Mslmanlar'; ilerleyii kontrol atnda alnd. Armada 1588: Protestan ngiltere ve Hollanda'y kar spanya'nn saldrs sonusuz kald. Quiberon Krfezi 1759: Kuzey Amerika ve Hin distan'da g sahibi olmak iin Fransa ile ekie' Anglo-Saksonlar baarya ulat.

Virginia Capes 1781: Amerikan kolonileri zafi kazand. Camperdovra 1797: Hollanda'nn donanma kon1 sunda ngiltere ile srdrd yar sona erdi. N Sava 1798: Napoleon'un Akdeniz'in her il kysna hakim olma ve Hindistan uruna sava karma abas sona erdi. Kopenhag 1801: Kuzey Avrupa sularnda eg 114 menlik ngiltere'ye geti. Trafalgar 1805: Napoleon'un donanmas tmyle bozguna uratld. havarin 1827: Osmanl mparatorluu'nun Avrupa'dan ekilme dnemi balad. Tsushima 1905: in ye Kuzey Pasifik zerinde Japonya'nn gc kantland. Jutland 1916: Almanya'nn okyanus donanmas sahibi olma umudu snd. Midway 1942: Bat Pasifik'in kontrolnn Japon-lar'a gemesi nlendi. Marc konvoy arpmalar 1943: Alman denizalt-lar Atlantik Sava'ndan ekilmeye zorland. Leyte Krfezi 1944: Amerika'nn Japon mparatorluk Donanmas zerindeki tartlmaz stnl kantland. Belki uzmanlar itiraz edebilir ama seilen savalarla ilgili ksa notlar, ounun birbirine yakn yerlerde yapldn ortaya koymaktadr. Camperdown, Kopenhag ve Jutland arpmalar 300 millik bir alan iinde yer almt. Birincisiyle ncs arasnda 2300 yllk bir sre olan Salamis, nebaht ve Na-varin savalar, birbirinden ancak 100 mil kadar uzakta Peloponez yarmadas kylarnda yaplmt. Armada, Quiberon Krfezi ve Trafalgar arpmalar, byk bir ksmn karalarn kaplad elli ile otuzuncu kuzey enlemler arasnda, bat beinci boylamndan ] 00 mil uzakta yaanmt. Virginia Capes blgesinde 1781'den sonra birok deniz sava gereklemi; Tsushima'da ise 1905'ten nce zellikle 1274-81 yllar arasndaki Mool saldrs srasnda epey arpma olmutu. N savann yapld kylar Firavunlar devrinden beri bir mknats gibi deniz 115 Askeri ve sivil blgeleri steren dnya horitas savalarn ekmitir. Ad geen en nemli on be deniz savann arasnda yalnzca iki tanesinin, karalardan uzakta, daha nce hi savalmam yerlerde getii grlmektedir. Ayn ekilde karalarn byk bir blmnde sava olmamtr. Tundralar, ller, yamur ormanlar yksek sradalar yolcular gibi askerler iin de al mas g arazilerdir; hatta gereksinimleri daha fazl< olan askerler iin durum daha da ktdr. Askeri kitaplarnda geri "l", "da" ve "yamur orman' gibi blm balklar vardr ama gerekte suyu v yolu olmayan arazilerde savamak bir bakma d< ay yenmeyi de gerektirir. Benzer noktalardaki < tmalar yalnzca gereinden fazla arala donanm uzmanlar arasnda kan nemsiz olaylardr. Rom mel'in ve Montgomery'nin kinci Dnya Sava'nda ki l ordular Afrika'nn kuzey kylarna sarln lard; Japonya'nn Aralk 1941-Ocak 1942 arasm Malaya'nn ormanlarn eline geirmesinin nede koloninin dzgn yollan oluu ve sahile "cenge 116 t olmasyd. in, 1962'de Hindistan'n dalk .prlarnn bir ksmn 4000 metre ykseltide geen saldrlarla ele geirmek iin, askerlerini bir yl boyunca Tibet yaylasnda iklim koullarna altrmt ve ovalardan gelen Hint askerleri ise yksekliin getirdii hastalklardan dolay eli kolu bal kalmlard. Dnyann karasal yzlmnn yaklak yzde yetmii askeri hareketler iin ok yksek, ok souk ya da ok kurak blgelerdir. Kuzey ve Gney kutuplarnda ulam gl ve iklim koullan, binlerce yldan beri sava yaplmasna engel olmutur ama buzullarn altnda deerli madenlerin oluundan dolay eitli

lkeler, belirli blgelere sahip kmlardr. 1959'da imzalanan Antartika Antlamas ile tm sahiplenme iddialar sresiz olarak askya alnm ve bu ktann askerden arndrld kararna varlmtr. Kuzey Kutbu'nda ise tam tersine bir durum vardr ve buzullarn altndan nkleer g kullanan denizaltlar sk sk gemektedir. Ama kutup gecelerinin k mevsiminde ay srmesi, dayanlmaz s dkl ve deerli kaynaklarn bulunmamas, yzeyde herhangi bir savan kmayacan gstermektedir. Bu blgede 1940-43 yllar arasnda Almanya ve Mttefik gler tarafndan kurulmu olan meteoroloji istasyonlarn savunmak ya da elde etmek iin baz arpmalar, kuzey sekseninci enlem civarnda Spitzbergen'de Grnland'm dou kysnda yaplmtrarpmalar sonunda her iki taraf baz kayplar vermise de, ou zaman hava koullarna dayanabilmek iin birbirlerine yardm etmek zorunda kallard.^) Bunun dnda, daha iddetli arpma-lar, askerlerin daha kolay hareket edebildii ufak bir 117 blgede younluk gstermitir. Savalar genelljK birbirine ok yakn, bazen de ayn noktada ok ge^ bir zaman dilimi iinde tekrarlanmtr. "Avrupa1^ kokpiti" diye tanmlanan Belika bu blgelerden h[. ridir. Bir bakas da kuzey talya'da, Mantua, Vero. na, Peschiera ve Legnano arasnda kalan blgedir. En dikkat eken rnek ise ad bir zamanlar Adria. nople olan Edirne'dir. MS 323 ve Temmuz 1913 yj. lan arasnda on be kez kuatma va sava yaplm^. tr.(6)* * LAdrianople Sava Roma mparatoru Konstantine ifc kent zerinde hak iddia eden Licinius arasnda gemitir Tarihin byk felaketlerinden biri olan II. sava 378 ylnda mparator Valens ile bozkrlardan gelen atl kavim Hun-lar'dan kaan Gotlar arasnda yaplm ve Tuna Nehri'nden akn eden Gotlar son byk Roma ordusunu bozguna u. ratmlardr. 718ylndaki III. savata stanbul'u almak isteyen Mslman ordusunu, Hristiyan Avrupa iin yarataca tehlikeyi dnen ve blgeye yeni yerleen Bulgarlar yenmitir. IV., V. ve VI. savalar srasyla 813, 914 ve 1003yllam-da stanbul'u almak isteyen Bulgarlar tarafndan karlmtr. 1094'teki VII. sava bir Bizans mparatoru ile kent Hurinde hak iddia eden bir kii arasnda gemitir. 1205'teh VIII. savata Bulgarlar, kendini Bizans mparatoru ita eden Hal Baldwin ile Venedik Dk Dandolo'yu yenmilerdir. (Dandolo'nun Venedik'teki evi imdi kentin en pahal otelidir.) IX. sava 1224'te Bizans mparatorluu'nun gcn toplayp Bulgarlar yenmesiyle sonulanmtr. X. sava ise Bizansllarn bir i ekimesi sonucu 1255'te yakmtr. 1355'teki XI. savata Balkanlar'da yeni bir askeri g( olarak ortaya kan Srplar' Bizansllar yenmitir. XII. savu Osmanllar'n Anadolu'dan Avrupa'ya ilerlemelerinin in^ olarak 1365'te yaplmtr. Osmanllar'n blgeye tmif yerlemesinden sonra 1829'daki Rusya'yla yaplan XIII *' vaa dek bar yaanmtr. Son iki sava 1913'te yapmiSv Osmanllar nce kaybedip, sonuncusunda kenti Srplar'"11 ve Bulgarlar'dan geri almlardr. 118 Edirne hibir zaman ok byk bir kent olmam-halen nfusu 400.000 civarndadr ve dnya yznde en ok savalan yer olmasnn nedeni zenginlii ya da yzlm olmayp, ilgin corafik konumudur. Vadilerinin batda Makedonya'ya, kuzeybatda Bulgaristan'a ve kuzeyde Karadeniz'e ulaan yollara geit veren nehrin bulutuu noktada kurulmutur ve Avrupa ktasnn en gneydou ucundaki en byk ovaya sahiptir. Bu ovann dier ucunda, Avrupa ile Asya'y ayran Boaz'm kenarna, kolayca savunulabilecek bir biimde kurulmu olan stanbul yer almaktadr ve Konstantine bu nedenlerden dolay o devirdeki adyla Konstantinople kentini bakent olarak semitir. Edirne ile stanbul, Karadeniz'den Akdeniz'e ve gney Avrupa'dan Anadolu'ya yaplan tm geileri kontrol altnda tutan stratejik nemi yksek ikiz kentlerdir. zellikle Theodosius surlarnn 5. yzylda yaplmasndan sonra stanbul'a denizden saldr dzenlemek olanakszlat ve Anadolu'dan gelip gney Avrupa'y fethetmek isteyenler kentin arkasndaki ovaya kmak zorunda kaldlar. Karadeniz'in kuzey kysndan gelenler ise Karpat Dalar'nn oluturduu snrn koruduu bat sahiline kmak zorundaydlar ve onlar da sonunda Edirne ovasna eritiler. Roma tmparatorluu'nun knden sonra Bat dnyasnn en zengini unvann alan stanbul'u ele geirmek isteyen Avrupal istilaclar da

kente yaklamak iin yine Edirne ovasndan gemek zorundaydlar. Ksacas Edirne, corafyaclarn kara kprs diye tanmlad Asya'dan Avrupa'ya alan iki nemli yo-un Avrupa ucunda bulunmaktadr. Doudan-batya Va da batdandouya byk bir asker akmnn ol119 duu her seferinde bu noktada bir savan km* kanlmazd ve bu koullar altnda kentin byne meine de amamak gerekir. Srekli ve olas faktrlerin savan seyri zerin^ ki etkilerinin Edirne kadar ak bir rneklemesi an cak bir ka deiik yerde grlebilir ama yine de y^ un askeri faaliyetlerin yaand yerlerde, daha ?a yf da olsa bu faktrlerin etkilerine rastlamak olas dr. Byk nehirler, yksek dalar, sk ormanla "doal snrlar" oluturur ve zamanla politik snrlar la akrlar. Ordular ancak bunlarn arasndaki bo hklardan ilerleyebilir. Byle bir bolua girdikle zaman ordular, grnrde hibir engel olmasa bili rahata manevra yapamadklarn fark ederle nk iklim ve mevsim gibi daha belirsiz corafi ko ullar etken olmaktadr. Almanya'nn 1940'ta Fran sa'ya kar balatt Blitzkrieg (yldrm sava^ tanklarn Ardenne ormanlar ve Meuse Nehri' gemesinden sonra ak arazide yaplyor gibi gri nyordu ama M 1. yzylda Galya'y ele geirdik ten sonra Sezar'm byk bir ksmn yaptrd 4 numaral Ulusal Karayolu'nu ok yakndan izledi' anlalmtr. (7) Ne Romallar ne de daha sonra m< dern karayolunu ina edenler, corafya koullany kavga etmedikleri iin, Alman tank komutanlar kendi setikleri rotay izlediklerine inansalar da, a( lmda on bin yl nce buzullarn ekilmesiyle olu? kuzey Fransa topografyasnn emirlerine uyum gc teriyorlard. Fransa'ya yaplan Blitzkrieg'den bir yl sonra R' ya'ya at sava srasnda da Alman ordusunun d1 a yasalarna itaat ettii gzlemlenmitir. Bat R1' ya, zellikle mekanize birliklere sahip bir igalci 120 .uSuna hareket zgrl verir gibi grnr. 1941'deki smryla Leningrad (St. Peterburg), Moskova ve Kiev arasndaki 960 kilometrelik mesafede arazi 150 metreden fazla ykselmez, gz alabildiine uzanan aasz ormanda akan nehirler, ilerleyen ordunun yolunu kesmek yerine, paralel akar gibidir, jgal glerine engel olabilecek hibir kat cisim yoktur. Ama tam ortasndan Rusya'nn en byk nehri olan Dinyeber ve Niemen srasyla Karadeniz'e ve Baltk Denizi'ne doru akmaktadr. ki nehrin kaynak noktalan saysz ayak noktalaryla birlikte 64.000 kilometre karelik Pripet batakln oluturur. Askeri hareketlere hibir olanak tanmayan bu blge Alman Genelkurmaynn haritalarnda Wehr-machtloch (Krallk ordular delii) olarak geer ve kayda deer hibir Alman gc bulunmaz. Sonuta Alman ordusuna kar savaan Sovyet partizanlarnn ana eylem merkezi haline gelir ve ordunun Rus-ya'daki n saflar douya doru ilerlemeyi srdrdke, tm komutanlar rahatsz eden bir ekil alr. Rus cephesinin kalc bir zellii olan "VVehrmach-tloch, Alman ordusu zerinde pek etkili deildi. lkbaharda eriyen karlarn ve sonbaharda yamurlarn oluturduu mevsimsel bataklk ise iki cephenin tam ortasnda yer alyordu. Ruslarn rasputitsa diye adlandrd ylda iki kez yaanan geici bataklk hali, her seferinde ordunun hareketlerini bir ay iin durduruyordu. Voronezh Cephesi'nin Sovyet komutan Golikov, 1943 Mart'nda, kar saldr birliklerinin Dinyeper kylarna ulama olanan soran bir subaya, "Dinyeper'e kadar 320-360 kilometre var; ilkbahar rasputitsa'sma ise 30-35 gn kald. Sonucu sen sapta" yantn vermiti.(8) Kanlmaz sonuta, eri121 yen karlar Sovyet ordusundan daha hzl ilerleyecek, ti ve Dinyeper hatt Almanlar'm elinde kalacakt Gerekten de byle oldu ama ou zaman rasputitsa Almanlar'n aleyhine faaliyet gsterdi. 1941 ilkbaha. rnda sresi uzaymca, igalin balangcndaki 0^ kritik birka hafta boa geti; sonbaharda ise Moskova'ya doru yaplan ilerlemeyi erteletti. Bozkrla, rm zerinde arlk tayabilecek bir yzey oluturan buzlanma, o k ge balaynca Wehrmacht'm tanklar, istenilen tarihte Moskova'ya ulap kenti ele ge-iremeyecek kadar uzakta kalmt. ar I. Nikola ocak ve ubat aylarna "Rusya'nn gvenebilecei

iki general" adn vermiti.(9) 1941'de mart ve ekim aylarnda rasputitsa ise daha gvenilir generaller olduunu kantlayp, lkeyi felaketten kurtarmt. Bu konuyu nasl zetleyebiliriz? iklim, bitki rts, topografya ve insanlarn doal arazi zerinde yapt deiiklikler gibi "srekli" ve "olas" faktrlerin birbiriyle uyumu, dnya haritas zerinde askeri ve sivil blgeleri keskin bir izgiyle ayrmay salat ve sivil blgelerin askeri olanlardan ok daha gent olduu grlr. Kuzey yarkrede onuncu ile elli be inci enlemler arasnda Kuzey Amerika'da Missis-sippi vadisinden Filipinler'e ve Pasifik Okyanu-su'nun batsna, yani Greenvvich boylamnn 90 derece batsndan 135 derece dousuna uzanan blgede organize ve iddetli savalar deiik zaman dilimfe1 iinde yer almtr. The Times Atlas of the Worf (Times Dnya Atlas) on alt kategoriye ayrd bit ki rtsnn iine (tarm iin orman alan ama dan nce) Kark Orman, Geniyaprakl Ormai1 Akdeniz Makileri ve Kuru Tropik Ormanlar lerini de katar.(lO) Eer kuzey yarkrede bu 122 bitki rtsne sahip blgeleri bir izgiyle birletirirsek, aralarndaki kara ve denizlerde tarihteki btn savalarn birka istisna dnda yer aldn grrz. Sava alanlarna ay olarak bakld zaman ise mevsimlere bal olarak deien s, yamur ve hasat durumuna gre younluk kazandn grrz. rnek olarak ilk Edirne savann srasyla temmuz, austos ve yine temmuz aylarnda, son savan ise austos, mart ve temmuzda yapldn sayabiliriz. Geri mart ay gney Balkanlar'da bile savamak iin ok erken bir tarih saylr, eriyen karlardan dolay nehirler ykselmitir ama teki tarihler Akdeniz blgesinin hasat dnemini izledii iin tahminlere uymaktadr. Mevsimsel deiiklikler dahilinde, organize sava alanlarnn, corafyaclarn "birinci seenek olan araziler" diye tanmlad, aalardan kolayca arndrlabilen ve en zengin rnlerin yetitirilmesini salayan tarm alanlaryla akmas gerekten doru olabilir mi? Yani haritaclk asndan savalar, iftiler arasnda geen bir kavgadan baka bir ey deil mi? Bir bakma ciddi savalarn gideri ok yksektir ve yakn zamana kadar, bunu karlayabilen tek ikolu tarmd. Geri iftiler su hakk ve tarla snn gibi konularda kavgadan kanmayan ve orduya alndklar zaman cesurca savaan askerlerdi ama hayvanlarndan ve tarlalarndan ayrlmaya gnll olmadklar da biliniyordu. Marx, iftileri "slah olmaz" diye tanmlarken, kapitalist dzeni ykmak iin oluturulmas gereken devrimci ordularna onlar katmann yarar olmayacana inanmt. (11) Mao se farkl dnyordu. Eski Yunan'daki savalar konusunda soluk kesen bir alma yapm olan Victor 123 Davis Hanson, Bat lkelerinin o tarihten bu yaiJa yapt "nihai savalarn" ilk kez site devletlerini,, mlk sahipleri tarafndan ortaya atldn savun, maktadr. Her eye karn Marx nemli bir noktam aa vurmutu. iftiler gerekten tarlalarna, ky. lerine ve kavgalarna itenlikle baldrlar ve ilk se-enek olan topraklar brakp, el srlmemi arazile. re uzanan snrlara asker olarak yrmeye hi de he-vesli deildirler. Dinleri ve dilleri ortak olan ifti toplumlarnn birbiriyle ciddi savalara giritiklerine pek rastlanmamtr. Buna karlk srlen ve srlmeyen topraklarm arasndaki snrlar ou zaman byk ve pahal gvenlik nlemleriyle belirlenmitir: skoya'nn Highland blgesinin yanndaki Romallar'dan kalma Antonine Duvar, Romallar devrinde Almanya'nn orman ve tarm alanlarn ayran limes hatt, verimli Magrip topraklarn Sahra'dan gelen yamaclardan koruyan fossatum Africae (Afrika ukuru), Romal-lar'n "Suriye" snr olarak bilinen, lle verimli topraklar rdn ve Dicle-Frat hattndan ayran kalelerle bezenmi ordu yollar, bozkr yamaclarn! kar Hazer Denizi'nden Altay Dalar'na kadar 3600 kilometre uzanan Rusya'nn cherta hatt, Hrvatistan'da Sava ve Drava ovalarn Trkler'in kon trolndeki dalk blgeden ayran Habsburg Asker Snr ve en nemlisi in eddi. Bozkrlardaki ge be kabilelerin Yangtze ve Sar Irmak'la sulanan ve rimli topraklara girmesini nlemek iin ina edilfl olan bu duvar ylesine byk ve ylesine uzun b srede tamamlanmtr ki, arkeologlar tmnn fc ritasm henz karamamlardr.(12) Koruma altna alnm snrlar, bereketli topf3 124

rla, nava koullar ve topran durumu gibi neden-rle ilenmeye uygun olmayan arazilerde yaayanlar rasnda srekli bir ekime olduunu iaret etmektedir- Bu gerginlii kabul etmek, sava kmasnn ana nedeninin yalnzca verimli arazileri ele geirmek olduu yanlgsna dmek deildir. nsanolunun sava ruhu bu kadar basit deildir. Etnik adan akraba saylan, topra ileyen toplumlar da ba-zen ldresiye savalara girimilerdir. orak topraklarda yaayanlar ise ou zaman inandklar bir fikir uruna sava karmlardr. rnein Hz. Mu-harnmed'in Arap taraftarlar srekli olarak savap topraklar igal ediyorlard ama bunun nedeni yalnzca toprak sahibi olmak deil, inanlarnn yayld alan geniletmekti. Makedonyal Byk skender, dnyann uzak noktalarna doru sefere kmadan nce, Yunan ehir devletlerini kontrol altna almt ve Pers Imparatorluu'nu adeta zevk iin talan etmiti, iskender'den daha byk apta saldrlar dzenlenmi olan Moollar ise zaferlerinin meyvelerini elde etme yeteneini gsterememilerdi, iskender'in generallerinden Diadochi'nin soyundan gelenler, lmnden 300 yl sonra Bactria lkesinde hala ynetimi elde tutuyorlard; buna karlk Cengiz Han ya da hemen ardndan gelenlerin kurduu iktidarlar yzyl bile srmemiti. Atalarnn Mool olduunu iddia eden Tatar Timurlenk, igal ettii zengin topraklara hi deer vermemi, yakp ykp, yamaladktan sonra baka ynlere doru ilerlemiti. Yoksul blgelerden gelenlerin, ele geirdiklerini ogunlukla ktye kullanm olmalar, savalarn ge-nel olarak yoksulluk iindeki yerlerden zengin top125 raklara doru akt, aksi ynde bir akmn ok s^ rek grld savn geersiz klmaz. Verimsiz to* raklar iin savalmamasnn bir nedeni, uruna $j vamaya dememeleri, bir baka nedeni ise buralat da arpmann zor, bazen de olanaksz olmasdlt William McNeill'in "ktlk blgeleri" diye tan^ lad l, bozkr, orman ve dalarda yaayanlar da kendi aralarnda savarlar ve bu konuda stn yetg. neklerinden dolay organize savalarn kaytlar tu. tulmaya baladndan beri, zengin devletler tarafn, dan deerlendirilip kullanlrd. Bu nedenle baz Avrupa alaylar bugn hala hussar (svari), uhlan (o. lan), jager (avc) gibi egzotik isimlerini gururla ta-makta ve trenlerde, ay derisi apkalar, kl kancal palaskalar, ktler, aslanpostu nlkler gibi barbar devirlerden kalma egzotik aksesuarlar takmaktadrlar. Verimsiz topraklarda yaayanlarn yaptklar savalar yoksulluklarndan dolay hacim ve iddet asndan kstl oluyordu. Ancak zengin topraklara ayak bastktan sonra gerekli erzaa el koyup ilerleyebiliyor ve zafer kazanma olaslna yaklaabiliyor lard. Buna karlk tarmla uraan toplumlar, balarna ciddi bir dert amadan nce yamaclar top raklarndan uzak tutabilmek iin snrlarn glen dirmeye para ve igc harcyorlard. "Kalc" ve "olas" faktrlerin sava etkilemesiiM| altna yatan nedenler, son derece karmak olarak gzkebilir. Savaan insanolu, dier zamanlar^ davranlarn akl, saduyu ve geleneklerle snrlat bile, savarken bu snrlar ap geer ama yine i-snr tanmayan zgr iradenin temsilcisi deildi Savalarn zerindeki kstlamalarn nedeni insafll; rn seimi olmayp, doann emirlerinin yerine geI 126 jsidir. Dmanlarna haykran Kral Lear, "yle yler yaparm ki, -neler yapacan ben henz re-gbiltfs deilim- dnyann grecei son dehet hr," diye tehdit etmiti ama ok g durumlarda kalm olan dier krallarn da rendii gibi, bunu hayal etmek bile ok zordur. Para yetmez, hava k-tleir, mevsimler deiir, dost ve mttefiklerin ya-lanl1 biter, insan doas, bu mcadelenin gerektirdii glklere kar isyan eder... Dnyadaki insan nfusunun yarsn' oluturan kadnlar, savamak konusunda birbirine zt duygu ve fikirlerle ykldrler. Kadnlar bir savan bahanesi ya da nedeni olabilirler; ilkel toplumlarda birinin karsn almak kavga karmann en nemli nedenidir. Bazen de iddet kkrtcln en st dzeyde ortaya koyarlar; Lady Macbeth herkesin tand, evrensel bir tiptir. Kat kalpli anne olduklar zaman, savaa giden oullarnn lm acsn, korkaka kamalarn kabul etmeye yelerler.(13) Ne var ki kadnlar adeta tapnlacak sava komutanlar olabilirler; taraftarlarndan bir erkein asla salayamayaca fedakarlk ve ball salayp, diiliklerinin karmak kimyasyla yoururlar.

(14) Her eye karn, birka nemsiz istisna dnda, her zaman ve her yerde kadnlar savamak eyleminden uzak durmulardr. Erkeklerin kendilerini tehlikelerden korumasn isterler ve savunma konusunda baarszla uradklar zaman onlar iddetle knarlar. Ailenin erkei bir komutann peinden gittiinde, kadnlar or-uu bandolarn izlemi, yarallar tedavi etmi, tarlamda alm, srlerle uramlardr. Hatta kenelerini korumalar iin erkeklere siperler kazm ve silah reten atlyelerde almlardr. Ama kadnlar 127 savamazlar. Kendi aralarnda pek kavga etmedi^ ri gibi, askeri adan sava tanmlamasna giren ey lemlere katlmazlar. Eer sava, tarih kadar eski, j^ sanolu kadar evrensel ise, artk yalnzca erkekleri,, tekelinde olan bu eylemin son derece nemli snirla. rina girmek zorundayz. BLM 2 Ta, D evr 128 NSANLAR NN SAVAIR? i nsanlar niin savar? Ta devrinde de savarlar I myd, yoksa ilk insanlar saldrgan deiller miy-I di? Toplum ve davran bilimleri uzmanlar bu JL. sorular zerinde iddetle savamaktadrlar. Belki de askeri tarihiler, insanlarn niin birbirlerini ldrdkleri konusunu dnmeye zaman ayrsaydlar daha iyi tarihi olabilirlerdi. Toplum ve davran bilimi uzmanlar ise bunu aratrmaktan kamamazlar, nk birey olarak insan ve toplum, zerinde altklar konular olutururlar ve ounlukla insanlar toplumun ortak karlar iin ibirlii iindedirler. Eer ibirlii ilkesinden sapmalar olmasayd, toplum ve davran bilimi uzmanlarna yapacak i kalmayacakt. Onlardan aklama bekleyen konular ise, insan davranlarnn nceden tahmin edilemeyen ynleri ve zellikle iddete ynelik davranlarn bilinmezliidir. 129 Birey ve grup davranlar konusundaki almalar deiik ynlere doru alrlar ama tartmalarn ej ya da ge dnd ortak bir noktalar vardr: insan yapsal olarak m iddete yneliktir yoksa bu potansiyeli, maddesel faktrlerin etkisiyle mi kullanma girer? Her insan tekme atp, srabildii iin iddet potansiyelinin varl konusunda tartmak bile gerekli deildir. "Materyalist" gre inananlar, kendi savlarnn, "doal yap" savn rttn ileri srerler. Doallk taraftar olanlar ise materyalistlere kar birletikleri halde kendi ilerinde kesin bir biimde ikiye blnrler. nsann yapsndan dolay iddete yatkn olduunu iddia eden aznlk grubu, aradaki benzerlii kabul etmeseler de, Hristiyan teologlarn HzAdem'in gnah ve ftri gnah doktrinlerine yaklarlar. Grubun ounluu ise bu tanmlamay reddetmektedir. iddet hareketlerini, kusurlu bireylerin hatal davranlar ya da birtakm drtlere ve tahriklere tepki olarak kabul ederler ve eer iddeti ortaya karan drtler tanmlanp ortadan kaldrlabilirse, insanlarn birbirine kar davranlarndan iddet esinin tmyle silineceini ne srerler. Doallk tarafls olan iki grn arasndaki tartmalar geni yanklar uyandrmt. 1986 Ma-ys'nda Seville niversitesi'nde yaplan toplantya katlanlarn byk bir ounluu, UNESCO'nun Irk Raporu'ndan rneklenen bir bildiri hazrlayp, iddetin insann doal yapsnda bulunduu inancn knamlard. Seville Bildirisi'ndeki be madde "Bilimsel adan yanl olan" diye balamakta, her birinin onaylanmas beklenmektedir. Maddelerin tm, iddetin insann yapsndan kaynakland tanmn tmyle reddetmektedir. Ayrca "savamaya yatknlk 130 kaltsal olarak hayvan atalarmzdan bize gemitir" v6 "sava ve dier iddete ynelik davranlar insan yapsna genetik olarak programlanmtr", "insanOlunun evrimi srasnda, iddete ynelik davranlar, dier davranlara oranla daha fazla seilmitir", "insanlarn beyni iddete yatkndr", "savalar igdler ya da benzer drtlerden kar" gibi kavramlar tmyle reddedilmektedir.(l) Seville Bildirisi epey destek grd; rnein Amerikan Antropoliji Dernei'nce kabul edildi. Ne var ki sava tarihinin ok eskilere dayandn ve Yeni Gine

dalarnda gnmze dek "Ta Devri" yaamn srdrm insanlarn savaa yatknlnn kuku gtrmediini bilen, kendi iindeki iddet eilimini fark eden ama taraf tutabilecek derecede genetik ya da nroloji bilgisi olmayan sradan kiilere yardmc olamaz. Her eye karn, doallk yanls iki grup arasndaki tartmalar materyalistlerle olan tartmalar kadar nemli ve temel niteliktedir. Silahszlanmann etkili olduu, dnyay ilgilendiren olaylarda hmanitarizm doktrininin uyguland, insanlk tarihinin en umut verici dneminde, sradan insanlar Seville Bildirisi'ni yaynlayanlarn doru ynde olduklarndan emin olmak istiyorlar, insanolunun son iki yzylda yaamn maddesel koullarn daha iyiye gtrmek konusunda gsterdii baar, materyalist grn organize iddet aklamasna destek vermektedir. Salgn hastalklar, al, cahillii, beden gc harcamasnn getirdii zorluklar yenen abalarn savalar da ortadan kaldrabilecei umudunu yaymaktadr. Savalar ortadan kalkt takdirde Ta Devri'nden gnmze dek sren sava tarihi, yalnzca antika merakllarnn ilgisini eken bir konu 131 haline gelecektir ve Newton ncesi fen bilimleri^ gsterilen ilgi ya da dnyann kefi gibi gnlk yaa. ma etkisi olmayan bir ekil alacaktr. Bunlara kar^ eer Seville Bildirisi'ni hazrlayanlar yanlyorlarsa eer iddet konusunda natralistlerin aklamalarn] knamalar yalnzca iyimserlik ifadesiyse, materyalist gr de yanl demektir. Yzyln sonunda savala-rn sona erecei konusundaki beklentilerimiz de yanltr. Bu nedenle natralist gr paylaan hem iyimser hem de ktmserlerin aklamalarna kulak vermek gereklidir. SAVA VE NSAN DOASI iddet ile insan yaps zerindeki almalarnda bilim adamlar belki de nyargl olarak beynin lenf sistemini "saldr merkezi" olarak tanmlamaktadrlar. hcre grubundan oluan bu sistem, merkezi beynin aa ksmnda yer almaktadr ve her hcre grubu da hasar grd ya da elektrik drts ald zaman kiinin davranlarnda deiiklik oluturur. rnein erkek farelerin hipotalamusu hasar grd zaman saldrganlklar azalr ve cinsel gleri yok olur, buna karlk elektriksel drt saldrganlklarn artrr. Elektrikle uyarlan fareler "yalnzca daha gsz olanlara saldrdklar iin, saldr ynnn beynin baka bir noktasndan kontrol edildii anlalmaktadr. (2) Daha gszlerden sz edilmesi nemlidir, nk ok eski tarihlerden beri srdrlen incelemeler, sr halinde gezen hayvanlarn tpk kmes hayvanlarnn rneklendirdii gibi bir hiyerarik dzen kurduklarn gstermektedir. , Korku, nefret ve tehditlere kar tepkilerin saldr-132 njja ve ayn zamanda savunmaya dnmesinin kaynan nrologlar beynin lenf sisteminde aramaktadrlar. Ayrca lenf sisteminin, gelen duyumsal bilgilerin ilemden getii beynin n loblaryla son derece karmak bir ilikisi olduunu srarla belirtiktedirler. A.J. Herbert'a gre, n loblar, "saldrgan davranlar dzenleyen ve kullanan" ksmlardr; n loblar hasar grd zaman, insanlarda "kontrol edilemez iddetli saldrganlk patlamalar" ortaya kar ve "bunlarn ardndan pimanlk duygusu gelmez".(3) Ksacas saldrganlk alt beynin bir ilevidir ve st beynin kontrolne boyun eer. Beynin eitli ksmlar arasnda iletiim nasl salanr? Bunun bir yolu kimyasal geirgenler dieri ise hormonlardr. Bilim adamlar serotonin ad verilen bir kimyasal maddenin azalmas halinde saldrganln arttn kefetmilerdir ve serotoninin akn kontrol eden baka bir madde olup olmadn aratrmaktadrlar. Buna karlk hormonlar ok kolaylkla tanmlanabilir. Erkeklerin testislerinin salglad testosteron hormonunun saldrgnlkla yakndan ilgisi vardr ve younluk farkllklarna sk rastlanmaktadr. Erkek ya da dii insanlara verildii zaman saldrgan davranlarda art saptanmtr. Genel olarak erkeklerde testosteron dzeyinin ykseklii saldrganl arttrrken, dklnn cesaretsizlie ya da dvme yeteneinin yok olmasna yol amadn syleyebiliriz. Hadm edilmi muhafzlarn ve nl Bizansl general Narses'in baarlar bu noktay kantlamaktadr. Bilim adamlarnn zerinde durduklar bir nokta ise, hormonlarn etkilerinin, iinde bulunulan artlarla yumuayabilecei yani, alnacak riskin hesaplanmasnn igdnn harekete geme133

sini engelleyeceidir. Ksacas nroloji, saldrganln beynin iinde na, sil baladn ve nasl kontrol altnda tutulduunu aklamay henz baaramamtr. Buna karlk ge. netik dalnda, kaltm ile "saldrganln seimi" arasnda bir iliki olduu ortaya karlmtr. 1858'de Danvin, doal seim fikrini ortaya atnca, deii konularda alan uzmanlar, bunu yadsnmaz bir bilimsel temele oturtmak iin abalamlard. Dar-win'in ilk almalar canl trlerini dtan incelemeye dayanyordu. Ortamlarna daha iyi uyum gsteren bireylerin hayatta kalma olaslklarnn daha yksek olduunu ve kendilerinden sonraki kuan ebeveynlerinin zelliklerini tayacan, daha az uyum gsterenlere oranla saylarnn daha yksek olacan ve sonucunda bal bulunduklar canl trne tmyle hkmedebileceklerini ileri srmt. ada Lamarck'n itirazna karn, ebeveynlerinin yalnzca kaltsal yolla sahip olduklar zellikleri ocuklarna verebileceklerini, sonradan elde ettiklerini veremeyeceklerini ne srmt. Mutasyon adn verdiimiz srele, zelliklerin daha iyi uyum salamak iin nasl deiim gsterdiklerini ise Danvin aklayamamt. Gerekten de ilkel organizmalarn nasl bir deiim srecinden geip, on binlerce deiik trn ortaya kmasna neden olduklar henz akla kavumu deildir. Yine de mutasyon gzlemlenebilir ve saldrganlk deiimi bunun bir biimidir. Ayrca saldrganlk, hayatta kalma olasln arttran genetik bir kaltmdr. Eer yaam bir kavgaysa, dmanca koullara kar durabilenler daha uzun yaarlar ve kar durma olasl yksek yeni kuak retirler. Richard 134 f r)awskins'in The Selfish Gene adyla yaymlanan yeni kitab, bu srecin yalnzca genetik bir miras olma-vp, dorudan doruya genlere bal olduunu savunmaktadr. (4) Genetik deneyler baz denek hayvanlarn soylarnn dierlerinden daha belirgin bir biimde saldrgan olduklarn ve bu zelliklerini yavrularna aktardklarm ortaya karmtr. Yine bu konuda yaplan almalar abartl saldrganln ok seyrek rastlanan bir gen yaps ile ilgili olduunu da kantlamtr. Bu rneklerin en iyi bilineni erkeklerde grlen XYY kromozomudur. Yaklak binde bir erkek, normal olan bir yerine iki Y koromozomuna sahip olur ve XYY grubunda saldrgan sulularn says olduka yksektir.(5) Mutasyon yoluyla ortama baarl bir biimde uyum salamak olasdr ve genetik mhendislii ile saldrgan tepkilere sahip olamayan canllar yaratmak dnebilir ama bunlarn hayatta kalabilmeleri iin her trl tehdit unsurundan uzak bir ortam oluturmak gereklidir. Dnya yznde byle bir ortam bulunmad gibi bunu yaratmak da olanakszdr. Saldrganlk duygularndan tmyle arnm bir insan soyu, yalnzca iyi koullarn bulunduu bir ortamda yaasayd, yine de hastalklar yaratan organizmalar, bunlar barndran bcekleri ve kk hayvanlar, ayrca bitki rts iinde yiyecek iin birbiriyle rekabet eden daha byk hayvanlar ldrmek zorunda kalacakt. Saldrgan tepkilerden yoksun olan canllarn gereken evre kontrol sistemini nasl salayabileceini anlamak ok gtr. ok aka grlen bir nokta ise "insan yapsal olarak saldrgandr" fikrini savunanlar ve kart grl olanlarn kendi savlarna olanca gleriyle sa135 rlmalardr. Kart grte olanlar, saduyuya da kar kmaktadrlar. Yaplan gzlemler, hayvanlar^ baka trden olanlar ldrdkleri gibi kendi arala, rnda da savatklarn ve baz trlerin erkeklerin^ bu sava taraflardan biri lene kadar srdrdkleri-ni gstermektedir. Saldrganln insanolunun ge. netik mirasnn bir paras olma olasln ortadan kaldrmak iin, hayvanlar dnyas ile arasndaki tm genetik balantlar yadsmak gerekir ki bu durumu yalnzca, her bireym ruhunun ayr ayr yaratlm olduu kuramna inanan Kreatonistler kabul etmekte^ dir. Birinci neden saldrganln snrlarn fazla geni tutmaktr. Bu grubun ounluu, "dolaysyla ya da zgn saldrganlk" diye tanmlanan "belirli nesneleri elde etmek ya da tutmak; istenen faaliyetlere, pozisyonlara ulamak" iin ortaya kan saldrganlk ile "dmanca ya da tepkisel" diye adlandrlan "baka bir bireyi yaralamak ve rahatsz etmeye" ynelik olup, "bakalarnn davranlar sonucu doan ve savunma amal ya da tepkisel" olarak nitelendirilen saldrganlk arasnda tartmasz bir ayrm

yapmaktadr. (6) Saldrganlk ile kendini savunma arasnda ise mantksal bir ayrm vardr ve sz edilen ounluk, her tip davrann benzer olduunu ve beynin ayn blgesinden ortaya ktn kantlasa bile, bu ayrm geerliliini korur. nsan yapsal olarak saldrgandr fikrini savunanlarn ortaya att bu birletirme kuram, lenf sisteminin dnda kalan beynin blmlerine gereinden az nem verdiklerini gstermektedir. Gzlemlenmi olduu gibi, "saldrgan davran sergileyen tm hayvanlar, bunun dzeyini ayarlayabilen genlere sahiptirler." Saldrgan drtler, ka olanana ynelik tehditler ve risk 136 hesaplar ile dengelenirler ve bu drtlerin deitiri-lebilirlii zellikle insanlarda grlen "sava ya da j^a" diye tanmlanan davran biimi ile rneklenir. (7) Sonu olarak bilim adamlarnn yalnzca bilinen duygulan ve tepkileri tanmlayp snflandrmakla yetindiklerini syleyebiliriz. Artk korku ve fkenin beynin alt blmndeki sinirsel dokudan kaynaklandn, st beynin tehdit olarak tanmlad drtlerle harekete getiini ve her iki blge arasnda kimyasal ve hormonal balantlar olduunu, baz genetik kaltlarn saldrganln dozunu ayarladn biliyoruz. Ama bilim, bir bireyin ne zaman saldrganlaacam nceden tahmin edemez. Ayrca niin baz birey gruplarnn birleip dierleri ile savatn aklayamaz. Savamann kknde yatan bu olay zebilmek iin psikoloji, etoloji ve antropolojiye ynelmek zorundayz. SAVA VE ANTROPOLOGLAR nceleri saldrganln cinsel drtlerin bastrlmas sonucu ortaya ktn savunan Freud, iddet eilimi kuramlar iin psikolojik bir temel kurmutur, ki olunun da takdir kazanarak arpt, ama yaratt trajediyle onu etkileyen Birinci Dnya Sava sonrasnda ise daha karamsar bir gre sahip olmutur. (8) Why War? (Neden Sava?) adyla kitap haline getirilen Einstein ile yazmalarnda "insann iinde nefret ve mahvetme arzusu vardr" diye aklamakta ve bu duygunun ancak "gelecekteki savalarn alaca biim konusunda hakl bir korku" olutuu takdirde dengelenebileceini ne srmektedir. Freudular'n "lm drts" diye tanmla137 dklar bu kuram, temel olarak bireyi konu almakta, dr. 1913'te yaymlanan Totem and Taboo adl eserinde Freud'un ileri srd grup saldrganl kuram edebi antropolojiye yaklamaktadr. Pederahi ailenin temel toplumsal birim olduunu ve iindeki cinsel gerginlikten dolay paralandn nermektedir. Pederahi aile babasnn aile iindeki tm kadnlar zerinde cinsel hakk olduu iin, bu konuda yoksunlua den erkek ocuklar onu ldrp yemilerdir. Sululuk duygusuna kaplnca da ensesti yasaklamlar ve aile dndan evlilii gndeme getirmilerdir. Bunun sonucunda bakasnn karsn karma, rza tecavz olaylar ve aileleraras, kabile-leraras savalar kmaya balamtr. lkel toplumlarn incelenmesinde bu olaylarn rneklerine ok sk rastlanmaktadr. Totem and Taboo tmyle hayal rn bir eserdir. Gnmzde etolojinin (kavim zellikleri bilimi) yeni kavramlar arasnda psikolojik kuramlar hayvanlarn davranlar zerindeki almalarla birletirilip grup saldrganl konusunda daha ayrntl aklamalar ortaya atlmtr. "Toprak sahiplenme" fikri Nobel dll Konrad Lorenz'in almalar sonucunda ortaya kmtr. Hem doal hem de kontroll ortamlardaki hayvanlarn davranlarm inceleyen Lorenz, saldrganln doal bir "drt" olduunu, enerjisini organizmadan aldn ve uygun bir tahrikle harekete geildii anda 'boaldn' ne srmektedir. Hayvanlarn ounda, hemcinslerinin saldrganln yattrma yetenei vardr ve gerek geri ekilme gerekse boyun eme belirtileri gstererek bunu ortaya karrlar. Lorenz insanlarn da nceleri ayn biimde davrandn ama av silahlarn 138 yapmay renince, bulunduklar topraklan gereinden fazla kalabahklatrmay baardklarn iddia etmektedir. Bireyler sahip olduklar topraklan korumak iin birbirlerini ldrmeye baladlar ve silahla-rn kullanlmas duygusal adan ldren ile ldrlen arasna bir mesafe koyduu iin boyun eme yantlar gitgide zayflamtr. Yaamn srdrebilmek iin baka cins hayvanlar ldren avc olmaktan kan insanolu hemcinslerini ldren saldrgan katil haline girmitir. (9)

Lorenz'in toprak sahiplenmesi kuramn gelitiren Robert Ardrey, bireysel saldrganln grup saldrganl biimine dnmesini aklarken, insanlarn topluca avlandklar takdirde daha baarl olduklarn fark edip, tpk srler halinde ava kan hayvanlar gibi davranmaya altklarn ve ortak topraklar zerinde ibirlii yaparak bir eit toplumsal organizasyonun temelini attklarn ve ilerine karan dier insanlarla savama drtsn kazandklarn ne srmektedir. (10) Ardrey'in avclk savndan yola kan Robin Fox ile Lionel Tiger, erkeklerin niin toplum lideri olduklarna bir aklama getirmeye almlardr. Dediklerine gre, avc gruplar yalnzca erkeklerden oluuyordu ve bunun nedeni erkeklerin daha gl olmalar deil, kadnlarn varlnn biyolojik dzensizlik yarataca dncesiydi. Ayrca yararl olabilmesi iin avc gruplarnn bir liderin evresinde olumas gerekiyordu ve binlerce yl besin salama grevini stlenen saldrgan erkek liderler, tm toplumsal dzenlemelerin zelliklerini ve biimlerini saptama grevini de stlendiler. (11) Lorenz, Ardrey, Tiger ve Fox'un, insan ve hayvan davran bilimcilerinin almalarna dayanan ku139 ramlar, toplumsal bilimlerin en eski dalnn uzman lan olan antropologlar tarafndan ho karlanma^, Etnograf inin uzants olan antropoloji halen yaam! larn srdren 'ilkel' insanlar doal ortamlar ijn, de inceler ve etnografiye dayanarak uygar toplumla-rm yaplarna ve balanglarna yantlar bulmaya alr. 18. yzyl etnograflar Latifau ile Demeunier zerinde alma yaptklar toplumlarda savan en nemli faktrlerinden biri olduunu grmler ve rnein Kzlderililer konusundaki aratrmalar 'ilkel' savalar asndan paha biilmez tanmlar yaratmtr. (12) Tanmlayc etnograf i daha sonralar antropolojiye dnt nk 19. yzylda Danvin kuramlarnn taraftarlar ve kartlar bu alan ellerine geirdiler ve gnmze dek sren 'doallk/eitim' tartmalarn balattlar. 1874'te Danvin'in yeeni Francis Dalton tarafndan balatlan bu tartmalarn ieriinden sava konusu bir sre sonra karld. 19. yzyla zg bir yntemle, insann st deerlerinin alt deerlerinden daha gl olduunu savunan ve bu mantk asndan ibirliine daha yatkn toplumsal yaamlar kurulabileceini ne sren eitim ekol, antropolojik aratrmalarnn odak noktasn politik kurumlarn balangcnda younlatrmay baard. Bu balangcn aile, klan ve kabile ilikilerinde aranmas gerektiini ve savamann da dahil olduu d ilikilerde bulunmayacan ne srmlerdi. Eitim ekolne dahil olan ve toplumcu Dar-vvinciler diye bilinen bir grup, ekimelerin deiimin arac olduuna sk skya bal kaldklar iin bu gr paylamyordu ama sonunda aznlkta kalmlard. (13) Eitim ekol, tartmay, ilkel topluluklarn akraba ilikileri incelendii zaman, daha 140 karmak, kan ba bulunmayan ilikilerin eklinin de ortaya kaca yne ekmiti. Akrabalk konusu ebeveynlerle ocuklarn, ocuklarn birbirleriyle ve daha uzak akrabalaryla olan ilikilerini kapsamaktayd. Bu ilikilerin devletlerin kurulmasndan ok nceye dayand hi gndeme getirilmemiti. Ayrca devlet ile ailenin birbirinden tmyle farkl iki kurum olduu da konu edilmemiti. nemli olan nokta, devletin aile kurumundan ktn ve akraba ilikilerinin devletleraras ilikileri ynlendirip ynlendirmediini aa kavuturmakt. Eitim ekolnn liberal gr, bir devletin iindeki ilikilerin mantksal seimlerle kurulup yasalarla sabitletirilebilecei konusunda kantlarn ortaya kmasn gerektiriyordu. Bu nedenle bask altnda kalan antropoloji, ilkel toplumlardaki akrabalk ilikilerinin, gnmz liberal devletlerinin politikasn belirlediini kantlamak iin rnekler bulmak zorunda brakld, istenilen yne ekilebilecek ve zellikle akrabalk ilikilerini glendiren efsane ve geleneklerle bezenmi iddete giden yolu aan rneklerin says oktu ve eitim ekol bunlarn hepsini kendi karma kulland. 19. yzyln sonunda antropologlar akrabalk balarnn insan ilikilerinin zn oluturup oluturmadn tartmak yerine, ayn dnemde deiik yerlerde ortaya km olan yaratc uygarlklar rnek olarak alp, bunlarn bir merkezden balayp daldklarn m, yoksa balantsz olarak m olutuklarn incelemeye balamlard.

Bu kaynak aratrmas kiileri yenilgiye gtryordu, nk zerinde alma yapabildikleri en ilkel toplumlar bile esas durumlarndan ok farklyd141 lar. Hepsi herhangi bir biimde deiime uram ya da dierleriyle iletiim kurarak etkilenmiti. Antropologlarn bu gereksiz abas, 20. yzyln banda Amerika'ya g eden Alman asll Fransz Boas'm kaynak aratrmasnn sonusuz kalaca konusundaki tartma kabul etmez szleriyle sona erdi. Boas antropologlarn yeterince geni bir aratrma yaptklar takdirde uygarlklarn kendilerini devam ettirdiklerini ortaya karacaklarn ne srd ve bu devamllk her zaman rasyonel olmadndan, modern politik ekillerin onaylanmas iin eski uygarlklarn taranmasnn sonu vermeyeceini aklad. nsanolu varolan kltr ve uygarlk biimlerinden herhangi birini semek konusunda zgr olmal ve kendisine en uygun bulduunu uyarlamalyd. (14) Kltrel Saptama adyla bilinen bu akademik doktrin Boas'm asistan Ruth Benedict'in 1934'te yaymlanan Patterns of Culture adl eseriyle yaygn bir n kazand ve antropoloji konusunda tm zamanlarn en etkileyici yapt olarak tanmland. Hatta Sir James Frazer'in mitoloji konusundaki The Golden Bough (on bir cilt 1890-1915) adl yaptn bile gldede brakt. (15) Benedict, daha baskc olan Apollon ve daha uysal olan Dionysia kltr ekollerinin varln ortaya atmt. Dionysian gr, Boas'n gen rencisi Margaret Mead'in 1925'te Gney Denizlerine yapt yolculuun sonucu olarak zaten yaygn bir ilgi toplamt. Margaret Mead, Corning of Age in Samoa adl yaptnda, kendisiyle mkemmel bir uyumluluk iinde yaayan bir toplumla karlatn anlatyordu. Bu toplumda akrabalk balar neredeyse grnmez bir biime gelmiti; ebeveyn otoritesi, genilemi aile sevgisi iin-142 de erimiti; ocuklar ncelik kazanmak iin rekabet galinde deildiler ve iddet kavram neredeyse hi bilinmiyordu. Varlnn farknda olmasalar bile, Corning of Age in Samoa, feministler, modern eitimciler ve ahlak kuramclar iin kutsal kitap saylr. Anglo-Sakson dnyasndaki antropologlar zerinde Kltrel Sap-tarnacln bambaka bir nedenle derin bir etkisi grld, imparatorluklarnn usuz bucaksz topraklar, alan almalarn kolaylatrd iin etnografi konusunda lider durumundaki ngilizler, bu doktrinin drtlerinin nemini kabul ettiler ama entelektel kesinlie kar ktlar. nsann doas ile materyalist gereksinimlerinin, iinde bulunduu uygarl seme zgrl kadar nemli olduu konusunu Kltrel Saptamaclm reddetmesi, uzmanlarda tatminsizlik yaratt. Margaret Mead'den on yl nce Gney Denizlerinde almalar yapm olan baka bir Alman asll gmen Bronislavv Malinovvski'nin etkisi altnda kalarak, daha sonralar Yapsal levsellik olarak tanmlanacak olan bir seenek ileri srdler. (16) Bu balk iki felsefenin birlemesine iaret ediyordu. Her toplum biiminin ortamna uyum gstermesinin bir ilevi olmas tmyle Darvvinci bir gr kapsyordu. Basit bir rnek olarak topra yakp ykan tarmclar ele alabiliriz. Topran verimsiz olduu ormanlk blgelerde bulunanlar, yaamlarn srdrebilmek iin aalar kesip bir iki mevsim rn alp, domuzlarn semirttikten sonra baka yere tanmay uygun grmlerdi. Bu tip toplumlarn ortamlarna 'uyumlu' kalmalarn salayan kltrel yaplar ilk bakta ok basit gibi grnr ama aralarnda yeterince uzun sre kalan etnograflar artc bir 143 karmakl olduunu fark etmilerdi. Yapc levciler, Kltrel Saptamaclarm gerekli grdnden ok daha ayrntl aratrmalara gir. mislerdi. Toplum yapsnn ilevi nasl desteklediini belgelemek iin topladklar kantlar, ne var ki akrabalk ve efsane olarak bilinen iki kategoriye de gir. miyordu. ikinci Dnya Sava ve sonrasna kadar, her iki snfn arasndaki ilikileri gitgide karmak bir ekle brnen, neredeyse zel bir dille tartp durdular. Sava sonrasmda nl Fransz uzman Cla-ude Levi-Strauss, yapnn ilevden daha nemli olduunu ortaya karnca, tartmalar daha da kzt. Freud'un tabu kavramndan yola kp, psikanalizin vermeyi baaramad temeli bu kuram salad. Levi-Strauss, ilkel toplumlarda ensest ilikilere kar efsanelerle desteklenen bir tabu olduunu ne srp, aileler ve kabileleraras alveri ile buna uyum salandn ve bu takaslarda en deerli maln kadnlar olduunu ne sryordu. Takas sistemleri karlkl

fke ve kin duygularn ayn dzeyde tutuyor; kadnlarn dei toku edilmesi ise ensesten kanma yollarn kolaylatryordu. (17) Antropoloji yle bir hale geldi ki, toplumlarn kendine yeterli olma eklini nasl koruduklar dndaki tm aklamalar nemini yitirdi, ilkel toplumlarda kan kavgalarn en nemli nedeninin kadnlar olduunu biliyordu antropologlar ama bunun sonucu olan sava konusuna el atmay reddediyorlard. Dnyann tank olduu en kt savan ertesinde yazan Levi-Strauss ve kendi kuann en nemli ismi olan ingiliz Edward Evans-Pritchard bu konuya girmemeye zen gstermilerdi. Hatta Evans-Pritchard 1941'de Etiyopya'da Italyanlar'a kar savaan gad-144 dar bir kabilenin banda yer almt ve kabile savalarnn eski yneticilerinden aldklar intikamn deheti, yaamnn sonuna dek karabasan gibi srp gitmiti. (18) Her iki dnya savann yaps ve zellikle Birinci Dnya Sava'nn siperlerde yer alan kanl sahneleri antropolojik aratrmalar iin haykryordu ama antropologlar bu arya kulaklarn tkamay yelediler. Bunun nedenlerinden biri, meslektalarnn sava konusunun nemini reddetmelerine tepki olarak bir antropologun neredeyse bir meslek suu saylacak bir kitap yaynlamasyd. Amerikal antropolog Harry Turney-High, kendi kuann dier uzmanlar gibi aratrmalarnn byk bir ksmn etnograflarn tand en sava insanlar olan Amerikan yerlileri zerinde yapmt ve Primitive Warfare adl yaptn 1949'da yaynlamt. 1942'de orduya katlmak zere niversiteden ayrlan Turney-High, ans eseri olarak bir sre sonra tmyle ortadan kalkacak olan bir svari blne alnmt. At zerinde savaan, eitim grm bir insann grleri tahmin edilecei gibi insanolunun hayvanlar dnyas ile ilikilerinin balangcna kadar gitmiti. Turney-High'n ada olan Alexander Stahberg, son Alman svari birlikleri hakknda, Atlarn toplu halde davranlarn anlayabilmek iin, muhakkak bir svari bl ile birlikte at binmi olmalsnz, nk atlar igdsel olarak sr halinde dolaan hayvanlardr' diye yazmt. (19) Turney-High'n yapt kl talimleri, etnograflarn ilk savalar konusunda yazdklarnn ne denli yetersiz olduunu fark etmesine yol amt. 145 Toplumbilimcilerin sava, sava aralaryla kartrmak konusunda gsterdikleri srarc tutum, yazdklarnn akla kavuturmad noktalar kadar artcdr... askeri tarihin en basit ynleri hakknda hibir bilgi bulunmuyor... kinci snf glerin profesyonel ordular iinde, toplum bilimciler kadar akl karmakark, kk rtbeli bir subay bulmak bile olduka zordur. (20) Turney-High haklyd. Barut devrinde yaral askerlerin suratlarndan cerrahlarn en ok silah arkadalar tarafndan krlm kemik ve dilerinin toplandn, dnyann en nl silah ve zrh koleksiyonunun yneticisine laf arasnda sylediimde, bu saygn kiinin yznde dolaan tiksinti ifadesini hibir zaman unutamadm. Sanatsal adan ok yakndan tand silahlarn, onlar kullanan askerler zerinde nasl etkileri olduunu hi dnmemi olduu belliydi. Turney-High bu konuda, "Bu sivil tutum sonucunda dnyann drt bir yanndan toplanm silahlarn, snrlandrld, sergilendii ama kesinlikle anlalmad yzlerce mze almtr" (21) demiti. Meslektalarna, yaam biimlerini inceledikleri insanlarn karanlk ve saldrgan ynleri olduunu anmsatyor, trenlerde tadklar silahlarn amalarnn kafataslarn krmak, etleri delmek olduunu gsteriyor ve akrabalk sistemlerini eit dzeyde tutmak iin kurduklar takas mekanizmalarndaki herhangi bir tersliin aabilecei lmcl sonular gzler nne seriyordu. Baz ilkel toplumlarn askerlikten uzak bir yaam biimi srdrdklerini yadsrni' 146 yordu Turney-High. Baz insanlarn kendi balarna brakldklar takdirde, Margaret Mead'n Samoa'da karlatklar gibi bar ve huzur dolu bir yaam biimini seerek mutlu olduklarn itiraf ediyordu. (22) Ama birka istisnann dnda savan her zaman grlebilen evrensel bir eylem olduu konusunda kesin tutumunu srdryor ve dier antropologlarn bunu iyice anlamalar iin acmaszca davranyordu.

Etnograflar ellerinden gelenin en iyisini yaparak kltrle ilgili her noktay tanmlar, snflandrr ve koordine ederler. Sava konusunu ayrntl olarak tartmaktan kanmazlar; nk insanlarn en nemli maddesel-olma-yan dnce sistemidir bu. Ama bunun ekirdeini oluturan, 'Bu grup insan nasl dvr?' sorusu asla konuya dahil edilmez. Aratrmaclar pastann kremasn ayrntl olarak incelerken, pastann kendisini gzard etmilerdir. (23) Svari blne katlan bu antropolog, deiik toplumlarn nasl dvtklerini incelemek iin Poli-nezya'dan Amazon havasna, Zululand'den Kzlde-rililer'e, Kutup dairesine yakn tundra blgelerinden Bat Afrika ormanlarna kadar dolap esirlere yaplan ikenceler, yamyamlk, kafatas avcl, kafaderi-si yzmek, geleneklere uygun olarak barsaklar demek gibi eylemlerin en kanl ayrntlarn toplad. Bir dzine deiik toplumda grlen birbirinden farkl dv tekniklerini inceledi. rnein Yeni Hebridliler, birbirleriyle savaan taraflarn gz 147 nnde birer ampiyonu ortaya karp geleneksel biimde dello etmelerini izliyorlard; Kuzey Ameri-kah Papago reisleri baz erkekleri 'katil' olarak tanmlyor, dierlerine de katilleri savunma grevini veriyordu; Assinibolar zafer d grm kiilerin liderliini kabul ederken, rokualar savatan kaanlar yakalayp tekrar greve getirmek iin sava polisleri seiyordu. nsan bedeni zerinde mzrak, ok, topuz ve klcn etkilerini ayrntl listeler haline getirmeye enmemiti. Yufka yrekli bir meslektann akmaktandan bir mzrak bann ne ie yarad konusunu dnmeye ekineceini gznne alarak, bu sava aracnn geliimi sonucunda sngnn ortaya ktn ve tarih boyunca kullanlm her trl silahtan ok, sngyle insanlarn ldrldn aklamt. (24) Turney-High'n amac yalnzca antropologlara, ilkel insanlarn ellerinin kanl olduunu kantlamak deildi. Ortaya kard kantlardan zc bir sonu elde etmiti: Etnograflarn incelemeyi yeledii toplumlarn ou "askeri ufuk izgisinin altnda" yer almt ve ancak geleceklerinin gnei, ufuk izgisini atktan sonra modernlie ulamlard. Kltrel Saptamacln, Yapsal levselliin ve Structures elementaires de la parente adl yapt 1949'da kan Levi-Strauss taraflarnn tm kuramlarna meydan okumutu. Liberal devletlerin kaynan, var olan kltr sistemlerinin seme zgrlklerini, ortama yapsal uyum salama ya da takas sisteminin efsanelere dayanan ynetiminde aramann sonusuz kalacan iddia etmiti Turney-High. Bu dzeyde kalan toplumlarn tm, krallklar kuruluncaya dek ilkel durumda kalmaya mahkumdular. Bir toplum ilkel 148 savatan doru (ya da uygar) savaa getii zaman ancak devletleme olabilirdi ve bundan sonra yapsal durumu, yani teokratik, monarik, aristokratik ya da demokratik olup olmayaca gndeme gelebilirdi. lkellikten modernlie geiin ana gstergesi "subaylar olan ordunun ortaya kdr." (25) Yaptnn ilk sayfasnda meslektalarnn ounu, kk rtbeli subaylardan aa grdn aklad iin, sz edilenlerin onun kitabn yok saymalarna amamak gerekir. 1971'de ikinci basksna nsz yazan politika bilimcisi David Rapaport, bu davran, "nemli bir almay kabul etmek konusunda gsterilen eitimli bir yetersizlik" olarak aklamtr. (26) Aslnda aklama daha basittir. Antropologlar kendilerine hakaret edildiinin farkndaydlar ve hakareti yapan kiiye topluca srt evirdiler. Eer bu kitap bugn ortaya ksayd, bu davrann mantksal bir nedeni olabilirdi. Tutucu bir Clause-witz taraftar olan Turney-High, bir toplumun askeri durumunu, zafere giden bir yntemle savap sava-, madiini, yani toprak elde edip etmedii, dman silahsz brakp brakmad gereiyle ler. Turney-High, kitabn Sovyetler Birlii'nin ilk atom bombasn patlatmasndan nce yazm olduu iin, nkleer ada Clausewitz'vari bir zafer henz grlmemitir. En duygusuz strateji aratrmaclarna gre bile kuku gtren bir amatr ve Turney-High'n krk yl nce nerdii "uygarca sava" kavramn kabul edip etmeyecekleri belli deildir. Her eye kar-in, mesleini tehlikeye atarak bu kitab yazmt. Meslektalarndan savalarn ok sevdii devletle-memi topluluklarn sonunda nasl devlet haline gelip, aratrmalarn parasal adan desteklediklerini 149

dnmelerini istemi ve yant vermeyi reddedenle, re tahamml edemeyeceini aklamt. Zaman iinde yant ortaya kt. Olaylarn etkisiy. le antropologlar ilkel topluluklara yalnzca efsane-yaratanlar, armaan-verenler olarak bakmaktan vazgeip, sava olduklarn kabul ettiler. Bu basknn en ok Amerika'da hissedilmesinin nedeni en nemli nkleer g haline gelmesi ya da Vietnam'da gl bir ordu bulundurmas deil, 1945'ten sonra antropolojinin anavatan ekline gelmesiydi. Bilimsel aratrmalar yapmann bedeli ok yksek olduu iin uzmanlar parasal destei yalnzca zengin Amerikan niversitelerinden salayabildiler ve bu niversitelerin gerek nkleer silahlara gerekse Vietnam Sava'na kar olan rencileri yantlamas zor sorular sralamaya baladlar: nsanlar niin savar? insanlar doutan saldrgan mdr? Sava tanmayan topluluklar hi yaad m? Hala var m? ada bir toplum sonsuz bara kavuabilir mi? Kavumazsa, bunun sebebi nedir? 1950'li yllarda sava antropolojisi zerine yalnzca be makale yer ald ciddi yaynlarda ve 1960'lar-dan sonra saylar hzla artmaya balad. (27) 1964'te Margaret Mead, "Sava yalnzca bir icattr" isimli makalesiyle Kltrel Determinizm iin adeta haykryordu. (28) Yeni kuak antropologlar ise konunun bu denli basit olmadn dnyorlard. Gelimekte olan yeni kuramlar kmt karlarna. Bunlardan biri matematiksel oyun kuramyd ve karlarn akt her alanda olas seeneklere rakamsal deerler verip toplam en yksee ulaan seenein "strateji" olarak kabul edilmesini ngryordu. Bu kuram nerenler oyunun bilinaltnda oynand111 150 iddia edip, insanlarn nasl bir oyuna katldklarn bilmelerine gerek olmadnda srar ediyorlard. Doru seim yapanlarn kurtulmalarna dayal bir sistem kurulmu olacakt. (29) Aslnda bu kuram Danvin'in doal seim yntemini kitlelere uygulamaktan baka bir ey deildi ama zekaya dayand iin fazlasyla taraftar toplamt. Baz antropologlar ise toplumla iinde bulunduu ortamn ilikisine dayanan almalar yaparak bir ekolojik disiplin gelitirmeye ynelmilerdi. Gen bilimadamlar, tama kapasitesi diye tanmlanan doal kaynaklarn besleyebilecei snrlar iinde kalan nfus younluu gibi ekolojik kavranlarn kendi almalar asndan ok deerli olduuna inanmlard. Tketim nfus artn, nfus art rekabeti ve rekabet de kar uyumazlklarn krklyordu. Acaba rekabet bal bana bir sava nedeni olarak grlebilir miydi? Yoksa sava, nfusu azaltmak ya da yenilgiye urayanlar uyumazlk blgesinden uzaklatrmak gibi "ilevlerinden" dolay kendi kendinin nedeni olabilir miydi? "Kaynaklar" ve "ilevler" konularnn anm yollarndaki bu dans olduka uzun srecee benziyordu ama ynn ve hzn deitiren iki olay yaand. Bunlardan birincisi Amerikan Antropoloji Cemiye-ti'nin 1967'deki toplantsnda dzenlenen sempozyumda, Turney-High'm ortaya atndan on sekiz yl sonra, "ilkel" ve "doru" ya da "uygar" sava kavramlar arasndaki farkll kabul etmesiydi; ayn zamanda "modern" sava tanmnn kullanlmasna da bu tarihte baland. (30) kinci olay ise TurneyHigh'n grlerinin gerekliini kabul etmi olan antropologlarn, ilkel savalara onun gr asndan bakarak incelemeler yapmaya gitmeleri ve d151 nte bu almalarn yaynlamalaryd. Geri lemlerini nasl aklayacaklar konusunda fikir bj iinde deildiler ama ilkel savalarn kullandklar] ok, mzrak, topuz gibi ilkel silahlarla ilk savalar -karm olduklar kukusuzdu. Bu silahlarn yalnzca tahtadan m yaplm olduklar yoksa kemik veya tala m glendirildikleri konusunda tartmalar ortaya kt. Belki de maden a balayana dek tanmlanabilecek gibi savalarn ertelenmesi gerekmiti. Teknolojinin insanln toplumsal biimini saptad konusuna en hararetle kar kanlar bile mzrak, topuz hatta yay ve oklarn bile arpma srasnda kar-dakilere fazla zarar vermeyeceini, zellikle zarar verme mesafesini snrlandracan kabul etmek zorundadrlar. Ok, mzrak ve topuz kullanarak savaan ada toplumlarn srdrd savalar ise en eski savalarn yaps asndan fikir vermeye yeterli olabilir. arpmalar savalarn kalbidir. nsanlarn yaraland, ld arpmalar sava basit dmanlktan ayran en nemli gstergedir; insan iyi midir yoksa kt mdr diye zetlenen ahlaksal sorunun kaynadr. nsan savamay kendi mi seer yoksa sava onun

adna m seilip karsna kartlr? Tur-ney-High'n "Bu toplum nasl savar?" sorusunu yantlamak zere yola km olan gen antropologlar, ilkel silahlarla sren arpmalarn yaplar zerinde ilk somut gzlemleri gerekletirmiler ve ilk savan nasl kt konusuna biraz olsun aklk getirmilerdir. almalardan rnekler ilkel biimden balayarak izledikleri gelimelere dayanarak sunulmutur. 152 BAZI LKEL TOPLULUKLAR VE SAVA BMLER Yanomamler Nfusu yaklak 10.000 olan bu kavim, Brezilya-Venezella snrn izen Orinoco Nehri evresindeki 104.000 kilometre karelik sk ormanlk arazide yaar. 1964'te Napoleon Chagnon onlarn arasnda on alt ay boyunca kaldnda, kendileriyle iliki kuran ilk yabanc olmutu ve o tarihe kadar bu insanlara d dnyadan gelen bir tek nesne ulamamt. Kes-yak iftileri olarak tanmlayabileceimiz Yanomamler ormanda geici tarm alanlar ap ekip bierler ve topran bereketi azalnca yeni araziler aarlar. 40-250 kiilik, birbiriyle yakn akraba olan kylerin aras birer gnlk yry mesafesindedir. Dman kabul edilen komularla aralarnda ise daha uzun mesafeler vardr ve sk sk yinelenen dmanlklar sonucunda ok sk yer deitirirler. Kk bir kyn en tipik g, daha byk dman kynden uzaklap kendi dostu olan gl bir kye yaklamak olarak tanmlanabilir. "Vahi insanlar" diye de bilinen Yanomamler'in davranlar gerekten de korkutucudur; waiteri denilen korkutma geleneklerine uygun olarak kyn erkekleri teker teker saldrganlklarn sergilerler ve kyn geri kalan ise bakalarn, kendilerine saldrmalarnn ne gibi sonular douraca konusunda ikna etmeye abalarlar. Erkek ocuklar ok kk yalarda vahi oyunlarla yetitirilirler ve byynce zellikle kadnlara kar ok hain davranrlar. Tm dv ve atmalarn dlleri kadnlar olmasna 153 karn, onlara sahip olanlar kt davranmay srd, rrler. Kadnlar dvlr, yaklr, hatta erkekler fke krizine yakalanrsa oklara bile hedef olurlar. f| e krizleri ou zaman waiteri gsterisi olarak dzenlenir ve kadnlar, eer kydeki erkek kardelerinin vahilii kocalarmnkinden daha nlyse koruma altna alnma umudunu tayabilirler. Yanomamler iin yln en nemli olay, kurak mevsim balaynca komu kyler iin dzenlenen ziyafetlerdir. Itimata dayal ticaret sistemi bu ziyafetlerin balang noktas saylabilir. Geri Yanomam-ler'in maddesel kltr hi gelimemitir, ancak hamaklar, kil mlekler, oklar ve sepetler imal ederler ama kylerin hepsinde ayn maddeler imal edilmedii iin eksiklerini birbirinden tamamlayabilirler. En baarl ziyafetlerin sonucunda en nemli takas ilemleri yani kadnlarn dei tokuu yer alr. Kadnlarn takas edilmesi gerek bireysel gerekse tm ky halk tarafndan sergilenen vahilii bir yere kadar yumuatrsa da, iddet olaylarnn patlamasn tmyle nleyemez. Erkekler srekli olarak bakalarnn karlarn ayartmaya alp kyn iinde iddet gsterilerine neden olurlar ve bazen ilerinden bir ksm kyden ayrlp kendi balarna kk ve dman bir ky kurarlar. Kalabalk kylerin daha kklere yaptklar kadn takaslar srasndaysa, haksz oranlar derhal ortaya kar. Bazen de kocas tarafndan ok fazla horlanan bir kadn doduu kydeki akrabalar tarafndan geri alnr. Bu gibi olaylar karsnda "vahi insanlar" derhal iddete bavururlar ve Yanomamler'e zg iddet gsterilerinin belirgin bir biimi vardr. lkel toplumlar arasndaki arpmalarn genellikle trensel 154 durallar olduu konusundaki inan ok yaygndr ama bu gr dikkatle tanmlamak gerekir. Yano-niamler'in iddet gsterileri gs yumruklama dellolar ile balayp topuz sava, mzrak sava ve ky basknlar ile srp gider. Gs yumruklama dellolar genel olarak kyle-raras ziyafetlerde deiik kylere mensup erkekler arasnda grlr ve nedeni ou zaman yiyecek, satlan mal ve kadn konusundaki isteklerin arya kamas ya da korkaklkla sulanmaktr. (31) Dellonun seyri hi deimez: Sava havasna girebilmek iin ziyafete katlanlarn tm halsinojen ilalar alrlar ve ilerinden biri ortaya

kp gsn gerer. Meydan okumasn kabul eden br kye mensup biri karsna gelip olanca gcyle gsne vurur, ilk erkek dayanklln kantlamak iin genellikle birinci vurua karlk vermez ve en az drt darbe yer ve sonra kendisi vurur. Dello karlkl yumruk atmalarla rakiplerden birinin yaralanmasna ya da her ikisinin de devam edemeyecek kadar yorulmasna kadar srer. Bu durumda, genel olarak dello tokatlamayla devam eder ve yenilen taraf soluk solua kalnca sona erer. Eer bu dello nceden tasarlanarak yaplmsa, rakipler birbirlerine sarlp sonsuza dek dostluk yeminleri ederek arklar sylerler. Genellikle birdenbire ortaya kan topuz dvleri daha ktdr ama yine de trensel yanlar vardr. "Bunlarn nedeni genel olarak ihanet ya da ihanet kuskusudur." (32) Elinde metrelik bir sopa tayan davac, kyn ortasna kp sulad kiiye hakaretler yadrmaya balar. Eer meydan okumas kabul edilirse sopasn yere saplayp zerine abanr ve kafasna bir darbe indirilmesini bekler. Darbe ye155 dikten sonra vuru sras kendisine geer. Kan kt, zaman bu dv bir anda herkesi kapsar ve tm erkekler ellerinde topuzlaryla birbirine saldrr. Davacnm topuzunun ucu sivri olduundan yaralanma ve hatta lm tehlikesi mevcuttur ve dv bu dzeye gelince ky reisinin grevi, yayn eline alp aracl yapmaktr. Durmamakta srar edenleri okla vurmakla tehdit eder. Bazen ldrc yaralar alr ve bu gibi durumlarda lme neden olanlarn ky terk etmesi gerekir. Eer dv iki ky arasnda yaplmsa, saldrgan taraf geri ekilmek zorundadr. Ama her iki kta da baskm yaplmas kanlmazdr. Chagnon ky basknlarn Yanomam "savalarnn" bir paras olarak dnyor ve basknla gs yumruklama dv arasnda yer almas gereken ve yalnzca bir kez tank olduu, mzrak savan da tanmlyor. Kk bir ky halk, kocasndan ok kt muamele grd iin reis olan aabeyi tarafndan geri alnan bir kadn uruna kan topuz savan kaybedince, bakalaryla birleip planl bir k dzenliyor. Bir "mzrak yamuru" altnda daha byk olan ky halkn evlerinden kmaya zorlayp uzaklara doru kovalyor. Byk ky toparlannca saldrganlar kamaya balyor ve bu kez birka kilometre daha tede ikinci mzrak sava gerekleiyor, iki taraf da "neredeyse sinirlendii anda" sava sona eriyor. Birka erkek yaralanyor ve ilerinden biri daha sonra lyor. Daha sonra iki ky birbirine baskn dzenliyor ve Chagnon mzrak savandan ok, basknlar daha savaa benzer bir eylem olarak kabul ediyor nk Ya-nomamler baskna kalktklar anda tek amalan ldrmek oluyor. Ka kiiyi ne ekilde ldrdkleri-156 rte hi nem vermiyorlar. Hedef kyn yaknnda pusu kurup savunmasz birini rnein "ykanan, ime suyu alan ya da iini yapan" birini grnce ldrp kayorlar. Geri ka ok iyi planlanyor ve artlardan oluan bir zincirle korunuyor; her baskn bir sonrakini balatyor. Basknlar Chagnon'a gre en acmasz biimde gerekletiriliyor. Sava durumundaki bir ky, dmanm ziyafete armas iin nc bir kye baskn yapyor ve toplant srasnda dmana saldryor. Baskn srasnda en fazla sayda erkein ldrlmesine gayret ediliyor ve dul kadnlar galip gelenler arasnda paylatrlyor. Yanomam usul sava Chagnon, toplumun ortamna kltrle yant olarak tanmlyor. Savalar hibir zaman toprak kazanmak iini yaplmyor, galip gelenler asla yendiklerinin kyne yerlemiyor ve Chagnon'a gre kan savalarn ana nedeni "hakimiyet" gsterisi: Bir ky dierinin gelip kadnlarn almasn engellemeyi baaryor ya da kadnlar daha iyi koullar altnda almay salamak iin kendi gcn kantlyor. Bu nedenle kadnlar batan karmaya niyetli olanlara, bakalarnn karlarn ayar-tanlara ya da baskna kalkanlara ilk bandan "iddet" gsterisi ile gzda veriliyor. Yanomamler kendilerinden olmayanlara kar daha farkl davranyorlar. Son yllarda topraklarn geniletmeyi baardlar ve hatta bir kabileyi yok ettiler. "Dnya yzndeki ilk, en iyi ve en stn insan olduklarna" inandklar iin baka kabilelerin kendi saf kanlarnn bozulmasndan olutuunu dnp gerek iddet ieren davranlarn sergiliyorlar. (33) Yanomamler iin "dmanlar" genellikle evlilik ba bulunmayan insanlardan oluuyor. Kendi arala157

rnda vahice denebilecek bir biimde kadn taka$) yapyorlarsa da, ensestten uzak kalabilmek iin orta-ya atlm olan akrabalk kurallarn sk skya uyg^. luyorlar. Ne var ki, gruplar arasndaki akrabalk ba. lan, sava kmasna kesinlikle engel olmuyor Chagnon'un gzlemlerine gre, ilkel topluluklar arasnda pek sk rastlanan kz bebekleri ldrme i. lemi Yanomamlerce srekli olarak gerekletirilip kadn takasnn srdrlebilmesi iin "vahi" erkeklerin saysnn artmasna atta gsteriliyor. Yanomamler'i ilk kez ziyaretinden bu yana Chagnon savalarnn ilevi konusundaki grlerini deitirmi bulunuyor. Olaylara yeni-Darwinizm asndan bakarak "remeyi salamak iin seilmi" olarak kabul ediyor: ldrme kadnlarn says ile birlikte doan ocuklarn saysn da artyor. (34) Savan nfusu, varolan araziye gre ayarlandna hi phe yok; evrebilimcilerinin tahmin ettii gibi Chagnon'un aratrma yapt birbiriyle ilintili grupta erkek lmlerinin %24'nn nedeni sava. Yapsalclara gre akrabalk sistemindeki grece zayflk olduka nemlidir nk savan karlkl ilikilerin bir hatasndan kaynaklandn ne sreceklerdir. Yapsal Ilevciler ise sava ve bu konudaki efsaneleri, Yanomam kltrnn ortamlarna tmyle uyum gsterdiinin kant olarak alglarlar. Davran bilimciler ise "vahilii" insanolunda kendini gstermeye hazr bir iddet drts bulunduu konusundaki savlarnn bir kant olarak grrler. Askeri tarihiler ise her eyden ok Yanomaffl savalarnn d grnm ile ilgilenirler. nsanlarn aka gzlemlenen korkularn balama noktas olarak ele alp, korkunun ldrc silahlarn varlyla 158 k daha arttn vurgularlar ve Yanomamler'in silahl atmalarnn trensel yaps stnde dururken, Chagnon'un yaratt hiyerariyi alt st ederler. Chagnon'un savan doruu olarak grd basknlar ve "tuzak ziyafetler" kamu hukuku kurallaryla ynetilen gs yumruklama dellolar ile mzrak ve topuz arpmalar trensel niteliklerini korurken, zenle seilmi birka kiinin dnda kalanlar tehlikeye atmamann ne kadar doru olduunu da ortaya karr. Ayrca seilecek silahlarn snrlamas olmad takdirde, trensel nitelikli savalarn bile bir anda genel bir iddet eylemine dnecei de aka grlmektedir. Bu nedenle meydan okuyan kiiden bakasnn sopasnn ucu sivriltilmez ya da mzrak gibi ldrc silahlar yakn mesafede kullanlmaz. Ksacas Yanomam'ler igdsel olarak Clause-witz'in tanmna ulam ve hatta onu bile amlardr. Eer istemi olsalard, akraba gruplar kesin sonuca ulaacak "hakimiyet" sava balatabilirlerdi ama bunu yapmak bir bakma toplam katliam gze almak olacakt, "gerek" ya da "trensel" diye tanmlanabilecek savalar bir anda "doru" savaa dnecekti. Karlkl saduyuyu yeleyerek, ufak tefek yerel savalarla yetinmiler ve bunlarn sonucunda birka kii lse bile ounluun bir sonraki savaa katlabilmesi iin hayatta kalmasn salamlardr. Maringh er Budunbilimcilerin ilkel topluluklar konusunda yaptklar tm aratrmalarn iinde askeri tarihile-nn en ok ilgisini eken nokta trensel savalardr 159 nk bunlarn izleri "uygar" savalarda aka gQ. rlebilmektedir. Ne var ki trensel sava sahneleri ou zaman gereinden fazla genelletirilir ve trenin ar basmasndan dolay sava zararsz bir oyuna dntrlr. imdi burada, kaynaklar ok geni olan ama znde Yeni Gine'nin da insanlarnn ilkel savam tanmlayan bir bibliyografn yaptndan alnt yapacaz: meydan savaf;.. savaan taraflarn snrlar arasnda kalan nceden belirlenmi hi kimseye ait olmayan arazide yer alyor ve iki yz ile iki bin arasnda sava katlyor. Ordular aralarnda evlilik ba bulunan birka kyn bir araya gelmesinden oluuyor. Geri sava says ok fazla ama askeri bir aba grlmyor. Bunun yerine dzinelerle bireysel dello yaplmakta. Her sava rakibine hakaret yadryor ve mzraklar, oklar atyor. Oklardan kanma becerisi beeni kazanyor ve gen savalar marur admlarla ortalkta geziniyor. Sava izlemeye gelen kadnlar ark sylyor ya da erkeklerine cesaret veriyor. Boa giden dman oklarn toplayp tekrar kullanmalar iin kocalarna gtryor. Meydan savalar genellikle daha gelimi, nfus younluu

fazla olan Yeni Gine'nin dalk kesiminde sk sk karlalyor... Savalarn saysnn yksek olmasna karn, lenlere pek sk rastlanmyor. Savalarn arasndaki mesafenin fazlal, ilkel silahlarn pek yararl olmay gen savalarn oklardan korunma konusundaki becerileriyle birleince, isabet ettirme olasl 160 epey dyor. lerinden biri kt bir ekilde yaralanrsa ya da lrse, o gn iin savaa son veriliyor. (35) Bu tanmlamann baz unsurlar kavgaclktan uzaktr: rnein standart silahlarn ortaya kndan sonra oluan sk-saf arpmalarna kadar tm savalar bireysel dellolar gibi srmekteydi. Trensel savalarn sonunda l ve yaral saysnn az olmasnn bir nedeni de zaten budur. Hatta "uygar" savalarn baz rnekleri de belirli sava alanlarnn kullanldn gstermektedir. Bir nedeni de byk ordularn her yerde toplanmasna corafi koullarn olanak tanmamasdr. Her eye karn en ilkel Ya-nomamler'in savalarnn kt yanlarnn da gsterdii gibi, bu yalnzca bir idealdir. Trensel savalarn yaygn izlenimleri ile daha karmak olan gereklikleri arasnda bir kyaslama yapmak iin mkemmel bir balang noktasdr. 1962-63 ve 1966'da Andrew Vayda'nn gzlemledii Maringler'in o zaman 7000 olan nfusu Yeni Gine'nin Bismarck sradalarnn ormanlk tepelerinde 494 kilometre karelik bir alanda yayordu. Orman "bahelerinde" patates gibi bitkiler yetitiriyorlar, tarlalarn nadasa braknca yer deitiriyorlar, domuz yetitiriyorlar, avlanyorlar ve tipik kes-yak iftiliinin rneini sergiliyorlard. Her kilometre kareye yz kii dtnden nfus younluu Yanomamler'e oranla ok fazlayd ve sosyal yap olarak elerini dardan seen erkeklerin soyundan oluan klanlar halinde yayorlard. Klan topluluklar 200 ile 850 arasnda deiiyordu ve su kaynandan kan akarsularn kenarlarndaki belirlenmi 161 blgelerde yayorlard. Snrlarda nfus younluu dkt ve baz klanlar kendi arazilerinin iindeki ormanlarn oluturulduu daha nce ekilmemi tarm alanlarndan yararlanabiliyorlard. Dalardan aaya doru inince topran bereketi kalmyordu ve deiik lisan gruplarna mensup dier insan topluluklar ancak sahilde younlamlard. 1940'lara kadar madenlerle tanmamlard ve en stn aralar ve silahlar tatan yaplmt. (36) Savalarnn yapsnn da ortaya kard gibi ara gere asndan Maringler Yanomamler'den stndler. Tahta yaylar, oklar ve mzraklarn yansra cilal tatan baltalara ve byk tahta kalkanlara sahiptiler. Tm bu aralarla evreleri ok iyi dzenlenmi savalar yapyorlard. Birinci derecedeki savalara "nemsiz" ad verilmiti; ikinci dereceye "gerek" sava ve nc ile drdnc evreler ise arpmann hzlanmasn gstermedii halde "baskn" ve "bozgun" adyla biliniyordu. Vayda'nn anlatmna gre "nemsiz" savalar ilkel savalarn tipik rneklerini oluturmas gereken zarar vermeyen trensel arpmalardan olumaktayd. Savalar her sabah evlerinden kp iki dman tarafn snrlarnda, daha nceden belirlenmi yerlerde ok menzilinde toplanyorlard, nsan boyunda, yetmi be santim enindeki kaln tahta kalkanlar, sava srasnda kendilerini korumalarna yardmc oluyordu. Bazen bu kalkanlarn alt ksmlar yere dayanabilecek ekilde yaplyordu ve savalar kalkanlarn ardndan kp ok atyor ve tekrar ardna 162 snyorlard. Bazlar geici olarak korunakl yerlerden kp, dman ateini stlerine ekerek hem kar taraf sinirlendiriyor, hem de cesaretlerini sergiliyorlard. Gnlk sava sona erince herkes evine dnyordu. Ok ve yay ile yaplan bu nemsiz savalar gnlerce ve hatta haftalarda srd halde, lmler ya da ciddi yaralanmalar ok seyrek grlyordu. (37) "Gerek" savalarn fark ise hem taktiklerde hem de kullanlan silahlarda grlyordu. Savalar baltalar ve mzraklar ile sava alanna gelip menzili elle ulalabilecek kadar daraltyordu. Arkalarda yer alan okular dman ok yamuruna tutarken, n sradaki savalar, kalkanlarnn ardndan teke tek dvyorlar ve ara sra dinlenmek iin okularla yer deitiriyorlard. ok yorulduklar zaman n s-ralardakilerin yer deitirmeden de dinlenmeye hakk oluyordu. Oklar ya da mzraklar n sralardan bir savay yere drd zaman

eer dman taraf saldry iyi bir zamanlama ile gerekletirebilirse balta ya da ksa mzraklarla iini bitirdikleri de grlyordu. Ne var ki bu savalarda da kayplarn says ok azd ve arpmalar gnlerce srebiliyordu. Sava olduu zaman erkekler kyn ortasnda toplanp, gnlk arpmay gerekletirmek iin nceden belirlenen sava alanna giderken kadnlar geride kalp her zamanki gibi ev ve bahe ileriyle uramay srdryorlard. Sava sresince erkeklerin tm de her gn arpmyordu. Yamur yad zaman 163 kimse evinden kmyordu. Karlkl anlama ile kalkanlarnn boyasn tazelemek, lenler iin yaplan trenlere katlmak ya da yalnzca dinlenmek iin ara verildii de oluyordu. Dmanca davranlarn askya alnd ve erkeklerin baheleriyle urat geici bar sreleri hafta kadar uzayabiliyordu. (38) Truva surlarnn altndaki dvlerin yanklarn tayan bu savalar, ada insanlar iin neredeyse anlalmaz olaylardr ve ou zaman karlkl ok atlar ile sona erer. Bazen de bir taraf "bozgun" amacyla yola kp dmana byk kayplar verdire-bilir. Yine lmcl sonular aabilen ama daha snrl olan "basknlar" iddet sralamasnda "doru" savalarn alternatifi olarak kabul edilirken, bozgunlar "doru" savalarn sonucunda yer alr ve savalarn yansra kadn ve ocuklarn lmleriyle sonulanr. Yenilen tarafn yaad blgeyi terk etmesi de yine bozgunun sonucudur. Bar dneminde biriken aalamalarn, hakaretlerin sonucunda ortaya kan "nemsiz" savalarn nedeni hakaret etmekten cinayete kadar uzayan bir yelpazeyi kapsar ve rza tecavz, adam karma ve by yapma gibi nedenler de buna dahildir. Bu savalarn iki amac vardr: Kar tarafn sava gcn lmek ve uyuma zemini hazrlamak. Sava alanndaki haykrlarn ou bar iin srar eden arabuluculardan kaynaklanmaktadr. Havada sava kokusu sezildii zamanlar kabilelerin yardma ard taraftarlardr bu arabulucular ve genellikle tarafsz kaldklar halde, taraflardan biri "doru" savaa yneldii takdirde dier tarafa g katksnda bulunurlar. 164 "Doru" savalarda ve "baskn"larda genellikle her iki taraf da kmldayamayacak hale gelip bir balcma berabere kalmay kabul ederken, "bozgun'lar-da genel olarak yenilen taraf evlerini terk eder ve galip gelenler evleri, baheleri yakp ykarlar. Toprak sknts eken bir toplumda, hangi tarafn daha gl olduunu ve komusunun arazisine saldrabi-leceini ortaya karan bir g gsterisi olarak da tanmlanabilir. Maring savalar bir bakma "ekolojik" amaldr: Zayflarn topraklarn gllerin arasnda paylatrr. Ama Vayda'nm gzlemleri bunun tam tersini iaret eder. Maringler yendikleri kabilelerin topraklarnn tmn ya da bir ksmn ok seyrek olarak igal ederler nk kt bylerin etkilerinden ekinirler. Ayrca savalar daima bir klann atalarnn ruhlarna kran kurbanlar adayacaklar zamana denk gelir. kranlarn bildirme trenlerinde her klan mensubu iin bir adet byk domuz kesilir ve yenir ve bunca domuzu istenilen semizlie getirmek yaklak on yl srd iin savalar da on ylda bir yaplr ve iin garip taraf, komu klan topluluklar sava kmasna yol aan hakaretleri birbirine on yllk srelerin sonuna doru yadrmaya balar. Atalarn ruhlarna teekkr etmeden savaa girimek yenilgiye davetiye karmak saylr ve ayn zamanda kesip yemek iin bir bahane olmadan domuzlar semirtmenin de bir anlam olmaz. Son dnemlerde Maring-ler'in nfus younluunun gitgide dmekte olduunu gzlemleyen Vayda, toprak yetersizliinin savaa yol amas konusundaki kendi grlerini sorgulamak zorunda kalmtr. Belki de Maringler alkanlklarn devam olarak ya da hatta elence olsun diye 165 savamay srdryorlard; antropolojik kuramlarn dayana olacak geerli bir nedenleri bile olmayabilirdi. Sava bir elence arac olarak dnmek, kolayca kmsemeye yol aabilir ama ne var ki savalarn "oyun" yn tarihiler tarafndan ciddiyetle ele alnmtr ve ilk savan ortaya km aratrmak iin geri gittike, insanolunun avclkla geindii dnemlere kadar uzanmak zorunda kalrz. Gerek av sporunda kullanlan gerek oyuncak olarak imal edilen silahlarn gelimesi, insanlarn beslenebilmek iin avlandklar silahlara dayanmaktadr. ok kabaca da olsa tarm geliince gnlk yiyecei salamak iin yabanl hayvanlar peinde komak

zorunda kalmayan insanlar, bugn olduu gibi kendi devirlerinde de avclk sporunu, silahl oyunlar hatta savamay bu gereksinmenin yerine koymulard. Bu nedenle ellerindeki silahlara gre Maringler'in, oyun yn ok gl olan bir sava sistemi yaratmalarna amamak gerekir. Tahta mzraklar ve ta baltalarla yaplan savalardan ldrc silahlara gei yalnzca ara gerecin niteliinin deimesinden deil, savaanlarn amalarndan kaynaklanmaktadr. Maring savalarnn "ilkelliinden" ok gelimilii bizi etkilemelidir. Estetik amalarna ulamam toplumlarda bireysel dzeyde bu savalar kendini anlatma, yeteneklerini sergileme ve rekabet etme gereksinimlerini karlamaya yeterli olmutur. Hatta eer bu kuram kabul ediliyorsa saldrganln "boalma-drtsnn" yerine getirilmesini salamtr. Topluluk dzeyinde ise iyi komuluk ltlerinin belirlenmesi, daha glleri kabul etmekte yaplacak bir saygszln getirecei pek ho olmayan sonularn anlatl-166 rnas gibi noktalarn akla kavumasnda iddetten ok diplomasiyi artran simgesel bir biemin balatlmasna yararl olmutur. Askeri tarihiler ncelikle Maringler'in silahlarnn zellikleri zerinde durmaldr. Turney-High'm "listelenmi ama anlalmam" olarak vurgulad ta baltalar ve kemik ok ular, kanla bezenmi bir gemii ima etmektedir. Tabakalara ayrlm akmakta kalntlaryla karlanca ada insann aklna derhal yarlm kafataslar ve paralanm kemikler gelmektedir. Tarih ncesi atalarmz dmanlarm bu biimde yaralamak iin belki de kendi canlarn da tehlikeye atmlardr. Buna karlk Ma-ringler hakkndaki bilgiler Ta Devri silahlarna sahip insanlarn, kendilerini korumaya nem verdiklerini gsteriyor. Yakn mesafede ldrc olan silahlar, bunlar tayanlarn daima bu mesafede dvtklerini kantlamyor. Maring taktiklerinin tedbirli, dikkatli ve erteleyici zellikleri, insanolunun davranlarna bir "teknolojik seicilik" getirdii sonucuna ulamay engellemektedir. Eer Maringler sonuca ulatracak nihai sava yapmaktan kanmlarsa, savan amacnn yalnzca sava alannda kazanlacak bir baar olmadna inandklarn ve bu nedenle ayn tip silahlar kullanan dier insanlarn da ayn dnceleri paylam olabileceklerini varsayabiliriz. Tarih ncesi gemite, tahta, ta ve kemik silahlarn ne ekilde kullanldklarn dnrken, bu fikri asla aklmzdan karmamalyz. 167 Maoriler Yeni Gine dalarnda, son derece basit toplumsal organizasyonlar iinde yaayan insanlarn savalarndan, gney Pasifik'e yaylm Polinezya yerleim merkezlerinin en by olan Yeni Zelanda'daki hi-yerarik ve teokratik reisliklere gemek byk bir adm saylr. Ayrca bu admla yalnzca zaman ve kltr deiiklii deil, ilkellikten adala gei sreci iinde antropologlarn <ifikir birliine varamadklar geni bir dnem de atlanmaktadr. Klasik antropolojik grlere gre, tarih ncesi toplumlar Band, Kabile, Reislik ve lkel Devlet evrelerinden geerek gelimitir. Bu sralamaya gre Bandlar, aralarnda kan ba olduunu bilen ya da buna inanan ve genelinde gney Afrika'daki Bu-manlar'n rneinde olduu gibi tek bir Otorite'ye bal olarak yaayan ekinik, iine kapank avclar veya iftilerden oluan kk gruplardr. Kabileler genellikle ayn atalardan geldiklerine inanrlar ama esas olarak dil ve kltrle birbirlerine baldrlar. Kesin bir orotireye gereksinim gstermezlerse de, ou zaman efsanelerle beslenen bir gcn varln kabul ederler ve antropolojik kuramlara gre eitlik ilkelerine yakndrlar. (39) Buna karlk Reislikler hiyerarik dzene sahiptirler ve ounlukla teokratiktirler. Kutsal atalara yaknlk derecelerini lt olarak kullanan bireyler, buna dayanarak kendilerine toplum iinde yer seerler. Bugn dnya yzndeki insanlarn byk ounluunun iinde yaad Devlet biiminin ise Reislik sisteminden gelitiine inanlmaktadr. Max Weber'in nl farkllk deyimlerini kullanan antropologlar, reislik ile devlet ara-168 sndaki ayrm "geleneksel" (bazen de "karizma-tik") ve "yasal" kurallara dayandrlmak olarak ta-mmlarlar. (40) Son zamanlarda antropologlarn, devletleme ncesindeki toplumlarn yalnzca "hiyerarik" ve "eiti" olanlarm tanyarak gelitirdikleri daha basite indirgenmi snflandrma sistemi, sradan insanlar iin bir kolaylk olmutur.

