erkeslerin Dram gal, Soykrm, Srgn ve G

Kafkasya ve erkezlerle ilgili bir yaz yazlrken, bu konularn, zel olarak ilgilenmeyenlerce bilinmedii ya da yanl bilindii gz nne alnarak, ksa da olsa baz nbilgilerin verilmesi gerei ortaya kmaktadr. Bu nedenle, bilenlerce tekrar niteliinde olmasn da gze alarak, baz aklamalarda bulunmay yararl grdk. nce Kafkasya ve erkesler hakkndaki tanmlara deindikten sonra Kafkasya ile iliki kuran toplumlar, Kafkasya'nn Ruslar tarafndan igali, soykrm, srgn ve g hakknda daha geni bilgiler vermeye alacaz. Kafkasya Neresi? Ksa ve yaln bir anlatmla Kafkasya'y yle tanmlayabiliriz. "Kafkasya, Karadeniz'den Hazar'a kadar uzanan ve geit vermeyen Kafkas Sradalar ile bu omurgann iki yannda yer alan lkelerdir." Kafkasya, gney ve kuzey olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Gney Kafkasya denilince Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistan anlalmakta ise de Ermenistan'n Kafkasya ile bir ilikisi olmamas nedeniyle bu anlay gerek konuma uygun dmemektedir. Anadolu'nun dousunda bulunan bir lke denilmesi daha yerinde olabilir. Grcler ve Lazlar, Gney Kafkasya'nn yerli halklardr. Ermeniler, Hint-Avrupai bir halktr. Trkiye basnnda ve siyasal syleminde Kafkasya sz ile bu lkeler anlalmakta, Kuzey Kafkasya gz ard edilmektedir. Kuzeyden bakldnda ise Kuzey Kafkasya asl Kafkasya olarak kabul edilmekte, Gney Kafkasya'ya "Trans-Kafkasya: Kafkas tesi" denilmektedir. Demek ki bak asna gre farkl anlamlar ortaya kmakta, bu da kavram kargaasna neden olmaktadr. Kuzey Kafkasya, Abhazya'y da iine alacak ekilde, Kafkas sradalarndan balayarak Kuban ve Terek nehirlerinin telerine kadar uzanmaktadr. (erkeslerin bir kabilesi olan Bjedular, Rus igali ncesinde kuban Nehrinin kuzeyinde oturuyorlard.) Abhazlar, Abazinler, erkesler (Wubhlar ve Adeler), eenler, Dastanllar, Kuzey Kafkasya'nn yerli halklardr. Hint-Avrupa kkenli olup iki bin yl nceleri gelen Osetler (Alan-Asetin), Asya kkenli olup Kuzey Bozkrlar yoluyla gelen Karaay-Balkar, Nogay ve Kumuklar, ayn lkenin kaderini paylaan yerli halklar durumuna gelmiler ve lkenin eski halklaryla birlikte ortak Kafkas Kltr'n ve kimliini yaratmlardr. erkesler Kimdir? erkesler, Kuzey Kafkasya'nn yerli halkdr. "erkes" ad, Grekler tarafndan Bat Kafkasya'da yaayan halklara verilmi "Kerket" ya da benzeri bir adn deierek bugnk eklini almasyla olumutur. erkez halk, kendine kendi dilinde "ADIE" demektedir. "erkes" ad, kullananlara gre, deiik kapsamda anlamlar tamaktadr. Bunlar yle aklayabiliriz: En geni anlamda, Karadeniz'den Hazar'a kadar btn Kuzey Kafkasya halklarn kapsamaktadr. rnein Evliya elebi, gezi notlarnda "erkes" adn bu anlamda kullanmtr. Ancak btn Kuzey Kafkasya halklar "erkes" adn bu kadar geni anlamda kabul etmezler. Karaay-Balkarlar, Osetler, eenler, Dastanllar kendilerine "erkes" demezler.Daha da dar anlamda: Ade'lere ve Wubhlara "erkes" denilir. En dar anlamda: Sadece Adelere "erkes" denilir.Bir adm daha atarsak, hibir Kafkas halk kendine "erkes" demez, kendi dilinde kendine verdii bir ad vardr.Trkiye'de "erkes" ad, Kuzey Kafkasya'dan g etmi olan halklarn tm iin kullanla gelmitir. Bunun nedeni, Rus igali sonunda Osmanl lkesine gerek yerletirilmi olan halklarn ounu erkeslerin (Adelerin) oluturmu olmasdr.

