bilgisayar

EYLL 2002 SAYISININ CRETSZ EKDR

HAZIRLAYAN : AYENUR TOPUOLU Bilim ve Teknik Dergisi Aratrma Grubu

SLKON NEYM

Bilgisayar dnyasnda uzun sreden bu yana, Moore Yasasnn geerliliini kaybedecei konusu gndemde. Bilgisayar ilemcisi sektrndeki en nemli isimleren biri olan ntelin kurucularndan Gordon Moore, 1965 ylnda, bir bilgisayar ipinin zerine yerletirilen transistr saysnn her 18 ayda bir iki katna kmas gerektiini ngrmt. Bugne kadarsa bu gelime gerekten gzlendi. Pentiumun son gelitirdii bilgisayar ipinin zerinde 55 milyon transistr var. Ancak problem u ki, bir ip zerine daha fazla transistr yerletirmek, devreler arasnda ok daha kk boluklar olmas anlamna geliyor. Moore Yasasnn geerliliini koruyabilmesi iin, bilimadamlarnn bir an nce bu boluklar 150 nanometreye (nm) indirmesi gerekiyor. Halen kullanlmakta olan Pentium 4lerde bu boluklarn boyutu 180 nm. 2005 ylndaysa boluklarn 100 nm. bariyerini amas gerekiyor. Ancak bu bariyerin alabilmesi, u anda zmleri bilinmeyen baz temel sorularn yantBLM ve TEKNK 2 Eyll 2002

lanmasn gerektiriyor. Bu zmler bir an nce bulunmazsa, 1965 ylndan bu yana geerliliini koruyan Moore Yasas ciddi bir tehlike iine girecek. Silikon tabanl mikroelektronik bilgisayarlar, ilk ortaya ktklarnda bir devrim yaratmlard. Daha sonra gelien entegre devreler gibi bir ok teknolojiyse, bu devrimin ilerlemesine ivme kazandrd. Ancak bu teknolojilerin eninde sonunda fiziksel limitlerine ulaacaklar, apak ortada. rnein voltaj elektrodlarn akm tayan elektronlardan ayran gate-oxide(SiO2)nin, maksimum 10 yl iinde en st fiziksel limitine ulaaca syleniyor. Silikonun sahip olduu elektrik ykn koruyabilmesi iinse, iplerin boyutlar kldke silikonun iine giren yabanc maddelerin artmas gerekiyor. Ancak yle bir sorun var ki, belli bir snrn altnda, bu kirler elektriksel bakmdan pasif blgeler oluturacak ekilde birbirleriyle akyorlar. Bugnlerde bu snra yaklatmza inanlyor. Bu durumda elekt-

ronlarn "tnelleme" gibi baz kuantum etkilerine eilimli olmas durumu douyor. Kuantum fizikiler yaklak 80 yldan bu yana, elektronlarn olduka kk engellerden geebildiklerini biliyorlar. Bugn, elektronlarn bir ip boyunca akn kontrol eden bu kaplar 2nmden daha kk hale gelmi durumda. Yani silikon iplerin zerine devreler yaptrabilme yetisi, neredeyse snrlarn amak zere. Tm bu sorunlarn tartlmas iin dzenlenen bilgisayar mhendislii alanndaki son konferanslardan birinde, Moore Yasasnn 2006 ylndan itibaren ilemez hale gelecei net olarak ortaya kondu. Ayrca bu problemlere silikonun snrlar iinde bir zm bulunabilecek olsa bile, ortaya kacak maliyetlerin satlar engelleyecek kadar yksek olduu sonucuna varld. 1995 ylnda formle edilen 2. Moore Yasasna gre bilgisayar sektrnde sermaye iin gereken maliyetler, kr iin olandan ok daha hzl artyor. Tm bunlar sizin iin bir anlam ifa-

MZE YETMYOR?
yntemleri, doal afetlerin nceden doru bir ekilde tahmin edilebilmesi ya da dnya dnda baka bir gezegende yaam olup olmadnn anlalabilmesi gibi konular, Moore Yasasnn srekliliine bal. Bir silikon ipinin zerine yaptrlm milyonlarca transistr, bir bilgisayarn kalbini oluturuyor. Bu ipleri molekler dzeydeki kentlere, zerlerindeki transistrleri de bu kentlerdeki konutlara benzetebiliriz. Nasl ki bir kentteki konutlarn says artp gitgide birbirlerine yaknlatka olaya farkl mimarlarn ve planlamaclarn el atmas gerekirse, kapasitelerinin snrlarn zorlayan silikon ipler nedeniyle zor durumda kalan bilgisayarlar da kendilerine uzanacak yeni bir ele muhta. Beklenen yardmsa, geleneksel yntemlere alternatif aray iinde olan aratrmalardan geliyor. 1990 ylndan bu yana bilgisayar bilimciler, fizikiler, biyomhendisler ve kimyaclar, gelecein ilemcileri ve bellek ipleri iin alternatif malzemelerin araynda. Bu konuda bugne dein yaplan almalardaysa ana kategori ne kyor: DNA Bilgisayarlar, Kuantum Bilgisayarlar ve Nanotp Bilgisayarlar. DNA bilgisayarlar alannda yaplan almalarn temeli, genetik materyalimiz DNA moleklnn zincirlerini kullanarak hesaplama ilemlerini gerekletirmeye dayanyor. Kuantum bilgisayarlarsa, bildiimiz fizik kurallarna gre alan elektronik devreleri saha dna atarak, oyuna kuantum mekaniinin kurallarna gre oynayacak yeni oyuncular sokma peinde. Karbon nanotplerse, mkemmel molekler yaplar sayesinde, hesaplama ilemlerinin gelecei iin umut vaad ediyor. Bu aratrmalarn ou, hl emekleme dneminde. Ancak birok ilgin kuram fiziksel olarak olanakl hale getiren rnekler de, azmsanacak gibi deil. Bu olumlu almalarn baarsndan g alanlar, 2050 ylnda bilgisayarlarmzn saniyede 500 trilyon baytn tesinde bir ilem kapasitesine erimi olaca grnde. Bu da Ray Kurzweilin ne srd gibi, bilgisayarlarn bizden daha zeki olmas anlamna geliyor. Neyse ki, bilgisayarlarn kapasitelerinin ve hzlarnn artmasnn, insan beynindeki kapasiteyi da artraca yolunda grler de var. Gelecein bilgisayarlar masamzda durmaya baladnda, bugnn bilgisayarlar iin sradan kabul edilen zellikleri de insanlar devralabilir. Biyolojik olmayan yollarla bellek kapasitemizi bir ka katna karabilir, hatta renmek zorunda kalmadan bilgisayardaki bilgileri dorudan beynimize ykleyebiliriz. Sayfalar evirmeden nce, biraz sakinleip arkanza yaslanmanzda fayda var. Bilgisayar alanndaki yeni ufuklar, gelecein bilgisayarlarnn hesaplama yapmak iin kullanacaklar yntemler, kapasiteleri ve bunlarn douraca sonularla ilgili renecekleriniz, banz dndrebilir.

de etmiyor olabilir. Kendi kendinize "Benim bilgisayarmn ipinin zerindeki transistr says bana yetiyor da artyor. Moore Yasasndan bana ne!" diyor olabilirsiniz. Gerekten de sizin, bizim gibi kullanclarn aslnda her 18 ayda bir iki katna kacak bir gce gereksinimi yok. Ancak, Moore Yasasnn doal sonularn gz ard etmemek gerek. Geen yl 2000 dolara satlan bir bilgisayar, bu yl 1000 dolara satn alabiliyor olmamz da, Moore Yasasnn geerliliini korumasnn bir sonucu. Bir baka deyile Moore Yasas, bilgisayar endstrisinin dinamikliini ve akkanln korumasn salyor. Bu da demek oluyor ki, Moore Yasas kt an, bilgisayar endstrisi yalnzca teknolojik bakmdan deil, ekonomik olarak da ilemez hale gelecek. Ayrca tp, biyoloji, kozmoloji, ileri fizik ve meteoroloji gibi baz zel alanlar var ki, bilgisayarlarn performansnn ikiye katlanmas bunlar iin yaamsal nem tayor. rnein kanser ya da AIDS iin bulunacak tedavi