(41) Geri tm dnyada kabul edilmemitir ama bu gr deiikliinin nedeni, dalar, ller, ormanlar gibi ulam zor yerlerde etnograflar tarafndan bulunan daha basit topluluklarn, gl komularnn basksndan kaanlar tarafndan oluturulduunun saptanmasdr. Yer deitirmenin sonucu olarak bu insanlarn karlat ekonomik glkler, dalmalar, efsanelerinin ve inandklar otoritelerin deer yitirmesi sosyal yaplarnn basitlemesine yol amtr. (42) Bu tanmlama, devletsiz toplumlarn kendi seenekleri olduu ya da ortama uyum salama nedeniyle gelitirildii inancna balanm olan kiilere ters gelmektedir ama ne var ki antropolojinin bu yn gitgide zayflamaktadr. (43) Maring toplumu kesinlikle devlet kavramna benzemezken ve Yanomamler, hi deime gstermemi yerliler olarak kabul edilirken, Yeni Zelanda'daki Maoriler, uzak mesafelerde byk apl savalara girimek ve ortak kullanma yararl olacak inaatlar yapmak gibi becerilerinden dolay devlet kavramna en yakn toplumu olutururlar. Hibir zaman yiyecek sknts ekmeyen Maoriler, Yeni Zelanda'ya yerlemelerinden sonra geen 600 ya da 800 yl iinde, aralarnda yreye zg uamayan mao kuunun da bulunduu on sekiz ku cinsinin soyunu tketme169 yi baarmlardr. (44) Buna karlk adalar arasndaki gn ana hedefi nfus younluunun artma-siydi ve retim art, ocuk lmleri, "yolculuklar" ve savalar bu basky kontrol altnda tutamaynca byk gruplar halinde yer deitirmeler ortaya kt. Yeni Zelanda'ya ilk kez muhtemelen MS 800 yllarnda ayak basan Polinezyahlar belki de Vikingler gibi maceraperest "seyyahlard"; Vikingler'in efi Leif Ericksson gibi gneyde bir Vinland aryorlard; belki de doup bydkleri adadaki bir kabile efinden kayorlard ya da karaya ulama ansn yakalam kazazedelerdi. (45) Her ne ekilde olursa olsun, buraya ayak bastklar zaman Polinezya yaam biimine zg kurumlarn, tanrlarn efsanelerinden gelen reisliklerini, sosyal snflandrma kavramn ve askeri zelliklerini de birlikte getirdiler. zerine iledikleri kabuklar, mercanlar, kemikler veya talarla ldrc nitelikler kazandrdklar mzraklarn ve topuzlarn da getirdiler. Kuzey ve Gney Adala-r'nn usuz bucaksz topraklarnda Maoriler bu silahlarla savamaya kalknca, demir ve hatta barut dnemine erimi olan dier topluluklarn onlardan alacak bir dersleri yoktu. Bir Polinezyal reisin gc iki ayr noktadan geliyordu: Tanryla insanlar arasnda srdrmesi gereken dini grevleri saylan mana ve tanrlarn verdii sular ve yiyecekleri dinsel amalarla paylatrmak olan tabu. Bu ritel bir kutlama, kurban adamak ya da tapnak ina etmek olabilirdi ama hepsi iin vergi denmesi ve ounlukla igcnn ortaya konmas gerekiyordu. nsanlarn bakanlarna yalnzca liderlik, t ve araclk vasflar nedeniyle bavurduklar daha basit ve eiti toplumlarn yneticilerinden 170 glerini artrmalarn isteyebilir ve hatta onlar bu konuda zorlayabilirlerdi. Artan nfusun basksnn hissedildii adalarda retimi artrmak iin iftilik, balklk, inaatlk ve sulama konularnda halkn el birliiyle almasn istemek de Polinezyal reislerin hakk saylrd. Eer nfus art sava kanlmaz hale getirirse, reisin gc daha da fazlalard ve zelikle toa denilen sava unvann almsa, askeri emirlerini adamlarna daha kolayca yadrabi-lirdi. (46) Maori reisliklerinin nfus artn dengelemek iin bereketli topraklan olan dmanlarna sava amay, ormanlar azaltmaya yeledikleri tahmin edilmektedir nk 1840'larda ilk Avrupallar buraya ayak bastklarnda ormanlar hi el dememi gibiydi. Sava iin gerekli ara gere ve yiyecekleri salayabilen, uzak mesafelere ulamak iin kano filolar oluturan reisler halkn kendilerini izleyeceinden emin olarak sava ilan edebilirlerdi. Eer politik yetenekleri de varsa, belirli bir dmana kar ortak ikayetlerini dile getirebilirlerdi. Maori savalarnn tandk bir biimi vard. Savalar daima alma duygusunu ortaya kartrd ve bir grubu baskna gnderip dman ldrmekle bu duygu bazen krelmezdi. Maori savalar korkun derecede acmaszd. nce bir toplant yaplr ve ilenen sular bir bir saylp dklr, sava trkleri sylenir, silahlar sergilenir ve savaa gidecek olanlar yola kard. Eer

dmanla ak arazide karlap saflarn bozmay baarrlarsa, bunu izleyen bozgunun dehet verici sonulan ortaya kard: 171 hzl koan bu savalarn hedefi hi durmadan karlarndakileri kovalamak ve yaklatklar anda sakatlayacak bir tek darbe indirip arkalarndan gelenlerin adamn iini bitirmelerini salamakt. Gl ve hzl koan bir savann hafif mzrayla on, on iki kiiyi arka-dakilerin ldrmesini salayacak biimde yaralamas son derece olaand. (47) Bu yntemlerle Maoriler, eer savalar iki ynden snrlanmam olmasayd, birbirlerini tmyle ortadan kaldrabilirlerdi. Yapsal adan saldr ve savunma istihkamna yneldiler. imdiye dek Mao-riler'e ait en az 4000 korunan bulunuu, kltrlerinin politik adan ne denli gelimi olduunu ve her birinin nfusu 100.000 ile 300.000 arasnda deien 40 kabilenin ortak almasn salayan reislerinin ne denli gl olduunu gstermektedir. Askeri adan da bu kalelerin varl, aralarndaki savalarda kendilerini korumaktaki baarlarn belirtmektedir. Genellikle tepelere ina edilen kalelerin varl, aralarndaki savalarda kendilerini korumaktaki baarlarn belirlemektedir. Genellikle tepelere ina edilen kalelerin byk kilerleri tarm rnlerini uzun sre saklamalarna olanak veriyordu. Kaleleri korumak iin derin hendekler, salam siper kazklar ve yksek setler de yaplmt. Maoriler'in kaleleri kuatmaya yarayacak silahlar olmadndan, saldrganlarn sava taynlar bitene dek savunmay srdrmek olasyd. (48) Kltrel adan Maori savalar ellerindeki ilkel silahlarla snrlandrlmt. Antropologlar, zayflarn ellerindeki topraklar gllere datmak iin sava172 tklarn ileri srerek kendilerini tatmin etmektedirler ama Maori sava planlarna, ldrdkleri dmanlarn yemek de dahildi. (Yalnzca kafalarn yemeyip zafer simgesi olarak saklyorlard.) Etnograflar ile antropologlarn bulgular arasndaki bu eliki son derece hareketli akademik tartmalara neden olmutur. Askeri tarihiler iin ise, Maoriler'in askerlik kltrnn intikama dayal olduunu bilmek yeterli olmutur. Erkek ocuklara hakaret etmek ok kk yalarda retilirdi. Hrszlk ya da cinayet asla balanmazd, intikam konularnda unutmaya hibir zaman yer verilmezdi ve kuaklar boyu sregelen dmanlklar ancak kar taraf ldrlp vcudu yenip, kafas siper kaza yerletirildikten sonra tatmin olunurdu, intikam savalar teke tek olarak da dnlmezdi. Bir dman ldrp, yemek ve kafasn zafer simgesi olarak asmak, kar tarafn daha fazla lme neden olacak intikam duygularna kaplmasna yol aard. (49) En vahi biimdeki kltrel etkilerin, savalarn birbirine verebilecei zarar snrlamas, tmyle elikili etkilerin bir rneidir. Kaleler ina ederek kendilerini emniyete aldktan sonra reisliklerinin devamn salamak iin, Maoriler'in topuz ve mzrak teknolojisini gelitirip tm aday istila etmeleri beklenirdi ama byle bir sonuca ulalamad. Tfeklerin ortaya kyla birlikte Maori reisliklerinin birou artc bir hzla devletlemeye yneldiler ama bu tmyle baka bir konudur. Bu arada Kolomb-ncesi dnemde Amerika'daki bir toplum, Maoriler'den ok daha fazla gelimi olduu halde kltrel eriklerinden dolay, Clausewitz'in nihai arpma kavram Potansiyelini dikkat ekici bir biimde snrlamtr. 173 Aztekler Kuzey ve Orta Amerika'daki baz Kolomb-ncesj toplumlarda grlen sava acmaszlnn dnya yznde baka hibir yerde eine rastlanmamtr. Geri somut bir kant yoktur ama Turney-High, Gney Pasifik'teki Malenezyallar', gaddarlkla lider olarak grp, baz Gney Amerika topluluklarnn en acmasz yamyamlar olduu grn ortaya atmtr. (Yamyamln protein eksikliinden kaynaklandn ne sren gre ilk katlanlardandr ve bu gre o zamanlar epey taraftar toplamsa da, artk destekilerini yitirmi durumdadr.) (50) Oysa bu gruplar esirlerini trensel bir biimde ikenceye tabi tutmamlardr ve gerek Aztekler gerekse baz Kzlderili kabilelerinde grlen yamyamla ynelmemilerdir. Turney-High yle anlatr:

Skidi Pavvneeleri her basknda gzel bir gen kz esir almak iin aba gsterirlerdi. Bu kzlar en erefli Pawnee ailesince evlat edinilir ve evin gerek kzlarndan ok daha iyi muamele grrlerdi. Ama bir gece yars kabaca yerinden kaldrlp giysileri kartlr, bandan ayana kadar bedenlerinin yars kmrle karaya boyanrd. Bylelikle gece ve gndz simgelemi olurlard. Sonra iki uzun kazn arasna aslrlard... Onu evlat edinmi olan babas kutsal Sabah Yldz ykselirken kalbine bir ok atmak zorundayd. Bunu rahiplerin oklar izlerdi ve vcudu grevini yerine getirene dek delik deik olurdu. Pawneeler iin her konuda ve zellikle tarmda baarl olup refa-174 ha kavumalar iin Sabah Yldz'na byle bir kurban vermek ok nemliydi. (51) 1637'de Huronlar'n arasnda yaam olan Cizvit misyoneri, Senecal esirlerden birinin daha da vahi bir trenle ldrlmesini anlatr. Esir, nce reisin ailesine katlm ve vcudunda yaralar olduu iin dlanmt. Yanarak lmesine karar verilince "meclis evine" getirilmi, Huronlar'n hazrlad ziyafetten sonra gece boyunca ac ekmeye hazrlanmt. Huron reisi bedeninin nasl paralanacam anlattktan sonra esir, sava trklerini syleyerek, atelerin arasnda koarak daireler izmeye balamt ve yanndan getii kiiler mealelerle onu yakmaya almlard. Esirin lklar kulbeyi sarsar gibiydi. Bazlar onu yakyor, bazlar ellerini yakalayp kemiklerini kryor, dierleri kulaklarna sopalar sokuyordu. Baygn dnce "sevecenlikle kendine getirilmiti", yiyecek verilmi, dosta hitap edilmi ve esir de bedenini yakmaya alanlara ayn biimde karlk vermiti. Bu arada "sava trklerini en iyi biimde sylemeyi de srdryordu". Gne doarken, daha bilincini yitirmeden dar karlp bir diree balanm ve scak baltalar vcuduna dedirilerek yaklmt. Reisin daha nce sz verdii gibi bedeni paralanp datlmt. (52) Cezayir savanda gen Fransz paratlerin bilgi almak iin ikence ettikleri Mslman esirleri daha sonra teselli etmeleri konusunda baz ykler vardr ama bu gibi davranlarn Huron trenleri ile hibir ilikisi yoktur. Paratler belirli bir ama iin ikence yaparlarken, Huronlar ve esirleri, bakalarnn anlamas olanaksz olan iren bir trenin 175 su ortaklan saylabilirlerdi. Senecal esirin ld. rld dehet gecesi, uygarlk tarihisi Inga Clen-dinnen tarafndan, orta Meksika Aztekleri'nin zelliklerini tantmak iin yeniden canlandrlmt. in-sanlarn kurban edilmesi Aztekler iin dinsel bir zorunluluktu ve bu kurbanlarn elde edildii en nemli kaynak savalard. Kahraman Senecal gibi tm sava esirleri de vahice lmlerini emreden bu dinin mensuplaryd. Yenilmez savalar olan Aztekler, MS 13 ile 16. yzyllar arasnda orta Meksika vadisinin hakimi olmulard ve maden ile yaz dnemi ncesi uygarlnn en parlak yaptlarn ina etmilerdi. spanya'dan gelen istilaclarn bildiklerine gre karlatklar grkemli uygarlk, anavatanlarnda tandklarndan ok stnd. Askeri tarihiler iinse Aztek uygarlnn byleyici yan, dinsel inanlar yznden savama yeteneklerine getirdikleri olaanst snrlamalar ve bu inanlarn savalar da etkilemesidir. Balangta Aztekler, nafakalarn salamak iin orta Meksika vadisine gelen alakgnll insanlard. Vadide sz geen gten biri olan Tepanecler'e sava olarak katlp ve o tarihe kadar hi kimsenin yerlemedii Texcoco Gl'nn ortasndaki ssz bir adaya yerleip kendi balarna bir g oluturmaya baladlar. Onlarn nderliini kabul edenler imparatorluklarna katld; kabul etmeyenlere karysa savalar ald. Yksek dzeyde brokratik bir uygarla uyumlu olarak Aztek ordular son derece dzenliydi ve iyi besleniyordu. 8000 kiilik gruplar halinde lkenin dzgn yollarnda gnde yirmi kilometre hzla yryebiliyorlar ve sekiz gnlk bir arpmaya yetecek kadar malzeme tayorlard. (53) 176 Clausewitz'in ok iyi bir biimde anlayabilecei gibi Aztek "stratejisinden" sz etmek olasdr. R. Hassing savalarn balamasn yle anlatr: Her iki taraftan eit sayda asker, yeteneklerini sergilemek iin gs gse arpmaya balarlar ve eer bu gsteri bir tarafn teslim olmasn salamazsa arpmnm iddeti ykselir, askerlerin says artar, yay ve ok gibi silahlar ortaya karlr... Bu savalar boyunca tehlikeli dmanlarn saylar azalnca

sayca stn olan Aztekler'in kazanmas kanlmaz oldu ve her yne yaylmalarna frsat kt... Kar gelenlerin zamanla tm evreleri sarld, yardm olanaklar kesildi ve yenilgiye mahkum oldular. (54) Clendinnen, Aztek savalarn tmyle daha karmak bir grle ifade eder. Hiyerarik toplum dzeninde insanlarn snflandrlmas yalnzca yalarna deil durumlarna da balyd. En aadaki esirler ve ekonomik sistemin dibine km ansszlar bulunuyordu. Kent ve tara tccarlar, zanaatkarlar, iftiler gibi sradan insanlar ikinci snf oluturuyordu. Bunlardan sonra srasyla soylular ve rahipler snflar geliyor ve sistemin en stnde kral bulunuyordu. Tm erkek ocuklar potansiyel savalar olarak dnyaya gelip, calpulli ad verilen yar kulp yar manastr saylan eitim merkezlerinde yetiip sava snfna ykselme ansna sahiptiler. lerinden bir ksm rahip olurken ounluu sradan ileri seiyor ve gerektii zaman savaa katlmaya zorunlu oluyorlard. Savalardaki kahramanlklarna dayan177 larak onurlandrlm soylu ailelerden gelenler ise aile geleneklerini srdrmek zorundaydlar. Krallar sava lideri snfna ykselmi olanlar arasndan seiliyordu. Krallar ne yalnzca asker ne de rahip saylrlard ama gnlk ilerini dzene koymakla ykml rahiplerin arasnda yaarlard. Tanr saylmazlard ama tanrsal bir gcn bedenlerinde bulunduuna inanlrd. Kral ilan edildikleri zaman "Efendimiz, celladmz, dmanmz" unvanyla tantlrlard. Ynettikleri halkn arasnda bulunan, gzleri nnde kanl trenle kurban edilecek esirler ve satn alnm ocuklar zerindeki gcn tam olarak belirleyen szcklerdi bunlar. (55) Bir kral tanrlarn hkmettii bir dnyal olarak grmek en doru tanmlamayd. Aztekler'in gnlk yaamlarn srdrmek iin gerekli ahengin bozulmamas, rnein gnein her gn yeniden domasnn salanmas iin kan aktlmas gerekiyordu. Aztek toplumu ise yeterli sayda kurban karamyordu kendi iinden. Bu kurbanlarn bir savata ele geirilmesi gerekliydi. Aztekler iin en nemli sava, meydan savayd ve arpmalar yakn mesafede yaplyordu. Son derece trensel olan yaps ve hem Aztekler hem de dmanlar tarafndan kabul edilmi kurallar nedeniyle bu sava biimi bizlere olduka garip gelebilir. Demir ve bronzu kefetmemi olduklar halde altn baaryla ileyebiliyorlard. Savata ok, yay, mzrak ve atlan mzraklara uzun menzil salayan manivela kullanyorlard. ldrmek yerine yaralamaya ynelik bir biimde, kesici tarafna obsidiyen veya akmakta paracklar yerletirilmi tahta kllar en ok tercih ettikleri silaht. Savalar oklardan ko-178 runmak iin ii salamlatrlm "pamuklu" zrhlar kullanyorlard. Daha sonralar onlarla savaan ispanyollar da kendilerine zg elik zrhlarnn Meksika iin hem ok scak hem de gereksiz olduunu anlayp, Aztek zrhn kullanmaya ynelmilerdi. Ellerinde kk, yuvarlak kalkanlar tayorlard. Her savann amac dmanna yaklap kalkann dnda kalan bacaklarna sakatlayc bir darbe indirmek-ti. (56) Sivil toplumda olduu gibi Aztek ordusunda da snflandrma sistemi vard. En n sralardaki savalarn ounluunu eitim merkezlerinden yeni mezun olmu acemiler olutururdu ve esir alma becerilerini gelitirmek iin gruplar halinde savarlard. Gerektii zaman yerlerini, daha nceki savalarda aldklar esir saysna gre rtbeleri artan deneyimli savalara brakmalar grup bakanlar kontrol ederdi. Yedi esir alarak en st rtbeye yerlemi olan savalar grkemli giysileriyle belli olurlar ve iki kiilik gruplar halinde arprlard, ilerinden biri lnce, dieri kamaya kalkt takdirde arkadalar tarafndan ldrlrd. Aztek savalarnn "lgnlar" diye adlandrlan bu insanlar, sava meydanlarnda cesaret rnekleri sergiledikleri iin dzenli gnlk yaamda da baka kimsede tahamml edilmeyen kaba davranlarna izin verilirdi. Klasik ve ortaa uzmanlarnn Homer ve kahramanlk destanlarndan anmsayaca gibi Aztekler'in "byk savalar yalnz avclard" ve "sava alannn tozu topra arasnda eit hatta biraz daha yksek dzeyde bir dman arayp duran kiilerdi." 179

Eit koullarda dvmek en ok tercih edilen yntemdi... Savalarn amac genellikle bacaklarna indirecekleri bir darbeyle dmann dizini sakatlamak, bacak kemiklerini krmak ve yere dp teslim olmasn salamakt. Ellerinde iplerle hazr bekleyenler esir denleri derhal balayp kendi taraflarna gtryorlard. Bireysel olarak esir almak Akek savalar iin ylesine nemli bir olayd ki, esir almay baaramam bir dostuna rtbesinin ykseltilmesine yardmc olmak iin kendi ald eseri devretmek her iki sava iin de lm cezasna arptrlmakla sonulanrd. (57) Karlkl ok atlaryla balayp bireysel dvler iin yeterli karmakl salanan savalar, esirlerin byk kent Tenochtitlan'a gtrlmeleriyle son bulurdu. Zafer kazanan savalar kendi yollarna gidiyorlard. ampiyonlar bir sonraki arpmaya kadar dinleniyorlar, orta snf savalar onurlu bir biimde emekli olup brokratik grevlere atanyorlar, esir almak deneyimini iki, kez yenileyip baarl olamamlar ise sava okulundan atlp Aztek toplumunun en dk dzeyi olan hamalla ya da cretle almaya indirgeniyorlard. Esirlerin strab ise yeni balyordu. Kazanlan zaferleri dman topraklarna el koyma eylemi takip ettii takdirde Aztekler'in binlerce esir alm olmalar gerekirdi, imparatorluklarna katm olduklar Hauxtecler'in bakaldrmas srasnda yaklak 20.000 esir bakente getirilmi ve yeni piramid tapnann tepesine doru trmanrlarken 180 yrekleri kartlarak kurban edilmilerdi. Baz esirler, satn alnan ya da dl olarak verilen klelerle birlikte her yl kutlanan drt byk festival iin ayrlmaktayd. Tlacaxipeualiztli ad verilen Derisi Yzlen Adamlar treninde, kurban edilen esirlerin yakalanma ve ldrlme ekilleri Aztek savalarnn felsefe ve biemini zetlemektedir. Aztekler'le yalnzca Nahuatl dilini konuan komular arasnda geen bu "iek" savalar, yalnzca bu trende kurban edilmeye deecek kadar yksek rtbeli savalarn esir alnmas iin yaplmaktayd. arpmalar nceden planlanrd ve kurbanlarn bana gelecek herkese bilinirdi. (58) Sava okullar tarafndan her yl alnan 400 esirden yalnzca bir tanesi "kanla bezeme" treni iin seilirdi. Tren tarihine kadar esire onur konuu muamelesi yaplrd. "Onu yakalayan sava ve kendisine bal olan yre genlerinden bir grup esiri sk sk ziyaret eder, iltifatlar yadrr" ve ayn zamanda kendisini bekleyen ac kaderi hakknda konuarak "alay ederdi". Tren gn rahipler esiri, halkn rahata izleyebilecei ykseklikte bir platforma karp uzun bir iple balar ve lm aclarn ekmeye brakrlard. (59) Yksek platform kendisine saldracak drt savaya karlk esire bir avantaj salard. Ayrca kendini korumak iin drt frlatma mzra ve akmakta paralan yerine tylerle evrilmi bir sava klc bulunurdu. Dmanlarndan daha yksee karlm olan esir, sava alanlarnda yasaklanm olan ldrme drtsne uyarak elindeki ar grz hi tanmad bir zgrlkle kafalarna doru 181 sallayabilirdi. Aztek ampiyonlarna da olduka kolay bir hedef salanmt aslnda. Esirin dizine ya da ayak bileine indirilecek ar bir darbe tpk sava alannda olduu gibi bir anda sakatlanmasn salayabilirdi. Ama byle bir darbe hem tren kurallarna aykr olup hem de kahramanlk onurlarna glge drd iin, tahriklere kaplmamalar gerekirdi. Savalarn amac silah kullanma sanatnn en st dzey rneklerini sergilemekti: Esirin vcudunu mmkn olduunca uzun bir srede ellerindeki ince baklarla kesmek ve kann dar aktmak nemliydi. (Bu nedenle bu trene kanla bezemek ad verilmiti.) En sonunda esir yorgunluk ve kan kaybndan dolay sendeleyip derdi. Gs kesilip, hala arpan yrei tren kurallarna uygun olarak yerinden karlrd. (60) Esiri yakalayan sava bu eyleme katlmayp platformun altndan izlemekle yetinirdi. Ancak esirin kafas tapmakta sergilenmek zere bedeninden ayrlnca, len adamn kann iip, vcudunu kendi evine tard. Sonra lnn vcudunu paralara ayrp, kurallar gereince datr, derisini yzer ve bir kenara ekilip ailesinin,

l savann etinin paralan serpitirilmi msr yemeini yine tren kurallarna uygun olarak yemelerini ve kendi gen sava oullarnn ayn kaderi paylaabileceini dnerek at yakmalarn izlerdi. Bu ackl "ziyafet" nedeniyle esiri yakalam olan sava grkem-182 li giysilerini karp, tpk l esir gibi vcudunu tebeirle beyaza boyayp tylerle sslerdi. Daha sonra tren ncesinde esire "sevgili olum" diye hitap etmi ve karlnda "sevgili babam" diye hitap edilmi, "kanla bezeme" treni srasnda ona yardmc olmas iin bir "amca" salam olan sava tekrar giysilerini deitirirdi. l esirin yzlm derisini tmyle kurutup, atlayp parampara oluncaya dek srtndan karmaz ancak "srtna geirme onurunu kazanmak iin yalvaranlara" ara sra dn verirdi. "Derisi Yzlm Efendimize" gsterilen son saygyd bu. lmnden nceki drt gn iinde esir, tren provasn drt kez tekrarlam olur, kalbi drt kez simgesel bir ekilde yerinden karlr ve kurban edilme platformuna kma zaman gelene dek son geceyi "sevgili babas" ile birlikte geirirdi. Clendinnen'e gre, akl almaz ikencelere bir esirin dayanabilmesini salayan ey, "lene dek kahramanca davrand takdirde, hi unutulmayacan, doduu kentte adna destanlar yazlacan" bilme-siydi. Eski savalarn davranlar asndan, psikolojik inanmay srdren Avrupa destan ve efsanelerini anmsatan bir dncedir bu. Dien Bien Phu dt zaman Vietminh (Vietnam Bamszlk Cephesi) kameralar nnde yrmesi istenen Albay Bigeard'n "beyninin oyulmasn" ya da Birinci Dnya Sava'nda Victoria Ha madalyas kazanm Avustralyal askerin Singapur dt zaman, elinde bombalar ve dudaklarnda "ben teslim olmam" szckleri ile bir daha grnmemek zere kendini Japon hatlarna tek bana atmasn anmsatr insana. 183 Yine de sava alannda toplu halde bulunan savalar; savan materyalistik bir amac ve len asker saysyla amacn doru bir orant olmasn bekleyen ada dnceyi aklamaya yetmez. Aztek savalarnn kesinlikle materyalistik ynleri olmadn sylyor Inga Clendinnen. Orta Meksika vadisindeki efsanevi uygarln kurucusu olan Toltekler'in mirasn devraldklarna inanan Aztekler, bu imparatorluun grkemini yeniden canlandrmay kendilerine grev bilmilerdi. Bu amaca ulaamadlar geri ama bunu baarabilmek iin en ufak bir deeri olan nesnelerden balayp insan hayatna kadar uzanan her eyin kurban edilmesini isteyen tanrlardan g almak zorunda kaldlar. "Toltek mirasn canlandrabilmek iin yaknlardaki kentlerde yaayanlardan uysallklarnn gstergesi olarak azami derecede katlm" beklediler ama bundan da nemlisi, tanrlarn emrettii kanl ayinler srasndaki ibirlii, isteklerinin kabul edilmesinin aka da vurulmu olmasyd. Aztekler komularndan "kendi kaderlerini" nceden bilmelerini istiyorlard. (61) Kana susam ve sevgi gstermeyen bir tanry yattrmak iin byle bir kadere boyun emek, ada dnyann hibir gr ile uyum salamaz ve bugn mantksal kabul ettiimiz taktik ve stratejilerle pek ilgisi bulunmayan Aztek savalarn bir arpklk olarak alglama isteine yol aar. Bunun nedeni dnya ilerine ok yakndan karan ilahi bir gce duyulan gvenle, gvenlik gereksinimi duygularn birbirinden ayrmay baarm olmamzdr. Aztekler ise tmyle zt bir gr kabul etmilerdi: ilahi gcn srekli olarak tatmin edilmesi, zorbaln engellemeye ynelikti. Bunun sonucu olarak savalar, ula-184 lmas gereken amala, yani esir alma eylemi ile snrlandrlmt ve bu esirlerin bir ksm kendi tren-sel lmlerine gnll olarak katlacaklard. Daha da artc bir yn ise ok kaliteli olan Aztek silahlarnn ldrmek yerine yalnzca yaralamak iin ekillendirilmi olmalaryd. Bu sava biimi ancak Aztekler glerinin doruuna ulatktan sonra ortaya kmt. Gelimekte olduklar sre iinde nasl savatklarnn rnei olarak kabul edilemez. Zafer kazanan tm dier insanlar gibi onlar da herhalde dmanlarn ldrmlerdi. "iek savalar" yalnzca ok gelimi ve kendine ok gvenen toplumlarda grlebilir nk artk snrlarn zorlayabilecek dmanlar kalmad iin sava trene dntrme lksn yaayabilirler. Ayrca ok zengin bir toplum olduklar iin esirleri altrmak ya da

bakalarna satmak yerine bin-lercesini kurban edebiliyorlard. Braktklar yaptlar boyut ve kalite olarak Aztekler'den kat kat stn olan Orta Amerika'daki Mayalar ise tam tersini yapp yalnzca soylu esirleri kurban edip, geri kalanlarn ya altrm ya da satmlard. Mayalar'n davran dier sava toplumlara daha yakn saylrd nk onlara gre esir almak, savamann bir dl ya da bazen drts olabilirdi. (62) Savaan Aztekler, asker deil savayd, yani maa ya da zorunluluk nedeniyle deil, toplumdaki yerlerinden dolay savaa katlyorlard ve tatan yaplm silahlar kullanyorlard. Bu iki koul, incelemekte olduumuz sava trn daha da belirginletirmektedir. Aztek savalar maden ncesi dneminin en gelimi ve en allagelmi biimini temsil etmektedir. Madenlerin kefinden sonra deien ve 185 I dzenli ordularn gelimesine doru giden sava biimi yerine, Maoriler, Maringler ve hatta Yanorna-mler'le ayn snfa dahildir. Her drt toplumun savalar da yakn mesafede yaplrd, yaralama gc yksek olmayan silahlar kullanlrd ve kafaya ya da bedene gelecek darbelere kar koruyucu giysi ya da gerelere gerek yoktu. arpmalarn trensel yanlar ar basyordu ve ada insanlarn savalarn nedeni ve sonucu konusunda algladklar ile yakndan uzaktan ilikisi yoktu. Genellikle nedenleri intikam veya hakaretlere karlk vermek olurken, ilahi gleri tatmin etmek ve efsanevi gereksinimleri yerine getirmek sonular oluturuyordu. Buna benzer neden ve sonular ancak TurneyHigh'n "askeri ufuk" dedii dzlemin altnda bulunabilir. Eer sormaya cesaretimiz varsa, savalar ne zaman, nasl ve niin balad? SAVALARIN BALANGICI "Tarihin" balangcn insanolunun yaz yazd ya da yaz diye tanmlanabilecek izler brakt tarih olarak saptamaktayz. Bugnk Irak'ta yaam olan Smerler'in brakt izleri M 3100 ylma dek gtrmek mmkn olmutur ama belki de bu simgelerin kullanlmas 5000 yl kadar daha eskiye dayanp M 8000 yllarna kadar gidebilir ki, bu dnemde insanlarn belirli blgelerde yalnzca avlanmak ve meyve vs. toplamakla geinmek yerine tarmla uramaya baladklarn biliyoruz. Modern insanlar, elbette ki Smerler'den ok daha eskidir ve beden yaps ve yetenekleri asndan aralarnda iliki kurulabilen atalar ok daha eski ta-186 rihlere kadar gittii iin bizleri onlardan ayran zaman ltlerini kolayca kavramak mmkn deildir. Tarihi J.M. Roberts, yazl tarihten nceki dnemleri ekilsel olarak tanmlarken, Hz. sa'nn doumunu yirmi dakika nceki bir olay olarak kabul ettiimiz takdirde, Smerler'in ortaya knn krk dakika nceye rastladn, "modern fizyolojik yapdan insanlarn" bat Avrupa'da ortaya knn bundan be, alt saat nce olduunu ve "insans zelliklere sahip yaratklarn" yaad dnemi ise iki, hafta nce olarak gstermektedir. (63) Savalarn balamas yazl tarihle birliktedir ama tarih ncesi dnemi de grmezlikten gelemeyiz. Antropologlar kadar tarih ncesi uzmanlar da, "ilkel insanlarn" kendi cinslerine kar iddet eylemlerine giriip girimedikleri konusunda tmyle zt grlere ayrlmlardr. Bu tartmann diilerle erkeklerin toplumsal rollerinin ayrmlanmas ile balad sylenebilir. nsanolunun atalarndan Australopithecus'larn en belirgin izleri 1.500.000 yl ncesine dayanmaktadr ve 5.000.000 yl nce de bulunduklarna dair baz izler vardr. Gney maymunu olarak da tanmlanan bu atalarn yiyeceklerini bulduklar yerden baka yerlere tadklar, kendilerine barnak yaptklar ve kenarlar kabaca yontulmu akllardan ilk silahlan ekillendirdikleri bilinmektedir. Memeli snflarn diilerinin erkekleriyle birlikte yiyecek peinde dolatklar sre iinde emzirdikleri yavrular da annelerinin bedenine yapk yaarken, Australopithecus'larn ocuklarnn bu yeteneklerini yitirdii ve bu nedenle yemek yenilen yerin erkeklerin yiyecek getirdii bir ev olarak dnlmesi gerektii gr ortaya atlmtr. Yaklak 400.000 yl 187 nce Australopithecus'lardan gelmi olan horno erectus'larda bu yaam biimi daha da yaygnlam, tr. Beyin ve kafatas boyutlar byd halde doum ncesinde beden boyutlar orantl bir biimde bymedii iin homo erectus

bebeklerin gelimesi ok daha uzun sryordu ve anneleri beslenme yerlerine daha sk skya balanm oluyordu. Doacak bebein bann byklne uyumlu olarak diilerde grlen iskelet yaps deiiklikleri de yiyecek toplayclarla birlikte dolamalarna uygun dmyordu. Ortaya atlan bir gre gre, diinin belirli zamanlarda yavru yapabilme yeteneklerindeki deime de yine bu dneme rastlar. Dier memelilerin tersine srekli reme zellii kazandklar iin her zaman erkeklere ekici gelebilirler ve ayn nedenle uzun sreli eler seebilirler ve kan ba olan yaknlaryla cinsel ilikiye girmekten kanabilirlerdi. Kzma devresi diye de tanmlayabileceimiz belirli devrelerin yok olmasndan sonra diiler, byk beyinli, yava gelien yavrularnn yetimesine gerekli olan zeni gstermeye balamlardr. Aile kavramnn oluumu, barnak ve yiyecek tanmas gereksinimi ve bakalarndan ayr yaamann balamasnn bir aklamas byle olabilir. J.M. Roberts'e gre homo erectus'lar, "bazen yirmi metre uzunluundaki dallar ve talarla yaplm kulbelerinin kalntlar, posttan yer demeleri, ilk ahap anaklar ve mzraklarla" bize aile ve belki de sosyal yaamlarnn izlerini brakmlardr. (64) Topladklar kk sebzelerin, yapraklarn, meyvelerin yansra, ilerleyen ve gerileyen buzullarn oluturduu iklim deiikliklerine gre bitkiler canlanp, solarken, byk srler halinde yer deitiren av hayvanlarn da 188 avlayarak geiniyorlard. Bu iklim deiiklikleri zaman iinde ok geni aralklarla olumutur. 1.000.000 yl sren ve yaklak 10.000 yl nce sona eren buzul anda drt iklim deiiklii tanmlanabilmitir. Bu dnemde birok insan grubunun ortamlarndaki deiikliklere uyum salayamadklar iin ldkleri sanlmaktadr. Bazlar ise uyum salad, atei kullanmay baard, ok sayda insana yeterli yiyecek salayacak byk memeli hayvanlar tuzaa drp avlanmasn rendi ve soylarn srdrd. Av partilerinin bir araya gelip filleri, mamutlar ya da gergedanlar, uurumlardan aaya ya da bataklklara srdkleri ve hayvanlarn gerek derken gerekse ilkel silahlarn etkisiyle aldklar yaralardan ldkleri sanlmaktadr. (65) Bulunan en eski ta aletler, srek av silah olarak kulanlamayacaklar iin, savamak iin kullanlmadklar da kesindir. Austrolapithecus'larn silah, bir kenar kabaca sivriltilmi bir akldan oluuyordu. zellikle akmaktann kenarlar sivriltildii zaman ortaya kan paracklarn ie yaradn gren insanlar hem talan hem de paracklarn bilinli olarak elde etmeye baladlar. Yetenekleri biraz daha geliince ta bir rs ile bir kemik ucunu kullanarak her iki taraf da keskin aletler yapmay baardlar. Hayvanlara nianlamak ya da batrmak iin keskin ulu mzraklar ve gvdeleri paralanmaya yarayan baltalar vard. Bu zellikleri tayan aletler 10.000-15.000 yl ncesine rastlayan Yontmata Devri'nin son dnem kazlarnda ortaya kmtr. Yz binlerce yl boyunca insanlarn byk hayvanlar avlamaya abalad iddet dolu dnemlerdi 189 bunlar. talya'da Arene Candide'de en az 10.000 yl nce lm olan gen bir erkek iskeleti bulunmu ve alt enesi, kprck, krek ve bacak kemiklerinin byk vahi bir hayvan tarafndan snlarak para-land grlmtr. Yaralarn lmnden nce olutuunun kant ise buralarn dikkatle kille kaplanp gmlmesidir. (66) Belki de bu gen adam bir ay avnn anssz kurban olmutu. 100.000 yl nce buzullar aras dnemde ld saptanan ve Tries-te'de bulunan bir aynn kafatasndaki akmakta paracklar Neanderthal insann, baltann ta ksmn sapma doksan derecelik bir ayla yerletirmeyi ve yakn mesafede ldrc darbe indirmeyi rendiini gstermektedir. (67) Schleswig-Holstein'de bulunan ve lm tarihi ayn dneme rastlayan bir filin kaburgalar arasnda porsuk aacndan bir mzrak olduu grlmtr. Filistin'de ortaya karlan bir Neanderthal insannn kala kemiinde bir mzrak ucunun derine kadar batm olduunu gsteren kesin izler vardr. Bunlarn hepsi avclarn cesur ve yetenekli olduunu gstermektedir. Tarih ncesi uzmanlar Breuil ve Lautier'ye gre, insanlar hayvanlardan ayran snr geni deildi. Aralarndaki balar henz kopmamt ve insanlar kendilerini evrelerinde yaayan, tpk onlar gibi

ldrp beslenen hayvanlara yakn hissediyorlard... Uygarln daha sonralar krelttii hzl hareket, ok gelimi grme, duyma ve koku alma duyular, en st derecede fiziksel sertlik, ev hayvanlarnn yaamlar ve adetleri hakknda ayrntl bilgi edinme" 190 ve ellerinde bulunan ilkel silahlan en etkili biimde kullanma yeteneklerini henz yitirme-milerdi. (68) Tm zamanlarn savalarnda aranan zelliklerdir bunlar ve ada askeri eitim okullar zel Timleri yetitirmek iin ok fazla para ve zaman harcayarak bu yeteneklerini yeniden gelitirmeyi amalamaktadrlar. ada askerler yaamak iin avlamay renirler ama acaba tarih ncesi avclar da insanlarla savarlar myd? Bunun kantlar ok az ve ou zaman zt biimdedir. Neanderthal insannn kalasmdaki mzrak yaras bir kant olarak kabul edilemez nk bir av partisinin kargaas iinde kazayla yaralanm olabilir; silah kullanan herkesin bildii gibi en tehlikeli silahlar hemen yaknnda duranlarn elindekilerdir. Acaba son buzul anda, yaklak 35.000 yl nce ortaya kan maara sanat, hala avclk kltr srdren insanlarn hemcinslerine saldrdklarnn belirtisi olabilir mi? O tarihte dnya yzndeki tm insanlar 5000 yl kadar nce ortaya kp hibir tarih ncesi uzmannn aklayamad bir biimde Neanderthal insanlarnn sratle yerini alan homo sapiens sapiens'lerden olumaktayd. Dnya yzndeki ok eitli yerlerde binlerce maara resmi bulunmutur ve bunlarn yapld dnemde dnya nfusu bir milyonun altndayd. lk rneklerden 130 tanesinin 35.000 yllk olduu sanlmaktadr ve insan ya da insans yaratklar gstermektedir. Resimleri yorumlayanlarn bir ksm l ya da lmekte olanlar gsterdiklerini ne srerken bazlar da dikkatle izilmi hayvan resimlerinde mzrak, ok ve karg simgeleri bulunduu191 nu savunmaktadr. Bu yorumlara kar kanlar jSe insan ekillerinin huzurlu manzaralar iinde resme, dildiini ve ok simgelerinin "cinsel iaretler ya da anlamsz izikler" olabileceini ne srmektedirler (69) Her ne olursa olsun Yontmata Devri insan henz yay kefetmemiti. (70) 10.000 yl kadar nce Ortata Devri'nin banda "silah teknolojisinde bir devrim oldu ve son derece gl drt yeni silah ortaya kt... yay, sapan, bak <ve grz." Son zaten varolan silahlardan gelimiti. Grzler, topuzlardan, baklar mzrak balarndan ve sapanlar av yerine srlm geyik ve bizonlarn bacaklarna sarlmak zere frlatlan deriye sarlm bir ift tan baland iplerden yaplan bolas'dan gelimiti. (71) Sapanla ayn prensiple alan mzrak atma manivelas olan atlatl da bolas'dan gelitirilmi olabilir. Ne var ki yay tmyle ayr bir olayd. Hareketli paralar bulunduu ve kas enerjisini mekanik enerjiye dntrd iin ilk makine olarak da kabul edilebilir. Ortata Devri insannn bunu nasl kefettiini tahmin edemeyiz ama bir kez ortaya ktktan sonra hzla yayldn biliyoruz. Yaylma nedeni ise son buzullarn ekilmesine bal olabilir. Havann snmas av hayvanlarnn g yollarn deitirdii, daha geni arazide dolamalarn salad iin, avclar uzak mesafelerde kaan hedeflere kar etkili olabilecek silahlar aramak zorunda kaldlar. Genellikle bir fidan boyundaki "basit yay" diye tannan ilk rneklerin her taraf eit olduu iin daha sonraki bileik ve uzun yaylara zg daha uzaa fr' latma ve hedefe tmyle girme zelliklerine sahip deildiler. Yine de en ilkel ekliyle bile insanlarla 192 hayvanlarn arasndaki ilikilerde deiiklie yol am oldu. nsan artk avn ldrmek iin kol uzunluuna kadar yaklamak, yaamn tehlikeye atmak zorunda kalmyordu. Avn uzaktan da ldrebilirdi. Lorenz ve Ardrey gibi davran etilojisi uzmanlar, insanlarn dier yaratklarla olan ilikileri kadar hemcinsleriyle olan ilikilerinde de yeni bir ahlak anlaynn balangc olduunu ileri srmlerdir. lk okular acaba ayn zamanda ilk savalar myd? Ortata Devri'nin maara resimleri, arpma sahnelerinde okularn bulunduunu gsterir bize. Art-hur Ferrill, spanyol Levant'mdaki maara resimlerinin sava alan taktiklerinin kklerini gsterdiini aklamaktadr. Liderlerin ardma sralanan savalar dzenli bir biimde ok atarlarken, yine FerrilPin " kiilik ordu" ve "drt kiilik ordu" diye tanmladklar arasndaki arpmada

yan kanattan saldr bile grlmektedir. Talar ilemedikleri halde yaylar bile Yanomamler'le Maringler'den rendiimiz kadaryla her sahne de, g gsterisinin simgeleri olarak kabul edilebilir. rnein Yanomam efi, topuzla dvenlerin arasndaki iddet tehlikeli boyutlara ulat zaman yayn gerip dvleri tehdit etmektedir. Maringler "nemsiz" ve "doru" savalarda hi kimseye zarar dokunmayacak mesafelerden ok atmaktadrlar. Bylelikle "" ve "drt" kiilik ordularn okularnn birbirine yaknlnn gerekle olan ilgisi, maara ressamlarnn perspektif kullanmna bal olarak deimektedir. Ortata Devri okularn, ada dnya avclarnn prototipleri olarak dnrsek, onlara sava zellikler katmak ne kadar yanlsa, barsever olduklarn da ileri srmek o kadar yanltr. Halen varln 193 srdren gruplar zerinde almaya kendilerini adam olan etnograflar, avclk-rn toplaycln, son derece barl bir toplumsal dzenle i ie bulunabilecei ve hatta yaptklar ilerin bar destekleyecei grn hararetle savunmaktadrlar. Gney Afrika'daki Kalahari l'nde yaayan Sanlar (Bu-manlar) ve Malezya ormanlarnda saklanan Se-magnlar nezaketin simgesi olarak ne srlmektedirler. (72) Halen yaamlarn srdren avc topluluklardan yola karak, ortak atalarmzn davranlarn incelemeye almann zorluu, amzdaki avclarn Ortata Devri insanna hi benzememesi-dir. rnein Semanglar, maara resmi dneminde hi bilinmeyen rn yetitirme ile de uramaktadrlar. Bugn yaadklar kra topraklara, hayvan yetitiricisi olan Bantular tarafndan srlm olan Bu-manlar belki de daha saldrgan olan komularnn dikkatini ekmemek iin son derece munis ve kavgadan kaar davranlara ynelmilerdir. Avclk zerine younlam toplumlarn davranlar gerekten yardmseverlikten kavgacla dek deien rnekler sergilemektedir. Byk Beyaz Av-c'nn ilk rnei olan Frederick Selous (1851-1971) bugnk Zimbabwe topraklarna 1880'li yllarda ava kt zaman et al eken yerli halkn katlmyla av partisinin neredeyse kontrol edilmez boyutlara ulatn anlatmtr. Etnograflarn baz almalarna gre ansn yitiren bir avc herhangi bir avparti-sinde sz sahibi olma niteliini de abucak yitirir ve hatta yiyecek salamas iin ondan medet umanlarn kurban bile olabilir. Ayn biimde, g yollarna ve bereketli-bereketsiz yllarn dnmne gre, komular av paylamay renebilirler ya da tam tersi bir 194 davran sergileyip avlandklar yerleri zel mlkle-riymi gibi koruyup snrlarndan ieri girenleri ldrebilirler. Maara sanatnn nc yorumcularndan olan Hugo Obermaier, resimlerden birinin mlkn savunan bir Ta Devri insann gsterdiine kesinlikle inanmtr. (73) Yukar Msr'n Jebel ahaba blgesindeki nl 117. kaz noktasnda bulduklarn uzmanlar ayn biimde deerlendirmektedirler. F. Wendorf'un belirttiine gre kazlarda ortaya kan mezarlardaki 59 iskeletin zerinde yara izleri vardr ve iskeletleri evreleyen 110 alet, hepsinin vcutlara eitli noktalardan girdiini gstermektedir. Bu buluntular mezar ssleri deildir. Birou omurgalarn yaknnda bulunmu, dierleri ise gs boluu, alt karn boluu, kollar ve kafatasnda grlmtr. Hatta iki tanesi paralarn alt eneden kafatasnn alt ksmndaki kemiklere girdiini gsteren bir biimde yerlerini korumaktadr. (74) Kadn ve erkek iskeletlerinin hemen hemen eit sayda olmas ve kemiklerdeki izlerden yaralarn ldrc olduunun anlalmas, av blgesi yznden kan bir arpmann kurbanlar olduklarna iaret etmektedir. Belki de Buzul a'nn sonundaki iklim deiiklikleri nedeniyle Nbye blgesinde ani bir kuraklk verimsizlie yol amt. "Bu kaz noktasnda, tarih ncesi savalarnn kant olarak yeter miktarda iskelet vardr" demektedir Ferrill. (75) Ama belki de byle deildir. Baka bir yorumcu, cesetlerin deiik zamanlarda gmlm 195 olabileceklerini ne srmtr. Bir baka gre gre iskeletler kendilerini ldrenlerden ok farkl bir uygarln insanlar da olabilirler nk Ortata Devri'nde N vadisinin yukar ksmlar insanlarn birbirine kart bir blgeydi, bu nedenle her eyi, Ta Devri avclarnn kavgaclnda aramamak gerekir. zerinde durulmam drdnc olaslk ise mezarlarn gerekten de

avclar arasnda kan bir savata len cesetleri barndrd ama bu savan Ya-nomam ve Maringler'de grlen "baskn" ya da "bozgun" benzeri bir olay oluudur. Kurbanlarn hem kadn hem de erkek olmas bu gr desteklemektedir. Ayrca gen bir kadnn iskeletinde grlen yirmi bir ok yaras, gereinden fazla iddetin yer aldn iaret etmektedir. zellikle Maringler "bozguna" ktklar zaman, hedef kydekilerin hepsini, ya ve cinsiyet gzetmeden yok etmeyi amalarlar. Eer bu kazlarda ortaya kan yaralama kantlar bir katliam belirtiyorsa, asrlar boyu, dnyann her yerinde yaanm bir insan davranna uygun olduunu syleyebiliriz. Gotland Adas'nda 1361'deki Visby Sava'ndan kalma bir toplu mezarda ortaya karlan 2000 cesedin zerindeki yaralar, byk bir ounluunun ldrldkten sonra yapldn kantlamaktadr. Ne var ki, daha nce de belirttiim gibi "bozgun" ve "baskn" gerek bir sava saylmaz ve her iki eylem de "askeri ufkun altnda kalr" ve bir arpmadan ok bir katliam olarak kabul edilmelidir. Eer Kaz 117'de bulunan iskeletler ve onlar ldrenler, mezarlar bulanlarn tahmin ettii gibi avc topluluklarn mensuplarysa ve eer hepsi bir anda ldrlmse, Ortata Devri avclarnn ilkel savalardan farkl olmadklar, belirgin bir as-196 snfna sahip olmayan ve "ada" sava kavramlarn bilmeyen bir kltre sahip olduklar konusundaki grler desteklenmi olmaktadr. Hi kukusuz dvyorlar, pusu kuruyorlar, baskn dzenliyorlar ve belki de "bozguna" bile kyorlard ama kendilerini zafer kazanmaya hazrlamadklar da bir gerekti. Verimli ve verimsiz topraklarn yan yana geldii Nbye blgesinde tarih ncesinde yaam olanlar belki de "ilkel" savalarn ne ekilde "doru" ya da "uygar" sava haline geldiini renmemize yardmc olacaklardr. Kaz 117'deki kantlarn baka bir yorumu da avclarn av blgeleri iin dvmeleri ve tmyle farkl iki ekonomiye bal gruplarn atmas olarak ne srlmektedir. Son Buzul a-'n izleyen iklim deiiklii sresince Yukar N vadisi, Ta Devri insan iin daha yeni ve yerleik bir yaam biimi kurmasna en uygun blge olarak kabul edilebilir. Baz bulgulara gre yre halk otlar harmanlayp, tohumlar yemek iin ezmeye ve tam anlamyla evcilletirememi bile olsa, yaamlarn srdrmek iin gereksindikleri hayvanlar beslemeye balamt. (76) nsann yaad yerle olan ilikisinde deiiklik yaratan iler olarak grlen ziraat ve besicilie adm atmaya hazrlanmlard. nsanlar, belirli bir yerdeki abalarnn sonucunu beklemeye balaynca, hzl bir ekilde sahiplenme duygusuna kaplrlar. Zamann ve gcn harcad yerlerden izinsiz geecek olanlara kar dmanlk hissetmeye balarlar. Besicilik ve tarm savaa bile yol aabilir. Kaz 117 kalntlar konusunda byle bir gr de yer almaktadr. Yeryznn snma sreci iinde grlen ani iklim deiikliklerinden dolay, N Neh197 ri'ne doru ilerleyen avc ve toplayc gruplar, orada yerlemi gibi grnen ilk besici ya da iftilerle arazi atmasna girmi olabilirler. Bulunan iskeletlerin hangi gruba ait olduunu ise ancak tahmin etmeye alabiliriz. Silah kullanmnda stnlk herhalde avclarn grubunda grlmt. J.M. Robert bu konuda, "Soyluluk kavramnn daha eski bir toplumsal snf olan avctoplayclara kadar uzandn dnebiliriz. Ektikleri topraklara baml olarak yaayan yerleik insanlar kendi karlar uruna kullandklarn tahmin edebiliriz" demektedir. (77) Gerekten avclk haklarnn, topra ileyenlerin zerinde egemenlik kurmu olanlarn ellerinde olmas evrensel bir olaydr. Soylular tekellerine aldklar haklarna kar kanlar iddetle cezalandrmaktan geri kalmamlardr ve ou zaman devrimcilerin en nemli istekleri, avclk haklarnn soylulardan alnmas olmutur. Avc-toplayclarn nlerinde yzyllar boyu srecek k balamt ve ok uzun zaman sonra, soylarndan gelenler Byk ahinciler, Ormanlarn efleri ya da Binicilik Ustalar olarak feodal dzenin iftileri ve kylleri karsnda vnmeye balayacaklard. Bu adan ekolojik adan verimli olan blgelerin gelecei ise topran yalnzca sunduklarn toplamakla yetinmeyip, onu ilemeyi yeleyenlerin elindeydi. Tarmclk gelecee alan kapyd. Buzlarn ekilmesi ile Smerler'de yaznn ortaya k arasnda geen 7000 yl iinde insanlar ta aletlerle almay srdrerek sk sk sil batan yaparak

topra temizleme, tohumlama ve rn kaldrmay nemli uygarlklarn merkezi olacak Dicle, Frat, Nil, Indus ve Sararmak vadilerinde rendi. Elbette 198 ki, Buzul a'ndaki yaamdan bilimsel iftilie bir admda ulamad. Kuzey Irak'ta M 9000 ylnda obanlk yaplm olduunu gsteren kantlara dayanarak, tarihiler insanlarn nce sr halinde gezen hayvanlar kontrol altna almay ve yabanl tohumlar toplamakla balayp tohum atmay rendii konusunda fikir birlii iindedirler. Ne var ki, ilk tarmcln nerede balad konusunda hemfikir deildirler nk kantlar ok danktr. Yakndou rmaklarnn st taraflarnn topraklan aalara oranla daha kuru ve salkl olduundan bu yrelerin tercih edildii dnlmektedir. Ayrca aalar kesip yakarak verimli topraklar kazanmak da daha kolaydr. (78) Ar bazalt ve granit ktlelerden yaplan "cilal" balta ve keserlerin bu dnemde ortaya k da bu kuram desteklemektedir. Baz tarihiler Neolitik Devrim fikrini ne srerek iftiliin gereksinimlerinden dolay yeni aletlerin ortaya ktn ya da yeni aletler ormanlarn iinde ilerlemeyi kolaylatrd iin ziraatin ilerlediini savunurlar. Gerekten de yontulmu akmaktalar aalara pek etkili olamaz ama cilal ar bir balta byk aalar bile kolayca yere indirebilir. Bu kuramn teknolojik saptamas pek uzun srmedi ama Ortata Devri atalarmzn tarm konusunda ilerleme gsterdiini iaret etmeye yetti. iftiler, Bereketli Hilal'in engebeli yamalarndan byk nehirlerin alvyonlu vadilerine doru indiler ve kes-yak yntemi yerine vadilerin her yl yinelenen su basknlaryla beslenen topraklarn ilemeye koyuldular. Byle bir devinimin gerekletii kukusuzdur ama M 9000 yllarnda insanolu ok farkl bir tarm sistemi de gelitirmiti. rdn'n kurak vadisi199 nin ortasnda deniz seviyesinden 200 metre aada Eriha'da yaplan kazlarda M 7000 ylnda yaklap 2000-3000 kiinin yaad bir kentin kalntlar ortaya karlmtr. Kent halk evrelerindeki vahann verimli topraklarn ilemek iin buday ve arpa to-humlaryla aletleri iin gerekli olan obsidiyenleri baka yerlerden getirtiyordu. Gnmz Trkiye'sinde atalhyk'teki kazlarda ise 5000-7000 kiinin olduka gelimi bir uygarlk ortamnda yaam olduu kentin kalntlar ortaya karmtr. Kazlarda takas sistemiyle geldii sanlan eitli ithal rnlere ve grev datmn iaret eden yresel el sanatlarnn rneklerine rastlanmtr. En ilginci ise sulama sistemidir. Bu sistem, daha ileri tarihlerde, byk nehirlerin vadilerindeki kalabalk yerleim yerlerinde tatbik edildiine inanlan iftilik yntemlerinin kent halk tarafndan da kullanlm olduunu gstermektedir. Askeri tarihiler asndan ise her iki kentin yapsal durumu nemlidir.. atalhyk'teki d evlerin duvarlar, dmdz giden bir duvar oluturmaktadr ve bir saldrgan ister delik delerek isterse damdan trmanarak ieri girsin "kendisini kentin ortasnda deil, tek bir odann iinde bulacaktr". (79) Eriha'daki duvarn genilii metre, ykseklii drt metre ve oluturduu dairenin evresi yaklak yedi yz metredir. Duvarn dibindeki kayalardan oyulmu hendein genilii on, derinlii ise metredir. Bir noktasnda bulunan kule, duvarn be metre stne kadar ykselir ve gzetleme olana tanr ama daha sonraki yaplarda grlen arpma platformu oluturmaz. atalhyk' evreleyen duvar, topraktan yaplmken, Eriha'nn duvar on binlerce 200 adam/saat almas sonucunda tatan rlmtr. Belki atalhyk duvar raslantsal olarak gelecek bir hrsz ya da soyguncudan korunmak amacyla yaplmtr ama Eriha'daki duvarn ilevi ok farkldr: Barutun ortaya kna dek srecek olan askeri mimarinin iki unsurunu bnyesinde barndrmaktadr, istila silahlar dnda her trl saldrya kar koyabilecek gteki duvar ve gzetleme kulesi ile ok daha ileri tarihlere kadar kullanlacak olan geni hendek. (80) 1952-58 yllar arasnda Eriha'nn ortaya karl, iftilik, kent yaam, uzun mesafelerde ticaret, hiye-rarik toplum ve savan ilk olarak ne zaman balad konularndaki akademik varsaymlarn yeniden gzden geirilmesine neden oldu. Bu tarihe kadar, M 3000 yllarnda Hindistan ve Msr'dan renilmi olan sulama sistemlerinin Mezopotamya'da yerlemesine kadar bu gelimelerin olmadna inanlmaktayd. Eriha kazlarndan sonra grkemli imparatorluklardan ok nce savalarn insanlar tedirgin etmeye balad

anlald. Eer kesin kararl, iyi organize olmu, g silahlara sahip bir dman yoksa, duvarlarn, kulelerin ve hendeklerin ne gerei vard? (81) Her eye karn, Eriha ile Smerler arasnda geen sre iinde askeri alandaki gelimelerin ne ynde olduu konusunda elimizde pek az bilgi vardr. Belki de bunun nedeni, henz ok bo olan dnya yznde homo sapiens'lerin, birbiriyle atmak yerine enerjilerini kolonileme ynnde harcamalaryd. Avrupa'da M 8000 yllarnda ifti kyleri ortaya kmt ve batnn daha verimli topraklarna doru ylda yaklak bir buuk kilometre ilerleyerek 201 M 4000 yllarnda ngiltere'ye varmt. M 6000 ylnda Girit'te ve Yunanistan'n Ege kylarnda yerleim balamt; M 5500'de Bulgaristan'da mlekilik gelimiti; M 4500'de ise Fransa'nn Bre -tanya blgesinde yaayanlar atalarnn ansna ta mezarlar ina etmeye balamlard. Ayn tarihte Hindistan yarmadasnn en belirgin alt etnik grubundan bei, dank yerleim yerlerinde Ortata Devri yaam srdrmekteydi. Kuzey ve kuzeybat in'de ise M 4000'de Sarrmak'n rzgarn srkledii ok verimli topraklarnn yaylmasyla yine Ortata dnemi uygarl grlmeye balamt. Yalnzca Afrika, Avustralya ve Amerika hala kes-yak tarm yapanlarn egemenlii altndayd. M 10.000 yllarnda Sibirya'dan Amerika'ya Bering boazndan gemi olan Kzlderililer, Eski Dnya'nn gelimi av tekniklerini de tamlard ve yaklak bin yl iinde bu ktann byk av hayvanlarnn, zellikle dev bizonlarn ve mamutlarn trnn soylarn kurutmay baarmlard. Hemen hemen her yerde nfus younluu ok dkt. Geri M 10.000 ylnda 510 milyon arasnda olan dnya nfusu, M 3000 ylna kadar yaklak 100 milyona ulamt ama hibir yer kalabalk saylmazd. Avc-toplayc toplumlarda her bireyin geinebilmesi iin iki buuk ila on buuk kilometre karelik bir araziye gereksinimi vard. iftiler ise tm ailelerini daha kk arazilerin semeresiyle besleyebiliyorlard. rnein Firavun Akhenaten tarafndan M 1540 ylnda kurulan El-Amarna kentinin bereketli topraklarnda her kilometre kareye 1250 kii dyordu. (82) Ama buras verimli Nil vadisinin elle sulanan topraklaryd ve daha ileri bir ta-202 rihte olumutu. M 6000-3000 yllar arasnda dou Avrupa'daki tarmsal yerleme yerlerinin nfusu elli, altm hanedan fazla olmazd. M 5. bin ylda, Rhine blgesindeki iftiler hala ormanlar kesip-ya-kyorlar, belirli srelerle topraklarn terk edip tekrar geri dnyorlar ve yerleim yerleri hibir zaman 300-400 kiiden fazla olmuyordu. (83) Bu koullar altnda savama drts pek gl olamaz. Toprak bedavayd, 19. yzylda fakir Finlandiya kyllerinin yapt gibi birka kilometre ilerleyip bir orman yakan herkesin ekebilecei bir tarlas oluyordu. Alman rnler ise hasat mevsiminin dnda alnmaya deer bulunmuyordu. Ayrca aldklarn tayacak hayvanlarn, yollarn ve hatta belki de tama kaplarnn yokluu soygunculuu ekici klmyordu. (84) Yalnzca rnn saland topraklara el koymak kalyordu geriye ve genellikle bunu yapanlarn iftilik yetenekleri olmuyordu, insanolunun topra ilemesi rendii ve Avrupa ile Yakndou'nun bo arazilerine yayld bin yl iinde, tama yollar bulunan ve gereinden fazla rn alnan bir tek blge vard: Eski tarihilerin Smer diye adlandrd Dicle ve Frat nehirlerinin arasndaki alvyonlu vadi. Yazl tarihin balangcnda, "uygar" savan anahtarlarnn ilk kantlarn Smerler'de bulabiliyoruz. SAVA VE UYGARLIK Tpk Aztekler gibi Smerler de ta teknolojisinin zorluklan iinde uygarla ulatlar. ok erken alarda madenleri ilemeye balam olmalarna karn, savalarnn zn aletler deil, organizasyon 203 gleri oluturuyordu. Tarihilere gre Smerler, bugnk Suriye, Trkiye ve ran' oluturan dalarn yamur izgisinden ayrlmaya cesaret edince Irak'n alvyonlu vadilerine yerletiler ve aasz arazide tohum yetitirip hayvancl denemeye baladlar, iki nehrin arasnda kalan Mezopotamya, yerleenlere zengin olanaklar sundu. Toprak ok verimliydi ve dalardan gelen nehirler karlarn erimesiyle tamca her yl verimlilii artyordu. Olduka dz ovayd. rnlerin yetime mevsiminde don olay grlmyordu ve eer yazn ok

scak olursa, ekinleri yeertmek iin snrsz su kayna vard. Su kaynaklarnn snrszln salamak iin ilk yerleenler elbirlii ile almak zorunda kalmt. Bu davran biimi imdiden Avrupa'nn grkemli ormanlarn yok etmeye balam olan kes-yak yntemi ile iftilik yapanlardan ok farklyd. Su taknlar baz yreleri batakla evirirken, dier yrelerdeki kurak toprak atlyordu. Bataklklar kurutup kurak topra sulamak iin hendek kazlmas gerekiyordu. Ve kazma ileminin belirli bir plana uygun olmas gerekliydi. Ayrca her yl sellerin srkledii kum ve amur, kanallar tkad iin srekli olarak bakm gerektiriyordu. Bylece ilk "sulama toplumu" domu oldu. Tarihiler arkeolojik kazlarda bulunanlara dayanarak sulama toplumlar zerinde ayrntl kuramlar gelitirdiler. Smerler yapl srasna gre evler, tapmaklar ve kent duvarlar ina etmilerdi. Bunlarn yansr imal ve ithal edilmi aralar, el sanatlar rnekleri ve zeri yazl kil tablet arivi brakmlard. Tabletlerin tm rnlerin alm, satm, saklanma ve datm ile ilgiliydi ve hepsi tapnaklarda ortaya kmt. Btn bunlara dayanarak Smer uygarlnn 204 gelime yolunu izleyebiliriz. Yreye ilk yerleenler kendi kendine yeterli olan kk topluluklar kurdular. Nehirlerin srekli olarak yataklarn deitirmesi nedeniyle su kanallar aanlar ibirlii yapmak ve suyun yeri deitike bir sistemi dierine balamak zorundaydlar. Bylelikle yerleim yerlerini de belirli bir biimde geniletiyorlard. Bu balantlarn yaplmas ve kan anlamazlklarn zlmesi grevi geleneksel olarak dinsel grevleri stlenen rahiplere dmt, nk sellerin zaman ve debisi tanrlarn honut kalp kalmadklarn gsteriyordu. Bu arada belki de kendilerine yeni tanrlar bulmulard, ilahi glerle olan ilikilerinden dolay rahipler bir sre sonra bu glerini politikaya ynlendirdiler. Rahip-krallar tahmin edilecei gibi gleri sayesinde hem kendilerine ev hem de hizmet ettikleri mezheplerin merkezleri olarak tapnaklarn ina edilmesi iin halk almaya zorladlar. Tapnak inaatlarndan sonra igc, su kanallarnn yaplmasna ve dier inaatlara kaydrld. Bu arada tapnaklar idare merkezleri haline gelmiti. ok sayda ifti igcn kentin inaatlar iin harcarken, belirli bir merkezden karnn doyurmak zorundayd. Ve byle bir merkezde toplanan ve alanlara datlan tarmsal rnlerin kaytlarnn ok dikkatli tutulmas gerekiyordu. rn eitleri ve deiik miktarlar birbirinden farkl iaretlerle kolayca anlalabilmeliydi. Kil tabletlerin zerine iaretleme ile balayan bu almalar, yaznn ilk rneklerini oluturdu. Bylece M 3000 yllarnda Smerler'in sulama topluluklar ilk kentleri oluturdular. Bu kentleri rahata teokratik biimde ynetilen kent devletleri di205 ye tanmlayabiliriz. Rahip-krallarn gc, sulama iftiliinin ei grlmemi bereketine "sahip olmalarndan" ileri gelmekteydi. Ekilen her tohumdan 200 tohum elde ediliyordu ve krallar rnn fazlasn kendilerine gelir getirecek biimde deerlendiriyorlard. Tapnakta alanlar, belki de borlardan dolay gnderilen kleleri besliyor ve ticareti ynlendiriyorlard. Mezopotamya'da ta, maden ya da aa bulunmadndan bu malzemelerin tmnn uzaklartan getirilmesi gerekiyordu. Smerler bir sre sonra gereksinimlerine lks de kattlar ve toplumun bir kesimi gnlk almalardan muaf tutulmaya baland. Smer kazlar ok uzaklardan getirilmi lks maddelerin ortaya kmasn salamtr: Altn Indus vadisinden, lapis lazuli Afganistan'dan, gm gneydou Anadolu'dan ve bakr Arabistan kylarndan geliyordu. (85) Smer yerleim yerlerinin devlet haline gelmesine kadar geen sre iinde savaldm belirten bir tek kant bile kazlarda ele gememitir. 3. bin yln banda varl bilinen Ur, Uruk ve Kish dahil on kentin hibirinde duvar bulunmuyordu. Anlalan Smer uygarl rahip-krallarn otoritesi nedeniyle i atmalara sahne olmamt; birbirlerinin karna zarar vermedikleri iin kentleraras atmalar da kmamt ve bereketli topraklan evreleyen arazi kolayca geilmez olduundan dardan saldrlar da grlmemiti. O dnemde henz atlar ve develer

evcilletirilmediin-den, batdaki llerden ya da dou bozkrlarndan buraya ulamann olana yoktu. (86) Smerler'in devletlemeye balad bin yllk sre iinde, Nil ve Indus vadilerinde, in ve inhindi'nde benzer sulama toplumlar da ortaya kyordu ve da-206 ha ilerki tarihlerde sulama tekniklerine dayal olarak gelieceklerdi ama henz ayn ekonomik dzeye ulamamlard. Pimi tulann kefinin Indus vadisindeki teokratik ykseliin nleme almalar sonucunda 3. bin yln sonlarna doru bugn izleri bulunmayan Harappa ve Mohenjo-Daro kentleri evresindeki yaklak bir buuk milyon kilometre karelik bir alan ilenebilir hale gelmiti. (87) Arkeolojik kazlar Indus vadisinin gemiini daha yeni yeni ortaya karmaktadr. Buna karlk Msr'da yaklak yzyl nce balayan sistematik kazlar uygarln anatomisini ok eski tarihlerden bu yana canlandrmaya yararl olmutur. Kaz 117, Msr'n gemiinde iddet olaylarnn yaand konusunda bizi uyarmtr. Ne var ki, ele geen kantlar, M 10.000 ile tm yerleim yerlerinin tek bir kral ynetimine girdii M 3200 yl arasnda Msrllarn yaamnn huzur ve bar iinde geip gemedii konusunu aydnlatmaya yetmiyor. Msr uygarlnn biimlenmesinde politik olaylardan ok, nehir vadisinin zelliklerinin rol oynad konusunda uzmanlar fikir birliine varmlardr, ilkbaharn muson yamurlarndan sonra Etiyopya'nn Tana Gl'nden amur ve mil tayan sellerle yaamt Msr ve gerek sularn hacmi gerekse geli tarihi, krallarna tanr gzyle bakmalar asndan nemli bir noktayd. 4. bin yla kadar, delta ile kinci Cavlan arasndaki ller Nil Nehri'ne bugnk kadar yaklamamt ve 960 kilometre uzunluundaki nehir boyunca insanlar daha ykseklerde yaayp tarmclkla hayvancl birlikte srdrmekteydiler. Nedeni bilinmeyen bir kuraklk yznden, halk tmyle sel vadisine inmek ve geimini buradan sala207 mak zorunda kald. Uzmanlara gre, ln snrlarndan gelen gmenleri kontrol altnda tutabilmek iin vadi boyunca uzanan yerleim merkezlerinin reisleri arasnda baz atmalar kmt ve sonunda M 3100 ylnda Yukar ve Aa Msr' (delta ve Gney Nil vadisi) birletirip yaklak 3000 yl srecek firavunlar devrini balatacak olan kralln kurucusu Menes'e, reisler tm yetkilerini kaptrdlar (88) Askeri adan Msr'n kendine zg bir biimi vard ve hemen hemen uygarlnn sonuna kadar deiim grmedi. Smerler'den ve daha sonralar Mezopotamya'da g kazanacak dier uygarlklardan ok farklyd. Teknolojik adan geri kalmly-la kendini belli ediyordu ve dtan gelecek tehlikeleri umursamaz bir yaps vard. Bu zelliklerinin kkleri yine Msr'n kendine zg konumunda yatyordu. Bugn bile lkeye kuzey ve gneydeki iki dar koridor dnda ulamak neredeyse olanakszdr. Douda kurak dalar yzlerce kilometre geniliinde doal bir barikat gibi Nil vadisiyle Kzldeniz'i birbirinden ayrrken, batdaki Sahra, hibir orduya geit vermez, ilk firavunlar gneyden gelecek tehlikeleri nlemek iin Nbye'yi ele geirdiler ve On kinci Hanedanlk zamannda (M 1991-1785) Birinci ve kinci avlanlar'n arasndaki snr kalelerle salamlatrdlar. Akdeniz dou sahilleri o dnemlerde kalabalk saylmazd ve burada yaayanlarn hareketini salayacak ulam olanaklar yoktu; yani kuzey koridorundan gelecek bir tehlike beklenmiyordu (89) 2. bin ylda tehlikeler bagsterince firavunlar, bakenti, Memfis'ten Teb'e tadlar, srekli bir ordu beslemeye baladlar ve deltann arazisin-208 den doal bir barikat olarak yararlandlar. (90) Yeni Krallk (M 1540-1070) dneminde dzenli ordu kuruluncaya dek Msr'n sava yntemleri garip bir biimde gelime gstermedi. Orta Krallk dneminde bile "topuzlar ve akmaktandan mzraklarla" kral olabilmek iin yaplan i savalar srdrdler. M 1991-1785 yllar arasnda tuntan yaplm silahlar ok eitli yerlerde kullanlmaktayd ve Msrllar da birka yzyldan beri, nce bakr sonra tun silah yapmna balamlard. (91) Bu nedenle modas gemi bir teknolojiye bal kalmalarn anlamak olduka zordur ve gelime gstermediklerini, ortaya karlan yontu ve duvar resimlerindeki izlerden kolayca grebiliyoruz. Askerlerin zerinde hibir koruyucu giysi yoktu;

gsleri ve balar ak sava alanna doru yrrlerken ellerinde kk birer kalkan bulunuyordu yalnzca. Ancak Yeni Krallk'n ok ileri tarihlerinde bir firavunun zrh kuandn grebiliyoruz. (92) Orta Krallk dneminin sonuna doru baka kltrlerden gelen yabanclarn ortaya kma dek, Msr savalarnn stilize ve trensel olduunu varsayabiliriz. Madenlerin az bulunuu bir aklama olabilir ama yine de son derece gelimi bir uygarln savalarnn, Ta Devri'ndeki. atalarndan pek az farkl silahlar kullanmalarn aklamaya yetmez. Krallarn statsnn rahiplikten tanrla ykseldii, snfsal ayrmlarn ok kat snrlar bulunduu bir uygarlkta, toplum ve zel yaamn tm ynleri trenlerle dzene sokulurken, savalarn da trensel niteliklere sahip olmas kanlmazdr. M 3000 ylnda baa geen ilk firavun Narmer 209 ile yaklak iki bin yl sonra Yeni Krallk dneminde firavun olan II. Ramses'i, yalvaran bir esiri ldrmek zereyken gsteren resimlerde gerek esirlerin gerekse firavunlarn durular bile ayndr. (93) Msr sanatnn ok uzun sren alkanlklar gz nnde tutulduu halde bile, benzerliklerin raslant olduu dnlemez. Her ikisi de bir arpmann sonunda belki bir esirin gerekten ldrldn gstermektedir. Msr uygarlnn erken dnemlerinde insan kurban etme olay ortadan kaldrlmt ama belki de yalnzca sava alanlarnda tatbik ediliyordu. "lkel" savalarn bir zellii olan gs gse arpmalarn yaplmamasmdan dolay savalar korunma gerei duymuyorlard ama belki de zafer kazanlnca, esir denler nl bir sava ya da bir firavun tarafndan trensel bir ekilde ldrlmekteydi. (94) Aztekler'in "iek savalaryla" arasnda bir benzerlik bulmak olasdr ve Msrllar'n srarla topuz, ksa mzrak, basit yay gibi silahlar kullanmalar da bu paralellii desteklemektedir. Bu silahlar yaklak 1500 yllk firavunluk dneminden sonra tarihe karmtr. Yabanclara kar yaplan savalarn ise hibir trensel yn yoktu. M 1540'ta Yeni Krallk dneminin kurulmasndan nce, lkesini savunan firavun Cesur Seqenenre'nin mumyas, kafasndan kt bir yara aldn gstermektedir. (95) Bunu izleyen 1400 yl iinde, yani bugnk ingiltere, Romallar tarafndan ynetilirken ve Amerika'da hibir ynetim belirtisi yokken, Msrllar seller, topra ileme ve kuraklk olarak bilinen mevsimli yllarn skunet iinde yaadlar. Ynetim, 210 2000 tanrdan biri olarak kabul ettikleri bir kraln elindeydi, sulama ve toprak ileme ilerinden geri kalan tm zamanlarn saraylar, tapnaklar ve mezarlar yapmakla geiriyorlard. lmden sonraki yaamn gereksinimleri olarak ina ettikleri bu yaplarn antsal deerleri hala alamamtr.* Sanatn en ar ykn, talar yontanlarla, kzaklar ekenlerin tad bylesine gzel ve dzenli bir dnyada savalara hi nem verilmiyordu. "Krallk yine de bir gcn sonucudur" diyor uzmanlardan biri ama bu gcn Clausewitz'vari bir yan olaca sanlmamaktadr. Tahtta bulunan kraln beceriksizlii aka belli olunca trensel bir biimde silahlanma yetkisi daha yetenekli birine devredilebilir. (96) 1400 yllk bir sreyi Msr halk savan ne olduunu hi tanmadan geirdi. Daha deiik bir tarih ve yrede de grld gibi, kuaklar boyu insanlar savan gerekliinden uzak kaldlar. (97) Smerler ise bu kadar ansl deildi. Dicle ve Frat rmaklarnn vadisi Nil Nehri'nden ok farkl olarak corafya bakmndan saldrlara kar korunakl deildi ve tek merkezden ynetilmeye uygun deildi. Buraya yerleen Smerler'in de zaten baka yerlerden gtkleri sanlmaktadr. Msr'da bir kral, vadinin iki ucunu elinde tuttuu zaman upuzun bir nehri yalnzca kendi lkesinin kar iin kullanabilir. Mezopotamya'da ise, rmaklar mevsimsel olarak yer deitirdikleri gibi, dou ve DPNOT: * Geni bilgi iin bkz.: Daniel J. Boorsn, Yaratc Ruhun Evrimi; Balangtan bugne d gcne hayat veren kahramanlar, Sabah Kitaplar, 1994. 211 kuzeydeki dalar barikat grevini stlenmek yerine, vadide yaayanlara hkmetmeyi kolaylatran bir yapdadr. Ayrca bu nehirlere karan dier akarsularn yataklar bereketli vadiye ulamay kolaylatrmaktadr. Bu corafya yapsnn politik etkilerini grmek ok kolaydr: Smer kentleri arasnda snrlar, su ve otlak haklar konusunda atmalar kmaya balad, dalardan

gelip kendi kentlerini kuran gmenler Smer krallarnn egemenliine meydan okumaya baladlar ve M 3100-2300 yllar arasnda savalar Smer halknn yaamnn en nemli paras haline geldi. Rahip-krallarm yerini sava liderleri ald, askeri konularda gelime grld, madeni silahlarn yapm hzland ve atmalarn iddeti "arpma" olarak tanmlanabilecek ekle dnt. Kent duvarlar, madeni silahlar ve miferler, kil tabletlerde ska yinelenen "atma" iaretleri, krallarn unvanlarndaki rahip anlamna gelen en taksnn byk adam anlamndaki lugal ile yer deitirmesi, belki de esir alnm olan klelerin satn gsteren izelgeler gibi kantlar birletirince bu sonuca ulamak olasdr. (98) Daha da nemlisi, kuzeydeki Sami rkndan olan Akadlar'm ayn blgeye gelip kendi kentlerini kurmas ve asrlar sren anlamazlklarn sonunda dnyann ilk imparatoru olan Agadeli Sargon'un ortaya kmasdr. M 2700 yllarnda Uruk kentinin kral olan Glgam'n destannda, uzak mesafelerde savamann ilk kez Smerler'de grldnn kantlar bulunmaktadr. Destana gre, Glgam dalardan sedir aac getirebilmek iin bir harekat 212 balatmtr: "Sedir aacn keseceim. smim sonsuza dek anmsanacak! Savalarma emir vereceim... Sedir aalarnn yetitii lkenin kraln ldrteceini." (99) Sedir aalarn lkesine kadar nasl tayabilecei konusunda hibir ipucu bulunmad iin bu destan uzun mesafelerde yaplan savalar ve ticaret konusuna pek fazla destek salamyor. Yine de Glgam zamannda Uruk kentinin evresi sekiz kilometreden daha uzun bir duvarla evrilince, igcn ynlendirme konusundaki yetenei kantlanm oldu ve bunu izleyen 200 yl sresince ciddi savalarn yapldn gsteren yadsnmaz belirtiler birikmeye balad. (100) Laga Kral II. Eanatum'un, daha sonralar Pers krall olacak olan blgede yaayan Elamlar' yenerken gsteren Akbaba steli diye bilinen dikilitata, askerlerin metal miferler kullandklar ve altar kiilik sralar halinde ilerledikleri grlmektedir. (101) Ayn dneme ait olan Ur Sanca da benzer klktaki askerleri ve drt atn ektii drt tekerlekli sava arabalarn gstermektedir. Askerlerin pelerinleri ve madenlerle sertletirilmi ktleri geri baz uzmanlarca prototip zrhlar olarak kabul ediliyorsa da, pek etkili olduklar sylenemez. Ur kentinin "lm ukurlarndaki" kazlar, deri balklar zerine giyilen metal miferlerin varln ortaya karmtr. (102) Doada bol miktarda katksz kleler halinde bulunan ve insanlarn ilemeye baladklar ilk deersiz maden olan bakrdan yaplmt bu miferler. Ancak bakr tabaka halinde vcudu korumak iin kullanld zaman kolayca delindii ve 213 silah ekline getirildii zaman sivriliini abucak yitirdii iin askeri adan nemli bir maden saylmazd. (103) Yine de bazen bakr, az bulunan kalayla birlikte ele geebiliyordu. 4. bin yl iinde madenlerin eritilip kartrlmas yntemi de bulununca sert bir karm olan tun elde edildi. Mezopotamya demircileri bugn hala kullandmz kalba dkmek, kartrmak, lehimlemek, ayrtrmak gibi yntemleri bulmak iin durmakszn" alyorlard. (104) Maenleri kartrp kalba dkmek ynteminin ilk rnlerinden biri, tun kafann iine tahta sap yerletirilebilen ve gl kuvvetli bir savann elinde etkili bir silah haline gelen balta idi. Bakrn ve tan ilendii "kalkolitik a", tuncun ortaya k ile sona erdi. Mezopotamya'da kolay ancak kasiterit denilen ve nehir yataklarndan katkl olarak elde edilen kalay bulunuyordu ancak, yeterli miktarda saf kalay Hazar Denizi kylarndan ve belki de orta Avrupa'dan getirtilmiti. Agadeli Sargon tm Mezopotamya'nn M 2340 yllarnda ynetimini ele geirdii zaman zafer kazanan ordularn silahlan artk yalnzca tuntan yaplyordu. Smer tarihi hakkndaki ana kaynamz olan Smer Krallar Listesi, Sargon'un M 2340-2284 yllar arasnda tahtta kaldn bildirmektedir. Yakn komu kentlerden balayarak genileyen snrlar iinde otuz drt sava yapm ve imparatorluunun snrlar bugnk Irak topraklarnn tmne yaylmtr. Tahta knn on birinci ylnda Suriye, Lbnan, gney Anadolu'ya kadar ordular uzanm ve belki de Akdeniz kylarna bile ulamtr. Tabletlerden bin 214 ordusunun 5400 kiilik olduunu ve Sami kkenli biri tarafndan ynetilmeye kar gelen Smerler'in isyanlarn bastrmak iin askerlerini srekli olarak

grev banda bulundurduunu bildirmektedir. Sargon kendine evren anlamna gelen "Drt lkede Dolaan Adam" adn takmt ve her zaman dikkati ekmeyi baarmt. Sargon'un torunu Naram-Sin (M 2260-23) gerekten bir imparatora yakan bir unvan olan "Drt Ktann Kral" adn almt. Mezopotamya ile kuzey iran' ayran Zagros sradalarna kadar ordusunu gtrd sylenir. Naram-Sin tahta kt zaman, lkesinin snrlarn korumak zorundayd ama imparatorluk kavram yerlemi bir gerek haline gelmi ve Ortadou'da yaam biiminin gelimesinde en nemli etken olmutu. lkenin zenginlii, evresinde yaayanlar eken bir mknats gibiydi ve biraz sava biraz da ticaretin etkisiyle bu topluluklarn arasnda da uygarlk kprtlar grlmeye balamt. "M 2000 yllarnda Mezopotamya'nn evresi uydu-uygarlkla dolmutu." Zamanla silah edinmeye baladlar ve bundan sonraki bin yl iinde Gutiler, Hurriler ve Kassitiler usuz bucaksz vadinin bazen bir ksmn, bazen de tmn ele geirmeyi baardlar. Bu insanlar daha nce yaadklar yksek yerlerde srdrdkleri daha deiik ekonomik yaamn koullarn da beraberinde getirmilerdi. Hayvanclkla geinmi olduklarndan eekler, atlar ve kzlerle askerlerine daha geni ulam olanaklar saladlar. Yalnzca yamurla sulanan topraklarda iftilik yapm olduklar iin uygar yaama geerken bu tekniklerin de yararn 215 grdler. (105) Belirli askeri gereler, nitelikler ve teknikler hem imparatorluk snrlarnda hem de yaknlarnda yaayanlar iin ortak noktalar saylabilir. Ta silahlar yerine tuntan yaplmlarn kullanmaya ve madeni zrhlar kuanmaya balamlard. Ok ve yay daha sk kullanlyordu. Naram-Sin'i gsteren yontu eer doru olarak yorumlanmsa, M 2. bin yln ortasnda gl bileik-yay bile ortaya kmt, istihkam inaatna yabanc deildiler. Gedik amak, dz duvara trmanmak gibi kuatma sanatnn baz yntemlerini de renmilerdi. Hi olmazsa Mezopotamya'nn snrlar iinde krallarn gelirinden bir ksmyla her an savaa gitmeye hazr bir ordu beslemenin gerekliliini anlamlard. Ayn gelir kaynaklar belki de standart silahlarn yapmna da olanak veriyordu. Savatklar mesafeler gz nne alnnca, lojistiin en basit kurallarn renmi olmalar da gerekiyor. Dman topraklan iinde hem askerlerini ve hem de hayvanlarn beslemek iin yeterli yiyecek salamann yntemlerini kefetmi olmalydlar. Hepsinden ok ehliletirdikleri atlar fiziksel adan glendirmek iin iyi bakm ve salkl yavru elde etmenin gerekliliini kavramlard. (106) (Atlarn ehliletirilmesi bozkrlarda 4. bin ylda balamt.) Drt tekerlek yerine iki tekerlekli, ekli gelitirilmi sava arabalarn eken gl atlar, gerekten de sava taktikleri konusunda bir devrim yaratmtr. nk zengin ve sakin vadi uygarlklarn, yakn evrede at yetitirerek geinen yamaclar tehdit etmeye balamlardr. M 2. bin yln sonunda sava arabal yamaclar, Mezopotamya, Msr, 216 ndus vadisi ve dier yrelerdeki uygarlklarn gelimesine engel olmaya balamlard. 217 ARA BOLM 2 stihkam ._. nsanlk tarihinin en korkun ilk saldrganlar I sava arabalar srenlerdi. Savunma daima I saldrganla tepki olarak ortaya kar. Bu JL nedenle sava arabalar ve onlar izleyen svarilerin, bar iinde, sanata ynelik yaayan uygarlklar nasl alt st ettiklerine gemeden nce, bereketli topraklarda yaayanlarn doadan kazandklarn soygunculara ve yok edicilere kar korumak iin neler yaptklarna bir gz atmak gerekir. Eriha kazlarnn kantlar, ilk iftilerin, hala kim olduklar bilinmeyen dmanlarna kar evlerini savunmak iin baz areler yarattklarn gstermektedir. Bu dmanlar acaba stoklanan rnleri almak iin saldran asalaklar myd yoksa Eriha'nm topraklarn ve su kaynaklarn elde edip

iftlie balamak isteyen kiiler miydi? Ya da yakp ykmak isteyen Vandallar myd? lk tanm daha akla yakn geliyor nk vahi doada yaayanlar 218 tarmdan hi anlamadklar gibi ifti olmay da pek ender arzu ederlerdi. Geri tarih gereksiz vandalizm rnekleriyle doludur ama bir asalak gibi davranmann soygun ve tecavzden daha yararl olduunu baskna kanlarn bildiini de belirtir. Eer Eriha'daki durum byle idiyse, kentin duvarlarn ve kulesini bir "snak" deil, istihkamn ilk eklinden ikincisi olan "kale" olarak alglamamz gerekir. Bir kale yalnzca saldrlardan korunulacak bir yer deil, ayn zamanda etkin savunma yapabilecek, saldrganlar uzakta tutmak iin harekatlar dzenlenecek ve sahip olduklar topraklar kontrol altnda tutmaya yarayacak mstahkem bir yerdir. Bir kale ile evresi arasnda ortak yaam ilikisi vardr. Smak ksa sreli korunma amal olup, eer dmann gc evrede uzun sre kalmaya yeterli deilse ya da zayf hedeflere kar geliigzel saldr dzenleniyorsa, ie yarayabilir. Ortaada Fransa'nn gneydousundaki Provence blgesinin sahile yakn tepelerine ina edilmi olan villes perchee'ler, (tnek ehir) Mslman deniz haydutlarna kar yaplm en nemli snak rneklerini oluturmaktadr. (1) Buna karlk bir kale her zaman bir garnizonu beslemeye yetecek kadar rn veren bir alana sahip olmak ve yakn saldr durumunda bu garnizonu hem korumak hem de beslenmeye yeterli byklkte olmak zorundadr. Bu nedenle kale ina edenler, ekonomik olmas in ok kk ya da bitirilmesi ok pahalya mal olacak veya savunmasna yetecek kadar insan gc bulunamayacak byklkte yapmamak iin ok aklc kararlar vermek zorunda kalmlard. Hal 219 krallklar dneminin zellikle k yllarnda gitgide klen garnizonlarn gereinden fazla kalelerle donatmlard. Bir snak, saldrgan amacndan caydrmaya yeterliyse grevini baaryor demektir. Kazkl kyleri iindeki Maringler ya da tepe stlerindeki pa'larda yaayan Maoriler gibi "ilkel savalar", "bozgun" ve "baskm"a kar smaklarla korunmu saylabilirlerdi nk dmanlarnn kuatmay gerekletirecek silahlar yoktu 've kendi evlerinden uzakta ok uzun sre kalamyorlard. (2) Daha gelimi, dolaysyla daha varlkl toplumlarn ina ettirdikleri kaleler ise taynlar yanlarnda tayan, beslenme gereksinimleri iin iletiim zinciri kurabilen ya da ar silahlar olan dmanlara kar savunma amacn gdyordu. Bir kalenin kaplad alan iinde su kaynaklan (zellikle hayvan besleniyorsa), depolar ve yaam birimlerinin bulunmas gerekir. (3) Daha da nemlisi etkin bir savunma iin gerekli olan silah kullanma platformlar ve frsat kt anda kar saldr dzenleyebilmeyi salayan salam kaplar bulunmaldr. Barutun ortaya kma kadar, kalelere saldrlar yakn mesafeden dzenlenmek zorundayd. Bu tip saldrlarn en basit biimi ise merdiven dayayarak kale duvarlarn amaya almaktr. Daha sonralar uzmanlarn "tasarlanm kuatma" diye tanmladklar, maynlama, ahmerdanlarla saldr ya da glle atclar kullanma, kuatma kuleleri ina etme gibi yntemler de basit kuatma snfna girmitir. Glle atmann pek yararl olduu sylenemez. Glleleri atmak iin kart-arlklara 220 ya da burgu yaylara gereksinen makinelerin arataca enerjiyi salam bir duvar kolaylkla emip yok edebilir. Yaplar bakmndan bu makineler glleleri etkili olacak bir ayla frlatamyordu. Barutlu glleler ise dz bir yolda ilerledikleri iin ncekilerden daha baarl oluyor ve yksek bir duvarn en zayf noktas olan temellerine nianlanabiliyordu.

Bu nedenle kaleleri ina edenler, saldrganlarn temele erimelerini nlemek ve savunanlara daha etkili silah kullanma pozisyonlarn salamak zorundaydlar. stihkam kavramnn henz ortaya knda Eriha duvarlarn ina edenlerin bu tehlikeleri grp, nlemlerini alm olmalar ilgi ekicidir. Duvarn dndaki geni kuru hendek, saldrganlarn temellere zarar vermesini nlemektedir. Topran geirgen olmad, buharlamann daha az olduu ve suyun daha bol bulunduu bir yerde yaplsayd herhalde sulu hendek tercih edilecekti. nsan boyunun kat olan duvar ykseklii, saldrganlarn merdiven kullanmasn gerektirmektedir ve merdiven zerinden saldrya kalkmak ise pek gvenli bir hareket saylmaz. Duvarlarda ayrca ate ama platformlarnn da bulunduuna inanlmaktadr. Duvardan da yksek olan kule ise savunma tarafna daha da fazla bir ykseklik avantaj salamaktadr. Eriha duvarlar ile barutun ortaya k arasnda geen 8000 yl iinde, istihkam mhendisleri, duvar, hendek ve kuleden oluan l savunma sistemine fazla bir ekleme yapamadlar. duvarlarn Evresine d duvarlar eklendi; hendein kenarlarna barikatlar yerletirildi (belki Eriha'da da bunlar 221 vard ve zamanla kayboldu); kale arazisi iinde daha kk "kaleler" yapld; duvarlarn d yzne ate etmeyi salayan burlar eklendi; ok nemli noktalardaki kalelere, kaplar korumak amacyla esas kaleyle balants olmayan kk kaleler ina edildi. Ama genel olarak daha sonraki istihkamclarm Eriha kalesi dzeninin zerinde yaptklar deiiklikler, Gtenberg'in incil'ini sonradan basan matbaaclarnkinden farkl deildir. Merkezi otorite kurulmadan nce ya da gcn yitirdikten sonra ptrak gibi oalan kk krallklarn yaratt bir savunma biimidir kaleler. Trkiye ve Sicilya sahillerinde koloniciliin ilk yllarnda Yunanllar'm yapt istihkamlar ticari yerleim birimlerini korumaya ynelikti. 1066-1154 yllar arasnda Normanlar'n ingiltere'de eitli byklkte 900 ato ina etmelerinin nedeni ise AngloSaksonlar'a kendi egemenliklerini kabul ettirmekti. (4) (Bu atolardan bazlarnn yapm iin 24.000 adam/gn igc harcanmtr.) Revulver ve Pevensey gibi "Sakson Sahillerine" Romallar tarafndan yaplan kaleler, ngiltere'nin gneydousundaki nehirlere, MS 4. yzylda Roma'nn gcnn zayflamasn frsat bilen Germen kkenli deniz haydutlarnn erimesini nlemeye ynelikti. (5) Sakson sahilindeki bu kaleleri yalnzca mstahkem mevkii olarak deil, istihkamn nc biimi, yani stratejik savunma noktalan olarak da grmemiz gerekir. Stratejik savunma hatlar, onarm yapld srece etkili olan Hadrianus'un Duvar gibi srp giden bir ekilde olabilecei gibi, dmann geiine izin vermeyecek ve birbirlerini destekleyecek biimde ina edilmi 222 mstakil kalelerden de oluabilir. Stratejik savunma hatlar istihkamn inaat, bakm ve donanm en pahal olan biimidir ve bunlar ina ettiren toplumun hem zenginliini hem de gelimi politik anlayn gstermektedir. Sargon'un merkezi kontrol altna girdikten sonra Smer kentlerinin de bir strateji sistemi oluturduklar dnlebilir ama bunlarn yapm belirli bir dzene bal deildir ve ancak kontrol altna alndka dzenin paralar haline geldiler. Tasarlanarak yaplm ilk strateji sistemine rnek olarak M 1991'de balayan On kinci Hanedanlk firavunlar tarafndan yaptrlm olan Nbye kalelerini gsterebiliriz. Nil Nehri boyunca Birinci ve Drdnc avlanlar arasnda 400 kilometre uzanan kaleler hem nehri hem de l kontrol edebiliyorlar ve aralarndaki mesafeye baklrsa duman iaretleriyle birbirleriyle iletiim kurabiliyorlard. Buradaki arkeolojik buluntulara da daha sonraki stratejik savunma inaatlar tarafndan pek az ey eklenmitir. Birinci avlan'n yaknnda yaplm olan ilk kaleler nehri kontrol etmenin dnda tarm topluluunu barndracak byklkte olan vadiyi de korumaya yaryordu. Msrhlar'm barbar Nbye topraklaryla yukar Nil'in daha dar olan vadisine ilerlemelerini izleyen daha sonraki kalelerin ilevi ise yalnzca askeri amalyd. Elimize ulaan yazl kaytlar nehrin yukar ksmndaki kalelerin eskeri snrlar oluturduunu gstermektedir. III. Senusret, kendi heykelinin kaidesine yle yazdrmtr: "Atalarmdan ok daha fazla gneye giderek snrlarm izdim. Bana miras kalan topraklan 223

genilettim. Bu snr koruyacak olan olum... Ben, Majestelerinin oludur... Ama eer snrlar terk ederse ya da savunmak iin savamazsa, benim olum saylmaz." Bu yaz Semna kalesinde bulunmutu ve M 1820 ylna aittir. Heykel iSe kaybolmutur ama yine ayn kale iinde III Sensuret'in daha sonra (M 147926 yllar arasnda) yaplm bir heykeli bulunmutur ve kazand snrlarn itenlikle korunduunun kantdr. (6) Msrllar'n Nbye'deki snr politikas daha sonralar tm emperyalistler iin rnek oluturmutur. Semna'daki kalenin konumu nehri her iki kydan kontrol altnda tutmaya yarad gibi, aralarndaki tneller nehrin suyundan yararlanmay salyor, kerpi tuladan rlme bir duvar ise gneye doru giden yolu kara tarafndan koruma altna alyor. Tm kalelerin tahl ambarlan yzlerce askere en az bir yl yetecek byklktedir ve Askut'taki ada zerinde tahl silosu olarak ina edildii tahmin edilen depodan gerektike takviye edilmektedir. Burada bulunan bir yaz, kalenin grevlerini aklamaktadr: "Gerek yayan gerekse tekneyle hibir Nbyeli ya da Nbyeliler'in hayvan srlerinin kuzeye gemesine izin verilmeyecektir. Yalnzca resmi bir ileti tayan ya da Iken'de mallarn takas etmeye gelenlere ayrcalk tannacaktr." Kalelerden sonra Nbye l'nde yaayanlardan oluan ve Medyaj ad verilen bir ileri karakol oluturmutu Msrllar. Teb'de bulunan bir papirste "Semna Emirleri" ad altnda bir l karakolunun raporu yer almaktadr: "l kym denetlemeye gidenler*dnmtr... ve u raporu 224 vermitir bana: "32 insan ve 3 eein izlerini bulduk." "Hindistan'n kuzeybat snrnda deneyimi olan ngiliz subaylar, Msrllarn yaptklarn kolayca tanyacaktr. Tpk Msrllar gibi ingilizler de yerleik halk korumak iin byk garnizonlarn bulunduu bir alan kontrol altna aldktan sonra, daha ileride salt askeri amal garnizonlar bulundurmular ve bundan sonra da yredeki kabilelerden kurduklar birliklerle yollar denetlemilerdir. Hayber Tfekleri, Tochi zcileri gibi isimler verilen bu milis kuvvetleri aslnda bylesine gelimi bir savunma hattnn kurulmasna neden olan kiilerden seilmekteydi. Eriha ve kinci Cavlan kalelerinin planlarnn bylesine erken bir tarihte ortaya kmasna ve daha sonra ok deiik yerlerde tekrarlanm olmasna aslnda amamak gerekir. nsanlar ellerindeki eidi kstl mimari elemanlarla ehircilii kendini savunma sistemine evirmeyi tasarlad zaman Eriha ya da Semna kompleksine benzer bir yap tarznn ortaya kmas kanlmazdr. Kaak avclar koruculuk grevine getirmenin kkleri belki daha psikolojiktir ama uygarlkla barbarln arasndaki snr korumann en etkin biiminin snrn yanl tarafnda yaayanlar (Medyajlar, Hayber Tfekleri) rvetle doyurmak olduu unutulmamaldr. Eriha ve Semna'daki inaat prensiplerinin ksa zamanda geni bir alana yayldn dnmek hatal olacaktr. Yaadklar dnemde Eriha halk ok varlklyd. On ikinci Hanedanln firavunlar ise daha da zengindi. Dnyann baka yrelerinde yaayanlar ise hem fakirdi hem de birbirlerinden ok uzak noktalara yerlemilerdi. Ancak M 1. bin 225 yl iinde korunmal yerleim yerleri ortaya kmaya balad. Arkeologlar M 9. yzylda zmir blgesinde yontmatatan savunma duvarlar bulunan bir Yunan yerleim yerinin bulunduunu bildirmilerdir. Saragosa, ispanya ve Biskupin, Polonya gibi yerlerde ise duvarla evrili kentler ancak 6. yzylda grlmeye balanmtr. (7) ngiltere'de 2000 tanesinin ortaya karld tepestlerine kurulu barnaklar olan "Maden a Kaleleri" belki gneydou Avrupa'da 3. bin yl gibi erken bir tarihte kazlmaya balamt ama yaygnlamalar ancak 1. bin ylda gereklemiti. (8) Tarihiler bunlarn ilevleri konusunda karara varamamlardr: lk ehirlerin kalntlar m yoksa geici snaklar m? Ve hangi politik koullar nedeniyle yapldlar? Maoriler'in pa'lar gibi belki de kabilelemi toplumlarn yapt barnaklard ve tanabilir mallarn soygunculara kar emniyete almak istiyorlard; ama bu kuramdan da emin olamayz. Btn bildiimiz istihkam kavramnn gneydou Avrupa'dan kuzeybatya doru ilerledii 1. bin yl iinde Yunanllar ve Fenikeliler vatanlarndan uzakta ticaret kolonileri kurmak iin yolculua ktklarnda, Akdeniz ve Karadeniz kylarnda savunma sistemlerine sahip limanlarn da grlmeye

balanddr. stihkamn ticaret yollarn izlediinden hi kuku yoktur. ehircilik tarihinin en nl uzman olan Stuart Piggott, savunma sistemli Akdeniz limanlarndan, Fransa ve Almanya'daki tepe kalelere doru iki ynl bir trafiin bulunduunu ileri srmektedir. Kuzeye doru arap, ipek, fildii ve hatta maymunlar ve tavuskular (tarih ncesi devirde kuzey Afrika'ya zg bir 226 maymunun Ulster Kral'na ulat bilinmektedir) giderken, dn yolunda ise kehribar, krk, post, tuzlu et ve kleler tanmaktayd. (9) 1. bin yln sonunda lman iklim kuanda kaleler sivilceler gibi belirmeye balamt. in'deki ilk kentlerde geri duvar yoktu ama aacn bulunmad ve temel yap malzemelerinin olmad alvyon ovalarnda sktrlm topraktan yaplma duvarlar M 1500-1000 yllar arasndaki Shang hanedanl srasnda ortaya kmt. Shang yazsnda ehir ideogram* olan yi, kapal bir yer ve diz km bir insandan olumaktadr; dier blgelerde olduu gibi in'de de kalelerin hem savunma hem de toplumsal kontrol amal olduu dnlebilir. (10) Eski Yunan'da Minos uygarlnn kn izleyen Karanlk a'n sonunda ortaya kmaya balayan kentlerin tm duvarla evriliydi ve ayn yerleim biimine Roma dahil bugnk talya'daki kalntlarda da rastlamak olasdr. Byk skender ran zerinden Hindistan' fethetmek iin yola kt zaman, M 4. yzyl strateji uzmanlar yerleim yerleri yaknlarnda arpmaya kalktklar zaman yollarnn kalelerle engelleneceini tahmin etmekteydiler. Ne var ki genel kanya gre kalelerin okluu merkezi ynetimin zayfl ya da yokluunu belirtmekteydi. Byk skender 335 ve 325 yllar arasnda en az yirmi kuatma yapt ama arpmalarn hibiri Pers mparatorluu'nun snrlar iinde yer almad. Byk bir lkeye yarar bir biimde, savunma sistemi, snrlarn dnda balyordu. Pers ordusuyla karlat Granicus, Issus ve Gaugamela arpma DPNOT: *in alfabesinde olduu gibi resimle yaz 227 lan hep ak arazide gereklemiti. Ancak Pers ordusunu geri ekilmeye zorladktan sonra, Hindistan'la arasndaki topraklara girip 334-32 yllarnda denemi olduu kuatma manevralarn tekrarlayabildi. Romallar, imparatorluklarn kurarken birbiri ardna saldr ve kuatma dzenlemilerdi. M 262'deki Birinci Pn Sava'nda ele geen, Sicilya'nn ilk tahkim edilmi limanlarndan olan Agri-gentum'dan, Sezar'm Vercingetork'i M 52'de yenip Galya'y lkesine katt Alesia kalesine kadar srmt bu savalar. Ayrca Alpler'den skoya'ya ve Rhine blgesine kadar, askerlerin bir gnlk yry sona erince ina edebildikleri dikdrtgen lej-yoner kaleleri ile her yeri donatmlard. Drt kaps ve ortasnda tren alam bulunan bu standart biim garipsenecek kadar klasik in kentlerini andrmaktadr. Fethettikleri topraklarda kurduklar nemli Roma kentleri de ayn mimari biimi gstermekteydi. Bugn Londra, Kln ve Viyana kentlerinin merkezlerinde lejyoner kalelerin kalntlar bulunmaktadr. Bar iinde yaayan Roma mparatorluu'nun snrlar iinde ise istihkama gerek duyulmamt: "Galya kentlerinin ou ak yerleim yerleri olarak kurulmutur ve savunmasz braklmtr." (11) Pas Romana'nn (Roma Bar) anlam, ak kentler, gvenli yollar ve bat Avrupa'nn geni arazisine yaylm lkede dahili snrlarn yokluudur. Gvenliin daha baka yerlerdeki savunma hatlaryla saland belliydi ama bunun nasl yapld Roma tarihinin en fazla tartlan noktalarndan biridir. Snrlardaki istihkamn en belirgin kalnts Hadrianus Duvar'nn orta blmlerinde bulunmaktadr. Kuzey ngilte-228 re'nin ilerine doru girdiklerini belirten Antoninus Duvar'nn kalntlar, Ren ve Tuna nehirlerince uzanan limes, Fas, Cezayir, Tunus ve Libya'nn l snrnda bulunan fossatum Africae (Afrika ukuru), Akabe Krfezi'nden Kzldeniz'in kuzeyine, Dicle ve Frat nehirlerinin k noktalarna doru uzanan limes Syriae, savunma hatlarnn varln iaret etmektedir. Acaba bunlar, ada tarihilerin dnd gibi "bilimsel snrlar" myd yoksa Roma ordularnn Akdeniz ekonomisinin snrlarnda karlat baz dman glerini kontrol altnda tutmak iin belirledii limitlerin gstergeleri miydi? The Grand Strategy of the Roman Empire (Roma mparatorluu'nun Byk Stratejisi) adl yaptnda Edward Luttvvak, Romallar'n, tpk Ingilizler'in Hindistan'da

yapt gibi nelerin savunulup nelerin savunulmayacana kesin karar verdiklerini anlatmaktadr. Savunmann gerekletirilmesi ise servetlerinin durumuna gre nce gl merkezi bir ordu, sonra gl yerel savunma ve sonunda pek tatmin edici olmayan iki eklin kartrlmas ile olmutur. (12) Luttvvak'a kar kanlar ise zellikle dou snrlarnda byle bir tutarlln olmayaca grn savunmaktadrlar. Benjamin Isaacs, Romallar'n ok uzun bir sre Persler'e ve Partular'a kar saldrgan bir tutum izlediini ve dolasyla doudaki istihkam kalntlarnn, sefere kan ordularn iletiim ebekeleri olarak dnlmesi gerektiini ne srmektedir. C.R. Whittaker ise, snrlarn ounda srekli yerel skntlar olduunu ve Roma savunmasnn da Nbye'deki Msr veya 1854-62 savanda Cezayir'de Franszlar'm (Morice Hatt) yapt gibi kt niyetli kiileri huzur iinde yaayanlardan 229 uzakta tutmaya yarayan bir sistem olduunu ileri srmektedir. (13) Kesin olarak bilinen bir nokta ise, merkezi otoritenin her tarafta grlmeye balad ve stratejik savunma hatlaryla kendini belli ettiidir. Bu hatlar Anglo-Sakson ingiltere ile Kelt kkenli Galler blgesi arasnda Offa's Dyke kadar basit olabildii gibi, henz tm gizleri zlmemi olan in eddi kadar karmak da olabiliyordu. Bu arada, ok basit olmasna karn Mercia Kral Offa tarafndan yaptrlan devasa toprak setin hazrlanmasnda on binlerce adam/gn igc harcand da sanlmaktadr. Bu tip savunma hatlar genellemeye girmeyecek kadar eitli olduklarndan kesin ilevlerini saptamak olduka zordur. Habsburg Hanedanlnn yaptrd Krajina hatt Osmanllar' darda tutmay amalyordu ama, bunun inaat daha eski bir hanedanlk olmalarna karn, Avusturya'dan ok Trkler'in gcnn bir simgesiydi adeta. Buna karlk lkenin dou ve gney kylarndaki limanlar Franszlar'dan korumak iin 1860'larda yaplm olan (1867 ylnda 76 tanesi ya bitmi ya da bitmek zereydi) kaleler zinciri, Fransa'dan gelen bir tehdit glgesinden kaynaklanmt. Belki de ngiliz ahap duvarlara kar duyduklar gveni zrhl gemilere duyamamlard. (14) XIV. Louis'nin Fransa'nn dou snrna yapt kale zincirinin amac ise gcn adm adm Habsburg topraklarna doru ilerlemekti. 16. yzyldan balayarak arlarn bozkrlarda kurduu istihkam hatt olan cherta'nm amac da benzer saylrd: Gebeleri Ural Dalar'nn gneyine srmek ve Sibirya'ya doru bir yol amak. Cherta'nn ilerleyebilmesi ancak Kossaklar'm pek de iten olmayan yardm-230 lanyla gerekleecekti. Bu hattn ilevlerinden birinin kendi zgr yerleim merkezlerini Moskova'nn kontrol altna sokmak olduunu anlamakta epey gecikmilerdi. (15) Frederick Jackson Turner ile birlikte en nl hudut tarihisi olan Owen Lattimore, in Seddi'nin grevini yar savunma yar saldr olarak tanmlamaktadr. 1893'te Amerikan Tarih Dernei'ne sunduu nl makalesinde Turner, snrlar ilerletmenin, batya gitmeye gnll olanlara bedava toprak saladn ve bu durumun Amerikan ulusunun enerjik, dadnk, aratrc karakterini yaratmaya yaradn ve dolaysyla lkenin demokrasiden ayrlmayacan anlatmt. Buna karlk Lattimore, in Seddi'nin tmyle farkl bir hudut oluturduunu ileri srmt. Yeni olumakta olan devletiklerini korumak isteyen yerel yneticilerin yaptrtt balant duvarlaryla birlikte in eddi de ilerlemiti ve sonunda M 3. yzylda in Hanedanl dneminde sulanan arazilerle otlaklarn, baka bir deyile nehir vadisiyle bozkrn arasnda sabitlenmiti. Latti-more'un grne gre, ne onlar ne de daha sonra ynetime gelen hanedanlklar in Seddi'ni doru bir hatta oturtamamlardr. Bazen Sarrmak'n en geni dnnde kalan Ordos yaylasn kapsamna alm, bazen darda brakm, Tibet yaylasna doru uzanan bat ynnde eitli eklemler ve dzeltmeler yaplm ve tm kollaryla birlikte toplam 6400 kilometreyi bulmutu. (16) Tm dn ve kvrmlarn hanedanlarn gcnn art ya da azalmasn gstermekten ok, hayal rn bir karabasan peinde ko-ulduuna iaret ettiini iddia etmektedir Lattimore. Daha sonraki imparatorlar, tarma uygun arazi231lerle, hayvanclk yapan gerlere terk edilebilecek araziler arasnda "bilimsel" bir snr izgisi bulmak iin aba gsterdiler ama byle bir izgi saptanamad, nk her iki tip arazinin ortasnda ekolojik adan kark bir

blge bulunuyordu ve Avrasya'nn usuz bucaksz topraklar zerinde grlen iklim deiikliklerinin etkisiyle kuraklk ve yksek nem oran, nc blgenin zaman zaman yer deitirmesine neden olmaktayd. Snr blgesinde inli kylleri yerletirerek ekolojik deiikliklere hkmetmeye almak ise gelime nedeniyle oluan ktlemeyi oluturuyordu. zellikle Sarrmak'n denemecine yerletirilenler kuraklk bagsterince gerlie yneldiler ve in Seddi'ne birbiri peine vuran dalgalar gibi saldrlar dzenleyen atl kavimlerin saysn artrdlar. Atl kavimlerin saldrlar, evlere ara-blgede olan yargerleri inliletirmek iin hudut komutanlarnn gsterdii abalarn da boa kmamsna neden oldu. (17) Bu koullar altnda, inliler'in tarma ynelik yerleim yerlerinden gelen kentlerinin duvarlarn asla ykmadklarna amamak gerekir. Bu kentler hanedanlarn gl olduu dnemlerde imparatorluun merkezleri olarak grev yaptlar ve gerler tahta bakaldrdklar zaman imparatorluk geleneklerinin korunduu snaklar oldular. Ve bu gelenekler, her seferinde kenti ele geirenlerin inliletirilmesi ve ehliletirilmesini salad. Uygarln simgesi olarak kabul edilen kent duvarlarnn 500 tanesi Ming dneminde (MS 1368-1644) tmyle yenilendi ve in eddi de onarld. (18) Ne var ki duvarlar, gcnn temelini inliler'in bir toplumun ne ekilde ynetilmesi gerektii konusunda felsefi inanlardan alan 232 imparatorluk sisteminin ayrntlar olmaktan ileri gi-demediler. Bu gibi inanlarn kalc olmasnn nedeni yalnzca toplumun her dzeyine ilemi olmas deildi. Dardan gelmeyi baaranlarn says hem ok azd hem de pek yaknda tanmadklar bozkr toplumlarndan kopmu gelmilerdi ve hedefledikleri uygarln snrlaryla srekli iliki kurmak belli belirsiz bir biimde inlilemelerini salamt. Bu adan in eddi bal bana bir uygarlatrma arac saylabilirdi: Sk sk saldr dzenleyenler duvarn ardndan szan dnce ve inanlarn etkisiyle barbarlklarndan syrlmay baaryorlard. Batnn klasik uygarl ise bu kadar ansl deildi. inlilerin aksine, Romallar, uygar lkeyle srekli ilikilerinin bile barbarlklarn yenmeyi baaramad saldrganlarla baa kmak zorunda kalmlard ve MS 3. yzyln ortalarndan balayarak barbarlarn basknlar artp Galya'nm ilerine doru etkisini gsterince yerel yneticiler kentleri duvarlarla evirmeye baladlar. Ne var ki 5. yzyla kadar ancak snr ve sahil kesiminde yer alan 48 kent duvarla evrilmiti, ispanya'da yalnzca 12 kent, talya'da Po ovasnn gneyinde ise yalnzca Roma duvarla koruma altna alnmt. (19) Kuzey Denizi, Man Denizi ve Atlas Okyanusu kylarnda kale zincirleri grlmeye baland ve Ren ile Tuna nehirlerinin yaknndaki limes'lar glendirildi. Snrlardaki savunma hatlar ald zaman, bat imparatorluu elde edilmeye hazr demekti. Roma'y ele geiren barbar krallklar nasl yapacaklarn bilseler bile, nceleri istihkama gerek duymadlar. skandinavyal deniz haydutlar, Araplar, Orta Asya bozkrlarndan gelenler gibi Romallatrlmam saldrganlar kendile233 rine engel olacak stratejik savunma hatlar ile karlamadlar, ancak lkenin i kesimlerinde birka nemsiz istihkam noktas grdler. Charlemag-ne'nn tm Avrupa'y kaplayan tek bir lke yaratmak iin harcad cesurca abann saldrganlar tarafndan yava yava yok edilmesine de armamak gerekir. Bir in hanedann rktecek bir biimde bat Avrupa tekrardan savunma hatlaryla donand. 1100 ile 1300 yllar arasnda ticaretin gizemli canlan ve nfusun 40.000.000'dan 60.000.000'a ykselmesi sonucunda kentlerin yaamna canllk geldi ve artan gelire bal olarak kendilerini duvarlarn ardndaki tehlikelerden korumak iin nlem almaya baladlar. rnein 1155 ylnda Pisa kentinin evresine iki ayda derin bir hendek kazld ve ertesi yl kulelerle salamlatrlm bir duvar rld. Duvarla evrilen kentler, kraliyet otoritesini salamlatrmak yerine zgrlk ve dier haklarn istemeye baladlar. Pi-sa'nm duvarla evrilmesinin nedeni imparator Fre-derick Barbarossa'ya kar bir bakaldrnn iaretiydi. (20) Bu arada yine inli imparatorlar korkutacak bir biimde bat Avrupa topraklar atolarla donanmaya balad. lk nceleri basit hendeklerle evrilen atolar 10. yzyldan sonra korunmal kaleler ekline brnd. Bu yaplarn bir ksm krallara ve gvenilir sadk adamlarna aitti ama zamanla byk bir ounluu krala itaat etmeyen,

bakaldran kiilerin yasad yaplar kimliini kazand. atolar yapmak iin ne srlen bahane ise Vikingler, Avar-lar, Macarlar gibi tanrtanmazlarn tehditlerine kar koyabilmek ve silahl adamlaryla, sava atlar234 na barnabilecekleri bir yer hazrlamakt. in gerei ise, stratejik savunmann ve gl merkezi otoritenin bulunmad Avrupa'da, kendilerini yerel yneticiler haline getirebilmek iin bu koullardan yararlanmak istemeleriydi. Fransa'nn Poitou blgesinde Vikingler'in basknlar balamadan nce yalnzca ato varken, 11. yzylda bu say 39'a kmt. Tm blgelerde bu durum srnce, g kazanmak iin balatlan yerel srtmelere atolarn salad avantaj gitgide yok oldu. (21) Tm gl adamlarn atolarn silahlandrmalar sonunda, yneticilii elde etmek ya da dmanlara kar merkezi otoriteyi desteklemek yerine yerel atmalar kmaya balad. Krallar ato yapm iin izin belgeleri dzenlemeye baladlar ve sadk adamlar krala kar kanlar altetmek iin gayret gsterdiler. Ne var ki atolar ok ksa bir srede yaplabilirdi: Yz ii on gnde kk bir atoyu ina edebilirdi ve eer sahibi inat ederse, yasalara dayanarak elinden almak daha zordu. (22) G asndan atolar kuatma silahlarndan kat kat stnd ve Eriha'nn yapmndan barutun ortaya kna dek geen sre iinde bu gerei tersine evirmek mmkn olmad. Tarih ncesi uzmanlar, Mezopotamya ve Msr'daki kazlarda ortaya kan, ahmerdan, merdiven, kuatma kulesi ve mayn kalplar gibi kuatma silahlarna hayran kalmaktadrlar. Eski Yunanllardan kalma yazl kaytlar glle atclarn ilk rnei olan katapultun M 398-7 yllar arasnda ortaya ktn bildirmektedir. (23) Pek de etkili olmayan ilk ahmerdan ise M 1900 ylnda Msr'da kullanlmtr. Duvar merdiveni ise 500 yl ncesine kadar 235 gitmektedir. Tekerlekler zerine oturtulmu daha gl bir ahmerdan ise, bir duvarn altna mayn deyen mhendislerle birlikte M 883-59 yllarna ait bir Mezopotamya saraynn kabartmalarnda grlmektedir. Yine Mezopotamya'da M 74527 yllarna ait bir kabartmada hareket ettirilebilen bir kuatma kulesi resmedilmitir. Bu dnemde hendekleri doldurup bir rampa ile duvarn stne erimek gibi yntemler uygulanmaya balanmt. Savunan tarafn okulacm korumak iin ise byk kalkanlarn kullanlmas gndeme gelmiti. Ayrca kaplara saldrmak iin ate kullanmak, belki de istihkamn iinde yangn karmak, mmkn olduu zaman su kaynaklarm kesmek ve kale iindekileri ala mahkum etmek olaan kuatma teknikleri arasnda yer almaya balamt. (24) Bu nedenle barutun ortaya kna dek komutanlarn kullanabilecekleri tm kuatma silahlar M 2400 ile 397 yllar arasnda icat edilmi oluyordu. Alk dnda kalanlarn hibirinin kaleyi savunanlar zerinde kesin etkili olduu sylenemezdi. Klasik strateji uzman Polybius'a gre, kuatma yapanlarn sonuca ksa zamanda ulamak iin tek umutlar savunanlar artmak ya da aldanmalarndan yararlanmakt. hanet de baka bir yntemdi: 1098'de Antioch'un (Antakya) Hallar'n eline dmesine yarad gibi birok baka kalenin alnmasn da salad. (25) Bu yntemlerin dnda saldran taraf aylarca duvarn dnda oturup zayf bir nokta bulmay beklemek ya da kendi elleriyle yaratmak zorundayd. 1204'te Chateau-Gaillard, nbeti bulunmayan bir lam tnelinin kullanlmasyla ele geirilmiti. 1215'te Kral John'un kuatt Rochester a-236 tosu ise gney kesi maynlarla yklp, tnel kirileri krk domuzun yandan oluan atele yakldktan sonra bile direndi ve elli gn sren kuatma sresince yiyecek bittii iin teslim oldu. O gne dek ngiltere tarihindeki en uzun kuatmayd bu ve uzun bir sre unvann korudu. (26) Hallar'n 1099 ylnda Kuds' bir kuatma kulesi ile ele geirmeleri olaand saylan bir durumdu ve nedeni hem garnizonun zayflna hem de saldrganlarn dinsel inanlarna balanabilir. Genel olarak barut ncesi dnemlerde kuatma savalarnda avantaj, yeterli yiyecek stoku bulunduu takdirde savunan tarafn olmaktayd. Ortaa Avrupas'nda her iki tarafn belirli bir sre iin anlat ve sre sonunda saldran taraf kuatmay kaldrmad takdirde, duvarlarn ardndakilerin hi ceza grmeden kp gitmelerine izin verildiine de rastlanmt. (27) Saldran taraf da yiyeceksiz kalabilecei ya da kurulan kampn salksz koullarndan dolay hastalklar

bagsterebilecei iin byle anlamalara varmak tm garnizonlar asndan en mantkl davran saylrd. Barut dneminden nceki savalarda, kuatma sanatn ve aralarn, "sava sanatnn" nemli kantlar olarak tantldklar takdirde kukuyla karlamak zorundayz. Sava asndan sanat szkonusu olunca daima yaratclarn ilgi ekici ynlerini aktarmas istenmitir. Bu nedenle Asur ve Msrllar'n, krallarn zaferini gsteren duvar resimleriyle kabartmalarnn gerei ancak, David ve Le Gros'un yaratt kahraman Napoleon tablolar kadar yansttn dnmek zorundayz. Sava resmi ile sava karikatr arasnda incecik bir ayrm vardr ve herhal237 de ilk kez bir saray ressamna zafer kazanm bir kraln resmini yapmas emredildiinden beri byle sregelmitir. stihkamlar ve bunlar altetmek iin yaplanlar, sava ressamlar iin hazr konulardr ve saldran ile savunan arasnda nceleri yanl yorumlad takdirde barut ncesi dnemin savunmaya ynelik sava biimini anlatmakta byk hatalara dmemize neden olabilir. stihkam konusunu u fikirleri gz nnde bulundurarak kapatabiliriz:. Barut devrinden nce, cesurca savunulan ve yeterli yiyecek depolayan kaleleri elde etmek ok zordu; bu tip kaleler merkezi otoriteye bakaldry simgeledii gibi daha sonra incelenecek bir nokta olan zgr vatandalar rktmek gibi bir nedenle de ina edilmilerdi. Stratejik savunmann balantlar olarak yaplm olanlar da vard. Doal snrlarla akmas hibir zaman kolay olmayan stratejik savunma hatlarnn inaat, bakm, beslenmesi ve asker yerletirilmesi daima ok pahalya kt iin, savunacaklar gcn yetenek ve iradesine dayal olarak gelimilerdi. "na edenler boa abalamtr" denilen savunma hatlarnn ise kendi kendilerini savunmalar beklenmitir. BLM 3 H ayvanlar 238 Sava arabalar, srcleri, tahtlar ykp, kendi hanedanlklarn kurmak iin ortaya ktklar zaman, istihkamlarn pek az direnebildi. M 1700 yllarnda bugnk Hiskoslar diye tandmz Sami kkenli savalar Nil deltasndan Msr'a girip Memfis'de kendi bakentlerini kurdular. Ksa bir sre sonra, M 1700'lerde Hammurabi tarafndan kurulan Amori Hanedanl altnda birlemi olan Mezopotamya'ya, bugnk ran ile Irak'n kuzeyindeki dalarda yaayanlar akn yapt ve M 1525 ylnda iki nehrin arasndaki eski kralln ynetimine tmyle el koydular. Dou ran bozkrlarndan yola kan Ari rka mensup Hind-Avrupa dili konuanlar, sava arabalaryla ndus vadisine girip uygarl tmyle yokettiler. M 1400 yllarnda ise belki de yine ran bozkrlarndan yola kanlar arabalaryla kuzey in'e girip Shang Hanedanl'n kurdular ve daha stn askeri teknolojilerine ve duvarla evrili kamplarna dayanarak ilk merkezi dev239 leti oluturdular. Sava arabalarnn kullanmna balanmasndan sonra 300 yl iinde Avrupa'daki tm uygarlk merkezlerine gleriyle el koymalar dnya tarihinin olaanst olaylarndan biridir. Bu olay eitli gelimelere dayanyordu tabii: Metalrji, marangozluk, deri tabaklama ve ileme, zamk, kemik ve sinirlerin kullanm ve hepsinden ok yabanl atlarn evcilletirilmesi ve fiziksel yaplarnn glendirilmesi. Bugn insanlar dnyann drt<bir yanna motorlu aralarla yolculuk yaparlarken, atlar byk miktarlarda parann evrensel boyutlarda yer deitirmesine neden olmaktadr. Dnyann en zenginleri, servetlerinin belirtisi olarak safkan atlar yetitirmektedir. 'Krallarn sporu' olarak adlandrlan at yarlarnda cumhuriyeti mltimilyonerler servetlerini arttrmaya abalamakta, ama ne krallar ne de mltimilyonerler, sradan insanlarn, kazanacana inandklar atlara yatrdklar kadar fazla para yatrmaktadr. Atlarn dnyasnda en fakirler bile kendilerini yakn bir gelecekte lkenin en zenginleriyle eit olarak grmektedirler, nk yaygn bir deyie gre 'hayvanlar hepimizi maskara edebilir'. Safkan hayvanlarn gcn daima gznnde bulundurmak gerekir, nk ilerinden bazlar birok devlet adamndan daha

