HALLAC.

I MANSUR
Ar. Gr. Ethem H allac '.n Yaad evreye CEBECOGLU

Genel bir Bak:

Abbas! Devleti'nin bakenti olarak Halife Mansur tarafndan VIII. asrn 60 nc yllarnda ina edilen Badad'n plan, daire eklinde dzenlenmiti. Bu hilafet merkezi, necleri Medinet's-SeHim adyla anl. maktayken, ksa srede kurulduu yerde eskiden Badad adl bir ky olmas sebebiyle, halk arasnda o isimle hret bulmutu. Fakat bu Medinet's-Selam ad, resmen daha bir ka asr sreyle kullanlmaya devam etmitir. Etraf duvarla evrili drt kapl bu ehir, mevzii iti. bariyle Dicle'nin Bat yakasnda yer almaktayd. ehrin bu drt kaps, ortada saray ve Mansur Camii'nin yer ald byk meydana al. yordu . .Halifeler, kendilerini ran askeri aristokrasisine uygun teekkl eden Trk birlikleriyle kuatm bulunuyordu. dzende

Devletin idari ileri iin yedi divan kurulmu olup, dier devlet memuriyetleri, vezirlik, ordu komutanlklar ve kildi'l-kudh gibi adli, askeri ve idari grevlere ayrmt. ehir, bakent hviyeti tamas sebebiyle, lkenin he' tarafndan, eitli rk, ve mezhebten insanlarla dolmutu. te bu mozaik oluum, i karklklara, isyanlara, apul olaylarna yataklk edebilecek sebepleri kolaylatryordu. Mesela III. yzyln balarnda Badad'da, kuvvetli ve dzenli manzarasyla A y Y il r zmresi, etkinliini o derece artrmt ki, Emin ile l\'le'mun arasndaki iktidar mcadelelerinde ok nemli bir rol oynam t I. Yine Hanbelilerin III. hicri asnn son eyreinde ihtikfrr yapanlar\! kar giritii' ayaklanma, olduka zor bastnlabilmiti2.
1 Bartlold (Dr.W.), Kpr (Prof. Dr. Fuat), slam ~Iedeniyeti Tarihi, ss. 157-8, Ankara 1977. 2 Massignon (Louis), slam Ansiklopclisi, c. V. s. 169:

ETHEM CEBECIO(;lU Gulam Halil'in Badad suf1lerine kar giritiifitne hareketi de, ehirdp.ki kaotik yapnn apayr dramatik hir cehhesini gz nne serer'. Ayrca, h. 278/ m. 891'dc Karmat lemiti4 syan lkeyi batanbaa etki.

Btn bunlarn yan sra Badad, lkenin i dinamiini etkileyen ticaret yollarna urakhk edecek bir odak noktasnda bulunmas sebebiyle, daha da hareketlilik kazanmts. Bu asrda Abbasiler, ilim ve maarifin abayla da dikkati ekmektedirler6 ykselmesi iin gsterdikleri

zellikle Cahz (. 256! 869) ve Kid (. 260/873) bu devirde fikr ve ilm 'seviyenin nereye ulatn gsteren iki nemli simadr?~ Yine hu asr, dier ilimler iin de altn yl sayhr. nk bu asrda slami ilimler ekillenmi ve doktriner ilimler haline gelmilerdir. Bu asrda hadis sahasnda Buhar (. 256/870), tefsir ve tarihte Taberi (. 311 / 923) gibi otoritder hu konuda rnek gsterilebilir. Mu'tezile iinde yetiip, 'yepyeni kelarn bir ek ol te'sis eden el.E'ar (. 330/941) ile Matrid (. ~33 /91,4), yine bu asrda yaa1l1llardr. Bu asr, hemen her ilmin olgunluk dnemine ahit olduu gibi, tasavvuf konusunda da ayn durumu yaamtr. Msr'da Znnun cl.Msrl etrafnda ekolleen tasavvuf, Badad'da da kendine Cneyd tasavvuf evre!iini bulmutu. Biz buna Badad Tasavvuf Okulu diyoruz. Bu okul, dier sun okullardan ayrlan baz zelliklere sahipti. Cneyd'in ifadesine gre, Ba(lad okulu mensuplarna ath (taknlk) ve ibadet; Horasanhlara kalh ve seha; Basrahlara zhd ve kanaat; amIlara hilim ve seW.mct; Hicazhlara sabr ve inahet verilmiti.8 Badad sun ekol yalnz o devrin slam dneesini etkiIemekle \ kalman, ayn zamanda til bugne kadar gelen btn tasavvuf okul. larna derin tesirIerde hulunmutur. Bu okul Allah ve insan mes'elesini vaz' edip, Allah hakkndaki bilgiyi istidlill ile deil, tecrbe ile alma gereini ortaya koymu ve amcle arhk vererek eriatn emirlerini arkaya atmak isteyen bir takm sapklarn karsna kmtr9
3 Ale (Prof. Dr. Sleyman), Cneyd.i Bada";, .4 Ate, 3.g.e. S. 5. 5 Barthold, 6 Barthold, a.g.e. s. I~O. a.g.e. s. 29-33. Yusuf ibn Tagriberdl, en-Nemu'z-Z"hire, e. III., s. 169, Msr, 1932. Eserleri \'e Mektuplar, ss. 40-2. st .

7 Ayn yer. 8 Ebu'l-Mehasin,

9 Ate, a.g.e., s. 5.

HALLAC-I

MANSOR

331

Hallac'n

ada Baz nemli Sufiler:

days olup zhd ve takvasyla mehurdur. Sleml'yc gre Seri, Badad'da ilk defa tevhid ve hallerin hakikatleri hakkmda konuan kimsedir. Birine bir cyler retmek istedii zaman, Sokrat 'n metodunu kullanp sorular sorarak sonuca ulard o.

1- Seri cs-Sakati (. 259! 850) Cneyd-i Badadi'nin

2- Haris cl-MuhfsiM (. 243! 857): Basral olup sonradan Badad'a gelmitir. Ululiyyet uurunu meerred planda deil, eriatla beraber yrtmek istedi. Mu'tezile ile olan mnakaalarnda aktif 1)ir yol takip etti .. Keliima skolastik bir adan bakt. Fakat hu sahadaki mnakaalarnda ak bir ~il kulland.
Ama onun asl hreti, ahlakiyatlndaki ve ruhiyatlndaki orijinalliindedir. Bunu merlale merlale daha yksek bir ahlaki safiyyete karmak maksadyla ruha dikkat ve itina gstermek, Muhasibi'nin balca ilgilendii konu idi. 0, tevhid ve fenanm tasavvufi anlamyla, sufi muasrlarnn sembolik ifadeleriyle pek ilgilenmemiti. Talebelerini, haz mutasavvflarn atahlarna ve tehlikeli ifadele~ine kar uyarmt. 0, aka ruhi sarholuklardan, vahdet.i VCltu nazariyelerden uzak kalmt. Yine Muhasibi srri meselelere dalmad gibi, talimlerini ak ve akln altnda grlehilecek meseldere hasretti. Mutezileyc, Mutezilenin metodunu kullanarak cevap vermesi, Ahmed bn Hanbel'in takdirini eelbetti .11 Eserlerinden u ikisi ok nemlidir: li-HuKukllah ve'l-Kyami bihii

. a) Kitabii'r-Riuyc

b) Kitab't-Tevehlm.

