FZM431 LER KUANTUM MEKAN

Ders notlar

Hazrlayan : Prof.Dr. Haluk MUTLU Ankara ubat, 2009

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

1. BLM 1

DALGA MEKANNN GENEL YAPISI V(x) potansiyeli iin uE(x)

Kuantum mekaniinin temel problemi, belirli bir Schrdinger denklemini zerek zfonksiyonlarn elde etmektir : H uE(x) = E uE(x) E

enerji zdeerlerini ve

(1.1)

Burada H Hamilton ilemcisi olup u ekilde tanmlanr : H = p / 2m + V(X) = ( - i d / dx ) / 2m + V(x) Bir sistemin balang durumu, herhangi bir anlatlabilir. Burada denklemi verir : i (x,t) / t = H (x,t) Bu tanma gre (x,t) nin zamana bamll eklindedir. Eer uE(x) enerji zfonksiyonlar biliniyorsa (1.3) ifadesi zlebilir, nk genel bir teoreme gre karesi integre edilebilir herhangi bir fonksiyon, Hn zfonksiyonlar cinsinden seriye alabilir : (x) = CE uE(x) (1.4) (x,t) = (x) e (1.3)
- i E t / 2 2

(1.2) dalga fonksiyonu ile

(x)

(x), karesi integre edilebilir bir fonksiyondur. Dalga

fonksiyonunun zaman iindeki geliimini ise, zamana bal Schrdinger

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

H n zfonksiyonlarn normalize olarak seelim. Farkl enerji zdeerlerine karlk gelen zfonksiyonlarn ise ortogonal olduunu biliyoruz : < uE | uE > = EE

(1.5)

(1.4) n her iki tarafn u*E ile arpp tm uzay zerinden integralini alrsak, (1.5) yardmyla CE alm katsaylarn elde ederiz : < uE | (x) > = CE < uE | uE > = CE

(1.6)

Bu ekilde verilen alm katsaylar, fiziksel olarak u ekilde yorumlanabilir : |CE|

2

nicelii, (x) durumundaki bir sistem zerinde bir enerji lm

yapldnda lmn belirli bir E zdeerini verme olasldr. Herhangi bir lm sadece bir tek zdeer verir; ancak klasik fiziin aksine bu zdeerin hangisi olacan nceden bilemeyiz; sadece belirli bir E deerini alma olaslndan sz edebiliriz. Matematik dilinde karesi integre edilebilir fonksiyonlar, Hilbert uzayn olutururlar. (1.6) ifadesi, ayn zamanda, Hilbert uzaynda iki fonksiyonun skaler arpmnn tanm olup Dirac notasyonunda yazlmtr : (x) (x) dx = < | >
*

(1.7)

Genel olarak vektr uzaylarnda bir ilemci bir vektr, baka bir vektre dntrr. Benzer ekilde Hilbert uzaynda bir ilemci bir fonksiyonu, ayn uzayda baka bir fonksiyona dntrr. Kuantum mekaniinde izgisel lemcilerle ilgileniriz :

FZM431 LER KUANTUM MEKAN A ( 1 + 2) = A1 + A2 Herhangi izgisel bir A ilemcisinin Beklenen Deeri u ekilde tanmlanr :

A = * A

dx
*

(1.8)
* *

Bu ifadenin komplex elenii, elenik ilemci A tanmlar{( ) = }

A* = (* A )*

dx = A dx = (A) dx

(1.9)

Fiziksel olarak, Hamiltonyen gibi, gzlenebilir bir nicelii temsil eden bir ilemcinin beklenen deeri reel olmaldr. Beklenen deeri reel olan ilemcilere Hermitik lemci ad verilir ve u ekilde tanmlanr :

A* = A

A =A

(1.10)

RNEK 1 (d/dx) trev ilemcisinin eleniini bulunuz. p = - i (d/dx) p = p

(d/dx) = - (d/dx)

Tm hermitik ilemcilerin zfonksiyonlar vardr; yani bunlar (1.1) tipindeki zdeer denklemlerini salarlar. Kuantum mekaniinin genel bir teoremine gre yerdeitirebilen, yani komtatrleri sfr olan iki ilemcinin zfonksiyonlar zdetir. Bunu grebilmek iin A ve B gibi iki ilemci gz nne alalm. Bunlarn zfonksiyonlar u olsun.

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

Au=au Bu=bu

(i) (ii)

(ii) ifadesine soldan A ilemcisini uygulayp (i)i kullanalm : A B u = b Au = a b u (iii)

Benzer ekilde (i) ifadesine soldan B ilemcisini uygulayp (ii)yi kullanalm : B A u = a Bu = a b u (iv)

imdi son iki ifadeyi taraf tarafa kartrsak unu elde ederiz : (ABBA)u=0 Buna gre ilemciler yerdeitirebilirler, yani komtatrleri sfrdr : [A,B]=0 Eer A ve B ayn zamanda hermitik ise, bu durumda A ve B ilemcileri deiedebilen gzlenebilirlerin bir tam kmesini olutururlar. Burada u ile tanmlanan durum, A ve B gzlenebilirlerin belirli zdeerlerine karlk gelen bir durumdur. Bir sistem hakknda ayn anda en fazla elde edebileceimiz bilgi budur. imdi A ve B ile dei etmeyen bir baka ilemciyi u durumuna uygularsak, o zaman (i) ve (ii)deki hangi zdeerin oluacan bilemeyiz. Genel olarak iki ilemcinin komtasyonu sfr deilse, bunlarn belirlenebilme kesinlikleri arasnda bir belirsizlik bants ortaya kar. Bunu grebilmek iin nce belirsizliin (kesinsizliin) tanmn yapmalyz. En doal tanm, danm olarak da adlandrlan aadaki ifadedir :

FZM431 LER KUANTUM MEKAN ( A ) = A

2 2

- A 2
2

(1.11)

Bu tanmn avantaj

A=0

olsa bile ( A ) 0 olabilmesidir. te yandan

Ann bir zfonksiyonu iin beklenen deer sz konusu olduunda (1.11) ifadesi sfr olacaktr. Ayrca A = A dnebiliriz : (A) = ( A - A )
2 2 2

olmak zere (1.11)i u ekilde de

= A 2 A A + A = A = A
2 2

- 2 AA + A2 - A2

O halde A nicelii, ortalama etrafndaki dalgalanmalarn bir lsdr. A ve B hermitik olmak zere kuantum mekaniinde u ifade geerlidir : (A) (B) - i [A,B] / 4 0
2 2 2 2 2 2

(1.12)

rnein [x,p] = i olduundan (x) (p) / 4 elde edilir. Bu blmde son olarak kuantum teorisinin klasik limit problemini ele alacaz. Bunun iin nce ilemcilerin beklenen deerlerinin zamanla nasl deitiini incelemeliyiz. Genel olarak bir ilemci aka zamana bal olabilir, rnein x + pt/m gibi. Ayrca dalga fonksiyonunun kendisi de zamana baldr. Bu yzden, genel olarak, bir ilemcinin beklenen deeri zamana bal olarak deiir. nce herhangi bir A ilemcisinin beklenen deerini yazp zamana gre trevini alalm :

A = < (x,t) | A | (x,t) >

dA/dt = < d/dt | A | > + < | dA/dt | > + < | A | d/dt >
5

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

te yandan (1.3)e gre

*

H = i d/dt ve
* *

d/dt = -i H/ yazlabilir.

Ayrca (d/dt) = ( -i H/) = i H / olur, nk H hermitiktir. Bu ifadeleri yukarda yerine koyup dzenleyelim : dA/dt = ( -i H/) A dx + dA/dt + A(-i H/) dx = (i/) HA dx + dA/dt - (i/) AH dx = dA/dt + (i/) < | HA AH | > Bylece u genel ifadeye ulayoruz : dA/dt = dA/dt + (i/) [H,A]
* * * *

(1.13)

Eer A ilemcisi ak olarak zamana bal deilse dA/dt=0 olacandan, dA/dt = (i/) [H,A]

(1.14)

elde edilir. te yandan A ilemcisi Hamiltonyenle dei edebiliyorsa, yani [H,A]=0 ise, bu durumda Ann beklenen deeri zamandan bamsz bir sabit olacaktr; baka bir deyile Ann beklenen deeri bir hareket sabiti olur. RNEK 2 A=x iin (1.14)n hesaplanmas H= p /2m + V(x)
2 2

[H,x] = [ p /2m + V , x ] = (1/2m) [p ,x] + 0

2

Genel olarak [AB,C] = A [B,C] + [A,C] B olup A=B=p ve C=x iin, [p ,x] = p [p,x] + [p,x] p ve [p,x] = - i [p ,x] = - 2i p olur. Bylece [H,x] = - (1/2m) (2i p) = - ip/m buluruz. Bu sonu (1.14)de kullanlrsa dx/dt = p/m

(1.15)
6

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

RNEK 3 A=p iin (1.14)n hesaplanmas [H,p] = [ p /2m + V , p ] = 0 + [V,p] = - [p,V] Burada [p,V] yi hesaplayabilmek iin bu nicelii herhangi bir fonksiyonuna uygulayalm : [p,V] = p(V) - V p = (-i) d(V)/dx + (i) V d/dx = (-i) (dV/dx) + (-i) V d/dx + (i) V d/dx = (-i) (dV/dx) Bylece [p,V] = (-i) dV/dx ve [H,p] = (i) dV/dx elde edilir. Bu sonu
2

(1.14)de yerine konulursa unu buluruz : dp/dt = - dV/dx RNEK 4 Bir paracn klasik hareket denklemi Bu amala (1.15) ifadesinin her iki tarafnn zamana gre trevini alp (1.16)y kullanalm : d x/dt = (1/m) dp/dt = - (1/m) dV/dx m d x/dt = - dV/dx Bu ifade m d x/dt = - dV/dx = F
2 2 2 2 2 2

(1.16)

(1.17)

eklindeki klasik hareket denklemine

benzemektedir. Artk klasik limit problemine geri dnebiliriz. (1.17) ifadesinde x = x zdetirmesini yapmamz engelleyen tek ey, genel olarak,

dV/dx

dV(x) / dx olmasdr. Bu eitsizliin yaklak olarak bir eitlie

dnt durumlarda hareket gerekte klasiktir. Bunun iin V(x) potansiyeli xin yava deien bir fonksiyonu olmaldr. Bunu grebilmek iin kuvveti

FZM431 LER KUANTUM MEKAN F(x) = - dV(x)/dx eklinde tanmlayalm ve F(x) fonksiyonunu x = x

civarnda Taylor serisine aalm : F(x) = F(x) + (x - x) F (x) + (x - x) F (x) + ... Burada eer x = (x - x) belirsizlii kkse ve almdaki daha yksek mertebeli terimler ihmal edilebilirse unu elde ederiz :
2

F(x) F(x) + (x - x) F(x) F(x)

Makroskopik alanlarda bu ifade iyi bir yaklamdr ve bu nedenle rnein bir hzlandrcdaki elektron ve proton yrngeleri klasik hareket denklemleriyle belirlenebilir. PROBLEMLER 1) a) A ve B hermitik iki ilemci olsun. ABnin hermitik olabilmesi iin [A,B]=0 olduunu gsteriniz. (AB) = AB olmal. (AB) = B A = BA = AB [A,B] = 0 b) (A+B) nin hermitik olduunu gsteriniz. n=1 iin (A+B) = A + B = (A+B). C=A+B olsun. C = C olduu aktr. C in hermitik olabilmesi iin {C } = C olmaldr. {C } = { C C C . . . } = { C C C . . . } = { C C C . . .} = C 2) Herhangi bir ilemci gsteriniz. a) A +A
n n n n n n

____________________________________________________________ A

olmak zere aadakilerin hermitik olduunu

(A+A ) = A + (A ) = A + A { i(A - A ) } = -i(A - A) = i(A - A ) (A A ) = (A ) A = A A

b) i(A - A ) c) A A

______________________________________________________________
8

FZM431 LER KUANTUM MEKAN 3) A hermitik bir ilemci olmak zere (e ) = e e

iA iA -iA

olduunu gsteriniz.

