14.

MZE ALIMALARI VE KURTARMA KAZILARI SEMPOZYUMU

30 Nisan-2 Mays 2004 RGP/NEVEHR

T.C. KLTR ve TURZM BAKANLII

Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl

T.C. KLTR VE TURZM BAKANLII YAYINLARI

Yayn No: 3031 Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl Yayn No: 110

YAYINA HAZIRLAYANLAR Koray OLEN Dr. Fahriye BAYRAM Dr. Adil ZME

DZG: Meryem UYANIKER

ISBN: 975-17-3155-0 ISSN: 1300-5626

Kapak Dzeni: Ozan Sad Kapak Motifi: Y ve kaz aya gibi isimlerle anlan motifin kkeni Karahanllar ve onlarn ada Byk Seluklu Dnemine kadar inmektedir. Anadoluda en gzel rnei Erzurum ifte Minareli Medresedeki ta stun zerinde, deiik bir uygulamas da Sivas Buruciye Medresesinde grlmektedir. ini-mozaik mihraplarda da bu motife rastlanmaktadr. Not: Bildiriler, sahiplerinden geldii ekliyle ve sunu srasna gre yaynlanmtr.

KLTR VE TURZM BAKANLII DSMM BASIMEV ANKARA-2005

NDEKLER
smail KARAMUT Selinus Antik Kenti ve Traianusun Kenotaph ................................................. 1 Seher TRKMEN, Akif GAFFAROLU Antiokheia ad Cragum Mozaikli Alan Kazs .................................................. 7 Salim YILMAZ, Cevdet SEVN Seydiler Tmls Kazs .............................................................................. 15 Hasan AHN Erdek, Karyaka Beldesi Bizans Kilisesi Kurtarma Kazs .......................... 27 Elmas KAYA, Tlin TAN Kyzikos Antik Kenti Metroon Kurtarma Kazs ............................................ 45 Mehmet YILMAZ Kurtulu Beldesi (Briula Nekropol) Kurtarma Kazs ................................... 55 Hamza GLLCE, Ahmet BEYAZLAR Gaziantep Kalesi 2003 Yl Kazs ................................................................. 63 Hikmet DENZL, Soner ATEOULLARI, zzet ESEN Ankara Roma Hamam 2002 Yl Kurtarma Kazs ....................................... 75 Asuman ALPAGUT, F. Glay ASLAN Ankara Roma Hamam Kazsndan karlan (2002) skeletlerin Paleoantropolojik ncelemesi ...................................................... 89 Azize YENER, Nuray MALKO Kaleii, 148 Ada, 15 Parselde Yaplan Sondaj Kazs .................................... 101 Emin YENER Alabanda Antik Kenti Kaz, Temizlik ve evre Dzenleme almalar .................................................................................................... 109 Emin YENER Aydn Mzesi Onarm ve Tehir-Tanzim almalar .................................... 117 H. Ali EKNC 2004 Yl, Glhisar, Yusufa Erken Bizans Dnemine Ait Kilise Kurtarma Kazs .................................................................................. 125 Emin YENER Yrk Ali Efe Evi Mzesi Tehir ve Tanzimi ............................................... 133

nal DEMRER, lhan GCEREN, Mustafa DEMREL Pisidia Antiokheias 2003 Yl almalar ................................................... 141 Jale DEDEOLU Aksu Zindan Maaras Kutsal Alan ............................................................. 153 . Akan ATLA, Aynur TOSUN Antalya Mzesi Tehir-Tanzim almalar .................................................. 167 Mehmet NAL Belks/Zeugma 2003 Yl Kaz almalar ................................................... 179 Revza OZL Nevehir li, Greme Elmal Kilise Duvar Resimlerinde Koruma Onarm (2003) ................................................................................ 195 Gldem POLAT Ava Adasndaki Hagios Georgios Manastr .............................................. 205 Nurettin ZKAN Konya-Meram-Gkyurt Ky, Kilistra Antik Kenti Koruma ve Onarm almalar (2002-2003) .............................................. 217 ahin YILDIRIM Makedonya Kulesi Kurtama Kazs 2002 .................................................... 233 ahin YILDIRIM Makedonya Kulesi Kurtarma Kazs 2003 ................................................... 243 ahin YILDIRIM Hdrlk Tabyas Kurtarma Kazs 2003 .......................................................... 251 Zlkf YILMAZ, Ahmet SPAHOLU Vize (Bizye) Antik Tiyatrosu 2003 Yl Temizlik ve Temizlie Ynelik Kaz almalar ........................................ 259 Mevlt YMEZ Afyon li, Sultanda lesi, Sahipata (shakl) Kervansaray, Sondaj Kazs ................................................................................................ 271 lk ZMRLGL Side Tiyatrosu ve evresinde Kaz, Koruma, Onarm almalar (2003) ............................................................. 281

SELNUS ANTK KENT VE TRAANUSUN KENOTAPHI

smail KARAMUT*

Selinus antik kenti, Gazipaa ile snrlar ierisinde ve Hac Musa aynn (Selinus Potamus) denize dkld yerde, denize dirsek gibi uzanan bir tepenin zerinde ve yamacna kurulmutur (Resim: 1). Antik Dnemde Dalk Kilikyann nemli ticaret limanlarndan olan ve tarih sahnesine Pirundu Krallnn bat snr olarak geen, .. 557-56da Sallune olarak adlandrlan Selinus; Helenistik, Roma, Bizans ve Seluklu dnemlerinde iskn grmtr. Bugn iin grlebilen akropol, agora, byk ve kk hamamlar, antsal mezar yaplarnn yer ald nekropol, odeon, su kemerleri, kilise ve ekerhane Kk kentin nemli yaplarndandr (Pln: 1). Roma mparatoru Traianusun (.S. 97-117) Part seferinden Romaya dnerken 117 yl Austos aynda bu kentte hastalanarak lmesi ve kllerinin Romaya gtrlmesi, Romallarn bu kente olan ilgisini artrmtr1. Daha sonra Selinus kent sikkelerinde kentin isminin "Traiano Selino" olarak deitirildiini grmekteyiz. Yine sikkelerin arka yznde drt stunlu tapnak iinde Zeus gibi betimlenmi imparator tasviri yer almaktadr (Resim: 2). Bu bilgiler nda kentte, mparator Traianus adna bir tapnak veya kenotaph olmas gerektii dncesi olumutur. 19. yzyl balarnda Selinusu ziyaret eden Francis Beaufort kentin merkezinde kare plnl bir yapdan bahsederek bu yapnn Roma mparatoru Traianus adna yaplan kenotaph olabileceini belirten ilk aratrmacdr2. Beaufortun bahsettii yap, kentin dzlk alannda bulunan ve halk arasnda ekerhane Kk olarak isimlendirilen yapdr. Bu antsal yap kimi aratrmaclara gre orijinal Seluklu kk, kimine gre kenotaph olarak tanmlanmaktadr. Alanya Mzesi olarak bu yapda kaz almas yapmakla antsal yapnn fonksiyonunu ortaya karmak ve bu tartmalara son vermek zellikle de Roma imparatoruna ait bir kenotaphn varln kantlayarak ok nemli bir bilimsel sonu elde edebilmek hedeflenmitir. Ayrca halk arasnda sylence olarak gnmze kadar gelen "kral mezar" tanmlamas ile srekli kaaklarn boy hedefi haline gelmesi, bizleri bu yapda alma yapmaya ynelten bir dier nemli nedendir. Yapnn fonksiyonunu belirlemek ve yapya zarar veren dolgu topran ve bitkilerin temizlenmesi iin alnan izin gerei 06/10/2003-17/10/2003 tarihlerinde, mdrlmz tarafndan 10 ii ile toplam 10 i gn kurtarma kazs ve evre dzenleme almas yaplmtr (Resim: 3). Yapnn iki evreli olduu, iki farkl dnemde kullanld ilk bakta anlalmaktadr. Birinci dnemdeki yapnn, sonraki dnemde drt tarafnn gmlek gibi ikinci bir duvarla evrildii ok ak bir biimde grlmektedir. Bu nedenledir ki, Selinusu ziyaret eden seyyah ve bilim adamlar yapnn ilevi konusunda farkl yorumlarda bulunmu* 1 2 Dr. smail KARAMUT, Mze Mdr-Alanya/TRKYE O. Akit, Roma mparatorluk Tarihi, stanbul niversitesi, Ed. Fak. Yaynlar, stanbul, 1976, s. 190; Cass Dio:Bellicossimus Princess Anette Mnnerich-Asmus Trajan Mainz 2002. F. Beaufort, Karamania, R. Hunter, 1818, s.188-189.

lardr. Bazlar imparatora ait kenotaph yaps olduunu sylerken, bazlar da Seluklu elerinin fazlalndan, yapnn Seluklu han olabileceini savunmulardr3. Kaz almalarmza balamadan nce dahi karmzda iki farkl dnemde kullanlm bir yap kalnts ile kar karya olduumuz eldeki verilerle anlalmakta idi. Yapnn ikinci kullanmnn Seluklu Dnemi zellikleri gsterdiini ve kk olarak kullanldn syleyebilecek durumdayz. Birinci yapy kuatan ikinci kullanmda devirme malzemenin bol olarak kullanlmas, giri kapsnn solundaki eyvann Ortaa mimarsine ait bir unsur olmas, ele geirilen ini paralarnn Seluklu Dnemi zellikleri gstermesi ve de en nemlisi giri kaps duvarlarndaki krmz zikzak motifleri yapnn ikinci kullanmnn Seluklu Dnemi olduunu apak kantlamaktadr (Resim: 4). Bizim de aratrma konumuzun z, birinci zgn kullanmn ne olduudur. Amacmz bu sorunun yantn vermeye yneliktir. Kaz almalarna yapnn stndeki dolgu topran temizlenmesi ile balanmtr. Burann kazs sonucu toprak rtnn bir blm temizlendiinde karmza kan mimar buluntular ve taban demi birinci kullanmn Roma yapsnn st kat plnn aa karm, yapnn yorumlanmasna ynelik nemli ipularn ortaya koymutur (Pln: 2)4. Temizlik sonras ortaya kan deme ve yaklak kare plnl bir odann temellerine ait keli blok talar, yapnn iki katl olduunu ve st katta kare plnl bir odann (naos) varln gsteren nemli ipulardr. almalarmzn devam sonunda st katn pronaos ve naos blmlerinden olutuu grlmtr. Naos blmnden kuzeye doru bir basamakla pronaos blmne geilmektedir. Bu geiin sanda ve solunda iki stunun yer ald kalan izlerden anlalmaktadr. Ayrca naos tabannn mermer deme ile kapl olduu ve yer yer onarm grd tespit edilmitir. Bu odann kuzeybat kesinde yer alan merdiven akl da temizlenmi olup merdivenin alt kata 16 basamakla ulat anlalmtr. Yapnn gney duvarnda yer alan silmeli byk blok tan ise Roma Dnemi yapsnn ikinci katna geite kullanld ve in situ olduu grlmtr. Bu verilere gre yapnn dn kaplayan ve ok sayda devirme malzeme kullanld d duvarnn, sonraki dnemde yapld kesin olarak anlalmtr. st katn kazs srasnda ok sayda mermer mimar para ve insan betimli mermer kabartma paralar ele geirilmitir (Resim: 5). Yapnn nnde, bat ve dou cephelerinde de kaz almalar yaplmtr. Bunun sonucunda; yapnn, bat ve dou duvar boyunca yaklak metre geniliinde harl bir zeminle evrelendii saptanmtr. Zeminin yapmnda yer yer doal kayadan da faydalanlmtr. Yapnn iinde de almalar yaplmtr. Burada i ie iki oda yer almaktadr. Odalar yaklak kare plnldr. kinci odada havalandrma delikleri, arkasol, seki ve st kata kan merdiven bulunmaktadr. Odalarn tabannda sonradan yapldn dndmz harl bir zemin grlmektedir. kinci odann gney duvar boyunca uzanan sekinin nnde ve bat duvarnda yer alan arkasoln nnde iki sondaj ukuru almtr. Sondaj iin seilen alanlar daha nce kaaklar tarafndan kazlm alanlardr. Birinci sondaj ukuru, sekinin nndeki ukur olup 210x310 cm. llerindedir. Burada -185 cm. derinlie ulalmtr. -160 cm.de ukurun dou duvarnda dikdrtgen pln veren bir ta sras tespit edilmitir. Ortaya kan ta sras bu yap ncesi evreye ait olmaldr. kinci sondaj ukurunda 150 cm. derinleilmitir. Dolgu topran iinde ok sayda kiremit paras bulunmutur. Ayrca ayn meknn zemin temizlii srasnda (oda kapsnn hemen solunda) Seluklu Dnemine ait turkuaz ve siyah srl ha kollu ini paralar ile zerinde ku betimli ini paralar bulunmutur (Resim: 6, 7). Eldeki verilere gre Roma Dnemi kullanm olduunu kabul ettiimiz iteki yapnn iki odal bir pln iermesi, Dalk Kilikya blgesinin Syedra, otape, Antiokheia ad Cragum gibi antik kentlerinde karlatmz hereon tipi mezar plnlar ile benzemekte ve yapnn blge mezar mimarsi r3 4 R. Heberdey-A. Wilhelm, Reisen in Kilikien, Wien, 1896, s.150-151. Bu almann kazs, pln, izim ve lmleri meslektalarm Alanya Mzesi uzmanlar Arkeolog Seher Trkmen, Glcan Demir ve Akif Gaffarolu tarafndan gerekletirilmitir. almalarmda beni yalnz brakmayan meslektalarma katklarndan dolay teekkr ederim.

nek alnarak yapldn gstermektedir. Odalarn penceresiz oluu gnlk kullanma ak bir yap olmadnn, ruhan kullanma daha uygun olabileceinin, dolaysyla, kenotaph olabileceinin nemli bir kantdr. Yapnn temenos duvar ile evrilmi oluu kentteki dier yaplar ile kyaslandnda daha nemli olduunu, kutsal bir ama iin yaplm olabileceini gstermektedir. Kullanlan malzemenin kaliteli ve renkli mermerden oluu yapya verilen nemin dier bir kantdr. nk Dalk Kilikya blgesinde mermer ocaklarnn az oluu, blgede mermer malzemenin nemini artrm, yalnz nemli yaplarda kullanlagelmitir. Elbetteki Selinus halk da kentlerinde len bir imparator adna yaplan antsal yapda, tanrsalla kout kaliteli mermer kullanmalydlar. zetle, Roma Dnemi yapsnn en az iki katl olduu, stte ortaya kan kareye yakn plnl, taban mermer demeli bir oda (naos) ile alt katla balant kuran merdivenin varlndan anlalmaktadr. Bu durumda, ikinci katn ilevi neydi ve mimar elemanlar nerededir? Mimar elemanlarn Seluklu kk yaplrken kulland, d duvarlardaki dzgn kesilmi mermer bloklardan ve acanthus yaprakl plaster Korinth balndan anlalmaktadr. Ayrca st katta bulunan mimar paralar, yivli stun paralar, zellikle de Roma Dnemi zellikleri gsteren asker giyimli adet kabartma, st kat elemanlar hakknda en nemli ipulardr. Devirme malzeme kullanmay seven Seluklu, elinin altndaki Roma yapsnn st kat malzemelerini kullanmay yelemitir. Bu durumda Roma st yaps Korinth balkl, yivli stunlar olan, Attik- on toichobat profil veren bir podyum zerinde oturuyordu. Eldeki kabartmalardan da kenotaphn evresinin mitolojik sahneli kabartmalarla ssl olmas gerektii akla gelmektedir. Btn bu veriler bizi Selinusta, Roma Dnemi zellikleri gsteren iki katl antsal bir kenotaph mezarn varlna doru gtrmektedir. Antsal yapnn naosu olarak kabul edebileceimiz st kat odasnn gneyindeki taban demelerinin skld kalan izlerden bellidir. Belki de imparator yontusu burada duruyor idi. Daha sonra yontu kaldrlrken taban balants kenetlerle birlikte sklm olmaldr. Bilindii gibi Roma geleneinde imparatorlar da tanrlar kadar sayg gryordu. Bir kiinin lmnden sonra tanrlatrlarak tanrlara katlmas anlamna gelen "apotheosis" Helenistik Dnemde yaygnlamaya balamtr. Romada ilk kez Caesar, "Divus lulius" ad altnda tanr iln edilmitir. Bu balamda Romada ve eyaletlerde, imparatorlar adna tapnak-kenotaph gibi, onlara tanrlar gibi saygnlk veren antsal nitelikte kutsal yaplar yaplmtr. Anadoluda bu tr uygulamann bir rnei, Limyrada len Augustusun torunu Gaius Caesar adna yaplm kenotaph ile karmza kmaktadr. Seferden dnerken fel olup Selinusta len mparator Traianus iin mutlaka antsal bir yap ina edilmi olmaldr. nemli ve sevilen bir imparatorun lmnden sonra gelenekler dorultusunda adna bir kenotaph ina edilmesi, tanrlatrlmas ok doal olmal. stelik kentin ad imparatorun lmnden sonra deitirilerek "Traianopolis" olarak anlmaya balanmtr. Alexander Severus Dneminde (.S. 222-235) baslan Selinus sikkeleri zerinde de prostilos tipi bir tapnak ve klt heykeli olarak Traianusun grlmesi burada bir antsal yapnn varln kantlamaktadr. Ayrca Deciusun kars Herennia Etruscilla (.S. 249-251) adna baslm bir sikkenin arka yznde "Tanrsal Traianusa ait tapnak" yazldr. Drt stunlu stilize Traianus Tapna ve ierisinde imparator tahta oturmaktadr. Zeusa benzer ekilde, elinde imek demeti ve mzrakla betimlenmitir5. Elimizdeki veriler sikkelerde betimlenen antsal yapnn Traianus adna yaptrlan kenotaph olmas gerektii ynndedir. Seluklular antsal bir Roma yapsn kk olarak yeniden kullanrken olaslkla yapnn grkeminden ve kutsallndan etkilenmi olmaldr (Resim: 8, 9). almalarmza konu olan antsal yapnn bu kentte len Traianus adna yaplm, onu tanrlatran kenotaph olduu, tahtta oturan imparator tasvirli sikkelerde betimlenen prostilos tipindeki drt stunlu yapnn da bu kenotaphn ikinci kat olmas gerektii, sonu olarak sylenebilir.
5 M. Karola-J .Nolle; Gtter-Staedte-Feste Kleinasiatische Mnzen der Rmischen Kaiserzeit, Ausstellung von 22 Juli bis 30 Oktober, 1994 in der Staatlichen Mnzsammlung Mnchen (1994) Nr.109.

Pln 1: Kent pln, 1-kenotaph (ekerhane), 2-odeon, 3-hamam, 4-su kemeri, 5-agora, 6-surlar

Pln 2: st kat pln

Resim 1: Selinus, genel grnm

Resim 2: Selinus kent sikkesi

Resim 3: st kat almas

Resim 4: n cephe, eyvan ve kap

Resim 5: Kabartma paras

Resim 6: Tmlenebilen iniler

Resim 7: Ku betimli ini paras

Resim 8: Genel grnm

Resim 9: st kat genel grnm

ANTIOKHEIA AD CRAGUM MOZAKL ALAN KAZISI

Seher TRKMEN* Akif GAFFAROLU

, , , Antiochia parva, Antiochet, Antiozeta, Andawsc, Andusig, 1920li yllarda Endiegney, 1960 ylndan sonra ise Gneyky isimleri ile kaytlara gemi olan antik kent Gazipaa lesi snrlarnda olup Alanya'ya uzakl yaklak 60 km.dir (Harita). Antik dnemde Lamotis blgesi ierisinde yer ald bilinen kent bir dier Dalk Kilikya kenti otape gibi Kommagene Kral 4. Antiochos (. S. 38-72) tarafndan kurulmutur. Bundan ncesine ait bir bilgi henz bulunmamaktadr. 3. yzyln balarnda Kragos isimli bir tepenin ismi kaytlarda gemektedir ki bu, kentin zerinde bulunduu tepenin ismi olmaldr. 5. yzylda Hierocles te Antiokheia, metropolisi Seleukeia olan sauria kentleri arasnda saylmaktadr. Bu eyaletin kenti olarak nce Antiokheia patrikliine, 7. yzyldan sonra ise Konstantinopolis patrikliine balanmtr. 462 ylnda kentte byk bir deprem olmutur. Selinuslu Longinus, mparator Anastasiosun emri ile Antiokheiay ele geirmi ancak buradan sauriallarn ayaklanmasn desteklemitir. Longinus daha sonra 498 ylnda Antiokheia'da yakalanm ve Konstantinopolis'e gtrlmtr. Konstantin Porphyrogennetos Antiokheia Mikray, Kibyraioton temasna bal ehirler arasnda sayar, ayn zamanda burasnn deniz filosu destek noktas olduunu syler. Hatta bunun iin 949 ylnda filo Girit seferi iin toplandnda, sauriya sahilinde nbetilik grevi iin 2 gemi Antiokheiada braklmtr (Resim: 1). 12. yzyldaki denizcilik haritalarnda kentten kk Antiokheia olarak bahsedilir. rnein 12. yzylda Saewulf, 1107de Rus manastr bapapaz Daniel, 1126da Apulya'l 2. Bohemund, 1191 ylnda Fransa Kral 2. Philip tarafndan kent ziyaret edilmi, 1225 ylnda ise M. Ertoku tarafndan zapt edilmitir. Nohut Yeri Mahallesi olarak bilinen mevkide yer alan antik kent geni bir alana yaylmtr. Roma Dnemine ait kalntlar doudaki tepede, merkez agora (40x60 m.) ve 12.10 m. genilii, 166 m. uzunluu olan stunlu cadde evresinde toplanmtr. Stunlu cadde antsal bir tak ile son bulur. Stunlu caddenin iki tarafnda dkknlar yer alr. Stunlar granitten olup aritravlar 3. yzyla tarihlenebilir. Doudaki en yksek noktada Korinth dzeninde bir tapnak, agora ierisinde stylobat seviyesinde kalabilmi ikinci bir tapnak, iki adet hamam, iki tane nefli Erken Bizans Dnemi kilisesi ve stunlu caddenin kuzey bitiminde yer alan trikonchos kentin en belirgin yaplarndandr. Yerleimin dou tarafnda ise kk bir Ortaa kilisesi vardr. Batdan douya doru bir yay izildiinde ise Roma Dnemi nekropol ve sivil yerleim alan grlebilir. Denize doru knt yapan Roma Dnemi yerleimine yaklak 1 km. uzaklktaki tepenin zerinde ise Ortaa yerleimi grlebilir. Etraf surlarla evrili olan bu kalenin duvar* Seher TRKMEN, Arkeolog, Alanya Mze Mdrl-Alanya/TRKYE Akif GAFFAROLU, Arkeolog, Alanya Mze Mdrl-Alanya/TRKYE

larnda yer yer Roma Dnemine ait devirme malzeme kullanlmtr. Bu kalenin ierisinde ve yaknndaki tepe zerinde kk kk be adet kilise grlebilir (Resim: 2). Gnmz yerleimi ise antik kent ierisinde dank olarak geni bir alanda yer almakta olup blge, 1. ve 3. Derece Arkeolojik Sit Alan olarak tescil edilmitir. 2001 ylnda N. Rauh bakanlnda yaplan yzey aratrmasnda mozaiin bir ksmnn akta olduu belirlenip mzemize bildirilmitir. Genel Mdrlmzn ilgi izni ile 24-26.09.2002 tarihlerinde kurtarma kazs almas tarafmzca yaplmtr (Resim: 3, 4). Kazs gerekletirilen mozaikli alan yukarda bahsedilen Roma Dnemi kent yerleimine ait kalntlarn youn olduu blgede, stunlu cadde ile agora arasnda yer alan hamam binasnn hemen nndedir. Toprak yzeyine ok yakn olmas ve burada iki yl ncesine kadar tarm yaplm olmas nedeniyle mozaiin kk bir ksm aa km durumdayd. Toprak altnda 10-30 cm. arasnda deien derinlikte yer alan mozaiin 12.50x8.00 m.lik ksm aa karlmtr. Kuzey-gney dorultusunda yer alan kaz alannn bat tarafnda daha ok oval bir plna sahip olan, kesme blok talarla yaplm bir havuz ve bu havuzun nnde yer alan be adet stun kaidesi ve bu kaidelerin st yzeyi ile ayn seviyede denmi olan mozaikli alan bulunmaktadr. Havuza ve stun kaidelerine gre simetri salanarak denmi mozaik panolara blnmtr. Kaidelerin nnde drt ve havuzun gneyinde bir olmak zere toplam be pano aa karlmtr (Pln). Desenler ortalama 1.5-2. cm. boyutlarndaki beyaz, gri, sar, krmz renkli ta ve pimi toprak tesseralar ile oluturulmutur (izim: 1-4). Mozaikli alann dousunda kuzey-gney ynnde moloz ta ve har kullanlarak rlm bir duvar ve duvarn dou bitiinde kullanlmak anm olduu grlen ve byk plka talardan oluan ta deme tespit edilmitir. Yaplan almalar sonucunda yer yer bozulmu olmasna ramen, olduka salam kalabilmi olan mozaiin, kuzey ve gney ynlere doru ayn ekilde devam ettii ve geni bir alan kapsad sylenebilir. Havuzun i ksmnda kk bir alanda zemin yoklamas amacyla derine inilmi ve yaklak 95 cm. derinlikte ta deli havuz zeminine ulalmtr. Mermer blok talarla yaplan havuzun mevcut st seviyesi mozaik yzeyinden 10 cm. daha yksektir ve havuz duvarnn d ksmna moloz talarla ince bir duvar rlmtr. Havuzun dou tarafnda gney-kuzey ynnde eit aralklarla sralanan kare mermer bloklarnn stun kaidesi olduu, havuzla ayn dneme ait olan bu mimarye gre mozaiin daha sonraki bir zamanda yeniden yapld anlalmtr. Alan alan ierisinde ortaya karlan su sistemine ait iki rogarn kesitlerinde, alt seviyede eski mozaie ait har tabakas da, bunu dorulamaktadr. Yukarda bahsedilen iki adet rogar, mozaiin kuzeyden ikinci panosunun ortasnda ve havuzun gney kenarndadr. Bunlarn birbirleriyle olan balants havuz kenarndan geen ve mozaiin bir ksmn kesen, derinlii 10 cm., genilii de 10 cm. olan sonradan oluturulmu yzeysel bir kanalla salanmaktadr. Ayrca ortada yer alan rogarn ii temizlenmi ve bunun zeminine yakn bir yer douya uzanan bir kanal akl grlmtr. almalar boyunca az miktarda buluntu ele geirilmitir (Resim: 5). Bunlar havuzun ierisinde bulunan iki para halinde bir kandile ait paralar ile Ge Roma Dnemine tarihlenebilecek seramik (amfora ve gnlk kullanm kaplar) paralar ve bir Korinth stun balna ait olan mermer paradr. Buluntular ve mimarye baklarak havuz ve kaidelerin M. S. 3. yzyl ve daha sonraki kullanmlarn ise Ge Roma Dnemine kadar uzad anlalmaktadr. Mozaiin gerek lleri ve desenleri gerekse Anemuriumdaki benzer rnekleri gz nne alnarak . S. 4. yzyla ait olduu sylenebilir. Yukarda sz edilen almalar denek yetersizlii ve geni alana yaylan mozaiin koruma glkleri gz nne alnarak 3 gn ile snrlandrlm; geici koruma nlemi olarak mozaiin kenarlar ve krk blmleri kire ve kumdan oluan harla salamlatrlarak zeri dere kumu ile kapatlmtr (Resim: 6-8). Burada tarm faaliyeti durdurulmutur. Ancak bu parsel agorann tmn kapsamakta ve agorann dier blmlerinde de benzer ekilde yzeyde yer yer mozaikler g8

rlmektedir. ok geni bir alana yayld anlalan mozaiklerin mzeye tanmasnn mmkn olamayaca, yerel halk tarafndan sahiplenme duygusunu gelitirmek iin, buluntular yerinde koruyarak ziyaretilerin burada grmesinin daha uygun olaca dnlmektedir. Yaplacak kaz almalar ile agoradaki tm mozaiklerin aa karlmas, onarlmas, yerinde koruma nlemleri alnarak evresinin snrlandrlmas ve bu alan ile antik kentin tmnn korunmas iin beki grevlendirilmesi daha uzun vadeli bir program erevesinde gerekletirilmelidir. Bu durum gerekletii takdirde antik kent ile i ie yaayan yre halk eski eser korumacl konusunda bilinlendirilerek antik kentin korunmas daha iyi salanacaktr.

KAYNAKA G. BEAN-B. MITTFORT, Journeys in Rough Cilicia 1962-1963, 1964-1968. E. ROSENBAUM, G. HUBER, S. ONURKAN, A Survey of Coastal Cities in Western Cilicia, Ankara 1967. HLD-HELLENKEMPER, Tabula Imperii Byzantini 5, 1990 Wien. S. ERDEMGL-F. ZORAL, Antiochia ad Cragum, TAD. 1975 Ankara. E. ALFLDI-ROSENBAUM, Anamur Nekropol 1971, Ankara.

Harita

Pln

10

izim: 1

izim: 2

izim: 3

izim: 4

11

Resim 1: Antiokheia ad Cragum sahili

Resim 2: Genel grnm

Resim 3: Kaz ncesi

12

Resim: 4

Resim 5: Kandil paras

Resim 6: Salamlatrma almalar

13

Resim 7: Mozaiin kumla tlmesi

Resim 8: Mozaiin kumla rtlmesinden sonra

14

SEYDLER TMLS KAZISI

Salim YILMAZ* Cevdet SEVN

Denizli li, Sarayky lesi, Gerali Ky snrlar iinde yer alan Seydiler Tmlsnde kaak kazlar yapldnn Sarayky Jandarma Karakol Komutanl tarafndan mze mdrlne haber verilmesi zerine, Denizli Mzesi, 2003 yl iinde Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnden kurtarma kazs talebinde bulunmutur. Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 14.03.2003 tarih ve 04489 sayl ruhsatlar gerei Seydiler Tmls kurtarma kazs; 05.05.2003 ile18.06.2003 tarihleri arasnda 44 gnlk bir alma ile tamamlanmtr. almalara 11 ii ve mze mdrl arkeologlar Salim Ylmaz ve Cevdet Sevinten oluan ekip katlmtr. Seydiler Tmls Saraykyden Babada lesine giden karayolu zerinde, Sarayky Mezarlndan ayrlan ve Acsu Kyne giden stabilize yolun 1. km.sinden sonra, gneydeki Babada silsilesinin kuzeyindeki Sarayky Ovas ile birletii tektonik tepe zerinde yer alr. Tapuda Denizli li, Sarayky lesi, Gerali Ky, Seyyitler mevkii, 1-2 pafta, 518 No.lu parsel zerinde bulunmaktadr. Sarayky Ovasna hkim bir tepe zerindedir. Kaak kazlar, tmlsn ortasndan ve dairesel 6-7 m.lik bir alanda, 8-9 m. derinlie kadar yaplmtr. Kaak kazlarda dzgn yzeyli kalker ve kumta blok talardan yaplm mezar odasnn datld tespit edilmitir. Muhtemelen istediklerini elde edemeyen define arayclar, mezar odasnn dousuna ve kuzeyine doru tneller aarak aramalarna devam etmilerdir. Kaaklarn ne kadar tahribat yaptklar, ancak almalarn tamamlanmasndan sonra anlalmtr. Mezar odasnn giriini bulmak, n oda, dromos ve krepis duvarlarn ortaya karmak iin mezar odasnn 17-18 m. dousundan ve mezar odas ile ayn derinlikte amalar oluturarak kazlara balanmtr. 5 m2 olan ilk amadan sonra mezar odasna doru yeni amalar yaplarak kazlara devam edilmitir. Bu ekilde amada yaplan kazdan sonra mezar odasna ulalmtr. Dou yndeki ilk ama A amas olarak isimlendirilmitir. A amasnda yaplan kazlarda, eimli toprak yzeyinden 80-90 cm. derinlikte, balk srt eklinde yan yana er karlkl, toplam alt adet tuladan yaplm mezarlara rastlanmtr. Mezarlar balk srt eklinde rten tulalar; 3-4 cm. kalnlkta, her kenar 60-70 cm. geniliinde kare ya da dikdrtgen eklinde yaplmtr. Herhangi bir bozulma olmayan mezarlarn ksa kenarlar birer tula ile kapatlmtr. Yan yana ama uygulanarak tmlsn dousundan mezar odasna kadar yaplan kazlardan 16 adet tula mezar ortaya karlmtr.
* Salim YILMAZ, Denizli Mzesi Arkeolou, Denizli/TRKYE Cevdet SEVN, Denizli Mzesi Arkeolou, Denizli/TRKYE

15

A AMASI A amasnda yaplan kazlarda 5 tula mezara rastlanmtr. Tula Mezar 1: Mezarn uzunluu 133 cm., genilii 50 cm.dir. Drt tane tulas vardr. Arazinin eimli doal yaps iinde yer alan kumlu toprak zamanla yamur sular aracl ile szarak mezarn tamamen toprakla dolmasna sebep olmutur. Tulalarn dalp krlmalarn nlemek iin dtan moloz talarla kenarlardan desteklenmitir. Tula Mezar 1de hibir l hediyesi ve iskelet kalnts bulunamamtr. Mezardaki iskeletin yaan yamur suyu ile topran yaps ve ar nemden eridii dnlmektedir. Tula Mezar 2: Mezarn uzunluu: 94 cm., genilii: 45 cm.dir. Yine T.M. 1deki gibi tulalar at eklinde stten birletirilmitir. Mezarn ksa yzlerine, yani ba ve ayak ularna yerletirilen dikey tulalar, mezar ta ilevi grmektedir. Mezarn ksa olmas ocuk mezar olduunu gstermektedir. Mezarn iinde ve ortasnda bir tane pimi topraktan yaplm boyasz tek kulplu testicik bulunmutur. Mezarda hibir iskelet kalntsna rastlanmamtr. Tula Mezar 3: Uzunluu: 130 cm., genilii: 45 cm.dir. at eklindeki tulalarn kenarlar byk moloz talarla desteklenerek direnleri artrlmaya allmtr. inde hibir iskelet kalnts ve mezar hediyesi bulunmamaktadr. Tula Mezar 4: Amann kuzeyindeki kesitte ve amann dna taar halde ortaya karlmtr. Uzunluu: 120 cm., genilii: 40 cm.dir. Gneye bakan tulalar salamdr; kuzeye bakan tulalar tahribata uramtr. Bu mezarda da hibir iskelet ve mezar hediyesi buluntusu yoktur. Tula Mezar 7: Uzunluu: 185 cm., genilii: 40 cm.dir. Mezar iinde bozulmu ve topraklam iskelete rastlanmtr. skeletin bann d konturlar, kollar ve dizlere kadar olan bacak kemikleri belirlenebilmitir. Ba bat yndedir. Kollar gs zerinde ve karn hizasna gelecek ekilde birletirilerek gmlmtr. Ancak tam birletirilmeyip yan yana konmu ekilde durmaktadr. Sol alt kol belirgin, dieri de ok az belirgindir. Yetikin mezardr. Muhtemelen iskeletin boyu 1.20 m.dir. skeletin bel hizasnda ve kuzeye bakan blmnde bir tane salam, tek kulplu testi bulunmutur. Yine bel hizasnda ve gneyinde dalm halde kandil paralarna rastlanmtr. skeletin altnda, 515 cm. apnda, moloz talarla dzgn bir sath oluturulmutur. B AMASI Tula Mezar 5: Mezarn sadece gney tarafndaki tulalarn bir tanesi bulunmu, dier tulalarn olmad grlmtr. inden sadece az kenar krlm bir tane testi aa karlmtr. Baka herhangi bir buluntu ve iskelet kalnts yoktur. Tula Mezar 6: Mezarn uzunluu: 185 cm., genilii: 50 cm.dir. Toplam 6 tane, erli karlkl yerletirilmi tulalardan yaplmtr. inde yaplan almalar sonunda konturlar belirgin olmakla birlikte, toprakla kaynam yetikin bir insana ait iskelet kalntsna rastlanmtr. Kala kemii yoktur. Bacaklarn dizden alt eksiktir. Kollar sol el stte, sa el altta olmak zere karn blgesine karlkl yerletirilmitir. skeletin yaklak uzunluu 145 cm.dir. Sol dizin yannda ve iskeletin kuzeyinde bir tane pimi topraktan yaplm tek kulplu testi bulunmutur. Gs zerinde, kaburga kemikleri ile karm toprak iinde M.S. IV. yzyla ait korozyona uram birka sikke bulunmutur. skeletin ba kt korunmutur. skeletin dileri zerinde Di Hekimi Armaan Stlolu tarafndan yaplan incelemelerde; yirmilik dilerin var olduu, n alt kesici dilerin eksik olduu, sol alt az diinde rk bulunduu, di etlerinde yallarda olduu gibi ekilme bulunduu ortaya kmtr. Yaplan inceleme sonucu bu mezarda yer alan iskeletin yal bir kiiye ait olduunu, di sorunlarnn olduunu, n alt kesici dilerin kullanm sonucu, belki de yalanmadan kaynaklanan sebeplerden ktn sylemek mmkndr. Tula Mezar 8: Drt adet tulas vardr. Mezarn uzunluu: 125 cm., genilii: 45 cm.dir. inde hibir iskelet kalnts ve buluntuya rastlanmamtr. 16

Tula Mezar 9: Mezarn uzunluu: 185 cm., genilii: 55 cm.dir. Mezarn bat ksmnda kafatasna ait belli belirsiz bir kalntdan baka iskelete ait paraya rastlanmamtr. Ban sol tarafnda, kuzeyinde pimi topraktan yaplm tek kulplu bir testi, muhtemelen sol kolun olabilecei yerde, birbirine korozyonla birleik iki bilezik bulunmutur. Yine parmakta olduu tahmin edilen korozyonlu bronz yzk ortaya karlmtr. skeletin gs ksmnda birbirine yapm korozyonlu bakr sikkelerin yer ald grlmtr. Sikkelerin gs zerine bezden bir keseyle brakld dnlmektedir. Tula Mezar 10: B amasnn gneyinde, bir ksm ama dnda ortaya karlmtr. Mezarn uzunluu: 185 cm., genilii: 58 cm.dir. Erimi ve toprakla karm bir adet iskelete rastlanmtr. Sol kolu sa omza yakn, sol kol karn zerine yerletirilmitir. Ayaklar tamamen eridii iin yoktur. Ban kuzey tarafnda pimi topraktan yaplm tek kulplu bir testi bulunmutur. Gs zerinde bozulmu ve korozyonlam tane bakr sikke ele geirilmitir. skeletin muhtemel boyu 160 cm.dir. Tula Mezar 11: B amas ile C amasnn gneyinde ve amalarn dnda ortaya karlmtr. Karlkl ikier ift olmak zere toplam drt adet tulas vardr. Dou ucuna mezar tana benzer, pimi topraktan yaplm bir adet tula yerletirilmitir. Uzunluu: 125 cm., genilii: 70 cm.dir. inden iskelete ve herhangi bir buluntuya rastlanmamtr. Tula Mezar 14: ki adet tulas olan mezarn uzunluu ve genilii: 60 cm.dir. Dou ucunda olan kapak tulas, kenarndan ayrlmtr. inde herhangi bir iskelet kalntsna ve buluntuya rastlanmamtr. C AMASI Tula Mezar 12: Mezarn uzunluu: 170 cm., genilii: 80 cm.dir. indeki iskelet eridii iin, hibir iskelet kalntsna rastlanmamtr. inden pimi topraktan yaplm tek kulplu bir testi bulunmutur. Mezarn dou ucu B amasna tamaktadr. Tula Mezar 13: Mezarn uzunluu: 184 cm., genilii: 68 cm.dir. Karlkl ikier adet olmak zere toplam alt adet tulas vardr. inde erimi hlde ok az kol ve bacak kemiklerine rastlanmtr. Bann solunda ve kuzeyinde pimi topraktan yaplm tek kulplu bir testi bulunmutur. Ayrca bir tane korozyonlu bakr sikkeye rastlanmtr. Mezarn iinde erimi hlde korozyonlu ivi paras bulunmas bir baka zelliktir. ivi paras ahap tabutla yaplan gmye ait bir para olmaldr. Tula Mezar 15: Mezarda dikkati eken en nemli zellik lnn, kuzeydou, gneybat ynnde yerletirilmi olmasdr. Drt tane tulas bulunmaktadr. Bunun kuzeybatsnda bulunan tula krlarak kmtr. Uzunluu: 120 cm., genilii: 68 cm.dir. inde, krlm durumda cam bir koku kab bulunmutur. Baka bir buluntu yoktur. Tula Mezar 16: Bu mezar, amann kuzey kenarnda ortaya karlmtr. Uzunluu: 170 cm., genilii: 60 cm.dir. skeletin bana, bacak ve kol kemiklerine ait baz paralarn bulunduu grlmtr. Dier ksmlar erimitir. Kollar, gs zerinde yan yana yerletirilmitir. inde bir tane krk, korozyonlu bronz yzk bulunmutur. Baka buluntuya rastlanmamtr. GNEYDOU AMASI Yaplan amada da tmls mezara ait krepis, dromos ve n odaya ait duvar izlerine ulalamamas sonucunda, Seydiler Tepesinin gneybatsnda yeni bir ama yaplmas plnlanarak almalar bu ksma ynlendirilmitir. Arazinin doal yapsnda tmlsn tepe noktas ile farkn az olmas sebebiyle ok fazla kaz yaplmadan sonulanaca dnlmtr. Ancak burada yaplan kazlarda da dier amalarda olduu gibi ok sayda, tulayla rlm M.S. IV. yzyla ait halk mezarlarna rastlanmtr. Amada yaplan kaz 17

tamamlandnda burada da krepis, dromos ve n odaya ait duvarlara rastlanmamtr. Amada 8 adet tula mezar ortaya karlmtr. Tula Mezar 17: Tula mezarn uzunluu: 205 cm., genilii: 64 cm.dir. Alt adet tulas vardr. Mezarn iinde birka kemik paras karlm, iskeletin dier paralar erimitir. Mezarn iinde ve ortasna yakn bir yerde pimi topraktan yaplm tek kulplu bir testi bulunmutur. Ayrca, 13 tane korozyonlu, bakrdan yaplm Roma Dnemine ait sikkeler bulunmutur. Tula Mezar 18: Mezarn uzunluu: 186 cm., genilii: 56 cm.dir. Mezara ait tulalarda basn sebebiyle krklar olumutur. Mezarda iskelete rastlanmamtr. Korozyona uram sekiz bakr sikke bulunmutur. Baka herhangi bir buluntu yoktur. Tula Mezar 19: Mezarn byk bir ksm tahribata uramtr. ki tulas kalmtr. Uzunluu: 69 cm., genilii: 50 cm.dir. inde iskelet kalnts ve herhangi bir buluntuya rastlanmamtr. Tula Mezar 20: Mezarn uzunluu: 184 cm., genilii: 60 cm.dir. inde hibir iskelet ve buluntuya rastlanmamtr. Tula Mezar 21: Mezarn uzunluu: 135 cm., genilii: 59 cm.dir. Drt tane tulas vardr. inde hibir iskelet kalntsna ve buluntuya rastlanmamtr. Tula Mezar 22: Mezarn uzunluu 125 cm., genilii: 58 cm.dir. Amann kuzeyinde ve kesitte bulunmutur. inden korozyona uram bakr sikkeler ve pimi topraktan yaplm tek kulplu bir testi bulunmutur. Tula Mezar 23: Mezarn uzunluu 190 cm., genilii 60 cm.dir. inde hibir iskelet kalnts yoktur. Ancak, pimi topraktan yaplm tek kulplu bir testi bulunmutur. Tula Mezar 24: Mezarn uzunluu: 192 cm., genilii: 64 cm.dir. inde hibir iskelet kalntsna rastlanmamtr.Ancak, korozyona uram 2 adet bronz sikke bulunmutur. TMLSN MEZAR ODASI KAZISI Tmlsn mezar odasnn durumu ile ilgili ilk izlenimlerde, kaak kaz alannn 7-8 m. derinlie ve 6-7 m. apnda bir alana yaylm olmas sebebiyle tamamen kazlarak soyguna uram olabilecei dnlmekteydi. ok derin ve ok geni kaak kaz alan olmasna ramen, mezar odas zerinde knt toprak ve moloz ta yn bulunmaktayd. Kaaklar tarafndan mezar odasndan sklen talar ile derin olan kaak kaz alan kenarlarndan dklen knt topran engellenmesi iin yeni kuru duvarlar yaplmtr. nceki kaak kazlar srasnda yaplan kontrollerde ekilen eski fotoraflarda mezar odasnn zerinin yaklak 10 cm. kalnlnda blok talarla rtl olduu grlmektedir. knt topran alnmas ile almalar balatld. Bu almalarda kazlan topraklar arasnda, kaaklar tarafndan datlm, kumtandan ve midye biimli hayvan kabuklar ile olumu konglomera tandan yaplm mezar odasna ait blok talar ortaya karlmtr. Kazlar srasnda mezar odasna ait talarn i yzleri tralanarak dzeltilmitir. Mezarn uzun ekseni dou-bat dorultusundadr. Bat ynndeki ksa kenar daha fazla tahrip edilmitir. Mezar odasnn derinlii kesin olmamakla birlikte, dou duvar yksekliine gre 188 cm.dir. Mezar odasnn uzunluu 312 cm., genilii 125 cm.dir. Mezar odasnn tabanndaki demeler, kalan birka ta haricinde sklmtr. Seydiler Tmlsnn mezar odasndaki kazlarda karlan topraklarn tmnn kaaklar tarafndan daha nce kazld anlalmtr. Duvar rglerinin altndaki son talara dahi bakld ve duvar rglerinin devamnn olup olmadnn da kontrol 18

edildii; define bulamayan kaaklarn mezar odasnn dnda kuzeye ve douya doru galeriler oluturarak aramalarna devam ettikleri anlalmtr. Mezar odasnda yaplan kazlarda hibir iskelet ve mezar hediyesine rastlanmamtr. Mezar odasnn drt duvarnda da giri bulunmamaktadr. n oda ve dromos yaplmamtr. nce yanltc mezar odas olmas ihtimali zerinde durulmutur. Ancak, eski fotoraflar deerlendirdiimizde, bunun, zerine kapatlan ince blok talarla gerek bir mezar odas olarak yapld ihtimali daha fazladr. Duvar rgsnn harsz ve birbirini tamamlar dz blok talardan olumas sebebiyle Hellenistik Devre, M.. IV. yzyla ait olabilecei tahmin edilmektedir. Muhtemelen zaman darl, mezar odasnn girii, dromos ve krepis duvarlarnn yapmn engellemitir. Ancak devrin mimar zellii ve teknii mezar odas yapmna yanstlmtr. Gm ileminin tamamlanmasndan sonra kapatlan mezar odas ve tepenin zeri tamamen moloz talarla doldurularak tepe oluturulmutur. Yaplan kaz almas sonunda mezar odasnn pln ve her duvarn ayr ayr izimi yaplarak belgelendirilmitir. KORUMA VE RESTORASYON ALIMALARI Seydiler Tmlsnde yaplan kaz ve daha nceki kaak kazlardaki dzensiz toprak almlarnn olmas, mezar odasnn 8-9 m. derinlikte olmas ve yeni kaak kazlarn yaplmamas iin koruma ve restorasyon almas zorunlu hle gelmitir. Bu amala ncelikle restorasyon almasna nereden balanlaca konusunda bir plnlama yaplmtr. ncelikle kaak kazlarda tahrip edilmi olan duvarlarn onarm plnlanmtr. Orijinal duvarlara ait talar, iten dzgn sath gstermesine ramen, dtan ve dier ynlerden doal yapya uygun olarak yerletirilmitir. Talar arasnda har kullanlmamtr. Dou tarafta yer alan duvarn yksekliinin eski kaak kazlar srasnda ekilmi fotoraflarna baklarak ilk yapm srasndaki ykseklikte olduu anlalmtr Mezar odas duvarlarnn orijinal zellikleri gz nne alnarak kaaklar tarafndan sklen talar yerlerine konarak duvarlar tamamlanmtr. Kelerde talar birbiri stne bindirilmitir. Talarn dzgn sathlar i ksma doru yerletirilmitir. Duvarlarn yeniden yaplmas srasnda orijinal rgye sadk kalnarak har kullanlmamtr. Mezar odasnn taban da ayn ekilde var olan deme talar seviyesinde dzgn sathl talarla tamamlanmtr. Dou duvar seviyesine kadar rlen dier duvarlarn arkalarnda oluan boluklar yine toprakla doldurulmutur. Yaplan restorasyon almasndan sonra atnn nasl rtlecei konusunda fikirler retilmitir. Mezarn, 10-15 cm. kalnlnda dzgn blok talar ile rtl olduu, eski fotoraflarndan bilinmekteydi. Bu amala ya ayn ekilde yeniden yaplm talar yerletirilecekti ya da geri dnml, daha az maliyetli bir at ile rtlecekti. Denizlide kumta ve kalker ileyen ta ocaklar olmamasndan dolay, orijinal ta yapsndan yaplm kapaklarn kullanlmas mmkn deildi. Bu nedenle ahap dilme, naylon ve bir miktar toprak kullanlarak rt yaplmas benimsenmitir. aplar 5-10 cm., uzunluklar 140 cm. olan dilmeler, mezar odasnn ksa kenarlarna paralel olarak yerletirilmitir. Ahap dilmeler arasndaki boluklardan su ya da toprak szmasn engellemek iin zeri tamamen naylon ile rtlmtr. Naylon rtnn grnmemesi iin de, 40-50 cm. kalnlnda toprak ile tamamen kaplmtr. SONU Sarayky lesi, Seydiler Tmlsnde yaplan kurtarma kazlarnda, tmlsn evresinde Roma Dneminde youn olarak kullanlm nekropol alan ortaya karlmtr. 19