Gelecein hzl bilgisayarlar, gene

DNA BLG
Bazlarna gre, artk bilgisayarlarla ilgili son haberler, ntelin piyasaya srd yeni ilemciler ve silikon iplerle ilgili duyduklarmz unutmann zaman geldi. nk onlar, biliim alannda gelecein en byk umudunun, genetik bilgilerimizi saklayan DNA moleklnde gizli olduu dncesinde. Bilimadamlar, bildiimiz silikon tabanl bilgisayarlarn ulaabilecei hzn bir st snr olduu kefedileli beri, hesaplama problemlerini zebilecekleri alternatif ortamlarn aray iindeler. Bu arayn onlar ynelttii duraklarn en nemlilerinden biriyse, DNA bilgisayarlar. Bir DNA bilgisayar, en basit anlamyla, birleimleri belli bir problemin zmn verecek ekilde zel olarak biraraya getirilmi DNA dizileri topluluu. En byk vaadiyse, ok ileri dzeyde paralel ilem yapabilme kapasitesi. DNA, canllarda genetik materyal olmasn salayan pek ok zellii sayesinde, matematiksel sistemlerdeki bilginin ifrelenmesi iin de uygun bir ortam. Bildiimiz bilgisayarlarda bilgiler nasl 1 ve 0larla ifreleniyorsa, bir DNA dizisi de genetik bilgiyi A (Adenin), T (Timin), C (Sitozin) ve G (Guanin) harfleriyle gsterilen ve ayn zamanda nkleotit olarak bilinen 4 farkl bazla ifreliyor. derece karmak yap, DNA dizilerinde ifrelenmi genetik bilginin zerine uygulanan basit ilemlerin sonucunda oluuyor. Tm karmak matematik problemleri de, aslnda benzer basit ilemlerin birleimi. DNA bilgisayarlarnn yks de 1994de Leonard M. Adlemann bu benzerlii kullanarak, aslnda pek de nemli olmayan bir hesaplama problemini, DNAy kullanarak zmeyi denemesiyle balyor. Bir insann birka dakikada ya da basit bir masast bilgisayar gz ap kapayncaya kadar geecek srede zebilecei bu problemi DNA kullanarak zmek, Adlemann tam 7 gnn alm. zd problem, Gezgin Satc Problemi (Travelling Salesman Problem-TSP). Problemin amac, herhangi bir saydaki kentler arasnda, hepsine yalnzca bir kez urayarak ba ve sonu olan bir rota izmek. Problemin nemiyse, hedefe ynelik bilinen tm matematik problemlerinin, bir TSP problemi olarak zlebilecek olmas. ehir says arttka, zm de karmaklayor. ok fazla kent says ieren problemleri zmek, bildiimiz en gelimi sper bilgisayarlar iin bile hl olduka zor. Adlemann DNAy kullanarak bu problemi zmek iin kulland temel dnce, veriyi DNA molekllerinin iine saklayp, daha sonra bunlar laboratuvar teknikleriyle dzenleyerek zerine belli ilemler uygulamakt. ncelikle 7 adet DNA zinciri seerek, bunlarn herbirini bir ehri temsil etmek iin kulland. Geliigzel seilen zincirlerin tm, 20 baz uzunluundayd. ehirlerin arasndaki yollar iinse, yars bu 20 bazdan 10unun, dier yarsysa dier 10unun tamamlaycs bazlardan oluan 20 bazlk tamamlayc diziler kulland. Adleman daha sonra tm bu DNA zincirlerini, iinde su, DNA ligaz ve tuzdan oluan bir zeltinin bulunduu bir test tpnn iine koydu. Tpn iindeki DNA zincirleri ksa sre iinde, olas tm rotalar verecek ekilde birletiler. Bu aamadan sonra Adleman yalnzca problemin zm olacak rotay elde etmek iin, eitli kimyasal teknikler uygulad. Bunun sonucunda test tpnn iindeki fazla svy ve DNAy boaltarak, 7 kentlik Gezgin Satc Probleminin zmn ifreleyen saf DNAy elde etti. Adlemann sunumu yalnzca 7 ehri ieriyorsa da, kolay gibi grnen bu zm bir ok adan olduka nemli. ncelikle, bildik geleneksel hesaplama yntemleriyle zlmesi ok g ya da imkansz olan bir grup problemin, DNA kullanlarak zlmesinin olanaklarn ortaya koydu. Ayrca Adleman DNAy bir veri yaps olarak kullanarak bu yapnn hesaplama ilemlerinde, olduka paralel bir ekilde alabileceini gs-

DNAnn Matematii Pekiyi!

Biyoloji ve matematiin birbirine hi benzemediini mi dnyorsunuz? Ne yazk ki, size ok yanldnz sylemek zorundayz. nk biyolojik ve matematiksel ilemler, ok nemli ortak zelliklere sahip. Bir canlnn sahip olduu son
BLM ve TEKNK 4 Eyll 2002

etik materyalimizde gizli

SAYARLAR
rak fonksiyon gstermiyor, yani o anda yalnzca bir DNA zerinde ilem yapmyor. Bunun yerine, enzimin birok kopyas birok DNA zerinde ayn anda alyor. Bu da DNA bilgisayarlarn birok paralel ilemi birarada gerekletirebilmesini salyor. DNAnn ilemleri gerekletirme hz da gz ard edilecek gibi deil. Bakterilerde DNAnn kopyalanma hz saniyede 500 baz ifti. Her bir baz ifti iki bitlik bilgiyi temsil ettiinden, bu hz saniyede 1000 bit anlamna geliyor. Ayrca kopyalama enzimlerinin birok kopyas birden paralel olarak altndan, replikasyon enzimleri birinciyi kopyalamay bitirmeden kopyalanan ikinci DNA zinciri zerinde almaya balayabiliyor. Bylece, hz dorudan 2000 bit/saniyeye kyor. Her bir replikasyon tamamlandktan sonraysa, DNA zincirlerinin says katl olarak artyor. Eklenen her diziyle birlikte 1000 bit/saniye orannda artan veri ileme hz, DNA bilgisayarlarn 10 kopyalama sonunda 1Mbit/saniye hzna, 30 kopyalama sonundaysa 1000 Gbit (milyar bit)/saniye hzna ulamas anlamna geliyor. Bu hz, u anda var olan en hzl sabit disklerin saladnn bile tesinde. DNA bilgisayarlar daha az yerde daha ok bilgi saklayabildiklerinden, bellek kapasiteleri de olduka yksek. DNA dizisi zerindeki nkleotitler, bir DNA molekl boyunca aralarnda 0,35 nm. boluk kalacak ekilde diziliyor. Bu da DNAlarn cm bana yaklak 7 Mbit gibi kayda deer bir veri younluuna sahip olmasn salyor. ki boyutlu baktmzda, bir nm2 bana bir baz dtn varsayarsak, cm2 bana den veri younluu yaklak yarm milyon Gbit oluyor. Yksek performansl tipik bir sabit diskinkiyse 3Gbit/cm2. Yani DNAnnki bunun 100.000 katndan daha fazla.
Eyll 2002 5 BLM ve TEKNK

terdi. Laboratuvarda geen 7 gn sonunda ulat sonusa, DNA molekl kullanarak yaplan hesaplamalarn ilk rneiydi.

DNA Hakknda Ksa Ksa...

DNAnn (Deoksiribonkleik Asit)nn merdivene benzeyen ift sarmal yaps, 1953 ylnda James Watson ve Francis Crick tarafndan kefedildi. Merdivenin basamaklar, Adenin (A), Timin (T), Sitozin (C) ve Guanin (G) isimli bazlarn bileimlerinden oluan balarla birbirine bal. Bu ba iftleri, merdivenin kenarlklarna benzetilebilecek bir eker-fosfat iskeletinin zerine sralanm olarak duruyor. nsandaki bir DNA moleklnn uzunluu, aldnda 1,7 metre. Yani hcrelerinizdeki tm DNA molekllerini aarak biraraya getirdiinizde ortaya kan uzunluk, Aya 6000 kez gitmeniz iin yeterli. DNA, tm canl hcrelerde bilginin sakland temel ortam. Milyarlarca yldan bu yana, yaam iin gerekli verileri saklayp, vcut iinde gerekli yerlere gnderiyor. Bu zellii nedeniyle, insan yapm bilgisayarlarn prototipi olarak kabul ediliyor. 10 trilyon DNA molekl, kabaca tek bir bilye byklnde bir yer kaplyor. Tm bu molekller veriyi ayn anda ileyebildiklerinden, teorik olarak DNA kullanarak bu kck alanda ayn anda 10 trilyon hesaplamay birarada yapabilirsiniz. Bu ilem says, u anda var olan en hzl sperbilgisayarn bile altndan kalkabileceinden ok daha fazla.