= i A / n!
n

(e
n

iA

) = (-i) (A ) / n! (e ) = (-i) A / n! = e
iA n n -iA

Prob. 1-bden (A ) = A

_____________________________________________________________ 4) (1.4) ve (1.6) denklemlerini gz nne alarak herhangi bir iin < | > niceliini < |ua > cinsinden hesaplaynz. = Ca ua Ca = < ua | > = ua < ua | >

< | > = < | u a > < ua | > NOT : Burada | ua > < ua | 1 ( birim ilemci ). _____________________________________________________________ 5) A hermitik ise A
2

olduunu gsteriniz.
*

A2 = * A2

dx = (A) (A) dx = < A | A > 0

NOT : Bir vektrn kendisiyle skaler arpm pozitiftir. ____________________________________________________________ 6) niter ilemci U = U
-1

eklinde tanmlanr. normalize bir fonksiyon

-1

ise < U | U > =1 olduunu gsteriniz. < U | U > = < | U U | > = < | U U | > = < | > = 1 ____________________________________________________________ 7) {ua} kmesi ortonormal bir tam kme ise, yani < ua | ub > = ab ise, | va > = U | ua > nn da ortonormal olduunu gsteriniz. U | ub > = | v b > < vb | = < u b | U

< vb | v a > = < u b | U | U u a > = < u b | U U | ua > = < u b | ua > = ab

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

8) H = p2 / 2m + (m/2) ( w1 x + w2 x + ) Hamiltonyeni iin dx/dt = ? (1.14)den dA/dt = (i/) [H,A]

2

A=x

[H,x] = [ p2 / 2m + (m/2) ( w1 x + w2 x + ) , x ] = (1/2m) [p ,x] + (mw1 /2) [x ,x] + (mw2 /2) [x ,x] + (m/2) [,x] rnek 2den [p ,x] = - 2i p [H,x] = (-i/m) p
2 2 2

dx/dt = (i/) [H,x] = (i/) (-i/m) p =

p/m

____________________________________________________________ 9) SORU 8 deki H iin dp/dt = ? (1.14)den dp/dt = (i/) [H,p]

2

[H,p] = [ p2 / 2m + (m/2) ( w1 x + w2 x + ) , p ] =(1/2m) [p ,p] + (mw1 /2) [x ,p] + (mw2 /2) [x ,p] + (m/2) [,p] = 0 + (mw1 /2) { x [x,p] + [x,p] x } + (mw2 /2) ( i ) + 0 = (mw1 /2) ( 2ix ) + (mw2 /2) ( i ) = ( i ) ( mw1x + mw2 /2 ) dp/dt = - m (w1x + w2 /2 )
2 2

10

FZM431 LER KUANTUM MEKAN 2. BLM 2 KUANTUM MEKANNDE LEMC YNTEM-

LER
Bu blmde nce harmonik salnc problemini ilemciler yardmyla zeceiz. Harmonik salnc iin Hamiltonyen, bir boyutta u ekildedir : H = p / 2m + mw x
2 2 2

(2.1)

Klasik olarak Hamiltonyen arpanlara ayrlabilir : H = w { mwx /2 + p /2mw } = w ( mw/2 x i p / 2mw ) (mw/2 x + i p / 2mw ) Ancak p ile x arasndaki komtasyon bants [p,x] = - i w { mwx /2 + p /2mw (iw/2) (px-xp) } = p / 2m + mw x (iw/2) ( - i ) = H w/2 Bu aamada bir A ilemcisi tanmlayalm : A = mw/2 x + ip/2mw A = mw/2 x - ip/2mw Bu tanma gre (2.2) ve (2.3)den harmonik salnc iin Hamiltonyen, H = w/2 + wA A
2 2 2 2 2 2

(2.2) nedeniyle

parantezler alrsa unu elde ederiz :

(2.3)

(2.4)

(2.5)

eklinde yazlabilir. [p,x] = - i nedeniyle A ile A deietmezler :

11

FZM431 LER KUANTUM MEKAN [A, A ] = [mw/2 x + ip/2mw , mw/2 x - ip/2mw ] = [mw/2 x , - ip/2mw] + [ip/2mw , mw/2 x] = (-i/2) [x,p] + (i/2) [p,x] = i [p,x] = i (-i) [A, A ] = imdi H ile yeni ilemciler arasndaki komtasyon bantlarna bakalm : [H,A] = [ w/2 + wA A , A ] = 0 + w [A A , A] = w A [A,A] + w [A , A] A [H,A] = - w A [H,A ] = [ w/2 + wA A , A ] = 0 + w [A A , A ] = wA [A , A ] + w [A , A ] A

(2.6)

(2.7)

[H,A ] = w A

(2.8)

imdi harmonik salnc iin H uE = E uE (2.7) ifadesini uE ye uygulayalm :

zdeer denklemini ele alalm ve

[H,A] uE = H AuE A HuE = H AuE E AuE = - w AuE H AuE = E AuE - w AuE

12

FZM431 LER KUANTUM MEKAN H AuE = ( E w ) AuE (2.9)

Bu ifadeye gre uE , Hn E zdeerli bir zdurumu ise, AuE de Hn bir zdurumudur, ancak zdeeri E w dr; yani enerjisi = w kadar azalmtr. Bu yzden unu yazabiliriz : AuE = C(E) uE-
2

(2.10)

Eer Ay yeni duruma yani uE- ye uygularsak A uE durumunun enerjisi E - 2 olacaktr. Bylece Ay herhangi bir uE ye arka arkaya uygulayarak gittike azalan enerjili durumlar oluturabiliriz. Bu nedenle (2.4) ile tanmlanan Aya Eksiltme lemcisi denir. (2.1) ile verilen Hn zdeerlerinin pozitif olmas gerektiinden (bkz. Prob. 1-5) Ann ka kez uygulanabilecei snrldr. O halde eksiltme ilemi bir yerde sona ermelidir. Bu durum, taban durumu olarak adlandrlr ve uo ile gsterilir : Auo = 0 Taban durumu enerjisi ise u ekilde bulunur : Huo = ( w/2 + wA A ) uo = (w/2) uo + wA Auo Eo = w/2 (2.12)

(2.11)

13

FZM431 LER KUANTUM MEKAN imdi (2.8)i taban durumuna uygulayalm : [H,A ] uo = H A uo - A Huo = H A uo - Eo A uo = w A uo H A uo = ( Eo + w ) A uo Bu durumda enerji = w kadar artm olduundan (2.4) ile tanmlanan A niceliine

Ykseltme (ya da Arttrma) lemcisi denir. Buna gre taban ilemcisini arka arkaya uygulayarak btn durumlar elde

durumuna A

edebiliriz. Bunun sonucu olarak harmonik salnc iin enerji spektrumu u ekilde yazlabilir : E = ( n + ) w n = 0,1,2,... (2.13)

Bylece Schrdinger denklemini zmeden enerji spektrumunu elde etmi oluyoruz. Ykseltme ilemcisi cinsinden harmonik salnc iin z vektrlerin genel temsili u ekilde verilir : un = ( 1/n! ) ( A / ) uo
n

(2.14)

Bu gsterim yardmyla farkl enerjilere karlk gelen zdurumlarn ortogonal olduunu gsterebiliriz. Bu tr hesaplamalarda < uo | A (A ) | uo > tipindeki ifadelerle karlarz ki, bunlar hesaplarken (2.6) bantsn kullanarak Alar A larn sana atp A | uo > = 0 koulundan yararlanrz.
m n

14

FZM431 LER KUANTUM MEKAN RNEK 1 < u2 | u3 > = 0 olduunun gsterilmesi Bu amala A (A )
2 3 2 3

niceliini hesaplayalm.
2 2

A (A ) = A (AA ) (A )

= A (A A + ) (A )
2 2 2

= A(A ) + (AA ) (AA ) A

= A(A ) + (AA ) (A A + ) A
2 2

= A(A ) + A(A ) + A(A ) (AA ) = 2A(A ) + A(A ) (A A + ) = 2A(A ) + A(A ) + A (A ) A = 3A(A ) + A (A ) A 3A(A ) = 3 (A A + ) A
2 2 2 2 2 2 3 2 2 3 2 2

= 3 A + 3A (AA ) = 3 A + 3A (A A + ) = 3 A + 3(A ) A + 3 A = 6 A + 3(A ) A A (A ) = 6 A + 3(A ) A + A (A ) A < u2 | u3 > ~ < uo | A (A ) | uo > ~ < uo | A | uo > ~ < Auo | uo > = 0 Bylece genel olarak unu yazabiliriz : < um | un > = mn (2.15)
2 3 2 3 2 2 3 2 2 2

15

FZM431 LER KUANTUM MEKAN imdi harmonik salnc taban durumu dalga fonksiyonunu elde edelim. (2.4) ve (2.11)den unu yazabiliriz :

( mw/2

x + ip/2mw ) uo (x) = 0

Her iki taraf 2mw ile arpp p = (/i) d/dx olduunu kullanalm :

( mwx + d/dx ) uo (x) = 0

Bu ifade, deikenlerine ayrlabilir trde bir diferansiyel denklem olup u ekilde zlebilir : duo /dx = - mwxuo /

duo / uo = - ( mw/) x dx
n uo / C = - mwx / 2 uo(x) = C exp (- mwx / 2)
2 2

(2.16)

Taban durumu dalga fonksiyonunun < uo | uo > = 1 eklindeki normalizasyon koulu, C integral sabitini belirler : C exp (- mwx / ) dx = 1 exp (- mwx / ) dx = ( /mw) C = (mw/)
1/4 2 1/2 2 2

Bylece harmonik salncnn taban durumu zfonksiyonu elde edilmi olur. Uyarlm durumlar ise (2.14) yardmyla u ekilde bulunabilir : un = ( 1/n! ) ( A / ) uo =(
-n/2 n

/n!) (mw/)

1/4

{mw/2

x ( /2mw) d/dx} exp (- mwx / 2)

Bylece diferansiyel denklemin genel zm elde edilmi olur.