Kafkasya'dan Kimler Geldi Geti? Kafkasya, tarih boyunca eitli aknlara ve igallere uram olmakla beraber bunlarn ou kalc olamamtr. Ancak yzyllarca srm savalardan sonra 21 Haziran 1864'te tamamlanan Rus igali kalc olmutur. Dier igalciler, lkenin tamamna sahip olamam, ancak belli bir blgesine geici bir zaman iin egemen olabilmitir. gal srasnda dalara ekilen yerli halk, igalcilerin uzaklamasyla yeniden dzlklere inmitir. Ancak son sava olan Rus savanda, dman sadece ovalar igal ile yetinmemi, son noktasna kadar dalar da igal altna alm ve btn lkeye hakim olmutur. Bugn ayn durum devam etmektedir. Ruslardan nce Kafkasya'dan gelip geen halklar unlardr: skitler, Sarmatlar, Alanlar, Gotlar, Hunlar, Mool Avarlar (Dastan Avarlar ile kartrlmamaldr), Araplar, (Araplar, Kuzey Kafkasya'y igal edememiler, ancak Hazar kylarn ve Dastan'n az bir ksmn igal etmilerdir.), Moollar (Cengiz), Timur ve Krmllar. Kafkasya'nn Karadeniz ve Krm kylarnda ticaret kolonileri kuran Grekleri ve Cenevizlileri igalci saymak mmkn deildir. Onlarla Kafkasyallar arasndaki ilikiler ticaret alannda olmu, bu arada karlkl kltrel etkileimler de meydana gelmitir. Osmanl Devleti'nin Kuzey Kafkasya ile dorudan ilikisi olmamtr. Ara olarak, kendisine bal olan Krm Hanl'n kullanmtr. Krm Hanl, 15. yzyldan 18. yzyla kadar 300 yl boyunca Kuzey Kafkasya'ya kar ok zalimce davranm, aknlar, igaller ve talanlarda bulunmutur. Fakat bu arada erkes kltrnden etkilenmi, prenslerini kk yatan itibaren erkes ailelerin yanna vererek erkes geleneklerine gre eitim aldrmaya balamtr. Rusya'nn Kafkasya'y gali: Rusya, Rurik tarafndan, Leningrad'n gneyindeki lmen Gl kysnda, Novgorod kentinde 864 ylnda kuruldu. (Tarihin ya da talihin cilvesine bakn ki bu devlet, kuruluundan 1000 yl sonra, 1864'te Kuzey Kafkasya'y igal edecek ve erkeslerin varlna lmcl bir darbe indirecekti.) Rusya'nn merkezi 905 ylnda, bugnk Ukrayna'nn bakenti olan Kiev'e tand. 965'te Kiev prensi Svyatislav, Hazarlarn Don Nehri kysndaki Sarkel (Sarkala) kentini alarak ykt. 1016 ylnda Bizans-Rus Birleik ordusu, Volga kysndaki bakent til'i alarak Hazar Devletinin varlna son verdi. Svyatislav, Taman yarmadasn da igal ederek erkeslerle komu oldu ve olu Mtislav' oraya prens olarak tayin etti. erkeslerin sylencesinde hala yaayan ve arks sylenen Mtislav ve Ridade'nin teke tek sava burada olmutur. 7-10.yzyllar arasnda 300 yl sresince Slavlarla Kafkaslar arasnda tampon durumunda olan Hazar Devleti'nin ykl ile Slavlar ile erkesler kar karya gelmi oldular. 