3-' el-Kantari (. 260! 873): Baclad'da salamt. Az yemek yer, ok ibadet ederdi.

zhd vc takvasyla

4.- Ebu'I.Hafs el.Haddad (. 270/883): Cneyel onun hakaik ehlinden olup yksek ilimIere sahip bulunduunu, ok derin konutuunu syler. Ftvvet ve- sehii konusunda maruftu. Fakat tasavvufu zhdi bir hayat zerine deil, zarif konforlu bir hayat zerine kurulu estetik bir tasavvuf idi. Zaten mensup olduu Horasan Okulu tolerans
10 Serrc, Ebu Nasr Abdullah ibn Ali, el.Lma', II Ate~, (S.), a.g.e. s. 30. s. 240, Msr 1960.

332

ETHEM

CEBECOGLU

ynyle temayz etmi bulunuyordu. Bu lks hayat, bir hayat srdrmesine engel tekil etmemitirl2 '

onun tasavvun g-

5- Yahya b. Muaz er-Razi (. 258! 871): Marifet konusunda

riileriyle tannmtr.

6- Eb1 Yezid Tayfl' el.Bistam (. 261! 874): atah szleriyle mehurdur. Tevhid konusundaki grleri mehurdur. Halk arasnda
popler bir kiiydi.

7- Yusuf ilm el-Hseyn er-Razi (. 304/916): ran asll olup, slfbunun saddiiyle temayz etmi olup, ortaya koyduu bir meseleyi gayet vuzuhlu olarak aklard.13.
domu olup, Badad Okulu'nun eyhidir. Hassas aydn bir uurun temsilcisidir. Tevhid inancn, Allah'la bir olma fikirlerini ilemitir. A'raf suresi 172. ayetindeki misak', kendi tasavvufi diincesine balang noktas yapntr.14

8- Cneyd-i Badadi (. 298! 910): Badad'da

9- Harrfz (. 286/899): Badad'da doup, Msr'da vefat etmtir. Fena ve heka konularn ilemitir. Harnz'a gre nefs temayylleri kalbe ve ruha muhalefet eden elevi Lir hen deil, kendisinden yeme ime ve itahnn yayld biyolojik bir prensiptir. nsan tabiat, nefisden stn ve farkldr. Allah'n, akn (mteal, transandantal) bir varlk olmas- sebebiylc insana yakn olduunu syler. 10- en-Nuri (. 295/ 907f: Badad'n mehur sufilerindendir. :i\:lahahhet ve ak konularndan hahseder. Sema ile megulolanlardandr. 11- bn Kerrftm (. 255/868): Mutasavvf olduu kadar, hatta daha fazlasyla, keIamcdr. ok seyahat etmi, vaazlarda bulunmu, arlklarndan, mbalaal konumasndan tr sk sk hapsedilmitir. 12- Ebu Ahdullah 285/898):'
Muhammed h. Ali h. Hseyn et-Tirmizi (.

Hakim Tizmizi adyla hret hulmutur. Hadis, tasavvuf ve fel. sefeyle uramtr. Derin tasavvufi konularda, Yunan felsefesinden faydaland sylenir. Mehur eseri, K it a b II Hat m i ' i -E v 1 i Y l'dr. Buna gre velilerin mhr Hz. sa'dr, Allah'n ruhundan Hz. Meryem'e flenmi olarak doduu fikrini savunur15
12 Ae, (S.), a.g.e. s. 3I. 13 Ate, (S.), a.g.e., s. 32. 14 Altnta (Do. Dr. Hayrani),
i

A.V.

lIaliyat Fak. 1984-85 reim yl ders notlar, s. 19.

IS Altnta (Do. Dr. Hayrani), a.g.e. s. 20-2.

HALLAC-I
Hallac. Mansur'un

MANSR

333

yaad nc hieri asudaki baz nemli sull simalann, burada kronolojik dizi ierisinde adlarn u ekilde sralamak Doumu mmkndr:

S. No. i 2 3 45 6 7 8 9 LO il 12 13 14

Ad Ahmed b. Ebi'I.Havari Fatma-; Nisaburl Bir Hafi Bayezid Bi.tam} Hatemu'I-Esam Ahmed h. Hadraveyh Ahmed b. Hanbel Haris Muhasibi Znnn Msn Eh! Trab Xabebi Amine-i Remliyye Serivv 's-Saka ti Yah'y'a h.:lluaz er-Razi Ebu Hafs Haddiid ah Kirmani Hamdm Kass,;r Sell Tsteri Ebu Said Harraz Tirmizi Seyyide.i Nefise Hakim Tirmizi Ebu Hamza Badadi Ebii Hamza Homsani Anr b. Osman el-Mekki brahim Havvas Ebu Hseyn en-Nuri Cneyd Badadi bn Mesriik Ebu Osman Hiri Mmad Dinever Ebu Abdullah lIIaribi Yusuf b. Hsevn bn Ata . HalMe-1 Mansur Bnan Hammal bn Bnan

Hieri / Miladi lm Hicri / Mil. 221/835 223/838 227/841 231/ 845 237/ 851 240/854 241/855 245/ 857 245/859 245/859 250/364 257/870 258/871 260/ 873 270/883 271/ 883 285/896 277/890 279/892 288/893 285/898 289/901 299/902 291/903 291/903 295/907 297/909 298/910' 298/910 299/911 299/911 304/916 309/921 309/921 310/ 922 320/932

136/753

17i/787

15
16 17 18 19

209/824

20 21 22 23 2 25 26 27
28

29 30
31 32 33. 34 35

36

HALLAc.
Tam ad yledir: Beyzavi. Ebu'l-Muis

MANSUR
Hseyn b. Mansur el.Hallac el-

Hallae, bt{ gnk ran snrlar iinde, Beyza'ya yakn Tur denilen yerde h. 244 Im. 857 senesinde dnyaya geldi. Dedesi Muhammed adl Zerdt dinine mensup bir zattr. Yetime muhiti Basra olmutur. _ Burada, Beni Temim Kabilesi azadllarndan muteber bir aileye mensup, Ummu'l-Hseyn Karnabaiyye ile evlendi. ok erken yalarda, h. 260 senesinde kendini tasavvufa verdi. Tasavvufl yolda eyhe