16

FZM431 LER KUANTUM MEKAN Bu blmde son olarak zamana bal Schrdinger denklemini soyut bir uzayda ele alacaz : i d(t) / dt = H (t) Burada gsterir: d/ = - ( iH/) dt n /o = - i H t / (t) = exp ( - i H t / ) (0) (2.18) (t) (2.17)

soyut uzayda bir vektr olup zamana bal bir dorultuyu

3. Burada (0) , t = 0 anndaki vektr olup exp ( - i H t / ) ilemcisi, Prob. 1-3e gre u ekilde tanmlanr : n exp ( - i H t / ) = ( - i H t / ) / n! Bu zm bize, zamana ak olarak bal olmayan bir A ilemcisinin beklenen deerinin, zamanla nasl deitiini anlamamz salar :

At = < (t) | A | (t)

=<e
-iHt/

>
-iHt/

(0) | A | e
iHt/

(0) >

= < (0) | e

Ae

-iHt/

| (0) >

= < (0) | A(t) | (0) >

At = A(t)o

(2.19)

Burada Hn hermitik olduunu kullandk ve A(t) yi u ekilde tanmladk : A(t) = e

iHt/

Ae

-iHt/

(2.20)

17

FZM431 LER KUANTUM MEKAN (2.19) ifadesine gre zamandan bamsz bir A ilemcisinin, zaman bamll (2.18) eklinde olan (t) durumu iin beklenen deeri, zaman bamll (2.20) ile verilen bir A(t) ilemcisinin, zamandan bamsz (0) durumu iin beklenen deerine eittir. Bu ok nemli bir sonutur, nk soyut vektr uzaynda ortonormal zvektrlerin bir tam kmesini oluturduktan sonra bu baz vektrlerinin zamanla nasl deitii bizi ilgilendirmez. Durum vektrlerinin sabit olduu gsterime Heisenberg Gsterimi denir. Bu gsterimde ilemciler zamana ak olarak baldr. lemcileri zamandan bamsz olarak sabit tutarsak, bu da Schrdinger Gsterimidir. Sonular her iki gsterimde de ayndr; tpk dnen bir cismi sabit bir eksen sisteminde anlatmakla, cismi sabit tutup eksen sistemini dndrmenin edeer olmas gibi. Heisenberg gsteriminde bir gzlenebilirin zamanla deiimi (2.20)den hesaplanabilir : dA(t)/dt = d/dt { e
iHt/

Ae

-iHt/

} (2.21)

= i HA(t) / i A(t)H / = ( i / ) [ H , A(t) ] dA/dt = (i/)

Bu ifade

[H,A]

eklindeki

(1.14)

ifadesine ok

benzemektedir. (1.14) ifadesi beklenen deer iin bir denklem olup, beklenen deerin hangi durum iin alndndan bamsz olduundan tamamen ilemci zelliklerini yanstmalyd; (2.21) gsteriyor. imdi harmonik salnc problemine dnelim. H = wA A + w/2 olup H bir hareket sabiti olduundan unu yazabiliriz : H = w A (t) A(t) + w/2 Buradan (2.20) yardmyla [ A(t) , A (t) ] niceliini hesaplayabiliriz. nce A (t) yi hesaplayalm : A (t) = {e
iHt/

ifadesi bunun gerekten byle olduunu

Ae

-iHt/

}=e

iHt/

A e

-iHt/

18

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

[A(t),A (t)] = [ e = e = e

iHt/

Ae Ae

-iHt/

,e e

iHt/

A e

-iHt/

]
iHt/

iHt/ iHt/

-iHt/ iHt/ -iHt/

A e

-iHt/

-e

A e

-iHt/ iHt/

Ae

-iHt/

[A, A ] e e

=e =

iHt/ -iHt/

Buna gre (2.7) ile (2.8) gene ayn yapdadr : [H,A(t)] = - wA(t) Bylece (2.21)den unlar elde ederiz : dA(t)/dt = (i / ) [ H , A(t) ] = (i / ) { - wA(t) } = - i w A(t) dA (t)/dt = (i / ) [ H , A (t) ] = (i / ) { wA (t) } = i w A (t)

[H,A (t)] = wA (t)

Son iki ifade zlerek A(t) ile A (t) nin zaman bamllklar yle bulunur : A(t) = e
-iwt

A(0)

A (t) = e

iwt

A (0)

imdi (2.4) tanmlarn kullanalm : A(t) = mw/2 x(t) + ip(t) / 2mw = A(0) coswt i A(0) sinwt A (t) = mw/2 x(t) ip(t) / 2mw = A (0) coswt + i A (0) sinwt Bu iki bilinmeyeni iki denklemi zerek unlar elde ederiz : x(t) = x(0) coswt + (1/mw) p(0) sinwt p(t) = p(0) coswt mw x(0) sinwt
19

FZM431 LER KUANTUM MEKAN PROBLEMLER 1) Aun = n un-1 olduunu gsteriniz. un = ( 1/n! ) ( A / ) uo = (1/n!) (1/) (A ) uo [A,A ] = n = 1 iin u1 = (1/) A uo Au1 = (1/) AA uo = (1/) ( A A + ) uo = uo n = 2 iin u2 = (1/2) (A ) uo Au2 = (1/2) (AA ) A uo = (1/2) (A A + ) A uo = (1/2) { A (AA ) uo + A uo } = (1/2) { A (A A + ) uo + A uo } = (1/2) ( 2 A uo ) = 2 A uo (i) den A uo = u1 olduundan Au2 = 2 u1 Au1 = uo Au2 = 2 u1 Aun = n un-1 Benzer ekilde A un i de hesaplayalm. u1 = (1/) A uo olduundan, A u1 = (1/) (A ) uo te yandan u2 = (1/2) (A ) uo (A ) uo = (2) u2 A u1 = (1/) (2) u2 = 2 u2 A uo = u1 A u1 = 2 u2 Bylece genel olarak A un = (n+1) un+1
2 2 2 2 n n n

(i)

bulunur.

elde edilir.
20

FZM431 LER KUANTUM MEKAN 2) f(A ) , A a gre herhangi bir polinom olmak zere, A f(A ) uo = (d/dA ) f(A ) uo olduunu gsteriniz. f(A ) = a1 A + a2 (A ) + . . . + an (A )
2 2 2 n

olsun.
n

[A,f(A )] uo = [ A, a1 A + a2 (A ) + . . . + an (A ) ] uo = { a1 [A,A ] + a2 [A,(A ) ] + . . . + an [A,( A ) ] } uo = { a1 + 2 a2 A + . . . + n an (A ) = { a1 + 2a2 A + . . . + nan (A ) = (d/dA ) f(A ) uo Sol taraf ise [A,f(A )] uo = A f(A ) uo f(A ) Auo = A f(A ) uo eklindedir. NOT : A = d/dA
n-1 n-1 n

} uo

} uo

gsterimi [A,A ] =

bantsna uygundur ve

p = - i d/dx momentum ilemcisinin benzeridir. _____________________________________________________________ 3) < up | x | uq > niceliini hesaplayn ve p q1 iin sfr olduunu gsterin. A = mw/2 x + ip/2mw A = mw/2 x - ip/2mw Bu denklemlerden yararlanlarak x = (1/2mw) ( A + A ) < up | x | uq > = (1/2mw) < up | A+A | uq > = (1/2mw) { < up | A | uq > + < up | A | uq > } < up | A | uq > = q < up | uq-1 > = q p,q-1 < up | A | uq > = (q+1) < up | uq+1 > = (q+1) p,q+1 < up | x | uq > = (1/2mw) { q p,q-1 + (q+1) p,q+1 } Bu ifadenin p q1 iin sfr olduu aktr.

yazlabilir.

21

FZM431 LER KUANTUM MEKAN 4) e

A

f(A ) uo = f(A + ) uo olduunu gsteriniz. e

A

= (1/n!) (A) = ( /n!) A

n n

f(A ) uo = ( /n!) A f(A ) uo = ( /n!) ( d/dA ) f(A ) uo = {() /n!} {d /d(A ) } f(A ) uo = f(A + ) uo
n n n n n n n n

nk tanm olarak (a /n!) (d /dx ) f(x) = f(x+a) dr. ______________________________________________________________ 5) e

A -A

f(A ) e

= f(A + ) olduunu gsteriniz.

Bir ilemci bants, herhangi bir duruma uygulandnda da geerli olmaldr. Bu durum, g(A ) uo olsun. O halde u ifadeyi ispatlayacaz : e
A -A

f(A ) e
-A -A

g(A ) uo = f(A + ) g(A ) uo

f(A ) e e
A

g(A ) uo = f(A ) g(A - ) uo g(A ) uo = e

A

f(A ) e

f(A ) g(A - ) uo

= f(A + ) g(A + - ) uo = f(A + ) g(A ) uo ______________________________________________________________ 6) Genel ilemci hareket denklemi (2.21)i kullanarak
2

x(t)

ilemcisinin

zamana gre deiimini, H = p (t)/2m + mg x(t) iin hesaplaynz. dx(t)/dt = (i/) [ H , x(t) ] = (i/) [ p (t)/2m , x(t) ] + (i/) [ mg x(t) , x(t) ] = (i/2m) { p(t) [ p(t) , x(t) ] + [ p(t) , x(t) ] p(t) } + 0 = (i/2m) { - 2i p(t) } = p(t) / m p(t) = m dx(t) / dt
22
2

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

BLM 3 LEMCLER, MATRSLER VE SPN

Atomlar doru olarak anlatabilmek iin elektron spini mutlaka dikkate alnmaldr. Elektronun bu zelliinin klasik benzeri olmadndan spin, ancak soyut yntemlerle ele alnabilir. Geen blmde harmonik salnc problemini gz nne aldk ve zdurumlarla zdeerleri u ekilde elde ettik : un = ( 1/n! ) ( A / ) uo Hun = w ( n + ) un (3.1)
n

Ayrca ykseltme ve eksiltme ilemcilerinin un e etkilerini de hesapladk : A un = (n+1) un+1 A un = n un-1 Ayrca herhangi bir hermitik ilemcinin zdurumlar iin

(3.2) (3.3) geerli

ortonormalizasyon bantsn da elde ettik : < um | un > = mn (3.4)

imdi (3.1)-(3.3) denklemlerinin srasyla um ile skaler arpmn alalm : < um | H | un > = w mn < um | A | un > = (n+1) m,n+1 < um | A | un > = n m,n-1

(3.5) (3.6) (3.7)

23

FZM431 LER KUANTUM MEKAN Bu ifadeler matris eklinde de gsterilebilir. Genel olarak bir matris Mij ile gsterilebilir; burada ilk indis olan i matrisin satrn, ikinci indis olan j ise matrisin kolonunu (stununu) belirtir. Bylece < um | H | un > skaler arpmn Hmn matrisi olarak gsterebiliriz :

H = w

1/2 0 0 0 .

0 3/2 0 0 .

0 0 5/2 0 .

0... 0... 0... 7/2 . . . . .

A =

0 1 0 0 .

0 0 2 0 .

0 0 0 3 .

0... 0... 0... 0... . . .

A =

0 0 0 0 .

1 0 0 0 .

0 2 0 0 .

0... 0... 3 . . . 0... . . .

O halde genel olarak < um | F | un > niceliine, ui lerin baznda Fnin matris gsterimi ad verilir. Burada F herhangi bir ilemci, ui ler de bir tam kme oluturan fonksiyonlardr.

24

FZM431 LER KUANTUM MEKAN ki matrisin arpm u ekilde tanmlanr : (FG)ij = (F)in (G)nj (3.8)

imdi bu bantnn, F ve G ilemcilerinin matris gsterimi iin de geerli olduunu gstermeliyiz. Bu amala bir Guj durumunu gz nne alalm.

un ler bir tam kme oluturduundan bu durumu, un ler cinsinden seriye aabiliriz : Guj = Cn un un ler ortonormal olduundan katsaylar Cn = < un | Guj > eklinde bulunur. Bylece FG arpmn u ekilde elde ederiz : < ui | FG | uj > = < ui | F ( Cn un) > = < ui | F | un > Cn = < ui | F| un > < un | G | uj > Bu ise < ui | F | un > = Fin (3.9)

ve < un | G | uj > = Gnj gsterimleri dikkate

alndnda (3.8)in aynsdr ( NOT : < ui | FG | uj > matris elemanndaki F ve G ilemcileri arasna kolayca elde edilebilir). < u m | F | un > matris gsteriminin, matris arpmn saladn
*

1 = | un >< un | birim ilemci konularak ayn sonu

grdk. imdi hermitik elenik bantsna bakalm : < u m | F | un > = < un | F | u m > Buna gre F ilemcisi bir matrisle gsterilirse, F elenik matrisle gsterilebilir ve u ekilde tanmlanr : (F)
* mn

ilemcisi de hermitik

= (F )nm

Baka bir deyile hermitik elenik matris, elenik matrisin tranpozudur.

