T.C.

SELUK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LKRETM ANABLM DALI SOSYAL BLGLER RETMENL BLM DALI

DOU ANADOLU TRK DEVLETLERNDE ETM VE ETM MESSESELER

YKSEK LSANS TEZ

Danman Yrd. Do. Dr. Yaar BEDRHAN

Hazrlayan Havva GNLER

Konya-2008

NDEKLER KISALTMALAR .....................................................................................................VIII NSZ .....................................................................................................................IX GR ........................................................................................................................1 BRNC BLM I.SALTUKLULAR (1071-1202) ...............................................................................5 A.Saltuklu Beyliinin Kuruluu ................................................................................5 B.Saltuklularda Kltrel Yaplanma .......................................................................8 1. Saltuklularda Eitim ve Eitim Kurumlar...........................................................8 2.Eitim Kurumlar ve Sanat Eserleri........................................................................10 KNC BLM I.MENGCEKL BEYL (1202-1228).................................................................12 A.Mengcekli Beyliinin Kuruluu ........................................................................12 B. Mengceklilerde Kltrel Yaplanma ................................................................14 1. Mengceklilerde Eitim ve Eitim Messeseleri.................................................14 2.Mengcek linde Eitimin Gelime Nedenleri .......................................................17 3.Mengceklilerin Fikri Yapsnda Malatya ehrinin Etkisi....................................18 4.Mengceklilerde Tp lmi......................................................................................19 5.Mderrislerin Maalar ve lim Adamlarna Verilen nem ...................................20 6.Mengcekli llerinde Bulunan lim ve Fikir Adamlar, Mutasavvflar. .................20 a. Genceli Nizm ve Mahzenl-Esrr......................................................................20

b. Muvffakeddin Ebi Muhammed Abdulltif b. Yusuf el-Baddi .........................21 c. Sirceddin Ahmet...................................................................................................22 d. Nizmeddin Ahmet Erzincni................................................................................22 e. Mehmet bin Mustafa bin Hoca Hasan Fahrddin Salguri......................................23 f. Erzincanl erfeddin .............................................................................................23 g. Ktib-urt Erzincanl Yusuf b. Nuh ................................................................23 h. Erzincanl Aleddin Tabb .....................................................................................24 i. Baha Veled..............................................................................................................24 j. Hakan.....................................................................................................................25 k. Mecdeddin Ali b. Muhammed el-Hasan el-Erzincan ..........................................25 7.Mengceklilerde Eitim Messeseleri ..................................................................27 a. Divrii Ulu Cami Medresesi.................................................................................27 b. Melik Fahreddin Medresesi ...................................................................................28 c. Melik Muzaffereddin Medresesi............................................................................28 d. Erzincan Medresesi................................................................................................28 e. Divrii Ulu Cami ..................................................................................................29 f. Divrii Turan Melik Darifas ............................................................................29 g. Erzincan Darifas ..............................................................................................30 h. ahinah Trbesi....................................................................................................30 NC BLM I.DANMENDL BEYL (1085-1175) ...............................................................31 A.Danimendli Beyliinin Kuruluu ......................................................................31

II

B. Danimendli Beyliinde Kltrel Yaplanma.....................................................33 1.Danimendli Beyliinde Eitim ve Eitim Messeseleri......................................33 a.Kayseri Melik Gazi Medresesi................................................................................34 b.Niksar Yabasan Medresesi ..................................................................................35 c.Kazanc Medresesi ..................................................................................................36 d.Hadim Ali Aa Medresesi36 e.Hatuniye Medresesi 36 f.Hac krk Medresesi.36 g.Tokat Yabasan (ukur) Medresesi ......................................................................36 h. Niksar Melik Ahmed Danimend Gazi Trbesi ....................................................37 . Kayseri / Pnarba Melik Gazi Trbesi..................................................................37 i. Niksar Sungur Bey Trbesi ....................................................................................38 j.Niksar Zaviyesi........................................................................................................38 k. Tokat Ulu Cami .....................................................................................................38 l. Tokat Garipler Camii..............................................................................................39 m. Amasya amlar (Kk Aa) Cami .....................................................................39 n. Niksar Camii. .........................................................................................................40 2.Dnimend-nme ve Tarih......................................................................................40 DRDNC BLM I.ARTUKLU DEVLET ............................................................................................42 A.Artuklu Beyliinin Kuruluu ................................................................................42 B.Artuklu Beylii Dneminde Kltrel Yaplanma ..................................................43

III

1.Artuklularda Eitim ve Eitim Messeseleri ........................................................43 2.Artuklularda lmin Gelime Nedenleri .................................................................46 3.Artuklular Dneminde Hastaneler ve Tp retimi ...............................................47 a.Eklemeddin Mristan .............................................................................................48 b.Fahrddin el-Mrdininin ......................................................................................48 c.bns-Salah ............................................................................................................49 d.ehabeddin Shreverdi ...........................................................................................49 e.Artuklular Dneminde Bir Trk Mhendis; Cezeri................................................50 4.Artuklular Dneminde XII.ve XIII.yy.da Yaplan En nemli Eitim Kurumlar..50 a.Emineddin Klliyesi ...............................................................................................50 b.Necmeddin Klliyesi ..............................................................................................50 c.Hatmiye ( Sitt-i Radviyye ) Medresesi ..................................................................51 d.ehidiye ( Semanin ) Medresesi ve Cami-i ............................................................51 e.Marufiye ( Hac Ma'ruf yada Beyt'l-Artuki ) Medresesi.......................................51 f.Altnboa Medresesi................................................................................................51 g.Zinciriye ( Sultan sa ) Medresesi...........................................................................51 h.Melik Mansur ( eyh Aban yada Lbben ) Medresesi ............................................51 .Taceddin Mesut Medresesi ......................................................................................52 BENC BLM I.AHLAT (SKMENL) DEVLET (1100-1207) ....................................................53 A.Ahlat Devletinin Kuruluu ..............................................................................53

B.Ahlatta Kltrel Yaplanma..................................................................................55

IV

1.Ahlatta Eitim ve Eitim Messeseleri.................................................................55 2.Tatvan ve evresinde Tarihi Medrese Gelenei .............56 a.Medreselerin Kurumsal Yaps ve Finansman ....57 b.dari ve Akademik Hiyerari 58 c.Medreseye Kabul artlar ...58 d.Medreseyle liiin Kesildii Durumlar .58 e.retim Yntemi 58 f.Medresede Bir Dersin Aamalar 59 g.Snav ve Yer Gsterme ...60 h.cazetname ve cazet Merasimi ...60 .Mfredat ve Ders Kitaplar ..60 3. Ahlatl lim Adamlar ve Mutasavvflar ................................................................61 a. Pir Hl el-Ahlat .....................................................................................................61 b. Molla Muhammed Sinan el-Krklar el-Ahlat .....................................................61 c. Dede Maksud (eyh Maksud bin dris el-Ahlat) ..................................................62 d. Muhammed bin Ali Seyyid Hseyin Ahlat ..........................................................62 e. Mevlana Muhyiddin Ahlat....................................................................................64 f. Muhammed bin Ali el-Hilt ..................................................................................64 g. Necmeddin Eyyb bin Aynuddevle el-Hasib el-Hilat ..........................................64 h. Ali bin Ahmed bin Hebel (Hbel) Mhezzibuddin Ebu'l-Hasan el-Badad ........65 . Muhammed bin bad bin Melik Davud el-Hilat ....................................................65 i. Ali bin Ali bin Muhammed bin el-Hasan el-Hilati.................................................66

j. Muhyiddin Muhammed bin Muhammed el-Hilat .................................................66 k. eyh Hseyin Ahlat ..............................................................................................66 l. brahim b. Abdullah el-Hilat .................................................................................67 m. eyh Mustafa Ahlat .............................................................................................67 n. eyh Ali Ahlat ......................................................................................................67 o. Muhammed b. el-Muhayyis el-Hlat.....................................................................68 4. Ahlatl Mezar Ta Ustalar ve Sanatkarlar............................................................68 a. Hrrem-ah bin Mugis el-Hilat ............................................................................69 b. Ahmed Nakka Hilat.............................................................................................70 c. el-Hac Mengmberti el-Hlat................................................................................70 d. el-Hilat en-Neccar.................................................................................................70 e. Ebu'n-Nema bin Mufaddulu'l-Ahval el-Hlat .......................................................70 f. Kasm bin Sinan stad Ali .....................................................................................71 g. Baba-Can Bey ........................................................................................................71 h. Yakut (Kara Ku) el-Hisab ...................................................................................71 5.Ahlattan Gnmze Kadar Gelmi Eitim Messeseleri......................................72 ALTINCI BLM I.ERATNA DEVLET ...............................................................................................73 A.Eretna Devletinin Kuruluu ..................................................................................73 B.Eratnallarda Kltrel Yaplanma.........................................................................78 1.Eratnallarda Eitim ve Eitim Messeseleri ........................................................78 a.Kk Medrese. ........................................................................................................78

VI

b.Ahiliin Eratna Devletinin Eitimindeki Yeri.78 c. Zaviyeler ................................................................................................................79 d.retim Dili79 2.mr Faliyetleri ve Eitim Messeseleri ...............................................................80 SONU......................................................................................................................83 BBLYOGRAFYA...................................................................................................85

VII

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m. C. ev. yay. .A. TTK Trc. Ans. mad. TDAT Nr.

: Ad geen eser : Ad geen makale : Cilt : eviren : Yaynevi : slam Ansiklopedisi : Trk Tarih Kurumu : Tercme eden : Ansiklopedi : Maddesi : Trk Dnyas Aratrmalar Tarihi : Nereden

TKAE Yay. : Trk Kltr Aratrma Yaynlar vd. s. S. SAR a. mellif TEOM Ed. Fak. TD : Ve dierleri : Sayfa : Say : slam Tarih, Sanat ve Kltrn Aratrma Vakf : Ayn mellif : Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas : stanbul niversitesi : Edebiyat : Fakltesi : Tarih ncelemeleri Dergisi

VIII

NSZ
Malazgirt zaferinden sonra Anadoluda kurulan Trk Devletlerinden Seluklu Devleti idarede merkeziyeti deildi. Dier Trk devletleri gibi Seluklularda eski rf ve ananelerine bal bir karaktere sahipti. Bu yzden devletin kurulmas srasnda emei geen hanedan mensuplar ve emirler, fethettikleri yerlerin sahipleri olup i idarede de serbesttiler. Hatta bunlar sadece kendi topraklarn idare etmekle kalmayp frsat bulduka snrlarn geniletirlerdi. Bununla beraber d idarede sultana balydlar. Trkiye Seluklular, kuruluundan beri, Dou Anadoluyu hkimiyetleri altna almaya alyordu. Doudan gelen Selukoullar o tarafa doru yaylmaya alrken Bizans idaresinde bulunan Orta ve Bat Anadoluda tecride uramaktan kurtulmak, medeniyete stn slam dnyas ile balar kurmak istiyorlard. Gerekten de Malazgirtten sonra Anadoluya yaplan seferler geici olarak yaplan bir g olay deidir. Anadolunun Ouz kitleleri tarafndan kesin olarak Trkletirilmesine yneliktir. Slaleleri ile gelen fatihler bu topraa yerleerek kalmak, ilelebet burada yaamak azmindeydiler. zellikle Dou Anadolu Malazgirt savandan sonra Mslman Trklerin anavatan, zyurdu ve yerleim merkezi olarak Trkln ve Mslmanln kk sald, gelitii ve yaad bir blge idi. Sultan Alp Arslan Malazgirt Zaferinden sonra Anadolunun dousunu ve orta taraflarn hedef gstererek beyliklerini kurmalarn ferman buyurdu. Bu ferman neticesinde fetihler balad ve Dou Anadoluda Mengcekliler, Saltuklular, Skmenliler (Ahlatahlar) ve Artuklular ile Anadoluda Danimentliler kuruldu. Bu beylikler nce Byk Seluklulara sonra da Anadolu Seluklularna, Atabeklere, Eyyubilere ve lhanllara tabi olmulardr. Alt blmden oluan aratrmada bu beyliklere yer verilecektir. Birinci Blmde Saltuklu Beylii ele alnmtr. Saltukoullar 1071 Malazgirt Savandan sonra merkezi Erzurum olarak, Kars, oruh, Gmhane, Rize evrelerinde kuruldu. Bu snrlar Beyliin en geni snrlardr. Anadolu Seluklularna bal kalmlar, II. Kl Arslana sayg gstermilerdir. Beyliin kurucusu Saltuk Beydir. Alparslan Saltuk Beyi Anadoluya memur etmitir. Saltuklu Beylii Grclerle savam ve Grc istilalar sonunda gcn kaybetmitir. Rkneddin Sleymann

IX

istei zerine beylie son verildi. Ayrca aratrmann bu blmnde Saltukludaki rgn ve yaygn eitim kurumlarna deinilecek ve nemli sanat eserleri hakknda bilgi verilecektir. kinci Blmde Mengcek Ahmet Gazinin 1080 ylnda Anadoluya gelerek Erzincan bata olmak zere, Kemah, Divrii, ebin Karahisar gibi yerleri alarak beyliini kurduu, daha sonra Beylii kollara ayrld belirtilecektir. Mengcekli Beyliinde rgn ve yaygn eitime arlk verilecek medreselerden bahsedilecektir. Sanat eserleri hakknda bilgi verilecektir. nc Blmde Danimendli Trk Beylii Anadolu Seluklularna bal olarak yaklak 1085ten 1175e kadar yaklak 90 yl yaam yani Trkiye Devletinin bir parasn tekil etmitir. Bu Beyliin esas sahas Tokat, Amasya, Sivas ve evresi olmutur, daha sonra Ankara, Kastamonu, orum, Yozgat evrelerine de hkim olmutur. Kurucusunun Danimend Ahmet Gazi olduu zannedilmektedir. Danimendli eitim tarihine baktmzda Anadoluda 1071den sonra ilk medrese olan Yabasan medresesini kurduklar grlecektir, Tokat ve Niksarda eitim retim faaliyetlerine yer verdikleri grlecektir. Drdnc Blmde Seluklu devrinde Anadoluda kurulan beyliklerden biri de Artuklu Beyliidir. Dou Anadoluda, Suriyede Hallara kar yaptklar cihd ve memleketlerinde vcuda getirdikleri eserler ile tannan Artuklular dier devlet ve beyliklerden sonra ancak XII. yzylda Artuk Bey tarafndan kurulabilmitir. kol halinde yaamtr. Artuklu Beyliinin eitim ve retim faaliyetlerine deinirken dikkati eken Eklemedin Maristandr.Klliye geleneinin ilkini tekil eden bu yap kompleksi dneminde Mardine tedavi olmaya gelenlerin tedavi edilmesini, barnmasn salamtr.Burada tp eitiminin gelimesini salamtr. Beinci Blmde ise Seluklularn Anadoluyu fethinden sonra, Anadolunun birok yerinde Trk beylikleri kurduu; fakat Ahlt blgesinde ancak 1100de Trk Devleti kurulabildii grlecektir. Ahlt Devletinin kurucusu Trkmen Beyi deil bir kle olan Skmendir. Bu yzden devlete Skmeniyye de denir. Bu devlete Ahlatahlar veya Ermanahlar da dendii olmutur. Ahlt Devleti Van, Erci civarlarnda

kurulmutur. Eyyubilerle mcadele etmi, bu mcadele Grclerin Ercie saldrmasna yol amtr. Ahlt ve civarlarnda eitim retim faaliyetleri dier Beyliklerle benzer zellik gsterir, ama yaygn eitim kurumu olan Ahiliin Eyyubilerle mcadeleler srasnda, Eyyubilerle birlik olup kar klar dikkat eker. Ahlta Moollarn saldrmasyla ehrin tahrip edildii ve gnmze bu tahribat nedeniyle pek az kaynan kald grlecektir. Altnc Blm; Ondrdnc yzyl Trkiye Tarihinde yarm asrlk bir siyasi teekkle adn vermi olan Sultan Aleddin Eratna ve kendi adna kurduu Eratna Devleti ile Anadolu Trk Beylikleri Devrindeki sekin yerini almtr. Aslen Trkistanl bir Uygur Trk' olup, doum yeri ve yl belli olmayan Sultan Aleddin Eratna, lhanl ordusunda Anadolu'ya gelmi ve enitesi obanl Emir Temrta'n maiyetinde bulunmu bir emirdir. Anadolu'da nce lhanl Sultanna bal olarak vekleten ve sonra mstakilen hkm sren Sultan Aleddin Eratna, obanl eyh Hasana kar kazanm olduu 1343 tarihli Karanbk Zaferi ile sadece Eratnallar deil, btn Anadolu Trkln yeni bir d tehlikeden kurtarmtr.Seluklu topraklarnn byk bir ksmna hkim olmakla; Anadolu iinde ve dnda kendisini ok iyi bir ekilde tantm olan Sultan Aleddin Eratnann hayat ve siyas faaliyetleri hakknda ksaca bilgi verilecektir.Eratna Devletinin eitim ve retim faaliyetleri ile rgn ve yaygn eitim kurumlar hakknda bilgi verilecektir. Yksek Lisans dneminde desteini esirgemeyen aileme, danmanm Yrd. Do. Dr. Yaar BEDRHANa, aratrmalarm srasnda engin tavsiye ve bilgilerinden istifade ettiim hocalarm Do. Dr.Mustafa DEMRCye ve Yrd. Do. Dr. Mehmet Ali HACIGKMENe teekkrlerimi sunarm.
Havva GNLER Konya2008

XI

GR Seluklu Dnemi (10711308), Anadolu'nun Trklemesinin tamamland bir dnemdir. Bu dnem Anadolu'nun fethi ve Seluklu hkimiyetinin saland dnem olarak iki ayr zellik gstermektedir. Anadolu'nun fethinde Malazgirt Zaferinin (26 Austos 1071), Anadolunun Seluklu hkimiyetine girmesinde ise Karamkbeli/ Myriokefalon (Miryakefalon) (17 Eyll 1176) zaferinin rol byktr. 23 Mays 1040 gn Dandakan Savan kazanan Turul ve ar Beyler, Seluklu'lar Horasan ve ran'da devlet olarak ykseltmilerdi. Ancak ksa bir sre iinde anayurttan devam eden Trkmen g Azerbaycan'da byk bir Trk nfusunun birikmesine sebep oldu. Seluklu politikasnn esasn ise ite bu Trkmen topluluuna yeni bir yurt bulma durumu tekil etti. Tamamen bir mecburiyetten doan bu siyas durum, Seluklu Sultanlarn Bat'ya doru harekete mecbur etti. Fetih dneminde (26 Austos 107117 Eyll 1176) Anadolu'nun siyas, ekonomik ve sosyal yaps Trk ilerlemesini kolaylatracak durumdayd. Bizans mparatorluu'nun XI. yy.n banda Dou Anadolu'da yapt asker faaliyetler blgedeki etnik ve manev birlii tamamen sarsmt. Bizansl olmayan Ermeni, Sryan vb. gibi unsurlar Bizans'n Anadolu'yu Trkler'e kar mdafaa edemeyeceini kesin olarak anladktan sonra Trk tarafn tutmay tercih etmilerdi. O gne kadar tamamen yerli halka dayal olan Bizans ordusu artk byk bir blmyle paral askerlerden olumaktayd. Bizans ordusu yaps itibariyle tamamen hafif svari niteliinde olan Trk ordular karsnda tamamen pasif bir durumda bulunmakta ve areyi surlarn koruduu kalelerin arkasna snmakta grmekteydi. Hlbuki Trk kuvvetleri hibir zaman bu kalelerin nnde oyalanmadan Anadolu'nun ilerine nfuz etmekte ve uzun mesafeleri ksa zamanda katetmekte, Bizans nfuz ve otoritesine ldrc darbeler vurmaktayd. Malazgirt ve dier savalarda da grld zere sayca stnlk Bizans ordusunda olmasna ramen, Bizans ordusuna hi bir avantaj salamamaktayd. Orta Anadolu, Seluklu hanedanndan Kutalmolu Sleyman ah'n idaresinde bir devlet olarak ykselirken Dou ve Gneydou Anadolu, Kuzey Suriye ve Musul-Kerkk blgesi Byk Seluklu sultanlna bal Atabeylikler halinde birer yar bamsz devlet haline geldiler. Bu Trkmen reisleri, kendilerine bal Trkmen

topluluklarn, hkim olduklar blgede iskna tabi tutarak, ksa zamanda Dou ve Gneydou Anadolu'nun Trk yurdu olmasn salamlardr. Anadolu'nun Trklemesinde byk pay sahibi olan bu Trk Beyliklerinden, devletlerinden, eitim ve retim faaliyetlerinden bahsedilecektir. Dou Anadolu Trk Beyliklerindeki eitimi anlamak iin Seluklu eitim srecini bilmekte fayda vardr. Seluklu Eitiminin Temel zellikleri: Seluklu devlet adamlar eitim, retim ve bilimin gelimesine nem vermilerdir, medreseler yaptrmlar ve lkenin her yerine yaymlardr. Ahilik gibi bir yaygn eitim kurumu, atabeylik gibi ehzadelerin yetimesi iin bir uygulama balatmlardr. Seluklunun ilk dnemlerinde ve Beyliklerde daha eski Trk deerleri henz canl ise de zamanla bunlardan bazlar unutulmaya yz tutmutur. rnek: Balangta Seluklu sultanlar Trkeden baka dil bilmez ya da konumazken zamanla ran adlar aldklar gibi, sarayda Farsa ve Arapa konuup yazmlardr. Seluklularda eitim denilince bata bilinmesi gereken:Turul bey, Alparslan, Melikah, Nizaml-mlk, Sancar olmak zere Seluklu devlet adamlar bilginlere, sanatkrlara byk sayg gstermilerdir. Eitim ve retimi gelitirmeye almlardr. Turul Bey, fethettii ehirlere girdiinde nce bilginleri, din adamlarn ziyaret ederdi. Alparslan, medreseleri her tarafa yaygnlatrd. O, kendi gelirinin onda birini medrese inasna veriyordu. rn ve Yaygn Eitim:rgn eitim kurumundan kastedilen medreselerdir. rgn eitim planl, programl eitimdir. Yaygn eitim denilince her yatan halka verilen, belli bir plan ve program olmayan eitimdir. lk Seluklu medreseleri 1040 yllarnda Niaburda Turul Bey tarafndan yaptrlmtr. Alparslan ve veziri Nizaml-mlk Nizamiye medreselerini yaptrmlardr. Nizamiye medreseleri 1067de Badatta kurulmutur. Burada din, hukuk, edebiyat, felsefe gibi mspet bilim alannda retim yaplmtr. Nizamiye medreselerinin nemili etkileri olmutur. Fikri Etkileri: Bu medreseler slam dnyasnn her tarafndan, hatta Endlsten gelen pek ok renciyi Snni, afii inanlara gre yetitirerek, ii propaganda ve faaliyetlerinin nlenmesinde snni mezhepler arasnda dayanma

salanmasnda toplumda ortak dnce ve emellerin glenmesinde, Seluklu devlet grevlilerini yetitirmede nemli katklarda bulunmutur. Kurumsal Etkileri: Nizamiye Medreseleri lhanl ve Dou Anadolu Beyliklerine ve Osmanl Medreselerine ve dier slam lkelerindeki medreselere rnek olmutur. Hatta bat Avrupa niversiteleri onlardan ilham almtr. Medreselerin gelirleri vakflardan salanyordu; ancak Alparslan ve Nizaml-mlk, Badat Nizamiye medreselerini devlet paras ile yaptrmtr. Mektepler: Bu kurumlar ocuklara Kuran okumay retir din eitimi verirlerdi. Atabeylik Kurumu: Seluklu hkmdarlar ehzadelerin eitimi grevini atabeylere vermilerdir. ehzadeler atabeylerle birlikte vilayetlere ynetici olarak grevlendirilerdi. Alparslan olu Melihaha Nizaml-mlk atabey olarak tayin etmilerdir. Ahilik kurumu: Bu esnaf usta, kalfa ve raklar iine alan onlarn dayanmalar kadar mesleklerini drste ve zenle yapmalarn, ayrca meslekleri alannda eitilmelerini amalayan bir kurumdur. Anadolu Seluklu Devleti ve Dou Anadolu beyliklerinde eitime ok nem verilmitir. Halkn dayanmasn ve ekonomiyi ekillendiren bu kurumda usta rak ilikisi vardr.1 Cami: slam kltr ve medeniyetinin yaylmasnda nemli yeri olan camilerin eitim ve retim tarihi ile yakndan ilgisi vardr. slamda ilk eitim ve retim messeseleri camilerdir denebilir. Trklerin ina ettirdikleri yerledeki camiler hem ibadet merkezi olarak hem eitim kurumu olarak byk hizmet verdi. badet iin yaplan camiler sosyal ihtiyac karlayacak medreseyi, imareti, mektebi, hamam ve dier mtemilat da kapsard. Bylece camii sayesinde mahallede bir lise bir yksek okul hatta niversite kampsne benzer bir ortam meydana getirilirdi. Ayarca renciler (sohta), asistanlar (muid, danimend), retim yeleri olan profesrler (mderris) mahalleye renk ve karakter katan balca simalar olurlard. Grld gibi cami sadece eitim retim faaliyetleriyle deil, binas ile evresine bir eyler verebilen nadir messeselerdir. Trk
1

Yahya Akyz., Danimentliler Dnemide Trk Eitim Tarihine Gelen Bir Bak, Nihsarin Fethi ve Danimentliler Dneminde Niksar (8 Haz. 1996 Nihsar), s. 1213

slam eitim tarihinde camilerden baka kitap dkknlar, bilginlerin evleri, saraylar da, nemli rol oynayan messeselerdir. Trk slam kltrnn gelimesinde ve deimesinde nemli etkileri vardr.2 Tekke ve Zaviyeler: Anadolu insannn buhranl dneminde sndklar liman haline gelmitir. Sosyal barn salanmasnda sanat dallarnn gelimesinde dini eitimin verilmesinde nemli roller stlenmilerdir. Hastahane (Darifa) : Trklerde hastaneler yalnzca tedavi maksadyla deil, ayn zamanda eitim veren bir kurumdu. Burada usta rak ilikisiyle doktorlar rencilerine meslein inceliklerini retirlerdi.3

2 3

slam Kazc., Eitim Tarihi, stanbul. 1983, s. 3242 Aslan Terziolu.,Ortaa slam Trk Hastaneleri ve Avrupaya Tesirleri, Belleten, XXXIV, s.128

BRNC BLM
I.SALTUKLULAR (10711202) A.Saltuklu Beyliinin Kuruluu Bu Beyliin kurucusu Saltuk Beydir. Alp Arslann Anadolunun fethine memur ettii beyler arasnda Emur Saltuk Bey de vard.4 lk Seluklu fetihleri esnasnda Dou Anadoluda kurulan ilk beylik Saltuklulardr. Erzurum ve civarn Ebl-Kasm Saltuka ikt olarak verdii anlalyor.5 Saltuklu Devletinin bakenti Erzurumdur. Bu devlet adn bu slalenin ikinci hkmdar olan Saltuktan almtr.6 Kitabe ve paralarda Saldk, slam melliflerinin eserlerinde ise ounlukla Salduk eklinde grlyor. Kelimenin anlam brakmak, koyuvermek manasnda olan salmaktan geldii anlalmaktadr. Bylece Saltuk, braktk, koyuverdik manasndadr.7 Saltuk Bey Alparslann ikta olarak verdii Erzurum dnda, Bayburt, Tercan, spir, Oltu, Micingert, Kamaz ve dier baz kaleleri de ald. Saltuklular ilk yllarda olduu gibi son yllarda da Byk Selukluya bal kaldlar. Ebul Kasm Saltuk Bey ldkten sonra yerine olu Emir Ali geti.8 Emir Ali Zaman (11021124): ada mellifler tarafndan, ikinci hkmdar olarak ounlukla Saltukun olu Ali kabul edilmitir. Byk Seluklu sultan Berkyaruk ile kardei Muhammet Tapar arasnda saltanat mcadelesi iin yaplan savata yenilen Muhammet Tapar Ahlta ekildi. Saltuklu Beyi Ali Muhammet Tapara iltihak etti. Daha sonra Sultan Berkyaruk ile Muhammet Tapar anlatlar. Bu anlama sonunda Saltuklu Beylii Melik Muhammet Taparn hakimiyet blgesi iinde

Yaar Bedirhan, Zeki Ateken., Malazgirtten Vatana Anadolu Seluklu Devleti, Eitim Kitabevi, Konya-2004, s.72. Osman Turan., Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, 6. Bask, stanbul-1973, s.3. Ali Rza Nur., Trk Tarihi, Cilt 3-4, Toker yay, stanbul-1994, s.341. Erdoan Meril., Mslman Trk Devletleri Tarihi, TTK, Ankara-1997, s.279. Bedirhan, Ateken., a.g.e., s.72

5 6 7 8

kalmtr (1104).9 Emir Ali 22 yllk idaresinde nemli hizmetler de bulundu, Grcler ve Hallara kar baar ile mcadele etti.10 Emir Alinin 1124 ylnda lmesiyle, beyliin bana kardei Emir Gazi (11241132) geti. Emir Gazi ile ilgili en nemli vesika Erzurumda bulunan kitabesidir. Emir Gazi 1131de Grcleri mthi bir bozguna uratmtr.11 II. zzettin Saltuk (11321168) ve Grc Seferi: Emir Gazinin lmnden sonra Saltuklu Devleti onun yeeni ve Emir Alinin olu zzettin Saltukun idaresine geti.12 zzettin Saltuk 36 yl hkm srmesine ramen onun hakknda ok az bilgi vardr.13zzettin Saltuk Ani de Grclerle savam,14 Grclere esir dmtr,15daha sonra kurtulmutur. Komu Trk Beylerinin yardmna ramen Grclere yenildi. 16 Komular arasnda itibarn kaybeden Saltuk Bey, Seluklulara meylederek itibarn yeniden kazanmaya alt. Zaten Anadolu Seluklu sultanlar ile iyi geiniyordu. Hatta kzn, Mesudun olu, Kl Arslana vererek itibarndan faydalanmak istedi. Nitekim Anonim Selukname, Erzurum hkmdarnn Mengcek ve Artuklular gibi Sultana itaat ettiini kaydeder. Fakat sz edilen dn gereklememitir. Gelin, Erzurumdan Malatyaya geldii srada, Danimendli Yabasan tarafndan ele geirilmi ve Zennna nikahlanmtr (1160).17 Saltuk ve Grc stils: II. zzeddin Saltukun 1168 ylnda lp yerine olu Nasreddin Muhammedin tahta getiini ada mellif bn l-Azrak yazar. Bununla beraber Eyybiler Ahlat lkesini istilaya giritikleri ve Saltuklular onlara yardma geldiinde (1191), devletin banda Nasreddin Muhammedin deil kzkardei Mama Hatunun bulunduu anlalmtr.18

9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

Meril., a.g.e., s.279. Bedirhan, Ateken., a.g.e., s.72 Turan., a.g.e., s.8-10 brahim Kafesolu ., Mslman-Trk Devletleri Tarihi, SAR, stanbul-1999, s.174. Bedirhan, Ateken., a.g.e., s.73. Bedirhan, Ateken., a.g.e., s.73-74. Turan., a.g.e., s.12-13. Ylmaz ztuna., Trkiye Tarihi, Hayat yay., stanbul-1970, s.32-33. Bedirhan, Ateken., a.g.e., s.74. Abdurrahim erif., Erzurum Tarihi, stanbul 1936, s.258-261.