250 yl kadar sren bu temas ve savalar, Moollarn Rus steplerini igali ile sona erdi. Bu kez, 1230 ylnda kurulmu olan Trk-Tatar-Mool karmas Altnordu devleti, ykl tarihi olan 1556 ylna kadar, yaklak 300 yl, Ruslarla erkesler arasnda tampon ilevini yapm oldu. Altnordu devletinin ykl ile tekrar kar karya gelen Ruslarla erkesler arasna artk bir daha tampon bir g girmedi. Rus-Kafkas savalar, aralkl olarak yzlerce yl srdkten sonra Ruslarn Kafkasya'y kesin olarak igalleriyle 1864'te sona erecekti. Kafkasyallar, bir yandan Rusya ile sava halindeyken, dier yandan Krm Hanl'nn Kafkasya'ya saldrlar da devam ediyordu. Bu saldrlara kar Kabardey Prensi Temryko 1567 ylnda Rus ar van Grozni (Korkun van) ile bir dostluk antlamas yapm ve kz Mari'yi de arla evlendirmiti. 1587'de van'n lm ile bu dostluk sona erdi.

Deerli tarihi smail Berkok, Tarihte Kafkasya kitabnda Kafkas-Rus savalarn u dnemlere ayrmaktadr. Birinci dnem: 968-1230. Svyatislav'dan Altnordu Devletinin kuruluuna kadar. 262 yl srd. kinci dnem: 1556-1864. Altnordu Devletinin yklndan 1864'te Kafkasya'nn kesin olarak igaline kadar 308 yl srd. Bu ikinci dnem de e ayrlmaktadr: a- Hazrlk savalar : b- Kesin savalar : c- Sonu savalar : 1556-1762 1763-1845 1846-1864 206 yl 82 yl 18 yl

Hem insan says, hem silah bakmndan eit olmayan gler arasnda yaplan sava, sonunda hakl olan deil, gl olan kazand. Kafkasllarn gc bitti, sava da bitti. Ve Elbruz, ak bana kara bulutlar sarp gzyalarn brakt ki hala akmakta. yle bir soru sorulabilir. Aralkl olarak yzyllarca srm olan bu savalarn sonunda Kafkasyallarn yenilgisi kanlmaz myd? Bu soruya: Dardan yardm alnmamas durumunda evet kanlmazd, diye cevap verilebilir. nk: Ruslarn gl bir devletleri vard, Kafkasyallarn yoktu. Kendilerine zg toplum yaplarnda geleneklerine gre yaamlarn srdryorlard. Ruslar sayca ok fazlayd, Kafkasllar azd. ki taraf da iyi savayorlard, ancak Ruslarn modern ordularna ve silahlarna karlk, Kafkasllarn silahlar ilkeldi. Tfek, kama, kl gibi silahlard. Topun stne klla saldryorlar ve ok kayp veriyorlard. Tfekleri iin barut bile bulamyorlard. Sava taktikleri baskn, vur-ka eklinde oluyordu. Kesin sonulu muharebelere girme olanaklar yoktu. Rusya'nn genileme, scak denizlere inme ve Hindistan'a girme gibi uzun vadeli bir planlar vard ve bu plann gerekletirilebilmesi iin Kafkasya, elde bulundurulmas gereken jeopolitik bir blgeydi. Bu nedenle Rusya, ne pahasna olursa olsun Kafkasya'y ele geirmek emelindeydi, nitekim Rus kaynaklarna gre Rusya Kafkasya savalarnda 1,5 milyon askerini kaybetmiti. Rusya, 1801'de Grcstan', 1810'da Abhazya'y kendine balayarak Kuzey Kafkasya'y gneyden de kuatm oluyordu. 