M.S. 395 ylnda Roma mparatoru Teodosius Magnus, imparatorluunu iki olu Arcadius ve Honorius arasnda paylatrmtr. Daha nceki yllarda da ayn ekilde ok geni alanlar kaplayan imparatorluun korunmas ve ynetiminin zorluu sebebiyle zaman zaman ayrlan imparatorluk son ve kesin olarak ikiye ayrlmtr. Kavimler g, ar ekonomik buhranlar, yok olan gvenlik ve imparatorluun dayand kyllerin klelemesi ve esnaf ve zanaatkr snfn yok olmas ile sonraki yzylda bat imparatorluu tamamen yklmtr. Dou Roma mparatorluu ise daha sonraki imparatorlar tarafndan yaplan reformlar sayesinde uzun yllar tarihteki yerini almtr. Anadolu, bu paylam sonunda Dou Roma mparatorluu iinde kalmtr. Kazlarda bulunan sikkelerin incelemesi sonucunda, dou yakasnda mparator olan Arcadiusa (M.S. 395-423), kars mparatorie Eudokxiaya (M.S. 395-400), Arcadiusun olu mparator II. Teodosiusa (M.S. 401-450) ve Bat Roma mparatoru Honoriusa (M.S. 394-423) ait olduu tespit edilmitir Buna gre nekropoldeki tula mezarlar IV. yzyln sonu ile V. yzyl iinde kullanlmtr. Mezarlardan iskeletlerin kmamas ya da erimi hlde kmasn, ar nem ve yamur sular ile topraa karan kimyasal maddelerin etkilerine balamak gerekmektedir. Gmler tabutla yaplm olmaldr. nk mezarn birinde korozyona uram kabara ivi paras bulunmutur. Mezarlarda ba, daima bat yndedir. Ancak mevsimsel farkllklar mezarn ynn etkilemi olmaldr. K aylarnda gnein gneye yakn batmas nedeniyle, balar gneye yakn gmlerin kn; ba ksm gneyden uzak gmlerin ise yazn yapld dnlmektedir. Tmlsn evresinde yaplan 4 amadan kan 24 adet tula mezar, M.S. V. yzylda Sarayky evresinde youn bir nfus potansiyelinin varln gstermektedir. Mezar hediyelerinin basit birka testi ve birka bronz sikkeden olumas, o adaki insanlarn ekonomik gcyle ilgili olmaldr. Bu balamda bu nekropoln, i ve d basklar altnda kmekte olan Dou Roma mparatorluunun ekonomik gcn destekleyen Anadolu kylsne (kleleme srecindeki halk) ait olduu dncesindeyiz. M.S. V. yzylda, Akdeniz havzasnda ve tm Roma mparatorluu topraklarnda Hristiyanln yayld ve paganizm inannn terk edildii bilinmektedir. Bu ada, Sarayky evresinde de Hristiyanlk toplumu etkilemi, hatta toplumu ynlendirmitir. Kent yaam yava yava kmekte, krsal kesimdeki ky yaam ve byk arazi iftliklerindeki yaam tercih edilmektedir. Ancak, tula mezarlardaki l hediyeleri; paganizm inancnn terkedilmi olmasna ramen, pratikte hl baz uygulamalarn devam ettiini gstermektedir. Saraykyde M.S. V. yzylda yaayan halka ait yerleim alanlar, yakn evrede yaplacak yzey aratrmalar sonucu ortaya kacaktr. Ayn tip mezarlara Anadolunun birok yerinde rastlanmaktadr. Efes antik kentindeki 1984 yl kazlarnda, Yama Saray II mozaik ve fresklerin almas srasnda ortaya karlan tula mezarlar hem devir, hem de kullanlan malzeme yn ile Seydiler Tmls evresindeki mezarlara benzer zellikler tar1. Seydiler Tmls evresinde bulunan tuladan yaplm halk mezarlar ile gnmzde ayn evredeki mezarlarla ilgili yaplan karlatrmada baz sonular elde edilmitir. 1- Yaplan gmler toprak seviyesinden en az 80 cm. derinliktedir. Gnmzde erkekler halkn kendi lsne gre bel hizasnda, yaklak 100 cm. derinlikte kadnlar ise gs seviyesinde yaklak 150 cm. derinlikte gmlrler. 2- Mezarlarn zerine tulalar karlkl olarak balk srt eklinde yerletirilmitir. Gnmzde Saraykydeki gmler zerine balk srt eklinde topraklar ylmaktadr.
1 S. Karwiese, VII. Kaz Sonular Toplants, Ankara 1985, s. 334, Res. 1.

20

3- Tula mezarlarda ba, mevsimsel deiikliklere gre gnein batt ynde, ayaklar dou yndedir. Gnmzdeki gmlerde ayn ekilde ba bat yndedir. Ancak mevsimsel farkllklar yoktur. 4- Tula mezarlarn ksa kenarlarn kaplayan tulalarn yerini gnmzde, mezarlarn ba ve ayak ksmlarna yerletirilen mezar talar almtr. 5- Tula mezarlarda yaplan gm ileminde tabut kullanld anlalmaktadr. Gnmzde yaplan gmlerde tabut kullanlmamaktadr. Ancak, tabut kullanma gelenei bat kltrnde devam etmektedir. Seydiler Tmlsnn mezar odasna gelince; Blgedeki dier tmlslerden, Beylerbeyi Ky Tmlsleri, Denizli Merkez, Barbaros Mahallesi Tmls, Bozkurt lesi amba Ky Tmls mezar odalarndan yap itibaryla byk farkllklar gstermektedir. Dier tmlslerdeki gibi krepis, dromos ve n odas yoktur. Mezar odasnn girii yoktur. Seydiler Tmlsndeki klsik tmls gelenekleri dna klmasnn sebebi, acele yaplan bir gm olasldr. Acele yaplan gmnn sebepleri konusunda birka olaslk bulunmaktadr: 1- Blgede dardan veya ierden (asker saldr veya i kargaa) gvenlik endiesi ile ortaya kan acelecilik olabilir. 2- Salgn hastaln yaylmas korkusu olabilir. 3- Beklenmeyen an gelen bir lm olabilir. Btn bu sorular kesin olarak cevaplamak mmkn deildir. Ancak, ayn yrede ayn alarda farkl mimar zelliklere sahip bir tmlsn bulunmas, farkl nedenlere balamak gerektiini ortaya koymaktadr. Seydiler Tmlsnde yaplan kazlarda hibir kk buluntu ve iskelet kalntsna rastlanmamtr. Hi buluntu olmamas, kaak kazlarn yakn zamanda deil, ok eskiden beri birok defa yapldn gstermektedir. Mezar odasnda hi buluntuya rastlanmamas ve evrede yer alan dier tmlslerden farkl mimar yap zellii gstermesi asndan hangi adan kaldn belirlemek kesin olarak mmkn deildir. Ancak, duvar yapsna bakarak Hellenistik Devre, M.. IV. yzyla ait olabilecei dncesindeyiz. Sarayky lesi, Seydiler Tmls kazs, sonu olarak amacna ulam olup elde edilen veriler, kaak kazlarla yaplan tahribatn ne kadar olduunu ortaya karmtr. Mezar odasnn mimarsi ve yapm teknikleri konusunda bilgiler elde edilmi, hangi ada ve hangi artlarda yapld konusunda baz tezler ileri srlebilmitir. Sarayky Seydiler Tmls kazs sonunda Sarayky Ovasna bakan yamalar zerinde Hellenistik a ve tmls evresinde bulunan tula mezarlardan elde edilen bilgilerle, M.S. V. yzyln ilk yarsnda ikiye ayrlan Roma mparatorluunun dou yakasnda yaayan orta ve alt tabakasnda bulunan insanlarn siyasal ve ekonomik yaamlar, kltrel deerleri ile l gmme adetleri konusunda bilgiler elde edilmitir. Elde edilen kltrel deerlerin gnmzde ayn yrede yaayan insanlarla olan benzerlikleri ortaya konmutur.

21

izim 1: Tmlsn dousunda bulunan amalarda kan mezarlar

izim 2: Gneybat amasnda kan mezarlar

izim 3: Tmlsn mezar odasnn pln

22

izim 4: Mezar odasndaki duvarlarn izimi

izim 5: Mezar odasnda yaplan retorasyon ve koruma nlemi

Resim 1: T m l sn genel grnm

23

Resim 2: Tmlste kazlarn balamas

Resim 3: Dou amalarnda ortaya kan mezarlar

Resim 4: Tula mezarda bulunan iskelet

24

Resim 5: Tula mezarlarda kan pimi toprak testiler

Resim 6: Tula mezarlarda kan sikkeler

Resim 7: Gneybat amasnda kan tula mezarlar

25

Resim 8: Mezar odasndaki kazlar

Resim 9: Tmlsn mezar odas

Resim 10: Mezar odas duvarlarnn restorasyonu

26

ERDEK, KARIYAKA BELDES BZANS KLSES KURTARMA KAZISI

Hasan AHN*

1-GR Balkesir li, Erdek lesi, Karyaka Beldesi, eme mevkii, 3 pafta 5311 parselde bulunan ve anakkale Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu Mdrlnn 18.04.2003 gn ve 1880 sayl kararna istinaden yeniden yaplmak zere yklan Karyaka Camiinin temel hafriyat srasnda ortaya birtakm mimar buluntularn kt 22.05.2003 gnl telefon ihbar ile bildirilmesi zerine anlan yere gidilerek gerekli inceleme yaplm; yaplan incelemede Roma ve Bizans dnemlerine ait buluntularla birlikte byk bir yapya ait olabilecek horasan harc ile yaplm ve olduka kaln beden duvarlarnn tespit edilmesi zerine hafriyat durdurularak kurtarma kazs yaplmasna karar verilmitir. Kurtarma kazsna Genel Mdrlmzn 10.06.2003 gn ve 1849 sayl izinleri ekinde bulunan 10.06.2003 gn ve 1848 sayl ruhsat dorultusunda 12.06.2003 tarihinde balanmtr. Kaz, ara gere temini asndan Karyaka Belediyesinin, mal destek ve ii temini asndan Karyaka Cami Yaptrma ve Yaatma Derneinin katklaryla yrtlmtr. Kaz almasna ii olarak cami dernei mensuplar sekizer kiilik gruplar halinde dnml olarak katlmlardr. Bazen de on kiilik gruplar halinde Bandrmadan ii temin edilmitir. Kaz almas, apsis ksmnn gneyinde yer alan yan apsisin almas tamamlandktan sonra, eitli zorunluluklardan dolay durdurulmutur. 35 gn devam eden kaz almas 15.07.2003 gn sona erdirilmitir. Tarih Corafya ve Tarihe: Peramos-Perama Balkesir li, Erdek lesine bal bugnk Karyaka Beldesinin Rumlardan kalma ismidir. Peramosun zerinde yer ald Kapda Yarmadas, Marmara Denizinin gneyinde yer almaktadr. Antik ad Arktonnesos olan yarmadann gneydousunda bulunan Bandrma (Panarmos) Krfezinin kuzey ucunda bulunur. Perama Rumcada iki krekli, bordosu ok kavisli, n ve k taraflar yksek, yakn sahillerde gezmek iin yaplm bir Trk teknesi anlamna gelmektedir1. Daha ok eski Osmanl kaytlarnda Perama olarak karmza kan bu yerleim yerinin ikinci bir ad olarak kullanlan daha dorusu eski Rum halk tarafndan kullanlan Peramos kelimesi ise pera kknden tretilmitir. Pera Yunancada te, tesi anlamnda olup pera* Hasan AHN, Arkeolog, Bandrma Arkeoloji Mzesi, Balkesir/TRKYE Kaz sresince ve kaz sonrasndaki almalarmda katklaryla yardmda bulunan Kuvay-i Milliye Mzesi Mdr Sayn Neriman zaydna, kaz sonrasndaki almalarmda grlerinden yararlandm Ege niversitesi, Sanat Tarihi Blm, Bizans Sanat Anabilim Dal Bakan Sayn Prof. Dr. Zeynep Mercangze ve alma arkadalarna, Sanat Tarihisi Sayn Duygu ahine, pln ve izimlerde emei geen Teknik Ressam Sayn afak ahine, kaz sresince ara ve ii desteinde bulunan Karyaka Belediye Bakan Sayn Nejdet Lafya, kaz giderlerini karlayan ve kaz sresince almalara bizzat katlan Karyaka Cami Yaptrma ve Yaatma Dernei yetkililerine teekkr etmeyi zevkli bir grev addediyorum. Bilgi iin baknz; www.tdk.gov.tr

27

mos ise kar yaka anlamna gelmektedir2. Konum olarak Panarmosun karsnda bulunan Peramos bu ismi, konumu itibaryla alm olsa gerektir. Gney Marmara hakknda u ana kadar sistemli bir aratrma yaplmamas sebebiyle ehrin tarihesi hakknda kaynak yok denecek kadar azdr3. Baz kaynaklarda ehrin 12. yzyla kadar giden bir tarihi olduu4; 12. yzyl banda Trk aknlar5 srasnda ahalinin geici olarak kydan uzaa nakledildii bildirilmektedir. Evliya elebi, seyahatnamesinde Kapda anlatrken, Kapdan kylerinden de bahsederek stanbulda ehzade Camiinin vakflar olarak tanmlad Perama, Muhanya, Arnavutky kylerini beer altar yz haneli, balk bahelik ve bol pirin mahsul alnan gayet mamur kyler olarak tanmlar6. 17. yzylda 500 haneli byk bir ky konumunda olan Peramann, 1879 ylnda Kapda gezen Carabella tarafndan verilen 2000 nfuslu, 500 haneli bir Rum-Ortodoks ky olduu bilgisi7, Evliya elebiyi dorulamaktadr. Perama, 1892 tarihli Hdavendigar Salnamesinde yer alan kaytta, Kapda Nahiyesine bal 11 kyn merkezi olarak anlmaktadr8. 1898 tarihli Hdavendigar Salnamesinde ise Kapda Nahiyesinde yer alan kylerin nfus ve hane bilgilerinin olduu cetvelde Peramadan 516 haneli ve 2183 nfuslu byk bir ky olarak bahsedilmektedir9. Peramos, 20. yzyln banda byk bir yangn geirmi ve bu yangnda ehrin nemli birok yaps tahribata uramtr10. ehrin bugnki sakinleri olan Trkler, 1926 ylnda yaplan mbadele ile Yunanistann Kavala ehri, Drama lesi, Stk Kynden buraya gelirler, Rumlar ise Stk Kyne giderler11. Grld gibi eski kaytlarda 12. yzyl balarna kadar Karyaka ile ilgili bilgi edinebilmekteyiz. Ancak yaptmz kaz almas ehrin tarihinin 12. yzyldan ncesine uzandn ortaya koymaktadr. Bu konu ile ilgili bilgilere kaz bahsinde deineceiz. Karyakann en eski sakinleri Bizansllardr. Yaptmz aratrmalarda Bizans ncesi dneme ait bir yerleimin varln ortaya koyacak herhangi bir bulguya rastlanmamtr. Kazmz esnasnda ortaya kan Roma Dnemine ait stun balklar da devirme malzeme olarak kullanldklar iin, bir Roma yerleimini iaret etmezler. Karyakada ileriki yllarda yaplmas muhtemel olan kazlar bu konu ile ilgili bilgileri gelitirecek, belki de deitirecektir. Bizans Dnemine ait bilgilerimiz de fazla olmamakla birlikte, kaz yaptmz alanda baka binalara ait byk lekli duvarlarn varlndan12 ve ehrin gnmzdeki
2 3 4 5 zmir linin en byk ilelerinde biri olan bugnki Karyaka lesi eskiden Peramos olarak anlmaktayd. stanbulda Beyolu kesimi, ehrin ilk iskn blgesinin kar tarafna dt iin Osmanllar tarafndan Yunanca te anlamna gelen Pera ad verilmitir (Meydan Larousse Ans., 15. cilt, stanbul, 1992, s.575). Ulaabildiimiz snrl saydaki bilgiyi ise eski Erdek kaymakamlarndan Aratrmac Reit Mazhar Ertznden reniyoruz. Ertzn, R.M., Kapda Yarmadas ve evresindeki Adalar, st.,1999, s.246. Ertznn 19. yzyl balarnda Kyzikosla ilgili ilk aratrmalar yapan Haslucktan naklettii bu bilgilerde yer alan Trk savalar; Seluklu beylerinden Kutalmu olu Sleymann 1080 ylnda Edincik ve Kyzikosun idaresini ksa bir sreliine ele almas ve sonra Trklerle baa kamayan Bizans mparatoru 1. Aleksios Komnenosun Papa II. Urbana bir heyet gndererek yardm istemesi ve bunun zerine toplanan Hal ordusunun Kudse bir sefer dzenlemesi, ardndan Kyizkos ve Edincikin Trklerin elinden kmas eklinde zetlenebilir. Hal ordusunun bu mdahalesi Trklerin Bat Anadoluya yerlemelerini phesiz 1-2 yzyl geciktirmitir. Evliya elebi (Mehmet Ibn Dervi), Seyahatname, Cilt V, stanbul, 1935, s.295. Ertzn, ayn eser, s. 256. Ertzn, ayn eser, s. 245. Ertzn, ayn eser, s. 245. Bilgi iin baknz; http//members.aol.com/Peramos/page 5. Kazmz srasnda en st tabakada rastlanan yangn tabakas bu bilgiyi dorulamaktadr. Karyaka lkretim Okulu kaytlarndan verilmitir. Kazmz srasnda kaz alannn gneyinde ortaya karlan duvarlarn, kiliseyle balants olan bir yapya ait olabilecei gibi, baka kamu yaplarna da ait olabileceini gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Bylesi byk lekli kamu yaplar olan bir yerleim yerinin ok kk olmasn dnmemek de kanmca yanl olmasa gerektir.

6 7 8 9 10 11 12

28

sakinlerinin evlerinin yapm srasnda ortaya kan kalntlarn okluundan13, 17. yzylda olduu gibi bu dnemde de ortalama 400-500 haneli bir yerleimin varlndan sz etmek mmkn gzkmektedir. Karyakada Osmanl Dneminde Rum-Ortodoks yerlemesi grlmektedir. Bu dnemde Kapda Nahiyesine bal, 500 haneli ve ortalama 2000 nfuslu bir yerleim olan Karyaka, yarmadann akl Kyle birlikte en byk kydr ve nahiye merkezi konumundadr. 1923 ylna kadar Marmara lesine bal Kapda Nahiyesinin merkezi konumunda olan Karyaka, 1923 ylnda Erdekin Marmara lesinden ayrlarak ile olmas ile birlikte Erdeke balanmtr. 1926 ylnda yaplan mbadele ile bir Trk ky haline gelen Karyakada bilinen en eski okul binas, balklk yapan Mike Papadapolos tarafndan 1904 ylnda balk barna olarak yapmna balanan ancak, 1905 ylnda okul olarak faaliyete geirilen binadr. Bu okul mbadeleden sonra da Trk okulu olarak hizmet vermeye devam etmitir14. Karyaka lkokulu 1933-1946 yllarnda YBO olarak Kapdan dier kylerinden de renci kabul etmitir. Karyakada 1975 ylndan itibaren ortaokul da hizmete girmitir. Gnmzde ise Karyaka lkretim Okulu yeni binas ile birlikte iki ayr binada almalarn srdrmektedir. Karyakann giriinde yapm hlen devam eden ok programl lise ksa bir sre sonra faaliyete geecektir. ki ayr binada faaliyet gsterecek olan lise, yatl olarak renci kabul edecek olmas sebebiyle Karyakann yarmadadaki merkez konumunu glendirecektir. Karyaka 1992 ylnda belde olmu, bu tarihten sonra belediyelik olmasnn avantaj nedeniyle daha da gelimitir. Gnmzde 600 haneli, yaklak 3000 nfuslu bir yerleim yeridir. II-KAZI Karyaka merkezde bulunan caminin (Pln: 1) temel hafriyat srasnda 20 m. eninde, 22 m. boyunda, 2 m. derinliinde bir ukur kazlm olup kuzey, bat ve gney profillerinde ortalama 1-2 m. yksekliinde,1.20 m. geniliinde temel kalntlar ortaya ktnda hafriyat durdurulmutur. Kaz almas; hafriyat yaplm ancak tamam kaldrlmam topran temizlenmesi, zemin sondajlar ve yapnn plnnn bulunmas eklinde programlanmtr. lk etapta moloz yntlar arasnda bulunan eserlerin ayrm yaplm, incelenmesi biten hafriyat blmleri kaldrlmtr. Hafriyat tamamen kaldrldktan sonra duvarlar tazyikli su ile ykatlarak temizlenmitir (Resim: 1). Mevcut durumun deerlendirilmesi ile sondaj yaplacak yerler belirlenmitir. A-I Amas: Zemin sondaj olarak Pln 1de belirtilen, A-1 amas ile, duvar ve temel yksekliinin bulunmas amalanmtr. Kuzey duvar olduka kaln bir beden duvar eklinde olup duvarn ortas yapnn d tarafna doru 1 m.lik bir knt yapmaktadr. Kuzey duvarnn dou ucunda yaplan sondaj 5x5 m.lik byk bir ama eklinde yaplmtr. st seviyeden duvar takip edilerek, 3.80 m. derinlie inilmi, duvar genilii 1.22 m., temel genilii 1.42 m., duvar ykseklii temel ile birlikte 2.80 m. olarak tespit edilmitir. Yaklak 1.00 m. yksekliinde olan temel moloz tatan rlmtr. Temelin balad noktann 60 cm. altnda, zeminden su kmtr. Yapnn duvar ykseklii bu noktada 1.80 m. olarak llmtr. Duvar horasan harl olup tula, moloz ta ve byk kesme blok talar kark olarak kullanlmtr. Duvarda ayn zamanda devirme malzeme olarak stun tamburlar, eitli mimar eleman paralar kullanld belirlenmitir. Duvarn da bakan ksmlar, i tarafa nazaran ok dzgn rlm,
13 14 Gnmz Karyaka evlerinin duvarlarnda, kap nlerinde Bizans Dnemine ait ok sayda mimar eleman grmek mmkndr. Karyaka lkretim Okulu kaytlarndan verilmitir.

29

i ksm ise, daha zensiz yaplmtr. Bu ise i ksmn muhtemelen kaln bir sva ile kapl olduunu dndrmektedir. Yaplan amada dolgu toprak iinde yeil ve sar srl Bizans keramiine rastlanmtr. 12.-13. yzyla tarihlendirilebilecek keramik paralar bir btnlk arz etmemektedir. A-1 amasnda yapnn zemini ile ilgili bir bulguya rastlanmamtr. A-II Amas: Yapnn gney duvar zerinde Pln 1de A-2 amas olarak belirtilen 4x4 m.lik bir sondaj yaplmtr. Bu sondajn amac duvarlarn plnn belirlemeye ynelik olup duvarda in situ bir stun tamburunun (devirme malzeme) rg malzemesi olarak kullanld tespit edilmitir. Yapnn plnnn ha formu verdii, buradaki sondajda kesinlemitir. Yapnn gney duvar da kuzey duvar gibi darya knt yaparak han bir kenarn ekillendirmektedir. A-III Amas: Yapnn zeminini bulmaya ynelik ve A-3 amas olarak Pln 1de gsterilen nc amamz ise yapnn merkezinin biraz kuzeyinde 2x2 m. olarak almtr. Bu sondajda ise hafriyat ukuru yzeyinin 2 cm. altnda, dou-bat dorultusunda uzanan, 0.60 m. geniliinde, 0.60 m. derinliinde horasan harl moloz ta rgl bir duvar saptanmtr. Amann st ksmnda duvar st seviyesine paralel bir ekilde ortalama 3 cm. kalnlnda yangn tabakas yer almaktadr. Bu tabakann altnda dolgu toprak ierisinde Bizans Dnemine ait camdan yaplm bir ubuk kandilinin dip paras (Resim: 6), bir adet kandil kulpu paras (Resim: 6), ve srl keramik paralar saptanmtr. Duvarn 20 cm. altnda, zeminden yine su kmtr. Kuzey Duvarnda Yaplan almalar: Yapnn kuzey duvar konturlar, caminin temel hafriyat srasnda tamamyla ortaya karlm ve zerinde ha knts olan duvarn orta alannn duvar st seviyesinden itibaren bir metreye yakn ksm krclarla krlarak tahrip edilmitir. Kuzey duvarn i tarafnn temizlii bitirildikten sonra d tarafta hafriyat yzeyinden yaklak yarm metre daha aa inilerek duvarn temel seviyesine yaklalmtr. Duvarn d konturunun derinletirilmesi almas srasnda bol miktarda kiremit krklar, ge dnem srl-srsz Bizans seramii paralar saptanmtr. Kuzey duvarnn duvar kalnl 1.20 m., duvar ykseklii dou tarafta 1.80 m., bat tarafta 1.90 m., duvar uzunluu iten 19.90 m., dtan 23.00 m., ha kolu knt derinlii 1.50 m., ha kolu genilii iten 6.10 m., dtan 8.70 m., ha kolu mesafesi iten dou duvarna 6.80 m., bat duvarna 7.00 m. olarak tespit edilmitir (Pln: 2). Bat Duvarnda Yaplan almalar: nc aamada yapy btnyle ortaya karmaya ynelik almalara balanm ve alma ncelikle bat duvarnda yaplarak nartheksi bulmak amalanmtr. Bat duvarnn arka ksmnda yaplan almada duvarn arkas alm, en stte 30 cm. yksekliinde eski camiye ait bir duvar bulunmutur. Bu alma srasnda yzeyin hemen altnda 20. yzyln balarnda meydana gelen yangnnn izleri olan bir tabaka saptanmtr. Yangn tabakas ierisinde krk kiremit paralar, kmrlemi ahap paralar yer almaktadr. Tarih nara zarar vermemek ve stte eski camiye ait bir yap olduu iin, bat duvarnn arka ksmndaki almalar bitirilmitir. Ancak kuzeyde yer alan ana duvarn, bat duvarnn arkasnda batya doru devam ettii grlmtr. Bat duvarnn i tarafnda ise, kuzeybat ksmda 1948 ylnda yaplan cami minaresinin temelleri bulunmu ve temellerin, kilisenin bat duvarnn 1.50 m. kadar krlarak zerine yapld tespit edilmitir. Bat duvarnn gneybat ksmnda bir grup mezar bulunmutur. zeri kiremit rtl basit bir ekilde yaplan mezarlar ierisine llerin kemikleri yn halinde konmutur. Hafriyat srasndaki kepe darbelerine bu blm de maruz kald iin, baz mezarlar birbirine karmtr. Ancak burada st ste 6-7 tabaka hlinde bir mezar grubunun varlndan sz edilebilir. Mezarlarn bulunduu alanda kiremit paralarndan baka herhangi bir buluntu ele geirilememitir. Bu blmde aa kardmz mezarlar ehrin Rum yerleimi dneminden kalma olmaldr. Bunun iki nedeni vardr:

30

1- Peramosun Rum yerleimi dnemindeki ehir plnnda, altmz bu yapnn yerinde Panagia Taksiarhis Kilisesi olarak adlandrlan bir Rum kilisesi15 olduu grlmektedir (Pln: 3)16. Mbadeleden sonra 1926 ylnda kye yerleen Trklerden hl hayatta olan birka kii ile yaptmz grmeler neticesinde de bu gr dorulayan bilgiler edindik. yle ki, Peramosa ilk geldiklerinde sz konusu alanda byk bir Rum yapsnn harabelerinin bulunduu ve kilise olduu sylenen bu yapnn yalnzca bir duvarnn ayakta olduu17, daha sonra bu duvarn da yklarak Atatrk bst konan alann, Cumhuriyet Meydan olarak dzenlendii bildirilmitir. Bu meydana 1948 ylnda ise, kyn eski camisi yaplmtr. Olaslkla bu mezarlar da, camiden nce burada var olduu saptanan Panagia Taksiarhis Kilisesinin nartheksi ierisinde yer alm olmaldr. 2- Rum l gmme geleneinde kii ldkten sonra hemen gmlmez, etleri kemiklerinden ayrlana kadar belirli bir yerde bekletilir ve kemiklerin zerine baz azizlerin ismi kaznrd. Daha sonra kemikler toparlanarak gmlrd. Bu nedenle bir yn eklinde bulunan kemik pozisyonlar bu uygulamaya benzemekte, ancak kemiklerin zerinde herhangi bir isim dikkati ekmemektedir. Mezarlar kaldrldktan sonra zemin seviyesine inilmitir. Bat duvar zemin seviyesinden itibaren 1.90 m. yksekliindedir. Duvar genilii iten 13.80 m., dtan 15.20 m.dir. Duvar kalnl kuzey duvar gibi 1.20 m.dir (Pln: 2). Duvarn altnda duvar boyunca uzanan 14 cm. yksekliinde, 24 cm. derinliinde bir boluk olup yaplan incelemede burada ahap bir hatln varl saptanmtr. Duvar ierisine ahap hatllarn konmas gelenei antik dnemden beri hemen her dnemde yaplan bir uygulama olup yapda arl yatay olarak datmak ve duvarlarn dey dorultuda atlamalarn nlemek18; ayn zamanda duvara belirli bir oranda esneklik kazandrarak sarsntlara da dayankl hle getirmek iin yaplan bir uygulamadr. Zeminin seviyesinin 0.33 m. altnda ise dou-bat istikametinde, 1.50x0.58x0.80 m. ebadnda, zeri iki tane byk yass tala ve bir adet byk kiremitle kapatlm bir mezar bulunmutur. Bulunan mezar dou-bat istikametinde konumlandrlmtr (Pln: 4). Mezar ierisine kii gmlmtr. Bu kiilere ait kafataslar douda yer almaktadr. Mezarn ierisi 60 cm. alt seviyesinden itibaren su ile doludur (Pln: 5). Bu nedenle mezarda bulunan kemiklerin byk blm erimitir. Mezarn ierisinde bulunan balk hline gelmi toprak, tenekelerle boaltlm, balk ierisinde herhangi bir buluntuya rastlanmamtr. Balk halini alm topra eleme imkn olmad iin sikke benzeri kk buluntulara da rastlanmamtr. Harla yaplm mezar Bizans Dnemine aittir. Mezarn her iki yannda, yaklak 1 m. yksekliinde, basit olarak yaplm, eri formlu, horasan harl, tula ve ta malzemeli iki yan duvar yer almaktadr (Pln: 5). Bu yan duvarlarn mezar evreleyen oval bir duvara ait olduu dnlebilir. Duvar dndmz gibi ise, caminin temel hafriyat srasnda orta ksmnn kepe ile alnm olmas gerekmektedir. Bu duvarlar yekpare bir duvar olmasalar da ortada birleerek mezar evreledikleri kesindir. Birletikleri yer ise yklmtr (Pln: 5). Gney Duvarnda Yaplan almalar: Gney duvarnda yaplan almalara ncelikle duvarn arkasn grebilmek amacyla arka tarafta balanmtr (Pln: 2). Nedeni ise, cami temel hafriyat srasnda ortaya karlan mimar buluntularn ounun, bu duvarn bat blmnde ylan molozlarn arasnda belirlenmi olmasdr.
15 16 17 Bkz. http/www.Aol.com./peramos-mcp Karlatrma iin baknz pln-4. Dedesi mbadeleden nce Karyakada 1890 veya 1892 ylnda domu olan Steve Chris Manitsas, http/www.Aol.com. /peramos adl internet sitesinde ailesinin Peramos (Karyaka)taki gemiinden bahsetmektedir. Burada dedesinden naklettii bilgilerde "doum tarihi ikonlarn arkasnda yazyordu ama ou ilkokul alarnda bir yangn srasnda ykld" ibaresinden, 1900-1905 yllarnda Karyakada Panagia Taksiarhis Kilisesinin de ykld bir yangn olduunu reniyoruz. Bu nedenle mbadele esnasnda bu kilisenin yalnzca ykntlar ayakta kalm olmaldr. Saltuk S., Arkeoloji Szl, stanbul, 1990, s.62.

18

31

Gney duvarnn hemen arkasnda, ana topran st seviyesinden balayp aaya doru 1 m. devam eden, moloz tatan imento kullanlarak rlm, yklan caminin temelleri ortaya karlmtr. Caminin temeli, kazsn yaptmz kilise duvarna 130 cm. mesafede ve paralel bir ekilde olup duvar boyunca uzanmaktadr. Gney duvarnn arkasn tam manasyla ortaya karabilmek amacyla caminin temelleri kaldrlmtr (Pln: 2). Gney duvarnn bat tarafnda, cami temellerinin altnda, duvara dik bir ekilde konumlandrlm, 150 cm. kalnlnda, 130 cm. ykseklikte, horasan harl, tula-ta malzemeli ve kilise duvarlar ile ayn dnemden bir duvar tespit edilmitir. Tespit edilen bu duvar gneyde yer alan yolun altna doru uzanmaktadr. Bu duvarn dou tarafnda ise gneybat istikametine doru devrilmi iki para halinde, 200 cm. yksekliinde bir adet stun ve bir adet Korinth stun bal bulunmutur. Antoninler Dnemi zellikleri gsteren ve M.S.140-150 yllarna tarihleyebileceimiz balk19 Kyzikostan getirilerek burada devirme olarak kullanlm olmaldr. Bu duvarn dou tarafnda ve 1,5 m. mesafede, bir yapnn kesi olabilecek ekilde izlenen baka bir duvar, dou ve gney ynlerine doru uzanmaktadr. Bu yap kesi olabilecek duvarlarn gneye devam eden ksm yine yolun altna doru uzand iin fazla bir ey sylemek mmkn deildir. Douya doru yapmza paralel ekilde uzanan duvar ise kilisenin gney duvarna 70 cm. mesafededir. Ortaya kan stun ve baln devrilme istikameti, bu ke eklinde olan duvarlarn bat ucunda yer alm olabileceini dndrmektedir. Douya doru uzanan duvarn zerinde, gney duvarnn yapmza ha profili veren knt eklindeki blmn ortalayacak ekilde, gneybatda ortaya kan duvara benzeyen kaln bir knt yer alr. Bu knt ile kilisenin gney duvar arasndaki mesafe 25 cm.ye kadar inmektedir. knt eklinde yer alan ve gney duvarna dik gelen bu duvarn dou tarafnda 20 cm.lik bir aradan sonra, douya doru devam eden baka bir duvar daha ortaya karlmtr. Bu duvarlarn ilevleri bilinmemekle birlikte, kazsn yaptmz kilise ile ayn dnemden olmalar nedeniyle, kilisenin ek birimlerine, yahut ayn dnemden baka bir kamu yapsna ait olmaldr. Gney duvarn kalnl 1.20 m., duvar ykseklii dou tarafta 1.80 m., bat tarafta 2.00 m., duvar uzunluu iten 19.90 m., dtan 22.70 m., ha kolunun knt derinlii 1.50 m., ha kolunun genilii iten 6.10 m., dtan 8.70 m., ha kolu mesafesi iten dou duvarna 6.80 m., bat duvarna 7.00 m. olarak tespit edilmitir (Pln: 2). Kuzey ve gney duvarlarnn oranlar karlatrldnda, ok kk sapmalar dnda birbirini tuttuu grlmekte olup bu da bizlere kiliseyi ina eden ustann maharetini ve yapnn kendi dnemi iin nemli bir kilise olduunu kantlamaktadr. Gney duvarnn i ksmnda, ha kolunun dou balangc hizasnda, yapnn geometrik opus sectile20 taban demi in situ saptanmtr (Resim: 2). Geometrik opus sectile demede dikdrtgen biimli mermer ve granit levhalar kullanlmtr. Levhalar 15 cm. kalnlnda krmz renkli horasan harc ile sabitlenmitir. Deme ile duvar arasnda 1m.lik bir aklk bulunmaktadr. Kaz sonucunda bu deme plkalarnn 5 adedine ulalabilmi olup bunlar yzleri perdahl beyaz mermerden yaplmtr, bunlar arasnda yine dikdrtgen bir andezit blok yer almaktadr. Deme ait dier elemanlar henz kazs yaplmam blmn altnda olmaldr. Bu alanda kepe ile kartrlm toprak ierisinde bir adet figrl opus sectile pano paras bulunmutur. Bir kenarnda antirelakl dm motifi olan pano parasnn orta ksmnda yarm daire kanal ierisinde kire harc ile mozaik eklinde ilenmitir. Orta ksmnda daire formlu bir ukur bulunmakta olup burada bulunmas gereken har ve mozaikli ksm ise ne yazk ki korunamamtr. Tabanda m, duvarda m kullanld bilinmeyen figrl opus sectile parann benzerleri 7.-8. yzylla tarihlendirilmektedir (Resim: 7).
19 20 Cevat Baaran, Kyzikos Korint Balklar, Trk Arkeoloji Dergisi, Say 31, Ankara, 1997, s.10, 20, 40, res.8. Musa Kadolu, Ankyra-Ulus Opus Sectileleri, Trk Arkeoloji Dergisi, Say 31, Ankara, 1997, s.354.

32

Deme plkalarnn hemen yannda apsis tarafnda Attik-on profilli bir stun kaidesi yer almaktadr. Stun kaidesi gneyde yer alan yan apsisi ortalayacak ekilde, apsise 1.50 m. mesafededir. Kaidenin bulunu yeri, bize in situ konduu yerden kaydn dndrmektedir21. Bu ksmda yaplan kazlarda, duvar ile opus sectile deme arasnda kalan boluk hizasnda, kaide ile gney duvar arasnda kalan blmde, siyah astarl, kahverengi-krmz-sar boyal fresko paralar bulunmutur (Resim: 8). Apsiste Yaplan almalar: Yapnn gney duvarnn takibi neticesinde dou taraf duvarna ulalmtr. Douda ortada ana apsis ve iki yan apsisin olduu saptanmtr. Gneyde bulunan yan apsis iten ve dtan taban seviyesine kadar almtr. Yan apsis duvarnn iten ve dtan ok muntazam bir iilikle rld gze arpmaktadr. Bu alma srasnda yeil srl Bizans seramii paralar, zeri bitkisel bezemeli bir adet mermer pano paras saptanmtr. Ortada bulunan ana apsis, apsis merkezine kadar yzeyden 1 m. derinliinde iten alm olup d ksm yolun altna geldii iin sadece d konturu belirlenmitir. Kaz bu aamada eitli zorunluluklardan dolay bitirildii iin, apsis blmnn kazs tamamlanamamtr. Ancak ana apsisin kuzeyinde bir yan apsisin daha yer almas gerektii iin yap pln izimi bu unsur gz nne alnarak tamamlanmtr (Pln: 2). Apsislerin bulunduu dou duvarn genilii 13.80 m., gney yan apsisin yarap 1.70 m., derinlii 1.00 m., ana apsisin yarap 5.00 m., derinlii 2.50 m., ana apsis ve yan apsisler arasnda kalan aklk 2.40 m., apsis duvar kalnl 1.20 m.dir (Pln: 2). III-DEERLENDRME VE SONU Karyaka Beldesi 3 pafta 5312 parselde yer alan kilise, konum itibaryla yerleim alannn tam ortasnda bulunmaktadr. Gerek Bizans ve Rum yerleimlerinde, gerekse Trk yerleiminde burasnn kilise ve cami yapm iin seilmesinin en nemli nedeni, ehrin merkezinde bulunmas ve drt tarafndan yol geen bir meydan durumunda olmasdr. Bu meydann batsnda, eski camiye ait yaklak 120 m2lik bir alana oturan bir yap bulunmaktadr. Dikdrtgen eklindeki bu yap iki katl olup alt kat abdesthane ve tuvaletler, st kat ise Kuran kursu olarak dzenlenmitir. Bizans kilisesinin nartheks ksm bu yapnn altnda bulunmaktadr. Yapnn kuzey, kuzeybat ve gneydou kelerinde adet tarih nar aac vardr. Meydann kuzeybatsnda ehrin Rum yerleiminden kalma tarih bir eme yer almaktadr. eme, Rum yerleimi dnemi ehir plnnda Kenduria Vrisi olarak anlmaktadr. Dikdrtgen plnl emenin drt kesi yine dikdrtgen formlu plasterler ile sslenmitir. eme haznesinin bulunduu blm, zerinde Korinth balk tarznda yaplm plaster balklarnn bulunduu dikdrtgen formlu iki plasterle snrlandrlmtr. Bu plaster balklar zerine beik kemerli bir alnlk yaplm, alnln zerine ise faskial enine dikdrtgen bir mermer tabla yerletirilmitir. Alnlk merkezinde hicri .!^ ^.q....., milad 1889 ibaresi vardr. Bu emeden gnmzde de ky halk tarafndan yararlanlmaktadr. emenin yapld Rum yerleimi dneminde bu meydan da Panagia Taksiarhis Kilisesi olarak adlandrlan bir Rum kilisesinin varl sz konusudur (Pln: 3). ehrin Rum yerleimi dnemindeki plnnda tek apsisli olarak bazilikal (dikdrtgen) plnl kilise yaps iaretlenmitir. Bu pln tipi yarmadann, Ballpnar (Kocaburgaz) Kynde (Resim: 4) 1895; Narl Kynde ise (Resim: 5) 1898 ylnda yaplm olan kiliselerin pln tipini iaret etmektedir. Yarmadann bu iki farkl kynde, ayn zamanda ina edilen bu iki kilise, stil zellikleri incelendiinde, ayn usta tarafndan yapld anlalan, bazilikal (dikdrtgen) plnl, tek apsisli, ii ahap stunlarla nefe ayrlm, ahap taban demli, krma atl, nartheks blm ise yine tamamyla ahaptan iki katl olarak ina edilmi yaplardr. Gnmze olduka ypranm bir ekilde ulaan bu kiliselerin pln tipi yarmada da ge dnem kiliselerinde sevilen bir pln tipidir. Bu dn21 Bunun nedeni ise, eer bu kaide yapy neflere ayran bir stunun altnda yer alyorduysa, muhtemelen yan apsisle ana apsis arasndaki dorultuda bulunmas gerekirdi.