334

ETHEM CEBECliLU

hizmet etmi, nden farkl alanlarda hi19i almtr. Hocalarndan birincisi Sehl.i Tsteri'dir. 260-262 yllar arasnda Ahvaz'da SchI'in yannda Hadis ,ve Kur'an ren'ir. Bu srada o, gece namazlarnn hikmetini ve gerek tasavvufi dncenin ne olduunu anlar. nk bu asrn mslm~nlar snnete ve Kur'an'a sk skya baldrlar. Tasavvufi anlayndan dolay h. 261 senesinde Basra'ya srlen Tsteri'nin ardndan Hallac da gider. kinci stad Amr el.Mekkl' (. 297 j 909) dir. Hallac snnete son derece bal, mam Buhari'nin yetitirdii bu zattan dersler alr. Ondan tevbenin zaruretini ve manevi haere itibar etmeme gereini renir: "Tasavvuf, sk sk Kur'an'a bal olmaktan ibaret olup, snnet de bu tarz dnceye imkan verir", eklindeki fikri de bu zattan alr. Hallac h. 264 ylnda bir mutasavvfn olu olur. Hallac'n ne ve nemli bir sima olan hocas, Badad Sufi Okulu'nun mehur lideri Cneyd.i Badad'dir (. 298/910). Hicri 264-284 yllar arasnda, tam yirmi ylonun hizmetinde bulunmutur. Cneyd'in, fikirlerini rettii bir meclisi vard. HalIfte, bu mecliste Nun, Fut, bn Ata ve ibli gibi mehur mutasavvflarla beraber oldu. Hal1ac bu meclisde, tasavvufi tecrbelerinin temelini tekil edecek bilgileri rendi. Cneyd'in meclisinde Haac, kendine has karakterini, ok gemeden gstererek fikirleri ve grleri farkllk arzetti; sufi elbiseleri yerine eitli tipte ,elbiseler giydi. Hal1ac bundan sonra kendini pek iddetli riyazet ve i'tikafhayatna verdi. Vaaz ve irad seyahatleri dolaysyla bu riyazeti zaman zaman kesintiye urad16 H. 282 de ilk h'aecm yapt. Namaz klarak, dua ederek, mahedeyle megulolarak Kabenin yannda bir sene scaktan, souktan, yamurdan kendini saknmayarak bir yl kaldI? Hicn 284 te Cneyd'den ayrlan Hallac kendi yolunu izdi ve dier sumerden de ayrld. Dier mutasavvflarn ona itimad kalmamt. Zira hareketleri, onu dier mslmanlardan ayrmaktayd. Sufi elbisesini tamamen terk etti ve askerlerin kaba adm verdii bir tip elbise veya murakka (kolsuz cbbe) giydi. Hicri 284'ten 286'ya kadar Ts. ter' de inzivaya ekildi. Hicrl 286'dan sonra fikirlerini yaymak zere seyahate kt.
16 Massignon (Louis), slam Ansiklopedisi, c. V. s. 169.

kzyla evlenir; ondan drt

17 Altnta (Do. Dr. Hayrani), a.g.c. s. 23.

TLLAC-I

MANSOR

335

Hallilc, hicri 286-290 yllar arasnda Horasan'da dolat. Ahvaz'da kald. Orada hyk itihar gnl. Sonra Irak'a geti, Fars lkesine gitti. Fakat Kum'dan kouldu. Hicri 291 de ikinci defa hacca gitti, sonra Badad'a geldi. Gayr-i mslimlere va'z etmek zere Hindistan ve Dou Trkistan'a gitti. slam devletinin snrlarnda HaIHk, asker kyafetiyle, Kemir'deki Hindular, Main'deki Trkler'i slam'a davet etti. Bu gidiinde Hoten ve Turfan'i kadar uzand.t8 Buralarda Hindu kast snflarndan pek ok kii mslman oldu. Bu gn bile o mslmanlara "mansuri" denir. Daha sonralar, Hind mistik anlayn kendi tasavvun grlerine katt iddia edilir. Bilhassa 'fena' hali ile, hint yoga'sndaki yok olma hali arasndaki henzerlik dolaysyle de sulanr. Hatta Hindistan'da sihir rendii sylenir.I9

294-296 aras Mekke'de kald III. haccnda, nslmanlar kendini lrliirmek zere davet etti. Hakka vuslat yolunda kendini l sayarak, srekli olarak kurhan edilmesini istedi. Bu frtnal i dnyas kendisine hem dost, hem de dman simalar kazandrd. Muhalifleri arasnda Zahiri mezhehi kads bn Davud, ii bir frka olan Beni Nevbaht, M~'tezilenin nl alimi Ebu Ali Cbbai'yi sayabiliriz. Kendisini destekliyenler de unlard: afii kads bn Sureye, askeri bir komutan olan Hseyn h. Hamdlin, Hanbeli kyamnn tertipisi tbnu'l-Mu'taz.
Hatlac nce Ahvaz'a kat. Daha sonra Sus ehrine geti fakat yaknlarndan birinin ihbar ile orada yakalanp tevkif olundu. Rivayete gre, sekiz yl hapiste kald sre iinde, Badad'da lreti gitgide artt. Bundan sonra, eskiden sufiyye mesleine intisab edip bilahare ayrlm bulunan Avarid adl birisi, reis'l-kurra makamnda bulunan tbn Mcahid'e, Hatlac', dzmece kerametler gsteriyor diye ihbar etti. Hallac muhakeme edildi. tlham akidesi, Allah ak uruna kurban olma gr ve son olarak da beden kabesinin yklmas gibi konular ihtiva eden remizli, mecazl ifadelerin ne mana ifade ettiine baklmakszn, szlerinin zahirine gre mahkum edildi. Onun "beden kabesinin yklmas" ifadesi ardndan Karmaterin Ka'be'de gerekten tahribat olay vuku bulunca, ortalk iyice kart. tte bu Karmati olay, Samani lerin baz mridIeri himaye eder tutuma girmesi ve Hanbelilerin isyan, Hatlac'n mahkumiyetini hzlandrc faktrler oldu.
18 'I\fnssigno,n (L.) ayn yer. 19 Altnta (Do. Dr. Hayrani), a.g.e. s. 25.