1822'de Kuzey Kafkasya'nn orta blmn de (Kabardey ve Osetya) igal ederek Daryal geidinden Tiflis'e inen askeri Grc yolunu gvence altna alm oldu. Bylece Kuzey Kafkasya'nn dousu (eenistan ve Dastan) ile bats (erkezistan) arasndaki balanty kesti. Ve Rusya'ya kar savamakta olan Kuzey Kafkasya'nn dou ve bat blgeleri askeri glerini birletirerek savama olanan yitirdiler. amil'in komutasnda Dastan ve eenistan'da verilen ve 1834-59 yllar arasnda 25 yl sren savalar, cihat ve gazavat olarak adlandrlan dinsel arlkl savalard. amil, kahramanca savamasna ve byk baarlar kazanmasna karn kesin zafere varamad, 6 Eyll 1859 tarihinde, son direni noktas olan Gunip'te General Baryatinski'ye teslim olmak zorunda kald. Bylece doudaki gleri serbest kalan Rusya, onlar batya kaydrmak suretiyle btn gcyle erkezistan'a yklendi. Batdaki direni, ulusal bir nitelik tayordu. Gerilla savalaryla Ruslara inatla kar konuluyordu. amil tarafndan 1848'de erkezistan'a gnderilen Naib Muhammed Emin, amilinkine benzer bir rgtlenmeye gitmek istedi, ulusal nitelikteki direnie dinsel bir nitelik vermeye alt, bunun iin iddete ba vurdu, kabileler arasnda savalara neden oldu. Sonunda kendisi lider seildiyse de amil'in teslimi zerine, iki ay sonra o da gidip Ruslarla anlat ve teslim oldu. Bylece erkezistan halkn basz brakm oldu. Fakat halk savaa devam etti, giderek kayplar artt. Bir gre gre, erkeslerin de uygun artlarla Rusya 3

ile anlap sava brakmas daha uygun olabilirdi, nk artk erkeslerin sava kazanma anslar kalmamt. Bylece soykrm ve srgn belki de nlenebilirdi. Nitekim son be yllk savalar yenilgiyle sonuland, 21 Mays 1864 tarihinde sava bitti ve Kafkasya tamamen Rusya'nn igali altna girdi. Savalar kazanmak iin kahraman ve hakl olmak yetmiyordu, gl olmak da gerekiyordu ve erkeslerin gc bitmiti. Kafkas-Rus savalar, kanl ve vahiyane oldu. Ruslar kadn-erkek, oluk-ocuk demeden soykrm (jenosit) uyguladlar. Dastan, eenistan, Osetya ve Kabardey blgelerinden Osmanl lkesine gler oldu, Bat Kafkasya halklar ise (Ade, Wubh, Abaza halklar) toptan srgn edildi. imdi bu olaylar biraz daha amamz gerekecek. Soykrm, Srgn ve G nce bu kavramlar arasndaki benzerliklere ve farklara deinmekte fayda var. Soykrm (Jenosit), bir dmann, igal ettii topraklardaki insanlar toptan ldrmesi demektir. Bylece igal edilen lke, sahiplerinden arndrlr ve lkeye igalci tarafndan el konulur. galci devlet, getirip kendi halkn buraya yerletirir. Tarihte bunun rnekleri ok grlmtr, bugn de grlmektedir. Srgn, igal edilen lkede hayatta kalan insanlarn, toplu olarak zorla topraklarndan karlp baka yerlere gnderilmesidir. Srgn, anayurdun kaybdr. Srlenler de gittikleri lkelerde dillerini ve kimliklerini yitirerek asimile olurlar, yani tarihten silinirler. Soykrm ve srgn, toplumlar ve kltrleri yok etmenin yntemleridir. G, igal ya da dier zorlayc nedenlerle lkelerinde yama olanan yitiren toplumlarn ya da insanlarn baka lkelere gitmeye mecbur kalmalardr. Yukarda akland gibi, Rusya Kafkasya'da bu yntemlerin n de uygulad. Soykrm, sava boyunca Karadeniz'den Hazar'a kadar Kuzey Kafkasya'nn tmnde uyguland. 