Mama Hatunun bu hakimiyetinden sonra Nasreddin Muhammedin Saltuklu tahtnda faaliyetleri grlr. Azerbaycan Atabeyi Kzl Aslan (1191) ve Ahlt h BegTimurun lmleri (1193) zerine Saltuklular Grcler karsnda yalnz kaldlar. Grcler Kars, Srmeli ve Erzurum zerine yrdler. Erzurumlular kararllkla ehri mdafaa ettiler. Erzurumlularn bu kararl tutumlar ile Grcler bozguna uradlar(1193).19 Saltuklularn ykl (1202): Kpak askerleri ile glenen Grcler Dou Anadoluda ve Azerbaycanda paralanm kk ve zayf Trk devletlerine kar birok istilaya giritiler. Gerekten randa Byk Seluklularn kt bu devirde Azerbaycan Atabeyleri ve Ahlt ahlar gibi Erzurum Saltuklular da ok zayfladlar.20 Grclerin slm lkelerini istil etmeleri son olarakta Anadolunun douda Trk-slm dnyas ile kapsn tekil eden Erzurumu tehdit etmeleri, Anadolu Seluklu tahtnda bulunan Sultan Rukneddin Sleyman (11961204) zerinde ar bir etki yapt. Sultan bu meseleyi halletmek iin harekete geerek Dou Anadoludaki baz Trk Beylerini ortadan kaldrarak, Erzuruma vard. Nasreddin Muhammedi 1202 ylnda tahtan indirerek Saltuklu hakimiyetine son verdi. Bylece Anadolunun fethinde kurulan 10711202 yllar arasnda hkm sren Saltuklular tarihe kart.21 Erzurum Seluklu Hanedan (12021230):Rukneddin Sleyman ah, Saltuklu Devletine son vererek buraya kardei Mugiseddin Turul ah tayin etti. Bylece Mugiseddin Turul ah ve Olu Cihanah iine alan Seluklu hanedan dodu. Adil bir ynetim uygulayan Turul ah 1225 ylnda ld, yerine olu Cihan geti. Ksa saltanat byk olaylarla gemitir. 1230 Yass emen Muharebesinde Celaleddin Mengbertinin yannda yer alm ve Sultan Aleddin Keykubada esir dmtr. Bununla beraber affa uram ve kendisine Aksaray ikta olarak verilmitir.22

19 20 21 22

Kafesolu., a.g.e., s.175. ztuna., a.g.e., s.34. Faruk Smer., II. Sleyman ah, A, XII, s.226; Turan, a.g.e., s.19-20. Bedirhan, Ateken., a.g.e., s.75.

B.Saltuklularda Kltrel Yaplanma 1. Saltuklularda Eitim ve Eitim Kurumlar rgn eitim genellikle medreselerde yaplrd. Eitimin parasz olduu medreseler birer vakf yapsyd. Ona gelir salayacak yaplar birlikte dnlrd. Yan kurululardan elde edilen gelir hocalarn ve yardmclarnn gelirlerini salamakta, medrese ile ilgili giderleri karlamaktayd.23 Seluklular ve onlara bal Trk Beyliklerinin medrese inasna nem verdiklerini biliyoruz. Saltuklularn medrese yaptrdna dair elimizde kesin delil yoktur fakat dnemi gz nne alnca ve Seluklu Devletinin eitime verdii nemi dnnce Saltuklularn da medrese ina ettirdiklerine ulalabilir.24 Erzurumda en ihtiaml yap ifteminare ve Hatuniye klliyesidir. Cami, medrese ve trbe ile byk bir medeniyet eseri olan Hatuniyenin tarihi hakknda pek bir kayt yoktur. Erzurum 1828de igal edilince bu yaplar tahrip edilmitir. Bu nedenle ona ait vakfiye kitabe de Rusyaya tanmtr. Kitabeye gre bina Harizmden gelen Melik Han isminde biri tarafndan yaplm, bir mescid ve klliye iin odalar ina edilmi, bu hayrata ky ve bir takm dkknlar vakfedilmitir. Tayin olan Mderrislere 3500 aka maa baland Hatuniye iin duada bulunmalar kaytldr. Turana gre ifte Minare ve Hatuniyenin Seluklulara ait olduu ve bu durumun 13. yzylda yapld belirtilir.25 Ortaada slam dnyasnda retim, bilim ve kitap yazm dili slam dininin etkisiyle Arapadr. retimde ksmen Trkede kullanlmtr. Medreselerin retim yntemi daha ok ezbere dayanyordu. Belli bir retim sreleri yoktu. Yl bitirme deil kitap bitirme esas alnrd. Medrese hocalarna mderris denir. Mderrisleri, hkmdar ve vezir atard. Her medresede bir mderris vard. Mderrisler cbbe ve sark giyerlerdi. Muid rencileri tanma konusunda mderrise yardm ederdi.26

23 24 25 26

Halil Berktay ,mit Hassan,Ayla dekan.,Trkiye Tarihi 1,Cem yay.,6. Basm, Ankara-2000, s.422. Faruk Smer., Dou Anadolu Trk Beylikleri, TTK, Ankara1990, s.44 Turan, a.g.e., s.35-36. Yahya Akyz., Trk Eitim Tarihi, 9. Bask, Ankara-2004, s.43.

Her isteyen istedii yata renci olabiliyordu. renciler burslu idi ve medreselerde kalrlard. Medrese odalarna alnacak, burs verilecek veya maddi bir yardm yaplacak rencileri semekte mderris grevliydi.27 Balca yaygn eitim kurumlar unlardr: Camiler, mescitler, bilginlerin evleri, ilim toplantlar, saraylar, kitap dkknlar, ktphaneler. Ayrca medreseler kimi zaman dinleyici de kabul eder halktan kiiler gelip dinleyebilirdi bu ynyle medreseleri yaygn eitim kurumlar sayabiliriz. Ahilik tekilatda ok nemli bir yaygn eitim kurumu idi.28 Ahilik ve eitimdeki yeri: Ahilik, Seluklular dneminde ortaya km, yzyllarca etkili olmu ok nemli bir yaygn eitim kurumudur. Krehirde yaayan Ahi Evran, Ahiliin kurucusu kabul edilir. Ahilik kk esnaf, usta, kalfa ve raklar iine alan, onlarn dayanmalar kadar mesleklerini drst ve zenle yapmalarn, ayrca eitilmelerini amalayan lonca tekilatna sahiptir. Ahilikte i dnda ve i banda eitim yaplrd. dnda ve rgtn toplant yerinde eitimi muallim denen reticiler rgtn yelerine dini esaslar, okuma, yazma, insanlk terbiyesi, temizlik, rgtn dzeni, gelenei ve ilahiler, iirler, raks, sfi kssalar ve szleri, yedikez kuak balama ve ama gibi gelenekleri retirdi. Eitim alan kii kt huylarndan arnr, iyi huylar edinirdi. banda eitim: Ahiliin i banda uygulad eitim ise o dnemlerde ar ve dkknlarn bedesten v.s. gibi yerlerde topluca bulunmalar nedeniyle kolay ve etkiliydi. Bu eitim esnaf ve zanaatkrlarda namaz saatlerinde dkknlarn kapatma, sonra ama gibi zaman ve dzen alkanl kazanma, drst alma, mteriye sayg gsterme ve onu aldatmama, retimi arttrma, komu esnaf ve zanaatkrlarn da kazanmalarn isteme, raklar iyi yetitirme gibi tutum ve davranlar gelimesini amalyordu. Bunlara ve teki ilkelere uymayanlara rgt eitli cezalar uygulayabilirdi. Dkknn kapatmak, selam ve yardm kesmek, lokma karmaya, ikram yapmaya, kurban kesmeye zorlamak gibi.29

27 28 29

Akyz., a.g.e., s.44. Osman Turan., Cellettin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, 1948, s.71-83. Akyz, a.g.e., s.48-49

Yahya Akyz, ahilik kurumunu Seluklu Beylikler dneminde yaygn eitim kurumlarnn iinde almtr. Dou Anadolu Beyliklerinden olan Saltuklularda da ahiliin yaygn bir eitim kurumu olduu kansna varabiliriz. Trk Tarihinde nemli yerleri olan tekke, zaviye ve derghlar, Anadolu'da Seluklu devletinin kuruluundan itibaren sosyal yardmlamann, ekonomik dengesizlikleri gidermenin, san'at ve edebiyat almalarnn, asker faaliyetlerin merkezliini yapm, yeni fethedilen yerlerde Trk-slm toplumunun kurulmasnda, hkimiyet kurmasnda ve iskn probleminin halledilmesinde ok mhim grevler ifa etmitir. Toplumu her yn ile kucaklayan bu hizmetlerin yrtlmesi, madd imknlara sahip olmakla mmkn olurdu. Bunu idrak eden Trk beyleri ve devlet adamlar, elde ettikleri baz topraklar kendi nfuz sahalarnda yaayan dervilere vermiler, kurduklar tekke, zaviye ve derghlarna zengin vakflar tahsis ederek hizmet blgelerini geniletmeye almlardr. ayet bu nemli kurulular vakflarla desteklenmi olmasayd, hl bugn ayakta duran saysz abide, ilim ve san'at erbabnn vcuda getirdii eserler olmayacakt, belki Trk-slm diyar haline gelen Anadolu'da baka kltrler kk salm olacakt.30 Anadolunun Trklemesi aamasnda tekke, zaviye ve derghlarn nemi byktr. Anadolu Beyliklerinden olan Saltuklu ve dier beyliklerde de bu kurumlar halkn birlik olmasn salayan yaygn eitim kurumlarndandr. 2.Eitim Kurumlar ve Sanat Eserleri Saltuklular devrinde Erzurum blgesinin mamur ve mreffeh bir blge olduu anlalyor. Trkler, Anadolu'nun dier yerleri gibi, bu blgenin iktisad hayatna daha fazla bir hareket ve canllk getirmilerdir. Kn Mardin-Musul arasnda yaayan Trkmenler yazn otu bol Erzurum blgesinin yaylalarn enlendiriyorlard. Bununla birlikte Erzurum ran'a, Grcistan, Sivas, Ahlt ve Trabzon'a giden mhim ticaret yollarnn getii, bizzat komu blge tccarnn toplanp al veri ettii bir mbadele merkezi idi. Erzurum'daki sanat eserlerinin devreye ait olduu malmdur. Bunlar: Saltuklu, Mool ve Osmanl devirleridir. Trkiye Seluklular' devrine ait ehirde
30

Yusuf Kkda., Mevlna Dergah Vakfiyelerinden Abid elebi ve Veled Bekir Vakfiyeleri (Yksek Lisans Tezi), Konya-1986, s.4.

10

herhangi bir esere rastlanmamtr ki, bu husus Mool istils ile izah edilebilir. Diyarbakr blgesinde de ayn devreye ait eserlerin grlmemesi bunu kantlar. Lkin Saltuklular'a halef olarak burada meliklik yapan Seluklular'dan MuisuddinTurul ile (12021225) olu Rkneddin Cihan ah'a (12251230) ait hibir eserin bulunmamasn izah etmek gtr. nk onlar devrinde de Erzurum ve yresinin bolluk ve zenginlik iinde olduunu biliyoruz.31 Saltuklular'dan bize kadar gelmi olan eserlere gelince, bunlar balca Kale Mescidi, Tepsi Minare, Ulu Cami ile baz trbelerdir. Ulu Cami 'de evvelce tahta bir kitabe, levhas bulunduu anlalyor.32 Fakat bu kitabenin asl kitabe olmad, ona dayanlp, yeniden ve ksaltlarak sonradan yazlm olduu muhakkaktr. Bu kitabeye gre Ulu Cami 575 (1179) ylnda zzedin Saltuk'un olu Melik Muhammed tarafndan yaptrlmtr. Bu cami defalarca tamir grmtr. Kale Camii ile Tepsi Minare Ulu Camiden ok nce Gazi tarafndan yaptrlmtr. Trbelere gelince, bunlardan Saltuklular'a ait olanlarn hepsini tesbit etmek zor gibi grnyor. nk zerlerinde kitabe yoktur. Kmbetler denilen trbelerden birinin Saltukoullarna ve hatta bunlardan zzeddin Saltuk'a ait olduu anlalyor. XVI. yzyla ait tahrir defterlerine gre, trbenin yaknnda Saltuk'un yaptrd bir de zaviye bulunmakta idi. Dier iki kmbetin ise, XIV. yzyldan kalma olduu sanlmaktadr. Saltuklular'a ait kayda deer dier bir eser de Tercan'da Mama Hatun tarafndan yaptrlm olan kervansaray'dr. Kervansaray'n yaknnda bir de trbe vardr ki, Mama Hatunun adn tamaktadr. Saltuk melikesinin trbesini Erzurum'da deil de Tercan'da kervansaraynn yannda yaptrm olmas dikkate deer. Hlbuki kendisi en aa 10 yl Erzurum'da melikelik yapmtr. Seluklularn ve onlara tbi Trk beyliklerinin medrese inasna nem verdiklerini biliyoruz. Saltuklular'n medreseler yaptrdklarna dair delillere sahip olmamakla beraber, onlarn da medrese ina ettirdikleri ihtimalden uzak deildir.33

31 32 33

Faruk Smer., Turul ah hakknda, .A. cz. 126, s. 41-44. smail Hakk Uzunarl., Tarihe-i Erzurum, stanbul-1996, s. 32. Smer., a.g.e., s.44.

11

KNC BLM
I.MENGCEKL BEYL (12021228) A.Mengcekli Beyliinin Kuruluu Mengcekli Beylii, Malazgirt savandan (1071) sonra Byk Seluklu Devleti sultan Alp Arslan'n kumandanlarndan olan ve hakknda, kaynaklarda pek az bilgi bulunan Mengcek Gazi tarafndan Erzincan, Kemah, Divrii ve arkikarahisar il ve ilelerini iine alan blgede kurulmutur (1080).34 nceleri, Trkiye Seluklu Devletinin kurucusu Kutalmolu Sleymanah'a tbi bulunduu anlalan Mengcek Gazi'nin giritii fetihler srasnda ehit olduu anlalmakta ise de lm tarihi tespit edilememektedir. Mengcek Gazi'nin lmnden sonra yerine olu shak gemitir.35shk'n 1142 ylnda lm zerine, Danimendliler, beyliin bakenti Kemah' elegeirdiler. Emr shak'n lmnden sonra Mengcekli beylii, biri Kemah-Erzincan ve dieri de Divrii olmak zere, iki kola ayrld.36 Bundan sonra Erzincan koluna Davud'un olu Fahreddn Behrm-h hkim oldu. Behrm-h lkesini gayet iyi idare etmi ve Erzincan onun zamannda nemli bir kltr ve ticaret merkezi hline gelmiti.37 Erzincan Mengcekli Beylii'ne Behrmh'tan sonra olu II. Dvud-h geti. Dvud-h ilim ve kltrle uraan ve limleri himaye eden bir hkmdard.38 Trkiye Seluklu sultan I. Aleddin Keykubad'a kar, Erzurum Seluklu meliki Cihanah, Eyyub hkmdar Melikleref ve sultan Celleddin Harezmah ile ilikiler kurma giriimlerinde bulundu.39 Bunun zerine Aleddin Keykubad, Ekim 1228'de harekete geerek Kemah ve Erzincan' almak suretiyle, buradaki Mengcekli Beyliine son verdi.40

34 35 36 37 38 39 40

Bahattin gel., Trk Milli Btnl inde Dou Anadolu, TTK, Ankara-1985, s.20 Smer., a.g.e., s.45 Ali ngl., Camiud-Dvel-Seluklular Tarihi I, Akademi Kitabevi, zmir-2001, s.211-216. Nejdet Sakaolu., Trk Anadoluda Mengcek Oullar, stanbul-1971, s.104. A. zaydn., Mengcekler Byk slam Tarihi, VIII. Cild, s.141-154. Smer., Mengcekler Mad. .A., VII, s.713-718 Osman Turan., Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul-1971,s.25

12

Divrii Kolu: Bu kola mensup Mengcek beylerinden tarihte bahsedilmez. Bunlarn mevcudiyeti, bu ehirde yaptrdklar hayr messeselerinin tetkikinden anlalmtr. Bu koldan ilk Divrii Mengcek Beyi shak'n olu ve Mengcek'in torunu olan Sleyman'dr. Kendisine it herhangi bir eser grlmemi olup, ne zaman ld de belli deildir. Eserlerine rastlanan ve hatt sikkeleri de bulunmu olan olu ahan ah'tr. ahan ah kendisine bir de trbe yaptrmtr ki, bu eseri halk arasnda Sitte Melik ad ile anlmaktadr.41 Sahan ah'n, Sleyman ve shak adl iki olunu tanyoruz. Sleyman'n ad sadece kitabelerde gemektedir. Kendisine ait bir abideye rastlanmamtr.42 Mengcekliler; Erzincan, Kemah, Divrii ve arki-Karahisar gibi fethettikleri ehirler ile yetinerek buralara yenilerini katmak gayesini tamamlardr. Tarihte onlardan pek az bahsedilmesinin sebebi budur. Buna karlk onlar lkelerinin imarna almlar ve bununla alkal olarak her biri ayn zamanda birer san'at abidesi olan hayr messeseleri vcuda getirmiler, lim ve airleri himaye etmilerdir ki, bu ailenin balca hususiyeti de budur, ite bundan dolay M. Th. Houtsma onlar, siyas faaliyetleri ile kendileri iin kitaplar yazlm ve tarihte kendilerine ok daha fazla yer ayrlm olan komularndan daha nce tetkik edilmeye layk bulunmu idi. Erzincan'da bu aileye ait eserlere rastlanmamtr. Bu ehrin zaman zaman yer sarsntlarna uram bulunmas ile alakaldr. ehrin civarndaki harap ve kitbesiz olan kmbed belki Mengceklilerden birine aittir .43 lk Mengcek Beylerinin merkezleri ve asl oturduklar ehir Kemah idi. Erzincan, Melik Fahreddin Behram ahtan itibaren mhim bir ehir hline gelmitir. Mengcekliler'den sonra Seluklu idre adamlar arasnda bir ok Erzincanl grlyor ki, bu husus Behram ah ve halefinin himmet ve gayretleri ile Erzincan'da balayan ilim ve kltr faaliyetlerinin tabii bir neticesidir.44

41 42 43 44

Osman Turan., Celaleddin Karatay Vakflar, Vakfiyeleri, Belleten, S. 45, s.107. Smer., a.g.e., s.11 Sakaolu.,a.g.e., s.44 . Smer., a.g.e., s.11-12

13

B. Mengceklilerde Kltrel Yaplanma 1. Mengceklilerde Eitim ve Eitim Messeseleri Medreseler: Nizaml-Mlk ile plansz programsz medreseler, nizam ve dzen ile belli bir sisteme ve programa balanmtr. Byk Seluklular zamannda medreseler dallara da ayrlmt. Medreselerde eitim sonbaharda balard, bunun sebebi ise yaz dneminde rencilerin ailesine ba, bahe ilerine yardmc olmalar iindir, retim dneminde medreselerin aln sultan ve vezir yapard, gelenek icab ilk dersi de bunlar verirlerdi. Medreselere alnan talebe says 15-20 idi en fazla bu say 30u bulurdu. Gerek yap ve gerekse tekilat bakmndan Byk Seluklu Medreselerini rnek aldklar anlalan Trkiye Seluklular Anadolu'nun deiik yerlerinde kurulan Mengcekliler gibi, dier Trk devletleri de Anadolu'da Osmanllara rnek olacak medreseler ina etmilerdir.45 Seluklular dneminde alan medreselerdeki ama; hem ilmin gelimesini salamak, hemde ilmiye mensuplarna maa balayarak onlar devletin yannda tutmak maksadyla Fatmlerin ilik propagandalar ve dier Rafz telakkilere kar Snniliin mdafaas ve geliimi gayesiyle kurulmutur.46 Ortaa slam leminde medreselerde eitim iki ksmd: Birincisi eski ilimler olan matematik, astronomi, geometri, fizik, tp, gramer ve felsefe, ikincisi ise usul fkh, hadis vs. idi. Medreselerdeki dersler ounlukla konularna gre ihtisaslara ayrlrd. Darl Hadis, fkh, tp gibi. Bu medreselerden mezun olanlara retim veya meslek ruhsat verilirdi. Bylelikle mesela hekimler ile cerrahlarn bu ruhsat alabilmeleri iin ayr ayr imtihanlardan gemeleri gerekiyordu.47 Mengcekli darifalarnda bu konulara Selukluda olduu gibi nem verilmitir. Mengcekliler dnemi, ehirlerine baktmzda Mengcekli illerinin eitim yaplar ile donandn grmekteyiz. Bu zellikleri eitim ve kltr dzeylerinin yksekliine iaret etmektedir. Devletin kurulduu ilk dnemlerde ise evlerde ve mescidlerde eitim faaliyetlerinin saplm olabilecei dnlebilir.

45

A.zaydn., Mengcekliler, c.8, s.10, A.. nan., Kayseride Gevher Nesibe ifaiyesi, Malazgirt Armaan, TTK yay., Ankara 1993, s.2-3 zaydn., a.g.m., s.8 nan., a.g.e., s.2

46 47

14

Erzincan'da mevcut olan Mengcekli mimari eserlerinde retim kurumlar olan medreseler nemli bir yer tutuyordu. Kendisine bal vakfiyeleri sayesinde mderris ve talebelerinin her trl ihtiyalar karlanmakta olup, akli ilimler (matematik, astronomi, geometri, fizik, gramer, tp, felsefe) ve din ilimler (usul, fkh, kelm) retilmekte idi. Mengcekli illerindeki ilmi faaliyetlerde hemen hemen dier Anadolu Trk devletleriyle ayn paralellikle gelimitir. Genellikle slm dnyasnda olduu gibi Mengcekliler Dneminde de eitimretim medreselerde yaplmtr. lmiye snf buralarda yetiir ve eitli alanlarda istihdam edilirdi. Mengcekli meliklerinin limleri koruyup gzettikleri hemen her frsatta dile getirilmitir. Meliklerden bazlarnn da ilimle urat (II. Aleddin Davut gibi) belirtilmiti. Her ne kadar hangi derslerin ve kitaplarn okutulduu tespit edilemese de Mengcekli medreselerinde akl ve nakli ilimler okutumutur.48 Medreselerde ders veren hocalara mderris ismi verilirdi. Mengceklilerde mderrislerin varln gryoruz. Eski ilimlerden byk bir ihtimalle daha nce ifade edilen dersler okutulmaktayd. slami konularda ise yine belirtildii gibi kuran, hadis, fkh, nahiv, tefsir, kelm gibi dersler retilmekte idi. Medreselerde slami ilimleri renerek gittike saylar artan Trk aydnlar Farsa bilmeyen Trk halkna kendi dilleriyle hitap etmek, onlara dini ve tasavvufu Trke olarak retmek gereini hissetmilerdir. Bylece Anadoluda Trke olarak yazl bir din ve tasavvuf edebiyat domutur. Bu akmn Anadoluda ilk temsilcileri Ahmet Fakih, Seyyat Hazma, Yunus Emredir. Hemen hemen bu dnemlere tekabl eden Hoca Dehhni ise, Anadolu'da din d divan iirini balatan airdir.49 Yine Alinin Kssa-i Yusufu Eski Anadolu dil zelliini tad iin, Eski Anadolu Trke'sinin ilk eserlerinden saylr. Ayrca bu devirde Anadolu'da yazld bilinen ama mevcut olmayan eserler de vardr. Bunlardan bazlarnn da Mengceklilere ait olabilecei dnlebilir. limle bu kadar ilgilenen bu toplumun yazl eserler vermemi olmas mmkn deildir.50

48 49

Abdullah Kaya, Mengcekoullar Tarihi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Konya2006, s.156158. H. Mazolu., Seluklular Devrinde Anadoluda Trk Edebiyatnn Balamas ve Trke Yazan airler, Malazgirt Armaan, TTK yay., Ankara-1993, s.300. Kaya., a.g.e., s.159

50

15

Anadolu'da yaygn olan dil Farsa idi. Arapa'dan daha da yaygn olarak kullanlmtr. Bunun sebebi Trklerin, zellikle st snfn, ran toplumu ile ilikileri sonucunda Farsa'y bilmeleri, ayrca daha sonralar Anadolu kltrnn olumasna byk apta katks bulunan kimselerin ounlukla ranllar ya da Orta Asya'dan gelen Farsa konuan halklar olmas idi. Araplar da Anadolu'da mevcuttu, dil olarak ise Arapa zellikle hukuk alannda hkimdi.51 Mengceklilerde de bu iki dilin arln grmekteyiz. Bunun en byk gstergesi ise gnmze gelen Mengcekli yaplardr. Gerek camilerde, kmbetler ve darifalarda olsun gerekse dier eserlerde kitabeler Arapa ve Farsa arlkl olarak yazlmtr. Genellikle Nizam de eserini Fahreddin Behramah'a Farsa olarak takdim etmitir. Mengcekliler dneminde Farsa edebiyat dili iken halk arasnda Trke etkili olmutur. Mengceklilerin dil yapsda blgenin gemii gibi, dnenim iki nemli, dili (Arapa ve Farsa) de etkili olmutur. Doal olarak bu durumun uzants gnmzde blgenin dil yapsn oluturmutur.52 bn Bibi ise Anadolu'da halkn be dil konutuunu ve baz devlet adamlarnn da bu be dile vkf olduklarn kesin bir dille belirtmektedir.53 Bu diller byk bir ihtimal Trke'nin dnda Rumca, Ermenice ve Sryanice bir de kltr merkezlerinde oka kullanlan Farsa'dr.54 Mengceklerde Yaygn Eitim: Anadolu'nun dier Trk blgelerinde olduu gibi, Mengcekli illerinde de Mevlevi, Kalenderi ve Evhadiyye gibi tarikatlar yaylm olmaldr. zellikle Evhadd-din'in Trk asll oluu ve Trkmenlerle Trke konumas bu tarikata olan ball daha da artrmakta idi. Ayrca bu tasavvufi yol ve dnce tarz Trkmenlerin yaay tarzna da uygun olduundan ilgi toplamaktayd.55 Bu tarikatlar dinin renilmesine ve Trkler arasnda din birliinin salanmasnda56 din
51

Cloude Cahen., Osmanllardan nce Anadoluda Trkler (vr. Yldz Moran)E yay.,Tarih Dizisi,2.Bas., stanbul1979, s.6667, 250;Osman Turan, Seluklular ve slmiyet, stanbul-1971, s.28. Kaya., a.g.e., s.166 bn Bibi., el Evmirl-Alye(nr.N.Lugal,A.Erzi), c.1, s.97. Mehmet eker., Anadoluda Birarada Yaama Tecrbesi Trkiye Seluklular ve Osmanllarda Mslim, Gayr-i Mslim likileri-, DB yay. 2. Bask, Ankara-2002, s.84. Mikail Bayram., eyh Evhadd-Din Hmd el-krmni ve Evhadiyye Tarikat, Konya-1993, s.7374. Erol Gngr., Tarihte Trkler, Ankara-1998,s.170.

52 53 54

55

56

16

devlet ve millet yararna nemli grevler stlendikleri ve pek ok hizmetleri baaryla yerine getirdikleri grlmektedir. Divriide bu dnem Ahi tekilatnn da arlndan bahsedebiliriz. Ahilik tekilatnn kurucusu olan Ahi Evrenin fikir hayatnda en nemli ve en byk yeri Melamilik igal etmekte idi. Ahi Evrenin eyhi olan Evhadd-Din-i Kirmaninin merebinin de en belirgin yani melamet yolunda yetimi olmasdr.57 Ahi tekilatnn esasn tekil eden bu fikir akmnn inan tarznn Melik Ahmetahda etkisi altna alm olmas gerekmektedir. Bundan dolaydr ki Ahilik tekilat zellikle Divrii blgesinde arl olan bir kurulutu. Yaygn Eitim Kurumlarnn en temel unsurlarndan birisi de ktphanelerdir. yle ki her caminin ve medresenin bir ktphanesi olduu gibi ehirlerin de umumi ktphaneleri vard.58 Buralarda dnemin limlerinin veya eskilerin binlerce el yazma eserleri mevcuttu. Buradan hareketle ilme o derece ehemmiyet veren Mengceklilerde de bu kurumlarn varlndan sz edebiliriz. yle ki Divrii'de Mengcekli klliyesi byk bir ktphaneye sahip olmaldr. Zaten klliyenin bir blm olan Ulu Cami'ye ait bir ktphane mevcuttu. Yine hemen yan bandaki darifada da tp ilmiyle ilgili olarak tedrisat yapldndan ok sayda tp kitabnn eskiden mevcut olduu tahmin edebiliriz. 2.Mengcek linde Eitimin Gelime Nedenleri lmi ve kltrel adan Dou Anadolu, Orta Anadoludan daha ileri bir seviyedeydi. Bu durum XIII. asr balarna kadar da devam etmitir.59 Bunun sebebi Anadolu, ticaret yollarnn dnda bulunuyordu, buradan gemesi gereken yollar ran blgesinden geiyordu. Dou Anadolu'ya yaknl sebebiyle etkileim olmutur. Ayn zamanda Arap-Bizans mcadelesi de daha ok bu blgede srdnden bu yolla da etkileim gereklemitir. Ayrca Bizans, halkna mal, dini ve Rumlatrma bakmndan ezici bir siyaset izliyordu, blge halknn bir ksm dou snrlarna snmt. Btn bu sebepler dou Anadolu'nun Orta Anadolu'dan daha da ileri bir safhada olmasna neden olmutur. Mengcekli illeri de ilmi adan Seluklu ehirlerinden daha da ileri seviyede
57 58

Mikail Bayram., Ahi Evren Tasavvufi Dncenin Esaslar, Konya-1996,s.49-50. erefuddin.,Sancar ve Gazli, s.54, A.elebi., slmda Eitim-retim Tarihi,( Trc., Ali Yardm), Damla Yaynevi, stanbul 1976, s.177, bn ul-Esir, el-Kmil, c.XII, s.104 Turan., Trkiye, s.26

59

17

idi. Bunun bir sebebi de Moollar nnden kap Anadolu'ya snan halkn ierisindeki aydnlar da nceleri buralarda ikamet ediyorlar, ilmi faaliyetlerde bulunuyorlard. Daha sonralar batya g ediyorlard (Baha Veled vb. gibi). Dou Anadolu'nun bu durumu Mengceklilerdeki ilmin ok iyi bir seviyede olmasnn alt yapsn hazrlamtr. Daha sonraki dnemlerde Mengcek meliklerinin de bu konudaki hassasiyetleri buralarda ilmi faaliyetleri artrmtr. Mengcekli illerinden Divrii her nekadar Malatya'daki ilmi evreden etkilense de daha ok hkim olan fikri yap Trkmen lks idi. Baha Veled'de bundan dolay Mengcekli illerinde arad ortam bulamaynca buralar terk ederek Kemah zerinden Malatya ve Konya yrelerine gelerek buraya yerleti. zlemini ektii fikri yapy buralarda bulmutu. Anadolu'ya eitli sebeplerden gelen ilim ve kltr adamlar Arap lkelerinden daha ok dou memleketlerinden, Trkistan, Harezm, Horasan, ran ve Azerbaycan'dan geliyorlard.60 Szkonusu lkelerdeki Mool zulm nedeniyle Anadolu'ya snan halkn din ve sanat erbab, ilim ehli olanlar Anadolu'da bulunan devlet ve beylik bakanlar tarafndan korunup kollanyorlard. Bu beyliklerden birisi de tabiki Mengceklilerdi. Gelen bu sekinler snf da gittikleri ehirlerin kltrlerini sratle ykseltiyorlard. Bu konuda da Mengcekli illerinin gelimesine katkda bulunmulardr. Mengcekli meliklerinden Fahreddin Behramah da ei smetiye Hatunla birlikle ilim ve din adamlarna byk sayg gsterirdi.61 3.Mengceklilerin Fikri Yapsnda Malatya ehrinin Etkisi Yeri gelmiken Mengceklilerin fikri yapsn daha iyi anlamak iin Malatya evresinin etkisinden de bahsetmek gerekir. Mengcekli illerinden Divrii'nin hemen yan bandaki Malatyada nemli bir kltr ehri idi. Buras arlkl olarak ran kltrnn tesiri altnda idi. Sadreddin Konevi'nin eserlerinden de anlald zere burada ok sayda lim yetimitir. Ebl Ferec ve Sryani Mihael gibi tarihiler ve Sadreddin Konevi'nin babas Mecdud-din shak da bural idi. Blge, daha ok Sryanilerin ilm geleneklerinin de yaad bir yerdi. bn-l Arab burada yaklak 15 sene kalmt. Daha sonralar Mengcekli saraylarnda yaam olan Abdllalif
60

Osman Turan., Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, C.1-2, Boazii yay., 13. Bask, stanbul2000, s.264-270, Ayn mlf, Trkiye, s.XXVI, zaydn., a.g.m.,s.153, Osman Turan., Seluklu Devri Vakfiyeleri, Belleten, XII, s.45, 1948

61

18

Badadi'de "zledii ilmi evreyi Malatya'da bulduunu" syler. Mevlna'nn babas Baha Veled de Mengcekli ili Erzincan'n Akehir'inden sonra buraya gelir, fakat burada barnamaynca Konya'ya gider. Byle nemli bir kltr merkezinin Mengceklilere hemen snr oluu Divrii'yi de yakndan etkilemitir. Abdllatif Badadi gibi birok lim buralardan Mengcekli illerine gemilerdi. Ksaca burann zellikle Divrii blgesindeki Mengcekli kltrne etkisi olmutur. Belki de Mengceklilerdeki ran kltrnn tesirlerine burann kpr olduu dahi dnebilir.62 4.Mengceklilerde Tp lmi Mengcekliler zellikle tp ilminde ileri bir dzeyde idiler. Bunu da Mengceklilerin yaptrdklar o dnemin en byk ifahanelerinden anlamaktayz. Ayn zamanda dnemin en nl doktorlar yine Mengcekli hastanelerinde ve meliklerin korumasnda idiler. Bu hekimlerin bir ksm Mengcekli illerine ya dardan gelmilerdi ya da Suriye, Msr, ran gibi yerlerden davet edilmilerdi. Ancak Mengcekli tbb ileri olmasayd bu hekimler buralarda kalrlar myd? Hekimlerin bir ksm da burada yetimi. Trkiye Seluklularnda olduu gibi Mengceklilerde de hekim ve cerrahlk usta-rak yntemiyle srdrlmt. Aktar ve kkler tp eitimi ve hasta tedavisinde kullanlan ilalarn yapm iin gerekli malzemelerin temininde nemli bir yer tutmulardr.63 Gerek Erzincan gerek Divrii gibi Mengcekli illerindeki shhiye ve hastanelerin okluu bize Mengcekli tbbnn ileri bir dzeyde olduunu bir kez daha gstermektedir. Bu ifahnelere yatrlan hastalarn ba ucunda ders verildii gibi, hekimler buralarda akademik toplantlar yaparlar ve kendi bilgilerini her ynden artrmaya alrlard. 64

62 63 64

Erdoan Meril., Mslman Trk Devletleri Tarihi, .., Ed. Fak. yay., stanbul-1985, s.275. Bedi N. ehsuvarolu, Trk Tp Tarihi, Bursa-1984, s.17. Kaya., a.g.e., s.162.