33

cemizin nedeni ise bu iki kyn kiliselerinin haricinde bu plna yakn plnl kiliselerin kalntlarna dier kylerde de rastlanmasdr. Buradan yola karak ve Karyakann Rum yerleimi dnemindeki ehir plnnda betimlenen zellikleri de dikkate alarak, Panagia Taksiarhis Kilisesinin de bazilikal (dikdrtgen) plnl, tek apsisli olabileceini sylemek yanl olmasa gerektir. yle ise Panagia Taksiarhis Kilisesinin iinin ve atsnn ahaptan yaplm olmas muhtemeldir. 1900l yllarn banda meydana gelen yangnda Peramosun dier yaplar gibi bu kilise de tahribata uramtr. Mbadeleden sonra ise yangndan harabeye dnen Rum kilisesinin yalnzca bir duvarnn ayakta kald bilinmektedir. Kiliseye ait bu duvar da, alann Cumhuriyet Meydan olarak dzenlenmesi srasnda tamamen ortadan kaldrlmtr. Pln Tipi Kaz sonucunda yapmzn yaklak 430 m2 alana oturan, dou-bat istikametinde uzanan gdk ha kollu formlu, nefli olmas muhtemel, da kk olarak yaplm ortada ana apsis ve iki yan apsisli bir Bizans kilisesi olduu anlalmtr (Resim: 3). Kapda Yarmadas ve Gney Marmara iin nik bir eser olan Karyaka Bizans Kilisesi, kendisinden sonra yaplm olan Panagia Faneromeni Manastr Kilisesinin plnn olduka etkilemi olmaldr. 1923 ylna kadar ayakta olan ve ilevini srdren Panagia Faneromeni Manastr bugn harabe halindedir. Kapdan orta ksmnda ve olduka yksek bir yerindeki Kirazl Yayla zerinde bulunduu iin, gnmzde Kirazl Manastr adyla anlmaktadr. Manastr, Kirazl Yaylann kuzeydousunda, olduka geni bir alan zerine kuruludur. Yaklak yz odas bulunan bir komplekstir. Manastr kilisesi bu kompleksin gneydou blmnde yer alr. Kilisesi Karyaka Bizans Kilisesi gibi gdk ha kollu, ortada ana apsis ve iki yan apsis olmak zere apsisli olarak yaplmtr (Pln: 6). Kirazl Manastrnn lleri yledir; iten uzunluk 19.60 m., genilik 12.80 m., ha kolu knt derinlii 0.90 m., ha kolu genilii iten 5.70 m., ha kolu mesafesi iten dou duvarna 6.60 m., bat duvarna 7.40 m. yan apsislerin yarap 2.70 m. derinlikleri 1.35 m., ana apsisin yarap 5.60 m., derinlik 2.70 m., yapnn duvar kalnl ise 0.75 m. olarak llmtr. Duvar rgs temelde derzli moloz ta, zerinde izodomik tula rgldr. Bu iki kilisenin plnlar bir iki kk farklln dnda ayndr. Bu farklardan ilki Karyaka Bizans Kilisesinde apsisler arasnda 2.40 m.lik bir akln bulunmasdr. Kirazl Manastr Kilisesinde ise byle bir aklk braklmamtr. Bylelikle manastr kilisesinde yer alan apsis lemesine dtan bakldnda, yonca yapra grnm verilmitir (Pln: 6). kinci fark ise gdk ha kollarnn derinliklerinde karmza kmaktadr. Karyaka Bizans Kilisesinin ha kolu derinlii 1.50 m. iken, Kirazl Manastr Kilisesinde ha kolu derinlii slamakta, 0.90 m.ye dmektedir. Bu farkllk ise iki kilisenin duvar kalnlklarndan kaynaklanmaktadr (Pln: 2). Karyaka Bizans Kilisesine olduka gl bir grnm veren 1.20 m.lik duvarlar, manastr kilisesinde 0.75 m.ye derek bu gl etkiyi yitirmekte, ancak dzgn tula iiliine uygun olarak manastr kilisesi mimarsine daha zarif bir hava katmaktadr (Pln: 2). Bu iki kilise oturum alanlar itibaryla da aa yukar ayndr: Karyaka Bizans Kilisesinin duvar genilii iten 13.80 m. duvar uzunluu iten 19.90 m. Kirazl Manastr Kilisesinde duvar genilii iten 12.70 m. duvar uzunluu iten 19.60 m.dir. ten duvar uzunluklar 30 cm.lik ok kk bir farkla ayndr. Duvar geniliklerinde ise 1.10 m.lik bir farkla Karyaka Bizans Kilisesi daha genitir. Karyaka Bizans Kilisesi 275 m2, Kirazl Manastr Kilisesi 249 m2 alana oturur. Alan itibaryla aradaki fark yalnzca 26 m2dir. Bu iki kilisenin pln tiplerinin ayn olmasnn yan sra llerindeki bu benzerlikler de ge dnem yaps olan Kirazl Manastr Kilisesinin Karyaka Bizans Kilisesinden olduka etkilendiini ortaya koymaktadr. Sz konusu bu etkilenme de en azndan Kirazl Manastr Kilisesinin yapld yllarda, Karyaka Bizans Kilisesinin ayakta olduunu kantlamaktadr. Karyaka Bizans Kilisesinde kuzey ve gney duvarlarn oranlar karlatrldnda, ok kk sapmalar dnda, birbirini tuttuu grlmektedir. Kilisenin oranlar 34

gl duvarlar ile uyum ierisindedir. Yapnn btn gzden geirildiinde, bu gl strktr anlay hemen gze arpmaktadr. Bu itibarla ok yetenekli bir ustann elinden kt anlalmaktadr22 (Pln: 2). A-III amasnda ortaya kan duvarn dorultusu ana apsisin kuzey kenarn gstermekte olup duvarn ama dnda da devam ediyor olmas, muhtemelen narthekse ve apsise kadar ulayor olduuna iaret etmektedir. Bu durum duvarn bir destek duvar olduunu ve duvarn gneyinde ayn ekilde konumlandrlm baka bir duvarn olmas gerekliliini dndrmektedir. Bu dncelerimiz doru ise kilisenin sahnl bir plna sahip olduunu, ortaya kan duvarn da, kiliseyi sahnlara blen stunlar yumuak olan zeminde salam bir ekilde tamak iin yapldn sylemek yanl olmasa gerektir23 (Pln: 2). Kilisenin bat duvarnn d tarafnda, zerinde eski camiye ait bir yap olmas nedeniyle kaz yaplamad iin nartheks ve kilise girii ile ilgili herhangi bir sonuca ulalamamtr. Malzeme ve Teknik Yapnn duvarlar krmz horasan harc ile kesme ta, moloz ta ve tula ile rlmtr. Duvarlarda kullanlan ta malzemenin ierisinde stun tamburlar, stun balklar gibi Roma ve Erken Bizans Dnemine ait eitli mimar elemanlar bazen krlarak, bazen de yekpare ekilde rg malzemesi olarak kullanlmtr. A-II amasnda duvar rgsnde kullanlan stun tamburu in situ tespit edilmitir (Pln: 1). Gney duvarn bat tarafnda hafriyat malzemesi iinde bulunan K. Env. No. 2, 3, 7, 8 balklar zerinde youn har izi bulunmaktadr. Bu balklardan K. Env. No. 3 balk caminin temel hafriyat srasnda krcyla ortadan ikiye blnmtr. zerlerinde yer alan har izleri duvar rg malzemesi olarak kullanldklarn dndrmektedir. Karyaka Bizans Kilisesinin duvarlarnn d ksm olduka dzgn rlmtr. Bu durum d ksmda herhangi bir sva olmadn dndrmektedir. Kilise duvarlarnn i ksm ise kaln bir sva ile kapl olmaldr. Svann zeri Buon Fresko (Gerek Fresk) teknii ile yaplan fresklerle sslenmi ancak bu fresklerden birka kk parann dnda hibiri gnmze ulaamamtr (Resim: 8). Kilisenin tabannda geometrik opus sectile deme kullanlmtr (Resim: 2). Dolgu toprak arasnda rastlanan ve yapnn neresinde kullanlm olduu belli olmayan bir figrl opus sectile panonun ise, apsis nnde kullanlm olabilecei akla gelmektedir (Resim: 7). Geometrik opus sectile demin altnda yaklak 15 cm. kalnlnda, olduka kaln saylabilecek krmz horasan harcndan oluan bir tabaka kullanlmas, suya dayankl olan horasan harcnn zeminden gelebilecek rutubeti24, belki de suyu kesebilecei dncesinden kaynaklanm olsa gerektir. Kaz bahsinde A-I amas, A-III amas (Pln: 1) ve Bizans mezarnn ierisinde, ortalama zeminden 0.60 m. derinlikte su ile karlaldn belirtmitik (Pln: 5). Bu ise bize kilisenin oturduu zeminin olduka yumuak olduunu ve yapm zerinden geen uzun seneler boyunca aa doru oturduunu gstermektedir. Bu oturmann ne kadar olduunu kestirmek olduka gtr, ancak kilisenin temellerinin ortalama 0.40 m. kadar suya gml olmas, oturmann en az 0.40 m. kadar gerekletiini gstermektedir. Zemin altndan kan suyun nedeni: Karyakann bir sahil kenti olmas ve kilisenin yapld alann denize olan uzaklnn 100 m. civarnda bulunmasdr. Bu nedenle kaz srasnda kotlar deniz seviyesi altna den noktalar su ile dolmaktadr. Kilisenin bat duvarnn i tarafnda intramural gm tekniinin uyguland belirlenmitir. Bat duvarnn i ksmnda (Pln: 5) yer alan mezar opus sectile zemin sevi22 23 24 Kazmz sonucu kilisenin kitabesine rastlamaymz nedeniyle yapy ina eden mimar ve yapm tarihi hakknda herhangi bir bilgiye ulalamamtr. Ancak bu dncemizi dorulayacak paralel bir duvarn varln saptamak ileriki yllarda kaz almalar tekrar baladnda mmkn olacaktr. Musa Kadolu, Ankyra-Ulus Opus Sectileleri, Trk Arkeoloji Dergisi, Say 31, Ankara, 1997, s.355.

35

yesinin 33 cm. altnda yer ald iin Bizans Dnemine aittir ve ierisinde bulunan iskeletin kilise grevlilerine yahut baka nemli kiilere ait olduu dnlmelidir. Bizans kiliselerinde ve onu takiben Rum kiliselerinde intramural gm gelenei yaygn olarak kullanlm olup bu mezarn st ksmnda yer alan blmde tabakalar halinde basit kiremitli, muhtemelen Panagia Taksiarhis Kilisesinden kalma Rum mezarlarnn yer ald kaz bahsinde belirtilmitir. Yapm Tarihi A-III amasnda saptanan duvarn st seviyesine paralel durumdaki yangn tabakasnn altnda benzerleri 6.-7. yzyla tarihlenen bir adet, camdan yaplm Bizans ubuk kandilinin dip paras25 ve Bizans tipi gvdeden kulplu kandile ait bir adet kulp paras, yangn tabakas iin terminus ante quem oluturmaktadr. Yangn tabakas; kalnlnn ok fazla olmamas ve bina ierisinde baka bir alanda rastlanmamas nedeniyle basit bir yangn iaret etmektedir. Opus sectile zemin seviyesinin 20 cm. alt hizasna rastlayan bu yangn, bina inaat srasnda ahap artklarn yok edilmesi maksadyla yaklmasndan ibaret olabilir. O halde kilise demesinin yapmn en erken 6.7. yzyla vermek doru olmaldr. Anadoluda Helenistik Devirden itibaren Roma ve Erken Bizans Dnemi yaplarn da taban demi olarak geometrik opus sectilenin byk oranda kullanlm olduu grlmektedir26. M.S. 6. yzyldan itibaren deme mozaii genel olarak kaybolurken opus sectile, kilise donanmnda Erken Bizans Dneminde ortaya kar27. Bir kenarnda antirelakl dm motifi olan figrl opus sectile parann benzerleri de 7.-8. yzyla tarihlendirilmektedir. Kilisenin duvar rgsnde horasan harc ile tula ve ta malzemenin birlikte kullanld grlmektedir. Bizans yaplarnda umumiyetle rastlanan bu rg siteminde rg talarnn ierisinde devirme malzeme kullanlmas erken dnem zelliidir28. Bizansn ge dnemlerinde tula iiliinde simetri gelimektedir. Keramik paralar, Ge Roma kse dip paralar, Orta ve Ge Bizans Dnemi yeil, sar srl, sralt boyama, srsz kazma bezekli olduka ufak paralardr. Bunlar yapnn hemen her yerinin hafriyat srasnda kepe ile kartrlm olmas nedeniyle tarihlemede yardmc olamamaktadr. Yapmzda dikkati eken dier bir Erken Bizans zellii de apsisin i ve d hatlarnn yarm yuvarlak olmasdr. 4. yzyla tarihlenen Seyitgazi Nakolea Kilisesi29 ile 4.5. yzyla tarihlenen Efes Meryem Kilisesinin30 apsisleri en erken rnekler olup iten ve dtan yarm yuvarlak formludur. Bu iki kilise de da kk tek apsisli rneklerdir. Yapmz gibi da kk ortada ana apsis ve iki yan apsisli olan Burhaniye-ren Adramytteion Kilisesi31 de Erken Bizansa tarihlenmekte olup her apsisinin i ve d hatlar da yarm yuvarlak plnldr. Btn bunlar gz nne alndnda, Karyaka Bizans Kilisesini, 6.-7. yzyllardan sonraya, Erken Bizans sonu-Orta Bizans balangc bir dneme yerletirmek yerinde olur.
25 26 27 28 M. Fuat zatal, 1997 Yl Seyitgazi lesi Mozaik kurtarma Kazs, VIII. Mze Kurtarma Kazlar Semineri, Ankara, 1998, s.534, 535 iz.3. Kadolu, ayn eser, s.365. Kadolu, ayn eser, s.367. znik surlarnn Roma Dnemine ait olan ksmlar sadece tuladan, Bizans Dnemine ait olan ksmlar ise kark rgden oluur. Duvar rgsndeki devirme mermer bloklar 8. yzylda yaplan tamiratlarda kullanlmtr. Laskarisler Dneminde (13. yzyl), mparator I.Theodorosun (1204-1222) adna yazlm bir methiyeden, n sur duvarnn yapld anlalmaktadr. Helenistik ve Roma Devrine ait harap eserlerden alnm, ilenmi veya blok kesme talar surlarn birok blmlerinde grlebilir. Bilgi iin baknz: http/www.izikdefteri.com zatal, ayn eser, s.531, 539 iz. 2. Stefan Karwiese, 1996 Ylnda Ephesosta Yaplan Kaz Onarm ve Aratrma almalar, XIX. Kaz Sonular Toplants, Ankara, 1998, s.733, 741 pln: 3. Balkesir Kuvay-i Milliye Mze Mdrlnn, l Kltr ve Turizm Mdrlne hitapl 21.10.2003 gn 1144 sayl Do. Dr. Engin Beksa tarafndan hazrlanan "Adramytteion Kaz Raporu" Ek pln-1.

29 30 31

36

BULUNTULAR 1-Stun Bal-Mermer (Envanterlik) Kalathos ksm iki sra akanthus yapra ile evrili Korinth stun baldr. Kaulis anandan kan bakml heliksler arasna gml abaks iei sap stte abaks ieine balanr. Abaks kelerinden tanesi krktr. stte biri kanall, 2 zvana delii vardr. Yk.: 45 cm., A.: 41 cm., st: 65x66 cm. M.S. 140-150, Antoninler Dnemi 2-Stun Bal-Mermer (Ettlk) ki sra akanthus yapra ile evrilidir. Olduka anm olup alt ksm krktr. zerinde kanall bir zvana delii vardr. st ksm altgen formludur, bir paras kopuktur. Duvarda kullanlmtr, akanthus yapraklarnn aras derin hatldr. Horasan harc izi vardr. Yk.: 66 cm., A: 44 cm., st: 53x79 cm. M.S. 140, Ge Hadrianus-Erken Antoninler Dnemi 3-Stun Bal-Mermer (Envanterlik) Korinth balk olup yatay olarak ikiye blnmtr. Altta bir sra akanthus yapra stte ise uzun yzlerde 5, dar yzlerde ise 4 adet uzun dil bezei yer alr. st ksmda kanall iki adet zvana delii vardr. Horasan harc izi vardr. Duvarda kullanlm olmaldr. Yk.: 63 cm., A: 47 cm., st: 61x71 cm. Erken Hadrianus Dnemi 4-Stun Kaidesi-Mermer (Envanterlik) ki torus, bir trokhilostan oluan Attik-on tipi stun kaidesidir. Bir ksm krktr. 69x51, 5 cm., Yk.: 27 cm., ap: 57, 5 cm. Roma Dnemi 5-Stun Paras-Mermer (Ettlk) Silindirik formlu olup bir ksm kopuktur. Aa doru daralan formludur. Yk.: 128 cm., A: 30 cm., st: 32 cm. Bizans Dnemi 6-Stun Paras-Mermer (Ettlk) Silindirik formlu olup stte iki zvana delii vardr. Horasan harc izi vardr. Duvarda kullanlm olmaldr. Yk.: 72 cm., A: 31 cm. Bizans Dnemi 7-Stun Paras-Mermer (Ettlk) Silindirik formlu. Horasan harc izi vardr. Duvarda kullanlm olmaldr. Yk.: 72 cm., A: 34 cm. Bizans Dnemi 8-Paye Bal-Mermer (Ettlk) Dikdrtgen formlu balktr. Kabaca yontulmutur. Bir ksm (st kenarlar) krktr, alt tabla ksmnda bir silme yer alr. Horasan harc izi vardr. Duvarda kullanlm olmaldr. Yk.: 24 cm., Alt: 47x21 cm., st: 90x43 cm. Bizans Dnemi 9-Paye Bal-Mermer (Ettlk) Dikdrtgen formlu balktr. Bir ksm krktr. Horasan harc izi vardr. Duvarda kullanlm olmaldr. Yk.: 20, 5 cm., Alt: 32x35 cm., st: 63x45 cm. Bizans Dnemi

37

10-Ambon Paras-Mermer (Ettlk) Kilise ambonuna ait paradr. zerinde i ie gen bezekler yer alr. Horasan harc izi vardr. Duvarda kullanlm olmaldr. 40x36x12 cm. Bizans Dnemi 11-Figrl Opus Sectile Paras (Envanterlik) Bir kenarnda antirelakl dm motifi olan pano parasnn orta ksmn, yarm daire kanal ierisinde, kire harc ile mozaik eklinde ilenmitir. Orta ksmnda daire formlu bir ukur bulunmakta olup burada bulunmas gereken mozaikli ksm ise ne yazk ki korunamamtr. 48.5x30.7x8 cm. 7.-8. yzyl 12-Pano Paras-Mermer (Ettlk) Bir panonun kopmu parasdr. zerindeki kenar bordrnde harf ykseklii 3 cm. olan yazt paras bulunmaktadr. Horasan harc izi vardr. Duvarda kullanlm olmaldr. 40x36x12 cm. Ge Roma Dnemi 13-Bezeme Paras-Mermer (Ettlk) zerinde bitkisel bezeme yer alr. Horasan harc izi vardr. Duvarda kullanlm olmaldr. 69x28x18 cm. Roma Dnemi 14-Stunce Paras-Mermer (Ettlk) st ksm drtgen biimli balk, alt ksm sekizgen formlu, balk ve gvde arasnda 3 yiv bulunmaktadr. Balk ksm bitkisel bezeklerle sslenmitir. Yk.: 50, 5 cm., 20x20 cm., ap: 20 cm. Bizans Dnemi 15-Mimar Para-Mermer (Ettlk) zerinde 5 cm. harf yksekliinde Rumca kitabe yer almaktadr. imento harc izi vardr. Cami duvarnda kullanlm olabilir. 35, 5x21, 5x12, 5 cm. Osmanl Dnemi 16-Mimar Para-Mermer (Ettlk) Horasan harc izi vardr. Duvarda kullanlm olmaldr. 58x40x22 cm. Bizans Dnemi 17-Mimar Para-Mermer (Ettlk) zerinde dairesel bordr iinde dilimli rozet yer alr. Horasan harc izi vardr. Duvarda kullanlm olmaldr 44x30x14 cm. Bizans Dnemi 18-Stunce Bal-Mermer (Envanterlik) Dikdrtgen formlu balk aaya doru daralmaktadr. Kelerde ananas motifi, aralarda rozetler yer alr. Har izi vardr. Duvarda kullanlm olmaldr. A: 19, 5 cm., Yk.: 20 cm., st: 25x25 cm. Bizans Dnemi

38

19-Stunce Paras-Mermer (Ettlk) Dikdrtgen formludur, anmtr. Har izi vardr. Duvarda kullanlm olmaldr. 40, 5x22x20 cm. Bizans Dnemi 20-Stun Bal Paras-Mermer (Ettlk) Korinth stun bal paras zerinde akanthus yer alr. Horasan harc izi vardr. Duvarda kullanlm olmaldr. 34, 5x29x32 cm. Roma Dnemi 21-Aslan aya-Mermer (Ettlk) Masa aya parasdr, Pene ve ayak bileinden ibarettir. Horasan harc izi vardr. Duvarda kullanlm olmaldr. 26x48x22 cm. Roma Dnemi 22-Mezar Ta Paras-Mermer (Ettlk) Kavuk ksm kopuktur, silindir gvdeli olup kavukla birleme yerinde sa rgs motifi yer alr. Har izi vardr. Duvarda kullanlm olmaldr. Yk:25 cm., ap:12 cm. Osmanl Dnemi 23-Paye Bal Paras-Mermer (Ettlk) Krk olup fazlaca anmtr. Har izi vardr. Duvarda kullanlm olmaldr. 38x42x12 cm. Bizans Dnemi

39

Pln: 1

Pln: 2

Pln: 3a

40

Pln: 3b

Pln: 4

Pln: 5

41

Pln: 6

Resim: 1

Resim: 2

42

Resim: 3

Resim: 4

Resim: 5

43

Resim: 6

Resim: 7

Resim: 8

44

KYZKOS ANTK KENT METROON KURTARMA KAZISI

Elmas KAYA* Tlin TAN

Kapda Yarmadasn anakaraya balayan berzah zerinde yerlemi olan Kyzikos antik kentinin korunmas iin Erdek Jandarma Karakol Komutanlna bal geici olarak kurulan Aa Yapc Karakol Komutanlnn1 kentte yapt kontroller srasnda, Metroonda kaaklarn kazarak yarsn ortaya kard eser tespit edilmi ve durum tarafmza bildirilmitir (Resim: 1). Bu nedenle kaz yerine gidilerek sz konusu eserin bulunduu alan incelenmitir. Yaplan inceleme sonucunda bu eserin bir karyatid olduu belirlenmi ve yerinden alnarak Bandrma Arkeoloji Mzesine tanmas iin Bakanlmz, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnden kurtarma kazs talep edilmi ve 19.11.2003 gn ve 15544 sayl kaz ve sondaj izin belgesi ile izin verilmitir. Sz konusu izin belgesi gerei 15.12.2003 tarihinde anlan yerde Bandrma Arkeoloji Mzesinin dier personeli ile birlikte kurtarma kazsna balanmtr2. Kaz yaplmas dnlen alann youn bitki rtsyle kaplanmas ve arada zeytin bahelerinden toplanan moloz ynlarnn bir duvar oluturmas nedeniyle eserin yerinden alnmas olduka zor olmutur (Resim: 2). Bu nedenle eserin yerinden kaldrlabilmesi ve yan taraftaki zeytin bahesinden gelecek i makinasnn kolay ilerleyebilmesi iin, aradaki moloz ynn rten bitki rts kesilerek yol almtr. lk olarak eserin bulunduu alanda 5x5,5 m.lik bir ama belirlenmi (Resim: 3) ve seviyeler halinde zemine doru inilmitir. almann devam ettii sre boyunca, toprak iinde in situ olmayan kk mermer paralarnn bulunduu grlmtr. Ayrca iki adet bo sigara paketine rastlanmas, bu mermer paralarnn kaaklar tarafndan alttaki byk ve nemli olduu dnlen eserlerin ortaya karlmas amacyla, stteki mimar paralarn krlarak kk paralara ayrldn dndrmektedir. alma, bahsi geen mermer paralarn kaldrlmasyla devam etmi, sonrasnda ortaya kan toprak yn ama dna tanmtr. Amada karyatidin bulunduu seviyeye inildiinde, baz mimar paralar, paralanm stun ve stun balklarnn in situ olduu grlmtr (Resim: 4). Kaz devam ederken, karyatidin ama iindeki konumunu fotoraflamak iin etrafn temizlediimizde, yarsnn krk olduu tespit edilmitir. Eksik olan alt parasn mevcut ama iinde gremediimiz iin, amann kuzeydou tarafndan 1 m. daha geniletilmesine karar verilmitir. Olumsuz hava koullar nedeniyle 15.12.2003 tarihinde ara verilen kaz almas 22.12.2003 tarihinde yeniden balatlmtr. alma devam ettiinde platformu olan
* 1 2 Elmas KAYA, Arkeolog, Bandrma Arkeoloji Mzesi, Balkesir/TRKYE Tlin TAN, Arkeolog, Bandrma Arkeoloji Mzesi, Balkesir/TRKYE Aa Yapc Karakolu Komutan Nedim Kalaay ve ekibine kaz sresince, kaz ekibine nezaret etmeleri ve yardmlarndan dolay teekkr ederiz. Bandrma Arkeoloji Mzesi personeli H. ahin, Volkan Atik ve brahim Karabakana azimli almalarndan dolay teekkr ederiz.

45

mermer zemine ulalmtr. Ancak yukarda yarm olduu belirtilen karyatidin alt paras ama iinde bulunamamtr. 23.12.2003 tarihinde Erdek Kaymakamlnca3 Erdek Belediyesinden4 salanan i makinasyla ortaya karlan iki adet stun bal ve karyatid paras yerinden kaldrlarak gneyindeki zeytin bahesine alnm ve karyatidin altndan kan nc stun balyla beraber Bandrma Arkeoloji Mzesine tanmtr. Karyatidin yerinden kaldrlmasyla, altnda bulunan byk boyutlu bir aritrav aa karlmtr. 24.12.2003 tarihinde karyatid paras ve stun balklarnn kaldrldktan sonraki hlini fotoraflamak zere amada temizlik almas yaplmtr. Yaplan temizlik almas srasnda aritravn 30 cm.lik ksm aa karlmtr. n yzde astragal dizisinin altnda inci-boncuk dizisi ve onun da altnda fazlaca andndan tam olarak ne olduu anlalamayan bir bezeme ile spiral bezeme yer almaktadr. Aritrav parasnn bulunduu alan ve kaldrlan karyatid paras ile stun balnn oturduu alan temizlendiinde zeminin paralanm olduu grlmtr. Ayrca bahsi geen aritravn sol tarafndaki toprak kesitinde yangn tabakasna rastlanmtr. Yaptmz kurtarma kazs, 5x6,5 m. llerindeki ama iinde ncelikle in situ olmayan moloz ynlarnn ve topran kaldrlmas eklinde balamtr. Daha sonra karyatidin seviyesinde in situ byk paralara ve yaplan temizlik almas sonucunda da platformu olan mermer zemine ulalmtr5. Bu paralarn bir btnlk arz etmemesi ve mermer zeminin paralanm grnts, tarihinde kez byk deprem geiren Kyzikosun deprem sonrasndaki tahribatn ortaya koymaktadr. llerinden byk apl stunlara sahip olduu grlen metroonda olan depremin, stunlar birka paraya ayrd, kaz sonucunda grlmtr. Ayrca karyatidin alt parasnn ama iinde bulunmamas, amaya yakn baka bir yerde olduu olasln akla getirmekte ve st parasnn deprem srasnda kaz yaplan alana frlad dnlmektedir. Daha sonra yaplacak kazlarda muhtemelen alt paras da bulunacaktr. Karyatid parasnn ba ksm tamamyla yerinden kopmu ve eksiktir. Gs ve omuz ksm ise anm olduu iin, ince ayrntlar belli olmamaktadr. Sol kol dirsekten bklerek gs zerine konmutur; sa kol ise dirsein biraz zerinden krlm ve eksik olduu iin konumu bilinmemekle birlikte muhtemelen aaya doru sarktlmtr. Kollarn arka ksmnda kanatlar mevcuttur. Elbise ise gsn hemen altndan kemerle sklarak toplanmtr. Elbisenin kemerle sklmasndan dolay sa kolun yannda sarkma, dier taraflarda ise kvrmlar olumutur. Alt ksm da krk ve eksiktir. st ksmnda kenet delikleri mevcuttur. Fazlaca anmtr. Eser yzeysel kvrmlara sahiptir. Fazla derin olmayan kvrm kanallaryla M.S. 2 yzyl zellikleri tamaktadr (Resim: 5). Kurtarma kazsnda yarm ele geirilen karyatid parasnn benzeri, metroonda daha nce bulunup Erdek eski eser deposundayken Bandrma Arkeoloji Mzesine nakledilerek sergilenen karyatiddir (Resim: 6). Bu karyatid kabaca ilenmi bir kaide zerinde yer almaktadr. Banda serpuu bulunmaktadr. Ularnda matkap delikleri olan sa lleleri ban her iki tarafna ve aln zerine dmektedir. Sa omuz zerinde birleen pelerinin kuma, gs hizasnda st ste ylan kvrmlar oluturmutur. Sa kol krk ve eksik olmasna ramen izlerden anlald kadaryla dirsekten krlp gs hizasnda duruyor olmalyd. Sol kol ise vcudun arkasna doru yine dirsekten bklerek kvrlmtr. Omuzlar zerinden balayan kanatlar srtta kaybolmutur. Baldrlar zerinde sonlanan tuniin altnda dar pantolonu vardr. Tuniin etek ksmnda ise fazla derin olmayan yzeysel kvrmlar mevcuttur. Sa bacak dizden krlarak sol bacan nne getirilmitir. Ayaklarnda bilekten backl ayakkablar vardr. Stilistik zellikleri bize kurtarma kazsnda ele geirilen karyatidle ayn dneme ait olduunu gstermektedir. 2003 ylnda Erdek Jandarma Komutanlnca ele geirilen bir karyatid daha vardr (Resim: 7). Bandrma Arkeoloji Mzesine teslim edilen karyatid kala ile birlikte
3 4 5 Erdek Kaymakam Sayn Fikret Dayolu na yardmlarndan dolay teekkr ederiz. Erdek Belediye Bakan Hseyin Sar ve belediye alanlarna yardmlarndan dolay teekkr ederiz. ztrk, Nurettin, Metroon almalar, XVII. Kaz Sonular Toplants, Ankara 1995, Cilt II, s. 320.

46

tm bacak ve ayak ksmn iermektedir. Dier ayak iki para halinde krktr. Diz zerinde sonlanan bir tunik ve bacakta diz altna kadar uzanan bir izme bulunmaktadr. izmenin aznda pene ve aslan balar yer almaktadr. zerindeki tuniin baldr zerine gelen kvrmlar yzeysel, bacak arasnda biriken kvrmlar ise daha derin kanallarla verilmitir. Kvrm yaps tehirde sergilenen karyatidin kvrmlaryla benzer zellik gstermesine ramen, bu eserde kvrm kanallar daha derindir. Bu nedenle bu karyatid parasn da M.S. 2. yzyla tarihleyebiliriz. Erdek eski eser deposundayken, Bandrma Arkeoloji Mzesine nakledilen eserler arasnda omuzdan yukars korunabilmi para da bir karyatiddir. Oval formlu ve yivli bir stunun n yzne kabartma olarak ilenmi olan tasvirin omuzlarnn arkasnda kanatlar ve banda serpuu bulunmaktadr. Yz ksm ise tamamen tahribata uramtr (Resim: 8). Kanatlardan bir tanesinin bir ksm korunabilmi, dier kanadn ise izi kalmtr. Mevcut kanattaki tyler sadece kabartma eklinde gsterilmi, yzeyden kopmamtr. Kanat yapsyla tehirde sergilenen karyatidle benzemektedir. Bu zellikleriyle M.S. 2. yzyla verebiliriz. Kurtarma kazsnda ele geirilen karyatidin kanat yaps ise tahribata urad iin belirgin deildir. Sadece sa kanadn u ksm keski darbeleriyle belirginletirilmitir. Yuvarlak formlu bir stunun n ksmna kabartma olarak yaplm ve sadece ba ksmndan oluan dier karyatid ise byk tehir salonunda sergilenmektedir. Banda sola yatm bir serpuu bulunmaktadr. Serpuun altndan grnen salar derin kanallarla yzeyden ayrlmtr. Lle halindeki salarda matkap izleri vardr. Gz bebei bulunmamaktadr. Stilistik zellikleri ile tehirde sergilenen dier karyatidle ayn dnemdir (Resim: 9). Ana tanra mitolojide eitli sfatlarla adlandrlmtr. En bilineni ise Phrygiadaki Kybeledir. Efeste ise Artemis olarak karmza kan tanra doay, dourganl, bereketi ve bolluu simgeleyen evrensel bir nitelik tamaktadr. Ald bu ad ve sfatlar dnda blgesel isimlerle de bilinmektedir. Dindymos Dann Tanras anlamna gelen Dindymene de bunlardan biridir. Anadoluda Dindymos adn tayan dadan birisi de Mysia-Phrygia snrndaki Kapdadr. Ana Tanra Kybelenin klt Dindymos Danda ilk defa Argonautlar tarafndan ortaya konmutur. Dan ycelii, ulalmazl ve kutsall Tanra Kybele ile zdeletirilerek karmza kmaktadr. Daha sonra ana tanra klt kente tanmtr. Bu nedenle de yce Dindymos Dann eteklerindeki Kyzikos ehrinde Tanra Kybelenin her zaman ayrcalkl bir yeri olmutur. Kyzikosta bulunan bir kitabede yer alan (Apollfaninin olu Aristandros, Meter Plakiane tapnann sslenmesine gayret eden kadnlara....ilh....) ibaresinde geen meter plakiane, Kyzikosta (Kapda) Pessinustan sonra ikinci byk klt olan Ana Tanra Kybelenin dier blgesel ismidir6. Kybeleye tapnmda bir kurban treni vardr. Bu kurban treni, rahiplerin kendi kendilerini hadm etmesi eklindedir. Akan kan ve yitirilen erkeklik gcnn evrensel nitelik kazanmas sonucu bereket ve canlln btn doaya gemesi salanr. Tanra Kybele Attise ak olmutur. Ancak Attis, Pessinus kralnn kzyla evlenmek zeredir. Attisi kskanan tanra karsna kar ve onu ldrtarak kendi kendini hadm etmesine neden olur. Bylelikle Attisin hayalarndan akan kan bereket ve canlln topraa gemesini salar. Bu nedenle Attis, Tanra Kybele ile anlr ve genelde birlikte tasvir edilir (Resim: 10). Yukarda tanmladmz, izmesinde aslan balar ve penelerin bulunduu Attis ise, Tanra Kybeleyi aslanlaryla temsil eden bir rneidir. Kurtarma kazsnda ele geirilen karyatid ile mzede sergilenen dier karyatidlerin genel zellikleri bize Attis olduklarn gstermektedir. Bilindii zere karyatid, Perslerin tarafn tuttuklar iin Yunanllar tarafndan cezalandrlan Karial Kadnlarn betimleridir. Karyatidler Roma Dneminde sevilmi, st yapy tayc mimar eleman
6 Ertzn Reit Mazhar, Kapda Yarmadas ve evresindeki Adalar, Tarih ve Arkeolojisi zerine Aratrmalar, stanbul 1999 (3. bask) s. 58.

47

ve ssleme eleman olarak kullanlmtr. Attis ise Zeusun tohumlarn yer yzne dkmesiyle hem kadn hem erkek olarak doan yaratn, Irmak Tanr Sangariosun kzyla birlemesinden olmutur ve Tanra Kybelenin bile ak olabilecei gzellikte, herkesin dikkatini eken bir delikanldr. ift cinsiyetli bir yaratn olu olmas ve Tanra Kybelenin kskanl nedeniyle kendi kendini hadm etmesiyle cinsiyetini kaybetmi olmas, bize Attisin "Atlant" veya "Atlas" deil de karyatid olarak betimlenmi olduu fikrini vermektedir. nk Attis betimleri ok narin ve zarif grnmldr. Atlas gibi dnyay srtnda tam olmann gc ile adaleli yaplmamlardr. Bu nedenle Tanra Kybele ile birlikte anlan Attis, kutsal bir varlk olarak kabul edilerek, Kyzikos ehrinin kutsal yaps olan metroonda st yapy tayc mimar eleman ve ssleme eleman olarak kullanlmtr. Dourganln, bolluun ve bereketin timsali olan Kybeleye Kyzikos halk arlkl olarak tapnmtr. Kyzikosta tarih boyunca bolluk ve bereketin yaanmasnn nedeni belki de budur. Metroonda daha nceki aratrmalar sonucu bulunan Efes Artemisinin bir kopyas da Tanra Kybelenin daha sonraki dnemlerde isim ve tip deitirerek karmza km hlidir7 (Resim: 11). Tanra Athenann ek ad saylan veya Athenann soyundan gelen Zafer Tanras Nikenin sava arabasyla betimlenmi kabartmalarnn, muhtemelen Romal komutana ait bir torsonun8, Heraklese ait boaznda dmledii aslan postunun iki penesini ieren parasnn9 bulunmas, kazlara devam edildiinde tanr ve tanralara ait bamsz heykel ve kabartmalarn da ele geirileceini gstermektedir. Kurtarma kazsndan karyatid haricinde iki adet stun bal ele geirilmitir. Bunlardan bir tanesi karyatidlerin zerinde tayc unsur durumunda olan Korinth stun baldr10. ki para hlindeki oval formlu olan stun bal zerindeki akanthus yapraklar keskin hatl olarak ilenmitir. Yapraklarn zerindeki ince hatlarn verilmesi iiliin iyi olduunu gstermektedir. Yaprak demetleri arasndaki torba boluklarna yer verilmesi, yapraklarn uzun, keskin kenarl ilenmesi bu stun balnn Hadrianus Dnemine ait olduunu gstermektedir (Resim: 12, 13). nc stun bal ise yuvarlak formludur. En alttaki akanthus yapra sras korunabilmitir. Akanthus demetleri derin kanallarla yapraklara ayrlm ve her bir yaprak da yzeyden koparlarak birbirinin zerine bindirilmitir. Derin kanallarla verilmi damarlar ve paralanm yaprak ularyla tanmlamaya altmz dier stun balklarndan yine de ge tarihli deildir. Stilistik zellikleri bakmndan ana hatlaryla birbirine benzemektedir. Ancak detaylar farkldr. Bu nedenle Hadrianus Dneminin sonlarna tarihleyebiliriz (Resim: 14). Kyzikos antik kentindeki limandan biri olan Panormos ( Liman) Limannn kuzeybatsnda, surlarn hemen arkasnda yer alan ve bouleuterion olarak bilinen yapnn metroon olduu belirtilmitir11. Bu yap grlebildii lde ok byk bir alan kaplamaktadr12. zeri dikenli allklarla kapl olmasna ramen, serbest yontu ve nitelikli kabartmalarn olmas nedeniyle gnmzde de youn olarak kaaklar tarafndan yamalanmaktadr. Sonu olarak her dnemde nemli bir konuma sahip Kyzikos, zaman zaman olan depremler ve insanlar tarafndan yaplan tahribatlarla maalesef nemini yitirmitir. Prof. Dr. Abdullah Yaylal ve ekibinin 1988-1997 yllarnda yaptklar kaz ve aratrma7 8 9 10 11 12 ztrk Nurettin, 1994 Kyzikos Arkeolojik Kazs, XVII. Kaz Sonular Toplants, Ankara 1995, Cilt II, s. 320 Yaylal Abdullah, zkaya Vecihi, Kyzikos 1996 Arkeolojik Kazlar, XIX. Kaz Sonular Toplants, Ankara 1998, Cilt II, s. 368. Yaylal Abdullah, Kohan Nurettin, Baaran Cevat, Kyzikos 1990 almalar, XIII. Kaz Sonular Toplants, Ankara 1992, Cilt I, s. 208, 1990 almalarnda metroon henz bouleuterion olarak dnlyordu. ztrk Nurettin, Metroon almalar, XVII. Kaz Sonular Toplants, Ankara 1995, Cilt II., s. 319-320. Yaylal Abdullah, zkaya Vecihi, Kyzikos 1992 Kaz almalar, XV. Kaz Sonular Toplants, Ankara 1993, Cilt I, s. 539. ztrk Nurettin, Metroon almalar, XVII. Kaz Sonular Toplants, Ankara 1995, Cilt II., s. 319.

48

lar sonucunda kentin sahip olduu nemli yaplar gn na karlmaya allmtr. Bu yaplardan bir tanesi 2.60 m. apyla Didim Apollon Tapnann stun apn geen Hadrianus Tapnadr. Mimarsiyle orantlandnda, antsal bir yapya sahip olduu anlalmaktadr. Anadoluda bulunan amphitiyatronun en by ve Romadaki Colosseuma yakn llerdeki Kyzikos amphitiyatrosunun ortadan geen derenin her iki taraftan kapatlmasyla su dolan orkestrasnda, antik kaynaklardan edindiimiz bilgilere gre su balesinin ve deniz sava provalarnn yapldn reniyoruz. Gladyatr oyunlarnn pek sevilmemesi Anadoluda az sayda amphitiyatro yaplmasna neden olmu ve Anadolu insann daha ok sanatsal faaliyetlere ve tiyatrolara ynlendirmitir. Kyzikostaki 20.000 kiilik tiyatro da bunu kantlamaktadr. Gnmzde youn bir ekilde bitki rtsyle kapl olmasna ramen, bykl ile Bandrma-Erdek karayolundan bile fark edilmektedir. Yukarda belirtilen antsal yaplar haricinde bata bouleuterion olarak bilinen metroonda, Ana Tanra Kybelenin Pessinustan sonraki en nemli klt merkezi olmas asndan nemlidir. Gnmzde tam bir mermer yn haline gelen ve llebildii kadaryla byk bir alana sahip yapda gerekletirdiimiz kurtarma kazsnda ele geirilen Attis karyatidi, yapnn ana tanraya adanm metroon olduu tezini bir kez daha ortaya koymutur13. Bahsi geen yapnn pln konusunda daha nce yaplan aratrmalar neticesinde de kesin bir sonuca varlamamtr. imdi plnn nasl olduunun saptanmas ok fazla tahribata uramas nedeniyle imknszdr (Resim: 15). Prof. Dr. Abdullah Yaylal ve ekibinin 1988-1997 yllarnda bu yapnn metroon olduu tezini ortaya koymalarn salayan kaz ve aratrmalar devam ettiinde, Anadoludaki tek rnek olan Kyzikos metroonunun pln hakknda kesin sonulara varlacaktr. Topran bolluunu, bereketini insanlara tayan, insanlarnda topraa balanmasn ve doann canlanmasn salayan Anadolulu Tanra Kybelenin Kyzikostaki kutsal yapsnn Anadoludaki tek rnek olmas kazlarn mutlaka yeniden balamas gerektiini ortaya koymaktadr.

13

Yaylal Abdullah, zkaya Vecihi, Kyzikos 1996 Arkeolojik Kazlar, 19. Kaz Sonular Toplants, Ankara 1997, Cilt II., s. 367.

49

Resim: 1

Resim: 2

Resim: 3

50

Resim: 4

Resim: 5

Resim: 6

51

Resim: 7

Resim: 8

Resim: 9

52

Resim: 10

Resim: 11

Resim: 12

53

Resim: 13

Resim: 14

Resim: 15

54

KURTULU BELDES (BRULA NEKROPOL) KURTARMA KAZISI

Mehmet YILMAZ*

Aydn li, Kuyucak lesi, Kurtulu Beldesi, Ky Civar mevkiinde ve tapunun 17 pafta, 1412 parsel numarasnda kaytl tanmaz zerinde, sulama kanal amak iin yaplan kaz srasnda oda eklinde bir yapnn ortaya kt, 01.11. 2003 tarihinde mdrlmze telefonla bildirilmitir.Yerinde yaplan incelemede, bunun bir oda mezar olduu tespit edilerek mezar ierisinde olabilecek tanr kltr varlklarnn kurtarlmas iin, gvenlik tedbirleri alnarak kurtarma kazs yaplmas gerekli grlmtr. KAZI ALIMALARI Bakanlmz, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 05.11.2003 tarih ve 14332 sayl Kaz ve Sondaj zin Belgesi gereince, mdrlmzce yrtlen temizlik ve kurtarma kazs almalarna, 5 ii ile 05.11.2003 tarihinde balanm ve 17.11.2003 tarihinde tamamlanmtr. Mzemiz arkeolou Nilfer nder ile birlikte yrtlen kurtarma kazsnn tm giderleri Afrodisias Mzesini Sevenler Dernei tarafndan karlanmtr1. Kanal kazs srasnda mezarn ta rgl tonoz ksm ortaya karlm ve tavan, kuzey ve gney taraflarndan i makinesi ile krlarak iki adet delik almtr. Alan bu deliklerden mezar ierisinin byk bir blmnn toprak ve byk ta ktlelerle doldurulmu olduu grlmtr (Resim: 1). ncelikle giriin tespit edilebilmesi iin, bu dolgu tabakas, tavanda alan deliklerden dar tanmtr. Derinlik arttka topran tavandaki deliklerden dar tanmasnn zorlamas ve kuzeybat ynde tespit edilen giri kapsnn kullanlabilmesi iin, giriin d blmnde 2x3 m. boyutlarnda bir ama yaplmtr. st kottan 220 cm. derinlie ulaldnda, sundurma biimindeki giri blm tamamen aa karlmtr. Yresel yass tatan yaplm kapak ta (iki para) kaldrlarak kaz almalar giri blmnde younlatrlm, sonradan mezar ierisine atlan toprak ve talar tamamen temizlenmitir (Resim: 2). Dolgu temizlii srasnda, birok amorf seramik paras, krk ve ettlk nitelikteki eserlerin yan sra, salam ve envanterlik nitelikte pimi toprak eserler de ele geirilmitir. Dolguda bulunan krk paralarn restorasyonu sonucunda adet pimi toprak kapla birlikte toplam 5 adet eserin envanteri yaplmtr. Yre halk ile yaplan diyaloglar sonucunda kanal kazsn gerekletiren vatandalarca mezarn doldurulduu renilmi ve yine bir vatanda tarafndan yzeyde grlen 5 adet pimi toprak eserin alnd tespit edilmitir. Bu eserler, satn alma yoluyla mzeye kazandrlarak dier buluntularla birlikte envanter kaytlarna geirilmitir.
* 1 Mehmet YILMAZ, Arkeolog, Afrodisias Mzesi Mdr Vekili, Aydn/TRKYE almalarda yardmlarndan dolay Arkeolog Nilfer ndere, iilerimize, fotoraf ekim ve dzenlemede O. Nadir Ersana ve tm kaz giderlerini karlayan Afrodisias Mzesini Sevenler Derneine teekkr ederim.