Genetik Mucize
Biyolojik olsun ya da olmasn, bir bilgisayarn hz iki faktrle belirleniyor: paralel ilem yapabilme gc ve bellek kapasitesi. DNA bilgisayarlarn en heyecan verici zellii, paralel ilem yeteneinin ok yksek oluu. Silikon tabanl bilgisayarlar, ilemleri sral olarak gerekletirme, yani ancak birini bitirdikten sonra dierine geebilme zelliinde. Kukusuz, paralel ilem yapabilen baz ok ilemcili bilgisayarlar da yok deil. Ancak bunlarn temel yaps da, talimatlarn srayla ele alnmas zerine kurulu. DNA bilgisayarlarsa, hedefe ulamak iin en uygun olanaklar seebilme ve paralel ilem yapabilme zelliine sahip. Test tpnn iindeki DNA molekl zerinde ilem yapan enzimler sral ola-

DNA bilgisayarlarnn bir dier nemli zelliiyse, DNA molekllerinin ift sral bir yapda olmas. A-T ve C-G bazlar, baz iftleri oluturacak biimde birbirlerine balanyor. Bu nedenle her DNA dizisinin, doal bir tamamlaycs var. Birbirlerini tamamlayc bu iki dizi biraraya gelerek, ift sral sarmal DNA yapsn oluturuyor. ift sral olma zellii, DNAy tek ve kendine zg, zel bir veri yaps haline getiriyor. DNA bilgisayarlarn oluturulmasnda, bu zellik pek ok bakmdan yarar salyor. zellikle hata dzeltimi, bunlar arasnda en nemlisi. DNAlardaki hatalar birok faktre bal olarak ortaya kyor. DNA enzimleri bazen kolayca hata yapp, kesilmemeleri gereken bir yerde kesile-

biliyor; G bazn koymas gereken bir yere T bazn koyabiliyor. Ayrca Gneten gelen s enerjisi ve mor tesi nlar da, zaman zaman DNAlarda bozukluklara yol aabiliyor. Ancak ift sral bir DNAnn dizilerinden birinde bir bozukluk olsa bile, onarc enzimler tamamlayc dier diziyi rnek alarak bozuk DNA dizisini onaryor. Bu da DNA bilgisayarlardaki hata orannn ok dk olmasn salyor. rnein bir DNA kopyalanmasnda kopyalanan 109 adet baz iin, yalnzca bir hata oluyor. DNA bilgisayarlarnn tek yarar, saladklar hzl ve paralel ilem yapabilme kapasitesi deil. DNA bilgisayarlar, malzemenin temizlii ve kolay bulunabilirlii gibi olumlu yanlar da be-

raberinde getiriyor. DNA ilemcileri bildiimiz mikroilemcilerde kullanlan pahal ve genellikle zehirli materyallerin aksine ucuz, temiz ve doada zaten var olan biyomateryalleri kullanyor. DNAy doada her yerde kolaylkla bulabileceinizden, madenlerle uramanza gerek kalmyor. Tek yapmanz gereken, organizmadan gereksinimiz olan ksmlar almak.

ah ve Mat!

Hatasz DNA Olmaz

.

DNA molekl bir ok zellii nedeniyle hesaplama ilemlerinin daha hzl ve paralel bir ekilde yaplmasn vaadediyorsa da, DNA bilgisayarlarn gerekleebilmesi iin almas gereken baz sorunlar da yok deil. Bunlardan en nemlisi, DNA hesaplamalarndaki her bir srecin hznn hl net olarak belirlenemiyor olmas. 1994de yapt deneyin sonucunu elde edebilmesi 7 gn sren Adleman, tm bir hesaplamann tamamlanmas iin gerekli srenin hesaplamann byklne bal olarak artacan, ancak kesin olarak ne kadar sreceini kestirmenin henz olanaksz olduunu belirtiyor. Bugne kadar yaplan deneyler, DNA kullanarak zlmek istenen problemin karmakl arttka, DNA zerinde daha fazla ayrma ve tanma admlarnn gerekletirilmesi gerektiini gsteriyor. Bu sorunun stesinden gelmek iin zerinde allan zm yoluysa, DNA nano-yaplarnn kendi kopyalarn yapabiliyor olmalar zelliini kullanmaktan geiyor. DNA bilgisayarlarn nndeki bir baka engelse, DNA molekllerinin paralanabilir yapda olmas. Alt ay sren bir hesaplama ileminin sonunda, DNA kullanlarak oluturulan sistem su haline dnyor. DNA molekllerinin krlabilir olmas, bilgisayarnzn bir paras olan DNA moleklnn zamanla paralanabilecei anlamna geliyor. DNAnn bozulabilir zellikte olmasysa, zeltilerin iinde bekledike DNAnn zarar grmesi ve DNA bilgisayarnzn zamanla zlmeye ya da erimeye balamas riskini douruyor. DNA molekllerinin yeniden kullanlabilirlii zerinde yaplan almalarsa, zarar gren DNAy tamir etmenin ve yeniden ie yarar hale getirmenin kolay bir i olmadn gsteriyor. DNA bilgisayar modeli, her bir DNA moleklnn ayr bir ilemci gibi grev yapt, paralellii son derece yksek bir bilgisayar. Ancak bu ilemcilerin bilgiyi birbirlerine iletmeleri konusunda pek de baarl deil. Silikon tabanl ok

ilemcili bilgisayarlarda, bilgiyi bir ilemciden dierine ileten tayclar var. DNA bilgisayarlardaysa bilginin bir moleklden dierine nasl iletilecei sorunu, henz zlm deil. Bugne kadar oluturulmu DNA algoritmalar, hesaplamalar baarl bir ekilde gerekletiriyor. Ancak DNA moleklleri, bu algoritmalar sonucunda elde ettikleri bilgiyi birbirlerine iletemiyorlar. DNA molekllerinin bilgisayar uygulamalar alanndaki esnekliklerini snrlayan bu sorunun zlmesi iin yaplan almalarsa, halen srmekte. DNA bilgisayarlarn gelitirilebilmesi iin almas gereken bir baka engel de, pek ok faktre bal olarak ortaya kabilen DNA hatalar. zellikle DNA dizilerinin uygun eleriyle birlemeleri sreci boyunca oluan bu hatalarn younluu scaklk, zeltideki tuz bileeni ve dizideki G ve Clerin T ve Alara oranna bal olarak deiiyor. deal durumda, DNA birleme sreci boyunca yalnzca mkemmel elemeleri gerekletiriyor. Ancak yine de zaman zaman bir DNA molekl, bir ya da iki baz yanl eleyebiliyor. Bu da istenmeyen sonularn ortaya kmasna neden oluyor. Genelde rastlanan hatalarn oran, 10-6 ve 10-4 arasnda deiiyor. Bu da yaklak yzbin adet baz elenmesinde, yalnzca bir hatal eleme anlamna geliyor. Bu oran, ksa ifreleme gerektiren kk hesaplama problemlerinin zlmesi sz konusu olduunda, gz ard edilebilecek bir hata oran. Ancak zlecek problem bydke ve DNA kullanarak yaplmas gereken ifreleme uzadka, bu oran artarak %1e kadar varabiliyor. Neyse ki bu DNA hatalarnn stesinden gelebilmek iin uygulanabilecek baz zmler var. En etkin zmlerden biri, en hatasz zincirleri semek ve veriyi ifrelemek iin bunlar kullanmak. Ayrca aratrmaclar ablon olarak kullanlacak hacimleri azaltmann da, bu hatalar tamamen ortadan kaldrlabilecei grnde.

DNA ile yaplan almalarn olumlu sonularndan g alan Princeton niversitesinden iki aratrma grubu, bu yln banda ki at, bir satran tahtasnn zerine, birbirleriyle hi karlamayacak biimde ka farkl ekilde yerletirilebilir? problemini DNAnn kimyasal kuzeni RNAy kullanarak zmeyi denedi. Deneyi basitletirmek iin, 8x8 kareden oluan satran tahtasn 3x3 kareye klttler. Farkl RNA dizileri kullanarak, satran tahtas zerindeki atlarn konumlarn gsterecek bileimler oluturdular. Daha sonraysa, bir enzim yoluyla, RNA dizisi boyunca belirli bazlarn bileimlerini arayp, problemin doru yantlarna karlk gelenleri ayrdlar. Grevli enzimler ksa sre iinde, yantlarn ouyla geri dndler. Bu deney, RNAnn hesap makinesi olarak kullanlabilme potansiyelini ortaya koydu. Ayn zamanlarda Wisconsin niversitesinden bir ekipse ayn problemi, farkl bir yaklamla ve DNAnn kendisini kullanarak zmeyi baard. Bu deneyin asl nemi, ortam olarak Adlemann kulland znm molekl-

BLM ve TEKNK

Eyll 2002

ler yerine, kat bir destek zerine kurulu bir sistem kullanarak problemi zm olmas. Sistemin kat bir yapda olmas, d cihazlara, elektronik bileenlerde olduu gibi, daha dorudan bir balant olana salyor.

Bize Benzeyen Bilgisayarlar

DNA bilgisayar dendiinde birok kiinin aklna, merkezi ilemcilerin iinde test tplerinin dizildii, bildiimiz masast bilgisayarlarn benzeri bir grnm ve dorudan DNA moleklnn ucuna balanan bir klavye gelebilir. Ancak u anda varolan rnekler bu grnmden olduka uzak. Henz emekleme dneminde olan almalarn tm, hl deneysel aamada ve laboratuvar ortamnda. Neyse ki, zellikle kat ortam zerinde yaplan son deneylerin baars, gzmzde canlandrdmz DNA bilgisayarlarnn, eninde sonunda gerek olaca mjdesini veriyor. Ancak, DNA moleklnn barndrd baz sorunlar nedeniyle, masalarmzda DNA bilgisayarlarmzn durmaya balamas iin gerekli sre pek de az deil gibi grnyor. DNA bilgisayarlarnn gelimesi, ncelikle bu sorunlarn almasna bal. Ancak ilk almalarn 1994 ylnda yapldn gz nne alrsak, DNA bilgisayarlar henz 8 yanda. Bu genliine ramen bugn geldii nokta bile, olduka yksek bir potansiyel vaadediyor. Ayrca, yara olduka nden balam durumda. lk elektronik bilgisayar olan ENIAC bir oda byklndeyken, Adlemann yapt ilk DNA bilgisayar yalnzca 100 mikrolitrelik bir test tp boyutundayd. DNA bilgisayarlarnn, gelecekte tp, biyoloji aratrmalar ve sinir alar gibi eitli alanlarda kullanlmas bekleniyor. Szck ileme gibi basit ilemlerde kullanlamayacak DNA bilgisayarlar, ileri dzeydeki ve kolay kontrol edilemeyen karmak problemlerin zmnde ok nemli bir rol oynayacak gibi grnyor. Bu nedenle, zellikle ifreleme ve ifre krma alanlar iin ok byk umutlar vaadediyor. DNA bilgisayar almalarnn bir baka nemli zelliiyse, yaplan ara-