19

5.Mderrislerin Maalar ve lim Adamlarna Verilen nem Mengcekli vakflarnda alan grevlilerden en st dzeyde creti mderrisler alrd. Vakfiye de alan dier grevlilerden her hangi birisi en ok 1 ile 5 ake arasnda cret alrken, mderrislerin en dk creti 20 ake olarak belirlenmiti, genel ortalama ise 40 ile 60 ake arasnda idi. Bilindii gibi bu cretin yksek oluu Mengceklilerin ilme ve ilim adamlarna verdii deerin bir gstergesidir. Eer durumlar bu vaziyette olmasa idi onlarca ilim adam buralarda durmak yerine daha iyi konumlardaki yellere giderlerdi. Mengcekli melikler ilim ve sanat adamlarn koruduklar iin devrin en yksek kltr ve medeniyet merkezlerinden biride Mengcekli illeri olmutur. Bunun en byk gstergelerinden birisi de Seluklularn hizmetindeki ilim ve devlet adamlarnn bazlarnn Erzincanl olmasdr. Mengceklilerde ilme ve ilim adamlarna en byk efkati gsteren melikler ise Fahreddin Behramah ve II. Aleddin Davudah olmutur.65 6.Mengcekli llerinde Bulunan lim, Fikir Adamlar ve Mutasavvflar: a. Genceli Nizm ve Mahzenl-Esrr: Genceli Nizam, MahzemlEsrar adl eserini Fahreddin Bebramah'a sunar yazm olduu bu eser iin Fahreddin Behramah'n Genceli Nizamiye byk bir servet deerinde 5000 dinar altn, be at, be katr ve ar elbiseler ihsan ettii66 kaynaklarda rivayet edilir. Eserinde Fahreddin Behramah'a methiyelerde bulunmutur.67 Trk Dnyasnn en byk sairlerinden biri olan Genceli Nizam, 533540 (11381145) yllar arasndaki bu gnde Gence'de dodu. Asl ad Cemaleddin Ebu Muhammed lyas bin Yusuf, annesinin ad da Reise'dir. Henz hayattayken n kazanan Genceli Nizam eserlerini Hamse ad altnda toplad. Hamsede, Genceli Nizaminin 1177'de yazd "Srlar Hazinesi", 1180de yazd "Husrev ve irin", 1188'de yazd "Leyla ve Mecnun", 1196da yazd "Yedi Gzel ve 11971209 arasnda yazd "skendernme adl mesneviler yer alr.

65

Mneccimba., Camnd-dvel (Haz.A.ngl)(Yaymlanmam doktora tezi), 11, s.213-215; Turan, Dou Anadolu, s.75 Turan., a.g.e, s.62. Yaar Bedirhan., Seluklular ve Kafkasya, izgi Kitabevi, Konya-2000, s.364.

66 67

20

Genceli Nizam'nn kymetli eserleri, kendisinden sonra gelen byk sair ve dnrleri de etkiledi. 68 b. Muvffakeddin Ebi Muhammed Abdulltif b. Yusuf el-Baddi: Abdullatif el-Badd olarak tannan Irakl filozofun 11621231 yllar arasnda yaad tahmin edilmekledir. Fahreddin Behramah'n meliklik dneminin sonlarna doru Erzincana gelmitir. Hatta hkmdarlnn son 12 ylnda onu saraynda arlamt. Bu zat Erzincan kolunun 1228'de Aleddin Keykubat tarafndan yklmasyla memleketi Irak'a dnmtr. Maalesef Badadinin eserlerinde o dnem Erzincan'n durumu ve kltryle ilgili bilgiler bulunmamaktadr.69 Bir dier kaynaa gre de II. Aleddin Davutah, Muvaffakuddin Abdullatif elBadadi'yi Erzincan'a davet eder. Haleb'ten hareket eden bu tabip 9 Ocak 1229da Erzincan'a gelmitir. 1230'lu yllarda Malatya zerinden Halep'e dnmtr. Erzincan'da kald sre ierisinde melikten sayg, ilgi, grm ve byk ikramlara nail olmutur. Hatta bu tabibin II. Aleddin Davutah'a birka eser yazd ve ona sunduu rivayet edilmektedir.70 Burada bahsedilen tarihlerde bir ihtilaf vardr. nk bu zat Erzincan'da pozitif ilimlere byk bir rabet gsteren, Mengcekli II. Aleddin Davutah'n hizmetinde 12251228 yllar arasnda almtr.71 Eer Erzincan ilhak olmasayd tabip bu ehirde devaml oturacan belirtmitir.72 Abdullatif el-Badadi hekimliinin yannda mverrih olarak da birok tarihi vakann gnmze tanmasna yardmc olmutur.73Bu tip limi Badatta Nizamiye medresesinde bir sre renim grdkten sonra Musul, Suriye, Msrda daha sonra da Mengcekli ehri olan Erzincanda Aleddin Davut b. Behramn (12251228) yannda bir sre kalmtr.74

68 69 70 71 72 73 74

Bedirhan., Kafkasya, s.362-365. Cahen., Osmanllardan nce, s.249. Turan., Dou Anadolu, s.74. Erdoan Meril., Trkiye Seluklularnda Meslekler, TTK, Ankara-2000, s.125. Turan., a.g.e., s.76-77. Faruk Smer., Ahlat ve Ahlatahlar Belleten, S.197, s.456. Arslan Terziolu., Abdlltif al-Baddinin , Ankara-1996,s.54

21

Tp alannda yazd Rsala fil-maraz al-musamma diyabitas adl eserinde bn-i Sinann tedavi metotlarn eletirmektedir. Badadnin diyabet hakknda dier bir eseri de Makalatan fil havasdr.75 Badadi, Temel Bilimlerde 46 ve klinik bilimlerinde ise 26 adet eser yazmtr. Eserlerinin okluu ve konularnn nemi onun ilimdeki deerini vurgulamakladr. Mengcekliler bu derece nemli ilim adamlarn kendi bnyelerinde barndrmlardr. lme ve limlere verdikleri deer ortadadr.76 c. Sirccddin Ahmet: Mengcekliler dneminde edebiyat ve tasavvuf alannda mehur bir kiidir.77 Bu zelliinin yannda ok iyi de bir musikiinastyd, hreti lke snrlarnn dna tamt. Bu zatn Horasan tarznda gazelleri ve perevleri vard. Hatta Eyyubi Hkmdar Melik Eref (12281237) bunun hretini duyunca onu ama davet edip saraynda kendi eserlerini aldrmtr. Bu yetenek karsnda sadece hkmdar deil sarayn musiki ekibi de Siraceddin Ahmet'e hayran kalmlard.78 Bu zatn hayatndan esinlenerek yaad dnemlerde Mengceklilerin elence ve mzie dknlnden bahsedilebilir. yle ki bu dnemde yetien musikiinastlar lke dnda dahi aranr duruma gelmitir. Bu lim kii I. Aleddin Keykubat'n zamannda sanatnn zirvesine ulamtr. Eyybler'den Melik Erefde, Aleddin Keykubat'n ada ve ayn zamanda kayn olduuna gre bu lim kii Mengceklilerden II. Aleddin Davutah dneminde Erzincanda yaamtr.79 d.Nizmeddin Ahmet Erzincni: Konyada yaam olan Erzincanl limlerdendir. "Menakbul' Arifin" adl eserde bununla ilgili bir haber yle anlatlr: Ahmet Eflki Konya'ya geldikten sonra Siraceddin Mesnevi-han, Abdl-mmin-i Tokt ve Nizmeddin-i Erzincani'den ders almtr. Bu limlerden hangi dersleri rendii kesin olarak bilinmemekle beraber eserinde, heyet ilmi ve attarlkla urat tahmin ediliyor. Mellif eserinde, Erzincanl Nizameddin'den stadm diye sz etmektedir.80

75 76 77 78 79 80

Kaya., a.g.e., s.168-169. Kaya., a.g.e., s.170 Turan., Dou Anadolu, s.75. Turan., Dou Anadolu, s.75. Kaya., a.g.e., s.170. Ahmet Eflaki., Ariflerin Menkbeleri (Nr.T.Yazc), s.10.

22

Sultan I. zzettin Keykavus bir keresinde edebiyatlarn en by olan Nizmeddin Ahmet Erzincan'n bir kasidesine nazire yazp81, bunu bir toplant gnnde okuyan emeddin Tabes'i ina memurluundan alarak, Emir-i Arzlk (Milli Savunma Bakanl) makamna ykseltmitir. Bu lim ahsiyet Trkiye Seluklu Sultanlarndan Alaadin Keykubat dneminde de lkenin "edebiyat ve airlerin reisi, stad" ilan edilmiti. 82 e. Mehmet bin Mustafa bin Hoca Hasan Fahrddin Salguri: Mengcekli illerinden Divriili olan Fahreddin Muhammed Hoca Hasan el-Salguri ksaca Fahrddin elebi olarak da bilinmektedir. Bu lim ahsn en nemli vasf ise, Anadolu Trk tarihinde dilimize ilk emek veren kii olmasdr. Trklerin Salgur boyundan olan Fahrddin (do. 631/1233) - (lm. 713/1313) yllar arasnda yaamtr. Anadolu'da ilk szlk XIII yy. da bu lim tarafndan yazlmtr. Bununla ilgili bilgiler bn Hacer elAskaln'nin "Enb'l-Cm fi Enb'l-Amr" adl Arapa eserinde mevcuttur. Fahrddin Salguri Seluklular devrinde, Trk dilinin balca kurallarn ve kelimelerini bir kaside halinde toplamtr. Divriili olan Fahrddin Salguri, Gazze subas olan Melik Nasr Muhammed bin Klavun'a retmenlik etmitir. Mezar ise amdadr.83 f.Erzincanl erfeddin: Mengcekli illerinden Erzincan'da, yetimi olan nemli ahsiyetlerdendir. Moollar dnemi Trkiye Seluklu Devleti'nin ynetiminde rol oynamtr.84 Onunla ilgili haberler "Ariflerin menkbesi" adl eserde anlatlr. Mengcekli illerinden Erzincanl olan bu zat ilm sayesinde Seluklunun en st makamlarna gelmitir.85 g. Ktib-urt Erzincanl Yusuf b. Nuh: Bu zat Mool hkmdar Gyk Han tarafndan, IV Kl Arslan'n vezirliine tayin edilen Erzincanl Tercman Bahaeddin Yusuf'tan bakas deildir. Trkiye Seluklu hkmdar I. zzeddin Keykavusun ilk saltanat yllarnda devlet adamlar arasnda yer almtr.86

81 82 83 84 85 86

bn Bibi., el Evmurl-Aliye, (Nr. N Lugal, A. Erzi), Ankara,-1956, c.I, s.147148. bn Bibi., a.g.e., s.147-149. Kaya., a.g.e., s.170-172. bn Bibi, el Evmirl-Aliye (ev. Mrsel ztrk), c.II, s.100101. Kaya., a.g.e., s.171-172. Eflaki., a.g.e., s.38.

23

Yine vakfiyelerden IV. Kl Arslan'n vezirliini ve atabeyliini yapan bu zatn daha nceleri Malatya Mahkemesinde Ktib-urut87 olduu anlalmaktadr. Ancak onun I. zzeddin Keykvus ile Aleddin Keykubad arasnda geen 30 yllk sresi hakknda her hangi bir bilgiye sahip deiliz. Sadece kltrl bir kii olduu ve ldrldnde ileri bir yata bulunduu tahmin edilmektedir. Mengcekli illerinde yetien bu zatnda Seluklu saraylarnda nemli grevlere geldii grlmektedir.88 h.Erzincanl Aleddin Tabb: Trkiye Seluklu Sultanlarndan IV.

Rkneddin Kl Arslann ada olan bir doktordu. Sultann rahatszl zerine Mengceklilerin eskiden bakenti olan Erzincandan gelmi ve onun tedavisi ile ilgilenmitir. Bu doktorun Trkiye Seluklu Sultan tarafndan arlmas Mengcekli kentlerinde tp ilminin ileri bir dzeyde olduunun gstergesidir. Mengcekli illerindeki tp ilmi Seluklulardan stn olmal ki Sultan buralardan doktor gtrmektedir. i.Baha Veled: Anadoluya gelip iz brakan alimlerden biri de "Sultan'lUlema" lakabyla da tannan Bahaeddin Veled b Hseyin el-Belhi'dir.Kendisi Belhlidir. Daha sonra hanm ve ocuklar ile birlikte Niabur, Badat, Mekke, Medine, am, Halep, Erzincan, Suehri, Malatya, Darende ve Konyaya gelir.89 Mevlna'nn babas olan bu zat tahminen 12201221 yllarnda Melik Fahreddin Behramah zamannda Erzincan'a gelerek Mengcekli beldesine yerlemi ve ok sevilip saylmtr. Bir sre Erzincan'daki Akehir'de ikamet etmitir.90 Fakat daha sonra rivayete gre blge halk ile fikri tezatlklara dt iin buradan ayrlmtr. zlemini ektii fikri evreyi burada bulamamtr. Mengcekli illerinde genel olarak hkim olan fikri yaplanma Trkmen lks idi. Bir dier gre gre de blge halk elenceye ve kfre dald iin buradan ayrlmay uygun bulmutur. "Menakibl-Arifin"den anlald zere Baha Veled. I.Aleddin Keykbad zerinde byk tesiri olan bir limdi ve Baha Velede ok itibar ederdi.91 Baha Veled'in, Burhaneddin Hseyin et-Tirmizi gibi ok deerli rencileri de vard. Eserlerinin adlar

87 88 89 90 91

Rafet Ynan, Sivas Abideleri ve Vakflar,Vakflar Dergisi 22, Ankara-1991, s.30. Kaya., a.g.e., s.172. Aksarayl Kerameddin Mahmud., Msameret-al-ahbar , (nr.O. Turan),Ankara-1993, s.199. Cahen.,Osmanllardan nce,s.255. Emine Uymaz., Sultan I. Alaeddin Keykubat, Ankara-2000, s.58-59.

24

da "el-Esrr el-Ruhiyye, Mark el-emseyn fi'l-Tasavvuf vel Ahlak, el-Maarif eledi fil- Esrr el-Ahadi" dir.92 j.Hakan: Azerbaycanda Seluklular anda yetimitir. nemli eserleri Medain Harabeleri adl felsefi iirleri ve Tuhfetl-rakeyn adl eserlerini seyahat ettii srada yazar. Mengcekli meliki Fahreddin Behramah'n ada olan bu zat (ozan Hakn) ile dosta ilikilerinin olduu sanlmaktadr.93 k.Mecdeddin Ali b. Muhammed el-Hasan el-Erzincan: Aslen Erzincanl olan Mecdettin Atabek Moollar dnemi Trkiye Seluklu Devletinde en st grevlerde bulunmutur.94 Bu kii ile ilgili bilgiler ise "Menakibul-Arifin" de yle gemektedir: "Yine ayn sayfada ad geen ve bundan nce metin 3/37'de Muineddin Pervanenin damad95 ve bn Bibi Tarihinden de (Mutasal s 566) Erzincanl olduu anlalan Mecdeddin Atabek IV. Rukneddin Kl Arslan dneminde 655663 (12571264) mstevfilik (Mliye Bakanl) grevine atanm ve III.Gyaseddin Keyhsrev dneminde 663-682 (1264-1283) Muineddin Pervane, Sahip Fahreddin'i, vezirlikten uzaklatrnca yerine onu getirmitir. Fakat daha sonra Sahip Fahreddin'in Mool Hkmdar tarafndan grevine yeniden iade edilmesi zerine, Mecdeddin Atabek'e daha kk bir memuriyet addedildii iin, eski grevi olan mstevfilie dnmesi uygun grlmediinden, atabeklik verilmitir.96 Mecdeddin Atabek'den bahseden kaynaklarn ou, onun ok iyi hesap bildiinden gzel yaz yazdndan, iir sylediinden, Arapa ve Farsa'ya iyi vkf ve ok hayrsever bir insan olduundan sz ederler.97 Mecdeddin Atabek, Mevlna'nn ada olduundan dier devlet bykleriyle birlikte Mevlna'nn meclislerine (sohbetlerine) de katlrd.98 Mevlna'ya kar byk bir saygs ve hrmeti vard.99

92 93 94 95 96 97 98 99

Uymaz., a.g.e., s.97. Bedirhan., Kafkasya, s.358. Ali Sevim., nl Seluklu Komutanlar, Ankara-1990, s.75. Aksarayl., a.g.e.,s.198. Eflaki.,a.g.e., s.75. Eflaki.,a.g.e., s.75, 86. Osman Turan., Celaleddin Karatay ve Vakfiyeleri, Belleten, s.XLV (1950). Eflaki.,a.g.e.,, s.52.

25

Erzincani, fazilet ve adab konularnda, matematiin hesabnda ve derinliinde, belagat slbunda, birok sanat dalnda inceliklere sahipti. Arapa ve Fara risalelerinin slbu hakknda engin bir bilgiye sahipti.100 Sahip Atay zindana gtrdklerinde yerine vezir olarak, bu fani dnyada bilgi ve fazilet asndan bir benzeri bulunmayan sadr- kebir, emir-i eclil Mstevfi (maliye bakan) Erzincni'yi atadlar.101 Vakfiyelerin iersinde yazl olan ahidler genellikle medrese eitimi grm olan limlerden seilirdi. Bu dnceden hareketle Kemali emin Selukah'a ait olduu dnlen vakfiyedende o dneme ait baz limlerin tespiti yaplabilir. Bu vakfiye Kutbu's-Slikin ve Mrid't-Talibin olarak vasflanan eyh emseddin Emir b. eyh Hasan b.eyh Ali tarafndan yazlmtr. Seyyid erif b. Seyyid Yahya, hatip AbdulAhad b.Cemaleddin ve Mderris Mevlna Ltifi b. Taceddin'de ahidlik etmitir.102 Bunlarn dnda ad yazlmam olan baka ahitler de vardr. Bunlar o dnemler Kemah'ta mevcut olan limler topluluunun habercisidir. Mengcekliler zamannda Erzincan ve Divrii birer sanat ve ilim merkezi durumunda idi ilmi, dini ve sosyal birok yaplar ina edilmitir. Buralara dardan birok ilim adamlar geldi ve ok nemli kiilerin yetiti. Ancak bunlardan bazlar Mengcekli II. Aleddin Davutah dnemi basklar sonucu yahut Mengceklilerin ilhakndan sonra Konya merkeze giderek Trkiye Seluklu Devleti saraylarnda veya medreselerinde hizmet etmitir. Osmanl'ya kadar da srmtr. Mengcekli illeri olan ebinkarahisar, Kemah, Erzincan ve Divrii'deki medreselerde yetien limler ve devlet adamlar Osmanl Devletinde de hizmette bulunmulardr. Kprller dnemi devlet ynetimine katlm birok Divriili vezir ve kumandan vard. Bunlar Mengcekliler dnemi kurulan medreselerde yetimilerdir. Her dnem Mengcekli illeri bu tr ahslar yetitiren meknlar olmutur. Mengceklilerden sonra buralarda byk devlet adamlar yetimitir. Daha sonraki dnemlerde de ilme merakl Mengcekli illerinden ok sayda lim kmtr. Btn bunlar Mengceklilerin ilme medreseye verdii nemin bir gstergesidir. Mengcekli illerinde sonralar yetien limlerden bazlarnn
100 101 102

bn Bibi., a.g.e.,c.II, s.176177. bn Bibi., a.g.e., c.II, s.152. RafetYinan., Mengceklilere Ait Bir Vakfiye Sureti,Tarih Aratrmalar Dergisi,Ankara-1970 s.18.

26

isimleri yledir103:Erzincanl Kad erafeddin Mahmut ve onun olu Tacddin Pervane104, Sahip Atann nazr- memlik makamna getirdii, Erzincanl Zeyneddin Ahmet XIV. yy da Amasya civarna yerleen eyh Abdurrahman Erzincani (halk kerametleriyle kendisine balam Erzincanl bir veli olarak anlr). Beylerbeyi Melik'l-mera emseddin Yavta'n itibarl naiblerinden olan ve "Fakir" adyla tannan Taceddin Erzincni. Mrif-i Mlk Sadr Kvameddin Erzincni, Nazrlk grevlerinde bulunmu olan Erzincanl Zeyneddin Ahmet. Osman bn Yakut (Kemahi), Kad Ahmet Burhneddin (Erzincn) 801 (1397), hreti "Emir Kaddr. mer Vecihddin bni Abdli'l-Mhsin Erzincan 843(1439), eseri "Tebyin'l-maarif"tir. Birok esere de erhi vardr. Olu Muhammed de faaliyetli kiilerdendir. Mellifin ihtisas alan ise fkhtr. Muhammed Bahaeddin Erzincn 879 (1474), Erzincan'da vefat eden ahsn mezar Camii Kebir yanndadr. Eseri ise "Makmt l-arifin ve maarifs-shkindir. Pederi Zeyneddin Siyavu Divriili ise de Amasya'ya g etmitir. Eseri Ktablmekasidnnaciye Filmehdei vel mea vel meadidir. Ayrca Lemeat- Irak yide olarak Lemehat ismiyle erh etmitir. Bu tespit edilebilenlerin dnda da ok sayda limin yetimi olduu dnlmekledir.105 7. Mengceklilerde Eitim Messeseleri a. Divrii Ulu Cami Medresesi: Camilerin eitim-retim yeri olarak kullanlmas Hz. Peygamber zamannda balamtr.106 Medreselerin oalmasndan sonra dahi, camiler birer ilim ve kltr merkezi olarak kullanlmaya devam etmitir.107 Divrii Ulu Camiinin de uzunca bir sre sadece ibadethane olarak deil de medrese ve ayrca sosyal ve siyas ilerin yrtld saray olarak kullanldn grmekteyiz. Evliya elebi, Divrii'yi anlatrken medreseleri yle saymtr. Ulu Cami Medresesi, Kzl Medrese ve Hatipzde medresesi vardr.108 Divrii Ulu Cami'de medrese olarak kullanlmtr, burada din eitiminin yannda msbet ilimlerde okutuluyordu. Tbb ilimlerde hemen bitiiindeki darifada

103 104 105 106 107 108

Kaya., a.g.e., s.176-177. Osman Turan., Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, s.60. Kaya., a.g.e., s.178. Cavit Baysun., Mescid, A, X, s.47. Nuri Topalolu., Seluklu Devri Muhaddisleri, DB yay., Ankara-1988, s.179. Kaya., a.g.e., s.179

27

verilmekte idi.109 Demek ki Mengcekliler, klliyenin tamamn msbet, din ve tbbi ilimler iin medrese olarak kullanmlardr. b.Melik Fahreddin Medresesi: sminden de anlald zere Melik Fahreddin Behramah tarafndan yaptrlmtr. Kendi adn tayan medrese XVI. yy'da dahi vakflaryla ayakta dururken tedrisata akt. Eser tamamen yklmadan nce eski Ulu Caminin avlusunda yer almaktayd. Son yzyln bana kadar kullanlan medrese, Cumhuriyetin kuruluundan sonra ilgili kanun gereince, medreselerin kapatlmasyla dier medreseler gibi kapatlmtr. Eser tahrip edilmi ve yetkilerinin duyarszl sebebiyle kalntlar gnmze ulamamtr. c.Melik Muzaffereddin Medresesi: Seluklular, 1228de Mengceklilerin Erzincan ve Kemali koluna son verince ikta olarak da ebinkarahisar Meliki Muzaffereddine Krehir'i vermilerdi. Melik Muzaffereddin Muhammed Krehir'e yerletikten sonra, burada 644(1246) tarihinde II. zzeddin Keykavus zamannda bir medrese yaptrd. Bu medrese Krehir'deki yma tepe zerindedir. Medreseye "Muzaffereddin b.Melik b. Behramah" diye yazdrmtr. Bu esere bitiik konumdaki Lale Camisin de Mengcekli hanedanna lalalk yapm birisi tarafndan yaptrld dnlmtr. lme olan dknl ile bilinen Melik Muzafferdin' inin bu eseri yaptrm olmas gerekir.110 d.Erzincan Medresesi: Erzincan Mengceklilerin uzunca bir sre

bakentliini de yaptna gre burada ok sayda medrese bulunmas gerekmektedir. Bu kadar ilme ve lime dkn olan kimselerin medrese yapmamalar dnlemez. Ancak doal afetlerden dolay hibiri gnmze ulaamamtr. 111 Bunlarn varlklarna dair baz harabe krntlarna rastlamaktayz rnein Rededdin iraz deve srlerinin ynnden iml edilmi battaniyelerden Erzincan Medresesine gnderildiini, Muktebat sahife 183'de kaydeder.112 Osmanl dnemi olabilecek bu medreselerin gemii belki de Selukluya Mengcekliye kadar

109 110 111 112

Smer., a.g.e., s.13. Kaya., a.g.e., s.240-262. Smer., a.g.e., s.12-13. Kaya., a.g.e.,s.262

28

uzanyordu. nk bunlarda en az Osmanl kadar ilme ve ilim yuvalarna deer vermilerdir. e. Divrii Ulu Cami: Divrii Ulu Cami'yi yaptran, dnemin nl Mengcekli meliki Ahmetahtr. Bundan dolaydr ki cami "Ahmetah Camisi" olarak da bilinir.113 f.Divrii Turan Melik Darifas: Orta ada Anadolu'daki salk hizmetleri dnya milletlerinden ve memleketlerinden ok ileri bir dzeyde idi.114 Anadolu'da, Seluklular gibi Mengcekliler ve dier beylikler de salk hizmetlerini asla ihmal etmemilerdir zellikle de Mengcekliler bu alanda byk ilerlemeler gstermilerdir Tbba nem vermelerinde ve hizmet etmelerinde dier Trk Devlet ve Beyliklerinde olduu gibi slmi telkinler etkili olmutur. Mslman insana yardm etmeyi ok yksek bir grev, adeta bir ibadet olarak tanm, peygamber "beden ilmi, din ilminden evvel gelir", "zdrab eken bir insana yardm edenin hizmeti btn insanla yaylr"115 gibi nemli hadisler zikretmitir. Milli ve din, iki ynl etkinin sonucu Mengcekliler, hastahane, misafirhane, ahane gibi eserler yapmay n plana almlardr. Bu amalar dorultusunda yaplan eserlerin asrlar boyunca devamll salanmtr. Yalnz depremler ve istilalar dolaysyla yklanlarn dndaki eserler gnmze gelebilmitir. Divriideki Darifann kitabelerinde banisinin Melik Fahrettin

Behramahn kz Melike Turan Sultan olduu aka bildirilmektedir.116 Burann yapmnda varn younu harcamtr. Orijinal vakfiyesi bulunmayan bu eserin en yakn tarihli vakfiyesi XIV. yy'a aittir. Aslna yakn bilgiler verdii dnlen bu vakfiyenin en ilgin ynlerinden birisi de banisi gibi mtevelli heyetininde kadnlardan olumasdr. Bu ynnden dolay UNESCO bu eseri o yzyllardaki kadn erkek eitliine bir gsterge olarak kabul etmitir. Darifaya XVII yy.dan sonra medrese haline getirildii iin "medrese-i kbra"da denilmektedir.117 Bu eser gerek sslemesi gerekse de mimarisiyle dier Anadolu darifalarndan farkllklar gsterir. zenli bir ta iilii yaplan darifa
113 114

Kaya, a.g.e., s.189. Sheyl Unver., Anadolu Seluklularnda Salk Hizmetleri Malazgirt Armaan, TTK, Ankara1993, s.9. smail Grkan., Seluklu Hastaneleri, Malazgirt Armaan, TTK yay., Ankara-1993, s.33. Smer., a.g.e, s.13. Kaya, a.g.e.,s.189-200

115 116 117

29

XIII yy. da Anadolu'da yaplan tek kapal tp darifadr. Eserin dier nemli fark da dnemin bilinen en eski, iki katl eseri oluudur.118 Darifa hemen hemen Sivas'taki I.zzettin Darifas'nn yars kadardr, zaman olarak da aralarnda on yllk bir fark vardr. Her ne kadar darifann vakfiyesi gnmze ulamamta olsa Anadolu'nun Seluklular dneminde yaplan nc hastanedir.119 Darifann st kat hastalarn kmas ve yatmas iin msait deildir. Bundan dolay st katn rencilere, birinci kat ise sadece eitim-retme ve hasta bakm ile tehisi iin poliklinie ayrlm olduu dnlebilir. Medrese plannda byk eyvan ve yanndaki odalarn eitim yapanlara tahsis edildii kabul edilmitir. Giriin iki tarafndaki byk odalarn poliklinik olarak kullanld, kk eyvanlarn iki tarafndaki odalarn eitici ve idarecilere depolama ve ila hazrlama gibi iler iin tahsis edildii120 sylenebilir. g.Erzincan Darifas: likili kaynaklarda Erzincan'da ok nemli bir darifann kurulmu olduu anlalmaktadr. Bunlardan birisinin de XIII. yy.la ait olduu bilinmektedir.121 Mengcekliler dnemine ait olduu aka belli olan bu eserin hakknda maalesef ne bir bilgiye ne de esere ait bir kalntya rastlanmamtr. h. ahinah Trbesi: Divrii'nin kuzeyinde bulunan bu trbeye "Sitte Melik" adnn verilmesi bu rivayete gre ahinahn einin de Melik'ten sonra buraya gmlmesinden dolaydr.122 Bu trbe XII. yydan gnmze salam olarak gelen nemli mezarlardan birisidir.123

118 119 120 121 122 123

Doan Kuban., Anadolu Trk Mimarisinin Kaynak ve Sorunlar I, stanbul-1965, s.89. Kaya, a.g.e.,s.189-201 Kuban., a.g.e, s.118. Kaya, a.g.e.,s.201 Faruk Smer., Dou Anadolu Trk Beylikleri, s.13 Kaya, a.g.e.,s.201-2002

30

NC BLM I.DANMENDLLER (1085-1175) A.Danimendli Beyliinin Kuruluu Seluklular iin rktc bir hasm olmalar, dolaysyla kk Asyada nemli bir rolleri olan124 Danimendli Beylii, Ali Taylu'nun olu Gmtekin Ahmed Gaz tarafndan kurulmutur.125 Danimend Beylii'nin Malazgirt Sava'ndan sonra kurulduu sanlyordu. Danimend Gazi'nin adna rastlanmyor. 127 Danimend Gazi; Sivas, Kayseri, Tokat, Niksar ve Amasya taraflarn fethettikten sonra Sivas' beyliine bakent yapt (1085).128 I. Kl Arslan'n Hallara kar at savalara da katld. Bu savalarda byk hizmetlerde bulundu.
129 126

Ancak Malazgirt Sava'na katlan ve Anadolu'ya gnderilen komutanlar arasnda

Malatya'y kuatarak fethetti (18 Eyll 1101). Bu fetih

hareketiyle Hallarn Frat vadilerinde yaylmalarna set ekilmi oldu. Ancak Kl Arslan'n kuatp (1095)da alamad Malatya'nn Danimend Gazi'nin eline gemesi, aralarnn almasna sebep oldu. 130 Bu frsat deerlendiren Kl Arslan sefere karak teden beri gz koyduu Malatya'y ele geirdi (2 Eyll 1105).131 Danimend Gazi'nin yerine olu Melik (Emir) Gazi geti. Kardelerini zararsz hale getirdikten sonra beylii tek elden idare etmeye balad. Anadolu Seluklu Devleti bu srada byk bir sarsnt geirmekte olduundan Melik Gazi'nin nfuzu ok artt ve Anadolu'da birinci devlet Danimendliler oldu. Anadolu Seluklu Devleti'ni bir nevi himaye ederek yapt mcadelelerle Malatya, Elbistan, Kayseri, Ankara, ankr ve Kastamonu blgelerini topraklarna katarak lkesini babasna gre kat artrd. Konya blgesi hari Malatya'dan Sakarya boylarna kadar uzanan btn Seluklu topraklarn
124 125 126

Paul Roux., Trklerin Tarihi, Milliyet yay.,Ankara-1989, s.175. Turan., Trkiye, s.117; Ynan, a.g.e.,s.60. Yaar Bedirhan,Zeki Ateken., Malazgirtten Vatana Anadolu Seluklu Devleti, Eitim Kitabevi, Konya-2004, s.80. Turan., Trkiye, s.115. Bedirhan., Ateken, a.g.e., s.80. Turan., Dou Anadolu, s.137. Bedirhan, Ateken., a.g.e., s.81. Turan., Trkiye, s.146.