~i

336

ETHEM

CEBECOGLU

Haac n bamabeynci Nasr ve annesi Sagab'n halifeden af istekleri reddedildi. Halife Muktedir, Vezir Hamidin Malik klds Ebu mer Hammadl'den ald idam fetvasn tasdik etti. Yalnz bu arada Hallfc'n idamna sebep olan konu zerinde 'manevi hacc' gibi bil' baka varyant da zikretmek gerek. Orada u ifadeler vardr:

Halliic'n Karmat dallii ithamyla sorgulanp yarglanmas srasn~ da, kendisine ait' manev hacc' dan sz eden kk bir defter ele geer. "Bir insan er' hac yapmak isterse, evinin bir odasna yerleir. Belirli artlarla oraya bir mihrap yapar, orada temizlenir (gus), ihrarn giyer, unlar syler, unlar yapar bylece namaz klar, Kur'an'n u suresini ezbere okur ve bu odann etrafnda tavaf yapar, orada u ekilde tesbihler yapar. Btn bunlar yapan, Mescid-i Haram'da Ka'be'yi tavaf etmi gibi. 0Iur"20. Kadlar tarafndan bu husus kendisine sorulduu zaman, Haac inkar etmedi. Ancak ke.disinin bir nasihatte bulunduunu, bir mccburiyet getirmediini ve iittii bir hadisi naklettiini belirtti. Birinci kad Ebu mer, Hallac' karar verdi. kinci kad, bn Mcahid'in halefi bn Buhlul, "eer bu, bir hadisin nakledilmesi ise Hallac'a bunu tasvib edip etmediini sormak gerekir. Belki tevbe edip vaz geer", diye karar verdi. Ancak Vezir Hamid, Ebu mer'in fetvasn kafi grerek bn Buhlul'un olmamasndan bilistifade . fetvay onaylar. Zabt katibinin olu bn Zenci'nin hikayesi yle: "Her gn Haac'n mridlerinin evinde bulunan defter paralar vezir Hamid'e getiriliyordu. Defterler onun nne konuluyor, o da okumas iin babama veriyordu. Hep byle yaplyordu. Bir gn baba~, kadlardan Ebu mer ve bn el-Uram'nin huzurunda Haac'n risaIelerinden birini okudu. Orada Hallac yle diyordu: er'i hacc yapmak isteyen bir kimse, buna imkan bulamyorsa evinde kapal bir oda bulur. Her taraf temizler ve hi kimse girmez. Orada Beyt-i Haram'da yapar gibi tavaf yapar. Mekke'de yaplan dua ve ibadetleri de yapar. Mesela, 30 ksz toplar, onlar giydirir. Onlar yemei yiyip ellerini ykaynca, onlara birer gmlek ve yedi dirhem verir. te bu, ona hac sevab kazandrr.
20 Altmta (Do. Dr. Hayrani), a.g.e., s. 26; ayrca bkz. Massignon (L.) La Passon d'al. Hallaj, s. 275.

zndklkla

sulayarak

ida~na

HALLAC-I

MANSOR

337

Babam bunu okuyup bitirince Kad Ebl mer, Hal1ac'a bunu nereden aldn sordu. O da Hasan Basri'nin, Kitab'-thlas'ndan aldn syledi. Bunun 'zerine Kad, yalan sylyorsun, senin kamn aktlmaldr' dedi. tte tam o srada Vezir Hamid, u sylediklerini yaz, diye araya girdi. Halbuki Kad daha cmlesinin bitirmemiti. Vezir Hamid, Kad'ya tekrar sylediklerini yazmasn istedi. Kad mevzuyu deitirerek kendini savunmaya balad. Hamid mrekkebi ona uzatyor ve bir kada yazmasn sylyordu. Kad kabulden imtina etti. Fakat Vezir Hamid onu, ban uurmakla tehdit ederek imzalamasn syledi. O da fetvayimzalad; "Kann aktmak helaldir." Ve mahkemenin dier yeleri de imzaladlar. Fetva okunduu zama~ Hallac haykrd: ,Bedenim korunmutur, gnahsz kanm aktlamaz. Benim imanm tslam'dr. Mezhebim snnet ve sahabeyi taltiftir. Benim snneti inceleyen pek ok kitabm vardr. Kitaplarda satlyor. Allah benim kanm korusun'. Bunlar tekrar ederken hakkndaki karar kaleme alnyordu. Dava bitti ve Hallae hcresine kondu"21 Karar, Hallac'n arkada bamabeynci Nasr tarafndan Halife'ye ulatrlr. Nas', bu veli'nin idam olunun zerinde kalr, diyerek halifenin annesini korkuttu. Gerekten Halife idam emretti, fakat hastaland. Kararn geri ald. hastalktan kurtuldu. Hamid, Halife'ye yeniden mektup yazarak idam konusunda onu sktrd. Halife vefat etti. Vezir Hamid, emniyet amirine idam icra etmesini syledi. O da halkn ayaklanmasndan korkarak bunu reddetti. Fakat Hamid, onu koruyacan syleyerek idarnn icra eklini syledi. Aslmak zere idam sehbasna getirilen Hallac, kalabalk arasnda bulunan ibli'den seccadesini sermesini rica etti. ibli seccadeyi serince Hallac 2 rekat namaz kld. Birinci rekatta Fatiha ve Bakara suresi 155. ayetini, ikinci rekatta da Fatiha ile Al tmran Suresi 185. ayetini okudu. Selamdan sonra mnacat. Derken cellad Ebu'l-Haris geldi bir kl darbesiyle Hallac'n burounu uurdu. Bembeyaz salar bir anda 'krnzya boyand. O anda ibli ve Hallac'n dervilerinden bir grup kendinden geti.22 Hallac kemikleri grnnceye kadar kamland. Bu srada Hallac susuyor veya Allah diyerek kam saysn sayyordu. Hallac'n' idam konusunda rivayetler son derece aekl biimde nakledilmekte olup, kaynaklardan elde edilebilen bilgilere gre, idamnda uygulanan ekil u dzendeydi.
21 Altnta, (Do. Dr. Hayrani), a.g.c. s. 27; ayrca bkz. Massignon (L.) La 'Passion d'alHaIJuj, s. 281 vd. 22 :llas>ignon (Louis) Kraus (Paul). Akhbar al.Hallij,
S5.

7, 8, Paris 1936.

338

ETHEM

CEBECOGLU

I. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Burnunun kesilmesi, Kamlan'mas, Vcudunun paralanmas, Daraacna aslmas, Tehir olunmas, Kafasnn uurulmas, Cesedinin yaklmas, Vcud kllerinin bir minareden nehre atlmas. (*) esaslar

rzgara

savrulmas

veya

Ancak, biz bu durumu, slami ve incelemeye muhta bulmaktayz.

muvaceheside

yoruma

Hallac'n son sz ura Suresinin 18. ayetini okumak oldu: "Ona inanmayanlar, acele olmasn beklerler. nananlar ise korku ile titrerler. Ve onun gerek olduunu bilirler. yi bilin ki kyamet gn hakknda tartanlar, derin bir sapklk iindedirler". dam 24 Zilka'de 309/26 Hallac'n Grleri Mart 922 tarihinde vuku bulmutur.