1859'da amil'in teslimi ile Dastan ve eenistan'da sava sona erdi, ancak batda, yani erkezistan'da savan devam ettii be yl iinde, 1864'e kadar soykrma da devam edildi, nk Rusya'nn amac, Kuzey Kafkasya'nn bat dnyasna alan penceresi olan Karadeniz kylarn kesin olarak erkeslerden arndrmakt. Bunun yolu da sava srasnda halk olabildiince yok etmek (jenosit), kalanlar da topraklarndan srmekti. Bu plan, aynen uyguland. lenler ld, kalanlar 1864'de toplu olarak Osmanl lkesine srld. Geride kalan az sayda halk da (85 bin kii kadar), bugn Adey Cumhuriyeti'nin bulunduu blgeye srld. Ky blgesinde, 15 civarnda aps ky kald. Bunlarn da kyya 20 km.den fazla yaklamalar yasakland. Aa yukar Amerikallarn Kzlderililere uygulad jenosit ve iskan yntemlerinin ayns erkeslere de uyguland. Boaltlan yerlere Ruslar ve Kazaklar yerletirildi. G, 1864 kesin yenilgisinden nce balamt, ancak 21 Mays 1864'te silahlarn susmasyla, g toplu srgne dntrld. Daha sonraki yllarda da gler, aralkl olarak devam etti. Srgn srasnda halkn yars alk ve hastalktan ld. eitli rakamlar ortaya atlmakla beraber, srlen erkes saysnn bir buuk milyon civarnda olduu kabul edilmektedir. erkeslerin Mslman olmalar nedeniyle Osmanl Devleti, onlar kendi lkesine yerletirmeyi kabul etmi ve bu konuda Rusya ile anlamt. Osmanl Devleti'nin erkesleri kabul etmesinde, din olgusunun dnda nedenler de vard. Onlar en iyi ekilde kullanmann hesaplarn yapmt. Ruslarla yaplan uzun savalar nedeniyle sava, erkesler iin artk bir yaam tarz olmutu. Erkekler hep silahlyd, onlarn bu sava deneyimlerinden yararlanmak mmknd. Bamszlk isteyen Balkan halklar (Bulgarlar, Srplar) Osmanl Devleti'ne kar bakaldr iindeydi. Rusya ve Avusturya, Fransa, ngiltere (ksaca Hristiyan dnyas) onlarn arkasndayd. Osmanl Devleti, erkesleri kullanmak iin 300 bin erkesi Balkanlara yerletirdi. imdiye kadar anayurtlarn savunmak iin Rusya'ya kar savaan erkesler, artk Osmanl adna Balkanlarda savaacaklard. Anadolu'ya yerletirilen gmenler de Samsun, Amasya, Tokat, Sivas, Mara, ukurova, Suriye ve rdn hatt boyunca yerletirilmiti. Ama, Rum, Ermeni, Krt ve Ermenilere kar denge oluturmakt. 4

Srgnden 13 yl sonra, 1877-78 Osmanl-Rus sava patlak verdi. Bu savata erkesler, bir yandan orduya alnrken, dier yandan gnll svari birlikleri halinde savatlar. Bu gnll birliklere Musa Kunduk Paa, amil'in olu Gazi Muhammed, Geranduk Berzeg komuta ettiler. erkeslerin bu savaa bu kadar nem vermelerinin nedeni, Rusya'nn yenileceini ve bylece kendilerinin ve anayurtlarna dnebileceklerini ummalaryd. Fakat sava umulduu gibi olmad, tam tersine oldu. Osmanl Devleti, hem bat hem dou cephesinde yenildi. Ruslar, douda Erzurum'u aldlar, batda Yeilky'e kadar gelip stanbul'a dayandlar. Osmanl Devleti, bar istemek zorunda kald. Srgn stne