55

Mezarn iine alan deliklerden akan topran temizlenmesinden sonra, mezar tabanndaki orijinal dolgu tabakasnn kazsna balanmtr. Bu almalar, yaklak 10 cm. kalnlnda seviye indirme eklinde yaplm ve yaklak 40 cm. kalnlndaki topran alnmasndan sonra zemine ulalmtr. Mezar toprann kazs srasnda ortaya kan eserler ve iskeletler tm yzeye yaylm, ancak mezarn kuzeybat blmnde younlamtr. zellikle ikinci seviyeden itibaren youn olarak iskelet ve buluntular aa karlmtr. skeletlerin etrafnda gm srasnda destek amal konmu ok sayda ta ve tula paras bulunmaktadr. Mezar ierisine gm, dorudan toprak zerine (inhumasyon) kuzey-gney dorultusunda yaplmtr. skeletler, youn nem ortamnda kt korunmu ve kemik paralar eklinde kark olarak toplanmtr (Resim: 3, 4). Kemiklerin Ankara niversitesi, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi, Antropoloji Blm retim yelerinden Prof. Dr. Ayla Sevim tarafndan n incelemesi yaplm, mezar ierisinde drt orta erikin erkek, iki orta erikin kadn ve cinsiyeti belirlenemeyen bir gen erikin olmak zere yedi bireyin olduu tespit edilmitir. skeletlerin paleopatolojisine bakldnda, bir adet sol femurda (uyluk kemii) enfeksiyona bal doku bozukluu, bir adet fibulada (ine kemii) kemik ve ilii iltihab (osteomyelit) ve bir adet tibiada (kaval kemii) kan hastalna bal olduu dnlen ikinlik saptanmtr. Bu iskeletlerin paleoantropolojik adan deerlendirilmesi devam etmektedir. MEZAR YAPISI Kuzeybat-gneydou dorultusunda, dzgn yerel talar ve harla ina edilmi olan oda mezarn zeri tonozla rtldr. Giri kaps kuzeybatdadr. Mezarn nnde 120 cm. uzunluunda kk bir sundurma mevcuttur. 60x91 cm. ebadndaki kapnn st ksm, sar kemer eklinde rldr. Kemerin zerinde de sundurma duvarlar ile birleen, tonoz biiminde kk bir saaklk yer alr (Resim: 5). Kapdan mezar zeminine farkl yksekliklerde basamakla inilmektedir. Basamaklarn bitiminde, zeminde bir eik ta mevcuttur. Mezarn i ksmndaki sva byk lde dklm, ancak tonozlu tavandaki sva korunmutur. Zemin ise sktrlm topraktan ina edilmitir. Mezar, 3.45x3.90x3.95 m. ebadnda ve 3.50 m. yksekliindedir (Resim: 6, 7). BULUNTULAR Ele geirilen buluntular arasnda, tm ya da paralar hlinde pimi toprak kaplar, kandiller, bir adet cam vazo, bronz sikkeler, bir adet bronz ocuk yz, iki adet bronz an ve iki adet boncuk bulunmaktadr. Pimi toprak buluntular: Kaz almas srasnda, ele geirilen tm kaplar ve bunlarn dndaki paralar zerinde yaplan restorasyon almalar sonucunda baz eksiklikleri olmasna ramen, 33 adet envanterlik ve 20 adet ettlk olmak zere toplam 53 adet eser bulunmutur. Kap formlar ise testi, marapa, tabaklar, kseler, vazolar ve matara biimli kaplardan olumaktadr. Kandillerin tanesinin diskusu zerinde rozet, ku ve gerdek motifleri bulunmaktadr. Bunun yan sra tmlenemeyen, anm, byk blm noksan olan eserler ve iki adet pimi toprak boncuk ettlk olarak deerlendirilmitir (Resim: 8, 9). Cam buluntular: Bir adet yeil camdan yaplm vazo, gvdesinde bir miktar eksik olmasna ramen tm grnmnde ortaya kmtr. Gvdesi dikey kaburgalarla bezeli vazonun krk paralar restorasyonla birletirilmitir. Ayrca cam eserlere ait kk amorf paralar da ele geirilmitir (Resim: 10). Bronz Buluntular a) Sikkeler: Kaz srasnda 68 adet sikke bulunmutur. 49 adet sikke mezarn kuzeybat blmnde toplu olarak ele geirilmitir (Resim: 11). Youn korozyonlu ve birbirine kaynak eklinde yapk olan gm kaplama (Antoninus) sikkeler muhtemelen 56

bir bez ya da deri kese ierisinde mezara konmutur. Yine mezarn kuzeydou blmnde 11 adet Roma Dnemi ehir sikkesi toplu olarak ele geirilmitir. 1 adet gm Denarius ve 7 adet bronz Roma Dnemi sikkeler ise dank olarak deiik kotlarda bulunmutur. Sikkelerin tamam ar korozyonludur. Laboratuvarda yaplan temizlik ve restorasyon almalar sonucunda 19 adet Antoninus ve 4 adet ehir sikkesinin lejantlar okunabilecek duruma gelmitir. mparator isimleri tespit edilen 19 adet Antoninus sikkesi ise kronolojik olarak yledir. 1- Valerianus II M.S. 253-255 (1 adet) 2- Gallienus M.S. 253-268 (6 adet) 3- Salonina M.S. 253-268 (5 adet) 4- Claudius II (Gothicus) M.S. 268-270 (2 adet) 5- Victorinus M.S. 268-270 (1 adet) 6- Aurelianus M.S. 270-275 (1adet) 7- Diocletianus M.S. 284-305 (1adet) 8- Licinius II M.S. 317-324 (1adet) 9- Constantinus II M.S. 337-340 (1adet) ehir sikkelerinin tanesi Antiokheia, bir tanesi ise Tralleis kentine aittir. Envanterlik olarak deerlendirilen, II. Philip (M.S. 247-249) Dnemine ait Antiokheia sikkesinin n yznde, saa dnk mparator II. Philip bst ve FIDPPIOSKAISAR lejant, arka yzde ise, ayakta karlkl duran Asklepios ile Hygieia bulunmakta ve ANTIOXEVN olarak ehir ismi yazmaktadr (Resim: 12). b) anlar: 2 adet kk boyutlu andan birisi, rm ve dalm vaziyettedir. Dieri de korozyonlu ve ksmen korunmutur. c) ocuk yz: Mezarn bat duvarnn hemen yaknnda ar derecede korozyonlu olarak bulunmutur. TARHLEME VE SONU Mezar ierisinde bulunan sikkeler genel olarak deerlendirildiinde, bu mezarn II Philip (M.S. 247-249) ile II Constantinus (M.S. 337-340) yani, III. yzyln ikinci yars ile IV. yzyln ilk yars arasndaki bir dnemde kullanlm olduu anlalmaktadr. Kazda mezarda bulunmu olan kaburgal cam vazo (M.S. IV. yzyln ilk yars) ile pimi toprak kaplar ve kandiller de bu dnemi teyit eder niteliktedir. Ancak, bu sikkelerin toplu olarak bulunmas ve iskeletlerin paleoantropolojik incelemesinde gen erikinlere ait olduunun anlalmas, gmnn bir kerede gereklemi olabileceini dndrmektedir. Toplu olarak ele geirilen sikkeler ayn anda mezar ierisine konmu ise, bu mezarn gm tarihinin IV. yzyln ilk yars olduu sylenebilir. Mezar evresinde yaplan yzey aratrmasnda ayn teknikle yaplm, ancak nceki yllarda tahrip edilmi iki ayr mezar tespit edilmitir. Bylece bu blgenin bir nekropol alan olduu anlalmtr. Arazi sahipleri tarafndan zeytin bahesi yapmak iin arazinin teraslanm olmas doal dokuyu bozmu, ancak evrede youn olarak seramik, mimar paralar, ilik paralar ve yap kalntlarnn bulunmas bu blgenin bir yerleim alan olduunu gstermektedir. Yaplan aratrmalarda bu yerleim alannn Briula kentine ait kalntlar olduu anlalmtr. Beldenin eski isminin Billara olmas da bunu dorulamaktadr. Briula, Strabon Kitap XIV I/47de Nysa yaknnda, Maiandros Nehrinin te kysnda, nemli yerlemeler vard, Koskinia ve Orthosiay kast ediyorum. Nehrin bu kysnda Briula, Mastaura ve Akharaka ve kentin yukar ksmnda dada Aromeus denen en iyi Mesogites arabnn elde edildii, Aroma vardr." eklinde isim olarak yer almaktadr. Yine W. M. Ramsayn Anadolunun Tarih Corafyas isimli kitabnda Bri57

ulann Bizans kaynaklarnda Asia Eyaletinin bir kenti olduunu belirtilerek, bugn Billara (Kurtulu) olarak Horsunlu yaknnda olduu belirtilmektedir. Bu bilgiler nda yaptmz yzey aratrmalar, Menderes Vadisinin hemen kuzeyinde Lydia blgesinin en u kenti olan Briulann Kurtulu Kasabasnn 1 km. dousunda kurulmu ve Bizans Dnemine kadar varln srdrm olduunu gstermitir. Bizim kurtarma kazs yapm olduumuz mezar da, Briula kentinin nekropol alan ierisinde yer almaktadr.

58

Resim 1: Mezarn ilk hli

Resim 2: Mezar girii ve kapak ta

Resim 3: Kuzeybat blm ve buluntular

59

Resim 4: skeletler ve buluntularn konumu

Resim 5: Mezar girii ve sundurma

Resim 6: Dzgn yerel talardan yaplm mezar

60

Resim 7: Sktrlm toprak zemin

Resim 8: Pimi toprak kaplar

Resim 9: Kandiller

61

Resim 10: Cam vazo

Resim 11: Toplu olarak bulunan sikkeler (antoninuslar)

Resim 12: Antiokheia ehir sikkesi

62

GAZANTEP KALES 2003 YILI KAZISI

Hamza GLLCE* Ahmet BEYAZLAR

Gaziantep Kalesi 2003 Yl Kurtarma Kazsna Bakanlmz, mlga Antlar ve Mzeler Genel Mdrlnn 28.04.2003 gn ve 4984 sayl kaz ruhsatnameleri dorultusunda 04.06.2003 gn balanm ve 09.11.2003 gn son verilmitir. Bu dnem almalar Gaziantep Mze Mdrl bakanlnda, Arkeolog Fadime Yldrm ve Antropolog Cokun Kysunun ama sorumluluunda gerekletirilmitir. Kazda geen yllarda kalede alan iilerle birlikte yeni alnan toplam 40 ii ile allmtr. almalar Gaziantep Valiliinin desteinde l zel dare Mdrl btesinden temin edilen denekle yrtlmtr. 2003 yl kazlar, kale iindeki Ge Osmanl Dnemi yap kalntlarn ortaya kartarak belgelemek, bunlardan korunmas gerekenlerin restorasyon almalarn yaparak evre dzenlemesi sonras halka sunumu olarak programlanmtr. Bu dorultuda 2002 ylnda yaplan kazda mescidin gney bitiiinde ortaya karlan dou-bat eksenli yap kompleksi ile bu yap kompleksinin gney paralelindeki ayn ynl yap kompleksinin tamam kazlarak ortaya kartlmtr. Bunun yannda kale ana yapsnn kale ii ile balantlarn saptamak amacyla sondaj, kaz ve temizlik almalar da yaplmtr. 1. KALE KAZI ALIMALARI Kale iindeki Ge Osmanl Dnemi yaplarn saptama almas dorultusunda 1998 ylndan beri kale iinde srdrlen kaz ve temizlik almalarnda bir hamam, bir mescit ve birka kou yaps ortaya kartlmt. Bu almalarn devam olarak srdrlen kaz ve temizlik almalarnda, tek kiilik yaplardan oluan yap kompleksi, kk bir hamam, kou, tanmlanamayan yap temelleri ile kuyu ortaya kartlmtr (Resim: 1). a) Tek Kiilik Odalar 2002 yl kaz almalarnda bir ksm ortaya kartlan yaklak 3,50x5,50 cm. ebatl odacklarn oluturduu yap kompleksinin tamamn ortaya kartmak zere mimar yap esas alnarak kaz ve temizlik almas yaplmtr. alma sonucu amur harl, devirme kalker kesme ta rgl, yer yer 120 cm. ykseklie kadar korunmu srt srta, yan yana ayn duvar paylaan mstakil girili, zemini sktrlm saman katkl toprak sval odalar ortaya kartlmtr (Pln: 1; Resim: 2). Odacklarn hemen hepsinin iinde tatan oluturulma basit bir ocak bulunmakta, krma ta deli kap
* Hamza GLLCE, Arkeolog, Mze Mdr, Tel: 0342 3248809, Gaziantep/TRKYE Ahmet BEYAZLAR, Arkeolog, Mze Mdrl, Gaziantep/TRKYE

63

eikleri ve atk suyun boaltlaca bir delik yer almaktadr. Baz odalarn iinde su teknesi olarak kullanlan kalker tatan oyulma curunlar yer alrken baz odalarn da kendinden daha geni bir oda ile balants bulunmaktadr. Bu nedenle odalarn yatakhane, depo ayn zamanda ykanmalk olarak da kullanlm olaca grne varlmtr. Kaz sonucu yaplan deerlendirmede 34 odadan meydana gelen yapnn bir btn halinde plnlanm olduu, odalarn cepheden tek girili, stlerinin ahap direk atkl dz toprak dam olabilecei, yapnn talarnn blok halinde yklm olmasndan dolay ehirde 1822 ylnda meydana gelen depremde kullanlamaz hale gelerek terk edildii deerlendirilmesine varlmtr. b) Kou almalarda 1 No.lu bur ile 2 No.lu bur arasnda kuzey-gney istikametli, 17,50x8.40 cm. ebadnda, kesme ta rgl, 50 cm. yksekliinde yap temeli ortaya kartlmtr. Dou duvar ortasndan 120 cm. geniliinde bir giri aklna sahip yapnn ortasnda 60x80 cm. ebadnda kalker kesme tatan yaplma 5 ayr direk altl yer almaktadr. Yap gney-kuzey ynl 1.20 cm. geniliinde, 7.20 cm. uzunluunda bir koridorla iki ana mekna ayrlmtr. Meknlar 2.80 cm. geniliindedir. Bu meknlarn zeminine denen kk moloz talarla, 10-15 cm. kadar ykseltilerek seki oluturulmutur. Sekilerin zeri ise iri saman, kum ve kire katlm sktrlm toprak delidir. Kot olarak ikinci tabakay oluturan koularn, blgenin Osmanl egemenliine gemesiyle kente yerleen askerlerin toplu olarak kaldklar alanlar olabilecei dnlmektedir. Tek kiilik odalarn ise kentte ekonomik ve siyasal egemenliin salanmasndan sonra kalenin ve kentin asayiini salayan muhafzlarn ikmeti iin yapldklar tahmin edilmektedir. Osmanllarn 17. yzylda yenierileri mahalle ve kylere dattklar bilinmektedir1. c) Hamam Kale iindeki Ge Osmanl Dnemi yaplarndan nceki dnem kltr katmanlarn tespit etmek amacyla tek kiilik odalardan oluan yap grubunun bat ucunda yaplan derinleme almalarnda kk bir hamam ortaya kartlmtr (Pln: 1; Resim: 2). Hamam gney ynden 4.10x4.20 cm. ebadnda n girie, 3.20x4.10 cm. ebadnda ortasnda havuzu olan bir souklua ve duvarlarnn iinden scak havann dolat dikey eksenli pimi toprak knk borularn bulunduu, sval, 3.10x3.10 cm. ebadnda bir scakla sahiptir. Hamamn souklukla scaklk arasnda geii salayan koridorunun sonunda, 1.10x100 cm. ebadnda bir tuvaleti bulunmaktadr. Soukluun ortasndaki havuz 12 dilimlidir ve ortasnda fskiye delii ve yan yzeyinde aktaca yer almaktadr (Resim: 3). Hamamn zemini siyah ta deli iken sonraki dnemde bu demenin sklerek baka yaplarda kullanlm olabilecei dnlmektedir. Bu ta demenin hamamn koridorundaki ksm sklmemi olup in situ konumunu korumaktadr. Scaklk ksmnn zerinde ge Osmanl Dnemi yap kalnts bulunduundan tam olarak alamamtr. Ancak izlenebildii kadaryla kenarlarda su kanalna rastlanmamtr. Bu nedenle yapnn bilinen klsik hamamlardan ok bir sauna gibi kullanlm olabilecei dnlmektedir. Hamamn dolgu topra iinde pipo veya sigrafitto tekniinde yaplm seramik paralarna rastlanmamtr. 1998 ylnda ortaya kartlan hamamda youn pipo paralarna rastlanmas2. Osmanllarda ttn kullanmnn 17. yzyln ikinci yarsnda balad3 ve hamam zerinde Ge Osmanl yap kompleksi bulunduu gz nnde bulundurulduunda, 17. yzyl ve sonrasnda kullanlmad anlalmaktadr. Yapnn Memluk Dnemi kale beyinin zel hamam olabilecei dnlmektedir.

1 2 3

C. Cahit Gzelbey, H. Yetkin, Gaziantep eri Mahkeme Sicilleri. Burhan Balcolu, 2000 Gaziantep Kalesi 2000 Yl Kaz almalar, Anadolu Medeniyetleri Mzesi Yll, s.252 vd. www.tutuneksper.com.tr

64

d) Kuyu Kale Hamamnn kuzeyinde yaplan incelemede, bir knt iinde, 220x115 cm. ebadnda, 5.50 cm. derinliinde, dikdrtgen formlu bir boluun bulunduunun gzlenmesi zerine evrede inceleme yaplm, hamamn iine doru uzanan bir knk ile bat ynnde bir boluk ucunda benzer borunun varl anlalm, bu yapnn bir kuyu olabilecei dnlerek temizlik almasna gidilmitir. Yaplan almada 11. m.de 45 cm. uzunluunda, 12 cm. apnda patlamam bir top mermisinin kmas ve yeterli hava sirklasyonunun bulunmamasndan dolay almann zorlamas zerine kazya son verilmitir. Kuyunun kalenin zemininde bulunan su kaynana ald, kurulan dolap sistemi ile kuyudan ekilen suyun hamama ve kalede bulunan dier yaplara ulatrld dnlmektedir. 2. BURLARDAK TEMZLK ALIMALARI Kalenin gney ynn evreleyen yaklak 200 m. uzunluundaki galeride yer alan 6 adet burcun iinden, kale iine doru kan merdivenlerin varlnn tespiti zerine, bu balanty salayarak burlar fonksiyonel hale getirmek amacyla temizlik almas yaplmtr. a) 11 No.lu Bur i almas Kalenin 11 No.lu burcu olan kuzey burcu kenarnda merdivene rastlanmas zerine, yapnn mahiyetini anlamak amacyla temizlik almas yaplmtr. Merdiven yekpare kalker tatan 14 basamakldr. Merdivenin dnlerinde ve merdivenin ald koridorda, u an toprak dolu olan, kale iine alan mazgal delikleri ile ta iaretleri yer almaktadr. Bu merdiven 560 cm. uzunluunda, 120 cm. geniliinde, dou-bat yn eksenli bir koridora almaktadr (Pln: 2, a mekn). Koridorun bir kap balants ile baka bir odaya aldnn anlalmas zerine, odadaki toprak dolgu boaltlm ve 260x250 cm. ebadndaki bu meknn (Pln: 2, b mekn), nceki merdivene paralel 8 basamakl bir merdiven yaps ile darya ald saptanmtr. Meknn tonoz rts ksmen ykktr ve kuzey ynne sonradan bir duvar rlerek daraltlmtr. Yaplan alma sonras bu alann eski bir bur olduu anlalmtr. Gelecek yllarda bu burcun profilinin aa kartlmas ve 12 No.lu bur ile balantsnn saptanmas plnlanmaktadr. b) 1 No.lu Bur i almas 1 No.lu bur iinden kalenin i meknlarna balanty salayan merdivenleri aarak burlar fonksiyonel hale getirmek amacyla yaplan almada, galeri zerinde birbiri iinden geilerek ulalabilen, kalker kesme ta rgl, tonoz rtl meknlar aa kartlmtr (Pln: 3). Meknlara 1 No.lu bur iindeki 12 adet merdivenle klmaktadr. Merdiven 110x120 cm. ebadnda bir sahanla almaktadr. Sahanlktan 200x260 cm. ebadnda antre diye adlandrabileceimiz bir mekna geilmektedir (Pln: 3, a mekn). Bu mekn gneydou ynde alan bir aydnlatma veya haberleme bacas ile alttaki galeriye baldr. Bu meknn dousunda baka bir giri izine rastlanlmas zerine srdrlen temizlik almas sonucunda 170x150 cm. ebadnda, kuzey ksmda mini bir klhan ve giriinde kanal bulunan zemini ta kaplama bir mekn ortaya karlmtr (Pln: 3, b mekn). Bu meknn, dier meknlarla btnlk iinde olmasndan dolay bir daire eklinde plnland ve ykanmalk olarak kullanld dnlmektedir. Temizlik almalar sonucu orta meknn kuzey ynnde kemer ve apraz tonoz rtl, 400x500 cm. ebadnda, baka bir mekn daha aa kartlmtr (Pln: 3, c mekn). Bu alandaki yapsal deiiklikten meknn nceden var olan daha geni bir yapnn iine yapld anlalmtr. Meknn kuzeydou ynnde bulunan bir merdivenle kale iine ulald, ancak bu meknn yklmas ile dou ynne yeni bir duvar yaplarak bu merdivenin iptal edildii anlalmtr. Mekn zemininde bir adet 65

bazalt dibek ortaya karlmtr. Bu meknn bat ynnde 90x175 cm. ebadnda bir girile 370x380 cm. ebadnda sivri tonozlu baka bir mekn yar almaktadr (Pln: 3, d mekn). 2 No.lu burcun ii, ikinci kat olan bu meknn gneydou ynndedir. 260x140 cm. ebadnda girie sahip iken sonradan tala rlm bir kap boluu bulunmaktadr. Meknn tonoz rts ksmen km vaziyettedir. km ksmn zeri ahap malzeme ile kapatlp geici olarak koruma altna alnmtr. Bu yap kompleksi, kale ana girii ile i kale giri kapsn kontrol altnda tuttuundan, dneminde kalenin gvenliinden sorumlu grevlinin makam olabilecei dnlmektedir. Merdivenlerin ald orta boluun zerinde, geiinin, kalenin st kesiminden nc kat oluturan yap kompleksi iinden ahap bir merdiven ile saland varsaylan, 250x680 cm. ebadnda, kalker ta rgl, yuvarlak kemerli, baka bir mekn ortaya kartlmtr. Yapnn ortasnda bir havalandrma bacas yer almakta olup u anki kale ii zemin seviyesinden 80 cm. aadadr (Pln: 4). Bu meknn gney duvarnda bulunan bir kap ile baka bir meknla balantl olduu, yaplan almada bu meknn km olduu anlalmtr. Ortaya kartlan yaplarda acilen yaplmas gereken onarmlar kalede almalarn srdren restratrlere yaptrldktan sonra, giri ksmlar gvenlik nedeniyle kalker kesme ta duvar rlerek geici olarak kapatlmtr. c) 6 No.lu Bur n almas Kalenin genelinde yaplan aratrmalarda, galeriden st meknlara k salayan merdivenlerin varlnn anlalmas zerine, bu balantlarn aa kartlmas iin sondaj almalar uygulanmtr. Bunlardan ay oca olarak da bilinen 6 No.lu bur ile 5 No.lu bur arasnda kalan ksmda 450 cm. derinlie inildiinde, bir kap boluuna ulalmtr. Yaplan derinleme almas ile 580 cm.de, alt galeriden 6 No.lu bur iinden Bizans Dnemi yaps olan burcun damna ve seirdim yerine ald varsaylan merdiven ve sahanl aa kartlmtr. Merdivenlerin n gvenlik nedeniyle byk kesme talarla rlmtr. Bu kesimin, Bizans Dneminde bir kap akl ile dneminin kale iine ve seirdim yerine ulamn salayan bir fonksiyonda iken Memluk Dneminde yaplan onarm ve tadilatlar sonucu bu fonksiyonunu yitirdii varsaylmaktadr4. 1970li yllarda kalenin genelinde yaplan onarm ve tadilatlarda burlar birbirine balayan sur duvarnn bu blm yeniden yaplm ve kemerli kap giriinin zeri dz lento ekline getirilerek i ksm doldurulmutur5. 3. MAZGAL VE BEDEN DUVARI TESPT ALIMALARI Kalenin galerisinde bulunan youn rutubetin galeri duvarlarnda kflenme ve dklmelere neden olduunun gzlenmesi zerine, gerek rutubetin nne gemek, gerekse galerilerdeki n ksmlar toprak dolgu ile kapanm durumdaki mazgal deliklerini aarak galerinin doal aydnln salamak ve kale beden duvarnn temelini saptamak amacyla 2 No.lu bur ile 3 No.lu bur arasnda bulunan mazgal nne bir sondaj uygulanmtr. Yaplan almada mazgaln, mevcut toprak zeminden 3.50 cm. derinde, uzunluunun 1.15 cm., duvar kalnlnn ise 230 cm. olduu anlalmtr. Bu alanda kale beden duvarnn temeline ulamak amacyla yaplan derinleme almalarnda 6,50 cm. derinlie inilmi ancak temele ulalamamtr. Bu alandaki dolgu topran zeminden 1 m. derinlie kadar olan ksmnn 1950 ve 1970li yllarda yaplan tamir almasnda atlan toprak ve ta moloz malzeme olduu; 2. m. ile 4. m. arasndaki dolgu topran iinde ise pipo paralar ile sigraffito tekniinde anak mlek paralar ve gnlk kullanm yerel imalt kaba hamurlu anak mlek paralarna rastlanmasndan dolay, kalenin beden duvarnn ykseltilmesi sonucu alttaki duvarn glendirilmesi amacyla doldurulmu slm dnem uygulamalar olduu; 4 m.den 6,5 m. kadar olan kesimde ise Roma ve Bronz a seramik paralarnn bir arada kark olarak ele ge4 5 Kemal Nalbant, Kale Restorasyon Projesi Mellifi Hseyin Cemal Karaata, 1928, Gaziantep

66

irilmesinden dolay, kale ina edilirken yapmnn hyn, dou-bat ekseninde alan bir hendekle kesilerek beden duvarnn yapld grne varlmtr. Nitekim Kale Hynde yaplan kazda, +854 kotunda islm Dnem yaplarnn altnda, Bronz ana ait mezar ve yap temellerine rastlanmtr6. 4 No.lu bur ile 5 No.lu bur arasnda bulunan mazgaln d balantsn salamak amacyla baka bir sondaj uygulamasna gidilmi, bu almada da 3,5 m.de mazgala ulalmas zerine almaya son verilmitir. Mazgallarn almas ile galeri iindeki rutubet byk lde nlenmitir. Kalenin gney ksmn epeevre kuatan 180 m. uzunluundaki bu galerinin7 mazgallarnn almas, dou ksmdaki demir kapnn kanatlarna parmaklk taklarak hava sirklasyonunun salanmas, doal aydnlatma ve havalandrma sistemine kavuturulmas gerekmektedir. 4. TNEL Kalenin bat ynnde yaplan ta kaplama almalar srasnda kalker ta duvar izlerine rastlanlmas zerine, alma geniletilmi ve bu alanda bir tnelin varl ortaya kartlmtr. Tnel kale eteklerinden balayarak st galerinin giriine kadar uzanmaktadr (Kroki: 1; Resim: 4). 38 m. uzunluunda, 1.10 cm. geniliinde ve yer yer 3 m. yksekliindeki tnelin alt giriinden 7.50 cm.e kadar olan ksm bindirme tekniinde sivri tonoz rtl, ta merdivenli; 7.50 cm.den sonraki 5.50 cm. uzunluundaki ksm ykk; bundan sonraki 24 m.lik ksm ise dz atk taldr. Tnel dz atk tal ksmdan 9 m. ieriye girdikten sonra ikiye ayrlmaktadr. Kalenin kuzeydou ynne giden ksmnn 18,5 m. ak, ilerisi ise toprak doludur. Tnel, mevcut st galerinin kaps hizasnda zemin seviyesinden 3 m. aada sonlanmaktadr. Bu alanda, 1.80 cm. derinliindeki duvar rgsnn tnelin kalenin sonraki dnemlerindeki tamirat sonrasnda mevcut tnelin kullanmna ynelik olarak yapld dnlmektedir. Yaplan restorasyon almasnda galerinin az ksm ve zemini ykseltildiinden tnelin galeriyle balantsn salayan ksm ortaya kartlamamtr. Tnelin ii ksmen temizlenmi, acil onarm gereken yerler salamlatrlarak giri ve k emniyet altna alnmtr. 5. KAZIDA ORTAYA IKAN TAINABLR BULUNTULAR a) Pimi Toprak Kaplar Tipolojik olarak kaba hamurlu, az pimi srl ve srsz form vermeyen kap paralar; geni karnl, kaba hamurlu, az pimi kpler; grafitto tekniinde yaplm geometrik ve bitkisel bezemeli kse ve tabaklar; dz yeil renk srl kseler; Beykoz ii ie paralar, zeri Arapa yazl cam kap paras; mavi beyaz renkli stilize bitkisel bezemeli yayvan tabaklarla, fincanlar krk ve paralar halinde bulunmutur (Resim: 5, 6). b) Pipolar Kaz ve temizlik almalar srasnda krk vaziyette ok sayda pipo, lle ve haznesi bulunmutur. Bunun yannda az sayda kalp ii, deiik formlu, bezemeli ve bezemesiz pipo da salam olarak ele geirilmitir (Resim: 7). c) Kandiller Yrede yirik ra olarak bilinen Ge Osmanl Dnemine tarihlenen bezemesiz, srsz ve yeil renk srl kandil ve kandil paralar bulunmutur (Resim: 8). d) Ta Glleler Kazda ok sayda, farkl boyutta ta glle ortaya karlmtr. Beyaz ve siyah renk sert talardan dvlerek ekillendirilmi gllelerin yumruk ve daha byk ekilde
6 7 Fikri Kulakolu, 2003 Yl Gaziantep Kalesi Hy Kaz alma Raporu, Gaziantep Mze Mdrl. Rfat Erge, Gaziantep Kalesi, Cumhuriyetin 75. Ylna Armaan, Gaziantep 1999, s.295

67

olanlar mancnk ve top glleleri olarak kullanlrken, yaklak 3 cm. ve daha kk olanlarn oyun arac olarak kullanldklar bilinmektedir. Kazda bu ta gllelerin ekillendirildii bir adet ta rs de bulunmutur. e) Barutluk ve akmak Talar 1 No.lu bur iinde yaplan temizlik almasnda deriden yaplma bir adet barutluk ile ateli silhlarn ateleme meknizmasna ait kbik dikdrtgen formlu, zeri kurun kapl akmak talar ve kurun kaplamann kalb olan kalker ta kalp da bulunmutur (Resim: 9). f) Kurun ve Mermi Kovanlar Kazda kurundan yaplma misket formlu tfek kurunu ile gnmz otomatik tfeklerinin mermi ekirdeklerine benzer mermi ekirdei ve kovanlar bulunmutur. g) Evrak 1 No.lu bur iinde yaplan temizlik almalar srasnda rulo halinde, zeri dikili bir evrak bulunmutur. nemli lde tahrip olmu durumdaki evrak, Gaziantep niversitesi Tarih Blm retim elemanlarna incelettirilmitir. Aratrmaclar, Osmanlca yazlm metinde Osmanl mparatoru III. Mehmete ait bir turann yer aldn ve Ayntap Sancak Beyine hitaben, Tilbaar Kazasndaki bir araziden sz edildiini ifade etmilerdir. TAI ARETLER VE TA LKLER Kalenin galeri, bur ileri ve eteklerindeki kule yaplarnda farkl ta iaretlerine rastlanmtr. Bu iaretlerin bazlar daha derin ve kaln izilmiken bazlar daha yzeyseldir. Kare, gen apraz kare, ok, adr, vb. 24 ayr iaret, kalenin eteklerinden en stne kadar duvarlarnda farkl pozisyonlarda yer almaktadr. zerinde ta iareti bulunan kalker kesme yap talar, Bizans Dnemi yaps olarak belirlenen galerinin i duvarnda youn olarak bulunurken, galeri st ve dier bur ii yaplarnda daha az rastlanmaktadr (izim: 1). Kalenin st kesimlerinde bulunan ta iaretlerinin ise devirme olarak kullanlm olabilecei dnlmektedir. Yap talar zerinde yaplan incelemede kalenin ana beden duvarlarnn, hamam ve mescit gibi yaplarnn yrede keymk ta olarak bilinen sert kalker tatan; Ge Osmanl Dnemi ve Memluk Dnemi yaplarnn ise yumuak kalker tatan yaplm olduklar anlalmtr. Bu yap talar ayn alanda farkl yerlerde devirme olarak kullanlmtr. Gerek 2003 yl deneinin bitmesi, gerekse k artlarna girilmesi zerine kaledeki kaz almalarna son verilerek ortaya kan amur dolgulu kalker yap temellerinin salamlatrma almalarna gidilmitir. Mdrlmzde alan restorasyon ekibi denetiminde beyaz imento, kalker kumu ve kire kullanlarak hazrlanan harla yap talar salamlatrlmtr. Bylelikle ortaya kan yaplarn k artlarndan olumsuz etkilenmesinin nne geilmitir. nmzdeki kaz sezonunda Gaziantep Kalesindeki kaz ve restorasyon almalarna devam edilmesi plnlanmaktadr.

68

Pln: 1

Pln: 2

69

Pln: 3

Pln: 4

70

Kroki: 1

izim: 1

71

Resim 1: Gaziantep Kalesi genel grnm

Resim 2: Kaz alan genel grnm, Gaziantep Kalesi 2003

Resim 3: Bey Hamam, soukluk blm

72

Resim 4: Tnel st dekor

Resim 5: Mavi-beyaz renk, bitki bezemeli tabak, Osmanl Dnemi

Resim 6: Mavi-beyaz renk, bitki bezemeli fincan, Osmanl Dnemi

73

Resim 7: Pipolar, Osmanl Dnemi

Resim 8: Kandil, Osmanl Dnemi

Resim 9: Barutluk (a), akmak (b), akmak ta (c), Osmanl ta kalp (d)

74

ANKARA ROMA HAMAMI 2002 YILI KURTARMA KAZISI

Hikmet DENZL* Soner ATEOULLARI zzet ESEN

Kurtarma kazs Ankara li, Altnda lesi, ankrkap Caddesi zerinde bulunan Roma Hamam ren yerinde Bakanlmz, Antlar ve Mzeler Genel Mdrlnn 12.08.2002 tarih ve 13293 sayl ruhsatnamesi ile Anadolu Medeniyetleri Mzesi Mdr Vekili Hikmet Denizli bakanlnda, Arkeolog Soner Ateoullar, Mze Aratrmacs zzet Esen, Antropolog F. Glay Aslan ve Antropolog Asuman Alpaguttan oluan ekip tarafndan 02.10.2002-30.10.2002 tarihleri arasnda toplam 8 ii ile gerekletirilmitir1. 1947 ylnda ankr Caddesi, iek Sokakta Arkeolog Mahmut Akok denetiminde gerekletirilen otel inaat temel hafriyat kazlar srasnda, hafir tarafndan Ankara ehri d suruna ait olduu dnlen kalntlara rastlanmtr (izim: 1)2. Bununla birlikte Rzgarl Sokak yaknnda bulunan ve 1985 ylnda temel hafriyat kazlar Anadolu Medeniyetleri Mzesi uzmanlar tarafndan yrtlen Babakanlk Basmevi (izim: 2)3 ile 30 m. kadar gneyinde, yapmna 1998 ylnda balanan Bykehir Belediyesi ok katl otopark inaat srasnda (Resim: 1)4 ayn dneme tarihlenen ve benzer mimar zellikler gsteren sur duvarna rastlanmtr. Her duvarn aplikasyonu yapldnda, surun bir blmnn Roma Hamam ren yerinin iinden getii anlalmtr. Sur duvarnn Roma Hamam ren yeri iinde kalan blmn aa kararak, Ankara ehrinin savunma sistemini belgelemek amacyla 2000 ylnda Roma Hamam ren yerinin gneybatsnda bir kurtarma kazsna balanmtr5. 2000 ylnda A-24 ve A-25 plnkarelerinde balatlan kaz almalar, 2001 ylnda A-24, A-25 ve B-25 plnkarelerinde; 2002 ylnda ise A-24 plnkaresinin 2000 ve 2001 yl almalarnda kazlmam olan 4x10 m.lik dou blmnde gerekletirilmitir. 2000 yl kaz almalarnda 25 adet; 2001 yl kaz almalarnda ise 21 adet olmak zere toplam 46 adet mezar aa karlmtr. Yzeyden yaklak 70-80 cm.
* Hikmet DENZL, Sanat Tarihi, Anadolu Medeniyetleri Mzesi Mdr Vekili, Ankara/TRKYE Soner ATEOULLARI, Arkeolog, Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Ankara/TRKYE zzet ESEN, Mze Aratrmacs, Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Ankara/TRKYE Kaznn fotoraflar Soner Ateoullar tarafndan ekilmi, mezar izimleri zzet Esen, iskelet izimleri Asuman Alpagut tarafndan yaplmtr. zg 1947, 368; Akok 1955, 316-320, res. 3, 8. 1985 ylnda Babakanlk Basmevi temel hafriyat kazs sonucunda mze uzmanlarnca hazrlanan raporda 2.60 m. geniliindeki duvar, sur duvar olarak deerlendirilmitir. nasna 1998 ylnda balanan ok katl otoparkn Arkeolog Soner Ateoullar denetiminde yaplan temel hafriyat kazlarnda 2.60 m. geniliinde sur duvarna rastlanmtr. Duvar, Ankara Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulunun 05.11.1999 gn ve 5455 sayl karar ile binann altnda oluturulan meknda gezip grlebilecek ekilde koruma altna alnmtr. Temizsoy-Esen-Ateoullar 2001, 5-28; Ateoullar-Aslan-Alpagut 2002, 217-230.

1 2 3 4

75

derinlikte, 95.56-92.62 m. seviyeleri arasnda rastlanlan mezarlarn ounluu kerpi sanduka eklindedir. 2000 yl almalarnn daha ok mezarlarda younlam olmas nedeniyle daha alt seviyelere inilememitir. 2001 yl kaz almalarnda A-24, A-25 ve B-25 amalarnda, 2000 yl mezarlar ile benzer zelliklere sahip yine ayn dneme tarihlenen mezarlara rastlanmtr6. 2001 yl kaz almalarnda; mezarlar kaldrldktan sonra 92.62 m. seviyesinden itibaren birtakm mimar kalntlar ortaya kmaya balamtr. A-24 amasnn gneyinde, dou-bat ynnde uzanan, aa kartlabilmi blm 10.10 m. uzunlua sahip bir ta duvar tespit edilmitir. Orta boy moloz talardan har kullanlarak yaplm olan bu duvar muhtemelen bir konuta ait olup Bizans veya biraz daha sonraki bir dneme ait olmaldr. A-25 amasnda ise, ayn zelliklere sahip, ayn dneme tarihlenebilecek, gney-kuzey ynl bir baka duvar kalntsna rastlanmtr. Bu duvar, amann kuzey kesiti iine doru devam etmektedir. Gney ucunda ise herhangi bir balants bulunmamaktadr. A-24 ve A-25 amalarnda, 92.70-91.16 m. seviyeleri arasnda, atk veya temiz su sistemleri ile ilgili pimi toprak knklerden oluan kanallara rastlanmtr7. 92.70 m. seviyesindeki kanal yine Bizans veya daha sonraki bir dneme ait olmakla birlikte, daha alt seviyedeki kanallar imdilik Ge Roma Dnemine tarihlemekteyiz. Ayn amalarda, Ge Roma Dnemine tarihleyebileceimiz ve atriumlu bir evle ilgili olduunu dndmz bir avluya ait yap kalntlar tespit edilmitir. te yandan, A-24 amasnn kuzeydou kesinde, 91.35 m. seviyesinde, alttan hypocaust sistemle stmal bir meknn paras ortaya karlmtr8. Meknn taban pimi tula (Tegulae-mammatae) ile deli olup taban zerinde hypocaust sisteme ait tula dikmeler ele geirilmitir. Lavatrina veya bir konutun banyo odas olabilecek mekn batda; kuzeybat-gneydou ynl duvar evrelemektedir. Atrimlu ev ile ada olduunu dndmz bu yap kalntlarn mimar karakterine gre imdilik Ge Roma Dnemine tarihlemekteyiz. 2002 yl almalarnda, hem sur duvarn tespit edebilmek hem de 2001 ylnda zellikle A-24 amasnda rastlanm olan mimar yap kalntlarnn devamn aa karabilmek amacyla A-24 plnkaresinin dousunda yer alan 4x10 m.lik blmnde allmtr. Roma Hamam 2002 yl kaz almalar Mezarlar, Mimar ve Sonu balklar altnda aada deerlendirilmitir. MEZARLAR A-24 amasnda 94.40-92.60 m. seviyeleri arasnda toplam 18 adet mezar aa karlmtr (izim: 3; Resim: 2-4). Bu mezarlarn yan sra, 2000 yl kaz almalar srasnda tespit edilen ancak, A-24 amasnn kuzey kesiti iinde kalmas nedeniyle almam olan 23 No.lu mezar, kesit toprann doa koullar nedeniyle yer yer kmesi sonucu aa km, 2002 yl kaz almalarnn banda mezara ait iskelet alnmtr. Ayn ekilde, A-24 amas kuzey kesitinin yer yer kmesi nedeniyle 23 No.lu mezarn hemen zerinde, bir baka mezar daha aa kmtr. M-47 olarak adlandrlan ve herhangi bir mezar mimarsine bal olmadan inhumasyon gm biiminde yaplm olan mezarn bireyi bir bebektir. te yandan, yine 2001 yl kaz almalar srasnda tespit edilmi olan ve A-24 amasnn dou kesiti iine doru devam eden 37 ve 40 No.lu mezarlar da 2002 yl almalarnda tamamen aa karlmtr. 2001 yl almalarnda yalnzca kafataslar alnm olan bu mezarlardaki bireylere ait iskeletler 2002 yl almalarnda karlmtr.
6 7 8 Temizsoy-Esen-Ateoullar 2002, 29-54. Ankarann antik dnemdeki su kanallar hakknda Bkz.: Fratl 1951, 349-359. Hypocaust sistem iin Bkz.: Dolunay 1941, 265; Dolunay 1948, 214-217; Akok 1955, 319; Akok 1968, 5-13; Farrington 1995, 52-99; Yegl 1992, 258 vd.; Adam 1995, 293, fig. 63; Erge-nal 1998, 421, res. 3, 4, 6, 7; zkan-Erkanal 1999, 102, res. 84, 86.

76

2002 yl kaz almalarnda, 23 No.lu mezar da dahil olmak zere toplam 19 adet mezarda 28 adet birey tespit edilmitir9. Bu bireylerden 13 adedi erikin, 15 adedi ise ocuk ve bebeklere aittir. Mezar iindeki bireylere ait iskeletlerin ounluu ba batda olmak zere bat-dou ynnde srtst gmlmtr. Kollar genellikle yana uzatlm biimdedir. 7 bireyin yz gneye, 2 bireyin yz yukarya, 1 bireyin yz de ne bakar pozisyondadr. Dier iskeletlerin olduka kark olmas nedeniyle yzlerinin yn tespit edilememitir. Bunlarn yan sra 6 adet mezarda birden fazla gmye rastlanmtr. rnein 60 No.lu mezarda kark durumda yalnzca 2 adet kafatas ele geirilmitir. M-60/1 bir erikine, M-60/2 ise bir ocua aittir. 2002 yl kaz almalarnda tespit edilen 18 adet mezardan 10 adedi kerpi sanduka tipinde yaplmtr (Resim: 2-4). 2 adet mezarn yan duvarlar kk ve ksmen dzgn talarla rlmtr. Bu mezarlardan biri, talarnn harsz kuru rg biiminde yaplm olmas nedeniyle ta sanduka mezar olarak nitelendirilebilir. Dier mezar, yan kerpi duvarlarnn zerine birer sra ta konularak oluturulmutur. 6 adet mezar ise, herhangi bir mezar mimarsine bal olmayan, basit toprak mezar (inhumasyon) biimindedir. Yine mezar mimarsi ile ilgili olarak 7 adet mezarn zerinin byk ebatl yass talarla kapatlm olduu grlmtr. Mezarlarn bazlarnda mezar ii saptrmalarla veya mezar kapaklaryla ilgili olabilecek ahap kalntlarna rastlanmtr. 2002 yl kaz almalarnda, A-24 amasnn kuzeyinde, 94.00 m. seviyesinde kire tabakas ile karlalmtr. Kuzey kesitinden gneye doru yaklak olarak 3.40 m. uzunluundaki bir blm aa karlm olan bu kire tabakas, yaklak 4-5 cm. kalnlndadr. Kire tabakasnn bu seviyedeki mezarlarn zerine kapatmak iin bilinli olarak kullanld anlalmaktadr. Mezarlarn zerinde (M-50) ve iskeletlerin zerinde de tespit edilen bu kire tabakas, bulac hastalklara kar bir nlem olarak kullanlm olmaldr. Bu sayede, bulac veya salgn hastalk sonucu lm olanlarn mezarlarnn zeri kirelenerek tecrit edilmek istenmitir. MMAR A-24 amasnn 4x10 m.lik blmnde srdrlen kaz almalarnda mezarlarn hemen altnda gneybat-kuzeydou ynl geni bir duvar ortaya karlmtr (izim: 4; Resim: 5, 6). 92.40 m. seviyesinde tespit edilen bu duvarn gneydeki blm Babakanlk Basmevi hafriyat srasnda tahrip edilmitir. 2.40-2.60 m. genilie sahip olan duvarn bat yz ortalama 1.00 m. geniliinde devirme andezit bloklardan olumaktadr. Duvarn dou blm ise moloz ta+har karm bir yapdadr. Duvarn douda kalan blm yer yer mezarlarn yapm srasnda; zellikle kaz alannn ortasna gelen blmde neredeyse tamamen tahrip edilmitir (Resim: 5). Duvarda kullanlm olan andezit bloklardan bazlar bosajldr (Resim: 6). Bu da, bloklarn olaslkla antik aa ait bir yapdan alnarak duvarda devirme malzeme olarak kullanlm olduunu gstermektedir. Roma Dneminde bu blgede bir gymnasiumun varlndan sz edilmektedir10. Ancak talar skld yapdan getirildii ekilde deil de, yer yer birbirlerine uydurularak kullanlmtr. Sur duvar, 2001 yl kaz almalarnda bir blm aa karlm olan Ge Roma Dnemine ait hypocaust sistemle alttan stmal11 (lavatrina ?) yap kalntsnn zerine ina edilmitir (Resim: 6). Duvar, yapya ait pimi toprak tula deli zemini ve bu zemini evreleyen gneydou-kuzeybat ynl duvar
9 10 11 Mezarlarda ortaya karlan iskeletlerin antropolojik deerlendirmeleri mzemiz antropologlar F. Glay Aslan ve Asuman Alpagut tarafndan yaplmaktadr. Aslan 2000, 29-56; Aslan 2001, 55-81; Alpagut 2000, 57-83; Alpagut 2001, 82108; Ateoullar-Aslan-Alpagut 2002, 217- 230. Eyice 1996, 247. Hypocaust sistem iin Bkz.: Dolunay 1941, 265; Dolunay 1948, 214-217; Akok 1955, 319; Akok 1968, 5-13; Farrington 1995, 52-99; Yegl 1992, 258; Adam 1995, 293; Erge-nal 1998, 421, res. 3, 4, 6, 7; zkan-Erkanal 1999, 102, res. 84, 86.