25

FZM431 LER KUANTUM MEKAN Harmonik salnc iin Hn diagonal olmas, unlerin Hn

zfonksiyonlar olmasndandr; baka bir tam kme iin H diagonal olmayabilir. Asal momentum ilemcilerinin matris gsterimine gemeden nce bu ilemcilerin zelliklerini hatrlayalm : Asal momentum ilemcisi L = r p eklinde tanmlanr. Vektrel arpmn tanmna gre de Lnin bileenleri unlardr : Lx = y pz z py Ly = z px x pz Lz = x py y px Kresel simetrik bir potansiyel iin Hamiltonyen, indirgenmi ktle olmak zere, H = p / 2 + V(r) eklinde olup Lnin bileenleri ile dei edebilir : [ H , Lx ] = [ H , Ly ] = [ H , Lz ]= 0 Buna gre asal momentum bir hareket sabitidir. Ancak Lnin bileenleri kendi aralarnda dei etmezler : [ Lx , Ly ] = iLz [ Ly , Lz ] = iLx [ Lz , Lx ] = iLy O halde Lnin sadece bir bileeni kmesini oluturur. te yandan
2 2 2

H ile birlikte gzlenebilirlerin bir tam

2 2 2

L = (Lx) + (Ly) + (Lz)

2 2

ilemcisinin Lnin

bileenleri ile komtasyonlar sfrdr : [ Lx , L ] = [ Ly , L ] = [ Lz , L ] = 0 Buna gre deiedebilen gzlenebilirlerin tam kmesi olarak alnabilir. Kresel koordinatlarda (r,,) Lz ilemcisi u ekildedir : Lz = - i / Asal momentumun dier iki bileeni ise L ilemcileri yardmyla yazlabilir :
26
2

H, L ve Lz

FZM431 LER KUANTUM MEKAN L = e

i

( / + i cot / ) L = Lx i Ly

imdi asal momentum zdeer denklemlerini ele alalm : L Ym = (+1) Ym Lz Ym = m Ym L Ym = C(,m) Y,m1 Buradaki katsaylar u ekilde tanmlanmtr : C(,m) = { (+1) m(m1) }
2 -m i 1/2 2 2

(3.10) (3.11) (3.12)

(3.13)

Lz ile L nin zfonksiyonlar olan Ym ler kresel harmoniklerdir : Ym(,) = C(L-) (sin) e

imdi (3.11) ifadesini ele alalm. Sabit bir iin, yani sadece m deerinin deiken olduu durumlar iin ( - < m < ) unu yazabiliriz : < ,m | Lz | ,m > = m (m ,m1) rnein =1 iin asal momentum ilemcilerinin matris gsterimleri (3.11)(3.14)den m = 1 , 0 , -1 iin u ekilde bulunur : 1 Lz = 0 0 0 0 0 0 0 -1

0 2 0 L+ = 0 0 2 0 0 0 0 0 L- = 2 0 0 2 0 0 0

27

FZM431 LER KUANTUM MEKAN Bu matrislerin komtasyon bantlarn salad, matris arpmlar yaplarak gsterilebilir ( rnein [ L+ , L- ] = 2Lz dir ). Durumlarla ilgili genel bantlar da matris gsteriminde yazlabilir. rnein = A bantsn ele alalm. ui ler bir tam kme olutursun. Bu < ui | > = < ui | A | > Burada A ile arasna birim ilemciyi uygulayalm : < ui | > = < ui | A| un > < un | > < un | > ile < ui | > niceliklerini kolon vektrleri olarak yazalm : < u1 | > < u2 | > . . . 1 2 . . .

kmenin bir eleman ile nin skaler arpmn alalm :

< un | >

< ui | >

< u1 | > < u2 | > . . .

1 2 . . .

Bu durumda = A ifadesinin matris gsterimi u ekli alr : i = Ain n Bylece matrisler ilemcileri, kolon vektrleri de durumlar temsil eder. < un | > = < | un > skaler arpm, bir satr matrisi eklindedir : < | un > = (1) (2) (3) . . . Buna gre < | > skaler arpm u ekilde yazlabilir : < | > = < | un > < u n | >
28
* * * *

FZM431 LER KUANTUM MEKAN = (n) n

*

= A

ifadesinin zel hali, A = a eklindeki bir zdeer denklemidir.

Bu ifadeyi soldan < ui | ile arpp birim ilemciyi kullanalm : < ui | A > = a < ui | > < ui | A | un > < un | > = a i Ain n = a i Bu ifade matris notasyonunda u ekilde yazlabilir : i=1 i=2 . . A11 a A12 A21 A22 a . . . . (A11 a ) 1 + A12 2 + A13 3 + . . . =0

A21 1 + (A22 a) 2 + A23 3 + . . = 0 . . . . 1 2 = 0 . . . . .

A13 . . . A23 . . . . ... . . ..

(3.14)

Bu ifadenin sfrdan farkl bir zmnn olabilmesi iin katsaylar matrisinin determinant sfr olmaldr : det Ain a in = 0 (3.15)

Sonlu boyutlu matrislerle temsil edilebilen ilemciler iin zdeerler ve zvektrler, (3.14) ve (3.15)den bulunabilir.
29

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

SPN

lemcilerin, fonksiyonlar veya diferansiyeller yerine baka akillerde

temsil edilebilmesi iyi bir anstr; nk tm ilemciler bu ekilde temsil edilemez. rnein = 1/2 ve m = 1/2 iin kresel harmonii ele alalm : Y1/2 , 1/2 = C sin e Genel olarak Y, - 1 ~ { e
i(-1) i/2

/ (sin) } ( - d/d ) (sin)

i/2

olduundan

L- Y1/2,1/2 ~ { cos e Bu ifade (3.12)ye gre Y1/2

, 1/2

} / sin

ile orantl olmas gerekirken deildir.

Ayrca = 0 ve = de sorunlar kmaktadr. O halde = 1/2 iin matris gsterimine gemeliyiz. Bundan byle = 1/2 yerine spin s = 1/2 den sz edeceiz; indisini ise r p ile ilikili yrngesel asal momentum iin kullanacaz. Spin ilemcileri, Lye benzer ekilde, aadaki komtasyon bantlaryla tanmlanr : [ Sx , Sy ] = iSz [ Sy , Sz ] = iSx [ Sz , Sx ] = iSy Bunlar 22 tipinde matrislerle gstermek uygundur, nk = 1/2 iin m = 1/2 olmak zere iki deer alabilir. (3.11)e gre Sz u ekilde yazlabilir : 1/2 0 0 -1/2

Sz =

30

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

S+ ilemcisini elde edebilmek iin (3.12) ve (3.13)den yararlanacaz : < ,m | L+ | ,m > = { (+1) m(m1) } Buna gre m = m = 1/2 iin (S+)11 = 0 ; m = 1/2 m = m - 1 = - 1/2 iin (S+)12 = 1 ; m = - 1/2
1/2

(m ,m+1)

m = m - 1 = - 3/2 olmad iin (S+)21 = (S+)22 = 0 dr : S+ = 0 0 S- = 0 1

1 0

0 0

Spin gsterimini Pauli spin matrisleri cinsinden de yazabiliriz : S= Burada i ler Pauli matrisleridir : x = 0 1 1 0 y = 0 i i 0 1 0 0 -1 (3.16)

z =

Bunlar kendi aralarnda aadaki komtasyon bantlarn salarlar : [ x , y ] = 2i z

31

FZM431 LER KUANTUM MEKAN [ y , z ] = 2i x [ z , x ] = 2i y te yandan sadece spin 1/2 gsterimi iin geerli u zelliklere de sahiptirler :

x y = - y x x z = - z x y z = - z y Sz nin zdurumlar iki elemanl bir kolon vektryle gsterilir ve zspinr adn alr : Sz u = /2 u v v /2 1 0 u 0 -1 v u -v = /2 u v = u v

Burada + iareti iin v = 0 ve iareti iin u = 0 olduu aktr. O halde zspinrleri u ekilde yazabiliriz : + = 1 0 = 0 1

32

FZM431 LER KUANTUM MEKAN Burada + , + /2 zdeeri iin, ise /2 zdeeri iin geerlidir. Bu nedenle + spinrne spin yukar , spinrne ise spin aa zspinr denilebilir. Herhangi bir spinr, zspinrler cinsinden seriye alabilir : + = + 1 + 0 0 1 Burada alm katsaylar + + = 1 koulunu salar, nk s = iin sadece iki durum vardr ve + nicelii, Sz nin sz konusu durum iin lmnn + /2 zdeerini verme olasldr. Benzer ekilde
2 2 2 2

Sz nin

beklenen deerinin /2 olma olasl da dir. Herhangi bir durumu iin Snin beklenen deerleri hesaplanabilir : <|S|>=<|i><i|S|j><j|>

Ak olarak

durumu bir kolon vektr ile gsterilirse

ekilde

hesaplanabilir : * ) S +

S = ( +*

rnein

Sx

hesaplanrken (3.16)dan Sx in matris ekli yukarda yerine

konulur ve matris arpmlar gerekletirilir.

Sx = ( /2 ) { +* + * + }
33

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

Sy = i ( /2 ) { +* * + } Sz = ( /2 ) { + 2 2 }
Pauli spin matrisleri hermitik olduundan bu deerlerin tm reeldir. DI MANYETK ALANDA ELEKTRON Asal momentumu L olan ve dairesel yrnge zerinde dnen klasik bir elektronun manyetik momenti, u ekilde tanmlanr : M = ( e/2mc ) L Kuantum mekaniksel olarak bir elektron, spininden dolay zgn bir manyetik momente sahiptir : M = ( eg/2mc ) S Burada g, deeri 2ye ok yakn olan jiromanyetik orandr. g = 2 ( 1 + /2 + . . . ) = 2,0023192
2

(3.17)

Burada , inceyap sabitidir ( = e / c 1/137 ). imdi bir d manyetik alan B iindeki bir elektronu ele alalm. Elektron, manyetik momentinden dolay d manyetik alanla etkileir. Hamiltonyen, (3.16) ve (3.17)ye gre u ekildedir : H = M . B = (eg/4mc) . B Schrdinger denklemi ise yle verilir : (3.18)

34

FZM431 LER KUANTUM MEKAN i d/dt = (eg/4mc) . B (t) = + iwt e eklindedir. (3.19)

Burada

B alan sadece z-dorultusunda ise (3.19) yardmyla unu yazabiliriz : + w = (egB/4mc) 1 0 0 + 1

zmler farkl w frekanslarna karlk gelir : + = 1 0 = 0 1

w = (egB/4mc) iin

w = (egB/4mc) iin +

O halde t = 0 annda balang durumu (0) = a eklinde ise, b Herhangi bir t annda, w = (egB/4mc) olmak zere, (t) u ekli alr : iwt (t) = a e iwt be

(3.20)

Balangta spin, Sx in /2 zdeerli bir zdrumu olsun; yani t = 0 annda spin, +x dorultusunda olsun : (/2) 0 Sx (0) = (/2) (0) a = (/2) a
35

FZM431 LER KUANTUM MEKAN 1 Burada a = b olup

*

(0) (0) = 1

normalizasyon koulundan a = 1/2

olarak bulunur. Bu sonu (3.20)de yerine konulur ve ilgili matris arpmlar yaplrsa Sx in beklenen deeri

Sx = (/2) cos 2wt

eklinde elde edilir.

Benzer ekilde Sy ile Sz nin beklenen deerleri de u ekilde bulunur :

Sy = (/2) sin 2wt

S z = 0
x-y

O halde spin, manyetik alan dorultusu olan z-ekseni etrafnda (yani dzleminde) 2w = (egB/2mc) eB/mc frekansyla presesyon yapmaktadr.