fazla n kazanabilir. Safkan atlara neredeyse soylu muamelesi yaplr. Onlarn komasn izlemek iin merakllar dnyann adeta br ucuna g ederler; genleri sonraki kuaklara aktarlrken bir Bourbon ya da Habsburg hanedannn varislerinden szedili-yormucasna zenle kaytlan tutulur. 240 SAVA ARABALARI Homo sapiens'lerin ilk tand atlar ylesine zavall hayvanlard ki, insanlar onlar yemek iin avlarlard. Gnmz atlar olan equuscaballus'un atalar olan equus tr, son Buzul a'nm sonunda Yeni Dnya'ya g etmi olan AmerikalKzlderililer tarafndan soylar tkenene dek avlanmlard. Eski Dnya'da ise Buzul a'ndan sonra Avrupa'da ormanlarn olumas equus caballus'u nce avland sonra yararlanmak iin evcilletirildii bozkrlara doru ge zorlamt. Karadeniz'in kuzeyinde Din-yeper Nehri zerindeki Srednij Stog adyla bilinen yerleim yerinde yaplan kazlarda M 4. binlerden kalma terbiye edilmi atlarn ait olduu sanlan kemikler ele gemitir(l). Ta Devri insan, atlar, zerine binmek ya da arabaya komak yerine etini yemek iin avlamaktayd nk o dnemdeki atlar srtnda bir insan tayamayacak kadar gszd ve insanlar da at balayp ektirebilecekleri arabalar henz icat etmemilerdi. nsanolu ile atlar arasndaki iliki son derece karmaktr. Sr halinde yaamasna karn bir kpek kolayca bir insanla bireysel iliki kurabilir ve yaklak 12.000 yl nce kurmaya balamtr; buna karlk insan efendisi ile arasnda 'ortaklk' kurulacakr ise, bir atn srden ayrlmas ve eitilmesi arttr. Ayrca Ta Devri insannn atlarn, zel retim yntemleriyle daha byk, daha gl ve daha hzl olabileceklerini ve dier trlerine oranla kendilerine daha fazla yarar salayacaklarn bilmesi olanakszd. imdi biliyoruz ki, genetik nedenlerden dolay, her yrede grlen eekler, Moolistan ve Trkis241 tan'da bulunan hemiyonlar, Tibet yaylasnn kiyang-lar, bat Hindistan'n gorkurlar ya da Mezopotamya ve Trkiye'nin yaban eekleri bu gelimeyi gsteremezlerdi. Erken equus caballus grn olarak, hala varln srdren equus przewalskii ve geen yzyla dein bozkrlarda yaamn srdrm olan tarpanlara benzer ve her cins de renk, boyut ve biim olarak eek, hemiyon ve yaban eeini andrr. Ta Devri insan iinse byle bir ayrm yapmann olana yoktu(2). zellikle caballus, ksa bacaklar, kaln ensesi, kk karn, da kk surat ve sert yelesi ile tr ortadan kalkncaya dek grnm ve performansnda hibir deiiklik olmayan tarpandan byk bir farkllk sergilemezdi. insanolunun atlar ve benzerlerini gerek binmek gerekse herhangi bir arac ekmek iin kullanmaya dorudan balamayp inekleri ve belki de ren geyiklerini kullandktan sonra bu cinse yneldii sanlmaktadr. M 4. binlerde iftiler erkek inekleri hadm ederek kz cinsini ortaya karmlar ve o gne dek kendi ektikleri ilkel sabanlara balamaya balamlard. Alvyon ovalarnda ve aasz bozkrlarda bu tip hayvanlar kzaklara balayp ektirmek doal bir geliimin sonucu olarak ortaya kmtr. Kzaklar dnen merdanelerin zerine oturtmak, daha sonralar da tekerleklere balamak herhalde ok kolayca birbirini izlemitir(3). Smer kenti Uruk'ta M 4. binden kalma resim-yazda kzaktan, tekerlekli kzaa gei olduka dz bir izgi zerinde gsterilmitir. M 3. bine ait olan nl Ur Sanca-'nda ise drt yaban eeinin ektii drt tekerlekli aracn zerinde kraln bulunduu ve balta, kl, mzrak gibi sava silahlarn kullanaca bir platfor-242 mun yerald grlmektedir, iki paral tahta tekerlekli bu ara, tek para tekerlekli prototipten gelimitir. Ayrca Smerler'in yaban eeklerinin kzlerden daha hzl ve canl hareket ettiklerini algladklarm belirtmektedir. ocukluunda evcil hayvan olarak bir spa beslemi olan herkes bundan biraz daha byk ve uzun bacakl olan yaban eeinin de sevimliliine karn baz olumsuz yanlar olduunu bilir. natl efendisinden ok daha uzun srer, ac duyma eii ok yksek olduu iin kamlanmakla yola getirilemez, ancak art ayaklar zerinde yk tayabildii iin n taraftan 'kontrol' edilerek binilemez ve yalnzca iki eit adm at vardr: Yry veya kou. Yry admlar bir

insannkinden daha yavatr, ama kouya balad zaman tehlikeli olabilecek hza ular. Seme ve slah almalaryla bu zellikleri deitiri-lemedii iin eekler ancak hizmet ilerinde kullanlmtr. Yk tama kapasitesi ve mesafesi de kstl olduundan binek hayvan olarak en son srada ye-ralr. M 2. binlerin banda evcilletirilmi atlarn etinden yararlanmak yerine yk ekme ilerinde kullanlmaya balanmas artc olmamaldr. Yaban atlarnn boyutlar birbirinden ok farklyd ve Ta Devri'nin ksraklarnn boyu omuzlarnda 120 santimden ksayken daha byk aygrlar 150 santime kadar ykselebiliyordu(4). Hayvan yetitiricileri koyun, kei ve inekleri seme ve slah yntemiyle gelitirmenin ana kurallarn rendikleri iin bunlar atlara uygulamalar da herhalde uzun srmemitir. Bu yntemlerle elde edilen yeni kuak hayvanlar genellikle daha kk boyutlarda olduklar iin atlarn da 243 binek ya da yk tama ilerine uygunluu azalmtr (5). Ayrca bir atn, yk tama iinde kullanlmasnn baka bir zorluu da vard. Tama gc daha dk olan bir eei burnundan geen bir banta balanan dizginlerle kontrol etmek mmknd ve koumlarnn kendisini rahatsz etmesine izin verecek kadar kar koymazd. Ar kanl kzleri bir krba darbesiyle harekete geirmek olasyd ve kk omuzlarna uyum salayan bir boyundurukla arabaya balamak ok kolayd. Daha hareketli olan atlar ise ancak azlarna gem vurularak kontrol edilebilirler ve gemlerin biimi bugn hala tartlmaktadr. Bir at yk ekmeye uygun bir ekilde balamak iin insanlar herhalde epey uramlardr. inlilerin gelitirdii sanlan gs bantlar ya da tm boynunu evreleyen destekli bantlarn ortaya kna dek, atlar kontrol etmek ve arabaya komak iin gelitirilen yntemler tmyle birbirine ztt. At ynetmek ve yry hzn deitirmek iin azna gem vurmak, ban boyun bantna doru atmasna ve soluunun kesilmesine neden olduu iin admlarn da arlatryordu. Koum takmlar iindeki atlar ar arabalar ya da M 2. binlerde Avrupa'da grlmeye balam olan derin izler aan ar sabanlar ekmeye uygun deildiler(6). Bu nedenle atlarn ekecei arabalarn son derece hafif olmas gerekiyordu. Sonu olarak 'chariot' olarak bilinen sava arabalar ortaya kt. Tarihi Stuart Piggott, ulam psikolojisine evrensel ve zaman snr olmayan bir gr getirerek, hzl ve gsterili arabann, sahibine sosyal prestij, fiziksel heyecan ve hi kukusuz cinsel ekicilik saladn ve hafif sava arabalarnn neredeyse birdenbire M-244 sr'dan Mezopotamya'ya kadar tm uygarlklar kap-layverdiini anlatmtr. Ortaya kan yeni unsur, yeni bir itici gcn salad hzdr ve antik alardaki kk atlarn durumunda ancak hafiflik ve yeni bir geri ekimin birlikte kullanm ile elde edilir. Yap mhendislii asndan disk-tekerlekli kz arabalar ar, yava ve tahtadan yaplma nesnelerdir, sava arabalar ise hzldr, hafif ahaptan imal edilmi olup blmeli ve ember tekerleklidir. Piggott'n ne srd gibi bu arabalarn ortaya k devrim yaratmtr, 'insanlarn ulam hz birdenbire on katna kmt. kzlerin ektii arabalarn hz saatte 3 kilometreydi ve yaklak 17 kilo gelen ve bir ift midillinin ektii eski Msr sava arabalar ise bu hz saatte 32 kilometreye karmtr.' (Yalnzca iki yzyl nce gzel bir kadnla bir arabada gezmenin keyiflerin en zeli olduunu syleyen Dr.Johnson'n insan vcudunun saatte 40 kilometreden daha yksek hareket hzna dayanamayacan iddia ettiini de unutmamak gerekir). Bu arabalarn ortaya knn etkisi yalnzca psikolojik deildi. zel ve pahal arabalarn beceriyle kullanan ve bileik yay gibi gelimi silahlar tayan yeni bir sava grubu yaratld ve gerek arabalar gerek atlar iyi durumda tutabilmek iin seyisler, saralar, tekerlekiler, marangozlar ve ok yapmclar gibi meslek sahiplerine yeni i sahalar alm oldu. Bu yeni savalar nereden geliyorlard? Geri belki yabanl atlar vard ama bat Avrupa'nn or245 manlk blgelerinde yetimi olmalar dnlemezdi; stelik ormanlar, sava arabal soylularn ortaya kna yaklak 500 yl kadar engel olmutu. Kurak, aasz ve her yne gidii kolaylatran bozkrlarn, yaban atlarnn anavatan olduu kukusuzdu, ama ilkbahar ve sonbahar rasputitsa'lar (geici bataklk

hali) dnda tekerlekli aralarn gemesine izin verdii halde, bu blgeler araba yapm iin gerekli olan tahta ve madeni yeterli miktarda salayamazlard. Sonu olarak sava arabalarnn ve bunlar ilk kez kullananlarn bozkrlarla, uygarlam nehir vadileri arasnda ortaya ktklar yolundaki varsaym doru olarak kabul edebiliriz. Tarihi William McNeill, Hind-Avrupa dili konuan ve 'sava baltas' tayan insanlarn M 2. binde, bat bozkrlarndan g edip Atlas Okyanusu kylarnda ta mezarlar ina eden barl toplumlar' egemenlikleri altna almaya geldikleri konusundaki genel gr kabul ederek, unu ileri srmektedir: Bu insanlar maden ileyicilerinin gizemli ve pahal sanatlarn satn alarak Avrupa'nn Ta Devri insanlarna hkmetmiler ve sonra da ters ynde, Mezopotamya'dan kuzey Iran bozkrlarnn kenarna doru g etmilerdir. M 4. binlerden itibaren tarm toplumlar bu ovann daha sulak blgelerinde toplamaya balamt ve 2. binlerde tarmn nemi iyiden iyiye artmt. Tarmsal yerleim alanlarnn evresindeki otlaklarda bat bozkrlarnn savalarna dil asndan benzeyen, barbar hayvan yetitiricileri yaamaktayd. Tarmsal toplumlarn araclyla, hayvan yetitiricileri ok 246 uzaklardaki Mezopotamya kltr merkezinden dalan etkilerin altnda kalmaya baladlar. M 1700 ylna doru, gelimi tekniklerle barbar yiitliinin kaynamas ok nemli bir birleme olarak ortaya kt(7). Bu birleme sava arabalarnn icad ya da m-kemmelletirilmesiydi. Sava arabas kullananlar ya da soylarndan geldikleri hayvan yetitiricileri, acaba niin ifti komularndan ya da avc atalarndan daha fazla savaa yatknd? Bu sorunun yant bir insann dier memelileri nasl ldrd ya da ldrmediini gsteren tm faktrlerin birarada dnlmesinde yatmaktadr. iftilie balandktan sonra insanlarn beslenmesinde et rnlerinin miktarnn dm olduunu kabul etmek gerekir. Tahllara fazla yer verildii zaman protein almnn azald bilinen bir gerektir. Ayrca tarmla uraanlar, evcilletirdikleri hayvanlar istenilen olgunlua eritikleri zaman kesip etinden yararlanmak yerine, alabilecekleri st miktarn arttrmak, kaslarn glendirmek gibi nedenlerle yaamlarn uzatmay tercih ederler. Sonu olarak bir iftinin kasaplk yetenei yoktur ve gen, hareketli hayvanlar lmcl amalarndan kolayca kap kurtulabilir. Baarl kasaplar olduklar kuku gtrmeyen ilkel avclar ise ldrme tekniklerinde belki de ok yetenekli deildiler. ldrc darbeyi nasl vurmalar gerektii konusunda uzmanlamak yerine avlarn nasl daha kolay ele geirebileceklerini dnrlerdi. Hayvan yetitiricileri ise ilerinin gerei hem ldrmeyi hem de ldreceklerini iyi semeyi renmek zorundaydlar. Besledikleri koyun ve keileri 247 st ve tereya, yourt, peynir, mayalanm iecekler, et ve belki de kan olarak yararlandklar drt ayakl yiyecek depolar olarak grdkleri iin herhangi bir duyguya kaplmalar olanakszd. Eski devirlerdeki bozkr gerlerinin, dou Afrikal hayvan yetitiricilerinin yapt gibi kanlarn iip imedikleri bilinmemekle birlikte yaral, hastalkl, sakat hayvanlar ve belirli bir dzene bal olarak yavrular ve koca-mlarn ldrdkleri kesindir. Byle bir ldrme program canl bir yaratn bedenine ve iindeki deerli ksmlarna zarar vermeden ldrme ve srnn geri kalann rktmeme becerisinin gelimesini gerektirir. Tek bir ldrc darbe indirmek hayvan yetitiriciliinin nemli konularndan biriydi ve hi kukusuz kasaplk yaparken renilen anatomi bilgisinin de yarar olmutu. Srdeki erkek hayvanlarn idi edilmesi, kuzularn dourtulmas ve baz ameliyatlarn yaplmas kesip bime konularnda iyi dersler olmutur. Hayvanlar ldrmek, kesmek, srleri ynetmek gibi beceriler, yetitiricilerin uygar topraklardaki iftilerle yaptklar savalarda soukkanl davranmalarna yolamtr. Bu nedenle bu iki grup arasndaki arpmalar herhalde Yanomam ve Maring-ler'in trensel unsurlarla dolu savalarndan farkl deildi. Aralarnda zel bir sava snf varsa bile bu kuram geerliliini yitirmez, nk zrhlarn ve gerek ldrc silahlarn bulunmay, Nil krallklarnn sava yntemlerinin 'ilkel' geleneklerini koruduunu kantlamaktadr: Smerler'in silahlar ve dier gereleri de onlarnkiden daha fazla gelimi deildi. Byle

teknolojik koullar altnda, sava alanlarndaki dzen, bozuk, dank ve sry andrr davra-248 nlar biimde olmalyd. Buna karlk srlerle uramak hayvan yetitiricilerinin meslei idi. Bir sry, ynetebilecekleri gruplara ayrmasn, arkalarn evreleyerek kalarn nlemesini, dank hayvanlar biraraya toplamasn, sr liderlerini ayrmasn, tehdit ve korkutma yntemiyle daha kalabalk olanlar bask altnda tutmay ve ounluunu kontrol altnda etkisiz durumda bulundururken setikleri birka tanesini ldrmeyi gayet iyi biliyorlard. Tarihin daha ileri zamanlarnda tanmlanm olan hayvan yetitiricilerinin sava yntemleri benzerlikler gstermitir. Avrupal ve inli yazarlarn yakndan tand Hunlar, Trkler ve Moollar sava arabalarndan at binmeye terfi ettikleri iin taktiklerinin daha etkili olduunu biliyoruz ama yntemlerinin temelleri hi deimemitir. Yazarlarn anlattklarna baklrsa bu insanlar sava alannda dz bir sraya girmiyor ya da kendilerini geri dn olmayan bir biimde saldrya kaptrmyorlard. Dmanlarna bir hilal biiminde yaylarak yaklayor ve evrelerini saryorlard. Herhangi bir noktada gl bir savunma ile karlarlarsa, geri ekilip dmanlarn hatal bir biimde pelerinden gelmeye zorluyor ve dzenlerini kolayca bozuyorlard. arpmalar ancak kendi lehlerine dnd zaman gs gse dve giriiyorlar ve ok keskin ulu silahlaryla dmanlarnn kafalarn ya da kol ve bacaklarn kesiveriyorlard. Dman silahlarn pek tehlikeli bulmadklar iin zrh kullanmak gereksinimi duymuyorlard. Kullandklar etkili bileik yayla uzun mesafeden dmanlarn ok yamuruna tutup korkmalarn salyorlard. Ammianus Marcellinus MS 4. yzylda Hunlar' yle anlatr: 'Sava alannda kor249 kun lklar atarak dmann zerine yryorlar. Kar durulduu zaman dalp tekrar birleiyor ve yollarna kan her eyi kesip bierek yeniden saldryorlar... ok uzaklardan attklar, demir kadar sert ve ldrc keskin kemiklerle ular sertletirilmi oklarn kullanma yetenekleriyle boy lebilecek hibir ey bulunmuyor'(8). Bileik yayn ortaya k tarihi konusunda uzmanlar karara varamamlardr. Eer bir Smer dikilita doru olarak jrorumlanmsa M 3. binlerde kullanlmaktayd. 2. binlerde kullanld kesindir. Watteau ve Boucher'in tablolarn ssleyen sevda eken gen kzlara oklarn nianlayan ve 'Eros'un Yay' olarak bildiimiz biimi, imdi Louvre Mze-si'nde bulunan, M 1400 tarihine ait altn bir kasenin zerinde aka grlmektedir(9). Tpk iki tekerlekli sava arabas gibi yapsnn karmaklndan dolay yzlerce deilse bile onlarca yl sren deneylere gerek gsterdiinden bir anda ortaya kvermi olamaz. M 2. binlerde ald son biimi, MS 19. yzyla kadar korumu ve en son olarak Manuryal sancaktarlar tarafndan tanmtr. nce ahap tabakalarn 'arka' tarafna esnek hayvan tan-donlarnm ve 'karn' tarafna genellikle bizon boynuzlarnn tabaka olarak yaptrlmas ile imal edilmitir. Kullanlan yaptrclar sr tandonlarmn ve derilerinin kaynatlp balk kl ve pullaryla kar-trlmasyla elde edilmitir ve bu yaptrclarn 'kuruma sresi bir yl getii gibi s ve nem koullarnn ok dikkatli kontrol edildii zamanlarda kullanlmas gerekir... hazrlanmasnda, yapmnda ve kullanlmasnda gerek bir sanatnn ellerine gerek gsterdii iin bileik yaylara mistik, yar-dinsel bir 250 yaklamla baklmaktadr'(lO). Bileik yaylar nceleri dz ya da tabaka halindeki tahtalardan oluan be paradan yaplmaktayd: Orta tutamak yeri, iki kol ve iki u. Birbirlerine yaptrldktan sonra ahap 'iskelet', gerildii zaman alaca eklin tam tersine bir yay biimine stlarak dndrlyor ve buharla yumuatlm boynuz bantlar 'karnna' yaptrlyordu. Sonra tam bir daire haline getirilip (yine gerilme ynnn aksine) 'arkasna' tandonlar yaptrlyordu. Tmyle kuruyup ka-tlaana dek olduu gibi braklyor ve zaman gelince ilk kez ipi taklp geriliyordu. Bileik yay serbest duru biiminin aksine germek kuvvet ve beceri isteyen bir iti. Ortaa'da bat Avrupa'da kullanlan uzun yaylar da deiik aalarn zelliklerine dayanlarak yaplyor, ayn prensiple alyor ve yay ektii

anda okunun kolunda toplanan esneklikle basncn kart gleri parmaklarnn arasndan frlayan okun ileri doru gitmesini salyordu. Uzun yaylarn tek olumsuz yan uzunluu idi; ancak ayakta duran okular tarafndan kullanlabiliyordu. Gerildii zaman bir insann tepesinden beline kadar gelen bileik yaylar ise sava arabasndan ya da at srtndan rahata kullanlabiliyordu. Yaklak 25 gramlk oklar, uzun yaylarla kullanlanlardan daha hafifti ve 282 metre mesafede hedefe isabet ettirilebiliyordu (serbest atlarda daha uzun mesafeler de kaydedilmitir) ve 90 metreden bir zrh delebiliyordu. Oklarn hafiflii savalara ok klf iinde elli tanesini birden tama olana verdii iin, dmann ok yamuruna tutup zafere ulamann yolunu am oluyordu. At ya da sava arabas zerindeki okularn dona251 nm 3000 yldan fazla bir sre hi deimedi. Temel gereler, yayn kendisi, oklar ve oku frlatt anda derisinin soyulmasn nleyen baparmak yz idi. nemli aksesuarlar ise ok klf ve silahn menzilini ve doruluunu azaltan s ve neme kar korumaya ynelik olan yay kutusu idi. Bu donanm, bileik yay kullanan savalarn baz ilk resimlerinde grlebilir; ayn nesneler stanbul'daki Topkap Saray'nda, MS 18. yzyl Osmanl padiahlarnn eyalar arasnda da gze arpar(ll). Atlarn dnyasnda adrlar, demelikler, yiyecek kplar, giysiler ve gerlerin basit eyalar gibi dier malzemeler de deiiklik gstermedi. Hayvan yetitiricileri tm eyalarn bir yk hayvannn iki yanma asabilecekleri sandklarn iinde saklarlard. Kullandklar yuvarlak dipli tencereler ve aydanlklar torbalara yerletirilebilirdi. Trkler'in sava notalar ald davullar, gerlerin zerine deri gerilmi kamp kazanlarndan baka bir ey deildi. Sava arabas kullananlarn tadklar malzemeler kadar hayvanlara olan yaknlklar ve her an harekete hazr olmalar, saldrgan savalar haline gelmelerine neden olmutur. Tm savalar hareket gerektirir ama yerlemi insanlar iin ksa mesafeler bile baz zorluklara yol aar. Yunanllar tarm iinde almann sava olmaya yatknl gelitirdiini iddia ederdi ama gerlerle kyaslandklar zaman iftiler ok elimsiz ve dayanksz dururlar. (12) Gerler srekli olarak devinim halindedirler, frsat bulduka yiyip ierler, her trl hava kouluna dayanabilirler, en nemsiz yardmlara bile minnettar kalrlar. Belirli noktalarda yazlk ve klk otlaklarn bulunduu ok iyi koullarda yaayan gerler bile yerleik ift-252 ilerden daha serttirler. Amerikal in bilimcisi Owen Lattimore 1926-7 yllarnda Hindistan ile in arasndaki 2720 kilometrelik kurak araziyi geerken sava arabalarn M 2. binlerde in'e gtrm olanlarn kullandklar yolu izlemiti. Birlikte yolculuk yapt kervanclar yle tanmlar: Ger olmulard. fkelerini yattrc trelerinin ve z savunma tabularnn ounu Moollar'dan aldklar gibi, ilkel gerlerin temel igdlerine de sahip olmulard, ilenmemi topraklarn hainlii ile gece gndz baa kmaya abalayan insanlar adm adm izleyip, adrlarnn yanna kadar sokulan gizli gleri ve ruhlar yattrmak iin alyorlard. lk kamp yerinde bir adr kurulduu anda ate ile suyun farkl bir nemi ortaya kyordu. Her konaklama yerinde ilk adr kurulunca, kaynatlan ilk suyun bir miktar ile ilk piirilen yemek, kapdan dar atlyordu. Baz gnler kervanclarn ellerine geen su ve yiyecein tad hi beenilmiyordu ama bu gelenek asla deimiyordu. Yeni gne ay hazrlayarak balyorduk... en sert yapraklar, dal paracklar ve ay kalntlar kaynatlyordu... Bu ayn iine ya frnlanm yulaf unu ya da kanarya yemine benzer akdar unu katp kartryor ve iiyorduk. leyin yar pimi hamurdan oluan gnn tek gerek yemeini yiyorduk. Yanmzda tad253 mz beyaz undan hergn ayn tip ekmek yapyorduk. Unu slatyor, yuvarlatyor ve yumruklarmzla bastryorduk, sonra ya kk lokmalar halinde ya da spagettiye benzer biimde kesiyorduk... Srekli ay imemizin nedeni suyun kt oluuydu. Su hibir zaman kaynatlmadan iilmiyordu... Suyumuzu tuz, soda ve sanrm baz minerallerin kart kuyulardan alyorduk her zaman. Bazen iilmeyecek kadar

tuzlu, bazen de ok ac tad oluyordu. En kts ise... youn, neredeyse yap yap ve inanlmaz derecede ac olanyd(13). Lattimore'un ay ve un kullanan gerleri 2. binlerde yaayanlardan bu adan belki farklydlar ama doa gleriyle baa kmak, beklenmedik dayanlmaz koullarla karlamak gibi konularda yaam biimlerinin pek deimi olduu sylenemezdi. Doann hainliini biraz olsun azaltan her ey minnettarlkla karlanyordu. Bu nedenle sava arabas ve bileik yay gibi iki olaanst aracn, uygarln, gerlerin dnyasna temas ettii snrlarda nasl deil niin gelitiine bakmamz gerekiyor. Sava arabalarnn tekerlek, asi, metal balantlarnn kkeni 'uygarlkta' idi; tarm ve inaat ilerinde kullanlmak zere yaplan daha kaba modellerden gelimiti. Arkeologlar, bu paralar ak arazide kullanlmaya uygun biime getirenlerin kimler olduu konusunda tartmaktadrlar, ama bu arabalarn ne i iin yapld sorusunu sormuyorlar. (14) Bunun yant arabalarn sava ve av iin yaplm olduudur. Bozuk arazide kullanlabilirdi ve avclarn bileik yayla avlarn kolayca vurabilecekleri bir plat-254 formu vard. Msr ve Mezopotamya kaynakl birok resimde bu durum aka grld gibi, Chou Hanedanl dneminde yazlm iirler de av arabalarnn kullanldn aka gstermektedir. (15) Bu durumda bileik yay ile arabann ayn zamanda ortaya ktn syleyebiliriz. Ger hayvan yetitiricileri iin ok nemli bir gereksinimi karlyordu: Yaya olarak ulaabilecei hzdan ok daha sratle srlerini toplayabilir ve kurtlar, aylar, yaban kedileri gibi srlerin peinde dolanan hayvanlara eit olmasa bile yakn hza ulatrabilirlerdi. Kurt avna kt zaman hareketli hedefleri belki de kendilerinden sonra gelen binicilerin eyer stnden vurduklarndan daha kolayca nianlayp ldrebilirlerdi. Yerleik insanlar, atllarn dizginlerini brakp bir okun ucuyla bir kurban yerden alrken sratlerini drmemelerini hayretler iinde izleyeceklerdi. John Guilmartin bu yetenei, 'bozkr gerlerinin srlerini gtmek ve korumak iin eyer stnde geirdikleri zamana' balamaktadr. 'Ok atma talimlerinden baka yapacak ileri yoktu...bozkrlarn sunduu insan ve hayvan gibi yenen ve yenmeyen tm hedefler srekli talim olana salyordu.(16) Bu alntda 'eyer' szcn 'av arabas' ile deitirdiimiz zaman anlamnda bir farkllk grlmyor. M 2. binlerin ortalarna doru, nasl baardklarn tahmin edemediimiz bir biimde, sava arabas ve bileik yay kullanmay baarm olan gerler, srlerine saldran yabanl hayvanlara kar kullandklar yntemlerin uyguladklar zaman, topra ileyen yerleik insanlarn kar koyamadklarn kefettiler. Yksek yaylalardan dz geni ovalara inen sava arabas srcleri, Msrl ve Mezopotamyal255 lar'a hibir karlk grmeden olduka ar kayplar] verirler. Hibir koruyucu zrh olmayan yaya asker-I lerin, 100-200 metre uzanda daireler izen biri su-' rc dieri oku iki kiiden oluan sava arabas ekibi dakikada alt kiiyi vurabilirdi. On araba on dakikada 500'den fazla yaralya neden olabilirdi. Herhangi bir manevra ile ban dertten kurtaramayar yerleik toplum askerlerinin iki seenei kalyordt geriye: Kap kurtulmak ya da teslim olmak. Her ikj durumda da sava araballar, zerlerinde hak iddiJ edebilecekleri ok sayda esiri sava ganimeti olara! ele geirebilirlerdi. > Bozkr ve uygar toplumlarnn arasna ilk giri -1 klarn, uzak mesafelerde ticaret yapan kiiler tara-f fmdan balatld sanlmaktadr. Giysi, ss eyas, ilenmi maden gtren tccarlar bunlarn karlnda barbarlardan, krkler, kalay ve kle alabiliyorlard. Kle ticaretinin nasl baladn hi kimse bilmiyor. Drt ayakl hayvanlar gtmeye alkn olan hayvan yetitiricilerine, kle ticareti ok doal gelmi olmal. Yetitiricilerin mevsimlik festivaller iin toplandklar alanlara, eer Lattimore'un dedii gibi tccarlar mallarn gtrp buralar 'fuar biimine sokmularsa', ilk kle pazarlar da bylece balam olabilir.(17) Eer hayvan yetitiricileri esirleri bozkrlarda satmak iin toparlayp gtrmesini biliyorlarsa, savamak iin dalardan aaya indikleri zaman esir almay, ynetmeyi, yendikleri dmanlar

zerinde kendilerine baladklar esirler araclyla otorite kurmay daha nceden biliyor olmalydlar. Kk gruplar halindeki saldrganlarn kendilerinden daha kalabalk olan toplumlar yalnz yenmekle kalmayp bir sre egemenlikleri altnda nasl 256 tuttuklarn bu ekilde aklayabiliriz. Sava arabas ncesinde Msr ve Mezopotamya'da klelik kavram vard ama ticaretinin sava araballarn ortaya kndan sonra artt sylenebilir. Kleliin Avrupa'ya yayln ise Anadolu'dan g eden Mikenler salamtr. Geri Mikenler sava arabalarn beraberlerinde getirmemilerdir, ama Ortadou'da savalarn en etkili silah olarak grld M 2. binlerin ortalarnda bu arac benimsemilerdir.(18) in'deki klelik ise Shang Hanedanl ile balamtr. Vedacln drt kitabndan biri olan Rig-Veda'ya gre, ndus Vadisini ele geiren sava araballarn getirdii klelik kavram daha sonraki kast sisteminin temelini oluturmutur. Sava arabalarnn ok ksa zamanda yaygnlamas bizleri artmamaldr. amzn nc Dnya lkelerini donatan hafif, kolay tanabilir, alclarn verdikleri her kurua dediini dndkleri yksek teknoloji rn silah sanayi ve pazarna benzer bir ekilde o dnemde de bir sava arabas endstrisi ve pazar kurulmu olmalyd. Bir kez gelitirildikten sonra, sava arabas teknolojisinin taklit edilmesi, hatta tanp satlmas bile herhalde ok kolay olmutu. Gelitirildikten sonra en fazla elli kilo arlnda olduu iin, sat ans bylesine yksek bir maln gerekli beceriye sahip ustalarn yaad her yerde retilmi olmas doaldr. ok kolayca pazarlanabilen bu pahal rnn gereinden fazla retilmesini engelleyen tek neden beceri ya da hammadde eksiklii deil, uygun atlarn kstl saysdr. Bilinen standartlarda at eitiminin balangc M 13 ve 12. yzyllardan kalma baz Mezopotamya yaztlarna dayanr ve tpk amzdakiler gibi o 257 devrin gen atlarnn pek kolay yola gelmedikleri hangi dilde olursa olsun rahata anlalabilmekte-dir.(19) Dil konusu, zafer kazanan ilk sava araballarn kimlikleri hakknda bir ipucu vermektedir. Arabistan l'nn yar verimli kuzey kylarndan gelip Msr' igal etmi olan Hiskoslar Sami dili kullanmlard. (20) Hammurabi'nin Mezopotamya tmpa-ratorluu'nu blp paralayan, Hurriler ile Kassiti-ler'in kulland dil tanmlanamad iin Asya dili' olarak adlandrlmaktadr. Hurriler ile bugnk Trkiye topraklarnda bir imparatorluk kurmu Hititler, Hint-Avrupa dili kullanyorlard. Hindistan' ele geiren Ariler'in dili de aynyd. in'deki Shang Hanedanl'n kurmu olan sava araballar da belki Kuzey ran'dan yola kmlard ya da belki iran'dan daha nce nemli bir merkez olan Altay blgesin-den.(21) Sava arabal toplumlarn kimliklerinin aka bi-linmemesinin nedeni, yaratmak yerine ykp yakmay tercih etmeleriydi. Kendi kltrleri iinden bir uygarlk gelitirmek yerine, yenildikleri dmanlarnn gelenek ve trenlerini benimseyerek gelimeye almlard. Her tarafta sava araballarn zulm ksa sreli olmutu. Indus uygarln yneten Ariler, halkn iinden balayan bir isyanla yklmayan tek sava arabal igalciler olmulard. Anadolu'daki Hititler ile Girit'teki Minos uygarlnn yklmasna neden olan ve belki de Homeros'un yazd Truva Sava yksnn esin kayna olan Mikenler'i, yine kuzey Yunanistan'dan gelen Frigyallar ve Dorlar M 1200 yllarnda yok etmilerdir. Bu olaylarn en nemlisi ise Mezopotamya'nn yerli halkmm Asuru-258 ballit komutasnda M 1365'te byk bir sava kazanp Murriler'den kurtulmas, eski krallklarn canlandrp Asurlar diye bildiimiz imparatorluu kurmasdr. Nini ve Nimrud kentlerinde ortaya kan sanat eserleri Asurlar'm sava arabalar kullanan bir kavim olduunu gstermektedir. Bylece krallar, soylular ve Yeni Kralln firavunlar da, atalarndan farkl olarak arabalar kullanmaya baladlar. Uygar dnyada krallarn deien rolleri ok nemlidir ve eski teokratik devletlerin zerinde savalarn uzun sreli etkilerinin bulunduunu belirtir. Eski ve Orta Krallk dnemlerinde Msrllar'a sava bile denemezdi. Hatta Sargon'un ordusu Asurlular'la kyasland zaman karmak, etkisiz bir topluluk olarak alglanabilir. Sava araballar Asurlar'a ve Msrl-lar'a savamann tekniini ve zelliklerini rettikleri iin, her iki devlet de kendi

blgelerinde byk bir imparatorluk haline geldi. Asurlar, doal savunma hatlar bulunmayan verimli topraklarna saldrlar dzenleyerek Mezopotamya uygarln tedirgin eden dmanlarna kar sava atlar ve snrlarn genileterek bugnk Arabistan, ran ve Trkiye'nin baz blmleriyle Suriye ile srail'in tmn lkelerine katp, kken asndan farkl kaynaklardan oluan ilk imparatorluu kurmu oldular. Grld gibi sava arabalarnn miras, sava amaya hazr lkelerin ortaya k oldu. Arabann kendisi ise savaa giden ordularn ekirdeini oluturuyordu. 259 SAVA ARABALARI VE ASURLAR M 8. yzylda gcnn doruundayken, Asur ordusunun sergiledii zellikler, daha sonra kurulan baka imparatorluklarn ordularna rnek olmu ve ilerinden bazlar zamanmza kadar gelmitir. En nemli zellik lojistik dzenlemeler idi: Yedek malzeme depolar, ulam katarlar ve destek birlikleri, Asurlar ilk gerek uzun mesafe ordusunu kurmulard. Merkezden/480 kilometre kadar uzaklaabi-yorlard ve onlarn bu hzlarna, iten yanmal motorlarn ortaya kna kadar eriilememitir. Yollan kaplama iine girimemilerdi nk son derece kuru olan iklimde bunun gerei yoktu ve yamur yanca ziftle kartrlmam olan kaplama malzemesi kayp gidiyordu. Arkeologlara eitli bilgiler veren kil tabletlere ivi yazsyla arazi tapularn kaydeden yazmanlar, tarlalar snrlayan krallk yollarndan sz ettikleri iin lkenin ok geni bir ulam ebekesine sahip olduunu biliyoruz. (22) Bu yollarda arabalarla gnde elli kilometre kadar ilerleyebiliyorlard ki bu, ada ordular iin bile iyi bir srat saylabilir. Merkezdeki ovadan uzaklap zellikle dman topraklarna girdike, yollarn kalitesi bozuluyordu ve askeri mhendisler tepelere doru ykselen yollar ve da geitlerini onarmak zorunda kalyorlard. Baz yerlerde su yollarndan da yararlanyorlard ama Dicle ve Frat nehirleri s kumsallar ve dzensiz mevsim taknlar nedeniyle kolayca geilecek gibi deildi. 7. yzyln balarnda Kral Sinahheriba, bugnk gney ran'da yaayan Elaml-lar'a kar sava amak iin Suriyeli gemi ustalarn Ninova'ya (Nineve) getirtip tekne yapmalarn iste-260 di. Akdeniz'de kullanlan trden tekneler istiyordu ve bu i Mezopotamya'nn nehir kylarnda tekne imal edenlere gre deildi. Gemiler yaplnca, Fenikeli denizciler, Dicle rma boyunca girebildikleri kadar ilerleyip, bunlar insan gcyle bir kanaldan geirdiler ve Basra Krfezi'ne alp Elam topraklarna gtrmek zere askerleri ve atlar ykledi-ler.(23) Sava gereleri, arabalar, atlar ve dier malzemelerin tm ekal masharti (hareketli glerin bulunduu saray) diye tanmlanan merkezi depolarda bulunduruluyordu. M 7. yzylda Kral Esarhaddon, Ninova'daki depoyu yle tanmlamt: "Benden nce gelen krallar"....sava iin gerekli dzenlemeleri yapmak, sava arabalarna ve atlara bakmak, sava gerelerini ve dmandan alnan ganimetleri saklamak iin yapmlard. Artk atlar eitmek ve araba talimleri yapmak iin ok kk geliyor.'(24) Savaa giden ordunun yanna ne kadar yiyecek ald bilinmiyor, belki de Asurlular dman topraklarnda bulacaklar ile beslenmeyi dnmlerdi. M 714'te kuzeydeki gl Urartu devletine sava aan II. Sar-gon'un ele geirilen bir kaleye 'msr, ya ve arap' gnderdii bilinirken, olu Sinahheriba 703'te gney Mezopotamya'daki Keldaniler ile savarken 'askerlerin bahelerdeki rnleri ve ovadaki hasatta topladklar tahllar yemelerini' istemiti. Dman topraklarna girince, yiyip iip, tayabilecekleri kadarn aldktan sonra geri kalanlar mahvetmek olaan bir davran haline gelmiti. Urartular'a kar at son savata Sargon, sulama sistemlerini bozmu, tahl ambarlarna girmi ve meyve aalarn kesmiti. Sargon'un fkesinin nedeni belki de sava koul261 larmn zorluu idi: Askerleri 'saysz dalar defalarca getiler ve isyan karacak hale geldiler. Ne onlarn yorgunluuna are bulabiliyor ne de susuzluklarn giderebiliyordum.' Zaaros sradalarnn kuzeyinde Van ve Urmiye gllerinin arasndaki engebeli arazide savayordu ve bu blge bugn bile dzenli birliklerin neredeyse adm atamayaca bir yer olarak bilinir. Urartu Sava'nda Sargon, 'stihkamcla-rma bakr (muhtemelen tun) kazmalar verdim ve dalarn dimdik tepelerini kire taym gibi yonttular ve gzel bir yol

atlar', diye not dmt. Ordu su yollarnda ilerlemekte daha baarlyd. Yzyllar nce srekli dert kayna olan Babil'in gney kesimlerine sava aan Asurnasirpal, 'Frat Nehri'ni Hari-di kentinden getik... benim yaptm sandallarla... Yollarda hep yanmda bulunan derilerden yaplma sandallar' demiti. Son zamanlara kadar Irak'ta kullanlmakta olan deri sandallar ya havayla iirilmi tek kii tayan koyun postlaryd ya da bu tip postlarla su yznde duran tahta platformlardan oluan kelek raflard. Ordu ayrca hala Dicle ve Frat nehirlerinin birbirine kart blgede yaayan Bataklk Araplar'nn kulland kamlardan yaplma sandallar da kullanm olabilir. Asurlular'dan kalma yar kabartmalar paralara ayrlm sava arabalarnn sandallarla su yollarnda tandn gstermektedir. Asur ordusunun dzeni, daha sonra kurulacak olan imparatorluklarn ordularnn ncs olacakt. Etnik ayrm yapmadan asker toplama ilemi ilk kez Asurlular'da grlmt. Daha sonra Osmanllar'n ve Stalin'in yapt gibi, lke iinde huzuru salamak iin ayrlklar evlerinden uzaklatrp baka blgelerde yaamaya zorlamak konusunda son derece ac-262 maz davranmlard ve ayn zamanda sadakatlerine gvendikleri sava esirlerini ve egemenlikleri altna aldklar yerlerin halkn da orduya katmakta saknca grmemilerdi. Dil ve ortak din, toplayc grevini gryordu. Asur klt iinde ilkel bir tek tanrl yayyorlard ve herkesin kolaylkla anlamasn salamak iin, resmi dile dier dillerden szcklerin dn alnmasna izin veriyorlard. Daha sonra Ro-mallar'da grlecei gibi orduya katlanlar yaylar, sapan trnden silahlarn da getiriyor ve ana sava gruba destek g oluturuyorlard. Asurlu ressamlarn yaptlarnda grdmz gibi belki bu insanlar kuatma mhendisleri olarak alyor, duvar-' larn temellerine saldryor, tuzak kazyor, kuatma i rampalar ina ediyor ve kuatma silahlar kullanyorlard. Kuatma konusunda en baarl olanlar Su-riyeliler'di. Kral Sinahheriba, eski Ahit 2 Krallar 18'de de anlatld gibi Kuds'te Hezekiel'i nasl kuattn yle anlatr: 'Benim ynetimime boyun . emedi. Gl duvarlarla evrili kentlerinden krk | sekizini ve saysz kyn kuatp ele geirdim. ahmerdanlar kullanmak iin rampalar yaptrdm, piyadelerle saldrdm, gedikler atrdm ve kuatma silahlar kullandm... Onu kafese kapatlm bir ku gibi bakenti Kuds'e hapsettim.' Sonulara katlanmamak iin Hezekiel teslim oldu ve hara verdi(25). Tm ilavelere karm Asur ordusunun temel gc sava arabalaryd. M 691'de Elamllar ile savaan Sinahheriba, saray tarihisine 'dman askerlerini oklar ve ciritlerle nasl altettiklerini yle anlattrr:' 263 ^ Elam kralnn bakomutan ile soylularn grtlaklarn koyun boazlar gibi kestim... koumlara alk olan atlarm nehre dalar gibi, akan kanlarnn iine daldlar; sava arabalarnn tekerlekleri kan ve amur iinde kald. Savalarnn cesetleri yaprak gibi dald ovaya... Korku savaa girdikleri anda srcleri len arabalarn atlar kendi balarna kalmlard; bir o yana, bir bu yana koturuyorlard... Keldaniler'in (ElamlFar'n mttefikleri) eyhlerine gelince, yaptm katliamdan panie kaplp eytanla karlam gibi oldular. adrlarn terk edip hayatlarn kurtarmak iin kaarlarken askerlerinin cesetlerini inediler. Korkudan arabalarnn iine pislediler(26). lesiye arplan bir savat bu, gereki ayrntlardan grld gibi. Belki de bunun nedeni Elam-llar'n, Sinahheriba'nn ordusunun Dicle Irma'na ve yazmann da belirttii gibi ime suyuna ulamasn engelleyecek yerde durmalaryd ve daha sonralar da tank olunaca gibi, bu arpma bir seenek deil bir gereklilikti. Sargon'un Urartular'la yapt son sava ise valyeliin izlerini tayordu: Kral Ru-sa, Asurlular'la arpmak iin meydan okuyan bir ileti gndermiti. Arabal savalar belki daha sonraki svariler gibi, kan atmalarn kendi aralarnda zlmesinin doru olacan anlamaya balamlard. Piyadeler ve dierleri arkalarnda toplanp, zafer kazanld takdirde ganimetleri ele geiriyorlar, kaybedildii takdirde sonularna katlanyorlard. Birbirini izleyen ilkbahar ve sonbahar dnemlerinde kaytlara 264 getiine gre CHOU devrindeki inli sava araballar da valyelik ruhundan paylarn almlard. M 638'de rakip devletler olan Ch'u ile Sung arasnda

yaplan savata, ordu sraya girmeden nce Sung Dk'nn sava bakan dmana saldrmak iin iki kez izin isterken gereke olarak 'onlar kalabalk biz ise ok azz' demi ama kabul edilmemiti. Sunglar yenilip Dk yaralannca, 'centilmenler ikinci kez yaralamazlar ya da kr sal birini esir almazlar... Belki de ben dm bir hanedanln deersiz bir kalntsym ama, ordusunu dzene sokmam olan dmana saldrmak iin sava davullarn aldrmam' diyerek dncelerini aklamt. inli arabal soylularn arasnda, kaak bir dmann arabas bozulduu zaman saldrmak (tersine, onarmasna yardm edilirdi), bir yneticiyi yaralamak, len bir yneticisinin yasn tutan topluma ya da ieride halk ayaklanmas km bir dman devlete sava amak valyelie aykr davranlar olarak kabul edilir-di.27 Arabal savalarn rnek davranlarndan birine, daha sonraki bir Sung savanda rastlanmt: Dkn olu bir anda kendini yay gerili bir savayla kar karya bulmutu ve sava okunu atp skalam ve tekrar yayn gererken dkn olu hala atmaya hazr olamamt; 'Eer bana bir ans vermezsen, sen alak bir adamsn' diye seslenmiti dkn olu. Rakibi bu ans vermi ve lmt.28 eitli dzenlemelere gerek gsteren, ampiyonlarn trensel karlamalar ya da dello treleriydi bunlar. Sava arabalaryla yaplan arpmalarda da dzenlemelere gidildii biliniyor. Urartular'n Asur-lular' savaa davet etmesiyle kalmad bu uygulama; 265 ilkbahar ve sonbahar dnemlerinde inliler habersiz saldrlar yapanlar tiksintiyle karladlar ve kendileri olaan koullar altnda belirlenmi yer ve tarihlerde savamak iin haberciler gnderdiler. Sava arabalarnn rahata dolaabilmeleri iin arazinin belirli bir sistemde sabanlarla srlmesini, ak ocaklarn ve kuyularn rtlmesini istediler. amzn savalarnda bile arpma alanlarnda baz dzenlemelerin yaplmas gereklidir ve iaretsiz mayn tarlalar yapmak gibi baz konular yasalarla yasaklanmtr. Eski devirlerde ise bir orduyu dierine yakn bir noktaya getirebilmek, bir ya da en fazla iki gn ayn yerde besleyebilmek gibi neredeyse almas olanaksz lojistik problemler vard ve bu ne- j denle nl savalarn temel silahlarn kullanacak- ! lan alann engellerini yok etmek son derece mantkl bir davran saylrd. M 331 ylnda Dicle Nehri yaknnda Gaugamela'da Byk iskender ile karlamadan nce Pers Kral Darius, alan yalnzca dzlemekle kalmam, sava arabalarnn rahata ilerleyebilmesi iin tane 'yol' atrmt. Danmanlar Byk iskender'e gece saldrsn nerdikleri zaman, kaybederse gzden deceini, kazanrsa, hakszlk ettiinin syleneceini belirterek kabul etmemiti. Byk iskender efsanevi at Boukephalos zerinde, Dareious'u yendii zaman, sava arabalarnn arpmaya katlmaya balamasnn zerinden 1500 yl gemi ve yava yava da eskimeye yz tutmulard. Yalnzca uygarln kylarnda kalan, rnein Roma saldrsna kar arabay kullanl olarak gren eski ingilizler tarafndan kullanm srdrlmekteydi. Bu kadar uzun bir sre gndemde kalm 266 olmasna karn sava arabalarnn temel kullanm amacnn ne olduu konusunda tarih uzmanlar tmyle birbirine zt fikirler ileri srmektedirler. Profesr Creel, in savalarnda 'stnlk noktasna hareketlilik' kazandran bir ara olarak kullanldn ne srp, profesrler Oppenheim, Wilson ve Gertrude Smith'in Msr'da komuta arabas ve Mezopotamya ve Yunanistan'da sava alanna ulama arac olarak kullanld konusundaki grlerini yinelemektedir. Buna karlk Profesr M.I., Finley, bu arabalarn sava alanna ulam iin adeta bir 'taksi' gibi kullanldna yalnzca Homeros'un yaptlarnda rastlandn ve lyada'daki kahramanlarn baka yntemlerle savatklarnn anlatldn ak-lamaktadr.29 Finley yanlyorsa, bu ok artc olur. Saray ressamlar her eyi daha grkemli gsterebilir, ama asla tablolarnda alayc olmazlar. valyelik fikri ve davranlarnn yeniden gndeme geldii dnemde kralienin kocasn zrh giymi olarak resmetmek Vik-torya devri insann gldrmeyebilirdi ama Hitler'i zerinde zrhla at srtnda gstermek samalk olurdu. 30 Firavunlar, Asur krallar ve Pers imparatorlar bir sava arabasnn zerinde bileik yay kullanrken resimlerinin yaplmasn hi de sama bulmazlard. Belki saray

ressamlar efendilerinin sava alanndaki grntlerini biraz abartmlard ama eer bu grkemli kiiler kendilerini sava arabas okusu olarak grmek istiyorlarsa, M 1700 yllarndan svarilerin yaklak bin yl kadar sonra ortaya kna dek geen sre iinde, bu aralarn sava kazanmann en etkili yntemlerden birini oluturduunu kabul etmemiz gerekir. 267 ii , ! ' Sava arabalarnn ilk ve en nemli avantaj arpma alannda ilerleme hzn birdenbire arttrmas ve ldrme alkanlna sahip olan savalarn uzun menzilli bileik yaylaryla baarya ulamalarn salamasdr. Bu avantajlarn zamanla deerini yitirmi olmas gerekir. Yeni silahlarla tanmak kar nlemlerin alnmasna yol aar: Sava arabalaryla saldrya urayanlar da ayn aralardan edindiler; dmanlarnn atlarna nian almaya baladlar; arabalarn geiini engelleyecek barikatlar kurdular; oklarn delmesini nleyen zrhlar kuandlar; arabalarn yryemeyecei bozuk arazilerde savamay yelediler. Ama her eye karn dman ordulardaki nl savalar bu arabalarn savaa katlmasn salayp arzuladklar gsterii yapabilmek iin ibirliine giritiler. Daha nce de grdmz gibi, savalarn trensel yn insanlarn kanma ilemitir ve ancak lesiye savalar dnda, ki savalarn hepsi byle deildir, geleneklere uygun bir biimde yaplmas iin aba gsterilmitir. Kuzey Filistin'de M 1469'da Firavun III. Tutmo-sis ile Hiskoslar'n ynetimi altnda birleen tm Msr dmanlarna kar yaplan Megiddo Sava, hakknda ayrntl bilgi bulunan ilk sava arabal arpma olarak tanmlanr ve her iki taraftan da neredeyse hi kan dklmeden sonulanmtr. Tarihini, yerini katlanlar ve seyrini yakndan izleyebildiimiz iin Megiddo tarihteki ilk sava olarak da kabul edilir. Tahta henz km olan Tutmosis, nehir krallm tehdit eden tm yabanclara kar saldrya geme stratejisi izleyer bir ordu toplam ve gnde on be, yirmi kilometre hzla Akdeniz kysnda yryp Gazze'ye varm ve Suriye snrndaki dalara ula-268 mt. Dmanlar, engebeli arazinin saldry engelleyeceine gvenmilerdi. Megiddo kentine giden da yolundan en zor aslann gemiti. Tutmosis ve kar kanlara dman daha kolay artabileceini anlatmt. Kente varmak gn srd ve son iki gn ancak iki arabann yan yana geebilecei genilikte bir yolu amaya abalayarak harcadlar. Akamst Megiddo'nun nndeki ovada kamp kurup ertesi sabah savaa hazrlandlar. Dman gleri de ne kmt ama Msr ordusunun neredeyse tm ovay kapladn ve firavunun tam orta yerde sava arabasnn iinden komuta ettiini grnce, moralleri bozulup kentin duvarlarnn gvencesine sndlar. Tutmosis arkalarndan kovalamalarn emretti ama askerler dmann terk ettii kamp yerini yamalamakla zaman yitirince, dman ordusu kentin^ iine kaacak zaman buldu. Kentin su kaynaklar yeterli olduundan, Msrllar'n dardan yardm gelmesini nlemek iin duvarlarn evresine tekrar bir duvar ina etmelerine karn Megiddo yedi ay kuatmaya dayand. Yalnz 83 dman ldrld ve 340 kii esir alnd. Kuatma altndaki krallar sonunda teslim oldular ve ocuklarn rehine olarak dar yollayp firavundan 'Yaamn Soluunu duymalarna izin vermesini' istediler.31 Savan en deerli ganimeti Msrllar'n yakalad 2041 tane att. O dnemde hala cins atlar dardan aldklar iin, elde ettikleri ganimet, sava arabalar iin nemli bir kazan olacakt. Megiddo Sava'nda her iki tarafn ka tane sava arabas kullanm olduu konusunda hibir bilgimiz yok. ki yz yl sonra 1294'te II. Ramses, gney Suriye'de Asi Nehri kysnda, Yeni Kralln, savalar Nil del269 tasndan mmkn olduunca uzakta amaya ynelik saldrganlk politikasna uygun olarak balatt ve Hitit ordusunu yendii Kade Sava'nda, ordusunun 5000 askeri ve elli sava arabas vard. Daha kalabalk olan Hitit ordusunda 2500 araba bulunduu sylenirse de biraz abartldn dnebiliriz, nk saldr alannn en az 8 kilometre olmas gerekir.52 arabay grntleyen Msr yar

kabartmalar ise katlan araba saysnn epey fazla olduunu belirtmek-tedir.32 i Hititler'in bileik yay kullanp kullanmadklar bilinmiyor. Sava arabalarnn ekipleri daima mzrak atarken gsterilmitir ve belki de bu nedenle Kade Sava'nda Msrllar olas bir yenilgiden syrlabil-milerdir. stelik Megiddo ve Kade savalarnda arabalarn kullanm M 8. yzylda Asur Imparatorluu'nun gcnn doruunda olduu kadar gelimemiti. Silah sistemlerinin yerletirilmesi ok zaman alr ve ne kadar karmak olursa oturtulmas o kadar uzun srer. Sava arabas sistemi ise yalnzca bir arabayla kalmayp, bileik yay, at ve dier gerelere de gereksinim gsterdii iin olduka karmak bir sistem saylabilir ve arabal krallarn hkm srd lkeler iin yabanc bir aratr. Msrllar'n ve Hititler'in beceriksiz srcler olmas bizleri artmamaldr. Arabalarn grevlerini tam anlamyla yapmalar iin Asurlular tarafndan gelitirilmi olmalar gerekmitir. Yine de Sargon ve Sinahheriba'nn yazmanlarna baklrsa rktc bir silah olarak ortaya kyorlard ve iyi eitilmi atlarn ardndan tozu dumana katarak dmana doru saldrrken, okular da arabann platformundan ok yamuruna balyorlard. Srcler birbirlerine destek ve-270 rerek hareket etmeyi rendikleri iin grup halinde dmann zerine doru gittikleri zaman, gnmzde zrhl aralarn arpmasna benzer sahneler ortaya kyordu. Kar tarafa en fazla zarar verebilen baarya ulam saylyordu ve arabalarn yollarna kacak kadar anssz ya da aptal olan piyadeler ise rzgarla datlan yapraklara benziyorlard. SAVA ATI Sava arabalar, bal olduu sistemin tek bir unsuru olan atlar yznden, en etkili olduklar dnemde nemlerini yitirdiler. Asurlular'm, imparatorluklarnn yklmasna yol aan bu devrimi hazrlam olduklar ileri srlmtr. 2. bin yldan beri uygar dnyada at binilmekteydi. M 1350 yllarna ait Msr yar kabartmalarnda at binenler grlmektedir ve 12. yzyldan kalma kabartmalarn bir tanesinde Kade Sava'na katlm bir atl aka grlmektedir.33 Yine de bu atl askerler svari saylmazd. Eyersiz, zengisiz biniyorlar ve at kolayca ynetemeyecekleri bir biimde arkaya doru oturuyorlard. Atlarn henz o devirde srtnn ortasnda insan tayacak gce kavumadklarn bylelikle renmi oluyoruz. M 8. yzylda ise seme ve slah yoluyla elde edilen cins atlara Asurlular arlklarn omuzlarna vererek biniyor, hayvanlarla gerekli iletiimi kurabildikleri iin hareket halindeyken ok atabiliyorlard. Belki binicilik yeterince gelimemiti ama biniciler her an dizginlerini brakabiliyorlard. Bir Asur yar kabartmas ikierli gruplar halinde alan atllar gstermektedir. Biri bileik yayn gererken ikincisi her iki atm dizginleri271 II ni tutmaktadr. William McNeill'e gre arabasz araba kullanmaktr bu yntemin ad.34 Binicilik bozkrlarda herhalde uygar lkelerden ok daha nce balamt ve Asurlular'da gelien at srtnda ok atma sanat bozkr snrndan dar tanca, binicilikte usta olanlar tarafndan derhal benimsenmiti. II. Sargon'un dnemi gibi ge tarihlerde bile, bozkrlarda yakalanp eitilen gen taylarn Asurlular'a satldn biliyoruz; at srtnda ok atmann da bu devirde bozkrlara yaylm olmas olas-dr.35 Asur mparatorluu'nun k nedeni M 7. yzyln sonunda, ilk k noktalar Orta Asya'nn dousundaki Altay Dalar olduu sanlan ran kkenli atl kavimlerden skitler'in saldrdr. skitler, M 690 ylnda Anadolu'yu kasp kavurmu olan baka bir ran kkenli atl kavim olan Kimmerler'in ardndan ortaya kmlard. Bu arada Asurlular snrlarda zorlanmaya balamlard. Kuzeyde Filistin topraklarnda yaayanlar, gneyde bir derebeylik lkesi olduu iddia edilen Babiller ve douda ran kkenli Medler srekli bask yapyorlard ve eer Asurlular daha nceki problemlerini halletmi olsalar da yine de dayanabilirlerdi. Ne var ki M 612 ylnda skitler, Medler ve Babiller birleip byk Ni-nova kentini kuattlar ve ele geirmeyi baardlar. ki yl sonra

Msr'dan gelen yardma karn son Asur kral, Harran'da skit ve Babil ordusuna yenildi ve 605'te Asur'un gc tmyle Babil'in eline geti. Babil'in elindeki g ksa bir sre sonra, uygarln beiindeki sonuncu byk imparatorluk olan Persler'in eline geti. Ama Persler'in gc ileri aske-272 ri tekniklere dayanmyordu. Paral piyadeleri askere almalarna, soylular svari birliklerine katlmaya ikna etmelerine karn Pers imparatorlar yine de savaa arabayla gitmeyi yeliyorlard ve mparator Da-rius, gelimi askeri olanaklarla karsna kan dmanlarna yenilmiti. mparatorluu Byk skender'in soyundan gelenlerin ynetimine geti ve yz yldan biraz fazla bir sre skender'in gelitirmi olduu askeri tekniklerin zayflam biimleriyle ynetildi. Atl kavimler, uygarlklarn kendi saldrlarna dayanamadklarn bir kez rendikten sonra bozkrlar, Himalayalar'la Kafkasya dalarna kadar yerleik lkelerden ayran 2400 kilometrelik snr boyunca ne sava arabalar ne de skender'in Avrupa'dan getirdii askeri taktikler ie yaramyordu. M 7. yzyln sonunda Mezopotamya'ya saldrm olan skitler, Ortadou, Hindistan, in ve Avru-pa'daki uygarlklarn snrlarnda 2000 yl kadar srecek olan baskn, yakp ykma, kle alma, ldrme ve topraklara sahip kma olaylarnn adeta haberci-siydiler. Uygarln snrlarna aralksz srdrlen saldrlarn merkezde de baz deiikliklere neden olduu ve bylece bozkr gerlerinin askeri tarihin en nemli ve en zararl askeri glerinden biri olarak tannmalarna yol at bilinmektedir. skitler ilk rktc saldrlarn yapmadan birka kuak ncesine kadar Volga kylarnda insanlarn yetitirdii ve yedii ufak tefek, sert tyl midilliler, bozkr gerlerinin uygarlklara verdii byk zararlarn masum tayclar haline gelmilerdi. 273 BOZKIRIN ATLI KAVMLER Bozkr nedir: Ilman iklim kuaklarnda yerlemi olanlar iin bozkr, Kuzey Buz Denizi'nden gneyde Himalayalar'a, douda in nehirlerinin sulad vadilere, batda ise Karpat Dalar'yla Pripet bataklklarna kadar uzanan usuz bucaksz bo arazidir. Uygar insann beynindeki haritaya gre, burada dalar, nehirler, gller, ormanlar yoktur, ok az bitki bulunur, iklim farkllklarna pek rastlanmaz; bilinir bir yolcusu olmayan susuz bir okyanustur adeta. Bu izlenim olduka hataldr. Gnmzde bozkrn bat tarafndan milyonlarca insann yaad Rusya ve Ukrayna kentleri vardr: Bat bozkrlarnn Volga, Don, Donets ve Dinyeper gibi byk nehirlerinin vadileri kalabalklamaya balamadan nce, buraya gelmeye cesaret etmi olan gezginler, iklim ve topografyann eitli belirgin blgeler yarattn grmlerdi. Corafyaclar genelde byk blgeyi kabul ederler: Kuzey Pasifik'ten Atlas Okyanu-su'ndaki Kuzey Burnu'na dek uzanan ve tayga adyla bilinen orman blgesi; douda in Seddi'nden batda ran'n tuzlu bataklklarna kadar uzayp giden geni ller; her iki blgenin arasnda kalan gerek bozkrlar. Tayga yaamaya uygun bir yer deildir, iklim koullar ok serttir. Yakutsk evresinde topran, 150 metre derinliine kadar srekli buz tuttuu saptanmtr. Yaylann sularn Kuzey Buz Denizi'ne tayan Obi, Yenisey, Lena ve Amur nehirlerinin kylarnda yaayan balk ve avclar ekingen orman adamlardr. lerinden yalnzca Amur nehri civarnda ve dou Sibirya'da yaayan Tunguzlar tarih kayt-274 larma gemitir ve bunun en nemli nedeni MS 17. yzylda in tahtn ele geiren Manular'm soyundan olmalardr. l kuanda ise, nehirlerin hibiri denize ulamyor veya kumlarn iinde yitiyor ya da tuzlu bataklklara akyor. Gobi l 2000 kilometre uzanan kum, kaya ve akldan olumu sevimsiz bir yalnzlk sunuyor. Yaygn inana gre burada yalnzca eytanlar yayor ve onlarn gkgrl-tsn andran haykrlar olduu sylenen grltler, herhalde gl rzgarlarn etkisiyle yer deitiren kumullardan kaynaklanyor. Bitki olarak yalnzca bodur allar ve otsu sazlar var. Kn ve ilkbaharda buzlu kum frtnalar grlyor. ok az yamur yayor ama ksa bir saanaktan sonra l tabannda yeil bitkiler ortaya kveriyor. Gobi l'nden daha kk olan Taklamakan'da yaz aylarnda boucu toz frtnalar estii iin yalnzca kn yolculuk yaplabiliyor. ran'daki Kevir l 1280 kilometre eninde ve kumdan ok tuzlu bataklklar var, sk sk vahalara rastlanyor.

William McNeill'in kuramna gre Hint-Avrupa kkenli sava araballar in'e doru giderken bu vahalardan yararlanmlard. Gerek bozkr kua ise 4800 kilometre uzunluunda, ortalama 800 kilometre geniliindedir. Kuzeyinde kutup blgesi, gneyinde ller ve dalar, dousunda in'in nehir vadileri ve batsnda ise Ortadou ve Avrupa'nn bereketli topraklarna ulaan 275 yollarla evrilidir. Dalarn arasndaki aasz blge yaygn sulama yntemleri kullanlmadka tarma uygun deildir ama byk ve kk ba hayvanlarn yetitirilmesi iin zellikle Altay Dala-r'nn yamalarndaki otlaklar son derece verimlidir. Bitki rts eitli otlardan olumakta. Topran yzeyi akldan, tuza ve kumlu karmlara kadar deimekte. Yksek yerlerde k mevsiminde olaanst souk iklim koullarna (Altay Dalar'nda ylda 200 gn donma derecesinin altna dyor s) nem bulunma iin dayanmak zor deil ve blgelerde bulunan obanlarn ok ileri yalara kadar yaadklar gzleniyor.36 Corafyaclar Himalayalar'dan ykselen Pamir yaylasnn dou ve batsnda kalan blgeleri yksek ve alak bozkrlar olarak ayrmaktadrlar. Ykselti doudan batya doru alald iin otlaklarn kalitesi de ayn ynde zenginlemekte ve Avrupa ile Ortadou'ya g zendirmektedir. Tarihte ise tam ters ynde, Altay Dalan'nn gneyindeki Dzungarian bozkrlar in ovalarna doru doal bir yol oluturduu iin, gler yaanmtr. Bu yol, batya alan Kafkas Dalan'nn her iki ucundaki geitlerden, Hazar ve Aral gllerinin arasndaki dzlkten ve Karadeniz'in kuzeyinden Edirne zerinden geen yoldan ok daha kolayca alabilmektedir. stelik batya giden yollarn tm daha dar olduundan savunmak ok daha kolaydr. Tandmz ilk bozkr insan olan skitler herhal276 de Altay blgesinden kmlar ve batya doru alalan bozkr izleyip Asur lkesine saldrmlard. Daha sonra ortaya kan Trkler'in ise Altaylar'dan geldikleri kesindir. Kazak, zbek, Uygur ve Krgz-lar'm da aralarnda bulunduu eitli gruplarn konutuu ve Orta Asya'nn en yaygn dili olarak bilinen bir dili kullanyorlard Trkler. MS 5. yzylda Roma nlerine kadar gelen Hunlar da Trk dili grubuna bal bir dil kullanyorlard. ok az bozkr kavmi tarafndan kullanlan Moolca ise Baykal G-l'nn kuzeyi ile Altaylar'n dousundaki ormanlk blgede ortaya kmt. Tunguzlar'dan gelen Manu dili ise doru Sibirya'dan kaynaklanyordu. lk sava arabalar gibi bu atllarn ilk ortaya kanlar Hint-Avrupa kkenliydi ve imdi Farsa diye bilinen dili konuuyorlard. imdi unutulmu ama zamannda baz sava gruplar tarafndan kullanlan diller arasnda Sogdca, Tokarca ve Romallar'n Sarmatlar diye tand insanlarn kulland Sarmata vard.37 Atl gerleri bozkrlardan darya eken acaba neydi? Sosyal antropologlarn dier toplumlarda inceledii sava davranlarnn gerlerde grlmediini biliyoruz, 'ilkel savalar' olmadklar kesindir, ilk bandan beri kazanmak iin savamlardr ve bu nedenle akrabalk kavgalar ya da trensel nitelikli savalar gibi kavramlar bu duruma uymamaktadr. Arazi yznden sava km olmas da inanlr gibi deildir nk gerler hi kukusuz belirli otlaklarla bal olduklar halde birbirlerinin hakkna saldr-mazlard. Gerliin en belirgin zelliklerinden biri ise kabile yapsnn kesin snrlar olmay, reislik mevkiinin sk sk deimesi ve hi beklenmedik dalmalarn ve birlemelerin grlmesidir. William 277 McNeil, bozkrda yaamn ani iklim deiiklikleri ile kesintiye uradn iddia etmektedir. Ilman, nemli mevsimler verimli otlaklar glendirip insanlarn ve hayvanlarn yaam koullarn ykseltirken bunlar izleyen kt artlar srlerin ve insanlarn geim derdine dmesine neden olmaktadr. Komular da ayn problemleri yaadklar ve aknlara rahata kar koyduklar iin bozkr snrlar iinde gn anlam olmazd. En mantkl kurtulu yolu, ilenmi topraklarn yeterli yiyecek salad daha lman iklim kuaklarna g etmekti.38

Bu aklamadaki en belirgin hata, McNeill'in de fark ettii gibi gerlerin zaman iinde iyi ve kt koullarn birbirini kovaladn renmesi, at binmeyi baardktan sonra lman iklim blgelerine g edip bozkrlar bolua terk etmesi gerekirken bunu yapmam olmalardr, ilerinden bazlar zellikle Moollar ve Trkler, bozkrlarda ektikleri ktlk dnemlerinden kurtulmak iin lman iklim kuaklarna yaylmlar ve yerleik toplumlar yenip byk imparatorluklar kurmulardr. Yine de zayf bir ynleri vard: Gerlii seviyorlard ve sabanna, kzne bal yorgun iftilerin yaam ekici gelmiyordu. Yerleik toplum dzenini ve ayn zamanda gerliin adrl kamplarn, avclk olanaklarn ve mevsimlere bal olarak yer deitirme gibi zgrlklerini de birlikte istiyorlard. Gerlik geleneklerinin sregelii en kolay Osmanl sultanlarnn Topkap Saray'nda grlebilmektedir. 19. yzyln bana dek Tuna Nehri'nden Hint Okyanusu'na kadar uzanan bir imparatorluu yneten sultanlar tpk bozkrlarda yaptklar gibi saray bahesine kurulan adrlarda hallarn zerine 278 yerletirilen yastklarda oturup atllara zg bol pantolonlar ve kaftanlar giyiyorlar, ok klflarn, ba parmak yzklerini yanlarndan ayrmyorlard. Dou Roma tmparatorluu'nun bakentinde kurulmu olan Topkap Saray, ger kampndan farkl deildi. Sultann nnde at eitimi yaplrken, ahrlar kapnn hemen dna yerletirilmiti. Ger savalarnn nedeni olarak ne srlen baka bir iddia da uygar lkede yaayanlar ticarete zorlamakt. Bozkr insanlar ticareti ok nceden renmilerdi ve atlar, kleler gibi profesyonel tccarlarn almak iin peinde kotuklar mallara sahiptiler. MS 5. yzylda Hunlar'm bar kabul etmek iin Romallar'dan istedikleri koullardan biri 'eski gnlerde olduu gibi' Tuna zerindeki pazarn tekrar almasyd.39 in'i Ortadou'ya balayan ve M 2. yzylda alan pek Yolu zerindeki trafiin bin yl devam etmesi gerlerin yurtlarndan geen mallar yamalamak yerine ticareti zendirmenin daha mantkl olduunu renmi olduklarn gstermektedir. Yine de ara sra blgesel hrs ve alk, ticaret mantn yeniyor ve trafiin ak durduruluyordu. Ayrca sunulan ve talep edilen mal arasndaki denge bozulunca zorlamaya giren ticaretin pek kolaylkla yrmeyecei de bilinmektedir. Bozkrlarda retilenler uygar dnyann isteklerini karlamaya yetmeyince, askeri nlemlerle kendi kendini yeterli bir hale gelmeye alyordu. 19. yzylda ngilizler, in'e, istenmeyen afyonu hile ve zorlama ile sokmaya alnca ayn durumla karlamlard. Satmak zorunda olduklar mal isteksiz alcya silah zoruyla vermeye kalkarak politik iradelerini de onlara kabul ettirmiler ve bylece ismen deilse bile iin znde 279 emperyalist olmulard. Ne var ki bylesine karmak bir aldatmaca erken atllar dnemi insan iin eriilmeyecek kadar ileri saylr. HUNLAR Haklarnda ayrntl bilgi sahibi olduumuz ilk bozkr gerleri MS 5. yzylda Roma tmparatorlu-u'nu igal etmi olan Hunlar'dr. Trk dili grubuna bal bir dil kullandklar sanlan Hunlar'm yazlar yoktu ve doaya tapnma biiminde basit bir dine balydlar. Kuzey ormanlarndan Kuzey Amerika'ya g etmi olan insanlarn yapt gibi, tanr ile kullar arasnda araclk eden samanlar kullandklar varsaylmakta ve koyunlarn krek kemikleri arasndaki ekillere bakarak gelecei tahmin ettikleri ise kesin olarak bilinmektedir. Gelecei tahmin etmek Hun-lar iin nemli bir konuydu ve eski pagan ayinlerini yapan son Romal general olarak bilinen Litorius, 439'daki Toulouse Sava'ndan nce belki de komutasndaki paral Hun askerlerinin varlndan dolay, gelecee ait tahminler yaptrmt.40 Hunlar'm toplumsal yaps ok basitti: Soyluluk ilkelerini kabul etmilerdi, Attila soylu olmakla vnrd, belirli sayda kleleri vard ama baka bir snflandrmay kabul etmezlerdi. Kle ticareti yapyorlard. zellikle bir arpma kazandklar zaman ok sayda esir ve kle satyorlard ve bu satlar iin aileleri gaddarca paralamalar 5. yzyldaki inli yazarlar akna evirmiti.41 Kle ticaretinin at ve krkten daha karl olduu gerekti ve Roma mparatorluu'nun snrlarna yerleince ellerindeki asker ve sivil esirlere karlk olarak 280

aldklar altnlarla epey zenginlemilerdi. Daha sonraki imparatorlardan ise aka dvet istemilerdi ve MS 440-50 yllar arasnda dou blgelerinde yaayanlar bar satm alabilmek iin yaklak alt ton altn vermek zorunda kalmlard.42 Bu gibi al veriler, bozkr insanlarnn 'iklim koullarndan kurtulmak' ya da 'ticareti glendirmek' gibi ileri srlen g nedenlerine glge drmektedir. Gerek aslnda daha basittir: Fiziksel adan gl, mantksal olarak^ge hazr, kltrel bakmdan kan aktmaktan ekinmeyenjcabilelerinin dnda kalanlarn zgrlklerini kstlamak ya da canlarn almak konusunda dinsel yasaklar bulunmayan gerler savan insan zengin ettiini renmilerdi. Zaferle sonulanan savalarn getirdiklerini koruyup korumayacaklar ise blaka bir konudur. Gerlerin, yerleik toplumlarn arasnda ilerlemelerine doa baz snrlar koymu gibidir. Sulama yntemiyle tarm yaplan alanlar, gerler hayvanlar iin otlak olarak kullanmaya balaynca sistem altst olduu iin ne insanlar ne de hayvanlar besleyemeyecek hale geliyordu. ift srenler uzaklanca tarlalar, eer ormandan temizlenerek elde edilmise tekrar aalanmaya balyordu. (13. yzylda Trkler'in geliinden sonra Mezopotamya'da bu deiiklikler felaketlere yol at)43 Bu nedenle gerlerin yaylmas tarm ve bozkr snrlar arasnda tutulmalyd ama bu blgeler ancak ok az sayda insann yaamasna yeterliydi. Uzakdou'da fetihler yapan gerlerin ynetici snfndan olanlar bile inlileme yolundaydlar. Batda ise dinler ve uygarlk gelenekleri iki toplumun arasnda daha byk farkllklar yaratt iin snr blgeleri savalarn ara vermeden srd 281 alanlar haline geldi ve topra ilemek ancak silah zoruyla mmkn oldu. Attila'nn Hunlar iin Galya'nn ekilmi tarlalar ve Po ovasnn baheleri herhalde ok artc olmutu. Yeterinden fazla yiyecek bulmulard ama altklar cins deildi ve talan edildikten sonra tekrar yetimiyordu. Bir tek mevsim sresince otlar bile budaylarn ya da fasulyelerin yerini alamyordu. Attila'nn aileleri, vagonlarla getirdii sylenmektedir ama koyunlarn ve tlarnn byk bir ksmn da tam olmas olanakszdr; Tuna vadisinde brakm olmas akla yakndr. Belki de italya yarmadas savunmasz bir biimde nnde yatarken 452'de anlalmaz bir biimde buradan ayrlmas geride braktklarnn zlemidir. Bu koullar altnda otlak blgelere dnmesi mantksal bir karardr. Roma mpara-torluu'nu sarsan onun geri dn deil, ilk ilerleyii ve daha nce dou Avrupa'ya ilk ayak bastklar zaman Tuna snrndaki Germen kavimlerinin toplu aknlarna neden oluudur. Bozkrlardan yola kan Hunlar'n saldrlarnn sonular, atl kavimlerin sava yoluna koyulduklar zaman ne denli zarar verdiklerini gzler nne sermektedir. Eer Hunlar, MS 2. yzylda in'e saldran Hi-ungnular'n soyundan geliyorlarsa (Iskitler'den kalma bir tek kanta dayanmaktadr bu iddia), M 1. yzyl ile Volga ve Don nehirleri arasndaki Tanais Nehri'ndeki savata Iran kkenli Alanlar' yendikleri MS 371 ylna dek haklarnda hibir ey duyulmamtr. Bu savata yenilen Alanlar'n bir ksm Hun-lar'a katlm, dierleri Roma snrlarna ulap paral svari olarak grev yapmlard.44 376'dan Hunlar, Volga'dan yola kp, Dinyeper Nehri ile Tuna \ 282 zerindeki Roma snr arasnda kalan Got topraklarn igal etmilerdi. En az yz yldr Roma Inpara-torluu'nun snrlarna bask yapan Germen kabilelerinin en saldrgan Gotlar'd. Gotlar tarafmdan balatlan skntlar Romal-lar'n Almanya ile an snr boyunca alevlendi ve gen imparator Gratian, Almanlar' Rhine Nehri zerinde durdurmaya alrken, doudaki imparator Valens, toplayabildii en\gl ordu ile dou Yunanistan' yamalamakta olan Gotlar' engellemek iin yola kt. 9 Austos 378'de Gotlar'm Adrianop-le (Edirne) yaknndaki tahkim edilmi kampna s ulat ve karmak arpma s/asnda yaralanp, ar-I pmay izleyen katliamda ld/irld. Persler'le yap-|lan savata Julianus'un lmnden (363) ok ksa i bir sre sonra bir imparatoru daha savata yitirmek Romallar iin ok ar bir darbe oldu. Edirne Sava-'nn geri dndrlemeyen sonular ise uradklar maddi ve manevi kayplar deil, Vizigotlar'm (Bat Gotlar) etkisiyle Roma ordusunun biraz daha bar-barlatrlmasyd. Tuna'nn gneyinde imparatorluk snrlar iinde silahlar ile birlikte yerlemelerine (382) izin

verilen Vizigotlar bar srdrmeye sz verdikleri gibi imparatorun emrinde arpmaya da sz vermilerdi. 'Vizigotlar'm yerletirilmesi, sregelen alkanlklar tersine evirmiti.'45 Kendilerinden nceki Asurlular'n yapt gibi Romallar da barbarlar kk gruplar halinde uzman olduklar konularda yardm etmeleri iin orduya katmlard, imparatorluk zerindeki basklar arttka barbar askerlerin says da oald. Edirne'de belki de 20.000 'Romal' Got vard, svari blnde baz Hunlar paral asker 283 olarak grev yapyordu, dier atl kavimlerin insanlar da orduya katlmt ama o tarihe kadar liderlik hep Romallar'n elinde kalmt. Bunu salamak iin ya imparatorluk grevlilerini general olarak atyorlar ya da barbarlar drt gzle bekledikleri daha yksek maal rtbelere ykseltiyorlard. Yeni dou imparatoru Teodosius'un Gotlar' snrlarn iine yerletirmesi bu dengeleri bozdu. Barbar ordular zerklik kazandlar ve dardan gelen barbar basklar artp lkenin iinde liderlik krizlerine yol anca, barbar reisleri arlklarn onlardan yana kullanp, ekonomik ve askeri felaketlere neden oldular. Geri Theodosius, imparatorluu bir tek taht altnda birletirmeyi baarmt ama bar srdrme abalan arasnda daha fazla Got'un lkeye girmesine neden olmutu. lmnden sora 395 ylnda Ala-rik komutasndaki Vizigotlar, batdaki imparatorluktan geriye kalanlara onarlmas olanaksz zararlar verdiler 401 ylnda Yunanistan'daki karargahndan yola kan Alarik, Alpler'i geip talya'y istila etti ve son nl Roma generali Stilicho'nun kontrol altna alabilmek iin yl abalad bir soyguna giriti. Sonunda Stilicho'nun ordusu ylesine klmt ki, bundan sonra karlarna kacak nemli bir tehdide kar duracak gc kalmamt. 405 ylnda ise Vandallar, Burgonlar, Sevler ve Gotlar'dan oluan, o tarihe kadar grlen en kalabalk barbar Agermen ordusu Radagais'in komutasnda Tuna Nehri'ni geip, Alpler'i at ve k geirmek iin Po ovasna indi. Ormanlk Avrupa'ya dayanan bozkr otlaklarnn snr olan Dacia'ya yerleik Hunlar kuzeye doru ilerlemeye balaynca, kuzey Almanya'ya yerleik Germen kavimleri g etmek zorunda kalmt. Sti-284 licho en sonunda Radagais'in adamlarn Floransa yaknlarnda kstrd ve ala mahkum edip teslim olmalarn saladktan sonra geri kalanlar tekrar Alpler'i geip gndy Almanya'ya dnmeye zorlad. Bu sava izleyen birka yl boyunca kabileler teker teker Rhine Nehrini geip Galya blgesinin barbarlamaya balamasna neden oldular. Roma'nn geriye kalasJbat blgelerinde ynetimi sratle yitirmesinde Alanken rol bykt. 410 ylnda Roma'y ele geirdi ve Afrika'ya gitmek zere gneye doru yola kt ama gemilere ulaamadan ld. Bu arada 409 ylnda ksa bir sre iin Yunanistan' istila etmi olan Hunlar, Dou Roma mparatorluu iin bir tehdit unsuru oldular. Ne var ki Hunlar'n bazlar kar tarafa gemek iin ikna edildiler ve 'son Romal' Aetius'un gereksindii paral askerler ordusunu oluturdular. Bylece Aetius 5. yzyln ikinci yarsnda imparatorluk ynetimini elinde tuttu.46 424 ylndan itibaren Galya'da savamaya balayarak Germen istilaclar engellemeyi baard ama bu arada spanya ve Afrika'da Vandal saldrlar yznden Roma mparatorluu tmyle yklmak zereydi. 433-50 yllar arasnda Aetius neredeyse hi ara vermeden Galya'da arpt. 450 ylnda baka bir tehditle karlat. Macaristan Hunlar yirmi yldr Dou Roma mparatorlu-u'nun snrlarnda bamsz bir g gibi hareket ediyorlard; imparatordan hara aldklar halde lkesini talan etmeyi srdryorlar ve Germen yneticilerle kendi karlar iin iliki kuruyorlard. 441'de kraln yeeni Attila'nn komutasnda tekrar Yunanistan'a girdiler ve Attila 447 ylnda stanbul surlarnn altnda boy gsterdi. 450'de ise ynn Gal285 ya'ya evirip bir yl sonra Orleans kentini kuatt. Kuatma taktiklerini Hunlar henz gelitirememilerdi ve Attila kentin duvarlar dibinde beklerken, Aetius zekice bir diplomasi ile Franklar, Vizigotlar, Burgonlar ve Alanlar'dan oluan bir ordu toplayp, Troyes ile Chalons arasndaki geni Champagne ovasnda onu savaa katlmaya zorlad.

451 Haziran'nda yer alan Chalons Sava 'tarihin nihai savalarndan biri' olarak bilinmektedir. Her iki tarafta da'Germenler ve atl kavimler vard ve sonunda Aetius'un yanndaki Alanlar, Attila'nn Hun-lar'n meydan savanda durdurmay baard. Aetius'un, bu yenilgiden sonra kendi ordusunu arkadan saracan dnen Attila, arabalarla evrilmi kamp yerine snd ve Hunlu okularn balatt ok yamurunun korumas altnda Rhine blgesine kadar kamay baard. Ertesi yl talya'ya doru yola knca Po ovasnda yaayanlar sonradan Venedik kentini oluturacak olan adalara snd. Yaygn sylentilere gre Papa I. Leo kamp yerini ziyarete gelip onu Roma'ya saldrmaktan caydrmaya abalad. Attila daha gneye gitmek yerine nemli esirlerini ok yksek fidyeler karlnda serbest brakp geri dnd, iki yl iinde 'Tanr'nm laneti' ld ve Hun mparatorluu ykld. Attila'nn talya'dan ayrlmasnn nedenlerini aklayan ayrntl bilgiler vardr. Blgede ktlk ba gstermiti, orduda salgn hastalk vard ve Dou Romallar Macaristan'da savamak zere Tuna'y gemilerdi. Yine de bu nedenler Attila'nn lmnden sonra Hun mparatorluumun niin ayakta kalmadn ya da iki olunun lmnden sonra tmyle tarih kaytlarndan niin silindiklerini aklamaya 286 yetmiyor. Heri srlen iddialardan birine gre, Roma mparatorluu'nun snrlar erevesinde kaldklar sre iinde bozkr alkanlklarn yitirip Germen biimi savamaya baladlar ve onlarn arasna girip kaybolup gittiler.47 Hunlar konusundaki tm ayrntlar dikkatle inceleyen Maenchen-Helfen bu iddiay kabul etmemektedir.: Attila'nn atllar 380'li yllarda Vardar ovasndan Yunanistan'a giren oku-lardan^hi farkl deildiler.' Baka bir aklama ise Macar o>asmn, Hunlar'n atlarn beslemek iin yeterli olmaykhr. Atl savalarn gerekten de ok geni alanlara gereksinimi vard. 13. yzylda Orta Asya'y gezen Marco Polo, tek bir binicinin on sekiz at bulundurduunu yakmt. Macar ovasnda yaplan hesaplamalara gre ancak 150.000 at otlayabile-cei iin, her biniciye onar at diye dnlse bile, bu say Attila'nn ordusu iin yeterli deildir. Ilman iklim koullarnn, otlaklar daha bereketli hale getirmi olmas bu hesaplamalarda gz nne alnmamt. 1914'te Macaristan'da birer ata sahip 29.000 svari vard ve atlar Attila'nnkilerden daha byk olmalarna karn, otla birlikte tahl da yiyorlard ama yine de bu gibi farklar gereksinimlerin onda bire inmesini aklamaya yetmez.48 Ovada kaldklar yetmi yl boyunca Hunlar'n atlar herhalde karnlarn doyurmulard ve 450'de batya doru yola karken Attila at eksiklii ekmemiti.Buna karlk savaa gtrd atlarn byk bir ksmnn lmne koturulmu olmas ve ok iyi ileyen iletiim alar olmad iin yedeklerin ulatrlamamas olasdr. Eer atlar dzenli olarak dinlenmeye ve otlamaya braklmazlarsa svari saldrlarnda lenlerin says epey kabark olur. 1899-1902 yllar arasnda ya287 plan Boer Sava'nda, bulunduklar blge iklim ve yiyecek koullar asndan mkemmel olmasna karn, ngiliz ordusu 518.000 attan 347.000 tanesini yitirmiti. Atlarn yalnzca yzde ikisi sava alannda lmt. Geri kalanlar fazla yorulmak, hastalk ya da kt beslenme gibi nedenlerle lmlerdi ve sava sresiyle kyaslaynca gnde 336 at yitirilmi demekti.49 stelik ngilizler atlar Gney Afrika'da vagonlarla tamlard ama Attila'nn elinde byle bir olanak ypktu. Yedek olarak Macaristan'dan karayoluyla gnderilen atlarn durumu ise herhalde sava alannda kullandklarndan farkl saylmazd ve otlaklara doru geri ekilirken de savatan kurtulanlarn byk bir ksm da lmt. "Tanrnn Laneti" belki de kendi ordusunun en byk dmanyd. Oullarna pek byk bir g brakm saylmaz ve bir olu Gotlar'n, dieri de 469'da Dou Roma m-paratorluu'nun bir generalinin elinde ldkten sonra Hunlar'dan bir daha hi bilgi alnamad.50 ATLI KAVMLERN UFKU, 453-1258 Hunlar'm tarihin sayfalarndan bir anda yok olmalarna karn, atl kavimler ortaya kmt. Bundan sonraki bin yl boyunca Avrupa, Ortadou ve Asya'daki uygarlklara kar srekli bir tehdit unsuru olarak yaayacaklard. 1500 yl biraz akn bir sre iinde olaanst bir biimde gce ulamlard. Dnyann daha nceleri hi tanmad tmyle yepyeni bir insan trydler. Onlarn ortaya kndan nce askeri gler oluturulmutu ama bunlar yalnzca

hkmetlerin kontrol altndayd ve ekonomik getirilerle varlklar snrlandrlmt. 288 I Tarm rnleriyle beslenen ve yaya olarak srdrdkleri manevralarda gleri ve hzlar kstl olan ordular, uzun mesafeli fetihlere kamazlard. Ayrca buna gerek de yoktu: Benzer koullar altnda olan dmanlar onlar ancak arpmalarda yenebilirlerdi ama Bljtzkrieg'ler (yldrm savalar) dzenleyemezlerdi. \ Atl kavimler ise\farklyd. Prusya Genelkurma-y'nn doktrinlerindeMaha sonralar Scrrvverpunkt olarak adlandrlacak olan strateji merkezini, Attila dou Fransa'dan kuzey talya'ya birbirini izleyen savalar boyunca tamt. Ku uucu olarak 800 kilometre vard arada ama snrlar boyunca ilerledii iin ok daha fazla yol katetmesi gerekmiti. Byle bir stratejik manevraya Attila'dan nce cesaret eden olmamt. Bu boyuttaki hareket zgrl 'svari devriminin' ana noktasyd. Baka alardan da savalarnda kstlayc bir unsur yoktu. Gotlar'n yapt gibi istila ettikleri uygarlklar daha ne olduunu bile anlamadan kendilerine uyarlamaya almyorlard. Attila'nn Bat Roma imparatorunun kzyla evlenmeyi dnd konusundaki sylentilere karn, bakalarnn politik otoritelerini ykp yerine gemeyi dnmyorlard. Savan ganimetine hibir koula bal olmakszn sahip olmak istiyorlard. Yalnzca savamak iin savayor, elde edecekleri ganimetleri, karlaacaklar riskleri, duyacaklar heyecan, zafer kazanmann verecei tatmin olma duygusunu dnyorlard. Attila'nn lmnden 800 yl sonra Mool silah arkadalar ile yaamn en byk zevklerini tartan Cengiz Han, ahinle avclk yantn alnca yle konumutu: 'Yanlyorsun. nsann en byk keyfi, dmann 289 kovalayp yenmek, tm mallarna el koymak, nikahl karlarn gzyalar iinde brakmak, atlarna binmek ve kadnlarnn bedenlerini gecelik entarisi ve destek olarak kullanmaktr.'51 Bu konuda Attila da herhalde benzer bir yant verirdi; benzer duygularla hareket etmi olduu kesindi. Gaddar insan ile atlar birleince savalar deimi, 'bal bana bir olgu' haline gelmiti. Bylece 'militarizm' kavramndan sz etmeye balayabiliriz. Savama yeteneinin savam olmak iin savamak ekline dndr bu olgu ve sonunda kazanl kmak beklentisi vardr. Ne var ki atl kavimler iin bu kavram uygulayanlayz, nk militarizm dier toplumsal kurumlarn dnda ve onlara hkmeden bir ordunun varl durumunda geerlidir. Attila'nn Hunlar arasnda byle bir ayrm yoktu ve Trkler islamiyet'i kabul edene dek hibir atl kavimde de olumad. Tm atl kavimlerde salkl erkekler orduyu oluturuyordu ama bu ordu Turney-High'n 'askeri ufuk hatt' lsyle toplumun bu hattnda altnda ya da stnde yer aldn lmeye yetecek biimde deildi. Uygar dnyaya saldrm tm atl kavimler 'doru sava' yapyorlard: G kullanmada snrlama yoktu, amalar kazanmakt ve aka kazanlm bir zafer dnda hibir eyle yetinmiyor-lard. Yine de onlarn savalarnn Clausevvitz'in tanmlad ekilde politik bir amac yoktu ve kltrel adan deiiklik yaratma fikrini tamyordu. Toplumsal olarak ilerlemeyi de dnmyorlard. Tam tersine kazandklar servetle yaam biimlerini korumay amalyorlard. Atalarnn ilk kez eyer zerinden ok attndan beri sregelen biimde kalmay arzuluyorlard. 290 Bozkrlarla ilikisini kesmeyen kavimlerin hibiri kendi isteiyle alkanlklarn yitirmek niyetinde deildi. Gsterdikleri en byk deiiklik yendikleri yerleik toplumlrda^ynetici snfna giren liderlerinin toplumla kaynamasidi, ama yine gerlik zelliklerini yitirmiyorlard. slaml kabul eden Trk-ler'de bile, 1453'te istanbul'u ele geirdikten sonra Bizans biimi hkmet kavramn yrttkleri halde bu durum gzlemlenmiti. Memlk sistemi, salad otonomiye karn yine de atl kavim yaam biiminin devam ettirilmesini engellemiyor, yalnzca askeri g sahibi olmann getirdii servet ve hreti de beraberinde sunuyordu. in, Ortadou ve Avru-pa'daki snrlar ou zaman saldrlarna ak bir halde bulunduu halde atl kavimlerin neredeyse hibiri ne buralarda bireysel olarak kendilerine i bulabilmi ne de daha ileri toplumlara kendilerini ynetici g olarak kabul ettirebilmiti. Bozkr

yaamnn kkleri savalarda yatyordu ama savaa giden yollar olduka g alyordu. Atl kavimleri ait olduklar bozkrlarn snrlar iinde tutmak isteyen uygar lkeler bunu baarabilmek iin var gleriyle kar koyuyorlard. Savunma konusunda verecekleri en ufak bir an ne kadar korkun sonular olduunu renmilerdi. Hunlar'm ortalktan kaybolmasndan sonra Avrupa ya da Ortadou'daki uygar glerle ilikisini srdren gl atl kavimler kalmad. En nemlileri Akhunlar da denilen Eftalitler'di ve in snrnda birlikte yaadklar Hiungnular tarafndan Pers Im-paratorluu'nun kuzey snrna doru srlmler-di.52 Persler glerini Bizans ile srdrdkleri yerel savaa evirmi olduklarndan Eftalitler bir kez 291 nemli bir baar kazandlar ama 567'de Persler onlar yenip douya doru uzaklamalarn saladlar. Bildiimiz kadaryla Eftalitler Hindistan'a yerletiler ve gelecekteki Rajputlar'm kklerini oluturdular. Bozkrlarda her zaman olagelen kavimler aras savalardan dolay batya doru ilerleyen atllar engellemek iin Bizansllar ellerinden geleni yapyorlard. nce Bulgarlar, onlar kovalayan Avarlar ve iki kavmi srkleyen ve gitgide gleri artan Trkler birbirlerinin yerini almaya baladlar. Sonunda Osmanllar onlar kontrol altna alana dek sknt yaratmay srdren Bulgarlar, Balkanlar'a yerletiler. Macaristan'a g eden Avarlar'n yaratt huzursuzluklar ok geni alana yayld; ara sra Bizanshlar'n tarafna getikleri halde 626'da Persler'in de yardmyla stanbul'u kuattlar. Geri pskrtldler ama 8. yzylda Charlemagne tarafndan yenilinceye dek gl bir ktlk kayna olmay srdrdler. Onlarn yerini alan Macarlar ise bozkrlardan orta Avrupa'ya g eden son atl kavimdi. Kuzey in'de, 5. yzyln banda, Kuzey Wei diye bilinen hanedanlk ile savam olan Ccenler'le Avarlar arasnda bir ba varsa, batya ynelmeden nce Avarlar'n uygar lke gleriyle savama deneyinden gemi olduklarn syleyebiliriz. Kuzey Wei-ler, inliletirilmi bozkr kavimlerindendi ve birlemi Han Hanedanlnn 3. yzylda drlmesinden sonra Yangtza Irma'nn kuzeyini ynetimleri altna almlard. Weiler'in ykselii ylesine karmaktr ki, bu dnem (304-439) 'Be Barbarn On Alt Krall' olarak bilinir. 386 ylnda Kuzey Weiler etkileyici g haline gelmi ve kuzey in'i birletirme abasna girmilerdi. Bu aba sreci iinde Gobi -292 l'nn st snrnda yaayan Ccenler'le arptlar ve topraklarndan srdler: Ccenler iin demirci ustas olarak alan bir grup bu konuda Weiler'e yardmc oldu. Bu grup Trkler'di ve yneticilerine kin besliyorlardijCendieri gibiyine Ccenler'in ynetimi altnda "bulunan baka bir kavmin isyann bastrmak iin onlara yardm etmilerdi ve reisleri dl olarak Ccen reisinin kzyla evlenmek istemi ama istei reddedilmiti. Kuzey Weiler reise kendi soylularndan birinin kzn nerdiler ve birlikte C-cenler'in zerine yryp darmadan ettiler. Trkler bu topraklara yerletiler ve reislerine han ya da kaan adn verdiler. Bu unvan bozkr kavimlerinin reislerinin ou tarafndan kullanlmaya balad. Trk han ve onu izleyen hanlar byk bir imparatorluk kurdular. 'Dnemin en nemli drt uygarl olan in, Hindistan, Pers ve Bizans imparatorluklarna kadar uzanan snrlara sahip ilk imparatorluu kuran barbarlar' olarak tanmdlar.53 563 ylnda Persler'in dou snrndaki Ceyhun Nehri'ne kadar ilerlediler ve Eftalitler'e kar onlarla birlik oldular. 567'de stemi Han, kazand zaferin dl olarak Eftalit topraklarnn bir ksmna sahip oldu. Ertesi yl ylesine nemli bir kii haline gelmiti ki, Bizans mparatoru II. Justin, kendisine gnderilen eliyi kabul etmekle kalmayp kendi elisini de bozkrlarn ortasndan geen, bitmek bilmez bir yolculuk ile stemi Han'a gnderdi. Trkler imparatorluk snrlar iinde taht kavgasna giritiler ve atl kavimlerin vazgemedikleri hatay yineleyip, yaps zaten salam olmayan politikalar yznden ktler. kmeye balaynca in'deki T'ang Hanedanl'na topraklarnn dou taraflarn yitirdiler ve inliler 293 659 ylnda Ceyhun Nehri'ne kadar genilediler. Bu arada batda g kazanmaya balayan ve bozkrlara alp, Orta Asya'nn kontrol iin inliler'e kafa tutan baka bir dman kt Trkler'in karsna. Yzyl boyunca sren bozkr

ynetiminde sz sahibi olma atmalarndan sonra bugnk Krgzistan'da Tala Nehri yaknnda 751'de yaplan sava sonunda Trk imparatorluu tmyle ykld.54 Bu yeni dman Araplar'di. Araplar ve Memlkler Araplar atl kavimlerden deildiler ama uygar dnyada atl kavimlere grev verecek ilk iveren olacaklard. Askeri tarihilerin ilgisini ekmek iin bu neden yeterlidir aslnda ama baka nedenler de vard. Trkler'le ilk kez karlatklarnda tarihin en byk fetih savan bitirmek zereydiler ve Arabistan llerinden gelen hi bilinmeyen bir kavim olarak Ortadou'nun byk bir blmn, kuzey Afrika'nn tmn ve spanya'y ele geirmilerdi. Bizans mparatorluu'nu sarsmlar, Pers Imparatorlu-u'nu ykmlar ve kendi imparatorluklarn kurmulard. Tarihte, bu boyutlardaki topraklar bu kadar abuk ele geirebilen tek fatih, uzun mesafelerde fetihler yapan ilk kii olan Byk skender'di. Arap-lar'n fetih yntemleri ise birletirici ve yaratcyd. Geri daha sonra kendi aralarnda atmalar kacakt ama ilk imparatorluk bir btn olarak geliti ve derhal kendilerini bar zaman sanatlarna ynelttiler. Arap yneticiler grkemli inaatlar yaptlar, her yeri gzelleirdiler, edebiyat ve bilim konularnda alanlar desteklediler. Daha sonralar as-294 ker olarak grev verecekleri hain atl kavimlerden farkl olarak, savaarak yapma'birmrrdeTr hayret uyandracak kdarJasa-surede syrldlar, uygarla kucak atlar ve dnce ve davranlarda gelimi grenekler edindiler. Askeri toplumlar arasnda ne kmalarnn nedeni yalnzca kendilerini deil ayn zamanda sava yntemlerini de gelitirmeleriydi. Sava arabalarnn ve atlarn kullanm daha nce gereklemi askeri devrimlerdi, Asurlular askeri brokrasinin temellerini atmlar ve Romallar bunu geniletmilerdi. Daha sonra greceimiz gibi Yunanllar yaya olarak lesiye arparak nihai sava gerekletirme tekniklerini ortaya karmlard. Araplar ise sava kavramna fikir gcn kattlar. Aslnda ideolojilerin daha nceleri de savalarda rol olmutu, Atinal Isocrates, Yunanllar' Pers-ler'e kar bir 'hal' seferine kmak iin ikna etmeye abalarken, bunun altnda zgrlk fikri yatyor-du.55 383 ylnda mparator Theodosius, Gotlar'la arprken Romal Themistius, lkenin gcnn yalnzca 'zrhlar ve kalkanlarda ya da savaa katlan saysz askerde deil, mantkta' olduunu ileri sr-mt.56 Yahudiler tek ve byk Tanrlar ile birlikte savamlard. Milvian Kprs Sava'nda ise Konstantine, tahtta hak iddia eden dmann ye-nerken baarl olmak iin ha simgesinin gzlerinin nnden gitmemesine almt. Yine de bunlarn hepsi snrl fikirlerdi. Geri Yunanllar sahip olduklar zgrlkten gurur duyuyorlar ve Kserkses ile Darius'un ynetimindekileri zgr olmadklar ini hor gryorlard ama Persler'den nefret etmelerinin nedeni temelde milliyetilie dayanyordu. Barbar 295 askerler Roma ordularn doldurmuken mantktan sz etmek gereksizdi, vahilerin mantn ne demek olduunu bile bilmedikleri akt. Han yardmyla kazanmaya alan Konstantine daha o zaman Hristiyanl sememiti. Belki srail'in sava krallar kk yerel savalarn kazanmak iin Eski Ahit'ten g alyorlard ama Yeni Ahit'e bal olan Hristiyanlar savamann ahlak asndan doru olup olmadn yzyllar boyu tartacaklard. Savaan bir insann ayn zamanda dindar olabileceine bir trl inanamadlar, ehitlik mertebesine erimek fikri ise bugn bile gcn yitirmemitir. Fetih savalarn yaptklar yllarda Araplar byle bir skntya dmediler. slamiyet'in znde mcadele vard ve bu dini seenlere, retilerine sorgusuzca ba eilmesi gerektiini bildirirken, inanl olanlarn kar kanlara silah kuanmasn hakl olarak gryordu. Arap-lar'n fetihlerinin altnda onlar asker toplum haline getiren islamiyet fikri yatyordu. Dinin kurucusu olan Hz. Muhammed'in rnei ise onlara sava olmay retmiti. Hz. Muhammed 625 ylnda Mekkeliler'le Medine'de yapt savata yaralanm bir savayd. Savalmas gerektiini syledii gibi, kendisi de savaa katlyordu. 632'de Mekke'yi son kez ziyaretinde tm Mslmanlar'n din kardei olduunu ve savamamalar gerektiini ama buna karlk Allah'tan baka tanr yoktur' dedirtene kadar dierleri ile savamalar gerektiini anlatmt.57 Mritleri tarafndan szlerine uygun olarak yazlm Kuran, bu emri ayrntl

olarak yinelemektedir. Hz. sa'dan daha ayrntl olarak Hz. Muhammed, Tanr'nn szlerini kabul edenlerin bir birlik (mmet) oluturduunu, bir-296 birlerine kar sorumluluklar olduunu, kardelerini ldrmemenin yeterli olmadn, Mslrrianlar'n gelirlerinin bir ksmn hayr kurumlarna vererek zor durumda olanlara yardm etmeleri gerektiini srarla sylemiti. Ama mmetiivdna knca grev deiiyordu: 'Siz inananlar/yaknnzdaki inanmayanlarla savan.'58 Aslnda bu, insanlar dini kabul etmeleri iin zorlama anlamna gelmiyordu. Ku-ran'n otoritesi altnda yaayan inanmayanlar da kuramsal olarak koruma altnda olacaklard, bar bozmayanlara saldnlmayacakt. Pratitke ise mmetin snr Dar'l-lslam (slam lkesi) ile akyordu ve bunun dnda kalanlar Dar'l-harb (Sava lkesi) kabul ediliyordu ve Hz. Muhammed'in 632'deki lmnden sonra slam dnyas Dar'l-harb ile savaa giriti. Dar'l-harb ile savalar ksa bir sre sonra cihada dnt. Mslmanlar'n ok baarl sava olmalarnn yan sra, zaferden zafere komalarnn tek nedeni peygamberin emirleri deildi. lk zaferlerinin kolayln aklamak iin en az iki neden vardr. Birincisi slamiyet'te dine ballk ile servet sahibi olmann arasnda bir terslik yoktu. Hz. sa kendini izleyenleri daha sonralar ahlak ynnden skntya drecek bir biimde yoksulluun kutsal bir ideal olduunu ne srmt. Buna karlk kendisi de tccar olan Hz. Muhammed zenginliin deerini ok iyi anlamt ve mmetinin hem bireysel hem de toplumsal olarak varla erimek iin almasn istemiti. Hatta kendisi bile Mekkeli inanmayan tccarlarn kervanlarn soyup, gelirini fikirlerini yaygnlatrmak iin kullanmt. Zengin Bizans ve Pers imparatorluklarna saldran kutsal savalar bu r297 nei izlemekteydiler. kinci neden ise daha nceleri savalmasna yol aan toprak ve akrabalk balar gibi konular slamiyet'in ortadan kaldrm olmasyd. slamiyet'in amac tm dnyay Allah'n emirlerine boyun een bir duruma getirmek olduu iin, toprak snrlamas sz konusu olamazd. slam'n ve ondan treyen Mslman szcnn anlam kendini Tanr'nn buyruklarna adamak olduundan, Dar'lharb'in tamam Dar'l-lslam'n ynetimi altna girince slamiyet'in grevi tamamlanm olacakt. Bylece btn insanlar Mslman olaca iin karde sayla- caklard. nceleri ilk Arap Mslmanlar l dnyasnn ok gl kabile balarna sadk kalarak, kardelik ilkesine kar ktlar ve mawali (mteri) statsn tandlar. 59 Zaman geince hibir imparatorluk ya da dinin yapamadn, slamiyet'in baard ve rk ile dil farklln yok ettii anlald. Hz. Muhammed'in son yllarnda slamiyet'in snrlarn geniletmeye alan Araplar'a yardmc olan baka bir faktr ise, glerini ynlendirdikleri krallklarn kmekte oluuydu. Bizansllar kuzey snrlarn zorlayan Avarlar'a kar savarken bir yandan da 7. yzyln bandan beri sregelen (603-628) en byk Pers savayla uramaktaydlar. Tarih asndan ok byk bir g olan Pers mparatorluu ise, bir taraftan bozkrlar dier taraftan Ortadou'nun verimli topraklaryla snrlanan corafi konumundan dolay zayflamt. Atl kavimlerin ortaya kndan nce, bat snrlarnn tesinde yaanan k ve yok olulardan yararlanarak lkelerinin snrlarn geniletmeyi baarmlard. Bin yl nce Byk skender'in kararl gcyle karlamlar ve ha-298 nedanlklar devrilip tm hazineleri generaller arasnda paylalmt. Pers mparatorluu'nun merkezi kendi payna den General Seleucus, Elenistik gc burada srdrmeyi baard ama Pers toplumunu Elenletirmeyi gerekletiremedi. Kurduu imparatorluk bir sre sonra Orta Asya'dan gm olan yine ran kkenli Partlar'n eline geti. Seleu-cus'un piyadelerini svarileriyle yenen Partlar, uygarl benimseyerek byk bir imparator/uk kurdular ve M 1. yzyl ile MS 3. yzyln bana dek Ro-ma'nn doudaki en nemli dman olarak yaadlar. Persler'le Romallar'n arasndaki savalarn ou Persler'in zaferleriyle sonuland. riparator Juli-anus'un 363 ylndaki savata lm ve on be yl sonra Edirne'de Gotlar'n zaferiyle sonulanan sava Roma iin byk felaketler oluturdu. Srekli savalar bir yandan da Persler'in servetini, insan gcn ve

cesaretini azaltnca, bozkr snrlarnda ortaya kan gerler tarafndan imparatorluk sk sk saldrya uramaya balad. Bu nedenle 633'te bir Arap ordusu kuzey Mezo-potomya'ya girdii zaman Pers ordusu eski durumunda deildi; Bizans ordusu da ayn vaziyetteydi. Araplar byk bir cretle her ikisiyle birden savaa giritiler ve ordularn ikiye bldkleri halde baarl oldular. Bugnk Badat yaknnda Kadiziya'da 637'de kazanlan sava, slamiyet'in Pers lkesindeki en nemli zaferi oldu. Bunun Arap dnyasnda nemi ylesine byktr ki, 1980'li yllarda ran ile srdrd savata Saddam Hseyin sk sk bunu anmsatt. Bu arada teki Arap ordular 636'da Suriye, 642'de Msr' alarak Akdeniz kysndan batya doru ilerleyip kuzey Afrika'daki Bizans topraklarna 299 bask yapmaya balamlard. 674'te Hz. Muham-med'in drdnc halifesi Muaviye, stanbul'u kuatt ve 677 ylnda vazgeerek geri dnd ama 717'de kuatma yinelendi. 705 ylnda kuzey Afrika'nn tmn ele geirip spanya'ya gemiler (711) ve Pireneler'i ap Fransa'ya girmilerdi. Douda ise Afganistan' fethetmiler, kuzeybat Hindistan'a basknlar yapmlar, Anadolu'nun bir ksmn ele geirmiler ve kuzey snrlarn Kafkas dalarna kadar geniletmilerdi. Ceyhun Nehri'ni ap, 751'de Tala Nehri'nde in Seddi'ne doru giden pek Yolu'nun zerindeki Buhara ve Semerkand gibi byk kervan kentlerinin kontrol iin inliler nihai bir arpma yaptlar. Araplar'n zaferlerinin hayret edilecek bir yn de silahlarnn basitlii ve kalitesizlii idi. Yzyllar boyu llerde dvtkleri halde ciddi bir sava deneyimleri yoktu; gazva diye bilinen basknlar yeleyen 'ilkel savalard'.60 Balarndaki generallerin de zellikle kurnaz olduklar iddia edilemezdi. Askeri teknik ya da ara gere asndan hibir avantajlar yoktu. Hzl, canl, gzel Arap atlar ok iyi baklyor, hatta elle besleniyordu ve uzun tyl bozkr midillilerinden farkl bir hayvanm gibi grnyordu ama saylar ok azd. Birinci binlerde evcilleti-rilmi olan tek hrgl Arap ve ift hrgl Bak-tria develerinin says epey fazlayd ama ok dayankl olmalarna karn olduka ar hareket ettikleri gibi idareleri de gt.61 Yine de dier ordularn giremedii yrelere Arap ordularnn kolayca geip hi beklenmedik bir anda sava alannda bulunmalarn salyorlard. Sava taktii asndan ise develerin yakn mesafe kullanm snrlyd. Bu nedenle 300 Arap ordular deve zerinde uzun mesafeleri kate-dip, dmanla karlatklar anda beraberlerinde getirdikleri atlar kullanyorlard. rneklemek gerekirse Kadiziya Sava'nda kullanlan at savis yalnzca 600 idi.62 Fetihlerin en nl komutanlarndan olan Halid, ordusunu Mezopotamya'dan/bu yntemle getirip 634'te Filistin'de Bizansllarla Ecnadeyn Sava'n yapmakta olan silah arkada Amr bin As'n dmana korkun bir darbe indirmesine yardmc olmutu. Sava alanlarnda Arap ordular atlarndan indikten sonra ardna gizlenip bileik yaylarn gvenle kullanabilecekleri doal t arikatlarm bulunduu yerleri seerlerdi ve kolayca le kaabilecekleri yollarn yaknnda olmay yeler erdi.63 Engellere gvenmeye ve kamaya hizr olmaya dayal sava biimi tipik 'ilkel sava' rnekleridir ve daha nce grm olduumuz gibi Trkler'e kar bamszlk sava verirken Yunan ordusunda rastlanan bu zellikler Yunan dostlarn en ok kzdran ; olaylar olmutu. Ama burada bir problem var. Eer Araplar gerekten 'ilkel savalar'sa, her trl askeri snflandrma sisteminde 'dzenli' adn tayabilecek olan Bizans ve Pers imparatorluklarnn ordularna kar yaptklar savalar nasl kazanabilmiler-dir? Bizans ile Pers ordularnn birbiriyle savamaktan yorgun dtklerini biliyoruz. Yine de ilkellerin dzenli ordulara sonunda yenilmeleri genel bir kuraldr. Karndakini taciz etmek savunma amal savan etkili bir yntemidir ama savalar daima saldran gler tarafndan kaznlr ve Araplar da fetihler yaptklar dnemde kesinlikle saldrgan davranmlard. Sonu olarak inan uruna savamay vurgulayan slamiyet'in etkisiyle yenilmezlie ulatklarn 301 syleyebiliriz. Eer bir sava kazanmasnn kesin olduuna inanrsa, ylmadan ayn dmanla defalarca arpmaya hazrsa, 'ilkel' taktikler etkili olabilir. Daha ilerki tarihlerde Mao'nun anlay da bu ynde olacakt. Taktikleri