77

tahrip ederek kesintiye uratmtr. Aa karlabilmi blm 7.30 m. uzunlua, 2.402.60 m. genilie sahip duvarn Ankara ehrinin d sur duvar olduu anlalmtr. Mimar adan ankr Caddesi hafriyat, Babakanlk Basmevi ve ok katl otopark hafriyatlarnda rastlanan Ankara ehri d sur duvar ile ayn genilikte ve ina karakterindedir. Babakanlk Basmevi ve ok katl otopark hafriyatnda tespit edilen duvarlar ile ayn aks zerindedir12. Kot olarak da birbirlerine yakn seviyelerdedir. SONU 2002 yl kaz almalarnda tespit edilen mezarlar, 2000 ve 2001 yl almalarnda tespit edilmi olan mezarlar ile gerek mezar mimarsi, gerekse l gmme biimi asndan benzer zellikleri tamaktadr. 2000 ve 2001 yllarnda 95.56 m. ve 92.62 m. seviyeleri arasnda tespit edilen mezarlar, 2002 yl almalarnda da hemen hemen ayn seviyelerde aa kmtr. Mezarlar genel olarak deerlendirildiinde, slm gm geleneine sahiptir13. slm gelenein bir sonucu, mezarlarda l hediyesi olarak herhangi bir buluntuya rastlanmamtr. Ortaya karlan mezarlar, Ge Osmanl Dneminde ren yerinin youn bir ekilde halk mezarl olarak kullanlm olduunu gstermektedir14. Mezarlarn bu kadar youn olmas Ge Osmanl Dneminde Ankarada yaanm olan doal afet, ktlk ve salgn hastalklara bal olarak gereklemi lmlerle ilgili olmaldr. eitli kaynaklarda, 1800l yllarda Ankarada doal afetlerin, kuraklklarn, ktlklarn ve salgn hastalklarn yaandndan sz edilmektedir15. 18131817 yllarnda veba salgn, 1826 ylnda kuraklk ve ekirge istils, 1873-1874 yllarnda iddetli yamurlar ve arkasndan balayan ok iddetli k artlar, durmayan kar ya nedeniyle ktlk ve salgn hastalklar yaanan balca afetlerdir. Bu alann youn bir ekilde mezarlk olarak kullanlm olmas ve baz mezarlarda birden fazla gmye rastlanmas bu bilgileri dorulamaktadr. Ele geirilen iskeletler Ankarann Ge Osmanl Dnemi demografik yapsna k tutacak niteliktedir. 2000, 2001 ve 2002 yl kaz almalarnda ortaya karlan kerpi sanduka mezarlar, slm Dnem mezar mimarsinde kerpi kullanmn yanstmas asndan ilgin rneklerdir16. Btn bu mezarlarn ve mimar kalntlarn yan sra Roma Hamam kaz almalarnn temel amac olan Ankara ehri d sur duvarna 2002 ylnda ulalm olmas kukusuz sevindiricidir. lk kez Roma Dneminde yapld bilinen Ankara ehri d sur duvar17, 17. yzyln banda Cell syanlarndan korunmak amacyla yeniden ina edilmitir18. 1555te A. B. Ghislen de Busbecq ile birlikte Ankaradan geen Hans Dernschwam, seyahatnamesinde Ankaray tasvir eden bir desene de yer vermitir. Olduka basit ekilde izilmi olan bu desende, ehri evreleyen bir d surun olmad grlmektedir (Resim: 7)19. 1640l yllarda Ankaray ziyaret eden Evliya elebi, seyahatnamesinde ehrin bir d sur ile evrili olduunu yazmtr20. Deiik tarihlerde Ankaraya gelen Avrupal seyyahlar da d surdan sz etmilerdir. 17. yzylda Ankaraya gelen Polonyal Simeon, Ankara ehrinin d sur ile evrili olduundan sz etmitir21. 18. yzyln balarnda Ankaray ziyaret eden Pitton de Tournefort surlarda pek ok devirme parann kullanlm olduundan sz ederek, kulelerin kare grnml oldu12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Temizsoy-Esen-Ateoullar 2001, izim 1, res. 2. slm mezarlar iin Bkz.: Erkanal 1985, 121,122; Erkanal 1986, 204; Erkanal 1988, 361,362; Tarhan-Sevin 1993, 409-410; Yce 1995, 2, res. 3; Ragheb 1996, 16; Mergen-Deveci 2002, 338, fig. 15. Mbarek 1341, 17-22; Dolunay 1948, 213,217; Kansu 1976, 23; Turan-Turan 1998, 30, 235-243; Elverdi 1999, 22. Eyice 1996, 246; zdemir 1998, 102; Turan-Turan 1998, 44; Elverdi 1999, 21; Erdodu 1999, 166-167; Bozyiit 2002, 117-118. slm mezarlarda kerpi kullanm konusunda Bkz.: Yce 1995, 2, res. 3; Karaman 1996, 9; Ragheb 1996, 19. Mamboury 1933, 78-81; Eyice 1993, 14; Foss 1977, 29-87. Erzen 1946, Lev. XXV; Glekli 1948, 55; Darkot 1965, 437-453; Ergen 1990, 56; Turan-Turan 1998,41; zdemir 1986, 43; Bozyiit 2002, 53; Boran 2001, 50; Elverdi 1999, 6, 8. Eyice 1971, 70, res. 1; Bozyiit 2002, 40. elebi 1314, 427-436. Eyice 1971, 71; Bozyiit 2002, 58, 60.

78

unu yazmtr22. 18. yzyln balarnda baka bir Fransz Aubry de la Motraye, d surun pek iyi durumda olmadndan sz etmitir23. 1705te Ankaray ziyaret eden Paul Lucas ise d surun on iki kaps olduunu belirterek, surun antik olmadn yazmtr. Lucas, surda pek ok devirme ta yannda kerpi de kullanldndan sz etmektedir24. 1739-1740a doru Ankaray ziyaret eden ngiliz Richard Pockocke ise ehir surlarnn uzunluu hakknda bilgi vermitir25. 1813 ylnda Ankaraya gelen ngiliz John Macdonald Kinneir, Yldrm Bayezid tarafndan yaptrld veya tamir ettirildiini ne srd surun harap vaziyette olduundan sz etmitir26. Ankaraya 1835te urayan W. J. Hamilton ise d surda devirme olarak pek ok mimar ve kitabeli parann kullanldn belirterek surun geni bir sahay evrelediinden sz etmitir27. 1837 ylnda bir gn Ankarada kalan Fransz Babptistin Poujoulet yine d surun harap bir vaziyette olduundan sz etmitir28. 1882 yl yaznda Augustus Tapnandaki kitabelerin kopyasn karmak zere Ankaraya gelen Carl Humann ve Otto Puchstein d surun para para yktrlmakta ve elde edilen arsa ve talarn satlmakta olduundan sz etmektedir29. Yine 1890da ehre gelen Alman E. Naumann ehrin etrafn eviren d sur duvarnn olduka harap ve ykk bir halde olduundan sz etmitir30. te yandan Paul Lucasn 1712 tarihli Ankara gravrnde (Resim: 8)31, Pitton de Tournefortun 1717 tarihli gravrnde (Resim: 9)32, Amsterdam Rijsksmuseumda bulunan 17. yzyla ait yalboya tabloda (Resim: 10)33 ve Binba von Vinckenin 1839 de izdii Ankara plnnda (Resim: 11)34 d sur rahatlkla grlebilmektedir. Avrupal seyyahlar tarafndan izilmi bu gravr, tablo ve plnlar incelendiinde Osmanl Dneminde yaplm olan d surun bir blmnn Roma Hamamnn zerinden getii anlalmaktadr. Ernest Mamboury, 1933 ylnda yaynlad Ankara, Guide Touristique, adl kitabnda bugn artk hibir izi bulunmayan d surun ankrkap yaknndaki parasna ait bir fotorafa yer vermitir35. leriki yllarda Roma Hamamnda yaplacak kazlarla surun ren yeri iinde nasl bir gzergh izledii jeofizik yntemlerden de faydalanlarak ortaya konmaya allacaktr.
KAYNAKA ADAM 1995 AKOK 1955 AKOK 1968 ASLAN 2001 ADAM, J. P., La Construction Romaine Matriaux et techniques, Paris. AKOK, M., "Ankara ehri inde Rastlanan lka Yerlemelerinden Baz zler ve Aratrma Yeri". Belleten XIX/75. 309-329. AKOK, M., "Ankara ehrindeki Roma Hamam". Trk Arkeoloji Dergisi XVII/1. 5-13. ASLAN, F. G., "Ankara Roma Hamam Kazsndan karlan skeletlerin Paleopatalojik ncelemesi". Anadolu Medeniyetleri Mzesi 2000 Yll. 2956.

22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

Darkot 1965, 437-453; Eyice 1971, 74; Bozyiit 2002, 68. Eyice 1971, 75; Bozyiit 2002, 70. Eyice 1971, 76; Bozyiit 2002, 72-73. Eyice 1971, 78; Bozyiit 2002, 75. Eyice 1971, 79; Bozyiit 2002, 79. Eyice 1971, 81; Bozyiit 2002, 83. Eyice 1971, 82; Bozyiit 2002, 84. Eyice 1971, 87; Bozyiit 2002, 119. Eyice 1971, 88; Bozyiit 2002, 120. Eyice 1971, res. 2; Turan-Turan 1998, 17,18, 217. Eyice 1971, res. 3. Eyice 1971, res. 4-5. Eyice 1971, res. 59- 59a, 61. Mamboury 1933, 80.

79

ATEOULLARI-ASLAN-ALPAGUT 2002, ATEOULLARI, S. ASLAN, G. ALPAGUT. A., "Ankara Roma Hamam 2000 Yl Kaz almalar" 12. Mze Kurtarma Kazlar Sempozyumu. 217-230. BORAN 2001 BORAN, A., Anadoludaki Kale Cami ve Mescidleri, Ankara. BOZYT 2002 BOZYT, A. E. Ankaradan Uan Kular Trk ve Dnya Yaznnda Ankara (Seki III), Ankara. ELEB 1314 ELEB, E., Seyahatnme, stanbul. DALMAN 1933 DALMAN, O. K., "1931de Ankarada Meydana karlan Asar Atika". Trk Tarih, Arkeologya ve Etnorafya Dergisi I, 121-133. DOLUNAY 1941 DOLUNAY, N., "Trk Tarih Kurumu Adna Yaplan ankrkap Hafriyat", Belleten V/19, 261-266. DOLUNAY 1948 DOLUNAY, N., "ankrkap Hafriyat". III. Trk Tarih Kurumu Kongresi, 212-218. ELVERD 1999 ELVERD, ., Dnden Bugne Ankara, Ankara, ERDODU 1999 ERDODU, ., Ankaram, Ankara. ERGE-NAL 1998 ERGE, R.-M. NAL., "Belks/Zeugma Roma Hamam ve Kompleksi Kurtarma Kazs". VIII. Kurtarma Kazlar Semineri, 419-443. ERGEN 1990 ERGEN, ., "XVI. Yzylda Ankara". Ankara Dergisi I/1, 55-61. ERKANAL 1985 ERKANAL, H., "1984 Girnavaz Kazlar." VII. Kaz Sonular Toplants, 201-210. ERKANAL 1988 ERKANAL, H., "1986 Girnavaz Kazs." IX. Kaz Sonular Toplants, 361369. ERZEN 1946 ERZEN, A., lkada Ankara, Ankara. EYCE 1971 EYCE, S.,, "Ankarann Eski Bir Resmi. Atatrk Konferanslar IV, 1970, 61124 EYCE 1993 EYCE, S., "P. Guillaume de Jerpahanion ve Ankara Kalesi." Ankara Dergisi 2/5, 9-31. EYCE 1996 EYCE, S., "Bizans Dneminde Ankara." Anadolu Aratrmalar XIV, 243264. FARRINGTON 1995 FARRINGTON, A., The Roman Baths Of Lycia An Architectural Study British Institute of Archaeology at Ankara Monograph No. 20, Ankara. FIRATLI 1951 FIRATLI, N., "Ankarann lkadaki Su Tesisat." Belleten XV/59,349-359. FOSS 1977 FOSS, C., "Late Antique and Byzantine Ankara." Dumbarton Oaks Papers XXXI, 29-87 GLEKL 1948 GLEKL, N. C., Ankara. Tarih-Arkeoloji, Ankara. KANSU 1976 KANSU, . A., "Trk Tarih Kurumu Binas Temel Kazsnda kan Seramikler Hakknda." VIII. Trk Tarih Kongresi I, 19-23. KARAMAN 1996 KARAMAN, H., "lm, l, Defin ve Merasimler." slam Dnyasnda Mezarlklar ve Defin Gelenekleri I Ankara. 3-15. MAMBOURY 1933 MAMBOURY, E., Ankara Guide Touristique, Ankara. MERGEN-DEVEC 2002 MERGEN, Y.-A. DEVEC., "Akaray Hyk 2000 Yl Kaz almalar" Ilsu ve Karkam Baraj Glleri Altnda Kalacak Arkeolojik ve Kltr Varlklarn Kurtarma Projesi 2000 Yl almalar, 319-339. MBAREK 1341 MBAREK, G., Ankara, I, stanbul. ZDEMR 1998 ZDEMR, R., XIX. Yzyln lk Yarsnda Ankara (Fizik, Demografik, dar ve Sosya-Ekonomik Yaps 1785-1840), Ankara. ZG 1947 ZG, T., "Haberler, 1947 Ylnn Balarnda Trkiyede Yaplan Kazlar" Belleten XI/42, 359-396. ZKAN-ERKANAL 1999 ZKAN, T. ve H. ERKANAL., Tahtal Baraj Kurtarma Kazs Projesi, zmir. RAGHEB 1996 RAGHEB, Y., "slam Hukukuna Gre Mezarn Yaps." slam Dnyasnda Mezarlklar ve Defin Gelenekleri I-II (Editr Jean-Louis Bacque). Ankara, 17-22.

80

TARHAN-SEVN 1993 TARHAN, M. T. ve V. SEVN, "Van Kalesi ve Eski Van ehri Kazlar 1991." XIV. Kaz Sonular Toplants, 407-429. TEMZSOY-ESEN-ASLAN 2000, TEMZSOY, .-. ESEN-S. ATEOULLARI, "Ankara Roma Hamam 2000 Yl Kurtarma Kazs." Anadolu Medeniyetleri Mzesi 2000 Yll, 5-28. TEMZSOY-ESEN-ATEOULLARI 2002,TEMZSOY, .-. ESEN-S. ATEOULLARI, "Ankara Roma Hamam 2001 Yl Kurtarma Kazs" Anadolu Medeniyetleri Mzesi 20001 Yll, 29-54. TURAN-TURAN 1998 TURAN, R. ve F. A. TURAN, Tarih inde Ankara. Altndan Manevi Corafyas, Ankara, 17-68. YEGL 1992 YEGL, F. K., Baths and Bathing in Classical Antiquity, New York. YCE 1995 YCE, A., "Amasya Merkez Eski amlar Mezarl 1993 Yl Kurtarma Kazs." V. Mze Kurtarma Kazlar Semineri, 1-16.

81

izim: 1

izim: 2

izim: 3

82

izim: 4

Resim: 1

83

Resim: 2

Resim: 3

84

Resim: 4

Resim: 5

85

Resim: 6

Resim: 7

86

Resim: 8

Resim: 9

87

Resim: 10

Resim: 11

88

ANKARA ROMA HAMAMI KAZISINDAN IKARILAN (2002) SKELETLERN PALOANTROPOLOJK NCELEMES

Asuman ALPAGUT* F. Glay ASLAN

GR Ankara Roma Hamam ren Yeri Kurtarma Kazs, mzemiz Mdr Vekili Hikmet Denizli bakanlnda, Mze Aratrmacs zzet Esen, Arkeolog Soner Ateoullar, Antropolog F. Glay Aslan ve Antropolog Asuman Alpaguttan oluan ekip tarafndan 02.10.2002-30.10.2002 tarihleri arasnda yaplmtr1. Ortaada Ankara ehrini evreleyen d ehir sur duvarnn Roma Hamam ren yeri ierisinde kalan ksmn tespit etmek amacyla, 2000 ylnda balayan kaz almalarnda bir mezarlk alan km olup 2002 kaz sezonunda da sz konusu mezarlarn almas almalarna devam edilmitir. 2002 yl kaz almalarnda ounlukla kerpi sanduka ve basit toprak gmlerden oluan toplam 19 mezar almtr. Baz mezarlarda birden fazla gmye ratlanlm olup toplam 28 birey belirlenmitir. Mezarlardaki baz iskeletlerin anatomik pozisyonlar bozulmu olmakla birlikte, iskeletler genellikle slm geleneklere gre batdou ynnde ve yzleri gneye (kbleye) bakar ekilde srt st gmlmtr. zerinde allan materyalin tamamn, Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Ankara Roma Hamam 2002 yl kaz sezonunda aa karlan mezarlktan ele geirilen iskeletler oluturmaktadr. skelet malzemesinin Anadolu Medeniyetleri Mzesi antropoloji laboratuvarnda gerekli temizlik ve onarm ilemleri yapldktan sonra, toplam 28 bireyin iskeletleri veya iskelet kalntlarnn ncelikle lm ya belirlenmi, erikinlerde cinsiyet tayini yaplmtr2. Bireyler; bebek (0-2,5 ya), ocuk (2,5-15 ya), gen erikin (15-25 ya), erikin (25-45 ya) olarak gruplanmtr. Ayrca erikin olup lm ya tam olarak belirlenemeyen bireyler ya gruplamasnda erikin olarak belirtilmitir. Cinsiyet tayini, 15 ya ve zerindeki bireylerde ncelikle kafatas ve kala kemerinden ve vcuttaki dier kemiklerin cinsiyete bal anatomik farkllklarna baklarak yaplmtr.
* Asuman ALPAGUT, Antropolog, Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Ankara/TRKYE. F. Glay ASLAN, Antropolog, Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Ankara/TRKYE. Bu makalenin yaynlanmasna imkn veren ve mzemizde antropoloji laboratuvarnn kurulmasn salayan Mdr Vekili Sn. Hikmet Denizliye ve Mdr Yrd. Sn. Emel Yurttagle, iskeletlerin fotoraf ekimini yapan Sn. Behi Gnele teekkr ederiz. Bkz. Denizli, Ateoullar ve Esen, 2003. "Ankara Roma Hamam 2002 Yl Kurtarma Kazs". Anadolu Medeniyetleri Mzesi 2002 Yll. Workshop of European Anthropologist 1980; Brothwell 1981; Acsadi ve Nemeskeri 1970; Kosa 1989; Ubelaker 1978; Knubmann 1988; Krogman ve can 1986; Loth ve an 1989; Masset 1982; Duyar ve Erdal 1997.

1 2

89

1-Paleodemografik Analiz Paleodemografi, gemi dnemlerde yaam populasyonlarn bykl (ka bireyden olutuu), ya ve cinsiyet dalm, ortalama mr uzunluu, bebek ve ocuk lmlerini belirleyerek bu verilerden toplumun yaam beklentisi, lm erileri, ya gruplarna den birey saysn ortaya koyabilmektedir. Bu bilgiler bize toplumun yaam standart dzeyi hakknda fikir vererek topluluklar arasnda karlatrma imkn salamaktadr 2002 yl Ankara Roma Hamam Ge Osmanl mezarlndan karlan toplam 28 iskeletten 22sinin lm ya belirlenebilmitir. lm yann tespiti iin gerekli anatomik blgelere sahip olmayan 6 birey, erikin ya grubunda deerlendirilmitir. Tablo 1de de grld gibi incelenen bu ylki iskelet materyalin 15i (%53.6) bebek ve ocuklara, 1i (%3.6) gen erikine, 12si (%42.8) ise erikinlere aittir.
N 15 1 12 28 % 53.6 3.6 42.8 100

Bebek+ocuk Gen Erikin Erikin Toplam

Tablo 1: Ankara Roma Hamamndan (2002) karlan iskeletlerin demografik dalm

Topluluun erikin ve gen erikin bireylerinin 5i dii (%38.5), 6s (%46.1) erkektir. Dii bireylerden bir tanesi gen erikindir. 2 erikinin ise gerekli anatomik paralarnn kaz alanndaki kesit ierisinde kalmasndan dolay cinsiyeti belirlenememitir. Bu yl incelediimiz bireyleri bebek (0-2,5), ocuk (2,5-5), gen erikin (15-25), erikin (25-45) ve yal (45 ve zeri) olarak snflandrdmzda, toplam 28 adet bireyin 6s bebek (%21.23), 9u ocuk (%32.14), 1i gen erikin (%3.57), 2si erikin (%7.14), 4 yal (%14.29) ve 6s erikin (%21.43) olduu saptanan ancak ya tayini iin gerekli anatomik ksmlarnn bulunmamasndan dolay belirli bir ya grubuna dahil edilmeyen bireylerden olumaktadr (Tablo: 2).
Ya Aral N Bebek (0-2,5) ocuk (2,5-15) Gen Erikin (15-25) Erikin(25-45) Yal (45-x) Erikin (lm ya Belirlenemeyen) Toplam Erkek % N Dii % Cinsiyeti Belirlenemeyen N %

1 2 2 2 6 33.3 33.3 33.4 100 1 3 5

20 20 60 100 1 1 2 50 50 100

Toplam N % 6 21.4 9 32.2 1 3.57 2 7.14 4 14.3 6 28 21.4 100

Tablo 2: Ankara Roma Hamam (2002) topluluunun ya aralklarna gre dalm

90

Topluluun btnnn ya aralklarna gre dalmnda, bebek ve ocuklarn %53.6 (15 birey) ile 20003 ve 20014 yl iskeletlerinde olduu gibi populasyon genelinde olduka yksek bir orana sahip olduu grlmektedir. Gen nfus ise toplum ierisinde olduka dk orana sahipken, erikinlerin, lm ya belirlenemeyen erikinlerle birlikte dnldnde gen ve yallara gre daha yksek bir orana sahip olduu grlmektedir. Erikin bireyler ierisinde ise younluk 45 ya zeri bireylere aittir. Ancak, ya belirlenemeyen erikinlerin saysnn, lmlerin younlat ya gruplarnn oranlarn deitirebileceini belirtmek gerekmektedir. 2002 yl bebek ve ocuklarn kendi ierisindeki ya gruplarnn dalm tablosuna baktmzda (Tablo: 3), bunlardan 6snn 0-2,5 ya grubuna, 4nn 2,5-5 ya grubuna, 3nn 5-10 ya grubuna ve 2sinin ise 10-15 ya grubuna girdii grlmektedir.
Ya Aral 0-2,5 2,5-5 5-10 10-15 Toplam N 6 4 3 2 15 % 40 26.7 20 13.3 100

Tablo 3: Bebek ve ocuklarn (2002) ya aralklarna gre dalm

0-2,5 ya aralndaki bebeklerin, 0-15 ya grubundaki tm bebek ve ocuklar arasndaki oran %40tr. Bu bebeklerden 3 tanesi 1 ya altnda olup 3 doum ncesi, doum esnasnda ya da doumdan hemen sonra lm olabilir. Bu bebeklerden 1 tanesi 7-7,5 aylk, 2 tanesi ise 8-8,5 aylktr. 5 ya altndaki bebek ve ocuklar 10 bireyle temsil edilmekte olup dier yalardaki bebek ve ocuklar arasndaki oran %66.7dir. Bu seneki serimizde bebek ve ocuklarn topluluk ierisindeki toplam oran %53.6dr. Bu oran, nfusun yardan fazlasnn erikinlik aamasna gelmeden hayatn kaybettiini gstermektedir. Eski Anadolu toplumlarnda 15 ya altndaki ocuklarn toplum ierisindeki orann %25-64 arasnda dalm gsterdii kaydedilmitir. Eski Anadolu toplumlarnda lmllk riskinin 5 yana kadar yksek olduu, bir ok toplulukta ocuklarn %50sinden fazlasnn 5 yana ulamadan yaamn yitirdii belirtilmektedir5. Bunun nedeni baklk sistemi henz gelimedii doumun ilk aylarnda ve stten kesilme dnemindeki bireylerdeki beslenme ve hijyenik koullarn yetersizliine6 ve bulac hastalklarn etkin olmasna balanabilir. Bu durum byk oranda gnmz toplumlar iin de geerli olup bebek ve ocuklarn oranlar binde 300lere kadar seyreden az gelimi ya da dk sosyoekonomik yapdaki toplumlarla benzerlik gstermektedir7. Eski Anadolu toplumlarndan; Panaztepede8 (slm) %18.3, Tepecik topluluunda9 (Ortaa) %26,18, Karagndz topluluunda10 (Ortaa) %63.92 ve Avankalede11 ise (Yakna) %43.2 bebek-ocuk lm oran kaydedilmitir. Bu topluluklarla bu yl incelediimiz seriyi karlatrdmzda
3 4 5 6 7 8 9 10 11 Aslan 2001; Alpagut 2001. Aslan 2002; Alpagut 2002. Erdal 2000. zbek 1986. Erdal 2000. Gle 1989. Sevim 1988. zer ve Dierleri 2000. Arman 1991.

91

%53.6 orana sahip olan bebek ve ocuk lmlerinin, Panaztepe ve Tepecikten yksek, Karagndz ve Avankale toplumlarna ise yakn deerler gsterdii grlmektedir. Eski Anadolu toplumlarnda Neolitikten itibaren bebek ve ocuk lm oranlarnda dalgalanmalar grlmekle birlikte genellikle art gsterdii ifade edilmitir. Bunun nedenleri arasnda nfus younluu nedeniyle enfeksiyon hastalklarndaki art, tahl arlkl beslenme biimi nedeniyle besin kalitesinde dme ve gler gibi fizyolojik streslerin etkili olduu ileri srlmektedir12. Tablo 4te grld gibi incelediimiz seride lm ya belirlenen erikin bireylerin ya ortalamas ise 42.57 yatr. Toplulukta diilerin ya ortalamas 35 yl iken erkeklerde bu 42 yla ykselmektedir. Ankara Roma Hamamndan karlan Ge Osmanl topluluunun demografik bilgileri hakknda daha kesin sonulara, kaz almalar sona erdikten sonra seri btn olarak deerlendirildiinde ulalacaktr.
Diilerin Ya Ortalamas (n: 2) Erkeklerin Ya Ortalamas (n: 4) Dii+Erkeklerin Ya Ortalamas (n:7) 35 42 42.57

Tablo 4: Ankara Roma Hamamndan (2002) karlan bireylerin ortalama yaam uzunluu

2-Kafatas ve Yz Morfolojisi Bilindii gibi eski topluluklarn birbirine biyolojik uzaklklarn ya da akrabalk derecelerini aratran, toplumlarn genetik yapsn ortaya karmaya alan paleo-genetik (paleo-poplasyon genetii) disiplininde kullanlan yntemlerden kraniyometrik lme ve biyometrik deerlendirme metodu; eski toplumlarn genetik yapsnda binlerce yldan beri sakl bulunan morfolojik zellikleri saptayarak, insan kronolojisinin aydnlanmasnda byk bir neme sahiptir13. Roma Hamam 2002 kazsnda karlan 12 erikin, 1 gen erikin bireylerden llebilir durumda olan 6 kafatas zerinde biyometrik incelemesi yaplarak bu toplumun cinsiyete gre kafa ve yz morfolojisi belirlenmeye allmtr. zerinde allan iskelet malzemenin antropolojik analizinde 6 (3 dii+3 erkek) kafatasndan 34 lm ve bu lmlerden 17 endis hesaplanmtr. 2002 yl kaz sezonundan ele geirilen Roma Hamam Osmanl Dnemi iskeletleri zerinde hesaplanan endis sonularna gre hem dii hemde erkeklerde mesocranial kafatas biimi daha ok sayda belirlenmitir. Bu yl incelediimiz iskeletlerde uzun (dolichocranial) kafatas tipine rastlanmamtr. Cranial endis deerinin saysal dalm; 5 orta yuvarlak (mesocranial), 1 yuvarlak (brachycranial), eklindedir. Bir bireyle temsil edilen brachycranial kafatas dii bireye aittir. Bu da diilerin erkeklerden daha yuvarlak kafatasna sahip olduklarn gstermektedir. Diilerin kafatas yaps, erkek bireylerden daha belirgin bir brakisefallik gstermektedir. Ayrca 64.000 Trk zerinde yaplan inceleme sonucuna gre diilerin %65.52 ortalama deeri ile erkek bireylerden (%63.88) daha fazla brakisefal olduu belirtmektedir14. 2002 yl 6 birey zerinde yaplan antropometrik aratrmalar, topluluun, orta genilikte bir ba (mesocranial), geniliine oranla yksek (acrocrane), uzunluuna gre yksek kafa (hypsicrane) biimine sahip olduunu gstermektedir. Yz, baa oranla dar (cryptozygy) ve orta geniliktedir (mesene). Aln, kavisli (ortometop), kafatasna oranla geni (eurymetopia) ve ok ayrktr. Orta genilikte (mezorhine) bir burun, or12 13 14 Erdal 2000. Alpagut, B 1983; Alpagut, B 1986. nan 1947.

92

ta ykseklikte (mesoconch) gz ukuru ve geni (brachystephyline) bir damak biimi sz konusudur. 2002 yl iskeletlerinin kafa biiminden yaplan rksal incelemeler toplulukta; ounluk olarak Alpin rkn gstermekle birlikte, Akdeniz rknn iri ve narin yapllarnn da bulunduunu gstermektedir. 3-Boy uzunluu Topluluun Trotter-Glesser ve Pearson formllerine gre hesaplanan boy uzunluunun ortalamasna gre dii bireyler 158.49 cm. lm deeri ile orta st boy, erkek bireyler 170.01 cm. lm deeri ile uzun boy snrndadr. 4- Hastalklar: Paleopatolojik Bulgular Gemi dnemlerde yaam bireylerin yaamlar boyunca geirdikleri hastalklarn bir ksm kemik ve dilerde izler brakmaktadr. skelete yansyan bu hastalklar incelenerek bireylerin geirmi olduu rahatszlklar belirlenebilmektedir. Ancak paleopatolojik deerlendirmede nemli olan sadece bireylerin hastalklarn tehis etmek deil bir btn olarak topluluun tamamnn incelenmesi ile o topluluun salk yapsna ve dolayl olarak beslenme durumuna, yaam biimine, sosyo-ekonomik statsne ilikin bilgileri ortaya koymaktr. Ge Osmanl Dnemine ait 13 yetikin ve 15 bebek-ocuktan oluan toplam 28 iskelet zerinde makroskobik olarak yaplan paleopatolojik almada gzlenen hastalklar enfeksiyon hastalklar, anemi, raitizm, dejeneratif omur hastalklar, osteoporoz ve di hastalklar olarak snflanmtr. Ancak ilgili hastalklarn deerlendirmesi yaplrken, iskeletlerin tamamnn tm paralarn her zaman salam olarak elde etmek mmkn olmadndan sadece hastaln gzlenebildii birey says esas alnmtr. Enfeksiyon Hastalklar Serimizi oluturan iskeletlerde sadece bebek ve ocuklarda enfeksiyon hastal bulgulanmtr. Kemiklerin d yzeylerinde sngerimsi, dzensiz oluumlarn yer ald reaktif deiimler olarak tanmlanan periostitis15 eklinde gzlenmitir. Enfeksiyon hastalndan kemiin etkilenmesi, genellikle vcudun baka bir ksmndaki patojenik bakterilerin kan yoluyla kemiklere tanmas sonucu meydana gelir. Bazen bir krk ya da yaradan bakterinin dorudan kemie girii de sz konusu olabilir16. almamzda 4 bebekte enfeksiyon belirlenmi olup hastaln gzlenebildii bebek-ocuklar ierisindeki oran %44.5tir. Farkl dzeylerde grlen periostitis 2 bebein sadece tibialarnda, 2 bebein ise mevcut olan tm kemiklerinde rastlanmtr (Resim: 1). Bebeklerin 1 yandan kktr. Birok almada17 eski insan toplumlarnda kk yata grlen lmlerin en nemli nedeninin enfeksiyon hastalklar olduu kaydedilmitir. zbek18 gnmzde de geri kalm blgelerde, baklk sistemi zayf olan yeni doan ya da kk bebeklerin lmlerinden enfeksiyon hastalklarnn byk lde sorumlu olduunu ileri srmektedir. Nfus younluu, parazitler, hayvanlarla ve dier insanlarla yakn temas, besin kalitesindeki bozukluk enfeksiyon hastalklarnn yaygn olarak grlmesine yol aan faktrler arasndadr19. Anemi: Metabolik bir hastalk olan anemiden kaynaklanan lezyonlar porotic hyperostosis ve cribra orbitalia olarak bilinir. Porotic hyperostosis kafatasnn d yzeyi zerinde birok kk delik oluumu ile sngerimsi bir grnmn meydana gelmesi ve kemiin i ksmnda kalnlama grlmesidir20. Cribra orbitalia ise gz tavanlar15 16 17 18 19 20 Suzuki 1991. Roberts ve Manchester 1995. Ortner ve Putschar 1985; Cohen 1989; Saunders 1997; Roberts ve Manchester 1985. zbek 1986 Ortner ve Putschar 1985 Macadam 1992.

93

nn n ksmnda toplu ine ba boyutunda kk delikler, deliklerin birlemesi sonucu oluan dallanmalar ya da daha byk ve ok sayda delikler eklinde kendini gsterir21. Serimiz bebek ve ocuklarnda gzlenebilen 4 bireyde %21.5 orannda porotic hyperostosise, 5 bireyde ise %45.5 orannda cribra orbitaliaya rastlanmtr (Resim: 2). Beslenme yetersizliine bal olarak gelien hastalklardan biri olan anemi trleri iinde en yaygn olannn demir eksiklii anemisi olduu ileri srlr22. Anemi genel anlamda krmz kan hcrelerinin younluunun normal seviyenin altna dmesi olarak tanmlanr23. Demir eksiklii anemisinin etiyolojisi olduka karmaktr. Bu etmenler arasnda diette demir orannn dk olmas, barsaklar tarafndan emilimini engelleyen phytic asit gibi maddelerin varl, bebeklerin stten kesilmesiyle ortaya kan ishal, kronik ishal, ar kan kayb saylabilir24. Uysal25 tarafndan porotic hyperostosis ve enfeksiyonel hastalklarn birlikte ortaya kma olaslnn olduka gl olduu, bu hastalklardan birinin mevcut olmasnn dierinin geliimine sebep olabilecei belirtilmitir. Nitekim serimiz bebeklerinde 1 yandan kk olan bebeklerin hem kafataslarnda porotic yap hem de vcut kemiklerinde enfeksiyon hastalklar lezyonlarna rastlanmtr. Porotic hyprostosis ve cribra orbitalia bir arada bulunduu takdirde ise Akdeniz anemisi veya malaryayla ilikili bir durumun dnlebilecei ifade edilir26. Serimizde 54/1, M60/2 No.lu bebek ve ocuklarda her iki lezyona birlikte rastlanmtr. Bu bebeklerde porotic yap olduka ileri durumdadr. Erikinlerde ise 1 bireyde yani gzlenebilen erikin bireyler iinde %10 orannda, porotic hyperostosis, 2 bireyde de cribra orbitalia kaydedilmitir. Her birey de kadndr. Demir eksiklii anemisinin bebek-ocuklarda ve kadnlarda erikin erkeklerden daha yksek frekansta grlmesi olaandr. Eski Anadolu topluluklarnda %4.2 - %85.7 arasnda bir dalm gsteren bu anemi lezyonlarnn kaltsal hastalklardan ok demir eksiklii ve stma gibi sonradan oluan anemilerden kaynakland ifade edilir27. Raitizm: Belirli vitaminlerin eksiklikleri spesifik iskelet deiikliklerine neden olabilir. D vitamini eksiklii de iskelette kronik anormallikler meydana getirebilir. Bu vitamin, kalsiyum ve fosforun emilimi ve kemiin organik maddesi olan osteoidin ve kkrdan mineralizasyonu iin gerekli olup eksiklii kemiklerin "yumuamasna" yol aar. Eer bu kronik eksiklik bireyin byme-gelime anda meydana gelirse raitizm olarak bilinen hastalk oluur. Vcudun arln tamas nedeniyle bacak kemikleri, yrme baladnda deformasyon gstererek eilir. Vcudun dier kemiklerinde de birtakm deiiklikler oluabilir28. Serimizde 3-4 yalarndaki bir ocukta sa ve sol femurda belirgin bir erilik gzlenmi olup (Resim: 3) bu deformasyonun raitizm kaynakl olduu dnlmektedir. Dier uzun kemiklerde bir deformasyona rastlanmamtr. znik Roma akhava tiyatrosundaki kilisede bulunan bebek iskeletleri ierisinde bir bebekte de zbek29 (22) yine sadece femurlarda erilik kaydetmitir. Eski Anadolu topluluklarna baktmzda en fazla kiztepede %3.9 orannda olmak zere birka toplulukta (Boazky, znik, Tepecik ve Karagndz) raitizm kaydedilmitir. Anadolu, D vitaminin vcutta etkin olmasn salayan bir faktr olan gne ndan yoksun olmad iin, bu topluluklarda rastlanan raitizmin, vitamin asndan yetersiz bir beslenme biiminden dolay ortaya kt dnlebilir30.
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Steinbock 1976 Macadam 1992. Mays 1998 Steinback 1970, Goodman ve dierleri 1984, Ortner ve Putschar 1985; Mays 1998. Uysal 1995 Bkz. zbek 1989. Bkz. Erdal 2000. Roberts ve Manchester 1995. zbek 1991. Erdal 2000.

94

Vertebral Osteofitotis (Dejeneratif Omur Hastal): Omurlar arasndaki disklerde ortaya kar. Dejeneratif bask sonucu omur gvdelerinin kenarlarnda kemik uzantlarn meydana gelmesidir. Osteofitler birbirine komu olan omurlarn kenarlarndaki bu osteofitlerin birbirine srtnmesi sonucu daha byk boyutlarda olabilir. Bazen omurlar arasndaki diskin tamamen yok olmas nedeniyle osteofitler kaynaarak kemik ankilozisi meydana gelebilir. Bu oluumlar genellikle ileri yalarda ortaya kmakta ve baz durumlarda ya kriteri olarak da kullanlmaktadr31. Serimizde M55 No.lu bireyde iki adet srt omuru (2. ve 3.) ankilozis gstererek birbiriyle kaynam ve yan taraflarnda ligamentler uzayarak omur gvdelerini yanlardan kaplam durumdadr. Ayrca 1. srt omuru da yine bir belirgin osteofit uzant gstermektedir (Resim: 4). Ayrca, geen sene demografiye dahil edilen ancak vcut kemikleri bu sene karlan M40 No.lu, bireyde omurlarda osteofit oluumlarna rastlanmtr. Hastalk gzlenebilen erikinler iinde % 50 dzeyindedir. Ayrca omur gvdelerinin birleme yzeyinde disklerin basks sonucu schmorl nodl olarak bilinen ukurluklar oluur. Bazen osteofitler ile birlikte de grlebilen bu patolojik durum ileri yalarda kamburlua yol amaktadr32. Bu seneki serimiz iinde 6 bireyde yani %75 orannda, ayrca geen sene aa karlan M40 ve M37 No.lu bireylerde bu lezyon gzlenmitir (Resim: 5). Osteofit gzlenen tm bireylerde baz omurlarda ayn zamanda schmorl nodl de mevcuttur. Hastaln kadn ve erkekler arasndaki dalmna baktmzda osteofit ve nodl gzlenen 8 bireyin 3 kadn, 5i erkektir. Ya dalmna baktmzda ise bireylerin ounlukla ileri yata olduunu ancak 20-25 yandaki gen bireyde de nodl oluumuna rastlandn grmekteyiz. Osteoporoz: Osteoporoz uzun kemik d duvarlarnn incelmesi, balarn kayb ve ounlukla sngerimsi dokunun gzeneklerinin artmas nedeniyle kemiin toplam hacminin azalmas ile karakterize edilir33. Bu hastaln en yaygn sebebinin ileri ya olduu bilinmektedir ancak rheumatoid arthiritis gibi hastalklarn zaman iinde gsterdikleri etkilerden biri olarak da ortaya kabilir. Ayn zamanda beslenme, cinsiyet, hareketsizlik, hormonlarn deiimi, emzirme srecinin uzun olmas ve ok sayda gebelik, sigara, kafein ve alkol gibi faktrlerin hepsinin hastaln oluumunda rol bulunmaktadr. Cinsiyet farkllna bakldnda, yaamlar boyunca kadnlar erkeklerden daha az kemik ktleviliine sahip olup bu farkllk menopoz sonras daha da artmaktadr34. Bu seneki iskeletlerimiz iinde muhtemelen ileri yata (ya tayini iin gerekli ksmlar hastalktan dolay tahrip olmu) bir kadna ait rneimizde osteoporoz belirlenmitir. Bireyin tm kemikleri olduka hafif, kemik iindeki sngerimsi doku gzenekleri genilemi, kemik d duvarlarlar incelmi, omurlarn gvdelerinde ok sayda kmeler olumutur (Resim: 6). Omurlarda ayn zamanda osteofitler de mevcuttur. Di Hastalklar: Bir topluluu oluturan bireylerin di patolojileri, o topluluun beslenme biiminin, az hijyeninin, besin hazrlama tekniklerinin, baz kltrel alkanlklarn ve byme-gelime srecinde yaanan fizyolojik streslerin (hypoplasia) yanstcs olmaktadr. Serimizde bulunan erikin iskeletleri iinde di r gzlenebilen 8 bireyin tamamnda rk saptanmtr. Bu bireyler arasndaki cinsiyet dalm eittir. Yal bireylerin yan sra 20-25 yandaki gen bireyde de rk saptanmtr. ocuklar iinde ise 4 bireyde gzlenebilen tm bebek ve ocuklar iinde %33.3 orannda rk belirlenmitir. Bu rklerin ou st molarlarda (az dileri) olup M59 No.lu bireyde st caninelerde (kpek dileri) de mevcuttur. Sz konusu ocuk dileri arasnda en kk yata grnen rk 3-4 yana aittir. Di anmasna ise erikinler iinde gzlenebilen 6 bireyin) tamamnda rastlanmtr. Cinsiyet dalm eittir. Anma derecesi belirlenirken M1ler, mevcut olmad
31 32 33 34 Brothwell 1981; Steinbock 1976. Roberts ve Manchester 1995; Ortner ve Putschar 1985. Burr ve Martin 1989dan aktaran Roberts ve Manchester 1995. Roberts ve Manchester 1995.