Bir katda elektronun g deeri, ona etkiyen kuvvetlerle yakndan ilikilidir. Bu nedenle gnin bilinmesi bu kuvvetler hakknda bilgi salar. Bir katda g deeri, paramanyetik rezonans yntemiyle llebilir. Bu yntemi ele almak iin, serbestlik derecesi sadece spin durumlar olan bir elektron dnelim. Bu elektron, z-dorultusunda byk bir sabit Bo manyetik alanyla x-dorultusunda kk bir B1 cos wt alan etkisinde olsun. (3.19)a gre

Schrdinger denklemi u ekilde yazlabilir : i d(t)/dt = (eg/4mc) { z Bo + x B1 cos wt } (t) (t) = a(t) b(t) Burada edilir :
36

wo = egBo/4mc

ve

w1 = egB1/4mc

frekans tanmlarn yapalm.

lgili matris arpmlar gerekletirilerek aadaki diferansiyel denklemler elde

FZM431 LER KUANTUM MEKAN i da(t)/dt = wo a(t) + w1 cos wt b(t) i db(t)/dt = w1 cos wt a(t) wo b(t) Balangta elektron spini, +z-dorultusunda olsun. Bu durumda a(0) = 1 ve b(0) = 0 olacaktr. Dalga fonksiyonunun elemanlar olan
2 2

a(t)

ile

b(t)

nicelikleri, fiziksel olarak u ekilde yorumlanabilir : | a(t) | nicelii, spinin yukar ynde olma olaslyla, | b(t) | ise, spinin aa ynde olma

olaslyla orantldr. Yukardaki iftlenimli diferansiyel denklemler zlrse, spinin aa ynde olma olasl u ekilde elde edilir : | b(t) | = {1/(2wo w) + (w1) } { 1 cos (2wo w) + (w1) t } / 2 B1Bo olduundan w1wo ve w1wdir; bu yzden bu nicelik kktr; ancak B1 in frekans ayarlanarak w = 2wo yaplrsa | b(t) |
2 2 2 2 2 2

olasl 1e

yaklar. yukar ve aa durumlarn enerjileri farkl olduundan, d alandan sourulan bu enerji fark bir rezonans olarak kendini gsterir. Bylece wo ve dolaysyla da g nicelii duyarl bir ekilde llebilir.

37

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

PROBLEMLER 1) Harmonik salncnn taban durumu vektr (uo) = ( 1 0 0 . . . ) olsun. un = ( 1/n! ) ( A / ) uo ve A n matris gsteriminden yaralanarak ilk uyarlma durumunu hesaplaynz. 0 0 0 0 u1 = (1/) A uo = 1 0 0 0 0 2 0 0 0 0 3 0 0 0 0 0 u2 = (1/2) A u1 = 1 0 0 0 0 2 0 0 0 0 3 0 0 0 0 0 u3 = (1/3) A u2 = 1 0 0 0 0 2 0 0 0 0 3 0 NOT : < um | un > = mn ______________________________________________________________ 2) Bir durumu, = (1/6) ( 1 2 1 0 0 . . . ) eklinde veriliyor. Harmonik salnc ilemcilerini kullanarak aadakileri hesaplaynz. a) H = ? b) x = ?
n

1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0

= = =

0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1

H = * H = 3w/2
x = (1/2mw) ( A + A )

x = * x = (2/mw) ( 1 + 2 ) / 3
c) p = ? p = i (mw/2) ( A A )

p = * p = 0
38

FZM431 LER KUANTUM MEKAN d) x e) p

2

x = (/6mw) { 9 + 2 } p = (mw/6) { 9 + 2 }
* 2

3) = 3/2 iin Lx , Ly , Lz nin matris gsterimlerini bulunuz. = 3/2 iin m = 3/2, 1/2, 1/2, 3/2 < ,m | Lz | ,m > = m (m ,m) Lz = Lx = (1/2) ( L+ + L )

3/2 0 0 0 0 1/2 0 0 0 0 -1/2 0 0 0 0 -3/2

Ly = (1/2i) ( L+ L )

< ,m | L | ,m > = C(,m) (m ,m1) C(,m) = { (+1) m(m1) }

1/2

= 3/2 iin C+ = { 15/4 m(m+1) } m m=m 1 C+ / 1/2 1/2 3/2 5/2 3 4 3 0 0 3 L = (L+) = 0 0 0 0 0 0

3/2 1/2 1/2 3/2

L+ =

0 3 0 0 0 0 4 0 0 0 0 3 0 0 0 0

0 0 4 0

0 0 0 3

0 3 0 0 3 0 4 0 Lx = (/2) 0 4 0 3 0 0 3 0

Ly = (/2i)

0 3 0 0 -3 0 4 0 0 -4 0 3 0 0 -3 0
39

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

NOT : [ Lx , Ly ] = i Lz 4) = 1 sistemini gz nne alnz. Lx Lx = ( L+ + L ) = 0 a1 = 0 a2 = 2 a3 = 2 ilemcisinin zdeerlerini ve

zvektrlerini bulunuz. 0 2 0 L+ = 0 0 2 0 0 0 0 0 0 L = 2 0 0 0 2 0 0 2 0 Lx =/2 2 0 2 0 2 0

0 a 2 0 2 0 a 2 0 2 0 a

0 a 2 0 2 0 a 2 = 0 a3 4a = 0 0 2 0 a a1 = 0 iin

= 0 = 0 + = 0 = 0 = 1 = 1/2 (X1) X1 = 1 ( 0 ) X1 = (1/2) 1 0

40

0 2 0 2 0 2 0 2 0

FZM431 LER KUANTUM MEKAN 1

a2 = 2 iin 2 2 2 2 0 2 0 2 2 a b c a 2a a = 0 = 1 = 0 2x + 2 y = 0 2 x + 2y + 2 z = 0 2 y + 2z = 0 x = z = y/2 2a + 2 b = 0 2 a 2b + 2 c = 0 2 b 2c = 0 a = c = b/2

( a 2 a a )

a = c = 1/2

b = 1/2

1 X2 = (1/2) 2 1 a3 = 2 iin 2 2 2 2 0 2 0 2 2 x y z

x ( x -2 x x ) 2x x 1 X3 = (1/2) -2 1

= 1 x = z = 1/2

y = 1/2

imdi bir u durumunu gznne alalm ve Lx in bu durum iin lmnn 0 olma olasln bulalm. u = c1 X1 + c2 X2 + c3 X3 < Xi | Xj > = ij c1 = < X1 | u >
41

FZM431 LER KUANTUM MEKAN 1 c1 = {1/2} ( 1 0 1 ) {1/26} 4 = 4 / 52 3 2 stenilen olaslk |c1| = 16/52 = 0,308 = % 30,8 ______________________________________________________________

42

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

BLM 4 AISAL MOMENTUMUN TOPLANMASI

Spinleri S1 ve S2 olan iki elektron dnelim. Bu ilemciler ayr ayr standart asal momentum komtasyon bantlarn salarlar : [ S1x , S1y ] = iS1z [ S2x , S2y ] = iS2z [ S1y , S1z ] = iS1x [ S2y , S2z ] = iS2x [ S1z , S1x ] = iS1y [ S2z , S2x ] = iS2y

Ancak farkl paracklarla ilgili serbestlik dereceleri birbirinden bamsz olduu iin, [ S1 , S2 ] = 0 dr. imdi toplam spini S = S1
+ S2

eklinde

tanmlayalm. S nin bileenleri iin komtasyon bantlar u ekildedir : [ Sx , Sy ] = [ S1x + S2x , S1y + S2y ]

= [S1x + S1y ] + [S1x + S2y ] + [S2x + S1y ] + [S2x + S2y ]

= iS1z + 0 + 0 + iS2z = i ( S1z + S2z ) [ Sx , Sy ] = iSz [ Sy , S z ] = iSx [ Sz , S x ] = iSy

Buna gre S yi toplam spin olarak adlandrabiliriz; nk Snin bileenleri, asal momentum komtasyon bantlarn salamaktadr. ki-spin sisteminin gerekte 4 durumu sz konusudur. Birinci elektronun spinrn
(1)

ile, ikinci elektronun spinrn ise

(1)

(2)

ile gsterelim.
(2) (2)

Tanm gerei S1z

= (/2)
(1)

(1) (1)

ve S2z
(2)

(2)

= (/2) ve
(1)

eklindedir. olup bunlar

Sz konusu 4 durum +

(2)

, +

(1)

(2)

iin Sz nin zdeerleri u ekilde bulunur :

43

FZM431 LER KUANTUM MEKAN Sz {+

(1)

+ } = { S1z + = +
(1)

(2)

(1)

} +

(2)

+ +

(1)

{ S2z +

(2)

(2)

Sz {+ Sz { Sz {

(1)

} = (/2) +
(2)

(2)

(1)

(2)

(/2) +

(1)

(2)

=0 =0

(1)

+ } = (/2) } = (/2) =
(1) (2)

(1)

(2)

+ (/2)

(1)

(2)

(1)

(1)

(2)

(/2)

(1)

(2)

(2)

Genel olarak S=1 ,m=1;

Lz Ym = m Ym
(1)

olduuna gre

(1)

(2)

durumu iin

(2)

durumu iin S = 1 , m = 1 dir. Dier iki durum

iin de m = 0 olduu aktr. Bunlarn iki farkl izgisel kombinasyonlar yaplarak S = 1 (triplet) ve S = 0 (singlet) durumlar elde edilebilmelidir. Bunu grebilmek iin eksiltme ilemcisini S = S1 + S2 , m = 1

durumuna uygulayalm. Blm 3den unlar yazabiliriz : S + =

(i) (i) (i)

S+ = + +
(1)

(i)

(i)

(i)

S+ + = S = 0

(i)

(i)

(i)

(i)

imdi S ilemcisini S +
(1)

(2)

durumuna uygulayalm :
(1) (2) (1) (2)

(2)

= { S1 + =
(1)

} +

+ +
(1)

{ S2 +
(2)

(2)

+ +
(2)

(2)

= 2 { +

(1)

(1)

} / 2
1/2

Bataki 2 arpan, Blm 3deki C = { (+1) m(m1) }

tanmna

uygundur, nk = + = 1 ve m = 1 iin C = 2 dir. Bylece

44

FZM431 LER KUANTUM MEKAN yukardaki izgisel kombinasyon normalize halde yazlm olur. Singlet duruma ait izgisel kombinasyon ise, triplet durumuna ortogonal olacak ekilde seilebilir : { +
(1)

(2)

(1)

(2)

} / 2

zetlenecek olursa zde iki tane spinli paracktan oluan bir sistem iin triplet durumlar aada verilmi olup bunlar, spin isimlendirmesinin yerdeitirmesine gre simetriktir : + { +
(1) (1)

(2) (1)

(2) (1)

+
(2)

(2)

} / 2

Singlet durum ise antisimetriktir : { +

(1)

(2)

(1)

(2)

} / 2

Triplet ve singlet iin m = 0 a karlk gelen durumlar birlikte X ile gsterelim ve buna S ilemcisini uygulayalm :
(1) (2) (1) (2) 2

X = { + nce S2 yi oluturalm :

} / 2

S = ( S 1 + S2 ) = S1 + S2 + 2 S1 . S2 = S1 + S2 + 2S1z S2z + 2S1x S2x + 2S1y S2y Son iki terimi S = Sx i Sy

(i) (i) (i) 2 2

ilemcileri cinsinden yazalm :

S1+ S2 = (S1x + i S1y) (S2x i S2y) = S1x S2x i S1x S2y + i S1y S2x + S1y S2y S1 S2+ = (S1x i S1y) (S2x + i S2y) = S1x S2x + i S1x S2y i S1y S2x + S1y S2y
45