127 128 129 130 131

31

lkesine katmay baard.132 Hallar zerine sefere kt (1129), Kilikya (ukurova)da Aynzarba (Anavarza) yresinde meydana gelen savata Hallar byk kayplar verdiler.133 Melik Gazi'nin gneyde olmasndan istifade eden Bizans mparatoru II.Yuannis Komnenos (1118-1143), Kastamonu'yu almt. Derhal kuzeye hareket eden Melik Gazi ehri Bizans'tan geri ald. Sonra da mparator'a ba kaldran kardei sakios'u ve damad Mesud'u destekleyerek Bizans'a kar gnderdi. Bizansllar, Hallar ve Ermeniler'e kar elde ettii zaferleriyle Trk-slm dnyasnda hakl bir hret ve hrmet kazanmt .134 Bu sebeble Badat Halifesi el-Msterid ve Byk Seluklu Sultan Sencer, 4 siyah sancak, kapsnda alnmak zere ks, altn gerdanlk, altn as ve bir ferman gndererek onun "Melik" unvann tasdik etmilerdi. Ancak Emr Gz eliler geldii srada ok hasta idi, onlarla grmek frsatn bulamad ve birka gn sonra da ld (1134). Getirilen hediyeler ve fermanlar135, drt olundan yerine geen Mehmet'e verildi.136 Mehmed Gazi dier kardeleri Yabasan ve Aynuddevle'nin en by idi.137 En kk kardei Aynuddevle de Malatya'ya yerlemiti. Bu yzden devlet ikiye ayrlm gibi idi.138 Dier taraftan Melik Mehmette babas gibi Hallar ve Ermeniler'e kar savat.139 lm ile Danimendli devletinin temelleri taht mcadeleleri ile sarslrken, Anadolu'da stnlk yava yava Seluklular'a geiyordu.
140

Babasnn tahtna geen Melik Mehmed Gazi'nin yerine geride kalan Znnn, brahim ve Yunus adl oullarndan birincisi veliahtla geti.141 Znnn Kayseriyi, Danimendli lkesinden kovulan Aynddevle ise Elbistan ve Malatyay ele geirdi. Trkiye Seluklu Sultan Mesud iin Danimendlilerin e blnmesi ve vrisler

132 133 134 135 136 137 138 139 140 141

Bedirhan, Ateken., a.g.e., s.81 Turan., Trkiye, s.170 Bedirhan, Ateken, a.g.e., s.82 Erdoan, Meril., Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, TTK, Ankara-1997, s.255. Bedirhan, Ateken., a.g.e., s.82. Bedirhan, Ateken., a.g.e., s.82 Meril., a.g.e., s.256. Bedirhan, Ateken., a.g.e., s.82. Kerimddin Mahmut Aksarayl., Seluk Devletleri Tarihi, Ankara-1943, s.126. Meril., a.g.e., s.257.

32

arasndaki taht mcadelesi bulunmaz bir frsatt. koluna son vererek Bizans'la bir anlama yapt.

142

Kl Arslan da Sivas Danimend

145

143

Malatyada ktlk knca,144 halk II. Sultan II. Kl

Kl Arslann Malatyaya girmesine ehri almasna ok sevindi.

Arslan drt ay bir kuatmadan sonra,146 Malatya'ya girdi.147 Halk ok memnun oldu.148 Bundan byle Malatya ehri de Seluklu illerinden biri haline gelmi oldu.149 B. Danimendli Beyliinde Kltrel Yaplanma 1.Danimendli Beyliinde Eitim ve Eitim Messeseleri rgn Eitim Kurumlar denince akla gelen ilk yap medreselerdir. Anadolu'da ilk ilm faaliyetler Danimend li'nde balatlmt. Bu faaliyet iki ynl olarak srdrlyordu. Bir taraftan kurulan medrese gibi kurumlarla eitim tabana yaylyor, bunun sonucunda da toplumun kltrel seviyesi ykseltiliyor dier taraftan da gelecekte yeni eserler yazabilecek bilim adamlar yetiiyordu. Bir lkede gerekletirilen bilimsel faaliyetlerde medreselerin nemli bir rol vardr. Bunu bilen Danimendliler lke snrlar iindeki baz ehirlerde medreseler ina etmilerdir. u andaki bilgilerimize gre -eer yaplm olsa bile- Danimend Gazi ve Emir Gazi dnemlerinden kalan bir medrese veya bununla ilgili bir bilgiye rastlanlmamtr. Buradan ilk Danimendli medreselerinin Melik Muhammed (11351143) ve Melik Yabasan (11431164) tarafndan yaptrld sonucu ortaya kmaktadr. Buna gre de Anadolu'da ilk medreselerin XII. yzyln ortalarna doru Danimend li'nde kurulduu anlalmaktadr. Anadoluda ilk medreseyi Danimendliler kurduuna gre, ilk tp medresesi de muhtemelen, Danimendliler tarafndan Niksarda kurulmutur. Bu Beyliin hkmdarlar slam lkelerinden ve Orta Asya din ve mspet bilimler alannda bir takm bilginleri davet ederek medreseleri getirmilerdir.150 retim dili ve yntemine gelince Ortaada slam dnyasnda retim, bilim ve kitap yazm dili esas olarak Arapayd. Fakat o dnemden kalan kitaplarn
142 143 144 145 146 147 148 149

Turan., Trkiye, s.201. Bedirhan, Ateken., a.g.e., s.84. Meril., a.g.e., s.259. Bedirhan, Ateken., a.g.e. ztuna., a.g.e., s.120. Meril., a.g.e., s.259-260. Bedirhan, Ateken., a.g.e., s.85-86. Ali Sevim., nl Seluklu Komutanlar, TTK, Ankara-1990, , s.74.

33

kenarlarnda baz Trke aklamalar vardr. Bu durum eitimde ksmen Trkenin kullanldn gsterir. Medreselerin retim yntemi ezbere dayanyordu. Fakat tartmalarda yaplrd. Yl bitimi deil kitap bitirme esast. Kitap bitirmede rencinin yeteneine baldr. Bu yetenek sreyi belirler. Medrese hocalarna mderris denir ve bunlara yarmc muid vard. Badat Nizamiye Medresesinde din ve hukuk dersleri olarak, Kuran okuma, Tefsir, Hadis, Fkh, Kelam, Dil, Edebiyat dersleri olarak, Arap edebiyat, Fars, Nahiv, Sarf, Hitabet, iir, Cerhe Tadil, Tarih, Edeb, Felsefe Dersleri ise Mantk, Felsefe; Msbet Bilim Dersleri olarak, Tp, Cerrahi, Riyaziye, Hesap, Hendese, msellesat, Ncm, Heyet, Tbiyat dersleri okutulurdu. Anadoluda ilk medrese olan Yabasan Medresesinde de bu derslerin okutulduu zannedilmektedir.151 Her isteyen, renci olabilirdi. rencilere Karahanllar burs vermekteydi. Eitim paraszd. Danimentli medreselerinde de bu tr uygulamalar olabilir. Mderrisler belli bir maa alrd. Medreselerin giderleri vakflardan karlanrd. Danimentli eitim sistemi, Seluklu ve Karahanl eitim sistemiyle paralellik gsterir.152 a.Kayseri Melik Gazi Medresesi: Danimendli hkmdarlarndan Melik Muhammed Kayseriyi bakent yapm ve burada imar faaliyetlerine balamt. te bu srada burada bir medrese de ina ettirmi ve Mavera'n-Nehr'den getirttii Hanefi fakihlerinden el-Herevi'yi de buraya mderris olarak atamt. Bu medrese 530/1135 ylnda Ulu Camii'nin kble duvarna bitiik olarak ina edilmitir.153 Ancak bugn tamamen ortadan kalkm olan medresenin bulunduu yer yeil saha haline getirilmitir. Buna ramen medresenin tedris yllarn bilen yal kimseler hl mevcuttur. Bina ok harap halde iken 1966 ylnda Kayseri Belediyesi'nce yklarak kalntlar ortadan kaldrlm ve ayn kurum tarafndan bugnk haliyle tamir ettirilmitir.154

150

Yahya Akyz., Trk Eitim Tarihi, stanbul-1997, s. 43; ayn mlf., "Danimendliler Dneminde Trk Eitim Tarihine Genel Bir Bak", Niksar'n Fethi ve Danimendliler Dneminde Niksar Bilgi leni Teblileri, (Niksar, 8 Haziran 1996). Tokat 1996, s. 13. Akyz., a.g.e., s.44-45 Yahya Akyz., Niksarn Fethi ve Danimentliler Dneminde Niksar, s.28-29. Mehmet nba., XVI. yy. Balarnda Kayseri, Kayseri-1992. s. 60. ayrda., "Tarihi Binalar", IX. Trk Tarih Kongresi, s. 718-719.

151 152 153 154

34

Osmanl ariv belgelerinde Melik Gazi medresesinin bir ok vakflar bulunmakta idi. Melik Muhammed Gazi vakflarndan sz edilmektedir. Gelirlerinin 6886 ake olduu bildirilmektedir. Medresenin Kayseri'deki vakflar verilmekte ve toplam gelirini de 6305 ake olduu belirtilmektedir.155 b.Niksar Yabasan Medresesi: Yukarda zerinde durulan Melik Gazi Medresesi ve Klk Camii Medresesi mstakil deil de camilere bitiik olarak ina edilen camii-medrese tipi eserlerdi. Bu durumu Abdullah Kuran156 derslerin camide verildiini ve Anadolu'da henz mstakil medrese mimarisinin ortaya kmadn gsterir. Yani bu eyvansz medresenin ilkel karakterini bir ilve olmasna deil Anadolu'da henz gelimemi bir bina ti pini n ilk denemesi olmasna balamak gereklidir" eklinde deerlendirmektedir. Bunlar gz nne alnnca Anadolu'da ina edilmi en eski medrese Melik Muhammed tarafndan yaptrlan Melik Gazi Medresesi'dir. Ancak A. Kuran muhtemelen bu medrese gnmze gelmediinden hareketle "Anadolu'da ina edilmi ve halen mevcut en eski medrese"nin Klk Camii Medresesi olduunu ifade etmektedir. Anadolu'da mevcudiyeti bilinen ilk mstakil medreseler Danimendli hkmdar Yabasan tarafndan yaptrlan Niksar Yabasan Medresesi ile Tokat Yabasan Medresesi (ukur Medrese)'dir. Bu iki medresenin Anadolu'da ina edilmi en eski medreseler arasnda bulunmaktan baka bir zellii daha vardr: Merkezi-kubbeli Danimendli medresesinin Anadolu medrese mimarsinin gelimesinde byk bir rol oynamtr. Danimend-nme'de Yabasan'n Danimend Gazi zamanndan kalan ne kadar mescit, medrese varsa hepsini tamir ettirdii, yeni binalar yaptrd ifade edilmektedir. Burada verilen bilgilerden de Yabasan'n bir takm imar faaliyetlerinde bulunduu anlalmaktadr ki bunlardan birisi de Niksar'da kendi ad ile anlan medresedir. 157 Niksar Yabasan medresine ait tecvidleri incelendiinde medreseye devaml ift mderris tayin edilmi olduu grlmektedir. Buda herhalde eitimde kaliteyi arttrmak maksatldr.

155 156 157

Sefer Solmaz., Danimentliler Devleti ve Kltrel Miraslar (Doktora Tezi) Konya-2001, s.301. Abdullah Kuran., Anadolu Medreseleri, Ankara-1969, s.14 Solmaz., a.g.e., s.302.

35

c.Kazanc Medresesi: Kazanc mahallesindedir. Kurucusu eyh Ahmed olup, mederrisi Sleyman efendi ve 60 rencsi vardr. d.Hadim Ali Aa Medresesi: Kuz mahallesindedir. Kurucusu hadim Ali Aa ve Mderrisi Hac Salih Efendi olup 21 rencisi mevcuttur. e.Hatuniye Medresisi: Kurucusu bayan olan bu medresinin kazanca mahallesinde bulunduu v e mderrisi Hac Hseyin Efendinin 20 renci okuttuu bilinmektedir. f.Hac krk Medresesi: Medrese, Bengiller mahallesinde Hac krk trbesi yanndadr. imdi bo arsadr. Halk bu trbeye krk Evliya ve Keykubat Trbesi demektedir. g.Tokat Yabasan (ukur) Medresesi: Tokat Yabasan Medresesi Cemaleddin mahallesindedir. ukur Medrese olarak da bilinmektedir.158 Bu medreseyi ilk yaptran melik Nizamettin Yabasandr.159 Yapnn kitabesinin biraz netameli olmasndan dolay medresenin ilk kitabesi mevcut olmad, yapm tarihi ve kimin tarafndan yaptrld kesin olarak bilinmedii eklinde bir kanaate varlmtr.160 Ancak 984/1576 tarihli Evkaf Defterinde bu medreseden Vakf- Medrese-i Yabasan ki ukur Medrese demekle mehurdur.161 Balca yaygn eitim kurumlar, Seluklularda ve Karahanllarda olduu gibi cami, mescitler, bilginlerin evleri, ilim ve edip toplantlar, saraylar, kitaplar, ktphaneler, medreseler nemli yaygn eitim kurumudur. Fakat u ynyle medreseler yaygn eitim kurumu saylr. Medreseler dinleyici de kabul ederdi, halka kuran okuma yazmay da retirdi. Ahilik tekilat nemli bir yaygn eitim kurumu saylr. Ayrca tekke, zaviye ve trbeler ve tarikatlar da nemli yaygn eitim kurumudur. Danimendliler dneminden kalan birok trbe bulunmaktadr. Trbe olduklarndan dolay bunlara sahip klm ve ounluu gnmze kadar gelmitir. Bilindii gibi Anadolu'da pek ok kahraman ve evliyann trbeleri yatr olarak hl
158 159 160 161

Halil Edhem., Anadoluda slami Kitabeler, TOEM, .34, s.587. Mehmet Mercan, Mehmet Emin Ulu, Tokat Kitabeleri, THK Basm ve Yaym, Ankara-2003,s. 6-7 Ahmet imirgil., XVI. Yzylda Tokat Medreseleri ,TD. VII, zmir-1992, s.228. Solmaz., a.g.e., s.306.

36

ziyaret edilmektedir.162 Bu durum Danimendli trbeleri iin de geerlidir. Bunlar da halkn youn olarak ziyaret ettikleri yerler arasndadr. Bu da halk arasndaki milli birlii ve dayanmay arttran nemli kurumlardr. Bu trbelerden en nemlilerine burada deinilecektir. h. Niksar Melik Ahmed Danimend Gazi Trbesi: Trbe kendi adn tayan mezarlk iinde, kk bir tepenin zerindedir. Kitabesinin olmadndan dolay banisi ve yapld tarih belli deildir.163 Trbenin Danimend Gazi'ye ait olduu ile ilgili bir belge yoktur. Girite kap zerinde olduu sylenen bir satrlk, Danimend Gazi ile ilgili olmayan kitabe de bugn mevcut deildir.164 Danimend-nme'de Danimend Gazi'nin Niksar'da defnedildii ve mezarnn belirsiz hale getirildii165, olu Emir Gazi tarafndan da trbesinin yapld ifade edilmektedir.166 Cenb de Danimend Gazi'nin trbesinin Melik Muhammed tarafndan yaptrldn sylemektedir. O. Turan ise Danimend Gazi'nin trbesini Yabasan'n yaptrdn sylemektedir. Ancak btn bu grlere gre trbe Danimend Gazi'nin lmnden hemen sonra veya Yabasan dneminde yaptrlm olsa da mevcut yap XII. yzyl eseri deildir. Eserin mimari zellikleri gz nne alndnda, XV yzylda Osmanllar tarafndan yenilendii sonucu ortaya kmaktadr. . Kayseri / Pnarba Melik Gazi Trbesi: Kayseri-Pnarba yolunun 84.c kilometresinde kuzeye bir yol sapmaktadr. Bu yol takip edildiinde nc ky Melik Gazi veya sadece Trbe denilen kye varlr. Melik Gazi Trbesi burada kaleye doru ykselen kayaln yamacna, kye hakim bir noktaya ina edilmitir. Bu duruma iaret eden T. Cantay167 bu hakim tepenin bizzat Melik Gazi tarafndan seilmi olabileceini belirtmektedir. Ky sakinleri bu trbenin Melik Gazi'ye ait olduunu ve kendilerinin de Danimendli sllesinden geldiklerini belirtilmektedirler. Ancak trbenin Melik Gazi'ye ait olduunu belgeleyecek herhangi bir kitabe mevcut deildir.168
162 163 164 165 166 167 168

Osman Turan., Mefkre, I, s.214. Halit al., Melik Dnimend Gazi Trbesi, TED, XIX, Ankara-1991, s.41. smail Hakk Uzunarl., Kitabeler, I, s.70. Yaar Ycel., Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar, II, Ankara-1991, s.125. Ycel., a.g.e., s.126. Solmaz., a.g.e., s.315-316. Hadi Altay., Kayseri Pnarba Kazas Civarnda Melik Gazi ve Koyaz Trbeleri, (Yaynlanmam Lisans Tezi) stanbul-1951, s.15-17.

37

i.Niksar Sungur Bey Trbesi: Sunguriye Trbesi olarak da adlandrlan eser Niksar'da Camii Kebir mahallesi Halil Efendi sokanda bir evin avlusunun iindedir. yaptran ve ina tarihi belli deildir.169 Sivas ehri'nde ise Melik Muhammed'in vefat zerine vasiyeti zerine yerine Znnnun hkmdar olduu, ancak buna kar Yabasan ile Sungur'un onun hkmdarln tanmayp harekete getiklerini ve her birinin ayr bir yerde hkm srdklerini ancak daha sonra Yabasan'n muhtemelen dierlerini bertaraf ederek btn Danimendli lkesini ele geirdiini ifade edilmektedir. Bu bilgilere gre Sungur'un lm tarihi belli olmamakla beraber onun amcas Yabasan zamannda yaad anlalmaktadr.170 j. Niksar Zaviyesi: Mslman Trk hkmdarlar, dnyann geici bir hayat yeri olduunu dnerek, mrlerini daima hayr ileri yapmakla geirmilerdir. Bu nedenle cami, medrese, askeri tesislerin yanna zaviyelerde kurmulardr. Zaviye, gelip geen yolculara kimsesizlere yemek veren onlarn barnmalar salayan hastalar tedavi edebilen bazende kolej ve medrese hviyeti kazanan messeler olarak bilinmektedir. Bunlar eitim messelerin dnda tutmak doru deildir. Danimend ve Seluklu dnemine ait vakflar incelendii zaman bu blgede zaviyerin okluu dikkat ekmektedir. 171 k. Tokat Ulu Cami: Tokat Ulu Cami Seluklu dnemi camilerinin tm zelliklerini yanstmaktadr. Bundan dolay Anadolu Seluklular dneminde ina edildii belirtilmitir.172 Ancak Anadolu Seluklular, Danimendliler tarafndan yaplan caminin eski temelleri zerine yenisini de yapm olabilir. Danimendliler Anadolu'da hakim olduklar blgelerde Ulu Camilerin dnda baka camiler de ina etmilerdir. Bunlardan bir ksm gnmze kadar gelmitir. l.Tokat Garipler Camii: Danimendliler Anadolu'da ilk imar ve ihya ettikleri ehirlerin banda Tokat gelmektedir.173 Danimend-nme'de "Danimend Gazinin
169

Cezmi Tuncer., Anadolu Seluklu Kmbetlerinin Geliimi ve zellikleri X. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, (22-26 Eyll 1986), III, Ankara-1991, s.1076. Solmaz., a.g.e., s.316-317. Yahya Akyz, Danimentliler Dneminde Trk Eitim Tarihine Genel bir Bak,s. 69. Yaar Erdemir.,Tokat Yresindeki Camilerin Kltrmzdeki Yeri, Trk Tarihinde ve Kltrnde Tokat Sempozyumu, (Tokat 2-6 Temmuz 1986), Geliim Matbaas, Ankara-1987, s.298. Ahmet imirgil., XV-XVI. Asrlarda Tokat ehrinde ktisadi Hayat, TD, X, zmir-1995,

170 171 172

173

38

Tokat yaknlarnda bulunan Gmenek'i (Sisiyye) fethettikten sonra burada mescitler ina edildiinin belirtilmesi Tokat ve civarnda imar faaliyetlerinin yapldn gstermektedir. Bunun en nemli nedeni burasnn i l k balarda fethedilmi olmas ve ayrca bakentlerin nce Sivas ve daha sonra da Niksar olmasyla devletin arlk merkezinin bu blgede bulunmasndan dolaydr.174 m.Amasya amlar (Kk Aa) Camii: Yeilrmakn kysnda, kalenin hemen dousundaki amlar mahallesinde bulunan Kk Aa Camii "amlar Camii" veya "Aya Aa Camii" adlar ile de tannmaktadr. Evliya elebi175 ne zaman ve kim tarafndan yapldna deinmeden bu camiden "Kk Aa Camii" eklinde sz etmekte ve ayrca kale tarafnda amlar mahallesinde bulunduunu belirtmektedir. Hseyin Hsameddin176 ise burada Emir Gazi tarafndan ina ettirilen bir caminin kaytlarda getiini ancak doal afetler sonucu bu yapnn yklmas zerine 900/1495 ylnda kk Kap Aas Aya Aa camisini yeniden ina ettirmitir. Ayrca camiye bir minare ilve edilmi nnde de bir medrese ve bir sbyan mektebi yaptrlmak suretiyle bir klliye vcuda getirilmitir.177 Bu eser Amasya'daki en eski Trk yaps olarak kabul edilmektedir.178 Amasya amlar Camii sbyan mektebi ve medresesi ile Danimendlilerde rgn eitimde sbyan mektebinin nemini de gstermitir. Bu mektebe belli yataki ocuklar gitmektedir. Yani gnmz ilkretim okullar gibidir. n. Niksar Camii: Niksarda Tamektep mahallesinde kale yolunda ve "d kale surlar iinde Halk Eitim Merkezi binasnn yanndadr. Meyilli arazide kurulduu iin kuzey duvar tamamen tepeye yaslanmtr.179 Danimendli Camilerinde klliyelerin varl eitime verdikleri nemi gsterir.

s.187.
174 175 176 177 178 179

Solmaz., a.g.e., s.291. Evliya elebi., Seyahatnme (Nr.A.Cevdet), II, s.529. Hseyin Hsameddin., Amasya Tarihi I, stanbul-1332/1330, s.149. Solmaz., a.g.e., s.292. lhan ahin,Feridun Emecen., Amasya mad., TDVA, III, stanbul-1991, s.3. Solmaz., a.g.e., s.292.

39

2.Dnimend-nme ve Tarih Dnimend-nme Melik Ahmed Gzi, arkadalar ve biraz da Melik Gazi etrafnda teekkl ederek onlarn tarih faaliyetlerini bylece destn ekilde aksettirmi; Kzlrmak ve Yeilrmak havzalarnn nasl fethedildiini anlatmtr. Destana gre Danimend Gazi bir kahraman olduu kadar bir gazi ve bir vel'dir; Peygamber neslinden saylmas da bu sebepledir. Dnimendlilerin nc hkmdar olan Melik Muhammed'in hatunu siys mcadele ve savalarda, eski Trk kadnlar gibi, bizzat harekete geerek rol oynuyordu. Sultan Mesd'un kz ve Malatya Emri Dnimendli Aynd-devlenin zevcesi de kocasnn lmnden sonra bir mddet hkmeti idare etti. Danimend Gazi ekmek ve su hak iin savaaca kimsenin ekmeini yemez; yedii takdirde mcadeleye son verileceini belirtti. Bu hususiyetiyle de Dnimendnme, Battal Gazi ve Dede Korkut destan arasnda bir mevki alr ve destann kahramanlar slm gazileri ile Ouz Alp'lerinin mterek vasflarn ortaya koyar. Bylece Dede Korkut kitab nasl Anadolu'da yaayan gebe Trkmenlerin dnce ve hayatlarn aksettirirse Dnimend-nme de ylece bir destan devri geiren Seluk Trkiyesinde gazilerin ideallerini, itima ve kltrel durumlarn meydana koyar. Dnimend-nme cidden yksek bir slm mefkure ve imanna bal, ahlk stn bir cemiyetin dn ve yaayn belirten bir kaynaktr. Hlbuki savatklar Bizansllarn mukabil destan olan Digenis Akritas ise bu yksek vasflardan mahrum olup, kahramanlar menfaat ve kadn iin savaan kimselerdir. Dnimend-nme tarih hdiseleri olduka realiteye yakn bir ekilde nakletmekle dier destanlardan ok farkldr. Esasen buna destandan ziyde bir menkbe gzyle bakmak daha dorudur, yle ki bu blgeye ve devre ait kaynaklar kifayet etse idi hafife bir kazma ile destn cila, altnda yatan tarihi bulmann kolay olaca kanaati hsl olmaktadr. Bununla beraber aada yaplan izahla destanda tarih kendini gsterir ve bu sebeple burada bir kaynak mahiyeti alr. Melik Gazi zamannda Dnimendlilerin Anadolu'da siys stnl de destanda pek etki brakmamtr. Bununla beraber destan Anadolu'nun ilk fethini Ahmed Gzi'ye isnad eder. Frenklerle ve Grclerle muharebeler ve birinci Hal seferi destanda akisler bulmutur. Ya-basan'n Niksar ve Sivasta giritii imr faaliyetleri de burada tarihe uygun olarak gemitir. Anadolunun ilk fetihleri arasnda siys faaliyetleri olan aka,

40

ankr, Kastamonu ve Sinop vilyetlerini fetheden Karatekin de destana girmi mhim tarih ahsiyetlerdir. Destan Danimend Gzi'yi Battal Gzi'ye balamak iin onun gazalarn bir asr nce balatmakla beraber asl vak'alar da Anadolu'nun fethi, Bizansllar ve Hallarla yaplan mcdelelere id olarak nakledilmitir. Bir yandan Battal Gaziye balanan bir ecere araya girmekle beraber o ve arkadalar yine de Harizm'lerin yadigr ve Abdurrahman Harizm kaytlaryla Trkistana mensupturlar.180

180

Osman Turan., Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, 2. Bas., stanbul-1984, s.228-233.

41

DRDNC BLM
I.ARTUKLU BEYL A.Artuklu Beyliinin Kuruluu Artuk kelimesi hakknda ve sureti telaffuzunda bugn birok tereddt ve ihtilflar mevcuttur.181 Bu kelime Trk ve Trkmen dillerinde drt be ekilde okunur.182Kitaplarda Artk yazlan bu kelime eski Trk ivesince Artuk, bizim ivece Artkdr.183 Bedirhan ve Atekene gre; Byk Seluklu Sultan Alp Arslan'n 1071 senesinde Bizans'a kar kazand Malazgirt Zaferiyle Anadolu topraklar hzl bir Trkleme sreci iine girmiti. Zaferin sonrasnda Trk aknclar zmit Krfezi'ne kadar ulam ve Dou Anadolu, Gneydou Anadolu arlkta olmak zere fethedilen topraklarda Trk Beylikleri kurulmutu. Bunlardan en nemlilerinden biri Sultan Alp Arslan'n kumandanlarndan Artuk Bey'in oullar tarafndan kurulan Artuklu Beyliidir.184 Dou Anadolu'da 1)Hsn Keyf ve mid, 2)Mardin ve Meyy-frikn, 3)Harput'da kol hlinde hkm srm bir Trkmen sllesidir.185 Bu slle, adn atalar Seluklu kumandanlarndan Artuk b. Eksk'den almtr. Artuklular hakknda ilk aratrma yapanlar onlarn Ouzlar'n Kay boyundan olduklarn ileri srmlerdi. Daha sonraki aratrclar bu sllenin Ouzlar'n Der boyundan olmas ihtimalini de belirtmektedirler.186 Hsn Keyf Artuklular (1101-1231):Muineddn Skmen, Ceziret-i bn mer

sahibi krm tarafndan kuatlan Musul hkimi Musa'nn yardmna komu ve bu hizmetine karlk onbin dinar ve Hsn Keyf kalesini almt. Bylece Skmen, Artuklular'n Hsn Keyf veya Skmeniyye denilen devleti kurmu oldu (1102). 187
181 182 183 184 185 186 187

Kagarl Mahmut., Divan- Lgat Trk (ev.B.Atalay), Cilt I,Ankara-1945, s.91. brahim Artuk., Artuk Bey, Aydnlk Basmevi, stanbul-1944, s.3. Rza Nur., Trk Tarihi, C.3-4, Toker yay., stanbul-1994, s.343. Bedirhan, Ateken., a.g.e., s.86. Nur., a.g.e., s.343-344. Meril., a.g.e., s.243-244. Bahattin el., Anadolunun Trk Yurdu Oluu, TTK, Ankara-1985, s.22.