95

zaman M2ler esas alnarak Brothwell (1981)in di anma lei kullanlmtr. Erikinlerin di anma ortalamas 3+ olarak bulunmutur. ocuklar arasnda ise M59 ve M60/3 No.lu bireylerin st molarlarnda 4 ve 3+ derecelerinde anma belirlenmitir. Bu kadar kk yata di anmasnn grlmesi besinler iinde andrc maddelerin bulunabileceini ya da besin hazrlama tekniklerinden kaynaklanabileceini dndrr. Dita ya da tartar olarak bilinen oluuma ise serimiz erikinlerinin iinde gzlenebilen 7 bireyin yine tamamnda rastlanmtr (Resim: 7). Bu bireylerin 4 kadn ve 3 erkektir. ocuklar arasnda ise hafif derecede olmak zere 3 bireyde (%25 orannda) di tana rastlanmtr. Abse oluumu ise sadece 2 erikinde %28.5 orannda gzlenmi olup bunlarn birisi kadndr, dierinin ise cinsiyeti belirsizdir. Bireyin yaarken kaybettii dii ifade eden antemortem (lm ncesi) di kayb ise dier tm di hastalklarnn ileri derecelere ulamas sonucu meydana gelebilir. Erikin bireylerimiz iinde 6 bireyde %60 orannda lm ncesi di kayb gzlenmitir (Resim: 8). Cinsiyet dalm eittir. Ya belirlenebilen bireylerin ounluu 45 ya zerindedir. Bu bireylerin bazlarnda maxilla (st ene) ve mandibuladaki (alt ene) tm diler, ya da byk bir ksm antemortem kayptr. Bireylerin bebeklik dnemlerinden itibaren yaamlar boyunca karlatklar hastalklar, beslenme yetersizlii gibi fizyolojik stresler di minesinde enine izgiler, renklenme veya ukurluklar eklinde birtakm izler brakr. Bu izler minenin kendini yenilme zelliinin bulunmamasndan dolay silinmez. Bu nedenle hypoplasia ad verilen bu patolojik oluum bireyin bymesi esnasnda karlat stresler konusunda bize fikir verir. Serimiz iinde 6 bebek-ocukta %50 orannda bu oluuma rastlanmtr. Erikinler iinde gzlenebilen tm bireylerde hypoplasia belirlenmitir (Resim: 9). Bu seneki tm bireyler (ocuk+erikin) gz nne alndnda 12 bireyde yani %63 orannda hypoplasia gzlenmitir. Eski Anadolu toplumlarnda %0.3-%87.5 arasnda bir dalm gsteren35 bu patolojik oluumun Panaztepe slm topluluunda %5.7 olduu gz nne alnrsa serimizdeki %63lk orann olduka yksek olduu grlmektedir. Sonu ncelenen bu ylki 28 bireyden oluan iskelet materyalinin 15i (%53.6) bebek ve ocuklara, 1i (%3.6) gen erikine, 12si (%42.8) ise erikinlere aittir. Topluluun erikin ve gen erikin bireylerin 5i dii (%38.5), 6s (%46.1) erkektir. Topluluun btnnn ya aralklarna gre dalmnda, bebek ve ocuklarn %53.6 oran (15 birey) ile nfusun yardan fazlasnn erikinlik aamasna gelmeden hayatn kaybettiini gstermektedir. Gen nfus ise toplum ierisinde olduka dk orana sahipken, erikinlerin, lm ya belirlenemeyen erikinlerle birlikte dnldnde gen ve yallara gre daha yksek bir orana sahip olduu grlmektedir. ncelediimiz seride lm ya belirlenen erikin bireylerin ya ortalamas 42.57 yatr. Toplulukta diilerin ya ortalamas 35 ya iken erkeklerde bu deer 42 yla ykselmektedir. Bu seneki erikin bireylerin ya ortalamas (42.57), serinin 2000 yl (44.78) ve 2001 yl (34.33) bireylerini ya ortalamalar ile ele aldmzda ise ortalama ya deeri 40.56 olmaktadr. Bu deerin Ortaa toplumlarndan Tepecike (41.5) yakn olduu grlmektedir. Bu seneki serimizi oluturan 28 bireyin yarsnda kemie yansyan hastalklardan biri veya birka tespit edilmitir. Di patolojileri ise 17 bireyde gzlenmitir. skeletlerin tamamnda tm paralar mevcut olmadndan baz bireylerde hastalklar gzlenememitir. Bununla birlikte Ankara Roma Hamam Ge Osmanl Dnemi 2002 yl serimizi oluturan topluluun bebek ve ocuk lmlerinin yksek olmas da gz nne alndnda, dier eski Anadolu toplumlar ile benzer biimde salk durumunun iyi olmad anlalmaktadr.
35 Erdal 2000.

96

Ankara Roma Hamam kurtarma kazsndan karlan iskeletlerinin paleoantropolojik analizi hakkndaki daha gvenilir sonular ileriki yllarda yaplacak olan kaz almalar sonucu aa karlan iskeletlerin tamam incelendiinde elde edilecektir.

KAYNAKA ALPAGUT, A. 2001. "Ankara Roma Hamam 2000 Yl Kurtarma Kazsndan karlan skeletlerin Antropolojik Analizi". Anadolu Medeniyetleri Mzesi 2000 Yll. Ankara, 57-83. ALPAGUT, B. 1983. "Paleo-Populasyon Genetii Asndan Arkeometrinin nemi". TBTAK Arkeometri nitesi Bilimsel Toplant Bildirisi. IV. 26-30 Mays. ALPAGUT, B. 1987. "(Malatya) Aslantepe Ge RomaDnemi Yz skeletlerinin Biyometrik Deerlendirilmesinin Arkeometrideki Yeri". II. Arkeometri Sonular Toplants. 7-18. ACSAD, G. ve NEMESKER, J. 1970. History of Human Life Span and Mortality. Akademiai. Kiado. Budepeste. ASLAN, F. G. 2001. "Ankara Roma Hamam Kazsndan karlan skeletlerin Paleopatolojik ncelemesi". Anadolu Medeniyetleri Mzesi 2000 Yll. Ankara, 29-56. BRORHWELL, D. R. 1981. Brothwell, D.R. Digging up Bones. British Museum (Natural History). Oxford University Press. COHEN M.N., G. J. 1984. Armelagos Paleopathology at the Origins of Agriculture. Academic Press, Orlando 1984 DUYAR, . ve ERDAL, Y. S. 1997. "Baz Anadolu Toplumlarnda lium schium ve Pubis Kemiklerinin Bymesi". Trk Arkeoloji Dergisi, Say, XXXI, 69-87. ERDAL, Y.S. 2000. "Eski Anadolu Toplumlarnda ocuk Sal ve Hastalklar" ocuk Sal ve Hastalklar Dergisi, 43: 5-19. GOODMAN. A. H.; D.L.MARTIN; G. J. ARMELAGOS; G. CLARK, 1984.I "Indications of Stresfrom Bone and Teeth" In: Cohen M.N., G.J. Armelagos (eds). Paleopathology at the Origins of Agriculture, Academic Press, New York, 13-49 GLE, E. 1989. "Panaztepe skeletlerinin Paleoantropolojikve Paleopatolojik Adan ncelenmesi". Trk Arkeoloji Dergisi, 28: 73-95. NAN, A. 1947. Trkiye Halknn Antropolojik Karakterleri ve Trkiye Tarihi (64.000 kii zerinde anket). Trk Tarih Kurumu Yaynlar: VII. Seri-No.15. Trk Tarih Kurumu Basmevi-Ankara KROGMAN, W. M. ve CAN, M. Y. 1986. The Skeleton In Fronsic Medicine. Charles C Thomas Publisher Springfield, Illinois. KROGMAN, W. F. 1939. "Cranial Types from Alihar Hyk and Their Remains to Other Racial Types, Ancient and Modern , of Europe and Western Asia". In H.H. Von der Osten: The Alishar Hyk, seasons of 1930-32. XXX, 213-293. KNUbMANN, R. 1988. Anthropologie. Handbuch der Vergleichenden Biologie des Meschen. Band I: Wesen und Methoden der Anthropologie, 1. Teil. Gustav Fischer Veriag, Stutgart-New York. KOSA, F. 1989. "Age Estimation from the Skeleton" In: M. Y. can (ed) Age Markers in the Human Skeleton, USA, Charles C.Thomas Publisher. LOTH, S.R. ve CAN, M. Y. 1989. "Morphological assessment of Age in the Adult: The Thorocic Region ". In Age Markers in Human Skeleton (Ed. M. Yaar can), Charles C Thomas Publisher. MACADAM, P. S. 1992."Porotic Hyperostosis : A New Perspective" American Journal of Physical Antropology, 87:38-47. MAYS, S. 1996. The Archaelogy of Human Bones, Roudledge, London and Newyork. MARTIN, R.& SALLER, K. 1959. Lehrbuch der Anthropologie, Band II, Stuttgart:Gstav Fischer Verleg.

97

Estimation de Iqe au deces parles sutures crniennes. Thse de Doctorat. Universit Paris., VII; 301-333. OLIVIER, G. 1969. Practical Anthropology. Charles C. Thomas Publisher, Springfield, Ilionis. ORTNER, D. J. VE W. G. J. PUTSCHAR, 1985. Identification of Pathological Conditions in Human Remains, Smithsonian Institutions. ZBEK, M., 1986. "Deirmentepe Eski nsan Topluluklarnn Demografik ve Antropolojik Adan Analizi". 1. Arkeometri Sonular Toplants (20-24 Mays 1985 Ankara), 107-130. ZBEK, M. 1989. "ayn nsanlar Salk Sorunlar" 4. Arkeometri Sonular Toplants, 1989: 121-152. ZBEK, M. 1991. "znik Roma Akhava Tiyatrosundaki Kilisede Bulunan Bebek skeletleri" Belleten; 213:315-322 ROBERTS, C. VE K. MANCHESTER. 1999. Archaeology of Disease, Alan Sutton Publishing Limited, Cornell University Press, 1995 SAUNDERS, C. S. 1997. Bioarchaelogy: Interpreting Behavior from the Human Skeleton. Cambridge University Press. Cambridge. SEVM, A. 1993. Elaz/Tepecik Ortaa skeletlerinin Paleodemodrafik Adan Deerlendirilmesi. A.. Sosyal Bilimler Enstits (Baslmam Doktora Tezi) Ankara STEINBOCK, R. T. 1976. Paleopathological Disgnosis and Interpretation, Sprinfield: Charles C. Thomas Publisher. SUZUKI, T. 1991. "Paleopathological Study on Infections Disease in Japan" In D. J. Ortner and A.C. Augderheide (eds) Human Paleopathology Current Syntheses and Future Options, USA, Smithsonian Institution. UBELAKER, D. H. 1978. Human Skeletal Remains. Smithsonian Institution, Aldine Publishering Company, Chicago. UYSAL, G. 1995. "Oylumhyk ocuklarnn Paleopatolojik Adan Analizi" Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 12, Say:1-2:187-206 WORKSHOP OF EUROPEAN ANTROPOLOGSTS 1980. "Recommendations for Age and Sex Diagnoses of Skeletons". Journal of Human Evolution, 9: 517-549. MASSET, C. 1982.

98

Resim: 1

Resim: 2

Resim: 3

Resim: 4

Resim: 5

99

Resim: 6

Resim: 7

Resim: 8

Resim: 9

100

KALE, 148 ADA, 15 PARSELDE YAPILAN SONDAJ KAZISI

Azize YENER* Nuray MALKO

Adn kurucusundan alan Attaleia, yani gnmz Antalya kentinin .. 2. yzylda Bergama Kral II. Attalosun buyruuyla kurulduu kabul edilmekle birlikte, dou nekropol kazlarndan elde edilen baz buluntular1 ve kalenin eitli yerlerinde grlen birtakm izlerden2, burada daha eski bir isknn olduu anlalmaktadr. Yine de Hellenistik Dnem ncesine ait bir buluntuya henz rastlamadmz Antalyann, kurulduu liman evresindeki geliimi gnmze kadar kesintisiz srm ancak zaman iinde eitli nedenlerle yaplan ykmlar ve yeni yaplamalar ile kentin eski iskn izleri byk lde ya deitirilmi ya da yok edilmitir. Bu suretle ehrin eski tarihinden kalma ok az sayda antsal yap gnmze kadar gelebilmitir. Bugn Kaleii olarak anlan blge, Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu tarafndan 1973 ylnda sit alan olarak iln edilmi, o tarihten itibaren de bu alandaki her trl uygulama ayn kurulun ve daha sonra Antalya Koruma Kurulunun eitli tarihlerde kabul ettii kararlar dorultusunda srdrlmtr. Yine bu kararlar erevesinde Tuzcular Mah. 148 ada, 15 No.lu parsel sahibinin inaat izni almak iin mze mdrlne bavurmas zerine, sz konusu yerde 2003 ylnn son aynda 20 gnlk bir sondaj-kaz almas yaplmtr3. Kaz almalarna, arsann kullanlmak istenen kuzeybat kesiminde balanm, bu alanda 1.5x2 m. llerinde alan sondaj ukurunun 30 cm. derinliinde ta deli, drtgen plnl bir dzleme rastlanmtr. Dzlemin yannda srdrlen seviye indirme almalar sonunda deiik llerde byk kireta bloklardan ina edilmi, ykseklii 1.38 m. olan podyum grntsnde bir yap kalnts aa karlmtr. Yapnn 2.60 m. olan gneybat cephesi btnyle korunmu, ancak kuzeydouya doru hafif genileyerek uzayan yan cepheler 2.49 m. ve 3.33 m.de bahe duvar ile kesilmitir. Bloklarn balayc bir malzeme olmakszn yan yana ve birbiri zerine iki sra halinde yerletirilmesiyle ina edilen bu yapnn kaide ta, tabanda 21.5 cm. daha geni olup meyilli bir profillendirme ile yukar doru daraltlmtr. Kaide zerine sralanan talarn bosajl ayna ksm ift sra bordrle snrlandrlmtr ve st ksmlarna oturtulmu olas bir mimar elemana ait herhangi bir ize rastlanmamtr (Resim: 1, 2).

* 1 2 3

Azize YENER, Arkeolog-Konservatr, Antalya Mzesi, Antalya/TRKYE Nuray MALKO, Arkeolog, Antalya Mzesi, Antalya/TRKYE Azize Yener, "1992-93 Dou Garaj Kurtarma Kazlar, Antalya Mzesi Konferanslar, 12. Kasm 1999 (Yayna hazr). Arif M. Mansel, lk ada Antalya Blgesi, stanbul, 1956, s.10. Sondaj-kaz denetimi: Nuray Malko, Nilfer Karaka; deerlendirme, izimler ve laboratuvar almalar: Azize Yener, pln: Nejat reen tarafndan gerekletirilmitir.

101

Yapnn antsal bir girie ait ayak olabilecei de dnlm bu nedenle ayn aks zerinde, gneydou ynde ikinci bir sondaj ukuru daha almtr. Burada yzeyden 90 cm. derinlikte ve kuzeydou yapsna 5.19 m. uzaklkta, bir kaide tana in situ olarak rastlanm ancak evresinde daha nce var olduu anlalan talarn daha sonraki yaplamalar srasnda alnd ve ait olduu yapnn tahrip edildii anlalmtr. Parann oturtulduu 38 cm. yksekliindeki platform ile her iki yap arasnda seviye eitlii salanm olmaldr (Resim: 3). Platformun bat kesinde, yaklak 25 cm. aada moloz tatan bir tabaka, onun da altnda bir ukura rastlanmtr. Bu ukurun ge dnemde alm bir silo veya kuyu olabilecei ve daha fazla derinlemenin statik adan tehlike yaratabilecei dnldnden bu alandaki kaz almas durdurulmutur (Resim: 4). Her iki sondajda aa karlan mimar kalntlarn birbirine benzerlii ve konumlar dolaysyla yine balangtaki dncenin snanmas amacyla arada kalan blm de alm, bu blmde dzensiz duvar talar tespit edilmitir. Yzeyden yaklak 130140 cm. aada bulunan bir yangn tabakas izlenmi, bu tabaka iinde bol miktarda cruf, seramik paras ve hayvan kemii bulunmutur. Yangn tabakasnn altnda ortaya kan horasan taban zerinde biri yarm olmak zere 29x29 cm. llerinde iki adet tula deme plkas in situ olarak ele geirilmitir. Yine bu taban zerinde 90 cm. eninde, 15 cm. yksekliinde, eik olabilecek bir basamak tespit edilmitir (Resim: 3). Yol ile iki yap arasnda kalan ksmda, 10 cm. kotta, Osmanl Dnemine ait bir ta duvar ortaya karlmtr. Bu alanda ok sayda cam/sr malzemelerinin yan sra ounluu 14. yzyln ikinci yarsndan 20. yzyla kadar tarihlenen ok sayda maden ve pimi topraktan buluntu ele geirilmitir. Mimar kalntlarn evresindeki dolgu toprandan ele geirilen pimi toprak, metal, cam, ta ve kemik eserlere ait paralar ile sva, cruf gibi analizlik malzemeler mze laboratuvarna getirilmi, burada gerekli atlye ilemleri ve bilimsel deerlendirmeler yaplmtr. Pimi toprak buluntular arasnda pek az tme yakn olan ok sayda fragman bulunmaktadr. Bunlardan damgalarndan 6. yzyla ait olduu anlalan unguentariumlara ait dip ve gvde paralar4 (izim: 1); 6. ve 7. yzyla ait Kbrs krmz astarl, rulet bezemeli kap paralar5 (izim: 2); 7-12. yzyl arasna tarihlenebilen tava6 (izim: 3/1, 2), mlek ve amphora gibi mutfak kaplarna ait kulp, az ve dip paralar; 12. yzyln ikinci yarsndan sonra grlmeye balanan yksek ayakl amdanlara ait anak ve ayak paralar7 (izim: 3/5, 6); 13. yzyl Seluklu, sr alt siyah dekorlu bir kap paras; muhtemelen 14. yzyla ait taklit seledon tipi tabaklara ait paralar; 1215. yzyl arasna ait slip (izim: 3/7), aktma boya, mermer taklidi, sgraffito, kazma teknii ile bezenmi srl kaplar ile tek renk srl veya srsz testi (izim: 3/3, 4); ibrik, mlek, kse (izim: 4/1) ve tabak paralar; znik serisi iinde, 14. yzyln ikinci yars ile 15. yzyln ilk yarsna ait Milet tr8 (izim: 4/2) ve 16. yzyla ait tabak ve kse paralar9 (izim: 5/1, 2); 18. yzylda Ktahyada retilmi fincan paralar10 (i4 5 6 7 8 stanbul-Sarahanedeki benzer rnekler iin bkz. J. W. Hayes, Excavation at Sarahane in Istanbul, II, Princeton, 1992, s.8, 9, Pl.16, 17. Benzer rnekler iin bkz., C. Williams, Anemurium The Roman and Early Byzantine Pottery, fig.12-14; J. Borchardt, "Bericht der Grabungskampagne in Limyra 1997," XX. KST II, Ankara, 1999, s.149, Abb. 5. Benzer rnek iin bkz., Hayes, 1992, a.e., s.166, Fig. 46; 150, 151. Sarahanedeki benzer rnekler iin bkz. J. W. Hayes, 1992, a.e., Fig.15; 15,16; Fig.130, n.1, 1 , n.5.1, 2 Erken Osmanl Dnemine ait krmz hamurlu, tam profil vermeyen ksenin i ksm krem renkli astar zerine mangan moru renkte, i ie gemi yldz, daire, altgenlerden oluan merkez motif ve onu evreleyen dalgal, kout veya apraz atlan diyagonal izgilerle dolgulanm ift sra bordrle bezenmitir. Bu tr dolgulama slm seramiklerinde yaygn olarak grlmektedir. Benzer merkez motif iin bkz., F. ahin, "Ktahya ini-Keramik Sanat ve Tarihinin Yeni Buluntular Asndan Deerlendirilmesi", Sanat Tarihi Yll, IX-X, Res.8,11,14. Kse, tam profil vermemekle birlikte, tip olarak Fndk-KIII-I ve 3 tiplerine benzer (N. . Fndk, znik Roma Tiyatrosu Kaz Buluntular,1980-1995, Arasndaki Osmanl Seramikleri, Ankara, 1991, s.324). 16. yzyln ikinci yarsna ait bu tabak parasnn d yzndeki lle demeti motifinin bir benzeri iin bkz. L. Soustiel, Suna-nan Kra ve Sadberk Hanm Mzesi Kaleksiyonlarndan, Osmanl Seramiklerinin Grkemi XVI.-XIX. yzyl, 2000, s.69 n.17 Kaleii kazlarnda 18. yzyl Ktahya fincanlarna ait ok sayda fragman ele geirilmitir. Hibiri bir dierine benzemeyen, ok renkli motiflerle bezenmi bu paralarn bir ksmnn altnda Meissen taklidi ift apraz kl iareti vardr.

9 10

102

zim: 5/3-6) ); 18.-19. yzyl ait anakkale11 (izim: 5/7) ve Dimetoka12 (izim: 5/8) tabaklarna ve 19. yzyl sonu-20. yzyl ba Avrupa tabak13 ve in fincanlarna ait paralar ile 17.-19. yzyllar arasna tarihlenen lle paralar14 (Resim: 7) ve ayak paralar tarihlemeye yardmc olan kayda deer buluntulardr. Dolgu topranda bulunan cruf paralarnn bir frna ait atklar; doal cama benzer koyu renk yumrularn ise sr veya cam imali ile ilgili malzemeler olduu dnlmektedir. Kaleiinde bugne kadar seramik veya cam yapm ile ilgili frn veya atlye kalntlarna rastlanmam olsa bile ele geirilen ayak ve yastklar seramik retildiinin bir kantdr. Ancak bunlar da retimin hangi dnemlerde yapldna dair kesin bir bilgi vermemektedir. Maden buluntular arasnda, Osmanl Dnemine ait, biri yarm olan demirden iki orak, iki anahtar, iki halka, bir ubuk ok sayda irili ufakl iviler ile bronz bir kaba ait az paras ve levha halinde bir aplike paras vardr. Bronzdan 3 adet sikke olduka ypranm olduundan okunamamtr. Dolgu topranda ska rastlanan hayvan kemiklerinin yan sra oyun gereci olarak da kullanlm olan 14 adet ak kemii ele geirilmitir. Yine ayn alanda bulunan kemikten silindir eklinde bir obje ile bir oku yz (Zehgir)15 Osmanl Dnemine ait eserlerdendir (Resim: 7). Cam kaplara ait az, dip, ubuk, kulp gibi fragmanlarn kk ve az sayda olmasndan kap tiplerini tam olarak belirlemek mmkn olamamtr. Serbest fleme teknii ile yaplm, ince cidarl paralarda az kenarlar atee tutularak kalnlatrlmtr. Tm paralarn yzeyinde matlama ve irizasyon mevcuttur. Oyuk tabanl bir kaide ile tp eklindeki bir parann benzer rneklerine dayanlarak bu fragmanlarn Bizans Dnemine ait kadeh ve kandil gibi kaplara ait olduu anlalmaktadr16 (Resim: 7) Az saydaki ta buluntular arasnda mermer ve kiretandan iki stun, bir kaplama, bir kse, bir sunu masas (?) ve birka mimar elemana ait paralar ile gri tatan bir arak da bulunmaktadr. Eserler Ge Roma-Bizans Dnemine ait olmaldr (Resim: 8). Ksa bir alma dneminin ardndan kalntlarn, aa kartlan paralarnn mimar zelliklerine dayanlarak, bu yaplarn ilevi konusunda somut bir sonuca ulamak gtr. Ancak elde edilen verilerle Ge Roma Dnemine ait bir yapnn veya ehir kapsnn antsal giriine ait ayaklar veya bir podyum olabilecei gibi baz nerilerde bulunabiliriz.

11 12 13 14 15 16

Benzer rnekler iin bkz. J. Carswell "Ktahya ini ve Seramikleri," Sadberk Hanm Mzesi Trk ini ve Seramikleri, stanbul, 1991, s.70-73. Ortas iek rozetli tabaklar iin bkz. G. ney, Trk Devri anakkale Seramikleri, Ankara,1971, s.4, Res.1-11; Sadberk Hanm Mzesi Trk ini ve Seramikleri, stanbul, 1999, s.116-118. Sarahane rnekleri iin bkz., Hayes, 1992, a.e., "Turkish Coarse Wares- Ware P1 (Didymoteichon)", s.276, 341 Fig.147:11). Benzerleri iin bkz. Hayes, 1992, a.e., Pl. 51 l; H. . Barta, "stanbul Eypsultan Cafer Paa Trbesi Yzey Aratrmas ve Kazs", XX. KST, II, Ankara, 1999, s.591, Fig.13. Benzerleri iin bkz. Hayes,1992, a.e., Pl.50 e (7. yzyl sonu), h (19. yzyl ortas). Benzer bir rnei iin bkz., Pasinli, A., "Pittakia" ve Magnum Palatium-Byk Saray Blgesinde Yaplan 2001 Yl Kaz almalar", 13. Mze almalar ve KKS, Ankara, 2003, s.11, iz.3. Benzerleri iin bkz. S. Y. tken, "1996 Yl Demre-Aziz Nikolaos Kilisesi Kazs", XIX. KST, II, 1997, s. 558, iz. 3 (Y. Olcay).

103

Harita: 1

Pln: 1

104

izim: 1

izim: 2

izim: 3

izim: 4

105

izim: 5

Resim: 1

106

Resim: 2

Resim: 3

Resim: 4

107

Resim: 5

Resim: 6

Resim: 7

Resim: 8

108

ALABANDA ANTK KENT KAZI, TEMZLK VE EVRE DZENLEME ALIMALARI

Emin YENER*

Alabanda antik kenti 2003 yl kaz temizlik ve evre dzenleme almalarna Bakanlmz Antlar ve Mzeler Genel Mdrlnn 10.04.2003 tarih ve 04288 sayl izinleri, yerel ynetimler ve baz zel kurulularn madd destekleri ile devam edilmitir. Bakanlmda yaplan almalara Adnan Menderes niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm retim Grevlisi Arkeolog l Emre nc, Arkeolog Glay Ulu Ik nc, Aratrma Grevlisi Mkerrem Krm, Adnan Menderes niversitesi Arkeoloji Blm rencileri Arzu Cura, Adem Mentee, Aylin Mersinliolu, Kadir nce, Kadir Uzun, Sevgi Uzunkaya, Melike Elmas, mze ofr Mustafa Tekdemir, beki Hidayet Demir, geici ii Enver Karaduman katlmlardr. Kaz ekibimizde yer alan mzemiz uzmanlar ise kaz tarihinde baka kazlarda temsilci olarak grevlendirildikleri iin almalara katlmamlardr. Kaz almalarna 15.07.2003 tarihinde ortalama 15 ii ile balanm, 40 gn srdrlen almalar 23.08.2003 tarihinde sona erdirilmitir. Kaz almalarmzn tm giderleri mahall imknlarla karlanmtr. i giderleri ine lesinde faaliyet gsteren PA A. ve KALTUN Madencilik A.. tarafndan karlanm, ine Belediyesi kaznn yemek giderlerini karlad gibi ayn yardmlarda ve i makinas yardmlarnda bulunmutur. Akaryakt giderleri ise AK Maden A.. tarafndan karlanmtr. ine Ziraat Odas Bakanl da yardmlaryla kaz almalarmza destek vermitir. Kaz iznini veren Genel Mdrlmze, almalarmza destek olan ine Kaymakam Hasan Ttne ine Belediye Bakan Osman Aydna, kazmza yardmlarda bulunan kurum ve kurululara, zveriyle alan tm arkadalarma teekkr ederim. KAZI ALIMALARI Alabanda 2003 yl almalarn 3 balk altnda toplayabiliriz. 1. Tiyatroda yaplan kaz ve temizlik almalar 2. Koruma almalar 3. Sit alannda bulunan eski Araphisar evleri ile ilgili almalar 1- TYATRODA YAPILAN KAZI VE TEMZLK ALIMALARI Alabanda Tiyatrosunda 1999 ylnda balatlan kaz ve temizlik almalarna 2003 ylnda da devam edilmitir. Orkestrann zerinde bulunan yaklak 4-5 m. kaln* Emin YENER, Arkeolog, Mze Mdr, Aydn/TRKYE.

109

lndaki dolgu topran bir blm daha kaldrlarak orkestrann taban seviyesine ulalm ve orkestrann yarya yakn ksm ortaya karlmtr (Resim: 1, 2, 3). Orkestrann alan blmnde taban demesine ait herhangi bir bulgu elde edilememi ancak tabanda kiremit rengi bir har ile blokaj yapld grlmtr. Caveann temizlenen birinci blmnde oturma basamaklarnn byk lde tahrip edildii, mermer oturma sralarnn krlarak ge dnemlerde kire yapld, basit kire ocaklarndan ve yank izlerinden anlalmaktadr. Yine de birka mermer oturma sras in situ durumunda ele geirilmitir (Resim: 4, 5, 6). Doal kayalk bir zemine yaslanan tiyatronun oturma blmnn ne ekilde yapldn artk biliyoruz. Kayalk zeminin yer yer dzeltildii, moloz ta ve har kullanlarak oturma basamaklarnn oturduu zeminin hazrland grlmektedir. 1. diazomann nndeki gezinti blmnn temizlik almalarna da devam edilmitir. Tiyatro cavealar, Hellenistik Dnem tiyatrolarnn benzer zelliklerinde olduu gibi orkestraya kadar inmekte ve orkestrayla cavea arasnda herhangi bir parapet duvar bulunmamaktadr. Ancak orkestra hattndaki son oturma sras zerine dzensiz iilikle ina edilen parapet duvar, olaslkla tiyatro binasnn Roma Dneminde, farkl tiyatro etkinliklerinde (gladyatr dvleri vb.) kullanlmak zere yaplm olmaldr. Ge antik dnemde bu parapet duvarnn da yer yer deitirilerek kullanld belirlenmitir. 1999-2000 yllarnda bat kesi ortaya karlan tiyatronun sahne binasndaki kaz ve temizlik almalar da srdrlmtr. 2003 ylnda skenenin bat yars aa karlmtr. Sahne binasna ait meknlarda toprak dolgu temizlii yaplmtr (Resim: 7). Dolgu toprak iinde ok miktarda mermer st yap elemanlarna ait paralar ile heykel paras ele geirilmitir. Sz konusu paralarn geliigzel krlp atld, deta dolgu malzemesi gibi kullanld grlmtr. Temizlenen blmlerde 3 adet heykel ele geirilmi, ayrca ok sayda heykel paras bulunmutur (Resim: 8, 9, 10). Heykellerden biri ba ve kollar krk olan giyimli kadn heykelidir (Resim: 11). Bu heykelin zellikleri bize Nike olabileceini gstermektedir. kinci heykel plak bir erkek tasvirine ait torsodur (Resim: 12). Heykelde sol omuz zerine atlm olan mantonun bir blm korunmutur. nc buluntu bir heykele ait belden aa ksmdr. Heykelin dizden aas da krktr (Resim: 13). Sahne binas kazlar srasnda ele geirilen mermer mimari elemanlar; geisona bal lotus-palmet bezekli sima bloklar, geisipodesler, on kymal architrav bloklaryla, gen ve yarm daire formlu alnlk paralar eklinde at mimarisi buluntularyla, bir adet onic stun altlna bal stun tamburu, bir adet yaztl postament eklinde listelenebilir. Bunlarn dnda, tiyatronun bat yarsndaki nc klimaks srasnn orkestraya yakn seviyesinde bulunan, yaklak 45 cm. ykseklindeki alt ve st kenarlar profilli silmelere sahip bir adet mermer sunak ele geirilmitir. Sunan zerinde karlkl gelen iki kenarn st blmlerinde "DIONUSOI" yazs okunmaktadr. Mermer buluntular dnda ele geirilen ok sayda Roma ve Bizans seramii fragmanlar mevcuttur. Seramik buluntularn ounluu Bizans Dnemine aittir ve boyal, srl ve sigrafitolu nitelikli malzeme yannda, ok sayda niteliksiz gnlk kullanm kaplar da mevcuttur. Alabanda Tiyatrosunun 2003 sezonu kaz almalar srasnda, tiyatronun gnmze kadar alan blmleri saysallatrlmtr. Bu dorultuda tiyatronun belirli blmlerinden elektronik teodolit yardmyla tespit edilen noktalar dijital olarak kat zerine yerletirilmi, tiyatronun genel erevesini oluturan bir izim oluturulmutur. Bu izim tiyatronun bat yarsnda kaz almalar sonucu tespit edilen orkestra, birinci cavea ve diazoma blmleriyle, yzeyde izlenebilen ikinci cavea ve diazoma hatt ve nc cavea blmn oluturan st ek blm kapsamaktadr. Bu dorultuda tiyatronun cephe ve yan analemna duvarlarnn oluturduu ereve ile i yapda alan blmlerden elde edilen veriler sonucu henz kazlmam olan dou yarnn da plna eklenmesi salanabilmektedir. Genel ereve izimi oluturan tiyatro binasnn, bu pln ierisine yerletirilecek ta plnnn gelecek kaz sezonunda tamamlanmas plnlanmaktadr. 110

2- KORUMA ALIMALARI Tiyatroda kaz almalarnn yannda korumaya ynelik baz onarm almalar da gerekletirilmitir. Birinci diazomann alan blmlerinde tabann kayrak talaryla kaplanarak salamlatrlmasna ynelik almalar srdrlmtr (Resim: 14). Alabandann en nemli yaplarndan biri olan Apollon Isothimos Tapnann temelleri 1999-2000 yllarnda yaplan almalarla tekrar gn na karlmtr. Apollon Isothimos Tapna zerine oturan Bizans Dnemi kilisesine ait taban mozaikleri olduka tahrip olmu durumda bulunmutur. 2003 ylnda sz konusu mozaiklerin daha fazla tahrip olmasn nlemek amacyla almalar yaplmtr. Mozaiin dalmasn engellemek iin kenarlar salamlatrlm, zeri naylon branda ile kapatlarak 10-15 cm. ince kumla kapatlarak koruma altna alnmaya allmtr (Resim: 15). 3- ST ALANINDA BULUNAN ESK ARAPHSAR EVLER LE LGL ALIMALAR Alabanda 1. Derece Sit Alannda bulunan ve geleneksel Trk mimarisi zellikleri tayan eski Araphisar Ky evleri Adnan Menderes niversitesi Sanat Tarihi Blm retim Grevlisi Mkerrem Krm ve bir renci grubu tarafndan taranmtr. Korunmas gerekli grlen konutlarda belgeleme ve rlve almalar balatlmtr. Yaplan bu almalarda 5 konutun rlveleri kartlmtr. Belgeleme almalarna 2004 ylnda da devam edilecektir. SONU Alabanda antik kenti 2003 yl kaz, temizlik ve evre dzenleme almalar plnland ekilde srdrlerek sonulandrlmtr. Tiyatro ve Apollon Tapnanda yaplan almalar amacna ulamtr. Kazlarda ele geirilen 10 adet mzelik deerde eski eser Aydn Mzesine teslim edilmitir. Genel Mdrlmzce izin verildii takdirde kaz almalarna 2004 ylnda da devam edilecektir.
KISALTMALAR A.A., M.L., Ana Britannica, 1. Cilt, S. 299. Meydan Larousse, 1. Cilt, S. 259. KAYNAKA AKARCA, A., AKURGAL, E., AKURGAL, E., BAYBURTLUOLU, BEAN, G., BEAN, G., BEAN, G., ETHEM, H., ETHEM, H., TIRPAN, A. A., ehir ve Savunmas, Ankara 1972, s. 143-144. Anadolu Uygarlklar, stanbul 1988, s. 475-476. Uygarlklar, s. 476. C., Arkeoloji, Ankara 1981, s. 124. Karia, Cem Yaynevi, stanbul 1987, s. 215-226. Turkey Beyond the Meander and Archaeological Guide, London 1971, s. 180. Klenasien III., 1974. "Foilles D Alabanda en caria" Extrait des comtes rendus des seances de/Academiedes inceriptions et Belles Lettres, 105. "Foilles D Alabanda en caria" Extrait des comtes rendus des seances de/ Academiedes inceriptions et Belles Lettres. 1906. Alabanda, VII. Aratrma Sonular Toplants, Antalya 18 23 Mays 1989, s. 171-190.

111

Resim: 1

Resim: 2

Resim: 3

112

Resim: 4

Resim: 5

Resim: 6

113

Resim: 7

Resim: 8

Resim: 9

114

Resim: 10

Resim: 11

Resim: 12

115

Resim: 13

Resim: 14

Resim: 15

116

AYDIN MZES ONARIM VE TEHR-TANZM ALIMASI

Emin YENER*

Aydn evresinden derlenen ve halkevinde korunan bir grup eser Aydn Mzesinin ekirdeini oluturmutur. 1950 ylna kadar halkevi bnyesinde korunan bu eserler ayn yl hazineye devredilmitir. Aydn Mzesi, memurluk olarak 16.02.1959 ylnda kurulmutur. Halkevinde bulunan eserler 1962 ylnda Zafer lkokuluna tanmtr. 17 ubat 1969 tarihinde Arkeolog akire Erkanl, Aydn Mzesine mdr olarak atanm ve Aydn Mzesi resmen mze mdrl olmutur. 1969 ylnda bu gnk mze binasnn temelleri atlm, yeni mze binas 23 Nisan 1973 tarihinde hizmete almtr. Zafer lkokulunun bir odasnda kurularak almalarna balayan Aydn Mzesi zaman ierisinde Aydnda yaam uygarlklara ait eserleri bnyesinde toplayarak esiz koleksiyonlara sahip olmutur. Aydn Mzesinde 2003 yl sonu itibariyle arkeolojik eser, sikke ve etnografik eser olmak zere toplam 34543 adet eser bulunmaktadr. AYDIN MZESNN ONARIMI VE YENDEN TEHR-TANZM Aydn Mzesi 30 yllk yaamnda fizik mrn byk lde tamamlam; tehir salonlar, depolar, brolar ve servis niteleri ada mzecilik anlay normlarna cevap veremez duruma gelmitir. Bu nedenle 1998 ylnda mdrlmzn giriimleri ile Aydn Mzesinin ada ve modern mzecilik anlayna cevap verebilecek boyutlarda revize edilmesi, tehir salonlar, brolar, eser depolar, atlye, laboratuvar, konferans salonu ve personelin alma meknlarnn fonksiyonel hale getirilmesi, iklimlendirme, alarm donanmlar (yangn, soygun, kapal devre TV.) ile mze bahesinin evre tanziminin yaplmas yannda, mzede kltrel etkinliklerin zel gnlerde ve gece yaplmas da dahil olmak zere projelendirilmesi zmir Rlve ve Antlar Mdrlnn teknik elemanlarnca yaplmtr. Hazrlanan proje dorultusunda 52.200.000.000.TL. tutarl 1998-1999 yllar seri mukaveleli onarm tehir tanzim ii zmir Rlve ve Antlar Mdrlnce 02.12.1998 tarihinde ihale edilerek almalara balanmtr. Bugne kadar Aydn Mzesi onarm, tehir-tanzim almalarnda kullanlan denek miktar 52.200.000.000.TL. genel bteden, 60.000.000.000.TL. Dner Sermaye letmeleri Merkez Mdrl btesinden, 190.000.000.000.TL. Aydn l zel daresi (renyeri gelirlerinden) besinden olmak zere toplam 302.200.000.000.TL.dir. Aydn Mzesinin onarm ve tehir-tanzim almalarna destek veren Antlar ve Mzeler Genel Mdrlmze, deerli valimiz Muharrem Gktayoluna ve Emir Durmaza, Kltr Mdrmz zgen Karacaya, zmir Rlve ve Antlar Mdrl alanlarna, ilimiz zel dare Mdrl alanlarna, Genel Mdrlmz Tehir-Tanzim ubesi uzmanlar Sema Dayan ve Nesrin Soyere, mteahhitlik hizmetlerini yrten Refikoullar n.Nak.San.Tic.Ltd.ti.ne ve tm mze alanlarna teekkr ederim.
* Emin YENER, Arkeolog Mze Mdr Aydn/TRKYE

117

TEHR-TANZM Aydn Mzesi ok gzel bir bahe ierisinde yeni ilve ve onarmlarla modern bir mze binasna sahip olmutur (Resim: 1). Mze bahesinde Aydn yresinden derlenmi heykeller, lhitler, mezar stelleri, stunlar, stun balklar, yaztl steller ve eitli dnemlere ait ta eserler sergilenmektedir. Yeniden dzenlenen tehir salonlarnda ise arkeolojik eserler, sikkeler ve etnografik eserler yer almaktadr. ARKEOLOJ SALONU Arkeoloji salonundaki tehir, ilimizin Beparmak Dalarnda bulunan prehistorik maara ve kaya snaklarndan rnek alnarak yaplan prehistorik maara canlandrmas (Resim: 2) ile yine Aydn blgesindeki prehistorik merkezlerden elde edilen Neolitik, Kalkotilik, Eski Tun ana ait eserlerin sergilendii vitrinlerle balamaktadr. Arkeoloji salonunda daha sonra iimizdeki kaz merkezlerine gre bir sergileme ve dzenleme yaplmtr. Alabanda, Magnesia, Nysa, Tralleis kazlarnda bulunan Helenistik Dnemden Bizans Dnemine kadar olan sre iinde yaplm pimi toprak seramikler, kandiller, heykelcikler, cam eserler, altn, gm ve bronzdan yaplm ss eyalar, tp letleri, ayrca mermerden yaplm heykel, bst ve rlyefler sergilenmektedir (Resim: 3-7). Arkeoloji salonunda yine Aydn yresinde bulunan antik kentlerden elde edilen heykeller, kabartmalar, lhitler mezar stelleri ile mozaikler sergilenmektedir (Resim: 8, 9). SKKE SALONU Sikke salonunda Grek, Helenistik, Roma, Bizans, Seluklu, Osmanl ve eitli dnemlere ait altn, elektron, gm ve bakr sikkeler, ayrca Roma, Bizans ve Osmanl Dnemine ait defineler sergilenmektedir (Resim: 10). ETNOGRAFYA SALONU Etnografya salonunda Aydn yresinden derlenmi Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi geleneksel el sanatlarndan rnekler sergilenmektedir. Aydn evresinden hal, kilim gibi dokuma rnekleri (Resim: 11), efe kyafetleri ve yresel kadn kyafetleri, oyal yazmalar, evre, kese, ukur, pekir, hamam takmlar, tepelik, kemer, kolye, bilezik, yzk, kpe gibi gm taklar, kalyen, sigara azl, kavl akmak, tespihler, kazan, sini, lenger, sabun, tas, sefer tas, elleeni, ibrik gibi bakr mutfak kaplar, kahve deirmeni, kahve soutaca, dibek gibi ahap eserler (Resim: 12, 13), kahve takmlar, el yazmas Kuran, ncil ve fermanlar, divit okka gibi yaz takmlar (Resim: 14) kl, kama, akmakl tfek, tabanca gibi silhlar, srl seramik ve cam eserler, ayrca Zafer Esi tarafndan mzemize hibe edilen marangozluk letleri, ahap eserler ile birlikte sergilenmektedir (Resim: 15). Aydn Mzesi yapt mzecilik almalar, kaz ve aratrmalar yannda, gerekletirdii kltrel etkinlikler ile Aydnn nemli kltr merkezlerinden biri olmutur. Aydn Mzesi gelecekte de almalaryla Aydnn kltrel yaamna katkda bulunmaya devam edecektir.