O, Snnetle deruni tecrbe arasnda mutlak hir uyum olmasn savunur. Vaazlannda daima Kur'an'a sarlmay, ok sk riyazet yapmay, ruha sinmi bir ibadet anlayna sahip olmay devaml tevbekar olmay, durmakszn Allah'aramay bildirir. Kendisinin Allah'a ulatn hep ifade ederdi. Konumalarnda en tannm ve en sahih hadislere m.racaat ederdi. Ancak bu hadisclerin kendi tasavvufi tecrbelerine uygun olduklar da gerektir. Kaynaklar, hadis rivayetinde isnild zincirindeki ahslar yerine, sembolik isnadlar koyduunu, yani insanlar yerine ilahi isimler ve manevi varlklar yerletirdiini ifade ederler. Bundan gayesi isnadlarla konuann Allah olduunu gstermekti. Mesela: "Hayatn ruhu, iitmenin ve insan grnn nuru, bana bildirdiler ki, gaybe, ak isim ve Allah'a gre, ademolu Bana sabahleyin topraa secdc ederek kld namazdan daha gzel bir ibadet sunamaz". Hallac her kesimden nsanlara hitap etmitir. Her kesime onlar gbi giyinerek gitmi ve onlar gibi konuarak hitabetmitir. Bunun iindir ki zaman zaman szlerini anlamakta zorluk ekilir. Mu'teziliyc Mu'tezili gibi, snniye snni gibi konutuu sylenir. Bu sebepledir ki Karmati propagandas yapt sylenir. Gerekte Hallilc, Hz. Ali sempatizan idi. Mehdi gibi, Hz. sa'nnda dneceini savunuyordu. Ancak snnete de sadk kalmak istedii biliniyordu. Mevcut iktidara itaat
(') Akhb al-IIallaj'daki rivayetiere gr..

HALLAC-I

MANSOR

339

emrederdi. lm de bunu ispatlar. O, kalpleri kazanmaya alyordu. Gayesi herkesin kulluk gereklerini yapmasyd. Yine ilahi birlii yaamak da onun hedeflerinden biriydi. Allah'n akla yarattna, Allah'n insanda mevcut olduuna dair ifadeleri vardr. Ahiret hayatnn avam ve havas iin farkl olacan savunur. avama hiss mkafat, havass'a da ccmallullah kesikli mahede mkafat vardr. Hallfc'a gre insan iki cepheli bir kalptir, biri ehvani -ki maddeye cilimlidir- dieri ilahidir-ki ruhtur-o Allah'n ziyaretine ak hale gelebilmesi iin kalbin pasif olmak zere iki trl tasfiyesi vardr. a) aktif, b)

Hallac, her eyde: nce iyi bir mslmand. Onun tasavvufi dncesi tamamen Kur'an ve hadislerden kaynaklanmakta olup, sonlara doru evirisini sunduumuz menakb okununca bu yn kolayca grlecektir. Mezheb olarak Hanbeli olmakla birlikte, mezhebIerin azimete ait ahkamn alarak onlarla amel etmeyi kendine mezheb edindii, yine kendi ifadesinden anlalmaktadr. Takvasna gelince, mrnn son krk veya elli ylna ait farz namazlarn hepsini gusl abdesti ile kld, gece namazarn oka klp iki rekatl namazarda hir Kur'an hatmi yapt Ahbar muhteviyatnda zikrolunmaktadr. Haac'~n zikredilmeden geilemiyecek ok nemli bir yn de udur: Kendi tasavvufi fikirleriyle, snni slam arasnda srtme ortaya knca Hallac, birini dierine feda etme yoluna gitmemi her ikisine de sadk kalarak lme gitmeyi gze almtr.23 Onun mehur 'E n e ' 1-H ak' sz tarih boyunca yarglanm, kimi zaman tevil edilmi, kimi zaman redde maruz kalmtr. yle sanyoruz ki, Hallac haknda sylenenlerin tarih boyunca ald biimler bal bana bir aratrma konusu olabilir. Hallac bu enelhak szyle kendisinin Allah. olduunu ifade etmek istememitir24 18 nci yzyln ilk yarsnaa vefat eden Erzurumlu brahim da Hallac'n bu ifadesine u beytle aklk getirmitir: Syleyen Nasrur Andan tereeman Mansur olur25 mu yoksa vahdet. uhndcu mu? Hallac vahdet.i vcudcu Hakk

23 Altmta (Do. Dr. Hayrani), 23 brahim Hakk (Erzurumlu)

a.g.e. s. 31. lIfa'rifclnanc,

B.

21. Arlerry (.John), Soufism, s. 49, 60. London 1951. 29-1, stanbul 1910.

340

ETHEM CEBECoLU

Oryantalistlerden Haliac'n vahdet-i vcudcu olduunu ileri srenlere rastlanmakla birlikte26, bUrada Reynold Nicholson' tezine tirak etmemek elde deil. Zira Haliac, uliihiyet konusunda tenzihi elden brakmamakla birlikte, AhMrda da grlecei zere, zellikle baz mnacat ifadelerinde tebihten de geri kalmamtr. Hallac mtenahi ile lamtenahiyi birbirini uzaktan seyreden iki varlk halinde grmez, ki bu durumda uhiidi tevhide nisbe de uygun 0Imaz2? Hallde' Tutanlar ve Ona Kar Olanlar

Haac, slam tarihinin kronolojik seyri iinde pek ok taraftar, 'pek ok da muhalif bulmutur. Kendi ifadesiyle "dinde taassub gsteren" muhalifleri, "hakknda hsn-i zan besleyenler" de taraftarlar olmutur. te bu keyfiyyet Haac'n vefat ettii m. 922 tarihinde varid olduu gibi] 066 yl soma bugn de ayn canllyla variddir. Tekke-Medresc mcadelesi iinde yukarda zikrettiimiz gibi Haae'da nasibini alan nenli bir sufi simadr. Bu mcadelede Mevlana'nn dedii gibi, sufilerin bulunduu kefede daima "keelerden tepder" bulunagelmitir. ~te Hallac'a muhalefet edenler: 1. bn Davud 2. bn Hazm 3. bn Dhyetu'l-Kelbi 4. Zehebi 5. bn Mcahid 6. Maarri 7. A.Y. Kazvini 8. Bakllani 9. sferayini

10. Cuv~yni
ll. ia Rafzileri Hal1ae'a taraftar 1. bnSureye 2. Bir ksm afiiler
26 Arberry (John), An Introduction to thc History of Sufism, s. 34, London 1942. 27 ztrk (Yaar Nuri) Hallilc- Mansur vc Escri, ss. 39, 40, stanbul 1976; ayr. bkz. Nicholso~ (Reynold), slam Tasavvufu Tarihi vc Fihristi, s. 132-5.

olanlar:

HALLAC-I.

MANSOR

341

3. A.T. Uari 4. bn Akil 5. 6. 7. 8.

bn Mukarreb ibli Kueyri Gazzali
\

9. Fahreddin Razi 10. Tevhidi ll. Suhreverdi-i Halebi 12. Niisruddin-i 13. bn Seb'in 14. useri 15. Nasrabazi
Tui

16. bn Ebi'l-Hayr
17. Yusuf- Hemedani 18. Hakim Sana'i 19. 20. 21. 22. 23. 24.
Hallae'm Yunus Emre Feridddin Nesim' Lamii Muridi Niyazi-i Msri28 Eserleri Attar

1- kisi bn Ata ve akir b. Ahmed'e hitaben yazlm alt mektup.