"'ilkel'di ve askerlerinin eninde sonunda zafere ulaacaklarna inanlarn yitirme-dikleri srece geri ekilmelerinde onur krc bir yn grmyordu. Stratejisinin baka bir dayana ise iinde bulunduu toplumun desteini kazanm olmasyd. Musta'ribajar, yani yerleik Araplar'n bulunduu topraklarda savamak, Arap ordularna g vermiti. l yaamndan vazgemi olanlar bile onlarla balarn koparmamlard ve slamiyet ad altnda kardelik doktrinlerinin savunulduunu duyunca, birlikte savaa katlmaya hazr oluvermiler-di.64 Yine de Memlkler'in ykseli yksnde grdmz gibi, Arap gcnn zayflamasnda en nemli etken slamiyet'ti. Mslmanlar'm Mslmanlarla savamasn yasaklayan kurallarn ok gemeden inenmi olmas, daha sonra ynetime geen halifelerin genelinde, bozkrlarn atl kavimlerinin seme askerlerinden oluan ordu zerindeki otoritelerinin zayflamasna neden olmutu. Bildiiniz gibi 'Halife' unvan, Hz. Muhammed'in halefi anlamna geliyordu ve bu kiileri hem din hem de dnyevi konularda sonsuz otoriteye sahip klyordu. lk halifeler yklendikleri grevler arasnda bir fark olduunu dnmyorlard nk doktrinlere gre olmamas gerekirdi. Bunun nedeni ilk Mslmanlar'm askeri 'kamp' kentlerine -ki bunlardan biri daha sonra Kahire olacaktyerletirilmeleri ve dinsel yaamlarnda halifenin emirlerine bal olmalaryd. Maddi 302 varlklarn ise ya kazandklar savalarn ganimetlerinden ya da inanmayanlarn dedikleri vergilerden karlyorlard. / slam'n baarsyla Mslmanlar'm says artnca kamp tipi yaam srdrlemedi. Hz. Muhammed'in olu olmad iin kabileler arasnda beklendii gibi kavgalar kt ve drdnc halifenin seiini konusunda Mslman toplum, ounlua Snni ve aznl ii olarak ikiye blnd. Mslmanl en bata semi olan kabilelerin, divan adyla bilinen askeri ynetimce hala, kutsal sava ganimetlerinden elde edilen gelirden pay verilerek desteklenmesi, aralarna daha sonra katlanlar rahatsz etti ve baka blnmeler de ortaya kt.65 Halifelik konusundaki anlamazlklar giderildi ve aml halifelerin spanya ve orta Asya'ya sava amalarna izin verildi ama gerginliin tmyle getii de sylenemez. 749'daki i sava kazanan Abbasi halifelerinin, bakenti Badat'a tamalarndan sonra dzen kurulabildi. Abbasiler'in zafer kazanmalarnn bir nedeni ilk Mslmanlar'la sonradan bu dini kabul edenler arasndaki ayrm kaldrmaya sz vermeleriydi. Askeri kaytlar ortadan kaldrlnca, halifeler adna savamann kazanc dt, muhalif Mslmanlar halifelere kar kt zaman nemli dinsel kararszlklar da grlmeye baland. 8. ve 9. yzyllarda spanya ve Fas, birlikten ayrlp kendilerini Hz. Muhammed'in ailesinin soyundan gelenlere daha yakn hissettiklerini ileri srerek, rakip halifelikler kurdular. Geleneksel kabile desteinden yoksun kalan, sonradan Mslman olanlarn din kardeleriyle savama yasan ciddiye almalar Abbasiler'i ordu toplamakta zora drd ve areyi askerleri baka yerde ara303 makta buldular. Sonuta esirleri silahlandrarak ordu kurdular ve devlet geliriyle ordu beslemeye baladlar. Halife El-Mutasim (833-42) Mslman askeri kle sisteminin kurucusu olarak bilinir. Aslnda Hz. Muhammed'in zamannda bile kle askerler zgr Mslmanlarla birlikte arpyorlard ve ok eitli yerlerden gelmilerdi, hatta bir ksm efendilerinin zel hizmetkarlaryd.66 Abbasiler bylesine karmak bir biimdfe toplanan ordu zerinde otorite sahibi olamayacaklarn anlaynca, halife El-Mutasim, genelinde bozkr snrlarnda gelen Trkler'den oluan bir ordu toplamak zere almaya balad ve sylentiye gre sonunda 70.000 Trk esir askerden oluan bir ordu oluturdu.67 Bylesine byk apl bir kle asker ordusunun kurulmas islamiyet'in askeri konulardaki ikilemini zm oldu. Mslman-lar'm din kardeleriyle savamalarna gerek kalmadan snrsz bir askeri otorite kurulmutu. Ne var ki Orta Asya ve kuzey Afrika'da rakip halifelikler kurmu olan Mslmanlar'm kendilerine itaat etmelerinin nasl salanaca konusu zlm olmuyordu. Yeni kle asker ordusunun bana geecek etkili ve dinamik komutanlara gerek vard. 945'te Badat'ta kendi setikleri halifeyi baa getirip Orta Asya snrn cesaretle koruyan Bveyhiler ilk

komutanlar saladlar ve daha sonralar, Bveyhliler'in kar koyduklar Trk toplumlarndan Seluklular daha etkin komutanlar yetitirdiler. 1055'te Badat'a giren Snni Seluklular, ii Bveyhiler'i devirip kendilerini halifenin koruyucular ilan ettiler ve ksa bir sre sonra 'g sahibi' anlamna gelen sultan adn aldlar. 304 Seluklular'n slamiyet'in Snni mezhebini semeleri 'be yz yl nce Franklar'n Clovis'in nderliinde Hristiyanl semeleri kadar nemli bir deiiklik' olarak kabul edilmiiir.68 Bunun sonucunda Bizans Imparatorluu'nufr Asya'da kalan tm topraklar elden gitmi ve Hristiyanln tehdit altnda olduu gerekesiyle Hal Seferleri balatlmt. 960 ylnda Orta Asya'nn ynetimini ele geirmek iin Karluklar, Kpaklar Krgzlarla birlikte savaan Seluklular, bozkr snrlarnda alan misyonerlerin etkisiyle bir btn olarak islamiyet'i semilerdi. Karluklar, Afganistan'n Gazzeli yneticileri olarak n yapmlar ve daha sonra Memlk devletlerinin en nemlilerinden biri olan Delhi Klemen Kralln kurmulard.69 Yine de kahramanlklar, Turul Bey, Melik ah, Alparslan gibi rakipsiz komutanlar yetitirmi olan Seluklularla kyas-lanamaz. Melik ah nl veziri Nizamlmlk ile birlikte 1080-90 yllar arasnda Orta Asya'ya Abbasi gcn yaymay baarmtr. teki ynde savalara kalkan Alparslan Kafkas dalarnn engeline taklnca 1064 ylnda Hristiyan Erminastan'm bakentini ele geirdi. Geit vermez Kafkas dalar boyunca ilerleyip Bizans'n dou snrn tehdit edebilecei gvenli noktalar buldu. 1071 Austosu'nda Malazgirt'te Bizans ordusuyla arpp Ortadou ve Avrupa'nn politik corafyasn etkileyecek bir zafer kazand. Anadolu'daki Bizans topraklar 'Trk dili konuan, islam dinine bal bir lke' ksacas 'Trkiye' oldu.70 Abbasiler'in kle ordular kurarak savama deneyimi birbirine ters sonular verdi. Trk kkenli atllar orduya alp halifeliin gcn tekrardan kur305 may baardlar ama sava gerler hizmet ettikleri otoriteye sonradan bakaldrp slamiyet'in liderliini Arap kklerinden ayrdlar. Abbasiler yalnzca isim olarak kaldlarsa da, 1180-1225 yllar arasnda halife olan Nasr'n kiiliinde, hanedanln ilk yllarndaki grkemini yeniden canlandrr gibi oldular. Ama byk bir hata yaplmt. Gururlu, gl, dayankl, zeki kle askerler bir sre sonra bu konumlarndan vazgeip, imparatorluun efendisi olmak iin abalamaya-baladlar ve zekalarn kullanarak hem halifeliin onurunu korudular hem de gcn ve servetini kendi kontrolleri altna aldlar. Dier yabanc Mslmanlar da Seluklular'n at yoldan ilerleyip 12. yzyln sonunda gleri tkenince onlarn yerini almaya baladlar. Douda Seluklular'n ele geirmi olduu topraklar Gazne-liler'in ve bozkrlardan yeni gelen Trkmenler'in ynetimine geti. Hallar dnemindeki ortaya kan krizde nemli bir rol oynam olan ran'n kuzey dalarndan gelen Krt kkenli Selahaddin Eyyubi halifeliin batdaki koruyucusu oldu. Daha nce grdmz gibi Malazgirt Sava Bizans ordularnn Anadolu'yu terk etmesine neden olmutu. mparator VII. Michael ylesine korkmutu ki, yzyllar boyu Hristiyanln batdaki Latin, doudaki Ortodoks mezhepleri arasnda srm olan ayrm ve gvensizlie karn Papa'dan yardm istedi. Yardm arsna yantn gelmesi uzun srd ama sonunda baarl oldu. 1099'da Fransa, Almanya, talya ve dier bat lkelerinden yola kan Hristiyan valyeler Kuds'e ulatlar ve kenti ele geirip, eskiden H-ristiyanlar'a ait olan topraklan slamiyet'in etkisinden skp alabilmek iin balatacaklar savalarn 306 merkezi olarak tuttular. Hallar ile Mslmanlar arasnda yaklak yz yl kadar sren savalar bazen bir tarafn bazen dier tarafn kazanl kmasyla kesin bir sonuca ulaamad. 1171'de Msr'n gerek hakimi olan Selahaddin Eyyubi, ordularn komutasn ele alnca Mslmanlar'n durumu belirgin bir biimde dzeldi. Bundan sonraki seksen yl boyunca Hal Seferleri srekli olarak yinelendi ama savunma durumundan dar kamadlar. Selahaddin Eyyubi'nin balatt kar saldrlar ise kesin bir Mslman zaferinin habercisi oldu. Ne var ki slam dnyas yanl yne bakmaktayd. Batdaki snr problemlerini zmeye alrlarken, dounun gvenliini unutmulard. Bozkrlarda balayan ve nceleri pek belirsiz olan bir tehdit unsuru, 13.

yzyln banda kendini belli etti. 1220-21 yllar arasnda Orta Asya ve Pers lkesi, 1243'te imdiki Trkiye topraklar hi de tandk olmayan bir atl kavmin eline geti. Bu kez gelenler Mslman deildiler ve karlarna kanlara dehet verici bir acmaszlkla saldryorlard. 1258'de Badat'a girip son Abbasi halifesi Mustasm' ldrdler. Yeni gelenler Moollar'd. Moollar Kendilerinden nce bozkrlardan kp uygar topraklar fethetmeye ynelmi dier atl kavimlerden niin ok daha ksa srede, ok daha geni snrlar olan bir imparatorluk kurabildiklerini aklamak kolay deildir. Moollar'dan ne nce ne de sonra bylesine byk bir lke, askeri otorite ile ynetilmemitir. Sonradan Cengiz Han adn alacak olan Timuin'in 1190'da Moolistan'daki kabileleri birle307 tirmesiyle balayan hareket, 1258'de torununun Badat'a giriine dek, kuzey in, Kore, Tibet, Orta Asya, Pers lkesi, Kafkaslar, Anadolu ve Rus Prens-likleri'ni ele geirip, kuzey Hindistan'a basknlar dzenlemeye balamt. 1237-41 yllar arasnda Polonya, Macaristan, dou Prusya ve Bohemya'da savalar ap, Viyana ve Venedik'e keif birlikleri gnderdiler. Ancak Cengiz Han'dan sonra tahta kacak olan olunun lm haberinin alnmasndan sonra Moollar ordularni-Avrupa'dan geri ektiler. in'in tmn ellerine geirince Cengiz Han'n torunu Ku-bilay Han 14. yzyln sonuna dek srecek olan Yunan Hanedanl'n kurdu. Burma ve Vietnam'n baz blgelerini de kontrolleri altna aldlar. Ama Japonya ve Cava'y istila etme abalar sonuca ulamad. Hindistan'a saldrmay srdrdler ve 1526'da Cengiz Han'n soyundan gelen Babr Han, burada Mool Imparatorluu'nu kurdu. 1876'da ingiltere Kraliesi Victoria'nn kulland Hindistan mparatoriesi unvan, 350 yl nceki Mool istilasna dayanyordu. 1211'de ilk seferine balamak zere adrndan kan Cengiz Han halkna hitap ederken, 'Cennet bana zafer sz verdi' demiti.71 X6 L 308 Moollar ilk nce Hindistarryerine snrlarnda yaadklar in imparatorluuna gz dikmilerdi. M 1. binlerde Ch'in ilk kez inliler'i birletirmesinden sonra tm in hanedanlklar Sarurmak'n kuzeyinde yaayan insanlarn tehditleri ve saldrlar ile kar karya kalmt. Zaman iinde hanedanlklar bu saldrlara kar ikili savunma sistemi gelitirdiler. Ch'in tarafndan yaptrlm olan in Seddi'ne gerekli eklemeler ve dzeltmelerle uygarlk ile gerlik blgeleri arasna belirgin bir snr izdiler. Ayrca snrn hemen tesinde, inli tccarlar, grevliler ve askerlerle temas halinde olduklar iin inli-letirilmi saylabilecek baz gebeler vard. Bunlar, in Seddi'nin iinde toprak sahibi klnarak uygarln bekisi konumuna getirildiler. Eer saldrganlar bu savunma hatlarn amay baarrsa, uygar in yaamnn stn ekiciliinin onlar etkileyeceini umuyorlard. 'in kltr ve kurumlarnn barbar-larca kabul edileceine' dayanyordu politikalar ve 'barbarlarn in kltrne gereksinmeyecekleri fikri akllarna bile gelmemiti.'72 Bin yl akn bir sre bu politika ilerliini korudu. Sk sk istila edilmesine, baz dnemlerde blnmesine karn, in'in tm inli olmayanlar tarafndan hi ynetilmemiti. lkenin bir parasna el koymay baaranlar ise in kltrne uyum salayarak ya da inliler'le evlenerek uygarln iinde kaybolup gitmilerdi. Skntl dnemler genellikle olumlu ve yaratc bir tepkiye yol aarak merkezi gcn yeniden kurulmasn salamt. Sui (581-617) ve onu izleyen T'ang (618-907) hanedanlklar 3. ve 5. yzyllarda bozkrlardan akn eden Trk kkenli kavimlere dayanyordu ve bu hanedanlklar dnemin309 de in eddi salamlatrlp uzatld, Sarrmak il -Yangtze nehirlerini birletiren Byk Kanal gibi kamu kullanmna ak nemli inaatlar yapld. Tm bunlarn gerekletirilmesi srasnda rejimin askeri-lememesi, Romallar ile aralarndaki byk fark ortaya karmaktadr; nceleri ordularnn barbarlamasn yaayan Romallar sonra da, kllarnn gcne dayanarak yaayan sava krallklarn ynetime karmas deneylerini geirmiti.

inliler'in ibanda bulunan hanedanlar ve soylular binicilik ve silah kullanma yeteneklerine deer verirken, bu yetenekleri askeri liderlik kavramlar ile kartrmamlard. Sui ve T'ang hanedanlklar dneminde ise 4. yzylda yaam olan yazar Sun Tzu'nun ortaya att askeri stratejilerin yava yava gelitirilmesi fikri kabul edildi. Sun Tzu kuramn varolan ilkelere dayandrmt aksi takdirde inliler'in dnce biimine bunu kabul ettirmesi olanakszd. Savalarn ancak zafer kazanmann kesin olduu koullarda yaplmas, risklere girilmemesi, dman psikolojik yntemlerle bask altna almak ve gten ok zaman kullanarak yenmek konularn vurguluyordu bu kuram ve Mao e-Tung ile Ho i Minh'in savalar Sun Tzu'yu gndeme getirince, 20. yzyl strateji uzmanlar bunu, Clausewitz kuramlarnn tmyle tersi olarak nitelemilerdi. Art of War (Sava Sanat) adl yaptnda Sun Tzu, in ordusu ile politik kuramlarn entelektel bir dzeyde kay-natrlmasn savunmutu.73 Milislerin orduya katlmas ve snr boylarnda in kkenli olmayp in-j liletirilmi glerle desteklenmesi biiminde yapw latrlan Sui ve erken T'ang dnemi in ordular iin, ar ar gelime yntemi en uygun olanyd. 310 8. yzyln ilk yarsnda T'ang Hanedanl gcnn doruundayken kendisinden nce ya da sonra gelen tm in hanedanlklarndan ok daha fazla baarya ulat. Maddi ve manevi ykselme dnemi iinde zellikle inli Budizm retcilerini dou ve gney Asya'daki Hindular' ve Seylanllar' inanlarnda rnek alarak, kendi dinlerine evirme abalan sonucunda, T'ang mparatorluu snrlarn in Sed-di'nin dna tarp inhindi'nin bir ksm ile o zamanlar balarna dert olan komular Tibet'in doudaki topraklarna da sahip oldular. T'ang Hanedan-l'nn baars ayn zamanda sonunu da hazrlad. Ordunun baarsn salam olan in kkenli olmayan subaylar kanlmaz bir biimde nem kazandlar ve generaller ile mandarinler arasndaki g ekimeleri sonunda 755-63 yllar arasnda kan askeri isyan, imparatoru bakentten kamak zorunda brakt, imparatorun halefi ancak gerlerin ve Ti-betliler'in yardmyla lkede dzeni salayabildi. Bu olaylardan nce 751 ylnda Araplar Talas'ta T'ang ordusunu yenip Orta Asya'nn kontrol konusunda Ortadou ile Uzakdou arasnda geen ekimelere son vermilerdi. Tala Sava'nda in ordusunun komutan Koreli'ydi; 755'teki isyann lideri olan An Lushan ise Sod ve Trk karm bir soydan geliyordu. inliler'e gre her ikisi de barbar dnyann insanydlar. in'in imparatorluk problemlerinin tam ortasnda in kkenli olmayan insanlarn ortaya k, kt bir gelecein habercisi saylabilirdi. 8. yzyldan balayarak dzenli sulama yntemleriyle pirin retimi gitgide yaygnlatrlmt ve buna bal olarak in'in nfusu neredeyse iki kat artmt; ne var ki bu geli311 meler yalnzca Yangtze Irma vadisinde ve lkenin gneyinde grlyordu. Kuzeyde ise askeri isyan sonunda ktlk km, imparatorluk gc, askeri blgeleri ellerinde tutan yerel kiilere gemi, ordular 'ipsiz sapsz serserilerden, artl tahliyelerle salverilen tutuklulardan olumaya' balamt.74 Bu tarihte balayan paral askerlie kar kmseme ve honutsuzluk duygular 1949'da Halkn Kurtulu Ordu-su'nun zaferine dein srmt. 10. yzyln balarnda imparatorluk otoritesi ykld ve 960'ta kurulan Sung Hanedanl birlii salamay baardysa da, Mool kkenli Hitanlar'n ve Sibirya kkenli Cr-cenler'in (ki bunlar 17. yzylda Manular olarak in'i istila edeceklerdi), eline den kuzey ve kuzeybatdaki topraklar geri alamad. lkenin batsndaki topraklar ise Trk-Tibet-Sibirya karm kkenli Tangutlar'm eline dt. mparatorluk topraklarn elinden geldiince in kkenlilerle doldurduu iin hanedanln adyla 'Han in'i' olarak anld, koullarn son derece deiken olduu dnemde (1211), Cengiz Han cennetten zafer vaatleri aldn bildiriyordu. in eddi 'Han' olmayan insanlarn elindeydi; bat kanad baka bir barbar topluluun ynetimi altndayd; Sung'un ordusu ise 'gereinden fazla kalabalkt, beceriksizdi, btenin byk bir ksmyla paral askerlerin maa deniyordu' ama yine at says ok azd ve hanedanlk artk bozkr snrlarnda etkili olamad iin, barbar yedeklerden yoksundu.75 Yine de bu koullarn varl, Moollar'm in'in ok byk bir ksmn arabuk ele geirmelerini aklamaya yetmiyor. -

in'in istilas ve batda kazanlan ba dndrc 312 zaferlerin altnda byk bir olaslkla Cengiz Han'n karakteri ve Moollar'n, kabile gelenekleri ile nyarglarn yabanclara hi dn vermeden kabul ettirmeleri yatyordu. Moollar'n cinsel ahlak anlay ok katyd; hanet olaylarnda iki taraf da lmle cezalandrlyordu, esir kadnlarn kullanlmasna iyi gzle baklmyordu. Bu kurallar, ilkel toplumlarn zellikleri olan bakasnn karsn karma konusundaki kavgalar tmyle nlemiti.76 Her eye karn Moollar ve zellikle Cengiz Han yabanclardan intikam alma konusunda acmaszd ve incelendii zaman Cengiz Han'n yaamnn intikam almakla getii grlebilir; Moollar'n sava biimi ise ilkel intikam duygularnn inanlmaz boyutlara getirilmesi olarak alglanabilir. Moollar yabanclardan yardm istemekten ya da onlar ordularna katmaktan kanmyorlard. Belki de bunu yapmaya zorunluydular nk 1216'da kuzey in'i ikinci kez istila etmeye baladklar zaman ordunun yalnzca 23.000 kii olduu tahmin edilmektedir.77 Bat uygarlnda terr estiren 'Mool' ordularnn ounluunu Trkler ve Cengiz Han'n ynetimi altnda yaayan komu Tatarlar (ki Moollar'la sk sk birbirine kartrlmtr ve etnolenguistik ikisinin arasndaki farklar bulmakta zorlanmtr) oluturuyordu. 78 Cengiz Han' inceleyenler askeri organizasyonundan epey bilgi alabilirler: 'Yeteneklilere ak bir meslek' ilan ederek taraftarlarn orduya katyordu ve orduyu 'onluk', 'yzlk' ve 'binlik' gruplara bl-trmt. Sonunda doksan be tane 'binlik' grup olutu ve ada bat sisteminde grlen blklerin alaylara balanmas ynteminin temelleri atlm ol-du.79 Kendi yakn ailesi dnda, komuta dzeyinde313 ki kiileri aile ya da soyuna bakarak deil, gsterdii performansa dayanarak atad iin kabile dzeninden uzaklamaya balamt. Tm bu yenilikler sayca ok kk bir topluma getirilmekteydi ve nfus olarak kendilerinden yzlerce kat daha kalabalk olan toplumlar altedebilmeleri olanakszd. Bozkrlardan gelen topluluklarn hibiri, birka yz kiiden fazla deildi ama baarlarnn boyutlar hibir zaman Moollar'mkiyle llemez. tekilerin de daha iyi organize olmalar durumunda savalarnn daha baarl olaca sav ise pek yerinde deildir nk Moollar iin baka faktrler de vard. Bu faktrlerin arasnda stn teknoloji bulunmuyordu. Tpk Hunlar, Trkler ve inli soylular gibi Moollar da bozkrlardaki atalarnn at sevgisini tayorlard ve bileik yaylar dnda silah kullanmay sevmiyorlard. Mool ordusunda zrhl svarilerin de bulunduu ileri srlmse de, bu durum pek olas deildi. Kuatma tekniklerini bilen yabanclarda yardm istedikleri gerektir ama barut-ncesi devir lerde, kararl bir biimde savunulan kaleleri almay kalkmak son derece zor ve zaman yitirici bi olayd. Tm sylentilere kar o dnemde henz barut kullanmasn renememilerdi ama batda v douda, rnein Seyhun Nehri civarnda Utra (1220), ran'da Belh, Merv, Herat ve Niapur (1221 ve bat Tangutlar'n bakenti Ninghsia (1226) gi korunmal yerleri birbiri ardna ele geirmilerdi. B kalelerdeki garnizonlarn belki de atmaya bile gir meden teslim oduklar sonucunu karabiliriz.8 Moollar ancak bir tek yerde, Pers kenti Gurganj' amansz bir savunma ile karlam ve kuatm 1220 Ekimi'nden 1221 Nisan'na kadar srmt. 314 dnemde batdaki derebeylerinin savalar da byle bir durumda bu kadar uzun bir gecikmeyi tahmin edebilirlerdi. En mantksal aklama, Moollar'm yenilmez olduklar konusunda bir sylentinin yaylm olmasdr. Buhara ile Semerkand'n Moollar'm grnd anda teslim olduklarn biliyoruz. Cengiz Han, Buhara'nn en byk camisinde belki de Attila'nn ruhunu ararak bir vaaz vermi ve kendini 'Tanrnn silah' olarak tanmlamt. Yenilmezlik hretinin altnda yatan neydi? Attila'nn Hunlar'ridan farkl olarak Moollar, 500 yldr varolan zengileri kullanmasn biliyorlard. Mool atlar herhalde zaman iinde Hunlar'n atlarndan daha iyi yetitirilmiti ve bu konuda bilgi art olduu iin at says da oalmt diyebiliriz ama Trkler de bu avantajlardan yararlanabilirlerdi. Cengiz Han ve oullar kabileler zerinde ok sk bir disiplin kurdular; getirdikleri

yasalara gre, dmandan ele geen ganimet ortak saylacakt, bir savann silah arkadan sava alannda terk etmesi lm cezasna yol aacakt. Bireysel olarak zenginlemeye almak ya da tehlike anndan kamak gibi 'ilkel sava' zelliklerinin bulunmay Mool atllarn bir ordu olarak kabul etmemize, 'askeri ufuk hattnn zerinde' kaldklarn dnmemize neden olmaktadr.81 Her eye karn kendilerinden bylesine ekinilmesini nasl saladklarn henz anlayabilmi deiliz. Mool istilasnn bir cins askeri salgn olduunu ve neredeyse etkilenen her yerde ayn anda grnd fikirlerini bir an iin unutabilirsek, konuya daha derinine bakabilir ve kk admlarla baladklarn ve acmasz becerileriyle gerekletirdiklerini 315 grebiliriz. Moollar'm savama drtsnde intikamn pay bulunduu ileri srlmtr ve Cengiz Han'n bir kle gibi kendilerine sayg gstermesini isteyerek hakaret eden inliler'e kar atklar ilk savata ve ticaret hakk elde etmek iin gnderdikleri elileri ldren Harezmler'le atklar ikinci savata intikam duygusunun rol byktr. Cengiz Han asla iyice hesaplamadan saldrmazd ve tpk^ Byk skender gibi setii kurbanlar hakknda hej eyi renmek ster ve geni bir casus ebekesi besi lerdi. Yine skender gibi son derece mantkl strate] jileri vard. in'e saldrmak iin yola karken d2 ama zor bir gzergah olan Gobi l'n gemek ye-i rine, Kansu koridorundan geip pek Yolu'nu izleyip! in Seddi'nin bitimindeki Dzungarian aklndan! geen dolayl yolu yelemiti. Bat Hsia'daki Tangut*4 lar'la arpmak ve kazanmak birinci amacyd. ' Bat Hsia ya da Tangutlar'n, 6. yzylda Trk-j ler'in yaratt birlemi bozkr imparatorluunu ye-1 niden canlandrmak iin alan ama yabanclara| hibir ey belli etmeyen bir grup atl kavim olduu ileri srlmtr. 'Birlemi bozkr imparatorluunu yeniden yaratma abalarnn ne zaman, nerede balad efsanelere karmtr. Tpk Cengiz Han'n yaptklarnn daha sonralar Moollar tarafndan efsaneletirilmesi gibi.'82 Bu aklamaya gre Moollar da bu ekimelere katlmlard ve kendi dillerini konuan gruplarn arasndan lider olarak syrlmlard: Bu baardan sonra talihleri devam etmiti. Eer bu aklamay kabul edersek, Moollar'm bir dnya imparatorluu karma aamasna nasl geldiklerini anlamakta ekilen en byk gl yenmi oluruz. 'Uygar yaamn merkezlerinden uzak kalan 316 ve dou ile gney Asya kentlerinin ykselen dinsel ve kltrel etkilerinin dokunmad' insanlar olmaktan kmlar ve tm bozkr snr boyunca uzanan bir ekimeye katlmlardr. Bu ekime araclyla ufkun te yanndan aldklar askeri disiplin ve organizasyon kavramlar ile savama yntemlerini deitirmilerdir.83 Bunlarn ou in'den ve slamiyet'i kabul etmi olan Ortadou'dan bakalam bir biimde geri dnen Trk kkenli insanlar olmalyd. Yzyllar boyunca Islamlatrlm ya da inliletirilmi Trkler bazen baarl sava gazileri, bazen cezadan kaanlar, tccarlara elik edenler, resmi grevliler gibi deiik biimlerde bozkrlara geri dnmlerdi. Eski askerlerin ykleri her zaman karsnda bir dinleyici kitlesi bulur ve yabanc ordular hakkndaki bilginin deeri ise evrenseldir. Yola kmadan nce Moollar'm dmanlar hakknda hibir ey bilmediklerini ya da onlardan hibir ey renmediklerini dnmek hatal olur. Belki de rendikleri en nemli ey slam dnyasnda olduu gibi belirli bir fikre sahip olarak savamakt. Moollar'm tand Trkler'in, ellerinde kllarla Kuran' reten slam dnyasnn snrlarnda arpan savalar olmas nemli bir noktadr. Cengiz Han'n grevinin ilahi glerce verildiine inand sylenir; taraftarlarna da herhalde bunu retmitir; samanlarn kendisini desteklemesini istemitir ve Moollar'm seilmi rk olduklarna inanmalarn salayan ilkel milliyetilik konumalar yapmtr.84 Ama slam'n yattrc zelliklerini kabul etmedii de bellidir. Bir savan gereksinimleri olan atl savalarn hareket yetenei, bileik yayla317 rn uzun menzilli ldrc etkisi, gazilerin l ya da ldr anlay ve kabile kavramnn yaratt toplumsal heyecan zaten elinin altndayd. Bir de bunlara yabanclara acma ya da kendini gelitirme gibi tek-tanrl din ya da Budaclk

retilerinin katlmad acmasz pagan inanlar eklenirse, Cengiz Han ve Moollar'm yenilmezlik konusunda hakl bir n kazandklar ortaya kar. Silahlar kadar beyinleri de dehet yaratmaya ynelik olduu iin yaadklar dnemde yaydklar terrn anlar bugne dek sregelmitir. ATLI KAVMLERN K Fethettikleri topraklar zerinde srekli egemenlik kurma becerisine sahip olmamak, tpk Hunlar ya da baz Trkler gibi Moollar'da sonunu getirdi. Cengiz Han'n ynetim yeteneinin stn olduu biliniyordu ama bu yeteneini ger yaam biimini yerleik dzene sokmak yerine eski eklini korumak dorultusunda kullanmt. Getirdii dzen her yneticinin bir tek halefi olmasn yasallatrmad iin gerek Moollar'm gerekse egemenlikleri altnda yaayan kavimlerin gznde balayc deildi. Gerlerin geleneklerine gre yneticinin tm varl, topraklar, taraftarlar, srleri, oullar arasnda paylatrlrd ve Cengiz Han 1227'de lnce ayn ilem yapld, imparatorluu esas kars Brte'nin drt oluna datld. Yine geleneklerine gre atalarndan kalan topraklar en kk olunun payna dt, fethedilmi olan yreler dierlerine kald. Bundan sonraki kuaklar boyunca Rusya'y yneten Moollar kendi bildiklerince davranmay srdrrlerken, Or-318 ta Asya ve in'i yneten torunlar arasnda tahta k srasndan dolay i savalar patlak verdi. Orta Asya'y elinde bulunduran Hlag Han, kardei Kubilay Han'n, Cengiz Han'n brakt unvan tamas fikrine destek verince durum sakinleti ama eski birlik salanamad. Kubilay Han, in'de Yuan olarak tannacak hanedanln kurmak iin savaa girimiti ve sonunda kendisini izleyen Moollar tmyle eski bozkr yaamndan uzaklatlar. Orta Asya'nn ynetimini elinde tutmak isteyen Hlag Han ise slam dnyasnn dou snrlarnda yerel savalara giriti ve kendisini bu ilere ylesine kaptrd ki, halifeye kar bile sava at. Mool imparatorluu'nun dalmaya balamasna Kubilay Han'n in'e ynelmesinin neden olduunu daha sonraki aratrmalarda grmek olasyd, ama o dnemde gerek slam gerekse Hristiyanlk dnyas bunun farknda olmad iin Moollar' korkulacak bir dman g olarak alglamaktayd. Kutsal Top-raklar'n ele geirilmesi konusunda neredeyse 150 yldr sren kendi atmalarna dalm olanlar, Hlag Han'n ordusunun Orta Asya'dan yola kt haberini alnca kendi bak alarna gre korktular ve sevindiler. Doudaki Latin krallklarnn Hallar'na umut domutu. slam dnyas iin Hallar 'yalnzca bir snr problemi' olmaktan teye gidememiti nk 1099 ylnda Kuds' ele geirdikten sonra snrlarn geniletmeyi baaramamlard. Hatta 12. yzylda Kuds' Selahaddin Eyyubi'ye brakmak zorunda kalmlar ve Eyyubi'nin kar saldrsndan sonra ellerinde kalan Suriye kylarndaki birka kk yerleim yerine sk skya sarlmlard. Yine de Bat'da 319 Hallar'm ekicilii lmemiti. Srekli yenilenen Hal ordusu 13. yzylda be 'resmi' saldr yapm ayrca dier lkelerde Kilise'ye kar kanlarn stne yrmt. Bunun sonucu olarak dinsel yeminlerle balanan gl valye ordular ortaya km, Hal krallklarnn snrlarn korumak iin atolar ina edilmi ve Hristiyan Avrupa'nn at binen valyeleri arasnda bir 'valyelik kurallar' kavram gelitirilmiti. 11 ile 13. yzyllar arasnda Bat soylularnn tm enerjisinin savalar zerinde younlat dnemde, valyelik Bat dnyasnn askeri kltrnn sorgusuz sualsiz en nemli unsuru oluvermiti. Krallar kadar Dou'da n ve servet kazanmak isteyen topraksz valyeler de Hal ordusuna katlmaya hazr olduu iin, yinelenen arlar hi karlksz kalmamt. 13. yzyln ortasnda Hlag Han'n ordusu Orta Asya'dan yola kmaya hazr olduunda, Kuds tekrar ele geirilmi ve Latin krallklarnn btnl salanmt. Tekrar servet sahibi olmular ve Hal ordusu zihniyeti ykselmeye balamt. Fakat Hallar'm umutlar o kadar sk krlmt ki, glklerin geici olarak azalmasn, g dengesinde kalc bir deiiklik olarak grmek gibi bir hataya dmediler. G hala islam dnyasnn elindeydi ve gerek fiziksel gerekse manevi kaynaklarn iyi kullanarak neredeyse bitmek bilmez bir enerjiyle yeni yeni savalar amaktaydlar. Tek bir cephede savamann avantajlarn yayorlard. Hlag Han'n ordusunun Orta Asya'dan yola kt sylentisi ise ikinci cephenin alacana iaret ettii iin

Hallar'm koullarn deiebilecei umuduna kaplmalarna neden olmutu. Hallar ylesine etkilenmilerdi ki, bozkrlarn ortasndan yardmlarna ko-320 an gizemli atl kavimlerin banda Prester John adnda bir Hristiyan kral bulunduu yksn atmlard ortaya. 85 Geri Hlag Han, Prester John deildi ama dman saydklar islam dnyasna kar bir tehdit unsuru olarak kabul etmekte haklydlar. Mslmanlar da yaklaan Moollar'dan rkmekte haklydlar ama ne kadar ok korkmalar gerektiini daha sonra reneceklerdi. Selahaddin Eyyubi'nin 12. yzylda Hal ordusuna kar kazand zaferin sonucunda islam dnyasnn merkezi Msr ve Suriye olmutu ve onun soyundan gelenler Eyyubi Hanedanl olarak lkeyi ynetmekteydiler. Yasal Abbasi halifelii halen Badat'ta bulunuyordu ve Moollar'n yolunun tam zerindeydi. 1257'de Hlag Han, Pers imparatorluu topraklarna girip kolayca istila etti ve yl sonunda da Mezopotamya'ya girmeye hazr konuma geldi. Abbasi halifesi Mustasim, dehete dmt ama ya teslim ya lm olarak sunulan Mool emrine uymay kendine yediremedi. 1258 Oca'nda Hlag Han, Dicle Nehri'ni geip halifenin ordusunu silip sprd ve Badat' ele geirdi. Halife Mustasim boularak ldrld ve bozkrlarn bu geleneini Osmanllar istanbul'daki saray yaamnda da veliahtlarn tahta kma srasnda olaan bir ilem olarak srdrdler.86 Badat halkna hayatlarnn balanacana dair nceden sz verilmi olmasna karn, byk bir ounluu katledildi. Mool geleneklerine ters den bu davran belki de ok dalgalarnn yaylp karsna kacaklar nceden korkutma amacn tayordu. Suriye'ye varnca ele geirdii Halep kenti halk da katledildi ama ne de olsa kentlerini korumak iin aba gstermilerdi. am ve dier baz 321 Mslman kentlerin halk daha aklc davrandklar iin katliamdan kurtulabildiler. slam dnyasnn gcnn grkemli bir biimde ykl, Moollar'n yardma geldii konusundaki Hallar'm inancn biraz daha pekitirdi ve hatta en nl Hahlar'dan olan Bohemond'un bir sre iin orduya katlmas iin ikna edilmesine yarad. Mool ordusu Kutsal Toprak-lar'a bask yapnca Hallar daha iyi olacana karar ] verip sahillerdeki kalelerine ekildiler. Hlag Han, Byk Kaan seimi iin bozkrlara geri arld zaman, Selahaddin Eyyubi tarafndan yenilgiye u-ratlmann anlarn tamalarna ramen, Msr'daki Eyyubiler ile birlik olmaya karar verdiler ve Msr ordusunun kendi topraklarna girip Akra yaknlarnda kamp kurmasna izin verdiler. Moollar'n banda Ketboa vard ve karlkl bekleirlerken, Msr komutan Baybars, Hallar' ziyaret ediyordu. Memlk asll olan Baybars inanlmaz derecede hrsl bir yapya sahipti ve bir sultan ldrp bir bakasn tahta kartarak Msr'da Memlk gcn sergilemiti. Ketboa'nn her zamanki gibi teslim olmalarn istemek iin gnderdii elilerin ldrlmesinde parma olduu sanlmaktadr. ntikam, Moollar iin 'sava nedeni' anlamna geldiinden, bu olayn ardndan sava kmas kanlmazd. Moollar; Suriye'deki kamplarndan kuzey Filistin'e girdiler ve 3 Eyll 1260'ta Kuds'n kuzeyinde Ayn Calut'ta Sultan Kutuz ve Baybars komutasndaki Msr ordusu ile karlatlar. Yalnzca bir tek sabah boyu sren arpmalarda Moollar yenilgiye urad, Ketboa yakalanp ldrld ve hayatta kalanlar bir daha dnmemek zere dalp gittiler. Moollar'n yenilgiye urad ilk meydan sava 322 olan Ayn Calut o tarihte Hristiyan, Mslman ve Ivloollar'm dnyasnda aknlk yaratt ve hala tarihiler tarafndan ilgiyle aratrlmaktadr. Sonucu tartmalara yol amtr: Ortadou'nun Mool egemenliine girmesine engel mi olmutu yoksa zaten Moollar stratejik ve lojistik uzantlarnn sonuna m gelmilerdi? Sava taktikleri de tarihileri ikiye blmtr: Baybars'm silah kullanmndaki stn zekas m, yoksa Msr ordusunun kalabalkl m zaferi salamt? Bozkrrlardan kan tm svari birliklerinin yapt gibi Mool ordusunun da Suriye'nin ekili topraklarnda beslendii ve Hlag Han'n Orta Asya'ya dnerken ordunun byk bir ksmn gtrd iddialarna salam dayanaklar vardr.87 Buna karlk Ketboa'nn komutasnda 10-20.000 askerin kald da yeni yaplan tahminlerde ortaya kmtr. Ayrca Msr ordusunun sanld kadar kalabalk olmad ve ekirdeini oluturan Memlk askerinin toplam 20.000 kiilik bir orduda 10.000 kiiyi gemedii savunulmaktadr.88

Ksacas Ayn Calut eit gler arasnda gemi bir sava olmas nedeniyle ok nemlidir. Ayrca yerleik bir devletin geliriyle desteklenen atl kabile deerleri gibi ilkel drtlerle savaan yine bir atl kavim ordusunu yenmesini gstermektedir. 'Moollar'n kendileri gibi insanlar tarafndan yenilgiye uratlp yok edilmeleri ok nemlidir,' diyerek her iki ordudaki Trkler'in saysnn kabark olduuna iaret etmiti tarihi Ebu ema. Gerekten de sava geleneksel bozkr arpmalar biiminde yaplmt. Msrllar Moollarla karlamak zere ilerlemi ve arpma annda geri ekilir gibi yapp dmanlarn kar saldrya uygun olan araziye ek323 mislerdi. Belki de savan dnm noktas Sultan Ku-tuz'un 'Haydin Mslmanlar' diyerek kendini kargaann ortasna atmas olmutu. Bylelikle bize Memlkler'in, ortak inanc bulunmayan bir dman ordusuna kar savamay hakl gren bir dinin askeri uaklar olduunu bir kez daha anmsatmtr.89 Baybars'n ordusunun sava deneyiminin fazla olmasnn yan sra hala dmanlarnn gzn korkuta-bilen Hal ordusunu yenmesinde, Memlk sava okullarnn bitip tkenmeyen talimleri ve disiplininin de nemi oktur. Baybars'n askerlerini ada anlamda ordu olarak nitelemek doru olmayabilir ama taktikleri, daha sonra Osmanllar'm barutlu silahlar karsnda olduu gibi tarihi hatalar arasna karp henz fosillememiti ve Moollar'm meydan okumasna karlk vermeye yetiyordu. Eit koullar altnda arprken yalnzca hretine ve heyecanna dayanan bir orduya oranla, talim yapmann baarya daha kolay ulaan bir yol olduunu gsteriyordu. Ayn Calut Sava'ndan sonra ne Moollar'm ne de baka atl kavimlerin, uygar dnyay artacak herhangi bir srprizi kalmt. Ne var ki bu yargnn 13811405 yllar arasnda fetihler yapan ve neredeyse Cengiz Han'n ele geirdikleri kadar geni topraklar kazanan ve belki de ondan daha fazla terr estiren Timurleng'e hakszlk ettii sylenebilir. Ne var ki, Cengiz Han'n ynetim yeteneine sahip deildi ve estirdii terr dalgalar arasnda, yaratabileceklerini oturtaca tm temelleri yakp ykmt.90 Sava ruhuna sahip olan Timurleng'in esas ad Temur idi ve gen yata ald bir yara sonucu topallad iin Timurleng ya da Aksak Timur olarak ta- j 324 nnmt. Askerlerinin gaddarlk konusunda acmasz davranmalarn isterdi ve kafataslarmdan oluan kule ve piramitlerin anlar Cengiz Han'dan ok Timurleng'in savalarndan kalmtr.91 Savama igds ylesine fazlayd ki, taraftarlarna zaferin meyvelerinden yararlanma frsatn asla tanmaz ve srekli olarak fethedilecek yeni yerler arard. in'de yeniden canlandrlm Ming Hanedanl'nm zerine yryp Kubilay Han'n fetihlerine rakip olmak isterken lp gitmesi bozkrlara snr olan tm uygar lkeler iin rahat bir soluk alma olana vermiti. Bozkr snrnn dna tam olan tm Mool glerinin etkileri zamanla yok edildi, ancak Hindistan'da kendilerine bir gelecek yaratma imkanna kavutular. Bu arada ylesine slamlatrlmlard ki, Cengiz Han ve Timurleng'in soyundan geldiklerine inanmak olanakszd. yleyse Moollar'm brakt miras neydi? Bir tarihiye gre Trk kkenli kavimlerin in, Hindistan ve Ortadou'ya yaylp, her blgenin askeri tarihlerini oluturmasyd. O dnemde pek de nemli bir topluluk olmayan Osmanllar' Cengiz Han batya doru itmekle Ortadou'daki yerleik dzeni sarsacak olaylarn balamasna yol amt. 1453 ylnda istanbul'un fethinden 230 yl sonra Viyana'nm kuatlmasna kadar geen sre iinde Osmanllar, tm Avrupa iin slami bir tehdit unsuru oldular. Avrupa dnyas ile yakn ilikileri sonunda Osmanllar aslnda birbirine hi uymayan bozkr Blitz-krieg'leri ile ar piyadelerle korunakl kalelerin gerektirdii yava seyreden sava yntemlerinin arasnda bir yol izdiler. Yine bir klelik sistemi olan Yenierilii kurarak kendilerine zg disiplinli ar 325 piyade snfn gelitirdiler. Ama tpk Memlkler gibi bunlar da sonunda fosillere kart. Ayn dnemlerde Asya'daki topraklar zerinde gerlere zg yasa tanmazlklar ile silinmeyecek izler brakan at binen bir soylu snf yaratp balarna adeta dert amak iin srar ettiler. 18. yzylda bu Anadolu reisleri Osmanl sultanndan neredeyse bamsz hareket etmeye baladlar.92

Her eye karn, Osmanllar'n bozkr miraslary-la, kentlemi ve tarmla uraan Avrupa'dan rendiklerinin bir ara noktasn bulmaya almalar, atl kavimlerin sava konusuna getirdiklerinin gerek nemini bizlere gstermektedir. Otlak blgeleri fethetmedeki baarszlklar ya da bunu baardklar takdirde bozkr kltrnden vazgemeleri konusundaki ekolojik aklamalar hi kukusuz hataldr. Srlerin srekli olarak beslenebilecei otlaklar, ya doal ormanlk arazilerde ya da sulama konusuna ciddi bir ekilde eilerek elde edilebilir. Bu gayreti gstermek iin ise yerlemi bir topluluk gereklidir ve bunlar doyurmak iin de tarma ynelmek arttr. Tarm arazileri ile otlaklar bir arada yrtleme-dii iin at srlerini beslemekte kararl olan istilaclar ya eski yerlerine geri dnmek ya da yaam biimlerini deitirmek zorunda kalmlard. Grdmz kadaryla atl kavimler bu seeneklerin ikisini de uygulamadlar. Sonu ne olursa olsun, saldrdklar lkelerin bu deneyimden sonra askeri yntemlerinin deitii yadsnmaz bir gerektir. Kendilerinden nceki sava araballar gibi atl kavimler de, uzun mesafelerde savaa gitmek, sava alanlarnda yaya askerlerden en az be kat daha hzl manevra yapmak gibi arpmalar hzlandran kav-326 ramlarn ortaya kmasna neden oldular. Yabanl ^ayvanlara kar, srlerini korumakla uratklar iin, tarm toplumlarnn ancak soylu snflarnda kalm olan avclk ruhunu yitirmemilerdi. Srleri toplamak, birbirinden ayrmak, yiyecek elde etmek iin ldrmek gibi ileri olaan kabul ettikleri iin, ok kalabalk yaya askerleri bile kendilerini tehlikeye atmadan nasl sarabileceklerini, keye sktra-bileceklerini ve sonunda ldrebileceklerini ok iyi biliyorlard. Avladklar hayvanlara sayg duyan ve aralarnda bir ba olduuna inanan ilkel avclar iin ok yabanc duygulard bunlar. Atl kavimler iin ise, yaam biimlerini srdrmelerine yarayan hayvanlarn dokularndan elde edilmi temel silahlan olan bileik yaylar ile duygusal adan rahatsz olmalarn nleyecek kadar uzaktan ldrebilme yetenekleri adeta doalarnn bir paras haline gelmiti. Atl savalarn tm duygularndan arnarak sergiledikleri gaddarlklar yerleik toplumlar dehetten dehete srklyordu. arpma srasnda ve sonrasndaki trensellik ve arpmalarn genellikle lesiye olmay gibi 'ilkel' sava gelenekleri, uygarln gelimesine kadar varln srdrd halde atl savalar her iki zellie de uyum gstermiyorlard. Dvmeye hevesli bir dman karsnda geri ekilir gibi yaptklar zaman amalan dman belirli bir yerden uzaklatrp dzenini bozmak ve kar saldryla yok etmekti; ilkel savalarn gs gse arpmalardan kanmasyla hibir ilgisi yoktu bunun. Atl ordular, dmanlann ldrmeye karar erdii anda vicdan azab gibi duygular tmyle yok oluyordu. Davran biimlerinde trensellii andracak en ufak bir belirti bulunmuyordu. Atl savalar 327 en hzl biimde kazanmak iin savayorlard, kah ramanlk gstermeyi amalamyorlard. Kahraman-: lk gsterilerinden kanmak neredeyse bir gerl kuralyd. Gce erimedii yllarda bir ok yaras al-' m olan Cengiz Han bile aslnda rkek bir insand ve ismen komuta ettii arpmalarda asla kendini dmana gstermezdi.93 Tipik yarmay eklinde; ilerleyen ordularn iinde liderlerin yerinin belli ol~S mamas gerlerin artc taktiklerinden biriydi Batllara gre, nk bir Byk skender yada bir Aslan Yrekli Richard gzden kaybolmak yerine kenJ dini kesinlikle tam ortaya, en grnr noktaya yer-: letirirdi. Kahramanlk gsterileri Batl askeri liderlik kavramlarna ok uzun bir sre yapp kald.94 Atl kavimler dmanlarnn arasnda bulunan kahraman adaylarna, tehlikelere atlmann gereksiz olduunu retmeyi baaramadlarsa bile, kazanma konusunda hibir trene bal olmayan hrslarn aktarmay baardlar. Askeri tarihi Christopher Duffy'nin belirttii gibi Avrupa ktasndaki savalar, rk ve totaliter zelliklerini ilk kez dou Avrupa'da kazand ve bu noktadan her yne dald. Duffy bunun nedenini 'Rus karakteri ve kurumlar zerindeki Mool et-* kiinin, kyllerin gaddarlamasna, insan onurunun yadsnmasna, kurnazlk, acmaszlk ve vahet gibi arptlm deerlere hayranlk duymak' olarak ak-lamaktadr.95 nce Seluklular'n Anadolu'yu ele geirmesi ardndan Osmanllar'm Balkanlar'a sahip olmas, bozkr

acmaszlnn , gney ynnden Avrupa'ya girmesine de neden oldu. Yzyllar boyu Osmanl snrlarnda yaplan savalar Avrupa'nn grd en iddetli arpmalar oldu; bozkr acma-328 sizliinin, Hal ordularnn islam dnyasyla karlamas sonunda da gelmi olmas mmkndr. Hal ordularnn savalar cihadlarla ayn gibi grlrse de, Hristiyan krallklar ancak Selahaddin Eyyubi ile karlatktan sonra gerek bir savan nasl olduunu grdler. Selahaddin Eyyubi, bozkrlardan ykselen meydan okumalara karn islam dnyasnda ortaya kan enerji dolu bir yantt ve ordusunun ekirdeini, atl okuluun tm acmasz taktiklerini uygulayan deneyimli Trk kkenli kle askerler oluturuyordu. Douya yaplan Hal seferleri, orada edinilen deneyimleri Avrupa'ya tad ve belki de pagan Slavlar zerine dzenlenen Hal saldrlarnda da bunlardan yararlanld. Slavlar ayn dnemde teki ynden gelen bozkr atllarnn saldrlarna da uramt. Bu yeni alkanlklar, sonunda ispanya'ya kadar ulat ve Reconquista valyelerinin islam dnyas ile sren arpmalar, Cengiz Han'n bile alklayaca bir acmaszlk iinde geti. iddetin dorua ulat sava biimi ispanya'ya yerleti ve Inkalar ve de zellikle hala iek savalarnn gereksiz trenselliini srdren Aztekler'in, spanyol istilaclar karsndaki kt kaderleri Cengiz Han'n yntemleriyle yaratlm oldu. Bozkr atllarnn srekli temas halinde olduu in mparatorluu zerinde Mool usul savalarn en uzun sreli etkileri grld. John King Fair-bank'n anmsatt gibi 'in Usul Sava' ilkel tren ve ayinlerin, arpmalardan nce ampiyonlarn gvde gsterisi yapmalar gibi zelliklerin dier byk uygarlklara oranla ok daha uzun bir sre devam ettii grlmtr. 96 Bunlarn yan sra inli-ler'in yaamnn merkez noktas olan Konfys ku329 I rallarndan alnma bir fikir olan 'stn insan iddete bavurmadan istediini elde edebilir' inanc da yay-gmd.97 M 1. binler boyunca in'i istila etmi olan Trk kkenli kavimler bu inanc kabul ettiler, ama bozkr savalarnn gururu olan at binme ve okuluk yeteneklerini de yitirmediler. Kubilay'm istilasndan sonra Moollar'dan kurtulmak iin, Ming Hanedanl daha nce hi bilinmeyen mutlakiyet kavramn yerletirmek zorunda kald ve bu hanedanlk dneminde lke askerletirilip kaltsal bir asker snf oluturuldu. in Seddi'nin kuzeyinde yer alan Ming Hanedanl dneminde deniz ar lkelere ilk ve son kez saldr dzenlendi, bozkrlar kontrol altna almak iin savalar balatld, be nemli sefere kld ve in eddi bugn grdmz ekline getirildi. Geleneksel in'i yeniden canlandrmak iin ortaya konan askeri abalarn hi beklenmedik sonular oldu: Mool Yuan Hanedanl'n deviren Ming ynetimi son derece despot bir ekil ald, Yuan askeri sisteminin baz zelliklerini uygulad ve Mool gcnn yeniden ortaya kmas tehdidi altnda korkudan adeta donakald.98 Ming Hanedanl bozkrl barbarlardan korkmakta haklyd ve 17. yzylda onlar ykan yeni tehlike Moollar'n kendilerinden deil, uzun sreden beri dman olduklar Manular'dan kaynakland. Manurya'dan ayrlmadan nce yerleik dzene sahip olmu, inliletirilmi ve ticarete balam olan Manular aslnda atl kavim saylmazlard. Yine ordularnn temeli svarilere dayanyordu ve in ynetim sisteminin kendileri iin almasn salamak amacyla askerleri glerini Mool teknikleriyle kullanyorlard. 330 Elde edilen bu baar yalnzca askeri dzeyde deil daha ok politik organizasyon dzeyindeydi. Bunun srr, snr blgelerinde yaayan inliler'in temas halinde olan gerlerin, inli olmayanlarn acmasz sava yetenekleri ile inliler'in ynetim yeteneklerini birletirip g sahibi olarak bunu kullanmay bilmelerinde yatyordu.99 Ne yazk ki Manular'n in'de ele geirdii Ming Hanedanl'nm gc, tmyle Moollatrlm bir devlet biimiydi ve bunu hibir deiiklie uratmadan srdrmeyi yelediler. 18. yzylda Ch'ing imparatorlar despotlatlar, aydn snf himaye ettiler, gzel sanatlarn gelimesine destek verdiler, ticaret ve bankacln yerlemesi iin abaladlar, in kylsnn tand en yumuak mali rejimi yerletirdiler. Bunca iyi davrann cezas ise 'merkezletirilmi

brokrasinin gereinden fazla bymesi' oldu. Pe-king'e danlmadan hibir karar alnamyordu ve sistemin kurduu tuzaa yakalanm sivil grevliler 'zgr davranmay engelleyen' bir eitimin rn olmaktaydlar. 100 Devleen brokrasi inliler'e zg ilerlemeyi durdurdu. Teknik gelimelerin ve bilimsel aratrmalarn beii olan in uygarl, Manular'n ynetimi altnda her trl yenilik ve deiiklii kukuyla karlamaya balad. Ayn dnemde Japonya'da, belirli bir sosyal dzeni korumak ve ynetici snfnn etkinliini artrabilmek iin teknolojik deimeler yasaklanmt. in'de ise yabanc bir ynetici snfn korumak iin teknolojik gelimeler yasaklanmak yerine bask altnda tutulmaya balanmt. Japonya'da samuraylar geleceklerinin Bat bi331 J* imi sanayi ve bilimi kabul etmekte yattn grmlerdi ama Manular ve yneticileri ilerlemek iin gerekli adm atmaya yanamyorlard. Bunun nedenini aklamak iin birok etkinin kantn sayabiliriz. En nemli neden ise kkenleri bozkrlardan yola kan istilaclara dayanan Manular'n yabanc oluuydu. Glerinin temelini oluturan askeri sistemi neredeyse kemikletirdikleri iin, yeniletirmeye ekmiyorlard. 19. yzylda Avrupal istilaclarn top ve tfeklerine kar kesinlikle boy lemeyecek durumda olan bileik yaylar ile kan Manu bayraktarlarnn grnm kadar ackl bir manzaraya askerlik tarihinde bir daha rastlanmamtr. in'e kar 19. yzylda afyon savalarn aan Av-rupallar'n arpma glerinin, ok eski tarihlerde Manular'n atl kavim olan atlaryla tanan kendi atalar tarafndan gelitirildiini uzun bir telekopla inceleyebiliriz. Yaylmaclk dnemindeki Avrupa ordularnn etkinliinin temelinde, bozkr snrlarnn dnda gelitirilmi bir ilke yatyordu: Smer ve Asurlarca ortaya karlp Persler, Makedonlar, Romallar ve Bizansllar tarafndan gelitirilen ve Rnesans devrinde yeniden canlandrlan brokratik organizasyon. Etkinliinin baka bir kayna ise Yu-nanllar'dan kalma meydan sava teknikleriydi. Uzun mesafeli seferler, sava alanlarnda sratle manevra yapabilmek, tekerlein sava teknolojisine katlmas, atlarla biniciler arasndaki uyum gibi tm tekniklerin kkeni bozkrda ve snr evrelerinde yatyordu, islam dnyasnda grlen, inancn savaa, devrim yaratan katksn zmledikleri iin daha sonraki Trkler'i ve Moollar' takdir etmeliyiz. Sava fikrini aile, rk, toprak ya da belirli politik biim-332 lerden uzaklatrp, savamann neredeyse zerk bir faaliyet olduu ve bir savann yaamnn bal bana bir kltr bulunduu dncesini yaymlard. 1812'deki Moskova seferi srasnda Clausewitz, karlat Kossak askerlerinin 'askeri olmayan' davranlarnda, bu kltrn biraz sulandrlm da olsa hala tanmlanabilen zelliklerini hakaret olarak kabul etmiti. Belki bu davranlar 'askerlik dyd' ama Clausewitz stratejilerinden ok daha uzun bir sre dnyann bana dert oldular. Savalarda grlen acmaszlk, iddet ve koulsuz zafer kazanma tutkusunun yerleik toplumlara aktarlmasnda Cla-usewitz, kendi beyin yapsndan ok bu davranlardan yararlanmt. 333 ARA BLM 3 O rdular Kossaklar'n sava ynteminde alternatif bir askeri gelenek olduunu Clausevvitz fark edememiti, nk yalnzca brokratik bir devletin maaa bal ve disiplinle yetitirilen ordularn rasyonel olarak kabul etmekteydi. Dier biimlerin de toplumlarna hizmet edebileceini, onlar savunabileceini ve eer geleneklerine uygun ise glerini artrmaya yarayabileceini grememiti. Talim yapmayan askeri glerin, atele silah kullanan ordulara kar duramayacaklarn biliyordu. Ellerindeki silahlarn gc arttka ordularn birbiriyle yeniemeyecek duruma geleceklerini nceden tahmin etmesi de olanakszd. "in Usul Savan" 20. yzylda Bat ordularn etkileyeceini ve kendi retileri ile yetimi komutanlarn ok uzun sreli bir utan duygusuna kaplacaklarn da nceden bilemezdi. Yine de Clausewitz'in gzlerinin nnde, kendi yetitii ve hizmet ettii olaydan ok farkl ve kendi

334 biimleri iinde rasyonel olan askeri organizasyonlar vard. Kossak askerleri bunlardan biriydi; Napole-on'un geri ekiliini hzlandrmak iin toprak sahibi Ruslar tarafndan kurulmu olan opolchenie denilen serf milis kuvvetleri de bir bakayd. Byk Ordu'nun askerlerinin kaderinin izilmesinde "evrede bulunan silahl kiilerin" oynad rol belirterek opolchenie'nin varln istemeyerek de olsa kabul etmiti. (1) Konu Prusya'nn zgrle kavuturulmas olunca Clausevvitz milis gcnn en ateli savunucusu olmutu ve 1813 Oca'nda yaynlanan Es-sential Points on the Formation of a Defence Force (Bir Savunma Gcnn Kurulmasndaki Temel Noktalar) adl yapt, muvazzaf askerlerden oluan Landvvehr'in kurulmasna temel oluturmutu. Franszlara kar kural d savalar amaya hevesli gen romantik vatanseverlerin oluturduu Jager ve Freischutzen birlikleri de Landvvehr kadar nemliydi. Ayrca Napoleon savalar nedeniyle orduya katlm olan ok eitli insanla tanm olmalyd Clausevvitz. Bunlarn bir ksm yurtseverlik duygusuna, geri kalanlar ise (byk bir ounluu isiz ve a olduu iin), bazen isteyerek bazen de iradeleri dnda kendi devletleri tarafndan imparatora dn verilen birlikler olarak ordunun iinde bulmulard kendilerini. (2) ilerinde en iyileri kapitlasyon anlamalar ile getirtilmi isvire alaylaryd ve isvireliler paral asker olarak Fransz ihtilali ncesi ordularnda grev yapmlard. Kkleri eski krallklarnn feodal svarilerine dayanan Polonyal mzrakl svari blkleri de yine en iyilerinin arasndayd. Gzde alaylarn bir ksm ise Napoleon'un bamszlklarna son verdii Alman prensliklerinin kiisel koruyucu335 laryd. (rnein Hesse Granddk'nn cankurtaran olan Yzba Franz Roeder, Ossian ve Goet-he'nin yaptlarna meraklyd, Yunan dostu olarak dleri vard ve o dnemde askerliin beyefendilere yakan bir meslek olduunu dnen tipik Alman genciydi. Moskova'dan geri kan en ayrntl anlarn bizlere sunmutur.) (3) Prusya'daki Fransz garnizonunda Trklerle snr oluturan Habsburg Askeri Hududu'ndan gelen Hrvat askerleri de bulunuyordu ki, bunlar aslnda Osmanl topraklarndan kam olan Srp mltecilerdi. mparatorluk Muhafzlar'nm arasnda ise Altm Ordu'nun Trk kkenli askerlerinden oluup Litvanya Tatarlar bl olarak bilinen bir grup vard. Bir askeri kurumun geirdii deiikliklerin en gzel rnei ise Neufchetel taburuydu. Napoleon'un, genelkurmay bakan Mareal Berthier'yi prens ve dukalk yneticisi ilan ettii isvire kantonunda kurulmutu ve Napoleon'un dnden sonra ayakta kalmay baarp Kayzer'in mparatorluk Muhafz Taburu, adn alarak Prusya'nn hizmetine girmiti. Daha sonra 1919'da askerlerin bir ksm, sosyal demokrat politikaclarla sa eilimli generallerin Berlin'deki "Kzl Devrimi" bastrdklar Freikorps'a katlmt. Hitler ise Nazi partisinin askeri gcn Freikorps askerleri tarafndan oluturmutu. Waffen SS panzer blkleri askerlerinin soylarn, Berthier'in prensliinde kurulmu oyuncak orduya kadar gtrmek hi de hayal deildir. (4) Kiisel koruyucular, muvazzaf askerler, serf milisler, bozkr sava kabilelerinden geri kalanlar, Byk Ordu'nun esas gc olan Franszlar -ki bunlarn bir ksm Devrim'in sivil askerleri olarak orduya ka-336 tlm ve kar durulmaz heyecanlar ile Clausevvitz'e "politikann uzants olarak sava" fikrini vermilerdi- bunca kark insan bir dzene sokmak olas mdr? Bu talim subaynn gznde hepsi birer askerdi belki ama bir ksm en zor ileri baarabilirdi, bazlar keif gibi zel grevlerde daha baarlyd, bir ksm aldklar paray hak etmiyordu ve birka da hem arkadalar hem de bar iinde yaayan siviller iin tehlike oluturuyordu. Byle bir eitliliin iinde, askeri ve toplumsal biimler arasndaki karlkl ilikileri aklayabilmek iin yeterli malzeme bulmak olasdr. Bu eitlilii hangi kuramlar aklar? Askeri sosyologlarn kabul ettii kuram, herhangi bir askeri organizasyonun iinde bulunduu sosyal dzeni yansttn ne srmektedir. Ve toplumun byk bir blm Norman ngilteresi'nde ya da Manu ini'nde olduu gibi yabanc bir askeri hiyerari tarafndan ynetilse bile bu kuramn gerekliini koruyacan savunurlar. Bu kuramlarn en ay-rnntls askeri bir gmenin olu olan Anglo-

Leh asll Stanislav Andreski'nin almasdr. Bir toplumun ne denli militarize edildiini lmeye yarayan Askeri Katlm Oran'nn (AKO) evrensel varln ileri srmekle n kazanm olan Profesr Andreski'nin almalar ne yazk ki sradan okurlar iin "ulalabilir" deildir nk fikirleri aklayabilmek iin yeni szckler yaratmtr. (5) Buna karlk kolay anlalr ve srkleyici bir anlatm vardr ve bulgularna ahlak asndan yorum getirmez. Ordunun yasalara bal olarak ynetildii AKO orannn dk olduu bir toplumda yaamay yelediini aka belirtirse de, politik dergilere makaleler yazarak askeri diktatrln yok edilebilecei dlerine kapl337 mamaktadr. insan doas konusunda olduka karamsar, Hobbes'vari grlere sahip olduundan, mcadele etmenin doal olduunu ileri srp tpk Dr. Johnson gibi "iki kii yarm saat birlikte olunca birinin dierine stnlk taslamamas olanakszdr" fikrini ortaya atmaktadr. Nfus artnn yiyecek ve yaam yeri art ile doru orantl olmadn ve doum orannn snrlandrlp, lmlerin hastalk ve iddet gibi nedenlerle hzlandrld takdirde yaamn tahamml edile-bileek hale geleceini savunan nfus kuramnn babas saylan Malthus'u kendine rnek almtr An-dreski. Savalarn ilk k nedeninin bu olduunu dnmektedir ama eer baz hastalklarn savatan daha fazla lme yol atn savunan McNeTin Plagues and Peoples (Vebalar ve nsanlar) yaptndan sonra bu grn aklasayd herhalde bu kadar kesin konumazd. (6) lkel toplumlarda gl erkeklerin, zayflarn kadnlarna sahip karak doum oranlarn snrladn ne srmektedir. st snf, doum oran artnca, fazlalklarn ya kendi saylarn iddet olaylarnn sonucunda snrl tutmaya abalayan aa snflara vermek ya da komularnn topraklarnda iddet olaylar yaratarak oran belirli bir izgide tutmak zorundayd. Her iki ekilde de kendi toplumuna hkmeden ya da bir baka toplumu ele geiren bir askeri snf domu oluyordu. AKO ise daha sonra aa snfn gereksinimlerini ne lde karlamay baardna bal olarak hesapla-nabilecekti. (7) Komularn egemenlikleri altna alan toplumlarda tm salkl erkekler sava olabilirler; daha iyi ekonomik koullar altnda ynetici snf, artan nfusu ticaret, endstri veya tarm geliriy-338 le besleyebilirse, savaan askeri g gitgide klp halkn savunmas iin yeterli olan sayya inecektir ve bu gcn gerekliini gizlemek iin demokrasi adn verdiimiz kavram ortaya kacaktr. Andreski'ye gre toplumsal sistemlerin byk ounluu bu iki u AKO arasnda yer almaktadr. Bu sistemlerin dayand iki faktr vardr: Yneticilerin gerekli grd ya da yaratabildii kontroln derecesi -ki bunu Andreski itaat olarak tanmlyor; ve askeri gere ve yeteneklere sahip olanlarn arasnda uyumun derecesi -ki bunu da birliktelik olarak tanmlyor. (8) Andreski'den birka rnek verebiliriz. 19. yzyln balarnda Gney Afrika'daki ngiliz ynetiminden ayrlp, zgr topraklar arayan ve arazilerini Afrika yerlilerine kar koruyan Trek Boerler (yar-ger iftiler) yksek AKO (her erkek silah kullanyordu) dk itaat (kurduklar cumhuriyetlerin neredeyse hkmeti yoktu) ve dk birliktelik (ataerkil aileler bamllk simgesi olarak kald) gsteren bir topluluk oluturdular. Buna karlk Kossaklar'da AKO yksekti, itaat dkt nk liderlerin gcn kullanmasna olanak verecek aralar yoktu ve birliktelik yksekti nk bozkr yaamnn tehlikeleri gruplar bir arada tutuyordu. Ortaa Avrupas'nda monarik ynetimin zayflad uzun dnemlerde valyelik toplumlarnda dk AKO, dk itaat ve dk birliktelik grnrd. Buna karlk AKO, itaat ve birlikteliin yksek olduu her iki dnya sava srasnda militarize edilmi sanayilemi toplumlarda grlmt. Andreski'nin ksack kitab cesareti ve srkleyici-Hiyle okurun soluunu kesiyor. Karmak ama 339 mantkl admlarla okurlara yalnzca alt eit asker organizasyon olabileceini kabul ettiriyor ve dnya tarihine frtna gibi dalp en ilkel kabilelerden en ge-j limi demokrasilere kadar bilinen tm toplumlara yle bir deinip geiyor. Ancak soluklanmak iir durunca, kukular ortaya kyor. Genel olarak baklnca Andreski'nin kuramnn ana hatlar ok mekanik gibi grnyor. Marx'

hor grd halde salt ekonomik faktrler hi kukusuz, tabakalarn ykseklii arasnda deiikliklerin ortaya kmasna yo] aar, ama uzun vadeli eilimler ancak askeri gcr yerinin deimesiyle elde edilir yapt analizler tar-| tmaya son derece aktr. (9) Ayrca Andreski'nir kesin bir biimde hor grd toplumlar hakknda okurlarn biraz bilgisi varsa, birbirlerine tam olaral uymadn fark edeceklerdir. rnein Boerler'de birlikteliin olmad syleniyordu; inat, kavgad insanlar olduklar ne srlyordu, ama onlarla sa4 vam olan herkes, yasalarndaki boluklarn landa Kilisesi tarafndan doldurulmu olduum dorulayacakt. Aralarndaki birliktelik politik deil dinseldir. Kossaklar'da itaatsizliin de snrlar vard| Yallarn ya da silah arkadalarnn kararyla ihra edilmek kiiyi tehlikeli bir yalnzln ortasna atyor-j du. (10) Dier sosyologlarn "deer sistemleri" tanmladklar konuya Andreski pek nem vermiyoi "Byye ynelik dinsel inanlar toplumsal eitsizli in ilk temellerini atmtr" diyor ve konuyu kapat] yor. (11) Baz ilkel toplumlarn trensel atmalar! iddeti kontrol altna alarak azalttn grmezlikte; geliyor; slamiyet gibi tektanrl dinlerin gereksinir lerini karlamak iin bir kle snf yaratldn g| ard ediyor; in uygarlnn, "stn insan, amacr 340 iddet kullanmadan ulamaldr" inancna, baz sapmalar olsa bile, genelde kahramanca bal kaldndan sz etmiyor. Baka bir yntemi kullanmak daha kazanl gibi grnyor: Askeri organizasyonlarn alaca biim saysnn snrl olduunu, belirli bir biim ile ait olduu sosyal ve politik dzen arasnda sk bir iliki bulunduunu ama bu ilikiyi belirleyen noktalarn son derece karmak olduunu kabul etmek gerekir. rnein geleneklerin rol olduka nemlidir. Andreski "tm erkeklerin silah altnda bulunduu eitliki toplumlar, evrensel askerlik kavramn ie yaramaz bir ekle dntrecek daha etkin yntemlere kar koyabilir" diyerek itirafta bulunuyor. (12) rnek olarak samuraylar ve Memlkler gibi askeri aznlklar ele alrsak, ok eski tarihlere dayanan silah kullanma yeteneklerini yzlerce yl gereksiz yere srdrdklerini grrz. Sosyologlarn yanl bir biimde "sekin" olarak tanmlad bu aznlklar ki yalnzca kendileri tarafndan seilmektedirler bazen de bitmek bilmez bir yenilik peinde koma hrsna kaplrlar. Victoria devri Kraliyet Donanmas'nn subaylar buharl, zhrl gemileri bir kez kabul ettikten sonra sava gemisi yapm ngiltere btesinin en ok tartlan konusu haline gelene dek, yeni modelleri sk sk demode olarak nitelemeye balamlard. (13) Donanmann zerinde ok fazla durmalar ngiltere'nin corafyasal konumu ile ilintilidir: Zengin bir ara lkesi olarak hem kendini istilaclara kar savunmak, hem de deniz ticareti imparatorluunun merkezi olarak denizar blgelerde sahip olduu yerleri ve ticaret mallarn korumak zorundayd. 341 I et! Corafyann da askeri organizasyon biimleri : rinde etkili olduunu Andreski ara sra kabul mektedir: Msr'n kendine zg ulalmazl nede-niyle ta devrinden metale geiinin ok uzun srdn ve uygarlk yaamnn ancak son dnemlerinde dzenli bir ordu beslemek yknn altna girdiini kabul etmitir. Buna karlk Avrupa'nn bozkrlardan ve daha sonralar Vikingler'in denizden saldrsna ak olduunu ve bu nedenle valye snfnn byk g kazandn; bozkrlarn deimeyen doal ortamnn gerleri, zellikle insan tayacak atlar yetitirdikten sonra saldrgan bir hale getirdiini fark edememitir. Darack sahil eritlerine skan skandinavlar'n toprak al diye tanmladklar saldrlar; ve Adriyatik Denizi'nden baka korunakl doal liman bulunmad iin Venedik'in bu blgeyi egemenlii altna almas ve bir sre sonra Girit ve Krm gibi uzak noktalara kadar ticaret sahasn geniletmesi yine corafya koullarnn etkisidir. (14) Her eyden ok Andreski, sava yaam biiminin erkeklerin hayal gcne ok ekici geldiini gz nnde bulundurmuyor. Bu hatay askeri olaylarla ilgilenip niversite evresinde hi ayrlmayan tm akademisyenler de yapmaktadr. Askerleri tanyan herkes, iinde bulunduklar organizasyonun bal olduklar toplumunkine benzeyen ama yine de farkllklar gsteren kendine zg bir kltr

olduunu bilir. rnein ceza ve dl sistemleri tmyle farkldr. Cezalar daha ardr, dller ise parasal olmayp ounlukla simgesel ve duygusaldr ama bu sisteme dahil olanlara yeterli gelmektedir ingiliz ordusuyla yaamm boyunca tantktan sonra baz erkeklerin yalnzca askerlik yapmak iin domu olduklarn 342 sylemek drtsne kaplyorum. Kadnlar iinse ayn sz sahne sanatlaryla ilgili olarak sylenebilir: Bazlar ancak bir prima donna, bir divan bir fotorafnn ya da modacnn tapt kii olarak doyuma ulaabilir ve bu doyum sonucunda hem erkeklerin hem de kadnlarn hayranln kazanan ideal kadn gzler nne serer. ok beeni kazansalar bile aktrler iin byle bir ar hayranlk duyulmaz nk sahnedeki kahramanlar ancak tehlikeleri gze alyormu gibi davranrlar. Sava kahraman ise gerek tehlikeleri gze ald iin hem kadnlar hem de erkekler tarafndan beenilir. Asker yaratll bir erkek ise d dnya onu beense de beenmese de tehlikeye atlmaya hazrdr. Eer kazanabilirse dier askerlerin hayranl onu tatmin eder. Askerlerin byk ounluu daha yumuak olan d dnyaya kar ortak horgry, kampn getirdii snrl yaamdan dostluk araclyla uzaklamay, ak, geici ordugahn yaratt rahatszl, dayankllk konusunda yarmay, kendilerini bekleyen kadnlar arasnda yaayacaklar (sava aras) le repos du guerrier zamann paylamakla mutlu olurlar. Savaa gitmenin verdii sarholuk, ilkel savalarn geleneklerini anlatmaya yardmc olur. Savalarda kazanlan baarlar baz ilkel topluluklarn niin sava olduklarn aklyor. Savan dl olan toprak kazanma, yabanclara boyun edirme, ganimetler elde etme veya en azndan ticaret hakkn alma, yerleik dzen biimini reddetmek iin geerli nedenler oluyor. Yine de sava yaam biiminin drtlerini abartmamak gerekir. Grdmz gibi baz ilkel toplumlar iddet eilimlerini kontrol altnda tutmak iin gayret gstermiler, ncekilerin ekin343 gen admlarn izlemilerdi; eer daha nceki atl valar uygarln dayankllk snrlarn denem olmasalard, Timurleng yaptklarnn ounu ge ekletiremezdi. Hayranlk uyandracak bir hreti sahip olmann ekiciliine ramen, savalar t: toplumlarda aznlk olarak kalmlardr ve kendile ni, parlamenter kurumlar bakalarna reten ki ler olarak grmeyi yeleyen, kavgac Anglo-Sakso: lar bile bu noktay gz ard etmilerdi. lkellik de ni aan topluluklarn iinde ise savalar kesinlikl aznlkta kalmlard. Aldous Huxley bir aydn seksten daha ilgin eyler renmi bir insan oldu unu sylemiti. Buna dayanarak uygar bir insann dvmekten daha fazla tatmin edici eyler bulmu biri olduunu syleyebiliriz, ilkel yaam devri alnca, savamak yerine topra ilemek, bir eyler imal etmek ve satmak, inaat yapmak, retmek, dnmek, dnyann geri kalanyla temas kurmak gibi ileri yeleyenlerin says toplumlarnn ekonomik kaynaklarnn izin verdii sratle artmtr. Bu nedenle anssz olanlarn bakalarnn emrinde altn ve baz ayrcalklar olanlarn, Andreski'nin srarla stnde durduu gibi bulunduklar mevkii kendilerinin ya da sadk hizmetkarlarnn kulland silahlarn gcne dayadklarn dnmemek gerekir, ilkellik sonras insanlar, iddetten uzak bir yaam biimine belirgin bir deer vermeye balamlard ve sanatlarn, dnrlerin ve hepsinden ok dinle uraan kadn ve erkeklerin varl bunu kantlamaktadr. Bu nedenle manastrlar ve kiliseleri yakp ykan Vikingler'in gaddarlklar Hristiyan dnyasnda nefret uyandrmt; nl Arap dnr bni Haldun'u saygyla karlayan Timurleng bile onlarn 344 kanla boyanm seviyesine inmemiti. (15) Andreski'nin analizlerini yumuatmak iin, savan ne olduunu bile bilmeyen toplumlarla, gelenek ve trenleriyle sava lml bir biime sokmaya alanlarn varln da kabul ederek, ilkel dnyada savalarn nemli olduunu kabul edip, ilkellik dnemi sonrasna geelim. Askerlik tarihini gzden geirdiimiz zaman, askeri organizasyonlarn alt ana biim aldklarn grrz: Sava, paral, kle muvazzaf, zorunlu askerler ve milisler. Andreski'nin de alt biimin varlna inanmas ve hepsine kendince yepyeni kelimeler uydurmu olmas tmyle rastlantsaldr nk her iki snflandrmann ancak pek az birbiriyle akmaktadr. Sava snfn tanmlamaya gerek yoktur ama ben bu

kategoriye samuraylar ve Bat'nm valyeleri gibi sava kabilelerin soylarndan gelmi gibi kabul edilenleri de katyorum; ayrca Mslmanlar ve Sihler gibi sava dinlere mensup olanlar ve Zulular ya da Aantiler gibi kendi kendilerine sava ynetim biimlerini semi olanlar da ekliyorum. Paral askerler, ya dorudan doruya para karlnda, ya da Fransz Yabanclar Lejyonu ve Roma ordusunda olduu gibi vatandala kabul edilmek, toprak sahibi olmak ve baz ayrcalklar kazanmak karlnda ynetimlerin emrinde askerlik hizmeti veren kiilerden olumaktadr. Muvazzaf askerler, vatandalk ve benzeri haklardan yararlanan para karl askerlik yapanlardr; genelinde geinmek iin bu yolu seerler ve zengin lkelerde muvazzaf askerlik bir meslek eklini alr. Kle asker snfn daha nce incelemi bulunmaktayz. Milis gc salkl erkeklerin silah altna alnmasyla oluur ve bu grevi yapmamak genellikle vatanda345 lk hakknn yitirilmesine yol aar. Zorunlu askerlik erkeklerin belirli bir yata belirli bir sre iin silah altna alnmasdr. Sava toplumlarn nasl ortaya ktn ve sava olmayan toplumlarn zerinde glerini kantladklarn daha fazla incelemeye gerek yok. Bu savalar ya sava arabas gibi pahal silahlan tekellerinde bulunduruyorlard ya da baarlmas zor bir silah kullanma tekniini mkemmelletiriyorlard. Atl savalarn ok uzun bir sre terr estirmelerinin nedeni de budur. Sava devletler son derece tutucu olduklarndan, eer bir toplum ilerlemek istiyorsa karmak gei dnemini amak zorundadr. Samuraylar, Manular ve Memlkler kontrol altnda tuttuklar sistemin tmyle yklacandan korktuklar iin hibir deiiklik getirmeyi istememilerdir. Ama grdmz gibi, eski askeri biimler deiiklie srekli olarak kar koyamazlar ve bu deiiklik gerekletii zaman, yneticiler -ki eski sava snfnn aydnlanm miraslar olmalar olasdr- iki byk problem bekler. Problemlerden biri yeni askeri sistemi parasal olarak nasl besleyecekleri, ikincisi ise bu sistemin sadakatini nasl salayacaklardr. ki sorun da birbiriyle ilikilidir. Ordunun gc, merkezi olmaktan uzaklamaya balad zaman askerleri dllendirmenin baka bir yolunu bulmak zorunludur. Cengiz Han tm ganimetlerin toplanp eit olarak paylatrlmas konusunda son derece titiz davranmt. (16) Yine de imparatorluunun snrlar genileyince gvendii kiilere yerel g sahibi olma iznini vermek zorunda kalmt ve lmnden sonra bu kiiler, ynetmek kadar vergi toplamak hakkn da elde ettiler. Cengiz Han'n vergi 346 toplayclar tm geliri merkez hazineye getirdikleri iin Mool ordusunun kendi dneminde gcnden bir ey yitirmemesi doald. Torunlarnn dneminde ise bir eit derebeylik sistemi ortaya kmaya balad ve Mool gc ke geti. Feodalizm ya da derebeylik, sava toplumlarn baka biimlere geerken atklar bir dnemdir ve iki ana biimi vardr. Birincisi Bat'da grlen, gerektii zaman devletin ordusuna asker gnderme kouluyla yksek rtbeli kiilere toprak datlmas-dr ve sahip olunan toprak, derebeyinin miraslarna ayn koullarla devredilebilir. Avrupa'nn dnda daha yaygn olan ikinci biim ise kaltsal olmayan fi-ef (dirlik) sistemidir ve lke yneticisi datt topraklar istedii anda geri alabilir. Seluklular, Eyyubiler ve Osmanllar'n kulland bu sisteme slam dnyasnda kta sistemi ad verilmitir. Her iki sistemin de baz sakncalar vardr. Kaltsal olmad iin kta sistemi, her ey yolunda giderken, hak sahibinin kendini zengin etmeye abalamasna ve bunu baarmak iin vergi deyenleri istismar edip askeri zorunluluklarn stnkr geitirmesine yol ayordu. (17) Bat'daki derebeyler ise topraklan oullarna kalaca iin dirliklerinin askeri nemini artrmaya abalyorlard. lerde ynetici stats kazanabilmek iin bakalarna topraklarndan datyorlar, atolar ina ediyorlar, haklar ve grevler konusunda yneticilerle tartmalar kazanp durumlarn glendirmeye abalyorlard. 9. yzylda Karolenj Hanedan-l'nn dalmasndan, 16. yzylda barutun ortaya kma dek geen sre iinde bat Avrupa tarihi bu ekimelere sahne olmutu. Biimi nasl olursa olsun, sava toplum eklin347

den uzaklanca saplan kmaz bir sokak oluyordu derebeylik sistemi. Muvazzaf askerlik sistemi daha etkindi ve Smerler gibi ok erken bir zamanda artc bir ekilde ortaya km ve Asurlular tarafndan, daha fazla gelimeye gerek gstermeyen ekle getirilmiti. Asur ordusunda, o dnemde varolan tm askeri biimleri, piyadeleri, sava arabas srclerini, atl okular, mhendisleri ve arabaclar bir arada grmek olasyd. Ordunun ekirdeini oluturan kraliyet koruyucular belki de muvazzaf askerliin temellerini atmlard. Smer ordusunun nceleri kraliyet muhafzlarndan olutuu ve gerek duyulduka dier birliklerin bunlara katld var saylmaktadr. "Muhafz Alaylar" tm devletlerde var olmutur ve gerek simgesel olarak gerekse hkmeti temsil ederek gnmze kadar gelmitir. Muhafz alaylar dier muvazzaf asker birimlerinden farkl, bazen de tmyle zt bir gelime gstermitir. Srekli sabit ikametgahlar kurmu olan yneticilerin muhafzlar da yerleik yaam biimine alp savama yeteneklerini yitirmiler ve hatta krallarn tahta ini klarn kontrol eder olmulard. Bunun sonucu olarak yneticiler yerli halkla iliki kurmalarn nlemek iin kendi dillerini bilmeyen dier sava toplumlardan asker alarak muhafz olarak kullanmlardr. rnek olarak Bizans imparatorlarnn Varang muhafzlarn gsterebiliriz. "Ruslarn" ticaret yollarn izleyerek nehirleri ap Konstantino-polis'e gelmi olan isve ve Norve aslllardan oluan Varanglar' 1066'dan sonra genellikle Anglo-Sakson gmenler oluturmutur. Kendilerine ait bir dil gelitirmiler ve bunun izlerini St. Mark Asla-348 n'nn zerinde eski Germen alfabesiyle yazlm iskandinav iirleri olarak brakmlardr. 1688'de Francesco Morosini, Pire'yi Trkler'den alnca St. Mark Aslan ganimet olarak gtrlm ve imdi Venedik'te Arsenal'in nnde durmaktadr. (18) Dier nl yabanc muhafzlar arasnda Fransz Krallarnn isko Okularn, II. Frederich Hohenstau-fen'in Arap muhafzlarn, (General Franco'nun 1936-39 yllar arasnda ispanya i Sava srasnda, Fasl muvazzaf askerler arasndan setii Maribi muhafzlar arpmalar kazanmak iin ellerinden geleni yapmlard) ve Papalk dahil birok Avrupa lkesinde grev yapan isvire muhafzlarn sayabiliriz. ada, Special Air Service (SAS) Alay'nn pek fazla aklanmayan bir grevi, ingiliz hkmetinin, ibanda kalmasn arzu ettii baz yneticilere muhafz salamaktr. (19) Gerek yabanclar gerekse halkn iinden seilen ve bakentlerde durgun yerleik yaam biimine geen muhafzlar, belirli zamanlarda adeta fosilleir-ler: Bunun en gln rnekleri ingiliz gnll svarilerinden oluan Yeoman muhafzlar, Papaln isvire muhafzlar ve 19. yzyla kadar sava baltalar tam olan Bavyera Trabantlar'dr. Baz krallar soylarnn tarihini abartmak iin arkaik muhafz alaylar kurmulardr. Hohenzollern Hanedanl-'nn kurduu Schlossgardekompagnie, son Kay-zer'in yanma sanki Byk Frederich'in sarayna kyormu gibi giyinerek girebiliyordu. Yneticilerine sadakatlerini, dmanla arpan "muhafzlar" olarak gstermeyi yeliyorlard. Bu nedenle baz muhafz alaylar savaan birimler olarak varlklarn srdrrken, biroklar da ayn biim zerine kurulu349 yordu: Prusya'nn Preobajensky ve Rusya'nn Seme^ novsky gibi sekin piyade alaylar tpk Ingilizler'ir muhafz alay gibi bu gelenee balyd. Tek sorun bu gleri oluturan askerlerin maalar rnm nasl denecei idi ve ayn sorun ordunun di-i er muvazzaf askerlerinin konusunda daha da ktye gidiyordu. Vergi toplama gc yksek olan zen* gin lkeler uzun bir sre bu sorunun stesinden ge-1 lebiliyorlard; asker besleme konusunda fazla hrslri olduklar zaman halkj vergiyle ezdiklerine de rastla- nyordu tabii; Uzun sreli bir savan sonunda askeri gcn azaltmak ise 1923'te irlanda Cumhuriye ti'nde yaand gibi, isyanlara neden oluyordu. N-f fusu az olan zengin devletler dzenli bir ordu besle-f mek yerine gerektii zaman askeri hizmeti satn al-l ma yolunu semiler ve bylece paral askerlik kuru-1 munun yaratlmasna neden olmulard. Tarih iindej birok devletin her iki taraf da tatmin eden uzun| sreli kontratlarla paral askerlerle kendi ordular-j nm gcne katkda bulunduu grlmtr. Bir za-f manlar Fransa ile isvire ve gnmzde ingiltere ilel Nepalli Gurkhalar arasndaki anlamalar bunun rf nekleridir. Ayrca paral askerlerin kontratlar sona! erince geri dndkleri

dzenli alan bir pazardan asker bulmak da olasdr. M 4. yzylda Pelponnes'deki Tainaron Burnu'ndaki paral asker pazar, nceki yzyln sitedevletleri arasndaki savalarn sona ermesiyle ortada kalan topraksz askerlerden olumutu ve bu pazar, Pers savalar boyunca ve da- < ha sonra Elenletirilmi Dou'da profesyonel askerlere gerek duyulduu srece dzenli almt. (20) Byk skender 329 ylnda byle bir pazardan5 50.000 Yunanl paral askeri orduya almt. 350 Paral asker kullanmann tehlikesi, daha kontratlar sona ermeden onlar beslemek iin ayrlm olan parann suyunu ekmesi ya da savan beklenenden daha uzun srmesiydi. Eer bir devlet yalnzca kiralk askerlerle ordu kurmaya kalkacak kadar cimri, rahatna dkn ya da kaygsz ise, bir sre sonra bu askerler lkenin iindeki tek gcn kendilerinde olduunu anlayacaklardr. 15. yzylda birok talyan ehir devletinde durum byleydi; halk askerlik grevini yapmak istemeyecek kadar ticarete kaplm ve ayn zamanda dzenli bir ordu beslemeyecek kadar da cimrilemiti. Bu koullar altnda paral askerlerin tehditleri dmanlarna deil iverenlerine yneliyordu: Kentin i ilerindeki tartmalarda taraf tutuyorlar, olaanst paralar isteyerek antaj yapyor ya da greve gidiyorlar, hatta dmanla ibirlii yapanlar bile oluyordu. (21) Baz kent devletleri paral askerlere gvenmenin tehlikelerini sezmi gibi, savunma sistemleri iin daha farkl bir yntem gelitirmilerdi: Vatandalk hakkn elde edebilmek iin mal mlk sahibi olan tm erkekler silah satn alacak, askerlik taliminden geecek ve tehlike zamannda grev banda bulunacakt. Milis sisteminin balangc byleydi. Tarihin ok uzun dnemlerinde rnein in ve Rus imparatorluklar gibi yerleik dzene dayal lkeler, kyller arasndan asker toplayarak daha farkl bir milis gc oluturmulard. Anglo-Sakson ngilteresi'nin fyrd sistemi ve kta Avrupas'nda daha sonra jus se-quellae ya da Heerfolge olarak bilinen benzer sistemler de ayn ilkelere dayanyordu. Barbar istilaclar tarafndan Almanya'dan getirilmi olan bu sistem, Roma dnemini izleyen krallklar tarafndan 351 kullanld ve 9. ve 10. yzyllardaki askeri krizlere kadar geerliliini korudu. At yetitiren soylulardan orduya asker gnderme ekline dnlnce nemini yitirdi. Yine de Tiroller ve isvire gibi uzak ve zayf j hanedanlklarda daha uzun sre varln srdrd;: isvire'de bugn bile ayn sistem yrrlktedir. Her eye karn milis gc kavramn barbar dn-1 ya ile deil klasik dnya ile birletirmeyi yeleriz. Sii telararas anlamazlklarda birbiriyle savaan mzl rakl ve kalkanl ifti-askerlerden oluan ordulara rnein M 6. ve 5. yzyldaki Pers savalar gibi ortak bir dmana kar glerini birletiriyorlar di. 1 Cumhuriyet ncesi dnemde Roma'nn sava taktiklerini Yunanllar'dan ald kesin olarak bilinmektedir. (22) Bundan sonra Yunanistan ile Roma, politik ve kltrel alanlarda farkllk gstereceklerdir, imparatorluk yolunda ilerleyen Roma'nn ifti-asker-leri yerlerini maal profesyonellere brakacaklardr, j Yunanllar ise "uyumazlk yeteneklerinden" dolay bamsz kent milis glerini, sonunda yar-barbar Makedonyallar silip sprnceye dek srdrecek-, lerdir. Yine de dier baz konularda olduu gibi mi-j lis kavram devam edecek ve Rnesans Avrupa-j s'nda klasik retiler yeniden gndeme gelince! nem kazanacaktr. Politik dncelerinin temeli] egemenliin ordulardan alnd ynnde olan Mac-j hiavelli, bu konuda yalnzca kitaplar yazmakla kal-1 mayp Floransa milis yasasn (Ordinanza 1505) ka-j leme alarak kentini paral askerler derdinden kur-j tarmaya abalamtr. (23) Milis sisteminde askerlik asndan bir hata vard Askerlik grevi yalnzca mlk sahibi olanlari dt iin, bir devletin tm salkl erkek nfusu| 352 nun ancak bir ksm asker olabiliyordu. Yunanllar iki nedenden dolay bu snrlamay kabul etmilerdi: Orduyu beslemek iin gerekli olan para problemi zlm oluyordu, nk askerler bir bakma kendi paralarn kendileri dyorlard; mlk sahibi olmak aralarndaki politik gr ayrlklarn kaldrp, silah kullanma hakkna sahip olmayan topraksz kiilerle kleler karsnda birlik olarak ordunun tmyle gvenilir olmasn salyordu. Bir tehlikeyle karlald zaman ise bylesine seici davranmann sakncalar

ortaya kyordu: Sekinlik ilkelerini en u noktalara kadar tam olan Spartallar M 4. yzyldaki Thebes Sava'nda bu gerei yaamlard. Zorunlu askerlik sisteminde ise yryebilen ve silah kullanabilen tm erkekler servetlerine ya da politik grlerine baklmakszn orduya dahil edilirler. Bu nedenle bu sistem, silah altndakilerin ynetimi ele geirebilecei korkusu tayan rejimlere ve ordu besleyecek paray zor salayabilenlere hibir zaman nerilmemitir. Zorunlu askerlik baz haklar tanya-bilen ya da en azndan bunu vaat edebilen zengin lkelere gre bir sistemdir. Bu koullar tmyle yerine getirebilen ilk devlet Fransa Birinci Cumhuriyeti olmutu. Dierleri, rnein Byk Frederich zamannda Prusya zorunlu askerlie benzer bir sistem kurmutu ama erkekleri silah altna alabilmek iin ordunun muvazzaf askerlerinden yararlanmak zorunda kalmt. Fransz Cumhuriyeti'nin 1793 Aus-tosu'nda yapt aklamaya gre, "tm dmanlar lke topraklarndan dar srlnceye dek, btn Fransz erkekleri orduda grev yapmaya arlyor-du"; daha nceleri askerlik grevinde snrlamalara yol aan mlk sahibi olma zorunluluu bu tarihten 353 nce kaldrlmt. (24) 1794 Eyll'ne gelindiinde Cumhuriyet'in emrindeki asker says 1.169.000'e ulamt ve Avrupa'da o gne kadar bu gte bir ordu hi grlmemiti. Devrim ordularnn ba dndrc baarlar, zorunlu askerlik sisteminin gelecekte srdrlecek tek sistem olduunu belirtiyordu. Ne de olsa bu sistem Clausevvitz'in "sava politikasnn uzantsdr" demesine yol amt. Ne var ki toplumun militarize edilmesi ve giderlerin olaanst artmas gibi sakncalar, ya fark edilmiyordu, ya da iyi gizlenmiti. Devrim ordular uzun srelerce kendilerini yamaclkla geindirdiler. 19. yzyln ortalarndan sonra zorunlu askerlik sistemini benimseyen dier Avrupa devletleri stlendikleri ar yk kendilerinden bile gizleyebilmek iin askerlere cep harlndan bile az para veriyorlard. Zorunlu askerlik bir bakma vergi gibi alglanabilir ve tm vergiler gibi deyenlere eninde sonunda geri dnmesi gerekir. Fransa'da bu geri dn vatandalk hakknn elde edilmesiydi. 19. yzylda bu sistemi uygulamaya balayan krallklar glerinin zayflayacandan korkarak bu yntemi kabul etmediler. Bunun yerine Alman devletlerinde byk bir baaryla milliyetilik cokusu sunmaya baladlar. Ne var ki silah altna alnm olanlara verilen vatandalk hakk kavram iyice yerlemiti ve bu zgrln silah altna alnm olan herkesin hakk ve iareti olduu dncesinin sratle yaylmasna yol amt. Vatandalk haklarnn geerli olduu ve zorunlu askerliin bulunmad ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri gibi lkelerde yzyln ortasnda halkn gnll asker olarak kendini hkmete kabul ettir-354 mesi gibi allm olaylar yaand. Zorunlu askerlik sistemini yerletirmek ve dier kurumlarn bymesini engellemek iin Prusya gibi aba gsteren lkelerde, Napoleon savalarndan dolay oluturulmu olan orta tabaka milis kuvvetleri kraln dzenli ordusunun gcne kar haklarn koruyabilmek iin rpnyorlard. Uzun vadede kta Avrupas'nn ilerlemi lkelerinde zorunlu askerlik sisteminin yerlemesi oy kullanma hakknn yaygnlamas ile birlikte gereklemiti. Birinci Dnya Sava'nm balangcnda Avru-pa'daki devletlerin bir ounda temsilciler meclisine benzer kurumlar vard ve bunlarn hepsi zorunlu askerlik sistemini uygulamaya balamt. Bu ordularn milliyetilik duygularyla glendirilmi olan sadakatleri savan dehetine yl kadar dayanabildi. 1917 ylnda tm erkekleri silah altna almann getirdii maddi ve manevi ykn kanlmaz etkileri grlmeye balanmt. lkbaharda Fransz ordusunda byk apl bir isyan kt; sonbaharda Rus ordusu tmyle kt. Ertesi yl ayn durum Alman ordusunda grld ve Kasm ayndaki atekes anlamasndan sonra ordu lkeye dnerken kendi kendini terhis edip Alman mparatorluu'nu ihtilalin iine att. 125 yl nce bir devrimi desteklemek iin tm vatandalar silah altna aran Franszlar'n balatt olayn artk sonucunun yaandn syleyebiliriz. Politikalar, bir yandan savan te yandan da devletlerin tarih kadar eski elikisinin yani, gvenilebilir ve ayn zamanda kolay beslenebilir etkin bir ordu nasl salanrn uzants haline geldi. Askerlerin maan vermek

iin devlet gelirini ortaya karan Smerler'in bulduu areden ok daha farkl bir 355 yntem gerekiyordu artk. BLM 4 D emir 356 Devletlerin kurulmaya baland ve yerleik blgelerin dnda yaayan savalar tarafndan saldrlarn dzenlendii dnemde, savalarda kullanlan en nemli aralar ta, tun ve atlard ve hepsi deiik nedenlerden dolay doada snrl miktarda bulunurlard. Ta ilemek ok uzun sren bir itir. Tun az bulunan madenlerin alamdr. Atlar ancak dnyann belirli blgelerinde yer alan otlaklarda svari birliklerine yetecek sayda yetitirilebilir. Eer ta, tun ve at savalarda kullanlan tek malzeme olarak kalsayd, herhangi bir savan iddeti ve hacmi M 1. binlerde gerekleenlerin dzeyini aamayacakt ve byk nehirlerin bereketli vadilerinde yaayanlarn dnda kalan insanlar hayvan yetitiricilii ve ilkel iftilikten teye geemeyeceklerdi. Dnyann lman iklimli ormanlk blgelerinde grnty deitirebilmek ve Tun a'ndan beri savan pahal teknolojisini tekelinde tutan zengin ve gl aznlklarn yaad topraklar 357 ele geirebilmek iin daha baka gerelere gereksinim vard. Bu gereksinimi karlayan demir oldu. 'Demir a Devrimi'nin baladndan kuku duymak, dnrler arasnda moda olmutur nk bu neri, tarihe bak alar determinist ve mekanik olan Marxist dnrler tarafndan ortaya atlmtr. Daha nce kullanlan malzemeler ok az bulunduu ve ok pahal olduu iin, kesici alet haline getirilebilecek bir maddenin birdenbire bol miktarda ortaya kmasnn toplumsal ilikileri deitireceini alglamak iin kiinin determinist olmasna gerek yoktur. Bu yeni madde yalnzca silah olarak deil, topra kazmak ya da ormanlar amak iin tahta ve ta aletlerle alanlarn da iine yarayacakt. Demirden yaplan aralar daha nceleri ilenemeyen sert topraklarn kazlmasna izin verdii gibi insanlarn mevcut yerleim yerlerinden uzaklara gitmesine, sava araballarn bir zamanlar fethettikleri arazilerde koloni kurmasna da olanak tanmtr. Fazla aklamaya gerek gstermeyen bir madendir demir. Daha nce kullanlan tun, bol bulunan bakr ve az rastlanan kalayn alamyd ve kalay ancak belirli blgelerde bulunduu iin nakliye giderleri pahalyd, var noktasnda ar vergileri vard ve bu nedenlerden dolay istenilen yksek fiyatlarla satlabiliyordu. Tuncu tekellerine alm olan savalar bunun sonucunda ynetimlere el koymulard. Buna karlk yer kabuunun %4.2'sini oluturan demir her yerde bol miktarda bulunabiliyordu(l) lkel insanlarn tand ve kulland katksz biimi, yalnzca gkta kkenli meteorik demir ve ender rastlanan tellrik demir olarak neredeyse kalaydan da zor 358 II bulunuyordu. Yine de ilkel insanlar meteorik demirle tanm ve kullanmlard ve yer kredeki yatandan stlarak kartlabileceini herhalde raslan-tsal olarak rendikten sonra, nasl ileneceini de bulmulard. Mezopotamyal demircilerin yaklak M 2300 yllarnda kor gibi pigmentleri demir cevherinden ayrmak iin erittikleri varsaylmaktadr.(2) Demirciler genellikle gizemli mesleklerini srdrrken iin inceliini anlatmayan insanlard ve deerli silahlarn saladklar savalarn korumas altndaydlar. Eritilerek artlm demirin halkn kullanmna gemesi ancak M 1400 yllarnda oldu. O dnemde demir en fazla Anadolu'da ileniyordu. Zengin cevherlere sk sk toprak yzeyinde bile rastlanyordu. Bunun sonucunda Hititler vadi krallklarna kar saldrlarna cesaretle balayabildiler. M 1200 yllar dolaynda krallklar yklnca Hitit'lerin demir endstrisinin tek sahibi olma durumu da sona erdi. Anadolulu demirciler, yeni alclar ve koruyucular arayarak drt bir yana daldlar. Belki de bu tarihe kadar demir ileme teknolojisinde de baz gelimeler grlmtr. Bunlarn birincisi en ekonomik yakt harcamas ile ilenebilecek hale getirilmesi iin eritim

ileminin yaplaca frnlarn ortaya kyd. (nce inliler ve sonra Avrupallar kmr nasl bir ilemle kok kmrne dntrebileceklerini reninceye kadar demirciler, frnlarda odun kmr kullanmay srdrdler.) Demir cevherlerinin eritilmesi bakr ya da kalaydan daha fazla sya gerek gsterdii iin krkler icat edilene dek frnlar rzgarl tepelere kuruluyordu. Eritilen her maden cevheri kendi arlnn yaklak yzde sekizi kadar silah ya da ara gere yapmna yaraya359 cak demir salyordu ve srekli olarak stlp dvlen demir klelerinde eer yeterli miktarda nikel bulunmuyorsa elde edilen aletler son derece yumuak olup keskinliklerini ok abuk yitiriyordu. Tun ileyen ustalarn kulland souk dvme teknii demir iin geerli deildi. Ancak M 1200 yllarnda, scak dvme ve suya daldrma yntemiyle ilendii takdirde keskinliini uzun sre yitirmedii ortaya knca, demir aralarn tuntan yaplm olanlardan ok daha stniolduu kabul edildi. Belki de bu evre Anadolu demircilerinin Yakndou'ya daldklar zamana denk gelmitir. Demir ileme yeteneklerinin ortaya knn askeri adan deiik etkileri grld. Savalara daha iyi silahlar salad iin zengin yerleik topluluklara saldrmalarna kolaylk getirdii gibi belki de M 1. binlerin balarnda Yakndou'yu kasp kavuran arpmalarn kn da hazrlamtr. Ayn ekilde imparatorluklar da, daha fazla silah sahibi olunca ordularndaki asker saysn arttrmaya yneldiler ve gelirleri yettii srece kalabalk ordular ile saldrganlara kar koydular. Asur ordusu demir silahlar kullanan bir orduydu; teknoloji asndan geri kalm Msr bile ge firavunlar dneminde demir kullanmna balamt. Erken Demir a kazlarndan ortaya kan en etkileyici silahlar ise Dou'da deil Avrupa'da bulunmutur. M 950 yllarna kadar giden Hallstatt kltrne ait diye tanmlanan kllardr bunlar.(3) Tuntan yaplm kllarn modellerinden esinlenil-dii halde yeni bulunan maddenin ucuzluu ve bolluundan dolay neredeyse abartl boyutlara ulamtr. Hallstatt uygarl mezarlnda, demir mz-360 rak balar ve demirle salamlatrlm kalkanlar da bulunmutur, ama says en yksek olan kllardr. Hallstatt halknn keskin kenarl ve ince ulu kllarla dmanlarn altetmeyi dnen, saldrgan si-lahrler olduklar sanlmaktadr. ekoslovakya'daki ilk kaz merkezinin adn alan Hallstatt kltr M 1000 ylnda Bat Avrupa'nn byk bir ksmn ellerinde tutan Keltler'e aittir. M 3. yzylda, Anadolu'ya doru g etmilerdir. Fetihler yapan ve koloniler kuran Keltler'in demirden silahlar, byk Avrupa ovasnn snrn izen dalarn ardnda yaayan komular Yunanllar tarafndan kendi uygarlklarna gre uyarlanmt. YUNANLILAR VE DEMR Keltler gibi Yunanllar'n kkenleri de bilinmemekle birlikte M 4. binlerin sonuna doru gney Anadolu sahillerinden Kbrs, Girit ve Ege adalarna doru yola ktklar sanlmaktadr. Ayn dnemde Yunanistan'da da ayn yrelerden gelen baka Ta Devri insanlar yerlemeye balamt. 3. binlerin ortalarnda ise Makedonya'da kuzeyden, belki de Tuna vadisinden gelmi olan insanlar ortaya kt. Blgeye ilk yerleenler Tun a'na girmi olduklar halde yeni gelenlerin uygarl henz Cilal Ta Devri dzeyindeydi, ama sonunda tm Yunanllar'n konuacaklar dili getirmilerdi. Kuzeyden ve kk Asya'dan gelenlerin kaynamas epey uzun zaman ald. M 2. binlerin sonuna dek adalarda yaayanlar ve zellikle Giritliler, anakarada yaayanlarn ulaamayacaklar kltrel boyutlara erimilerdi. M 1450 ylnda Minos uygarl361 I m saran felaketlerin nedenini hala arkeologlar -zmleyemedi, ama Girit kylarnda yeni kazlarda ortaya kan Minos istihkam yaplar, adann daha nce inanld kadar saldrlardan korunmal olmadn gsteriyordu. Belki daha nce de basknlara uramlard. Ya Kk Asya'nn "Deniz Kavimleri" ya da Giritler'in Akdeniz ticaretini ellerinde tutmalarn kskanan Yunanistan

yarmadasnda yaayanlar, btn grkemli saraylar, depolar ve sanatlarn atlyelerini yerle bir etmilerdi. (4) Bu arada anakarada ileri Tun a kltr ortaya kmt ve dou sahillerinde, zellikle Pelopon-nes yarmadasnda dank kk krallklar grlmeye balanmt. En nemlilerinden biri olan Mi-kenler'in ismi bu uygarla verildi ve 1. binlerin sonuna doru Kk Asya kylarnda ve Karadeniz'e alan yollarn yaknndaki Truva gibi uzak yrelerde Miken kentleri kurulmaya baland. Bu kentler s-tn-donanml sava arabal ordular besleyecek kadar zengindiler ve yazl Yunanca'nm ilk izleri olan izgisel-B tabletleri (LinearB) kant olarak alnabilirse, Pylos'daki sarayn kaytlarna gre ordunun deposunda 200 ift araba tekerlei bulunuyordu. (5) Sava arabalarnn buraya nereden geldiini bilmiyoruz. Belki sahil krallklarnn efendileri olan sava arabas srcleri tarafndan getirilmilerdi, belki de kentlerin ticari zenginlii ileri askeri teknolojiyi satn alabilecek gteydi. M 13. yzylda Yunanistan ile Truva arasndaki uzun savata bu arabalar nemli bir rol oynayacakt. En azndan Homeros, l-yada destannda, kahramanlarn sava arabalar ile sava meydanna geldiklerini anlatmtr. Tarih uzmanlarnn grne gre, destan, olay362 lardan 500 yl kadar sonra 8. yzylda yazan Homeros, kahramanlk dneminde sava arabalarnn oynad rol yanl anlamtr. ada dnrlerden birinin gr yledir: Sava arabalarnn en nemli yarar toplu sratli saldrlarn yaplmasna olanak vermesiydi. Mikenler gibi Yakn ve Ortadou'daki krallklar hem Tun a'nda hem de Miken uygarlnn knden sonra bu biimde kullanmak zere sava arabalar bulundurmulard. Homeros'un tanmlamas ise ok farklyd. Onun kahramanlar bu arabalar yalnzca sava alanna ulamak iin kullanp daha sonra yaya olarak yay ve mzraklarla dvmektedirler. Ne var ki 2. binlerin ilk yarsnda hafif ve ubuklu-tekerlekli arabalar icat edildikten sonra bu silahlarla sava alannda kesin baary salayan aralar haline gelmilerdi. (6) Homeros'un yanl alglamas bugn, Truva Sava-'ndan ok uzun bir sre sonra destan yazm olmasyla aklanmaktadr ve bu savan yalnzca bir efsane olmad ve Ege Denizi'ndeki ticaret haklar konusunda kan ekimeleri zmlemek iin gerekten yapld sanlmaktadr. Kahramanlkla dolu gemii tekrar canlandrma konusunda Homeros'un karlat gl aklamaya yalnzca aradan geen uzun zaman dilimi yeterli olmuyor. M 13. ile 8. yzyllar arasnda Yunanllar'in geirdii Karanlk a, aradaki balarn kopmasna neden olmutu. M 1150 ylndan sonraki 300 yl boyunca Yunanis363 tan'da yaznn bile unutulmu olduu sanlmaktadr. (7) Bu felaketlerin nedeni daha sonra Yunanllar'n, Dorlar olarak tanmlayaca kuzeyden gelen yeni bir istilac kavimin varl idi. Geri Dorlar da Yunanca konuuyordu ama yine de barbardlar. Belki ilk istila dalgas deniz yoluyla gelmiti ama daha sonrakiler, atlarn ve demirden yaplma silahlarn da yanlarnda getirdikleri iin karayoluyla geldikleri sanlmaktadr ve bozkr smrlardaki dier atl kavimlerin s-rklemesiyle grieye inmilerdi. Baz Miken topluluklar, zellikle Atina yaknndaki Attica'da yaayanlar bu istilaclara kar kendilerini savundular ve yon G diye bilinen glerle adalarda tekrar koloniler kurup Kk Asya kylarna kadar Yunan kltrn yaymay baardlar. M 10. yzylda k noktalar olarak Atina'y kabul eden ve hem birbirleriyle hem de Atina ile deniz yolu araclyla iletiim kuran on iki mstahkem kent yarattlar. Anakara zerinde ise Miken krallklarnn hibiri bamszln koruyamad. Dorlar en iyi topraklara el koyup buralarda yaayanlar kle haline getirdiler ama kendi aralarnda bir birleme salayamadlar. "Kyler birbiriyle arpyordu ve erkekler gnlk ilerini yaparken silah tayorlard." (8) Kent-devletleri, yani Yunan uygarlnn en belirgin ve etkili kurumlarnn ortaya k, savalarn fethettikleri yerlere yerlemeleri eklinde balad. Kent-devletlerinin tarihi Girit'teki Dor yerleim merkezlerine kadar