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

Bunlar taraf tarafa toplanrsa

2

2S1x S2x + 2S1y S2y = S1+ S2 + S1 S2+

olduu grlr. Bylece S ilemcisi u ekli alr :

2 2 2

S = S1 + S2 + 2S1z S2z + S1+ S2 + S1 S2+ Genel olarak

2

Si = (1/2+1) = (3 /4)
2 (1) (2) 2 (1) 2

(i)

(i)

(i) (2)

olduundan, }

S1 X = {1/2} { (S1 + ) = (3 /4) X

(S1 ) +

Benzer ekilde S2 X = (3 /4) X olur. imdi 3. terimi ele alalm : 2S1z S2z X = (2/2) { (S1z +
2 (1)

) (S2z
(1)

(2)

) (S1z

(1)

) (S2z +
(1)

(2)

)} }

= (2/2) { (/2) (/2) + = ( /2) X

(2)

(/2) (/2)

(2)

Son iki terimin uygulanmas ise u sonular verir : S1+ S2 X = (1/2) { (S1+ +
(1)

) (S2 ) (

(2)

) (S1+ )}

(1)

) (S2 +

(2)

)}

= (1/2) { 0 ( + S1 S2+ X = (1/2) { (S1 + = (1/2) { (

(1)

(2)

(1)

) (S2+
(2)

(2)

) (S1

(1)

) (S2+ +

(2)

)}

(1)

) ( +

)0}
2

( S1+ S2 + S1 S2+ ) X = X

46

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

Bylece artk S X yi yazabiliriz : S X = ( S1 + S2 + 2S1z S2z + S1+ S2 + S1 S2+ ) X = ( 3 /4 + 3 /4 /2 ) X = ( 1 1 ) X S X+ = 2 X+ S X = 0

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

S X = s ( s+ 1 ) X

Buna gre X+ iin S = 1 ve m = 0, X iin S = 0 ve m = 0 dr. ki tane spin paraca ait 4 durumun, biri singlet (S=0), dieri triplet (S=1) olan iki toplam spin durumuna dntrlebileceini grdk. Serbest spinler iin iki anlatm tamamen zdetir; ancak kuvvetlerin spine bal olduu bir fiziksel sistemde, ayr spinlerin zfonksiyonlar H ile S1 , S1z , S2 , S2z nin zde durumlar olmayp H , S , Sz , S1 ve S2
2 2 2 2 2

nin zde

zfonksiyonlar olacaktr. Bunu en iyi bir rnek zerinde grebiliriz. ki elektron arasndaki etkileme potansiyeli, spin baml olsun : V(r) = V1(r) + (1/ ) S1 . S2 V2(r) Burada 2. terim, her iki paraca ait spin ilemcilerini ierdii iin, S1z ve S2z ile komtasyonu sfr deildir. Bu yzden yukardaki potansiyeli ieren Hn zdurumlar, S1z ve S2z nin zdurumlarnn basite arpm eklinde
2 2 2 2

yazlamaz. Ancak 2. terimi, S1 . S2 = (S S1 S2 )

eklinde yazarsak,

47

FZM431 LER KUANTUM MEKAN Hamiltonyen S , S1 ve S2 nin bir zfonksiyonuna etkidiinde, bunlarn zdeerleriyle temsil edilebilir : V(r) = V1(r) + (1/2 ) V2(r) [ S(S+1) ( + 1) ( + 1) ] = V1(r) + (V2(r) / 2) [ S(S+1) ] = V1(r) + (V2(r) / 2) [ S(S+1) 3/2 ] Burada keli parantez S = 1 iin 1/2, S = 0 iin de 3/2 olduuna gre unu elde ederiz : S = 1 V(r) = V1(r) + (V2(r) / 4) S = 0 V(r) = V1(r) (3V2(r) / 4) V(r) = V1(r) + (1/ ) S1 . S2 V2(r) (dteron) ; ancak durumu da vardr. Toplam Asal Momentum lerideki uygulamalar asndan nemli olan bir konu da, spinle yrngesel asal momentumun birletirilmesidir. L ilemcisi r p tanm gerei uzaysal koordinatlara balyken, S ilemcisi bunlardan bamsz olduu iin L ile S deiedebilirler : [ L , S ] = 0. Bu yzden toplam asal momentumu J = L + S eklinde tanmlarsak Jnin bileenleri, asal momentum komtasyon bantlarn salarlar. rnein Jz ile J yi ele alalm. Jz = Lz + Sz J =L +2L.S+S
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

tipinde bir spin baml potansiyel, gerekte

ntron-proton sisteminde gerekleebilir. Bal durum S = 1 e karlk gelir V2(r) 0 iin gerekleen ve bal olmayan bir S = 0

= L + S + 2Lz Sz + L+ S + L S+
48

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

[ J , Jz ] = 0 olduundan zdurumlar zdetir ve bunlarn, Ym ile nin izgisel kombinasyonlar eklinde yazlmasn bekleriz. Bir rnek olmak zere aadaki dalga fonksiyonunu ele alalm ve Jz yi buna uygulayalm : j,m+1/2 = Ym + + Y,m+1 Jz j,m+1/2 = ( Lz + Sz ) ( Ym + + Y,m+1 ) = (Lz Ym) + + (Lz Y,m+1) + Ym (Sz +)+ Y,m+1 (Sz ) = m Ym + + (m+1) Y,m+1 + (/2)Ym + + (/2) Y,m+1 = (m+1/2) Ym + + m Y,m+1 + Y,m+1 (/2) Y,m+1 = (m+1/2) Ym + + (m+1/2) Y,m+1 = (m+1/2) j,m+1/2 Bylece yukarda tanmlanan j,m+1/2 nin, Jz nin
2

(m+1/2)

zdeerli bir

zfonksiyonu olduunu gryoruz. imdi katsaylar ( ve ) o ekilde belirleyelim ki j,m+1/2 , J nin de bir zfonksiyonu olsun. Bunu elde ederken aadaki zellikleri kullanacaz : L+ Ym = [(+1) m(m+1)] L Ym = [(+1) m(m1)] S + =
1/2

Y,m+1 = [(+m+1) (m)] Y,m1 = [(m+1) (+m)] S+ + = S = 0 L Ym = (+1) Ym S = (3 /4)

2 2 2 2

1/2

Y,m+1 Y,m1

1/2

1/2

S+ = +

Lz Ym = m Sz = (/2)
2

Artk J ilemcisini, j,m+1/2 fonksiyonuna terim terim uygulayabiliriz.

49

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

L j,m+1/2 = (L Ym) + + (L Y,m+1) = (+1) Ym + + (+1) Y,m+1 S j,m+1/2 = Ym (S +) + Y,m+1 (S ) = (3 /4) Ym + + (3 /4) Y,m+1 2LzSz j,m+1/2 = 2 (LzYm) (Sz+) + 2 (LzY,m+1) (Sz) = 2 (m)Ym (/2) + + 2 (m+1) Y,m+1 (/2) L+S j,m+1/2 = (L+Ym) (S+) + (L+Y,m+1) (S ) = [(+m+1) (m)]
2 1/2 2 2 2 2 2 2 2

Y,m+1 () + 0 Y,m+1

= [(+m+1) (m)]

1/2

LS+ j,m+1/2 = (LYm) (S++) + (LY,m+1) (S+ ) = 0 + [(+m+1) (m)] = [(+m+1) (m)] imdi bu sonular toplayalm : J j,m+1/2 = Ym + { (+1) + + m + (/) [(m)(+m+1)]
2 2 2 1/2 2 1/2 1/2

Ym (+)

Ym +

}
1/2

+ Y,m+1 { (+1) + (m+1) + (/) [(m)(+m+1)] Burada u tanmlar yapalm : [(+1) + + m] + [(m)(+m+1)]
1/2

= j(j+1)
1/2

(i) (ii)

[(+1) + m 1] + [(m)(+m+1)]
2

= j(j+1)

Bylece j,m+1/2 , J nin bir zfonksiyonu olur :

50

FZM431 LER KUANTUM MEKAN J j,m+1/2 = j(j+1) j,m+1/2 (i) ve (ii)de karekkl terimleri yalnz brakp taraf tarafa arpalm : [(m)(+m+1)]
1/2 1/2 2 2

= [ j(j+1) (+1) m ] = [ j(j+1) (+1) + m + 1 ]

[(m)(+m+1)]

(m)(+m+1) = [ j(j+1) (+1) m ] [ j(j+1) (+1) + m + 1 ] Buradan iki zm ortaya kar : j(j+1) (+1) m = m j(j+1) (+1) m = + m + 1 j(j+1) (+1) = j=+ j=
1/2

j(j+1) (+1) = 1 j=+ j=

= [ ( + m + 1) / (2 + 1) ] = [ ( m) / (2 + 1) ]
1/2

= [ ( m) / (2 + 1) ]

1/2 1/2

= [ ( + m + 1) / (2 + 1) ]

Bylece zmler u ekilde elde edilir : +1/2,m+1/2 = [( + m + 1)/(2 + 1)] 1/2,m+1/2 = [( m)/(2 + 1)]
1/2 1/2

Ym + + [( m)/(2 + 1) ]

1/2

Y,m+1 Y,m+1

Ym + [( + m + 1)/(2 + 1) ]

1/2

Asal momentumun toplanmasyla ilgili genel zellikler, bu rnekten karlabilir. Eer Y (1m1)
(1)

ve

Y (2m2)

(2)

zdurumlarn

biliyorsak

(21 + 1) (22 + 1) tane zfonksiyon elde ederiz, nk 1 m1 1 ve 2 m2 2 dir.

51

FZM431 LER KUANTUM MEKAN zetlersek Y (1m1) Y (2m2)

(1) (2)

arpmlar, J nin

j(j+1)

zdeerli zdurumlarna karlk gelir. Burada deerlerini alr. Ayrca

j = | 1 2 | , . . . , 1 + 2
(1) (2)

jm = C(jm;1m12m2) Y (1m1) Y (2m2)

genel eklinde yazlabilir. Buradaki C katsaylar Clebsch-Gordon katsaylar olarak bilinir ve tablolar halinde dzenlenmitir.

PROBLEMLER 1) a) Asal momentumun toplanmasn, spin 1 iin uygulaynz. Bu amala nce S ve Sz nin zdurumlarn ve zdeerlerini bulunuz. 1 Sz = 0 0 0 0 0 0 0 -1
2

S = 1 iin m = 1 , 0 , 1 olup bunlara karlk gelen normalize zvektrler u ekildedir : X1 = 1 0 0

2

0 X2 = 1 0

0 X3 = 0 1
2

te yandan

[ S , Sz ] = 0
2 2

olduundan bunlar, ayn zamanda S nin de s=1 S X = 2 X

2 2

zvektrleridir.