trmalarn kendi bedenimiz iinde sahip olduumuz bilgisayarn, yani insan beyninin, nasl altyla ilgili bilgilerimizi de artracak olmas. Bilimadamlar daha hzl DNA bilgisayarlar retmek iin insan DNAsnn ve bey-

ninin derinliklerine indike, yapay zek, kendi kendini oluturan molekler nanoteknoloji ve vcut iine yerletirilen ipler gibi alanlarn da daha hzl ilerlemesi bekleniyor. DNA bilgisayarlar, insanlarn bilgisayarlarla ilikisinin boyutunu da deitirebilir. Kullandnz bilgisayar zaten vcudunuz iinde ilemekte olan mekanizmaya gre alyorsa, sizin bilgisayarlarnzla ilikiniz de imdikinden farkl olabilir. inizdeki ve karnzdaki ayn olduunda, olayn boyutu tamamen deiebilir. Bu farklln ne boyutta olacan imdiden kestirmekse, olduka g. DNA bilgisayarmzla anlap anlaamayacamz, ancak zaman geldiinde renebileceiz.
Eyll 2002 7 BLM ve TEKNK

Kubitler

Hesap yaparken bilgisayar ipleri yerine atomlar kullanan kuantum bilgisayarlar iin, dnyadaki byk niversitelerin tm almalarn srdryor. IBM ve Hewlett Packard gibi irketler de, iin iine balklama dalm durumda. Kuantum bilgisayarlarn getirecei avantajlarn yansra, yarataca riskler konusunda da olduka kukucu olan A.B.D. ynetimiyse, en donanml kuantum bilgisayar laboratuvarlarna sahip. Kuantum bilgisayarlarn yks, fizikilerin atomlarn birer doal kk hesap makinesi olduunu fark etmesiyle balyor. Bir pusulann ibresininki gibi, atomlarn da doal bir yn var. Bu yne spin (dnme) deniyor. Spinin yn yukarya ya da aaya doru olabilir. Bu durum, bilgisayarlarda halen kullanlmakta olan, tm bilgilerin 1lerden ve 0lardan oluan dizilerle gsteBLM ve TEKNK 8 Eyll 2002

rildii teknolojiyle tam da birbirine uyuyor. Atomun yukarya doru olan spini 1i, aaya doru olan spiniyse 0 olarak kabul edilebilir. Bu durumda spini yukarya ya da aaya hareket ettirmek, kk bir transistr ak ya da kapal konuma, bir baka deyile 1 ya da 0a getirmekle ayn ey.

Bit Deil, Kubit!

Aslnda size ilgin gelebilir ama, bugn masanzda duran bilgisayarnzn alma ekli, 18.000 vakum tpyle

Bite Dikkat!
.

Bilgisayar belleklerinin ve sabit disklerin kapasiteleri, bit denilen ikili bilgi birimleriyle ifade ediliyor. Bit ve byte szckleri birbirlerine ok benziyorsa da, aslnda iki ayr birimi temsil ediyorlar. 1 byte = 8 bit

donatlm, kablolarnn toplam uzunluu 500 mil olan 30 tonluk atalarndan pek de farkl deil. Bilgisayarlar daha kk ve grevlerini daha hzl yerine getirir hale gelmi olsalar bile, grevleri hl ayn: 0 ve 1ler eklindeki ikili ifreleme mantna gre alan bitleri dzenleyip farkl bir biimde yorumlayarak, hesaplama sonular haline getirmek. Bit, bilgisayarnzda 0 ve 1lerle temsil edilen temel bilgi birimi. Klasik bitlerin tm, sabit diskiniz zerindeki mknatslatrma ya da bir kapasitr zerindeki yk gibi makroskobik bir fiziksel sistem yoluyla alglanyor. Bildiiniz klasik bilgisayarlar ve kuantum bilgisayarlar arasndaki temel fark da buradan douyor. Klasik bilgisayarlar, fiziin bildik kurallarna tamamen uyuyor. Kuantum bilgisayarsa kuantum mekaniine zg fiziksel kurallar alr hale getirerek, bilgiyi

sahnede!
ilemenin yeni bir biimini yaratyor. Kuantum bilgisayarlar, kuantum bit, ya da ksaca kubit, olarak adlandrlan bir bilgi birimi kullanyor. Bir bilgisayar bellei ve ilemcisi olarak grev yapacak ekilde birlikte alan atomlar temsil eden kubitler, kuantum bir yapya sahip. Bu zellikleri nedeniyle de ikili ifreleme mantnda deiller. Kubitin bu zellii, klasik fizik kanunlarndan tamamen farkl olan kuantum mekanii kanunlarna olan ballndan kaynaklanyor. Bir kubit, klasik bit gibi yalnzca 1 ve 0 mantksal konumlarnda bulunmuyor. Bunlarn yansra bu klasik posizyonlarn st ste gelmelerine (superposition) karlk gelen durumlarda da bulunabiliyor. Bir baka deyile bir kubit ayn anda hem 1, hem de 0 olabiliyor. Kubitlerin st ste binebilme zellikleri, kuantum bilgisayarlarn olduka ileri bir paralel ilem kapasitesine sahip olmasn salyor. Bu paralellik, kuantum bilgisayarlarn bir milyon adet hesaplamay ayn anda yapabilmesini salyor. Masanzdaki kiisel bilgisayarlarnzsa, ayn anda yalnzca bir tane hesaplama yapabiliyor. rnein 8 bitlik dijital bir bilgisayar, herhangi bir anda 256 (28 = 256) ayr konumun yalnzca birinde bulunabiliyor. 8 kubitlik bir kuantum bilgisayarsa ayn anda 0dan 256ya kadar olan tm deerler olabiliyor. Bylece kuramsal olarak ayn anda 256 ayr hesaplama ilemi zerinde alabiliyor. Bu rnek ok kubitli sistemlere geniletildiinde, klasik bilgisayarlarn sunduunun ok tesinde, katl olarak artan bir hesaplama potansiyeline ulalyor. Bylece hesaplamann tamamlanmas iin gereken sre, ciddi biimde azalyor. 300 kubitlik bir hesaplama, klasik bilgisayardaki 2300 bitlik hesaplamaya karlk geliyor. 130 basamakl bir saynn arpanlarna ayrlmas, bildiimiz klasik bilgisayarlarn yzlercesinin aylarca almasn gerektiriyor. Kuantum bilgisayarlarsa byle bir ilemin sonucunu birka saniyede bulabiliyor. 400 basamakl bir saynn faktrize ilemiyse klasik bilgisayarlarla 109 yl sryorken, kuantum bilgisayarlarla yalnzca dakikalar alyor. gerekletirebildi. Gershenfeld ve Chuang, karbon ve hidrojen atomlarndan oluan sv kloroformla doldurduklar bir test tpn, kontroll manyetik atmalar yayan bir manyetik bobinle zayflattlar. Kloroformdaki atomlar doa tarafndan ngrlen rntye uygun olacak biimde, spinleriyle dans ettiler. Bu aamadan sonraysa, genellikle beyin taramalar iin kullanlan, NMR (Nuclear Magnetic Resonance) makinesini devreye soktular. NMR, dans etmekte olan atomlardan bazlarn drtkleyerek, dier atomlarn spinlerini etkilediler. Bylece karbon atomlarnn spinleri, zerlerine dorudan bir temas olmakszn, kuantum bilgisayar grevini yapacak ekilde programlanm oldu. Atomlarn dans, manyetik alanda az da olsa bir deiiklik olumasna neden olur. ki aratrmac, bu deiiklii lerek, kuantum hesaplamalarnn sonucunu okudu. Bir yl sonra ayn ikili, bilgisayarlarn 3 kubitlik bir srme ykseltti. Sunum yine nceki algoritmalar zerinden yapld. 15 Austos 2000deyse Isaac Chuang, IBM, Stanford niversitesi ve Calgary niversitesinden oluan ekiplerle, 5 kubitlik bilgisayar yaptklarn duyurdu. Bu da NMR tabanl bir kuantum bilgisayard. Ancak bu kez florin atomlar kullanlmt ve dzen saptama yetenei daha da gelimiti. Bu, kuantum bilgisayarlarn ifre krma kapasitesi iin ok nemli bir zellikti. 19 Aralk 2001de Chuangn ekibi yaptklar 7 kubitlik bir kuantum bilgisayar sunumuyla, yeni bir nemli adm att. Yaklam, bir yl nceki 5 kubitlik bilgisayarda kullanlanla aynyd. Ancak bu defaki kuantum bilgisayar, 5 florin atomu ve 2 karbon atomundan oluuyordu.