118

Resim:1

Resim: 2

Resim: 3

119

Resim: 4

Resim: 5

Resim: 6

120

Resim:7

Resim: 8

Resim: 9

121

Resim: 10

Resim: 11

122

Resim: 12

Resim: 13

123

Resim: 14

Resim: 15

124

2004 YILI, GLHSAR, YUSUFA ERKEN BZANS DNEMNE AT KLSE KURTARMA KAZISI

H. Ali EKNC*

Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 26.08.2004 tarih ve 21230 sayl kaz izni ve Burdur Valiliinin 20.09.2004 tarih ve 715 sayl olurlar ile 20 Eyll 2004 tarihinde 11 kiilik bir ekip ile Glhisar lesi,Yusufa Beldesi, Freng Alan mevkiinde bulunan (Harita), Erken Bizans Dnemine ait kilisenin, 2003 yl kurtarma kazlarnda alamayan, batsndaki nartheks blmnde kaz almalarna baland. Bu almamz; Kltr ve Turizm Bakanl, Dner Sermaye letmeleri Merkez Mdrlnn, mdrlmze salad denek ve Glhisar Kaymakaml ile Glhisar, Yusufca belediye bakanlklarnn yardmlaryla yaplmtr. Bu desteklerinden dolay teekkr ediyoruz. lk olarak alanda bulunan yaklak 1.5,2 m.lik dolgu topra temizlenmi (Resim: 1) ve kilisenin nartheksinin d duvarlarn bulmaya ynelik, kap girilerine gre ayr ama oluturulmutur (Resim: 2). ki grup ile nartheksin bat duvarnn arkasndaki meknlarn bat duvarn bulmaya ynelik, dier grup ile de nartheksin gney duvarn bulmaya ynelik almalar yaplmtr. Nartheksin gney duvarnn netlemesiyle batdan iki girii, (bir kap ile vaftiz odasna, bir kap ile de sokaa klmakta), doudan (geen yl kazsn yaptmz asl mekna gei) girii olan 15.80x4.32 cm. llerinde, duvar kalnl 80 cm. olan, kuzeye doru daralan dikdrtgen plnl, mozaikli bir meknn nartheks olarak kullanld grlmtr (Pln; Resim: 3). Kiliseye asl giri orta kapdan olmaldr, nk, dier iki kap kilisenin sa ve sol neflerine almaktadr. Ayrca bu orta kap iki kapdan daha genitir ve eiinde devirme malzeme kullanlmtr. Nartheksin gney duvarna 2 m., bat duvarna ise bitiik durumda in situ bir Korinth bal bulunmutur. Nartheksin duvar moloz talarla rlmtr. Genellikle tula paralarnn kullanlmasnn yan sra mermer lhit kapa gibi devirme malzemenin de yapnn genelinde kullanld tespit edilmitir. almalarmza dou-bat eksenli duvar takip ederek devam ettiimizde, nartheksin bat tarafndaki meknda, 560x390 cm. llerinde bir vaftiz odasna rastlanmtr. Odann batdan kademeli bir girii vardr. Bu kademe iin kesme ta ve stun paralar kullanlmtr. Merdiven olarak deerlendirdiimiz bu kademe ile muhtemelen vaftiz odasnn st katnda bulunan farkl bir mekna gei salanyor olmaldr. Oda ierisinde, odann kuzey duvarna bitiik Korinth stun bal in situ olarak bulunmutur. Odann dou duvar ile gney duvarnn birletii noktada (vaftiz havuzunun dou duvar kesi), zemin seviyesinden yukarda, duvar iinden geen su knkne rastlanmtr. Bu knk yardm ile vaftiz havuzundaki su, narthekse yukardan boaltlyor olmalyd. Bu kanya vaftiz odasnn bat duvarnda bulunan knk ile dou duvar iinden geen knk arasndaki iliki neticesinde ulalmtr. Sz konusu bu oda aa karldnda, odann gney duvar bitiiinde bulunan vaftiz havuzuna rastlanmtr. Bu havuz aldnda ise, su giriinin, odann
* H. Ali EKNC, Mze Mdr, 15100, Burdur/TRKYE

125

bat duvarlar iinden gelen bir knk ile salanm olduu, bu knkn, havuzun kuzey duvarna "L" yaparak suyu havuza tad grlmtr. Bu boru, tula paralar ve har ile sandan solundan salamlatrlmtr. Havuzun dou tarafnda iki basamakl merdivene rastlanmtr. Merdivenlerin zerinde, yer yer korunmu renkli sva ve har izleri bulunmutur. Vaftiz odasnn duvarlar da fresk ile sslenmi olmal ki, dou duvarn kesinde renkli sva ve har kalntlarna; moloz iinde de krmz bordrl mavi ve ak yeil renkte fresk paralarna rastlanmtr. Vaftiz odasnn arkasnda (gneyinde) bulunan meknn duvar aa karldnda, bu meknn avlu olabilecei ihtimali domutur. Vaftiz odasndaki almalar esnasnda, vaftiz havuzunun giriinin kuzeybatsndaki dolgu malzemenin iinden halka kaideli mermer bir tabaa ait paralar bulunmutur. Yine bu alan iinde pimi toprak unguentarium paralar, cam, kandil, fincan paralar, ince ve kaba seramik kap paralar (bazlar bezekli) demir ivi gibi malzemeler yannda bronz ha ve gm kak bulunmutur. Bol miktarda bulunan demir ahap ivisi, fresk paralar, sva izleri ve tula malzeme bize kilise mimarsinde ahap malzemenin youn olarak kullanldn, duvarlarnn renkli sva ile kaplandn ve atnn kiremit ile rtlm olduunu ispatlamtr. Kilisenin plnn netletirdikten sonra, nartheks iinde braklan 5 cm.lik toprak alnarak almaya devam edildiinde, mavi, krmz, siyah ve beyaz renkli tesseralardan oluan 12er pano halinde, iki sra olarak toplam 24 panodan meydana gelen mozaikli nartheks salonu ortaya karlmtr. Nartheks veya kilisenin giri avlusunu ssleyen mozaikler genel olarak duvar dibinden itibaren drt sra halinde damal, ondan sonra yer alan daha ince ikinci bordrde de bir baklava dilimi, bir i ie iki daireden oluan rozet ile mekn epeevre dolatktan sonra (Resim: 5), ortadaki iki sra halinde 12er panodan birer atlayarak gamal ha motifi (Resim: 6), bitki ve geometrik ekillerle sslenmi arkfelek, balk srt, hasr rgs, birbirine geen 4l giyolar, sa rgs gibi devam etmektedir (Resim: 7, 8). Bu blmdeki mozaiklerin 2003 ylnda alan kilisenin asl meknndan daha az knt ve tahribata urad grlmtr. Ayrca, bu meknn mozaiklerinin zamannda tamirat geirmi olmas nemli bir ayrntdr. Bu tamirat, giri kapsnn (orta kapnn) gney tarafnda, damal bordr zerinde, yama ilemi olarak karmza kmtr. Yine salonun kuzey tarafnda da geometrik bordrde yer alan daire motifinin gbeine tula konularak har ile mozaiklere sabitlenmi olmas da ilgintir. Tamamen aa karlan salonda mozaikler su ile ykanm, ykandktan sonra bozulan alanlarda konservasyon almas yaplmtr. Alan meknlardaki bitki kkleri yok edilmi ve kk blmlerine mozaiklere zarar vermeyecek ekilde, rngayla kurutucu kimyasal uygulanmtr. Bu ilemden sonra kilisenin nartheks blm ve vaftiz odasnn zeri plstik brandayla rtlm ve dere kumuyla duvar seviyesine kadar doldurularak her trl fizik mdahaleden koruma nlemleri alnmtr (Resim: 9). Btn bu almalar sonrasnda Yusufa Freng Alan mevkiindeki Erken Bizans Kilisesi kazs erevesinde kilise meknyla birlikte takriben 1500 m2lik bir alanda evre dzenlemesi ve bitki temizlii yaplmtr. Bu ylki almalarmz 20-29 Eyll 2004 tarihleri arasnda 10 gn srmtr ve 2003 yl almalarnn bir devam niteliinde yaplmtr. Glhisar Yusufa Erken Bizans Kilisesindeki almalar bu haliyle sonlandrlmtr. Bundan sonraki almalarmzn hedefi, yaplacak olan bir sundurma projesi erevesinde zerinin rtlerek kenarlarda oluturulacak bir gezi yolu vastasyla (doldurulup kapatlan blmler aldktan sonra) ziyareti hizmetine sunmaktadr.

126

Harita

Pln

127

Resim: 1

Resim: 2

128

Resim: 3

Resim: 4

129

Resim: 5

Resim: 6

130

Resim: 7

Resim: 8

131

Resim: 9

Resim: 10

132

YRK AL EFE EV MZES TEHR VE TANZM

Emin YENER*

YRK AL EFENN HAYATI Yrk Ali Efe 1895 ylnda Aydn li, Sultanhisar lesinin Kavakl Kynde domutur. Babas Sartekeli airetinden brahim Olu Apti, annesi yine Yrklerin Atmaca airetinden Fatma Hanmdr. Yrk Ali ilk defa 19 yanda Alanyal Molla Ahmet Efenin grubuna katlr. Ksa zamanda efenin ve tm zeybeklerin gven ve sevgisini kazanarak ikinci adam konumuna ykselir. Bozdoan Kavakldere basknnda Molla Ahmet Efenin ldrlmesi zerine grubun bana geen Yrk Ali Efe, drt yl dalarda dolar. Yrk Ali Efe bu sre iinde daima ezilenin, madurun, gszn yannda olmu, hakl olarak halk tarafndan sevilmi, itibar ve destek grmtr. Dmann nce zmir, ardndan Aydn ve evresini igal etmesi zerine 1919 senesinde dadan inen Yrk Ali Efe, 57. Tmen Komutan Albay efik Beyin davetiyle Kurtulu Savana katlr. inede dmana kar ilk Kuva-yi Milliye cephesini kurar. Yrk Ali Efenin mill mcadelede gsterdii baarlar ve kahramanlklar saymakla bitmez. Sultanhisar lesine iki kilometre uzaklkta bulunan Malga demiryolu kprs yannda bulunan dman karakoluna 16 Haziran 1919 tarihinde yaplan baskn, 30 Haziran 1919 Aydnn birinci kez dman igalinden kurtarl bu kahramanlklarn en nemlileridir. Yrk Ali Efe, Mill Aydn Cephesi komutan olarak sava sona erene kadar vatan grevini srdrmtr. Yrk Ali Efenin Kurtulu Savandaki rol ile ilgili olarak yaplan vglere verdii u yant her zaman hatrlanacaktr: "Baz kimseler sava zamannda yaplan ilerin bir ounu bana ve bakalarna mal eder. Bu yanltr. Bir kiinin, be kiinin, elli kiinin byle byk davalarda ne ehemmiyeti olur ki? Gnlnde vatan muhabbeti tayan her vatansever o gnlerde bizim gibi dnm, bizim gibi duymu, ondan sonra da bizimle beraber olmutur. Mill mukavemette aslan payn kendine ayrmakta hata vardr. Bir elin amatas olur mu ki? Yrk Ali Efe Kurtulu Savandan sonra alt sene zmirde yaamtr. 1928 senesinde Yenipazara tanm, 25 Eyll 1951 ylnda tedavi iin gittii Bursada vefat etmitir. Yrk Ali Efe vasiyetinde Yenipazarda topraa verilmesini istemitir, ayrca "Halk iyidir, topra sever, topra seven insan sever, ben orada rahat ederim" derdi. Kuva-yi Millyenin bu deerli komutan T.B.M.M. tarafndan istikll madalyas ile dllendirilmitir.

Emin YENER, Arkeolog, Mze Mdr, Aydn/TRKYE

133

RESTORASYON ALIMALARI Yenipazar lesi, Yrk Ali Efe Caddesi zerinde bulunan ve 19. yzyl sonunda yapld tahmin edilen Yrk Ali Efe Evi 1980li yllarda bir yangnla tamamen yanm, yangndan sonra da kendi kaderine terkedilmitir. 1995 ylnda Aydn Kltr Komisyonu, Yrk Ali Efe Evinin restore edilip mze ev olarak dzenlenmesini nermitir. Bu neri Kltr Bakanlmzca da uygun grlmtr. Yrk Ali Efenin miraslar arasnda bulunan, Kayhan Kavastan, projenin gerekletirilmesi durumunda sz konusu tanmazn Kltr Bakanlna balanaca sz alnm ve 1997 ylnda bir protokol hazrlanmtr. 1999 ylnda tanmazn Kltr Bakanlna tahsis ilemleri yaplmtr. zmir Rlve ve Antlar Mdrlnn teknik elemanlarnca evin, rlve, restitsyon ve restorasyon projeleri hazrlanm, bu projeler zmir II Numaral Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu tarafndan onanmtr. Yrk Ali Efe Evinin restorasyon iinin Aydn ren yerleri gelirlerinden yaplmas Bakanlmzca uygun grlmtr. Yrk Ali Efe Evinin parselinden ayrlan 7 parsel no.lu tanmaz kamulatrlarak mze bahesine katlmtr. Tamamen harap durumda bulunan bina yklarak temelden itibaren aslna uygun olarak hazrlanan restorasyon projesi dorultusunda yeniden yaplmtr. Bahede iinde gie, beki odas ve ziyareti tuvaleti bulunan yeni bir bina yaplmtr. Snak yaps onarlmtr. Eski Bademlik Evi olarak bilinen yap da onarlp ileride kr kahvesi olarak hizmet verecek bir konuma getirilmitir. Bahe duvar onarlm, yrme yollar kayrak ta ile kaplanm, bahe tanzimi yaplarak imlendirilmitir. Yenipazar ehir Mezarlnda bulunan Yrk Ali Efenin mezar, Bakanlar Kurulunun 29.08.2000 tarih ve 2000/1252 sayl karar ile mze bahesine tanmtr. Kltr Bakanlnca Prof. Dr. Tankut kteme yaptrlan Yrk Ali Efenin heykeli de bahedeki yerine yerletirilmitir. TEHR-TANZM ALIMALARI Yrk Ali Efe Evinin restorasyon almalarnn tamamlanmasndan sonra Aydn Mzesince eser derleme almalarna balanmtr. Yrk Ali Efenin tm miraslarna arda bulunularak ellerinde bulunan efeye ait zel eyalarn mzeye balanmas ve derlenmesi iin katkda bulunmalar istenmitir. Yrk Ali Efeye ait ahs eyalar derlenmi, eksik kalan baz eserler Aydn Mzesi koleksiyonlarndan ve satn alma yolu ile tamamlanarak Aydn Mzesinde toplanmtr. Aydn Mzesinde toplanan eserlerin bakm ve onarmlar yaplarak tehir iin hazrlanm, daha sonra Yrk Ali Efe Mzesine nakledilmitir. Yrk Ali Efe Evi iki blmden olumaktadr. Birinci blm, zemin+bir katl olup evin yaam blmdr. Alt katta bir giri blm iki yannda iki oda yer almaktadr. st kat ise ortada bir salon ve bu salona alan drt odadan olumaktadr. Alt katta giriin sanda bulunan oda Yrk Ali Efenin odas olup aslna sadk kalnarak dzenlenmitir. Giriin solunda bulunan oda ise oturma ve yemek odas olarak tanzim edilmitir. Birinci blmn tehir-tanzimi Yrk Ali Efenin ocuklar ve torunlarnn anlatlar dorultusunda tamamen aslna uygun olarak yaplm ve dzenlenmitir. st katta bulunan salonun bir duvar orijinaline uygun bir ekilde kitaplk olarak dzenlenmi, bu kitaplkta Yrk Ali Efenin olu Doan Yrke ait kitaplara yer verilmitir. st katta bulunan drt odadan birisi oturma odas, de yatak odas olarak dzenlemitir. kinci blm tek katl olup nde bir sundurma ve bu sundurmaya alan mutfak, kiler, tuvalet ve banyo yer almaktadr. Sundurmann n ksm cameknla kapatlarak bilgilendirme odas olarak dzenlenmi mutfak ve kiler ise ikier adet vitrin yaplarak burada Yrk Ali Efeye ait giysiler silhlar ve mutfak eyalar sergilenmitir. SONU Trk mill mcadelesinin efsanev kahraman Yrk Ali Efe Evinin zgn mimarisinin yan sra iinde sergilenen zel eyalar ile efelik kltrnn ve yakn tarihimiz134

den bir kesitin gelecek kuaklara aktarlarak yaatlmas amalanmtr. Mzenin al trenine Kltr Bakanmz M. stemihan Talay, Aydn Valisi Emir Durmaz, Aydn milletvekilleri, blgemizdeki 7 ilin valileri, evre ve Kltr Deerlerini Koruma ve Tantma Vakf Bakan Prof. Dr. Metin Szen, evre ile kaymakamlar, belediye bakanlar, evre illerden mze mdrleri ve mzeciler, kamu kurum ve kurulularnn yneticileri, Yrk Ali Efenin ocuklar, torunlar ve akrabalar, Yenipazarllar ve ok sayda vatanda katlmtr. 08 Haziran 2001 tarihinde ziyarete alan Yrk Ali Efe Evi Mzesinin gerekleme almalarn yakndan izleyen, destek veren Kltr Bakanmz Sayn M. stemihan Talaya, deerli valimiz Muharrem Gktayolu ve Emir Durmaza, Antlar ve Mzeler Genel Mdrmz Dr. Alpay Pasinliye, Yrk Ali Efenin torunu ileri Bakanl Mahalli dareler Genel Mdr Kayhan Kavasa ve tm miraslarna, Yenipazar Kaymakam Osman Tuna, Yenipazar Belediye Bakan Zafer Savcya, l Kltr Mdrmz zgen Karacaya, zmir Rlve ve Antlar Mdrl alanlarna, mteahhitlik hizmetlerini yrten Akgnl naat Ltd. tine, Mzenin tehir-tanziminde emek veren arkeologlar Handan zkan, Funda lmez, Mustafa Kenan zkan ve Mehmet Ylmaza ve tm mze alanlarna teekkr ederim.
KAYNAKA Burhan, S., Gkbel, A.., skp, ., Aksoy, Y., zkan, M. K., Egenin Kurtulu Destan Yrk Ali Efe, I, II, III, stanbul 1992,1993,1994. Milli Mcadelede Aydn, Aydn 1964. "Hey Gidinin Efesi", Hrriyet Gazetesi, 9.4.1986. "Yrk Ali Efe Neredesin?", Aydnn Kurtuluu 7 Eyll 1989 67.Yl, Yeni Asr Gazetesi Eki. "Malga Baskn" Aydn Kltr Sanat Dergisi, Y.3,S.17.

135

Resim 1: Yrk Ali Efe Evi Mzesi, genel grnm

Resim 2: Yrk Ali Efe Mzesi

Resim 3: Efe ve kzan

136

Resim 4: Bademlik binas

Resim 5: Bilgilendirme odas

Resim 6: 1 No.lu vitrin, mutfak kaplar

137

Resim 7: 2 No.lu vitrin, mutfak kaplar

Resim 8: 3 No.lu vitrin, silhlar

Resim 9: 4 No.lu vitrin, giysiler

138

Resim 10: Yrk Ali Efe odas

Resim 11: Yrk Ali Efe odas

Resim 12: Yemek ve oturma odas

139

Resim 13: st kat, salon ve kitaplk

Resim 14: Yatak odas

Resim 15: Yatak odas

140

PSDA ANTIOKHEIASI 2003 YILI ALIMALARI

nal DEMRER* lhan GCEREN Mustafa DEMREL

Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 24.7.2003 gn ve 5845 sayl izinleri ve Dner Sermaye letmeleri Merkez Mdrl ve Yalva Kaymakamlnn mal destei ile Antiokheia kentinin yarm kalan tiyatro ve hamam yaplarndaki kaz ve temizlik almalarn tamamlamak zere 25.7.2003 tarihinden itibaren almalara balanmtr. 2003 yl almalar, Yalva Mze Mdrl bakanlnda, Yrd. Do. Dr. Mustafa Bykkolancnn bilimsel destekleri ve Isparta Mze Mdrl Uzman lhan Gceren ile Antalya Mze Mdrl Uzman Mustafa Demirelin katlmyla 50 ii ile srdrlmtr. almalarmz srasnda kaz ekibine gerekli her trl kolayl salayan Kltr ve Turizm Bakanmz Sayn Erkan Mumcuya, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrmz Sayn Nadir Avcya, Isparta Valimiz Sayn sa Parlaka ve Yalva Kaymakammz Sayn Abdullah Kalkana, ayrca binlerce metrekp topra kaz alanndan uzaklatrmamzda yardmc olan bata Hykl ve zgney olmak zere tm yakn belde belediyelerine teekkrlerimizi sunarz. I-TYATRO ALIMALARI Tiyatronun nemli bir blmnn tahrip olduu bilinmesine ramen, st cavea oturma sralarnn durumunu aa karmak ve nmzdeki yllarda gerekletirilebilecek bir restorasyon iin temizleyerek belgelemek amacyla, 2003 yl kaz ve temizlik almalar tiyatroda balatlmtr. Orkestra, cavea ve sahne binas olarak ana blmde ina edilen yapnn iz veren tek blm caveann alt blmdr (Resim: 1). 2003 yl ve ardndan gelecek yllarda, tiyatro almalarnn ncelikli amalar, ikinci kat oturma sralarnn zerindeki moloz dolgunun kaldrlarak oturma sralarnn, eer yoksa destek talarnn ortaya karlmas ve en ksa srede koruma altna alnmas, varsa dou yndeki caddeden tiyatroya giriin tespit edilmesi; st cavea arkasnda summa cavea (sundurma) olup olmadnn anlalmas; bugn 11 sras grlen alt caveann gerekte ka basamakl olduunun anlalabilmesi iin orkestrann tamam ile alarak burada kuzey-gney dorultusunda uzanan zemin altndaki duvarn Helenistik Dnem sahne binasna m yoksa ge dnemde tiyatronun arena haline getirildii dneme mi ait olduunun ortaya konmas; sahne binasnn temel dzeyinde olsun
* nal DEMRER, Yalva Mze Mdr Vekili, Yalva/TRKYE lhan GCEREN, Arkeolog, Isparta Mzesi, Isparta/TRKYE Mustafa DEMREL, Mze Aratrmacs, Antalya Mzesi, Antalya/TRKYE

141

tam olarak ortaya karlmas ve tiyatronun gerek yaps ve rlvesiyle ilgili kesin almalarn nmzdeki yllarda tamamlanmas olmaldr. Cavea Temizlik almas: st cavea oturma sralarnn tespiti iin, diazoma arkasndaki duvarn st ksmndan, tiyatro evirme duvarna doru orta akstan 1 m. geniliinde yarma alarak burada ortaya karlan oturma sralarnn takibiyle gney ve kuzey kanada doru almalar geniletilmitir. Yaklak 1.5 m. kalnlktaki dolgunun kaldrlmasyla oturma basamaklarnn byk bir ksmnn skld, sadece orta ksmda basamaklarn alt destek talarnn kald anlalmtr. st caveann orta ve kuzey blmndeki temeller olduka salam bir durumda bulunmu, zellikle gney blmn moloz dolgu temellerinin bile tahrip olduu anlalmtr. Alan alanda, diazomadan balayarak 10 oturma srasnn daha alt yaps aa karlmtr (Resim: 2, 3). Yamaca yaslanan caveann alt yapsnn zellikle gney yamata tamamen skld, oturma sralarnn yerlerinden alnd bu ylki almalar neticesinde ortaya kmtr. Oturma sralar iin hazrlanan zemin nde blok talarla sralanm, i ksm killi toprak ve ta paralaryla doldurulmu kademelerden meydana getirilmitir. Har kullanlmamtr. Kuzey yndeki doal yamata dzeltilen kademeli yerlere ta levhalar konarak zeminin salamlatrlmasna allm ve bunun zerine oturma sralar konmutur. Diazomaya Kuzey Taraftan Girii Salayan Tonozlu Tnel: Kuzey kanat ucundaki toprak kaldrldka, diazomann kuzey ucunun taban kaplamalarnn sklm olduu grlmtr. Caveay iki ksma blen diazomaya kuzey taraftan girii salayan tonozlu giriin dou duvarnn kesi bulunarak ama kuzeye doru geniletilmi ve giriin 14.20x2.70 m. llerinde olduu ortaya karlmtr. Tonozlu giriin bat duvarnn alt yaps tespit edilmi fakat duvarn st ksmlar tamam ile sklmtr. Zeminde orijinal kaplamadan adet kaplama paras tespit edilmitir. Ta kaplamann altnda, diazoma tabannda toplanan suyun taban altndan da drenajn salayan kiremit knkl bir eurypos tespit edilmitir. Knk 17 cm. apl olup tonozlu giriin d snrnda sona ermektedir. Taban kaplamas byk oranda sklmtr (Resim: 4). Kuzeydou Analemna-evirme Duvar Kesi: Kuzey kanattaki diazomaya tonozlu giri ksmnn bulunmas ve kuzey analemna duvarnn ucunun tespit edilmesinden sonra tiyatronun kuzey evirme duvarnn bulunmasna ynelik ayn aks zerinde stte bir temizlik almas yaplmtr. Bu almada ilk ta srasnda d yz bosajl braklm duvarn kesi ortaya karlmtr. Aadan yukarya doru uzanan duvarn ke yaparak arka duvara doru gittii anlalmtr. Kuzey Cavea nndeki Ama: Alt caveann kuzey ksmnda, oturma basamaklarndaki youn kaymann grld ksm zerindeki topran kaldrlmas ile buradaki tahribatn boyutu tam olarak ortaya kmtr. Mimar paralarn orkestrann ne kadar iine girdiinin ortaya karlabilmesi iin kuzey analemna duvar ucunun 2 m. gneyinden alt cavea ortasna kadar bir ama almtr. Amada, oturma sralarnn hemen altnda, tiyatronun erken evrelerine ait, gemi yllarda benzerleri bulunan fascial ve yaztl aritrav bloklar olduu grlmtr. Aritravlardan biri zerinde "VS SP" ikincisinde "TRIBVS" ncsnde "TERE" ibareleri bulunmaktadr. Bu ksmdaki mimar paralar iinde stun paralar, stun balklar, diazomaya ait koltuklar bulunduu ve oturma sralarndaki kaymalarn orkestra tabannn bugnk kotunun 2.30 m. altna kadar tm younluu ile srd grlmtr (Resim: 5). Ortaya kan mimar paralarn pozisyon ve younluu dikkate alnarak orkestra tabanndaki almaya son verilmi ve mevcut durumun iyi bir mimar izim ve rlvesinin karlmasndan sonra paralarn kaldrlmasna karar verilmitir. Bu amann kuzeybat ucunda analemna duvarnn balangc bulunarak duvarn nnde 2 m. uzunluunda bir ama ile duvarn zemin altndaki durumu ortaya karlmtr. Bu ksm ge dnemde tula bir tabanla kaplanmtr. Tiyatronun kuzey analemna duvar llerinin kesinletirilmesi iin kuzeydeki ge dnem harl moloz duvar stndeki toprak alnmtr. Bylece analemna duvarnn kuzey ucunun, stte diazomaya giri salayan tonozlu geidin giriiyle ayn dzlem zerinde olduu ortaya kmtr. Kuzey analemna duvar 19.80 m. uzunluundadr. 142

Gney Analemna nndeki Sondaj: Gney analemna duvarnn ucundan gneye doru alan 1.50x4.50 m. llerindeki sondaj, bu ksmdaki orkestra taban derinlii ve duvar ucunun tespiti iin almtr. Mevcut zeminin 1 m. altnda, analemna duvarnn batsnda, 0.35 m. kntl bir duvar altl olduu grlmtr. Sondaj iinde kuzey-gney dorultusunda uzanan blok talardan bir kaplama ve analemna duvarnn ucunun batsna konan iki adet kap svesi ile oluturulmu, 1.08 m. geniliinde bir kap ortaya karlmtr. Kap sveleri arasndan kan bir kadn heykeline ait ayak, gs ve kola ait parann karlmas ile sondajn gney tarafnda onik tarzda bir mermer stunun grlmesi zerine sondaj gneydeki duvarn nne kadar uzatlmtr. Bu almalar srasnda ikinci onik bir stun bal daha ortaya karlmtr. Bu ksmdaki sondaj ile balayarak sonradan uzatlan bu ama bize gney analemna duvarnn 21 m. uzunlukta olduunu gstermitir. Sonu: 2003 yl tiyatro almalarnda elde ettiimiz bilgileri incelediimizde gney analemnann 21 m., kuzey analemnann ise 19.80 m. uzunluunda olduu grlmektedir. Analemna ularndan itibaren orkestrann yarap 26.40 m.dir. Tiyatronun n cephe genilii ise 67.20 m.dir. Diazomaya giri salayan tonozlu geitlerden nceki yllarda alan 14.20x2.70 m.dir. 2003 ylnda alan kuzeydeki tonozlu giriin ls de 14.20x2.70 m.dir. Tonozlu giriler bilindii gibi diazomaya giri salamak zere kurulduuna gre her iki utaki l ayn olmaldr. Bu durumda, tiyatroda gemi yllarda yaplan kazlarda elde edilen bilgiler deimektedir: Tiyatronun bir kemer zerindeki M.S. 311-312 yllarna tarihlenen yazttan yola karak gney ksmndaki yolun zerinin 60 m.lik bir tnelle kapatld ve bu tonozlu konstrksiyon zerine tiyatronun gney caveasnn oturtulduunu iddia etmek mmkn deildir. Zaten 60 metrelik tnel boyunca kullanlm olan tonozun, olmas gereken al kilit talarndan hibir rnekte ortada grlmemektedir. Tiyatronun gneyindeki dkknlar tiyatronun gney ksm altnda kalmakta fakat tiyatronun gney kanadnn geniletilerek cadde zerindeki tonozun zerine oturmas, burada alnan llerle hibir ekilde mmkn deildir. alma bitiminde, oturma sralarnda kayma olasl bulunan alanlarda kuru duvar teknii ile salamlatrmalar yaplmtr (Resim: 6). Katklarn istediimiz Antalya Rlve Mdrl ile gerekli koordinasyon salanm olup alan alanlarn restorasyonuna ynelik rlve almalarna kaz bitiminde balanmtr. II-HAMAM ALIMALARI nceki yllarda yaplan kurtarma kazlar neticesinde, topraa gml olan yapnn, yn ve i meknlar boaltlm, ancak yapy rten tonozlarn zerindeki yaklak 3.5 m. kalnla ulaan dolgu tabakas braklmtr (Resim: 7, 8). Bu nedenle 2003 yl ve ardndan gelecek yllarda hamamda yaplacak kaz almalarnn ncelikli amalar; 54x69 m. lsndeki altlar alm meknlara kadar olan n ksm zerindeki yaklak 3500 m2lik alan zerindeki bu tonlarca arln temizlenerek, tonoz ayaklar zerine binen ykn hafifletilmesi, tonozlar tamamyla km olan 4 ve 6 No.lu mekn ile tonozlarnn bir ksm km olan 1-2-3-7 No.lu meknlarn tonozlarnn acil olarak tamir edilmesi ya da en azndan tonoz kenarlarnn sabitlenerek dklmesinin nlenmesi, 2 No.lu salonun arkasnda tonoz kemerlerle rtl 8-9-10 No.lu, birbirlerine dar kaplarla balanan, meknn ve yapnn kuzeydou kenarnda bulunan yuvarlak meknn almas olmaldr. Bu balamda almalarmza, yapnn bat tarafndaki 1-2-3 No.lu meknlarn st ksmndaki dolguyu kaldrmakla balanmtr (Resim: 9,10). Bu ksmda yaklak 3 m.lik dolgu kaldrldnda 3 No.lu odann kuzeydou ve gneydou tarafnda yass tulalardan yaplma iki tonoz aya tespit edilmitir. 3 No.lu odadan kuzey aksa doru 2 ve 1 No.lu oda zerindeki dolgunun kaldrlmas srasnda 2 No.lu odann zerinde ge dnemde, dzensiz talardan kuru rg bir havalandrma bacas yapld grlmtr. 143

Her oda zerindeki dolgu tabakasnn boaltlmas srasnda daha nceden 1-2-3 No.lu odalarn arkasnda yer alan 8-9-10 olarak numaralandrdmz 3 odaya girilerek mevcut durumu incelenmitir. Odalardan kuzeydeki 8 ve gneydeki 10 No.lu odalarn bat tonoz ularnn ie kk olduu, ortadaki 9 No.lu oda tavannn salam olduu tespit edilmi ve 8 ve 10 numaral odalarn ykk tonoz ular stten belirlenmitir. Batdaki 1-2-3 No.lu odalarn st dolgularnn kaldrlma almalar srasnda nceden tespit ettiimiz noktalarda 8 ve 10 No.lu odalarn tonozlarnn ie km ksmlar ortaya kmtr. Bu ksmlarn tespitinden sonra dou taraftaki 2.50 m. kalnlktaki duvara kadar tonozlarn zerindeki moloz tabakas kaldrlmtr. Binann bat orta aks zerinden 8-10 No.lu odalarn zerine kadar yaplan amalarn gneybat ve kuzeybat ularndaki duvarlarn tespit edilmesi ile her iki yanda allmaya balanmtr. Binann kuzey tarafnda, nceki yllarda yaplan kazlar srasnda binann st yapsnn anlalabilmesi iin uzun taraflardaki yuvarlak ksmlarnn bitim noktasndan, binann kuzey ksmndan batya doru 2.5 m. geniliinde ve 2 m. derinliinde bir yarma atrlmtr. Kuzeybat utaki 6 No.lu odann stndeki almalar srasnda douya doru uzun duvarlarndan birbirine bitiik oda tespit edilmi ve 11-12-13 No.lu odalar olarak isimlendirilmitir. 13 No.lu odann dousundaki bir yan apsisli odadaki almalar tamamlanamamtr. Bu almalar srasnda ortaya karlan oda unlardr; 11 No.lu oda: Zemin kattaki 6 No.lu meknn zerine gelen 9.50x13 m. lsndeki oda kuzey-gney dorultusunda dikdrtgen biimlidir. Oda tabannn oturduu 6 No.lu meknn kuzeybat ucu ykldndan odann kuzeybat ucu ykktr. Oda tabanndaki dolguyu kaldrma almalar srasnda odann gneydou kesi yaknnda yukarya doru moloz talardan kuru rg, ge dnemde yaplm, yar yklm vaziyette bir havalandrma bacasnn olduu tespit edilmitir. Odann dou duvar 1.80 m. kalnlkta olup 12 No.lu oda ile ortaktr. Duvar 8 No.lu tonozlu odann yan duvarna dik olarak balanr. Bu duvar en yksek noktada 0.75 m.dir. Duvarn byk bir ksm bilinli olarak sklerek yaklak 0.30 m.ye indirilmitir. Odann gney duvar 8 No.lu odann kuzey duvarna bitiiktir. Bu duvarda 1.80 m. kalnlkta olup korunan en yksek ksmda 0.75 m.ye ulamaktadr. Bat ve kuzey d duvarlar oda tabanndan yaklak 1.50 m. alttan skld iin bu ksmlardaki duvar ls tam olarak tespit edilememitir. 12 No.lu oda: Zemin kattaki 7 No.lu meknn zerine gelen 12.80x10.30 m. lsndeki oda kuzey-gney dorultusunda dikdrtgen biimlidir. Odann bat duvar 11 No.lu oda ile ortak olup 8 No.lu tonozlu odann kuzey duvarna dik olarak balanr. Duvar 0.30 m. ye kadar sklmtr. Binann dou duvar 13 No.lu oda ile ortak olup gneydeki 17 No.lu odann kuzey duvarna dik olarak balanan bu duvar 0.45 m. kadar korunmutur. Gney duvar 17 No.lu oda ile ortak olup en yksek dou ucunda 1.15 m.ye kadar korunmutur. Gney duvar alt seviyede 0.25 m.lik bir ekme ile daraltlmtr. Her yndeki duvarn kalnl da 1.80 m.dir. Odann kuzey duvar kalnl, d duvarnn ykk olmasndan dolay tam olarak tespit edilememektedir. Oda iinde tam olarak tabana inilmemitir. 13 No.lu oda: Kuzey-gney dorultusundaki oda 12.80x8.70 m. llerindedir. Odann kazs tam olarak bitmemitir. Tabanda yaklak 0.50 m.lik bir dolgu olduunu dnmekteyiz. Bu nedenle bu ksmdaki duvar lleri mevcut duvar lleridir. Gneydeki duvar 17 No.lu oda ile ortak olup en yksek 0.90 m. olarak korunmutur. Bat duvar 12 No.lu oda ile ortak olup 17 No.lu odann kuzey duvarna dik olarak balanr . Her iki duvarn kalnl 1.80 m.dir. Dou duvar en yksek 1.30 m.de korunmutur. Bu duvarn dou ksm ve zeri tam olarak almadndan bu duvarn kalnl belli deildir. Odann dou duvarnda, gney keye yakn bir ksmda n cephesi blok talarla oluturulmu 45x40 llerinde bir kanal tespit edilmitir. Kanal, duvar aarak doudaki yuvarlak ksma doru uzanmaktadr. Kanaln st geni blok talarla kapldr. Odann tabanndaki kaz bitmedii iin kanaln derinlii tam olarak tespit edilememitir. Kanaln uzunluu 4 m.dir. Dou duvarnn arkasnda kanaln kapak talarnn kuzeyinde, yass kare tulalardan rlme, 1.60 m. apnda, 1.35 m. yksekliinde, kuru rg ile ina edilmi ge dneme ait konik bir baca tespit edilmitir. Bu ksmdaki almalar 144

tamamlanmadndan bacann altta organik bir bann olup olmad tespit edilemedii iin bacann ilevine ynelik bir tahmin yaplamamaktadr. Kuzey duvar apsisli oda: 13 No.lu odann dousunda yer alan odaya kuzey duvarda, knt yapan ksmdaki 0.85 m. geniliinde bir kapyla girilir. nceki yllarda yaplan kazlarda kap iindeki talarn byk ksmnn sklm olmas sebebiyle kap giriinin pozisyonu tam olarak tespit edilememektedir. Kapdan sonra kuzey ksmdaki apsidal dn ve kenarda keskin bir ke yer alr. Bu duvarn i ksm da yuvarlaktr. Odann dou duvar nceki almalar srasnda iki noktadan tahrip edilerek oda iine girilmi ve ge taban batya doru alan yarma boyunca tahrip edilmitir. Horasan harl taban temizliinin yaplmasyla tahribatn boyutu tam olarak ortaya kmtr. Bu odadaki almalarn tam olarak bitmemi olmasna ramen binann bu ksmndaki tahribat belirginlemitir. Binann orta aks zerinden 8-9-10 No.lu odalar zerindeki dolgu temizlii srasnda kuzeydeki 8 No.lu oda ve gneydeki 10 No.lu odann, bat duvarlar zerindeki gklerin tespit edilmesinden sonra bu ksmn arkasnda gney-kuzey dorultusunda uzanan duvar ortaya karlmtr. Bu duvar 10 No.lu tonozlu odann gney duvarna dik olarak balanr. 10 No.lu odann, gneyinde dou-bat dorultusunda ortaya kan duvarn daha sonra 14-15-16 olarak isimlendirdiimiz odalarn kuzey duvar olduu anlalmtr. Bu ksmda yaplan almalarda gney tarafta dikdrtgen biimli odann varl kesinlemitir. Kuzey-gney dorultusunda, douya doru uzanan odalar uzun duvarlarndan birbirlerine bitiiktir. Bu odalar unlardr; 14 No.lu oda: Zemin kattaki 4 No.lu meknn zerine gelen 9.35x13.10 m. lsndeki oda kuzey-gney dorultusunda dikdrtgen biimlidir. Oda tabannn oturduu 4 No.lu meknn tavan tamamyla ykldndan odann sadece dou duvar zerindeki tonoz rgsnn 2.30-1.60 m.lik bir bant halindeki ksm salamdr. Bat u tamam ile ykktr. Oda tabanna sadece dou duvar nndeki 2.30 m.lik ksmda rastlanmtr. Bu ksm gney tarafa doru tamam ile temizlenmitir. Odann dou duvar 1.80 m. kalnlkta olup 15 No.lu oda ile ortaktr. Duvar 10 No.lu tonozlu odann gney yan duvarna dik olarak balanr. Bu duvar en yksek noktada 1.30 m.dir. Duvar zerinde 14 ve 15 No.lu odalar arasnda 0.50 m. genilikte bir aklk yer alr. Bu aklk 15 No.lu odann ge taban altna girmektedir. 15 No.lu oda: Zemin kattaki 5 No.lu meknn zerine gelen 10.35x13.10 m. lsndeki oda kuzey-gney dorultusunda dikdrtgen biimlidir. Oda tabannn oturduu 5 No.lu meknn gney duvar ve bu ksmdaki kap ile iki pencere stndeki tonoz ularnn yklmas sebebiyle gney duvar yoktur. Dou duvar 16 No.lu oda ile ortak olup kuzeydeki 17 No.lu odann gney duvarna dik olarak balanr. Zemin dzeyinde sklm olan duvar 1.80 m. kalnlktadr. Odann en iyi korunmu duvarlar, kuzey ksmdaki 17 No.lu oda ile ortak duvar ile 14 No.lu odann ortak duvarlardr. Her iki duvar da 0.70 m.ye kadar korunmutur. Kuzey duvar 0.65 m.ye kadar moloz talarla rl olup bundan st ksm, 29x29 llerindeki yass tulalarla ykselmektedir. Bu duvarda tulalarn her ne kadar fazla bir ksm yoksa da duvardan kuzeye ke yaparak uzayan ksmda tula sralar mevcuttur. Tulalarn duvar zerindeki har iinde braktklar izler tm akl ile gzkmektedir. Hartaki tula izlerinde N ve X iaretleri yer alr. Bu odann kazsna balamadan nce en st seviyede kuzey-gney dorultusunda, 5x10 m. llerindeki ukur bir ksmn izleri gzkmekte idi. Oda iinde yaptmz almalar neticesinde daha nce yaplan bu almalar srasnda 15 ve 17 No.lu odalar arasndaki duvarn 4.5 m.lik ksmnn tahrip edildii netlemitir. Kuzey ve bat duvarlarnn kesinde zeminden 0.50 m. stte apraz durumda bir knk olduu grlm fakat ilevi anlalamamtr. Bu odann zemini horasan harl bir zemin olup ge dnemde yaplmtr. 16 No.lu oda: 12.90 m. uzunluundaki oda kuzey-gney dorultusunda dikdrtgen biimlidir. Odann genilii bu oda iindeki kaznn bitmemesinden dolay bilinmemektedir. Odann tabannda bulunan bir delikten, zemin kattaki 5 No.lu odann dou duvar arkasndaki mazgala bir giri bulunmutur. Odann bat duvar 15 No.lu oda ile 145

ortak olup kuzeydeki odann duvarna dik olarak balanr. Bu duvar zemin dzeyinde sklm olup 1.80 m. kalnlndadr. Bu odann kazsna balamadan nce en st seviyede kuzey-gney dorultusunda alan 5x10 m. llerindeki bir sondajn izleri gzkmekte idi. Oda iinde yaptmz almalar neticesinde daha nce yaplan bu sondaj srasnda 15 ve 17 No.lu odalar arasndaki duvarn 4.5 m.lik ksm ile 16 No.lu odann kuzey duvarnn dou ksmnn ve 16 No.lu odann gney duvarndaki apsisli ksmn tamamna yaknnn nceden tahrip edildii anlalmtr. 17 No.lu oda: Zemin katta almam olan 8-9-10 No.lu tonozlu meknlarn zerindeki youn dolgunun kaldrlmas srasnda ortaya kan 2.50 m.lik duvarn kuzey ucundaki 12 No.lu odann gney duvarndaki sklm ksmdan taban blok ta kapl bir ksm olduu anlalmtr. almalarn ilerleyen sreci iinde 2.50 m. kalnlktaki duvarn gney ucundaki 15 No.lu odann kuzey duvar arkasnda aynen kuzey utak gibi blok talarla kapl bir alan olduu ortaya kmtr. Genilii 21 m. olan odann dou ksma doru 6.50 m.lik ksm zerindeki 3.30 m.lik toprak dolgu kaldrlmtr. Odann kuzey-gney dorultusunda kazlan bat ksm kendi iinde iki basamak halindedir. Odann gney ve bat duvar tam olarak ortaya kmtr. Gney duvar 15-16 No.lu odalarn kuzey duvar ile ortak olup 1.80 m. kalnlktadr. Odann dou ksmnda kazlamayan toprak blokunun kesinde gney duvarnn iine gelen ksmda byk bir ukur ortaya kt. Bu ukurun iinde yaplan incelemeden anlald kadaryla bu odann orijinal taban en azndan 2.50 m. daha dipte olmaldr. Kuzey duvar 1.80 m. kalnlnda olup 12 ve 13 No.lu odalarn gney duvar ile ortaktr. Bat duvar 2.50 m. kalnlktadr ve kuzeyde 12 No.lu odann gney duvarna, gneyde ise 15 No.lu odann kuzey duvarna dik olarak balanmaktadr. Odann kuzeybat kesinde duvara yapk blok talardan yaplan ayak 2.50x3.70 m. lsnde; gneybat kesinde duvara yapk blok talardan yaplan ayak 227x360 m. llerindedir. Kuzeybat ayak duvar kotundan -1.48 m. altta tespit edilmitir. Bu ksmda ayaklar oluturan bloklar sklm fakat bloklarn arkasndaki harl duvardaki izleri grlmektedir. Oda iinde yaplan almalarda bu ayan zerinde krlm blok paralar in situ olarak bulunmutur. Oda iindeki toprak seviyesi kuzeyden itibaren odann ortasna kadar -1.38 kotunda almtr. Odann dier ksm denein bitmesi sebebiyle 1.70 m. kotunda toprak dolgulu olarak braklmtr. Gneybat ayak bu kazlmam ksm iinde dier ayaktan 1.48 m. yksektedir. Bu ayan bloklarnn birleim noktalarndaki derzler binann d duvar iiliinde olduu gibi pahl ve zenli olarak yaplmtr. Bu da sz konusu odann st kattaki dier odalardan daha iyi korunduunu dndrmektedir. Bu oda kazs tam olarak bitmemi olmakla birlikte kazlmam ksmn altnda dou taraftaki duvarn her iki kesinde de tavan tayan ayaklarn kaca muhakkaktr. 17 No.lu odann bat duvar ile ndeki 1-2-3 No.lu meknlarn dou duvar arasndaki ksmda kalan 8-9-10 No.lu odalardan 8 ve 10 No.lu olanlarn tonozlarnn bat ularndaki kmeler bu ksmdaki temizlik almalar srasnda ortaya kmtr. 9 No.lu odaya girilmemitir. Bu ksmdaki odalar yledir; 8 No.lu oda: Odaya 9 No.lu odadan ilk girildii anda bat taraf tonoz ve st kattan inen malzemeyle tamamen, dolu olmasna ramen dou tarafta 1.15 m. yksekliinde bir aklk bulunmakta idi. Dou-bat dorultusunda 5.50x6.75 m. llerinde olan odann bat n duvar zerindeki tonoz rgs, bat n duvardan itibaren 2.40 m.ye kadar yarm daire biiminde odann iine kmtr. kme sadece odann n ksmnda olup odann geri kalan ksm salamdr. Odann gney duvarnda 1.20 m. geniliindeki tonozlu bir kap ile ortadaki 9 No.lu odaya geilmektedir. Bu ylki almalar srasnda -2.10 m. seviyesine inilmitir. Odann gneydou duvar kenarnda 20x20 cm. llerinde 0.60 m. uzunluunda hava bacas olabileceini dndmz bir baca tespit edildi. Tonozun bat n ksmnda 1.10 m.lik ksmda bir ekleme yapld kuzey ve gney duvarda net olarak gzkmektedir. 146

9 No.lu oda: 17 No.lu odann bat duvar ile 2 No.lu odann dou duvar arasnda bulunan oda salam durumdadr. Odann tavannda kalp tahtalarnn harl beton zerinde kalan izleri dahi seilebilmektedir. Tonozunda herhangi bir kme yoktur. Oda 5x6.80 m. llerindedir. Bu odaya giri sadece 2 No.lu odann dou duvarndaki 80x80 cm. llerinde ve 4.20 m. uzunluunda bir tnelle girilmektedir. Bu odann her iki yandaki uzun duvarlarndan yanlardaki 8 ve 10 No.lu odalara zeri tonozlu 1.20 m. geniliinde iki kap ile girilmektedir. Odann bat duvar 4.20 m., kuzey ve gney duvarlar 2.20 m., dou duvar ise 2.50 m. kalnlktadr. 10 No.lu oda: Odaya 9 No.lu odadan ilk girildii anda bat taraf tonoz ve st kattan inen malzemeyle tamamen dolu olmasna ramen dou tarafta 1 m. yksekliinde bir aklk bulunmakta, ayrca bu odann gneyindeki 5 No.lu odann kuzey-bat kesinden odaya doru defineciler tarafndan duvarn delinerek ald grlmtr. Dou-bat dorultusunda 4.90x6.80 m. llerinde olan odann bat n duvar zerindeki tonoz rgs, bat n duvardan itibaren 1.80 m. ye kadar dzgn biimde odann iine kmtr. kme sadece odann n ksmnda olup gneydou keden 5 No.lu odaya delinen tnel hari, geri kalan ksm salamdr. Odann kuzey duvarnda 1.20 m. geniliindeki tonozlu bir kap ile ortadaki 9 No.lu odaya geilmektedir. Kapnn tam karsndaki duvarda 0.40x0.20 m. llerinde ve 0.20 m. derinliinde yarm konik bir ni yer almaktadr. Tonozun bat n ksmnda 1.20 m.lik ksmda bir ekleme yaplarak bu ksmn tonozu geniletilmitir. Bu ylki almalar srasnda -1.80 seviyesine inilmitir. Odann kazs tamamlanamamtr. Sonu: 2003 yl almalarnda nceki yllardaki kurtarma kazlar neticesinde yn ve i meknlar alan yapnn zemin kat tonozlar zerindeki yer yer 3.5 m. kalnla ulaan tabakasz, dolgu ve ykntlar yapnn 3/2 ksmnda temizlenmitir. Yaklak 3500 m2 alan kaplayan binann 2400 m2.lik ksm zerindeki tonlarca arln kaldrlmas, tonoz ayaklar zerine binen ykn hafifletilmesini salamtr (Resim: 11, 12). Bu almalar neticesinde zemin kat duvarlarnda 2.50 m. ile 5 m. arasnda deien duvar kalnlnn sebebi anlalm ve binann 2 katl olduu ve dou-bat dorultusundaki odalarn simetrik olarak yerletirildii kesinlemitir. st kat pln bat zemin kattaki 1-2-3, gney kanattaki 4-5 ve kuzey kanattaki 6-7 No.lu meknlarn yan duvarlarnn st katta ie ekilmesi ile ayn biimde ykseldii 1. kattaki 11-12-13-14-1516 No.lu odalarda aka ortaya kmtr. Binann merkezinde bulunan 17 No.lu odann tavann tayan 2.50x3.70 m. llerindeki iki ayaktan da odann dou yannda da iki ayan olabilecei ve bu ksmn binann merkezini oluturduu belirlenmitir. Binann dousunda her iki yandaki apsisli ksmnda simetrik olduu bellidir. Bu ksmdaki ve orta mekndaki 3.5 m.ye varan topran kaldrlmas ile binann ilevinin ortaya kabilecei kanaatini tamaktayz. Yapnn 1. kat duvarlarnn byk ksm sklerek kaldrlmtr. Duvar zerlerindeki izlerden anlald kadaryla duvarlarn skm bilinli olarak yaplmtr. Skmler nedeniyle meknlara giri ksmlar hakknda hibir bilgi elde edilememitir. Bu skmler srasnda 8-10 No.lu odalarn bat tonoz ularndaki gklerde geniletilmitir. Yapnn 8-9-10 No.lu odalarndan itibaren bat taraf bilinli olarak doldurulmutur. Bu doldurma ilemi srasnda 2 ve 6 No.lu meknlarn tavanlarna havalandrma delikleri alarak bu deliklerin zerine kuru rg bacalar, dolgu toprakla birlikte ykseltilmitir. Dolgu yaplan kll ve yank topran iinde kesik kemik paralar ve kemik sa ineleri ile unguentariumlara ait paralar ele geirilmitir. almamzn bitiminde, 1. kat odalarna ait ortaya kan duvar ve tonoz ularnn salamlatrlmas yaplm, ince kum ve kire karml har ile, kaba moloz dolgulu alanlarda rk derzler temizlenerek doldurulmutur (Resim: 13, 14). Antalya Rlve Mdrl uzmanlar tarafndan onarm ve koruma nlemleri belirlemeye ynelik belgeleme almalar iin gerekli koordinasyon salanm bulunmaktadr.