42

Eyyb hkmdar Melik Kmil nce Amid'i, sonra da Hsn Keyf'y zaptederek Artuklularn Hsn Keyfa kolunu ortadan kaldrd (1232). Hasan keyf artuklularnn son Meliki Mes'd ise Moollar tarafndan ldrld.188 Mardin Aktuklular (l-Gaaziler) (1104-1407):Artukoullar'nn 1104'ten 1407'ye yani Osmanllarn Fetret Devri'ne kadar devam eden Mardin ubesinin kurucusu I-gazi Bey, Artuk Bey'in 5 olundan biridir. Artuklularn bu koluna Karakoyunlular son vermitir.189 Harput Artuklular (11851233):11851233 arasnda 48 yl devam eden bu dal, Harput'u merkez edinmitir. 190 Daln kurucusu I. Ebu-Bekr, Skmenler'den Fahreddin Kara-Arslan'n olu ve Nureddin Mehmed'in kardeidir.191 1233'le Sultan Aleddin Keykubad bu kolu ortadan kaldrp, lkesini dorudan doruya Konya'ya balamtr. Harput Artuklular, dier ubeler kadar tarihi bir rol oynam deillerdir. Ancak hkim olduklar yarm asr zarfnda evrenin Trklemesindeki hizmetleri kayda deer.192 B.Artuklu Beylii Dneminde Kltrel Yaplanma 1.Artuklularda Eitim ve Eitim Messeseleri Anadoluda ilk ilmi faaliyetlerin Danimendliler tarafndan balatld ifade edilmitir. Bu ilmi faaliyetlerin medreselerde ve belirli bir dzene gre ilerledii belirtilmitir. Artuklu eitim ve retimi ile ilgili kaynaklar yetersizdir. Artuklularda, adli ve mali tekilatn Seluklu tekilatnn kk bir numunesi eklinde olduunu Cokun Alptekin belirtmitir.193 Seluklularn kk bir numunesi olduu belirtildiyse eitim asndan da Seluklu messeselerinin benzeridir. rgn eitim genelde medreselerde ve camiye bitiik yaplan ve birok kurumu iinde bulunduran klliyelerde yaplrd. Ayrca sbyan mektepleri de vard. Sbyan mekteplerine belli yataki renciler eitim-retim grrd, gnmz ilkretimine denk gelen sbyan mektebi, medreselerde medrese hocalar belli bir maa

188 189 190 191 192 193

Meril., a.g.e., s.244-245. Ylmaz ztuna., Seluklu ve Anadolu Beylikleri, 2. Cilt Konya-1964, s. M.Fuat Kprl., Anadolu Seluklu Tarihinin Yerli Kaynaklar, TTK, Ankara-1943,s.55 bn Bib., Seluk-Nme (Nr. N. Lugal, A. Erzi), TTK, Ankara-1956,s.63 Tuna., a.g.e., s.125. Cokun Alptekin., ArtuklularByk slam Tarihi, 8. Cilt, Konya-1994, s.188.

43

karlnda eitim ve retim verirlerdi. Genelde dini ilimlerde eitim arlkl idi, bu yzden ezber yntemi kullanlmtr. Bunun yannda pozitif bilimlerde de eitim verilirdi. Artuklular ilme nem vermiler bunun iin birok ilmi eser ina etmilerdir. ktisadi ve ticari imknlarn birounu bu kurumlara ayrmlardr. Daha nce bahsedilen sbyan mekteplerine belli yataki renciler alnrken, medreselerde ya snrlamas konusunda hogr vard. Medrese hocalarna mderris denmitir, yardmclarna mud denir. Mudin rencileri altrma, onlara danmanlk, rehberlik yapma, mderrisin tanmasna yardmc olma gibi grevleri vardr.194 Artuklu lkesinde Meyyfrikin, mid ve Mardin gibi ehirler birer ilim ve kltr merkezi haline gelmiti. Bu hanedana mensup hkmdarlar ilim ve sanat adamlarn himaye
195

etmilerdir.

Bunun

sonucunda

onlar

adna

baz

eserler

yazlmtr. Dier Anadolu Beyliklerinde olduu gibi Artuklularda yaygn eitim kurumlarndan en nemlisi Anadoluda en nemli mesleki tekilat olan Ahiliktir. Halife en-Nsr li-Dinillah, saylar ok olan ve zaman zaman birbiriyle atan inan ve fikir gruplarn Ftvvet tekilatnda toplayp manevi birlii salad. Ftvvet tekilatnn Anadoludaki en nemli temsilcisi Ahi Evrendir. Ahi Evrenin Anadoluda yayd Ahilik tekilat Seluklularda en nemli kurumlardan biri olurken,196 Anadolu Beyliklerinde de nemli olmu bu da gsteriyor ki Ahilik tekilat Artuklularda da nemli bir yaygn eitim kurumu olmu esnafn rgtlenmesini salamtr. Ahilikte i dnda yaplan toplantlarda, rgtn muallim ahi, pr denen reticileri vard. Bu toplantlarda genellikle, dinin esaslar, okuma, yazma, insanlk terbiyesi, ocan dzeni ve gelenek, grenekleri, ilahiler, temizlik alkanl retilirdi. Muallimler, ocaklarda verdikleri eitim srasnda u kt davranlar engellemeye alrlard. Tkrmek, smkrmek, hrszlk, dedikodu, iftira bu gibi davranlar engellemeye alrlard. Bu eitime gelen kii bu tr kt huylarndan arnr eline,
194 195 196

Osman Turan., Cellettin Karatay Vakflar ve Vakfiyeleri, stanbul-1996, s.56. Meril., a.g.e., s.249. Caner Arabac., Konya Medreseleri (Yaynlanmam Doktora tezi), Konya-1996, s.110-115.

44

diline, beline, gzne hakim olurdu. yelere ayrca silah kullanma ve beden eitimi dersi verilirdi. Buradan da beden salna dikkat ettikleri grlr. banda eitimde o dnemlerde ar ve dkknlarn bedesten vs. gibi yerlerde topluca bulunmalar nedeniyle kolay ve etkiliydi. Bu eitim genellikle dkkn ama, kapama namaz saatlerine uyma, i adab, mteriye sayg, drstlk, raklar, iyi yetitirme, uymayanlara yaptrm uygulama gibi nemli davranlar retilirdi.197 Anadoluya gelen gebe Trk boylar yava yava ehirlere yerlemekte ve bylece ehirlerin Trklemesini ve slamlamasn salad. nsanlarn i ve sanat sahibi olmasn, gebe Trkmenlerin i ve ehir hayatna geileri ve evreye uyum salamalarnda etkili oldu. Anadoluda beyliklerin kurulmasnda ve Anadolunun Trklemesinde nemli etkenlerden birisi de tarikatlardr. Tarikatlarda dini retimi salayan nemli yaygn eitim kurumlarndandr. Her yataki insanlara dini eitim verilir bu ynyle Anadoluda milli birlii salamtr. ehir ve kasabalarla kyler ve stratejik yollar zerine kurulan tekke, zaviye ve derghlar slamlama ve Trkleme almalarnda nemli destei salad.198 Artuklular iktisad ve ticar imknlarnn byk bir ksmn lkelerinin imarna harcayarak ilm, din ve itima birok eser ina etmilerdir. Mardin'in ilk Artuklu hkimi olan lgazi mdafaasn kuvvetlendirmek maksadyla ehrin surlarn imar etmi, olu Hsameddin Timurta da Mardin'de byk bir ktphane ina ettirmitir. Ayrca Batman Irma zerine ap yzelli metre olan ta kemerler zerine kurulmu, iinde yolcularn konaklayabilecei odalar bulunan byk bir kpr (Malabadi kprs) inaasna balam; ancak kpr olu Necmeddin Alp zamannda tamamlanabilmitir.199 Timurta'n tesis ettii nemli eserlerden biri de Hsamiye Medresesi'dir. Timurta'n olu Necmeddin Alp, Kohisar'da cami, medrese, kervansaray, hamam ve bir de ar yaptrm, bunlara vakflar balatmtr. Artuklu hkmdarlarndan Fahreddin Karaarslan ise ticaret ve ulam hzlandrmak maksadyla Hsn- Keyfa'da, Malatya'da

197 198

Akyz., a.g.e., s.42-48. Ltfi Barkan., stila Devrinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, II,stanbul-1974, s.279353. Turan., a.g.e., s.70.

199

45

Birecik ve Kalatu'r-Rum'da birer kpr yaptrmtr. Hsn- Keyfa kprs, 1166 ylnda sel ve zelzeleden byk zarar grmesine ramen tamir edilmitir. Mardin Artuklu hkmdarlarndan II. lgazi'nin olu Artuk Arslan zamannda Mardin'de Hatuniye Medresesi (1205) Harezm'de eyh Taceddin Mesud Medresesi (1212) ve Kohisar'da ise Ulu Cami (1204) ina ettirilmitir.200 I. Necmeddin lgazinin olu Muzafferddin Karaarslan kendi knyesine nispetle Muzafferiye medresesini yaptrd. Karaarslann olu II. Necmeddin Gazi ise seksen odas bulunan ve bu yzden Semann Medresesi de denilen ehidiye medresesini ina ettirip ona bir ksm dkkn, ba ve bahelerin yan sra bir deirmen, Kohisarda bir han, Harezmde bir boyahaneyi vakf olarak balad. Artuklularn son hkmdar olan Sultan sa 1392 ylnda Mardinde Zinciriye Klliyesini ina ettirdi. Ancak bu muhteem klliyeden bugne yalnz bir minare kalabilmitir.201 2.Artuklularda limin Gelime Nedenleri lk Artuklu hkmdarlar ilim grememi, fakat ilmi ve ilim adamlarn himaye etmilerdir. Hkmdarlar ina ettikleri vakflar ve medreselerle ilmin gelimesine katkda bulunmulardr. Artuklularn bulunduu blge daha nce Bizans ve slam hududundayd. Artuklulardan nce buralara gelmi olan ilim ve din adamlar burada cihat ruhunu ykseltiyorlard. Seluklulardan nce buraya gelen baz Trkistan gazi ve alimleri de buraya yerlermiledi. Bu yzden ilmi alanda burada bir alt yap olumutu.202 Artuklular dneminde yazlm Etlen ki hat adl bir risaleden Harput Beyi Nizamettin brahim Olu Ahmedin ilim adamlarn tefik ve himaye ettii dolaysyle bu dnemde ehrin ilim ve kltr merkezi olduu hususunda grler vardr.203 Hasankeyf ve Amit Artuklulurnda ilmi faliyetlerde ileri bir seviyededir. Her iki ehrdede ilim merkezleri olan medreseler kurulmu ve burada bir ok ilim adam yetimitir. Bu medreselerde slami ilimler yannda tp, riyaziye ve felsefe derslerinin

200 201 202 203

Altekin., a.g.e., s.192-195. Ara Altun., Anadoluda Artuklu Devri Trk Mimarisinin Gelimesi, stanbul-1978, s.328. Osman Turan., Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul-1973, s. 178 Rfat Araz., Harputta Eski Trk nanlar, Atatrk Kltr Merkezi yay., Ankara1995, s.18

46

okutulduuna dair bilgiler vardr. Bu dnemde bir ok limin yetimeside bunu dorular.204 Hasankeyf Artuklular adna yazlan eserler onlarn ilme verdii deerlerin bir ifadesidir. Bu eserlerden tespit edilen unlardr: Karaaslan Adna Ebu Ali b. Ebul Hasn el-Sufi, Ercuzafi savar el Kevakib es- sabit adl eser, Melik Mesud adna Zeyneddin Abdrrahim el Cevbari, el-Muhtarfi kefil Esrar adl eser; ayrca Riyaziya ve Mhendislik dalnda ilerlemelere gzel bir rnek tekil eden Melik Mhammed namna Cezeri tarafndan Kitab fi Marifet el-Hiyel vel-Hendese adl eser Artuklularn blgede kurduklar ilim medeniyeti hakknda ipular vermektedir. Artuklarn bulunduu yerlerde nehirler, vadiler ve dalarn bulunmas nedeniyle su tesisi konusunda almalarn yapldn ve Hasankeyf Artuklularnn kalesine su karmak iin bir su terazisi yaptlar grlmtr.205 Karaaslan ve onun hizmetinde otuz yl altn syleyen Bediuzzaman adl mhendis 1205 ylnda kitabu Camiul-Ulum vel- amel adl bir eser yazm ve mekanik ilminde mhim bir sima olarak ortaya kmtr. Onun bu eseri makineler pompalar, su terazileri, fskiyeler, musiki aletleri hakknda bilgi vermektedir. Bu keiflerin kendisine ait olduu ve yazd kitab Karaaslann torunu Mahmudun emriyle hazrladn syler onun Artuklulara ait saray ve bahe ve dier su tesislerinde mhim hizmetler yapt anlalmaktadr.206 3.Artuklular Dneminde Hastaneler ve Tp retimi Artuklular hem dini ilimlere hem mspet ilimlere deer veren bir kltr ekolnden gelmektedir. Artuklularn ban eken Artuk beyi Melikahn nde gelen komutanlarndan biri olup bilim siyaset ve idarede Seluklularn sistemini uygulamtr. slam Tarihinde Medrese ve Hastanelerin kurumsallamaya balamas Melikah dnemine rastlar. Artuklular kendi zamannda topluma en yksek hayat seviyesini sunma baarsn gstermi bir hanedand. Onlar iyi bir ynetimin yan sra bilim ve sanat adamlarna da byk nem verdiler. Artuklular cami, medrese, kpr ve ar yapmnda byk harcamalar yapm ve ar sava masraflarna katlanmakla birlikte
204 205 206

Burhan Zengin., Hasankeyf Tarihi ve Tarihi Eserleri, Ankara-1994,s.46-47 Katip Ferdi., Mardin Maluk-u Artukiyye Tarihi, stanbul 1537, s.11 Zengin., a.g.e, s. 47

47

komu lkelere gre halkndan en az vergiyi alan bir beylikti. Artuklular dnemine kadar Seluklular ve Eyybiler hemen btn ehirlerde hastahaneler kurmutu. Artuklular dneminde hastahaneler muhafaza edildii gibi Mardin, Silvan ve Harputta yeni hastaneler yapmlardr. Bunlarn en nemlisi Madn Eklemeddin Mristandr.207 XII.yzyl balarnda ina edilen klliyenin iinde hastaneden baka hamam,eme,mederese,namazgah ve cami yer alyordu. Klliye Artuklu Sultan Emineddin lgaz tarafndan ina ettirilmeye balam, Necmeddin lgazi tarafndan Emineddin lgazi adna tamamlanmtr. a.Eklemeddin Mristan: Anadoluda darifa(hastahane), medrese, mescit ve hamamyla birlikte tamamlanan klliyeler (yaplar topluluu kompleksi) geleneinin ilkini tekil eder, bu ynyle son derece nemli bir eserdir. Bu kurumlar ayrca yrenin her trl sosyal ve salk ihtiyalarn karlam burada dzenlenen toplantlarda hekimler arasnda bilgi alverii olmutur. Emneddin Mristan, zamannda ok mehur olmu hastalar tedavi olmak iin Musuldan kalkp Mardine gelmitir. Maristann yannda bir de hamam vardr. Bu hamam muhtemelen hastalarn tedavisi iin kullanlmtr.208 Artuklarda darifa inasna byk nem vermiler Mardin ve Silvanda, Harputta birok hastahane ina etmilerdir. Bu hastahanede hasta tedavi etmenin yan sra hekim de yetitiriyorlard. Bu hekimler belli bir seviyiye geldikten sonra Badat ve am gibi daha byk merkezlere gidip orada bilgi ve grglerini gelitiriyorlard. Baz hekimlerse bir daha dnmeyip o ehirdeki hizmetlerine devam ediyorlard. Artuklular dneminde hekimler yetimi birok tbbi eser yazp evirmilerdir. Bata Emneddin Maristan olmak zere Artuklularn kurduu hastahanelerde yetien nl hekimler unlardr: Fahrddin el-mardini, ehbeddin Sherverd, bns Salah. b.Fahrddin el-Mrdininin (594/1198): Soyu Medineye dayanr,

Mardinde domu ve Mardinde vefat etmitir. lim tahsilini Badata giderek Aynuddevle hastanesi batabibinden almtr. bni Sinann El-Knn fit-tb adl

207

Hseyin Fazl Ergl, Fatih Erdolu.,I.Uluslararas Artukluklu Sempozyumu Bildirileri(25-27 Ekim

2007 Mardin),Mardin-2008,s.531-539
208

Kadircan Keskin Bora.,Mardin Eminddin Maristan ve O Dnemdeki Darifalar Birinci

Uluslar aras Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, stanbul-2006, s. 214

48

eserini incelemi ve bu konuda uzman olmutur. bni Sinann eserini en iyi anlayan, okuyan ve okutan bir tabip olarak hret bulmutur. Fahrddinin hocas bnt-Tilmiz tp reniminin teorik olarak okutulmasndan yana bir metot gelitirmi ve rencilerine bu teorik bilgiler vererek onlar bu usul ile yetitiren byk bir tabip olmutur. Eser yazmaktan ok ders vermekle mrn geiren Fahrddin el-Mrdnnin iki telif eseri vardr. Bunlardan birisi bn Sinann el-Kasidefl- ayniye adl eserine yapt erhtir. Dieri ise kendisine elitiri yneltip yanl bir yolda olduunu iddia edenlere verdii bir cevap mahiyetinde bir eseri vardr.209 c.bns-Salah:Necmeddin Demirta zamannda (516-544/1122-1151)

yetimi nde gelen Artuklu hekimlerinden biridir.210 d.ehabeddin Shreverdi:Aykr grleri sebebi ile gen yata idam edilen ehabeddin shreverdi ayn zamanda bir hekimdi. lmi bir eserinin Harputun sahibi Eb Bekir b. Karaaslana ithaf etmitir. Bilgin ve olgun kiilii sebebiyle dnemin hkmdarlar tarafndan sayg grmtr. 211 Artukoullarnn medrese kurmada bir zirve tekil ettiini gnmze kadar gelen eserler aka gstermektedir. Bu medreselerde sadece islami ilimler okutulmuyor ayn zamanda matematik, tp ve felsefe de okutuluyordu.212 Ancak esas itibariyle dini ilimlerin okutulduu medreselerde, okutulan tp sayesinde medreselerle ilgili bir kimsenin hekim olabilecei dnlmemelidir. Bununla birlikte medreselerde tp derslerinin verilmesi son derece nemli bir uygulamadr. Bu dersler vastasyla rencinin zihin dnyas geniledii gibi, koruyucu hekimlik kabilinden salkla ilgili baz faaliyetlerde bulunabilir. Bylesi bir durum dini bilgi alm bir kimsenin halk arasndaki saygnl daha ok arttrr. Artuklular, Seluklularn sistemine sahip karak tp eitimine nem verdiler ve bazlar gnmze kadar gelen eeitli hastaneler tesis ettiler. Artuklularn yapt

209 210 211 212

Aslan Terziolu., Bmristan, DA, VI, 169 Mehmet Fuat Kprl., Artukoullar, A, MEB yaynlar, stanbul-1979,s.1, 617 Kprl, a.g.e., s. 617 okun Alptekin.,Artuklular, DA, III, 417

49

en nemli uygulama Mardin Eklemeddin Maristanyla klliye sistemini balatm olmalardr.Sonradan Osmanllar bu sisteme sahip karak zirveye tamtr.213 e. Artuklular Dneminde Bir Trk Mhendis; Cezeri Bedi el-Zaman,Ebu el-izz smail bn el Razzz el-Cezeri on nc yzylda Anadoluda yaamtr. Mezopotamyal eski deyimiyle cezreli veya Cizrelidir. Hayatna ilikin olarak kitabnn giriinde sylediklerinin dnda hibir bilgiye sahip deiliz. Hicri 577 den balamak suretiyle 25 yl Diyarbakr Sultan Sukmn bin Artukun (1200-1222) babasnn ve kardeinin hizmetinde bulunmutur. Cezer, Sukmn bin Artukun istei zirene El-Cmi Beyn el-ilm ve el-Amel el Nfi fi Snat el-Heyel (makine yapmnda yararl bilgiler ve uygulamalar) adl bir yapt kaleme almtr.214 4.Artuklular dneminde XII. ve XIII yzylda yaplan en nemli eitim kurumlar a.Emineddin Klliyesi: Necmeddin lgazi ( 1104 1122 ) dneminde kardei Emineddin adna yaplm olup Anadolu da yaplan ilk klliye sfatn tamaktadr. Sanat tarihilerinin verdii bilgiye gre klliye, cami, medrese, eme ve hamamdan olumaktadr. Hatta Sheyl nver burada bir darifann bulunduunu sylemektedir. Sz konusu klliye Mardin'in Emineddin, Maristan veya Mesken ad verilen mahallesindedir.Yakn zamana kadar medresesi, mescidi, emesi ve hamam tam olarak ayakta olan yapnn bugn bile byk ksm ayakta durmaktadr. Maristan ad bugnde deimeden kullanlmaktadr. b.Necmeddin Klliyesi: Necmeddin lgazi 1122 de Silvan da ldkten sonra Mardin'e getirilir. Emineddin Klliyesinin biraz dousunda ayn mahallede bulunan bir yere gmlr.Genellikle Maristan karsnda yer alan ve Necmeddin lgazi 'nin gml olduu kabul edilen Cami el Asfar diye tannan bu yapnn da ilk Artuklu eseri olduu kabul edilmektedir. Burada sadece mescit ya da cami olmad, iinde deiik

213

Ahmet Araka.,Mardinli Baz lim Adamlar,Birinci Uluslararas Mardin Tarihi Sempozyumu

Bildirileri,stanbul-2006,s.257-266
214

Yavuz Unat.,Artuklular Dneminde Bir Trk Mhendis:Cezeri, I Uluslaras Mardin Tarihi

Sempozyumu Bildirileri,stanbul-2006, s. 223

50

mekanlarn olduu anlalmaktadr. Bu iki klliyenin Anadolu'da yaplan ilk klliyeler olduu iddia edilmektedir. c.Hatmiye ( Sitt-i Radviyye ) Medresesi: Bu medrese Gl mahallesindedir. Eyvanl medreselerin ncs olup Necmeddin Alpn hanm ve Kutbeddin lgazinin annesi Sitt-i Radviyyenin Hatmiye adyla da anlan medresenin 1185 ten nce yapld dnlmektedir. Ancak mescidi ile 1206 ylnda tamamlanm olduu vakfiyesinin yazlm olduu ki tabiyesinden bu tarihe ait olduu karlmaktadr. Revakl bir avlusu bulunan avlunun, iki eyvan ve iki kat mevcuttur. Ana eyvann yannda ii rlyefle bezenmi tromplu bir kubbesi olan bir trbe vardr."' d.ehidiye ( Semanin ) Medresesi ve Cami-i : Ana caddenin gneyinde , PTT'nin karsnda, cami ile birlikte kompleks oluturan yap, ehidiye, Nasriye ve seksen hcreli olmasna izafeten Semanin adlaryla da anlmaktadr. Nasreddin Artuk Aslan tarafndan yaplmtr. e.Marufiye ( Hac Ma'ruf ya da Beyt'l-Artuki ) Medresesi: Medrese ar mahallesinin kuzeyinde bulunmaktadr. Medresenin uzantlar ok geni bir alana yayldn gstermektedir. Yapl tarihine dair bir tarih bulunmamakla birlikte medresenin 13. yy' m ilk eyreine ait olabilecei ileri srlmektedir. Medresenin durumu avlunun dna taan bir plan grnmndedir. f.Altnboa Medresesi: Zinciriye medresesinin dousunda kmaz sokan sonundadr. Yapnn 1343 tarihinde Melik Mansur Ahmet Kk'n vezirlerinden Altnboa tarafndan yapld kabul edilmektedir. Aratrmaclara gre kalntlara bakarak burann bir medrese olduu dnlmektedir. Ancak Osmanl arivlerinde burann medreseden ziyade mescit olarak getii ifade edilmektedir. Yapdan bugne eme olarak kullanlan derin bir eyvan ile etrafnda yer alan baz kalntlar gelebilmitir. Bugn bu blge Altnboa emesi olarak anlmaktadr. g.Zinciriye ( Sultan sa ) Medresesi: Sz konusu medrese Medrese mahallesinin kuzeyindedir.14. yy sonlarna ait olan ( yapm 1395 ) iki kat olarak iki avlu etrafnda dzenlenmi, dilimli kubbeleri olan bir yapdr. Sultan sa'nn trbesi de buradadr. Ayrca burada bir caminin olduu da anlalmaktadr. h.Melik Mansur ( eyh Aban yada Lbben ) Medresesi : Gl mahallesinin kuzeydousunda bulunmaktadr. Gnmzde medreseden sadece bir ksm ayakta olup

51

iinde lahitler yer almaktadr. Bu medrese Artuk slalesinden Melik Mansur ve bn eddat tarafndan yapld kabul edilirse 13. yy'in sonlarnda en ge 14. yy'm banda yapld sylenebilir. .Taceddin Mesut Medresesi: Mardin'in Kzltepe ilesinin 8 km kadar kuzeydousundadr. Zerkan suyunun kysnda yer alr. Medreseye varmak iin be gzl ta bir kprden geilir. Bugn gerek medrese gerekse de kpr ok harap bir durumda ve kk bir yerleme olan Harezm de bakmsz bir ekilde durmaktadr. Mardin Artuklulanndan Melik Mansur Nasreddin Artuk Aslann azadlk klesi Taceddin Mesud bin Abdullah tarafndan yaptrld kabul edilmektedir. ( 1201 1239) Yazl kaynaklara gre mevcut olmayan medreseler unlardr;Hsamiye Medresesi, Muzafferiye Medresesi215

215

Abdlkadir Yuval., Artukoullar Dneminde Mardindeki Maddi Kltr Unsurlar, I. Uluslar

Aras Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, stanbul-2006, s.488489

52

BENC BLM
I.AHLAT (SKMENL) DEVLET (1100-1207) A.Ahlat Devletinin Kuruluu Ahlat eski ve mehur bir ehir olup, Bizans, Ermeni ve slam kaynaklarnda sra ile Hilat (Haliat), Helet ve Hlat olarak geer. Ahlat telaffuzu Trk devrine aittir. Anadolunun fethinde Trklerin bir ss, hareket ve dnlerinde toplandklar bir ehir ve blge olarak kullanld.216 Seluklularn bu civara ilk aknlar 1018 ylnda ar Bey idaresinde olmu.217 ar Bey Ermenilerin Vaspuragan218 ve Araplarn Baburgan adn verdii bu civara219 seferler yapmay dnmtr. Turul Bey, Trkmenlere yol amak maksad ile 1054te, bizzat ordusunun banda hareket ederek Bargiri ve Ercii alp Malazgirt nnde ordugh kurdu. Gerekten btn Anadolu gibi bu yrenin de Malazgirt zaferinden sonra olmutur. Trkmenler bu blgeye dolmulardr.220 Trkmenler, tekilat olduklarndan, ilk frsatta, Seluklulara tabi beylikler kurmulard. Fakat dier blgelerden farkl olarak Ahlatda ancak 1100 ylnda bir Trk devleti kurmulard. Kurucusu da bir Trkmen beyi deil aslen kle olan Sokman veya Skmen olup kendisine nisbetle bu devlete Skmeniyye yani Skmenli denildii gibi Ahlat-hlar veya Ermen-ahlar ismi ile de anlmtr. 221 Skmen, efendisi smail gibi adaleti ve halka iyilii ile hret kazanmt. Bu sebeple Ahlat halk adaletini duyduklar Skmene 1100 ylnda bir mektup yazarak onu ehre davet ettiler. Skmen askeriyle varp Ahlata geldi, halk kendini davet ettii iin sava yapmadan ehre hakim oldu. Sultan Muhammet Tapar hizmetlerinden dolay

216 217 218 219 220 221

Osman Turan., Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, 6. Bas., stanbul-2001, s.83. Turan., a.g.e., s.83. Bedirhan., a.g.e., s.94-95 Osman Turan., Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, stanbul-1969, s.53-54. Turan., a.g.e., s.81-83, 89-94 Turan., Seluklu Tarihi, s.177, 178, 184, 251.

53

Skmene Ahlat ve Van gl havzasn ikta olarak verince 1100de Skmenli devleti kuruldu ve 1207 ylna kadar yaad. 222 Anadolu Seluklu sultan Kl Arslan ile beraber Hallar Urfa civarnda bozguna uratmtr.223Skmen, Muhammet Tapara bal kald ama bu arada glendi ve Dou Anadolu beyliklerini nfuzuna ald.224 Skmenin hkmdarl zamannda (1100-1112) merkez Ahlat olmak zere Malazgirt, Erci, Adilcevaz, Elegirt, Van, Tatvan, Erzen, Bitlis, Mu, Hani, Meyyfarikin ve Bargiri ehirleri onun hakimiyetine girmi, Skmen ili geni bir memleket olmutur. bn l-Esr Tebriz ehrinin de ona ait olduunu yazar. 225 Skmenin yerine geen brahim Ouz (Guz) olunu azledip Eb Mansuru valilie kardei Sad Seddi de vezirlie tayin etti. Bir sre sonra bu vezirle anlamazla dp onu idam ettirdi. Bu durum kardei Eb Mansurun ayaklanmasna yol at. Skmenliler 1115te Meyyfarknin komularna kaptrdlar. Daha sonra birok yeri kaybederek Van Gl havzasna ekildiler. Bu paralanma sonunda Meyyfrkin harap oldu ve nfusu azald. Bu durum Artuklu lgazinin glenmesine neden odlu. Skmene bal Erzen ve Bidlis beyi Hsamd-Devle Toan Arslan da artk mstakil oldu. Daha sonra Artuklu lgazinin kuvvetlenmesinden faydaland ve onun nfuzuna girdi. Bu durum Ahlat-h ile arasnn almasna neden oldu. Skmen ve Artuklu birleip Grclerle savatlar ve yenildiler. brahim ldkten sonra yerine kardei Ahmetin veya Yakubun getii rivayet edilir. Bununla birlikte Ahlat tahtnda on ay kalmtr.226ki kardein annesi nan Hatun tarih sahnesinde tekrar grlr ve siyaset sahnesinde rol oynar. Ama brahimin olu II. Skmen idareyi ele alr.227 Grclerin blgedeki ilk ciddi temaslar Ahlat ah II. Skmen dneminde olmutur228. Birok sava olmu, bazen Ahlatahlar yenmi.229 Bazen Grcler
222 223 224 225 226 227 228

Turan., Seluklular Tarihi, s.230, 235. Turan., a.g.e, s.250. Turan., a.g.e., s.252. Altun., a.g.e., s.230. Turan., Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, s.86-92. Turan., a.g.e., s.94-95 Rahmi Tekin.,Orta ada Tatvan ve Ahlat Blgesinin Gerileme Sebepleri,I.Uluslararas Dnden

Bugne Tatvan ve evresi Sempozyumu Bildirileri,stanbul-2007,s.89

229

Vartan., Trk Futhat Tarihi,( trc. H. Andreasyan), Tarih Semineri Dergisi,1937, s.90.