Srgn: Balkanlardan Srgn: 1877-78 Osmanl Rus savann sonular, anayurda dnn kaplarn kapatrken, srgn stne srgnn kaplarn amt. 1878 Berlin Antlamasna, erkeslerin Balkanlardan karlmas artn koymular, Osmanl Devleti de bunu kabul etmiti. Bylece Balkanlara yerletirilmi olan erkesler, tekrar srgn edilerek Anadolu'ya, Suriye ve rdn'e gnderildiler. Marmara Blgesinden Srgn: Bilindii gibi, Yunanllara kar yaplan kurtulu sava srasnda, Marmara blgesinde padiah erkes Anzavur Ahmet isyan etmi, bu isyan, Kemalist erkes Ethem tarafndan bastrlmt. Savan bitiminden alt ay sonra, 1923 Mart aynda, Marmara Blgesindeki 16 erkes ky, isyan olaylaryla ilikileri olduu gerekesiyle dou illerine srgn edildi. Halk, kara vagonlara doldurularak Malatya'ya kadard gnderildi. Sonra srgn kaldrld, kyller kylerine dndler, fakat mallarn ellerinden karmlard. Bu srgn, hem ekonomik hem de moral bakmdan halk zor durumda brakt. Srgnn kaldrlmasnda o zaman babakan olan Rauf Orbay'n etkili olduu sylenmekte ise de, Rauf Orbay'n srgn karar alndnda da babakan olduu gz nne alnrsa, olayn izah zorlamaktadr. Golan Blgesinden Srgn: 1967 Suriye-srail Savanda Golan blgesinin ve Kuneytra kentinin srail tarafndan igali zerine, byk gte (srgnde) o blgeye yerletirilmi olan 15 kadar erkes ky, oradan srld. Her eylerini brakarak perian halde am'a sndlar. Okullara, barakalara yerletirildiler. Bilindii gibi Golan Blgesi hala srail'in igali altndadr. Srgn edilenler de kaderleriyle ba baa braklmtr. Ne Yaplabilir? Gerek anayurtta, gerekse anayurt dnda yaayan erkeslerin kltrel kimliklerini srdrebilmek iin yapabilecekleri eyler, yaadklar lkelerin sosyal ve demokratik yaplaryla orantl ve snrldr. Kafkasya Cumhuriyetlerindeki siyasal yaplanma, hi yoktan iyi olmakla beraber olmas gerekene gre yetersizdir. Rusya, uzun vadeli asimilasyon politikasn devam ettirmektedir. Kafkasya dndaki erkeslerde de asimilasyonun ivmesi giderek artmaktadr. Trkiye'nin en nemli sorunu demokrasidir. Demokratik hak ve zgrlklerin yaama geirilmesini isteyenler olmakla beraber, etkin gler, Trkiye'nin blnebilecei endiesi ya da bahanesiyle farkl kltrlerin varlklarn srdrme abalarna scak bakmamaktadr. Sessizlik ya da tek ses, ok seslilie tercih edilmektedir, biimsel ve gstermelik bir demokrasi yeterli grlmektedir. Turanclk, Trkiye milliyetilii, slamclk, adalk gibi ideolojiler arasnda rekabet srmektedir. Gnl ister ki tarih ve corafya bakmndan Avrupa ile Asya arasndaki zel bir konuma sahip olan Trkiye, gelimi ve demokrat dnyadaki yerini alsn. gallerden, soykrmlardan, srgnlerden, glerden bugne gelebilen Trkiye erkesleri de bu zgrlk ortamnda, uzun sre iinde zaten benimsemi olduklar Trk kimlii yannda, kendilerine zg kltrel kimliklerini de becerebildiklerince yaatma ansna sahip olsunlar.