S X = s(s+1) X

b) S+ ve S nin bu durumlara etkisini aratrn. 0 2 0 S+ = 0 0 2 0 0 0 S = (S+)

52

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

S+ X3 = 2 X2 S X1 = 2 X2 c)
2 2 2

S+ X2 = 2 X1 S X2 = 2 X3

S+ X1 = 0 S X3 = 0 ilemcisinin

J = L + S + 2Lz Sz + L+ S + L S+

j,m+1 = Ym X1 + Y,m+1X2 + Y,m+2 X3 fonksiyonuna etkisini bulunuz. L j,m+1 = (+1) j,m+1

2 2 2

S j,m+1 = 2 j,m+1
2

2LzSz j,m+1 = 2m YmX1 2(m+2) Y,m+2X3 L+ S j,m+1 = [2(+m+1)(m)]

2 2 1/2

Y,m+1X2
1/2

+ [2(+m+2)(m1)]
2 1/2

Y,m+2X3

L S+ j,m+1 = [2(+m+1)(m)]
2

YmX1
1/2

+ [2(+m+2)(m1)]

Y,m+1X2

imdi bu sonular toplayp ve aadaki tanmlar yaparsak unu elde ederiz : J j,m+1 = j(j+1) j,m+1 [(+1)+2(m+1)]+ [2(+m+1)(m)]
1/2 1/2 2 2

= j(j+1)
1/2

{(+1)+[2(+m+1)(m)] }+ 2 + [2(+m+2)(m1)] (+1) + [2(+m+2)(m1)]

1/2

= j(j+1)

2(m+1) = j(j+1)
2

______________________________________________________________ 2) Bir sistemin Hamiltonyeni zdeerlerini bulunuz. Sistemin triplet (S=1) durumlar u ekildedir :
53

H = A + (B/ ) S1 . S2 + (C/) (S1z + S2z)

eklinde veriliyor. ki parack da spinli ise sistemin zdurumlarn ve

FZM431 LER KUANTUM MEKAN 1 = + 2 = { +

(1) (1)

(2) (1)

(2)

+
(1)

(2)

} / 2

3 = Singlet durum ise antisimetriktir : 4 = { +

2 (1)

(2)

(2)

(1)

(2)

} / 2

H = A + (B/2 ) (2S1z S2z + S1+ S2 + S1 S2+ )+ (C/) (S1z + S2z) imdi H bu drt duruma srayla uygulayalm : H 1 = ( A + B/4 + C ) 1 H 2 = ( A + B/4) 2 H 3 = ( A + B/4 C) 3 H 4 = ( A 3B/4 ) 4 ______________________________________________________________

54

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

BLM 5 ZAMANDAN BAIMSIZ PERTRBASYON TEORS

Schrdinger denkleminin tam olarak zlebildii az sayda V(r)

potansiyeli vardr. Bu yzden, tam olarak zlebilen denklemlere yol amayan potansiyeller iin, zdeerleri ve zfonksiyonlar elde etmede kullanlabilecek yaklak yntemler gelitirilmitir. Bu blmde bu yaklamlardan biri olan pertrbasyon (tedirginim) teorisi ele alnacaktr. Diyelim ki Ho Hamiltonyeni iin zdeerleri ve zfonksiyonlarn bir tam kmesini elde ettik : Ho n = En n
o

(5.1)

imdi aadaki Hamiltonyenin zdeerlerini ve zfonksiyonlarn bulmak isteyelim : H = Ho + H1 Baka bir deyile u problemi zmek istiyoruz : ( Ho + H1 ) n = En n (5.3) (5.2)

Aradmz nicelikleri ya gre bir kuvvet serisiyle ifade edeceiz. Genel olarak byle bir seri yaknsak deildir ; ancak nn yeterince kk olmas durumunda ilk birka terim, gerek fiziksel sistemi doru olarak anlatr. Bu amala 0 iin En En
o

ve n n olduunu varsayacaz.

55

FZM431 LER KUANTUM MEKAN i ler bir tam kme oluturduuna gre n fonksiyonunu, tm i leri ieren bir seri eklinde yazabiliriz : n = N() [ n + Cnk() k ] (5.4)

Buradaki toplam k zerinden olup k n eklindedir. Bataki N() arpan, n in normalizasyonunu salayacak olan arpandr. n in faz istenildii gibi seilebileceinden bu faz o ekilde seelim ki, nnin katsays reel ve pozitif olsun. 0 iin n n olacandan, N(0) = 1 ve Cnk(0) = 0 yazabiliriz. Daha genel olarak Cnk() arpanlar ile En zdeerleri u ekilde yazlabilir : Cnk() = Cnk
o (1)

+ Cnk + En
2

(2)

+ . . .

(5.5)

En = En + En

(1)

(2)

+...

(5.6)

Bu durumda (5.3) Schrdinger denklemi u ekle girer : (Ho + H1) [ n + Cnk = (En + En
o (1) (1)

k + Cnk

(2)

k + . . . ] k + Cnk
2 (2)

+ En

(2)

+ . . . ) [ n + Cnk

(1)

k + . . . ]

Bu ifadede her iki tarafta nn kuvvetlerini birbirine eitleyerek bir denklemler serisi elde ederiz. rnein nn sfrnc kuvveti iin unu elde ederiz : Ho n = En n Bu ise (5.1)in aynsdr. imdi ile orantl terimleri birbirine eitleyelim : Ho Cnk
(1) o

k + H1n = En Cnk

(1)

k + En

(1)

n
56

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

(5.1)e gre
o

Ho k = Ek k olduundan,
(1)

Ek Cnk En Her iki tarafn

k + H1n En Cnk
o

(1)

k = En
(1)

(1)

n (5.7)

(1)

n = H1n + (Ek En ) Cnk

ile skaler arpmn alp

< n | k > = nk

ortonormalizasyon koulunu kullanalm : < n |En | n > = < n |H1| n > + (Ek En ) Cnk
(1) o o (1)

< n | k >

Buradaki toplam k n zerinden alnd iin son terim 0dr. Bylece, En

(1)

= < n | H1 | n >

(5.8)

Bu ok nemli bir sonutur; buna gre verilen bir durum iin 1.mertebeden enerji kaymas, bu durum iin ayn iareti alacaktr. imdi (5.7) ifadesinin m n iin m ile skaler arpmn alalm : En
(1)

H1

pertrbe potansiyelin beklenen deerine

eittir. Eer potansiyeldeki deiim belirli bir iarete sahipse, enerji kaymas da

< m | n > = < m | H1 | n > + (Ek En ) Cnk

(1)

< m | k >

Burada < m | n > = 0 ve < m | k > = mk olduundan, < m | H1 | n > + (Em En ) Cnm Cnk
(1) o o (1)

=0

elde edilir. imdi m = k yazp

niceliini yalnz brakalm :

57

FZM431 LER KUANTUM MEKAN Cnk

2 (1)

= < k | H1 | n > / (En Ek )

(5.9)

Son olarak ile orantl terimleri birbirine eitleyip (5.9)u kullanalm:

(2) (1) o (2) (1) (1) (2)

Ho Cnk k + H1 Cnk k = En Cnk k + En

Cnk k + En

Bu ifadenin n ile skaler arpmn alp < n|k > = nk y kullanalm : Ek Cnk
o 0 (2)

< n | k > + Cnk

(2)

(1)

< n | H1 | k > = Cnk

(1)

En Cnk

< n | k > + En

(1)

< n | k > + En

(2)

< n | n >

Buradaki toplamlar k n zerinden alnd iin < n | k > = 0 dr. Bylece En

(2)

= < n | H1 | k > Cnk

(1) o o

= < n | H1 | k > < k | H1 | n > / (En Ek ) En

(2)

= < k | H1 | n > / (En Ek )

(5.10)

Bu da ok nemli bir sonutur, nk genellikle (5.8) ile verilen 1.mertebeden kayma, simetriden dolay sfr olabilir. (5.10) ile verilen 2.mertebeden enerji kaymas yle terimlerin toplamndan olumaktadr ki bu terimlerin bykl, n durumunu pertrbe potansiyel yoluyla dier tm durumlara balayan matris elemannn karesiyle orantldr. Ayrca durumlar arasndaki enerji farknn tersi kadar bir arlk arpan bulunmaktadr. Buna gre (5.10)dan u sonular kartabiliriz :

58

FZM431 LER KUANTUM MEKAN (i) Eer n taban durumu yani en dk enerjiye karlk gelen durum ise (5.10)daki payda negatif olacandan, 2.mertebeden kayma negatif olur. (ii) H1 in tm matris elemanlar kabaca ayn byklkte ise 2.mertebeden kaymaya taban durumuna yakn dzeylerin katks, uzaktakilerden daha byktr. (iii) Eer nye yakn bir k dzeyi nnin zerinde ise kayma aa doru, altnda ise kayma yukar dorudur. Baka bir deyile dzeyler birbirini itme eilimindedirler. Tpk Cnk
(1)

in eldesinde olduu gibi bir yol izlenerek

Cnk

(2)

de elde

edilebilirse de, bu bantya gerek duymayacaz. Ayrca bulunabilir : < n |n > = N () [ 1 + Cnk
2 2 (1)

N() da uradan

+...]=1

ya gre 1.mertebeden N() = 1 olduundan bu mertebe iin (5.4) ve (5.9)dan unu yazabiliriz : n = n + < k | H1 | n > k / (En Ek ) Katmerli Durumlar in Pertrbasyon Teorisi Durumlarn katmerli (dejenere) olmas halinde yukardaki ifadeler geersiz olur, nk katmerlilik halinde enerji farklarn ieren rnein (5.10)daki payda sfr olur. Katmerlilik varsa ayn En sayda n
(i) o o o

enerjisine sahip sonlu isimlendirmesine gre

ler sz konusudur. Bu kme, i

ortonormal yaplabilir :

59

FZM431 LER KUANTUM MEKAN < n | n > = mn ij

(j) (i)

(5.11)

Katmerlilii gz nne almann bir yolu da (5.4) ifadesinde katmerli zfonksiyonlarnn izgisel kombinasyonunu almaktr : n = N() [ i i n(i) + k Cnk
(1)

Ho n

i i k(i) + . . . ]

Burada bilinmeyenler i , i , ... katsaylardr. Bu ifadeyi (5.3) Schrdinger denkleminde yerine koyar ve sadece ile orantl terimleri dikkate alrsak, ( Ho + H1 ) n = Ho k Cnk
o (1)

i i k(i) + H1 i i n(i) )
(1)

= ( En + En Hok Cnk
(1)

(1)

i i k(i) + H1i i n(i) = En

i i n(i) + En k Cnk

(1)

i i k(i)

Buluruz. n(j) ile skaler arpmn alp (5.11)i kullanrsak unu elde ederiz : i i < n(j) | H1 | n(i) > = En
(1) (1)

i i < n(j) | n(i) > j (5.12)

= En

Bu ifade sonlu-boyutlu zdeer problemidir. rnein iki-katl dejenerelik varsa ve < n(j) | H1 | n(i) > = hji notasyonunu kullanrsak iki denklem buluruz : 1 h11 + 2 h12 = En 1 h21 + 2 h22 = En
(1) (1)

1 2

60

FZM431 LER KUANTUM MEKAN Buradan i = 1 koulu kullanlarak hem zdeerler, hem de i ler bulunabilir. Uygulamalarmzda katmerli pertrbasyon teorisini sadece 1.mertebeden enerji zdeerleri iin kullanacamzdan burada i lerin bulunmasyla ilgilenmiyoruz. Eer hij matrisi diagonal ise, yani hij = 0 ij iin
2

ise, 1.mertebeden kaymalar, (5.12)ye gre bu matrisin diagonal iin gerekleebilir.

elemanlar olacaktr. Byle bir durum, [ H1 , Ho ] = 0

rnein Hidrojen atomunda Lz nin zdeerleriyle ilgili bir katmerlilik sz konusudur; yani tm m-deerleri ayn enerjiye karlk gelir. Eer n(i) leri Lz nin zfonksiyonlar olarak seersek ve [ H1 , Lz ] = 0 diagonal olur. Bunu u ekilde gsterebiliriz : Lz n(i) = m n(i)
(i)

ise, o zaman hij

< n(j) | [H1 , Lz | n(i) > = < n(j) | H1Lz LzH1 | n(i) > = m < n(j) | H1 | n(i) > m = { m m } hji =0 Buna gre m m Stark Olay Hidrojen benzeri bir atom bir d elektrik alan iine konulduunda enerji dzeylerinde yarlmalar olur ki, buna Stark Olay ad verilir. Elektriksel alan uygulanmadan nce Hamiltonyen u ekildedir : H = p / 2 Ze / r
2 2 (i) (j) (i) (j) (i) (j)

< n(j) | H1 | n(i) >

iin hij = 0 dr.