54

yenmitir.230 Grclere kar dzenlenen seferlere katlm ve kazanlan zaferlerde hisse sahibi olmutur. Daha sonraki yllarda Skmen, Msr Eyyublerinin Dou ve Gney Dou Anadolu'ya kar giritikleri asker hareketler karsnda, bu blgedeki dier Trk devletleriyle ittifaklar yaparak blgenin savunmasnda byk aba gstermitir. Fakat onun lmnden sonra Skmenli ailesinden olmayan beyler tahta gemi bazlar baarl olmusa da, Skmenliler Beylii topraklar Trkiye Saltuklularyla Suriye Eyyub devletlerinin snrlar iine alnmak suretiyle, tarihe karm oldu (1207).231 B.Ahlatta Kltrel Yaplanma 1.Ahlatta Eitim ve Eitim Messeseleri Ahlat sanat eserleri iinde medrese ve klliyelerle ilgili yeterli bilgiye rastlanlmamtr. Ama kaynaklarda Ahlatn nemli ilim ve kltr merkezi olduuna deinilmitir. Ahlattaki sanat eserleri hakknda yeterli bilginin olmamasnn nedenlerinden biri de ehrin tahribe uramasdr. Ahlatta trbe ve kmbetlerin varl ve tarikatlarn etkileri burada bu messeselerin yaygn eitim kurumlar iinde olduunu kantlar. Ahlatta en nemli uran ta ustal olduu grlr. Ta ustaln ve retimini de eitim ve retim iinde almay uygun grdk ve bu konuda ayrntl bilgi verilecektir. nk ta ustas olmak iin belli eitim gereklidir. Tarihte iz brakan nemli ahsiyetlerin bazs icra ettikleri sanatlaryla, bazlar ihtisas sahas olan bir ilimdeki baarsyla veya bal bulunduu tarikat yolunda nemli hizmetlerde bulunmalaryla hretleri yzyllar boyunca anlr. Bu ahsiyetlerin evsafn braktklar eserlerle veya bakalarnn ondan bahsetmeleri sebebiyle renebiliyoruz. Bir takm insanlar da, medfun, bulunduklar yerden olmayp, fakat ortaya yaptklar hizmetlerle o yere nisbet edilirler. Bu ksmda Ahlatta domu bym hakl olarak tarihe adn yazdrm nemli ahsiyetlerin yannda, Ahlata nisbet edilen veya Ahlatta uzun sre bulunan kiileri de tesbit edebildiimiz kadaryla inceleyeceiz. Bu ksmda nemli bir yer tutan ve gnmze kadar eserleri gelen ta ustas sanatkrlardr.232
230 231 232

Turan., a.g.e., s.96. Ali Sevim, Yaar Ycel., Trkiye Tarihi, TTK, Ankara-1989, s.215-217. Rahmi Tekin., Ahlat Tarihi, OSAV, stanbul-2000, s.169.

55

Sanata yn veren ustalar ve yetitikleri yrelere gre farkllk gsterirler. Baz yrelerde ta ustalar, baz yrelerde ivi ustalar yetimitir. Usta ve sanatlarn yetimesinde yrelerindeki malzeme yannda sanat geleneklerinin de etkisi vardr. Mesela Ahlt Orta a'da Anadolu'nun byk mamur ve zengin ehirlerinden birisi idi. Ayn zamanda ilim, din, kltr ve sanat adamlar mutasavvf ve zahitleriyle de ok yksek bir mevkiye sahipti ve bu zelliinden dolay "Kubbet-l slm" gibi yce bir sfatla anlmtr. Bu ehirde yetien mimarlarn o sihirli parmaklar ve akllar o dnem Anadolu'yu muhteem eserlerle donatmt. Anadolu'da yaplan birok eserin altnda Ahltl ustalarn imzas vardr.233 Ahlt yresinden ok sayda mimarn, ta ustasnn yetimesinde; Ahlt blgesinde o dnem ilenmesi kolay "Ahlt Ta" olarak bilinen tan kmasndandr. Taa ekil verilmesi kolayd, bu yzden de burada ok sayda insan bu ii meslek edinmi ve ta iisi burada fazlaca yetimitir. te bu yzden de Anadolu'da birok eserde Ahltl ustalarn isimlerini grmekteyiz. Bunlardan en n plana kanlarn Konya Aleddin Camii'nin mimar Hac el-Ahlati234 ve Divrii Ulu Camii'nin ustas Ahlatl Hveyremah235 dr. Ahltta Zeamiye Medresesi ismine rastlanld iin burada rgn eitim kurumu olarak medreselerin olduu dnlmektedir. Tp eitiminin grld ve bu eitimin de medresede verildii tahmin edilmektedir. Ahltl ilim adamlar ve mutasavvflar anlatrken bunu daha ayrntl greceiz. 2.Tatvan ve evresinde Tarihi Medrese Gelenei Burada Tatvan ve evresindeki tarihi medrese gelenei ele alnarak yredeki tarihsel ilmi faaliyetlere k tutulacaktr. Bu erevede geleneksel medreselerin kurumsal yaps ve finansman, ksmlar, idari ve akademik hiyerari, medreseye kabul artlar,medreseyle iliiin kesildii durumlar, retim yntemi, mfredat ve ders kitaplar, mezuniyet ve icazetname adyla verilen mezuniyet belgesi gibi hususlar zerinde durulacaktr.Bu yrede gerekleenilmi faaliyetlere k tutmak zere btn Dou ve Gneydou Anadoludaki medrese gelenei hakknda da fikir verecek olan

233 234 235

Kaya., a.g.e., s.187. mit Polat., Tarih ncisi Ahlat, TDAT, stanbul-1997, s.216, s.24. Oktay Aslanapa., Anadoluda lk Trk Mimarisi, Ankara-2007, s.30.

56

Tatvan ve evresindeki medrese gelenei,yre medreselerinin kurumsal yaps ve bu bakmdan ayrldklar ksmlar ve finansman durumu ele alnacaktr.236 a.Medreselerin Kurumsal Yaps ve Finansman Genelde Dou ve Gneydou Anadoludaki, zelde Tatvan ve evresindeki medreseler kurumsal yap ve aidiyetleri ile finansman durumlar bakmndan u ksmlarda tetkik edilebilir: Tekkelere bal olanlar, camilere bal olanlar, bamsz olanlar, iae ekli. Tekkelere bal olanlar: Bu ksma dhil olan medreseler yrede en yaygn tarikat olan Nakibend tarikatna mensup ahsiyetler tarafndan Divan ad verilen tekkeye bal olarak tarikat nderlerinin iradesiyle kurulmutur. Bu balamda, tasarlanan kapasiteye uygun olarak medrese, yaklak 15 ile 50 arasnda degien sayda renci ve bir iki mderrisle faaliyet gsterir. Bu ksmdaki medreseler, tekkenin btesinden finanse edilen en gl medreselerdir. Tatvan yresinde bu ksmn gnmzde de yaayan en gzde rnekleri Norin Medresesi, Ohin Medresesidir.237 Camilere bal olanlar: Bu ksmda yer alan medreseler, ehirlerde herhangi bir semt veya mahallenin camisine, kylerde ise ky camisine yakn veya bitiik olarak kurulmu ve semt, mahalle veya ky sakinleri tarafndan finanse edilmitir.bu medreseler genel olarak mderrislik kapasitesine sahip cami imam,mahalle veya ky sakinlerinin ortak giriimiyle kurulmu ve mderrislii imam tarafndan yaplan medreselerdir. Bamsz olanlar: Bunlar tekke ve camilerden bamsz olup bireysel giriim sonucu kurulan ancak yine halk tarafndan finanse edilen, cami ve tekkeyle organik ba bulunmayan medreselerdir. Bu medreselerin mderrisi, ya kendi ailevi imknlaryla geinmeye alm veya halk tarafndan iae edilmitir. ae ekli: Medreseler yatl olup iae, tekkeden veya ky yada mahalle sakinlerinin evlerinden ve lokantalardan getirilen ve ratib veya tayin ad verilen hazr yemekten ibaretti. Ratp getirme iini ve medresenin temizliini henz Molla Camiye
236 237

Tekin.,a.g.e.,s.170 Mehmet Yalar., Tatvan ve evresinde Tarihi Medrese Gelenei, I.Uluslararas Dnden Bugne

Tatvan ve evresi Sempozyumu Bildirileri, stanbul2007,s.644,645

57

balamam olan renciler nbet esasna gre yapar. Bu seviyede yeterli sayda renci bulunmad taktirde mir denilen medrese emiri hari, herkes bu grevleri eit ekilde paylard.238 b. dari ve Akademik Hiyerari Hoca(Seyda-Mderris):zellikle tekke medreselerinde rencilerin kalabalk olmas halinde tekke sahibi tarafndan birden fazla mderris tutulabilir. Medrese emiri ve grevleri: 1.Tahsil bakmndan en st dzeydeki renci olup hoca adna dzeni salar. 2.Hocann bulunmad durumlarda rencileri okutur. Talipler ve grevleri: 1.Bunlar Molla Cami ve yukarsn okuyan renciler olup medresenin tayin(ratip)getirme ve medresenin hizmetlerinden muaf tutulurlar. 2.Molla Camidenaasn okuyan rencilere,duruma gre ders tekrar yaptrrlar veya hocalk yaparlar. c.Medreseye Kabul artlar: Msait yer bulunmas,rencinin yeterli alt yapya sahip olmas durumunda medreseye alnr. d.Medreseyle liiin Kesildii Durumlar: rencinin mezun olup icazetname almas, hocay veya medresedeki tahsil durumunu yeterli bulmayp yer deitirmesi, tembellik yapmas ve ahlaken uyumsuz bulunmas gibi durumlarda medreseyle iliik kesilir. e.retim Yntemi: Mesai ve tatil: Haftann alt gn, zorunlu ihtiyalar dnda tamamen eitim ve retimle geer. Haftalk tatil 24 saatten ibarettir.Bu sreyi renciler, dinlemek veya yrede get ad verilen kra kp piknik ve spor yaparak veya elenerek deerlendirirlerdi.Ayrca haftalk tatil kapsamnda perembeyi cumaya balayan gece,medrese rencilerine zg olan simetrik iki sra halinde ve karlkl sylenen trkler eliinde halay ekilir hayli elenilirdi.Sesi gzel olanlar, dini ierikli kasidelerin yan sra, halk arasnda yaygn olan ak ve kahramanlk trklerinide yank

238

Yalar.,a.g.e.,s.646

58

makamlarla sylemek suretiyle tatilin elenceli gemesinede katkda bulunurlard.Yllk tatil ise aylk yaz mevsiminde yaplrd.Maddi durumu iyi olmayan renciler varlkl kimselerden ihtiyalar kadar toprak mahsul zeket alrlard.Baz renciler ramazan aynda hocasz kylere ramazan hocalna gnderilirlerdi.239 f.Medresede Bir Dersin Aamalar Mtelaa: Dersin anlalmasnda byk etkisi olan mtelaa, bir sonraki gnn dersinin akamdan ok sessiz bir ortamda ve byk bir dikkatle gzden geirilmesidir. Herkesin katlmak zorunda olduu, genellikle yatsdan sonra ve byk bir disiplin ierisinde yrtlen bu fasl, yat saatine kadar devam eder. Takrir: Dersin hoca tarafndan anlatlmasndan ibarettir.Takrir esnasnda renci, zihnine taklan sorular ekinmeden hocaya sorar ve gerektiinde itirazlarda bulunarak hararetli tartma zeminide oluturabilir.Genellikle zeki ve alkan renciler bu tr klar yapar ve zaman zaman hocay zorlayabilir.Hi soru sormayan ve derse katlmayan rencilere tembel gzyle baklr kee ve sert kee tabiri yaktrlr.Bir dersin sresi, konunun arlna gre yarm saat ile bir buuk saat arasnda deiebilir.Bazen bu sre daha da uzun olabilir. Mzakere: Takrirden sonra, dersin bir st seviyedeki renci tarafndan o dersi okuyan renciye tekrar anlatlmasdr. Bu balamda her renci, bir alt seviyedeki renciye dersini mzakere eder. Bu uygulama ok erken yalarda renciye hocalk formasyonu kazandrr. Kaldki icazetname almaya ok yaklam olan bir renci gerektiinde talipleri bile okutabilir. Talipler ise Molla Camiye balamam oln rencileri rutin olarak okuturlar. Metin ezberleme: renci ders kitaplarndan zet metin eklinde olan ve nemli bir ksm erhi ile birlikte okutulan metinleri ezberlemek zorundadr. Bu balamda dersin okunduu gn mzakere bittikten sonra nce gndz bir n ezber yaplr. Akam yaklak bir ila iki saat sreyle, daha nce yapt ezberi pekitirir ve eski ezberi tekrarlar. Ertesi gn sabah erkenden dnk dersin ezberini tekrarlayarak kalc hale getirir. Gnlk ezberler yeni bir derse gemeden genellikle hoca tarafndan

239

Yalar.,a.g.e.,s.647

59

alnr. Bazen haftalk ezberlerin yan sra, daha nce bitirilmi olan metinlerin ezberide alnr.240 g.Snav ve Yer Gsterme: Bu yrenin medrese geleneinde bu gnk retim kurumlarnda uygulanan snav ynteminden sz etmek imknsz gzkmektedir. Ancak renin geldii seviyeyi test etme hedefine dayal olan sistematik snav yerine, hemen hemen ayn ilevi gren ve bazen hoca tarafndan ders esnasnda veya ders haricinde renciye sorulan ibareler veya meseleler eklinde,bazende dardan gelen hocalar tarafndan sorulan ibare ve konular tarznda, ayn medresedeki rencilerin birbirlerine yer gstermeleri eklinde bir yntem sz konusudur. h.cazetname ve cazet Merasimi: Mfredata uygun olarak tahsilini tamamlayan ve hoca tarafndan yeterlilii kabul edilen renciye medrese tahsilini tamamladn ve mderrislie ehil hale geldiini gsteren ve icazetname ad verilen yazl bir belge verilir. Bu seviyeye gelen kimseye mucaz veya muntehi unvan verilerek mderrislik ve icazetname verme yetkisine sahip klnr. Bize gre bu belgenin en nemli zellii, onu alan kiinin ilmi ehliyetini gstermesi kadar, icazeti veren son hocadan balayp yukarya doru Hz. Peygambere kadar giden bir hocalar zincirini kapsamasdr. .Mfredat ve Ders Kitaplar: Giriten mezuniyete kadar geen ve yaklak 712 yl arasnda devam eden sre zarfnda zorunlu dersler olarak okutulan toplam ilim says sekiz maddeden ibaret olup bu erevede okutulan ders kitab says ise krk civarndadr. Sz edilen ilimler ve ders kitaplar unlardr: sarf ilmi, nahiv ilmi, mantk ilmi, vad ilmi, belagat ilmi, mnazara ilmi, kelam ilmi, fkh ve akaid usul, Sarf ilmi: Emsil-i muhtelife, Bina, zzi, erhul-izzi bu eserler genelde ezberlenerek renilir. Nahiv ilmi: el-Avamilul-meih, Terkib, Zuruf, erhul-avamil, el-Muni, erhul-Muni, el-raban Kavaidil-irab, Hallu makaidl-Kavaid, el-Ummuzec erhi Hadaikud-dakaik, Elfiyye, el-Behcetul-mardiyye fi erhil-elfiyye, el-Kafiye, elFevaidud-diyaiyye, Molla Caminin Lari ve Seyalkoti Mantk ilmi: saguci, erhu saguci, Haiyealal-Fenari, emsiyye, erhuemsiyye, Haiye ala erhi-emsiyye
240

Yalar.,a.g.e.,s.648

60

Vad lmi: er-Risaletul-adudiyye, erhur-Risaletil-vadiyye Belagat ilmi: el-Feride es-Semerkandiyye, sam alel-Feride, Haiyetu Zibari, Telhisul-Miftah, Muhtasarul-maani Mnazara ilmi: el-Velediyye, Abdulvahhab alel-velediyye Kelam ilmi: el-Akaidun-Nesefiyye, erhul-Akaidin-Nesefiyye Fkh ve Akaid Usul: Cemul-cevami, erhul-mahalli ala Cemilcevami(tefsir, fkh, hadis)241 3. Ahltl lim Adamlar ve Mutasavvflar a. Pir Hl el-Ahlat: Pr Hl el-Ahlat hayatta iken, Ramazan 20/Austos 738'de adna tanzim edilen bir vakfiye yer almaktadr. Bu vakfiyede zellikle Pr Hl elAhlat'nin Ebu Hanife (. 150/767) dneminde yaad vurgulanmaktadr. Vakfiyeden anlald kadaryla, Dou Anadolu blgesinde bir ok yerin gelirinin Pr Hl el-Ahlat'ye baland belirtilmitir. Bunlarn toplam hane says 5030'dur. Pir Hl el-Ahlat'nin Hz. Peygamber'e kadar olan silsilesi de u ekilde sralanmtr. Pr Hl el-Ahlat eyh madddin bin Ali Esmani'den, O da eyh Amuk'dan, O da eyh Muhammed e-ebki'den, O da eyh Muhammed bin Ebi Bekir Havari'den, O da Hz. Eb Bekir'den silsile yoluyla tarikat almtr. Tarikat eyhliinin Pr Hl el-Ahlat'den sonra Ahmed bin Sleyman elHakkarye getii belirtilmektedir. Pr Hl el-Ahlat'nin mritleri arasnda eyh Hamza el-Ahlat ve Cekuk Erci adnda ahslarn bulunmas dikkati ekmektedir. b.Molla Muhammed Sinan el-Krklar el-Ahlat: Knyesinden de anlald gibi, Ahlat'n Krklar mahallesindendir. Yazma risalede kendisinin aslen Hseyin (Seyyid) olduu belirtilmitir. Molla Muhammed'in eyhi, Seyyid Ali el-Muvahhid el-Horasan'dir. Molla Muhammed onun hem mridi ve hem de ondan sonra yerine geen eyhdir. Molla Muhammed'in icazetnamesinde kendisinin fdl, kmil takva sahibi ve zhid bir insan olarak tavsif edilmitir. Ahltl Molla Muhammed'in Arabdan, Acemden ve Trklerden pek ok mridlerinin olduu, eriat kurallar dhilinde, mridlerine tarikat dersi verdii
241

Yalar., a.g.e., s.641-658

61

belirtilmektedir. Ancak elimizdeki yazma risale Molla Muhammed'in ne zaman yaad hakknda her hangi bir bilgi vermemektedir.242 c. Dede Maksud (eyh Maksud bin dris el-Ahlat): Dede Maksud'un medfun bulunduu trbe Ahlat'ta kikubbe mahallesinde Ali Emir trbesinin karsnda bulunmaktadr. Ahltta nemli ziyaret mahallerinden biridir. Halk arasnda Dede Maksud'un kef ve keramet sahibi bir veli olduu inanc vardr. Dede Maksud'un ne zaman yaad hakknda kesin bir bilgiye sahip deiliz. Ancak 1538 tarihinden nce yaad kesindir. Dede Maksud'un Ahltl olduu ve bu civarda nemli bir tarikat eyhi olduu bilinmektedir.243 Dede Maksud'un trbesi, blgede alma yapan aratrmaclar tarafndan sanat tarihi asndan incelenmitir. Fakat Dede Maksud'un kimlii hakknda sadece Ahlt Kitabeleri adl eserini yazan Abdurrahim erif baz tesbitlerde bulunmutur. Abdurrahim erif ise, Evliya elebi'ye atfta bulunarak, Dede Maksud'un alim bir zat olduundan bahseder.244 Ad ve knyesi, eyh Maksud bin dris el-Ahlat'dir. Dede Maksud'un eyh, eyh Abdurrahim bin Merhum el-Mevla Abdulcebbar bin el-Mevla Abdulaziz bin elMevla Abdulvehhab el-Dinever, kendisini (Dede Maksud'u) Ahlt, Bitlis, Mu ve Adilcevaz'da bulunan insanlar irad etmek, emr-i ma'ruf ve nehy-i ani'l-mnker yapmak, zikre, taata ve hayra tevik ve tevbelerini almak zere halife tayin etti.245 d. Muhammed bin Ali Seyyid Hseyin Ahlat: Trk slam aleminin en byk alimlerindendir. Bundan dolay kendisine Ebu 'l-Fadl Kad lakab verilmitir. eref-Name Seyyid Hseyin Ahlat hakknda ok nemli bilgiler vermektedir. Ahltta bir ok bidin, limin, zahidin ve eyhin yetimesinden bahsettikten sonra, bunlardan biri de zahir ve btn ilimlerini anda en iyi bilenlerden biri de Seyyid Hseyin Ahlat'dir. Kendisi cifir(astronomi) ilminde zamann en nlsyd. Bu ilim araclyla Moollarn zuhurunu ve lkeleri tahrip edeceini nceden haber vermiti. Bundan dolay aireti ve kendine bal insanlarla beraber Ahlt terk ederek, Kahire'ye
242 243

Tekin., a.g.e., s.170-171. Katip elebi., Kefuz-Znun an Esmail-Ktub vel-Fnun (Nsr. . Yalthaya ve R. Bilge), stanbul-1943,s.140-141 Abdurrahim erif., Erzurum Tarihi, stanbul-1936, s.74. Tekin., a.g.e., s.172.

244 245

62

gt, ehabeddin Shreverdi'den ve Abdullah bin mer el-Leysi'den gelen rivayete gre, Seyyid Hseyin Ahlat Kahire'ye gelince orann kads oldu. 675/1276'da vefat edene kadar da orada yaad. Kabri Kahire' de olup, nemli ziyaret yerlerindendir.246 Seyyid Hseyin Ahlat'nin baz eserlerinin bulunduu da kaydedilmektedir. Bunlardan Kavidu'-er' ve Zevidu'l-asl ve'l-fru adl eseri en nemlisidir.247 e.Mevlana Muhyiddin Ahlat: Ahlatl nl bilginlerden biri de Mevlana Muhyiddin Ahlat'dir. Matematik ve astronomi ilminde mtehasss idi. Hlagu Meraa'da kurdurduu rasathanenin bana Nasireddin Ts'yi getirmiti. Nasreddin Ts'nin bu rasathanede almalarna en ok yardmc olan kiiden biri Mevlana Muhyiddin Ahlat'idi. Nasireddin Tus XIII. yzyln ortalarnda yaadna gre, Mevlana Muhyiddin Ahlati de bu dnemde yaamtr.248 f. Muhammed bin Ali el-Hilt: Ahlatl hukuku olan Muhammed bin Ali elHilat, XIII. yzylda yaam 708/1308'de vefat etmitir. Hayat hakknda geni bilgiye sahip deiliz. Ktip elebi ve Eb'l-Fid'nn tesbit edebildikleri iki eseri mevcuttur. Her iki eseri de slam Hukuku'nda hadd cezalaryla ilgilidir. Eserlerinin ad: Kitab'l-Hudud Muhtasarm F Usuli'l-Fkh ve el-Hududu'l-Mtedvile F Elsineti'l-Fukahdr.249 g.Necmeddin Eyyb bin Aynuddevle el-Hasib el-Hilat: Ahltl Necmeddin Eyyb bin Aynuddevle'nin ne zaman yaad hakknda kaynaklarda herhangi bir tarih yoktur. Ancak Badatl smail Paa'nn bir kaydndan Eyyubi sultanlarndan Melik Kmil zamannda yaad anlalmaktadr. O'nun mehur gk bilimcilerinden biri olduu kaydedilmektedir.250 Yldzlar hakknda bir ok eserinin bulunduunu ifade eden Ktip elebi, bu eserlerinden iki tanesini zikretmektedir; 1-Usulu'l-Ahkami'n-Ncum, 2-esSrru'l-Mektum F zhari M Kne Mstahfiyyen min Ahkam'n-Ncum.251

246 247 248 249 250

erif., a.g.e., s.101. Katip elebi., a.g.e., s.142. erif., a.g.e., s.101. Katip elebi., a.g.e., s.140. Badatl smail Paa., Hediyetl-Arifin Esmail-Mellifin ve Asarul-Musannifin, stanbul-1951, c.I, s.292. Katip elebi., a.g.e., s.143.

251

63

h.Ali bin Ahmed bin Hebel (Hbel) Mhezzibuddin Ebu'l-Hasan elBadad: lim aleminde Ahlatl (el-Hilat) olarak tannr. 515/1121 tarihinde doan Ali b. Ahmet Ahlttan Badat'a giderek, burada Hafz b. Ebi'l-Kasm ve smail b. Ahmed ibn-i es-Semerkand'den hadis dersi ve ayrca Badat'da edebiyat dersleri de almtr. Ayn zamanda Yahudi tabip Ebu'l-Bereket'in talebeliini yapt. Tp ilmini ondan rendi. Yaad devrin en mehur tabiplerinden biri oldu. Ali bin Ahmed Badat'ta ilmini tamamladktan sonra, Musul'a oradan Azerbaycan'a ve oradan da Ahlta geldi. Ahltahlarn hizmetinde bulundu. Kaynaklardan Ali bin Ahmed'in Ahltta saray tabibi olduu anlalmaktadr. Ahltahlar'n doktorluunu yaparak byk servetler elde ettii belirtilmektedir. Ahltahlar'dan hangisi olduunu tesbit edemediimiz birisini ar bir hastalktan kurtard da kaydedilmektedir. Daha sonra Ahlttan ayrlarak Musul'a gitti ve orda yerleti. Doksan iki yanda 610/1213 ylnda Musul'da vefat etti. Birok kimse ondan tp ilmini rendi. Tp ilmi hakknda; Kitabu'l-Muhtar fi Tbbi'l-Cemal adl drt ciltlik bir eseri vardr.252 Ebu'l-Ferec'in verdii bilgiye gre birok kii bu eserden faydalanmtr. Eserini Ahltahlar'n veziri olduunu tahmin ettiimiz Vezir Cemaleddin'e ithaf etmitir.253 .Muhammed bin bad bin Melik Davud el-Hilat: Ahlatahlar dneminde yaam ve 652/1254 tarihinde vefat etmitir. Hanefi mezhebinden olup, zamann mehur Hanefi fakihlerinden idi. Muhammed bin bad'in hayat hakknda geni bilgiye sahip deiliz. Ancak kendisinin Ahltl olup ve Ahltta yaad bilinmektedir. Biz onu telif ettii eserleriyle tanyoruz. Badatl smail Paa onun eserinden bahsederken, Ktip elebi onun sadece iki eserini almtr. Muhammed bin bad'n mehur eseri; Telhisu'l-Camii'l-Kebir li'-eyban f Frui'l-Fkhi'l-Hanefi'dir. Eser slam hukuku zerinedir. Bu eserine bir ok erhlerin yazldn Ktip elebi belirmektedir.254 Dier nemli bir eseri de, mam Mslim'in Camiu's-Sahih'ine yapm olduu erhdir. Ta'lik Ala'l-Cami'l-Sahih li-Mslim bin el-Haccac. Bu eser Muhammed bin

252 253 254

smail Paa., a.g.e., c.I, s.704. Ebul-Fere., Tarih-i Muhtasard-Dvel, (Trc. Yaltkaya), stanbul1992, s.494495. Turan., a.g.e., s.97.

64

bad'n ikinci nemli eseridir.255Muhammed bin bad'n dier bir eseri ise, Maksadu'lMsned E'ni Muhtasar Msned Ebi Hanife en-Nu 'man adl eseridir. Muhammed bin bad bir sre Kahire'de de bulunmu ve orada Medrese-i Seyfiyye'de mderrislik de yapmtr.256 i.Ali bin Ali bin Muhammed bin el-Hasan el-Hilati: Ahlatl olduu anlalan bu alimin, hayat hakknda geni bir bilgiye sahip deiliz. Kendisinin Hanefi mezhebine mensub olduu ve 709/1308 ylnda vefat ettii bilinmektedir.Sar ok uzun olduundan Kadus lakabn almtr. Fesahat, belagat ve fkh ilimlerinde hret kazanmtr. Kahire'de Zahiriyye ve Deylemiyye medreselerinde ders vermitir. En mehur kitab el-Hidaye zerine yazm olduu bir erhdir. erhu'l-Hidaye li'lMerinani f'l-Fru' adl eserinin haricinde, Kitabu's-Sire adl bir eseri daha bulunmaktadr.257 j.Muhyiddin Muhammed bin Muhammed el-Hilat: Karakoyunlular dneminde yaam ve 831/1428 ylnda vefat etmitir. Kendisi nl bir mutasavvfdr. Hayat hakknda Badatl smail Paa'nn verdii bilgilerin haricinde baka bir bilgiye rastlamamtr. Muhammed el-Hilatinin tasavvuf zerine, Mutahharl-kulub nn Esnaf'z-Znub f't-Tasavvuf adl eseri bulunmaktadr.258 k.eyh Hseyin Ahlat: XV. yzylda felsefi fikirleri ve isyanlar ile gndeme gelen ve gnmze kadar tesiri sren eyh Bedreddin Mahmud'un hocas Ahlatl eyh Hseyin'dir. eyh Hseyin XIV. yzylda Ahltta yetimi, fakat daha sonra Kahire'ye yerlemi ve orda vefat etmi byk bir sufi filozoftur. eyh Hseyin Ahlttan ayrldktan sonra nce am'a daha sonra da Kahire'ye gitmitir. Kahire'de ksa sre de mehur olmu ve veli olarak anlmaya balam. Memluk Sultan Berkuk eyh Hseyin'i saraya davet etmi ve onunla yaknlk kurmutur. eyh Hseyin'in Kahire'de hem tp ilmi ve hem de felsefe ile megul olduunu bn-i Hacer belirtmektedir.259

255 256 257 258 259

Kaya., a.g.e., s.188. erif., a.g.e., s.101. Tekin., a.g.e., s.173. erif., a.g.e., s.102-103. Mecdi Mehmet Efendi., Hadaiku-akaik ,(Nr. Abdlkadir zcan), c.I., stanbul-1989, , s.72.

65

eyh Bedreddin'in tasavvuf fikirlerinin temelinde, phesiz Kahire'de inziva halinde yaayan eyh Hseyin Ahlat'nin pay byktr. eyh Bedreddin'i eyh Hseyin Ahlat ile tantran ve ondan ders almasn salayan, Sultan Berkuk olmutur. eyh Hseyin Ahlat, talebesi eyh Bedreddin'e icazet vermi ve Timur'un sorularna cevap vermek zere Tebriz'e gndermitir.260 O dnem Kahire'de yaayan ve eyh Bedreddin'in hocalarndan olan Seyyid erif Crcan ile eyh Hseyin Ahlat'nin de byk bir ihtimalle tanm olmalar gerek, XIV. yzylda yaad kesin olarak bilinen, fakat hakknda geni bilgiye sahip olamadmz eyh Hseyin Ahlat hakknda, o dnemin kaynaklar da maalesef bilgi vermemektedirler.261 l. brahim b. Abdullah el-Hilat: Tp ve kimya ilminde olan mahareti ile tannmtr. Abdullah el-Hilat 795/1393 ylnda vefat etmitir. Kaynaklarda bu zat hakknda fazla bir bilgiye ulaamyoruz. Abdullah el-Hilati'nin Msr Memluklu sultanlaryla arasnn ok iyi olmas dolaysyla O'nun da dier baz Ahltl ilim adamlar gibi XIII-XIV. yzylda Ahlt terk edenlerden olsa gerek. Kahire'de Memluklu saray ehlinin doktorluunu yapt anlalmaktadr. Ayrca lacivert boyasn bulmakla da n kazanmtr.262 m.eyh Mustafa Ahlat: XVII. yzylda Ahlat'ta yaam bir sufidir. Evliya elebi Ahlta geldiinde bu zat ile grm ve hakknda bilgi vermitir. Sz konusu bu sufinin krk bir yl oru tutuunu ve Ahltta Hanefi Mezhebi bilginlerinden olduunu belirtir. Ayrca Evliya elebi eyh Mustafa ile aralarndaki konumay da aktarmaktadr.263 n.eyh Ali Ahlat: XVII. yzylda yaam Ahlatl bir sufidir. Evliya elebi eyh Mustafa ile olduu gibi, onunla da grmtr. eyh Ali'nin kendisinin Seyyid olduunu, Davud oru tuttuunu ve otuz yldr maara da inziva halinde yaadn belirtir.