2- Tasavvufa
mecmualarnn

dair 350 kadar

vecize (Huzbehan

Bakli ve Slemi

zeyli). dair 74 hlasa (Ahbaru'l-Hallac). (Journal Asiatique, Paris 1931, ayr bask).

3- Yaazlarma

4- 80 para manzume

5- 2 mens"r mecmua. 6- h. 290 i

lll.

903 senesinden

evvele ait 27 rivayet.

2R Massignon (Louis) a.g.e.c. V. s. 169.

342

ETHEM CEBECloCU

7- II Tavasin,
dan dilimize

Paris 1912. (Bu eser, Yaar Nuri ztrk kazandrlm bulunnaktadr).29

tarafm-

Yaptmz incelemelere gre bu yedi kalem esern ikisi dilimize . evrilmi olup, dierlerinin de k1trmze mal edilmesinin gereine inanmaktayz. Oryantalistlerden Max Horten, HaIW.c'm Brahmanist bir dnr olduunu ileri srerken30 bir Osmanl ey!l.slam' olan Ebu 's.Suud Efendi'nin fetvas hayli ilgi ekici hir manzara arzeder: Mesela: Zcyd-i mam "Mansur bi hasebi'-cr' kafir oldu ise (yani Hallac eriata gre kafir oldu ise de). bi hasebi'l-hakika . m'min-i kamildir (yani gerekte olgun bir m'mindir). nde'l-hakika da'vas sadktr" dese, itikad da bunun ih:erine olduu takdirce, cr'an Zeyd'e ne lazm olur? el-Cevab: Mansur'a lazm olan lazmdr. (Yani Zeyd ldrlr). Bu surette: olur mu? Zeyd.i mamm klverdii salh iade olunmak lzu

el-Cevab: olur)1 .HaDile'n Tesirleri Hallac'm etki ettii nemli a!siyetleri u 'ekilde zetleyebiliriz:

1- Ruzbehan Bekl: Kitabu't-Tavasu ve' dier eserlerine yapt yorumlarla, Hallac'n anlalmasnda nemli katklar olmutur.

2- Feridddin Attar: (. 1220) Maneviyat aleminde grd Hallue', kendisine ruhi rehber olarak kabul etmi olan Feridddin Attar, lirik iirlerinde HalHic'a sk sk yer vermitir. Tezkirct'l-Evliya adI eserinde Hal1ac'n ektii ikenceyi dokunakl biimde iledii, ayrca dikkati eken nemli bir husustur. 3- Mevlana Celaleddin larda bulunmutur.
Rumi de eserlerinde Hallac'a saysz atf-

4,- Nesimi (. 1417), kendisini "yeni bil' Hallac" olarak grmtr. Onun ldrlme vs. ikence sahnelerini yeni batan oynama grntsn vermitir)2
29 Ayn yer. 30 Arberry (John), An. Ilitroduction 31 Dzda (M. Erturul), 32 Sclinme1 (Annenarie), staoul 1982. slam to the Hi,tory of Sufis, s. 3R, London 1942. s. 192, stanbul 1972.
b.

eyhulislan Ebussid Efendi Fetvalar, Tasavvufunun Boyutlar,

v. E. Grol,

74-77.

HALLAC-I

MANSOR

343

5. Muhammed kbal: Kitabu't-Tavasi' adl eseryle Hallae, Muhammed kbal'in Cavidnamc'sine aksetmi olup bu tesir, zellikle u noktalardaki beraberlikle iyice aa km bulunmaktadr: a) Ene anlay~, b) Istrap ve mcadele anlay,

c) syan Anlay, d) blis Mefhumu, c) Zhd, f) Hz. Mulammed' (s.a.s.) in ahsiyyet ve makamna bak.33

Hallae'n etkisi meselesi, enine boyuna ciddi bir incelerneyi gerektirmektedir. Biz hurada sadece rnek olmas bakmndan be ~ahsiyeti vermi bulunmaktayz. Bu saynn daha kabark olduu inancndayz. Haiie- Mansur'un Mcalede
Ye

Zhd

Ebu shak brahim b. Ahdu'l-Kcrllll e1.Hulvani'den. yle naklc. der: On yl Hallae'a hizmet ettim. Ona insanlarn en yakn bendim. nsanlarn onun hakknda tartp, ona ,zndk' dediklerini sk sk duymaktaydm. (Bir keresinde) iime phe dtii. Bylece Hame' denemek istedim. Bir gn ona "ya eyh! Batm yorum" dedim. u cevab verdi: mezhebinden biraz malumat isti.

"-Batln batnn m yoksa Hakk'n hatm m?" Dnceye daldm. O devamla unlar syledi: "Hakk'm batnna gelince, onun zahiri eriattr. Kim eriatn zahirinde derinleirse, ona eriatn batn alr. Onun batm ise Allah 'i bilmektir; Batln batnna batnndan irkindir. gelince, onun batn Bununla urama. zahiride~ kt, zahiri de

Ey ouleazm! Sana eriatn zahiri hakknda kendi tahkikimden bir eyler syliyeyim. l\lezheb imamlanndan birinin nezhebine bal deilim. Ancak bu mezhebIerin en zor ve en ~iddctli hkmlerini aldm. (Onlarla amel ediyorum.) El'an da o hal zercyim. nce gusl abdesti, ardndan da na.maz abdesti almadka hi bir farz namaz kllmadm.(Gryorsun) ite yetmi yandaym. Elli sene ierisinde
33 ztiirk (Ya~ar ::'luri), a.g.c., s. 411-5'k

344

ETHEM

CEBECtOGLU

2000 (iki bin) yllk namaz klm bulunuyorum. -sinin kazasdr")4

Her namaz, bir nce.

(yani, namazar, Hallac tarafndan, vaktinde eda edildi gibi, bir sonraki vakitte kaza olarak, tekrar klnmtr.) Ebu Ya'kfb en.Nehrecurl yle dedi :

Mekke'ye ilk geliinde HaWic, Ka'be'nin sahnna yerleti. Bir yl sreyle, taharet ve tav af hari yerinden kmidamad. Gne ve ya. murdan saknmad. Ona her geee bir testi su, 3'lekke sorumlarndan hir somun verilirdi. Sabah olunca, ekmei testinin zerinde 3-4. lokma yenilmi olarak bulurlar ve yanndan alp gtrrlerdi.'35 Ahmed b. Kevkeb b. mer el.Vasiti diyor ki: Yedi yl Hallae'la birlikte kaldm. Tuz ve sirkeden baka katk grmedim. Srtnda bir hrka, bada bumus vard. Geceleri kesinlikle uyumaz, sadeee gndz, biraz uyurdu,36 Hurav-ziid b. Firuz el.Beydav, Hallae'n en yakn ve en has kom. usuydu. O, Hallae hakknda unlar sylyor: Hallac, Ramazan'n banda bir defa niyet eder, bayramn birinci gnne kadar, orueu aralksz tutar, iftar bayramn birini gnyapard. Geeeleri iki rek'atlk, gndzleri ikiyz rek'atlk namazarda Kur'an- Kerim'i hatmederdi. Bayram "-te gn siyah renk bir elbise giyer: bu, ameli kabulolunmayan kiinin elbisesidir" derdiY.