uzanmaktadr. M 850-750 yllar arasndaki yasalar, silah kullananlara ve fetih yapanlarn soyundan gelenlere siyasi haklar tanrken dierlerine tanmyordu ve "Girit yasalarnn en dik-364 kati eken zellii, yurttalar aile gruplarna deil devlete doru ynlendirmesiydi." (9) nde gelen ailelerin erkek ocuklar on yedi yana basnca askere alnyor ve atletizm, avclk ve sava konularnda talim yapyorlard. Kabul edilmeyen ansszlar ise bu ayrcalklardan yararlanamyor ve yasalar asndan daha az haklar oluyordu. On dokuzunda mezun olanlar yetikin erkeklerin arasna kabul ediliyor ve onlarla birlikte yaayp savaa gidiyorlard. Paylatklar yemekhaneler adeta yuvalar haline geliyordu. Evlenmelerine izin verildii halde eleri ayr tutuluyordu ve aile yaam en aza indirgeniyordu. Sava snfn dnda kalanlar eitli bamllklar altnda yayordu. Ele geirilen yerlerde daha nce bulunanlar serf olarak kabul edilmilerdi veya kendi efendilerine ya da kamuya ak topraklara bamlydlar. Arazi sahiplerinin ayrca pazardan satn aldklar kleleri de vard, ilk istiladan sonra ele geirilen yerlerde yaayanlar topraklarna sahip kabi-liyorlard ama hem vergi vermek zorundaydlar hem de yasal ayrcalklardan yararlanamyorlard. 9. yzyldan kalma bir Girit meyhane arks bu durumu yle tanmlar: "Tm servetim mzram ve klcm ve bedenimi koruyan salam kalkanmdr. Bunlarla srerim, ekin toplarm ve tatl arab zmden karrm. Bunlarla serilerin efendisi olurum." (10) Polislerin (kent-devletlerinin) ok belirgin zellikleri vard. Polisleri oluturan unsurlardan biri olan komai'lerden (kylerden) son derece gl akrabalk anlay miras kalmt ve bylelikle yurttalk her iki tarafta da kaltsal olarak tanmlanyordu. Efendiler ilk sertler 365 arasndaki ayrm vurgulad gibi toplumun yurtta snfn da belirginletiriyordu. Kendi kendine yeterliliin kayna olan tarma dayal ekonomiyi destekliyordu ve yurtta snfna, sava ve bar sanatlarn uygulama zevkini tanyordu. (11) Girit'teki ilk rneklerin en yakn biimi olarak po-lis'ler Yunan anakarasna g etti ve lkenin en sava devleti ,olan Sparta'nm temellerini oluturdu. Sparta'da zgr savalar ile hak sahibi olmayan sertler arasndaki fark en u noktaya vard ve iki grup arasndaki orantszlk byd. Erkek ocuklar yedi yanda talim blklerine alnmaya balad. Kzlar da ayrlp atletizm, dans ve mzik dersleriyle yetitirilmeye baland. Evleninceye dek kzlar evlerinde yaamay srdrdler, ama olanlar bir devlet grevlisinin gzetimi altnda gen reislerle ayr yerlerde yayorlard. Yaamlar, bedenlerini zorluklar yenmeye altrmak zerine kurulmutu ve sk sk kendi ya gruplar arasnda dayankllk snavlar ve spor karlamalar da yapyorlard. On sekizine gelince sava konusunda ciddi bir eitim grmeye balyorlar ve belirli bir sre iin serilere kar gizli grevli olarak alyorlard. Yirmisine gelince klalara yerletiriliyorlard. Geri bu yata evlenmelerine izin veriliyordu ama kanlaryla birlikte yaayamyor-lard. Otuzuna basnca vatandalk haklarn elde edebiliyorlard. Oy birlii ile seilen adaylar tam vatanda saylyor ve bir Spartal "eit" erkein yapmas gereken temel grevlerine (yani, serf (helot) snfn bask altnda tutmak ve savaa hazr olmak) balyorlard. Her yl "eitler" helotlara kar bir sa-366 va ayor ve gizli servisin gvenilmez olarak nitelendirdiklerini yok ediyorlard. Sparta'nm savaa daha az yatkn olan tm komularna hkmetmesine armamak gerekir nk tarihilerin tand toplumlarn arasnda sava sistemini bylesine mkemmelletirmi bir bakas yoktur. M 8. yzylda Spartallar kendi kurduklar ilk be ky evreleyen yz ky egemenlikleri altna aldktan sonra yirmi yl sren (M 940-920) bir savala Messenia blgesini ele geirdiler. Bu tarihten sonra Sparta'nm Peloponnes'de gcnn doruuna erimesi pek kolay gereklemedi. Komu devlet Ar-gos onlara sava at ve Sparta 669 ylnda Hysiae Sava'nda yenilgiye urad. Bu yenilginin ardndan egemenlikleri altndaki kentler Sparta'ya ba kaldrd. On dokuz yl yaam sava verdikten sonra her iki taraftaki "yz ampiyon" arasnda bir uyumazlktan kan bir

arpma sonucunda Sparta, Ar-gos'u yenip Peloponnes'deki en byk askeri g haline geldi. Bu arada Yunanistan'n dier nemli kentleri baka bir biimde ve ynde gelimekteydi. Bu kentler etki alanlarn anakaradan uzaklatrp adalara ve kk Asya kylarna geri gtrdler. Daha sonralar Sicilya, Fransa'nn gney sahili, Karadeniz ve Libya kylar gibi uzak noktalarda koloniler kurdular. Sparta, kara sava silahlar, taktikleri ve ordularn gelitirip Yunanistan iindeki savalara egemen olurken, bata Atina olmak zere dier kent-devletleri denizlerde g oluturmaya balam, Ege ve dou Akdeniz'in kontrol iin Persler ve egemenlikleri altnda bulunan deniz kavimleriyle rekabete girmelerini salayacak gemiler yapmaya balamlard. 367 M 499-448 yllar arasndaki Pers Savalar epey uzun srd, nk Persler ancak Byk Kyrus ortaya knca birlemi bir krallk kurabilmilerdi. M 6. yzylda Yunanllar arasndaki savalar, genellikle toprak, g ve ticaretin kontrol gibi nedenlerle kent-devletleri arasnda kyordu ve bu sre iinde yeni demir silahlarla srdrlen deiik bir sava biimi halini almt. Demir silahlarn yaygnlndan dolay tm Miken dnyasnn ordularndan daha kalabalk ordular, eit vatanda saylan kk iftilerden oluuyordu ve daha nceleri hi grlmeyen bir iddet ve vahetle gerekleiyordu. Geri sava alanlarndaki davranlar konusunda ayrntl bilgimiz yok ama Asurlular da dahil olmak zere daha nceki toplumlarn sava biimleri ilkel balanglarndan beri ekingenlik, uzaktan savamay yelemek, frlatlan silahlara gvenmek ve zafer kazanacandan emin olmadka yakn mesafede arpmaya girmemek gibi baz zelliklerini yitirmemiti. Yunanllar bu ekingenlikleri bir yana itip, nihai arpma olarak tanmlanabilecek bir sava biimi gelitirdiler. Kanl bir yenilgi tehlikesini bile gze alarak yetenek ve cesaretlerini yalnzca bir kez snayarak zafer kazanmay garantilemek ister gibi dvyorlard. Savamann kazand bu yeni ruh ylesine etkiliydi ki, Yunan kent-devletlerinin taktiklerini baz tarihiler "Bat stili sava" olarak tanmlayarak tartmalara yol amlard. Bu yntemle Avrupallar silahlarn tadklar dnyann drt bir ucundaki herkesi bask altna almlard. (12) 368 FALANKS SAVALARI Dalk bir yapya sahip olan Yunanistan'da tarm ancak vadilerde, Peloponnes, Tesalya ve bat sahillerindeki baz dz arazilerde yaplabilir. Zeytin aalar ve asmalar yamalarda yetitirebildii gibi teraslar yapld takdirde tarlalar da alabilir. Yunanl yurtta-askerlerin ounlukla on be hektar gemeyen kk topraklarna itenlikle bal olmalarn kolayca anlayabiliriz. Bu tarladan bir ifti kendi geim kaynan elde ettii gibi kalanyla kalkanl mzrakl bir asker olarak gerekli donanmn yapabilir ve sitenin yneticilerini semek iin oy kullananlarn ve yasalar yapanlarn arasnda yerini alabilirdi. Tarlasn igal etmek, aalarn ya da asmalarn yok etmek ya da ekinlerini yakmak gibi tehditler bir sonraki k mevsimini zorlukla atlatmasna yol amann dnda zgr insan statsn de tehlikeye atard. Kent-devletleri arasndaki savalarda sk rastlanan yakp ykma eylemlerinin yol at tahrikler savalarn allmam gaddarln aklamaya yararl olabilir. Son zamanlarda Amerikal klasik tarih uzman Victor Hanson baka bir yorum getirmitir. Califor-nia'da zm yetitiren bir ailenin olu olarak byd iin, "harabeye evirmenin" imdiye dek kabul edildii kadar korkun ekonomik etkileri olup olmadndan kukulanmaya balamt. Kendi deneyimlerine dayanarak asmalarn ne kadar kt muamele edilirse edilsin tekrar canlanmak konusunda adeta mucize gsterdiini ve kkleri kesilse bile ertesi ilkbaharda yeilleneceini ve yaz gelince byyeceini ortaya att. Bir asma bahesini etkin bir biimde yok etmek ancak tm kkleri topraktan kar369 makla baarlabilirdi ki bunu yapmak da uzun zaman ister. Hanson'm hesaplarna gre 2000 asmann bulunduu bir hektarlk alan yok etmek iin 33 adam/saat alma gereklidir. (13) Zeytin aalar ise saldrya daha da dayankldr. Asmalar gibi zeytin aalar da kolayca kendini toplar ve ancak kkleri topraktan karlrsa lr. Bir zeytinlii skp atmak bir asma bahesini

skmekten daha da zordur. (14) Bu nedenle iftilere zarar vermek iin saldrganlarn daha kolayca yok edebilecekleri tarlalar semeleri gerekiyordu. Bir yllk rnn yok olmas iftiyi zor duruma drecei gibi, iki yllk rnn yok olmas alktan lme mahkum etmek saylabilirdi. (15) Ama ne var ki tarlalar mahvetmek de pek kolay deildi. lkbaharda yeil olan msr tarlalarn yakmak olas deildi; atl saldrganlarn bazen yapt gibi ekinleri inemek ise hem ok zaman kaybettiriyor hem de etkili olmuyordu. Hasat zamanndan sonra ise rn gvenli ambarlarda saklanyordu. Bir tarlann bir tek mealeyle tututurulabile-cei tek frsat, mays ayndaki ksack birka haftayd. stelik iftiler tarlalarn ya toprak setler ya da duvarlarla evirdikleri iin, "yamaclarn drt nala koturup her yan yakp ykmalar biraz zor olmaktayd... itler, tepeler, kk meyve baheleri ve asma baheleri saldrganlarn hzn kesiyordu." (16) Ksacas Yunan kent-devletlerinin topraklar savunulabilir biimdeydi. Eer dman sava hazrlklarn gizleyemeyecek kadar yakndan geliyorsa snrda durdurulabilir ve iftilerin vatanda, sava ve aile reisi sfatlarn tamasna yardm eden tarlalarndaki rnlerin salam kalmas salanabilirdi. 370 Hanson almalarna balamadan nce bu analiz yaygn olarak kabul edilmiti. Hanson bu aklamay baka bir biime sokan bir fikir ekledi. iftilerin dnyasna saldr yaplacak sre ok ksa olduundan ve kent-devletlerinin nfusunun en az yzde sekseni kent dnda yaadndan ve saldrganlar da kendi tarlalarndaki ilerini brakp savaa ktklarndan dolay, ii en ksa zamanda zmlemenin dl byk olmalyd. (17) Sonu olarak Hanson yle diyor: Yunanllar'n savama biimi gitgide gelien bir fikir olarak aklanabilir. Atalarndan kalma topraklarna kendilerinden baka kimsenin ayak basmasn istemezler. Topran btnln korumak iin halkn tm bir anda savamaya hazr olabilir... Yunanllar'n ou egemenliklerine kar yaplan bir hakaretin en onurlu ve en uygun ekilde intikamnn alnmasnn meydan sava yapmak olduuna inanyorlard. Gelenekleri, grevleri hatta arzular trensel bir biimde dmann mzraklarnn zerine gitmek ve ii en etkin ve en abuk ekilde bitirmekti. (18) ada dnyann kaynan Yunanllar'da bulduu baka bir yarma ekli de, onlara, sava alanlarnda kesin zafer kazandracak biimde arpma fikrini alam olmalyd. M 776 ylnda Elis kenti yaknnda Olympia'da yaplmaya balanan bu yarma, atletizm, sava arabas ya da at yar, boks ve gre karlamalarndan oluuyordu ve MS 261 ylna dek kent-devletler arasnda drt ylda bir dzen371 I 1 lenerek srdrlmt. Spor karlamalarnn Yu| nanistan'daki tarihi ok eskilere kadar gitmektedir Homeros eserinde, "Truva kentinin kaplarn| nnde Hector tarafndan ldrlen dostu Patrc lus'un cenaze treni iin" Akhilleos, ift-atl arabl yarlar, boks, gre, arlk atma ve kou yarmaf lan dzenlemiti. (19) Benzer gelenekler baka topluluklarda da grlmt: Arizona'daki Hopi Kzlderilileri ekinlerin-byme mevsiminde yamurun yamasn salamak; iin bulutlar ve yamuru simgeleyen koucular arasnda yarmalar dzenlerlerdi. Kuzey Amerika'daki Cherokee ve Huron kabileleri gibi avc topluluklar \ da erkekleri ava hazrlayabilmek iin eitli yetenek \ oyunlar gelitirmilerdi. Bozkr gerleri ise belirli bir nesneyi var izgisine tamaya dayanan bir yarma yaparlard. (20) Yine de spor yarmalar atl kavimler iin yabancyd; ve Solon ile Olimpiyat oyunlarna gelen bir Iskitli arasnda geen konuma gvenilir bir kant olarak kabul edilirse, fiziksel temas bir bakma kiisel hakaret olarak alglanyordu. Msr'n Yeni Krallk dnemindeki mezar resimleri! gre yapan askerleri gstermektedir ve Msr askerleri, karlarndaki Suriyeli ya da Numidiallar' yenmek zeredirler. (21) M 5. yzylda Msr' ziyaret eden Herodot, "iyi dzenlenmi yarmalar greme -1 yince ok armt. Herkese ak olan oyunlar Yakndou'nun ok eski lkeleri gibi en tepede

firavunlar ve dier krallarn bulunduu ve halkn, ok kat kurallar olan snflar ayrld bir topluma hi uygun deildi." (22) Gre ve boks gibi iddete eilimli sporlar Yunanistan'da eletirenler vard ve kar klarnn ne-372 deni gnmzdekilerle neredeyse aynyd: Baarl sporcular gereinden fazla dllendiriliyor, asosyal bir kiilik rnei haline geliyorlar ve sakatlayc yaralarndan dolay aktif bir yaam sremiyorlar. Platon kesin bir dille boksr ve greilerin taktiklerinin "sava srasnda ie yaramadn ve bu nedenle tartmaya bile gerek olmadn" belirtmiti. Gr ok fazla idealistti. Kesin sonular almaya ynelik sert sporlar Yunanllar'n askeri geleneklerini destekliyordu ve savalar ylesine vahice yapyordu ki, hibir oyun, erkekleri bu dehete tahamml etmeye hazrlayacak kadar sert saylmazd. (23) Sava alannda Yunanl askerler omuz omuza ounlukla sekiz sra halinde yer alyorlard. 8. yzyldan sonra zrhlarn ve silahlarn bireysel olarak salamalarna karn ayn tip giyinmeye balamlard. Tuntan yaplm mifer, gs ve baldr zrhlar ok pahal olduundan ancak servet sahibi bir erkek bunlar tayabiliyordu. (24) (Demir a'nda bile tun zrhlarn varl, o dnemin demircilerinin demiri dayankl tabakalar haline getirmeyi baaramam olmalar ile aklanabilir. Geri baka blgelerde deri tuniklere balanm balk pulu biimi demir paralardan oluan zrhlar ve Yakndou'da demir miferler kullanlmaya balanmt ama her ikisi de tun zrhlar kadar gvenilir deildi) Falanks ordusunda yer alan her askerin byle bir korunmaya gereksinimi vard. Szck anlamyla parmak kemiklerinden tretilmi olan falanks, tpk parmak gibi paralel uzanan mzraklar tanmlyordu. Bir askerin kar durmas gereken, dz bir metal yzeyden geri dnecek bir kl ya da ok ucu deildi. Dibudak aacndan bir mzran ucundaki keskin demir par373 as tm gcyle karsndakine sapland zaman ancak ok sert bir madeni delip geemezdi. Falanks savas ayrca hoplon ad verilen yuvarlak, dbkey bir kalkan ile kendini korumaktayd ve bu savalardaki Yunan askerlerini tanmlamak iin kullanlan hoplites szc zel biimli kalkann isminden tretilmitir. Demirle kuvvetlendirilmi tahta kalkann ap doksan santimdi ve deri bir askyla omuza aslyordu. Sol eliyle kavrayabilecei bir tutama vard. Bylece sa eli mzran kaburga ke-mikleriyle dirsei arasna sktrp var gcyle dmanna saplamak iin bota kalyordu. lk kez Thukydides'in belirttiine gre falanks ordusu harekete getii zaman, her asker sandakinin kalkannn korunmasna snmak istediinden bir btn olarak saa doru kayard. Birbiriyle karlat zaman da bireysel korunma igdsnn ortaya kartt gle grnmez bir eksen zerinde ar ar dner gibi grnrlerdi. Falanks ordular Yunanllar'n gerekli grd n hazrlklar yaplmadan arpmaya balamazlard. Kurban kesmek bu hazrlklarn bir ksmyd. "Yunanllar iin gerekli tren yaplp doast glerin onay alnmadan ya da en azndan bu glerin dmanlklarndan korunmadan herhangi bir ie balamak doru saylmazd... hoplites falankslarnn sava alannda gs gse gelilerine kadar geen sre tanrlara adanm gibiydi." Savaa giden bir ordu, geecekleri nehirler, snrlar, kamp yerleri ve en sonunda sava alannda kurban edilmek zere koyunlarn da beraberinde gtrrd. Sphagia ad verilen "kan aktma trenlerinin eitli nedenleri olabilirdi." Sonucun baarl olmasn nceden garantiye al-374 mak, doast gleri yattrmaya almak, tren-sel bir balang ile savan ok kanl geeceini beklemek ve tanrlara yakarmak: "ldryoruz. ldrebilir miyiz?" (25) Sphagia zaman geldiinde hop-lites'ler genellikle bu trenden daha deiik biimde de cesaret kazanmaya alrlard. Silahlara sarlmadan nce iki tarafn da trensel bir kahvalt yapmas olaan bir davrant ve bu son yemekte belki de her gnknden daha fazla arap iilirdi. Alkoll ikilerin bulunduu her yerde arpmaya girmeden nce imek neredeyse evrensel bir davran haline gelmitir. Hoplites'ler komutanlarnn cesaret verici szlerini dinleyip sphagia trenini yaptktan sonra Aris-tophanes'in "eleleleu" diye yazya dkt sava na-ralaryla ne atlrlard.

Komutanlarn n srada yer alp almadklar tartlmaktadr; sava gazisi ve tarihisi olan Thukydi-des, Sparta ordusunun ardndaki gruplarn, n sradaki komutanlarn belirgin giysileriyle anlaldn yazmt. Komutanlarn en tehlikeli yeri semeleri toplumlarndaki sava geleneklerinin gcn simgelemektedir. Dier yerlerde, zellikle Atina'da durum farklyd. "Klasik Yunan kentlerinde bir subay snf bulunmuyordu". Sivil grevler gibi askeri grevler de seilerek elde edildiinden subaylar en n srada tehlikeye atmann anlam yoktu. Falanks savalar cesaret rneklerinden yreklenerek deil, eit koullardaki kiilerin birlemi cesaretiyle ksa ama dehet verici bir beden ve silah arpmasyla kazanlyordu. (26) Vahi olduu kadar devrim yaratan sava biimini Hanson, byk bir ustalk ve hayal gcyle canlandrmay baarmtr. Zrh alacak paras olmayan top375 raksz, hafif silahla donanm piyadelerin arasnda geen hazrlk arpmalarn ve orduya elik eden birka zengin atl savann nemsiz olduunu vurguluyor. Yunanistan topraklar kalabalk at srleri yetitirmeye yeterli olmad gibi svarilerin arpmalar iin de uygun deildir. Dman falanks ordular ok az bulunan dzlklerden birinde karlatklar zaman savan yeri seilmi oluyordu. "Yunanllar savaaca zaman en iyi ve en dzgn yeri seip bir anda savaa balar" diye yazmt Herodot. Hi zaman yitirmiyor gibiydiler. (27) Yaklak 135 metre geniliindeki bo arazide otuz be kiloluk silah ve zrh yk altnda kotuktan sonra doruca birbirlerinin stne atlyorlard. Her asker hedef olarak iki kalkan arasnda kalan, boyun, koltukalt, kask gibi korumasz blgeyi seer ve yz yze geldikleri anda mzran saplamaya alrd. Karsna kan frsat deerlendirmek zorundayd. n srann ani duruu geride kalan yedi srann bir anda dmanla karlaan askerlerin zerine ylmasna neden olurdu. Bu ylma nedeniyle bazlarnn l ya da yaral olarak yere yklmas kanlmazd. Bylece kalkan duvarnn arasnda belki de bir delik alabilirdi., ikinci ve nc sradakiler daha korunmal yerlerinden mzraklarn uzatp bu gedii bytmek iin abalarlard. Eer baarlabi-lirse othismos yani kalkanla itmek ilemi balard. Gedik yeterince byynce, hoplites'lere, ikinci silahlar olan kllarn kullanp dmann bacaklarn kesme olana douyordu. Othismos son derece etkili yntemdi ve parrarexis'e (krlma) neden oluyordu. Dman basksn zerinde hisseden askerlerin arasnda kama duygusu yaylyor veya arka sralar 376 zlyor ya da ndekiler utan verici bir biimde gerileyerek arkadalarn da panie sokuyorlard. Falanks sras "krlnca" yenilginin gelmesi kanlmazd. nlerinde boluk bulan hoplites'ler srtlarn dnenleri yaralayp ldrmek iin gerekli frsat yakalam olurlard. "Svarilerin ve hafif silahl piyadelerin ie karmalarnn yaratt daha byk tehlike de sz konusuydu... esas arpmadan nceki nemsiz iti kaktan sonra piyadelerin tekrar sava alanna girmesi ve umarsz kalm dman etkin bir biimde yok etmesi her eye karn yetenekli savalar olduklarn kantlamalar anlamna geliyordu." (28) Hafif-silahl askerlerden kamak ok zordu. Hoplites'ler kalkanlarn atp kaabilirlerdi ama koarken zrhlarndan syrlmalar olanakszd. M 413'te Sicilya'daki Atina yenilgisinden sonra Thuky-dides "cesetten ok, kesik kol vard yerde" demiti. lmekle yaamak arasndaki seim annda, vatan-da-sava kentin nemli bir kiisi olduunu simgeleyen zrhn, eer kurtulmasna yardm edecekse, karp atmaktan kanmazd. (29) Yine de bazen bu bile yeterli olmazd. Yalnzca yarm saat ya da bir saat sren arpma, hoplites'leri fiziksel adan ok yoruyordu ve kas gc kadar korku da bu yorgunluu artryordu. Gc yerinde olan hafif silahl askerlerin koar admlarndan uzaklamalar pek kolay olmuyordu. Cesur ve iyi yetimi askerler kk gruplar halinde geri ekilirken dvmeyi de srdrrlerdi. M 424'te Delion'daki Atina yenilgisini yaam olan dnr Sokrates, bir grubun komutasn eline alp, "kendisi gibi birine saldracak herhangi bir savann akl almaz bir savunmayla karlaacan uzaktan bile belli eder bir biimde" geri ekil377

meini salamt. (30) Knlan sralardan kopan askerlerin byk bir ounluu ise yalnzca yaamlarn kurtarmak iin komaya balarlar ve ou zaman gvenli blgeye ulaamadan ldrlrlerdi. Bir falanks ordusunun yenildii zaman gcnn yzde on beini yitirdii hesaplanmtr. Sava alannda, aldklar yaralar sonucunda ve ka srasndaki katliamda lenler bu rakama dahildi. Eer galip gelen taraf biraz daha bask yapsayd, kayplarn says daha-tla fazla olacakt ama genellikle kesin bir zafer peinde koulmuyordu. "Kaan hoplites'leri kovalamak nemli saylmyordu; Yunan ordularnn ou eer dmanlar birka gn iinde tekrar toparlanp karlarna karsa, yine ayn baary gstereceklerinden emin olduklar iin" arpmalar uza-myordu. Sonu olarak "iki taraf da atekes ilan edip llerini takas etmekten mutlu oluyordu." Savata lenlerin onurlu bir biimde gmlmesi tm Yunanllar iin kutsal bir grev saylyordu ve sonra "galip gelen taraf baarnn simgesi olarak sava alanna basit bir ant dikip kendilerini takdir etmek zere bekleyen ailelerine ve dostlarna kavumak iin evlerine dnyorlard." (31) Yunan ordularnn arpmalar daha nceleri benzeri grlmemi bir vahet sergiledii halde, niin yendikleri dman ordusunu, ada anlamda tmyle yok etmeye yanamyorlard? Hanson'm, zellikle stnde durduu bir noktadr bu. "ada anlamda bir zafer kazanmak ya da yenik tarafn esir alnmas her iki ordu iin de bir seenek olarak dnlmyordu. Hoplites savalar genellikle sava ve ldrmeyi tek, ksa, karabasan-vari bir arpma ile yapp bitirmeye ortak karar veren kk toprak sahiplerinin arasndaki ekime-378 lerden kyordu. (32) Yunan savalarnn garip bir ekilde yarm braklmasna iki aklama getirebiliriz; birinin kkleri ok eskiye dayanrken, dieri Yunan polis'lerinin ortaya kard yeni bir zelliktir. Yunan savalarnda, ilkel toplumlarn imdiye dek tandmz dolayl ve ekingen taktiklerine yabanc olan ldrme gdsne ramen, yine de ilkelliin gl izleri gzlemlenmekteydi. Bunlardan biri intikam almakt. Belki kadn karma olaylar sava balatmyordu ama bir e-hir-devletinin topraklarn istila etmek, bir tabunun yklmas gibi akl almaz bir hakaret saylyordu. (Her eye karn ada uzmanlar, kahramanlk dneminde yaanm olan Truva Sava'nn en nemli nedeni deilse bile kadn karmann da savan kmasnda etkili olduunu kabul etmilerdir.) Eer tahriklerin temeli buysa, hoplites'lerin ani olarak savaa balamalarn da bir bakma aa kavuturmu olur. Tatmin olmak da ilkel bir duygu olduundan, balatlan sava belki de Clausevvitz'in izgisine gelmeden sona erdiriliyordu. Kiinin fiziksel snrlarn zorlamasna kar duyulan korkuyu yenmi olmak Yunanllar iin gelecee doru atlm nemli bir adm saylabilir ve hoplites savalarnn taktiklerini bu adan incelemek gerekir: lm tayan silahlarla yz yze savamak doaya kar kmaktr ve askerler tehlikeyi birlikte gze alp, birbirlerine cesaret verdikleri ve omuz omuza ilerlerken sradaki yerlerini korumalarna ayrdmc olduu iin, bu silahlarn tahamml edilebilir izgiler iinde kalmas salanmtr. Gze alnan bunca tehlikeden sonra, hayatta kalanlarn yeterince baarl olduklarna inanmalarna amamak gerekir. Yorgunluktan bitkin dmele379 rine karn, kaan dman kovalayacak gc kendilerinde bulsalar bile, bu davrann savaa getirecei yeni boyuta, her eye ak olan Yunan zekas bile hazr olmayabilirdi. Ayrca ada anlamda zafer kazanmak Yunanl-lar'm birbirleriyle yaptklar savalarda kabul edilebilir bir fikir deildi. "Zalimler dnemi" diye bilinen M 7. ve 6. yzyllarda Argos, Korinthos, Thebai, Atina ve Spaita arasnda yaplan savalar son derece acmaszd ama bunlarn amac esas dman egemenlik altna almak deil, mttefik sitelerin saysn artrmakt. ok eski tarihlerden beri "Yunanllar dier insanlardan farkl olduklarna inanmlard... rnein Yunanl sava esirleri 'barbarlar' gibi kleleti-rilemezdi...", bata Olimpiyat oyunlar olmak zere, "her yl Yunanca konuan insanlara ak olan byk dinsel festivaller yaplrd." zellikle Atinallar ve her konuda metropolis'den (anakent) yardm bekleyen kk Asya'daki kuzenleri yonlar iin ancak denizar yerlerdeki savalarda toprak elde edilebilirdi. Yabanc sahillerde

koloniler kurmak iin gerektii kadar savap yeni topraklar kazanmlard ama kendi topraklarnda ok sk ve ok kanl arpmalar gerekletirdikleri halde belki de Sparta'nn haricinde hibiri, dierinin kabul edilmi haklarn elinden almak iin abalamamt. 6. yzyla gelindiinde ehir-devletleri ortak bir hkmet kurma aamasna ulamlard; "oligariler, anayasal hkmetler ve demokrasiler her yana yaylmt." (33) Tm devletler hala klelik kurumunu srdryordu ama son yllarda yaplan aratrmalar polislerde klelerle zgr insanlarn orannn abartlm olduunu ortaya karmtr. rnein 5. yzylda Atina'daki z380 gr vatanda-iftlerin says klelerden ok fazlayd. Sparta dndaki hoplites'lerin, zgr olmayanlar iftliklerinde altrarak rahata savaa gittikleri konusundaki varsaymlar bu aratrmalar boa karmtr. (34) 7. yzylda Sparta, gney Yunanistan'da etkin askeri gcnden dolay meydan okunmas olanaksz bir konuma gelmiti ve ancak temel rakipleri olan Argos, Atina, Korinthos ve Thebai'nin aralarnda kurulup bozulan birlemelerle snrlar iinde kalmaya zorlanabiliyordu. Ama M 510 ylnda Atina'nn demokrasiye geme kararna Sparta engel olmaya kalknca denge bozuldu ve bir ilkeler ekimesi halini ald. Sekin savalar ilkesiyle, en nemli rakibin ne srd temsilciler rnei yznden kan arpmalar yz yldan fazla srd. Yine de bu sre iinde milliyetilik duygularndan dolay Sparta ile Atina'nn bir araya geldii de grld. M 511'de gitgide ykselen Pers Imparatorluu'nun snrlar Mezopotamya ve Msr' iine aldktan sonra douda Seyhun ve Ceyhun nehirlerine kadar uzanm ve batda Kk Asya'daki yon yerleim yerlerine saldrmaya balamt. Bu kentlere nce Lydia Kral Krezs saldrm ve sonra Persler'in kontrol altna gemiti. M 499'da Atina'nn destei ile bamszlklarn ilan etmek iin iyonlar ayaklanmlard. Pers mparatoru Darius M 494'te bu ayaklanmay bastrm ve temelinde Yunanistan'n yattna inanp ii kknden halletmeye karar vermiti. M 490 ylnda 50.000 kiilik ordusunu dayankl Pers donanmasnn yardmyla Atina'nn 57 kilometre kuzeyindeki Marathon yaylasna tamt. Atinallar dmann ilerlemesini durdurmak iin derhal ortaya 381 kmlar ve Plataial dostlarndan yardm grmlerdi. Bu arada Sparta'dan yardm istemiler ve on-larn yaklaan dinsel trenler bittii anda derhal yardma koacaklarn renmilerdi. Sparta askerleri sava alanna vard zaman Marathon Sava sona ermiti. Atinallar ok az kayp vererek Pers ordusunun yedide birini yok etmiler ve dman ordusu gemilerine geri ekilmiti. Yunan falankslarnn, Ortadou hanedanlklarndan birinin kle askerlerden oluan pek de dzenli saylmayan ordusu ile ilk kez karlamas gereklemiti. Yunanllar'm ilerlemesini dmanlarn son derece rktc bulmu olacan iddia etmektedir Hanson. mparator Darius'un yeeni ve Marathon'a ilk ulaan filonun komutan olan Mardonious'un, Atinallar ve mttefikleri olan Plataiallar'n kana susamlklar hakknda sylediklerini Herodot'u nasl yorumladna dikkati eker Hanson. Byk Pers ordusunun deiik blklerinin rktc grnm ve grltleriyle savata ok farkl bir durumlar vard... Ama Persler bir savan en tehlikeli eiliminin kurban oldular: ldrmek isterken lmekten ekmiyorlard... Ar zrhlar iinde koarak stlerine gelen Yunan ordusunu grnce "yok edici bir deliliin" dman sardn dndler. Marathon Sava'nda hoplites'ler, Persler'in saflarna saldrnca Persler bu insanlarn yalnzca tanr Apollon deil akld bir tanr olan Di-onysos'a taptklarn anlam oldular. (35) 382 jylarathon Sava'na vaktinde yetiemedikleri iin, zaferin Atina'ya getirdii onuru Spartahlar kskanlkla izledi. Yine de Persler'in saldrganlnn Yunanllar'm haklarn yok etmeye ynelik olduunu kabul edip, ortak dmanlar bir kez daha ortaya kt takdirde Atinallar ile ibirlii yapmaya kararl olduklarn akladlar. Persler de inatlarndan vazgemi deildiler. Darius'un lmnden sonra imparator olan Kserkes M 484-481 yllar arasnda Sicilya'daki kolonilerin anakaradaki akrabalarnn yardmna gitmelerini nlemek iin Kartacallar' kendi tarafna ekti ve ordusunu rahata ilerletebilmek iin Asya ile Avrupa'y ayran boazlar zerine gemilerden oluan kprler kurmak gibi

gelimi lojistik dzenlemeler yapt. Bu haberi alnca kk devletlerin ou Kserkses ile bar yapma giriiminde bulundu. Yalnzca Atina ile dier Peloponnes devletleri milliyeti tutumlarndan vazgemeyeceklerini bildirdi. Sparta, ordusunu gneye, kolayca savunulabilecek Korinthos kstana gnderip Peloponnes Birlii'ndeki dier devletlere yardmc olmas iin Atina'y ikna etmeye abalad, ama The-mistokles'in nderliindeki Atinallar kendi kentlerini terk etmek zorunda kalacaklar iin bu fikri kabul etmediler. Bunun yerine Sparta'nn gl donanmas ile Birliin ordularn koruyup Persler'in kuzeye doru ilerlemesini durdurmasnn daha yerinde olacan ileri srdler. Mttefikler kendi glerini Peloponnes yarmadasndan karmaya gnll olmadklarndan Sparta bu stratejiyi kabul etti ve Tessalya ovasndan geen sahil yolunu Thermopylae geidinde tutmay kararlatrdlar. te ikisi Atinahlar'dan oluan Themis383 tokles'in komutasnda donanma, frtnalardan ar kayplar vermi olan Pers donanmasna M 48q Austosu'nda saldrd. Thermopylae geidinde ise Sparta Kral Leonidas, ihanete urayp ordusu arkadan evrilinceye dek Persler'in ilerleyiini durdurmay baard. Leonidas ile yz kiilik pohlites muhafzlar kanlarnn son damlasna kadar savaarak filonun Atina halkn Salamis adasna tamasna olanak verdiler. "Geitteki yz kii" deyimi daha sonralar umutsuz cesareti simgeleyen bir deyim olacakt. Birliin gleri Korinthos kstann gneyine ekilmi, Themistokles'in Persler'i yalnzca deniz gcyle yenebilecei konusundaki iddiasn kantlamasn bekliyordu. Themistokles, imparator Kserkses'i, donanmas harekete getii anda Atinallar'm saldracaklar konusunda balanabilir bir kurnazlkla kandrp evresi kapl sulara doru yol almaya zorlad. 500 Yunan gemisine karlk 700 Pers gemisinin manevra olana kalmamt. Bir tek gn sren arpmada (M 23 Eyll 480 olduu sanlmaktadr) Atinallar dman donanmasnn yarsn yok ederken yalnzca krk gemi yitirdiler ve Persler'in geriye, kuzeye doru ekilmelerini saladlar. YUNANLILAR VE AMFBK STRATEJ Kserkses'in istilas tmyle yenilgiye uratlm saylmazd. Ertesi yl Atina, Sparta ve ounlukla Thebaililer'den oluan mttefik gler nce temmuzda Plataia kara sava ve austosta Mykale deniz sava ile Pers ordusunu yalnzca Yunanistan'dan pskrtmekle kalmayp Karadeniz'e alan boazlardaki kontrol yeniden ele geirmeyi baardlar. 384 M 480-479 yl savalar, on yl nce Marathon Sava'nda olduu gibi bir falanks ordusunu yenmek iin ya Yunan cesaretine, ya Yunanl askerlerin varlna ya da daha yeni ve daha karmak taktiklere gerek olduunu d dnyaya sergiledi. Yunanl paral askerler eskiye oranla daha iyi koullarla kendilerine i bulmaya baladlar. M 550 ylnda Msr' istila ederken Persler, orduya Yunan askerlerini almt. Zrhl svarilerin taktik talimleri ise son srat ilerlemekteydi. M 480-479 sava ise kara ordusundan ok donanmann zaferiyle sona ermiti. Bylece donanmalarn gc, bir i denize snr olan lkelerin kara ordularna eit olarak kabul edildi ve kendine zg stratejisi olan yeni bir sava yntemi gelitirildi. Yzyln sonuna kadar dou Akdeniz'e egemen olmak iin srdrlen savalarda bu stratejinin ok nemli bir yeri vard ve daha sonralar ilkeleri tm denizci kavimlerin geleneklerine kart. Atinallar'm en nemli sava arac krekle yrtlen sava gemileriydi ve. M 1. binlerin bandan kalma, Suriye kylarnda yaam olan Fenikeliler'in ve hatta Kbrsllar'n rneklerinden gelitirdikleri ileri srlmektedir. Kserkses dneminde Fenikeliler, Pers egemenlii altna girmilerdi ama teknolojileri Yunanistan'a kadar ulamt. Atinallar'm yapt 47 metre boyunda, 6 metre enindeki kadrgalarn ba gaga denilen sivri bir burunla biterdi ve er kiilik sralar halinde oturan krekiler, kadrgalarn dman gemilerini mahmuzlayarak batracak srate erimesini salayabilirlerdi. (36) Kadrgalara sava deniz eri olarak binen hoplites'lerden daha aa bir snftan krekiler seiliyordu ve yakn dve sra geldiinde, onlar da savaa katlyordu. 385 (37)

Atina donanmasnn gc ve kentin donanmaya, verdii nem, bundan nceki iki yzyl boyunca eko-, nominin ve d ilikilerin gelime ynnden kaynaklanyordu. Peloponnes'de nemli bir g haline gd lebilmek iin Sparta, kendine zg toplumsal dze-s ninden yararlanarak ordusunu kuvvetlendirirken^ topraklan pek bereketli olmayan Atina, halk doyu rabilmek iin ticarete ynelmek zorunda kalmt.| Bunun sonucu olarak kk Asya gibi uzak yerlerde bile kendisine destek veren kentlerin bulunduu po-| litik bir imparatorluk gelitirmiti. Bu destek ve mttefik kentlerin varlndan dolay, Salamis vej Plataia arpmalarndan sonra, kara ve deniz gc-j nn byk bir ksmyla Msr'n kontroln sala-:: mak iin Persler'e kar srdrlen savalarda (Mf 460-454) Atina liderlii ele geirmiti. Kendi kendine yeterli olan ve gven iinde yaayan Sparta savatan ekilmiti. Kk kentlerin kurduu Delos Birlii'nin banda bulunan Atina ise var gcyle srdryordu sava. Kendisini destekleyenlerden toplad paralarla bunu salarken, 150 kentin vergi demesine yol amt. M 448'de Persler'in sava srdrme gc kalmaynca bar imzaland. Ne var ki bu bar yurt iinde bara neden olmad. Delos Birlii'ne bal kentlerin vergi veren snflar Atina'nn basksndan kt ynde etkilenmiti. Atina'nn araclyla bazen Atina stili demokrasi kuruluyordu ama politik basklar, vergi toplamas ve stratejik ve ticari stnl kentlerin ba kaldrmasna neden oluyordu. nce Ko-rinthos ve sonra onu izleyen dier kentler Atina'ya kar ktlar, dmanlklar ortaya dkld ve Spar-386 ta, Korinthos ile Thebai'nm yannda olduunu bildirdi. Birinci Peloponnes Sava iki tarafn da fazla zarar grmesine yol amadan M 445 ylnda sona erdi. Ama Atina savalarn yeniden balamasna neden olacak bir yolda ilerlemeye balad. Atina, kenti ve liman olan Pire'yi evreleyen "Uzun Duvarlar" yaptrp kara saldrlarna kar kendisini korumaya alrken, dinamik lideri Perikles'in tevikiyle parasal ve askeri kaynaklarn denizar topraklarda geniletmeye yneltti. Delos Birlii'ndeki dier byk ticaret kentlerine ve anakara zerinde en byk askeri g olan Sparta'nn konumuna meydan okumaya balad. M 433 ylnda Atina ile Korinthos arasnda patlayan savaa ertesi yl katlan Sparta beraberinde Peloponnes ve Boiotia birliklerine bal kk devletleri de soktu. (38) Esas Pelopennos Sava olarak bilinen bu atma M 404 ylna dek srd ve Sparta'nm galibiyeti, Atina'nn yenilgisiyle son buldu. Kent-devleti sistemi bir daha kurulmamak zere ortadan kalkt ve sava sonrasnda srp giden dmanlklar Yunanistan' saldrlara ak bir biime getirdi. Yunanllar'm kardei saylan ama yar-barbar kabul edilen Makedonyallar yeniden birlemeyi saladlar ama zgr insanlarn yaad, genilemeye uygun koullan olan imparatorluun yaratt entelektel ve sanatlarla kaynam yaam biimi sona erdi. Peloponnes Sava da deniz ve kara glerinin stnln kantlamaya ynelik gemi ve iki tarafa da yararl olmamt. Atina'y ala mahkum etmeye alan Sparta neredeyse her yl tarm alanlarn igal etmeye balad. Atina da buna karlk krsal kesimde yaayan nfusundan vazgeip Karadeniz yaknlarmda387 ki tahl merkezlerinden deniz yoluyla getirdikleri ile yetinmeye abalad. M 424'te Sparta bu ticareti nlemek iin Trakya limanlarna ordu gnderince Atina atekes isteyecek konuma geldi ama ne var ki Sparta sonsuza dek srecek bir bar salamaya yetecek diplomasiden yoksundu. Baz mttefikleri Sparta'y yalnz braknca Atina zafere ulaabileceini umarak 415 ylnda son bir kriz yaratabilmek iin sava geniletti. Sicilya'da Syracuse devletine kar sava aarken adann tmn ele geirmeyi ve eko-| nomik durumunu dzeltmesine yardmc olacak bir kaynak merkezine sahip olmay tasarlyordu. Sicilya Sava Atina'nn hazrlkl olmad kadar byk bir krize yol at. Artk en nemli konunun Yunan dnyasnda kimin lider olaca ekline dntn sezen Sparta, Thermopyloe'den beri sr-j drd milliyetilik politikasndan vazgeip Pers-ler'den yardm istedi. M 412 ile 404 yllar arasnda Karadeniz'in giriine dek uzanan kara ve deniz savalarnda Sparta ordusuyla Pers donanmas Atinal-lar' srekli yenilgiye uratp Uzun Duvarlarn ard-J na ekilmesine neden oldu. Pers donanmas 405 ylnda Aegospotamos Sava'nda Atina

donanmasn yok ettikten sonra Pire yaknlarnda demirledi ve hem karadan hem denizden abkula altna alnan Atina, Nisan 404 tarihinde teslim oldu. I 388 MAKEDONLAR VE FALANKS SAVAININ SONA ER Peloponnes savalarnn sona ermesi, Yunanl-lar'm arasndaki savalarn son bulmas demek deildi. 4. yzyl boyunca hem anakarada hem de denizar kolonilerde ayrcalklar peinde koanlar srekli problem yarattlar; keyfi bir biimde mttefiklerini deitirdiler ve milliyetilik duygularndan uzaklap, kendi karlar iin Persler'den yardm istediler. 395-387 yllan arasnda, Kk Asya'daki Yunan kentlerinin davasna el atm olan Sparta'ya kar Atina ve mttefikleri Persler'le ibirliine giritiler ve 384 ylndaki Knidos Sava'nda Atina-Pers filosu, Sparta donanmasn bozguna uratt. Atina'nn yeniden glenmeye balamasndan rken Persler gizlice Sparta'ya yardm ettiler ve sonuta iki ordu birbirini yenemedi ve Yunanllar hem anavatanlarndan hem de denizar yerleim yerlerinde Persler'in ismen de olsa egemenlii altna girmekte olduklarn fark ettiler. Her eye karn Sparta, Peloponnes savalarndan sonra alnan kararlar yrtmek iin srar ederken, artk en nemli rakibi haline gelmi olan Thebaililer'i sindirmeye alyordu. Thebaililer 371'deki Leuktra ve 362'deki Mantinia savalarnda ok nemli zaferler kazanrlarken, nl General Epaminondas, falanks sisteminin dman karsnda nihai taktik manevra yapabilecek biime uyarlanabileceini kantlamt. Thebaililer, Leuktra Sava'nda 11.000 kiilik Sparta ordusunun karsna 6000 askerle karken ordunun sol kanadnn gcn drt misli artrp, sa kanattaki zayfln gizleyerek gl kanadyla hcuma gemiti. arpma389 nm allagelmi falanks sistemiyle, yani her iki kanadn eit gte olacan sanan Spartallar gc artrlm kanadn saldrd asker sralarna destek vermeye zaman ve frsat bulamadan dalmlar ve Thebaililer'in neredeyse hi kayb olmazken onlar ar kayplar vermilerdi. Bu uyarya karn, dokuz yl sonra Mantinia Sava'nda da ayn srprizle karlap tekrar yenilgiye uramlard. Zafer kazanld anda Epaminondas'm ldrlmesi, falanks sava sistemine yenilikler getirmi bir komutann kendini ne denli byk tehlikelere attn kantlamt ve Thebaililer krizin ortasnda lidersiz kalmlard. Klosik Yunanistan e Byk skender 'n ferleri | Yunanistan'daki g merkezi gney ve merkezdeki kentlerden kuzeye doru kaymaktayd ve Yunan topraklar, yeni enerjik kral Philippos ynetiminde yerel bir hegemonya kurmakta olan Makedonya'nn eline gemek zereydi. Epaminondas' tanyan ve seven Kral Philippos, Makedon ordusunu taktik-ma-390 nevra yetenei kazandran biimde dzenleyip bat ve kuzey snrlarndaki dmanlarn sindirdikten sonra Yunanhlar'n arasndaki olaylarla ilgilenmeye balad. 355-346 yllar arasnda nc Kutsal Sa-va'ta Atina'y yenip mttefik ehir-devletlerinden birounu ele geirdikten sonra kuzeydou Amphiktynia Meclisi'nin bakanlna getirildi. Yerini salamlatrp, Yunanistan dnda topraklar edinmeye balaynca otoritesinin geniletilmesine karar verildi. Demosthenes, Atinallar'a ve dier ehir-devletlere tpk Persler'in karsnda yapm olduklar gibi Makedonlar'm oluturduu tehlikeye kar da birlemeleri gerektiini aklad ama szn dinletemedi. 339 ylnda Atina ile Thebai birleip Amp-hiktyonia Meclisi'ne sava atlar ve 338'de Kral Philippos ile Khaironeia'da arpp bozguna uratldlar. Ertesi yl Philippos tm Yunan ehir-devlet-lerini toplantya ard ve Sparta dnda hepsi tarafndan, Persler'in etkisinden kurtulmak iin Kk Asya'ya sefer dzenlenmesi iin Makedon ordusuyla birleme nerisi kabul edildi. Philip'in on sekiz yandaki olu iskender, Khai-roneia Sava'nda nihai darbeyi indirmi olan sol kanat svarilerini ynetmiti. ki yl sonra iskender kral ilan edildiinde, Philippos'un lmne neden olan olaylarda parma olup olmad konusu bugne dek hakknda kitap yazanlar dndrmtr. Kraln deimesi Makedon politikasnda herhangi bir deiiklie yol amad; Persler'e kar dzenlenecek sava konusuna iskender babasndan daha byk bir enerjiyle

sarld. Philippos'un eski dmanlarn kesin bir biimde sindirip, Thebaililer'in canlanmaya balayan isyann bastrdktan sonra Makedon 391 ordusunu, eski Yunan savalarndan sonra isiz kalm askerlerle destekleyerek 334 ilkbaharnda dnemin Pers mparatoru III. Darius'u tahtndan indirmek iin yola kt. zleyenlerin soluunu kesecek bir cretkarlk rnei sergilemekteydi. Pers mpara-torluu'nun snrlar Mezopotamya, Msr, Suriye ve Yunan kolonileri dahil olmak zere Kk Asya'ya kadar genilemiti. Geri ordunun ekirdeini hala sava arabalar oluturuyordu ama ar svari blkleri ve Yunanl paral askerler de vard. skender'in ordusu da dzenleni bakmndan Pers ordusuna benziyordu. Yunanistan'da uzun sre nce kullanmdan kalkt iin sava arabalar yoktu ama ar svari alaylar vard. Ayrca kendi kurduu valyeler Birlii ise ilkel tip eyerler kullanp zrh giyen ve hem mzrak hem kl tayan askerlerden oluuyordu. Ordunun gl falanks blm ise geleneksel uzun Yunan zrh kuanyor ve sarissa ad verilen eskisinden daha uzun mzraklar tayordu. Geri askeri birlikler kabile esasna gre dzenlenmiti ama Persler'in zerine gitmek iin toplad orduya gl bir milliyetilik duygusunun yaylmasn da salamt. Ordunun toplam 50.000 kiiyi buluyordu ve Peloponnes savalarnn en kalabalk arpmalarnda bile Sparta, byk ounluu piyadelerden oluan en fazla 10.000 kiilik ordular toplamay baarabilmiti. (39) skender Asya'da on iki yl savat ve bitmek bilmez enerjisiyle yeni zaferler peinde koarken kuzey Hindistan yaylalarna kadar ilerledi. Persler'in kesin yenilgisini gsteren zafer, 334 ylndaki Granikus Irma, 333'deki Issos ve 331'deki Gaugamela arpmalarnda elde edildi. Asya seferlerinin ilk ylla-392 rmda kazanlan bu zaferler Pers ordusunun kar durma kapasitesini yok edip, dalmasna neden oldu. Granikus arpmas zellikle Byk skender'in dinamik liderliini sergiledii svarilerin baars ile anlan bir sava oldu. "Piyade saflarnda gemesine karn tam bir svari hcumuydu" diye yazmt tarihi Arrhionos baarlarn anlatrken, "atlar atlara dayanm... Persler'i nehir kysndan ovaya itmeye abalarken, onlar da yerlerinden kprdamadan svarileri nehre geri itmeye abalyorlard." (40) Persler'in nehir kenarlarna snma yntemlerini gzlemleyen Byk skender hcum ynn bu duruma gre semiti. Korkakln ve ilgin bir biimde "ilkel" kaamak dv biiminin ak kant olan bu taktik bin yl kadar daha Ortadou ordularnda etkili olacakt. Gs gse arpma dndaki tm yntemlere kar duyduu sabrszlk nedeniyle Byk skender, Pers ordusunun en gl gibi grnen kanadna saldrp daldklarn grnce kararnda hakl olduunu anlad. kinci sradaki Yunanl paral asker olan falankslar "hi beklenmedik felaket karsnda" donup kalmlard ve bir anda evreleri sarlp yok edildiler. (41) arpma srasnda skender de yaralanmt ama kazand zaferin grkemi arasnda zerinde bile durmad. Zrhl svarilerle desteklenen bir Yunan falanks blnn Pers topraklar zerinde sava yapp avantaj kazanabileceini kantlamt. Ertesi yl Issos arpmasnda bu konuyu pekitirdi. Sava alannda bulunan Darius'un yaplan hesaplara gre 160.000 askeri vard ve skender'in ordusundan misli daha kalabalkt. Yine en gl grnen kanada hcum etti skender ve "baz noktalarda Persler siper kazklar kullandklar iin 393 Darius'un hi de gzpek bir kii olmadn tm Yunan ordusu anlad." (42) Bileik yay kullanan Persler'in menzilini ok sratle gemeyi baarp svarilerini doruca Darius'un bulunduu noktaya srd. Tam ortada kendi falanks askerleri karlarn- A daki paral Yunan askerleri tarafndan durduruldu|j ama Darius'un kamasndan sonra svarilerini d- man piyadelerini sarmaya yneltti ve kazand zaferi kesinletirdi. Darius'un terk-.ettii Suriye, Msr ve kuzey Mezopotamya'y ele geirirken nc karlanma ertelenmi oldu. skender, Issos zaferinden yirmi ay sonra M 1 Ekim 331 tarihinde bu kez Gaugame-la'da Pers ordusuyla arpp darmadan etti. Mezopotamya'ya girmek iin Frat Nehri'ni geerken destek glerini brakt iin Makedon ordusu lojistik snrlarnn u noktasna erimi saylrd. Bunu hesaplayan Darius, Makedon ordusunu bu noktada yenebilse ya da geri ekilmeye zorlayp dalmasn salarsa Byk skender'i durdurabileceine

inanmt. Dicle Nehri'ne karan rmaklardan birinin evresinde sava arabalarnn rahata manevra yapabilmesi iin yirmi bir kilometre karelik bir alan dzelttirdi, hcum etmelerini kolaylatrmak iin birbirine paralel yollar atrd (daha nce grdmz gibi inliler de sava alanlarn bu biimde nceden dzenliyorlard.) Sonu olarak Gaugamela'daki konumunu salama ald. Ortadou imparatorluklarnn sregelen geleneklerine uygun olarak kendisi de bir sava arabas kullanyordu ama ordusunda sava arabalarnn dnda yirmi drt deiik milletin askeri vard. Saylar ok aza inmi olan paral Yunan askerleri, bozkrlardan gelen skit atllar, Hindu sva-394 rileri ve bir grup fil de orduya dahildi. Tpk Grani-kus ve Issos'da olduu gibi sayca Makedon ordusundan fazlayd. En az 40.000 Pers svarisi zenle seilmi korunakl yerlerinde bekliyordu. (43) Baarya ulaacan garantilemi gibiydi ama Byk skender bir sre Darius'u bekletti ve yepyeni bir taktik hcumu gerekletirdi. Saldry drt gn erteleyerek Darius'un askerlerini sava alannda bombo oturmaya zorlad ve en sonunda hcuma geerken ordusunu Persler'inki gibi piyadeler ortada, svariler iki kanatta olmak zere dzenledi. Epaminon-das'n Leuktra Sava'ndaki manevrasn uygulayarak Pers ordusunun nnden geip sol kanadn vurdu. Darius'un aknla kaplan askerleri Makedon-lar'la yz yze gelene dek kar hcuma gemeyi bile dnemediler. Kar hcuma getikleri zaman ise, valye Svari Birlii, yaratlm olan bolua dalp Byk skender'in yolunun stnde duran Darius'un panie kaplp kamasna neden oldu. On ay sonra skender, Darius'a yaklat zaman, imparatorun, kendi saray grevlilerinin at yaralardan ldn rendi. Bu tarihe kadar kendisine Msr Firavunu, Babil Kral ve Pers mparatoru unvanlarn takm olan Byk skender bu kez Asya Kral olduunu ilan etti. Anayurdunda srekli huzursuzluk yaratan Atina ve Spartallar'm isyanlar tmyle bastrlmt; Yunan Devletleri Birlii yaam boyunca ynetimde kalmasn onaylamt; artk iddialarn gerekletirmesi gerekiyordu. Hangi yoldan yryeceine karar vermek zorundayd. 395 Perslerin askeri ve ekonomik gcn yitik bir durumda brakp Frat Irma'nn berisine ekilebilir; daha sonra Trajanus'un yapaca gibi Mezopotamya'nn bereketli topraklaryla yetinebilir; ya da Pers Imparatorluu'nun tmn fethedebilirdi. Byk iskender nc yolu seti. nk Pers imparatorluu da Makedonya'ya benziyordu. Bereketli yaylalarn kuzeyi hrn da kavimlerinin saldrlarna akt, daha ileriki blgeleri ise sava gerlere snr oluturuyordu. Ksacas vadilerde daha nce kurulmu olan imparatorluklarn karlat stratejik sorunlar Byk iskender'e miras kalm gibiydi. inliler'in Sanrmak'n byk dnemecinin kuzeyinde yaayanlarla, Romallar'n ve Bizansllar'm Asya snrlarnnda bulunanlarla ve Hristiyan Avrupa'nn dou bozkr snrlarnda srekli olarak zmeye alt problemlerle yz yze kalmt. Byk skender son derece olumlu bir politika izleyip kontrol hattn srekli olarak douya doru tayarak, Pers topraklarna saldrmaya niyetli olacak kiilerin hcuma kalkabilecekleri noktalan ele geirmeyi srdrd. Orta Asya ve kuzey Hindistan'a yapt uzun askeri seferlerin altnda Yunan mitolojisinde var olan bir ejderhay kovalama fikri yatyordu aslnda. Kazanlan her zaferden sonra yeni bir dmann varl ortaya kyordu ve srgn hayatndan bkan ordu geri dnmek iin onu kandrncaya dek bu seferler srp gitti. Geri dnerken ardnda yzeysel olarak Hellenleti-rilmi uydu devletler brakt ve M 323'te Babil'de lmnden sonra generalleri buralar kendi adlarna 396 ynetmeye baladlar. Ama salam temellere oturmad iin uydu devletlerin yneticilerinin arasnda kavgalar kt, yzyl iinde bir ou Hellenizmden ayrlp eski biimine dnd. Byk iskender durumun en uygun olduu bir zamanda ortaya kmt. Ana hedefi olan Pers imparatorluu, gcnn snrlarn am ve saldrlara ak bir biime gelmiti. Byk iskender'in hayatn yazan tarihi Arrhionos'un da belirttii gibi, gs gse dven Makedon falankslar ve skender'in, at srtndaki hoplites'ler gibi savaan zrhl svarileriyle karlat zaman, Pers ordusunun ounluunu oluturan askerler, Ortadou geleneklerine uygun olarak yakn savatan kanp, mzraklardan bir perdenin ardndan dvt ve

dmann ilerlemesini durdurmak iin barikatlara gvendii iin kazanmalar olas deildi. Pers topraklarnn corafya asndan nemli blgelerini ele geirdikten sonra Orta Asya'ya saldrrken, karlat toplumlarn, bundan sonraki bin yl iinde edinecekleri islam dininin gcnden ve atl savalarda yeterince bilgiden yoksun olmalar, Byk iskender'in baarl olmasna yol amt. Gerekten de iskender'in yaam bir destan gibidir ama kendinden sonra gelen Bizansllar'm, imparatorluun Kafkasya'dan Nil Nehri'ne dek uzanan snrlarn ellerinde tutamamalarnn nedeni onun irade, kapasite ve gcne sahip olmamalar deil, ok daha zor askeri problemlerle karlamalardr. 397 ROMA: MODERN ORDULARIN YUVASI Byk skender'in Dou'da kurduu Hellenizmin k Bat'da da yaand ama nedeni ardllarn arasndaki ekimeler deildi. Makedonlar'm anayurtlarnda ve Yunanistan zerindeki gleri iskender'in zamannda nem tamayan bir toplum olan Romallar tarafndan sona erdirildi. Roma'nm ykselmesinde Yunanistan'n pay ok byktr. Roma, M 6. yzylda, Etrksisimleri tayan kabilenin, kuzeydeki Etruria'nn belirgin hakimiyeti altnda, bir nehrin kysna kurduu bir kyden ibaret bir krallkt. M 580-530 yllarndaki Servius Tullius dneminde, halkn, mlk sahipleri arasndan seilen be askeri snfa ayrld ve hoplites taktikleri uygulayan bir gc oluturduu sanlmaktadr. (44) Daha sonralar Romallar taktiklerini Etrksler'den rendiklerini iddia etmilerdir ama gney italya'da kalabalk topluluklar halinde yaayan Yunanl-lar'dan renmi olmalar daha mantksaldr. Ayn dnemde kralln yerini bir tr cumhuriyet ynetimi ald ve Romallar nce kuzey talya'daki Galyal-lar'n basks altnda kalan Etrksler, sonra doruca Galyallar ve gnyedeki Samnitler'le arparak kontrolleri altndaki topraklar geniletmeye baladlar. Gneye doru genilemenin sonucunda Yunan ko-lonileriyle kar karya kalnca, Calabria ile Apuli-a'daki koloniler, Byk iskender'den sonra, M 3. yzylda, Yunanistan'da kurulmu krallklardan birini yneten Pyrrhos'dan yardm istediler. Hyrrhos arpmalardan galibiyetle kt ama Ausculum (299) ve Beneventum (295) arpmalarndan sonra bir Roma ordusuyla savamann getirdii ar yk-398 ten dolay savalardan ekilmeyi yeledi. Bu arada Roma ordusu kuruluunda rnek ald hoplites modelinden uzaklamt. Daha serbest, dinamik ve ak dzende savaan Galyallar ile karlatklar zaman Romal komutanlar falankslarn sk saflarnn yol at dezavantajlar fark ettiler. Sava alannda manevra yapabilecek "maniple" ad verilen kk blkler oluturuldu ve zaman iinde saplama mzrandan, pilum ad verilen ciritlerin kullanmna geildi. Askerler karglarn attktan sonra ellerinde kllaryla ilerleyebiliyorlard. M 4. yzylda "maniple" gruplarnn toplanmasyla oluan birliklere lejyon ad verilmeye baland ve bu tarihten sonra ar pohlites gerelerinden vazgeilip, hafif, dikdrtgen bir kalkan ve falanks arpmalarnn saplama mzraklarna kar koruyucu olmad halde kl darbelerini geitirmeye yetecek standart ve hafif bir zrhn kullanmna baland. Roma ordusunun gereleri kadar taktiklerinde de grlen deiiklikler uzun sre etkili olacak yeni bir dzenin balayacan gsteriyordu. Sk sk paral asker kullanmlar ve Yunan ehir-devletlerinde grlen, yurtta-askerlerin sava boyunca kendi masraflarn kendilerinin grmesi kuraln biraz olsun deitirmilerdi. Hatta 440 ylnda Atina, donanmann ve denizar garnizonlarn giderlerini kendisi karlamaya balamt. (45) Bylelikle bir hoplites askerinin kendi cebinden masrafn karlayarak savaa gitmesi bir ideal olarak kalmt. 4. yzylda Romallar bu sistemden tmyle vazgeip lejyonerlere gnlk cret demeye baladlar. Bu gelime Yunan ve Roma askeri sistemlerinin arasndaki en byk fark oluturdu. Gitgide gcn artran bir politik snfn istekleri do399 rultusunda Roma'nn kk arazi sahipleri, topraklarna bal yaamak yerine orduya profesyonel asker olarak katlmaya baladlar. Roma cumhuriyeti imparatorlua dnrken ordu her yl evinden daha uzakta bir sefere kmaktayd. (46)

Roma'nn yaylma politikas uzmanlar arasnda epey tartmaya neden olmutu. Genileme politikasnn altnda ekonomik sorunlar yoktu. Atina'nn yapmak zorunda kald gibi artan nfusunu doyurmak iin yiyecek aramak zorunda deildi; bereketli topraklar kentin hemen yanndayd. Buna karlk Roma fetihlerle zenginleti ve genileyen imparatorluk kendi kendini beslemeye balad. Genileme dneminin balangcnda italya'da toprak elde etmeye byk bir hevesle girimilerdi nk hem politik snf mensuplar iin arazilere hem de iftiler iin tarlalara gereksinim vard. Devlet igal ettii topraklar satn almak ya da kiralamak isteyenler asndan hibir sknt yaamyordu. Kurduu tarm kolonilerine insanlar derhal yerleiyor ve ksa zamanda refaha eriiyorlard. Politik snfn gitgide genileyen arazilerinde altrlmak zere kleler edinmek iin sava ald iddiasnn da gerekle ilgisi yoktur. Roma hkmetlerinin ganimetlere dkn olduu da doru deildir, nk talya'da ele geirdikleri yerler, genelde kazan salamayan, deerli madenler ya da mineraller bulunmyan yerlerdi. Yine de bir Romal'nn baarl bir savatan, herhangi bir kazan salama fikrini ayr tutmas dnlemezdi"; Roma-llar'n dnya grne gre ikisi el ele gidiyordu ve klasik tarihi William Harris'in tanmna gre, "Romallar iin ekonomik kazan, baarl bir savan ve genileyen gcn ayrlmaz bir parasyd." (47) 400 Romallar'n savalarn adalarndan ve komularndan ayran yn amac deil -bu konuda inat ve bireyici Yunanllar ba ekmektedir- iddetidir. (48) M 1. binlerin sonlarna doru ylesine akl almaz bir vahet sergilemeye balamlard ki, daha geni bir tarih perspektifi iinde, davranlar ancak 1500 yl sonra yaam olan Moollar ya da Timur-leng ile kyaslanabilir. Tpk Moollar gibi, istila ettikleri kentlerde karlatklar direnii byk bir katliam yapmak iin yeterli bir neden olarak kabul etmilerdir. Erken askeri tarih konusunda nde gelen bir isim olan Romal Polybius, kinci Pn Sava srasnda 209 ylnda Scipio Africanus'un Yeni Kar-taca'y (spanyol Cartagena'sm) ele geirdikten sonra yaptklarn yle anlatr: Roma geleneklerine uygun olarak askerleri-. ni halkn zerine srerken, karlarna kan .'; herkesi ldrmelerini, ortada bir tek canl brakmamalarn ve emir almadan yamalamaya balamamalarn emretti. Bu gelenein amac terr yaratmakt. Romallar'n eline geen kentlerde innsanlardan baka kpeklerin de ikiye biildiini, dier hayvanlarn bacaklarnn kesildiine rastlanmtr. Bu kez yaplan katliamn boyutu ok bykt. (49) Yeni Kartaca katliam en yaygn bir biimde tekrarland ve hatta lmden kurtulmak abasyla teslim olan kentlerin halklar da ldrld. Sava alanlarnda da ayn durum yaand. M 199'daki arpmaya katlm olan Makedonlar'n paralanm cesetleri daha sonra arkadalar tarafndan bulundu. 401 Yunanllar iin dost ya da dman tm lleri gmmek kutsal bir grev olduundan, bu katliam dine kar ilenmi bir su olarak kabul ediliyordu. Eer Dorset blgesindeki Maiden atosu'nda arkeologlarn bulgular gerei yanstyorsa, MS 1. yzylda ngiltere'yi ikinci kez istila etmi olan Romallar'n bu yntemi uygulamay srdrdkleri kolayca anlalabilir. Bu konuda Harris aklamasn yle noktalamtr: :. Birok adan Romallar'n davran dier ilkel-olmayan eski insanlarn davranlarna benziyordu, ama politik kltrn st dzeylerine eritikleri zaman bile bylesine bir vahet sergileyenlere pek sk rastlanmamtr. Roma yaylmacl bir bakma insanlarn olduka mantksal davranlarna balysa, yine de karanlk ve mantk d temellere oturmaktadr. Roma savalarnn en ilgin ynlerinden biri dzenli olarak yinelenmesidir. Neredeyse her yl Roma ordusu yola kp herhangi bir insan grubuna akl almaz derecede iddet gsterisi yapyordu. Bylesine dzenli olarak yinelemek bu olaya hastalkl bir nitelik kazandrmaktadr. (50) Kyaslamak askeri tarihin ieriinde bu duruma armamak gerekir. Grm olduumuz gibi iddet eilimi ok eitli biimlere girer ve insanlarn byk bir ounluu zellikle kendi canlarn tehlikeye atmak gerektii zaman, bu eilimlerini aa vurmaya ekinirken, belirli bir aznlk bundan kanmam-402

tr. ok ar seyrettiinden dolay etkileri snrl olan falanks savalar, iki tarafn gs gse geldii anda dehet verici bir iddet sergilemektedir ve bu olaya katlmak iin hem kendi cann kurtarma igdlerinden hem de yz yze adam ldrmeyi engelleyen yaygn kltrel geleneklerden syrlm olmak gerekir. Yunanllar bu gibi duygularn yenmeyi bu yolla renirken, Romallar da baka bir biimde renmilerdi. Her trl toplumsal ve politik gelimelerine karn, ilkel gemilerinden kalma avc psikolojisini yaatmay srdrmler ve dier insanlar bir bakma av hayvan olarak grmlerdir. Bazen yabanl hayvan trlerinde grlen karsndakinin yaamna deer vermeme duygusunun benzerini tayarak kurbanlarn acmakszn ldrmlerdi. Yine de Roma sava biimi, daha sonralar Mo-ollar'n ve Timurleng'in ordusunun sergileyecei insanlk d ykcln dzeyine erimemitir. Romallar yava yava istila ettikleri topraklar birletirerek byyorlard. Caesar'n Galya'y bir defada ele geirmesi olaand bir durumdu. Pn savalarndan sonra ise, Timurleng'den farkl olarak terr estirip yakp ykmay, yamalamay yinelemediler. Kafa-taslarmdan piramitler yapmadlar. Topraklarnn snrlarnda kurduklar askeri kolonilere M 3. yzylda Liguria'da olduu gibi Roma yurttalarn yerletirdiler. Asurlular'm balatt ve Moollar'n, Trkler'in ve en sonunda Ruslar'n yapt gibi gven duymadklar yre halklarn evlerinden uzaklatrp cezalandrmak amacyla snr kolonilerine yerletirmediler. Roma'nn genileme yntemlerinin kstl olmasnn eitli nedenleri vard. En nemlisi atl kavimle403 II 1 rin sergiledii hareket yeteneinin Roma ordusunda bulunmay idi. M 4. yzylda bir Roma lejyonun-daki svarilerin says olduka fazlayd ama bu tarihten sonra toplumsal ve maddi nedenlerden dolay destek birlii ltlerine kadar azald. Yunanistan gibi talya'da da ok sayda at yetitirmek olanakszd; ayrca valye snf, savalarla uramak yerine kente yerleip politikaya atlmay yelemiti. (51) Genileme dneminde lejyonlar dzenli bir hzla her gn ilerleyerek snrlar geniletirken, devlet de j\ hi aksatmadan para ve gere desteini yerine getiriyordu. Ne var ki bir piyasa ordusu, fetihlere kan gerlerin dinamik aknlar yerine ar ve dzenli bir biimde ilerlemesini srdrr. Bu nedenle Ro-ma'nn bymesi, bir anda ortal kasp kavurmak yerine uzun zaman srerek gerekleti. Ayrca bu ilerleme biimi ok erken bir tarihtef brokrasiye ve muvazzaf askerlik sistemine balanm olan ordunun yapsal durumuyla da ilgiliydi. Kartacallar'a kar srdrlen Pn savalarndan balayarak MS 3. yzylda Germen barbarlara imparatorluun arasnda kan srtmelere kadar geen sre iinde ordunun biiminde hibir deiiklik yaplmamt. Muvazzaf askerlik sistemini balatan devlet olarak, tarihiler Asurlular' kabul eder ve bu sistemin gerektirdii dzenli maa demek, tehizat depolan ina etmek, klalar yaptrmak, ara ve gerelerin merkezi bir nokta imal edilmesini salamak gibi ilerin yaplmas daha sonra kurulacak imparatorluklara rnek olmutur. Ortadou'da olgunlaan bu sistem, M 6. ve 5. yzyllarda askeri faaliyetler nedeniyle batya doru kaymtr. Sistemin yaylmasnda en nemli etken, Persler'in Yunanllar'la te-404 0ias ve devlet hazinelerinden maalar denen paral asker pazarlarnn artmasdr. Roma cumhuriyetinden nce hibir orduda yasalar ve brokrasi ile dzenlenen askere alma ilemleri, organizasyon, komuta etme ve ara gere salama ilemleri bu dzeye ulamamt. Roma ordusu, Pn savalarndan sonra, uygar dnyadaki dier tm kurumlardan farkl olduunu kantlar bir hale gelmiti. Belki o tarihte bilinmiyordu ama bir benzeri ancak kendine yeterliliin simgesi olan in mandarinleri arasnda grlebilirdi. Gerek Roma'ya kar alm, gerekse kendi istekleri dorultusunda atklar savalarda, ordunun yo-rulmamacasna savamasnn bir nedeni, tm mer-kezlemi devletlerin en nemli askeri sorunu olan srekli gvenilir ve etkin askerlerin bulunmas konusunun zmlenmi olmasyd. Pn savalar srasnda kuramsal olarak varln srdren milis gcne katlma zorunluluu kaldrlmt ve

lejyonlar di-lectus denilen bir seimle asker alyordu. Gnll yurttalarn arasndan seilenler alt yllk askerlik iin kaydoluyorlard ve gerektii zaman bu sre on sekiz yla kadar uzatlyordu. Dilectus sisteminin yaygnlamas kk iftilerin durumunun bozulduunu gstermekteydi; gerekten de zenginlerin gitgide genileyen arazileri kk toprak sahipliinin temellerini sarsyor ve iftilik yerine maala orduya yazlmay ekici bir hale getiriyordu. Maala gnll askerlik sistemi rahatlkla kabul grd iin M 2. yzyln sonuna kadar, orduda geen sreyi ksaltmak iin bir yasa karlmasna gerek duyulmamt. (52) Yksek rtbeli subaylar arasnda dilectus sistemine gerek yoktu, nk Roma'nm politik kuruluu 405 herhangi bir siyasal mevkiye gelmek isteyen adaylarn askerlik grevini tamamlam olmasn zorunlu klyordu. Yksek snfa mensup genler politikaya atlmak istedikleri takdirde her lejyonda alt kii olmak zere on yl ya da on sava boyunca orduda kalmak zorundaydlar. mparatorluun daha ge dnemlerinde ve zellikle MS 3. yzylda yaanan askeri krizler srasnda bu kurallarn uygulanmas biraz geveyecekti, ama ne cumhuriyet ne de imparatorluk devrinde devlet ynetmek iin nce orduyu savata ynetmenin gerektii konusundaki gr deimeyecekti. (53) Roma ordusunun eriilmez gc ve Rnesans devrinde klasik retilerin gndeme gelmesi sonucu, bin yl sonra Avrupa'nn hanedanlk devletlerine rnek olan ve ada ordularn yaratlmasn salayan zellii, askere alma sistemi, ya da yksek komuta mevkii deil, lejyonlarda kurulmu olan Yzbalk (Centurion) snf idi. Uzun sre hizmet etmi birim liderleri arasndan seilen yzbalar, tarihin tand ilk profesyonel savaan subay snfn oluturuyordu. Lejyonlarn dayana olan, kuaklar boyu disiplin kurallarn ve taktik deneyimlerini aktaranlar, bu snfn mensuplaryd. Bylelikle Roma ordusu be yz yl akn bir sre neredeyse hi ara vermeden yzlerce dmana kar baarl savalar yapabilmiti. Romal tarihi Livius, bir cumhuriyet dnemi yzbasnn hizmet kaytlarn bize aktararak, bu olaanst adamlarn zelliklerini tanmamza yardmc olmutur. O tarihe kadar askerlik hizmetinin ya paral askerlerle ya da tehlike annda toplanan orduyla srdrld bir dnyada yzbalk kurumunun ya-406 ratlmasnn ne denli nemli bir aama olduunu kesinlikle vurgulamaktadr. Livius'nin anlattklarnda gerekli deiiklikler yapld takdirde herhangi bir ada ordunun bir muvazzaf subaynn yks olarak alnabilmesi olasdr. M 171 ylnda Spurius Li-gustinus konslle unlar anlatmtr: (M 200 ylnda kurulmu olan) konsll-n bir askeri oldum. ki yl sreyle Kral Phi-lippos'a kar savaan orduda grev yaptm. nc yl cesaretimden dolay hastati'nin nc maniplesinde bir yzbalk grevi verildi bana. (Mlk sahibi olmann snflarn gsteren triarrii ve principes ile birlikte ilk lejyon maniplelerinden kalma bir deyimdir) Phi-lippos'un ordusunu yendikten sonra talya'ya dnp lejyon datlnca gnll olarak konsl M. Porcius (M 195) ile birlikte spanya'ya gittim. Bu komutan beni hastati'nin birinci b-. lne yzba olarak atanacak deerde buldu. nc kez Kral Antigonos ve Aitolailar'a kar savaa giden orduya gnll olarak katldm. Principes'nin birinci blnde yzba olarak atandm. Antigonos yenilip Aitolialar sindirilince bizi tekrar talya'ya geri getirdiler. Bundan sonra bir yl kadar lejyonlarn grev yapt iki savata yer aldm. (M 181 ve 180) ki kez spanya seferine katldm. Flaccus tarafndan Zafer Treni'ne katlmak zere cesaretlerinden dolay dllendirilenlerle birlikte geri getirildim. Birka yl boyunca drt kez primus pilus rtbesini (triari-i'nin birinci blnde grevli yzba) ta407 . *3/ dm. Komutanlarm otuz drt kez beni cesaretimden dolay dllendirdiler. (54) Alt olu ve iki evli kz olan Ligustinus, tekrar grev almak iin bavurmutu ve siciline baklarak Birinci Lejyon'un primus pilus'u (kdemli yzba) olarak grevlendirildi. Ligustinus'un simgeledii subay snf, askerlii meslek edinmi, politikaya atlmay dnmeyen, amac mesleinde ilerlemek olan kiilerden oluuyordu ve

tarihte ilk kez askerlik kendi kendine yeterli bir meslek olarak ortaya kmt. Bu nedenle Roma'nm snrlarnn Kafkaslar'dan Atlas Okyanu-su'na kadar uzanm olmasna amamak gerekir. Kk bir kent devletin sava gelenekleri gerek bir askerlik kltrne dnmt ve tm dnyann gznde yepyeni bir olguydu bu. Roma halknn en yksek snfndan en alt snfna kadar herkes bu gr paylamaktayd ve bunu yaratanlar neredeyse herkesten ayr ve kendine yeterli bir uzmanlar snfyd. Yine de subaylarn ayrcalkl bir yaam biimi olduu sylenemezdi, nk lejyonlarn savataki tm mekanistik davranlarna karn, Roma savalar son derece kanl ve tehlikeli bir biimde gerekletirilmekteydi. Subaylar tpk lejyon askerleri gibi dmanla gs gse arpyor, yaralanma tehlikesini setii yaam biiminin bir paras olarak gryorlard. Bugnk Belika'da, Sambre Nehri'nde, M 57 ylnda Nerviiler'le arpm olan Julius Ca-esar, en kritik dakikalar yle anlatr: 408 Askerler rahata savaamayacak kadar birbirlerine yakn duruyorlard nk On kinci Lejyon'un tm sancaklar bir araya toplanmt. Birinci kohortun (lejyonun onda birini oluturan piyade taburu) tm yzbalar ve sancaktarlar lm, sancak kaybolmutu. teki kohotta da neredeyse yzbalarn hepsi ya l ya da yaralyd. ok cesur bir adam olan kdemli yzba Sextius Baculus ald ar yaralardan dolay ayakta duracak halde deildi. (55) Lejyon savann gerek yznn ayrntl anlatm, kamplarn nbet tutma, kla grevleri, mutfak ve banyonun salad rahatlk gibi tekdze yaam biimi yz yl ncesine dek srdrlm olan Avrupa garnizonlarndaki ordularn yaam biimlerinden hi farkl deildi. Ve birdenbire tra olmam, ykanmam, belki de yzne sava boyalar srm, ellerinde ldrc silahlarla kir, korku ve ter kokular iinde karlarna kan yabanclarla kas gc gerektiren arpmaya katlvermek Romal profesyonel askerlerin, yalnzca bu meslein salad dller iin grev yapmadn anlatmaya yeterli olacaktr. (56) Romal subaylarn deer yarglarn bugnk meslektalar da paylamaktadr: Farkl bir yaam biimi srdrmenin verdii gurur, silah arkadalarnn kendisi hakkndaki iyi dncelerine nem verme, terfi etme umudu, rahat ve onurlu bir emeklilik beklentisi. mparatorluk genileyip orduya talyan asll olmayanlar da lejyoner, svari ya da hafif piyade yedekleri olarak alnmaya balad zaman askerlik 409 meslei okuluslu bir zellik kazand ve snfa mensup olanlar birletiren duygu Roma'ya hizmet etme eklini ald. MS iki yzyl iinde imparatorlua hizmet vermi olan on Romal sakerin mezartana bakarsak Mauritanial (bugn Fas) bir svarinin Adria-nus Duvar'nda; II. Legio Augusta'nn sancaktarnn, Lyon'da doup Galler blgesinde; Bologna doumlu bir X. Legio Gemina yzbasnn Teutoburg orman felaketinde, Almanya'da; Rhine Nehri kayna civarnda domu ayn lejyon gazilerinden birinin bugnk Budapete'de, Tuna Irma kysnda; bugnk Avusturya doumlu II. Legio Adiutrix lej-yonerinin skenderiye'de lm olduklarn grrz. (57) Bu dzenli ordu imparatorluun ani bir biimde deil ama emin admlarla genilemesi iin yaratlm gibiydi. Roma ordusunun, Roma'nn doum yerinden ok uzaklardan gelen ve hatta imparatorluun ilk kurulu yllarnda barbar saylan toplumlardan asker toplama yntemi, ilk kez Kartacallar'la Romallar arasnda yaplan Pn savalar srasnda balad. MS 265'te aralarnda kan sava hem denizde hem de karada srerek geniledi ve sonunda Karta-callar yenilgiyi kabul edip, bat Sicilya'nn ynetiminin Roma'ya gemesine boyun ediler. Romallar deniz ar imparatorluk snrlarna Korsika ve Sar-dinya adalarn katp bu yolla Galya topraklarna giderken, Kartacallar da ispanya'nn Akdeniz kylarnda Roma'nn mttefiki olan kentlere saldrarak karlk verdiler. M 219'da Saguntum'un kuatlmas, sava tekrar balatt ve on yedi yl sonra Kartacallar'n yenilgisiyle sona erdi. Bu zafere kadar baz felaketlerle yz yze gelmi olan Roma, Akde-410 niz'i egemenlii altna ald. Byk bir filosu olan Kartaca'nn ordusu ounlukla kuzey Afrika kylarndan gelen paral askerlerden oluuyordu ve bunlarn maalar ticaret imparatorluunun ngiltere'nin kalay bulunan blgelerine kadar uzanan kollarnn

gelirleriyle deniyordu. kinci Pn Sava srasnda ortaya kan Hannibal ve Hasdrubal kardelerin olaanst yetenekli komutanlar olmas, liderlik ve taktik becerileri sayesinde paral askerlerden oluan ordunun zelliklerini deitirip merkez slerden ok uzaklarda savaacak duruma getirebilmeleri, Kartaca'nn baarya ulamasn salad. Daha sonralar tarihin en nl seferlerinden biri olarak tannacak sefere kan Hannibal, yldrm hzyla spanya'dan gney Galya'ya geip, Alpler'i ap orta talya'ya giderken yannda bir fil srs de getirmiti. M 217'de Trasimene Gl yaknnda bir Roma ordusunu yenmi, Roma kentine uramadan gneye inip baz mttefikler edinmi, Fabius Maximus'un erteleme taktii uygulad sava alanndan gemi ve Byk skender'in ardllarndan Makedonya Kral V. Philippos'un geleceini umarak beklemeye balamt. Fabius'un taktiklerinden sklan Roma ordusu Apulia kentlerinden Can-nae yaknnda Kartacallar'la karlat ve 2 Austos tarihinde, 75.000 askerden oluan on alt lejyon saldrya geti. Romal komutan Varro klasik dzenleme ierisinde piyadelerini ortada toplayp svarileri iki kanada yerletirmiti. Hannibal tam tersi bir dzenleme yapp ortay zayf brakarak en iyi piyadelerini iki kanada ayrmt. Romallar ilerleyince bir anda evreleri sarld ve ka yollar Hannibal'in svarileri tarafndan kesildi. 50.000 civarnda asker ka411 1 arken ldrld. 19. yzyl taktik analizcilerinden Ardant du Picq, Cannae arpmasn rnek alarak, bir ordunun, en ar kayplar geri ekilirken verecei konusundaki nemli grleri ortaya atmtr. Bir artma harekat ile Romallar Cannae felaketinden kurtulmay baardlar. Eve dnnce olaan koullar altnda askerlikten muaf tutulan toprakszlardan ve hatta klelerden oluan yeni lejyonlar dzenlendi ve Hannibal'in, Kartacahlar'n mttefiklerinin bulunduu gney italya'ya skp kalmas saland. Konsl Cornelius Scipio, igdlerine gvenerek spanya'da Hannibal'in destek kuvvet almasn nlemek iin iki lejyon konulandrmt. Ve Romallar saldrya geti. 209 ylnda, Scipio'nun daha sonralar Scipio Africanus adyla n kazanacak olan olu, Cartagena'ya yldrm hzyla saldrd ve askerlerinin gerekletirdii akl almaz vahet karsnda, kentin tarafsz komular Romallar'n tarafna gemek zorunda kald. Kardei Hannibal'in on bir yl nce getii yoldan Hasdrubal alelacele Adriatik kylarna doru ekilirken Metaurus Nehri kysnda Romallar'a yenildi. Yine Hasdrubal adn tayan spanya'daki ardl, Cannae arpmasn kazandran taktikleri Kartacallar'a kar kullanan Scipio'ya boyun edi. Kartacallar Hannibal'i geri armak zorunda kaldlar ve M 202 ylnda iki ordu imdiki Tunus'ta Zama blgesinde karlat. Fillerin hcumu, Scipio'nun dama tahtas biimindeki dzeni ile bozguna uratld ve kar saldrya geince Kartaca ordusunun urad yenilgi sonunda Hannibal kat. Kartaca'nn kesin biimde yenilgiye uratlmas elli yl sonraya kald. M 196 ylnda Yunan kentleri Roma himayesine girmeyi kabul etti ve Hellenistik 412 ynetim altndaki Suriye, olaylarn akn deitirmek iin araya girince, Roma lejyonlar nce o blgeye, sonra Kk Asya'ya gnderildi ve ksa bir sre iinde her tarafa hakim oldu. Bir zamanlar skender'in komutanlar tarafndan ynetilmi ve henz Romallar'n eline gememi olan Ptolemaios Hanedanl ynetimi altndaki Msr Krall da M 30 ylnda teslim oldu. Bu tarihe gelindiinde en nl Romal Julius Caesar, M 58-51 yllar arasnda sren savalarla Galya'y da imparatorlua katmt. M 53 ylnda, sindirilmi olan Galyallar imparatorlua katlmaya kar topluca isyan ettiler ve Vercingetorbc'in liderliinde, Caesar'n ayn savalar bir kez daha yinelemesine yol atlar. Galya savalarnn sonuncusu, Roma yntemlerini renmi olan Vercingetorix'in Seine Nehri'nin kayna yaknndaki Alesia'ya ekilmesi sonucunda bir yl srd. Ama bu hatal bir karard. Romallar kuatma sava konusunda yetenekli ve deneyimliydiler. Asurlular'm ilk kez ortaya att teknikleri yzyllar boyu Ortadou'da srp gitmi askeri bilimler pazarndan renmilerdi ve Alesia kampn, yardm ulamasn engellemek iin, her biri yirmi iki kilometre uzunluunda i ie iki duvarla evrelediler. Lejyonerler kazma krek kullanma konusunda ustalamlard. Her akam her lejyon kendisine rutin olarak

kamp siperleri kazard. eyrek milyon askerden olutuu tahmin edilen destek Kelt ordusu yaklanca, Caesar kendi istihkam iinde gizledii 55.000 askeri ortaya kard ve Keltler'i durdurdu. Durumu gitgide gle-en Vercingetork kez dar kmak iin abaladktan sonra teslim oldu ve Caesar'n zafer treni iin Roma'ya gtrlp ldrld. lmyle birlik413 te, Galya'nn Roma mparatorluu'na katlmasna kar kurulan direni tmyle ykld. Artk Roma mparatorluu'nun Afrika, Yakndou ve bat snrlar en u noktalarna kadar genilemiti. Yalnzca Ortadou'daki Parth ve Pers lkeleri kar koyacak gteydiler ve bu nedenle yeni savalarn yaplmas gerekecekti. Ne var ki imparatorlu-j un bymesi anayurdun toplumsal ve siyasal dzeninde krizlerin ortaya kmasna da neden olmutu. Roma topraklarna katlmann vatandalk haklar tanmad talyanlar arasndan orduya katmak iin srekli olarak asker adaylarnn aranmas, yllk seferlerinden baaryla dnp glerini artran konsllerin daha fazla para ve yetki istekleri ile Roma hkmetine bavurmalar, lejyonlara asker alma ve hkmet yelerini seimle baa getirme sistemlerini ilemez bir hale getirmiti. M 2. yzyln sonuna doru Gracchus kardelerin, hem zorunlu askerliin getirdii yk hem de askeri otoritelerin bamszln azaltmak iin giriimde bulunmalar pek yaknda kacak dertlerin habercisi oldu. M 90 ylnda vatanda saylmayan talyanlar'n zorunlu askerlie kar isyan etmeleri, problemin boyutlarn daha da belirginletirdi ve isyan ancak tm vatandalk haklarnn verilmesi ile bastrlabildi. 1. binlerin sonunda Konsl Marius ordunun kaplarn en alt snfn gnlllerine aarak, eskiden kalma toprak sahibi olma kuraln kaldrd halde, lejyonlara yeterince asker bulma sknts sryordu. Ayrca bu yntem sefere kan komutanlarla kentin siyasi liderlerinin arasnn almasna da neden oldu. Topraksz lejyo-nerler, zellikle Marius'in yapt gibi, baarl hizmetlerinin dl olarak toprak sahibi olacaklarn 414 renince komutanlarna daha sk balandlar ve senato ile hkmet karsnda durumlarnn glenmesini saladlar. (58) Caesar, Galya'nn fethini tamamlad zaman bu kriz dorua ulat. Komutanlk sresini uzatmak iin ba vurduu zaman senato reddetti ve kendi blgesinden ayrlp yasal olarak komuta yetkisinin bulunmad Roma'ya XIII. Lejyon'un bana geldi ve bir i savan kmasnda etkili oldu. Yedi yl (M 50-44) sren sava spanya, Afrika, Msr gibi uzak noktalardaki arpmalarla gerekleti ve Caesar'n ba kaldrna kar koymak iin senato, yeni lejyonlar ve en nemlisi Pompeius olan yeni generaller yaratmak zorunda kald. Caesar'n zaferiyle sonulanan i sava, diktatrle kar kanlarn ve memnun olmayan dmanlarnn eliyle ldrlmesine yol at. Caesar'n yeeni Octavianus, M 27 ylnda balatt i savata kar duranlarn hepsini yenip imparator unvann ald ve senatonun da onaylamas sonunda Augustus adn kullanmaya balad. O tarihten sonra ismen kalm olan cumhuriyeti kurumlarn ilerlii ortadan kalkt ve Roma her ynyle bir imparatorluk oldu. Askeri bir devleti da kapal ve artk varolmayan seilmi bir politik snfla ynetmeye almann getirdii bozukluklar imparatorlua gei ile ortadan kaldrld. lk etkileri orduda grld. Augustus i savalar yznden ordunun gereinden ok itiini fark etti. Yarm milyon askerin byk bir ounluu, rakip komutanlarn emri altndaki paral askerlerden farkl saylmazd. Asker saysn azaltp yirmi sekiz lejyona indirmeyi uygun buldu. Caesar'vari bir bakaldrya karn merkezi hkmeti koruyabilmek 415 iin Roma'da yeni bir g olan Praetor Muhafz G-c'n oluturdu. Ordunun byk bir ksm snr blgelerine datld. En nemli gler, halkn basksnn hissedilmeye baland Almanya snrn oluturan aa Rhine blgesi, barbarlarca rahatsz edilen yukar Tuna blgesi ve Suriye'ye datld. spanya, Afrika ve Msr'a daha kk birlikler gnderildi. Milis kuvvetlerine katlma zorunluluu kaldrld ve lejyonlar profesyonelletirildi. Askerlik grevinin temelinde yapt deiiklikler de nemliydi. Geri vatandalara ncelik tannyordu ama orduya uygun grlen vatanda olmayanlara da askere alndktan sonra ayn haklar veriliyordu. Orduda hizmet grevi on be yld ama ou zaman

yirmi yla kadar kabi-liyordu. Lejyonerlerin evlenmesi yasakt ve aileleri yasal olmayan bir biimde kamplarn evresine yerleiyordu; maalar dolgundu ve dzenli olarak deniyordu. Ordudan ayrldktan sonra balanan emekli ayl geinmelerine yetiyordu. nee hesaplardan sonra ortaya karlan yeni vergiler hem grevde bulunan hem de emekli olan askerlerin maalarnn denmesini salayp sadakat ve itaatle hizmet etmelerini garantiye alm oluyordu. Augustus'un ordusunda yaklak 125.000 asker vard ve lejyonlarn yedek svari ve hafif piyade birliklerinde de yine ayn sayda asker grev yapyordu. talya'y istila etmeye baladndan beri Roma, vatanda olmayanlar arasndan seilen ve orduda kal sreleri belirli olmayan askerlerin oluturduu yedek birlikler kullanmaktayd. Augustus'un ardl olan Claudius'un dneminde yedeklere de dzenli maa baland ve yirmi be yllk hizmet sonunda vatandalk haklar tannd. Ayrca bu koulla terhis 416 olan askerler evlenince bir karlarndan olma oullar da ayn haklara sahip olabilecekti. Dzenli maa ve vatandalk hakk yedek birliklerin durumunu ylesine dzeltti ki, ok baarl olanlara topluca vatandalk hakk datlmaya baland. Zaman geince svari kanatlar ve piyade kohortlarnn gerekli olduu anda askere alnmasndan vazgeildi ve bylelikle nitelikleri lejyonlara yaklam oldu; komuta yetkisi yerel subaylardan alnp imparatorluun setii subaylara devredilince lkenin her kesinde grev yapar hale geldiler. (59) Augustus zellikle komuta dzeyindeki deiikliklerle, ordunun da gelecekteki gvenirliini salam oldu. Cumhuriyet dneminde eyalet pro-konslleri, snrlar iindeki lejyonlar komutalar altnda bulunduruyorlard. Augustus kendini birok eyaletin pro-konsl ilan ederek lejyon garnizonlarn komutas altna ald. Yneticilerini senatonun atad dier eyaletlerdeki valiler de kendi kiisel temsilcisi sayldklar iin, buralarda bulunan lejyonlar da Augus-tus'a balanm oldu. Merkeze baml karmak sistemi ynetmek ve parasal kaynak bulmak iin bir sivil ynetim kadrosu oluturulup politik snfa mensup kiileri aldklar maa ve yklendikleri sorumluluklardan zevk alacak bir biimde iin bana getirdi. Bu kiilerin grevi blgesel ynetimleri ve garnizonlar beslemek iin yeterli olacak vergileri toplamak, elde edilen geliri imparatorluk hazinesine aktarmak ve Msr ile Afrika'daki kent halkna bedava datlan tahl rnlerinin fazlasn satn alp toplamakt; her yl 400.000 ton tahl rn Roma'ya ithal edilmekteydi. Tarihilerin Julio-Claudius sistemi diye adlandr417 /. dklar ordu ynetim biimi, kendinden sonra gelen ardllar zamannda baaryla iledi ama ieriinde nceden fark edilmeyen baz tehlikeler vard. Tahtta geen kii konusunda anlamazlklar kt ya da bir savata yenilgiye urand zaman otorite, tm ynetim yapsnn zerine kurulduu ordunun eline geebilirdi. Roma mparatorluu'nun baars savalarn kanlmaz olmasna yol ayordu nk hem snrlarnda kabilecek srtmelere tahamml yoktu hem de gitgide byyp zenginlemesi kskanlk duygularna kaplan dmanlarn zorla snrlardan ieri girmek istemesini yreklendiriyordu. Douda en nemli tehlike snr srtmeleriydi; halen varln srdren eski rakip Parth ve Pers imparatorluklar Roma'nn kontrol ele geirmesini ekemiyor-lard. Batda ise Rhine ve Tuna rmaklar boyunca MS 1. yzylda bozkrlardan gelen bask hissedilmeye balamt ve kalabalk topluluklarn gleri srasnda snrlar zorlanyordu. MS 69 ylnda beklenen kriz ba gsterdi. Julio-Claudius sistemi sresince askeri baarlar elde edilmiti. MS 43'te istila edilen, ingiltere, imparatorlua katlmt ve 63 ylnda Ermenistan, Roma'nn egemenliini kabul etmiti. Buna karlk MS 9 ylnda Germen kabile efi Arminius, Teutoburg orman yaknnda Roma ordusunu yendi ve 66 ylnda gney Filistin'deki Yahudiler, Roma ynetimine kar ayaklandlar. 68'de ise tahtta bulunan egzantrik ve belki de deli olan imparator Neron askerlerin gvenini yitirince, ordunun isyan ile devrildi ve i sava kt. Tahta kmak iin rakiplerin mcadelesi uzun srd ve sonunda Julio-Claudius soyu yerine Vespa-sianus soyundan gelen bir asker-imparator baa ge-418

ti. Yetenekli ve tedbirli bir kii olarak imparatorluun dzenini salad ama askeri bir darbe ile taht neredeyse gaspettii iin bulunduu mevkii yasal deildi. Ardl Nerva, kendisinden sonra gelecek kiiyi yasallatrmak iin evlat edinme kuraln koyarak bu durumu dzeltti. Evlat edinilen drt ardl Trajanus, Hadrianus, Antoninus Pius ve Marcus Aurelius hem ok yetenekli yneticiler, hem de ok baarl komutanlar oldular. Bunlarn dneminde (MS 98180) Roma ordusu birbiri ardna zaferler kazanarak Mezopotamya, Asur lkesi ve Tuna-tesindeki Dacia blgesini (bugnk Macaristan) imparatorlua katt. Antoninuslar dneminin baars, Parth ve Pers lkeleriyle olan ak snrlarn dnda kalan her yerde askeri istikrar salama politikasnn uyarlanmasndan ileri geliyordu. Bu politikaya "imparatorluk snrlarna evresel bir savunma hatt oluturarak gvenlii salama stratejisi" ad verilmiti. (60) Bu stratejinin karmakl konusunda tarihiler gr ayrlklarna dmlerdir. Bazlar byle bir stratejiye Romallar'n bilinli olarak girmediklerini ne srmektedirler. Bu gre gre, Rhine ve Tuna nehirleri ile kuzey ingiltere'nin dalk blgelerinde ve Sahra'nn kenarnda izilen "bilimsel" snrlarn kalntlar, gnmze kadar gelen istihkam yaplarnn varln gsteriyordu. Bunlar yerel komutanlarn ya da blgeyi gezen imparatorlarn, yani resmi ynetimin, karakollar ya da gmrk binalar yapmak istemesinden kaynaklanmt. (61) Bu gr paylaan kiilerin Roma'nn askeri politikas konusunda kesin ve ayrntl bilgiye sahip olduklarmin sylediklerine kulak vermek zorundayz. Ayrca Roma ordusunun 419 genel durumu da bu gr desteklemektedir: Stratejik kuramlar yerine "an eref kazanma arzusu" daha ar basmtr. Clausevvitz ve adalar Ro-ma'nn askeri eylemlerinden etkilenmi olabilirler ama Byk skender gibi, Roma savalarnn da temelde Clausewitz'vari olduunu iddia etmek pek doru olmaz. Belirli askeri durumlardaki analizleri ne kadar mantksal olursa olsun, Byk skender'in douya gidiinin ana nedeni gereksiz bir gururun tahrikinden ibarettir. Romallar da belki benzer gereksiz gurur duygusuna kaplmlard nk "politikann uzants olarak sava" kavramndan ok uzaktlar; Persler ve Parthlar dahil dmanlarnn hibirini uygar olarak kabul etmemilerdi. Tpk inliler gibi dnyay, uygarlk ve onun dnda kalan topraklar olarak ikiye blmlerdi. Ancak ok gerekli olduu zaman Ermenistan ve benzeri eski krallklara kar diplomatik davranlarda bulunmulard ve bunun nedeni de yalnzca kendi karlarn korumak idi; karlarndaki bir devleti asla kendileriyle eit olarak grmyorlard. Gerekten de byle davranmalar iin bir neden yoktu. Romallar askeri ve brokratik organizasyonlar konusunda snrda olduklar tm devletlerden stndler, MS 212 ylnda imparatorluk snrlar iinde yaayan tm zgr insanlara vatandalk hakk tanyan Roma "kavramna" yaklaan bir benzerini bulmak olanakszd. Ayrca askeri g, sivil ynetim ve ekonomik yaamn srdrlmesine olanak tanyan yollar, kprler, su kemerleri, barajlar, mhimmat depolar, klalar ve kamu binalar gibi yaplara da baka bir yerde rastlamak olas deildi. Her eye karn tpk in eddi gibi, Roma'nn da 420 tahkim edilmi snrlar olduu bir gerektir. Belirli bir savunma hatt ina etmenin gvenlii garanti altna almayacan ve beraberinde bir "ilerleme" politikas uygulanmas gerektiini renmiti inliler; T'ang Hanedanl'nn Dzungaria blgesine, Man-urlar'm bozkrlara almas bunun rnekleridir. ki hanedanln arasndaki bozkr kkenli olmayan hanedanlklarn bu politikay izlememeleri, in Sed-di'nin yaplm olmasn geersiz klmaz, nk tm in hkmetlerinin koruma altnda tutmaya aba gsterdikleri bir kltr blgesinin snrlarn oluturmaktadr. Ayn ekilde ada uzmanlarn, Ro-ma'nm istihkamlar yapmasnn ikincil bir i, imparatorluun gerek stratejik amalarnn bir ayrnts olduunu ileri srmeleri de, istihkam duvarlarnn ve yaplarnn talarnda paralanmaktadr. Genileme savalarn srdren JulioClaudius kkenli imparatorlar, lejyonlar, Yunanistan, Kk Asya ve Afrika'da yeni sindirdikleri dmanlara kar en gl savunma arac olarak kullandlar. Antoninuslar dneminde lejyonlarn snrlardaki garnizonlara bltrlp dtan gelecek tehlikelere kar birinci derecede barikat olarak kullanldklarn ileri sren Ed-ward Luttwak'n grdr bu. Luttvvak, krizler ba-gsterdii

zaman barn hkm srd snrlardaki lejyonlarn tehlike blgesine gnderildiklerini de ileri srmektedir. Bu gre kar kanlar ise, Romallar'n snrlardaki genileme fikrinden asla vazgemediklerini ve lejyonlarn, kendilerine meydan okuyan dmanlarla, zellikle Persler ve Parthlar'la srekli arptn ileri srmektedirler. Onlara gre, ordunun en nemli grevi, haydutluk alkanlklarndan kaynaklanan yerel problemlerle, ekiyalarla 421 ve hayvan yetitirici kabilelerin babozukluklar ile uramakt. Her eye karn hi kimse, MS 3. yzyldan itibaren, batdaki g hareketlerinin basksnn arttn, douda ise Persler'le savan kztn ve bu nedenlerle lejyonlarn snrlardaki istihkamlarda bulunduunu yadsmamaktadr. Snrlarda da aklclk erevesinde deiiklikler yapld. Roma'nm stratejisi, birliktelik sonucunda snrlarn korunmasna katkda bulunan merkezdeki topraklarn savunulmas zerine odakland. "M 1. yzylda Augustus'un tahta kndan, MS 5. yzylda ngiltere'yi terk edene dek geen sre iinde belki glerinde biraz eksilme olduysa da, snrlarn ekillerinde belirgin bir deiiklik olmamas, Roma'nm askeri grnmn kesin bir biimde etkilediini iddia etmek pek yersiz saylmaz. Belirli bir dnem ya da bir blge ve hatta Roma Imparatorluu'nun btn zerinde almalar bulunan tarihiler, bu grn baz tutarszlklarn bize retebilirler. rnein Gibbon'n aratrmalarna gre Roma daima kendini barbarca bir dzensizliin hkm srd dnyann merkezi olarak grmtr. Ne var ki yalnzca bu gr kabullenmek, profesyonel bir ordunun hizmet ettii hkmetlerin politikalar zerindeki psikolojik etkilerini grmezlikten gelmeye yol aar. Korunakl yaplarla tahkim edilen snrlara belirli garnizonlar yerletirildikten sonra ya da dnml olarak askeri birlikler tarafndan korunmaya alndka, bu noktalarn askerler iin simgesel neminin artt yadsnamaz. Roma ordusunun tarihine bir gz atnca simgeselliin ortaya kn daha kolay grebiliriz. (62-63) Bir ordunun belkemiini oluturan profesyonel 422 askerlerin yaadklar blgelerle ilgili gelenek ve grenekleri kuaklardan kuaklara aktarmas sonucunda, askerlerin bilinlerinin, snrlarn corafyas ile kstlanmamas olanakszdr. Ayrca bu arada imparatorluk topraklarnn savunma grevinin yamsra, tahta kma srasnn yaratt kavgalar, zellikle 3. yzylda hizmetinde bulunduklar kiilerin ynetimde hak iddia etmeleri sonucunda, lejyonlar arasnda atmalarn kmasna yol amtr. Bu gibi i savalarn birinin sonunda imparator unvann elde eden Konstantinus (MS 312-37) tekrardan orduyu dzenleyip, eitli merkezi noktalara toplarken asker saysn azaltm ve nemli miktarda svari birliini orduya katmt. (64) Cumhuriyet dneminden beri ordunun temeli olan piyadelerin gc iyice azalrken ordunun bileimi de belirgin bir biimde deimiti. Her eye karn imparatorluun toplamak konusunda baz glklerle karlat vergilerle beslenen bir ordu olarak kalmt ve temel grevi merkezden daha da uzaklara tanm olan snrlar korumakt. Konstantinus reformlarnn srekli kargaa kan uzak snrlarda yalnz brakt yedek glerin nitelikleri ise lejyonlarla ilikileri kstladndan dolay d gsterirken, dzenli ordunun profesyonel askerleri arasnda hibir deiiklik olmamt. Bu arada limitanei olarak tanmlanan yedek birliklerin askere alnmadan nce iftilik yapan yerel ky milislerinden oluturulduunu da gz ard etmemek gerekir. 284-305 yllar arasnda imparatorluu yneten Diocletianus'dan sonra ynetim bakmndan lke, dou ve bat olarak ikiye blnnce, askeri glerin zerinde de blnmenin etkileri zamanla grlmeye 423 baland ama ordular neredeyse yok eden kriz ancak 5. yzylda ortaya kt. mparator Julianus'un ld 363 ylndaki Pers Sava'ndaki yenilgiye ve 396'da Valens'in Gotlar'n elinde Edirne'de lmesinin yaratt felakete karn, imparatorluun iinde ve snrlarn savunulmasnda gerekli olan dzen, Theodosius'in olaanst abalaryla saland. The-odosius, bat ve douyu tekrar birletirip, topraklan igal etmeye niyetlenen yabanclara kar baarl savalar yapt. Eski dnemlerde imparatorluk subaylar tarafndan eitilen yedek glerin yerine, kendi liderleri olan mttefik gler gibi barbar birliklerini

komutas altna alarak, ordunun "Romallndan" dn vermek gibi kt sonulara yol aacak adm atm olan yine kendisiydi. Bu admn bir kez atldktan sonra geriye dn olanakszd. 5. yzyln ilk yarsnda Germen askerler bat imparatorluuna dolmaya balad ve imparatorluk kurulular ismen Romal olarak kald halde, Konstantius ya da Aeti-us gibi yerel komutanlarn emrinde fethettikleri baz blgelere yerletirecek kadar ok sayda Germen kabile vard. Hatta bazen barbarlar birbirleriyle arpyorlard; snrlarn korunmas zayflamt ve merkezdeki kontrol sistemi iyiden iyiye dzensizle-miti. Konstantius ve Aetius'un "Roma" ordular bileim olarak Germen'di ve Germen silahlar kullanyorlard; lejyon talimleri tmyle unutulmu gibiydi ve hatta Almanlar'n sava naras baritus kullanlmaya balanmt. (65) Attila ve Hunlar'la karlatklar zaman, daha nceleri imparatorluk snrlar dnda yaarken Hun-lar'm elinde ikence grm olan bu barbar istilaclar Aetius'un yardmna kotular ve 451 ylnda Cha-424 lons'daki ordunun byk bir ksmn oluturdular. Bu zafer Galya ve belki de Roma'nn atl kavimlerin eline gemesini nlemiti ama talya ve bakent, baka bir ynden gelen bir tehditle karlamt. Galya ile spanya'y geip kuzey Afrika'da bir krallk kurmu olan bir Vandal kabilesinin lideri Geiserich, denize alp Korsika ile Sardinya'y ele geirmi ve 455 ylnda Roma'y istila edip imparatorluu ykmt. Dou kanadn imparatoru Leo tarafndan balatlan kar saldr yenilgiyle sonulannca Vandallar, Akdeniz'i Sicilya ve Afrika'daki slerinden kontrol altnda tuttuklar bir korsan ynetimi oluturdular ve bu rejim, ardllar olan Saracenler ve Berberi-ler tarafndan bin yl kadar srdrld. Galya ve talya'da ynetim, Ricimer, Orestes ve Odoaker isimli Alman reisin eline geti ve kukla imparatorlar tahta karlmaya baland. Bunlardan biri olan Marjorianus (457-61) gerekten gney Gal-ya'da ksa sreli bir imparatorluk otoritesi yaratmay baard ama zorbalkla tahttan indirildi. 475'da kukla imparator Romulus'a bal olan talya'daki en byk g olan Roma ordusunu Odoaker datt, Ro-mulus'u tahttan indirdi, Ricimer'i g atmasnda yendi ve kendini imparator deil kral ilan etti. smen varln srdren senato, imparatorluk tacn Konstantinopolis'deki dou imparatoruna gnderdii zaman batdaki Roma ordusu oktan dalp gitmiti. (66) 425 ROMA MPARATORLUU SONRASINDA AVRUPA: ORDULARIN OLMADII KITA Doudaki Roma ordusu, varln srdrp Kaf-kaslar'dan Nil Nehri'ne kadar, 1453'te Fatih Sultan Mehmet'in Konstantinopolis'i fethetmesi zerine dalncaya kadar, Bizans devletinin snrlarn savundu. Ne var ki dou imparatorluunun kuruluundan itibaren ordunun biimi lejyonlardan ok farklyd, imparator Justininanus'un (527-65) Vandal gcn ykarak talya ve kuzey Afrika'da kontrol tekrar ele geirmesine yardmc olan nl generaller Belisarius ile Narses komutasnda ordu, Aetius ile Marjorianus'un ordusunu andrmaktayd. Belisari-us'un Vandal Kral Gelimer'i yendii Tricameron (453) ve Narses'in Ravenna ile Roma'y tekrar imparatorlua kazandran Taginae (455) savalarnda, ordularn ounluunu Roma kkenli olmayan askerler oluturuyordu ve aralarnda Afrika'da yaayan Hunlar ile italya'da bulunan Persli oku gruplar da vard. (67) Ama Bizans Imparatorluu'nun Tuna Nehri ile Kafkaslar arasnda ve Kbrs, Girit ve italya'nn topuunu kapsayan snrlar (Msr, Suriye ve Kuzey Afrika 641 ile 685 yllar arasnda Arap-lar'm eline gemiti) kesinletikten sonra askeri dzen baka bir ekle getirildi. Augustus dnemindeki yaplanmaya benziyordu bu; imparatorluk thema ad verilen ynetim blgelerine ayrlmt ve her blge komutan emrindeki blklerle dorudan doruya imparatora balyd. Blkleri oluturan birlikler ar donanml lejyonlardan ok, 4. yzyldaki Kons-tantinos'un reformlarnda ortaya kan birliklere 426 benzeyen kk bamsz piyade ve svari gruplarndan oluuyordu ve snrlardaki milis gcne destek gerektii zaman birlikler istenilen biimde bir araya getirilebiliyordu. 2. yzylda yedi tanesi Kk Asya'da, Balkanlar'da ve de Akdeniz ile Ege'de olmak zere on thema vard. 10. yzyla gelindiinde bu say otuza ykselmiti ama ordudaki asker says 150.000 civarnda kalmt. Yars piyade yars svarilerden oluan ordunun bykl Au-gustus'un lejyonlarnn ancak yars kadard. Etkili bir brokrasi ve

vergilendirme sistemi ile zengin ifti toplumunun besledii Bizans ordusu 1071 ylnda balayan Trk saldrlarna kadar, Hristiyanl kabul etmi ve byk deiiklikler geirmi olan imparatorluu savunmay baaryla srdrd. (68) Batda ise yktklar imparatorlua hayranlklarn itiraf edenler, Roma ordusunun devamn kurmay baaramadlar. Gerekten yeniden canlandrmak olanakszd nk (geri imparatorluun son dnemlerinde insafsz bir hale gelmiti ama) srekli ve insafl bir vergi sistemiyle orduyu besleyebilecek dzen tmyle yklmt. Barbar krallar ellerinden geldiince ar vergiler alyorlard ama yine de gelirleri disiplinli yetitirilmi askerlerden oluan bir orduyu beslemeye yetmiyordu. Ayn zamanda, silah kullanan savalarn zgrlne ve silah arkadalar arasndaki eitlik ilkesine, Germen geleneklerine uygun olarak, yrekten inanyorlard. Bozkrlardan gelen bask sonucunda Rhine Nehri'ni gemek zorunda olan Gotlar, Lombardlar ve Burgonlar aslnda tarm toplumlaryd ve yerletikleri zaman yine iftilikle yaamlarn srdrmeyi bekliyorlard. tal427 ya'da herkese igal edilen yerlerin te biri verilirken, eski imparatorluk dneminde igal blgesinin halkn arasna yerletirilen askerlere datlmas sistemine gidilmiti ve Burgundy ile gney Fransa'da toprak datm te iki olarak dzenlenmiti. Bylece askerler birbirinden ok uzak topraklarn ilemek zorunda kalmlar ve saldr srasnda kendilerini kar konulmaz klan askeri yeteneklerini boa harcamaya balamlard. stelik bar koruyacak uygar bir ordunun kurulup yaatlmasn salayacak vergileri de hkmete demiyorlard. "Barbar krallklar Roma mparatorluu'nun kt huylarn birletirmi gibiydiler... Kk arazilerin sahiplerinin elinden alnp zenginlerin topraklarnn geniletilmesi yoluna gidilmiti... Ayrca (hayatta kalmay baarm) Romallar, barbar kabilelerin yasalara smayan iddete ynelik davranlarn eski kt al-j kanlklarna eklemi gibiydiler." (69) Geriye baktmz zaman, yaamn nasl uygarla- trlabileceini insanolunun anlamas Roma imparatorluu'nun en nemli katksnn disiplinli ve profesyonel bir ordu kurmas olduunu grrz. Elbette talya yarmadas zerinde genileme savalar yaparken ve daha sonra Kartaca ile savaa giriirken byle bir sonuca ulaacaklar akllarna bile gelmemiti; sivil milis gcnden oluan ordunun, savalarn gereksinimleri karsnda uzun sreli fetihlere kan bir orduyla deitirilmesi bilinli olarak alnm bir karar deildi. "Yetenekli kiilere ak meslek" gibi gstererek, vatandalk hakk olan ve olmayanlarn askere alnmas sisteminin imparatorluun snrlar iinde kalan her yere yaylmasnn kkleri gereksinimlere dayanyordu; Augustus'un reformlar yal-428 Hzca var olan bir kurumu daha rasyonel bir biim getirmiti. Adeta grnmez bir elin yardmyla geirilen geliim dnemi Roma ordusunun uygarln tm isteklerini yantlayacak hale gelmesini salamt. Felsefe ve sanatsal yaratcla dayanan klasik Yunan uygarlnn tersine Roma uygarl tmyle yasalara ve fiziksel baarlara dayanyordu. Olaanst fiziksel altyapsnn geniletilmesi ve yasalarn ilerlik kazandrlmas, beyinsel abadan ok kiisel disiplin ve kstlama getirilmeyen enerjiye gerek gsteriyordu. Bu niteliklerinden dolay zellikle kamu ilerinin yaplmasnda sklkla ordu gndeme geliyordu ve ordunun gcnn gerek snrlardaki askeri krizler, gerekse ekonomik ve ynetimsel klerden dolay azalmas, imparatorluun kne de yol amt; orduyla birlikte Bat Roma mparatorluu da sona ermiti. Batda kurulan krallklar yktklar kurumun ne kadar deerli ve yerine konmasnn ne kadar zor olduunu renemediler. Yine de Roma sonras Avrupas'nda ahlaksal otorite tmyle kaybolmad. Franklar'n 496'da kabul etmelerinden sonra Hristiyanlk, Nesturiye mezhebi yerine Roma kilisesinin retilerine bal kalarak yerleti ve kilisenin varl ile imparatorluun kendisi deilse bile, fikri devamllk kazanm oldu. Hristiyan piskoposlar, silah kullanmadan cemaate herhangi bir g kazandram-yorlard; geri soylularn elinde yeterli kl vard ama Hristiyan dnyasna bar getirip korumak yerine silahlarn birbirine kar kullanmay yeliyorlard. 6. yzyln sonlaryla 7. yzylda bat Avrupa'nn tarihi birbirini izleyen krallklarn soylu hanedanlar arasnda geen srekli atmalarla doludur.