260 261

brahim Hakk Uzunarl., Osmanl Tarihi ,c.I, Ankara-1988, , s.261-366. Yaar Ocak., XIV. Yzyln Ahlatl nl Bir Sufi Feylesofu eyh Bedreddinin Hocas eyh Hseyin-i Ahlati Anadoluda Trk Mhr Ahlat, Ankara-1993, s.21-28. erif., a.g.e., s.100. Evliya elebi., a.g.e., c.IV, s.139.

262 263

66

Evliya elebi bu zatlarn haricinde Ahltta bunlar gibi birok zatla grtn belirtir. Ayrca eyh Mustafa ve eyh Ali'nin haricinde Ahlat Hasan Dede ve eyh Tak Dede'den de bahsetmekte, bunlarn da ehl-i tarik birer sufi olduklarn kaydetmektedir.264 o. Muhammed b. el-Muhayyis el-Hlat: Ftuhul-Bldn yazan mehur elBelazur Ermeniye blgesinde (Ahlat ve evresinin) Hz. mer ve Hz. Osman dnemlerindeki fetih hareketlerini anlatrken, bu blgelerin insanlarndan da yararlanm. Bunlar ierisinde Erzurumlu, Ahltl ve sair yerlerden insanlar bulunmaktadr. Anlald kadaryla bu ahslar el-Belazuri'ye kaynaklk etmilerdir. Bunlardan biri de, Muhammed bin el-Muhayyis el-Hlat'dir.Belazuri IX. yzylda yaam ve el-Muhayyis ile grtne gre, el-Muhayyis de haliyle sz konusu yzylda yaamtr. el-Belazuri'nin verdii bilgilerden el-Muhayyis'in tarihi olduu anlalmaktadr. el-Muhayyis'in eserleri ve tarihiliinin derecesi hakknda detayl bir bilgiye sahip deiliz.265 Yukarda verdiimiz Ahltl ilim adamlar ve mehur mutasavvflarn bununla snrl olmadn gayet iyi biliyoruz. Fakat ulalan kaynaklardan ancak bu kadar tesbit edilmitir. leride yaplacak daha kapsaml bir almayla belki de bu isimlere ilave edilecek pek ok ilim adam ve mutasavvf kacaktr. 4. Ahltl Mezar Ta Ustalar ve Sanatkrlar Tarihte Ahlt ilim, irfan ve sanat merkezi olarak tannmtr. Sz konusu sanatn, ilemeye elverili olan tann kitabe yazmlarnda, sslemelerinde ve en nemlisi olarak da yaplarda kullanlmasyla nem kazanmtr. Aada da greceimiz gibi, yzyllar nce bu sanat icra eden Ahltl sanatkrlarn, Anadolu'nun eitli yerlerinde yaptklar yaplarda gstermi olduklar maharete, gnmzde dahi insanlarn hayretlerini gizleyemedikleri grlr. Ahltl sanatkrlar ancak yaptklar eserlere, isimlerini yazarak atm olduklar imzalarla tanyabiliyoruz. Bu sanatkrlarn bir ksmn Ahltta yapm olduklar sanat harikas mezar talarna yazdklar isimlerinden reniyoruz. Bu ustalarn birou sadece mezar ta

264 265

Tekin., a.g.e., s.175-177. el-Belazuri., Ftuhul-bldan ,(ev. Mustafa Fayda), Ankara-1987, s.278.

67

yapmnda ve sslemesinde almlardr. Dier taraftan baz sanatkrlar da Anadolu'nun eitli yerlerde yaptklar cami, daruifa ve dier yaplardan tanyoruz. stila ve bilhassa depremler Ahltn XII-XIV. asr antlarnn ve kmbetlerinin birounu ykm ve ortadan kaldrmtr. Bu yaplarn mimari ve tezyini karakterleri hakknda ancak kazlar sonunda bilgi edinilmitir. Ahltl sanatkrlardan beini, Ahlt dnda meydana getirdikleri eserlerden tanyoruz. Bunlar Konya, Alaaddin Camii'nin minberini yapm olan "El-Hac Mekki b. Bergi el-Hilti", Anadolu'daki btn XIII. asr antlar iinde gerekten mstesna bir yer igal eden Divrii Ulu Cami ve Dar-ifas'n yapm olan "Hurah el Hilti" Tercan'daki Mama Hatun Trbesi'nin mimar Ebu'n-Nema b.Mufad dal'l-Ahval elHilti" Geva Halime Hatun KnbetTnin ustas "Esed b. Havend el-Hilti" Kayseri Nevehir yolu zerindeki Alay Han'n ismi tam olarak okunamayan sanatkrdr. Anadolu Seluklu sanat iinde nevi ahsna mnhasr birer yap olarak kalan Divrii ve Tercan'daki mimari antlarn Ahltl sanatkrlar tarafndan yaplm olmas Ahltl sanatkrlar zerine dikkati ekmektedir. Biz bugn eserleri Ahlt dnda bulunan be byk sanatkrdan baka 23 Ahltl sanatkr daha tanyoruz. Bunlar mezar talarn mezar antlar haline getiren sanatkrlardr. Bu sanatkrlardan "Kasm b. stad Ali" Ahltn en gzel knbetlerinden olan Erzen Hatun Knbeti'-nin mimardr. Geva Halime Hatun Knbeti'ni yapan "Esed b. Havend" Ahlt mezartalarn yapan ustalardan biridir. Bu durum Ahlt mezartalarnda ismi bulunan sanatkrlarn ayn zamanda mimar olduklarn ortaya koymaktadr. Esasen bu ustalarn sslemi olduklar eserlerin kalitesi de bunlarn yksek bir kltr sahibi olduklarn gstermektedir. Anadolu mezarlarnda ilk olarak imza Meydanlk Kabristanndaki ahideli mezartalar zerinde grlmektedir. Genellikle mezartalarndaki slplarn gelimesi ve deimesinde

sanatkrlarn rol tesbit edilememektedir. Buna mukabil Ahlt mezartalarndaki imza kitabelerinden, sanatkrlarn hviyetlerinden baka, hayatlarnn muhtelif safhalarn ve slplarnn gelime ve deime seyrini takip edebiliyoruz, imza kitabelerinin bazlarnda, sanat hayatnn merhalelerini ifade eden "gulrn, agird, stad" gibi lkablar bulunmaktadr. Dikkati eken dier bir husus da Ahltl mezarta sanatkrlarndan mhim bir ksmnn dede, baba, oul, amcazade ve hoca-talebe mnasebetleri iinde bulunmalardr. Sanatkrlar ilk eserlerinde ustalarnn ismini belirtmektedirler. Ahlt

68

mezarlklarnda yatanlar arasnda ahi ve feta sfatlarn tayan baz isimlere rastlanmaktadr. Bu durum, sanatkrlar arasndaki dikkat ekici balar ve dayanmay, XII-XVl. asrlardan Dou Anadolu'da yaygn olan Ftvvet veya Ahilik tekilatnn mevcudiyetini ortaya koymaktadr. Bir esnaf tekilatndan olan ftvvet veya ahilikte esnafn riayet etmesi gereken birok kaide ve merasim mevcuttur. Mesela bir sanata intisap eden bir kimsenin muayyen bir mddet bir ustann yannda o sanat renerek rak veya kalfa olmas gerekmekte, ondan sonra kendi bana i yapabilmesi veya iyeri aabilmesi iin bir ehliyet merasimi yaplmaktadr. Ahlt mezartalarndaki imza kitabelerinde rastladmz gulam, akird ve stad unvanlar bu tekilatn burada ta sanat arasnda ne kadar kuvvetli olduunu gstermektedir. Kitabelere gre, Ahltl sanatkrlarn sra ile nce gulam, akird olduklarn ve ustalarnn adn zikrederek imza attklarn, daha sonra sadece isimlerini yazdklarn yani bir merasim sonunda kendi balarna i yapma iznini aldklarn ve nihayet "stad" unvann kullandklarn; bu safhadan sonra rak ve kalfa yetitirdiklerini tesbit edebiliyoruz. Ahlt mezartalarnda tesbit ettiimiz sanatkrlar unlardr: Osman b.Hasan, brahim b. Kasm, Hasan b. Yusuf, Muhammed Davud, Ahmet el-Mzeyyin, veys (Veys) b. Ahmed, Esed b. Eyyb, Cuma b. Muhammed, Havend b. Bergi, Esed b. Haved, Asil b. Veys, Muhammed b. Veys, Hac Yusuf b. Miran, Hac Mirce b. Miran, Hac Miran b. Yusuf, Muhammed b. Miran, Buus b. ems(emdik) ed Darrabi ef-Hilati, Kasm b. stad Ali, Kasm b. Muhammed, Ahmed.266 a. Hrrem-ah bin Mugis el-Hilat: Mengcekoullarndan Ahmet ah ile Sleyman ah ve ei Melike Turhan Melek tarafndan ina ettirilen Divrii Ulu Cami ve ifahanesi, orijinal mimarisini gnmze kadar koruyabilmi nadir eserlerden biridir. Divrii Ulu Cami ve ifahane kompleksi 626/12281229 tarihinde yaptrlmtr. Tespitlere gre camii, ifahane ve trbede alan be sanatnn ismi tesbit edilebilmitir. Bunlardan Hrrem-ah ile Ahmed'in Ahltl olduu anlalmaktadr.267

266

Beyhan Karamaral., Trk Mimari Eserlerinde Ahlat Mezartalar, Elilo yaynlar, Ankara-1993

s. 11-15
267

Zeki Snmez., Balangtan 16.Yzyla Kadar Anadolu Trk-slam Mimarisinde Sanatlar, Ankara-1989, s.164-166.

69

Hrrem-ah bin Muis el-Hilati'nin klliyenin yapmnda ba mimar olduu anlalmaktadr. Gerek camiide ve gerekse ifahanede Hrrem-ah'n mimar olarak altn belirtirten kitabeler bulunmaktadr. Kitabede Amil Hrrem-ah bin Muisi el-Hilat kayd vardr.268 b.Ahmed Nakka Hilat: Divrii Ulu Cami, ifahane ve trbede alan mimarlardan biridir. XIII. yzyl Anadolu Trk mimarisine sanat yetitiren Ahlat, XIII. yzyln en grkemli bir eseri olan Divrii kompleksinde iki mimar bulunmaktadr. Divrii Ulu Camii ah kaps sanats olan Ahmed Nakka Hilatinin ad ile birlikte Nakka kelimesinin zikredilmesi, sanatnn mimari yapdan ziyade ssleme iini yapt anlalmaktadr.269 c.el-Hac Mengmberti el-Hlat: Konyada Alaaddin Camisi minberi ustalarndan biridir. Alaaddin Keykubat dneminde (1236 ylnda) son eklini alan camiide, el-Hac Mengmberti el-Hlat minberin yapmnda alm ve minber kitabesinde adgemektedir. Ancak minber 550/1155 ylnda yaplmtr.270 d.el-Hilat en-Neccar: Aksaray Kayseri yolunda, Aksaray'a 35 km. uzaklktaki Alay-Han ky yaknnda bulunan Han'da alm bir ustadr. Kesin olmamakla birlikte Anadolu Seluklu hkmdar zzeddin Kl Arslan (11561192)'n yaptrd kabul edilmektedir.271Yapan sanatnn ismi okunmamakla birlikte, hann kitabesinde sadece sanatkrn memleketi ve sanat belirtilen ksm okunabilmektedir. "el-Hilat en-Neccar" kelimelerinin okunmas da handa alan sanatkarn Ahltl olduunu gsteriyor.272 e.Ebu'n-Nema bin Mufaddulu'l-Ahval el-Hlat: Ahlat-ahlar (1100-1207) dneminde yaam mimarlardan biridir. Ebu'n-Nema'nn en nemli eseri, Tercan'da yapt Mama Hatun Trbesi'dir. Sanat bakmndan Anadolu'da bulunan eserlerin en nemlilerinden biridir. XII. yzyln sonlar veya XIII. yzyln balarnda yapld tahmin edilen eser olduka ssldr.273

268 269 270 271 272 273

Behram Karamaaral., Ahlatl Sanatkarlar, nasya, c.VI, Ankara-1971, sy.72, s.6-7. Tekin., a.g.e., s.178-179. Hakk Konya., Abideler ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya-1964, s.311. Oktay Aslanapa., Trk Cumhuriyetleri Mimarlk Abideleri, Ankara-1996, s.21. Abdurrahim erif., a.g.e., s.100. Aslanapa., a.g.e., s.33.

70

f.Kasm bin Sinan stad Ali: Karakoyunlular dneminde yaam Ahlatl nl bir mimar ve mezar ta ustasdr. Ahltta gnmze kadar gelmi sanat eserlerinin en nemlilerinden olan Erzen Hatun Kmbeti'nin mimardr. Ayrca meydanlk mezarlnda, stad Ali'nin eseri olan mezar talarna rastlanmaktadr. Erzen Hatun kmbetinde olduu gibi, ina ettii iki mezar ahidesine de baba adn stad Ali eklinde kaydeden Mimar Kasm'n, birok Ahltl mezar ta sanats gibi, mesleini kendi ailesinden usta-rak dzeni iinde rendiini anlyoruz. Ahlt mezarlklarnda imzal eserlerine rastlamamakla beraber, babasnn da bir sanatkr olduuna phe yoktur. Ayrca Mimar Kasm'n eseri olan Erzen Hatun Kmbeti'nin bir benzeri olan Geva Halime Hatun Kmbeti'nin bu sanatnn babas stad Ali tarafndan ina edilmi olmas ihtimali de vardr. Ayrca meydanlk mezarlnda Mimar Kasm'n akirtlerine de rastlamaktayz. Bunlardan biri (ilerdi kaydedeceimiz gibi) Ahmed akird'l-stad Kasm, ibaresiyle kaytl bulunan Ahmet'tir.274 g.Baba-Can Bey: XV. yzylda Akkoyunlular dneminde Ahltta yaad tahmin edilmektedir. Ahltta gnmze kadar gelen sanat eserlerinin en harikas olan Bayndr Kmbeti'ni ve mescidini yapan sanatkrdr. Sanat tarihilerinin bir ksm Baba Can Bey'in Ahltl olduunu sylerken, Prof. Dr. Oktay Aslanapa, Mimar Baba Can'n Azerbaycan'dan gelmi olabileceini sylemektedir.275 h. Yakut (Kara Ku) el-Hisab: Seluklular ve Anadolu'da kurulan Trk beyliklerinde mhendis ve mimara el-hisab dendiini kaynaklardan reniyoruz. Yakut el-Hisab'de XII. yzylda Ahltahlar dneminde Ahltta yaam bir Ahltl mimar mhendistir.276 1164 ylnda Ahlt arsnda kan yangnda birok iyeri ve ev yanarak kullanlamaz hale geldi. Bunun zerine II. Skmen'in kars ah-Banu yanan evleri ve kaleyi yktrarak yeniden ina ettirdi. Kalenin yapmnda Ahltl mhendis Yakut elHisab'yi, altrd. bnu'l-Ezrak'n verdii bilgiye gre, kalenin vcuda gelmesi el-

274 275 276

Behram Karamaaral., Ahlat Mezar Talar, Ankara-1992, s.98, 198, 200 Aslanapa., a.g.e., s.41. bnul-Ezrak., Meyyafarikin ve Amid Tarihi (ev. Ahmet Savran),Erzurum-1997, s.173.

71

Hisab'nin gayreti ile olmutur. Ayrca el-Hisab'nin olaan st bir gayret sarf ettiinden de bahsedilmektedir.277 5.Ahlttan gnmze kadar gelmi eitim messeseleri Burada nemli camilerin, zaviyelerin, vakflarn, kmbetlerin hangileri olduu belirtilecektir. Camiler: Cami-i Ahlt (Ulu Cami),skender Paa Camii, Kad Mahmut Camii, Baytndr Mecidi ve Zaviyesi, eyh Mehmet Mescit ve Zaviyesi Zaviyeler: eyh Abdulkadir Zaviyesi, eyh Ammar Ahlat Zaviyesi, Krklar Zaviyesi, Baba Merdan Zaviyesi, eyh Bulda (Yolda) Zaviyesi, Hac Hseyin Zaviyesi, Kulaksz Zaviyesi Vakf Vakflar: Zeamiye Medresesi Vakf, Mezar- eyh Necmeddin Hav Vakf, Haremeyn Vakflar, eyh Hamza Dergah Vakf, Aynul-Melik Vakf, Es-Seyyid Osman Dede Tekkesi Vakf, Kesikba Vakf, ehitler Vakf Kmbetler: Usta akird (Ulu) Kmbeti, Hasan Padiah Kmbeti, Bayndr Kmbeti, Erzen Hatun Kmbeti, Baatay Aka Kmbeti, Hseyin Timur Kmbeti, Alimolu Kmbeti, Mirza Muhammet Kmbeti, Kei Kmbeti, Ahlt Kalesi Sanat eserleri iinde bulunan zaviyeler nemli yaygn eitim kurumlardr. Bunlar halkta birlikte yaama arzusunu arttran yaplardr. Vakflarn varl ise sosyal kurumlarn yaplmasn kolaylatrmtr. Bu sosyal kurumlar iinde eitim messeselerinin varolduu da dnlmektedir. Gnmzde Camilerde Kuran retimi vardr ve her yatan kiiler katlabilir. Ahlatahlarda da camiler de halka byle bir eitimin sunulduu dnlmektedir. Kmbet, ant mezar anlamndadr. Kmbetlerin de halk tarafndan ziyaret edildii ve halk birbirine balayc zelliinin olduu bilinmektedir.278

277 278

Turan., Dou Anadolu, s.117, 223, 239. Tekin., a.g.e., s.8-10

72

ALTINCI BLM
I.ERATNA DEVLET A.Eretna devletinin Kuruluu Ondrdnc yzyl Seluklu Trkiyesinde, birden bire lhanllarn umm valisi sfatyla, nemli bir vazifeyi yklenen Sultan Aleddin Eratna hakknda yeterli ve kesin bilgilere sahip deiliz.279 Eratna Ad:Kagarl Mahmudun Trk dilini Arap dili ile karlatrd Divn- Lgtt-Trk adl eserinde Eratna ismi kymetli inci manasna Erdini ve kymetli inci gibi beden sahibi anlamna da Ertin imlasyla kaydedilmitir.280 smail Hakk Uzunarl, Eratna ismini Eratnallar zerine yapt almalarda drr-i yetim, yani byk inci demektir eklinde aklamtr.281 Claude Chaen de, bu ad Budizmin yaylmasndan sonra, Uygurcaya giren, Sanskritede kymetli ta anlamna gelen Ratna kelimesiyle aklanabilir demektedir.282 Eratnann iriyar bir adam olduunu, ikr: yle bir adam idi ki, gren dev sanrd. Asla at ekmezdi, sra binerdi. Sald grz, yerinden on adam kaldramazd.283 Ve buradan naklen Mneccimba: At zor tadndan sra binerdi284 szleriyle dorulamlardr. Ad geen melliflerin eserlerinden hareketle Fahreddin Krzolu da, Sultan Aleddin Eratnaya atfen: Eratnallarn kurucusu pek iriyar ve binmesine deme at belli dayanmadndan, tosuna binerek gezerdi demekle ayn gre katlmtr.285 Eratna, lhanl saraynda ve ordusunda yetimi bir emir ve noyan unvanyla Anadoluya gelmi, nce umm vali ve sonra da sultan sfatyla baarl bir hizmet

279 280 281

Kemal Gde., Sultan Aleddin Eratna, KBY, Ankara-1990, s.1. Kagarl Mahmut., Divan- Lgatit Trk (ev. B. Atalay), Ankara-1945, s.68-126. smail Hakk Uzunarl., Sivas-Kayseri ve Dolaylarnda Eretna Devleti, Belleten,(1968) XXXII/126, s.163, not: 6, 7. Gde., a.g.e., s.5. ikr., Karaman-Oullar Tarihi, (Trc., Mesud Koman), Konya-1946, s.17. Gde., a.g.e., s.5-8. Fahrettin Kirziolu., Kars Tarihi I, stanbul-1953, s.468.

282 283 284 285

73

vererek, ieride ve darda kendisini tantmasn bilmi bir Trk devlet adam ve bydr.286 Eratnann soyu hakknda deiik grler ileri srlmtr. Bu cmleden olarak Makriz, Kitbs-Slkta: Kk Asyann hkimi Mool asll Emr Eratna demekle, Eratnann Mool kkenli olduunu ifade etmitir.287 Acibl-Makdr adl eserinde nakleden bn Arabh da, Eratnay Mool/Tartar olarak gstermitir.288 nyetullah Efendi de, bn Arabhn ad geen eserine dayanarak, Eratnay Tatar taifesinden gstermitir.289 Timurun Anadolu Seferinde ad geen Eratnal Emri, Yldrm Bayezide kar Timur ordusuna rehberlik etmitir.290 Z. Velid Togan: Rum lkesinde Uygur Belerinden, tmen beleri sfatyla Tarmtaz ile Senektay ve Ertene / Ertana kardeler dine anlan emirlerin Uygur Trklerinden olduunu belirtmitir.291 Ayn ekilde, . Hakk Uzunarl da: Eretna, Mool olmayp, Uygur Trklerindendir diyerek, konuya aklk getirmitir.292 ikr: Eratnann babas Kayseri Beyi Cafer Bey, Mool Beylerinden idi demekle293 tespit edebildiimiz kadaryla, ilk grn sahibi olmutur. ikriden faydalanan Mneccimba da Cafer Beyi Eratnann babas olarak gstermitir.294 Sultan Aleddin Eratnann, kardeleri hakknda: Knnin kaydettii Emr Tarmtaz ve Emr Snktazdan baka, Feridnun babas ile Pr Mehmed295, ah Alinin anas ve Mutahhartenin babalar olan Burak Bey olmak zere iki erkek kardeiyle;296 biri Karamanolu297, dieri Emr Temrta ile evlendikleri bilinen iki de kz kardeinin bulunduu anlalmaktadr.

286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297

Kemal Gde., Eratnallar (1327-1381), TTK, Ankara-1994, s.10-21. Kirziolu., a.g.e., s.470. smail Hakk Uzunarl., Eretna Devleti,stanbul-1998, s.162. Gde., a.g.e., s.22. Yaar Ycel., Mutahharten ve Erzincan Emirlii, Belleten (1972), XXXV/140, 665-719. Z.Velidi Togan., Umm Trk Tarihine Giri, stanbul-1970, c.I, s.244-466. Uzunarl., Eratna Devleti, s.164. ikri., a.g.e, s.12-17. Gde., a.g.e., s.25. Uzunarl.,a.g.e., s.189. Ylmaz ztuna., Byk Trkiye Tarihi, c.II,Konya-1964, s.14. Gde., a.g.e., s.50.

74

Sultan Aleddin Eratnann oullarna gelince: Eratnann ya srasyla eyh Hasan, Cafer ve Mehmed isimlerinde olu vardr.298 Eretnallar, Gazan Han zamannda, Moollar arasnda Trkler de nem kazanmlar ve Olcaytu zamannda, bata Uygur olmak zere Trkler nemli mevkilere gemilerdir. Olcaytunun gvenilir emirlerinden olan Eratna ile aabeyleri Tarmtaz ve Snktaz da Uygur Trklerinden olup, lhanl ordusunda nemli grevler yapmtr.299Olcaytu ve Eb Said devirlerinde lhanl idaresinde Uygur Trklerinin rolleri nemli derecede etkili olmutur. Aratrmamza konu olan Sultan Aleddin Eratna, lhanllarn ikinci derecedeki emirleri arasnda yer alrken, dier Uygur Beyleri gibi alkanl ve beceriklilii sayesinde, kendisini tantarak, ykseltmi ve birinci derecede emirler arasna girmeyi baarmtr.Eratna, daha Olcaytu Han zamannda, Anadoluda bulunan Mool ordusunun bir frkasnn komutanlna tayin edilmi ve bu suretle de oradaki nemli emirler arasna girmitir.300 Emr Eratnann Anadoluya gelii ve Temrtan hizmetine girii ile ilgili olarak Faruk Smer, u aklamada bulunmutur: Ertenenin aabeyleri olan Tarmtaz ve Snktaz 1319 ylnda Kurum, rincin ve arkadalarnn ayaklanmalarna katldklar iin ldrlmelerinden sonra, onun Temrtan maiyyet emirlerinden olmak zere Anadoluya geldii tahmin edilebilir.301 Emr Eratna, ok ksa denilebilecek bir zamanda, ikinci derecede bir emirlikten, alkanl, doruluu, cesareti ve kurnazl sayesinde birinci derecede emirlie ykselmi ve kendisini siyasi bir otorite haline getirmesini bilmitir. Bu maddi ve manevi otoritesi ile de 1327 Ekiminde, Emir Temrtadan boalan lhanllarn Anadolu Umm Valilii grevine, vekaleten bile olsa, kendisini tayin ettirmeyi baarmtr.302 Eratna Devletinin komularyla ilikilerine bakacak olursak: Anadolu'yu hkimiyeti altna almak isleyen obanl eyh-Hasan, Anadolu'ya gnderdii bir
298 299 300 301 302

Yaar Ycel., Kad Burhaneddin Ahmed ve Devleti, s.20. Gde., a.g.e., s.52. Uzunarl.,a.g.e., s.164, Ayn mellif, Osmanl Tarihi, c.I,Ankara-1988, s.41. Faruk Smer., Anadoluda Moollar,Ankara-1992s.21, 93. Gde., a.g.e., s.17.

75

haberle, Emr Eratna'nn kendisine tbi olmasn istemitir. Anadolu'da kendi adna bir hkimiyet kurmak iin, faaliyetlerini srdren Emr Eratna ise, obanl eyh Hasan'n bu teklifini hemen reddetmitir. Bunun zerine, obanl eyh Hasan Emr Eratna'nn idaresindeki yerlere saldrmtr. Dou Karahisar'a kadar olan yerleri yakp ykmtr .303 Eretna ise Memluklu Sultan ile dosta ilikiler kurma yoluna gitmitir. Anadolu'yu idare ederken srtn Memlklu Sultan Melik Nasrla dayam ve ona samimi bir ballk gstererek, faaliyetlerini srdrmtr. Bylece de, Eratnallar iin yeni bir dnem balam olup; bu yeni dnemde, Eratna'nn komularyla mnasebetleri bazen dosta, bazen de dmanca olmutur.Emr Eratna, 1337 tarihinden itibaren 1341 ylnda Memlklu Sultan Melik Nasr'n lmne kadar, duruma gre; Memlklular ile balarn yle bir korumu, Sultan adna hutbe okutup, sikke kestirmi ve sikkelerden bir ksmn sadakat ve ballk almeti olarak, det olduu zere Msr'a gndermitir.
304

Emr Eratnann adna kurulan Eratnallarn komular olan Trkmen Beyliklerinden Karamanllar305, Osmanllar306, Taceddin Oullar307, Amasya Beyler308 ve dier Trkmen Beyleri ile bazen dosta, bazen de dmanca mnasebetlerinin bulunduu kaynaklardan renilmektedir.309 Bu cmleden yola karak, Eratnallar ile daha ok mnasebette bulunmu olan komu beyliklerden biri de phesiz Dulkadirliler310olmutur. yapmlardr.
311

Eretnallar

obanllarla

1343

Karanbk

Savan

Memluklarn desteini alan Eratnallar, bu savata obanllar

yenmilerdir.312 Emr Eratna, 1327 ylnda Emr Temrtan Msra snmasndan sonra, Anadolu ilerinde bir numaral adam sfatyla grev almaya balamsa da nce Ebu

303 304 305 306 307 308 309 310 311 312

Smer., a.g.m., s.99-101. smail Hakk Konya., Dnimend, Kronoloji, c.I, s.121. ahabettin Tekinda., Karamanllar, A., s.316-330. .Hakk Uzunarl., Osmanl Tarihi, c.I, s.94-142. Mevlt Ouz., Taceddin Oullar, DTCF Dergisi, Say: 5, s.469. Hseyin Hsamettin., Amasya Tarihi, c.3, s.17-100. rifi., Elbistan ve Marata Dulkadir Oullar Hkmeti TOEM, V/30, s.358-377. Rafet Yinan., Dulkadrllar, A., s.654-662. Yaar Ycel., Kad Burhaneddin Ahmed ve Devleti, Ankara-1970, s.18-20. bn Haldun., ber, c.V, s.1186.

76

Said Bahadr Hann ve sonra da Melik Nasrn himayesinde kalarak, varln devam ettirmeye almtr. Eratna, Temrta'n Anadolu Umm Valilii'ne vekil brakt 1327 tarihinden, Ebu Said'in lm tarihi olan 1335 tarihine kadar, Sultan Ebu Said'in bir valisi olmaktan ileri gidememitir. 1332-1333 tarihlerinde Sivas' ziyaret ederek, kendisiyle gren nl Seyyah bn Batuta da, Emr Eratna'nn: "Anadolu'da Irak Hkmdar'nn vekili" olduunu sylemi olmakla, bu gr dorulamtr. 313 Entnallar Devletinin kurucusu Eratna'nn "Sultan nvan,314 yannda, "Aleddin", "Reideddin" ve "Seyfeddin" unvanlar ile de anld bilinmektedir. Eratna 1340 tarihinden sonra, kendi adna olmak zere "Aleddin" unvan ile bir gm sikke kestirmitir.315Msr ve Suriye'de ortaya kan karklklardan faydalanan Eratna, kendisini Memluklularn himayesinden ayrarak, sultanln iln etmi ve hatta daha nce elinden kaptrm olduu Darende'yi de onlardan almtr.316Eratna'nn Anadolu'da kesin bir ekilde, istikllini elde etmesi ve kendi adyla anlan Eratnal Devleti'ni kurmas; ancak, obanl eyh Hasan'n Sleyman Han komutasndaki ordusuna kar kazand Karanbk Zaferi ve arkasndan da byk hasm obanl eyh Hasan'n lm zerine mmkn olmutur.317Grlyor ki, Eratna'nn "Sultan" ve beraberinde Aleddin nvanlar ile anlmas, istikllini iln ettii 1343 tarihli Karanbk Zaferi'nden nce de, onun kesin olarak, ad geen unvanlar aralksz kullanp,318 istikllini elde etmesi, melliflerin ounun ortak gr halinde, Karanbk Zaferinden sonra mmkn olmutur.319 Sultn Aleddin Eratna, Orta Anadolu'da lhanllarn yklmasyla, kurduu siyas teekkl, Celayirli eyh Hasan'a, obanl eyh Hasan ve kardei Melik Erefe ve hatta Trkmen Beyleri'ne kar, zaman zaman Memlklu Sultanlan'nn desteini

313 314 315 316 317 318 319

bn Batuta., Seyahatname(Nr.M. evir), c.I, s.326. Gde., a.g.e., s.18. Gde., a.g.e., s.27. Uzunarl., Eretna Devleti, s.42. Gde., a.g.e., s.32. Gde., a.g.e., s.44-45. Gde., a.g.e., s.46.