Ahmed b. Fatik'den ... Hallae (bir keresinde) yle demiti:

"-Kim uluhiyyetin beeriyyete, yahut bee;iyyetin uluhiyeyyete kartn (meez) zannederse, o kfre' girer. Allah zat ve sfatyla mah. lukatn zat ve sfatlarndan teferrd etmitir. Allah hi bir ynden nahluka benzemez. Hi hir ey de O'na benzemez. Kadim (ncesi olmayan) ile muhdes (sonradan olan) ara~nda bir benzerlik nal ta. savvur edilebilir. Her kim, Allah mekandadr, mekann zerindedir, mekana bitiik., tir, gnlde tasavvur olunabilir, vehimlerde hayal edilebilir, sfat ve na't altna girer zannndaysa, o irke girer",38
.14 Kitalu Albari'l-Halliic, ~r. Lois lI1as;ignon 've Paul KrallS, Paris 35 Ag.e. rivayet no: 21. :~6 A.g.e. rivayet no: 23. :n A.g.e. rivayet no: 2,~. 38 A.g.e. rivayet no: 25.

936, rivayet

no: 6.

HALLAC-I

MANSOR

345

Cndz b.Zadan

el-Visiti'den ...

yle diyor:

Gecenin yarsnda Mecus Behram b. Merziban Badad'a girmt. Biraz fazlaca kar etmiti. Yannda, iinde 2.000 dinar bulunan bir parp kescsi vard. Bana, "(Haydi) kalk! Beraber Hallac'!! gidelim. Belki seni nemser dc, bylece u paray ona verirsin" dedi. Ve kalktk, Hallic'n yanna girdik. Seecadesinin aktan Kur'an- Kerim okuyurdu. Bizi oturttu. "Gecenin bu vaktinde, neye ihtiya var" zerine oturmu,

diye sordu.

Durumu anlattm. Fakat paray kabulden kand. ok srar ettim, beni sevdii iin sonunda paray almay kabul etti. "Sen biraz kal" dedi. Ben kaldm, Mecus kt gitti. (Mecusi gidince) Hallae ayaa kalkt, beraberce evden ktk. Para kesesi yannda, Mansur Camii'ne girdik. Derviler orada uyuyordu. Halliic parann hepsini onlara datt. Sonunda kesede bir ey kalmad. "Ya eyh!" dedim, "yarna kadar sabredemez miydiniz?"

Cevab u oldu: "Bu dervi in zehirli akrepler arasnda cclemesinden kat kat hayrhdr",39 gecelemesi, bu parayla ge-

Almed b. Ata b. Haim el-Kerhi'den ... yle der: Bir gece le kmtm. (gelirken) grdm. Ona yaklap. "-Esselamu aleyke, Hallac' bana doru ynelip

yf\ p;yh!" dedim. sonra),

O da (selam aldktan

"-Bu kpek a, beni beyaz ekmekler ve kebab bulmak zere buraya getirdi. Bu sebeple buradaym" dedi. (Hemen) gittim. Hazrlanmas gereken (yiyecei) tedarik edip getirdim. Hallac kpei iki ayandan birine (skca) balad. (Getirdiim ) yiyecei ve ekmekleri nne koydu. Bylece kpek yemei yedi. Halliic, (karn doyduktan) sonra kpei zd ve gnderdi. Bana da ,,_ Yiyecek isteyen ite bu kpek, gnlerdir benimle ekiip duran ve kendisini sertlikle men etmi olduum nefsimdir. Sonunda (grdn
39 A.g.e. rivayet no: 42.

34(,

ETHEM CEBECoULU

gibi) bu gece beni, yiyp.cek Imlmak zere buralara h~ni ona galip g(~tirdi. HalLlc, hundan sonra hana,

getirdi. Fakat

Allah,

"-zimc raslamam gibi, (haydi) geri dn, git. Yoksa latm durum) sana zarar verir" dedi.4o Kerametleri Ebil Ya'kilb Ndrecihi'den ...

(bu kar-

Drt yz arkadayla birlikte HaWic, ikinci defa olmak zere Mckke'ye gelmiti. Az bir ksm hari (arkadalarnn) hepsi (bir yere) dald. Akamleyin, "dervilere hu akam yemek iin bir eyler hazrJasak" deyince, hana "hemen onlar, Ebu K ubeys' e hir kar bakalm'" diye karlk verdi.
/

Dervileri toplayp, yanmda yiyecek ktk. Orada yemek yedik. Halliic; "- Helva yemcz misiniz" Bcn de; "- Hurma yemitik" diye karlk dedi.

bir eylerle

Ebu

Kubeys'e

verdim ..

Bunun zerine "ben ate demi bir cy istiyorum" dedi ve anszn gzden kayholdu. ok gemeden, zerinde bolca hclva bulunan bir tabakla dnd. Kalbime phe girdi. (Bu yzdcn) helvadan biraz yanmda saklad. (Mekke'de) arya indiimde btn helvacara gsterdim. Kimse bu helvay bilemedi. Esnaf (n hepsi) "bu helva Mekke'. de yaplmaz" diye karhk verdi. Ah bir kadn grdm, helvay ona da gsterdim. O "bu helva Yemen'in Zebid denilen bir blgesinde yaplr. Fakat ta oradan buraya (byle taze olarak) getirmek imkanszdr. Bu hcIva bu p.kilde (taze olarak) nasl getirilmi? Anlamyorum" dedi. Bunun iizerine phem iyice artt. Derken Zebid'e gitmek zere (yola kmakta olan hir kadn buldum. O'na, oradaki hclvae esnafndan, hir tabak helvas kayholan bir kimse bulunup bUIUllmadn aratrmasn rica ettim. Uzun sre sonra, oradaki helvaclardan birinin, vasnn kaybolduunu bildirir bir mektup aldm.
40 A.g.c., rivayet no: 66.
\

bir tbak

hel-

HALLAC-!