429 Ancak 8. yzyln banda Karolenj Hanedanla Rhine Nehri'nin her iki yakasndaki Frank topraklarnda sz sahibi olduktan sonra olaylar daha lml bir hale gelmitir. Geri bu hanedanln ortaya k yine bir i ekimenin sonucudur, ama bir bakma da yeni oluan baz tehlikelere kar bir yant olarak da grlebilir: Bu tehlikelerin en nemlisi s-panya'daki Mslmanlar'n gney Fransa'ya doru ilerlemesi ve dou snrlarndaki pagan Frizler, Sak-sonlar ve Bavariahlar'n<,saldnlandr. Charles Mar-tel'in 732'de Poitiers'de Mslmanlar'a kar kazand zafer, onlarn bir daha Pirene Dalar'n ap gelmelerini kesinlikle nlemeye yeterli olmutu. Torunu Charlemagne'nn savalar sonucunda lkenin snrlar Almanya'da Elbe ve yukar Tuna'ya kadar geniledi, Roma kentini kapsayan italyan Lombard Kralh'n lkeye katt ve 800 ylnn Noeli'nde Papa III. Leo tarafndan Charlemagne'a ta giydirilerek yeni imparatorluk kurulmu oldu. Papa onu Roma imparatorlarnn ardl olarak kabul ettiinden dolay Charlemagne'n unvan yasallamt. Tm gc orduya dayalyd ve kurduu ordu Roma ordusunun hibir dnemine benzemiyordu. lk Frank krallar, dier barbar yneticiler gibi, gerektii zaman cesaretle savaacak Byk iskender'in Companion svarilerine benzeyen, seilmi savalardan oluan gruplar bulunduruyorlard. Fetihlerin yapld dnemde bu savalarn nasl beslenecei konusu gndeme gelmedi nk nceden tasarlanmaya gerek duyulmayan bir biimde yaamlarn srdrebiliyorlard. Bir kralln her ne kadar kt olursa olsun, snrlar izilince, savalarn da ganimetlerle geinmenin dnda bir yaam biimine 430 gereksinmeleri olduu ortaya kt. Yeni krallklara yasal tanmlarn byk bir ounluunu salam olan Latince'de comitatus olarak bilinen Germen sava grubunun yelerini geindirmek iin, eski Ro-mahlar'n kulland, toprak sahibine kira denerek topran ilenmesi anlamna gelen precarium modeli benimsendi. Roma Imparatorluu'nun grkemli dneminde precarium kira karl verilirdi, ama 5. ve 6. yzyllarn karmaasnda, para ortadan kalknca, kira deme ekli, eitli hizmetlerin verilmesine dnt. Geri pek kark bir sistem deildi ama tedrici olarak ilerlik kazanyordu. Bir kraln himayesindekiler (patrocinium) bundan yararlanrken zaten krala kar kiisel bir borca girmi oluyorlard; hamilerine kar borlarn askerlik hizmetiyle dyorlard ve patrocinium'un iareti olarak kendilerine bir precarium veriliyordu. Bu iliki biimi her iki taraf iin de uygun saylrd: Kelt dilinde baml anlamna gelen vasal, yaamn srdrmek iin gerekli olan her eye kavumu oluyor ve "kral onun askerlik hizmetinden emin oluyordu. Kilisenin araclyla dinsel bir anlam kazanan bir davranla sadakat yemini ediliyordu." (70) 9. yzyln ortalarndan balayarak Karolenj Hanedanl dnemindeki Avrupa'da krallarn ordularn kurduklar sistemi, derebeylik olarak tanyoruz. Yine bu tarihten itibaren krallarn derebeylerine datt arazilerin, askerlik hizmeti verildii srece ailelerin iinde miras yoluyla devredilmesi de yasallat. Bu konularn yasallamas, Charlemagne'n torunu ve Bat Franklar'n Kral olan II. Karl'm (Dazlak Kari) 877 tarihinde Kiersey Kapitlasyonlar'n imzalamas ile gerekleti. II. Kari daha nceden, 431 tm zgr erkeklerin (yani toprak sahibi ya da silah kullanan) bir patronu olmas gerektiini, yine her erkein bir at bulunmas ve en azndan her yl askerlik yoklamas iin yaplan toplantya atnn zerinde gelmesi gerektiini ilan etmiti. "Her insann bir patronu olunca, her tmar sahibi bir svari olarak askerlik hizmeti verince, tmarlar ve zorunlu askerlik kaltsal bir biime girince feodal sistem tamamlanm olacaktr." (71) Karolenj dnemi -derebeylik sisteminin at sahibi olma konusundaki srarl tutumuna karn, gerlerin askeri sistemi ile eit olarak alglanmamaldr. Bat Avrupa'nn ilenmi topraklan ok kalabalk at srleri beslemeye uygun olmad gibi, silah altna arlan feodal ordular da atl kavimlerin savalarna hi benzemiyordu. Germen kabilelerinin askeri kltr kesici silahlarla yz yze dvmeyi n plana kard iin atl kavimlerden farkllk gsterirdi ve bu gelenek lejyon talimlerini henz yitirmemi olan Roma

ordularyla karlamalarnda pekitirilmiti. Batl savalar at binmeye baladktan sonra da bu kltrden kopmadlar ve gerek eyer zerinde kullandklar silahlar, gerekse koruyucu giysileri ve gereleri bu noktay daha da glendirdi. Eyer artk sabit bir oturma yeri eklini almt ve 8. yzylda zengiler ortaya kmt. zenginin k yeri Hindistan olabilir ama 5. yzylda inliler tarafndan kullanlmaya balam ve oradan bozkr kavimlerine geince sratle Avrupa'ya yaylmt. Atllara sabit bir eyer vermenin onlar mzrakl svariler haline getirdii grne inananlar ile zengi kullanmayan gerlerin de atlarla ok iyi uyum saladn iddia edenler arasnda ol-432 duka hararetli tartmalar gemitir, ama hangi tarafn hakl olduunu gsterecek ada kantlar bulunmad iin bu tartmalara girmek aslnda pek doru olmaz. (72) Kesin olarak bildiimiz bir konu ise 8. yzyldan sonra Bat'daki atl savalarn yksek eyerler ve zengiler ve daha nceleri yalnzca piyadelere zg olduuna inanlan silahlar kullanmaya baladklardr. Geri Persler ve hatta Bizansllar daha erken tarihlerde zrh kuanm svariler ve zrhla rtlm atlarla savamlard ama nasl giyindikleri ya da nasl arptklar konusunda kesin bilgimiz olmadndan ar svari arpmalarnn kaynan onlarda aramak olduka riskli bir itir. (73) Buna karlk 9. yzylda bat Avrupa'nn feodal atllarnn zincir-rg zrh giyip, kalkan tadklar ve hareket halindeyken ellerini rahata kullanp mzrak ya da klla dvtkleri konusunda kesin bilgimiz vardr. Bu yenilikler tam zamannda ortaya kmt nk 9. yzylda Avrupa'nn urad saldrlara, Roma mparatorluu sonrasnda ortaya kan ardl krallklarn geliigzel toplanan, ou zaman at bulunmayan ordularyla kar koymak olanakszd. Bu saldrlarn ana k noktas vard: islam dnyas, bozkrlar ve halen pagan ve barbar kavimlerin yaad skandinavya kylar. slam lkelerinden yola kan korsanlar ve soyguncular 6. yzyldaki Vandallar' anmsatyor ve tpk onlar gibi kuzey Afrika limanlarn kullanyorlard. Bat dnyasnn Saracen-ler olarak tanmlad Mslman istilaclar son derece rahat davranyorlard nk 5. yzylda Roma donanmas bozguna uratldktan sonra, bat Akdeniz'de limanlar koruyacak ve sularn gvenli olarak 433 almasn salayacak hibir devlet donanmas kalmamt. Atinallar, Kartacallar ve Vandallar gibi daha nceki saldrganlar tarafndan da kullanlm olan Sicilya, 827'de Saracenler'e geti ve ksa bir sre sonra korsanlar talya yarmadasnn burnunda ve gney Fransa'da sler kurdular; 10. yzylda Korsika, Sardinya ve hatta Roma'ya bile saldrmlard. Sonunda bir kadrga filosuna sahip olan tek g olan Bizansllar Saracenler'i gney talya'dan srmeyi baardlar ama bu arada Rhone blgesinden Adriya-tik'e kadar ktann ilerine girip yakp ykmalarna engel olamamlard. Bozkrlardan gelen tehdidi, Trkler'in ykselen gc nedeniyle batya doru ilerlemek zorunda olan Macarlar oluturuyordu ve Hunlar'n lideri Atti-la'nn atlarn otlatm olduu Tuna vadisine 862 ylnda vardlar. Buradan balayarak Hunlar'n standartlaryla kyasland zaman olaanst uzun mesafeli ger saldrlar balattlar ve 898'de talya'ya girdiler. talya Kral Berenger 15.000 zrhl svariden oluan ordusuyla, 899 Eyll'nde, Brenta Neh-ri'nde Macarlar'la arpmak zorunda kald. 910 ylnda son Karolenj mparatoru ocuk Louis'nin toplad Dou Franklar, ordusunu Augsburg yaknnda korkun bir yenilgiye urattlar ve bunu izleyen on yl boyunca Almanya ilerinde ellerini kollarn sallayarak dolamak hakkn elde ettiler. 919-36 yllar arasnda Almanya Kral olan I. Heinrich (Kuu He-inrich) bat snrlarna istihkam yaplar ina ettirerek Macarlar'n ilerlemesini bir lde durdurdu, ama her eye karn 924'te Fransa, 926'da Burgundy blgelerine girmeyi baardlar. 933>>te Alman kralna yenilmelerine karn 954'te talya'ya girdiler. Ertesi 434 yl Kutsal Roma mparatoru I. Otto, ar svarilerin, bylesine hareket yeteneine sahip hafif svarileri yenebilecekleri frsat yakalad. O tarihe gre olduka kalabalk saylan ve genelinde Bavyerah ve Schwabenliler'den oluan 8000-kiilik ordusu ile Macarlar'n kuatt Augstburg'u geip, Lech Neh-ri'ni at ve geri ekili yollarn kapatarak saldrmalarn bekledi. Bat lkelerinin sava biimini uzun zamandr tanm olmalarna karn, tpk Hunlar

gibi Macarlar da en nemli silah olarak bileik yay kullanyorlard ve bozkrlardaki dank dzenlerinden vazgememilerdi. k yolu amak iin Lech Nehri'ni geince kendilerini garip bir karmaann ortasnda buldular. Nehir arkalarnda kalmt ve karlarnda zrh kuanm dmanlar vard. Ordudan geriye kalanlar da, silahl tarallar blgeden uzaklatrdlar ve Macarlar bir daha asla Tuna ovasndan kp batnn ilenmi topraklarna saldrama-: dlar. (74) skandinavlar'dan kurtulmak bu kadar kolay deildi. Ak denizlere kabilen sava gemilerine kar koyabilecek herhangi bir silah henz bat Avrupa krallklarnda bulunmuyordu. Kuzey Avrupa sahillerinde yaayanlar yzyllardr deniz maceralarnn pei sinde kouyorlard ve Romallar korsanlklarn dizginleyebilmek iin ngiltere'nin "Sakson Sahilinde" ; ve Galya'da filo bulundurmulard. 5. yzylda bu filo yok edilince Angllar, Saksonlar ve Jtler, Danimarka ve kuzey Almanya'dan yola karak ngiltere'ye yerlemeye balamlard. (75) Barbar gleri sonunda Rhine Nehri'nin kuzeyindeki topraklarn ; boalmas deniz ar gidilere bir sre iin son vermiti, ama 8. yzyln sonlarnda Norve ve sve'de 435 grlen toprak al, pagan kuzeylileri yerleim yerleri aramak, yamalamak ve kendi istekleri dorultusunda ticarete zorlamak iin araylara sokmaya balamt. Ve ite tam bu zamanda savalar frtnal denizlerde uzak mesafelere tayabilecek gemilerini mkemmelletirmilerdi. O dnemde kylara yakn seyreden gemilere oranla skandinav gemilerinin stnl, dar uzun profili ve derin karinasndan kaynaklanyordu. Rzgara doru yelken aabildii gibi, ortas geni olduundan rzgar kesilince krek ekmeye olanak vererek, savunma altna alnm limanlardan uzakta, ak sahillere demir atmasn salyordu. (76) Ksacas, st ak gvertenin rahatszlna ramen ve durak yerleri dnda souk yiyeceklerle beslenmeye tahamml ederek, uzun mesafeler yapabilecek kadar salam yapl olan deniz haydutlar iin en uygun gemiydi bunlar. Eski Norve dilinde korsanlk anlamna gelen Viking adyla tannan kuzeyli kavimler, uygarlklara saldrm olan en sava insanlard. Denizlere alma dneminden nceki yzyl iinde gs gse arpmaya olan yatknlklar insan dehete dryordu. (77) Ayrca 840 ylndan sonra atlarn da gemilere ykleyerek ulatklar limanlardan ierilere doru girmeye ve topraklarn savunan yerli halk beklenmedik durumlarda akna evirmeye baladlar. 793'te kuzey ngiltere'deki Lindisfarne manastrna el koymakla balayan istila eylemleri 844'te Mslman spanya'nn Seville kentini yamalamalarna, 859'da Akdeniz'in ilerine doru ilerlemelerine kadar devam etti. 834'te Rhine Nehri'nin azndaki ticaret merkezi Dorstadt' mahvettiler, 877'de Anglo-Sakson ngiltere'yi istilaya 436 baladlar ve 10. yzyln ortasnda adann kuzey ve orta blmnn tm Danimarka'nn deniz ar krall haline geldi. Pasifik'teki Polinezyallar' andran bir cesaretle deniz yolculuunda byk aamalar yapp 870 ylnda izlanda'ya ve daha sonra Grn-land'a ayak bastlar. Bu arada bat Avrupa'ya saldrlar biraz olsun hafiflemiti ama orta ve dou Avrupa'nn kontrol altnda olmayan blgelerine girmelerine engel olunamamt. Buralarda "Rus" olarak tanmlanan Vikingler, silahl ticarete baladlar ve sve'ten Baltk' geip byk Rusya nehirlerinden aaya inince slam dnyas ve Bizans mparatorluu ile karlatlar. Batda Norslar ngiltere'nin orta blgelerini istila ederlerken bir yandan da kuzey Fransa'ya ayak basmlard ve 911 ylnda kral, bulunduklar yeri bir tmar olarak onlara vermek zorunda kald. Sonralar Normandy blgesi adn alan yreye yerleen Normanlar 1066 ylnda ngiltere'yi tmyle ele geirdiler ve 1027 ylnda daha sonra talya ve Sicilya'da kuracaklar krallklarn ilk kolonilerini Napoli yaknnda kurdular. 9 ve 10. yzyllardaki eitli istilaclarn yol at felaketlerle ba edebilmek iin yalnzca askeri nlemler yeterli olmamt. inliler bozkr gerlerini kltr birikimleriyle karlap, nihilistik grlerini etkisiz hale getirip bnyeleri iinde eritmilerdi. Bat Avrupa'nn, bunu yapmaya

gereksinimi vard, ama slam dnyasnn snr savalarnn kendine gveniyle arpp, yamalayan, talan eden Saracenler'in bat Avrupa'ya kaynatrlmas olanakszd. Pagan Vikingler ile Macarlar ise hala, Hazreti Muhammed ile sa'nn sylediklerini duymadan nce Germen ve bozkr halklarnn taptklar, intikamc ve yakarlara 437 kulak vermeyen ilkel tanrlara tapmaktaydlar. 496'da Franklar'n Hristiyanl semesi sonucunda dinin yaylmas Avrupa'da olaanst bir bar havas estirmeye balamt. Zamanla Roma topraklarn istila etmi olanlarn hepsi ayn dini kabul edince Hristiyanlk kurumlar olan Papalk, piskoposluk ve manastrlara sayg gsterilmeye baland. Roma mparatorluu'ndan kalma olan bu kurumlar, Hristiyanl kuzeye ve batya doru yayp Germenler'i ve Slavlar' da kapsamaya balamt. Din deitirme genellikle silah tehdidiyle yaplyordu, ama Aziz Bo-nifatius gibi dindarlar vahilere bu dini retmek iin lm bile gze alm ve bu uurda ehit olmulard. Bu yntemlerle Macarlar 10. yzyln sonunda Hristiyanl kabul etmiler ve bozkrlardan gelen ger istilalarna kar bir kale oluturmulard. s-kandinavlar'n dine balanmalar ise 11 ve 12. yzyllar bulmutu. Roma kilisesi olmadan, Roma mparatorluu sonrasnda Avrupa'nn barbarlamas ok kolayd; Ro-, ma'nn sivil kurumlarnn kalntlar, dzeni tekrar kuramayacak kadar zayft ve disiplinli ordularn bulunmay tm ktann "askeri ufkun" altna dp, kabile haklan, toprak sahiplenmesi gibi yerel atmalara girmesine neden olabilirdi. Ne var ki, kilisenin bar salama abalarnn da, gerek kendi ykseliini srdrme, gerekse gcn nasl kullanaca konusundaki kstlamalardan gelen bir snr vard. Douda ise Hristiyan piskoposlar Bizans mparatoruna atfen Konstantin kilisesini srdrmeye abalyorlard. slam dnyasnn eline dm eski Hristiyan topraklarda ise hem dinsel hem de dnyasal yetki, halifenin kiiliinde birleiyordu. Batda papalk 438 bu duruma kar koymaktayd. Roma'da yerleik olan papalk, imparatorluun knden sonra, dnyasal ve dinsel yetkiler arasnda belirgin bir fark yaratmak iin abalayarak dier konularn dinsel ilerin ardndan gelmesi gerektiini savunmutu. Charlemagne Roma mparatorluu'nu klcnn gcyle tekrar canlandrmt ve imparator unvannn papalarn gznde yasal olmasnn tek nedeni, tacn Papa III. Leo'nun takm olmasyd. mparatorlar gl, papalar zayfken, aralarnda g ve yetki atmalar olmamt ama 11. yzylda kilise gitgide zenginleip glenmiti. ounlukla hibe olarak elde ettii topraklar krallara askeri tmar olarak datyordu. Yine hibe ya da vasiyet yoluyla kazand servetle kurulan manastrlar ylesine gl dinsel merkezler haline gelmiti ki, papaln her eyin stnde olma iddialarn destekleyecek duruma ulamlard. Bu gibi davranlar, -imparatorlarn ve krallarn, rahip ve piskoposlar greve getirmek, itaatkar olanlarn sivil hkmet iinde zellikle askeri glerin kurulmas ve srdrlmesi gibi ilerde kullanmak- gelitirdikleri yntemlerin zayflamasna yol ayordu. Teologlar, bir kraln yasal haklarn korumak iin yaplan savalar bile ahlak asndan isteksizce kabul ediyorlard. "Ceaser'n hakkn Ceasar'a vermek" konusunda Hazreti sa'nn szleri bir bakma krallar hakl gstermeye yeterli oluyordu ama yine de adam ldrme ve yaralama cezalandrlmas gereken bir gnah olarak kabul edilmekteydi. (78) Her eye karn Hazreti sa'nn bar iin abalayanlar kutsamas ise, papalk sanca altnda bile olsa, at srtnda elinde klla karsna kan baka bir insanolunun kann aktmaktan 439 ekinmeyen birinin drtlerinin, nasl bir arada dnlebilecei sorunu srekli olarak Hristiyan dnyasn megul etmitir. Bu vicdan sorunu, st tabakann yarsnn dinsel giysilere brnd, dier yarsnn ise zrh kuanp at besledii Avrupa lkelerinde kanlmaz bir hal almt. 11. yzyln valye snf henz ok kaba sabayd ve "valyelik" niteliklerini daha ilerde kazanacakt. (79) 200 yl nceki "at sahibi olan her erkek savaa katlmaldir" yolundaki Karolenj ars "toprak sahibi soylular ile birlikte, soylu snf ile tek benzerlikleri soylu bir hayvana binmek olan

maceraclarn da ortala kmasna neden olmutu." Savalk Avrupa toplumunun yreindeydi. nsanlarn kan kzt zaman Tanr'mn szleri duyulmuyordu. Bir lord, unvannn salad haklar zorla kabul ettirmeye kalkt zaman medeni kanun buna kar -kamyordu. 11. yzyln sonunda Hristiyan olmayan ortak dmana kar savamak iin yaplan ar, din adamlarnn atanmas konusunda kan tartmalar glgede brakt iin hem kilise hem de krallar rahat bir soluk alabildi. Papalk gcn savunan Cluny manastrndan gelme II. Urbanus 1088 ylnda papa seilince, diplomasi yoluyla Kutsal Roma mparatoru ile arasn dzeltmeye abalarken bir yandan da Hristiyanlarn birbiriyle savamasnn gnah olduunu retmeye alt. 1095 ylndaki Clermont Meclisi'nde, Tanr'mn Bar fikrini anmsatt, Lent barndan ve kutsal gnlerden armlar yapt ve Hristiyanlarn "birbirini katletmekten vazgeip hakl bir savaa balamalar" gerektiini bildirdi. Yirmi drt yl nceki Malazgirt yenilgisinin ardn-440 dan Dou'daki Hristiyanl kurtarmak iin Bizans-hlar'm nasl Bat'ya bavurduunu, Mslman Trk-ler'in Hristiyan topraklarna doru ilerlemeyi srdrdklerini ve kutsal kent Kuds'n halen Msl-manlar'n elinde bulunduunu dinleyicilerine anmsatt. Kilisenin gcn yeniden canlandrabilmek iin hi gecikmeden bir sefer dzenlenmesi gerektiini savundu. (80) Urbanus'un arsn yapt "Hal Seferi" havas zaten ortalkta dolayordu. spanya'da kurulmu olan Mslman devleti, 10. yzylda El Mansur'un ynetiminde ber yarmadasnn kuzeyine skm olan minik Hristiyan krallklarnn topraklarn ellerinden almaya balamt. Din adamlarnn atanmas konusundaki tartmalarda ad geen VII. Gregory 1073 ylndaki seferin hamisi durumundayd ve "spanya Krall'nn St Peter'in yetkisi altnda olduunu, inanszlardan elde edilecek topraklarda Hristiyan valyelerin barnabileceim" tm dnyaya duyurmutu. Bylelikle, 11. yzyln sonlarnda kutsal sava fikri yaygnlat. Hristiyan valyeler ve askerlerin kendi aralarndaki nemsiz atmalar bir kenara brakp inanszlarla savamak iin snrlara komasn kilise otoritesi cesaretlendirmeye balad. Verecekleri hizmetin karl olarak tekrar ele geirdikleri topraklar onlara braklacakt. Ayrca papalk, kutsal savalarn komutasn da eline almt. ounlukla savalar balatacak ve askeri komutanlar atayacakt. Fethedilen topraklar papaln egemenlii altnda kalacakt. Geri en st dzeydeki 441 prensler bu arya kulak vermediler ama neredeyse tm valyeler kutsal savaa katlmaya gnll oldular. Kendi aralarnda atmaktan utanyor, din uruna savamak istiyorlard artk. Bu istekliliin bir yn de toprak al idi. zellikle kuzey Fransa'da, mirasn byk oula braklmas sistemi iletilmeye balanmt. Fransa'nn valye snf arasnda genel bir huzursuzluk ve macera peinde koma hevesi yaylmt. Bu durum ger-haydut atalaryla aralarnda ancak birka kuak sre bulunan Normanlar'da ok yaygnd. Hristiyanla bir hizmet verme fikri, gney ikliminde toprak sahibi olma d ile birleince, kar konulmaz bir ekicilik kazanmt. (81) EYYUBt HALFEL YAKINDOU 1174 Bizans mparatorluu, Hal seferlerine katlan lkeler ve Selahaddin Eyyubi'nin Hallara kars balatt saldr ncesinde Eyyubi Halifelii. 442 ilk Hal Seferi, Sicilya prensleri ynetiminde deniz ve kara yoluyla 1096 ylnda balad. Kara yoluyla ilerleyen gruplar Bizans mparatoru'nun izniyle Balkanlar' geip, Kk Asya'daki Seluk Trkle-ri'yle savatlar ve 1098 ylnda ngiltere, talya ve Flandre blgesinden deniz yoluyla gelenler ile Suriye'de birletiler. Suriye'ye giden sahil yolundaki en nemli nokta olan Antiokheia'y (Antakya) kuatmalar olduka uzun srd ve 1099 ylnda Kutsal Topraklar'a varp, 15 Temmuz'da kentin duvarlarna saldrarak Kuds' ele geirdiler. ehir, Kuds Kral unvann alan bir Burgundy dknn ynetiminde kurulan Latin Krall'nn bakenti haline geldi ve seferin dier liderleri, Suriye ile Kk Asya'nn gney kylarnda devletler kurdular. Hal Seferi'nden sonra kurulan bu krallklar Memlkler'in 1291'deki kar

saldrsyla yok edilinceye dek varlklarn srdrdler. Batdaki Hristiyan dnyas yeni Hal Seferleri dzenleyerek Latin devletlerini canlandrmak iin abalad, nk Kutsal Roma mparatorlu-u'nda ve Fransa'da bu heves bitmek bilmedi, ama Mslmanlar kendileri iin de kutsal saylan topraklar geri almak ve Msr ile Badat' birletiren en nemli yolun zerindeki istilaclar kovmak iin glerini artrnca seferlerin baars snklemeye balad. slam dnyasnn kar-saldrs, bozkr snrlarnda yaanm olan bir "snr problemine" yant gibi dnlebilir, ama Hristiyanlarca yaplan savalar ylesine iddetli bir hale geldi ki, 1198-1204 yllar arasndaki Drdnc Hal Seferi, Bizans iin ona-rlmaz yaralar almasna neden oldu. Hatal bir kararla sefere katlan Bizans'n gc ylesine zayflad 443 ki Mslman Trkler'in gney Avrupa'ya doru ilerlemesine engel olamaz duruma geldi. 250 yl sonra Konstantinopolis'in (stanbul) Trkler'in eline gemesi, Drdnc Hal Seferi'nin verdii hasarn gecikmeli sonucuydu. Askeri adan Hal ordular, Roma'nn disiplinli ordusunun yok olmas ile 16. yzylda ortaya tekrar kan devlet ordular dnemleri arasnda kalan uzun sre iinde Avrupa savalarnn yapsn ve kltrn bizlere ayrntl bir biimde tantmaya yaramtr. Hal Seferleri, kuzey Avrupa'nn yz yze dven savalar ile bozkr atllarnn kaamak ve yamac taktiklerini karlatrd iin olduka ilgin gemitir, ilk banda byle deildi elbette. Mem-lkler'in ynetimi altna gemeden nce Msr Hali-felii'nin ordusu, bileik yay yerine mzrak ve klla dven Arap ve Berberi hafif svarilerinden olutuu iin, zrhl Hal askerleri ile eit olmayan koullarda arpyorlard. Ama 1174'te Badat Halife-lii'nden Selahaddin Eyyubi'nin ortaya k ve zellikle 1260'ta Baybars'm Memlk ordusunu kurmas durumu deitirmiti. Hallar sava kazanma taktikleri olan ilk-ve-son saldry daima kendilerinden daha kalabalk olan bozkr stili dven ordulara kar uygulamak zorunda kalnca, avantaj dengesi bozulup kar tarafn eline gemeye balamt. Yine de, kendilerine zg olmayan askeri yntemlere kar etkili olabilmek iin yeni taktikler gelitirdiler. Bunlarn en nemlisi atl birliklerin yan sra savaan piyadeler oldu. Ellerindeki kesici silahlar, yaylar ve daha sonralar arbaletler (tatar yay) ile arpan piyadeler, valyeleri datmak iin saldran hafif svarilerin korkulu ryas haline geldi. 444 Macarlar ve Vikingler'e kar yaplan savalarda ya-ya-askerlerin pek nemli bir konumu olmamt. Avrupa'da valyeler at sahibi olmayanlarn ve zellikle kentlerde yaayanlarn silah tamasn engellemeye almt; bunun nedeni savalarn datmaya istekli olmadklar haklar elde edebilmek iin silahl yayalarn eylem yapmasn nlemekti. Buna karlk Kutsal Topraklar'da Hal valyelerin ara ve gerelerini korumak ya da atl birliklerin zayf kanatlarna destek olmak gibi grevlerinden dolay yaya-as-kerlerin varl nem kazanmt. Hal ordular ile savaan Mslmanlar'n, en nemli taktik olarak yaya ve atl askerleri birbirinden ayrmak yntemini kullandn tarihiler uzun zamandan beri tartmaktadrlar ve son zamanlarda kar kld halde, bu ayrmn Hallar'm yenilgisine neden olduu kantlanmtr. (82) 1102'deki Ramla, 1179'daki Marj'Ayyun ve 1187'deki Cresson savalarnda ve Selahaddin Eyyubi'ye Kuds Krall-'nn byk bir ksmn kazandran Hattin arpmasnda da bu taktik uygulanmt. Hal ordusunun yenilgilerinin altnda yatan bir taktik hatas deil savama yapsnn bozukluu idi: Zafer kazanmak iin zrhl askerlerle saldrya gveniyorlard ama karlarndaki dmann amac ise bu saldrdan ne ekilde olursa olsun kanmakt. (83) Avrupa'da byle bir saldrdan kanmamak bir onur konusu haline gelmiti; bir bakma falanks sava trelerinin devam olarak da grlebilirdi, ama Hal Seferleri srasnda Batl savalar gelenekleri tmyle farkl bir dmanla karlamlard. Zaman iinde Hal ordular bu taktikleri benimseyerek, piyadelerin saysn artrdlar, mmkn olduunca kanatlarn koruyabile445 cek engellerin bulunduu yerde dvmeyi yelediler ve ayn sre iinde Mslmanlar da Bat alkanlklarna yaklamaya baladlar. 13. yzylda Bath-

lar'a zg at srtnda mzrak dv trenleri yapmakta olduklarn gsteren kantlar vardr. Kutsal Topraklar'da savamaya Hallar'n verdii en nemli yant Akdeniz'i ap oraya kadar gelmelerine neden olan Hristiyanla hizmet inancna, savalk trelerinin karmas olmutur. 11. yzylda bile bu valyelik fikrini hissedebilmek mmknd; bir erkein sava saylabilmesi iin yalnzca bir at, rme zrh ve peinden gidecei bir efendisi olmas yeterli saylmamaya balanmt. Efendisinin bekledii biimde askeri yeteneini ortaya koymas, yalnzca edinecei toprakla snrl kalmayp, aralarnda trensel ve dinsel bir ban olumasna da yol amaya balamt. nceleri bir vasaln efendisinden grecei iyilie kar verdii sadakat sz kilise araclyla ciddi bir biime sokulurken, artk valyeler kendilerini hem efendilerine baml ilan ediyorlar, hem de onurlu bir yaam sreceklerine yemin ediyorlard. Hallarn dnyasnda valyelerin idealinin bir efendinin kulu olmak yerine kilisenin hizmetkar olmaya dnmesi pek zor olmad. 12. yzyln sonunda ortaya kan baz yeni tarikatlar ilk olarak Kutsal Topraklar'a gidenler iin hastaneleri ynetmek gibi geleneksel ilerle urarlarken, ksa srede grevlerini deitirip Kutsal Topraklar'n savunmasna kendilerini adamaya baladlar. Hospitalier ve Templier Hal tarikatlarna bal valyeler bu seferlerin temel gcn oluturdular, Filistin ve Suriye'de atolar ina ettiler ve Avrupa'da Hal Seferleri iin as-446 ]<er toplayp, para bulmak iin almaya baladlar. (84) Etkileri bulacyd nk yaam biimlerinden dolay rnek alnacak savalar haline gelmilerdi. Savata itaatkar ve disiplinli davranyorlar, kadnlarn ve ocuklarn bulunmad toplumsal yaamlarnda ise sade ve mnzevi bir kiilik sergiliyorlard. Hepsi ayn at altnda yayor, liderlerinden aldklar giysi ve yiyeceklerle geiniyor ve sahip olduklar hibir eya bulunmuyordu. Asla tembellik yapmyorlard. Savamadklar zaman mutlaka baka ilerle urayorlard. Hiyerarileri soyluluk yerine liyakat zerine kurulmutu. yi silahlara duyulan sevgi, beden ve sa bakmnn stnde abartl bir biimde durmak, msabaka ve av dknl gibi valyelere zg zevk ve prestij aralarndan vazgeip, yoksulluk, komn yaam ve Hazreti isa'ya ballk zerine kurulmu yeni bir mezhebe katlmlard. (85) Askeri birliklerin biimlenmesinde, 16. yzylda Avrupa'da ortaya kan alaylardan oluan ordular balang olarak grebiliriz; Reform dneminde Protestan lkelerde manastr tarikatlarnn dalp devlet ordularna gei sreci iinde, sava-keiler manastrdan ayrlp laik askerler olmulard. Komutanlarn ve alt kademelerinin oluturduu hiyerari sistemi, Roma lejyonlarndan bu yana Avrupa'nn grd ilk bamsz ve disiplinli silahl kuvvetleri yaratlmt. Ne var ki bu deiim daha sonra gerek447 leecekti. Hospitalier ve Templierlar'la ve baka cephelerde pagan Prusyallar ve Litvanyallar'la savaan dier Hristiyan savalarn kendi aralarnda benzer tarikatlar kurmalarna neden olmutu. Bunlarn en nemlisi Prusya'y fetheden Teuton valyeleri'dir ve 500 yl sonra Byk Friedrich onlarn laikletiril-mi topraklar zerinde askeri bir rejim kurarken, subaylarn ekirdeini Teuton valyeleri arasndan semiti. 13. yzyln Sonlarnda Hal Seferleri'nin gitgide azalmas ve sona ermesi ylesine yava olmutu ki, Avrupa'nn savalarnda kesin bir iz brakt sylenemez. Her eye karn bu seferlerin Avrupa'nn askeri yaam zerinde brakt baz etkiler bir daha silinmemitir. Dou Akdeniz'de Filistin, Suriye, Yunanistan, Girit, Kbrs ve Ege kylarnda Roman Katolik devletlerin tekrar kurulmasna neden oldular; kuzey italya kentlerinin ve zellikle kent ve ticaret yaamnn kesintiye uramad Venedik'in, nce Ortadou ve daha sonra Uzakdou ile kazanl bir ticaret ilikisine girmesini, Akdeniz limanlan arasnda mallarn gvenlik altnda tanmasn saladlar. Bizans mparatorluu'nun gcn zayflattklar halde Osmanl Trkleri'nin Balkanlar'a doru ilerlediini grmezlikten geldiler. 15. yzyln banda Osmanllar Srbistan'daki Hristiyan krall ykp, Ma-caristan'dakini tehdit ederek Tuna Nehri'ne kadar varmlard. Bu arada Avrupa'nn birbiriyle savaan krallar ile srekli

huzursuzluk yaratan yasallarn gereksiz nedenlerle dvmek yerine byk bir ama uruna birleip savamann daha yararl olduuna inandrmlard. Savalk drtlerini baz t-resel ve yasal ereveler iinde tutmaya abalayan 448 m kilisenin otoritesini glendirdiler ve ilk bakta bir paradoks gibi grnse de, Avrupa'nn valye snfn ama uruna savamak konusunda eiterek, etkin krallklarn ykselmesine neden oldular. Krallklarn snrlar iinde merkezi glerin ortaya k ile atmalarn gnlk, yerel olaylar sayld yaam biim sona erdi ve Avrupa'da sava sk grlmeyen ve d glere ynelik bir konuma geldi. Skntl geen 14. ve 15. yzyllarda yaayanlarn bu gelime srecini alglayabilmesi zordu. Sahip olunan haklar konusundaki ekimeler Fransa ve ngiltere arasnda 1337-1457 yllar arasnda yaplan Yzyl Savalar'na yol at. Durum byleyken at srtndaki savalarn toplumsal, politik ve askeri egemenliinin sonuna yaklatn dnmek pek uzak bir ihtimal olacakt. At srtndaki zrhl erkekler arasnda, sava alannda yaralanmaktan kamann yalnzca yasal grevlere deil, ayn zamanda kiisel onurlarna bir hakaret olarak kabul edildii savama biiminin, klasik Yunanllar'n falanks savalarnn gelenekleri gibi, kendi kendini yok edecei ortaya kt. Atl savalarn gitgide arlaan ve delinmesi olanaksz hale gelen zrhlar, uzun ya da bileik yay tayan piyade snfnn oalmasna karn arpmalarn ldrc niteliinin artmad dnemde, bir sava alannn gereksinimlerinden ok mzrakl dv karlamalarna uygun olduu ortaya kt. (86) Hal dnemi tarihi uzman R.C. Smail'in belirttii gibi, ortaa savalarn eldeki kantlara dayanarak yeniden canlandrmak olanakszdr. (87) Yine de Yzyl Savalar iindeki arpma, Crecy (1346), Poitiers (1356) ve Agincourt (1415) hakknda ayrntl bilgimiz vardr. ngiliz valyeleri okula449 nn desteiyle arpmada da atlarndan inip d-vmlerdir; Fransz valyelerinin byk bir ounluu ise ikinci ve nc arpmalarda bunu uygulamlardr. Zrh kuanm, ellerinde mzraklary-la, neredeyse dizleri birbirine deecek kadar yaknlaarak at koturan valyelerin karlatklar anda her iki taraf iin de lmcl sonulara ulalmayaca-na inanmak olanakszdr. Eski Yunan'da olduu gibi ortaada da savalar kanl ve korkun geiyordu. Yunanllar setikleri sava biiminin yaratt yorgunluk ve bitkinlik sonucu dayanamaz hale geldiler; valyelere zg savama biimi ise barutun ortaya k gibi dtan gelen bir nedenle kt. Her iki durumda da ucuz ve kolay bulunan bir maden olan demir, kullanm sresini doldurmutu. 450 ARA BLM 4 J-jojistik ve JLJ estek Yalnzca yirmi kuak nce barutun ortaya karak savan yapsn deitirmesine kadar ilk bandan beri, ta, tun ve demir sava aralarnn imalinde kullanlmaktayd. Gerek kiileri sava alanna gtrmek gerekse silah ve dier ara gereci tamak her zaman glkle baarlabi-len bir i olmutur. Yalnzca atl savalar bu gibi glklerle karlamamlard ama tarih asndan onlar tm savalarn arasnda aznlk durumundadrlar. ounluk sava alanna ulamak ve ara gerecini tamak iin ayaklarnn ve omuzlarnn gcne gvenmek zorundayd ve ister saldr ister savunma durumunda olsun, savaan glerin dayankll ve erim mesafesi bu nedenle kstlyd. Bunun ok basit bir aklamas vardr. En ilkel savalarn dnda kalan tm savalar yer deitirmeyi gerektirdiinden, savalar silahlarnn yan sra taynlarn da yanlarnda tamak zorunda kalmlardr. ada sava talimleri bir askerin tayabilecei 451ykn ortalama olarak otuz be kiloyu gememesi gerektiini ortaya karmtr. Giysiler, silahlar ve dier gerekli ara gere bu ykn en azndan yarsn oluturur ve ar i yapan bir erkein gnlk almas gereken kat yiyecek miktar da yaklak bir buuk kilo tutar. Bu nedenle yaya olarak ilerleyen bir asker en fazla on-on bir gnlk yiyeceini yannda tayabilir.

Ayrca tanmaya demesi iin yiyeceklerin bozulmamas gerekir. Bu rakamlar yzyllardr deimemiti];. MS 4. yzylda yaam olan Romal askeri kuramc Vegetius, 'gen askerler sk sk otuz kilo yk tama talimleri yapmaldrlar, nk savaa giderken silahlarnn yan sra taynlarn da tamak zorunda kalacaklardr', demiti. 1 Somme arpmasnda (1 Temmuz 1916) ngiliz askerleri destek hatlarnda oluacak herhangi bir kopuklua kar birka gnlk yiyeceklerini yanlarnda tadklar iin ykleri otuz kiloya ulamt.2 1982'de Falkland Adalar'na inen ngiliz paratleri ve deniz piyadeleri, destek salayacak helikopter balantsnn kurulmamas nedeniyle, ksa bir sre iin kendi arlklarna eit kiloda yk tam ve stn fizik kondisyonlarna dayanlarak seilmi olmalarna karn, bu abadan dolay bitkin dmlerdir.3 Sivil halkn elindeki yiyecekleri almak da askerler iin bir zm yolu olmutur ve son zamanlara kadar en disiplinli ordular bile bu nedenle yamacla ba vurmulardr. Yine ayn nedenle halk da yiyeceklerini saklamak iin elinden geleni yapmtr. Wellington'n spanya'da yapmaya zen gsterdii gibi bazen ordular bir pazar yeri dzenlemeyi baarmlardr ve bu kez kyller mallarn satmak iin pazara akm etmitir. Wellington'm bu baarsnn 452 nedeni ise harcayacak ok paras olmasyd.4 Tarihe bakarsak ordularn genellikle parasz olduunu, aldklar yiyecekleri demek iin bir eit senet verdiklerini ve eer dman topraklarnda bulunuyorlarsa, istedikleri her eye el koyduklarn grrz, yiyecekleri saklandklar yerde bulsalar bile, bunu aramak iin askerlerin dalmas gerekir ve bu davran glerinin azalmasna yol aar. Ayrca yamaclkla elde ettikleri ksa srede tkenir. Svari birlikleri usuz bucaksz otlaklar dnda bulunduklar yeri bir anda talan ediverirler. Buna karlk atlarn doyduu otlaklarda da insanlar iin yiyecek bulunmaz. Svari ordular, glerini saldr ve konaklama yerinden ayrlma sratinden ald ve genellikle tutumlu davranlaryla tannan gerlerden olutuu iin, otlaklarn yaknnda bulunduklar srece, yeterinden fazla yiyecek bulundurmak skntsndan kurtulmulardr. Yaya ordularn byle bir hareket zgrl yoktu. Gerek Roma lejyonlar dahili ulam yollarnda, gerekse Franszlar'n 1914'teki Von Kluck komutasndaki ordusu Mons'dan Marne'a ilerlerken yaya askerlerin ulat en yksek hzla, gnde 32 kilometre yol alabiliyorlard. Bu yzden de gnlk gereksinimlerini karlayacak el dememi yiyecek depolarna kendi hzlar iinde ulamalar olanakszd.5 Belirli aralklarla durup yiyecek bulmak iin yamacla kyorlar ya da gerekli olan her eyi yanlarnda tayorlard. Tm gereksinimlerini yannda tamak iin ordunun ilerledii yola yakn bir su yolu ya da sahil gereklidir. Bunun dnda tekerlekli aralar ve yk hayvanlar da kullanlmtr, ama hem ok eski tarih453 lerde hem de yakn dnemlerde almas zor arazilerde kullanlan hayvanlar -rnein Ruslar 1874'te Orta Asya'da Khiva'y fethetmek zere yola karken 5500 askeri beslemek iin 8800 deveyi yanlarna almlardr- su yollaryla yaplan tamacln yerini pek kolay tutamaz.6 Bazen tama su yolu savan ynn saptar: Eer kullanlan nehir ters ynde akyorsa arzulanan nihai arpma yaplamaz. Tekerlekli aralarla yaplan tamaclk eer yol ebekesi iyi durumda isexiaha yararldr ama Avrupa'da yol mhendislii ancak 18. yzyldan sonra byk lde ortaya kmt ve 19. yzyln balarnda oselerin yapmna kadar yollarn yzeyi genellikle tm hava koullarna dayanabilecek dzeyde deildi. 1860 ylnda bin kiiye den yol uzunluu ingiltere'de 8, Fransa'da 4.8, Prusya'da 3.7 ve ispanya'da yalnzca 1.2kilometreydi.7 Yollarn genel durumunun istisnalar yalnzca Roma Imparatorluu'nda ve in'in baz blgelerinde grlmekteydi. in'deki su yollarnn en nemlisi olan ve yapmna MS 608 ylnda balanan Byk Kanal, lke iindeki ulamn temelini oluturmaktayd. Romallar'da ise lejyonlarn ina ettii yollar lkenin gcn etkili bir biimde ortaya karmasna yaryordu. Yalnzca Afrika'da bugnk Fas'tan Nil havzasna kadar uzanan Roma topraklar iin arkeologlar eitli genilikte 16.000 kilometre yolun varln ortaya karmlardr. Galya, ingiltere, ispanya ve italya'da da ayn durum grlmekteydi ve komutanlar yiyecek salayacaklar askeri depolar ve klalar arasndaki mesafeleri yry

hzna gre hatasz hesaplayabiliyorlard: Kln-Roma aras altm yedi gn, Roma-Brindisi on be, Roma-Antioch 454 (Antakya), denizde geen iki gn dahil olmak zere, yz yirmi drt gn sryordu.8 Ne var ki komu imparatorluklarda Romallar'n dzeyinde yollar bulunmuyordu. Roma mparatorluu 5. yzylda knce, grkemli yollar da kaybolup gitti. Yollarn bozulmas ordularn stratejik yrylerine, bin yl kadar son verdi. Yollar olmaynca ordularn gereksinimi yalnzca gemiler ya da en ilkel tekerlekli aralarla salanabiliyordu. Byk Polonya'daki kazlarda M 5. yldan beri yaygn olarak kzlerin yk tamak ya da tekerlekli aralar ekmekte kullanld ortaya kmtr ve 19. yzyln bana kadar Hindistan ve ispanya'da kullanm sregelmitir.9 Wellington her iki lkede yapt savalarda 'iyi kzler ya da boalar' bulabilme fikriyle yatp kalkmt. 'Hzl hareket etmek iin iyi beslenen ve iyi srlebilen hayvanlar gereklidir,' diye yazmt 1804 Austosu'nda ve daha nce Hindistan'da da ayn noktay vurgulamt: Askeri harekatn baars destee baldr. Savamann, dman kayp vererek ya da vermeden yenmenin zorluu yoktur. Ama amacnza ulamak iin askerlerinizi beslemek zorundasnz.'10 Harcayacak bol paras olan Wellington gibi bir komutan iin kz ya da boalarn, hem yk tamak hem de kesilip yenebilmeleri asndan iki yarar vard. Wellington dnda ok az komutan ayn olanaklara kavuabilmitir: Hayvan katarlar askerlerin taynlar iin kesilip yenemeyecek kadar deerli olduundan, ordunun hznn ve erim noktasnn kstlanmasna neden olmutur. Wellington gibi Byk skender de hareket yetenei iin kzlere gvenmiti. Ama taktik menzilini, 455 yiyecek salad depodan yalnzca sekiz gnlk y. ry mesafesi olarak hesaplamt, nk bir kz bu sre iinde tad kadar yiyecei bitiriyordu. Uzak mesafelerde savaabilmek iin ya hayvan katarndan pek uzaklamyor ya da gereksinimleri parayla satm almak veya zafer kazandktan sonra demek kouluyla salamak iin ncler gnderiyordu. skender, M 326 ylnda, k noktasndan en uzak yry, ndus Nehri'yle Belucistan'daki Makran arasnda yapmt ve 480 kilometreyi amak iin gereken drt aylk sre iinde 87.000 piyade, 18.000 svari ve 52.000 takipisini besleyebilmek iin 52.600 ton erzak bulundurmak zorunda kalmt. Yry sona ermeden hayvanlar tadklar yemi ve askerler on beer kiloluk taynlarn bitirecei iin, yedek bir katarn Hint Okyanusu kysnda tekrar yiyecek salayabileceini ve mevsimsel muson yamurlar ile nehir azlarndan gerekli suyu bulabileceini hesaplamt. Lojistik hesaplar salam temellere dayanyordu. Elindeki stok dzenli olarak gemilerden indirilip datlabilirse, ordusu yeterince do-yabilecekti ama o yl muson rzgarlar filonun ndus Nehri'nin azndan kmasna izin vermedi ve sonuta Belucistan llerinde ilerleyen ordusunun drtte n yitirdi. 11 Bu felaket en yetenekli ve dikkatli komutanlarn ynetiminde bile olsa, lojistiin savalar nasl etkilediini rneklemekte, Wellington'n 'amacnza ulamak iin askerlerinizi beslemek zorundasnz' slogannn nemini ac bir biimde ortaya karmaktadr. mparatorluun yol ebekesinden yararlanan Roma ordular ve su yolunda ilerleyen destek katarlarndan uzaklamayanlarn dnda hibir komutan, lo-456 jistik hesaplarn getirdii kstlamadan kurtularak yurdundan ok uzaklara gidememitir. Kendi ina ettikleri yollar geride brakan Romallar bile glklerle karlamlardr. 1809-13 yllarnda Napole-on'un mareallerinin spanya'da karlatklar gibi, kalabalk ordularn kontrol altnda tuttuklar topraklarda alktan lme tehlikesi her zaman vardr. Konservecilik ve 19. yzylda yapay yiyecekler ortaya kana dek tm iae subaylarnn her devirde ve her yerde en nemli problemi, yiyeceklerin ksa srede bozulmas idi. Tarih boyunca askerlerin en nemli gdas tlm ya da kavrulmu tahllard ve beraberinde verilen ya, peynir, lejyonerlerin ana gdas olan balk suyu hlasas, arap, sirke, bira ve bazen de kurutulmu, tuzlanm ya da yenecei zaman kesilmi et, savaacak glerini yitirmemelerini salyordu. 12 En iyi iae subaynn hazrlad mnlerde bile sebzelerin yokluu, uzun sreli kara

ya da deniz seferleri srasnda beslenme bozukluundan kaynaklanan hastalklar ortaya karyordu. 19. yzylda konserve etin ortaya kmas ile ordularn taynlarnda byk bir deiiklik oldu, ama ne var ki 1845'lerdeki konservecilik yntemleri bu besine ok fazla yklenenler arasnda kurun zehirlenmesine neden oluyordu. Bunun en bilinen rnei ngiliz kaifi Franklin'in Kutup yolculuunda rastlanan lmlerdir. Konserve etin dnda 1860'ta yaplan konsantre st, 1855'teki st tozu ve 1860'larda askerleri iin tereya yerine kullanlabilecek bir madde bulunmas iin yarma aan III. Napoleon'un istei dorultusunda imal edilen margarin ve taynlarda deiikliklere neden olmutur.13 Amerikan Sava'nda kuzey ordular genellikle Chicago ambar457 larmdaki konserve yerine tuzlanm yiyeceklere ba vuruyorlard ve gneyin Konfederasyon ordular ise msr ve kuru fstkla yetinmek zorundayd, nk Mississippi Nehri'ni kontrol altnda tutan kuzey ordusu Texas'n hayvan srlerine ulamalarn engellemiti. 1862 ylnda bir Konfederasyon askeri, karsna yazd mektupta, 'Baz gnler i, kzarm ya da pimi elma ile beslendik. Bazen de yeil msr bulduk. Hibir ey yemediimiz gnler de oldu,' di-yordu.14 <! Kuzey ordularnn karn gneydekilerden ok daha iyi doyuyordu nk 1860 ylna dek ina edilmi olan 48.000 kilometrelik (tm dnya toplamndan daha fazla) demiryolu an 2.4:1 orannda ellerinde tutuyorlard ve savan srd her ay demiryolu inaatna devam ediyorlard. Birlik askerlerinin en nemli grevlerinden biri ise getikleri Konfederasyon demiryollarn skp harap etmekti ve gneyin zaten kstl olan btesi bunlarn onarmna yeterli deildi. Demiryollar kara savalarnda adeta bir devrim yaratmtr ve Amerikan Sava bu eilimin ilk rneini oluturmutur. Hatta bu, tmyle bir demiryolu sava olarak da grlebilir. Kuzeyliler, kalabalk olan gneydou ile retim yaplan gneybat arasndaki balanty Mississippi izgisinden keserek ve daha sonra 1864'te Chattanooga-Atlanta hattn ele geirerek gneydounun dahili ulamn ikiye blm ve birbiriyle ilikisi kesilen blgelerin ekonomileri yeterli olmad iin gney eyaletlerinin kmesine neden olmulard. Savaan askerler tm alk ve perianlklarna karn Birlik ordularna kar sava alanlarnda meydan okuduklar halde yeterli lojistik destek salanamad iin k kabul 458 etmek zorunda kalmlard. 15 Bu gr, arpma ve lojistiin zafere olan katklarn bir bakma arptmaktadr. McClellan'n 1862'deki Yarmada Seferi'nde rendii gibi, lojistik stnlk kararl bir dmana kar zafer kazanlmasna tek bana yeterli olmaz. Karsndaki gney eyaletleri, tpk 1944-45 ylnda Japonya ve Almanya gibi, ekonomik krize dtkleri halde dmana moral bozacak kadar sert bir karlk vermeyi baarmlardr. 16 Her eye karn Napoleon'un ilkelerinde yadsnmaz bir gerek vardr: Zafer eninde sonunda byk ordularndr ve demiryolu ann balamas byk ordularn her mevsimde istenilen yere hzla ulamasn salamtr. Amerika Birleik Devletle-ri'nin dnda, byk ordu toplayabilen devletler, Avrupa'nn sanayilemi bat ve orta blgelerinde yer almlard ve ilk demiryollarn, fabrikalar ngiltere ve Belika'daki limanlara balamak iin de-milerdi. Daha sonra demiryolu a hzla Fransa ve Prusya'ya yayld ve ar ar Avusturya-Macaristan ile Rusya'nn tarmsal arazilerini ortak sisteme katmak iin douya doru ilerledi. 1825-1900 yllar arasnda sfrdan balayp 280.000 kilometreye karken tnellerden, kprlerden geti, Rhine Nehri, Alpler ve Pireneler gibi doal engellerin tmn at. Bir lejyonun altm yedi gnde ald Roma-Kln mesafesi 1900 ylnda yirmi drt saatten daha az bir srede alabilir hale geldi. Demiryollarnn kuzey-gneyden ok bat-dou yn askeri adan nemliydi, nk kmas olas atmalarn beklendii Fransa-Almanya, Almanya-Avusturya ve Almanya-Rusya snrlarndan gemekteydi. nceleri Prusya sonra Almanya mparatorlu459 u iin ulusal savunma asndan byk nem tayan demiryollarnn yans 1860'da, geri kalan da yirmi yl sonra hkmetin sahipliine geti. 1866'da

Prusya Muhafz Birlikleri bir hafta iinde gnde on iki trenle Berlin'den Avusturya snrna tanarak, askeri harekatta demiryollarnn stnl kantlanmt. Ayrca ulam ve seferberlik politikalarm kaynatrmayan lkelerin, gelecekte bunu baarm olanlarn karsnda yenilgiye urayaca konusunda gerekli bir uyar^niteliini tamaktayd. Prusya 1866'da ordusunun bykl ve ilk cepheyi ok abuk a ile Avusturya'y yendi. 1870'te AlsaceLor-raine'de Fransa'y yenmesinin nedeni ise Fransz-lar'n demiryolu ann yeterli destei salayacak duruma gelmemi olmasyd. 17 1866 ve 1870-71 yllarndaki savalardan tm Avrupa genelkurmaylar gerekli dersi almt. Alman Genelkurmay 1876'da Reich snrlar iinde yaplacak yeni demiryollarn kontrol edecek bir blm kurarak sava zamannda ordunun gereksinimlerinin aksaksz salanmasn garanti altna almt. Fransa ve Belika snrlarndaki kk tara istasyonlarna yaplan bir buuk kilometre uzunluundaki peronlar birka trenin ayn anda ok sayda asker ve at indirmesine olanak vermek zere tasarlanmt. 1914 Austosu'nda bu ilemler kolaylkla gerekletirildi. 1-17 Austos tarihleri arasnda, bar zamannda 800.000 kiilik olan ordusunu, yedekleri devreye sokarak alt kat byten Almanya, ayn sre iinde trenden indii anda arpmaya hazr olan 1.485.000 askeri Fransa ve Belika cephesine ymt. Dmanlar da ayn baary sergiledi. Fransa'nn 1870'te demiryollar ne kadar ktyse, 1914'e gelindiinde 460 de o denli mkemmellemiti ve eyll ayndaki Mar-ne arpmasnda tehdit altndaki blgelere gerekli birlikleri gnderme konusunda Almanlar'dan daha baarl oldular. Avusturya'nn seferberlii de en az Almanlar kadar etkiliydi. Alman Genelkurmay dou cephesindeki arpmay problemsiz geecek alt hafta iinde tamamlayp batdaki zaferlerine katmay tasarlarken, Ruslar'n organizasyon yeteneksizliine gvenmi ve aknla uramt. Rusya'nn Birinci ve kinci Ordular'n Polonya'ya tad srat hem kendisi, hem mttefikleri, hem de Almanlar iin byk bir srpriz olmutu. 1914 seferberlii bundan nceki krk yllk bar sresinde tm Avrupa genelkurmaylarnn sava dnerek demiryollarn mkemmelletirme abalarn hakl karmt: Savan kndan bir ay sonra her biri 15.000 kiilik 62 Fransz, 87 Alman, 49 Avusturya, 114 Rus piyade tmeni bar zamanndaki garnizonlarndan alnp birka milyon atla birlikte sava alanna tanmt.18 Ne var ki sava alanna ulanca demiryollarnn salad hareket yeteneinin uup gittiini grdler. Demiryollarnn bittii yerden sonra askerler yrmek zorundayd ve taynlar ancak atla ekilen aralarla salanabiliyordu. Aslnda durumlar eski devirlerdeki iyi organize edilmi ordulardan daha ktyd, nk yeni silahlarn at menzili birka kilometre olduundan piyadelerin gerek cephane gerekse taynlar at yerine ancak insanlarn srtnda tanabiliyordu. Hareket yeteneinin yitirilmesi lojistikten ok taktik asndan nemliydi. Ate hattnn tam ortasndaki piyadeler neredeyse bir adm bile atamadklar iin llerin says inanlmaz rakamlara ulamt 461 ve ancak 1916'da tanklarn ortaya k ile askerler dmanla temas halindeyken manevra yapabilme becerisine sahip oldular. Birinci Dnya Sava boyunca hareketsizlik lojistik adan da ordularn peini brakmad. Ate hattnda stnl elde etmek iin alan atein hacmini bytmek gerekiyordu ve bu nedenle demiryollarnn sona erdii noktalarla askerler arasnda gitgide artan miktarlarda mhimmat tanmas zorunluluu ortaya kmt. Bu tama ilemi de ancak atlarla salanabiliyordu. Sonu olarak 1914-18 yllar arasnda Bat Cephesi'ndeki ngiliz ordusu iin Fransz limanlarna en fazla boaltlan yk, at yemi olmutu. kinci Dnya Sava'nda ayn problem bir kez da- ha yaand. Alman mhendislik endstrisi tm kay-j naklarn tank, uak ve U-Botlar (U-boat) yapmal iin kullandndan, Alman ordusunun motorlu m arac eksiklii vard ve ayrca byk bir yakt sknts yaand iin 1914-18 yllarnda orduya katt 1.400.000 ata karlk bu kez 2.750.000 at hizmete sokmutu. Tpk Kzl Ordu'nun 1941-45 yllar arasnda sava alanna tad 3.5 milyon atn ounluu gibi Alman atlarnn da byk bir ksm sava srasnda telef olmutu. 19 Amerikan petrol endstrisi ve otomobil fabrikalarnn benzeri olmayan retim

kapasitesinden dolay, yalnzca Amerikan ve ingiliz ordular cephedeki askerlerine motorlu aralarla taktik destek salayabiliyorlard. Amerikan kaynaklar ylesine bykt ki, kendi kara ordusu ve donanmasn yeterli sayda kamyon ve yaktla destekledikten baka, Kzl Ordu'ya da 395.883 kamyon ve 2.700.000 ton benzin vermilerdi ve Sovyetler'in daha sonra itiraf ettii gibi, Stalingrad'dan Berlin'e 462 ancak bu destekle ilerleyebilmilerdi.20 Sanayileme ann byk savalarnn demiryolu, at ve motorlu ulama getirdii yk, daha nceki ordularn destek katarlarna ve hatta barut devri ordularna bile oranla ok byktr. Kesici silah kullanan ordular yiyecek, hayvan yemi, adr, alet ve belki de kpr kurma gereleri gibi malzeme tamak zorundayken, barut a ordularnn mhimmat gereksinimi daha da azalmt. Toptan retim ann sanayisinde elik ilenip motor gvdeleri dklerek ulam konusunda devrim yaratlrken, ordularn kulland mermi ve kurun says da gitgide artyordu. rnein Waterloo Sava'nda Napoleon'un 245 topu her arpmada yaklak yzer defa ate etmiti; 19. yzyln en nemli arpmalarndan olan Se-dan'da (1870) Prusya ordusu 33.134 kez ate etmiti; 1 Temmuz 1916'da, Somme arpmasnn balamasndan nceki haftada ingiliz topular 1.000.000 mermi atarken toplam olarak 20.000 ton metal ve patlayc harcamlard.21 Bu gibi harcamalar 1915'te 'mermi krizine' yol amak zereydi ama ingiltere'de balatlan acil-sanayileme ile kapasitesinin altnda alan tm fabrikalara byk miktarlarda sipari verilerek bu kriz atlatlmt, ingiliz ve Fransz sanayileri bu tarihten sonra hi aksatmadan retimi srdrdler. Savatan nce gnde 10.000 adet 75 mm. mermi harcayacan hesaplam olan Fransa, 1915'te gnlk retimi 200.000 adete karm ve 191718'de, Amerikan kuvvetlerinin kulland Fransz yaps silahlar iin 10.000.000 adet mermi salamt. Ayrca savata kullanlan 6287 uaktan 4791 tanesinin mermilerini yine Fransa retmiti. Ambargo nedeniyle nitrat bulamayan Al463 manya, yapay maddeler kullanmak zorunda kalmasna karn, 1914'te 1000 ton olan aylk patlayc retimini 1915'te 6000 tona ykseltmiti. Hatta hor grlen Rus fabrikalar bile 1915'teki aylk 450.000 mermi retimini 1916'da on kat arttrarak 4.500.000 adete kartmt.22 19. yzylda ykselie geen Amerikan ve Avrupa silah endstrisinin kapasitesi ile kyaslanabilecek bir rnek yoktu. Ta Devri insan akmaktalar ticari amala karp iliyordu, ama tun silahlarn ve zrhlarn yapm daima zanaatkarlarn ii olmutu. Demirin bulunmas retimin artmasna ve hatta staandartlamaya gidilmesine neden olmutu. Roma ordusu, lejyonlara gereken zrh, mifer, kl ve mzraklar reten silah fabrikalar a kurmutu ve iilerin yetenekleri devlet iin ylesine nem kazanmt ki, 398 ylnda karlan bir yasayla firar etmelerini engellemek iin vcutlarna dalayarak iaret konmas istenmiti.23 Barbar kavimlerin istilalar silah yapmnn tekrar zel kiilerin eline gemesini salamt ama zincir-rme zrhlarn yapm ylesine zel bir yetenek istiyordu ki, devlet kontrol altna alnmasna karar verilmiti. Charlemagne 779 ylnda yaynlad bir bildiri ile rme zrh ihra eden herhangi bir tccarn tm mal varlnn elinden alnacan bildirmiti ve bu bildiri 805 ylnda yinelenmiti. Tahminlere gre savaa arlan atllarn tad rme zrlarn arl 180 ton tutuyordu ve im-paratorluundaki zrh reticilerinin yllar boyu sren el emeinin sonucunda ortaya kyordu. Levha zrhlarn yapm daha karmak metalurjik ilemler gerektirdii iin reticilerin says daha da azalmt ve en iyileri ngiltere'de, retim merkezi 464 Greenvvich'de bulunan kraliyet atlyelerinde yaplmaktayd. Ne var ki levha zrh retiminin zirveye ulat dnemde ortaya kan barut, bu zrhn kullanmn gereksizletirmi ve top, tfek gibi silahlar iin barut talebinin bir anda yaylmasna yol amt. Maden toplarn yapm nceleri ok pahal olduundan ta ileyen sanatkarlar ta toplarn retimine balamtr. Barut retimi, potasyum nitrat (gheri-le) az bulunduundan dolay kstlyd ve 19. yzylda imalat iin endstri kuruluncaya dek genellikle hayvanlarn barnd maaralarda ve allarda dklarnn zerindeki bakterilerin toprakla karmasndan elde edilmekteydi. Gherilenin toplatlmas ve kullanm devlet

kontrol altna alnmt.24 Ateli silahlarn retimi, rnein ingiltere'de Londra Kulesi'ndeki atlyeler gibi, devlet tekelinde bulunmasna karn zellikle kk Alman devletlerinde zel kiilerce de srdrlmekteydi. Buna karlk top gllelerinin kalba dklmesi ilk bandan itibaren krallarn glerinin bir ayrcal olarak grlmt ve 15. yzyln sonunda toplarn yapmnda grlen gelime devlet tophanelerinin tarihini ciddi olarak balatmtr. Dkme top imal etme sanat, (ilk olarak 8. yzylda gelitirilmi bir teknik) erimi madenleri byk cisimler olarak dkmeyi baaran an dkm ustalar tarafndan gelitirildi ve barutun yarataca oka dayanabilecek tek maden olarak kabul edilen tun ile allmaya baland. 16. yzylda dkme demirle deneyler yaplmaya baland ama belirli bir miktar barutun enerjisini emebilmesi iin tuntan yaplanlardan daha kaln ve ar olduundan, ilk zamanlar yalnzca deniz savalarnda kullanlmaya uygun rnek465 ler elde edilebildi. Daha sonralar tm gemilerde kullanlanlar gibi, kuatma toplar da dkme demirden imal edilir hale geldi. Dkm yntemleri zerinde yaplan deneyler sonunda tuntan yaplma kara silahlarnda byk gelimeler grld. 1734 ylnda Fransz devleti adna almaya balam olan isvireli Jean Maritz an tekniinde uygulanan ii bo dkm yerine, topu btn olarak dkp ii oyuldu-u takdirde daha iyi sonu alndn fark etti. ii oyulan toplarla glleler arasnda daha iyi uyum salandndan belirli bir menzile ulamak iin daha az barut gerekiyordu ve sonunda daha hafif ve hareket ettirilebilen bir silah haline geldi. O tarihte hidrolik gle alan oyma makinesi henz yoktu, ama Ma-ritz'in olu bunu gelitirince Ruelle'deki kraliyet tophanesinin ustabas ilan edildi ve sonra Fran-sa'daki tm silah imalathanelerinin bana getirildi.25 Fransz toplar 1774 ylnda ingiltere'ye tantld, ama barut ann sonuna kadar Fransz devlet tophanelerinde dklenlerin kalitesi dier Avrupa lkelerinde imal edilenlere oranla stnln korumay baard. En nemli silah imalats Jean Gribe-auval'in 1763-67 yllar arasnda gelitirdii standartizasyon sonucunda rettii silahlar, Fransz ordusu 1829 ylnda bile kullanmay srdryordu.26 Ne var ki bu tarihte devlet tophaneleri, sanayi devrimi sonucunda ortaya kan ticari gcn tehdidi altnda kalmaya balad ve sonunda boyun emek zorunda kald, ilk zamanlar raylar, lokomotifler, demir gemiler ve sanayi makinelerinin yapm gzde ilerdi ve ordular ile donanmalar genilemeye balaynca, byk kk her trl silahn yapm da kazanl bir 466 hale geldi. Hidrolik aletler reten ingiliz sanayicisi William Armstrong, Krm Sava'nda silahlarn ne denli nem kazandn dnerek, 'askeri mhendisliin de sivil konular dzeyine ykseltilmesine' karar verip kara ordusu ve donanma iin yivli toplar retmeye balad. Elswick'deki fabrikasnda 1857-61 yllar arasnda 1600'den fazla yivli, kamadan dolan top imal etti. Rakibi olan ngiliz Whitwort de piyasaya atlmakta gecikmedi ve ikisi de deneyler yapabilmek iin devlet desteinden yararland ve d lkelerde rekabet etmeyi baard.27 Alman elik reticisi Alfred Krupp 1850'den nce Essen'deki fabrikasnda silah yapmnda elik kullanmna balam ve 1851 ylndaki Byk Fuar'da kamadan dolan silahlar sergilemiti. Kimyasal yaps henz zlmemi, kolay ilenemeyen bir madendi elik ve Krupp'un deneysel modelleri ok krlgand. Ksa zamanda teknoloji ilerledi ve 1863 ylnda Rusya'dan ald byk siparilerle silah yapmndan kar etmeye balad. Yzyln sonuna gelindiinde Krupp'un kalibreleri 77 mm ile 155 mm arasnda deien elik silahlar, ingiliz, Fransz, Rus ve Avusturya (son ikisi kendi silah fabrikalarn kurmutu) dnda birok orduda kullanlmaya baland. 420 mm kalibreye ancak 1914 ylnda ulalabilmiti. Krupp'un 11 inlik donanma toplan, ngilizler'in 13.5 inliklerinden ok stnd. Ayn sre iinde kk silahlarn retimi de zellikle Amerika Birleik Devletleri'nde giriimciler tarafndan gelitirilmekteydi. Connecticut Nehri vadisine yerlemi olan Amerikal mucit ve reticiler 'deitirilebilir paralar' kavramn ilk kez ortaya kardlar. nceleri su, sonra buhar gcyle alan

467 tam ya da yar otomatik makinelerle istenilen para-lan hi hatasz elde etmeye baladlar. 1850'lerde yivsiz namlularn yerini alan yivli tfekler stn beceri gerektirmeyen bir biimde birletirildii zaman bile satclar hepsinin ayn kalitede olduu konusunda alcya garanti verebiliyorlard. Yeni tfeklerde kullanlan metal fiekler de ayn yntemle retilmeye balanmt. 1850'de yeni makinelerle donanm olan ingiliz Woolwich tophanesinde gnde 250.000 adet retilebiliyordu. Gereinden fazla retim yapp pazar doldurma korkusu, silah reticilerini var olanlar modas gemi olarak nitelendirebilmek iin yeni modeller aramaya ve d lkelerde pazarlar bulmaya zorlad. Bu konuda da Amerikallar ba ekiyordu. 1870'te Franszlar silah yapmclarnn gelitirmek iin uzun yllar harcad makineli tfein hatasz alan bir tipini ortaya kardlar. Mitrailleuse tipi henz olduka ilkel ve yar otomatik bir silaht, isveli Nordenfeldt, Amerikal Garnder gibi yapmclar daha stn bir model yaratmak iin ie koyuldular. Bu yar 1884'te gerek makineli tfek diye tanmlanacak bir model gelitiren Amerikal Hiram Maxim kazand. Dakikada 600 mermi atan tfein mekanizmas bir nceki atn enerjisiyle alyordu. Maxim tfeini kullanan kii, herhangi bir sanayi dalnda alan bir iiden farkl saylmazd. Tm grevi mekanizmay altran tetii ekip tfei mekanik olarak kontrol edilen bir biimde hareket ettirmekti.28 Makineli tfekler ve daha az ldrc olan kuyruktan dolma, ince namlulu tfekler 1914 ylnda savaa katlan tm ordular donatmt. 1000 yarda menziline erien ve 500 yardada kesin etkili olan bu 468 silahlar sava alanlarnda gl bir savunma hatt oluturup piyade hcumlarn adeta intihar ekline dntrmt. Piyadelerin mermi yamurundan kurtulabilmek iin siperler kazmaya baladklar anda generaller atein etkisini azaltmak iin areler aramaya baladlar. lk olarak silah saysn arttrmaya gidildi. Bunun sonucunda retim kalitesi dt ve mermi reticileriyle cephe yaknndaki mhimmat salayan birimlerin gereinden fazla almasna yol ald anlald. Tanklarn icad ikinci areydi, ama ilk yaplanlarn hem saylar ok azd hem de etkili olamayacak kadar ar ve manevra yeteneinden yoksundular. Savan sonuna doru her iki taraf da sivil halkn morali zerinde ve dman tarafn retim gc zerinde etkili olacak gibi grnen hava aralarna yneldi. Ne var ki ok ar olan uaklar ve hava gemileri dengeyi deitirecek saldr kapasitesine sahip deildi. Birinci Dnya Sava yeni bir askeri tekniin icad ya da uygulanmas ile deil, sanayi rnlerinde insan gcnn gereinden fazla kullanmyla sona erdi. Bu Materialschlach'ta Almanya'nn yenilmesi tmyle rastlantdr; dmanlarndan herhangi biri de yenilebilirdi ve ilerinden biri olan Rusya 1917'de bunun cezasn dedi. Genelkurmaylarn bar salamak iin hkmetleri ikna etmekte kullandklar -sava kt takdirde zafer kazanmak iin daha fazla asker ve daha pahal silah edinme- sav doru kmayp destek ve lojistik iin yaplan harcamalar savaa katlanlarn tmn neredeyse ayn lde zarara uratmt. Buna karlk Birinci Dnya Sava'na ok ge katlan Amerika Birleik Devletleri 1865'ten sonra bara dnk bir sanayiye ynelerek zenginletii iin 469 askeri sanayiden yoksundu, ama kinci Dnya Sava-'na 1941'de katld zaman, Nazi Almanyas ile savamalar iin iki yl boyunca ingiltere ile Rusya'ya gerekli silahlan salam olduundan sanayisinin yn deimiti. Byk Bunalm ile ar bir darbe yiyen Amerikan sanayisi, yeniden silahlanma sayesinde canlanmaya balamt ama yine de kapasite fazlas vard. 1941-45 yllar arasnda ekonomisi daha nce hi grlmemi bir hzla geniledi; gayrisafi ulusal retim yzde elli artarken, 1939-43 yllar arasnda yzde ikiden yzde krka kan sava gereleri retimi borlanma yerine, hkmetin geliriyle finanse edildi. retim yzde yirmi be artarken, fabrikalarn haftalk alma saati krktan doksana kt ve bunun sonucunda gemi yapmcl on kat artt. eAtlas Okyanusu Sava 1940-43T <__,-------------,----------,----------

lik ve lastik retimi iki kat artarken uak yapm on bir kat artt ve savata kullanlan 750.000 uaktan 300.000 tanesi Amerika'da yapld. Yalnzca 1944 ylnda 90.000 adet retildi.29 Almanya ve Japonya'y yenen Amerikan sanayisi idi; tersanelerinde gerekli olan her eyi tayabilecek kapasitede gemiler de yaplmaktayd. 1941-45 yllar arasnda 51.000.000 tondan fazla yk gemisi ina edilmiti ve 10.000 tonlukLiberty (zgrlk) ve Vic-tory (zafer) gemileri ile T-2 tankerleri bu retimin en belirgin rnekleriydi. Gemi yapmnda bir devrim yaratan prefabrikasyon teknii ile bir teknenin suya indirilmesine dek geen yapm sresi drt gn on be saat tutuyordu ve Amerika'da Liberty-retme program erevesinde gnde gemi denize indiril-mekteydi.30 imdiye dek yaanm en korkun ve en byk savata zaferi getiren, destek ve lojistik olmutu. Bir ulusun savunmasnda, gelecekte konvansiyonel gler arasnda kacak herhangi bir atmada sanayi kapasitesinin dier faktrlerden ok daha nemli bir rol oynayaca bylelikle ortaya km oldu. 1945'ten sonra byle bir atmann kmamasnn nedeni, Amerika'nn sava alannda arparak savamak yerine gelitirdii bir seenek olan atom bombasnn ortaya kdr. Bu silah 500 yl nce balayan teknolojik gelimelerin sonucudur. 470 471 BLM 5 A te Silah olarak ate, tarih ncesinden beri kullanlmaktadr. 'Rum atei' eklinde ise ilk kez 7. yzylda Bizansllar tarafndan kullanlmtr. Karmn ylesine gizli tutuyorlard ki, bugn bile uzmanlar iindeki maddeleri tartmaktadrlar. Kesin olarak bilinen tek nokta, kuatmalarda ve deniz savalarnda, yanmalarn salamak iin ahap yaplara bir rnga ile sv olarak verildii idi. ada 'ate' anlamnda patlayc ya da parlayc zellii yoktu. evresini saran gizeme ve yaratt korkuya karn, ok etkili bir bulu da deildi. Savalarn yapsn, barutun ortaya k kadar deitirmedi. Yine de barutun bu atele bir ilikisi vard nk artk 'Rum atei'nin znde Babilliler'in 'nafta' ya da 'yanan ey' diye adlandrdklar yzeydeki petrol birikintilerinin sznts olduu saptanmtr. 1 Ba-bil'de bu ate pek ie yaramad. Buna karlk inliler MS 11. yzylda, yzey szntlarnn naftaesasl472 larm gherile ile kartrdklar zaman, hem patlayc hem de yakc zellii olan bir bileim elde ettiler. inliler daha nceleri kkrt oran yksek topran zerinde zellikle kmr atei yaktklar takdirde patlayc etkisi olduunu da kefetmilerdi. Belki de ilk kez MS 950 yllarnda Tao tapnaklarnda yar-byclk amacyla yaplan artlm kkrte kmr tozu ve gherile tanecikleri katlmas ilemi, bugn barut dediimiz nesneyi ortaya karmtr.2 Ama inliler'in bunu savalarda kullanp kullanmad tartma konusudur. Havai fiekler imal etmelerine karn, 13. yzyln sonundan nce top yaptklar konusunda hibir kant yoktur.3 Bu tarihten sonra barut Avrupa'da da tannmt. Simyaclar, rastlantsal olarak barutun zelliklerini kefetmilerdi ve patlayc yn ortaya knca askeri adan yararl olaca anlalmt. Barut ile glleyi bir tpn iine yerletirip barutu patlatmann ve gllenin ynn ve menzilini ayarlamann nasl kefedildii henz anlalm deildir. Ama 14. yzyln balarnda kullanlmaya baland bilinmektedir: 1326 ylndan kalma bir izim, belki de bu tip cisimlerle uramaya alk bir an dkmcsnn rettii ve bir atonun kapsna yneltilmi vazo biimindeki bir kabn ucundan kan kalnca bir oku ve falya deliine bir mum uzatan topuyu gstermektedir. 15. yzylda top teknolojisi de gelimiti. Oklarn yerini glleler alm ve top gvdesi tp biimine girmiti. Bu biimi almas iin bazen f yapar gibi dvme demir ubuklar, demir bileziklerle birbirine tutturuluyordu. Her eye karn toplarn kullanm kuatma savalar ile snrl kald. Normandy ve Aquitane'dan Ingilizler'i kovmak iin sava veren Fran473

szlar 1450-53 yllar arasnda kaleleri top atma tutmulardr. Ayn yllarda Trkler de Konstantinopo-lis'de imparator Theodosius'un duvarlarn devasa toplarla dvmekteydiler. (Trkler ok byk boyuttaki toplan tercih ettikleri iin bazen kuatlan ketin duvarlar nnde toplar dkyorlard.) 1477 ylnda Fransa Kral XI. Louis (1461-83), atalarndan kalma topraklarn zerindeki kontroln glendirebmek iin Burgundy dklerinin atolarna top atei amt. 1478 ylnda, Fransa krallar, alt yzyl ncesindeki Karolenj Hanedanlndan beri ilk kez topraklarnn zerinde egemenliklerini saladlar ve merkezi bir hkmet kurma giriiminde bulundular. Kurduklar parasal sistemde, asi vasallardan vergi toplamann en etkili yntemi olarak toplar kullanyorlard ve ksa zamanda Avrupa'nn en gl devleti haline geldiler.4 BARUT VE TAHKMAT Fransz krallarnn ve Osmanllar'm, dmanlarnn savunma duvarlarn dvdkleri toplardaki baz yapm hatalar, askeri adan bunlarn yararllklarn kstlyordu: ok byktler, ok ardlar ve hareket edemeyen platformlara yklenmilerdi. Toplarn gerek bir sava silah olabilmesi iin ordunun ilerleme hzna uygun bir biimde tekerlekler zerinde tanabilecek kadar hafif olmas gerekiyordu. 1494'te Franszlar gereken k yolunu bulmulard: 474 1490'larn banda Fransz top dkmcleri ile an dkmcleri, bundan sonraki drt yzyl iin arpmalarn ve kuatmalarn kaderini belirleyecek olan topa benzeyen bir silah gelitirdiler. Ahap platform zerinden ta glle atan, yer deitirmesi gerektii zaman glkle kaldrp bir arabaya yklenen ar topun yerine, daha ince biimli, homojen tuntan dklm, uzunluu yaklak 2.5-3 metreyi gemeyen, boyutlar at okunu kamadan aza doru emebilmek zere dikkatle hazrlanm bir silah ortaya kt. Ta gllelerden daha ar olan demir glleler atyordu ama namlu geni-liiyle kyasland zaman tahrip etkisi kat artmt.5 En nemli nokta toplarn hareket edebilirlii idi. Gvdeler tek bir para olarak dkld iin, 'mu-yullar' denge noktasnn hemen nndeki ksa flan-larla bititirilebilir ve bylece iki tekerlekli ahap arabalara aslabilirdi. Topu tayan araba baka bir iki-tekerlekli arabaya, aftlarn arasna da atlar dorudan doruya balannca daha kolay hareket edebilen bir hale geldi. Topun namlusu ya da azn yukar aa oynatmak iin kamann altna yerletirilen takozlardan yararlanlyordu. Sadan sola dndrmek iin ise, topa salam bir dayanak oluturmak zere yere dayanm olan arabann arka ksm gerekli yne evrilmekteydi. 1494 ilkbaharnda, VIII. Charles'n yeni toplarndan krk tanesi Fransa'dan kuzey talya'daki La Spe-zia limanna gnderildi. Ordusu Mont-Genavre geidinden Alp Dalar'n anca, Napoli Krall'na el 475 koyabilmek iin talya yarmadasnda gneye doru ilerlemeye balad. Toplarnn Firizzano atosu'nun duvarlarn ne kadar kolayca yerle bir ettii sylentisi yaylnca yoluna kan kent-devletleri ve papalk topraklar direni gstermekten vazgetiler. Kasm aynda Floransa'y fethetti ve ertesi yln ubatnda, yedi yl sren geleneksel silahlarn kullanld kuatmaya kar durmu olan San Giovanni kalesini sekiz saatte ele geirip Napoli'ye girdi. talya'nn tm titremeye balamt. Kulland toplar savata gerek bir devrim yaratmt. talyan ada Guicciar-dini 'toplar duvarlarn nne ylesine hzl yerletirildi, atlar arasndaki sre o kadar ksa ve glleler ylesine hzl ve ylesine glydler ki, birka saat iinde verilen zarar talya'da daha nceleri ancak birka gnde veriliyordu' diye yazmt.6 VIII. Charles'n Napoli zaferi fazla uzun mrl olmad. Yntemleri talyan devletlerini dehete drnce, Venedik, Kutsal Roma mparatorluu, Papalk ve spanya ona kar birlik kurdular, ama Kutsal Birlik Sava'nn en nemli arpmas olan For-novo'da silahlarnn yardmyla zafer kazand halde, talya'y terk edip Fransa'ya dnmeye karar verdi ve 1498'de ld. Silah konusunda yaratt devrim ise kalc oldu. Kuatma mhendislerinin bin yldr baaramadklarn, yeni silahlar bir anda gerekleti-rivermiti. O tarihe kadar bir kalenin gc temel olarak duvarlarnn yksekliinden geliyordu. Ayrca

suyun salad savunmay da gz ard etmemek gerekirdi. stelik ykseltinin gerektirdii kalnlk da kuatma silahlarn etkisiz klar. Katapltlerin att glleler bu tip duvarlara ancak dokup geer; yatay at yapan torsiyon-aralar ise gerektii kadar gl 476 deildir. Yeni toplar duvarlarnn ok yaknna yerletirilip, istenilen ynde at yapabildii iin maynlamann grevini stlenmilerdi. Duvarn alt tarafna doru, ayn hizada atlan demir glleler, sratle talarn arasnda bir yark olutururlar ve toplam etkisi duvar inaat tekniinin ters tepmesine yol aar: Duvar ne kadar yksekse, o kadar abuk zedelenir ve ykld zaman ortaya kan gedik o kadar byk olur. Ayrca yklan talar hemen nndeki hendei doldurduu iin, saldran tarafa bir gei yolu hazrlar. Duvarla birlikte bir kulenin yklmas da savunanlarn saldrganlara yksekten ate amas olanan ortadan kaldrr. Byle bir gediin almas kalenin dmesi demektir. Bir gedik aldktan sonra savunanlarn teslim olmamas, kuatma savalarnda, saldrgan taraf, yamaclktan kanma ya da esirleri ldrmeme zorunluluundan kurtarmaktadr. Eski tarihlere dayanan bu gelenek, toplarn kullanlmaya balamasndan sonra kesin bir biim ald. Napoli felaketi doal olarak tepkiye yol at. zellikle Rnesans Avrupas'nm kk devletlerinde ilk savunma hatt olarak kabul edilen atolarn inaas ve bakm devlet gelirinin byk bir ksmn gerektirdii iin, yzlerce yldr sapasalam duran duvarlar VII. Charles'n toplaryla kolayca yklnca, istihkam mhendisleri daha iyisini baarabilmek iin almaya baladlar. 16. yzyln ilk yarsnda Fransa, spanya, Kutsal Roma mparatorluu ve srekli mttefik deitiren kk talyan kent-devletleri arasnda sren savalarda, eski istihkamlar glendirmek iin hayranlk uyandran iler baarld. rnein 1500 ylnda Pisa'da mhendisler, kentin d 477 duvarlarnn i tarafna toprak bir set ve bir hendek yaptlar ve Franszlar'm mttefiki olan Floransah-lar'n toplarnn at gedie karn yaplan tahkimat bozulmad. 'ift Pisa suru' ok kez kopya edildi ve en azndan kuatmann ilk dneminde demir gllelere kar koyabilen toprak ve ahap d kuleler ve duvarlarn yapmna baland.7 Kent ve kale komutanlar alan gediklerin ateli silahlara sahip piyadeler tarafndan kolayca savunulabileceini kefettiler. 1523'te Cremona ve 1524'teki<Marsilya kuatmasnda yeni model silahlarn olduka etkili olduklar kantland. Ne var ki yaplan eklemeler, eski duvarlarn sonsuza dek yeni silahlara direnmesini salayamad. Daha farkl bir tahkimat sistemi gerekiyordu. Hareketli toplarn ortaya kndan hemen sonra bir savunma kavramnn ekirdei oluturuldu. Toplar en fazla hasar, yksek duvarlara verdii iin, yeni yaplacak duvarlarn alak olmas gerekiyordu. Ama bu kez de saldrganlarn duvarlar kolayca ap kaleye girmeleri tehlikesi vard. Yeni sistem hem toplara kar direnebilecek hem de dman piyadelerini uzak tutacak biimde olmalyd. Ykseklikten vazgeip, derinlik kazanmak iin al tabyalarn inaat konusu gndeme geldi. Bu tabyalar duvarlarn nnde yer alp, hendekleri koruyacak, top ve tfekle ate edilmesini salayacak platformlar oluturacak ve dmann top atei ne denli youn olursa olsun yklp yok olmayacakt. En uygun biimin iki n, iki yan olarak toplam drt cepheli olduuna karar verildi, tki cephesi dar ayla ne doru kp, hem dmann gzlenmesine hem de silahlarn konulandrlmasna olanak tanrken, iki yan cephe 478 tabyay dik ayla duvara balyordu. Bu blmlerin zerinden de savunma silahlar ile, hendek ve tabyalar arasnda uzanp giden duvarlar korunma altna alnabilirdi. Tula da kullanlabilirdi, ama tabyalarn tatan ina edilmesi daha uygundu, i taraflar toprakla doldurulunca hem salam bir top platformu oluturacak hem de d yzeyleri dman toplarnn ateinden rtkilenmeyecekti.8 Kale mhendisleri, VIII. Charles'm, 1494'te italya seferinin ato devrinin kapandn kantlamasndan nce, tabya inaatlar, duvarlar kalnlatrma ve yzeylerine eim verme konularna eilmilerdi. Geri bu deneysel almalar pek azd ama bylesine byk apta bir deiiklik gerektii zaman, yeterince bilgi sahibi kiinin bulunduu ortaya kmt. Giuli-ano da Sangallo ile kardei Antonio istihkam konusunda italya'nn en nde gelen 'ailesinin' temellerini

atarak 1487'de, foggo Imperiale kenti iin tabyal bir tahkimat plan izdiler. 1494'te ise Antonio, Papa V. AIexander iin Civita Castellana kalesinin tabya sistemini ina etmeye balad.9 Dman saldrlarna kar diren gsterdiine inanan devletler gerekli paray bulduu anda inaatlar balad. Sangal-lolar'm ticari baars zerine nce San Micheli, sonra srasyla Savorgnano, Peruzzi, Genga ve Antonelli aileleri de rakip olarak ortaya kt. ok kazanl olduu grlnce, Cesare Borgi-a'nm kalesinin denetimini yapan Leonardo da Vinci 10 ve Michelangelo gibi hi beklenmedik kiiler de bu sahaya atld. 1545'te Anodio da Sangallo ile mnakaa ederken Michelangelo, 'Resim ve heykel konusunda belki pek fazla bilgim olmayabilir ama tahkimat konusunda epey bilgim var ve tm Sangallo479 lar'dan daha fazla bilgili olduumu kantladm bile/11 demiti. 1527-29 yllar arasnda Michelangelo, doduu kent olan Floransa'y savunma sistemleri ile donatt, ama ald siparilerin gitgide azalmas gzel sanatlar asndan ansl bir durum yaratt. Sangallolar gibi bu ile uraan dier ailelerin almalar ise hi bitmeyecek gibiydi. Fransa, spanya, Portekiz, Ege kylar, Malta (Kutsal Topraklar'dan srlen hospitalier valyeleri bu adaya yerlemiti) ve hatta Rusya, Bat Afrika ve Karayip Adalar'nda da bu gibi inaatlara imzalarn attlar. M 1. bin ylda Ortadou'nun savaan soylularna mesleklerini satan sava arabalar yapmclarndan sonra, uluslararas piyasalarda yetenekleriyle para kazanan ilk kiiler Sangallo ailesi olmutu. Tabii bu konuya eilmelerini salayan yeni toplarn yaratclar da tpk onlar gibi eitli uluslar adna alyorlard. Bir talyan tarihisi yaamlarn yle anlatr: Kendimizi bu adamlarn yerine koymalyz. Pek zengin saylmazlard, ama yeteneklerinin farkndaydlar. talyanlar'dan daha az uygar olduklarna inandklar insanlarn arasnda dolaan stn kiiler gibi gryorlard kendilerini. Aralarnda daha yksek mevkilere gelmi olan birka kiinin olmas bile onlar zmeye yetmiti. En uzak noktalardaki prenslerin bile ekici nerilerini kabul edecek durumdaydlar. Ama sonunda zengin olamadlar. Alacakllarnn says ok kabarkt ve czdanlar hi de dolu deildi. Uzun yolculuklar ok pahal olduundan evlerine geri dnmeleri epey zorlamt. Sava ve silah kurumlarn 480 birletirmeye abalayan askerlerin evrelerindeki sivillere kar taknd horgrye tahamml etmek zorundaydlar. 12 Kendileri de paral asker olan savaan kesim, mhendisleri hor grdyse bunun nedeni korkun masraf ve i gc harcamasyla yaplan yeni savunma hatlarnn yeterli olmamas deil yalnzca sahip olduklar sava gururuydu. in aslnda da tabyalar savunmay saldrdan daha avantajl hale getirip 15. yzyln sonunda hareketli toplarn yaratt deiiklik yok etmiti. 16 . yzyln sonunda ise lkesini korumak isteyen tm krallar en zayf noktalar olan da geitleri, nehirlerdeki gei yerleri ve gemilerin dolamasna uygun nehir azlarn modern savunma hatlaryla salamlatrmt. Snrlarn dahilindeki istihkamlarn biimi de deimiti. 'Yldz kalelerin' says ok azalmt. Krallar pahal silahlar zerinde kurduklar tekel ile bakaldran soylular yenilgiye uratm ve tabyal atolar ina etmelerini nlemilerdi. Buna karlk snr boylarnda hem ynetimlerin yetki alanlarn belirlemek hem de askeri engeller oluturmak asndan daha nceleri hi grlmemi bir biimde tahkimat yaplmaktayd. Reform sonras din ve dil asndan varolan snrlar dzenleyen kale ve surlar, Avrupa'nn modern snrlarnn temellerini oluturmutur. Rhine, Meuse ve Scheldt nehirlerinin hep birlikte Kuzey Denizi'ne dkld Hollanda'da bu konunun en belirgin rneklerini grmek olasdr. Katolik spanyol krallarn ynetimi (1519'dan sonra Habs-burglar Avusturya, Almanya ve talya'nn imparatorluk topraklarn birletirmilerdi) altndaki Pro481 testan Hollanda halk 1566'da bakaldrmt. Sekiz yl sren sava, Almanya'daki Otuz Yl Savalar (1618-48) ile birleti ve 1588'de ispanyol Armada-s'nn ingiltere'ye sava amas gibi ikincil atmalara neden oldu. Felemenkler'in ok uzun sre direni gsterebilmelerinin iki nedeni vard:

Merkezi Avrupa'nn yukarya akan nehirlerini kontrol altnda tutup denizle de balantlar olduu iin, zenginlikte neredeyse Venedik ile yarabilecek duruma gelen, ticaretle uraan bir ulus olmulard ve servetlerinden dolay bamszlklarn korumalarna yardmc olacak kaleleri ina edebilmilerdi, ispanya'nn Hollanda valisi olan Requesens 1573'te, 'asi kentlerin says o kadar artt ki, neredeyse Hollanda ile Zee-land'n tmn kaplyorlar. Ancak byk zorluklarla ya da donanma gcyle altedilebilirler: Eer kentlerin ou direnmeye karar verirse, asla onlar elde edemeyiz'13 diye rapor vermiti. Bu kentler gerek- # ten de direnmeye karar verdi ve ta ve tulalarn hei nz ie yaramad yerlerde toprak tabyalarla tahkil mat yapmaya baladlar. Saylar ok az olsa bile ts! panyollar' durdurmaya yetti ve Haarlem ile Alkma-} ar kentleri ylesine gle savunulmaya baland ki, 1573'teki ispanyol karsaldrsmda tm askeri gcn buraya yneltilmesi gerekti. Tabyal tahkimatlarda yeterli silah kullanabilmek iin byk boyutlarda kaz yaplmas gerektiinden, kuatma sava uzun zaman ve insan gc harcanmasna yol ayordu. Tabyal tahkimatlar 'bilimsel' yaplar haline gelmiti; dman ateinin etkili olaca duvar yzeylerinin nasl azaltlabilecei ve savunma ateinin alabilecei bo arazinin nasl braklaca ince matematiksel hesaplar sonucunda orta-482 ya kmt. Bu nedenle saldrlarn da 'bilimsel' olmas gerekiyordu. Kuatma mhendislii ksa bir sre sonra baz ilkeler yaratt. Tabyann bir yzeyine paralel olarak bir siper kazlp toplar yerletirilecek ve alan atein korumas altnda 'yanama' siperleri kazlp, duvara yan bir 'paralel siper' daha hazrlanacak ve toplar buraya tanp daha yakndan ate etme olana yaratlacakt. XIV. Louis'nin kuatma mhendislerinin ba olan Vauban, 17. yzylda bu teknii mkemmelletirip paralel hendek yntemini yaratt. nc hendek, bir tabyay ykacak gte atein almasna olanak verecek ve yklan duvar, hendei doldurup piyadelerin gedikten ieri girmesini salayacakt. Her ne kadar hor grlrse de, tabyal tahkimatlara piyade hcumu her zaman zor bir i olmutur. Alacak bir gediin arkasna ii toprak dolu silindir biimi tabya sepetleri, demir borlar ve tahta barikatlarla engeller oluturmak savunma ileminin neredeyse evrensel bir biimiydi ve hemen yandaki tab-yalardaki silahlar hendei gemeye yeltenenlerin zerine evrilebilirdi. 16. yzyl piyadelerinin kuatma savama itiraz etmesinin ana nedeni karlaacaklar korkun savunma silahlar deil, hendek ve siper kazmann gerektirdii ar iilikti. zellikle bazen topran altm santim altnda su katmanna rastlanan Hollanda'da topra kazmak ok zordu. spanyol komutanlarn en nemlilerinden biri olan Parma'nm, siper kazanlara fazla cret deme yntemi birka yzyl srecekti, ama yine de bir dl uruna* almay sokaklarda dilenmek kadar onursuz bir i olarak gren Kastilya halknn arpk onur anlay ile sava srdrmek zorunda kalacakt. 14 483 Her eye karn ispanyollar, Felemenk bakaldrsnn ilk yirmi ylnda ilerleme kaydedip, Scheldt ve Meuse nehirleri arasndaki asi kentleri sindirdiler. Bu blge daha sonra kuzey Belika'nn Katolik kesimini oluturacakt. Rhine Nehri'nin kuzeyinde ve Ijssel'in batsndaki daha sulu yrede yer alan Rotterdam, Amsterdam ve Utrecht gibi byk kentlerde ise baarya ulaamadlar. 1590 ylnda Felemenk ordularnn bakomutan olan Kont Maurits van Nassau, kuzenleri William Lpuis ve John ile birlikte Roma lejyonlarnn talim ve disiplinini yeniden canlandrp saldrya geebilecek gce ulat. 1590 ile 1601 yllar arasnda lkenin snrlarn Rhine Nehri'nin gneyine kadar ilerletip Breda ve Eindhoven gibi kentlerin Hollanda'nn elinde kalmasn salarken kuzeydeki spanyol garnizonlarnn saysn da azaltt. Bylelikle kurulacak olan Hollanda Krall-'nn snrlar Almanca konuan lkelere salam bir biimde dayanm oldu. 1601 ylnda 'Hollanda Kalesinden' Ostend'a giderken spanyollar'a yakaland ve tahkim edilmi bu Felemenk ileri karakolunu ancak yl sren bir kuatma sonunda geri alabildiler. Askeri adan bitkin dtkleri iin atekes anlamasn imzalamay kabul ettiler. Ne var ki bar dnemi anlamada belirtilen on iki yl dolduramad. 1618'de kuzey Avrupa'da byk bir sava kt. Fele-menkler'le spanyollar arasndaki duraan kale n

arpmalarna hi benzemeyen Otuz Yl Savalar srasnda kullanlmaya balanan barut, taraflar ok daha zorlu bir deneyden geirdi. 484 DENEYSEL ADAK BARUT SAVALARI 14. yzyl askerleri barutun gizemli gcne ylesine yabancyd ki, ancak byk bir saygyla uzaktan kullanabiliyorlard. lkel toplarda falya deliine uzun bir mumun yanan ucuyla dokunup barutu atelemek, toplarn bazen patlamann iddetiyle parampara olduunu gz nnde bulundurursak, ancak ok cesur bir askerin yapabilecei bir iti. Elde tutulan bir silahn frlatma gc olarak kullanlabilmesi iin, gvensizlik, endie ve korku duygularnn almas gerekecekti. Yine de 15. yzyln ortalarna doru baz Avrupal askerler byle bir silahla deneyler yapmaya balamlar ve 1550 ylnda bu silahn kullanm yaygnlamt. Askerlerin barutla atelenen silahlara yaklaabilmelerini psikolojik adan salayan ara arbaletti. Yayn kurgusu boaltld zaman uzun mesafeye tam isabetli bir at yapmak olasyd. M 4. yzyla ait in mezarlarnda arbaletler ortaya karlmken, Avrupa'da ilk kez MS 13. yzyln sonlarnda grlmeye baland ve belki de yresel olarak yaratld. 14. yzylda ldrc bir silah olarak arpmalarda kullanlmaya baland; ksa ve orta mesafelerde bir zrh delme gcne sahipti. Arbaletlerin mekanizmas ve ekli barutla kullanlmaya ok uygundu. Tetiin boalmasnn yaratt tepmeyi karlayacak kadar salam olan kundak blm omuza yaslanarak kullanlrd ve arbalet kullanmaya alk olan askerler barutlu silahn atelendii andaki tepmesine kolayca alabilirlerdi. Belki de ateli silahlar ilk kullananlar arbaletilerdi. Komutanlar arbaletileri sava alannda en iyi bi485 imde nasl kullanacaklar konusunda hep sknt ekmilerdi ve ateli silahlar sz konusu olunca ayn problem tekrar ortaya kmt. 14 ve 15. yzyllarda ngilizler uzun yay kullanan askerlerden en etkin biimde yararlanmay baarmlard ama uzun yay, kullanlmas olduka zor bir silaht ve bunu baarmak iin ok sabrl olmak gerekiyordu. Tpk birleik yay gibi uzun yay kullananlar da bol vakti olan tarallard. Frlatlan mzraklar daha basit bir silah cinsiydi ve valye snfnn kstl olduu svire gibi lkelerden gelen gl ve kavgas kyllerin elinde, bir svari saldrsna kar durma cesaretini gsterdikleri takdirde, etkin bir engel oluturuyordu. svireliler korkusuz mzraklar olarak n yaptlar ve 15. yzylda Habsburg Hanedanlndan bamszlklarn aldklar gibi bunu izleyen yzyl boyunca Avrupa'nn nde gelen paral askerleri olarak geimlerini saladlar. 16. yzyln balarnda mzraklar, arbaletiler, bileik ve uzun yay ve ateli silah kullanan askerlerin bir arada ak sava alanlarnda svarilere kar etkin bir g oluturaca anlald. Bundan daha iyi bir karm ise svariler, okular, ateli silah kullananlar ve piyadelerin bir araya gelmesiydi. Son Burgonya Dk Cesur Charles 1474-77 yllar arasnda savalarda svireliler'in karsna byle bir orduyla kmt, ama yenilmesinin nedeni ordusunun gszl deil, paraszlktan dolay svire ordusu kadar kalabalk sayda askeri besleyememesiydi.15 Ordusunun dalm ise yleydi: 1250 zrhl svari, 1250 mzrak, 1250 topu ve 5000 oku. 1471 ylnda bu oranlar henz deneysel saylrd ve belki de hatalyd ama henz hi kimse dorusunu bilmiyor-486 du. Machiavelli bir orduda her svariye karlk yirmi piyade bulunmas gerektiini sylemiti ama silahlarnn cinslerini belirtmemiti. 16. yzyl boyunca doru bileimleri bulmak iin epey aba harcand. Ticaretle yaayan ve bunu korumak iin gerekli askeri gc bulunduran Venedik, 1490 ylnda tm arbaletleri barutlu silahlarla deitirmeye karar verdi ve 1508'de yeni kurulan devlet ordusunu ateli silahlarla donatt.16 1550 ylnda zrh-delici ilk tfekler ortaya kana dek elde taman ateli silahlar pek etkili olmad. Ak falya deliine bir kibrit sokularak atelenen bu silahlar, yamurlu havalarda almad gibi, olduka hafif glleleri ancak yakn mesafelere atabiliyordu. Yine de yakn mesafede piyadeleri ve svarileri rktt ve bazen de yaralad iin Rnesans dnemi komutanlar bu silahlara kar yntemler aramak zorunda kaldlar. Toplar istenilen etkiyi yaratabilecek

gibiydi. Belki de 1512 Ravenna ve 1515 Marignano arpmalarnn garip yapsnn bir kez daha yinelenmemesinin nedeni buydu. Fransz ve spanyol ordular arasnda yaplan iki meydan savanda da, ele geiren tarafn barutlu silahlarn kullanmasna olanak verecek bir tabya ile tahkim edilmi bir siperin evresinde manevra yaplyordu. Ravenna arpmasnda Fransz ordusunda grev yapan paral Alman askerlerinin says olduka fazlayd. Franszlar'm elli drt adet hareketli topuna karlk spanyollarn siperde bulunan otuz topu vard; Franszlar bitmek bilmez gibi grnen top atlaryla spanyol svarilerini saldrya gemek iin kkrttlar ve dattlar. Alman paral askerleri ilerleyince siperdeki silahlarla durduruldular ve gs 487 gse arpmaya zorlandlar. Sonunda iki Fransz topu, spanyollar'm siperinin arka tarafna yerletirildi ve alan ate sonucunda panie kaplan spanyollar gerilemek zorunda kald. yl sonra roller deimiti. Marignano'da Franszlar siperdeyken, spanyollar'm mttefiki olan isvireliler kendilerine zg inanlmaz bir hzla yaklatlar ve Fransz silahlarnn gcn gstermesine izin vermediler. Sonunda kar saldryla svireliler pskrtld ama tekrar toplanp ertesi sabah yine saldrdlar. (Marignano, bir gnden fazla sren arpmalarn en erken rneklerinden biridir.) Bu kez Fransz topular hazrlklyd ve siperin iindeki arpma kanl bir dve dnt ve ancak Fransz-lar'n mttefiki olan Venedikliler'in arkadan yaklap svireliler'i geri ekilmeye zorlamalar ile sona erdi. Saldrdklar isvireliler sratle ekildi, ama o kadar ar kayplar vermilerdi ki, Franszlar'n bar anlamas pazarlna boyun ediler. Bu anlamann sonucunda 250 yl boyunca Fransz ordusuna paral asker salayan en nemli kaynak haline geldiler.17 Ravenna ve Marignano arpmalarnn olaand saylmasnn nedeni, ak alanda yer almasna karn, nceden hazrlanmam bir kuatma sava gibi yaplmasdr. Anlalan komutanlar toplarn kullanabilmek iin en iyi yntemin bir anda yaratlan geici siperler ve barikatlar olacana karar vermilerdi, ama kendi hcumlar asndan taktiklerini biraz daha gelitirmeleri gerekiyordu. Aslnda alternatif bir yntem mevcuttu. 1503'teki Cerignola arpmasnda spanyol hafif topularnn ate gcyle Franszlar siperlerde geri tutulmutu ve 1522'deki Bicocca'da ayn ilem yinelenmiti. Fran-488 szlar'm yannda arpan 3000 isvire piyadesi, siperlerini akl almaz bir iddetle koruyan ispanyollar'm at atele yarm saat iinde oluvermiti. Sava alanlarnda tehlikelere aldrmazlklar ile n yapm olmalarna karm, bu deneyden sonra svireliler bir barikat ardna yerletirilmi el toplarna hcum etmekten kanmaya balamlard. Bir tarafn siperlerde kendini garantiye alp saldry bekledii srece savamak ynteminin pek uzun srmeyecei belliydi. Bu davran biiminde, siperde yer alan ordu, kendisini tek noktaya baml klarken, dman ordusu saldrmadan geip, tarlalarn harap edebilir ya da uzaktaki atolara saldrabilirdi. Bu deiik meydan sava biimi ancak kar taraf kabul ederse srdrlebilirdi; eer dman ordusu deiken bir harekata ynelirse savunma pozisyonunda olanlarn da aynsn yapmalar zorunluydu. Toplar ve ateli silahlarla hareketli arpma yntemine balamak iin Rnesans ordularnn geleneksel tutumlarn deitirmeleri gerekiyordu. Allagelmi yntemlerine geri barut teknolojisini katmlard ama henz tam anlamyla uyguladklar sylenemezdi. Msr sultannn ateli silah kullanan siyah klelerine kar ellerinde kllarla saldran Memlkler gibi, Avrupa ordularnda da sava stats yalnzca kesici silahlarla dven svarilere ve piyadelere verilmekteydi. Charlemagne dneminden beri Avrupa savalarm etkilemi olan zrhl askerlerin soyundan gelenler iin uzakta durup frlatma silahlar kullanmak, kendilerine yaktramadklar bir uygulama idi. Bykbabalar gibi at srtnda dvmek istiyorlar; yanlarndaki piyadelerin dman svarilerinin hcmunu yalnzca ellerindeki mz489 raklarla karlayacak kadar erkeke bir cesaret gstermelerini bekliyorlard. Eer ateli silahlar sava meydannda kullanlacaksa, ait olduklar yerde

siperlerin gerisinde durmalydlar. Dayankl piyadelerin kurnaz arbaletilerin dzeyine inmesini istemiyordu svariler. Hele attan inip barutla savamann sanatm renmek ise hi ilerine gelmiyordu. Atl soylularn barutun yaratt devrime direnmelerinin kltrel kkleri ok eskiye dayanyordu. Daha nce de grdmz gibi falanks savalar dneminde Yunanllar, ilkel savalarn birbirinden kanarak srdrlen biimini terk edip ayn dnceyi paylaan dmanlar ile yz yze arpan ilk askerlerdi. Kabile arpmalarnda ya da Homeros'un anlatt Truva Sava'nn heyecanl sahnelerinde grdmz 'ampiyonlarn atmas' gibi balanglara gereksinimleri yoktu. Klasik adaki Yunanllar her atmay en abuk ve dolaysz yoldan halletmeyi yelemilerdi, ilk cumhuriyet dnerleri dman kalkanlarn mzraklaryla deldikleri zaman, Caesar 'Kendilerini kurtarmak iin bo yer abaladktan sonra Helvetler kalkanlarn brakp bedenlerini korumadan arpmay tercih ettiler' diye yazmtr. 'Ancak aldklar yaralara ve arpmann sertliine dayanamayacak hale gelince ekilmeye balad-lar'18. Romallar ile karlamadan nce de Galyal-lar'n yz yze arptklar bilinmektedir ve eer Halstatt kltrnn byk kllar belirli bir kant olarak kabul edilebilirse, cesaret ve savalklaryla Tacitus'u derinden etkilemi olan Germenler de MS 1. yzylda Rhine Nehri zerinde Romallar ile karlamadan nce ayn yntemlerle savamaktaydlar. Falanks savalarnn ancak Dorlar'm Yunanistan'a 490 geliinden sonra baladn dnrsek ve Dorlar'n da byk bir olaslkla Tuna Nehri'nin tesinden geldiini anmsarsak, Victor Hanson'm deyiiyle, 'Bat usul savan' k noktasn bulmu oluruz. Bozkrlar ile Yakn ve Ortadou'nun kamk sava biimi karakteristii ile bat biiminin arasnda belirgin bir izgi vardr. Bozkrlarn dousunda ve Karadeniz'in gneydousunda savalar dmanlaryla aralarna mesafe koymay srdrrken, bozkrn batsnda ve Karadeniz'in gneybatsnda yaayanlar tedbiri elden brakp dmanlana bir kol boyu kalana dek yaklamay renmilerdi. lkellik alkanlklarnn ve psikolojisinin dier yrelerde srd dnemde Bat'da terk edilmesinin nedenleri, uzmanlar aknla srklemitir. Bu ayrm izgisi iklim, bitki rts ve topografik yreleri yakndan izledii halde, dil farklln kesin bir biimde ortaya karmamaktadr. Yunanllar, Romallar, Germenler ve Keltler, Hint-Avrupa dillerini kullanyorlard, ama ayn dil grubuna mensup olan ranllar mzrak ve kl kullanmak uruna yay ve oktan vazgemediler; frlatma silahlar ile ani saldr ve geri ekilme taktiklerini uygulamay srdrdler. Bu nedenle rksal adan bir aklama getirmeye almak da tehlikeli olabilir. 19. yzylda Zulular ve Japonlar, Bat-stili sava yntemlerini prensiplerinden balayarak kendi abalaryla rendiler. Eer gerekten bir 'askreri ufuk izgisi' varsa, yz yze arpma snrlar da vardr ve Batllar geleneksel olarak bu snrn bir tarafnda yer alyorlarsa, geri kalan insanlarn byk bir ounluu kar tarafnda bulunmaktadr. 491 Yz yze atma yntemine zorlamak 16. yzyl! da sava krizlerine yol at. Elinde bir arbaletle* herhangi biri, bir valye olmak iin gereken uzun eitimden gemeden ya da mzrakla dven bir yaya askerin cesaretine sahip olmadan, her ikisini de uzaktan rahata ldrebilirken, kendini asla tehlikeye atmam olurdu. Arbaletiler iin geerli olan bu fikirler el topu kullananlar iin de fazlasyla geerliydi; stelik onlarn silah korkakln yan sra grlt ve pislii de imgeliyordu ve kullanmak iin kas gcne bile gerek duyulmuyordu. 16. yzyl savas Lo-uis de la Tremouille'un yaamn anlatan bir yazar, 'Bu gibi barutlu silahlar eer savalarda kullanlacaksa, valyelerin silah kullanma sanatna, glerine, yiitliklerine, disiplinlerine ve onurlandrlma arzularna ne gerek var artk?' diye sormutu.19 Geleneksel sava snfnn tm itirazlarna karn, 16. yzyln ortalarnda toplar ve ateli silahlarn yaygnlat aka grlmektedir. Arkebz ve ar misket tfei, tetiin ekilmesiyle falya tavasmdaki barutu ateleyen bir fitili harekete geiren bir mekanizma ile alyordu ve zellikle 200-240 adm mesafesinde bir zrh delebilme zelliinden dolay misket olduka etkili bir silaht. Piyadelerin gs zrhlar artk koruyucu olmaktan kyordu ve daha da korkuncu, svarilerin btn-zrhlar da yeterliliini yitirmesiydi. Yzyln

sonunda gs zrh kullanmdan tmyle kalkarken, sava alanlarnda svarilerin bulunmasnn da amac yok olmaktayd. Aslnda bu ama pek belirgin deildi; svari hcumlar at srtndaki askerlerin saldr gcnden ok, hcum edilen tarafn moral kntsne dayanyordu. Ayrca svarilerin karsnda svireli mzraklarn gsterdii 492 cesaretle durabilenler ortaya knca, ya da misket tfei gibi, biniciyi kolayca yere drebilecek bir silah geliitirilince, valye snfnn ordunun nasl dzenlenmesi konusunda sz sahibi olmas ve toplumda ayrcalk kazanmas konusu tartlr hale geldi. Fransa ve Almanya'da soylular 'piyadeleri glendirmek iin attan inme' fikrine kar koydularsa da, yaamn gerekleri onlardan yana deildi ve devletin haznedarlar dedikleri paralarn karln almak iin srar ediyorlard.20 ngiltere, talya ve span-ya'daki geleneksel askeri snf, rzgarn ynne ayak uydurmaya daha kolayca raz oldu, barut teknolojisine kucak at ve yaya olarak arpmann da onurlu bir grev olacana kendini ikna etmeyi baard. spanya'da barutun mantn daha abuk kabul ettiler; belki de bunun nedeni bu deneysel ada lkelerinin ok byk savalara girmek zorunda kalmasyd. Yzyln ilk yarsndaki talyan savalar hi tartmasz toplarn etkili olaca ortamlarda yaplmt. talyan kuatma mhendislerinin top atlarna kar koymak iin yaratt istihkamlarn varl, hor grlen silah kullanma sanatn renmemi olan askerlerin sava zerinde ayakta kalamayacaklarn vurguluyordu. Hollanda'nn sulak arazilerinde ise, duvarlarla evrili kentler, kanallar ve nehir azlar arasnda ancak piyadeler kolayca ilerleyebilecei iin svariler hi dnmeksizin ncelii onlara brakmlard. Felemenk savalar boyunca gen spanyol soymlar, ordudaki dzenli askerlerle birlikte piyade subay olarak grev yapmay hevesle kabul etmiler ve talya, Burgonya, Almanya ve ngiliz adalarndan gelme paral askerlerle omuz omuza arpmaya balamlard. Onlarn yaratt bu rnek 493 18. yzylda ngiliz, Fransz, Rus ve Prusya alaylarnda seme piyadeler olmak iin yaran iyi ailelere mensup genlerin ortaya kmasna neden oldu.21 DENZDE BARUT KULLANIMI Kara ordular barutu isteksizce ve ekinerek kullanmaya balarken, Avrupal denizciler daha olumlu bir bak asyla uygulamaya baladlar. Bozuk yollarda ya da hi yolun .bulunmad yerlerde toplarn tanmas komutanlar srekli olarak zorlayan bir problemdi ama deniz savalar byle bir konuyla karlamadlar. Tam tersine sanki gemiler ve toplar birbirleri iin yaratlmt. Bir yk tama aracyla topun arl dengelenebiliyordu ve glle ve barut gibi gereksinimler de geminin kargo blmlerine yerletiriliyordu. Gemi yapmclar iin tek sorun, topun geri tepmesini geminin kstl boyutlar iinde nasl emilebilecei idi. Eer serbest braklrsa, geminin ahap ksmn zedeleyebilir, yan tarafnda bir delik aabilir ya da bir direin devrilmesine neden olabilirdi. Gemiye skca balanmas gerekliydi ve geri tepmesi bir fren sistemi ile azaltlacak ya da geminin en dk diren ynne uyarlanacakt. Akdeniz'de ilk kez top kullanan kadrgalarda ikinci yntem uygulanmaya baland. Akdeniz kadrgalarnn tarihi Msrllar'n krekli teknelerine ve M 2. bin ylda ak denizlerde savaan 'Deniz Kavimlerine' uzanyordu ve ince uzun orta ksm k-rekilerle dolu olduundan toplar pruvasna ya da kna yerletirilebilirdi. Gemi yapmclar Pers savalarndan beri pruvay mahmuzlamak iin salamlatrmaya alkan olduklarndan toplar pruvaya 49-4 yerletirmeyi uygun grdler. Patlatld zaman geri tepmenin bir ksmn geminin kendisi zmlyordu; eer seyir halindeyse bir an iin duraklyor, hareketsiz ise belli belirsiz geriye gidiyordu. lk tepmeyi zmlemek iin geriye doru gidi daha uygun grldnden, ortadaki en byk top bir platform zerinde geri kayacak biimde yerletirilmeye ba-land.22 16. yzyln ilk yarsnda Osmanllar ile Hristiyan dmanlar arasnda dou Akdeniz'in kontrol iin yaplan savalarda bu biimde silahlandrlm kadrgalar kullanlmt. 1453 ylnda Osmanllar Kons-tantinopolis'i ele geirince Dou Roma mparator-luu'ndan geriye kalanlar canlandrp yaatmak iin abalam olan Bizansllar'n ellerinde hibir ey kalmad. 1439'da Srbistan, 1486'da Arnavutluk ve 1499'da Peloponnes, Osmanllar'n kontrolne geti. Baz dahili problemler bu tarihten sonra Osmanllar'n ilerlemesini

durdurduysa da 1512'de tahta kan Yavuz Sultan Selim, iki yl sonra Safeviler'in ynetimindeki ran' ve ertesi yl Memlkler'in elindeki Msr' alarak genilemeyi srdrd. 1515 ylnda Osmanl Imparatorluu'nun snrlar Tuna'dan Aa Nil'e ve Dicle ile Frat rmaklarnn k noktasndan Adriyatik Denizi'ne kadar uzanyordu; 7. yzyldaki byk Arap saldrsndan nce Bizansllar'n elinde bulunan topraklar kadar geni bir araziye, sahip olmulard. Sultan Selim'in olu Kanuni Sultan Sleyman 1520 ylnda tahta ktktan sonra Osmanl topraklarn daha da geniletmeye balad. 1522'de Hospitalier mezhebine bal valyelerin elinde bulunan Rodos'u ald, Balkanlar'da uzun sren bir sava sonunda Belgrad' ele geirdi (1521), 495 1526'daki Moha Sava'yla Macar Krall'nm ordusunu yok etti ve 1529 ylnda Viyana kaplarna kadar gelip Habsburg Hanedanl'n tehdit ederek kenti ilk kez kuatt. Ayn zamanda Hristiyanla kar batya doru ilerlemelerini denizde de srdrdler. Habsburg Hanedanl'n doudan sarmak ve Ege adalarndaki varln ancak kendi izinleriyle srdrdn Ve-nedik'e anmsatmak iin Adriyatik Denizi'ne kadar uzanmlard. Ama Hristiyan dnyas da karlk verdi. nemli ticaret kenti Cenova'mn Amirali Andrea Doria, Peloponnes'e saldrd ve 1538'de spanya, Venedik ve Papaln kurduu ikinci Kutsal Birlik, hem Akdeniz'de Osmanl hakimiyetine kar kmak hem de 1536'da Osmanllarla mttefik olan Fransa'nn Italya'daki egemenliine son vermek iin sava anca, birleik donanmann bana getirildi. Savan dengesi batan sona kadar iki tarafn arasnda deiip durdu. 1535'te byk Trk Amirali Barbaros Hayrettin, Tunus'u ele geirdi ve daha sonra Andrea Doria geri ald ama 1538'de Yunanistan'n bat kylar anda yaplan Preveze Sava'nda Os-manllar'a yenildi. Bu zaferden sonra Osmanl donanmas bat Akdeniz'de zgrce dolamaya balad ve 1543'te henz Franszlar'n elinde olmayan Nice'i ve 1558'de de spanyollar'a ait Menorca Adas'n ele geirdi. Kuzey Afrika sahilindeki baz Mslman korsanlarn limanlarnda, zellikle 1560'ta Cerbe'de, yaplan arpmalar Hristiyanlarn kazanmas bile Trkler'in elindeki avantajn kar tarafa gemesini salayamad. Yunanistan ve Arnavutluk'tan para karlnda kadrgalarda alacak Hristiyan krek-ileri getirtiyordu Osmanllar; buna karlk daha 496 ok klelere ve sululara gvenen Venedik ile spanya ayn sayda kreki bulamyordu. Osmanllar'n Akdeniz'in tmn istedikleri gibi kullanmasn nleyen tek engel olarak Malta kalmt. Sicilya ile kuzey Afrika'nn birbirine yaklat noktada, bat ve dou Akdeniz'i ayran Malta Adas'n Hospitalier valyeleri gl bir kale ekline sokmulard ama kaleyi savunacak kadar ok sayda asker yoktu. 1565 Mays'nda kuatlan kale, deniz ve kara saldrlarna ancak eyll ayma kadar dayanabildi ve bir spanyol donanmasnn araya girmesiyle kurtuldu. Osmanllar'n Akdeniz'in tmn ele geirme tehlikesi glkle atlatlabilmiti. 1571'de Peloponnes aklarnda yaplan nebaht Sava'nda Osmanllar'n Kutsal Birlie yenilmesi bu tehdidin sonunu getirdi. Bu savan Osmanllar iin en ac sonucu, yitirdiklerinin yerine ksa zamanda yenilerini yaptklar kadrgalar deil, bileik yay kullanan askerlerinin saysndaki zayiatn okluu idi. Tarihi John Guilmartin'in aklad gibi Akdeniz kadrga savalar, iki bin yl boyunca hi deimeden srp gitti. Deniz savalar kara savalarnn bir cinsi olarak grlrken, deniz seferleri de genel olarak karadaki harekatn devam olmaktayd. Kara ordular, donanmalar mmkn olduunca sahilden izliyor ve ancak donanmann karaya yakn olan taraf dmanla kapt zaman arpmay uygun gryordu. Genellikle de hem kara hem de deniz askerine topu destei verebilecek bir kale ya da benzeri bir tahkimatn yaknnda yaplmasn nem veriliyordu. nebaht Sava ise bir istisna idi. Eer sahile yakn sulardaki bir arpmaya gerek bir donanma sava denebilirse, bunun ilk rnei nebaht idi. Yine 497 de zafere giden yol ne mahmuzlama taktiinden ne de top atndan gemiti. Her iki tarafn gverte askerlerinin ksa mesafede kullandklar silahlarla gerekletirilmiti. Hristiyanlarn arkebz ve misket tfeklerine karlk

Osmanllar geleneksel Trk silah olan bileik yay kullanmlard. Osmanllar'm 60.000 askerden 30.000'ini yitirmesi Akdeniz zerindeki egemenlik asndan bir dnm noktas olmutu. Yetenekli, denizci-okular yalnzca bir kuak boyunca yetitirilemeyecei iirt; 'nebaht Sava Osmanl gcnn altn ann kapandn, tekrar yerine konamayacak yaayan bir gelenein lmn simgeliyordu'.23 Akdeniz'in dnda ise deniz savalar pruvaya yerletirilmi toplar ve denizcilerin elde tadklar silahlarn yerine tm gemiye datlm ar silah bataryalar ile yaplmaktayd. Bu tarihe kadar ticaret gemileri krekleri bulunmad, yelkenleriyle yksek srat yapamad ve biimsiz gvdelerinden dolay sava gemilerinin arasna sokulamad iin deniz savalarnda kullanlmamt. denizlerde rzgar olmad zaman mahmuzlanmak ya da topa tutulmak iin kolay hedef durumuna debilirlerdi ama okyanuslara alnd zaman roller deiiyordu. Kadrgalarn uzunluu ve derin olmayan omurgalar okyanuslarn byk dalgalarnda seyretmeye uygun olmad gibi, krekilerine yiyecek salamak iin sk sk limanlara dnmek zorunda kaldklarndan, hava koullar izin verse bile denizlerde uzun sre dolaamyorlard. Kuzey denizlerinde yk tamak iin ina edilmi olan yelkenli gemiler hem sert dalgal sularda seyretmeye uygundu hem de derin omurgalar iinde denizcilere aylarca yetecek kadar 498 erzak ve ime suyu bulundurabiliyorlard. Bunlarn da deiik bir kusuru vard: Pruvaya yerletirilen toplar ancak rzgar arkadan esince kullanlabiliyordu ve dmann baka ynden gelmeyeceinin de garantisi yoktu. Gemilerin yan tarafna alacak lumbozlardan ate etmek de mmknd ama bu kez geri tepmeyi zmleyecek bir fren mekanizmasnn yaratlmas ve sava srasnda gemilerin daha farkl ynetilmesi iin sistemlerin gelitirilmesi gerekiyordu. Karadaki istihdam mhendislerinin gterdii baar gibi, bu problem kendilerine sunulunca gemi yapmclar da hemen zm bulma baarsn gsterdiler. 15. yzyln kk toplar ba ve ktaki 'kalelere' yerletirilmiti. 16. yzylda gelitirilen 'byk toplar' ise alt gverteye oturtulup, at yaplnca kontrolden kmamalar iin bir palangayla tutturuldu ve 'borda atei' amak zere yerletirildi. Bu biimde ina edilen ilk geminin ingiliz yapm Mary Rose (1513) olduu dnlmektedir ve 1545 ylma gelindii zaman Great Harry gibi ingiliz gemileri iki gvertesinde de ar toplarla donanm bulunmaktayd. 1588'de bu biimde silahlandrlm byk filolar Man Denizi'nde yedi gn sren savalar yap-yorlard.24 ispanyol Armadas'nn yenilgisi, 16. yzyl dinsel amal savalar srasnda Protestanlar'la Katolikler arasndaki dengeyi saptamak bakmndan nemlidir ama silahlandrlm yelkenli gemiler asndan nemli bir yeri yoktur. Yalnzca yelken gcyle hareket edip, kreklerin yardmc gcnden syrlm olan kuzey Avrupa tipi yelkenli gemiler 1492'de Kristof Kolomb'u Amerika'ya gtrd gibi, Mek499 sika'daki Aztek, Yucatan'daki Maya ve Peru'daki In-ka uygarlklarn ykan spanyol istilaclarn da tamtr. Fetih seferlerine kan gemilerin en nemli I yk toplardan ok atlard. Bat yarmkresindeki at rk 12.000 yl nceki ilk glerin sonunda avclar ta-1 rafndan yeryznden silindii iin yerli halka bul hayvanlar korkutucu bir biimde yabanc gelmiti.! stelik yerlilerin, kurban etmek zere esir almaki amacyla sava yapmalarna karlk Avrupallar'in 1 kazanma amacyla savamalar- da hi birbirine benzemiyordu. Ama binlerce yerli savaya karlk yzlerce istilacnn srdrd arpmalarda nihai avantaj elde etmelerinin tek nedeni atlarn varl idi. Dier blgelerde ise Avrupal denizci maceraclarnn en nemli silah toplard. 1517'de batdaki slam devletlerine deniz yoluyla giden baharat ticaretini nlemek iin mit Burnu'nu dolaarak Kzlde-niz'e varan Portekizliler, Cidde'de sahildeki toplarla desteklenen yerel filo (karlarna kan Memlk-ler'di) ile savamann ok tehlikeli olduunu renmilerdi. Buna karlk, gnmzde Krfez petrolnn tand Hrmz Boaz'nda 1507'de ve Hindistan'n bat sahilinde Diu'da 1509'da kazandklar zaferlerle Hint Okyanusu'nda varlklarn kantlamlard.25 Ksa bir sre sonra Dou Hint Adalar (1511) ve in'de (1557) koloniler kurdular ve Fili-pinler'in sahiplii konusunda spanya ile atmaya

girdiler. Yzyln sonunda ber yarmadasnn denizci uluslarnn dnyann tm okyanuslarnn sahillerinde ina ettikleri toplarla donanm kaleler bundan sonraki 300 yl iinde ykselecek imparatorluklarn sahip kmak iin savaacaklar yerler haline 500 geldi. Avrupal denizcilerin ilk karlatklar toplumlarn, nce ticaret hakk, sonra srasyla ticaret kolonisi kurma hakk ve askeri kontrolle glendirilmi ticaret ayrcalklar isteklerine kar koyacak gleri yoktu. Afrika kylarndaki krallklar baz hastalklarn yaratt engellerden dolay 19. yzyla dek bozulmadan yaamlarn srdrmeyi baardlar ama buna karlk ktann ilerinde balam olan ve gitgide artan korkun kle trafiine su orta olmak zorunda kaldlar. Japonlar geleneksel toplum yaplarn koruyabilmek iin deniz snrlarn kapattlar ve Avrupallar'n, cesaretlerini samuraylarla yapacaklar savalarda snamalarn istediler. in ise blnmekten, topraklarnn bykl ve brokratik birlii sayesinde kurtuldu. Dnyann geri kalan yreleri daha kolay av durumundayd. Portekiz ve spanyol-lar'm koloniletirmek abalarn ilk bandan beri srdrd Amerika ktasnn yerli toplumlarnda, yabanclarn askeri gcne kar koyacak ne etkili ara gere ne de gerekli dnce yaps vard. Dou Hint Adalar'ndaki kk sultanlklar kolayca denizcilere boyun eerken, Ispanyollar'n karlat Filipinler ise basit kabile iftileriydi. Yalnzca Hindistan'da Avrupal istilaclara kar koyacak dzeyde bir devlet yaps vard ama lkeyi en son fethetmi olan Moollar'n bile gc merkezden snrlara doru gittike zayflad iin, tam anlamyla direni gsteremediler. Ayrca hibir Mool imparatoru sahillerinin gvenliini salamak iin toplarla donatlm bir filoya sahip olmay baaramamt. Osmanllar'm deniz snrlar dnda pek fazla direni grmeyileri, tm seferlerin olaysz getiini 501 gstermez. Tam tersine kazanlacak dllerin deeri ylesine yksekti ki, baharat ve altn kayna olan: lkelere yaplacak seferler nedeniyle hem uzak denizlerde hem de anayurtlarnn yaknnda sk sk birbiriyle savayorlard. Hindistan sahilindeki Coro-mandel'e ilk olarak Felemenkler 1601 ylnda ayak bastlar ve sekiz yl sonra ngilizler onlar izledi. Bir sre sonra ikisi birden Hint Okyanusu'nda Portekiz-liler'le savamaya baladlar. 1624-29 yllar arasnda Felemenkler'le Portekizliler Brezilya iin de savatlar. Felemenkler'le ngilizler ise 1652-74 yllar arasnda Man ve Kuzey denizlerinde byk deniz savalar yaptlar. Kanarya Adalar'ndan eker kam ve Afrika'dan kleler gtrldkten sonra dnyann en zengin kolonisi haline gelen Karayip Adalar zerindeki ticaret haklar konusunda Felemenkler'le ngilizler, spanya ile altlar. Deniz seferlerine ok ge balayan Fransa ile savalar, Hindistan ve bat Afrika'daki denizar imparatorluunun temellerinin atlmas konularnda ortaya kt. 1650 ylnda artk her biri ellier topla donatlm en az yetmi gemiden oluan filolarn yapt deniz savalar, barutun denizle kullanmnn karadaki istihkamlara kar yaplan savalardan daha etkili olduunu ortaya kard. Salam ina edilmi bir kaleyi ykmak iin en iyi kuatma mhendisleri birka hafta almak zorunda kalrken, gney ngiltere aklarnda 1653'te yaplan Gn Sava'nda Felemenkler yetmi be gemilerinden yirmisini yitirdiler ve 3000 askerleri ld. Bu saylar deniz arpmalarnn ne kadar iddetli getiini gsterdii gibi daha korkun olaylarn da beklenmesi gerektii konusunda bir uyaryd. 18. yzyln sonunda byk sava ge-502 imlerinde artk yz top bulunuyordu ve 1805 ylndaki bir gn sren Trafalgar arpmasnda Fransz-s-panyol ortak filosundaki len askerlerin says 7000'i amt. Atl ve mzrakl savalarn kltr denizlere tanm gibiydi. Denizci-topular falanks ordula-rndaki hoplitesler gibi gzlerini krpmadan toplarnn banda duruyorlard. BARUTUN YERLEMES 16. yzyln balarnda ortaya kan 'byk gemiler' ile 19. yzyln ortalarnda grnmeye balayan buharla alan zrhl gemiler arasnda geen sre iinde barutlu silahlarla yaplan deniz savalarnda Avrupal deniz

askerlerinin cesaret ve yeteneklerinde nemli bir deiiklik olmad. Buna karlk barutlu silahlarn gitgide artan kapasitelerinden dolay kara askerleri 16 ve 17. yzyllar boyunca huzursuzluk duydular. Toplarn at gc ile hareketlilii gitgide artyordu ve daha hafif olan tipleri 17. yzyln sonlarna doru tm sava alanlarnda yaygn bir biimde kullanlr hale gelmiti.26 Ayn tarihte misket tfeklerinin at gc ve kullanm da gelimiti. Yeni akmaktah mekanizma eski barutlu fitil gibi slanmaya yatkn deildi ve ara vermeden ate etmesi de salanmt. Yine de piyade snfnn iindeki 'atlar' ile mzraklar ve daha sonralar piyadeler Jile svariler arasndaki doru oranlarn bulunmasn-|da glk ekilmekteydi. 1 Ateli silah kullanan piyadelere kar sava alanla-jnndaki rollerini srdrmek isteyen svariler, Mem-jlkler'in furusiyya talimlerini andran karmak d-|nler ve yarm ark hareketleri ile binicilik yete503 neklerini gelitirmeye baladlar. (Bu yntemler hala Viyana'daki ispanyol binicilik okulunda retilmektedir.) Bu manevralarn at srtnda ateli silah kullanmn kolaylatraca umulmaktayd. Ama bu deneyler baarl olmad. Ateli silahlarla atlar birbiriyle kolayca kaynamyordu ve piyadeler de svarilerin, misket tfei tayanlar kt duruma drmelerini nlemek iin taktiklerini etkili bir biimde gelitirdiler. Bu nedenle 17. yzyln ortalarna dek ordularda ikiye bir orannda-misketilere kar mzraklar bulunduruldu. Ateli silah kullanan piyadeler kendilerini korurken, mzraklar kl ya da tabanca ile tehdit eden svarilerin manevra alanlarn daraltabiliyorlard. Ne var ki silahlar birbirini tamamlad halde mzraklarla misketiler ayn anda, ayn yerde bulunamaz ve ayn ii yapamazlard. 1618-48 yllar arasnda Almanya'da, Fransz, sve ve Habsburg ordular arasnda yaplan Otuz Yl Savalar'nm arpmalar bu nedenle karmak ve dzensiz gemiti. sve'in asker-kral Gustavuz Adolphus 1632'de Lt-zen'de, misketilerle svariler arasndaki bir ekimenin tam ortasna atn srd iin lmt. Bu sorunun aresi ise kolayca bulundu. 17. yzyln sonunda tm Avrupa ordular neredeyse ayn anda tfeklerine sng takarak, silahlarn hem ateli silah hem de mzrak gibi kullanlmasn saladlar.27 18. yzyl savalarnn zellii ise yalnzca misket-sng karmnn kullanm deil, piyade talimlerinin yaygnlatrlmasryd. Piyade talimlerinin tarihi ok eskilere dayanmaktadr. Makedonlar'n falanks ordularn talim ettirdii dnlrse de, falanklarn taktiklerinin basitlii bu konuyu kantlamamaktadr. 504 Buna karlk Romallar'm lejyonerlerini silah kullanma eitiminden geirdikleri, mzraklarn belirli bir hedefe atp, kalkan ve kllarn ayn zamanda, ayn biimde kullanmay rettikleri kesindir. Roma lejyonlarnda yaplan manevralarn, misket-sng kullanan askerlerin talimlerine hi benzemedii aka grlmektedir. Romallar uygun adm yry renmemilerdi. 18. yzylda hkmetler byk ve dz geit alanlar yaratncaya kadar askerlerin bu konuya eilmi olmas olanakszd. Kas gcyle yaplan dvlerinse belirli bir dzene sokulmas olanakszd. Her lejyonerin kargsn ataca bireysel bir hedef semeye ynlendirilmi olduu sa-nlmaktadr.28 Barutlu silah talimlerinin baka bir nedeni olduu aktr. Askerlerin silah kullanrken birbirlerini yaralamalar korkusundan km olduu kukusuzdur ve hi aratrlmad halde okularn da ayn endieyi tam olduklar var saylmaktadr. Bir oku yalnzca bir tek kiiyi yaralama riskini tarken, sk saf halindeki misketiler zellikle ilkdnemlerde yank fitillerin evresine barut tozu dktkleri iin, kaza sonucu zincirleme bir atee neden olabilirlerdi ve bunu nlemek iin hepsinin tfei doldurma, nian alma ve ate etme hareketlerini uyum iinde yapmalar gerekiyordu. Daha sonraki alarda kan endstriyel kullanm klavuzlarna benzeyen tfek talim kitapklar 17. yzyln balarndan itibaren ok sayda baslp datlmt. Orange Kontu Maurice'in hazrlad kitapta tfein ele alnmasndan tetii ekene dek yaplacak hareketler krk yedi aamada gsterilmiti. Her eye karn 17. yzylda misket tfei kulla505

nan bir piyade bireysel davranmaktayd. Belki tetii ekecei zamana kendi karar veremiyordu, ama kar tarafta nian alaca kiiyi kendisi seiyordu. 18. yzyla gelindiinde bu zgrlk yok olmaya balamt. Otuz Yl Sayalan'nn ertesinde Avusturya (1696), Prusya (1656) ve ngiltere (1662) ordularnda kurulan kraliyet alaylarnn misketileri bir tek kii yerine dman ordusunun neredeyse tmne nian almak iin eitilmekteydiler. Talim avular ellerinde (baka hibir ie yaramayan) ksa karglar ile n sradaki askerlerin tfek namlularn ayn hizaya getirmek iin abalarlard. Bylece ate emri verildii anda en azndan kuramsal olarak tm mermilerin yerden belirli bir ykseklikte ilerleyip dmana isabet etmesi salanacakt.29 Askerlerin bireyselliini yitirmeleri baka ynlerde de ortaya kt. 17. yzyln sonlarnda tpk evlerdeki uaklar gibi niforma giymeye baladlar. Asker niformasnn altnda yatan neden, uaklarnkinden farkl deildi. Bunu giyen kiinin bir efendinin hizmetinde olduunu ve haklar ile zgrlklerinin kstlandn iaret ediyordu. 16. yzyl askerleri ise birbirinden farkl, genellikle ganimet olarak ellerine gemi giysilerinden onur duyuyorlard. st giysileri yrtp altndaki ipek ve kadifeleri sergilemek Rnesans dneminde yaratlm bir modayd ve bir askerin arzulad gzel giysilere el koyup ceza grme korkusuna kaplmadan kullanabileceini kantlyordu. Liderleri de onlar bu ynde yreklendiriyordu. Askerler istedikleri giysileri seebilmelidirler... bylelikle daha cesaretle ve neeyle savarlar.'30 18. yzyl askerlerinin ise nee yerine grev duygusuyla arpmas bekleniyordu ve subaylar disiplini sala-506 inak iin 16 ve 17. yzyl zgr mzraklarnn ve paral askerlerinin asla tahamml etmeyecekleri bir hainlik sergiliyordu. syan karma ya da cinayet sularndan dolay aslma cezasn kabul edebilirlerdi, ama krallklarn niformal askeri hizmetkarlarnn dzenini salamak iin srdrlen tokatlama ya da krbalama yntemlerini kabul etmeyecekleri kesindi. Gerekten de italyan savalarna ve Otuz Yl Sa-valar'na katlan asi serserilerden ok farkl yaratltaki kiiler ancak bu yeni ynetim biimine boyun eebilirdi. 17. yzylda Fransa i savalarna katlan askerlerin byk bir blmn 'serseriler, hrszlar, katiller, borlarn inkar edenler, kanun kaaklar ve Tanr'y yadsyanlar' oluturmutu ve sivil yaamla pek iyi uyum salayamadklar iin orduya yazlm-lard.31 Elbette ki askerlerin tm bu snflardan deildi. spanya ve zellikle sve ordusunda (Inde-lingsverket diye adlandrlan askeri kk iletmeler sistemi ile) kylerden ya da iftliklerden doru drst insanlarn da katlmas salanyordu; ama paral askerleri kiralayan ordular genellikle 'alt tabaka' ile i yapmak zorundayd. Hanedan krallklar ise baka bir sistem kurmutu: Yoksul ve kalabalk ailelerin, sivil yaamda i bulma ans az olan kk oullar orduya almyordu. Bu yntem zellikle Fransa'da yaygnd ve 17. yzyldan itibaren kle gzyle baklan kyllere Prusya ve Rusya'da zorla askerlik yap-trlmaktayd.32 Geri belki bu sistemleri denetleyenler kar kacaklardr ama askeri klelik sisteminin Osmanllar'daki yenierilerden farkl bir yn yoktu. Zorunlu olarak toplanan yenieriler sert bir disiplin altnda yetitiriliyor ve neredeyse hibir hak507 lan bulunmuyordu. Skk saflarda yaptklar tekdze talim hareketleri, askerlerin kiiliklerinden syrlm olduklarn yanstmaktayd. Kraliyet ordularnn subaylar da gerek ya da hayal rn valye atalarnn sahip olduu kiisel zgrlklerinin byk bir ksmndan vazgemilerdi. 17. yzyln balarnda "soylu ailelerin asi ve huzursuz genleri" yznden Venedik'te bir dizi askeri akademinin kurulup, ismen olmasa bile bir "subay snf" yaratmak iin bu genlere disiplinli ve profesyonel eitim verilmesi amaland. Nassau kontlar Maurice, John ve William'm reformlar da bu ilemi hzlandrd. Bilinli olarak klasik askeri eitime dnerek, Roma lejyonlarnn yapsn ve ruhunu canlandrmak istediler ve sonucunda tpk istihkam mhendisleri gibi bilgilerini uluslararas pazarlarda satmaya hazr profesyonel talim subaylar yetitirildi. Alan askeri akademilerin amac ise hrn gen soylulara resmi-geit talimleri, eskrim ve binicilik dersleri vererek eitmek ve bir bakma terbiye etmekti.

Nassau Kontu John'un 1617-23 yllar arasnda Si-egen'de var olan schola militaris'i, Avrupa'du kurulmu ilk gerek askeri akademi saylabilir; "en nemli amac, teknik yetenekleri gelitirilmi piyade snf subaylar yetitirmekti." Geri hibiri gnmze kadar gelebilenlerin ncs saylmaz ama Profesr John Hale, 1570-1629 yllar arasnda Fransa ve Almanya'da kurulmu olan be akademinin varln saptamtr ve bu akademilerin kuruluu bir fikrin yeniden douunu simgelemektedir: Romallar devrinde olduu gibi, savata liderlik yapacak kiinin askeri olduu kadar sivil yeteneklerinin de bulunmas 508 gerekir. (33) Orta snfa mensup genleri, birincisini XIV. Louis'nin Metz'de 1668'de kurduu topu ve mhendislik akademilerinde eitmekten ok daha belirgin bir gelimeydi bu. Mstakbel topu ve istihkam snf askerleri iin matematik bilgisinin olmas kesinlikle gerekliydi. Talimlerin rutin hareketlerini renmek, klasik metinleri incelemek ve dayak tehdidi tmyle ayr bir dzenin ortaya kard bululard. Avclk, ahincilik ve at stnde mzrak dv gibi oyunlarn bir savann yetimesi iin yeterli olduunun dnld gnlerin sona erdiini iaret ediyordu.(34) Talim, disiplin, mekanik taktikler, bilimsel topuluk, 18. yzyl savalarm, 16. ve 17. yzyllarn karmaa iindeki deneysel biiminden ok farkl bir hale getirdi. 1700 ylnda silahlarn ald ekil 150 yl boyunca hi deitirilmedi. Piyadelerin misketleri yz yardadan sonra etkisini yitiriyordu ama ayn anda ate edildii zaman, kar tarafn n sralarnda lmcl bir etki yaratyordu. Gitgide hareketlenen ve daha seri ate etmeye balayan saha toplar, talimli piyadelerin dzenini bozabilecek tek silah gibi grnyordu ama sava alanlarnda toplarn gven iinde yer deitirmesine yalnzca svarilerin iyi bir zamanlama ile yaptklar hcumlar engel olabiliyordu. Svari birliklerinin, top atyla dalan piyadeleri ya da kamaya alanlar bozguna uratmak gibi ikincil grevlere kaydrlmalar zamanla kesinlei-yordu. 18. yzyl ordularnn unsuru olan top, tfek ve atlar, meydan savalarna garip bir dengesizlik getirdi ve 17. yzyln sonundaki Felemenk savalarndan Fransz devriminin balangcna dek geen sre, bat 509 Avrupa'nn hanedan krallklar arasnda atmala. rm, Profesr Russell Weigley'in belirttii, srekli ka. rarszlk ortamna yol at. Her seferinde niformal piyadeler sk saflar halinde yerlerini alp ate ettiler, top atei altnda geriye ekildiler ve ara sra svarileri pskrtp, bazen de onlardan katlar ve gnn sonunda sava alanndan, arpma glerinden hi-bir ey yitirmeden ayrldlar. Hanedanlk savalarnn en "bykleri" olan blenheim (1704), Fontenoy (1745) ve Leuthen (1757) ulalmak istenen amacn kalclndan ok, len itaatkar askerlerin kabark saysyla dikkati ekmektedir. Savalarn kararszlk havasm gidermek iin, Avrupa ordular, geleneksel sava niteliklerine sahip kiileri de orduya almaya baladlar ve onlarn belirli bir dzene uymayan yntemlerinin niformal askerlerin saldrganlk ynlerini arttracam umdular. Husarlar adyla bilinen Macar hafif svarileri Macaristan'dan, keskin nianclar orta Avrupa'nn da ve ormanlarndan, Hristiyan gmenler (Arnavutlar olarak da tannrlard) ise Osmanllar'n elindeki Balkanlar'dan ordulara katld. Mozart'n Cosi fan tutte operas, bu egzotik yabanclarn uygarlatrl-m hayal gc zerindeki ekiciliini konu edinmitir. Uygulamaya gelince, bu insanlarn says avantaj dengesini herhangi bir yne ekecek kadar fazla deildi ama askere alnmalar 19. yzyla kadar sren bir alkanlk olarak devam etti. Kuzey Afrika Zu-haflar'n, Bosnal Mslmanlar'n, Tiroll Jager-ler'in, Pencapl Sihler'in ve Nepalli Gurkhalar'n birliklerini ynetmek gen Fransz, Avusturyal ve ingiliz subaylarn ok houna gidiyordu ve bu kiilerin zel giysileri dzenli ordunun niformalar arasnda 510 deiik bir manzara oluturmaktayd. arpmalar-daki etkilerinden ok Zuhaflar'm "Trk" tipi giysileri 19. yzyln giyim modasn etkilemitir. Ayrca egzotik yabanclar denizar lkelerdeki "kk savalarda" da yararl oluyorlard; Ingilizler'in hizmetindeki Alman hafif piyadeleri Amerikan Devrim ordularnn tfekli erlerine kar iyi bir,mcadele verirken, Amerikan yerlileri

(Kzlderililer) ellerindeki Avrupa mal silahlarla dzenli askerleri bozguna uratarak byk ormanlarn ilerine dek kamaya zor-luyorlard. Geri paradoks gibi grnyor ama Avrupa standartlarnda talim yapm ordular en kolay zaferlerini, ounluunu geleneksel savalarn oluturduu dman ordularna kar kazandlar. 17. yzyln sonunda Osmanllar'n Avrupa'ya saldrlarnn son bulmasnn nedeni, Habsburglar'n, padiahn yenierileri ile arpacak gte dzenli bir orduyu yaratmay baarmalardr. Memlkler'in kle asker sistemi zerine kurulmu olan yenieri ordusu, Bal-kanlar'daki Hristiyan ocuklarn zorla toplanmas (devirme) ve piyade eitimi grmesiyle oluturulmaktayd.^) ilk banda yenierilerin gc Bat ordularyla aynyd ama 17. yzyln sonunda, disiplin ve dayankllklarna, talimleri daha stn olan Bat ordular da erimiti. 1683 ylndaki Viyana kuatmas srasnda yenieriler Avrupa'y titretmiti ama yirmibe yl sonra gney Macaristan ve kuzey Srbistan'dan srlmler ve 1699 tarihinde Karlofa anlamasn imzalayan Osmanllar, 1911-12 Balkan savalarna kadar srecek olan istanbul'a doru geri ekilme dnemine girmilerdi. Dier islam lkelerinde ve zellikle Hindistan'da511 ki Mool ynetiminde yenierilerin dzeyinde bir ordu asla kurulamamt. 16. yzyln bandan itibaren Trk topular ve kuatma mhendisleri Hindistan'dan alyordu ve Belgrad'taki kalenin hala kantlad gibi Trkler, Bat'daki tm kalelerle boy lecek kadar grkemli inaatlar yapmlard. 18. yzylda Moollar talim subaylar aradlar ama bozkr geleneklerine ylesine bal kalmlard ki Fransz ordusunun gnderdii subaylarn tm abalar boa kt. Mool hanedanlnn kurucusu olan Ba-br Han (1483-1530) "bir piyade ekirdei olmadan da svari ordusunun arpmalar kazanacana" inanyordu. Mool saraynda 1615-19 yllarnda ngiliz elisi olarak bulunmu olan Sir Thomas Roe, ordunun "dmanlar korkutmaktan ok yamacla yatkn" olduunu ne srm ve stanbul'daki meslektalarna, "hi asker grmedim ama asker olduunu ileri sren ok kii var" demiti.(36) "Kaliteli" yerine "sayca kalabalk" ordu Moollar'n sonunu hazrlamt: 18. yzyln ortasnda ngilizler, bozkr geleneklerini bilmeyen Hindular'dan asker toplayp eitmeye balaynca saylarnn azlna karlk piyade talimleri ok stn olan bir ordu oluuvermiti. 1757'deki Plassey arpmasnda ngiliz komutan Clive'in 1100 Avrupal ve 2100 Hindu sepoy'dan oluan ordusu, evrelerini saran 50.000 kiilik Mool piyade ve svari ordusunu srekli tfek atlaryla datp sava alanndan kovalamay baararak ngiliz imparatorluunun zaferini ilan etmiti. 150 yl nce Nassau kontlarnn tahmin ettii gibi talimler ve lejyon biimi ordu dzeni, istenileni elde etmeye yaramt ve bu ordunun, daha farkl geleneklere gre yetitirilmi dman askerleri hazrlkl olmad-512 ndan, zerlerindeki etkisi adeta bir ok yaratmt. 513 POLTK DEVRMLER VE ASKER DEKLKLER Talimler ve bunlarn salad zellikler, Hindistan'da, Avrupal rakiplerinin top ve tfeklerinin benzeriyle savaan askerlere kar bile grkemli zaferlerin kazanlmasn salad; Plassey ve benzeri en az bir dzine arpma, Napoleon'un hesaplarna gre, manevi faktrlerin maddi faktrlere oranla, savata e kar bir galip gelmeyi salad savn dorular gibiydi. Denizar lkelerde, ingilizlerle Amerikal koloniciler ve Ispanyollar'la onlarn kolonicileri arasnda geen, her iki tarafn teknik adan eit olduu arpmalarda ise baka bir faktr talimin gcn altetti: Avrupal gmenler, kendi demokrasilerini kurmak iin savamann yasal bir yn olduuna inanmlard. Kuzey Amerika'daki kolonilerin ingiltere ile yapt sava, Gney Amerika'dakilerin ispanya ile savamasna esin kayna olmutu ve din fark, haklarn kullanm gibi geleneksel drtlerden arnm olduundan ilk gerek politik sava olarak kabul edilmektedir. Soyut ilkelerin kabul edilmesi iin savalrken, ama yalnzca bamszlk kazanmak deil, yeni ve daha stn olaca umulan bir toplum yaratmakt. Bu zgrlk atmas ksa srmedi. Kolonilerin belki te biri bu uurda savarken, te biri ekimser kald ve geri kalan te biri de eski dzene sadakatini korudu. Devrimcilerin oluturduu ordu nceleri olduka zayft ve pek iyi silahland sylenemezdi, ilk

kolonileri Amerika yerlilerine ve daha sonra Kanada'ya yerlemi olan Franszlar'a kar korumak iin kurulmu olan kolo-514 ni milislerinin, Ingilizler'in dzenli ordusuna kar direnmeleri ok zordu ve ancak Kuzey Amerika'nn usuz bucaksz topraklarna yaylm eitli cephelerde arparak baarya ulatlar. Ayrca koloniciler frsat bulduklar zaman dmana saldrmaktan da kanmadlar: 1775'te Kanada'y istila edip Que-bec'deki kaleleri zorladlar ve 1779 ile 1781 yllarnda arpmalar, Ohio Nehri ve Carolina eyaletlerinin merkezi gibi daha i taraflara tadlar. Bu strateji Ingilizler'in glerini datmalarna neden oldu ve stnlklerinin temel nedeni olan sahillerdeki yerleim merkezlerine deniz yoluyla asker tama ynteminden yararlanamadlar. Avrupa'da da dmanlar olan Fransa ile ispanya'nn savaa karmasyla ingiltere avantajlarn bsbtn yitirdi. 1780'de Fransa kalabalk bir ordu ve filo gnderince olaylarn ak tmyle deiti ve ingiliz ordusu 1781 Ekim'inde Yorktown'da teslim oldu. Tm d yardmlara karn, zafer hi kukusuz Amerikallarnd ve merutiyet yanls Franszlar'm ortaya srdkleri isteklere nemli bir drt kayna oldu. 1789'da XVI. Louis, yz yldan beri toplanmam olan meclisi arp yeni vergi sistemini grmek zorunda kald. Fransa'nn gelir kaynaklar azalmt; 18. yzylda krallarn srekli olarak savamasnn ve Ingilizler'e kar Amerikal koloncilere askeri yardm yaplmasnn sonucunda maliye sistemi neredeyse tmyle kmt. (37) Bozkr gelenekleriyle yetimi saldrganlarn dnda kalan herkes iin savamak pahal bir olaydr ve daha nceleri de devletlerin kne ve bir hanedanln yerini bir bakasnn alma ska rastlanmt. Ama sava nedeniyle iflas etme tehlikesi, o tarihe kadar yeni bir h515 kmet felsefesinin ortaya kmasna neden olmamt. Soylu, ruhban ve halk meclislerinin bir araya geliinden oluan Etats-Generaux'nun toplantsnda, oylarn kiilerin mevkiine gre dalmas yerine herkese eit oy hakk verilmesi ve meclisin daima birlikte toplanmas ve kraln gc demokratik bir anayasa ile snrlanncaya dek toplant halinde kalnmas karara baland. Kendilerine Ulusal Meclis adn takm olan meclisleri, kral bir sre gcyle tehdit etmeye abalad ama Paris'teki ayaklanmay balatmalarna engel olamad. Bir sre Devrim'e uyum salamak iin altktan sonra lkeden kamak istedi ama baaramad. Bu arada Meclis, zellikle Prusya ve Avusturya gibi komu lkeleri, bir kar devrim hazrl iinde olan cumhuriyet kart snmaclar koruma altna almann, sava iin tahrik unsuru olarak kabul edileceini bildirerek uyard. 1792 Nisan'nda XVI. Louis, Meclis'in kkrtmasyla Avusturya'ya sava ilan etti ve ksa bir sre sonra Prusya ile Rusya'da dman saflarnda yerlerini aldlar. 1793'te ngiltere de onlara katld. Fransa'nn istila edilmesi ise 1792 Temmuz'unda balad. Fransz devriminin savalar, 1799'da Birinci Konsl seilerek hkmetin bana gelen Napoleon Bo-naparte tarafndan 1815 ylma dek srdrld. Fetih savalarndan 1790 Mays'mda vazgemi olan Fransa, nceleri kendini savunmakla yetinirken, Avrupa tarihinin grd en geni saldrya giriti, ilk banda devrim zgrlklerini komu krallklarn halklarna gtrme amac tarken, ulusal byme hrsyla srekli bir askeri programa kendilerini balam oldular. 1812 ylnda Napoleon'un ispanya'dan Rus-516 ya'ya kadar tm ktaya yaylm ordusunda bir milyondan fazla asker vard ve ynettii hkmetin ekonomik gc yalnzca ordularn sava alanlarnda barndrmaya ynelikti. Rusya dndaki kta Avru-pas'nn nemli askeri gleri kendi topraklarnda yenilgiye uratlm, kk devletlerin ordular dorudan doruya Fransz ordusuna katlmt ve salkl erkeklerin hepsi ya askere alnmt ya da aske-re-alma subaynn korkusuyla yayorlard. Yirmi yllk bir sre iinde yalnzca ekonomik yaamn ularnda bulunan kiilerin askere alnd bir toplum biiminden bata ayaa askerletirilmi bir toplum yaratld. Yalnzca baz gnll ya da ou zaman pek gnll olmayan bir aznln tand askerlikten yaamnn glklerini ve grkemini bir tek kuak boyunca hemen hemen herkes tand. Nasl olmutu bu? Franszlar "tm erkekleri asker yapma" fikriyle ortaya kmadlar; Devrim'in temel idealleri anti-mi-litarist, rasyonel ve yasalara saygl idi. Soylu snfn feodal ayrcalklarna son veren hakl yasalarn rollerinin ve

mantnn dalgalanmasn nlemek iin, Devrim'in yurttalar silaha sarlmt. On be yl nce Amerika'daki koloniciler de aynsn yapmt.(38) Ne var ki koloniciler Kzlderiler'e ve Franszlar'a kar yerleim yerlerini korumak amacyla kurmu olduklar milis glerini baka bir amala kullanmak iin deitirirlerken, Franszlar yepyeni bir g oluturmak zorunda kalmlard. Kraliyet ordusu kuku altndayd ve Devrim'in Kral'a kar davranlarn protesto etmek iin lkeden ilk ayrlanlar arasnda eitimli subaylar yitirmiti. Hevesli gnlller, devrim kurumlarn, geri517 de kalan kralclara kar korumak zere bir Ulusal Muhafz birlii oluturmak istediler ama 1789-91 yllar arasndaki ynetici snf, klasik Yunanistan'n si-te-devletleri gibi silah kullanma hakkn kstl tut-maya abalayarak, yalnzca mlk sahibi olanlara tanmak istedi. Bylece ilk kurulan Ulusal Muhafz-lar'n hem says azd hem de etkin bir askeri g oluturamayacak kadar ok sayda evini-seven burjuvadan oluuyordu. Tehditler yalnzca lkenin iinden geldii zaman bu nokta nemli deildi, Kral'a sadk kalan birliklere kar kacak gruhlar her an toplanabilirdi. Temmuz 1792'den sonra istila tehdidi ba gsterince Fransa'nn ivedilikle kalabalk ve etkin bir orduya gereksindii ortaya kt. Zaten 1789'un antimilitarist ilkeleri unutulmu, Amerika'nn anayasal "silah sahibi olma" hakknn mant yaygnlam ve silah tamak yurttalarn zgrlnn garantisi olarak kabul edilmeye balanmt. Ulusal Muhafzlar'a katlmak iin gerekli olan mlk sahiplii koulu 30 Temmuz'da kaldrld, dzenli ordudaki 150.000 askere destek olmak zere 50.000 kiinin katlmas iin 12 Temmuz'da ar yapld. 1793 yl balarnda 300.000 kiiye gnll olmadklar takdirde zorunlu olarak askere almaaklar bildirildi ve 23 Austos'ta ilan edilen "levee en masse" bildirisiyle tm salkl erkerlerin Cumhuriyet'in hizmetine alnaca akland. Muvazzaf askerlerin ve Ulusal Muhafzlarn bire iki orannda tugaylara blnmesi ve gnlller mesleklerinde ilerleyene dek muvazzaflarn onlara yardmc olmas daha nce emredilmiti. Tmyle yeni bir ordu kmt ortaya. Disiplin dayakla deil, subaylar ve askerlerden oluan mah-518 kemelerce salanyordu (ama sarholara boulunca-ya dek su iirmekteydi). Ulusal Muhafzlar'n sistemi srdrlerek subaylar seimle i bana getiriliyordu ve devrim gnlllerine oranla maalar epey yksekti. Savan basks artnca 1794'te subaylarn seilmesi sistemi terk edildi ve 1795'te disiplin kurullar bask altna alnd ama ordunun sosyal yapsndaki deiiklik bu kararlarn geri evrilmesine olanak tanmayacak kadar yerlemiti. Saygn erkekler arasnda gnll olma eilimi biraz yavalamt ama subay snfnn karakteri tannmayacak kadar deimiti. 1789'da subaylarn yzde doksan soyluyken (itiraf etmek gerekir ki ounun soyluluk unvan ylesine nemsizdi ki, toplumda kendilerine bir yer edinmekten baka bir ie yaramyordu), 1794'te bu oran yzde e dmt. (39) Boalan mevkilere siviller ve daha ok, Devrim'in "yeteneklilere ak bir meslek" sunmas sonucunda kraliyet ordularnn kurmay olmayan subaylar getirilmiti. Napoleon'un yirmi alt marealinden Augereau, Lefebvre, Ney ve Soult, 1789 ncesinde avu rtbesini tayorlard. Daha nemlisi Victor'un bandocu olmas ve Jour-dan, Dudinot ile Bernadotte'un er oluuydu. Berna-dotte daha sonra yaamn isve Kral olarak srdrd. Bu yetenekli kiilere eski ordu hibir frsat tanmamt. 1782 gibi ok ge bir tarihte subaylar, byk bykbabalar soyluluk unvan tayan adaylarn kurmay olma hakknn kstlanmasn salamlard. Buna karlk yeni subaylar 1789'daki toplumsal zgrln verdii kendine gvenin yardmyla ok dikkati eken komutanlar olmulard. (40) Yine de Napoleon'un ordusunda 1789'dan nce kurmay olmu subaylar da vard. Marmont tpk Na519 i poleon gibi XIV. Louis'nin Metz'inki topu okulundan mezundu, Grouchy ise kayna Bourbon Saray'nn Varang Muhafzlar olan Gardes ecossaises'de grev yapmt. "Yeteneklere ak olmak" aslnda Devrim'e hizmet etmek isteyen kraliyet subaylarna ve hatta gmen durumuna dt halde bu kararndan vazgeenlere yaplan bir aryd. 1796'da

Napoleon, Italya'daki Habsburg topraklarna kar klcn sallamaya baladnda, Cumhuriyet ordusu tam anlamyla karmakarkt: Eski muvazzaf askerler ve eski Ulusal Mu-hafzlar'n yan sra yeni Fransa'ya hizmet vermek kadar, ordudaki baarl bir yaamn getirecei dlleri dnerek askere yazlm eitli geleneklere bal subaylar da yer almaktayd. Dledikleri ganimetlere ve terfilere yirmi yl iinde bol bol kavuacaklard. Bu arada ivedilikle halledilmesi gereken en nemli konu misket ve sng savann yerleik kararszln yok etmek ve halkn iradesi nasl kraliyet hkmetini alaa ettiyse, ayn canllkla devrimle devrim ncesi rejim arasnda geecek atmay sava alannda gerekletirmekti. Buna bir are bulunabilirdi. Kraliyet ordusu bile yakn zamanda yaanan Yedi Yl ve Avusturya Veraset savalarnda ekimser arpmalardan rahatszlk duymutu ve aralarnda Kont de Guibert gibi soylularn da bulunduu subaylar taktik gelimeler nermekteydi. Guibert ad olan dier subaylar gibi Prusya Kral Byk Friedrich'in ok disiplinli dzenli askerlerden oluan kk ordusuyla kendininkin-den ok daha kalabalk ordular sk sk yenmesinden etkilenmiti. Friedrich'in savalara kar srdrd acmasz rasyonel tutum, an ruhuna da uygundu: 520 'Aydnlanma a, hkmetlerin tm kurumlarnn halkn arzu ve ruh durumuyla uyum iinde olmas gerektii fikrini ortaya atmt.(41) Tipik bir soylu rasyonalist olan Guibert, Prusya yntemi eitim ve talimin Fransz ordusunu, devlet gcnn manta uygun bir aracn biimine getireceinden emindi. adalarnn ou gibi Guibert de, tfekileri dz bir izgi zerine yerletirip dmann direncini krmay beklemenin yararl olmadn dnyor ve daha byk kitlelerin yapaca manevrann etkili olacan ileri sryordu. Bu tartmalar 1789'a kadar srd ama kesin bir sonuca ulaamad nk soylu subaylarn, askerlerin devlete daha iyi hizmet vermekle birlikte, kendilerini de devletin bir paras olarak grmeleri gerektii fikrini kabul ettirmeleri gerekiyordu. Krallarn kaytsz artsz ynetimine kalben inanyordu. Guibert ve yurtta-asker fikrini mantksal olarak kabul ettii halde, toplumsal nyarglarndan dolay bu gerei grmekten kamyordu. Devrim bu elikiyi yok etti ve neredeyse bir gecede bir yurtta-asker ordusu olutu. Devrim ordularnn hareketli top desteinde kalabalk sralar halinde arpmasnn nedeninin yurtta-askerlerin amatrlnn komutanlara fazla bir seenek brakmamasndan ileri geldii iddia edilmitir ama yakn zamanda bu grn pek ileriye dnk olmad ortaya kmtr: Her art altnda deiiklik gerekleecekti ve Devrim'in subaylar bunu abuklatrm-lard. Yine de bu aklama, deiikliklerin niin ie yaradn anlatmaya yetmiyor. Dumouriez, Jourdan ve Hoche gibi generallerin komutas altnda, 16. yzylda ulusal snrlarn toplarla salamlatrlm 521 kalelerin oluturduu, ordularn hareketini ve kararlln kstlayan glkler sanki sihirli bir el demi gibi bir anda yok oluverdi. Fransz ordular, Belika, Hollanda, Almanya ve italya snrlarn aarken, dmeyen kalelerin yanndan geip gittiler ve bu asker seline kar koymaya abalayan Avusturya ve Prusya ordularn her karlamalarnda yendiler. Baarlarnn bir blm, daha sonralar 'beinci kol' olarak tanmlanacak olgulara dayanyordu: rnein Felemenkler'in bir ksm "Devrim'i kucaklamaya dnden hazrd ve Devrim talya'da da itenlikle karlanyordu. Bir baka nedeni ise Devrim ordularnn olaand kalabalklyd: Yzyl boyunca 100.000 kiilik ordular ok byk kabul edilirken, 1793 ylnda 983.000 kiiye ykselmiti. Lojistik alkanlklara nem vermemeleri de baka bir nedendi: Destek hattn engelleyen kaleler, evrelerindeki ak arazi, istedikleri her eye el koyan askerlerle dolunca nemlerini yitiriyorlard. Baarnn en nemli nedeni ise Devrim ordularnn stn nitelikleriydi. En azndan ilk nceleri gerekten hevesli askerlerden, 'rasyonel' bir devlete bal olanlardan ve kiisel nitelikleri dikkati eken subaylardan olumaktayd. Yeterli eitimi almadklar doru deil gibi grnyor. 1793-94 yllarnda yeni subay snf hem eskiden kalma kraliyet ve hem de yeni gnll birliklerini eitmek iin ellerinden gelen gayreti gsterdi ve 1793 Haziran'mda iki Devrim grevlisi u raporu hazrlad: 'Bitmek bilmeyen bir gayretle askerler talim

yapyor... gnlllerimizin manevralarmdaki hataszlk eski askerleri hayretler iinde brakyor.' Bu arada Gribeuaval'in yaratt yeniliklerle Avrupa'nn en iyisi olan topu snfnda, 522 eski subay ve askerlerin byk bir ounluu grevini srdrmekteydi.(42) arpmaya girince, birbirine 'kaynam' olan birimler, hala aptalca itaatkarlklarn ve Franszlar'm kanmay rendikleri tekdze taktiklerini srdrme kapanna kslm olan dmanlarndan ok daha iyi dvyorlard. 1800 ylnda Devrim tm yabanc dmanlarndan korunmu ve lkenin iinde de tutucu tepkilerle salamlatrlmt. Gen Bonaparte, zaferlerin kazanlmasnda tm rakiplerini geride brakmt ve 1799 Kasm'ndaki Brumaire darbesini kesin bir biimde bastrarak yurt iindeki ar ular yok etti. Politik ve askeri g doal bir biimler avularna kayd. 1802-3 yllarnda Fransa'nn dmanlar olan Avusturya, Prusya, Rusya ve ngiltere ile gergin bir bar dnemine girdi ve sonra, on iki yl srecek daha uzun mesafeli ve hzl savalara soktu orduyu. Napo-leon'un Byk Ordusu artk Devrim ordusu deildi; subay ve askerlerin bir ksm 1793-96'dan kalmayd ama artk bir ideoloji yerine devlet gcnn aracyd. Austerlitz (1805), Jena (1806), Wagram (1809) gibi byk Napoleon zaferlerini, kasrga geleneklerinin bir uzants gibi gsterecek yeterli devrim zellikleri ise halen varln srdrmekteydi. Devrim ordularyla Prusya'nn ilk savalarn yaam, Napo-leon'un zaferlerini ve 1815'te yenilgisini grm olan Clausewitz, halk iradesinin stratejik amalara balanmas halinde 'gerek savan' 'doru savaa' yaklaaca kuramn ortaya atm ve savamann politik bir hareket olduu konusundaki inancnn temellerini oluturmutu. Kendisinin de kabul ettii gibi Clausevvitz'in fikirleri tmyle orijinal deildi. Machiavelli'nin 'askeri 523 konularda kusursuz yarglar' olduunu sylerken onu belirsizce vyordu. 16. yzylda yirmi bir bask yapan The Art of War adl yapt, savamay hkmetle dorudan balantl olarak gsteren ilk kitap olduundan bir devrim yaratmt. (43) Philo, Poly-buis ve Vegetius gibi daha nce klasik yazarlar, yalnzca askeri olaylar en iyi ekilde nasl dzenleneceinden sz etmekle yetinmilerdi. Machiavelli ise iyi dzenlenmi bir ordunun -bunu derken askere alnan bireylerden, paral asker, pazarndan kiralananlardan deil, halkn arasndan askere alnanlardan sz etmekteydi- bir yneticinin amalarna erimesi iin en ekilde kullanlmas gerektiini anlatyordu. Yeniden canlanan ekonominin eski feodal asker edinme sistemini yok ettii bir dnemde, gvenilir ordular oluturma konusunda ne yapmalar gerektiini bilmeyen devlet bakanlar iin son derece deerli bir yaptt bu. Machiavelli'nin amalar aslnda alak gnllyd; zengin Rnesans kent-devletleri-nin politik snflarna mensup kendisine benzeyen kiilere, uygulanabilir fikirler vermek istemiti. Clausevvitz'in entellektel amalar ise neredeyse mega-lomanlk smrndayd. Tpk ada Marx gibi, konu ald fenomenin temel gereine inmi olduunu iddia ediyordu. Fikir vermekle uramak yerine, kanlmaz gerkekler olduunu savunduu konularla ilgilenmekteydi. Sava, politikann baka aralarla oluturulan bir uzants idi ve bu gerei grmezlikten gelen herhangi bir hkmet, bunu kabul eden dmannn acmaszlna kendini terk etmi saylrd. Sava akademisindeki ve genelkurmaydaki rencileri ve yandalar tarafndan aktarlan fikirlerini 524 kendi Prusya hkmeti 19. yzyln ortasnda byk bir cokuyla kabullenmiti. On War, etkisi ar ar ortaya kan bir yaptt. Prusya ordusu, Almanya'da egemenlik savalarna giriince, Clausewitz'in fikirleri adeta iine ilemiti ve 1866 ile 1870-71'de kazanlan zaferler yeni Alman tmparatorluu'nun diplomasisinin ynn izmeyi garantilemiti. Kar durulmaz bir geime olgusuyla bu fikirler Avrupa'nn askeri kurumlarna yayld ve 1914 ylma gelindiinde, ktadaki sosyalist ve devrimci hareketler ne kadar Marx'cysa, d grnmnde de o kadar Clau-sewitz'ciydiler. Birinci Dnya Sava'nm amalar byk lde Clausewitz'in fikirlerine dayal olarak saptand iin, savan sonunda tarihi bir felaketin entellektel babas olarak grlmeye baland, o tarihte ingiltere'nin en etkili askeri yazar olan B.H.Liddell Hart onu 'Kitlelerin Mehdi'si olarak sergiledi.(44) Daha derin dnnce, etkisi konusundaki tahminlerin abartlm olduuna inanlmaya

baland. Gelecekteki savalarda avantaj elde tutmak iin ok sayda asker bulundurmak konusunda 1914 ncesi generallerinin fikirlerini Clausewitz'in etkiledii kukusuzdur; l saysnn yksek olaca tahmini de yine onun etkilerine dayanmaktadr. Sonu olarak Avrupa ordular, etkin bir savunma hatt oluturabilmek iin her yl askere alnanlarn saysnn arttrlmasna gidilmiti. Ama eer erkekler orduya katlmaya gnll olmasalard, zorunlu askerlik sistemini uygulayan lkelerde bile yeterli sayda asker bulunamayaca iin, generallerin bu arzusu sonusuz kalacakt. Devletler ok gen ve brokrasi tarihi ie yaramayp bir kenara atlm askerlere ar rnekleriyle dolu 525 olduu iin generaller her zaman daha fazla asker isteinde bulunmulard. 1914'de tm Avrupa lkelerinde olduu gibi devlet, salkl gen erkeklerin i ya da ev adreslerini bilse bile, belirli bir ya grubuna mensup olanlar klalara gitmeyi reddederlerse ve toplum bu direnii desteklerse, en iyi polis gc bile bunlar toplamaya yetmeyecektir. Genlerin kar koymamalar ve bu ynde desteklenmemeleri gerei, Clausewitz'in Birinci Dnya Sava'mn mimar olduunu ^dnenlerin ileri srdklerinden ok farkl bir noktay bize anlatmaktadr. 1914 ylnda daha nce rnei bulunmayan bir kltr ruhu Avrupa toplumunu sarsmt ve tm salkl gen erkeklerin, devletlerin istei dorultusunda askerlik hizmeti yapmas olaan karlanyordu. Askerlik yapmann uygarlk erdemi iin gerekli bir eitim olduuna inanlyordu ve setii meslekten dolay sava olarak tanmlanan kiilerle geri kalanlar arasndaki ok eski tarihlere dayanan ayrm, modas gemi bir nyarg olarak nitelendiriliyordu. 19. yzylda balayan iyi niyetle ilerleme inanlar, gitgide artan refah seviyesi ve liberal anayasal hkmet biiminin yaygnlamas aslnda bu akmn tersine almaktayd. Hem devrimleri hem de bilimin evreni aklama iddialarnn tanrszlk olarak nitelendiren dinsel ballklarn gl bir biimde yeniden canlanmas da bu havaya kar kmaktayd, iyimser bak alar ve iddete ahlaksal adan kar koymak fikirleri bile Avrupa toplumlarnn son srat militarize edilmesine etken olan dier glerle baa kmay baaramad. Yzyln ortasnda Bat toplumlarnn arasnda en dk dzeyde militarize olan Amerika Birleik 526 Devletleri, bu geliimin tehlikesini ilk fark eden oldu. 1861'de i Savaa balarken, ne Kuzey ne de Gney uzun sreceini tahmin etmemiti. Her ikisi de ksa zamanda zafer kazanacam umarak aceleyle amatr ordular oluturuvermiti ve insan gc ya da sanayide byk lde seferberlik yapmay dnmemiti. Gney'in aslnda seferber edebilecei pek bir sanayi olduu da sylenemezdi. Sava alanlarnda son darbenin indirilmesi uzadka, iki taraf da baary yakalamann yolunun komutanlarndan deil, asker saysnn okluundan getiini dnerek ordularn geniletme abasna girmiti. Sonunda Gney'in elindeki 1.000.000 askere karlk Kuzey ordusu 2.000.000 kiiye ykseldi. Sava ncesi toplam nfusu 32.000.000 kiinin yaklak yzde onu silah altna alnmt. Bu askeri katlm oran daha nce de grdmz gibi, bir toplumun olaan yaamm srdrebilmesi iin orduya verebilecei en yksek sayda askeri iaret etmektedir. Geri Gney, 4.000.000 klenin arasndan salkl erkekleri de orduya katabilirdi ama savunmak amacyla savaa girdii klelik sistemi buna izin vermezdi. Daha byk bir donanma, ticaret filosu ve geni demiryolu an kapsayan stn ekonomik kaynaklarna dayanarak Kuzey, ilk bandan itibaren, Gney'i abluka altna almay ve ordularn dmann zayf noktalarna tamay baarmt. 1863'te Gney'i ikiye ayrm ve 1864'te en verimli arazilerini batdan douya doru ikiye blmt. Ne var ki, Gneyli askerler sonuna dek savamaya istekli olduklar srece, lojistik stnlk Kuzey'in sava kazanmasna yetmemiti. Bu nedenle 1864 ylndaki arpmalar da 1862-63'dekiler kadar kanl geiyordu. 1865 Nisan'nda Kuzey 527 adeta Gney'in grtlan skarak amacna ulat. Savata len 620.000 Amerikal, iki dnya sava, Kore ve Vietnam savalarndan lenlerin toplamndan daha fazlayd. Savan ruhsal sonular, niformalarn ve eitim kitaplarnn yapay romantikliine karn birka kuak Amerikal'y alamt. Byk amatr

ordularn yaratlmasyla oluan manzara, yine de dier lkelerde yurtta-asker biimine gelecek 'gnlller'in ortaya kmasn yreklendirmiti. Bu durum zellikle ingiltere'de grlmt ve Almanya, Fransa, Avusturya, italya ve Rusya'da seferberlik konumuna getirilebilecek yedeklerin saysnn arttrlmasna yol amt. Bu lkelerin gittike artan milliyetiliinin drts militaristti ve denizar yrelerdeki baarl ya-ylmaclklaryla beslenmekteydi. Gelip geici i savalara ve 1848-71 arasnda grlen baz uluslararas savalara karn, kta Avrupas 1815 ile 1914 yllar arasnda nemli bir sava yaamamt ve bu dnem hala 'byk bar' olarak tanmlanmaktadr. Avrupa'nn ordu ve donanmalar Hindistan, Afrika ve Orta ve Gneydou Asya'da srekli olarak grevdeydi; hacmi kk, sonular olaanst savalar kazanarak, lkelerine yeterli doyumu salyorlard. Yine de halklarn militarizasyonu kabulllenmesini etkileyen duygu, bu ilemin getirdii heyecand. Eitlikiliin ilan edilii, belki de Fransz devriminin en ekici yn olmutu. Eitlikle silah sahibi olmak arasnda fark gzetmemenin temelinde yatan ekicilik, Avrupa'nn bilincinde, asker olarak hizmet vermenin kiiyi yurtta tanmna biraz daha yaknlatrd fikrinin domasna neden olmutu. Devrim 528 etkili bir biimde paral askerlie son verdii gibi, eski sava snfnn liderlik ve komuta konularndaki tekel iddialarn da ortadan kaldrmt. Fransz devrimi ve imparatorluunun ortaya kard ordular toplumsal beraberliin ve hatta snflarn silinmesinin bir arac olarak grlmekteydi. Belki de bu grnm aldatcyd nk eski sava snf inatla komuta mevkilerine gelmek iin iddialarn srdrmekteydi. Orduya katlan orta snfa mensup genler hem yksek rtbelere hem de toplumsal konumlara ykselebilirdi. niforma giymekle, toplumun eit bireyleri olduklarn kantlayabilirlerdi. Paral ve muvazzaf askerlik bir bakma deiik biimlerde klelik gibi alglanabilirse de, zorunlu askerlik sistemi saygnlk ve daha geni ufuklara erime olana salyordu. William Mc Neill'in dedii gibi, 'Paradoks gibi grnse de, bazen zgrlkten kamak gerekten zgr olmaktr. zellikle yetikin erkek rollerini henz tam anlamyla benimsememi olan ve sratle deien koullar altnda yaayan genler iin geerli bir kuramdr bu.(45) Militarist eilimleri Avrupa'nn byk bir cokuyla karlanmasnda bu nedenle ocuka bir duygunun yatt ortaya kar ve belki de ingilizce'de piyade szcnn kart olan 'infantry' ile ocuk szcnn karl olan 'infant' kelimelerinin ayn kkten tremi olmalarnn nedeni budur. Eer durum byleyse, szn ettiimiz ocuka duygular, dnebilen bir ocua aitti. Zeki insanlar ve hkmetler, kendilerini hakl gstermek iin laftan ibaret tartmalar ne srmlerdi. Fransz meclisinin, 1905'teki zorunlu askerlik bavurularnn olaand artyla ilgili olarak ordunun daha fazla geniletil529 mesi iin dzenlenen raporunun al cmleleri y-1 leydi: Byk bir cumhuriyeti demokrasinin askeri fikirleri, Fransz devriminin yaratt yksek fikirlerden esirgenmelidir: yzyl akn bir sre sonra, bir ynetici servet, bilgi ve eitim farkll gzetmeden tm yurttalarna, hibir ayrcalk tanmakszn, zamanlarnn eit olarak bir blmn lkeleri iin harcamalarn syleyebiliyorsa, demokrasinin ruhunun bir kez daha zaman atnn kantdr. (46) Kitlesel yurtta ordular yaratlmasnn sonularnn ortaya kmasndan dokuz yl nce, Avrupa'nn en nde gelen demokrasinin parlamentosu, Iklar Kenti'nde ite byle konuuyorlard. 3 Austos 1914'de, Birinci Dnya Sava'nn nc gnnde, Bavyera niversitelerinin rektrleri toplu halde aadaki ary yaynladlar: renciler! Artk iirler sessiz. Konu savatr. Alman Kltr Dou'daki barbarlar tarafndan tehdit edilmekte, Alman deerleri Ba-t'daki dmanlar tarafndan kskanlmaktadr. Bylece furor teutonicus (Germen hiddeti) bir kez daha alevlenmektedir, zgrlk savalarnn evki bir kez daha canlanmakta ve kutsal sava balamaktadr.(47) Alman profesrler snfnn nde gelen mensuplarnn bu olaanst heyecan ancak toplumun iinde en n yeri igal etmek iin mcadele veren genel-530

kurmay ile kyaslanabilirdi; insanolunun sava konusundaki uzun deneyimlerinden yarm dzine, yar-unutulmu, yar -ya da tmyle- ilkel unsurlar tekrar yzeye kmt. Mantk ve eitim bir kenara atlmt (Artk iirler sessiz). Bozkrlardan esen terr artrlmt ('Doudaki barbarlar' burada Rusya'nn Kossaklar'dr). Almanya'nn kendi barbar gemii birdenbire deer kazanmt. (Klasik uygarl yok eden furor teutonicus, Alman bilim ve dn adamlar tarafndan tekrar ortaya atlmt.) Hristiyan ya da hatta Bat fikri bile olmayp yalnzca Mslmanlara zg olan kutsal sava ars, slam'n baarsnn Kuran'n retilerine bal olduuna inanan Avrupa dncesini paylaan kiiler tarafndan yaplmt. Bu elikileri Bavyera ya da Almanya'nn tm niversite rencileri fark edemediler. Zorunlu askerlik yasalar renim sreleri bitene dek onlar bu hizmetten muaf tutmasna karn, neredeyse tek bir vcut halinde gnll oldular ve yeni birlikleri oluturup iki aylk talimden sonra 1914 Ekim'inden, Belika'da Ypres yaknnda ngiliz ordusunun muazzam askerleri ile savamak iin cepheye gnderildiler. Masum ocuklarn katlediliinin dehet verici ant bugn bile grlebilir. Bu olay Almanya'da Kindermord bei Ypern olarak bilinmektedir. Langemarck mezarlnda, Alman niversitelerinin amblemleri ile bezenmi bir tapman altndaki toplu mezarda 36.000 gencin cesedi bulunmaktadr. Hepsi hafta sren bir arpmada lmtr ve bu say neredeyse yedi yllk Vietnam Sava boyunca Amerika Birleik Devletleri'nin tm kayplarna eittir. 531 ATE GC VE ASKERLK KLTR Karmak ruh yapsndan dolay yksek renimini srdrme frsatn yakalayamayan ve niversite arkadalar arasnda farkl bir tip gibi grnen Adolf Hitler, Langemarck'dan sa olarak kurtulmay baarmt, iyi bir asker olduunu kantlam ve ald eitli yaralara karn savan sonuna dek arpmay srdrmt, iinde bulunduu 16. Bavyera Yedek Alay, Ypres'cephesinde bir ay geirdikten sonra 3600 askerden yalnzca 611 'i yara almadan ayrlmt. Tm ordularn savaan birimleri arasnda bu tip kayp listeleri olaan bir hal almt. Akan kann hesab iki ayr adan tutuluyordu: Belirli bir sava sresince imdiye dek grlmedii kadar kabarkt llerin says ve savaan insan gcnn yzdesi olarak alnan lm oran yine bilinenlerin ok stndeydi, nk bu tarihe kadar hibir toplumun bu kadar kalabalk bir kesimi sava durumuna girmemiti. l saysnda net rakamlar elde etmek olduka zordur nk tm askeri tarihilerin bildii gibi, bu konu, kurtulmaya alan bir uzmann abaladka biraz daha batt bir bataklk gibidir. 19. yzyl ncesinde saym yaplmad iin, sivil toplumlarn nfusu hakknda kesin rakamlar yoktur, ordularn gcne dayanarak yaplan hesaplar da genellikle gvenilir olmadndan savata lenlerin saysnn, savaan ulusun askeri insan gcyle orann bulmak ok zordur. rnein Cannae Sava'na katlan Roma cumhuriyetinin 75.000 askerinden 50.000'inin yitirildii kabul edilmektedir ama M 3. yzylda Roma'nn askeri insan gcnn toplamm bilmediimiz iin, bu felaketin derecesini MS 1. yzylda yaam olan 532 Teutobourg orman felaketi ile kyaslayanlayz. Zorunlu askerliin ortaya kmasndan nce tm devletlerde ordunun, toplumun en kk yzdesini oluturduunu varsaymak gvenilik bir dayanaktr. rnein Fransa'da 1793 askerlik ars bu sayy 983.000 kiiye ykseltmi olmasna karn, 1789'da 29.100.000 kii olan toplam nfusa karlk ancak 156.000 asker vard. Ayrca savaa katlan taraflarn yzde ondan fazla kayp vermesinin de ok seyrek olduunu, savalardaki arpma saysnn yksek olmadn da biliyoruz. 1792 ile 1800 yllar arasnda denizde ve karada yalnzca elli arpma yaam olan Fransz Cumhuriyeti iin, daha nceki standartlara gre ylda alt arpma ok yksek saylrd (48). Bylelikle 19. yzyl ncesinde, savata birinin lmesi olduka az rastlanan bir aile felaketiydi diyebiliriz. Napoleon devrim ncesi dnemdeki toplam Fransz ordusundan daha kalabalk olan glerle savaa girmiti ve oranlan ykseltmiti. 1812'de Mo-sokva yaknlarndaki Borodino arpmasnda 120.000 askerden 28.000'ini yitirmiti ve kesin istatistik yntemlerinin uygulanabilecei ilk arpma olan Waterloo'da 72.000'den 27.000 asker kayb vard. Buna karlk Wellington'n 68.000 askerinden 15.000'i lmt. Dullara denen emekli maalarndan dolay kesin

rakamlar edinilebilen Amerikan i Sava'nda ykselme eilimi grlmt: Drt yllk sava sonunda silah altna alnan 1.300.000 Gney-li'den 94.000'i krk sekiz nemli arpma srasnda lmt. Ayn sre iinde Kuzey'in 2.900.000 askerinden 110.000'i lmt. Kuzeyin yzde lk oranna karlk Konfederasyon glerinde orann yzde yedi olmasnn nedeni, firar edenlerin saysnn 533 daha az oluu ve daha kk ordunun birimlerinin daha sk arpmalara katlmasyla aklanabilir (49). 1860 ylnda toplam nfusu 32.000.000 olan bir toplumun drt yl iinde yaklak 200.000 gencini yitirmesinin at yara, Birleik Devletler'de savalara kar lanet okunmasna neden olmutu. Bu rakama hastalk gibi nedenlerle len 400.000 kiinin daha eklenmesi duyulan acy biraz daha arttrmt (50). 1914 ylna gelindiinde, savalarda lmlerin en nemli nedeni olan: hastalklar ortadan kalkmt; 1899-1902 yllarndaki Boer sava, ngilizler iin mermilerden ok hastalktan lenlerin bulunduu son savat. Ve bu durum 1914-18 yllarnn kayp listelerini daha zor dayanlr bir hale getirmiti. Askerlik salkl bir yaam biimine dnmt: Ordunun salk koullar evlerden daha stnd, askerler modern tekniklerle elde edilen tarm rnleriyle besleniyordu, srekli idmanl ve kuvvetli oluyorlard ve bir bakma Birinci Dnya Sava'nm upuzun kayp listeleri, bebek lmlerinin azaldn ve sivil toplumlarda geen yzyla oranla yaam sresinin uzadn gstermekteydi. Bu faktrler biraraya gelince, her yl hacmi artan kyma gidenlerin says da ykselmekteydi. 1915 Eyll'ne kadar Fransz ordusunda Marne, Aisne, Picardy ve Campagne cephelerindeki arpmalarda, te biri lmcl durumda 1.000.000 yaral vard. 1916'daki Verdun arpmasnda ise yaral ya da l olarak kayplarn says 500.000 idi (yaral/l oran genellikle te bir olarak hesaplanr). Almanlarn kayplar ise 400.000'den fazlayd. 1 Temmuz'da Somme arpmasnn ilk gnnde ngiliz ordusundaki l says 20.000 idi ve bu say tm Boer Sava boyunca hasta-534 lk ve yaralanmalar sonucunda len asker saysna neredeyse eitti. 1917 ylnda Fransz ordusunun l says 1.000.000 askere kmt ve nisan ayndaki Cham-pagne'daki feci arpmadan sonra, savaan glerin yars saldr komutlarna itaat etmeyeceklerini bildirdiler. Bir isyan olarak tanmlanan bu olay aslnda ters sonular nceden belli olan bir harekata kar, geni apl bir askeri grevdi. Savan bitiminde silah altna alnp cephelere gnderilmi her dokuz Fransz'dan drd ya lm ya da yaralanmt. 1915 Ma-ys'nda Avusturya ile savaa balayan talyan ordusu, on bir sonusuz Alp saldrsnda 1.000.000 kayp verdikten sonra ayn duruma girmiti ve Avusturya-Almanya ortak kar-saldrsmda kmt. Atekes imzalanana dek yerinden kmldayamaz bir biimde kalmas salanmt. Kayplarnn says rakamlara dklmemi olan Rus ordusu artk Lenin'in deyiiyle 'ayaklaryla bar iin oy vermeye' balamt. Eer meru hkmetin destek ald birlikler Dou Prusya, Polonya ve Ukrayna cephelerinde eriyip gitmemi olsayd, Ekim 1917'deki Petrograg devriminde, Lenin politik zafer kazanamazd. Gemie dnerek, l ve yaral saysndaki bu muazzam arta mekanik aklamalar bulmak olasdr. 18. yzyldaki 'kararsz' barut dneminden bu yana hem askerlerin bireysel silahlarnn hem de onlar destekleyen toplarn ve makineli tfeklerin ate gc yzlerce kat artmt. Ayrca her el atn oluturduu lm orannn (toplar hesaba dahil deildir) 200'e bir ile 460'a bir arasna dt de hesaplanmtr^ 1). Misket tfekileri dakikada en fazla kez ate ederken, karlarndaki dman gc 535 50.000 kiiyi gemiyordu ama birka dakikalk karlkl ate srasndaki yaralanmalar taraflardan birinin panie kaplp geriye kamasna neden oluyordu ve komutanlar da sava alann ele geirmek iin byle bir paniin yaratlmasn bekliyorlard(52). 1914 ylnda ise piyadeler dakikada on be el ate ederken, makineli tfekler 600, elik bilyelerle doldurulmu arapneller atan toplar ise yirmi el ate edebiliyordu. Piyadeler siperdeyken byle bir atein etkisi fazla olmuyordu, ama saldrmak iin dorulduklar anda, birka dakika iinde bin kiilik bir tabur yok edilebilirdi. 1 Temmuz 1916'da, I. Nevvfoundland Alay'nn bandan byle bir deney gemiti ve benzer olaylar baka birlikler de

yaamt. Ayrca byle bir ateten kamak da kar yol deildi; firar eden kii siperlerin korumasna erimeden nce yzlerce metre ldrc ate menzili iinden gemek zorundayd. Yani alan ate bir askeri olduu yere iviliyordu ve eer yaralanmsa ou zaman, bakm grmeden lene dek orada kalyordu. Birinci Dnya Sava'nn yksek komuta dzeyinde, ate gcnn cepheleri kmldanamaz hale getirmesinden syrlabilmek iin baka yntemler aramas sonusuz kald. zellikle ahap gemilerin yerine madenden ina edilenlerin ortaya kndan beri geen altm yl iinde harcanan yksek meblalara karn, donanmalarn savaa katlmas pek yararl olmad. Daha nce grdmz gibi barut dneminde ahap donanmalar hem Avrupa hem de uzak denizlerde olaanst baarl olmulard. Bu gemilerle denizci Avrupa lkeleri, glerini ok uzaklarda yaayan toplumlara kadar gtrebilmiler ve ellerinde barutlu silahlar olsa bile sava kltrlerinin farkl-536 lndan dolay yz yze arpamayacak insanlar yenilgiye uratmlard. Avrupa denizlerinde ise denizci lkeler, zellikle ingiltere, ticaret yollarn ve kritik operasyon blgelerini uzun sre egemenlikleri altnda tuttuklar gibi, abluka ve lojistik destek gibi yntemleri karadaki ordularna etkili bir biimde yardmc olmulard. Bu amalar dorultusunda 20. yzyln ilk on yl boyunca dretnotlarn ina edilmesi yarnda Almanya, ingiltere ile ekimeye balamt ve ksa srede her iki donanmadaki zrhl gemi says byk bir art gstermiti. 1914'te ingiltere'nin 28, Almanya'nn 18 dretnotu vard ve yirmi millik menzillerde birbirlerini yokedebilecek gce sahiptiler. Alman donanma kurmaynn umudu, ngiliz filosunu Kuzey Deni-zi'nde kstrp ar darbeler indirerek Atlantik ticaret yollarna kabilme zrln kazanmak ve ingiliz ticaretini yoketmekti. Bu abalar zellikle 1916 Mays'ndaki Jutland arpmasnda sonusuz kald ve Alman donanmas slerine skt. 1917'de sratle saysn arttrd U-Bot filosu ile ingiltere'ye kar abluka uygulamak ve uyarmadan batrmak politikasn izlemekle daha byk baar elde etti. ingiltere Donanma Bakanl, tpk 18. yzylda olduu gibi ticaret gemilerinin konvoyuna sava gemilerinden eskort vermeye balaynca bu baarlara da glge dt.* * Dretnot yapm iin bkz: Robert KMassie, Dretnot: ngiltere, Almanya ve Yaklaan Savan Ayak Sesleri, Sabah Kitaplar, 1995. 537 ngiltere, dman karasularnn zayf noktalarnda kendi kara ordusuna destek vermek iin geleneksel amfibik stratejisini canlandrmaya abalad, ama bunu ilk kez denedii Gelibolu'da (Nisan 1915) iddetli bir karlk grd. Almanya'nn yakn zamanda mttefiki olan Trkler, Hristiyan Avrupa'y 300 yl nce korkutan cesaretlerini sergilediler ve yeni kan ate gc teknolojisinde ustalatklarn kantladlar. Gelibolu'da, sahildeki yerel ate gc, denizdeki stratejik gc yenilgiye uratt. Stratejik deniz gc, Mttefikler'le Almanya arasnda Fransa'daki Bat Cephesi'nde yeralan ate gc ekimesinde etkili oldu. zellikle 1918'de kntye uram Fransa ile ngiltere'ye destek olacak saylarda gelmeye balayan Amerikan ordusunun, Atlas Okyanusu'nu gvenli bir ekilde amasn salad. lkbahar ve yaz aylarnda, Alman ordusunun ilerlemesini nlemek iin aceleyle oluturulmu savunma hatlarn paralayan be 'sava kazandran' saldr yapm olan Almanya, Amerikan ordusunun gelii zerine umudunu yitirmeye balad. Bir yl nce Fransz, Rus, talyan ve hatta ngiliz ordularnda grlm olan sava yorgunluu 1918 Ekim'inde Alman ordusunda da ba gsterdi. Aynen dmanlar gibi, Almanlar da piyade birliklerinin ilk bataki gcn ikiye ve hatta e katlamlard. Dou Cephesi'nde Rusya'ya kar kazandklar zafere ve dier cephelerdeki zincirleme baarlarna, bat lkelerinin glerini neredeyse yenmekle tehdit etmelerine karn, daha fazla gereksiz kurban vermekten kanr gibiydiler. Kasm aynda askerlerini gereinden fazla zorladklarnn kar klmaz kantlarn saptayan Alman genelkurmay, atekes grmelerine 538 balad. in gereinde, savaa katlan tm lkeler askerlerini gereinden fazla zorlamlard. Dmanlarna olduu kadar kendilerine de zarar vermilerdi. 1914'te patlak veren sava istekle karlayan toplumlar genlerini cephelere

gnderirken yalnzca zafer deil, an ve eref kazanacaklarnn dn de yayorlard. Onurlu bir biimde geri dnleri ise, zorunlu askerlik hizmetine ve savalk kavramna olan inanlarnn hakl olduunu kantlayacakt. Ama sava bu dleri parampara etti. Askerlik arsnn altnda yatan 'her erkek askerdir' felsefesi, insan yapsnn potansiyelinin, temelde yanl anlalmasna dayanyordu. Geri sava kavimler belki her erkei asker yapmlard ama dmanla kar karya gelmekten ve uzun sreli ekimelere girmekten kanmaya zen gstermiler, dvlerden ekilmenin kabul edilirli-ini vurgulamlar, umutsuz cesarete adeta tapnmak gibi hatalara dmemiler ve iddetin kullanmnda ok dikkatli ltler bulundurmulard. Yunanllarn daha cesur bir tutumu vard; Yine de yz yze savama stilini ortaya karrlarken, sonuta Clausewitz'vari ykma neden olacak kadar savalk etiklerini zorlamamlard. Onlarn soyundan gelen Avrupallar da savalarnn amalarna snr koymulard; Romahlar'n amac topraklarn btnletirmek ve uygarlklarn savunabilecekleri bir snr oluturmakt. in'in askeri felsefesinin temeli de ayn idi. Roma'nm ardl olan devletler ise, kendi topraklan zerinde baz haklarn elde edebilmek iin neredeyse hi ara vermeden savamlard. Reform dneminde atmalar iddetlenmise de, 539 Protestanlar, yani dinsel farkllklar yaratacaklar yerde var olanlara kar kmakla yetinmilerdi. Ama bu savalarn hibirinde, baarya ulamak iin lkedeki erkek nfusunun tamamn silah altna almak aldatmacasna kaplmamlard. Hem tarm ileri bedensel g gereksindii hem de devletlerin parasal olanaklar kstl olduundan, 1789 ncesi toplumlarda askerlik grevi, seilmi bir aznln dna kmamt. Savamak ok gaddarca bir i olarak kabul edildiinden, ya bu meslek iin zel yetitirilmi insanlar ya da barl bir yaamn onlara skntdan baka bir ey salayamayacana inanlan yoksul, isiz gsz ya da sulular, paral ve muvazzaf askerlik iin uygun kabul edilmilerdi. Eitimli, yetenekli, az da olsa mal varl olan kiilerin askerlik hizmetinden uzak tutulmas, savan insan doas zerindeki etkilerine saduyu ile bakldna iaret etmekteydi. Rahat, dzenli ve retici bir yaam biimi semi olan erkeklerin savan zorluklarna katlanamayacaklarna inanlyordu. Eitlik salama abas iinde, Fransz Devrimi bir aznln elinde olan askerlik yapma ayrcaln ounlua datmt ve bunu yaparken de tmyle hatal deildi. Babalar askerlik hizmetinden muaf tutulmu birok saygn insan, baarl askerler olabileceklerini kantlamlard: Napoleon'un en gzde mareali olan Murat, din eitimi almt, Bassiares tp rencisiydi, Brune ise gazete editryd(53). ilahiyat eitimcilii ile gazete editrl Stalin ile Mussolini gemilerinde de vard ama bu kiiler daha ge bir ada ortaya kan hain yapl insanlard. Kendi dnemlerinde Murat, Bessiares ve Brune saygn burjuva olarak grlebilirlerdi ve doalarnn, askeri yaa-540 mm disiplin ve tehlikelerine uygun olmas nedeniyle baarya ulamlard. Napoleon'un ordusu iinde bile istisna olarak kabul edilmekteydiler. Ama yz yl sonra byle bir durum sz konusu olmayacakt. Birinci Dnya Sava'nm ordularnda toplumun her snfndan insan vard ve ilerinden bazlar hi ikayet etmeden hatta drt yl arpmlard. Ama l saysnn 1.000.000'u gemesi, kayp orannn yzde 200 ya da 300' bulmas her toplumun iyimserliini parampara etmeye yeterlidir. 1918 Ka-sm'nda Fransa 40.000.000'luk nfusundan 1.700.000 gencini yitirmiti. talya 36.000.000'dan 600.000 yitirmi ve ingiltere'nin yitirdii 1.000.000 askerden 700.000'i, 50.000.000 nfuslu Britanya adalarndan gelmiti. Sava ncesinde nfusu 70.000.000 olan Almanya'nn 2.000.000'dan fazla kayb olmasna karn, sava srdrme inad son derece dikkat ekicidir. Bunun bedelini Almanya, galip gelen lkelerinkinden ok farkl bir biimde demiti. Bir daha yklenile-meyecek kadar ar bir bedel olduuna inanlmt, ingiltere'nin eski babakanlarndan birinin kars olan Cynthia Asquith 1918 Ekim'inde, 'Bar olasl karsnda, gzlerimi kurulamaya balayacam' diye yazmt, 'bunu baarmak iin daha nce hi tanmadmz bir cesarete gereksinmemiz olacak... insanlar artk lenlerin yalnzca sava sresince l

olarak kalmadklarn anlayacak.'(54). 1918 Kasm milyonlarca aileye drt yl sren endieli bekleyiin sonunu getirmiti; kapdaki postacnn lm haberi tayan bir telgraf getirip getirmediinden rkmeyecekti insanlar, ama Cynthia Asquith'in duygulan da doruydu. Kayp listeleri neredeyse 541 tm ailelerde eksilmelere yolamt ve savatan sa olarak kurtulanlar yitirdiklerinin acsn ok uzun ir sre unutamayacaklard. Bugn bile ngiliz gazetelerinin 'Anyoruz' stunlarnda yaklak seksen yl nce siperlerde ya da iki cephe arasndaki bo arazilerde lm babalara ya da aabeylere ait yazlar kmaktadr. Bylesine derin ruhsal yaralar, anlarn bulanklamasna karn kolayca iyilememektedir. ingiltere ile Fransa'nn ulusal bilincinde yaayan bu yaralar 1918 sonrasnda, ayn aclarn bir daha yaanmas fikri karsnda isyana yolamt. Siperlerde yaad acy bir kez daha tatmak istemeyen Fransa, Almanya snrna, ilk aamasnda bile 3.000.000.000 frank tutan, Maginot Hatt diye bilinen beton siper sistemini ina etmeye balad. Bu siperlerin maliyeti 190613 yllar arasndaki ingiltere'nin dretnot ina etme program gibi ok pahal idi. Neredeyse denizlere smayan sava gemisi filolar Almanya'nn gelecekteki olas bir saldrsna kar ina edilmiti ama bar anlamasnn koullar Almanya'nn ordu bulundurmasn yasaklyordu(55). Bir daha byle byk bir sava yaama fikrinden, Franszlarn gerekilie sahip olmasalar bile ingilizler de en az onlar kadar nefret ediyorlard. 1919'da eski Deniz Kuvvetleri Bakan ve Sava Bakan olan Winston Churchill'in tevikiyle ingiltere, 'savunma btesinin hesaplanmasnda herhangi bir tarihten sonra on yl boyunca nemli bir sava olmayaca ngrlmelidir' kuraln benimsedi ve 1932'ye kadar bu 'on yl kural' her yl yenilendi. 1933'te Birinci Dnya Sava'nn Almanya asndan yaratt sonucu deitirmeye kararl olan Adolf Hit-ler baa getii halde, ingiltere 1937 ylma dek yeni-542 den silahlanma konusunda hibir nlem almad (56). Bu sre iinde Hitler zorunlu askerlik sistemini tekrar uygulamaya ve yeni kuak Alman genleri arasnda bir sava kltr yaratmaya balamt. SON SLAHLAR Hitler iin Birinci Dnya Sava, yaad 'en nemli deneyimdi'(57). Tm ordularda saylan ok az da olsa, sa kurtulduklar savan heyecan ve tehlikelerinden zevk alm kiiler vardr ve Hitler de bunlardan biriydi. Yakn dostlarna anlatt gibi, yllarca Viyana'nn arka sokaklarnda pejmrde bir yaam srmek, Alman ulusunun dier uluslardan stn olduu inancn daha da pekitirmiti. Versailler antlamasnn alaltc koullan, toprak kayb, kara ordusunun 100.000 kiiye indirilmesi, donanmaya modern gemilerin katlmasna izin verilmemesi, hava kuvvetlerinin tmyle yokedilmesi onu lgna eviriyordu. Mttefik donanmalarnn ablukas, sava yllarnda baaramadn imdi yapp baka bir ans tanmad iin Alman hkmeti bu koullar kabul etmek zorunda kalmt. 1921'de sa kanattan politikaya atlp, fkesini paylaan eski askerlerin yeterli desteini alnca paramiliter bir partinin ekirdeini oluturmaya balamt. Birinci Dnya Sava'nda yenilgiye uram lkelerin hemen hemen hepsinde, 1920 lerde paramiliter partiler ortaya kmaya balamt. Yalnzca Trkiye'de durum farklyd. Mttefik devletler Ortadou'ya yaylm Osmanl tmparatorluu'nu dattktan sonra, Trkler'in anavatann yaratan kurtarc Atatrk ilk kez sava ruhuna sahip olan ulusunu 543 lml gre dndrmeyi baarmt. Rusya'da i savatan galip kan Bolevik partisi ise, eitliki bak asnda Fransz devrimcilerinden daha ileri giderek kamu yaamn her adan eit tutmay amalyor, zel yaamlar kontrol altna alyor, geliigzel disiplinler ve casusluk ebekeleri ile tepeden komuta eden bir rejim biimi yerletirmeye balyordu. Ital-yanlar'm da savata yeterince kan akttn, ama ingiltere ile Fransa'nn galibiyet pastasndan daha byk pay aldn savunanlarn sesi olan Mussolini, 1923'te askeri niformalar giyip, politik grlerinde kart olanlar srgne gnderen ya da hapse atan, devlet ordusunun yansra kendi milis gcn oluturan bir partiyle hkmeti adeta gaspetmiti.

Mussolini'ye derin bir hayranlk duyup onu Sezar ile kyaslayan Hitler, lejyoner simgelerini ve 'Roma biimi' selam kendi devrim grubuna uygulamaya balamt. Alman devleti yenilgiden dolay zayflad halde, talyanlar'dan daha etin bir ceviz olduunu kantlamaktayd. Bavyera polisi, sava niformalarnn benzerleri iinde ortaya kan ayak takmnn ulusal grevlerine meydan okumasna gz atrmak istemeyen ordunun da desteiyle Hitler'in 1923'teki darbe giriimini kolayca bastrd. Hapishanede geirdii on alt ay iinde Hitler yapt hatalar gzden geirip bir kez daha orduya dorudan doruya kar kmamaya karar verdi. Askeri liderlii ele geirmek iin elinden geleni yaparken, 'frtna birlikleri' ad verilen niformal milis glerinin saysn arttrd (1931 ylnda 100.000 kiilik milis gc orduya eit olmutu) ve baa gemek iin seim yntemini kullanmaya karar verdi(58). Ocak 1933'teki seimde ounluk oylaryla anslyelie getirildi ve 544 hi zaman yitirmeden Almanya'y eski gnlerdeki grkemli askeri gcne kavuturmak iin almaya balad. 8 ubat'ta kabineye gizlice 'bundan sonraki be yln Almanlar' yine silah kullanacak bir hale getirmek kullanlmas gerektiini' bildirdi(59). Ertesi yl sava dneminde bakomutan olan Bakan Hindenburg'un lm zerine, tm ordu mensuplarnn yeni devlet bakanna (Fhrer ya da 'lider') kiisel ballk yemini etmelerini salad. 1935'te Versailles antlamasnn ordunun asker saysn 100.000'de donduran koullarn reddederek zorunlu askerlik sistemini tekrar balatt ve bamsz bir hava kuvvetleri oluturacan aklad. 1936 ylnda U-Bot'lar ina edebilmek iin ngiltere ile yeni bir Anglo-Alman donanma anlamas imzalad ve askerden arndrlm olan Rhine blgesini Alman birlikleri ile adeta istila etti. Bu arada yasad tanklarn yapmna balanmt bile. Panzehirlerin babas olarak tannan Guderian, 1934 Ocak'nda Kum-mersdorf'da prototiplerini gsterdii zaman Hitler, 'te buna ihtiyacm var! Bunlara sahip olmam gerek!' diye haykrmt ve 1935'te panzer bl kurulmaktayd(60). 1933 ylnda yalnzca yedi piyade birlii bulunan ordunun gc 1937'de otuz alt piyade ve panzer birliine ykselip yedekleriyle birlikte 3.000.000 askere ulanca, drt yl iinde otuz kat artm oldu. 1933'te bir tek ua bulunmayan Luftvvaffe'nin elinde 1938'de, 3350 yeni sava ua vard ve parat birliklerini eitmeye balamt. Donanma ise yeni sava gemileri inaatn hzlandrrken, ibr uak gemisi planlamaktayd. Yeniden silahlanmann halk tarafndan tutulmasnn tek nedeni gen nfusun isizliine son vermesi 545 ya da Rhine blgesi ile 1938'de Avusturya ile ekoslovakya'nn Almanca konuulan blgelerinin, topraklarna katlmasyla lkenin genilemesi deil, Alman halknn ulusal gururunun yeniden kazanlma-syd. Birinci Dnya Sava'ndan galip kan lkelerde bunun bedeli halklarn bir daha sava yapmamak duygusuna kaplmalar olmuken, Almanya iin sava kaybetmenin bedeli, sonucu deitirmeye abalama drtsne yol amt. Tm benliiyle bu inanca kaplan Hitler, grnrdeki resmi dnce tarznn altnda ayn duygularn yattn sezmi ve on be yllk politik almalarla yzeye karmay baarmt. Versailles anlamasn imzalayanlar vatan haini ilan etmesi ve intikam almak iin durup dinlenmeden aba gstermesi, szlerine kulak verenlerin houna gitmekteydi. Franszlar Maginot Hattn salamlatrp, ngilizler yeniden silahlanmaya kesin olarak kar koyarken, Alman genleri 1914'te Alman ulusunun ana simgesi olan orduyu anmsatan, siperlerin gri niformas iinde tpk babalan ve dedeleri gibi sivil halkn hayranln kazanmaktayd. Tanklarn, sava uaklarnn ve pike-bombardman uaklarnn varl ise heyecan biraz daha arttrryordu. Mussolini'nin italya iin kurduu dleri sanattaki 'gelecekilik' akm etkilemiti; Hitler'in Almanya'nn gelecei iin dnceleri ise faist talya'da olduu gibi yalnzca bir hayal olarak kalmayp kiilerin akln bandan alan bir geree dnmt. 1939 ylnda Alman toplumu tmyle yeniden silahland gibi, 'her erkek askerdir' felsefesine pek aldr etmeyen tm komularn yenecek gce kavutuuna ve yirmi bir yl nce yitirilen zaferi elde edebileceine inanmaya bala-546 mt.

1 Eyll 1939'da Polonya'ya kar sava atn ilan eden Hitler, bylelikle Fransa ile ngiltere'ye kar da cephe alm oluyordu. 'Hi bir Alman erkeinin, benim Birinci Dnya Sava'nn ilk yllarnda yaptklarmdan fazlasn yapmasn istemeyeceim... u andan itibaren Reich'n bir askerinden baka biri deilim artk. Benim iin son derece deerli ve kutsal olan niformam giyiyorum. Zafer kazanmam kesin oluncaya dek srtmdan karmayacam ya da baka hibir sonuca katlanmayacam'(61). Be buuk yl sonra dman mermileri Berlin kentinin ykntlar arasnda sakland smaa yaarken intihar eden bir politik liderin insan rkten kehanetiydi bu szler. Balangta yenilgi olasl yok gibiydi. Profesyonel askerlerin her zaman yapt gibi Hitler'in generalleri de, tasarlarn uygulanmas istendii zaman, Polonya'da zafer kazanmann pek abuk olmayacan sylemilerdi. Polonya'nn hibiri zrhl olmayan krk birlii daha ilk gnden Almanya'nn, on panzer birlii dahil, altm iki birlii tarafndan sarlmt ve be hafta sren arpmalarda neredeyse tmyle yok olmutu. Polonya hava kuvvetlerinin hepsi ok eski olan 935 ua daha arpmann ilk gnnde yok edilmiti. 1.000.000 Polonyal esir dmt ve bunlarn 200.000'i, 1914'teki gibi iki cephede savamak tehlikesinden uzak kalmak isteyen Almanya'nn gizlice imzalad bir anlama sonucunda, arpmalar balaynca lkenin dou kesimlerine sahip kmak isteyen Rusya'nn elindeydi. Polonya seferi, Alman kara ve hava ordusunun eitimini grd ve ara gerecini kuand yeni 547 taktikleri ortaya kard. Bir gazete muhabirinin deyimi olan ve durumu ok iyi tanmlayan Blitzkrieg 'yldrm sava', panzer blnn tanklarnn fa-lanks biiminde ilerlerken, 'uan top bataryalar' diye adlandrlabilecek pikebombardman uaklarnn destei ile herhangi bir zayf noktaya saldrmasndan olumaktayd. Bylesine bir g karsnda ise tm noktalarda zayf kalyordu. Kara birlikleri dman hatlarn yarp, ardnda korkun bir karmaa brakarak ilerlemesini srdryordu. Epaminondas'n Le-uctra'da tantt, Gaugamela'da Byk skender'in Kserkses'e kar kulland ve Napoleon'un Maren-go, Austerlitz ve Wagram'da uygulad taktikti bu. Ne var ki Blitzkrieg daha nceki komutanlarn eriemedii lde baarl olmaktayd. O dnemlerde bir g kayna olarak ya da rapor ve mesajlar tamak iin kullanlan atlarn hz ve dayankll, saldrlar kstlamt. Tanklar, piyadeleri kolayca getii gibi, saatte otuz hatta elli mil srat yapabiliyor ve yeterli yakt ile yedek para saland takdirde yirmi drt saat ilerleyebiliyordu. Radyo ile karargahla balant kurulabildii iin arpmann sratini drmeden emir ve bilgi alabiliyordu. Bu gelimeye sava srasnda 'gerek zaman' ad verilmiti. Birinci Dnya Sava'nda da radyo haberlemesi denenmiti ama ilk aralarn byk g kaynaklarna gereksinimi vard ve ancak denizde iyi balant kurulabiliyordu. Aralarn klmesi, g kaynann azalmasna neden olmutu ve gerek tanklara gerekse komutanlarn aralarna yerletirilebilir hale gelmiti. Almanlar bu arada mesajlarn ifreli olarak vermek konusunda da baarya ulamlard. Saldr savanda gerekleen devrimin temeli buydu. 548 Sava ncesinde Alman hava kuvvetleri generali Er-hard Milch'in Blitdzkrieg taktikleri hakkndaki konumasnda zetlenebilirdi: 'Pike-bombardman uaklar uantopu birlikleri gibi grev yapp karadaki kuvvetlerle ok iyi radyo balantlar kuracak... tanklar ve uaklar komutanlarn emri altnda bulunacak. Bu iin en nemli srr, hzdr-iletiim sratinden kaynaklanan saldr sratidir'(62). Saldr devriminin kapsam, Hitler ve ileri grl generallerini, batdaki dmanlarnn halen geleneksel biimde organize edilmi ordularn ok az kayp vererek yenebilecekleri konusuna inandrd gibi, Alman sanayisini tmyle savaa ynlendirerek yaratlacak ekonomik glklere gerek olmayacana da ikna etmiti. Alman askeri kurumlar, 1918'deki Mttefikler'in kazand zaferi, 'malzeme savan' daha baarl srdrmelerine balyorlard; bylece Alman askerlerinin aslnda yenilmemi olduu hayali srdrlebiliyordu. Silahlar daha ucuz saylabilen Blitzkrieg ise Alman toplumunun byk bir sava ilan edildii zaman katlanlan parasal fedakarlklara gerek duymadan zafer meyvesini toplamasn salayabilecekti.