Atomlarn Dans
18 Nisan 1998de MITden Neil Gershenfeld ve IBMden Isaac Chuangn oluturduklar ilk kuantum bilgisayar, 2 kubitten oluuyordu. Bir bilgisayardan daha ok, kck bir tost makinesi grnmndeki bu ara, cce boyutlarna karn, belli algoritmalarn sunumunu baarl bir ekilde
1998de yaplan ilk kuantum bilgisayar, 2 kubitten oluuyordu.

Kuantumun Tuhaflklar e Yaryor

Kuantum bilgisayarlar, kubitler zerine bir dizi kuantum devresi uygulayarak bilgiyi iliyor. Kuantum devreleri, tek bir kubit ya da bir ift kubit
Eyll 2002 9 BLM ve TEKNK

zerinde i yapan evrim birimleri. Bu devreler, belli durumdaki kubitlerin zerindeki karmak dntrme ilemlerini gerekletiriyor. Kubitler llyor ve bu lm en son hesaplama ilevini gryor. Klasik ve kuantum bilgisayarn hesaplama yntemleri arasndaki bu benzerlik, klasik bir bilgisayarn kuantum bir bilgisayar taklit edebilecei izlenimini veriyor olabilir. Bir baka deyile, kuantum bir bilgisayarn yapaca her eyi klasik bir bilgisayarn da yapabileceini dnebilirsiniz. O halde ne diye bouna urayorlar? Ancak asl durum byle deil. Klasik bir bilgisayar, kuantum bir bilgisayarn son derece kolaylkla yapabilecei baz ilemleri bile gerekletirmede olduka yetersiz kalyor. Hesap hz asndan sradan bir bilgisayarn, bir kuantum bilgisayar taklit edebilmesi olanaksz. nk kuantum bitleri arasndaki balantlar, bir baka deyile deikenlerin birbirleriyle olan balantlar, klasik bitler arasndakilerden ok farkl. Kuantum bir sistemde, girilerin her birine bir kuantum durumu atanyor. Bu zellik, aramann hznda ve etkinliinde ciddi bir art salyor. nk dizin, deneyin bandaki olas tm durumlarn st ste gelmi hali olarak kuruluyor. Bu da tm girilerin kuantum durumlarnn, birbirleriyle balantl olduu anlamna geliyor. Bylece, aramadan belli giriler elendike, hedefin bulunma olasl, girilerin birbirleriyle balantl olmad klasik yaklamdakine gre, ok daha hzl olarak artyor. Diyelim ki, bildiiniz bir telefon numarasnn kime ait olduunu bulmak amacyla, telefon numaralarn ieren bir veritabann inceliyorsunuz. Klasik yaklamda, kontrol etmeniz gereken giri says, tm dizinde yer alan verilerin yani telefon numaralarnn saysna eit. Verilerin arasndaki balantlar gz nne alarak 1997 ylnda Lov Grover tarafndan gelitirilen bir algoritmaysa, bir kuantum bilgisayarn tarayaca giri saysnn, toplam giri saysnn karekkne eit olduunu gsterdi. Kuantum mekaniinin dolanklk (entanglement) olarak bilinen bir baka zellii de kuantum bilgisayarlar iin hayati nem tayor. Kuantum mekaniine gre, iki atoma bir d kuvvet uygularsanz, uyguladnz bu kuvvet ikisinin birbirine karmasna neden
BLM ve TEKNK 10 Eyll 2002

Kuantum bilgisayarlardaki kubitler, ayn anda hem 1, hem de 0 olabiliyor.

kubitler tek bir yantta karar vermeye zorlanyor. Bu durum anlk olarak gerekletiinden, k hzna meydan okuyor gibi grnyor. Bu nedenle dolanklkla ilgili kuramlar, bilimadamlarnn kuantum bilgisayarlardaki hesaplama hznn artrlabilmesinin bir yolu olduunu ngrmelerini salad. Bugnn bilgisayarlarnn hzlar, bir tek elektronun bir kablo boyunca ne kadar hzl hareket edebileceiyle snrland bir noktadalar. Dolanklk zellii sayesinde, kuantum bilgisayarlarda bu snr alabilir.

oluyor. Birbirlerinden milyarlarca k yl uzakta evrenin bir yerlerinde olsalar bile, bu iki atom birbirlerine dolank olarak kalyor. Bu iki atom zerine herhangi bir kuvvet uygulamadnz srece, tm ynlerde spin hareketini srdryor. Ama bir kez kuvvet uyguladktan ve birbirleriyle dolank hale gelmesine neden olduunuz an, atomlardan biri, spin ynlerinden birini seerek kararl bir duruma geiyor. Bu durumda bu atomla dolank durumda bulunan ikinci atomsa, zt ynl spini seiyor. Aslnda bir tr iletiim biimi olan bu zellik, bilimadamlarnn kubitlere dorudan bakmadan, spin ynlerini bilmelerini salyor. Birbirine karm atomlardan birinin spin yn yukarya doruysa, dier utakinin aaya doru olduu hemen anlalabiliyor. Bu zellik kullanlarak, kubitlere dardan bir kuvvet uygulanarak hesaplama sreci durduruluyor ve ve

Aman Rahatsz Etmeyin!

Dolanklk zelliinin, hesaplama hzlar alannda getirecei avantajlarn yansra, yaratt baz sorunlar da var. Dolanklk zelliini kullanmak iin atomlarn zerine bir kuvvet uygulandnda, kubitler belli bir spin ynnde karar klp, st ste binme zelliklerini kaybediyorlar. Bir baka deyile, kubitler rahatsz edildiklerinde kuantum doalarn yitirip, dijital hale geliyorlar. Yabanc tek bir fotonun varl bile, ortaln karmas iin yeterli. Byle bir durumda, dalga tepeleri akyor ve geleneksel 1 ve 0larla babaa kalyorsunuz. Bunun yaanmamas iin, kuantum bilgisayarlarda kullanlacak anahtarlarn (switch) kesinlikle rahatsz edilemez olmas gerekiyor. nk bir kuantum bilgisayarn doru biimde ileyebilmesi, temelde hi bir d etki olmadan bir ok kubit arasn-

Kuantum, Kendi Skn Dikiyor

.

Kuantum mekaniinin bir dier ilkesi olan kuantum giriimi, belli uygulamalarda, karm (dolank) sistemlerin yapkln korumakla ilgili sorunlarn stesinden gelmek iin kullanlabilir. Bu keif henz yeni ortaya km olsa da, veritaban aratrmalar iin nemli vaadlerde bulunuyor. Bu fikir, temelini aslnda lise yllarnda rendiimiz, tandk bir deneyden alyor: Dar bir kaynaktan yaylan k nlarn, paralel yarklar arasndan geirme deneyi. Bu deney sonunda k nlar, belli ve farkedilir bir rnt oluturacak biimde giriim yaparlar. Tek foton ve elektronlar kullanarak atomalt dzeyde yaplan benzer bir deney de, ayn sonucu ortaya karr. ABDdeki Rochester niversitesinden bir grup, trilyonlarca giri ieren bir veritabanndan, tek bir aramayla istenen kayd bulabilecek bir ara gelitirmek iin, bu davran kullandlar. Ara bilgiyi, ses dalgalar etkisiyle titreen telluryum dioksitten yaplm bir kristalin iinde saklyor. Ses

dalgalar, kristalin baz ksmlarn sktrrken, dierlerini geniletiyor. Bylece verileri ifrelemek iin kullanlabilecek bir dalga frekans yaratyor. Veriyi aramak iin, lazer iki kola ayrtrlyor ve kristale doru hedefleniyor. Kollardan biri, tayf oluturmak amacyla bir prizmann iinden geiyor. Daha sonra iki kol yeniden birleiyor ve ilk bataki orjinal k demetiyle karlatrlyor. Bu karlatrma sonucunda elde edilen giriim deseni, aranmakta olan veriye karlk gelen dalga boyunu tanmlamak iin okunuyor. Rochesterl ekip yaptklar deneyde, titreen kristalden 50 farkl frekansta k geirdiler. Daha sonra da deiiklie urayan frekans kullanarak, aranlan veriyi buldular. rnein 20. frekansn deiiklie uramas, aranan bilginin veritabannda 20. konumda olduu anlamna geliyor. Bu yaklamn en cezbedici yanysa, kontrol etmenin kubitleri kontrol etmekten ok daha kolay olmas.

da gerekleecek etkileime dayanyor. Kuantum bilgisayarlarn bu zellii, hesaplamay gerekletiren atomlarn evrelerinden tamamen izole edilmi olmalarn gerektiriyor. nk baka bir atom ya da foton gibi bir parackla yaanacak en ufak bir etkileim, paracn bir spin yn semesine neden olarak, hesaplama sonucunun zarar grmesine neden oluyor. Ancak, kuantum bilgisayarlarn dardan etkilenmemesinin nasl salanaca sorusu, henz yantlanabilmi deil. Bunun iin gerekli teknoloji, bugnn olanaklarnn tesinde.