MANSOR

:H7 kurtulmas (zor)

"Tamam", dedim, "artk sihirbazn biri".

bu adam

karanlktan

Fakat daha sonra gelen bir mektup, Hallac'n hel"acya bir tab ak helvann fazlasyla cretini dediini, bildirmekteydi. te o zaman Hallac'n keramet ehli bir veli olduuna inandm.41 ml'an b. ::'lusa'dan ... yle diyor: Bir Basrahdan unlar sylerken duymutum: kadar Hallac'

lyor diye esef ettiim kardeim hastalanana inkar eder, onun hakknda kt konuurdum .....

Bylece HalHic'n kapsna vardm.

eri girdim ve ona,

"- Ya eyh! Filan benim kardeimdir.

Onun iin dua buyur"

Neredeyse lmek zere. dcyince, gld ve u karl verdi:

"- ,Benim iin yerine getirecein bir artla onu kurtarrm."

" O Nedir?"
" Beni inkardan dnme! Bilakis daha da artrarak kfrme ehadet edip lmmc yardm edeceksin". arp kaldm. " " Bu art kabulden Pekala, bakasnn sana faydas olmaz". aleyhimdc

dediini yapacam."

Bir kab n iine biraz su dkp, iine tkrd, "- Gtr bu suyu iiI''' dedi. Gittim, denileni yaptm. Kardeim hemen o vakitte sanki hasta. lanmam veya bir uykudan kalkar gibi ayaa kalkt. Kardeimle Hallac'a gidip ona teekkr ettim. Glerek, "- Allah eer Kur'an- Kerim'de

'cehennemi tamamen cin ve insanlarla doldul'acam' (sccde (13) demeseydi, cehenneme de tkrrdm, bu ekilde oradakiler rahata kavuurdu" .42 Damar b. Hanzala es-Semmak'dan ....

41 A.g.e., rivayet no; 19. 42 A.g.e., rivayet no: 54.

348

ETHEM

CEBECtOGLU

yle diyor: Hallae, Vast'a girdi. Haae'n ii vard. Onu karlyan ilk dkkan bir pamukuydu. Hallae, ona, bir iinin yolunda gitmesi (halledilmcsi) iin aba gstermesini teklif etti. Adam'n pamuk dolu bir vard. Haae ona, "- Haydi git, iimi hallet! Sana yardm edeceim".

Adam gitti. Dndnde dkkanndaki btn pamuun atlm (mahle) olduunu grd. 25.000 ntl pamuk vard. te o gnden itiharen J:Iseyn h. Mansur'a "pamuk atcs" yani "Hallac" ad verildi.43 Ahmed h. Fatik'ten ....

yle anlatr: Badad'da hapsedildii zaman HaI1ae'la beraberdim. lk gn yats vakti, gardiyan geldi. Hallae' balad, boynuna zincir dolad, dar bir odaya soktu. Haae ona "- Bunu bana niye yaptn?" "- Byle emir aldm". dedi.

" imdi benden emn misin?" " Evctl"

Haae yle bir silkindi, ve demir zerinden hamur gibi dald. Duvara eliyle iaret etti, orada bir kap ald. Gardiyan (o'ada) byk bir genilik grd ve bu duruma ard. Sonra Hallae elini uzatt ve "- iindi sana emrolunan Gardiyan, ilk seferindeki yap" dedi. balad.

gibi onu tekrar

Sabah olunca gardiyan, durumu halifeye anlatt. nsanlar hayret iinde kalmt. Nasu'l-Kveri, Halife'den Hallae'a hapishanede bir oda ina etmek iin izin istedi. Halife onu sevdii iin izinverdi. O da Haae'a hir oda bina ederek, onu dayad, dcdi. te ben Halliie'la bu odada aslmak ve ldrlmek zere karlncaya kadar beraber kaldm.44 Muhammed b. Hafif'den ...

yle diyor: Mekke'den gelip Badad'a girdim. Halliie'la grmek istedim. Halbuki o hapsedilmi, herkesle grmekten men edilmiti. Tandklarmdan (Haae' grebilmek iin) yardm istedim. Onlar da zindan grevlisi (seccan) ile grt. (Bylece) 0, beni Hallae'n yanna
43 A.g.e., Rivayet 44 A.g.e., rivayet
DO:

59.

nO: 60.

HALLAC-I~MANSR

349

gtrd. Zindana gardiyan nezaretinde girdim. Gzel bir hcre, hcrede gzel bir meclis ve gzel bir deme, hizmeti gibi ayakta duran bir gen grdm. Zindancya, eyh'in nerede olduunu sorunca.

" u anda ii var, megul" dedi. " Burada kald srece eyh ne yapyor
?"

" u kapy gryorsun ya, ite o kap hrsz ve ipsiz sapszlarn (bulunduu blme) aittir. eyh onlarn yanna girer, onlara va'z eder. Onlar da gnahlarna tevbe ederler".

" eyh'in yiyecei nereden geliyor?"

" Ona her gn; zerinde her eit yemein bulunduu bir sofra hazrlanr. (nne gelen) yemei bir sre seyrettikten sonra parmayla ona yle bir dokunur ve yemei yemeden sofra kaldrlr." Biraz sonra Hallae yanmza geldi. Onu yz prl pml, grnts ho, zerinde heybet ve vakarl bir ekilde grdm. Bana selam verdikten sonra,

" Nerelisin ey gen" diye sordu. " iraz'dan"

cevabn 'verdim. Soma Badad'n

iraz'n eyhlerinden sordu, ben de alattm. eyhlerini sordu, onlar da anlattm. "- Ebu'l-Abbab b.Ata'ya

syle, u yamal elbiseyi saklasn"

dedi.

Daha sonra nasl olup da zindana girebildiini sordu, ben de anlattm. Derken (tam o srada) hapishane mdr endieli bir ekilde ieri girdi. Hallac'n nne kapanp topra pt. Hallilc, ona,

"
"- Neyin var" diye sordu. O da, "- Rvet alpemirlerden birini hapishaneden karp yerine halktan bir adam koymutum. Beni Bmir'I.M'minin'e ispiyolamlar. te, boynum uurulmak zere ben de buradaym" cevabn verdi. Hallilc, "- zlme sana bir eyolmayacak" dedi. Ve adam gitti.

350

ETHEM

CEBECtOGLU

Hallac odann sofa ksmna geti. Diz jjst kt, ellerini kaldrarak ehadet parmayla gkyznc iilret- cderek, "- Ya Rab!" dedi. Sonra yana topraa deencdek ban edi ve alad. yle ki gz yalanndan toprak sland, baylm gibi bir hill ald. Hapishane mdr gelip "tamam affolundum" diyenc kadar o hill zere kald. srada HallilC, sofann bir ucunda oturmaktayd. Sofann teki ucunda da bir havlu aslyd. Hallilc (yerinden kalkmadan) elini uzatp o havluyu ald. Eli mi uzad, yoksa havlu mu ona geldi ... Bilemiyorum. Yzn onunla sildi. "te -bu, ondan" dedim.4s

. 45 A.g.e., ri,'ayet no: 68.