1940 Mays'nda ve Haziran'nda Fransa ile Bene-lks lkelerine yaplan seferler bu beklentiyi hakl karr gibiydi. Maginot Hatt'nm kuzeyindeki Ar-dennes ormanlarnda gizlenmi olan Alman panzer birlikleri gn sren arpmalarn sonunda Fransz savunma hatlarn yarp 19 Mays'ta Abbeville'de Man denizi kysna ulatlar. Bu ilerleme Mttefik ordularn ikiye blp Fransz ve ngilizler'in en iyi glerini kuzeyde yalnz brakrken, gneydeki Fransz topraklar hareket yetenei olmayan ikinci snf 549 glerin savunmasna terkedilmi oldu. Kuzeydeki gler 4 Haziran'da yenilgiye urad ve ingiliz ordusunun byk bir ksm Dunkirk'ten deniz yoluyla geri ekildi. Gney cephesi ise birka gn iinde yok edildi. 17 Haziran'da Fransz hkmeti atekes iin hem Almanya'ya hem de onlarla birlik olan talya'ya bavurdu ve bu anlama 25 Haziran'da yrrle girdi. 'Byk Fransa sava sona erdi' diye yazd gen bir Alman subay, 'Tam yirmi alt yl srmt.' Gen subayn duygular Hitler'in duygularn yanstmaktayd. 19 Temmuz'da Berlin'de bir zafer kutlamas dzenleyerek on iki generalini mareal rtbesine ykseltti. Ordunun yz birliinden otuz beini terhis ederek, tketime ynelik maddelerin bar zamanndaki dzeylerde imal edilmesini salayaacak insan gcn ortaya karmaya karar vermiti. 1940 yaznda Almanya her eye kavumu gibiydi: Zafer kazanmt, ekonomik durumu salamd ve savalar evlerine dnmlerdi. arpmalarn tekrar balamasna kar bir nlem olarak Hitler yeni silahlarn yapmna devam edilmesi emrini verdi; tank birliklerinin says iki kat artacak, U-Bot'larm denize indirilmesi hzlandrlacak ve gelitirilmi sava uaklarnn yapmna balanacakt. Grnrde hibir tehdit unsuru yok gibiydi. Hitler'in sava ncesinde Stalin ile yapt anlama uyarnca topraklarna katt dou blgeleri Sovyetler Birlii iin yeterli olmutu ve yine ayn anlamaya gre hammadde siparilerini teslim etmekle yetiniyorlard. Kta Avru-pas'ndan srlen ngiltere, ar silahlarn geride brakmak zorunda kaldndan saldrya geecek konumda deildi; yalnzca hava ve deniz sahalarn savunmay amalayabilirdi. Tm mantksal hesaplara 550 gre bar istemek zorundayd. Bu hesaplar yapan Hitler, haziran ve temmuz aylar boyunca Churc-hill'den haber bekledi. Hibir haber gelmedi. Bunun yerine savan yn deiti. Ak dou snrnda Rusya'y rahatsz etmeden brakmann ne kadar gvenli olduunu dnmeye balamt Hitler. Doal snrlarn olmay, bat bozkrlarnn tanklarn ilerlemesine uygun bulunuu, geni apl bir Blitzkrieg iin ideal saylrd; baarl bir yldrm sava, Almanya'nn, Avrupa'nn sonsuza dek en byk gc olmasn salayacak endstriyel kaynaklan elde etmesine olanak verebilirdi. ngiltere atekese yanamad takdirde, bu durum Amerika Birleik Devletleri'nin, 1917'de yapt gibi Avrupa savana katlp g dengesini tersine evirmesi tehlikesini ortadan kaldraca iin, byle bir Blitzkrieg balatlamazd. Ne var ki ngiltere, austos ayndaki byk apl hava saldrsna karn, ekimser kalmay srdrmekteydi. ngiliz hava savunmasnn daha ne kadar dayanabileceini izleyen Hitler, Fransa Sava'na katlm olan birliklerin terhisini durdurmaya karar verdi ve panzer birliklerini douya doru kaydrmaya balad. Geriye dnp baknca uygarl etkilemi olan en tehlikeli sava lideri olarak grlebilir Hitler, nk birbirini tamamlayan vahi inanca sahip bir gr vard ve bu inanlar, daha nceleri de grld halde, asla bir tek beyinde biraraya gelmemiti. Sava teknolojisine adeta tutkuyla balyd, ayrntlarn ok iyi bilmekle vnrd ve stn silahlarn zafere giden yolu atna kesinlikle inanyordu. Bu adan, Alman ordusunun, askerlerin arpma gcnn ve genelkurmayn profesyonel yete551 neklerinin zafer kazandrd konusundaki geleneksel grne kar kmaktayd(63). Ayrca sava snfnn ayrcalna da inanmaktayd ve Alman toplumuna verdii politik mesajlarnda acmasz bir rklk yatmaktayd. Son olarak da Clausewitz'in grlerine sk skya balyd: Gerekten de sava politikann uzants olarak kabul ediyor, politika ile savan birbirinden tmyle ayr iki eylem olabileceini dnmyordu. Kolektivizm kuram, tm

rklar hibir ayrm gzetmeksizin ekonomik klelikten kurtarmaya ynelik olduundan, bu grn k-msedii halde tpk Marx gibi yaam bir mcadele olarak alglyor ve rksal politikann amacna ulamas iin savan doal bir ara olduunu kabul ediyordu. 'Hibiriniz Clausewitz'i okumamsnz' demiti 1934'te Mnih'te yapt bir konumada, 'ya da okumusanz, bugne nasl uygulayacanz renememisiniz'. 1945 Nisan'nda Berlin'de yaamnn son gnlerinde Alman toplumuna politik vasiyetnamesini hazrlarken, ulamaya alt amalarn hakl gstermek iin szn ettii tek kii, 'byk Clausevvitz' olmutu(64). Devrim yaratan silahlar, sava snfn etikleri ve askeri ve politik amalar birbirine katan Clausewitz felsefesi Hitler'in elinde biraraya gelince 1939-45 yllar arasnda Avrupa'da geen savan hacmini, ne Byk iskender, ne Cengiz Han ne de Napoleon gibi daha nceki liderler dleyebilmiti. lk banda, sivil hedeflere hava saldrs yaplmamas konusunda ngiliz ve Fransz hkmetlerinin ortak bildirisini kabul etmiti Hitler. Ama 10 Mays 1940'ta Alman kuvvetleri hata sonucunda Alman kenti olan Frei-burg'a saldrnca, su Franszlar'n stne atlp ko-552 ullar unutulmutu.(65) talyan askeri kuramc Dou-het, hava gcyle savalarn kazanlabilecei fikrini daha nceden ortaya atmt, italyanlar 1911-12'deki Libya Savaa'nda Trkler'e kar askeri amal uak kullanan ilk ulus olmulard. Geri Birinci Dnya Sava'nda uaklarla birbirlerinin kentlerini bombalamak ok az zarar vermi ve l says pek yksek olmamt ama Hitler, bin bombardman uana sahip olan yeni Hava Kuvvetleri'nin youn bir saldr ile hem Kraliyet Hava Kuvvetleri'ni yok edeceine hem de ngiliz sivil toplumunun moralini sfra indireceine inanyordu. (66) Alman Hava Kuvvetleri, 7 Eyll 1940 tarihinde Londra limann yakp ykm, Thames Nehri'nin iki yakasnda kentin geni alanlarn yerle bir etmiti; 31 Arahk'ta kent merkezini ve batya yaplan ilk panzer saldrsnn yldnm olan 10 Mays'ta Whitehall, Westminster ve Avam Kamaras'n enkaza evirmiti. Yalnzca 1940 yl boyunca 13.596 Londral'nn lmne neden olduu halde austos ve eyll aylarnda 600 bombardman ua yitiren Hava Kuvvetleri, Douhet'in "hava gcyle zafer kazanma" doktrinini gerekletirme abasna son vermiti.(67) 1941-43 yllar arasnda ngiliz hedeflerine kar yalnzca gece saldrlar dzenlemekle yetinilmiti. Hava bombardman ile ingiltere'ye yenilgiyi kabul ettirme abalarnn sonusuz kaldn gren Hitler, Avrupa'da zledii zaferi kazanabilmek iin dier yeni silah olan panzer gcn kullanmaya karar verdi. 1941 ilkbaharnda dou snrnda birliklerin yerletirilmesi tamamlanmt ve gney Avrupa'y yeniden dzenleme konusundaki diplomatik grlerine katlmayan Sovyetler Birlii'ne saldr553 mak iin tm hazrlklar sona ermiti. Egemenliini kabul etmeye yanamayan Yugoslavya ile Yunanistan' istila ettikten sonra 22 Haziran'da tanklarn Rusya'ya doru yola kard. 1940 ilkbaharnda batda olduu gibi Rusya savann ilk alt ay boyunca Blitzkrieg baaryla yrtld. Aralk aynda Alman tanklar, Sovyetler Birlii'nin tarm blgesi ve endstriyel ve doal rnlerinin kayna olan Ukrayna'y gemi, Leningrad ve Moskova kaplarna dayanmt. Hitler'in Clausevvitz'den esinlenen felsefesi, saldrlara destek veren ve ateli bir savunucusu olduu askeri teknolojinin yardmyla amacna ulam gibiydi. Sava konusunda silahlarn stnln nemli bir unsur olarak kabul etmeyen Clausevvitz'den yalnzca bu noktada ayrlyordu. Hitler'in, sava snfnn zellikleri zerinde durmas da byk bir rol oynamt. Batdaki arpmalarda yrrlkte olan yasal kurallara uyan Alman askerleri, doudaki arpmalarda barbarca davranmakta geri kalmyorlard. Reich propagandaclarnn etkisiyle bozkrlarn tehlikesinin anlar tekrar canlandrlm ve Kzl Devrim'in batan aaya kanla bezenmi olduu anmsatlmt. Minsk, Smolensk ve Kiev'de yz binlercesi esir den Kzl Ordu askerlerine kar acmaszca davranmalarnn nedeni belki de buydu. Wehrmancht tarafndan esir alman 5.000.000 Sovyet askerined 3.000.000'unun ou, savan ilk iki ylnda olmak zere kt muameleden lmt.(68)

Karada srdrlen Blitzkrieg, 1942 sonbaharnda bozkrn ortasndaki Stalingrad arpmasna kadar baaryla yrtlm saylrd. Dier cephelerde ise Hitler'in yeni silahlara ve stratejilere olan gveni hi 554 beklenmedik direnmelerle karlamt. 1917-18'de yeterli sayda denizalt bulunmadndan gerekletiremedii ablukay bu kez U-Bot'lar ile srdrebileceine inanmt ama 1943'te Mttefik gler, transatlantik konvoylarn rotalarn uzun-menzilli hava silahlaryla koruyup eskort gemilerle destek verince, Hitler'in beklentileri suya dmt. stelik Almanlar'n ifrelerini zerek U-Bot'larn konvoylara saldrmak iin aldklar emirleri renmiler ve yollarn deitirmeyi baarmlard.(69) Bu arada kta zerindeki hava sahasnda Hitler'in dmanlar belirgin bir avantaj yakalamak zereydiler. Almanya'nn sava alannda kullanlacak silahlara -tanklar, pike- bombardman uaklar, otomatik piyade tfekleri- ynelik ekonomik politikas, Hava Kuvvetleri'nin gerek bir stratejik g kaynana sahip olmasn engellemiti. Daha sava balamadan nce, Hitler, Blitzkrieg fikrine ylesine kaplmt ki, uzun-menzilli byk bombardman uaklarnn yapm konusundaki nceki planlar rafa kaldrlmt. (70) ngiliz ve Amerikan hava kuvvetlerinin politikas ise tam tersiydi. Kraliyet Hava Kuvvetleri'nin parasal kaynaklarn bombardman yerine sava ua yapmnda kullanmak konusunda ikna etmek iin sava ncesinde ingiliz hkmeti epey zorluk ekmiti nk komutanlar Douhet'nin "hava gcyle zafer kazanma" doktrininin gerekliine kesinlikle inanmlard. lk ngiliz bombardman uaklar kapasiteden ok kavramsal olarak stratejik saylrd ama Almanya'ya kar balatlacak stratejik bombardmanlar gerekletirmek iin Kraliyet Hava Kuvvetleri'ne yardmc olmak amacyla gelen Amerikan Hava Kuvvetleri'nin B-17 uaklar isteni555 len tm niteliklere sahipti: Hzlyd, uzun-menzilliy-di, ar bombalar hedeflere kesinlikle isabet ettirme yetenei vard ve sava uaklarnn saldrsna kar kendini savunabiliyordu. Sivil hedefleri bombalamama konusundaki anlamay Hitler'in tek tarafl olarak feshetmesi zerine ngiltere, 1940 ylnda Alman kentlerini bombalamaya balad. lk iki yl bombardman pek etkili olmad ama 1942 ubat'mda Bombardman Komutan Mareal Arthur Harris, tanmlanabilir askeri hedeflere saldrma politikasndan vazgeip "blgesel bombalama" taktii balatt. 1903 ylnda il kuca yapan Wright kardelerin gelecekte bu aracn insanlar yaknlatracan ne srdklerini dnnce, 14 ubat'ta ngiliz Hava Kurmay'nm saldrlarn "dman sivil toplumlar ve zellikle sanayi iilerinin morali zerinde younlatrlmak" talimat, son derece ironik gelmektedir.(71) Ksa bir sre sonra bin adet ngiliz bombardman ua, seilen Alman kentlerini bir anda bomba yamuruna tutmaya baladlar. 24-30 Temmuz 1943'te Hamburg'a yaplan gece saldrlarnda kentin binalarnn yzde sekseni yerle bir edildi, 30.000 kii ld ve 40.000.000 ton moloz sokaklara yayld. Amerikan ordusu hava kuvvetlerinin koordineli olarak gndz yapt saldrlar da eylemin devamna yardmc oldu. Uzun-menzilli eskort sava uaklarna sahip olduktan sonra, bombardman uaklar neredeyse hi ara vermeden Almanya zerinde umaya baladlar. Mttefiklerin Alman kentlerine yaptklar stratejik hava saldrlar sava konusunda devrim yaratan bir gelimeydi ve ancak birka cesur insan, bu durumu ahlaksal adan gerileme olarak nitelendirdi. Pa-556 sifik'te amfibik hava gcnn kullanlmas stratejik adan daha da baarl oldu. in snrlar iinde sz sahibi olduu topraklan ele geirmek iin, Almanya'ya sava ilan ederek Birinci Dnya Sava'nn ismen galip gelen lkelerinden biri olan Japonya, sava sonras ganimetlerinden yeterince yararlanamadn dnerek, 1921'den itibaren askeri btesinin byk ksmn dnyann en byk ve en iyi donatlm donanma hava gcn yaratmak iin harcamaktayd. 1937'de ordu kkenli politikaclarn etkisiyle in'e saldr dzenleyen Japon hkmetinin alt byk uak gemisinden oluan filosu pek ie yaramamt ama, 1941'de, in topraklarna yapt saldrlara son vermesi ve Malaya ile Dou Hint Adalar'ndaki ngiliz ve Hollanda topraklarna balatt saldrlardan vazgemesi konusundaki Amerikan basksna kar koymaya dnk

Tokyo kararnda, bu gemiler ok nemli stratejik bir rol stlenmilerdi. Japonya'nn en nde gelen donanma stratejisi uzman olan ve Amerika Birleik Devletleri'ni yakndan tanyan birka Japon'dan biri olan Yamamo-to, komutas altnda filonun greceli zayfl konusunda uyarda bulunup "alt ay ya da bir yl istediimiz gibi davranabiliriz" diye tahmin etmiti; bundan sonra ise, "Texas'daki petrol kuyular ile Detroit'teki fabrikalarn" kanlmaz ve nihai bir kar-saldr iin yeterli ara ve destei salayacan belirtmiti.^) tirazlarna aldr edilmedi ve 1942 ylnn ilk alt ay iinde Japon kara ordusuna hem eskortluk hem de nclk eden Japon donanmas neredeyse bat Pasifik'in tmn ve gneydou Asya'y ele geirdi ve stratejik kontroln almaz snr olarak bilinen hatt Avustralya'nn kuzey kesimlerine kadar 557 ilerletti. Japonlar'n, dnyann tand en rktc askerler haline gelmesine neden olan sava zellikleri nereden kazandklar, 7 Aralk 1941 tarihinde Pearl Harbor'daki Amerika Birleik Devletleri'nin Pasifik filosunun sava gemilerini alevler iinde brakan Birinci Hava filosunun saldrya getii gn olduu gibi, bugn de srrm korumaktadr. 13. yzylda sava bir toplum olmulard ve Msr'daki Trk Memlkler dnda, tain zamannda ortaya kan bir tayfunun yardmyla, Moollar'n istila gcn pskrten tek ulus olarak tannmlard, "ilkel biimi srdren, silah kullanma yeteneine nem veren, trensel yn ar basan arpma yntemleri uygulayan sava snfnn ana amac toplumsal dzeylerini korumak ve silah tamayanlar samuraylarn egemenliinde tutmakt. 17. yzylda barutun adalara girmesini bu nedenle nlemiler ve yabanc tccarlarla iliki kurmay reddetmilerdi. Ancak 1854'te Amerikan buharl sava gemilerinin geliinden sonra, d dnyaya kapanmann bir anlam olmadn alglamlard. Batnn teknolojik meydan okumasna geleneksel kltrleri ile kar durmaya abalayan inli Manular'dan farkl olarak Japonlar, 1866'dan sonra Ba-t'nn maddesel stnlnn gizlerini zmeye eilmi ve bunlar kendi milliyetiliklerinin hizmetine sunmaya balamt. Korkun i sava srasnda deiim programlarn reddeden eskiye baml sa-muraylar ilk kez halkn da aralarna katld ordular tarafndan yenilgiye uratlmt. Feodal ailelerin etkin olduu galip gelen taraf deiikliin gerekli olduuna inanarak, Bat lkelerinin gcn oluturan 558 kurumlar Japonya'ya tantmaya balamt. Sanayi kesimindeki gelimelerin yan sra, kara ve deniz kuvvetlerinde zorunlu askerlik sistemi gelitirilmi ve askerler en gelimi silahlarla donatlmt. Zrhl sava gemilerinin Japon tersanelerinde yapm ise 1911'de balamt. Bat'nn askeri gcn kendi lkelerinde uygulamak isteyen Mehmet Ali Paa ynetimindeki Msr ve 19. yzylda Osmanl imparatorluu gibi Avrupal olmayan uluslar baarl olamamlard. Bat silahlarn satn almak, askeri kltrne de beraberinde sahip olunmasna yol amyordu. Ama Japonlar her ikisini de birlikte ele geirmeyi baardlar. Mancur-ya'nn ynetimi konusunda 1904-5 yllar arasnda Rusya ile yaplan sava gzlemleyen Batllar, zorunlu olarak orduya katlan Japon askerlerinin rnek alnacak savama gcne tank olmulard.(73) Bu rnek daha sonra 1941-45 arasndaki Gneydou Asya ve Pasifik savalarnn al dnemlerinde de yaanmt, ingiliz subaylarn komutasndaki Hindistan'n "asker halk" yzyl kadar nce silah tama hakk bulunmayan Japon iftilerinin torunlar tarafndan yenilgiye uratlmt. Japon savalarnn kiisel yetenekleri Yamamo-to'nun uyard gibi bir sre sonra altedilmiti: Amerikan endstrisinin yksek kapasitesi, cepheye gnderdii sava gemisi ve uak saysnda Japonya'y kat kat amt. Ama Pasifik'teki sava alanlarnda Ja-ponlar'la arpan Amerikal askerlerin yetenek ve cesaretlerini de gzard etmemek gerekir. 1945'te Ivo Jima ya da Okinava adalarn ele geirmek iin savaan Amerikan Deniz piyadelerinin baars, Hitler'in Amerikallar' parasal refah dzeyinin yksek559 liginden dolay zayf olarak kabul eden rk grn yalanlar gibiydi. Her eye karn Japonlar'n lnceye dek savamaya kararl olmalar, ki en belirgin rnei 1943'teki Tarawa saldrsnda 5000 kiilik Japon garnizonundan yalnzca

sekiz kiinin sa kalmasdr, 1945 ylndaki Amerikan Genelkurmay'n adalara saldr dzenlemenin ok ar kayplara yol aacan dnmeye zorlad. Hesaplanan bir milyona yakn kayp ya da l says, baka bir kar yol kalmad takdirde gze alnabilecek bir rakam olabilirdi. (74) 1945 ortasnda ise byle bir kar yol bulunmutu. Cesareti ate gcyle ykma abas iindeki Amerika, ileri teknolojik silahlarnn neredeyse tmn Japonya'ya kar kullanma sokmutu. Mercan Denizi ve Midway arpmalarnda sayca daha az olduu halde baaryla ynetilen filosu, 1942'de Pasifik'te eit duruma gelmiti. 1941-44 yllar arasnda Amerika yirmi bir adet uak gemisi denize indirirken, Japonya ancak be tane indirmiti ve destek filosunun sayesinde Amerikan Pasifik filosu istei dorultusunda hareket edip, haftalarca denizde kalabilecek konuma gelmiti. 1944'n sonunda Amerikan deni-zaltlar, Japon ticaret filosunun yansn ve tankerlerinin te ikisini batrmt. 1945 yaznda ise stratejik hava kuvvetleri, Japonlar'n ahaptan ina edilmi kentlerine kar yakma hareketine giriip, en byk altm kentin yerleim alanlarnn yzde altmn tmyle yakmt. Yine de hava kuvvetleri generallerinin dndakiler, bombardman sonucunda Japonya'nn yenilgiyi kabul edeceinden kuku duymay srdryorlard. Stratejik bombardman Almanya'y yenmeye ye-560 terli olmamt. Avrupa savann son aylarnda Ang-lo-Amerikan ortak bombardman Almanya'nn tm yapay yakt fabrikalarn yok ederek, demiryollarnda ulam durdurmutu. Bu arada Anglo-Amerikan kara ordular 1944 Haziran'nda Fransa'ya ayak basm ve ayn tarihlerde Kzl Ordu, Wehrmacht'm Beyaz Rusya'daki son savunma hattn yatrp Alman topraklarnn ilerine doru ilerlemeye balamt. Tm orduda artan tank says, 1941-42'deki ksa sreli Blitzkrieg dneminde savalara getirilen yeniliklerin nemini yitirmesine neden olmutu. Bombardmanlarda da, her seferinde yzde be hatta bazen yzde on asker yitirmek, moral bozduu gibi, Almanya semalarn uaksavarlarn savunmasna terk etmeye neredeyse yol aacakt. 1940'ta ngiltere'ye kar yrtt bombardman srasnda Hitler'in de rendii gibi, bu tip uaklar son derece zayf bir saldr -silahyd. 1937'den beri ordunun cmertlikle destekledii insansz-hava tat gelitirme programn byk bir evkle karlamasnn ana nedeni buydu. 1942 Ekim'inde, 160 mil menzilli, bir ton yksek-patlayc tama kapasiteli bir roketin deney at gerekletirildi, 1943 Temmuz'unda Hitler bu roketi "savan nihai silah" ilan etti ve "gereken her trl igc ve materyalin gecikmesiz salanmasn" emretti. Mttefikler tarafndan V-2 olarak adlandrlan roketler ancak 1944 Eyll'nde hizmete girdi ve yalnzca 2600 tanesi frlatld. Bunlarn hedefi nce 2500 kiinin lmne yol atklar Londra ve sonra, Anglo-Amerikan ordularnn Almanya'nn bat snrna saldrs srasnda ana lojistik ssnn bulunduu Antvverp idi.(75) Ama bu roketlerin potansiyelini 561 herkes grebilirdi. 1939 Kasm'mda Mttefikler'e dost gzyle bakan bir Alman'n yapt esrarengiz aklama ile bunlarn ilk kez haberini alan ngilizler dehete dmlerdi. 'Oslo Raporu' ngiliz teknik istihbaratna savan ilk iki yl boyunca yeterli bilgi vermi oldu. Yine de ngiliz bilimsel istihbarat, Almanlar'n askeri amal olarak atom enerjisini kullanma deneylerine girimelerinden ekinmekteydi. imdilik bu tehdit yalnzca kuramsald: Hi kimse fzyon yoluyla zincirlemetepkime elde etmeyi baaramamt ve atomlarn patlama gcn salayacak makineler henz ortaya kmamt. Buna karlk Amerika'da Albert Einstein, 11 Ekim 1939 tarihinde Bakan Roosevelt'e atom tehlikesi uyarsnda bulununca, Bakan derhal bir komite kurup Manhattan Projesi'nin gelitirilmesini salad. (76) Ayn sre iinde ngilizler de atom konusundaki aratrmalar gelitirmek iin gerekli madde ve insan gcn bir araya getirirken, Almanlar'a olanak tanmamak iin ellerinden geleni yapyorlard. Pearl Harbor basknnn ertesinde, Tube Alloys kod adyla alan ngiliz aratrma grubu, derhal Amerika'ya gnderilmi ve yine yanltc bir isim olan, Manhattan Projesi ile uraanlarla ibirliine giriilmiti. Almanlar'n daha ileriye gitmi olmalar korkusu almalarn hzlandrlmasna neden olmutu. Fzyon kuramn geree dntrp nihai silah elde etmek iin yar balamt. Bu abalarn sonucu,

Almanya'nn yenilgiye uramasndan nce aklanmad. Mttefik uzmanlarn kurduu ekiplerin aratrmasnda, Almanlar'n zincirleme-tepkimeyi ortaya karmaktan henz ok uzak olduklar renilmiti. lk atom bombasnn New Mexico l'nde, Ala-562 magordo'da 16 Temmuz 1945'te baaryla patladld-n renince Winston Churchill, 'Barut neydi? Basit. Elektrik neydi? Anlamsz. Bu atom bombas kinci Geliin Gazabdr!' kehanetinde bulunmu-tu.(77) Grmekte olduu Amerikan Sava Bakam Henry Stimson, Pearl Harbor'a o feci baskn dzenleyen, arpmalarda acmaszlklaryla n yapan, esirlere kar insanlk d davranlarda bulunan Ja-ponlar'n teslim olmasn salamak iin bylesine korkun bir silahn kullanlp kullanlmamas konusunda kendi hkmeti iinde balayan arpmalarn tam ortasnda bulunuyordu. Japonlar hakknda rendikleri her ey Amerikan toplumunun onlara kar duyduu sempatiyi yok etmiti. Karara varmak uzun srmedi: Japon adalarna yaplacak bir basknda Amerikal askerler arasndan yaklak bir milyon kayp verilecei beklentisi tartmann ynn deitiriverdi. Bakan Truman'n talimatn destekleyenlerin adna konuan Stimson daha sonralar 'mparator ve askeri danmanlarnn gerekten teslim olmalarn salamak iin, imparatorluu ykabilecek gce sahip olduumuza inandracak bir ok yaamalar gerektiine inanyordum,' diye aklaya-cakt. (78) 6 Austos 1945'te Hiroima'da ve gn sonra Nagasaki'de yaanan ok sonunda 103.000 kii ld. Direnmeyi brakmad takdirde 'havadan lm yamasn beklemek zorunda kalaca' bildirilen Japon imparatoru, 15 Austos tarihinde, savan sona erdiini halkna duyurdu. 563 YASALAR VE SAVAIN SONU kinci Dnya Sava'nm sona ermesi ve atom silahlarnn ortaya kmas savalarn bitmesine neden olmad. Dou'daki Avrupa imparatorluklarm ykp, Avrupal yneticileri ve yerlemi olanlar, yerli hal-j km gznde kk dren Japonya, 1945'ten sonraf koloni ynetiminin ancak g kullanlarak yenideni kurulabileceini ortaya kard. 1948 ylnda Bur- ma'ya bamszln .yeren ngiltere, ayn yl MahH ya'da ortaya kan komnist eilimli isyanlardan ekinmi ve ancak kendi kendilerini yneteceklere sz verildii takdirde, bu isyan bastrmak iin halkn desteini alabileceini anlamt. Hollanda da, tpk Burma'da olduu gibi Japonya kaynakl, halkn sadakatini kendine ekmi bir zgrlk hareketinin ba gsterdii Dou Hint Adalar'ndaki koloni y- netiminden hzla vazgeti. Yalnzca Fransa bu gr- e katlmad. inhindi'nde karlarna kan kom- nist eilimli nasyonalist partinin Japonya'dan silah temin ettiini renince, sava-ncesi ynetimini tekrardan iler hale getirebilmek iin asker gnderdi ama ordunun ayak bast 1946 ylndan balayarak dmann byk bir yetenek ve beceriyle srdrd gerilla eyleminleri ile baa kmak zorunda kald. Viet Minh olarak tannan nasyonalist hareket, gerilla taktiklerini Mao e-Tung'un in'deki komnist ordusundan renmiti. Sekiz yl sren istila ve Japonya ile yaptklar sava yznden yoksullua dm ve istikrarn yitirmi olan in'de 1948-50 yllar arasnda kan i sava sonunda komnistler, an Kay-ek hkmetini devirmilerdi. Geri Ma-o'nun ordusu zaferi konvansiyonel taktiklerle kazan-564 mt ama nceki yllarda kendilerine zg sava felsefesini gelitirmi ve kanma ve ertelemeye dayal geleneksel in stratejisini, devrim zaferinin kanlmazln ileri sren Marast grlerle pekitirmiti. Arazi yaps, artmaya dayal eylemler, kk, ksa sreli saldrlar ve sratle olay yerinden kamaya uygun olan inhindi'nde Mao'nun 'uzatlm sava' adn verdii yntemlerin uygulanmas, Fransz ordusunun direncini krmak konusunda baarl olmutu. 1955'te Fransz hkmeti bu mcadeleden vazgeip ynetimi Viet Minh'e brakt. Viet Minh rnei, zellikle Fransz Kuzey Afrikas, ngiliz Arabistan ve Portekiz Afrikas gibi eski koloni blgelerinden yerli halklarn esin kayna oluverdi. 196O'l yllarda, Avrupa lkeleri, tm cephelerde hatta halen bar iinde yaayan kolonilerde bile yenilgiye uradlar. 'Deiim rzgarlar' artk Avrupa'nn egemenliinin aksine esiyordu ve barut dneminden beri maddesel stnlklerine gvenerek uzak denizlere alm olan Avrupa'nn denizci glerinin zgvenlerini parampara edecek kadar glyd.

1945'ten sonraki krk yl iinde Asya ve Afrika'nn yeni bamsz lkelerinin Bat-biimi militarizasyo-nu, 19. yzylda sava olmayan Avrupa toplumlarnda grld gibi, son derece dikkati eken bir olayd. Her ikisinde de silahlara gereinden fazla para harcama, sivillerin askeri deerlere boyun emesi, kendi ilerinden seilen ayrcalkl askerlere gereinden ok saygnlk kazandrlmas ve hatta savaa giriilmesi gibi kt sonular beklentisi vard. Koloni dneminin sona ermesiyle ortaya kan yaklak yz ordudan birounun askeri adan pek de565 geri olmayaca da dnlebilirdi. Zengin Bat lJ kelerinin, bedelini glkle deyebilen yoksul lkeJ lere bencilce silah satmalarna verdikleri 'teknoloji transferi' ismi, Batllar'n elinde ldrc nitelii kazanan gelimi silahlar kullanma kltrnn ak-l tarlmasn kapsamaktan ok uzakt aslnda. Yalnz-j ca, Amerika Birleik Devletleri'nin 1965-72 yllar arasnda sonusuz bir ideolojik savaa girdii Viet-J namllar, tpk 1866'daki Meiji dneminde Japonj lar'n olaanst bir baaryla gerekletirdikleri gi] bi, bu aktarmay yapabilmilerdi. Dier yrelerde is militarizasyon yalnzca ayrnt ve bezemelerde m, disiplinin deeri yerini bulamamt. Koloni dnemi sonrasnda ortaya kan kk sa-1 valar, eski imparatorluklarn liberal bilinli olanla-* rina neredeyse bir hareket gibi gelmise de, 1945 ylnda savatan galip ayrlanlarn hibiri, ele geirdikleri barn tehdit altnda olduunu dnmeye balamamt. Bu tehditler baka bir ynden geldi: kinci Dnya Sava'n ani bir biimde sona erdiren nkleer silahlarn varl. Amerika Birleik Devletleri'nin nkleer srlar zerindeki tekeli ksa bir sre iin bu korkuyu frenledi ama 1949'da Sovyetler Bir-lii'nin ilk atom bombasn patlatt haberi duyurulunca ve 1950'li yllarda her iki lke de ykm gc daha fazla olan hidrojen bombasn gelitirmeye balaynca, endstriyel dnya kendi kendine yaratt karabasann boyutlarn alglayabilmek iin durup dnmeye balad. 500 yllk bir sre iinde, uluslararas dmanlklarn sergilemek iin insan ve hayvan kaslarnn gcyle snrl silahlarn kullanlmasndan balayp, kimyasal enerji araclyla dnyay yok edebilecek bir konuma gelinmiti. Stirn-566 son'a atom bombasn ilk duyduu zaman syledii szler, 'yok etme gc korkun bir silahtan da te...psikolojik bir silah,' tahmin ettiinden daha doru kt. (79) Nkleer silahlar insanolunun beynini kemirip korkulara boarken, Clausewitz'vari analizlerin yzeyselliini kesin olarak son kez ortaya kard. Rasyonel politikann ana amac varlklarn refahn salamak ise, sava politikann uzants nasl olabilir? Nkleer ikilem tm dnen bireyleri, devlet adamlarn, brokratlar ve daha da nemlisi profesyonel asker snfn, kendi balarna atklar bu beladan kurtulmak iin kar yol bulmak abasna zorlad. Batl hkmetlerin politikalarn yaratan kurumlarna alnm olan, aralarnda akademisyenlerin de bulunduu baz ok zeki insanlar, Clausewitz mantnn imdiye dek olmad kadar hakl grndn sergilemek iin bu felakete uyarlanabilecek bir tartma ortam hazrladlar: Nkleer silahlarn politik amalar iin ie yaramas, kullanmlar deil, yalnzca kullanma tehdidinin ne srlmesiydi. Bu 'caydrma' politikasnn kkleri ok eskiye dayanyordu. Yzyllar boyunca askeri kurumlar ordular toplayp eitirken, kayna Romallar'a dayanan 'Eer bar istiyorsanz, savaa hazrlkl olmalsnz' slogann kullanmlard. 1960'larn banda bu dnce, Amerika Birleik Devletleri'nde biraz deiiklik gsterip 'karlkl yok etme garantisi' doktrinine dnt: 'Bilinli bir nkleer saldrdan caydrmann en etkili yolu, ilk darbeyi yedikten sonra bile herhangi bir saldrgana kabul edilemez derecede zarar verilebilecei fikrinin srekli olarak en ak biimde belirtilmesi' olarak aklanyordu.(80) Nkle567 er sava balklar ve bunlar tayacak olan hava tatlar ve Alman V-2 roketlerinden gelitirilen fzelerin says dk tutulduu srece, 'karlkl yok etme garantisi' kavram, nkleer g sahibi, ortak kukular nedeniyle silahszlanma fikrine uzlamaz bir biimde kar koymalar nedeniyle silahszlanma fikrine uzlamaz bir biimde kar koymulard. 1980'lere

gelindiinde, ktalararas nkleer fze rampalarnn says her iki tarafta da 2000'e ykselip, sava balklar onbinlerceye ulanca, bar korumann daha iyi bir yolu olmas gerektii gr kesinlik kazand. ok uzun zamandan beri insanlk, savalar yasalar belirlemeye almtr: Bir savaa ne zaman izin verilip verilmeyecei (uluslararas hukukularn deyiiyle ius ad bellum) ve bir sava iinde nelere izin verilebilecei (ius in bellum) yasalarla kstlanmaya allmtr. Eski devirlerde, ancak bir develet ya da grevlilerine kar hakaret ve de yaralama olduu zaman kan savaa "hakl sava" gzyle baklyordu, lk Hristiyan devlet ilahiyats olan Hippolu Aziz Augustinus (MS 354-430) gibi Katolik hukukular bu ilkeleri biraz daha ayrntl bir hale getirdiler ve rnein, devlet adna savaan dinsiz bir kiinin kendi inancna sayg duyulmas karara baland. nl Hollandal Protestan avukat Hugo Grotius (1583-1645) ise "hakl" ve "haksz" savalar tanmlayabilmek iin abalad ve haksz sava aan taraflarn bu hatadan dolay ceza grmeleri gerektii grn ortaya att. 18 ve 19. yzyllarda Grotius'un tanmlar gz ard edilmiti. nk, yneticilerin setikleri hareket biiminin lkeye gerekli olan tm hakll salad 568 grne dayanan ulusal politikalar, Machiavellist kavramlardan etkilenmiti. Reform dneminden sonra bu dnce, biimini sorgulayacak ya da yadsyacak hkmet st bir otorite kalmad iin, barut devri boyunca hkmn srd. nl uluslararas hukuku W.E.Hall, 1880'de konuyu yle anlatmt: Uluslararas yasalarn, k nedeninin hakllndan bamsz olarak, sava, katlan taraflarn istekleri dorultusunda kuracaklar bir iliki iinde kabul etmekten baka seenei yoktur ve yasalar ancak, bu ilikinin etkilerini dzene koymakla grevlendirilebilir. Savaan tm taraflar yasal olarak eit durumda grldkleri iin, eit haklara da sahip olduklar kabul edilebilir. (81) 19. yzyln sonunda toptan yok etme gcne sahip silahlarn gelitirilmesiyle birlikte, bu umursamazlk doktrunu en gl devletlerin gznde bile tehlikeli grnmeye balad ve 1899 ve 1907 tarihlerinde toplanan Lahey Konferanslar'nda byk gler, istedikleri anda sava ilan etme zgrlklerine biraz olsun kstlama getirmeyi kabul ettiler. (Nasl savaacaklar konusu ise, birincisi 1864'te on iki byk g tarafndan imzalanan Cenevre Szleme-si'yle dzene konmutu.) Birinci Dnya Sava'nn balama koullan Lahey hareketiyle alay eder gibi grndnden, bu konferansn ruhu 1918'de toplanan Milletler Cemiyeti'nin Anayasas'nda yeniden glendirildi ve Amerika'nn srar zerine atma konumuna gelen devletler arasnda, bir hakemlik kurumu ile yargya varlmas ve istemedii karara iti569 raz eden tarafa, uluslararas yasalara itaatsizlik cezas verilmesi sistemi getirildi. 1928 ylnda savalar zerindeki yasal kstlamalar Paris Antlamas ile son halini ald. Tam ad "Savatan Kanmak iin Genel Anlama" olan Paris Antlamas, Milletler Cemiyeti Anayasas'ndan bamsz olarak, imzalayan lkelerin tmn, gelecekteki anlamazlklarn "bar yollarla" zmeye zorunlu klyordu. (82) Bu tarihten sonra tm savalar teknik olarak yasad sayld ve 1945 ylnda, Almanya ve Japonya'ya kar birlemelerin uluslararas hukukun bu yeni ilkesine kar olduuna inanarak, Amerikan hkmeti, kendiliinden yaratlm olan Birlemi Milletler rgt ruhunun ne denli hayal krklna uratld bir kez daha yinelenmesine gerek olmayacak kadar yakndan bilinmektedir. Sovyetler Birlii'nde Marksist rejimin 1990 ylnda ani k ile bu ekimenin son bulmasndan daha nce, iki sper g, nkleer silahszlanma yolunda baz admlarn atlmasna karar vermiti. Yeni silahlarn mkemmelletirilmesi her ikisini de gitgide byyen tehlikenin boyutlar hakknda rktmeye balamt. Bu gerginliin giderilmesi, 1945'te kurulduundan beri Birlemi Milletler rgtnn uluslararas ilikiler konusunda gsterdii en umut verici gelime oldu. Yine de dnyay saran yeni uyum havasnn nedeni bu nkleer silahszlanma, ne de Rusya'nn Marksist ynetimden vazgemesi idi. Sovyetler Birlii'nin varlnn son aylarnda (1990 sonbaharnda) Kuveyt'i istila eden Irak'a kar Birlemi Milletler'in askeri mdahale kararm desteklemi olmas, savalarla bunalm

dnyann huzurlu bir bara doru adm atmasna neden olmutu. Irak, bu saldr ile 570 "hakl sava" tanmlarnn hepsini inedii gibi, Cemiyetler Anayasas, Paris Antlamas ve Birlemi Milletler Bildirisi'nin oluturduu uluslararas antlamalarn tm kurallarna da kar kmt. Birlemi Milletler'in bar salama ilevini baaryla srdreceine inananlarn, bu umutlarnn gereklemesi iin daha epey uzun bir sre beklemeleri gerekiyor, insanolunun iddet potansiyelini yadsmak olas deildir ve bir toplumun iindeki aznln bu potansiyele sahip olduunu dnsek bile, her an ilevsellik kazanacan da kabul etmemiz gerekir. Dzenli ordularn ortaya kndan bu yana geen 400 yl iinde, insanlar, bu aznln arasndan asker olabilecekleri seip, eitip, silahlandrp, gerekli parasal destei salamlar ve ounlukla kendilerini tehdit altnda grdkleri zaman aznln davranlarn alklamlardr. Biraz daha ileri gidersek, disiplinli, sz dinleyen ve yasalara uyan ordularn ol-; madii bir dnyann yaanacak bir yer olmaktan - kaan grrz. Bu dzeydeki ordular uygarln hem bir arac hem de simgesidir. Onlarn yokluun-;; da insanlar yeniden ilkel yaam biimine dnmek, "askeri ufuk izgisinin altna" inmek ve Hobbes'un tanmlad gibi "herkes herkese kar" kitle savalar yaamak zorunda kalacaktr. Dnyann baz blgelerinde kitlesel kin ve iddetin neden olduu blnmeler, endstriyel dnyann yzkaras olan ucuz silahlarla srdrlen arpmalar, herkesin herkese kar olduu durumlar imdiden yaratmtr ve bu olaylar televizyon ekranlarndan izledike, uyarlmaktayz. Clausewitz'in savan politikann uzants olduu fikrini yadsmaktan vazgetiimiz ve savaa giden politikann zehirli bir sar571 holua yol atn grmezlikten geldiimiz zaman, savalarn bamza ne gibi dertler aacan bu olaylar bize retmektedir. Clausewitz retilerine srt evirmek, Margaret Mead gibi savan "icat edilmi" olduuna inanmamz gerektirmez. Genetik katlmmz deitirmeyi dnmek zorunda deiliz. Bugnk koullarmzdan uzaklamamz bile gerekmiyor. ki yzyl ncesindeki en iyimser atalarmzn bile dleyemeyecei malzemelere sahibiz. Yalnzca 400 yl boyunca srekli deneyler ve yinelemeler sonunda savamann bir alkanlk haline geldiini kabul etmeliyiz, ilkel dnyada bu alkanlk treler ve ayinlerle snrlandrlmt. lkellik sonras dnemlerde ise insanlar treleri ve ayinleri bir kenara itip, savalara getirilen kstlamalardan vazgemi ve iddet eilimli kiilerin dayankllk snrlarn zorlamaya ve hatta amaya tevik etmitir. Filozof Clausewitz, "Sava, en u snrlarna kadar srm bir iddet gsterisidir" demiti. Sava Clausewitz bu felsefe mantnn eriebilecei deheti tahmin edememiti ama bizler bunu gzlemledik. lkel insanlarn diplomasi, kstlama ve anlama konularna yatknlklarn yeniden renmek zorundayz. Kendimize rettiimiz alkanlklardan vazgemeyi renmezsek, hayatta kalamayz. Sonu Bu kitaba "SAVA NEDR?" sorusu ile balamtm. Eer okurlar beni sonuna kadar izle-milerse, bu sorunun bir tek yant bulunduunu ya da savalarn yapsnn benzer olduu inancna kuku drdm umuyorum. Ayrca insanolunun savamak zorunda bulunduu ya da dnyann tm ilerinin sonunda iddetle zlmesi gerektii grlerine de kukucu bir bak as getirdiimi sanyorum. Dnyann yazl tarihi, genelinde bir sava tarihidir nk iinde yaadmz lkeler, fetihler, i savalar ve bamszlk arpmalary-la bugnk konumlarna gelmilerdir. Yazl tarihin tand nl devlet adamlar da ounlukla iddete eilimli insanlardr. Bu yzylda savalarn iddeti ve skl sradan erkek ve kadnlarn savalara bak asn da deitirmitir. Bat Avrupa'da, Amerika Birleik Devletleri'nde, Rusya'da ve in'de iki, ve hatta drt kuak boyunca aileler sava ortamnda yaamtr. Silah altna alnmalar, oullar, babalar, kocalar ve aabeyleri sava alanlarna gtrm ve milyonlarcas geri dnmemitir. Sava tm insanlarn sevgi duygularn incitmi; ocuklarnn ve torunlarnn kendi ektiklerini yaamamalar umuduna balanmalarn salamtr. Gnlk yaamlarnda insanlar iddet, acmaszlk ve vahet duygularyla pek 572

573 tanmazlar. Dnyay dndren, ekimeler deil, ibirliinin yaratt ruhtur. inde yaamay yelediimiz uygar toplumlar yasalarla ynetilmekte, yani polis gc bulunmakta ve bu polis gc bir tr zorlaychk yaratmaktadr. Polis kurumlarn kabul ederken, insanolunun karakterinin karanlk bir yn bulunduunu ve bunun daha stn bir g tarafndan kontrol altnda tutulmas gerektiini da kabullenmi oluyoruz. Bu ynlerine sahip olamayanlara kar ceza yaptrmlarnn arac ise polis gcdr. iddet potansiyelimize karn, yapabileceklerimizin en ktsnden bizleri korumaya hazr durumda stn bir g bulunmad zamanlarda, iddet eiliminin etkilerini snrlama yeteneimiz de var. Bu nedenle kitabm banda aklanan "ilkel" sava fenomenleri son derece reticidir. Bu yzyln savalar ylesine acmasz bir ekle brnmtr ki, ada insann, snrlar zorlayan savalarn neredeyse kanlmaz olduuna inanmasna yol amtr. Modern savalar, lml grleri ve kiinin kendini kstlamasn kt adlandrmtr; arabuluculuk eylemleri alayc bir bakla, tahamml edilemez dehetlerin gizlenmesi ya da hafifletilmesi iin ara olarak kabul edilmektedir. "lkel" savalarn gsterdii gibi, savaan insanlarn davranlarnn yapsn ve etkisini snrlandrma yetenei vardr. Daha nce de belirttiimiz gibi, ilkel sava biimini idealletirmek de nemlidir. Beklenmedik bir biimde iddete yneldii anda tm alkanlklar, treler, nlemler bir yana atlp, vahete dnebilirdi. Kstlamalara uyumlu davranld zaman bile baz taraflarn zerinde istenmeyen etkileri olabilirdi. Bu etkilerin en kts zayf tarafn kendi topraklarn-574 dan daha verimsiz arazilere doru uzaklatrlmasyd. Bu gibi yer deitirmeler, savalar kontrol altnda tutan kltrel kstlamalar oluturan kltrn zarar grmesine ve hatta yok olmasna neden olabilirdi. Uygarlk kltrleri sonsuza dek kendine yeterli deildir. Dmanca etkilerin altnda zayf decek ynleri vardr ve savamak bu etkilerin en nemlilerinden biridir. Asya'daki gelimeler tarihinin belirttii gibi kltr, savalarn yapsnn en nemli saptaycsdr. Dou biimi savalarn, eer bunlar Avrupa biimi savalardan ayr olarak tanmlayabilirsek, kendilerine zg ynleri vard. En belirgin zellikleri kaamak, erteleyici ve dolayl olularyd. Attila, Cengiz ve Timurleng'in seferlerinin dinamiklii ve acmaszln anmsadmz zaman, saydmz zelliklere uyum gsterdiklerini syleyemeyiz ama bu savalar, nceki ve sonrakilerle aralarndaki balantya dikkat ederek incelememiz gerekir. Binek hayvanlarnn en ': nemli sava arac olarak kulland 3000 yllk sre iinde bu gibi savalar uzun aralarla yaanm olay-lardr ve Avrasya'nn askeri tarihinin srekli ve dzenli bir paras deillerdir. O dnemlerde atl savalar srekli bir tehdit unsuru oluturuyorlard ama olaan koullar altnda bunun nlemini almak olasyd. nlem alma kolaylnn tek nedeni ise, kaamak, erteleyici ve dolayl arpma biimlerinin yelenmesi deildi. Atl savalar, uzak mesafelerden dvmeyi, kesici yerine frlatlan silahlan kullanmay yeliyorlar, direnme ile karlatklar zaman geri ekiliyorlard. Dmanlarn var gleriyle saldrp yok etmek yerine, yorgunluun salad yenilgiye uratmak yntemini uyguluyorlard. 575 ! sBu nedenlerden dolay, atl savalara kar, yaadklar blgelerin snrlarnda oluturulacak sabit savunma sistemleri ile etkin bir nlem alnabiliyordu. Atl savalar kendi blgelerinin dnda, byk at srlerini yetitirmek ve ynetmek konusunda sknt ekiyorlard ve in eddi ya da Rusya'daki cherta hatlar gibi engeller savamalarn daha da zorlatryordu. Yine de baz atl savalar yerleik dzen sren toplumlarn topraklarna girmeyi ve onlar ynetmeyi baardlar. Bu sava kavimlerin en dikkati ekenleri, Hindistan'a giren Moollar, Osmanl Trkleri ve eitli zamanlarda Arabistan'da g sahibi olmu olan Memlkler'dir. Ama grdmz gibi, baarya ulaan atl savalar, fethetme drtlerinden vazgeip, yaratc ve ynlendirici bir hkmet biimi kurmay baaramamlardr. Yktklar imparatorluklarn bakentlerinde gsterili bir yaam srerlerken bile, kamp, at ve ok kltrnden bir trl syrlamayp ger reisleri gibi davranmay devam

ettirmilerdir. Sava yntemlerinde teknolojik gelimeler gstermi glerle karlatklar zaman ise, kendi kltrlerine olan ballklarndan dolay etkili bir karlk verme frsatn yakalayamamlar ve sonunda silinip gitmilerdir. Her eye karn Dou savalarnn daha sonralar Bat'ya aktarlan bir zellii, rktc olduu kadar kendi kendini kstlayan bir ama olarak yaygnlk kazanmtr. Bu zellik savalarn ideolojik asdr. Bat toplumlarnn sava felsefesine ulamalarndan ok nce, inliler buna erimiti. Konfyus'un mantk, sreklilik ve kurumlarn muhafaza edilmesi ilkeleriyle, sava igdlerini yasa ve geleneklerle kontrol altnda tutma yolunu semilerdi. Ama bu il-576 kelere her zaman bal kalmak olanakszd: Bozkrlardan gelen tehlikeler ve genellikle bunlarn yol at dahili ekimeler, bunu engelliyordu. Yine de in askeri yaamnn en belirgin zellii, dtan gelen istilalara ya da dahili ihtilallere hizmet etmek yerine, kltrel kurumlar muhafaza etmek iin gsterdii lml davrant. inliler'in en byk baarlarndan biri, bozkrlardan gelen istilaclar inlile-tirmek ve ykc alkanlklarn uygarln merkezi deerlerine boyun emeye zorunlu brakmak olmutu. Savalara kstlama getirmek, Asya'da hkm sren slam uygarlnn da zelliklerinden biriydi. Fetih dini olarak tannan slam'n en bilinen ilkesi inanszlara kar kutsal sava amaktr, islam fetihlerinin tarihi ve kutsal sava doktrinlerinin yaps Mslman toplumlarn dnda yanl anlalmtr. Fetih devrinin ksa sre sonra sona ermesinin nedeni slamiyet'e kar olanlarn kendilerini savunmak iin harekete gemeleri deil, savan ahlaksal adan Mslmanlar' blmesidir. Mslmanlar' birbirine dren i ekimelerin ortaya kmas zerine, birbiriyle savamamalar gerektii doktrininden sapmamak iin, ynetici snf, savamak grevini stlenecek kiileri toplayarak ayr bir snf yaratmt. Bylelikle, ounluu askerlik zorunluluundan uzak tutmay baarm ve dindarlarn, kutsal sava, kiisel yaamlarnda "kendi benlikleriyle sava" olarak nitelendirilebilecek bir biimde srdrmelerine olanak vermiti. slam dnyasnn kendi adna savamak iin setii kiiler bozkr atllarndan oluuyordu. Deien koullara karn askerlik zerine kurulmu kendi kltrlerini deitirmeyi reddettikleri 577 iin, silahlar tekellerinde bulundurup g sahibi olduklar halde, slam dnyasnn savalar da in uygarlnda olduu gibi kstlama altnda kalmt. Uygarln iinde bu durumun etkileri yararlyd. Ne var ki, Dou geleneklerini tanmayan baka kltrlerin saldrs ile karlanca, kendini savunabilecek bir seferberlii dzenlemeye frsat olmad gibi hi beklenmedik bir acmaszlkla yz yze gelmi oldu. Karlatklar Bat kltr idi ve bunu oluturan unsurdan biri kendi iinden, gelirken, ikincisi Dou grlerinden alnmt, ncs ise, uyarlama ve denemeye yatknlndan kaynaklanyordu. Bu unsurlar srasyla ahlak, zeka ve teknoloji olarak tanmlayabiliriz. Ahlak unsuru klasik devirdeki Yu-nanllar'dan miras kalmt. M 5. yzylda ilkel sava biimleriyle tm balantlarn kesip, savalarn tre ve geleneklerine saygy kaldrp, yz yze, lmne dek dvmeyi yaratanlar Yunanllar'd. nceleri yalnzca Yunanllar arasnda yaanan bu sava biimi d dnyaya ald zaman, inanlmaz derecede artc olmutu. Byk iskender'in, sava biimi hem ilkel toplumlarn trelerinden hem de atl savalarn kaamak saldrlarndan oluan Pers mparatorluu ile karlamas, Arrhionos'un aktard gibi gerek bir tarihtir ve kltr farkllklarnn para-digmasdr. mparator Darius gerekten de acnacak bir durumda kalmtr, nk temsil ettii uygarlk, avantaj kendi ellerine geirdikleri zaman anlamaya raz olmayan bir dmanla mcadele etmeye hi de hazrlkl deildi. stelik bu dman her seferinde konuyu sava deneyimine getiriyor, arpmalar adeta ulaaca sonu her eyden daha stnm gibi gerekletiriyor ve hatta kendi yaamn bile tehli-578 keye atmaya aldr etmiyordu. Darius'un, Byk skender cesedini bulursa, kendi canlarn kurtarabileceklerini dnen maiyeti tarafndan ldrlm olmas, kar ve onur olarak tanmlanabilecek iki farkl sava geleneinin arasndaki kltrel atmay mkemmel bir biimde zetlemitir.

Yaya olarak lmne savamann zelliklerinin, Yunanllar'dan Romallar'a geiinin, gney talya'da yerleik Yunan kolonilerinden kaynaklandn biliyoruz. Ama bu etkilerin Romallar'm yenilgiye urad son savalarn yaptklar Germen kavimlerine nasl ulatn belki de hibir zaman renemeyeceiz. Germen istilaclarn, yz yze arpan savalar olduklar kesindir, aksi halde bat imparatorluunun kt yzylda bile Roma ordularn yenmeleri olanakszd. Ardl Germen krallklarnn en farkl baars ise, yz yze arpma yntemlerini svarilere de uygulam olmalardr. Bylece Batl valyeler, bozkr gerlerinden farkl olarak, uzaktan savama taktikleri yerine dmanlarnn temel glerinin zerine doru yryerek saldrma yntemini uygulamlardr. Kutsal Topraklar adna yaplan Hal Seferleri'nde karlatklar Arap ve Memlk glerine kar ise yz yze arpma taktiklerini kullanmak pek kolay olmamt, nk dmana kar durmaktan kanmay onursuzluk saymayan bir orduya kar, topluca akn yapmann hibir yarar olmuyordu. Yine de Ortadou'da Mslmanlar'n H-ristiyanlar'm arpmas sonucunda ok nemli bir kltr alverii gereklemiti. Kiisel onur ahlaknn getirdii yz yze dvme biimine eklenen bu ideolojik boyuta, teknolojik gelimeler de katlnca, nihai Bat sava yntemi ortaya 579 . , .'il I km oldu. 18. yzylda barut devrimi kabul grp, ateli silahlar gelitirilince, bu yntem yaygnlat. Bat kltrnn, teknolojinin sunduu gelimelere ak olmasna karn Asya kltrnn bundan uzak kalmas ancak baka bir balamda tartlabilir. Asya kltrnn, yenilikleri uygulama konusuna kapal tutan en nemli faktrn, seilmi kiilerin geleneksel silahlar tekelinde bulundurmalardr. Dierlerine oranla her ne kadar eski moda kalmlarsa da, bu tutumla bir cins silah kontrol uyguladklarn kabul etmek gerekir. Bat dnyas ise silah kstlamasna gitmeyerek kendine bambaka bir yol izmi ve Cla-usewitz'in tanmlad sava biimini yaamtr. Sava politikann uzantsdr derken Clausewitz, ideolojik ay kabul ediyor ve arpma biimlerinden sz ederken yz yze arpmay ngryordu. Ba-t'daki teknolojik devrimin gelitirdii silahlar ise szn etmeye demeyecek kadar olaan buluyordu. Bat tarz savalar Clausewitz'in lmnden sonraki yllarda da srp gitti. 19. yzylda, inliler, Japonlar, Taylandllar ve Osmanhlar'n egemenlii altndakilerin dnda kalan tm Asya halklar Bat yerlilerinin de kar duracak frsat olmamt. Ancak Tibet, Nepal, Etiyopya gibi ulalmas ok zor blgelerde yaayanlar, Bat'nm deneyimli istilaclarnn elinden kurtulabilmilerdi. 20. yzyln ilk yarsnda in, batllam Japonya'ya yenik derken, Osmanl Imparatorluu'nun topraklarnn byk bir ksm da Bat ordularnn eline gemiti. Yalnzca Trkiye'de yaayan sert, zeki ve dayankl sava rka mensup Trkler, at ve ok gibi yeterli olmayan silahlaryla dmanlarna bir sr askerlik dersi ver-580 misler ve yzyln ortasnda bamsz bir lke olarak ortaya karak emir almaya gelmeyeceklerini kantlamlardr. Aslnda Bat yntemi savalarn baars aldatcyd. Farkl askeri kltrlere kar kullanld zaman kar konulmazlm kantlamt, ama kendi stne evrilince yalnzca felaketlere neden olmutu. Neredeyse yalnzca Avrupa devletleri arasnda yaanan Birinci Dnya Sava, dnya yzndeki Avrupa egemenliinin son bulmasna neden olmu, katlan taraflara verdii aclarla uygarlklarnn zgrlk ve umut gibi en iyi boyutlarn yitirmelerine yol am ve gelecein kendi ellerinde olduunu ilan eden totaliter ve militaristlerin ortaya kmasn salamtr. Siyaset devam edecektir ama savalar srp gidemez. Ama bunu sylemek, savalarn rolnn bittii anlamna gelmez. Dnya toplumunun, kendilerini otoritenin hizmetine vermeye hazr, yetenekli ve disiplinli savalara her zamankinden daha ok gereksinimi vardr. Bu savalar uygarln dmanlar deil, bekileri olarak grlmelidir. Irk ayrmclarna, yerel isyanclara, ideolojik uzlamazlara, sradan yamaclara ve uluslararas organize su

rgtlerine kar uygarl savunmak iin bu savalarn srdrd mcadele, yalnzca Bat biimi savama yntemlerinden derlenme deildir. Gelecekte bar kuracak ve savunacak olanlarn, yalnzca Dou deil, ayn zamanda ilkel dnyann askeri kltrlerinden de renecekleri ok ey var. Mantksal kstlamalarn ve hatta simgesel geleneklerin ilkelerinde bile yeniden kefedilmesi gereken bir bilgelik vardr. Sava ve politikann ayrlmazlna kar kmak ise 581 daha da byk bir bilgeliktir. Bunu yapmadmz srece, bizim geleceimiz de Paskalya Adas halknn sonu gibi, yalnzca eli kanl kiilere ait olacaktr. 582 NOTLARDA KULLANILAN KISALTMALAR s.: sayfa AGE: Ad geen eser AGY: Ad geen yer Bkz.: Baknz C: Cilt ed.: Editr e: eviri Blm 1: nsanlk Tarihinde Sava 1. Cari von Clausewitz On War (e: JJ.Graham) Londra 1908,1, s.23 2. Luke 7: 6-8 Onaylanm Bask 3. Michigan Askeri Akademisi'nde sylev, 19 Haziran 1879, J. Wintle, The Dictionary of War Ouesti-ons, Londra 1989, s.91 4. R. Parkinson, Clausewitz, Londra 1970 s. 175-76 5. R. McNeal, Tsar and Cossack, Basingstoke 1989, s.5 6. A. Seaton, The Horsemen of the Steppes, Londra 1985, s.51 7. Parkinson AGE, s. 194 8. Seaton, AGE, s. 121 9. Seaton, AGE, s. 154 10. Parkinson, AGE, s. 169 11. G. Sansom, The Western World and Japan, Londra 1950, s.265-6 12. W. St Clair, That Greece Might Stili Be Free, Londra 1972, s.114-5 583 13. Marshal de Saxe, Mes reveries, Amsterdam 1757, s.86-87 14. P. Contamine, War in the Middle Ages (.M. Jones), Orford 1984, s.169 15. M. Howard, War in European History, Oxford 1976, s.15 16. L. Tolstoy, Anna Karenin, Londra 1987, s. 190-5 17. M. Howard, Clausewitz, Orford 1983, s.35 18. P.Paret, Understanding War, Princeton 1992, s. 104 19. P.Paret, Clausewitz and the State, Princeton 1985, s.322-4 20. M.Howard, AGE, s.59 21. Cari von Clausevvitz, On War (e: M.Hovvard ve P.Paret) Princeton 1976, s. 18 22. Cari von Clausevvitz, AGE, s.593 23. M.Sahlins, Tribesmen, New Jersey 1968, s.64 24. S.Engleit, Islands at the Centre of the World, New York 1990, s. 139 25. M.Wilson ve L.Thompson (ed.ler) Oxford History of South Africa, l.c, Oxford, 1969 26. KOtterbein, "The Evolution of Zulu Warfa-re", B.Oget (ed) War and Society in Africa, 1972 27. Wilson ve Thompson, AGE, s.338-39 28. G.Jefferson, The Destruction of the Zulu Kingdom, Londra 1979, s.9-10,12 29. E.J. Krige, The Social System of the Zulus, Pi-etermaritzburg 1950, 3. Blm (birok yerde) 30. Wilson ve Thompson, AGE, s.345 31. Wilson ve Thompson, AGE, s.346 32. D.Ayalon, "Preliminary Remarks on the Mamluk Institutions in islam", V. Parry ve M.Yapp, 584 (ed.ler) War, Technology and Society in the Middle East, Londra 1975, s.44 33. Ayalon, AGE, s.44-7 34. D.Pipes, Slave Soldiers and islam, New Haven 1981, s.19

35. P.Holt, A. Lambton ve B.Levvis (ed.ler) The Cambridge History of islam, Cambridge 1970 C A s.214 36. H.Rabie, "The Training of the Mamluk Faris", Parry ve Yapp, AGE, s. 153-63 37. D.Ayalon, Gunpowder and Firearms in the Mamluk Kingdom, Londra 1956, s.86 38. Ayalon, AGE, s.94-95 39. Ayalon, AGE, s.70 40. A. Marsot, Egyth in the Reign of Muhammad Ali, Cambridge 1982, s.60-72 41. N.Perrin, Giving up the Gun, Boston 1988, s.19 42. R.Storry, A History of Modern Japan, Londra 1960, s.53-54 43. J.Hale, Renaissance War Studies, Londra 1988, s.397-98 44. Sansom, AGE, s. 192 45. Storry, AGE, s.42 46. Perrin,AGE, s.11-12 47. I. Berlin, The Crooked Timber of Humanity, New York 1991, s.51 48. Berlin, AGE, s.52,3 49. Clausevvitz (e:Graham) AGE, s.25 50. J.Shy "Jomini", P.Paret, Makers of Modern Strategy, Princeton, 1986, s.181 51. A.Kenny, The Logic of Detterence, Londra 1985, s.15 585 52. J.Spence, The Search for Modern China, Londra 1990, s.395 53. Spence, AGE, s.371 54. B.Jelavich, History of the Balkans (Twentieth Century), Cambridge 1983, s.270 55. F.Deakin, The Embattled Mountain, Londra 1971, s.55 56. N.Beloff, Tito's Flawed Legacy, Londra 1985, s.75 57. K.McCormick ve H.Perry, Images of War, Londra 1991, s.145, 326, 334 58. Deakin, AGE, s.72 59. M.Djilas, Wartime, New York 1977, s.283 60. Spence, AGE, s.405 61. A.Horne, A Savage War of Peace, Londra 1977, s.64, 537-38 62. R.Weighley, The Age of Battles, Blooming-ton, 1991, s.543 63. J.Mueller, "Changing Attitudes to War. The Impact of the First World War", British Journal of Political Science, 21, s.25-26, 27 Ara Blm 1: Savalara Getirilen Kstlamalar 1. Mariner's Mirror, c.77, say 3, s.217 2. A. Ferrill, The Origins of War, Londra 1985, s.86-87 3. (bkz) J.Guilmartin, Gunpowder and Galleys, Cambridge 1974. zellikle toplarn ortaya kyla kadrgalarn ilevinin sona ermediini ne sren 1. blm 4. J.Keegan, The Price of Admiralty, Londra 1988, s.137 586 5. O.Farnes, War in the Arctic, Londra 1991, s.39 6. (Bkz) "Adrianople" R.ve T.Dupuy, The Ency-clopedia of Military History, Londra 1986 7. J-P. Pallud, Blitzkrieg in the West, Londra 1991, s.347 8. J.Keegan, The Second World War, Londra 1989, s.462 9. Punch 1853, A Dictionary of Military "Cjuaotati-ons, Londra 1990, s.123 T.Royle tarafndan alnt yaplmtr. 10. The Times Atlas, (Geniletilmi Bask) Londra 1977, s.5 11.1. Berlin, Kari Marx, Oxford 1978, s.179 12. A. Van der Heyden ve H.Scullard, The Atlas of the Classical World, Londra 1959, s. 127 ve C.Duffy, Siege Warfare, Londra, 1979, s.204-7, 232-37 13. N.Nicolson, Alew, Londra 1973, s.10 14. (Bkz) A.Fraser, Boadicea's Chariot, Londra 1988 Blm 2: Ta Devri 1. J.Groebel ve R.Hindle (ed.ler) Aggression and War, Cambridge 1989, s.xiii-xvi 2. A.J. Herbert, "The Physiology of Aggression" AGE, s.67 3. AGE, s.68-9 4. R.Dawkins, The Selfish Gene, Oxford 1989 5. A.Manning, Groebel ve Hinde'nin AGE, s.52-55 6. Groebel ve Hinde, AGE, s.5

7. A.Manning, Groebel ve Hinde'nin AGE, s.51 8. R.Clark, Freud, Londra 1980, s.486 587 9. K.Lorenz, On Aggression, Londra 1966 10. R.Ardrey, The Territorial Imperative, Londra 1967 11. L.Tiger, Men in Groups, Londra 1969 12. M.Harris, The Rise of Anthropological The-ory, Londra 1968, s.17-8 13. D.Freeman, Margaret Mead and Samoa, Cambridge, Mass., 1983, s.13-17 14. Freeman, AGE, Blm 3 15. Harris, AGE, s.406 <. 16. AKuper, Anthropologists and Anthropology, Londra 1973, s. 18 17.Kuper,AGE,s.207-ll 18. AMockler, Haile Selassie's War, Oxford 1984, s.219 19. A. Stahlberg, Bounden Duty, Londra 1990, s.72 20. H.Turney-High, Primitive War: Its Practice and Concepts (2. Bask), Colombia, SC, 1971, s.5 21.Turney-High,AGE 22. AGE, s.55 23. AGE, s. 142 24. AGE, s.14 25. AGE, s.253 26. AGE, s.v 27. R.Ferguson (ed), Warfare, Culture and Envi-ronment, Orlando 1984, s.8 28. M.Mead, "Warfare is Only an Invention", L.Bramson ve G.Goethals'in War: STudies from Psychology, Sociology, Anthropology adl eserinde, New York 1964, s.269-74 29. R:Duson-Hudson, Human Intra-specific Conflict: An Evolutionary Perspective, Guggenheim 588 Institute, New York 1986 30. Ferguson, AGE, s.6, 26 31. M. Fried, M.Harris ve R.Murphy (ed.ler) War: The Anthropology of Armed Conflict and Aggression, New York 1967, s. 132 32.AGE,s.l33 33. AGE, s.128 34. US News and World Report, 11 Nisan 1988, s.59 35. W.Divale, War in Primitive Society, Santa Barbara 1973, s.xxi 36. A.Vayda, War in Ecological Perspective, New York 1976, s.9-42 37. AGE, s.15-16 38. AGE, s.16-17 39. J.Haas (ed), The Anthropology of War, Cambridge 1990, s. 172 40. P.Blau ve W.Scott, Formal and Informal Orga-nisations, San Francisco 1962, s.30-32 41. M.Fried, Transactions of New York Academy of Sciences, Seri 2, 28,1966, s.529-45. 42. J.Middleton ve D.Tait, Tribes Without Rulers, Londra 1958, s.1,31 43. R.Cohen, "Warfare and State Formation", Ferguson'un AGE s.333-4 44. P.Kirch, The Evolution of the Polynesian Chi-efdoms, Cambridge 1984, s. 14748 45. AGE, s.81 46. AGE, s.166-7 47. Vayda,AGE, s.115 48. Kirch, AGE, s.209-11 49. Vayda, AGE, s.80 50. Turney-High, AGE s. 193: "Brezilya kysnda 589 yaayan Cayte'ler kazaya urayan tm gemilerin mrettabatn yediler. Bir yemek srasnda, Bahia birinci piskoposunu, iki rahibi, Portekiz Kraliyet Hazinesi bamemurunu, iki hamile kadn ve birok ocuu yemilerdi." 51. AGE, s.189-90 52.1. Clendinnen, Aztecs, Cambirdge 1991, s.87-8

53. R.Hassing, "Aztec and Spanish Conquest in Mesoamerica", B.Ferguson ve N.Whitehead'in War in the Tribal Zone adl eserinde, Santa Fe 1991, s.85 54. AGE, s.86 55. Clendinnen, AGE, s.78 56. AGE, s.81 57. AGE, s.116 58.AGE,s.93 59. AGE, s.94-95 60. AGE, s.95-96 61. AGE, s.25-27 62. I. Clendinnen, Ambivalent Conxuest, Maya and Spaniard in Yucatan, 1515-70, Cambridge 1987, s. 144,148-49 63. J.Roberts, The Pelican History of the World, Londra 1987, s.21 64. AGE, s.31 65. H.Breuil ve R.Lautier, The Men of the Old Stone Age, Londra 1965, s.71 66. AGE, s.69 67. AGE, s.20 68. AGE, s.69 69. A. Ferrill, AGE, s.18 70. W.Reid, Arms Through the Ages, New York 1976, s.9-11 71. Breuil ve Lautier AGE, s.72 590 72. C.Robarchak, Papers Presented to the Gug-genheim Foundation Conference on the Anthropo-logy of War adl eserde Santa Fe, 1986; ve Haas'm AGE, s.56-76 73. H.Obermaier, La vida de neustros antepasa-dos cuaternanos en Europa, Madrid 1926 74. F. Wendorf (ed) The Prehistory of Nubia, II, Dallas 1968, s.959 75. Ferrill, AGE, s.22 76. M.Hoffman, Egypt Before the Pharaohs, Londra 1988, s.87-89 77. Roberts, AGE, s.51 78. J.Mellaert, "Early Urban Communities in the Near East, 9000-3400 BC", P.Moorey (ed) The Ori-gins of Civilisation, Oxford 1979, s.22-25 79. H.de la Croix, Military Considerations in City Planinng, New York 1972, s.14 80. Y.Yadin, The Art of Warfare in Biblical Lands, Londra 1963, s.34 81. Mellaert, AGE, s.22 82. B.Kemp, Ancient Egypt Anatomy of a Civilisation, Londra 1983, s.269 83. S.Piggott, "Early Towns in Europe", Moo-rey'in AGE, s.3, 44 84. H.Thomas, An Unfinished History of the World, Londra, s.19, 21 85. J.Bottero (ed) The Near East: The Early Civi-lisations, Londra 1967, s.44 86. AGE, s.6 87. Roberts, AGE, s. 131 88. Hoffman, AGE, s.331-32 89. Kemp, AGE, s.168-72 90. AGE, s.223-30 591 ! 'i i 91. AGE, s.227 92. Yadin, AGE, s.192-93 93. Kemp, AGE, s.43, 225 94. Hoffman, AGE, s.116 95. W.Hayes, "Egypt from the Death of Ammane-mesll to Seqenenre II", Cambridge Ancient History (3. bask), c. II, Blm 1, s.73 96. Kemp, AGE, s.229 97. M 2160-1991 yllarnda Eski ve Orta Krallk dnemleri arasnda geen sre, yerel g sahipleri arasnda sren savalarn devri olarak bilinir ama o devire ait bir metin (Bottero AGE s.337) unu anlatr: "Askerlerimi silahlandrp savaa doru yola ktm. Benden ve kendi askerlerimden baka kimse yoktu. Nbye ve dier blgelerden gelen paral askerler bana kar birlemilerdi. Zaferle geri dndmde hi kayp vermemitim ve tm kent halkm yanmdayd." 98. Bottero, AGE, s.70-1 99. W.McNeill, The Pursuit of Power, Oxford 1983, s.5 100. J.Laessoe, People of Ancient Assyria, Londra 1963, s.16

101. Yadin, AGE, s.130 102. G.Roux, Ancient Iraq, New York 1986, s. 129 103. P.J.Forbes, Metallurgy in Antiquity, Leiden 1950, s.321 104. AGE, s.255 105. W.McNeill, A World History, New York 1961, s.34 106. R.Gabriel ve K.Metz, From Sumner to Ro-me, New York 1991, s.9 592 Ara Blm 2: stihkam 1. D.Petite, Le balcon de la Cote d'Azure, Marig-nan 1983, eitli sayfalarda 2. A. Fox, Prehistoric Maori Fortifications, Auck-land 1974, s.28-29 3. F.Winter, Greek Fortifications, Toronto 1971 4. N.Pounds, The Mediaevel Castle in England and Wales, Cambridge 1990, s.69 5. S.Johnson, Roman Fortifications on the Saxon Shore, Londra 1977, s.5 6. Kemp, AGE, s. 174-6 7. S.Piggott, "Early Towns in Europe", Moorey'in AGE, s.48-49 8. A.Hogg, Hill Forts of Britain, Londra 1975, s.17 9. Piggott, AGE, s.50 10. W.Watson, Moorey'in AGE, s.55 11. S.Johnson, Late Roman Fortifications, Londra 1983, s.20 12. E.Luttvvak, Grand Strategy of the Roman Em-pire, Baltimore 1976, s.96,102-4 13. B.Isaacs, The Limits of Empire, Oxford 1990; A. Horne, A Savage War of Peace, Londra 1987 s.263-67 14. Q.Hughes, Military Architecture, Londra 1974, s.187-90 15. CDuffy, Siege Warfare, Londra 1979, s.204-7 16. J.Fryer, The Great Wall of China, Londra 1976, s.104; A.Waldron, The Great Wall of China, Cambridge, 1992, s.5-6 17. O.Lattimore, "Origins of the Great Wall", Studies in Frontier History adl eserde, Londra 593 1962,s.97-118 18. J.Needman, Science and Civilitaion in China, I, Cambridge 1954, s. 144 19. S.Johnson, Late Roman Fortifications, Haritalar 25, 44, 46 20. P.Contamine, War in the Middle Ages, Oxford 1984, s. 108 21. AGE, s.46 22. Pounds, AGE, s.19 23. Winter, AGE, s.218-19 /.. 24. Yadin, AGE, s. 158-59, 393, 409 25. S.Runciman, A History of the Crusades, I, Cambridge 1951, s.231-34 26. Pounds, AGE, s.115 27. AGE, s.213 Blm 3: Hayvanlar 1. A.Azzarolli, An Early History of Horsemans-hip, Londra 1985, s.5-6 2. S.Piggott, The Earliest, Wheeled Transport, Londra 1983, s.87 3. AGE, s.39 4. Azzarolli, AGE, s.9 5. R.Sallares, The Ecology of the Ancient Greek World, Londra 1991, s.396-97 6. Piggott, AGE, s.64-84 7. W.Mcneill, The Rise of the West, Chicago 1963, s.103 8. A.Friendly, The Dreadful Day, Londra 1981, s.27 9. Yadin, AGE, s. 150,187 10. J.Guilmartin, AGE, s. 152; P.Klopsteg, Turkish 594 and the Composite Bow, Evanstown 1947 11. Yadin, AGE, s.455 12. Y.Garlan, War in the Ancient World, Londra 1975, s.90 13. O.Lattimore, AGE, s.41-44 14. Piggott, AGE, s.103-104 15. H.Creel, The Origins of Statecraft in China, Chicago 1970, s.285-86 16. Guilmartin, AGE, s.157 17. Lattimore, AGE, s.53 18. Cambridge Ancient History, c.ll, Blm 1, Cambridge 1973, s.375-76 19. Laessoe, AGE, s.87, 91

20. Cambridge Ancient History, c.ll, Blm 1, s.54-64 21. J.Gernet, A History of Chinese Civilisation, Cambridge 1982, s.40<45 22. H.Saggs, The Might That Was Assyria, Londra 1984, s. 197 23. AGE, s.199, 255 24.AGE,s.l00 25. AGE, s. 101 26. AGE, s.258 27. Creel, AGE, s.258, 265 28. AGE, s.259 29. AGE, s.266, 264 30. Robert Thurton, "The Prince consort in Ar-mour", M.Girouard'n The Return of Camelot adl eserinde, New Haven 1981; Hubert Lanzinger, "Hit-ler in Armour", P.Adam'n "The Arts of the Third Reich adl eserinde, Londra 1992 31. Yadin, AGE, s.100-103; Cambridge Ancient History c.ll, Blm 1, s.444-51 595 32. Yadin, AGE, s.103-4 33. AGE, s.218-21 34. McNeill, The Rise of the West, s. 15 35. Saggs, AGE, s.169 36. J.Saunders, The History of the Mongol Con-quests, Londra 1991, s.9-10 37. AGE, s.14; Gernet, AGE, s.4-5 38. W.McNeill, The Human Condition, Princeton 1980, s.47 39. D.Maenchen-Helfen, Thp World of the Huns, Berkeley 1973, s.187 40. AGE, s.267 41. AGE, s.184 42. AGE, s. 180 43. J.Jakobsen ve R.Adams, "Salt and St in An-cient Mesopotamian Agriculture", Science CXXVI-II, 1958, s.257 44. L.Kwantem, Imperial Nomards: A History of Central Asia, 500-1500, Leicester 1979, s.12 45. A.Jones, The Later Roman Empire, 284-602, Oxford 1962, s. 157 46. J.Bury, A History of the Later Roman Empire, 1927,1, s.300, n.3 47. R.Lindner, "Nomadism, Horses and Huns", Past and Present, 92 (1981) s.1-19 48. J.Lucas, Fighting Troops of the Austro-Hun-garian Army, New York 1987, s. 149 49. Marquess of Anglesey, A History of British Cavalry, IV, Londra 1986, s.297 50. Maenchen-Helfen, AGE, s.152-3 51. P.Ratchnevzky, Genghis Khann, Oxford 1991, s.155 52. Kwantem, AGE, s.21; Eftalitlerin artk kulla596 nlmayan bir Hint-Avrupa dili olan Toharca konutuklar sanlmaktadr. 53. Saunders, AGE, s.27 54. AGE. 55. J.Keegan, The Mask of Command, Londra 1988, s.18 56. Ferrill, AGE, s.70 57. A.Hourani, A History of the Arab Peoples, Londra 1991, s. 19 58. Kuran 9:125 59. P.M.Holt ve dierleri, Cambridge History of islam, C.IA, Cambridge 1977, s.87-92 60. Cambridge History of islam, AGY, s.42 61. Salleres, AGE, s.27 62. D.Hill, "The Role of the Camel and the Horse in the Early Arab Conquests", Parry ve Yapp'n AGE, s.36 63. AGE, s.57-58 64. Cambridge History of islam, AGY s.60 65. AGE. 66. Pipes,AGE,s.lO9-13 67. AGE, s. 148 68. Saunders, AGE, s.61 69. Kvvantem, AGE, s.61 70. Cambridge History of islam, AGY, s. 150 71. Ratchnevsky, AGE, s.109

72. Kwantem, AGE, s.12-13 73. Chen Ya-tien, Chinese Military Theory, Steve-nage 1992, s.21-30 74. Gernet, AGE, s.309 75. AGE, s.310 76. Ratchnevsky, AGE, s. 194-95 77. Kwantem, AGE, s.188 597 78. Ratchnevsky, AGE, s.4-5 79. B.Manz, The Rise and Rule of Tamerlane, Cambridge 1989, s.4 80. Saunders, AGE, s.196-99 81. Kwantem, AGE, s.192 82. AGE, s.108 83. Saunders, AGE, s.66 84. Ratchnevsky, AGE, s.96-101 85. Cambridge History of islam, AGY, s.158 86. Kwantem, AGE s. 159; S.Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, c.ll, Cambridge 1976, s.184 87. D.Morgan, The Mongols in Syria, P.Edburg (ed) Crusade and Settlement, Cardiff 1985, s.231-35 88. P.Thorau, "The Battle of Ain Jalut: A Re-exa-mination" AGE, s.236-41 89. AGE, s.238 90. Manz,AGE,s.l4-16 91. B.Spuler, The Mongols in History, Londra 1971, s.80 92. Shaw, AGE, c.l, s.245 93. Ratchnevsky, AGE, s.153-54 94. (Bkz) Keegan, Mask of Command, zellikle Blm 2 95. C.Duffy, Russia's Military Way to the West, Londra 1981, s.2 96. J.Fairbank, "Varieties of Chinese Military Ex-perience", EKierman ve J.Fairbank'm Chinese Ways in Warfare adl eserinde, Cambridge, Mass., 1974 97. AGE, s.7 98. AGE, s.15 99. AGE, s. 14 100. Gernet, AGE, s.493 598 Ara Blm 3: Ordular 1. Parkinson, AGE, s.176 2. J.Elting, Swords Around a Throne, Londra 1989, Blm 18-19 3. H.Roeoer, (ed) The Ordeal of Captain Roeder, Londra 1960 4. N.Jones Hitler's Heralds, Londra 1987, eitli sayfalarda 5. S.Andreski, Military Organisation and Society, Londra 1968 6. W.McNeill, Plagues and People, New York 1976 7. Andreski, AGE, s.33 8. AGE, s.91-107, 75-90 9. AGE, s.26 10. Seaton, AGE, s.57 11. Anderski, AGE, s.27 12. AGE, s.37 13. M.Lewis, The Navy of Britain, Londra 1948, s. 128-44 14. G.Jones, A History of the Vikings, Oxford 1984,s.211 15. Manz,AGE, s.17 16. Ratchnevsky, AGE, s.66 17. Hourani, AGE, s. 139-40 18. S.Blondel, The Varangians of Byzantium, Cambridge 1978, s.230-35 19. P.Mansel, Pillars of Monerchy, Londra 1984, s.l 20. Garlan, AGE, s.95 21. M.Mallet, Mercenaries and their Masters, Londra 1974, s.60-61 599 22. L.Keppie, The Making of the Roman Army, Londra 1984, s.17 23. P.Paret (ed), Makers of Modern Strategy, s.19 24. W.Doyle, The Oxford History of the French Revolution, 1989, s.204-5 Blm 4: Demir 1. R.J.Forbes, Metallurgy in Antiquity, Londra 1950, s.380

2. AGE, s.418-19 3. R.Oakeshott, The Archaeology of Weapons, Londra 1960, s.40-2 4. N.Sandars, The Sea Peoples, Londra 1985, s.56-58 5. P.Greenhalgh, Early Greek Warfare, Cambrid-ge 1993, s.10-11 6. AGE, s.1-2 7. N.Hammond, A History of Greece to 332 BC, Oxford 1959, s.73 8. AGE, s.81 9. AGE, s.99 10. AGE, s. 100 11. AGE, s.101 12. V.Hanson, The Western Way of War, New York 1989 13. V.Hanson, Warfare and Agriculture in Classi-cal Greece, Pisa 1983, s.59 14. AGE, s.50-54 15. AGE, s.42 16. AGE, s.67-74 17. Hanson, Western Way, s.6 18. AGE, s.4, 34 600 19. M.Finley ve H.Plaket, The Olympic Games, New York 1876, s.19 20. D.Sansome, Greek Athletics and the Genesis of Sport, Berkeley 1988, s.19, 50-53, 96 21. M.Paiakoff,Combat Sports in the Ancient World, New Haven 1987, s.93, 96 22. Finley ve Plaket, AGE, s.21 23. Poliakoff, AGE, s.93-94 24. A.Snodgrass, "The Hoplite Reform and History, Journal of Hellenic Studies, say 85, (1965), s. 110-22 25. M.Jameson, "Sacrifice before Battle" V.Hanson (ed.), Hoplites, Londra 1991, s.220 26. E.Wheeler, "The General as Hoplite", AGE, s.150-54 27. J.Lezenby, "The Killing Zone", AGE, s.88 28. Hanson, Western Way, s.185 29. AGE, s.64-65 30. AGE, s.180-81 31. AGE, s.36 32. AGE, s.4 33. Roberts,AGE, s.178 34. E.Wood, Peasant, Citizen and Slave, Londra 1981, s.42-44 35. Hanson, Western Way, s.10,16 36. Sandars, AGE, s.125-31 37. Garlan, AGE, s.130-1 38. Hammond, AGE, s.289-90 39. AGE, s.661-62 40. Keegan, Mask of Command, s.78-79 41. AGE, s.80 42. AGE, s.82 43. Hammond, AGE, s.615 601 44. L.Keppie, EGE 45. Hammond, AGE, s.236 46. Keppie, AGE, s.18 47. W.Harris, War and Imperialism in Republican Rome, Oxford 1979, s.54-67 48. AGE, s.56 49. AGE, s.51 50. AGE, s.48 51. Keppie, AGE, s.18 52. Harris, AGE, s.44-46 53. AGE, s.11-12 54. Keppie, AGE, s.53 55. J.Keegan, The Face of Battle, Londra 1976, s.65 56. G.Watson, The Roman Soldier, Londra 1985. s.72-74 57. Van der Heyden ve Scullard, AGE, s. 125 58. Keppie, AGE, s.61-62

59. J.Baldson, Rome, Londra 1970, s.91 60. A.Ferrill, The Wall of the Roman Empire, Londra 1986, s.25 61.Luttwak,AGE, s.191-94 62. D.Breeze ve B.Dobson, Hadrian's Wall, Londra 1976, s.247-48 63. Baldson, AGE, s.90-91 64. Ferrill, Fail of the Roman Empire, s.48-49 65. AGE, s.140 66. AGE, s.160 67. J.Filler, The Decisive Battles of the Western World, Londra 1954, s.307-29 68. A.Jones, The Decline of the Ancient World, Londra 1966, s.297-99 69. AGE, s. 102 602 70. J.Beeler, War in Feudal Europe, 730-1200, It-haca 1991, s.2-5 71.AGE,s.l7 72. M.Van Crefeld, Technology and War, Londra 1991, s.18 73. AGE, s.20 74. Beeler, AGE, s.228-32 75. Johnson, Late Roman Fortifications, s.8-16 76. GJones, Vikings, s. 182-92 77. AGE, s.76 78. H.Cowdray, The Genesis of the Crusades", T.Murphy, (ed), The Holy War, Columbus 1976, s.17-18 79. Beeler, AGE, s. 12 80. Runciman, AGE, s.106-108 81. AGE, s.91-92 82. R.Smail, Crusading Warfare, Cambridge 1956, s. 115-20 83. AGE, s.202 84. G.Sainty, The Order of St.John, New York 1991, s.105 85. P.Contamine, War in the Middle Ages, s.75 86. Ewart, AGE, s.283-84 87. Smail, AGE, s. 165-68 Ara Blm 4: Lojistik ve Destek 1. Watson, AGE, s.63-65 2. P.Liddle, The 1916 Battle of the Somme, Londra 1992, s.39 3. J.Thompson, No Picnic, Londra 1992, s.89 4. Keegan, Mask of Command, s. 134 5. Luttvvak, AGE, Harita 2.2 603 6. C.Calhvell, Small Wars: Their Principles and Practice, Londra 1899, s.40 7. T.Derry ve T.Williams, A Short History of Tech-nolog, Oxford 1960, s.433 8. R.Chevailier, Roman Roads, Londra 1976, s.152 9. Piggot, AGE, s.345 10. Keegan, Mask of Commands, s. 114 11. D.Engels, Alexander the Great and the Logis-tics of the Macedonian Armyi, Berkeley 1978, s.112 12. M.Grant, The Army of the Caesars, Londra 1974, s.xxiii 13. Derry ve Williams, AGE, s.691-95 14. B.Wiley, The Life of Johnny Reb, Baton Rou-ge, 1918, s.92 15. J.McPherson, Battle Cry of Freedom, New York 1988, s.11-12 16. AGE, s.424-27 17. D.Shovvalter, Railroads and Rifles, Hamden 1975, s.67 18. J.Edmonds, A Short History of World War I, Oxford 1951, s.9-10 19. J.Piekalkievvicz, Pferd und Reiterim II Qelt-krieg, Mnih 1976, s.4 20. J.Beaumont, Comrades in Arms, Londra 1980, s.208 21. J.Thompson, The Lifeblood of War, Londra 1991, s.38 22. McNeill, Pursuit of Power, s.322, 324, 329 23. Watson, AGE, s.51 24. Derry ve Williams, AGE, s.269 25. McNeill, Pursuit of Power, s. 166-67 26. AGE, s. 170 604 27. AGE, s.238

28. AGE, s.290 29. A. Mihvard, War, Economy and Society, 1939-45,1977, s.64-69, 76 30. D.Van der Vat, The Atlantic Campaign, Londra 1988, s.229, 270, 351 Blm 5: Ate 1. Derry ve Wells, AGE, s.268-69, 514 2. J.Needham, Science and Civilisation in China, I, Cambridge 1954, s. 134 3. McNeill, Pursuit of Power, s.39 4. AGE, s.82-83 5. Duffy, Siege Warfare, s.8-9 6. AGE, s.9 7. AGE, s. 15 8. AGE, s.25 9. AGE, s.29-31 10. Mallet, AGE, s.253 i 11. Duffy, Siege Warfare, s.40 ! 12. AGE, s.41-42 13. AGE, s.61 ; 14. AGE, s.64 ': 15. G.Parker, The Military Revolution, Cambridge 1988, s.17 16.AGE,s.l7 17. Mallet, AGE, 254-55 18. Grant, AGE, s.15-16 19. Hale, Renaissance War Studies, s.396 20. J.Hale, War and Society in Renaissance Euro-pe, Leicester 1985, s.96 21. G.Parker, The Army of Flanders and the Spa605 nish Road, Cambridge 1972, s.27-29 22. Guilmartin, AGE, s.207 23. AGE, s.251-52 24. Lewis, AGE, s.76-80 25. Guilmartin, AGE, s.8-11 26. Weigley, AGE, s.15-16 27. AGE, s.76-77 28. Watson, AGE, s.57-59 29. C.Duffy, The Military Experience in the AGe of Reason, Londra989 30. G. ve A. Parker, European Soldiers 1550-1650, Cambridge 1977, s.14-15 31. Hale, War and Society, s.87 32. A.Corvisier, Armies and Society in Europey, Bloominghton 1979, s.54-60 33. Hale, Renaissance War Studies, s.285, 237-42 34. Weigley, AGE, s.44 35. Shaw, AGE, C.l, s.113-14 36. B.Lemnan, "The Transition to European Military Ascendancy in India" J. Lynn'in Tools of War adl eserinde, Chicago 1990, s. 106 37. Doyle, AGE, s.67-71 38. J.Galvin, The Minute Men, McLean, 1989, s.27-33 39. J.Lynn, "En avant: The Origins of the Revolu-tionary Attack", AGE, s. 168-69 40. Elting, AGE, s.123-56 41. Weigley, AGE, s.265 42. Lynn, AGE, s. 167 43. F.Gilbert, "Machiavelli", P.Paret'in Makers of Modern Strategy adl eserinde, s.31 44. B.Liddell Hart, The Ghost of Napoleon, Londra 1933, s.118-29 606 45. McNeill, Pursuit of Power, s.254 46. R.Challener, The French Theory of the Nati-on in Arms, New York 1955, s.58 47. M.Eksteins, Rites of Spring, New York 1989, s.93 48. C.Jones, The Longman Companion to the French Revolution, Londra 1989, s.156, 287 49. T.Livermore, Numbers and Losses in the American Civil War, Bloomington 1957, s.7-8 50. McPherson, AGE, s.9 51. Duffy, Experience of War, s.209 52. A. Corvisier, "Le moral des combattants, pa-nique et enthousiasme", Revue historique des arme-es, 3,1977, s.7-32

53. Elting, AGE, s.30-31,143 54. T.Wilson, The Myriad Faces of War, Cambridge 1986, s.757 55. A. Horne, To Lose a Battle, Londra 1969, s.26 56. R.Larson, The British Army and the Theory of Armoured Warfare 1918-40, Nawark 1984, s.34 57. Keegan, Mask of Command, s.238 58. A. Bullock, Hitler and Stalin, Londra 1991, s.259 59. AGE, s.358 60. C.Barnett (ed), Hitler's Generals, Londra 1989, s.19-20 61. Keegan, Mask of Command, s.235 62. G.Welchman, The Hut Six Story, Londra 1982, s.19-20 63. Keegan, Mask of Command, s.302 64. AGE, s.286 65. T.Taylor, The Breaking Wave, Londra 1967, s.114-15 607 66. AGE, s.97 67. K.Wakefield (ed), The Blitz Then and Now, Londra 1988, s.8 68. O.Bartov, The Eastern Front 1941-5, Basing-ston, 1985, s.107-19 69. D.Kahn, Seizing the Enigma, Londra 1991, s.245-58 70. W.Murray, Luftwaffe, Londra 1985, s.8-12 71. J.Terraine, The Right of the Line, Londra 1985, s.474 72. R.Spector, Eagle Against the Sun, Londra 1984, s.79-82 73. R.Connaughton, The War of the Rising Sun and the Tumbling Bear, Londra 1988, s.166-67 74. Spector, AGE, s.259-67 75. N.Longmate, Hitler's Rockets, Londra 1985, s.59 76. M.Gilbert, Second World War, Londra 1989, s.20-21 77. L.Freedman, The Evolution of Nuclear Stra-tegy, Londra 1989, s.16 78. AGE, s.19 79. AGY. 80. AGE, s.246 81. G.Draper "Grotius" Place in the Develop-ment of Legal Ideas about War", H.Bull (ed) Hugo Grotius and International Relations, Oxford 1990, s.201-202 82. G.Best, Humanity in Warfare, Londra 1980, s.150-51 Kaynaka 608 I Adam, P.The Arts of The Third Reich, London, 1992 Andreski, S.Military Organisation and Society, London, 1908 Anglesey, Manquess of, A History of British Ca-valry, IV, London 1986 Ardrey, R.The Territorial Imperative, Londan, 1967 Ayalon, D.Gunpowder and Firearms in the Mam-luk Kingdom, London, 1956 Balsdon, J.Rome, Londan, 1970 Bar-Kochva, B.The Seleucid Army, Cambridge, 1976 Barnett C.(ed.) Hitler's Generals, London, 1989 Bartov, O The Eastern Front 1941-45, Basingsto-ke, 1985 Beaumont, J.Comrades in Arms, Londan, 1980 Beeler, J.War in Feudal Europe, 730-1200, Ithaca, 1991 Beloff, N.Tito's Flawed Legacy, London, 1980 Berlin, I.Karl Marx, Oxford, 1978 Berlin, I.The Crooked Timber of Humanity, N.Y., 1991 Best, G.Humanity in Warfare, London, 1980 Blau, P. and Scott, W.Formal and Informal Orga-nisations, San Francisco, 1962 Blondal, S.The Varangians of Byzantium, Cambridge, 1979 Bottero J. et al (ed.ler) The Near East: the Early 609 Civilisations, London, 1967 Bramson, L. and Goethals, G. War: Studies from Psychology, Sociology, Anthropology, New York. 1964 Breeze D. and Dobson, B. Hadrian's Wall, London, 1976 Breuil H. and R. Lautier, The Men of the Old Stone Age, London, 1965

Bull, H. et al(ed.ler) Hugo Grotius and International Relations, Oxford, 1990 ,. Bullock, A. Hitler and Stalia/ London, 1991 Bury, J.A History of the Later Roman Empire, London, 1965 Calhvell, C. Small Wars, Their Principles and Practice, London, 1899 Challener, R. The French Theory of the Nation in Arms, New York, 1955 Chevallier, R. Roman Roads, London, 1976 Clark, R. Freud, London, 1980 Clausevvitz, Cari von, On War (ev:M.Howard ve P. Paret), Princeton, 1976 Clausevvitz, Cari von, On War (ev:J.J. Graham), London, 1908 Clendinnen, I. Ambivalent Conquests, Maya and Spaniard in Yucatan, 1515-70, Cambridge, 1987 Clendinnen, I. Aztecs, Cambridge, 1991 Connaughton, R. The War of the Rising Sun and the Tumbling Bear, London, 1988 Contamine, P. War in the Middle Ages (ev:M.Jo-nes), Oxford, 1984 Corvisier, Al. 'Le moral des combattants, panique et enthousiasme'in Revue histoique des armees, 3, 1977 610 Corvisier, A. Armies and Society in Europe, Blo-omington, 1979 Creel, H. The Origins of Statecraft in China, Chicago, 1970 Davvkin, J. The Selfish Gene, Oxford, 1989 de la Croix, H. Military Considerations in City Planning, New York, 1972 Deakin, F. The Embattled Mountain, London, 1971 Derry, T. and Williams, T. A 'Short History of Technology, Oxford, 1960 Divale, W. War in primitive Society, Santa Barbara, 1973 Djilas, M. Wartime, New York, 1977 Doyle, W. The Oxford History of the French Re-volution, 1989 Duffy, C. Russia's Military Way to the West, London, 1981 Duffy, C. Siege Warfare, London, 1979 Duffy, C. The Military Experience in the Age of Reason, London, 1987 Dupuy, R. ve T. The Encylopaedia of Military History, London, 1986 Edburg, P. Crusade and Settlement, Cardiff, 1985 Edmonds, J. A Short History of World War I, Ox-ford, 1951 Eksteins, M. Rites of Spring, New York, 1989 Elting, J. Svvords Around a Throne, London, 1989 Engels, D. Alexander the Great and the Logistics of the Macedonian Army, Berkeley, 1978 Engleit, S. Island at The Centre of the World, N.Y., 1990 Farnes, O. War in the Arctic, London, 1991 611 Ferguson, B. ve Whitehead, N. War in the Tribal Zone, Sante Fe, 1991 Ferguson, R. (ed.) Warfare, Culture and Environ-ment, Orlando, 1984 Ferrill, A. The Fail of the Roman Empire, Lon-don, 1986 Ferrill, A. The Origins of War, London, 1985 Finley, M. ve Plaket, H. The Olympic Games, New York, 1976 Forbes, PJ. Metallurgyin Antiquity, Leiden, 1950 Fox, A. Prehistoric Maori Fortifications, Auck-land, 1974 Fraser, A. Boadicea's Chariot, London, 1988 Freedman, F. The Evolution of Nuclear Strategy, London, 1989 Freeman, D. Margaret Mead and Samao, Cambridge, Mass. 1983 Fried, M. Transactions of New York Academy of Sciences Series 2, 28,1966 Fried, M., Harris, M. ve Murphy, R. (ed.ler) War: The Anthropology of Armed Canflict and Aggressi-on, New York, 1967 Friendly, A. The Dreadful Day, London, 1981 Fryer, J. The Great Wall of China, London, 1975 Fuller, J. The Decisive Battles of the Western World, London, 19546 Gabriel R. ve Metz, K. From Smer to Rome, New York, 1991 Galvin, J. The Minute Men, McLean, 1989 Garlan, Y.War in the Ancient World, London, 1975 Gernet, J. A History of Chinese Civilisation, Cambridge, 1982 612 Gilbert, M. Second World War, London, 1989 Girouard, M. The Return of Camelot, New Ha-ven,1981

Grant, M. The Army of the Caesars, London, 1974 Greenhalgh, K. Early Greek Warfare, Cambridge, 1973 Groebel, J. ve Hinde, R. (ed.ler) Aggression and War, Cambridge, 1989 Guilmartin, J. Gunpowder and Galleys, Cambridge, 1974 Haas, J.(ed.) The Anthropology of War, Cambridge, 1990 Hale, J. Renaissance War Studies, London, 1988 Hale, J. War and Society in Renaissance Europe, Leicester, 1985 Hammond, J. A History of Greece to 322 B.C., Oxford, 1959 Hanson, V.(ed.) Hoplites, London, 1991 Hanson, V. The Western Way of Warfare, New York, 1989 Hanson, V. Warfare and Agriculture in Classical Greece, Pisa, 1983 Harris, M. The Rise of Anthropological Theory, London, 1968 Harris, W. War and Imperialism in Republican Rome, Oxford, 1979 Hayes, W.'Egypt form the Death of Ammanemes II to Seqemenre Il'in Cambridge Ancient History, 3rd ed., Cilt II, Blm 1 Hoffman, M. Egypt Before the Pharaohs, London, 1988 Hogg, A. Hill Forts of Britian, London, 1975 613 Holt R, Lambton A., ve Lewis B., (ed.ler), The Cambridge History of islam, Cilt IA, Cambridge, 1970 Horne, A.A Savage War of Peace, London, 1977 Horne, A. To Lose a Battle, London, 1969 Hourani, A. A History of the Arab Peoples, London, 1991 Hovvard, M. Clausevvitz, Oxford, 1983 Howard M. War in European History, Oxford 1976 i, Hughes, Q. Military Architecture, London, 1974 Isaac, B. The Limits of Empire, Oxford 1990 Jakobsen, J. ve Adams, R. 'Salt and ilt in Ancient Mesopotamian Agriculture', Science, CXXVIII, 1958 Jefferson, G. The Destruchion of the Zulu Kingdom, London, 1979 Jelavich, B. History of the Balkans, K(Twentieth Century), Cambridge, 1983 Johnson, S. Late Roman Fortifications, London, 1983 Johnson S. Roman Fortifications on the Saxon Shore, London, 1977 Jones, A. The Decline of the Ancient World, London,1966 Jones, A. The Later Roman Empire, Oxford, 1962 Jones, C. The Longman Companion to the French Revolution, London, 1989 Jones, G. A History of the Vikings, Oxford, 1984 Jones, N. Hitler's Heralds, London, 1987 Kahn, D. Seizing the Enigma, London, 1991 Keegan, J. The Mask of Command, London, 1987 614 Keegan, J. The Face of Battle, London, 1976 Keegan, J. The Price of Admiralty, London, 1988 Kemp, B. Ancient Egypt. Anatomy of a Civilisati-on, London, 1983 Kenny, A. The Logic of deterrence, London, 1985 Keppie, L. The Making of the Roman Army, London, 1984 Kierman, F. ve Fairbank, J. Chinese Ways in War-fare, Cambridge, Mass., 1974 Kirch, P. The Evolution of the Polynesian Chief-doms, Cambridge, 1984 Klopsteg, P. Turkish Archery and the Composite Bow, Evanstovra, 1947 Krige, E.J. The Social System of the Zulus, Pie-termaritzburg, 1950 Kuper, A. Anthropologists and Anthropology, London, 1973 Kvvantem, L. Imperial Nomads: A History of Central Asia, 500-1500, Leicester, 1979 Laessoe, J. People of Ancient Assyria, London, 1963 Larson, R. The British Army and the Theory of Armoured Warfare 1918-40, Newark, 1984 Lattimore, O. Studies in Frontier History, London, 1962

Lewis, M. The Navy of Britian, London, 1948 Liddell Hart, B. The Ghost of Napoleon, London, 1933 Liddle, P. The 1916 Battle of the Somme, London, 1992 Lindner, R. 'Nomadism, Horses and Huns', Past and Present, (1981) Livermore, T.Numbers and Losses in the Ameri615 can Civil War, Bloomington, 1957 Longmate, N. Hitler's Rockets, London, 1985 Lorenz, K. On Aggression, London, 1966 Lucas, J. Fighting Troops of the AustroHungari-an Army, New York, 1987 Luttwak, E. The Grand Strategy of the Roman Empire, Baltimore, 1976 Lynn, J. Tools of War, Chiacago, 1990 Maenchen-Helfen, M. The World of the Huns, Berkeley, 1973 Mallet, M. Mercenaries and Their Masters, London, 1974 Mansel, P. Pillars of Monarchy, London, 1884 Manz, B. The Rise and Rule of Tamerlane, Cam-bridge, 1989 Marsot, A. Egypt in the Reign of Muhammed Ali, Cambridge, 1982 McCormick, K. ve Perry, H. Images of War, London, 1991 McNeal, R. Tsar and Cossack, Basingstoke, 1989 McNeill, The Pursuit of Power, Oxford, 1983 McNeill, W. A World History, New York, 1961 McNeill, W. Plagues and People, New York, 1976 McNeill, W. The Human Condition, Princeton, 1980 McNeill, W. The Rise of the West, Chicago, 1963 McPherson, J. Battle Cry of Freedom, N.Y., 1988 Middleton, J. ve Tait, D. Tribes Without Rulers, London,1958 Mihvard, A. War, Economy and Society, 1939-45, London, 1977 Mockler, A. Haile Selassie's War, Oxford, 1979 Morey, P. (ed.) The Origins of Civilisation, Ox-1 616 ford, 1979 Mueller, J. 'Changing Attitudes to War. The Im-pact of the First World War', British Journal of Poli-tical Science, 21 Murphy, T. (ed.) The Holy War, Columbus 1976 Murray, W. Luftvvaffe, London, 1985 Needham, J. Science and Civilisation in China, I, Cambridge, 1954 Nicolson, N. Alex, London, 1973 Oakeshott, E. The Archaeology of Weapons, London,1960 Obermaier, H. La vida de nuestros antepasados cuaternanos en Europa, Madrid, 1926 Oget, B. (ed.) War and Society in Africa, 1972 Pallud, J-P. Blitzkrieg in the West, London, 1991 Paret, P. (ed.) Makers of Modern Strategy, Princeton, 1986 Paret, P. Clausewitz and the State, Princeton, 1985 Paret, P. Understanding War, Princeton, 1992 Parker, G. The Army of Flanders ant the Spanish, Road, Cambridge, 1972 Parker, G. The Military Revolution, Cambridge, 1988 Parker, G. ve A. European Soldiers 1550-1650, Cambridge, 1977 Parkinson, R. Clausevvitz, London, 1970 Parry, V. ve Yapp, M. (ed.ler) War, Technology and Society in the Middle East, London, 1975 Perrin, N. Giving Up the Gun, Boston, 1988 Petite, D. Le balcon de la Cote d'Azure, Marig-nan, 1983 Piekalkiewicz, J. Pferd und Reiter im II Weltkri617 eg, Munich, 1976 Piggott, S. The Earliest Wheeled Transport, London, 1983 Pipes, D. Slave Soldiers and islam, New Haven, 1981 Poliakoff, M. Combat Sports in the Ancient World, New Haven, 1987 Pounds, N. The Mediaeval Castle in England and Wales, Cambridge, 1990 Ratchnevsky, P. GenghisKhan, Oxford, 1991 Reid, W. Arms Through The Ages, New York, 1976

Robarchak, C, in Papers Presented to the Gug-genheim Foundation Conference, On the Anthro-pology of War, Santa Fe. 1986 Roberts, J. The Pelican History of the World, London, 1987 Roeder, H. (ed.) The Ordeal of Captain Roeder, London, 1960 Roux, G. Ancient Iraq, New York, 1986 Royle, T. A Dictionary of Military Ouotations, London, 1990 Runciman, S. A History of the Crusades, I, Cambridge, 1951 Saggs, H. The Might That Was Assyria, London, 1984 Sahlins, M. Tribesmen, N.J., 1968 Sainty, G. The Order of St. John, New York, 1991 Sallares, R. The Ecology of the Ancient Greek World, London, 1991 Sanders, N. The Sea Peoples, London, 1985 Sansom, G. The Western World and Japan, London, 1950 618 Sansme, D. Greek Athletics and the Genesis of Sport, Berkeley, 1988 Saunders, J. The History of the Mongol Conqu-est, London, 1971 de Saxe, Marshal. Mes reveries, Amsterdam, 1757 Seaton, A. The Horsemen of the Stepps, London, 1985 Showalter, D. Railroads and Rifles, Hamden, 1975 Smail, R. Crusading Warfare, Cambridge, 1956 Spector, R. Eagle Against the Sun, London, 1984 Spence, J. The Search for Modern China, London, 1990 Spuler, B. The Mongols in History, Londan, 1971 St. Clair, W. That Greece Might Stili Be Free, London, 1972 Stahlberg, A. Bounden Duty, London, 1990 Storrey, R. A History of Modern Japan, London, 1960 Taylor, T. The Breaking Wave, London, 1967 Terraine, J. The Right of the Line, London, 1985 Thomas, H. An Unfinished History of the World, London, 1979 Thompson, J. No Picnic, London, 1992 Thompson, J. The Lifeblood of War, London, 1991 Tolstoy L. (ev:R. Edmonds) Anna Karenin, London, 1987 Turney-High, H. Primitive War. Its Practice and Concepts (2. bask), Columbia, S.C 1971 Van Crefeld, M. Technology and War, London, 1991 Van der Heyden A. ve Scullard H. (ed.ler), Atlas 619 of the Classical World, London, 1959 Van der Vat, D. The Atlantic Compaign, London, 1988 Vayda, A. War in Ecological Perspective, New York, 1976 Wakefield K. (ed.) The Blitz Then and Now, London, 1988 Waldron, A. The Great Wall of China, Cambridge, 1992 Watson, G. The Roman Soldier, London, 1985 Weigley, R. The Age of Battles, Bloomington, 1991 Welchnan, G. The Hut Six Story, London, 1982 Wendorf, F. (ed.) The Prehistory of Nubia, II, Dallas, 1968 Wiley, B. The Life of Johnny Reb, Baton Rouge, 1918 Wson, T. The Myriad Faces of War, Cambridge, 1986 Windter, F. Greek Fortifications, Toronto, 1971 Wintle, J. The Dictionary of War Quotations, London, 1989 Wood, E. Peasant, Citizen and Slave, London, 1988 Ya-tien, Chen Chinese Military Theory, Stevena-ge,1992 Yadin, Y. The Art of Warfare in Biblical Lands, London, 1963 620 indekiler Teekkr....................................................................5 Giri........................................................................... 9 1. nsanlk Tarihinde Sava....................................15 Ara Blm 1. Savalara Getirilen Kstlamalar...................................................107 2. Ta Devri...........................................................129 Ara Blm 2. istihkam.................................218

3. Hayvanlar..........................................................239 Ara Blm 3. Ordular..................................334 4. Demir................................................................357 Ara Blm 4. Lojistik ve Destek.................451 5. Ate...................................................................472 Sonu..............................................................573 Notlar.............................................................583 Kaynaka...............:.......................................609 621 Herkesin bir lde avc ve sava olduu ilkel alardan profesyonel ordulara ve askerlik snfna gei,hep uygarla paralel olarak gelien uzmanlama iinde anlamn bulur. Uygarln gelitiren insan ayn zamanda,en az abayla en fazla sayda insan nasl yok edebileceini de bu sre iinde renmitir. Belki bir paradoks,ama uygarlaan insan giderek daha uygar ama acmasz sava yntemlerini de yaratmtr.Tarih boyuncaja Devri'nden Saddam Hseyin'e uzanan sava sanatnn yeni bir yorumunu ve insann savama igdsnn dnya tarihinde oynad roln analizini yapan bu kitapta,savan insan kltr iindeki merkezi nemini grecek ve deiik kltrlerde ald farkl biimleri ilgiyle okuyacaksnz.___ John Keegan _ Sava Sanat Tarihi Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amacgrme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum.Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar MUTLU

LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitab Tarayan ve Dzenleyen Arkadaa ok ok teekkr ederiz. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. Tarayan Sleyman Yksel www.suleymanyuksel.com suleymanyuksel@suleymanyuksel.com suleymanyuksel6@gmail.com John Keegan _ Sava Sanat Tarihi