Doa Hesap Yapmay Biliyor

Bir zamanlar transistr nasl vakum tplerinin yerini aldysa, kuantum bilgisayarlar da bir gn silikon iplerin yerini alacak. Ancak, gnmz koullar kuantum bilgisayar aratrmalar iin hl yetersiz. Kuantum bilgisayarlar alanndaki pek ok aratrma, hl yalnzca teorik dzeyde. Gnmzdeki en gelikin kuantum bilgisayarlarsa, 7 kubitten teye gidebilmi deil. Kullanlabilir kuantum bilgisayarlar iinse ok daha fazlas gerekiyor. Ancak yine de son yllarda kubitler alannda yaanan nemli pek ok gelimeyi gz ard etmemek gerek. Henz ortaya karlm tam bir kuantum bilgisayar yoksa da, hata dzeltimi ve algoritma yaplandrlmas gibi gerekli pek ok mekanizma oluturulmu durumda. Dijital srelerdeki gibi yalnzca iki durumlu deil de ok durumlu olduklarndan, kuantum bilgisayarlar, hata dzeltimi ve hesaplarn gvenilirlii gibi konularda analog bilgisayarlarda yaanan baz sorunlar yaayacaklar. Fizikiler, kubitlerle ne tr bir hata dzeltimi ynteminin alaca ve genel kuantum hesaplamalar konularn hl tartyor. Bu sorunlarn alp dijital hesaplama olanaklarnn tesine geilip geilemeyeceiyse, hl belirsiz. Bu sorunlarn dnda baka pratik baz problemler de var. ncelikle NMR spektrometreleri byk, karmak, pahal ve ok dk scaklklarda alabilen aralar. Ayrca ok daha byk kubit dizilerinin gelitirilebilmesi iin, karmak molekller ya da polimerler bulunmas gerekiyor. Buradaki en byk kmaz, ou polimerin temelinin karbon olmas ve bu polimerlerin, spini olmayan Karbon12 bulunduruyor olmalar. Masalarmzn zerinde birer tane kuantum bilgisayar durmas iin almas gereken sorunlardan biri de maliyet. Gershenfeld ve Chuangn yaptklar 2 kubitlik ilk kuantum bilgisayarn maliyeti, 1 Milolana saladklarndan, bu tr problemleri zmeleri ok kolay. Bu adan bakldnda, kuantum bilgisayarlar ciddi bir saldr arac potansiyeli olarak beliriyor. Kredi kartndan havale ilemleri, ticari ilemler, askeri mesajlar, devlet haberlemesi gibi kritik ilemlerin tmnn gvenlii, kriptolojiye bal. Kuantum bilgisayar olan biriyse, tm bu ilemlerin gvenliini bir ka saniye iinde ykabilme olanana kavumu olacak. Bu nedenle kuantum bilgisayarlar yararl olabilme kadar, zararl olma potansiyeli de tayor. Kuantum bilgisayarlarn gerekleip gerekleemeyeceiyle ilgili tartmalara, her gn bir yenisi ekleniyor. Bazlar bunun imkansz olduunu savunurken, bazlar da yarataca tehlikeler nedeniyle kuantum bilgisayarlar karsna alm durumda. Kuantum bilgisayarlar alannda yllardr almakta olanlar bile, yeni kubit dizilerinin eklenip eklenemeyecei konusunda emin deil. Ancak kuantum bilgisayarlara sonuna kadar inananlar da var. Bu alann nclerinden Neil Gershenfelde gre, kuantum bilgisayarlar yakn bir gelecekte yaammzn bir paras olacak. nk Gershenfeld, doann zaten nasl hesap yaplacan bildii, ancak bizlerin henz ona doru sorular nasl sormamz gerektiini bilmediimiz grnde. Gerekten kullanlabilir bir kuantum bilgisayar retilebilecek mi sorusuna net bir yant verebilmekse, bugn iin olanaksz. Zaten kuantum dnyasn yneten de belirsizlik ilkesi deil mi?..
Eyll 2002 11 BLM ve TEKNK

Kuantum Bilgisayar Dnyasnda Son Dakika!

.

Getiimiz ay, Max Planck Enstitsnden Axel Kuhn, Markus Hennrich ve Gerhard Rempe, kuantum bilgisayarlar alannda ok temel bir ilerlemeye imza attlar. Bir fotonun, durumundan herhangi bir ey kaybetmeksizin, hem yaylabildii hem de sourulabildii bir aracn sunumunu gerekletirdiler. Bu ara, kuantum bilgilerin bir bellekten dierine iletilebilmesi olanann yolunu ayor.

yon dolar. Bugne kadar yaplan almalar da, bu maliyeti azaltma yolunda pek baarl olabilmi deil. ou kii, kuantum bilgisayarlar drt gzle bekliyorsa da, bu durum herkes iin geerli deil. Kuantum bilgisayarlar imdiden zellikle bilgisayar gvenlii alannda alanlarn kbusu haline gelmi durumda. nk kuantum bilgisayarlar, bu kiilerin kriptoloji (ifreleme) alannda gelitirdikleri tm yntemlerin zerine bir izik atma potansiyeline sahip. Kriptoloji, bildiimiz bilgisayarlarla zlmesi neredeyse imkansz, ar derecede zor arpanlara blme ilemine dayal problemlere dayanyor. Ancak, kuantum bilgisayarlar ayn anda sonsuz saldr

nanotp

Onuncu yagnlerini kutlayan nanotpler, laboratuvarlardan kp bilgisayarnzdaki yerlerini almaya hazrlanyor. Nanotp alanndaki gelimeler sayesinde, artk kimyaclarn ve fizikilerin zerlerinde oynayabilecekleri, periyodik tablonun yeni bir nanoteknoloji versiyonu var. Nanotp cihazlarn prototipleri, renkli, dz ekran televizyonlardan, gelikin aydnlatma sistemleri ve X-n makinelerine kadar pek ok alanda denendi. Ancak, asl umut vaadettikleri alan, gelecein bilgisayarlar. Karbon atomlar karmak, uzun zincirli molekller oluturacak biimde birbirlerine balanabiliyor ve bunu yaparken her bir karbon atomunun, kendisine baka atomlarn da balanmasna izin verecek ekilde bo yeri kalyor. Bu zellik, tm elementler arasnda karbona zg karakteristik bir zellik. Fullerene, zel bir karbon eidi. Bilgisayar ipleri alannda yeni uygulamalar olaca dnlyor. ip reticileri, ince bir silikon tabann zerine daha fazla transistr yerletirmenin yollarn arayadursunlar, IBM altndan bir taban zerine nanotpler yerletirerek yapt ilk transistr tamamlad bile. Bu almasyla IBM, bugnn silikon iplerinden binlerce kat kk bilgisayar iplerine giden yolun kapsn da am oldu.
BLM ve TEKNK 12 Eyll 2002

Nanotpler, asl etkilerini bilgisayarlarn hz ve bellek kapasitelerinin artmasnda gstereceklerse de, u anda pazarn bu teknolojiye ilgisi yksek deil. imdilik fullerene nanotpleri kullanan dier rnler, pazarn daha gzdesi durumunda. Nanotp tabanl dz ekran retmek iin almalarn srdren iki dzineden fazla irket var. Samsung, 2003 ylnn banda bu yaklamla retmekte olduu

81 cmlik televizyonu pazara srmeyi planlyor. Bugnn bilgisayarlar, metalik iletkenler ve metal olmayan yariletkenlerden oluuyor. Nanotplerse ayn anda hem iletken, hem de yariletken olarak grev yapabiliyor. Bu ikili yap, gelecein bilgisayarlarnn etkinlii iin dnebileceimizden ok daha nemli bir temel olabilir. IBM yapt almada her biri yal-

Byk Lokma Ye...

.

Gelecein bilgisayarlarnn nasl bir ey olacaklar, ilemcilerinin hzlar ya da belleklerinin kapasiteleri gibi konularda sylenenler size ok mu uuk geliyor yoksa? Bunlarn asla gereklemeyecek, ancak bilim kurgu filmlerinde rastlanabilecek trden "fantezi" bilgisayarlar olduunu dnyor olabilirsiniz. nsanln bylesine gelikin bilgisayarlara aslnda hi bir zaman gereksinim duymayacak sanyorsunuz belki de. O halde bilgisayar dnyasndaki kiilerin, zaman iinde syledikleri szlere yle bir gz atn. Gerekten ok elenceli! "Bence yaklak be bilgisayarlk bir dnya pazar var." 1943, Thomas Watson, IBM Bakan. "Gelecekte bilgisayarlarn arl 1,5 tondan daha az olabilir." 1949, Popular Mechanics. "Bu lkenin drt bir yann gezip, en nemli kiilerle konutum ve vardm sonu u: Emin olun ki veri ileme, bu yln sonuna kadar bile varln srdremeyecek, gelip geici ve anlamsz bir modadan baka bir ey deil." 1957, Prentice Halln Dnyas konulu kitaplarnn editr. "Peki ama, bu ne gibi bir ie yarayabilir ki?"