77

ustaca kullanarak, devam ettirmitir. Bylece Eratna, Anadolu Beylikleri ve komu devletler arasnda, nn duyurmasn ve kendisini tantmasn bilmitir.320 B.Eratnallarda Kltrel Yaplanma 1.Eratnallarda Eitim ve Eitim Messeseleri a.Kk Medrese: Anadolu Seluklularnda olduu gibi, Eratnallarda da eitim ve retim medreselerde yaplmtr. lme ve ilim adamlarna deer vermi olan Sultan Aleddin Eratna, ilim tahsili iin Kayseri'de Kk Medresesi'ni yaptrm ve hizmete amtr. Kendisi de tefsir ve hadis ilmiyle megul olmu, yksek din limleriyle sohbet etmi ve onlara k tutmutur.321 Zaten Eratna Devleti Seluklu ehirlerinden birouna hkim olmutur. Anlalan u ki eitim retim faaliyetleri bu ehirlerde devam etmitir. Sultan Eratna, Kk Medreseyi yaptrarak eitime verdii nemi gstermitir. Kk Medresesi, Kayseri'nin Gltepe Mahallesi'nde Kk Da denilen yerde, hkim bir noktada bulunmaktadr. Kesiti kare eklinde, salam kesme tatan yaplm olan bu medreseye, kuzeye alan bir kapdan girilir. Medrese avlusunun ortasnda, kitabesinden anlaldna gre, Eratna tarafndan kars Slipaa Hatun adna 1339 tarihinde sarmtrak kesme tatan yaptrlm ve zeri konik bir klahla rtlm bulunan sekizgen bir kmbed vardr ki, bu trbenin iine Eratnal Sultan Aleddin Eratna, Gyseddin Mehmed, Aleddin Ali- ile Slipaa Hatun gmlmtr. Trbenin etrafn eviren binann hem tasavvuf ehline ait tekke hem konaklama yeri ribat ve hem de eitim ve retim yuvas olmak zere medrese olarak adlandrlmtr.322 Kaserili Ahmed Nazif Efendi, K Medresesi iinde, bir de mescid bulunduunu ifade etmitir.323 Bu mescitlerde eitim yaplmtr. b.Ahiliin Eratna Devletinin Eitimindeki Yeri: Eratna Devletinin Seluklu ehirlerine hakim olduu belirtilmiti. Seluk ehirlerinden Ankara, Kayseri, Erzincan Eratna hkimiyetine girince burada bulunan Ahi tekilat da devletin nemli yaygn eitim kurumu olmutur. Ahilik kurumunun tarihi geliimine ve eitim sistemine daha

320 321 322 323

Gde., a.g.e., s.58-59. bn Batuta., a.g.e., I, s.325-327. Halil Edhem., Kayseriyye ehri, Mebad-i slamiye ve Kitabeleri,TOEM,34,s.111-113. Ahmet Nazif Efendi., Tarih-i Husus Kayseri,stanbul-1970, s.129.

78

nceki blmlerde yer verilmitir. Seluklu ehirlerinden olan Erzincan alnacaktr. Burada bulunan Ahilere Eratnann verdii neme deinilecektir. Eratnal Devleti'nin snrlar iine katlan Erzincan, srasyla Ah Ayna Bey ve Pr Hseyin'in idaresinde kalmtr. Bunlardan Ahi Ayna Bey'in 1348'lerde Sultan Aleddin Eratna'nn hkimiyetini tand, kaynaklarn ifadesinden anlalmaktadr. Eratnallar Devri'nde, Erzincan Emrlii'nin Ah Ayna Bey'in lmnden sonrada , Pr Hseyin Bey'in lmnden sonra da Mutahharten Bey'in idaresine getii bilinmektedir.324 c.Zaviyeler: Birer misafirhane olarak yol uraklarna yaplan zaviyelerde halk seviyesinde eitim ve retim grlmekteydi. Zaviyelerde her yatan kiiye eitim verildii ve bu eitimin dini ilimlerle ilgili olduu bilinmektedir. d.retim Dili: Sultan Aleddin Eratna da, lhanl saraynda yetimi bir emr ve noyn olarak kavimdalaryla birlikte lhanl ordusunda Anadolu'ya gelmi; akl, kltr ve sabr sayesinde, bir siys teekkl kurmay baarm ve Anadolu'da hi yabanclk ekmemitir. nk o, 1071 ncesi ve sonrasndan beri, Trkleen Anadolu'da Trk mill kltrn hazr bulmutur. Bu sebeple Anadolu'nun dier yerlerinde olduu gibi, Eratnal hkimiyetinde bulunan yerlerde de, Trk Dili hkim olmutur. Fakat bunun yannda elimize geen belgelerden anlyoruz ki, yaz dili olarak Arapa, Farsa kullanlmtr. Eratna'nn ok iyi bir tahsil ve terbiye grd ve lim olduu ve bu sebeple de Arapay gayet ince ve doru bir ekilde konutuu bilinmektedir.325 Anadolu'da Uygurcann kullanld, Uygurca ve Moolca iirler yazld ve Uygurcann Fatih Devri'ne kadar geldii ve sarayda retildii, kaynaklarda ifade edilmitir.326 Bunun yannda "Trke, Mool idaresinde Uygur bahilerinin tesiriyle mhim bir mevkiye sahip"327 olmasna ramen, ne yazk ki, o gnlerden gnmze kadar Trke belgeler ulamamtr. Bu da, mill kltrmz asndan byk bir boluk meydana getirmitir.

324 325 326 327

Turan., Trkiye, s.668. Gde., a.g.e., s.60-65. bn Batuta.,a.g.e., C.I, s.327. Gde., a.g.e., s.64-66

79

Malazgirt Zaferi'nden sonra Trkleme ile iice yrtlen slmlama hareketi ile Anadolu ehirleri birer Trk-lslm kltr merkezleri halini almtr, zellikle Eratnal hkimiyetinde bulunan Konya'dan Erzurum'a, Samsun'dan Malatya'ya kadar olan saha, tam bir arada yaamaya balamlardr. Uygur Trkleri'nin meden tesirleri hemen geni sahalara kadar yaylm ve slm medeniyeti ile uyuabilme imkn bulmutur. lhanllar, bir taraftan ranllar devlet tekilatnda hizmete alrken, dier taraftan da Uygur bahsi ve bitikile-rini ihmal etmemilerdi.328 Anadolu Trk-lslm diyar haline gelmitir. Bu sebeple, melliflerin ifadesine gre, Sultan Eratna, iyi bir Mslman olup, Snn-Hanef nezhebini kabul etmitir. Buna gre, Eratnal idaresindekilerin Mslman olduklar ve Eratnallarn Ekberiyye tarikatn koruduklar anlalmaktadr. Eratnallar, mimarde aada ifade edeceimiz gibi, Seluklu mimarisinden farkl bir slbun mjdecisi olmulardr. Ayrca, dokumaclkta, deri ilemeciliinde, zellikle halclk ve el san'atlannda Seluklu san'atn devam ettirmilerdir.329 Eratnallarn rf ve detleri hakknda, dier sahalarda olduu gibi kesin bilgilere sahip deiliz. Yalnz uras muhakkaktr ki, onlar da dier Trk Beylikleri gibi, Orta Asya Trk kltr ile slm kltr ve medeniyetini bnyelerinde yourarak devam ettirmilerdir; bir taraftan Trk tresine, dier taraftan da lslm esaslara riayet etmilerdir. Togan, bu konuda: "Kayseri, Konya ve Nide taraflarnda yerleen Uygur, Kagarl ve Hotenliler'in kendi an'anelerini yaattklar phesizdir derken, Kafesolu da: "Eski Trk rf ve detlerinden ou, bu Trk devletlerinde de devam etmekteydi" ifadeleriyle meseleye aklk getirmilerdir. 2.mr Faaliyetleri ve Eitim Messeseleri Eratnallar'n Anadoluda i'mr faaliyetleri, komularna oranla yok denecek kadar azdr. Her halde Anadolu Seluklularnn nemli yerleme merkezlerinde devlet olduklar iin bu faaliyetlere gerek duyulmamtr. Belki de yaplarn kitabelerinin sklm bulunmas330 veya vakfiyelerinin elimize gememi olmas331 sebebiyle Eratnallar devri eserlerini tesbit etmek mmkn olmamtr.
328 329

Mehmet Fuat Kprl., zer, A., II, s.129. Osman Turan., Seluklular ve slamiyet, stanbul-1971, s.26.

80

Aleddin Eratna devrindeki i'mr faaliyetleri: Kayseri Klarslan Mahallesi'nde firatna Kabas Cafer Bey'e ait olduu kabul edilen tarihsiz Ali Cafer Kmbedi muhteem bir yap olarak gnmze kadar gelmitir.332 Kayseri Yankolu Mahallesi'nde Anadolu'da lhanl Umum Valisi Temrta'n son zamanlar ve Emir Eratna'nm ilk zamanlarnda yapld anlalan 728/1327 tarihli Emir ahap Trbesi, onarlm bir vaziyette ziyarete aktr, ierisinde kendisi, ei ve ocuuna ait kabir bulunmaktadr. Kaps zerinde mermer bir kitabesi vardr. Krehir' de Akpaa Trbesi 733/1332 ylnda tamamen mermerden yaplmtr. Nide'de 736/1335 tarihli Sungur Bey Camii, portal ve mihrabyla ok gzel bir eser olarak dikkatleri zerinde toplamtr.333 Kayseri Yalman Mahallesi'nde 738/1338 tarihli Kad Mescidi, Eratna'nn emirlerinden muhtemel Emir Hsmeddn Halil olu Fahreddin smail tarafndan geniletilmitir. Eratnallarn en nemli eserlerinden biri olan Kk Medresesi, Kayseri'nin Gltepe Mahallesi'nde Kk Da denilen yerde hkim bir noktada bulunmakta olup, bu eser Sultan Aleddin Eratna tarafndan yaptrlmtr. Bu grten hareketle trbenin etrafn eviren bu binann hem tasavvuf ehline it tekke/hngh/hnkh/zyiye334 hem konaklama yeri rbat (konak, han) ve hem de eitim ve retim yuvas olmak zere medrese olarak adlandrld grlmtr. Kayserili Ahmed Nazif Efendi, Kk Medresesi iinde bir de mescid bulunduunu ifade etmitir.335 Eratnallar Devri'nde Develi Karahisar adyla anlan Yeilhisar'da Sultan Eratna tarafndan 747/1346 tarihinde yaptrlm olan Cmi-i Kebir / Ulu Cmii bugn ibdete ak olup, minaresi dnda her taraf modern bir ekilde yenilenmitir. Sivas'ta Sultan Eratna'nn gen yata len byk olu eyh Hasan adna 748/1347'de kesme tatan yaplm olan Gdk Minare, benzeri grlmeyen bir trbe olarak gnmze kadar gelmitir.

330 331 332 333 334

.Hakk Uzunarl., Anadolu Beylikleri, s.218. Faruk Smer., Anadoluda Moollar, s.114. Gabriel., Kayseri Trk Antlar, s.90, 93, 94. Oktay Aslanapa., Yzyllar Boyunca Trk Sanat, s.34. Ycel zkaya., XVII. Yzyln lk Yarsnda Yerli Ailelerin Ayanlklar Ele Geirileri ve Byk Hanedanlklarn Kuruluu, Belleten, XLII/168, s.715. Mehmet Nazf Efendi, a.g.e., s.129.

335

81

Tokat'ta 748/1347 tarihli zaviye ve Kayseri'de 749/1348 tarihli Emr Erdomu veya Tatarhniler Trbesi, Eratna devri eserlerdendir. Kayseri Gavremolu Mahallesi'nde bykl ve takapnn ssl oluu bakmndan Kayseri'de benzeri grlmeyen ah Kutlu Htn Zviye-kmbedi, Hac Beyi diye mehur olan ah Kutlu Htunun emriyle 750/1350 ylnda yaplm ve 1977'de vakflarca aslna uygun bir ekilde onarlmtr. Kayseri Kartal semtinde, ehitliin yannda Hisarck yolu zerinde 751/1350 tarihli Emr Ali/Pirev Ali Trbesi, aslna uygun bir ekilde onarlmtr. 336 Gyseddn Mehmed zamannda ise Kayseri Develi ilesi'nde 753/1352 tarihnden sonraki bir tarihte yapld anlalan eyh mm Zaviyesi, bugn tamamen ortadan kalkm olup, sadece yerinde ta ynlar kalmtr. Nide Bor ilesi'nde 760/1358 tarihli bir Mevlevhane Tokat Turhal lesi'ne bal Tazya/Gmtop Ky'nde bulunan zaviye ve 762/1361 tarihli Eminddin Hokadem Camii; Kayseri Kalenderhane/Curcurlar Mahallesi'nde 765/1364 tarihli Amasya Emri Hac adgeldi'nin salnda len byk kz Ulu Htn iin yaptrd ve yerlilerin "Sazgeldi Devletl Trbesi" ve "Dede Kmbed" olarak adlandrdklar Ulu Htn Trbesi'nin kubbesi yklm, sdece drt duvar kalmtr.337 Kayseride, Seluklu Devri eseri olarak bilinen tarihsiz ah Cihan Hatun Trbesi veya dier adyla "Dner Kmbed"i, Sanat Tarihileri Beyhan ve Halk Karamaaral ikilisi, Eratnal Devri'ne ait gstermilerdir. Grlyor ki, Eratnal yaplar arasnda en ok gze arpan zaviyeler, olmutur. Bundan da anlalyor ki, Eratnallar iktisad ve itima hayatn dzenli olmas iin birer misafirhane ve ayn zamanda birer ilm-din sohbet yuvalar olan bu eserleri kylere kadar yaymlar ve bu messeselerin mrl olmas iin de buralara arazi ve iftlikler vakfetmilerdir. Seluklu Devri han ve kervansaraylarnn deiik bir rnei olarak deerlendirebileceimiz bu itima messeseler gnmzde kylerimizde bile nemini ar ar yitirmekte olan ky odalar yani misafirhane-igrolarak gelmitir.338

336 337 338

Gde., a.g.e., s.150-157 Uzunarl., Anadolu Beylikleri, s.230; Ayn mellif, Kitabeler, I, s.89. Gde., a.g.e., s.156.

82

SONU Trklerin Anadoluya gelii Malazgirt Zaferi 1071den nceye rastlar. Kavimler G srasnda Trkler Anadoludan gemilerdir; ama Anadoluya yerleme amac gtmemilerdir. Trkler, Anadoluyu Malazgirt Zaferi ile yurt edinmeye balad. Seluklu Devletinin kurulmasyla Anadoluda Trkler siyasi anlamda ortaya kmtr. Anadolunun Trklemesi aamasnda emei geen beylerin daha sonra Selukluya bal zerk beylikler kurduu vurgulanmtr. Osman Turann, Dou Anadolu Trk Devletleri adn veridii bu devletler: Saltuklular, Mengcekliler, Danimentliler, Artuklular, Ahlatahlar ve nemli bir siyasi yap olarak karmza kan Eratna Devletinin siyasi tarihi kaynaklarn elverdii oranda aydnlatlmtr. Dou Anadolu Trk devletlerinin siyasi tarihi aydnlatlrken aratrmann arlk noktasn bu devletlerin etim ve retim faaliyetleri beraberinde maddi kltrleri oluturmutur. Anadoluda ilk medrese olan Yabasan Medresesini Danimentliler kurmutur. Bu medresenin varl eitim ve retime nem verdiklerini gstermesi asndan nemlidir. Danimentliler zamannda Niksar, Malatya, Tokat nemli kltr merkezleri haline getirilmitir. Danimetli bilim adamlar, Anadolunun kltrel anlamda gelimesine katk salamlardr. Anadoluda beylikler dneminde kurulan medreseler genelde camiye bitiik olarak yaplrd. Bu yzden bu medreseler hem rgn hem de yaygn eitim kurumlar olmulardr. Medreselerde genellikle dini eitim verilirken pozitif bilimlere de yer verilmitir. Medreselerde dini etkiden dolay eitim retim dili genelde Arapadr. Bu durum Trkenin gelimesini olumsuz ynde etkilemitir. Medrese hocalarna yksek maa verilmi, medrese rencilerine burs balanm ve le yemekleri medrese tarafndan karlanmtr. Bu o dnemde eitim kurumu olan medreselere ne kadar nem verildiini gstermesi asndan dikkate ayan bir husustur. Yaygn eitim kurumlar olan camiler, kitap dkknlar, bilginlerin evleri, ktphaneler, tekke ve zaviyeler sadece belli bir ya kesimine deil tm halka ak olarak faaliyet gstermitir. Ayn zamanda halk arasnda dayanma ve milliyetilik

83

duygusunu gelitimitir. Yaygn eitim kurumlar ierisinde Ahilik Tekilatnn Seluklularda olmas, Selukluya bal zerk bir yapda olan beyliklerde de var olduu izlenimini oluturmaktadr. Ahilik Tekilat, esnaflarn birlikte hareket etmesini salayan nemli bir ekonomik rgtlenmedir. Eitim ve retim konusu kaleme alnrken, o dnemin en gl devleti olan Seluklulardan yola klm, bylece beyliklerin rgn ve yaygn eitim kurumlar aydnlatlmtr.

84

BBLYOGRAFYA
AIRAKA, Ahmet., Mardinli Baz lim Adamlar,Birinci Uluslararas Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, stanbul-2006. Aksarayl Kerameddin Mahmud., Msameret-l Ahbar (Nr. Osman Turan), Ankara1993. ., Seluk Devletleri Tarihi, Ankara-1943. AKYZ, Yahya., Niksarn Fethi ve Danimentliler Dneminde Niksar, Bilgi Sleni Teblileri 8 Haz. Niksar1996. AKYZ, Yahya., Trk Eitim Tarihi, 9. Bask, Ankara-2004. ., Trk Eitim Tarihi, stanbul-1997. ., "Danimendliler Dneminde Trk Eitim Tarihine Genel Bir Bak", Niksar'n Fethi ve Danimendliler dneminde Niksar Bilgi leni Teblileri, (Niksar, 8 Haziran 1996). Tokat-1996. ALPTEKN, Cokun., Artuklular Byk slam Tarihi , 8. Cilt, Konya-1994. ALTAY, Hadi., Kayseri Pnarba Kazas Civarnda Melik Gazi ve Koyaz Trbeleri, (Yaynlanmam Lisans Tezi),stanbul-1951. ALTUN, Ara., Anadoluda Artuklu Devri Trk Mimarisinin Gelimesi, stanbul1978. ARABACI, Caner., Konya Medreseleri (Yaynlanmam Doktora tezi), Konya-1996. rifi., Elbistan ve Marata Dulkadir Oullar Hkmeti TOEM, V/30. ARAZ, Rfat, Harputta Eski Trk nanlar, Atatrk Kltr Merkezi Yay, Ankara 1995. ARTUK, brhaim., Artuk Bey, Aydnlk Basmevi, stanbul-1944. ASLANAPA, Oktay., Anadoluda lk Trk Mimarisi, 2.Bas.,Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Kurumu,Ankara-2007 .., Trk Cumhuriyetleri Mimarlk Abideleri, Ankara-1996. ................................Yzyllar Boyunca Trk Sanat, Ankara-1996 Badatl smail Paa., Hediyetl-Arifin Esmail-Mellifin ve Asarul-Musannifin, stanbul-1951.

85

BARKAN, Lutfi.,stila Devrinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, stanbul-1974. BAYRAM, Mikail., Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya-1991. ., eyh Evhadd-Din Hmd el-krmni ve Evhadiyye Tarikat, Konya1993. BAYSUN, M. Cavit., Mescid, A, X.,stanbul-1964. KESKNBORA, Kadircan, Mardin Eminddin Maristan ve O Dnemdeki Darifalar Birinci Uluslar aras Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, stanbul2006. BEDRHAN, Yaar, ATEKEN, Zeki., Malazgirtten Vatana Anadolu Seluklu Devleti, Eitim Kitabevi, Konya-2004. ..., Seluklular ve Kafkasya, izgi Kitabevi, Konya-2000. BERKTAY, Halil., Trkiye Tarihi 1, Cem yay., 6. Basm, Ankara-2000. CAHEN, Claude., Osmanllardan nce Anadoluda Trkler (ev. Yldz Moran), stanbul1979. AL, Halit., Melik Dnimend Gazi Trbesi, TED, XIX, Ankara-1991. AYIRDA., "Tarihi Binalar", IX., Trk Tarih Kongresi. ELEB A.., slmda Eitim-retim Tarihi, (Trc., Ali Yardm), Damla Yaynevi, stanbul-1976. Evliya elebi, Seyahatnme,(A.Cevdet) II.,stanbul-1314. Kefuz-Znun an Esmail-Ktub vel-Fnun (Nsr. . Yalthaya ve R. Bilge), stanbul1943. Ebul-Fere., Tarih-i Muhtasard-Dvel (Trc. .Yaltkaya), stanbul1992. EDHEM, Halil., Anadoluda slami Kitabeler, TOEM, 34. Kayseriyye ehri Mebad-i slamiye ve Kitabeleri,TOEM,5,stanbul-1915 ERGL Hseyin Fazl, ERDOLU Fatih,I.Uluslararas Artukluklu Sempozyumu Bildirileri(25-27 Ekim 2007 Mardin),Mardin-2008. el-Belazuri., Ftuhul-bldan (ev. Mustafa Fayda), Ankara-1987.

86

ERDEMR, Yaar., Tokat Yresindeki Camilerin Kltrmzdeki Yeri, Trk Tarihinde ve Kltrnde Tokat Sempozyumu, (Tokat 2-6 Temmuz 1986), Geliim Matbaas, Ankara-1987. GDE, Kemal., Eratnallar (1327-1381), TTK, Ankara-1994. ..., Sultan Aleddin Eratna, KBY, Ankara-1990. GNGR, Erol., Tarihte Trkler, Ankara-1998. GRKAN, Kzm smail., Seluklu Hastaneleri, Malazgirt Armaan, TTK yay., Ankara-1993. HSAMEDDN, Hseyin., Amasya Tarihi I, stanbul-1332/1330. bn Batuta., Seyahatname.(Nr. M.erif),stanbul-1335. bn Bibi, el Evmirl-Aliye, (Nr. Adnan S.Erzi),TTK,c.II.Ankara-1956. Seluk-Nme (Nr. N. Lugal, A. Erzi), TTK, Ankara1956. bnul-Ezrak., Meyyafarikin ve Amid Tarihi (ev. Ahmet Savran),Erzurum-1997. NAN A.., Kayseride Gevher Nesibe ifaiyesi, Malazgirt Armaan, TTK, Ankara1993. NBAI, Mehmet., XVI. YY. Balarnda Kayseri, Kayseri-1992. KAFESOLU, brahim ve Arkadalar., Mslman-Trk Devletleri Tarihi, SAR, stanbul-1999. KARAMAARALI, Beyhan., Ahlatl Sanatkarlar, nasya, , c.VI, sy.72,Ankara1971. , Ahlat Mezar Talar, Ankara-1992. KAGARLI, Mahmud., Divan- Lgatit Trk (ev. B. Atalay), Ankara1945. KAYA, Abdullah., Mengcekoullar Tarihi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Konya2006. Katip Ferdi, Mardin Maluk-u Artukiyye Tarihi, stanbul 1537. Katip elebi., Kefuz-Znun an Esmail-Ktub vel-Fnun (Nsr. . Yalthaya ve R. Bilge), stanbul-1943. KAZICI, slam, Eitim Tarihi, stanbul1983. KIRZIOLU, Fahrettin., Kars Tarihi I, stanbul-1953. KONYA, brahim Hakk., Abideler ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya-1964.

87

,Daniment Kronolojisi,C.1. KPRL, Mehmet Fuat., zer, A., II.,MEB.yay.,stanbul-1979. ., Artukoullar, A, MEB yaynlar, stanbul-1979, .,Anadolu Seluklu Tarihinin Yerli Kaynaklar, TTK, Ankara-1943. KUBAN, Doan., Anadolu Trk Mimarisinin Kaynak ve Sorunlar I, stanbul-1965. .., Anadolu Sanat, stanbul-1970. KURAN, Abdulah., Anadolu Medreseleri, Ankara-1969. KKDA, Yusuf., Mevlna Dergah Vakfiyelerinden Abid elebi ve Veled Bekir Vakfiyeleri (Yksek Lisans Tezi), Konya-1986. MAZIOLU, H.., Seluklular Devrinde Anadoluda Trk Edebiyatnn Balamas ve Trke Yazan airler, Malazgirt Armaan, TTK, Ankara-1993. Mecdi Mehmet Efendi., Hadaiku-akaik (Nr. Abdlkadir zcan), stanbul1989. MERCAN Mehmet, ULU Mehmet Emin, Tokat Kitabeleri, THK, Ankara2003. MERL, Erdoan., Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, TTK, Ankara-1997. .., Mslman-Trk Devletleri Tarihi, TTK, Ankara-1997. ., Trkiye Seluklularnda Meslekler, TTK, Ankara-2000. NAZF, Ahmet., Tarih-i Husus Kayseri., stanbul-1970. NUR, Rza., Trk Tarihi, Cilt 3-4, Toker yay, stanbul-1994. OCAK, Yaar., XIV. Yzyln Ahlatl nl Bir Sufi Feylesofu eyh Bedreddinin Hocas eyh Hseyin-i Ahlati Anadoluda Trk Mhr Ahlat, Ankara1993. OUZ, Mevlt., Taceddin Oullar, DTCF Dergisi, Say: 5. GEL, Bahaddin., Trk Milli Btnl inde Dou Anadolu, TTK, Ankara-1985. .., Anadolunun Trk Yurdu Oluu, TTK, Ankara-1985. . Trk Milli Btnl inde Dou Anadolu, TTK, Ankara1985. NGL, Ali., Camiud-Dvel-Seluklular Tarihi I, Akademi Kitabevi, zmir-2001. ZAYDIN, A.., Mengcekler Byk slam Tarihi, C.VIII, stanbul-1992. ZKAYA, Ycel., XVII. Yzyln lk Yarsnda Yerli Ailelerin Ayanlklar Ele Geirileri ve Byk Hanedanlklarn Kuruluu, Belleten XLII/168.

88

ZTUNA, Ylmaz., Byk Trkiye Tarihi, C.II., Konya-1964. ...., Seluklu ve Anadolu Beylikleri, C.II, Konya-1964. ., , Trkiye Tarihi, Hayat yay., stanbul-1970. POLAT, mit., Tarih ncisi Ahlat, TDAT, stanbul-1997. ROUX, Jean Paul., Trklerin Tarihi, Milliyet yay.,Ankara-1989. SAKAOLU, Nejdet., Trk Anadoluda Mengcek Oullar, stanbul-1971. SEVM, Ali, YCEL, Yaar., Trkiye Tarihi, TTK, Ankara-1989. SEVM, Ali., nl Seluklu Komutanlar, , TTK, Basmevi, Ankara-1990. SOLMAZ, Sefer., Danimentliler Devleti ve Kltrel Miraslar (Doktora Tezi) Konya-2001. SNMEZ, Zeki., Balangtan 16.Yzyla Kadar Anadolu Trk-slam Mimarisinde Sanatlar, Ankara-1989. SMER, Faruk., Ahlat ve Ahlatahlar Belleten S.197. Anadoluda Moollar. Ankara-1992. ., II. Sleyman ah, A, XII. ..., Dou Anadolu Trk Beylikleri, TTK, Ankara-1990. ..., Mengcekler Mad. .A., VII Ankara-1990. ..,Dou Anadolu Trk Beylikleri. Ankara-1990. .,Dou Anadolu Trk Beylikleri.; Tkler, Dou Anadolu Trk Devletleri. AHN, lhan, EMECEN, Feridun., Amasya mad., TDVA, III, stanbul-1991. EHSUVAROLU, Bedi N., Trk Tp Tarihi, Bursa-1984. EKER, Mehmet., Anadoluda Birarada Yaama Tecrbesi Trkiye Seluklular ve Osmanllarda-Mslim Gayr-i Mslim likileri-, DB yay., 2.Bask, Ankara-2002. EREFUDDN., Sancar ve Gazli, s.54, ERF, Abdurrahim., Erzurum Tarihi, stanbul-1936. ikr., Karaman-Oullar Tarihi, (Trc., Mesud Koman), Konya-1946. MRGL, Ahmet., XVI. Yzylda Tokat Medreseleri TD. VII, zmir-1992.

89

., XV-XVI. Asrlarda Tokat ehrinde ktisadi Hayat, TD, X, zmir-1995. TEKN, Rahmi., Ahlat Tarihi, OSAV, stanbul-2000. ,Orta ada Tatvan ve Ahlat Blgesinin Gerileme

Sebepleri,I.Uluslararas Dnden Bugne Tatvan ve evresi Sempozyumu Bildirileri, stanbul-2007. TUNCER, Cezmi., Anadolu Seluklu Kmbetlerinin Geliimi ve zellikleri X. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler,(22-26 Eyll 1986), III, Ankara-1991 TEKNDA, ehabettin, Karamanllar, A. TERZOLU, Aslan,Ortaa slam Trk Hastaneleri ve Avrupaya Tesirleri, Belleten, XXXIV TOPALOLU, Nuri., Seluklu Devri Muhaddisleri, DB yay., Ankara-1988. TUNCER, Orhan Cezmi., Anadolu Seluklu Kmbetlerinin Geliimi ve zellikleri X. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, (22-26 Eyll 1986), III, Ankara-1991. TURAN, Osman., Cellettin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, Ankara1948, .., Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, 2. Bask, stanbul1984. ...., Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, C.1-2, Boazii yay., 13. Bask, stanbul-2000. .,Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, 6. Bask, stanbul-1973. ..,Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Boazii Yay., 5. Bas., stanbul-1980. .. Seluklular ve slmiyet, stanbul-1971. UNAT, Yavuz., Artuklular Dneminde Bir Trk Mhendis Cezeri I Uluslaras Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, stanbul2006. UYUMAZ, Emine, Sultan I, Alaeddin Keykubat, Ankara-2000. UZUNARILI, smail Hakk., Tarihe-i Erzurum, stanbul-1996. ..., Eretna Devleti, stanbul-1998.

90

.., Sivas-Kayseri ve Dolaylarnda Eretna Devleti, Belleten (1968) XXXII/126., stanbul-1998. ., Dnimend, Kronoloji, c.I, s.121. ..., Kitabeler, Devlet Matbaas, stanbul-1929. .., Osmanl Tarihi, c.I, Ankara-1988. NVER, A. Sheyl., Anadolu Seluklularnda Salk Hizmetleri Malazgirt Armaan, TTK yay., Ankara-1993. YALAR Mehmet, Tatvan ve evresinde Tarihi Medrese Gelenei, I.Uluslararas Dnden Bugne Tatvan ve evresi Sempozyumu Bildirileri, stanbul2007 YINAN, R., Mengceklere Ait Bir Vakfiye Sureti, Tarih Aratrmalar Dergisi,812,14-23,Ankara-1970. .., Sivas Abideleri ve Vakflar, Vakflar Dergisi 22, Ankara-1991. ..., Dulkadrllar, A. YUVALI, Abdlkadir, Artuk oullar dneminde Mardindeki Maddi Kltr Unsurlar, I. Uluslar Aras Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, stanbul-2006. YCEL, Yaar., Mutahharten ve Erzincan Emirlii, Belleten (1972), XXXV/140. ., Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar, II, Ankara-1991. , Kad Burhaneddin Ahmed ve Devleti, Ankara-1970. ZENGN, Burhan, Hasankeyf Tarihi ve Tarihi Eserleri, Ankara-1994. TOGAN, Velidi., Umm Trk Tarihine Giri, , c.I.,stanbul-1970.

91