61

FZM431 LER KUANTUM MEKAN Burada , elektron ile ekirdek iin indirgenmi ktle, ikinci terim ise elektron ile Ze ykl ekirdek arasndaki ekici Coulomb etkilemesidir. Dardan bir alan uygulandnda elektronun er dipol ile alan arasndaki etkileme, pertrbe potansiyeli oluturur. alan z-dorultusunda ise pertrbe potansiyel H1 = . er = e z eklini alr. Burada z konum ilemcisi olduuna gre e nicelii, nm(r) ile parametresinin roln oynamaktadr. Ho n zfonksiyonlarn (5.8)e gre 1.mertebeden enerji kaymas u ekilde verilir : E100
(1)

gsterelim ; taban durumu iin n = 1, = m = 0 olup katmerlilik yoktur.

= < 100 | e z | 100 > = e d r 100(r) z

3 2

(5.12a)

Burada integrand tek fonksiyon olduundan E100 dipol momenti d olan bir sistemin enerjisinde

(1)

= 0 bulunur ; yani taban kadarlk bir kayma

durumu iin ile orantl bir enerji kaymas olumaz. Klasik olarak elektriksel d. olumaldr. O halde taban durumundaki bir atomun elektriksel dipol momenti sfrdr. Bu sylenenler u ekilde genelletirilebilir : Katmersiz durumda bulunan sistemler, kalc dipol momente sahip olamazlar. Birok molekl dipol momente sahiptir ve ounlukla bunun nedeni olarak taban durumlarnn katmerli oluu gsterilir. Ancak bu aklama tam olarak doru deildir, nk en alttaki enerji dzeyleri gerekte hibir zaman tam olarak katmerli deildir. rnein amonyak molekln (NH3) gz nne alalm. Bu moleklde H ekirdei, bir ekenar genin kelerinde bulunur. Azotun konumu ise, toplam enerjinin minimum olma kouluna bal olarak genin stnde ya da altnda olabilir. Bu iki durumun tek veya ift izgisel kombinasyonlar ayn enerjiye sahip deildir, nk st ve alt konumlar arasnda bir potansiyel engeli vardr. Bu yzden enerji fark ok kk olmakla
62

FZM431 LER KUANTUM MEKAN birlikte ( 10

4

eV ) taban durumu tam olarak katmerli deildir. Bununla birlikte

d nicelii, bu ok kk enerji aralna gre ok byk ise enerji kaymas ile orantl olur ve molekl bir elektriksel dipol momente sahipmi gibi davranr: d = e < st | z | alt > = < alt | z | st > imdi Stark olayna geri dnelim kaymaya bakalm : E100
(2)

(5.10)

ile verilen 2.mertebeden

= e < nm | z | 100 > / (E1 En ) nm

(5.13)

Buradaki toplam,

zerinden alnmakta olup matris eleman, kresel

koordinatlarda z = r cos olmak zere, u ekilde yazlabilir : <nm | z | 100 > = d r Rnm(r).Ym (,).r cos.R100(r) Y00(,) Burada Y00 = 1/4 , cos = 4/3 Y10
3 *

(5.14)

olduu kullanlarak ve kresel

harmoniklerin ortonormalizasyon koulundan yararlanlarak asal ksmn integrali alnabilir : (1/3) d Ym (,) . Y10(,) = (1/3) 1 m0 Seim Kuralna gre her iki durum iin m, ayn deere sahip olmaldr : m=0 Bunun nedeni, Lz ~ / eklinde olduu iin pertrbasyonun, Lz ile dei etmesidir : [ Lz , z ] = 0. O halde (5.13) hesaplayabilmek iin (5.14)deki radyal integrali almalyz : K = Rn10(r) R100(r) r dr
2 *

63

FZM431 LER KUANTUM MEKAN Bu integral hesaplanm olup (5.14)den u bulunur : <n10 | z | 100 > = f(n) ao Burada f(n) = [ 2 n (n1)
8 7 2n5 2 2

] / 3(n+1)

2n+5

eklindedir. Bylece

2.mertebeden kayma iin unu buluruz : E100

(2)

= e ao f(n) / (E1 En ) En = c /2n

o 2 2 2

Hidrojen benzeri atomlar iin

ve

cao = olduu

kullanlrsa 2.mertebeden enerji kaymas u ekli alr : E100

(2)

= 2 ao { n f(n) / ( n 1) }

Buradaki seri n = 2 den a kadar alnmakta olup deeri 1,125 dir ( ilk terim 0,74 ; ikinci terim 0,1 dir ). Tanm olarak enerjinin a gre trevi dipol momenti verir : d = E100 / = 4 ao { n f(n) / ( n 1) } Dipol moment ile orantl olduuna gre elektriksel alan uygulannca bir dipol moment indklenmi olmaktadr. Kutuplanabilirlik ise eklinde tanmland iin alandan bamszdr. Katmerli pertrbasyon teorisine bir rnek olmak zere hidrojen atomunun n = 2 durumlar iin 1.mertebeden ( ile orantl) Stark olayn hesaplayacaz. alan uygulanmadan nce sistemin ayn enerjiye sahip gerekte 4 durumu vardr : 200 = (2ao)
3/2 (2) 3 2 2

p = d /

2(1r/2ao) exp(r/2ao) Yoo (=0 , m=0)

64

FZM431 LER KUANTUM MEKAN 211 = (2ao) 210 = (2ao)

3/2 3/2 3/2

(1/3) (r/ao) exp(r/2ao) Y11 (=1 , m=1) (1/3) (r/ao) exp(r/2ao) Y1o (=1 , m=0) (1/3) (r/ao) exp(r/2ao) Y1,-1 (=1 , m= 1)

21,-1 = (2ao)

Burada (5.12) tipinde bir denklemi zmek istiyoruz ve 4 denklem ile almak zorundayz. Yukarda da belirttiimiz gibi [ Lz , z ] = 0 olduundan m = 0 olmaldr ; yani pertrbe edici potansiyel msi ayn olan durumlar birbirine balar. Ayrca (5.12a) nedeniyle pertrbe edici potansiyel, =1 ve =0 terimlerini de birbirine balamaldr, nk < 2,1,1 | z | 2,1,1 > = 0 dr. O halde (5.12) u ekilde yazlabilir : 1 < 200 | ez | 200 > + 2 < 200 | ez | 210 > = E 1 < 210 | ez | 200 > + 2 < 210 | ez | 210 > = E
(1) (1)

1 2 (5.15)

Burada diagonal elemanlar sfrdr ; diagonal olmayan elemanlar ise birbirlerinin kompleks elenikleri olduklar iin eittirler ve reel olarak seilebilirler : < 200 | z | 210 > = r dr (2ao) (2r/3ao) (1 r/2ao) exp(r/ao) d Yoo Y10 Bu integral, Yoo = 1/4 , cos = 4/3 Y10 ve d = sin d d kullanlarak hesaplanabilir : < 200 | z | 210 > = 3 ao Bylece (5.15) u ekle girer : 3 ao 2 e = E 3 ao 1 e = E
(1) (1) 2 -3

olduu

1 2
65

FZM431 LER KUANTUM MEKAN

Burada

lar iin katsaylar determinant oluturulur ve E

(1)

0a eitlenirse

zdeerler

= 3 e ao

eklinde bulunur.

Hidrojen atomunun n = 2 durumlar iin izgisel Stark olay, katmerli durumlarn aadaki ekilde yarlmasna neden olur : ____________ (200 210) / 2 ( m = 0 )

____________

____________

2,1,1

(m=1)

____________ (200 + 210) / 2 ( m = 0 )

Katmerli pertrbasyon teorisini kullanarak elde ettiimiz sonular, u ekilde yorumlayabiliriz : 1- Elektriksel alann var olmas halinde durumlar, artk L nin zdurumlar olamaz ; bunun nedeni pertrbasyonun, Hamiltonyeni deitirmesi nedeniyle [ H , L ] 0 olmasdr. D alan tercihli bir dorultu (z-dorultusu) belirler ve fiziksel sistem artk geligzel dnmeler altnda invariant olamaz ; ancak z-ekseni etrafndaki dnmeler altnda sistem hala invarianttr ve bu nedenle Lz hala iyi bir hareket sabitidir. 2- Genel olarak herhangi bir nicelii korunumsuz ( burada L ) klan bir pertrbasyon olduunda yeni Hamiltonyeni diagonalize eden durumlar, daha
66
2 2 2

FZM431 LER KUANTUM MEKAN nceki kuantum saylarndan farkl zdeerlere sahip zdurumlarn st ste gelmesinden oluur ; bu nedenle katmerli durumlar ayrr (yarlr). 3- Katmerli pertrbasyon teorisindeki yntemleri matris dilinde u ekilde zetleyebiliriz : Ho diagonal fakat H1 deilse, [ Ho , H1 ] 0 olacandan, H1 i kendi bana diagonalize edebilmek iin Ho n diagonalliini bozmak gerekir. Bu yzden H = Ho + H1 ilemcisi bir btn olarak ele alnmaldr. Ho n ayn zdeerine karlk gelen bir zdurumlar kmesi (katmerli durumlar) ile alyorsak Ho sadece diagonal olmayp birim matrisle de orantldr. H1 dahil her matris, birim matrisle dei edebildiinden bu durumda dokunmadan H1 i de diagonalize edebiliriz. SORU Genilii a olan sonsuz ykseklikteki bir potansiyel kuyusu iindeki ex Ho a

bir elektronu ele alalm. Bu potansiyele x-dorultusunda bir alan uygulanrsa elektrona e kadarlk bir kuvvet etkir ve potansiyel fonksiyonuna kadarlk bir terim eklenmi olur. a) Elektriksel alan yokkenki taban durumu enerjisinin bulunuz. b) Taban durumu dalga fonksiyonunu ve 1.dzeltme terimini bulunuz. 4. zm H = Ho + H1 Ho n = En n (5.8)den En
(1) o

e a dan ok byk

olduunu varsayarak 1.mertebeden yaklamda sistemin taban durumu enerjisini

Ho = ( / 2m ) d / dx Alan yokken En = n h /8ma

o 2 2

H1 = e x n = ( 2/a ) sin (nx/a)

= < n | H1 | n > = (2/a) sin (nx/a) e x dx

(1)

Taban durumu iin n = 1 olduundan E1

= (2e/a) sin (nx/a) x dx

67

FZM431 LER KUANTUM MEKAN E1

(1)

= e < 1 | x | 1 > = e x

=ea/2
o (1)

Bylece taban durumu enerjisi

E1 = E1 + E1

= h /8ma + e a / 2 olur.
o o

b) Taban durumu iin n = 1 1 = 1 + < k | H1 | 1 > k / (E1 Ek ) imdi ilk dzeltme terimini ( k = 2 ) hesaplayalm. < 2 | H1 | 1 > = (2/a) sin(2x/a) ex (2/a) sin(x/a) dx = (2e/a) sin(2x/a) . sin(x/a) . x dx = 0,8889 (2ea / ) E1 E2 = h /8ma 4h /8ma = 3h /8ma
o 2 2 o o 2 2 2 2 2

< 2 | H1 | 1 > / (E1 E2 ) = 0,8889 (2ea / ) (8ma /3h ) = 0,48 ea (ma /h ) 1 1 + 0,48 ea (ma /h ) 2 + . . .
2 2 2 2

68