1968, Mikroipler konusunda yorum yapan bir IBM mhendisi. "Atariye gittik ve dedik ki: Elimizde harika bir ey var. Baz paralar imdiden hazr. Bize maddi destek salarsanz, gerisini de tamamlayacaz. sterseniz yaptmz eyi tm haklaryla size de verebiliriz. Bize belli bir maa demeniz yeterli. Sizin iin de alabiliriz. Tek istediimiz, bir an nce bu eyin yapmn tamamlamak. Aldmz yantsa uydu: Hayr!. Daha sonra ayn neriyi gtrdmz Hewlett-Packard yetkililerindense Size ihtiyacmz yok. stelik, daha niversite mezunu bile deilsiniz. yantn aldk." 1976, Applen kurucularndan Steve Jobs, Steve Wozniakla brlikte gelitirdikleri ilk kiisel bilgisayarn hikayesini anlatyor. "Bir insann evinde bir bilgisayar olmasn istemesini gerektirecek hi bir neden yok." 1977, Digital Equipment irketinin kurucusu ve bakan Ken Olson. "640K herkes iin fazlasyla yeterli." 1981, Bill Gates.

p mucizesi
nzca birka nanometre apnda (metrenin milyarda biri) tek bir karbon nanotpn, iki tr transistr oluturacak ekilde dzenleyip ince bir altn elektrodun zerine yerletirdi. Bugnk bilgisayar iplerindeki transistrlerden yzlerce kez daha kk bu transistrler, elektrik sinyallerini anlaml 1 ve 0lara dntren bir mantk devresi olarak alt. Bu imdilik tamamyla bir laboratuvar sunumu olsa da, karbon nanotp transistrler, ileride endstriyel uygulama iin sunduu vaadlerle gelecein ultra hzl ve kk bilgisayarlarnn yaptalar olarak silikon kristallerinin yerini alacak gibi grnyor. Karbon nanotpler, gelecein nanoelektroniini oluturmaya aday. Keiflerinden bu yana geen 10 yl iinde, artk laboratuvardan kpteknoloji alannda etkin kullanma da hazrlar. rerek sardnz ve kenarlarn birletirdiinizi dnn. Bylece bir grafit tp, yani karbon nanotp oluturmu oluyorsunuz. Bu nanotpler, bilinen en gl fiberler. Tek bir nanotp, birim alanda tayabildii yk gz nne alndnda, elikten 10100 kat daha gl. Karbon nanotplerin tek marifetleri, sahip olduklar g deil. Barndrdklar elektriksel zellikler de olduka ilgin. Bilgisayarlarnzdaki iplerde kullanlan silikon gibi yar-iletkenbir bileen halini alyor. Karbon nanotpler, iki karbon elektrodu arasnda elektrik ak olduunda oluan tortulardan ortaya kyor. Nanotpteki her bir karbon atomu, doas gerei, ii bo borularn kafes biimli eperlerinde dzgn bir sra oluturuyorlar. Nanotplerin genelde rastlanmayan ve olduka kullanl zelliklerinin kayna da, bu molekler mkemmellik.

Minyatr Dedin mi, lle de Japon!

Houstondaki Rice niversitesindeki aratrmaclarn, fullerene olarak adlandrlan futbol topu biimindeki karbon moleklerini kefetmesiyle, teorik fizikiler bu karbon yapsnn aynsnn tp biimli bir eidinin de olabileceini ve bu molekllerin ileri derecede elektrik iletkenlii gibi bir ok ekici zellii bulunabileceini ngrd. 1990 ylnda Japon bilimadam Sumio Iijima, Ruslarn Matruka bebekleri gibi birbirlerinin iine gemi ok duvarl karbon nanomolekllerinin olabilirliini gsterdi. 1993 ylndaysa San Josedeki IBM aratrma grubuyla yapt alma sonucunda, duvarlarnn kalnl yalnzca bir atom kadar olan daha stn bir nanotp retildi. Daha nceki bir aratrmann sonular, nanotplerin elektrik alan etkisiyle ularndan elektron yaydklarn gstermiti. Tm iletkenler, yeterince yksek bir voltaj uygulandnda elektron yayma zelliinde. Nanotplerse mkemmel molekler yaplar sayesinde, bunu ok daha az bir voltajla da gerekletiriyor. Karbon nanotplerin yaps, ok kk ve etkin elektron yayclar yapmak iin ideal. Bu zellikleri, bir piksel gibi ok kk hedeflere bile dorudan elektron demetleri gnderebilmelerini salyor.
Eyll 2002 13 BLM ve TEKNK

Karbon Nanotpler
Kurun kaleminizdeki grafit, balpetei deseninde sralanm karbon atomlarnn biraraya gelmesiyle oluuyor. Petein katmanlar birbirlerinin zerine ylm durumda. Grafitin her bir katman, ok kararl, gl ve esnek bir yapda. Her bir katman, kendi bana da kararlln koruyabildiinden, komu katmanlara ok zayf balarla balanyor. Tm tabakalarn ok gl ve esnek olmasna karn, tabakalarn birbirlerine bal olarak kolayca kayabilmelerini salamak amacyla kurun kalemde kullanlan grafit zayf. Karbon liflerdeki grafit katmanlarysa, ok daha bykler ve uzun ve ince spiral bir rntye sahipler. Bu lif uaklarda, tenis raketlerinde, yar bisikletlerinde ve yar arabalarnn sspansiyonlar gibi yerlerde kullanlan son derece hafif, gl, bir o kadar da pahal yaplar oluturuyor. Ancak ok daha gl katmanlar oluturmak da mmkn. Petek eklindeki rnty kendi zerinde dnd-

Fullerene ad verilen futbol topu biimindeki karbon moleklleri, nanotp bilgisayarlar alannda yeni bir devrim balatt.

lerde, elektronlar snrl bir hareket kapasitesine sahip. Kablolarda kullanlan bakr gibi malzemelerdeyse elektronlar, ok daha kolay hareket edebiliyor. Bir grafit katman, bu ikisinin arasnda bir karakter sergiliyor. Yani yar-metal zellikte. nk bir grafit katman nanotp oluturacak biimde sarldnda, tpn nasl evrildiine bal olarak nanotp yar iletken ya da metal olabiliyor. Bu, nanotplerin petek eklindeki zel desenlerinin salad bir ayrcalk. Bu zellikleri sayesinde karbon nanotpler, elektrikli aralar iin ok temel

gelikin DRAM yaklak 1GB veri saklayabiliyor. Kalc nanotp belleklerse, yzlerce GB kapasitesinde olacak. Nanterodaki aratrmaclar, iki yl iinde bilgisayar pazarnda devrim yaratacak gelikin nanotp bilgisayar bellei retimini tamamlam olmay umuyor.

Eskisini Kenara Atmadan

Karbon nanotp devrelerini oluutururken en zor adm, nanotpleri bir tabann zerine yerletirmek.

Beklemeye Son!
Aratrmaclar, nanotpleri kullanarak "kalc" bilgisayar bellei retebilecekleri grnde. Bilginin manyetik bir disk zerinde sakland "uucu" bellek trlerinde, bilgisayarnzn iletim sistemlerini ve programlarn altrmak iin kulland bilgi yalnzca bilgisayarnz ak olduka korunuyor. Bunlar DRAM (Dynamic Random Access Memory) olarak bilinen, ksa sreli elektronik bellekler. Bilgisayarnz her ap kapatnzda, makineniz saklad bilgiyi sabit diskinizden alp yeniden elektronik bellek zerine yazyor. Bilgisayarnz aarken bir sre beklemenizin gerekmesi de, bu yeniden yazma ileminden kaynaklanyor. Yani bilgisayarnz her kapatnzda, elektronik bellek zerindeki bilgiler buharlayor. Kalc bilgisayar belleklerindeyse, sistem bilgisi bilgisayar kapatldnda da bellekte kalyor. Bylece bilgisayarnz aarken beklemeniz gereken sre,
BLM ve TEKNK 14 Eyll 2002

otomatik olarak ortadan kalkyor. Massachusettsdeki Nantero isimli bir firma, nanotpleri kullanarak kalc bilgisayar bellei retme almalarn srdryor. Bu almalar baarl olursa, bilgisayarnz parmanz dmeye bastnz an alacak. Bunun yansra Nantero yapacaklar yeni iplerin bugnn sabit diskleriyle karlatrldnda, ok daha ileri dzeyde olaca grnde. Var oKato d ele lan en ktod
lar

Nanotpler

Fosfor

Cam

Nanotpler bu gelikin bellek kapasitelerini, Nanterodan Tom Rueckesin basit ama ok zekice bir tasarmna borlu. Bu tasarm, bir taban stndeki dik bir srann zerindeki paralel nanotip dizilerinden oluuyor. Bu yapdaki apraz dizilerin her bir kesiim noktas, bir bitlik bellei temsil ediyor. Uygulanan bir elektrik kuvveti, st dizideki bir tp sktrarak alttaki bir tpe yeterince yaklatrdnda, iki tp fiziksel olarak birbirine balanyor ve aralarnda bir akm geii oluuyor. Bu akm geii, uygulanan g kesilse de devam ediyor. Bir baka deyile, uygulanan g ortadan kalksa bile, anahtar srekli olarak ak konumda kalyor. Bu yapdaki her bir bitlik bellek alan ok az bir yer kapladndan, bir santimetre boyutundaki bir ip zerine trilyonlarca bitlik kalc bir bellek yerletirilebiliyor. Ama, olabildiince ksa sre iinde bu laboratuvar tasarmnn teknolojik uygulamalarn olanakl klmak. Bu yapnn bileenlerinin u anda alyor olduunu belirten Rueckesin asl amac, nanotp belleini bildiimiz teknolojiyle entegre biimde alr hale getirmek. Aratrmaclar imdilerde, ultra kk nano kablolar ve karbon dndaki baka materyallerle de retebilecekleri nanotplerin peinde. Asl yapmak istedikleri, karbonun yerine silikon ve dier allm yar-iletkenleri koyabilmek. Ancak zerinde allan bu yeni nanotpler ve kablolar, karbonla yaplanlardan ok daha byk. Elektrik iletkenlikleri de karbon nanotplerinki kadar gl deil. Ancak oluturulmalar ve dzenlenmeleri, ok daha kolay.

Yeni Bir Dnem

Nanotpler alannn nclerinden Charles Lieber, getiimiz yl nanokablolarn kullanm zerine bir rapor sundu.Daha sonra da Harvarddaki aratrma grubuyla birlikte, silikon ve gallium nanokablolaryla yaptklar mantk devrelerini tamamlad. Bilgisayar tasarmnda daha zgr olmay salayan bu nanokablolar, son yllarn karbon nanotpler alannda almaya adayanlar iin olduka cesaret verici. Nanotpler ve nanokablolar elele vererek, u anda kullanlmayan bu malzemelerin gerek cihazlarda kullanmnn nn aabilir. Bu tr bir kalc bellek, insanlarn bilgisayarlarn aarken beklemek zorunda olduklar sreyi yok ederek, bilgisayar kullanma biimlerini kkten deitirebilir. Ama bu tr bir bellein en nemli zelliri, yeterli kapasiteye ulatnda manyetik sabit diskleri bir kenara atabilecek olmas. Bilgisayar alannda silikonun tesine gemek iin uygulanan dier yaklamlardan temel farkysa, varolan yar-iletken malzemelerle beraber kullanlabilecek olmas. nmzdeki on yl iinde, nanotpleri bildiimiz silikon teknolojisine entegre etmek mmkn olabilir. Bu zellii nedeniyle, Varolan teknikleri silip sprecek yeni teknolojiler konusunda olduka endieli ip reticilerinin nanotp bilgisayarlara daha scak bakmasnn nedeni de bu. Ancak, nanotplerin bilgisayar bileenleri arasnda yerini almas iin, hl yantlanmas gereken sorular

Veri Saklayan Plastikler

.

Mikroip reticileri silikondan uzaklamann silikon hcrelerinin drtte biri kadar. Ayrca silikon yollarn arayadursun, elektronik endstrisindeki aralarn aksine, polimer hcreler boyutlu yapen nemli gelimeler tamamen farkl bir materyallar oluturacak biimde ylmaya uygun. Bu mimaden gelebilir: plastik! Dnyadaki ou laboratuvar, ri, bellek hcrelerinin imdikilerden ok daha fazla iletken polimerleri kullanarak daha ucuz ve esnek bir kapasiteye sahip olmalarn salyor. Aratrmaelektronik bileenlerin oluturulabilmesi zerinde clar bu teknolojiye dayanarak hazrlanm 32 gigaalyor. Verileri silikon yerine polimerlerde saklabit kapasiteli bellek iplerini, 2004 ylnda piyasayan ipler, MP3 alarlarda ve dijital kameralarda ya srebilecekleri grnde. kulanlan "fla bellek" iplerinin kapasitelerinin Ancak polimer teknolojisini ticari bir rne dartmasn ve maliyetlerinin azalmasn salayabilir. ntrmek, pek de kolay olacak gibi grnmyor. Polimer mikroelektroniklerin retim maliBellek teknolojileri alanndaki yar, kapayetleri, silikonunkiyle karlatrldnda sitenin yan sra hz, eneri tketimi ve ok daha az. Elektronik devreleri siligvenilirlik kulvarlarnda da srkon bir levhann zerine yaptryor. Polimer belleklerse, varolan mak iin, byk yatrm ve pahal silikon teknolojisinin tm olaekipmana gereksinim var. Svnaklaryla ba etmekte biraz polimer devreleri bir yzey zorlanyor. Bu tr yeni bellek zerine serpmek iinse, hermateryalleri silikonun yksek hangi bir pskrtmeli yazc performansyla yarabilir hale bile yeterli. Polimer bellein gelinceye kadar, hcresel uygugetirdii bir baka avantajsa, lamalarla snrl kalmaya mahkalc bellek retimi salyor olkum. nemli kullanm alanlarnmas. Bilgisayarnz kapattnzdan biri, maliyetin performanstan da bile bilgileri saklayan polimer Polimer damlacklarnn zerindeki daha nemli bir kriter olduu, kalc bellekler, dier alternatif tek- elektron yrngeleri yoluyla yaplan kullanldktan sonra atlan "dispohesaplamalar, polimer bellek iplerine nolojilerle retilen benzerlerine sable" elektronikler. Bell Laboragiden yolun kapsn ayor. gre ok daha fazla bir bilgi saklatuvarlarndan bir grup aratrmama kapasitesine sahip. c, polimer belleklerin kiilerin tannmasn salayan Polimer bellekler bilgiyi, silikon aralardan ok etiketlerde kulanlmas almalarn srdryor. Bu daha farkl bir yaklamla saklyor. Polimer iplerpolimer bellekler, silikon standartlarna gre hl olduka yava. Umulan kapasiteyse, bir kilobitin yalde veriler, bir hcrede saklanan yk miktar kadar nzca birka kat. Ancak bu esnek ve dk maliyet1 ve 0 ifrelemek yerine, polimerin elektriksel dili bellek aralar, birka kez kullanldktan sonra atrencine dayal olarak saklanyor. California niverlan tanmlama etiketleri iin olduka cazip. sitesi ve Rus Bilimler Akademisinden lisansl tekPolimer belleklerin varolan silikon altyapsna nolojileri kullanarak yrtlen almalarda, her entegre edilmesiyle, yakn gelecekte yaanabilecek bir bellek hcresi, iki elektrod arasna bir polimer pek ok ilerleme var. Polimer bellek teknolojisi alayerletirerek oluturuluyor. Bu bellek hcresine uynnda yaanacak gelimeler, tamamen plastik bilegulanan bir elektrik alan, polimerin direncini azalenlerden oluan bilgisayarlara giden yolu aabilir. tarak, akm iletme kapasitesinin artmasn salBunun gereklemesi iin onlarca yl gerekiyorsa yor. Polimer bu durumunu, direncini orjinal haline da, aratrmaclar polimerlerin snrlarn zorladkevirecek zt bir kutup uygulanana kadar koruyor. a bugnn uzak ufuklar yaknlaabilir. Ne de olFarkl iletkenlik durumlar, bilgi bitlerini temsil edisa, polimer bellekler devrimi artk balad! yor. Polimer bellek hcrelerinin boyutlar, sradan

Nanotplerin mkemmel molekler yaplar nedeniyle sahip olduklar dalga fonksiyonlar, ok kk hedeflere bile dorudan elektron demetleri gnderebilmelerini salyor.

var. Neyse ki, zellikle IBMdeki aratrma gruplar, bu sorularn tmn en fazla birka yl iinde yantlayabilecekleri grnde. Bu da demek oluyor ki, iler yolunda giderse, on yla kalmadan nanotpler bilgisayarlarmzn nemli bir paras haline gelecek. Bugne kadar laboratuvar ortamnda yrtlen aratrmalarn sonucu, nanotplerin bilgisayarlarda transistr, mantk devresi ve bellek olarak kullanlabileceini gsteriyor. Ancak u anda yantlanmas gereken ilk soru, bugn laboratuvarda yaplabilen karbon nanotp cihazlarnn, endstriyel retime nasl sokulabilecei. Bu yant yalnzca fizikilerin ve kimyaclarn nano dnyay alglama biimleri-

ni deitirmekle kalmayp, elektronik dnyasn da kkten deitirme potansiyelinde.

Kaynaklar Rotman, D., "The Nanotube Computer", Technology Review, Mart 2002, s. 36-45. "Polymer Memory", www.technologyreview.com Mullins, J., "Qantum Superbrains", New Scientist, 8 Temmuz 2002, s. 24-29. Yingwei, Y.; "DNA Computers vs. Conventional Electronic Computers", Stuttgart niversitesi, Temmuz 2002. http://www.qubit.org/ http://www.qubyte.com/ http://www.vanderbilt.edu/lsp/TL166/ http://www.technologyreview.com/articles/nannanele.asp http://www.phys.psu.edu/~crespi/research/carbon.1d/public/ http://www.iota.org/Winter00/dna.html http://dna2z.com/dnacpu/ http://www.princeton.edu/~lfl/FRS.html http://www2.hmc.edu/~belgin/dnacomp.html http://www.elsop.com/wrc/humor/fut_comp.htm http://www.liacs.nl/home/pier/webPagesDNA/ http://www.mitre.org/research/nanotech/hapgood_on_dna.html http://www.cs.caltech.edu/~westside/quantum-intro.html http://physicsweb.org/article/news/6/3/14 http://qso.lanl.gov/~gottesma/QComputers.html

Eyll 2002 15 BLM ve TEKNK