147

izim

Resim: 1

148

Resim: 2

Resim: 3

Resim: 4

149

Resim: 5

Resim: 6

Resim: 7

150

Resim: 8

Resim: 9

Resim: 10

151

Resim: 11

Resim: 12

Resim: 13

Resim: 14

152

AKSU ZNDAN MAARASI KUTSAL ALANI

Jale DEDEOLU*

Zindan Maaras Kutsal Alan Isparta li, Aksu lesinin 2 km. dousunda bulunan Zindan Maaras1 nnde, Kprayn bir kolu olan yerel adyla Zindan Deresinin kenarnda bulunmaktadr (Harita). Kutsal alan derenin de iinden akt derin bir kanyon ierisindedir. Maara evresinde blgede farkl zellikte ve boyutlarda birok maara bulunmaktadr. Ancak bu maaralar iinde sadece Delikta Maaras2 civarnda yzey aratrmalar sonucunda Bizans Dnemi kk bir kilise yapsna ait kalntlar bulunmaktadr. Zindan Maaras nndeki arkeolojik kazlara Isparta l zel dare Mdrlnn madd destekleri ile 2002 ylnda balanmtr. Bir buuk ay sren almalar, maara nnde birikmi ta ve toprak temizlii eklinde olmutur. 2003 ylnda ise Isparta Valilii ve l Kltr ve Turizm Mdrlnn destekleri l zel dare Mdrl, Kltr ve Turizm Bakanlnn madd destekleri ile yaplan kaz almalar yedi ay srmtr. Isparta Mze Mdr Jale Dedeolunun bakanlnda Isparta Mzesi uzmanlar Arkeolog Behet Szen, Aratrmac Mustafa Akaslan, Arkeolog Nezahat i, Arkeolog lhan Gceren, Uzman Nejat Glen, Uzman Doan Demirci ve D.T.C.F. Arkeoloji blm doktara recisi ahin Gm tarafndan kaz almalar yrtlmtr. Sleyman Demirel niversitesi Jeoloji Blm retim Grevlisi Dr. Aye Bozcu ile maarann jeolojisi; Akdeniz niversitesi retim Grevlisi Dr. lksen Koak ile maarann jeomorfolojisi; gene Akdeniz niversitesinde retim yesi Prof. Dr. Sencer ahin ve Dr. Burak Takmer, Ara. Gr. Nuray Gkalp ile epigrafik buluntular; 100. Yl niversitesi retim yesi Prof. Dr. Erksin Gle ve Yrd. Do. Dr. smail zer Fiziki Antropoloji; Dr. Mehmet Sar ile antropolojik buluntular; Anadolu niversitesinden retim Grevlisi Ouz Alp ile Bizans buluntular zerine almalar yaplmtr. almalarmz srasnda Bizans sanat konusunda Anadolu niversitesi, retim yesi Prof. Dr. Ebru Parman bilimsel destekleri ile bizi onurlandrmtr. Ankara niversitesi retim yesi ve grevlilerinden oluan bilimsel ekiple jeolojik, jeomorfolojik, antropolojik aratrmalar ile seramik, mimar ve epigrafik almalar yaplmtr. 2003 yl almalar iki farkl alanda gerekletirilmitir: Maara n ve karsndaki tepede. Blgedeki aratrmalar tm Anadoluda olduu gibi 19. yzylda balamtr. Blgeyi gezen aratrmaclar daha ok Eirdir Gl ve evresi dnda, Adada evresindeki kalntlarla ve St. Paulun getii yol gzergh ile ilgilenmilerdir3. Pisidya blgesi snrlar iinde kalan kutsal alan, coraf zellikler asndan olduka sarp bir blgede yer
* 1 2 3 Jale DEDEOLU, Mze Mdr, Isparta/TRKYE Zindan Maaras iin bkz. E. engl-A. avklyldz-M. Bozdoan, Aksu, 1996, 11vd.; A. evikba, "Ispartann Doal Maara ve Kanyonlarnn Turizm Asndan nemi" Ispartann Dn Bugn Yarn Sempozyumu, II, 1998, III 111 vd.; M. Baar, sparta Zindan Maaras Etd, 1968, 1 vd. E. engl-A. avklyldz-M. Bozdoan, a.g.e. 25. Erken dnem aratrmaclar iin bkz.; S. S. Yiitba, Eirdir Felakabat Tarihi, 1972, 120-125.

153

almaktadr. Eurymedon Kutsal Alan evresindeki en nemli yerleim, kesin lokalizasyonu yaplamayan Timriada4 kentidir. Kuzey Pisidya blgesi ierisinde yine kesin lokalizasyonu yaplamayan Tynada ve Beyehir Gl yaknlarndaki Tityassos kentleri bulunmaktadr. Timriada kentinin adna antik kaynaklardan Strabon, Hierocles ve kilise kaytlarnda rastlanmaktadr5. Ancak bu aktarmlar iinde Zindan Deresi kenarndaki kutsal alana ait bilgiler bulunmamaktadr. Timriada kentinin bulunduu yer konusunda aratrma yapan J. S. Sterret, Kprayn kaynaklar yaknnda Ylanl Ovasnda eski bir yerleme bulmu ve kent sikkelerine de dayanarak burada olabileceini belirtmitir6. Akpnar Dann gney yamacnda, Akaar Ky zerindeki Asar Tepede ok az yap kalntlar grlebilmektedir. W. M. Ramsay, deiik bir neri getirmeden Sterretin yapt lokalizasyonu kabul etmitir7. W. M. Ramsay Apolloniada (Uluborlu) bulduu bir yaztta her iki kent arasndaki snr atmasndan bahsedildiini belirtir ve bu yazta ithafen Timriada kentini lokalize etmeye alr. Ancak her iki kent arasndaki blge incelendiinde, arada kalan antik kentler ve Antiokheiann territoryumu dikkate alndnda, bu yaztn kentin tanmlanmasnda kesin zm getirmeyecei sylenebilir8. Timriada kentinin konumu kutsal alan asndan nemlidir. nk kutsal alann kimlii daha sonra bahsedilecei zere sadece kente ait bir klt alan deil, blgesel zellikler tayan bir yerdir. Timriada kentinin konumu kadar nemli olan dier bir nokta da Zindan Deresi zerine yaplm Roma Dnemi kprsdr9. Kprnn genilii 6.00 m., her iki ayak aras 7.00 m. uzunluundadr. Kprnn genilii ve blgedeki antik yollar incelendiinde, bu kesimin de bu yol balantlar iinde olduu grlmektedir. Benzer ekilde Pergeden Antiokheiaya uzanan antik yolda Kprayn zerinde farkl boyutlarda iki kpr daha bulunmaktadr10. Kutsal alan nnde yaplan byk kpr evredeki iki antik kentle beraber deerlendirildiinde, Beyehir Glne kadar Yeniarbademli zerinden uzanan bir yolu destekledii dnlebilir. Bu alanda yaplacak yzey aratrmalar konuya daha net bir aklk getirecektir. Kutsal alannn bahsedilen blgesel zellii, antik yol zerinde olmas ile klt alanna farkl boyutlar kazandrmaktadr. Ayrca maara nnde yaplan kazlarda da youn miktarda ok ucu ve alanda yer yer youn yank tabakalarn bulunmas, bu alanda sk sk atmalarn olduunu gstermektedir. Kanmzca bu atmalar kutsal alann korunmas yannda nemli bir gei noktasnn elde tutulmasna ynelik olmaldr. Gnmzde de baz gerlerin bu alanda konaklad grlmektedir. Maarann n kesimindeki almalar zellikle teraslar zerinde yaplmtr. Maara nndeki teraslardan alttaki iki teras ge dnemlerde oluturulmu yapay teraslardr. Maarann giriindeki ilk terasn konumu ve teras snrlayan duvarlar dikkate alndnda zgn konumda olduu sylenebilir (izim: 1, 2)11. Alanda 2002 yl almalar kapsamnda maara nnde ve giri ksmnda toprak ile ta temizlii yaplmtr. zellikle maara giriinde i ksmda yaplan almalar sonucu mozaik bir taban ortaya karlmtr. Maara giriinde siyah, beyaz ok az da
4 5 6 7 8 9 10 11 B. Levick, Roman Colonies in Southern Asia Minor, 1967, 9 vd.; M. Ko, Tm Ynleriyle Isparta, 90.; M. zsait, lka Tarihinde Pisidya Balangtan Byk skender Devrinin Sonuna Kadar, 1980, 10 vd. Strabon, Geographika, ed. H. L. Jones,1949, XXII, 570; Hierocles, 673, 9; Kilise kaytlar iin Bkz. M. zsait, a.g.e., 121. J. R. S. Sterrett, The Wolfe Expedition to Asia Minor, Papers of the American School of Classical Studies at Athens, III 1888, 278-9. W. M. Ramsay, Anadolunun Tarihi Corafyas, 1961, 454 (ev. M. Pekta); ayn, JRS XVI 1926, 102 vd.; ayn, Klio, XXIII, 1930, 246. Bu konuda B. Levick her iki kent arasnda bir snr olmayacan aktarmaktadr. B. Levick, a.g.e., 45 dn. 1. D. Kaya, " The Sanctuary of the God Eurymedon at Tymbriada in Pisidia," AS XXXV 1985, 47 fig.12,13. Blgedeki antik yollar iin bkz. Kk Asyadaki Roma Yollar ve Mil Talar, Fasikl II, Mil Ta Ara Katalou II. Blm, 1988 hrt.5; G. Ercenk, "Perge-Antiocheia Eski Yolu" I. Uluslararas Pisidia Antiocheia Sempozyumu, Bildiriler Kitab 27 vd., dn.7-9., fig.1. D. Kaya, a.g.e., 42.

154

krmz ta tesseradan yaplm; bezek olarak Eurymedon ba ile iki yannda yunus motifi, altta ve stte kanatl uan erkek figrleri olan mozaiin bir ksm tahrip edilmitir. Mozaikte dikkati eken bir nokta, Eurymedon bann bir panel iinde yer almas ve evresinin farkl motiflerle sslenmi olmasdr. Mozaiin tahrip edilen kesiminde de paneller olmalyd ve bunlarn iinde aada belirtilecek olan tanr figrleri yer almalyd (Resim: 1)12. almalar birinci teras zerinden balatlmtr. Birinci teras zerindeki kaz almalar sonucunda terasn bat ucundan balayan ve maara azna doru ynelen ta deli bir rampa ortaya kartlmtr. Rampada kullanlan talarn doal st yzeyleri dzgn formludur ve aralarnda devirme malzeme bulunmamaktadr. Ta deli rampa, maara giriine doru 4.00 m. ilerlemekte sonraki blmde kesilmektedir. Bu alanda bulunan ana kayann st yzeyi rampann seviyesinde dzeltilmitir (Resim: 2). Terasn kayalkla birleen bat ucunda ise mimar bir dzenleme tespit edilememitir. Terasn orta blmnde ise tamamen farkl bir dzenleme yaplmtr. Ta deli rampadan farkl olarak pembemsi renkteki kayatan 2.00 m. uzunluunda ikinci bir deme bulunmutur. Bu kesim ana kaya ile birletirilmitir. Ana kayann yzeyi dzeltilmi zerine mil yuvas benzeri bir oygu yaplmtr. Bu dzenleme de maara giriine doru kesilmektedir. Her iki deme karlatrldnda farkl dnemleri gstermektedir. Bat kesimdeki ilk rampa Ge Roma Dnemi ve sonras yaplm olabilir; orta kesimdeki dzenleme ana kayann kullanm ile orijinal kullanm olmaldr. kinci terasta yaplan kazlar sonucu terasn orta blm boyunca dou-bat dorultusunca uzanan bir duvar yaps ortaya kartlmtr. Duvar yapsnn tam olarak ilevi tespit edilememitir. Duvar bat keden itibaren 11.00 m. izlenebilmektedir, bu kesimden sonra tahrip edilmitir. Duvarn, teras yrme seviyesinden itibaren 1.50 m. yksekliindeki kesimi korunmutur. kinci terasn ortasndaki blmde devirme olarak kullanlm ancak, ge dnem kullanm nedeniyle in situ olan eik ta bulunmutur. Eik tann kuzeyindeki duvar, temel duvarna yaslanmaktadr.Temel duvar yapnn kuzey duvarn oluturmaktadr. kinci terasn dou ucunda bulunan ve devirme malzeme ile yaplm olan apsisle ayn aksta olan eik ta; eik tann nnde yer alan taban svas, alanda youn miktarda grlen at kiremit krklar dikkate alndnda, bu kesimin bir apel olarak kullanld anlalmaktadr. Apsis tamamen devirme bloklardan olumakta ve ortasnda iki byk antik blok, bir sunak ilevini grmektedir (Resim: 3). Bu anlamda maara nnde pln net olarak yorumlanabilen yap, apel olduu dnlen mekndr. kinci terasn dou yndeki devamnda, apsis sonras yaplan almalar ise ana kayann bulunduu kesimde gereklemitir. Bu alanda kayalk yzeyin yer yer dikey ve yatay dzlemlerde dzletirildii grlmtr. Dikey yaplan dzeltmeler dnda niler de yaplmtr. Nilerin tekinde dbel yuvas bulunmaktadr. Kayalk alandaki bu izlerin bir ksm ta yuvalar ve mimar dzenleme iinde olmaldr. Nilerin bir blm de kltle ilikili olmaldr. Benzer ekilde maarann bat ynndeki kayalkta iki ni grlebilmektedir. Maara nndeki meknlar dou ynde snrlayan ve apsisin arkasnda bulunan 0.25 m.-01.50 m. yksekliinde korunmu duvar ortaya kartlmtr. Duvar talar drtgen ekilde dzgn kesilmitir ve d yzeyleri kaba murla dzeltilmitir. Duvar, gnmz yrme seviyesinden maara giriindeki kayala kadar ykselmektedir. Ayn duvarn 1.00 m. dousunda ikinci bir duvar yaps tespit edilmitir. D yzeyler kaba murla dzeltilmitir. Duvar 0.50-2.00 m. arasnda deien ykseklikte korunmutur. Duvarn st yzeyindeki sra, ge dnemde tamir edilmi ve kullanm devam etmi olmaldr. Bu son duvar maara nndeki yaplamada sonlanmaktadr. Duvarn dousunda yaplan almada mimar bir dzenleme tespit edilememitir. Yaplan ilk duvar, kutsal alan snrlayan bir temenos duvar olarak deerlendirilmitir. Ancak hemen arkasna yaplan ayn karakterdeki duvarn amac tespit edilememitir.
12 2002 yl almalar ve buluntular iin Isparta Mzesi kaz raporlar.

155

Maara nnde, bat kesimde yaplan almalarda her iki duvardan bamsz olarak teras sonlandran bosajl bir duvar yaps ortaya kartlmtr. Bosajl duvar pseudo isodomik rektogonal tekniinde rlmtr ve 4.50 m. uzunluunda, 1.10 m. yksekliinde korunmutur (Resim: 4).Yaps ve konumu nedeniyle bir platform zellii gstermektedir. Duvarn n kesiminde dzgn plka talardan bir deme yaplmtr. n kesimde bu talarn bir ksm, ilenmi devirme malzeme grnmndedir. Bosajl duvar gneydou kesimde ke yaparak maara giriine doru ynelmektedir. Duvar sras apsis iinden izlenebilmektedir. Apsis iinden izlenen srann ykseklii dikkate alndnda, n cephede platformun 3.50 m.ye yaklaan orijinal ykseklii olmaldr. Duvarn n yznde bulunan yaztta, bu alann heykeller iin dzenlendii belirtilmektedir. Yazt ve duvarn yapm karakteri birlikte deerlendirildiinde, Roma Dnemi, M.S. III. yzyl ierisinde yaplm olmaldr. Duvar zerindeki yazt daha sonraki bir dnemde de yazlm olabilir. Bosajl duvarn bat ynnde yaplan kazlarda bosajl duvarn devam etmedii, son sradan sonra byk boyutlu, ilenmemi talarn kullanld farkl bir duvar sras ortaya kmtr. Tm almalar sonucunda, maara iinde giriten itibaren ilk 20 m.lik blmde kullanm izleri grlmtr. Maara n giriinin ve maara iine gei salayan ikinci bir kesimin duvarla kapatld, bu kesimde kalan izlerden anlalmaktadr. Yklm olan bu duvarlarn yapm dnemi hakknda bilgi veremiyoruz13. Teraslarda tam olarak pln belirlenebilen yap apeldir. Maara nndeki alanda uzun yllar yaplan kaak kazlar ve gemi yllarda oluturulan teraslar nedeniyle kltr tabakalarnn kart, farkl derinliklerde ele geirilen modern malzemeden anlalmaktadr. Bundan dolay maara nnde salkl bir stratigrafi tespit edilememitir14. Yaplan kazlar sonucunda klt alannn mimar demine k tutabilecek bloklar ortaya karlmtr. zellikle bulunan kap lentosu, orijinal boyutlarnda korunmutur ve profillerinin ve boyutlarnn farkl olmas, alanda imdilik girili bir meknn olduuna iaret etmektedir15. Ele geirilen girlandl frizlerin farkl boyutlar dnda aritravlarn boyutlarnn da deiik olmas, klt alannda farkl yaplar olduunu gsterebilir16. Maara nnden karlan mimar bloklar ierisinde, kutsal alanda bulunan farkl antlara ait paralar da tespit edilmitir. Ayrca alanda bulunan heykel kaideleri de kutsal alann n kesiminin zengin bir sslemeye sahip olduunu gstermektedir. Tapnaa ait plstik bezemeler bulunamamtr. Ancak maara iinde yaplan ksa sreli bir almada, bronz bir heykele ait ayak paras aa karlmtr. Maara nnde yaplan almalarda drt farkl dnem tespit edilmitir. En erken Helenistik Dnem seramik ve sikke buluntular ile; Roma Dnemi, mimar kalntlar yannda sikke ve seramik rnekleriyle; Bizans Dnemi ayn zelliklerle; Seluklu Dnemi ise sikkeler yardm ile tanmlanmtr17. Kazlarda ele geirilen buluntu gruplar iinde adak stelleri nemli bir yer tutmaktadr. nk Zeus ve Kybeleye ithaf edilen rnekler bulunmaktadr. Ele geirilen buluntular iinde Eurymedon rnei yoktur. Bu yl kutsal alann niteliini gsteren iki nemli yazt bulunmutur. Yaztlarn ikisi de tabula ansata ierisine kaznmtr18. I. yaztta Memnon olu Bianorun, tapna ve zerindeki trikliniumu, Meter Theon Vegeniona ve vatanna adad yazmaktadr. Yazt M. S. I. yzyla tarihlenmektedir. II. yaztta Bianor olu Memnonun vakfettii gelirlerden, Nearkhos olu Diadorosun alanda yeni dzenlemeler yaptrd belirtilmektedir ve yazt M.S. 169-180 tarihlidir (Resim: 5). Her iki yaztn nemi, tapnan Meter Theona adanm olduunun ve en az iki kez yapm gr13 14 15 16 17 18 Bu duvarlar yakn zamana kadar durmaktaym. Maara nndeki duvar iin bkz. E. engl-A. avklyldz-M. Bozdoan, Aksu 1996, 10. D. Kaya, Bu alandaki teraslarn orijinal olabileceinden bahseder. Kr. a.g.e., 43, fig. 2. D. Kaya, " The Sanctuary of the God Eurymedon at Tymbriada in Pisidia", AS, XXXV 1985 fig. 3. D. Kaya, a.g.e., fig. 4-6. Buluntular 2003 yl Isparta Mzesi kaz raporlarnda ayrntl olarak ele alnmtr. Yaztlar Akdeniz niversitesi Eskia Tarihi ve Edebiyat Blm retim yeleri tarafndan yayna hazrlanmaktadr. Alanda 17 yeni yazt bulunmu ve evirileri yaplmtr.

156

dnn anlalmasdr. Meter Theon Vegenion adyla ana tanraya tapnlm ve tapna yaplmtr. Alandaki mimar paralarn eitlilii de kutsal alann deiik zamanlarda tamir ya da yenilendiini gstermektedir. Bugne kadar Tanr Eurymedonun kutsal alan olarak bilinen klt merkezinin, yaztlar sayesinde ana tanraya adand kantlanmtr. Daha nceki yllarda bulunan Kybele tasvirli adak stelleri de bunu dorulamaktadr. Ayrca kent sikkelerinde her iki tanr birlikte tasvir edilmitir19. Alanda bulunan kltsel niler de20 arkeolojik adan klt desteklemektedir. Zindan Maaras nndeki kutsal alann elimizdeki arkeolojik verilerle en az tanr iin dzenlenmi olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Tanr Zeus adna yaplm adak stelleri ve maara yaknndaki kayalktaki yldrm kabartmas (Resim: 6); Kybeleyle ilgili yaztlar, adak stelleri (Resim: 7, 8) ve sikke betimleri; Eurymedon heykeli (Resim: 9)21, maara iindeki mozaik betimi, kprde kilit ta olarak kullanlan bst eklindeki ba ve sikke betimleri tanrnn varln gsterir. Yukarda bahsedilen Timriada kenti ve territoryumunun deerlendirilmesinde klt alannn blgesel bir zellik gsterdiini dnebiliriz. Blgesel olmasnda nemli bir etken de bizce alann antik bir yol rotasnda olmasdr. Alanda ele geirilen Sagalassos, Perge, Selge ve Antiokheiaya ait ehir sikkeleri, kutsal alann youn olarak ziyaret edildiini gstermektedir. Farkl kentlerden ve blgelerden gelen insanlarn kendi tanrlarna da bu alanda tapnm gereklemi olabilir. Ancak elimizdeki bir baka veri de bu tanr dnda, Demeter ve Hermesin de bir stel zerinde kabartmalarnn yer almasdr. Aslnda bu alanda olmas gereken nemli bir klt de Mithras22 olmaldr. Gelecek dnemdeki almalar bu soruna da k tutacaktr. Blgedeki benzer bir rnek de Mallos antik kentinde bulunmaktadr. Kaplk Kaya olarak adlandrlan kesimdeki doal maarann n, kare plnldr ve daha basit yaplmtr23. Blge dnda, Erken Hristiyanlk Dneminde kutsal olarak kullanlan maaralar bilinmektedir24. Ayrca Pisidia blgesinde yerel kltler ve farkl tapnak plnlar da grlmektedir25. Tapnan yapm tarihi konusunda u anki veriler itibariyle kesin bir ey sylemek zordur. Ancak bulunan siyah glazrl bir fincan paras, kutsal alann Erken Helenistik Dnemden itibaren varln gstermektedir (Resim: 10). Yaztlarn ierii de tapnm alannn M.S. I. yzyl ve M.S. 169-182 yllarnda yapl hakknda bilgi vermektedir. Erken dnemlerde alan, ak hava tapna eklinde kullanlm olmaldr. Bugnk arkeolojik veriler tapnan Roma Dneminde youn mimar yaplama geirdiini gstermektedir. Kutsal alan uzun yllar nemini korumutur. Bunun nemli gstergesi de, kar tepede yaplan almalar sonucunda bir manastrn ortaya karlmas ve kltsel zelliinin kimlik deitirerek devam etmesidir. 2003 ylnda kaz almalar yaplan bir dier alan, Zindan Maarasnn nndeki klt alanna ait kalntlarn karsndaki tepenin yamacnda, yaklak 50 m. gneydousunda yer alr. Burada yaplan almalarda Erken Hristiyanlk Dnemi ve sonrasna tarihlendirilebilecek bir manastr yerleimi ve buna bal bir kiliseye ait mimar kalntlar aa kartlmtr. almalarn arlkl blmn kilise kazlar oluturmutur. Dou-bat dorultusunda yerletirilmi bazilikal plnl kilisenin batsnda, snrlar ksmen tespit edilebilen bir atrium (avlu) yer alr. Girii, batdaki atriuma alan bir kap ile salanan kilisenin nartheksi dikdrtgen plnldr. Nartheks tabannn 50x50 cm. lle19 20 21 22 23 24 25 H.von Aulock, Mnzen und Stadte Pisidiens, II Istmitt 1979, 47-48; M. A. F. George, Catalogue of the Grek Coins of Lycia, Pamphylia and Pisidia, 1964 cxviii Lev. 7-8. F. Ik, Doa Ana Kubaba, Tanralarn Egede Bulumas, 1999, 1 vd.; Ayrca Roma Dnemi ana tanra klt iin bkz. R. Turcan, The Cults of the Roman Empire, 1996, 28 vd. D. Kaya, a.g.e., 49 Plate, a-b-c. R. Turcan, The Cults of the Roman Empire, 1996, 195 vd. D. Kaya, Mallos Antik Kenti Temizlik almalar, VII MKKS, 1997, 307. E. Atalay, Ephesos Yresindeki Antik Maaralar, AST, I., 105 vd. M. Bykkolanc, Pisidya Blgesi Tapnak Mimarisi, (Baslmam Doktora Tezi 1996) 20 vd.; M. zsait, Hellenistik ve Roma Dneminde Pisidya Tarihi, 1980, 141 vd.

157

rinde ve 3 cm. kalnlnda tulalarla kapland anlalmtr. Nartheksten naosa giri, giri kapsyla ayn eksende yer alan bir kapyla salanr. Naos, aralarnda spolien malzemelerin de kullanld rme payelerle nefe ayrlmtr. Orta nef 4,75 m., yan nefler 1,5 m. geniliindedir. Orta nefle yan nefleri birbirinden ayran destek sisteminin aralar daha sonradan doldurulmu ve ana nefin yaklak olarak ortasna bir apsis eklenmitir. Dtan ana kayaya oturan apsis iten ve dtan yaprakl yonca (trikonchos) plnldr. Apsisin i ksm daha sonradan yapld anlalan basamak biiminde yerletirilmi bir duvarla kaplanmtr. Apsisin hemen nnde temel seviyesinde korunmu kuzey-gney dorultusundaki duvarn naosla bemay ayran bir templon kuruluuna ait olduu dnlebilir. 1,5 m. geniliindeki yan nefler daha sonradan yapld anlalan yan duvarlarla kesintiye uramtr. Kuzey yan nefin apsisle birletii dou ucu ykldndan nasl sonland anlalamamaktadr. Yaplan almalara gre kilisenin kuzeydou kesindeki temel kalntlar ile gney duvar arasnda kot fark bulunmaktadr. Gerek kilise gerek manastr oluturan meknlarn duvarlarnda, amur harla balanan moloz, kaba yonu ta ve spolien malzeme bir arada kullanlmtr. Eri bir hat izleyen gney duvar dnda, kilise duvarlar birbirine yaklak 90 derecelik ayla balanmtr. lk yap evresinde nefli bazilikal plnl kilisenin, bugn iin kesin tarihi belirlenemeyen bir zaman diliminde, olaslkla bir yangnla, ilevini kaybettii ve daha sonradan ana nefin yaklak olarak ortasna bir apsis eklenerek kk bir apele dntrld anlalmaktadr. Yan neflerdeki blntler, apsis iindeki eklemeler ve tadilat ikinci yap evresiyle ilikilidir. Apsiste ele geirilen 2si yetikin, 3 ocua ait toplam 5 mezar, kilisenin ilevini yitirdikten sonra bir mezar apeli olarak kullanldna iaret etmektedir. Bunun yan sra gney yan nefin dou ucunda ve kilisenin kuzey ve gney duvarlarnn hemen yannda ele geirilen mezarlarn ikinci yap evresiyle ilikili olduu kabul edilebilir. Gerekletirilen kazlarda kilisenin liturjik ilevli mimar elemanlarna rastlanamamtr. Ana nefin apsisle birletii dou ucunda ve gney nefin dou ucunda yer alan mezarn naosa bakan yzlerinde fresklere ait izler tespit edilmitir. Mezarn naosa bakan gney duvarnn alt ksmnda ata benzer bir hayvan tasvirinin betimlendii fresko, ksmen korunmutur. Paralar halinde ele geirilen freskler kilisenin ssleme program hakknda ok az bilgi verir. Ancak bunlarn ikinci yap evresiyle ilikili olduu kabul edilebilir. Batda ve gneyde atriumu snrlayan duvarlar, gneydeki kilisenin gney duvaryla ayn akstadr. Gney duvarn bir ksm korunmu bat duvaryla birletii noktada duvar kalnl genilemektedir. Atriumun gneyinde dikdrtgen bir mekna ait duvarlar korunmutur, ancak pln kesin olarak anlalamamaktadr. Kuzey ve douda kazs yaplmad iin snrlar net olarak anlalamayan atriumun yaklak olarak ortasnda 2 m. geniliinde, ta deli bir balant yolu ve batsnda pln bugn iin anlalamayan meknlara ait duvar kalntlar tespit edilmitir. Byk olaslkla atrium snrlar dnda yer alan batdaki kalntlarn, atriumla balants anlalamamaktadr. Bu alanda tespit edilen biri dikdrtgen, dieri kare plnl iki meknn ileri kaln bir sva tabakas ile kaplanmtr. Taban seviyesinde kare plnl bir olukla birbirlerine balantl bu meknlar ile atriumun ortasnda yer alan kalntlarn birbirleriyle ilikili olabilecei kabul edilebilir. Gerek kilise gerek atriumun batsnda tespit edilen meknlar, bu alann bir manastr ve onun kilisesi olduunu iaret eder. Bu alanda yaplan almalarda ele geirilen kk buluntular arasnda; seramik, metal, cam, sikke ve gndelik kullanma ait deiik form ve ilevde tanabilir objeler saylabilir. Sz konusu kk buluntular ve bu buluntular arasnda ayr bir grup oluturan ta eserlerin, ayn kar kysnda yer alan klt merkezinden tanarak farkl amalar iin tekrar kullanld anlalmaktadr. Tarihlendirmede nemli yer tutan sikke buluntularnn dk kondsyonu her iki yap evresi iin gvenilir bir delil sunmamaktadr. Cam buluntular iinde metal altlklar ve zincirlerle birlikte bulunan kandiller ve bilezikler saylabilir. 158

Zindan Kilisesi gerek pln zellikleri gerek konumu asndan Sagalassos, Kremna ve Psidia Antiokheias gibi nemli Pisidia kentlerinde bugn iin tannan ve byk ounluu Erken Hristiyanlk Dnemine tarihlendirilen bazilikal plnl kiliselerden ayrlmaktadr. Sz konusu kentlerdeki bazilikalarn tamam, kent alan ierisinde yer alan yerleim ii kiliseleridir. Buna karlk Zindan Kilisesi yerleim alan dnda yer alan bir manastr kilisesidir. Kilisenin yaprakl yonca biimindeki apsisi yukarda ad geen blge kiliselerinde karmza kmaz. Trikonchos plnl apsisler, Anadolu genelinde Likya blgesi Erken Hristiyanlk Dnemi yaplarnda grlr. Dikmen, Devekuyusu, Karabel ve Alacahisar gibi dalk kuzey Likya manastr kiliselerinin ana apsisleri, Zindan Manastr Kilisesinde grld gibi yaprakl yonca plnna sahiptir. Buna dayanarak Zindan Manastr Kilisesinin, byk olaslkla 5.-6. yzylda ina edilen bu manastr kiliseleriyle yaklak olarak ada olduu kabul edilebilir.

159

Harita

160

izim: 1

izim: 2

161

Resim: 1

Resim: 2

162

Resim: 3

Resim: 4

163

Resim: 5

Resim: 6

164

Resim: 7

Resim: 8

165

Resim: 9

Resim: 10

166

ANTALYA MZES TEHR-TANZM ALIMALARI

. Akan ATLA* Aynur TOSUN

Antalya Mzesinde, 1998 ylnda, ncelikle Perge Tiyatrosu mermer buluntularna yer salamak, daha sonra da "Lhitler Salonu"nun skkln azaltmak iin, mze salonlarnn iyiletirilmesi gndeme geldi. Bu dnce dorultusunda "ak tehir alannn" bir blm kapatlarak tehir salonlarna dahil edildi. Ancak kazanlan iki salondaki orta kolonlarn okluu sergilenen eserlerin rahata izlenmesine imkn vermedi. Bu nedenle ak tehirin kapatlarak salon kazanlmas yerine, yklarak ek bina yaplmas Bakanlka uygun grld. Bu projelerin uygulanmaya balamas ile birlikte mzedeki kk eserlerin sergilenmekte olduu vitrinlerin de iyiletirilmesi gndeme geldi. Mdrmz Sayn Metin Pehlivanerin bakanlnda yaplan toplantlarda yeni sergilemede izlenecek yntem belirlenerek alma ve uygulama grubu seildi. Mzemizde 1972 ylndaki ilk sergilemeden beri sregelen, salonlardaki kronolojik dzenleme bozukluu (Kk Eserler sergileme salonlar, Prehistorya-Protohistorya salonlarndan sonraki I. keramik salonunda .. 8-6. yzyl seramii, II. salonda .S. II. yzyl mermer tanr ve tanra heykelleri, III. salonda ise Klsik ve Roma Dnemi seramiinin sergilendii ve devamnda Roma heykelleri eklinde) bata rehberler olmak zere ziyaretiler tarafndan sk sk tenkit edilmekteydi. nce, 1999 ylnda Klsik Dnem ncesi eserlerin sergilendii "Kk Seramik Salonu" ile Klsik, Hellenistik ve Roma seramiklerinin sergilendii "Kk Eserler Salonu" arasnda yer alan, .S. II. yzyla ait Roma Dnemi tanr ve tanra heykellerinin bulunduu salon boaltlarak, kk seramik salonu ile birletirildi. Eski gmme ve orta vitrinler tamamen kaldrld. Bylece geni bir sergileme ve gezinim alan kazanld ve Rlve Mdrl mimarlar ile birlikte proje almalarna baland. Bu almalarn en iyi ekilde yaplabilmesi iin bandan sonuna kadar, mdrmz Sayn Metin Pehlivaner, her trl destei salad. LHTLER SALONU 2000 ylnda ak tehir alanlar kapatlarak kazanlan yeni salona "l Klt Salonu"ndaki lhitlerin tanmasyla dzenleme almalar balatld. Lhit podyumlar iin zel kalker bloklar kestirildi ve zerleri taraklandrld. Lhitler, grup ve tip seimi yaplarak tand ve podyumlarna yerletirildi. "l Klt Salonunda (eski)" sergilenen dier eserler ise depolara kaldrld. Her lhit iin iki dilde geici bilgilendirme levhalar yapld. TANRILAR SALONU 2001 ylnda "l Klt Salonu"ndan boalan salona tanr ve tanra heykelleri tand. Her heykelin boyutuna gre tespit edilen blok kaideler yaptrld. Aydnlatma
* . Akan ATLA, Arkeolog, Mze Mdrl, Antalya/TRKYE Aynur TOSUN, Arkeolog-Mze Aratrmacs, Mze Mdrl, Antalya/TRKYE

167

sistemi yeniden ele alnarak eserler aamal fotoselli k dzeni ile aydnlatld. Her tanr heykeli iin iki dilde bilgilendirme metinleri almalar tamamland. Bylece yeni vitrin dzenleme almalar ncesinde "Lhitler ve Tanrlar salonlarnda 16 adet tanr ve tanra heykeli ile 11 adet lhit sergilemesi yeniden dzenlendi. Bu salonlarn bilgilendirme almalarnn standardize edilerek yeniletirilmesine "eitimci mzecilik" anlayna gre devam edilmektedir. 2002-2003 YILI TEHR ALIMALARI nce, Klsik Dnem ncesi eserlerin sergilendii "Kk Seramik Salonu" ile Klsik, Hellenistik ve Roma seramiklerinin sergilendii "Kk Eserler Salonunun arasnda yer alan, .S. II. yzyla ait Roma Dnemi tanr ve tanra heykellerinin bulunduu salon boaltlarak Kk Seramik Salonu ile birletirildi. Bylece, seramik salonlar arasndaki kopukluun giderilmesi, orta vitrinlerin kaldrlarak gezinim alanlarnda sirklasyonun rahatlatlmas plnland. Ayrca karlkl vitrinlerin bir blmnn kaldrlarak ziyaretilerin tek yn boyunca eser izleyebilmesine imkn verilmesi ve karlkl vitrinlerin birbirini yanstmasyla oluan grnt kirliliinin ortadan kaldrlmas dnlerek proje balatld (Resim: 1). Yeniletirilmesi dnlen vitrin tehir almalarna balanmadan nce, tehir ve kullanm asndan en iyi vitrin sisteminin yaplabilmesi iin, 1998 ylndan 2002 ylna kadar resm ve zel mzelerin yeni alan blmleri ile zel sergiler (toplam 14), Mdrmz Sayn Metin Pehlivanerin salad imkn ve destei ile bu almalarn ekirdeini oluturan ekip yeleri, . Akan Atila, lhan nlsoy ve Aynur Tosun tarafndan incelendi. Yeni alan mze ve sergilerdeki incelenen yeni uygulamalar, sergileme metotlar, kullanlan yntemlerin iyi yanlarnn yan sra aksaklklar da not alnd. Mevcut duvara gmme ve bfe tipi vitrinlerimizin sorunlar da gz nne alnarak (iinde alma zorluu, ziyaret gnlerinde ap-kapama zorluu, yapm hatasndan kaynaklanan cam temizlii zorluu, podyumlarn zeminden yksekliklerinin ayr ayr olmas, ahaplarn deforme olmas nedeniyle gze ho grnmeyen mdahaleler yapmak zorunda kalnmas gibi) (Resim: 2, 3), Antalya Rlve ve Antlar Mdrl'nden Y. Mimar Sibel Unay ve Mimar ebnem Alp ile yeni edindiimiz bilgiler dorultusunda mterek almalara baland. Ortalama 6 m. uzunluunda, sergilenen eserlerin en iyi ekilde korunmasna ve tehirine imkn veren, ierisinde rahata dzenleme yaplabilecek, pratik alma ortam salayan ve kolayca temizlenebilecek bir vitrin projesi gelitirildi (izim: 1). AYDINLATMA-YANSIMA Bilindii gibi mzelerimizdeki vitrin aydnlatmalarnn yalnzca stten yaplmas nedeniyle, sergilenen eserlerin alt ksmlarnda glgeler olumakta ve kabn gvdesinin alt ksmnda yer alan detaylarn grlmesine engel olmaktadr. Bu tarz aydnlatma sisteminin eser tehirine uygun olmad bilinmektedir. almalar srasnda eseri stten olduu kadar, ayn oranda alttan aydnlatmaya da zm arand. Vitrinin alt n ksmndan ieri doru eimli, buzlu cam arkasndan verilen kla zm saland (Resim: 4). Bylece vitrin iindeki eserlerin gsterilmek istenilen blmn aydnlatacak "nokta aydnlatma" ile vitrin iindeki eserlerin her noktasn aydnlatacak "homojen aydnlatma" elde edildi (Resim: 5). Vitrinin iindeki n darya yansmasn nlemek iin vitrin camlar, mimarlarn tasarlar dorultusunda %10 eimli olarak (6 m. uzunluunda antireflekte cam bulunamadndan) yapld. Ancak btn uyarlarmza ramen, rlve ve mteahhit firma tarafndan alnp uygulanan siyah renkli, parlak yzeyli granit zemin kaplamasnda n etkisi ile zemine yansyan vitrin grnts izleyiciyi rahatsz etmektedir. MALZEME-KAPLAMA Yksek nemli bir iklime sahip Antalyada, ahap malzemenin ksa srede deforme olmas nedeniyle eski vitrinlerdeki sarkmalardan dolay camlarn almamas, vitrin 168

tabanlarna destek konulmas gibi aksaklklar gz nne alnarak vitrinlerin yapmnda kullanlacak malzeme seimi mimarlar tarafndan yapld. elik konstrksiyonlu vitrinlerin kaplamalarnda suya dayankl, scaklktan etkilenmeyen, yanmaz, aside, kimyasal maddelere ve basnca dayankl bir malzeme olan masif compact laminant kullanld. Eski vitrinlerin i kaplamasnda kullanlan kumalarn, zamanla solarak iz brakmas, vitrin ierisinde yeni tehir deiikliine imkn vermiyordu. Yeni uygulamada vitrinlerin ileri ve eser kaideleri su bazl, mat akrilik boya ile boyand. Bylece her zaman deiiklik yapabilme olana ve kumaa gre daha ucuza fon deiiklii imkn saland. GVENLK Mzemizdeki eski vitrinlerde gvenlik, cam krlmasna duyarl alarm sisteminin yan sra, kilit ve mhr kullanlarak salanmaktayd. Yeni vitrinlerde ise gvenlik, yine vitrin kaplarnn, koridor girilerinin mhrlenmesi, kilitlenmesi, vitrin camnn krlmasna kar duyarl alarm sisteminin kullanlmasnn yan sra vitrin i ksm ve arkasndaki koridor ile gezinim alanlarnda harekete duyarl taraycl merkez sisteme bal alarm sistemi ile desteklenmektedir (Resim: 6). SERGLEME N DZENLENMES Vitrinlerde sergilenecek eserlerin depolardan n seimi ve gruplama almasn, yukarda ad geen ekirdek ekip srdrd. Eser seim almalarnn paralelinde, cam, kemik, seramik, ta eserlerin onarm ve temizliini Heykeltra-Konservatr Aye lhan; bronz, cam, fildii, seramik, gm, kemik, altn, fresk, ikona gibi eserlerin temizliini ve konservasyonunu da Arkeolog-Konservatr Azize Yener yaparak bu sergileme srasnda bize destek verdiler. alma ekibince sergileme iin seilen (her eser iin en az iki alternatif seildi) ve tasnif edilen eser veya eser gruplarnda, stanbul niversitesi, Fen ve Edebiyat Fakltesi, Klsik Arkeoloji Blm, retim eski grevlilerinden Dr. Nalan Frat, seramik tipolojisinde ve kronolojisinde seimimize yardm etti. Ayrca, vitrin ii dzenleme almalar srasnda, Akdeniz niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm retim yelerinden Do. Dr. Burhan Varkvan; Akdeniz niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, retim grevlilerinden Grafiker Himmet cal ve Seramik Sanats Tufan Dastanl grleri ile bize destek saladlar. Bunun yan sra birok arkeolog-rehberin nerilerini de dikkate alarak almalarmz srdrdk. Ktphane almalarmz srasnda, bize gerekli olan Almanca metinlerin evirilerini, mzemiz arkeolou Mehmet Erdem yapt. Dier mze alanlar da uzmanlk konularna gre bize yardmc oldular. Bu almalarmz srasnda, sergilemeyi btnleyici nitelikteki iki dilde bilgilendirme metinleri zerinde de almalarmz srdrdk. Bu metinlerin redaktrln Hikmet Uurlu ve Turkish Daily News Gazetesi yazar Mikael Terrance Duggan yaptlar. Bylece, tm Trke ve ngilizce metinlerde dil birlii saland. Fotoraf ve izimlerle zenginletirilen bilgilendirme panolarnn tamam arkeoloji blmnn bilgisayarlarnda, tarafmzca dzenlenerek hazrland ve basld. Panolar, salonlardaki ve vitrinlerdeki yerlerine belirli bir dzende yerletirildi. Bu pano dzeni, bundan sonra gncelletirilen salonlarda da devam ettirilecektir. SERAMK ESERLER SERGLEMES Sergilenmek zere seilen eserlerin, nce vitrin ierisinde ka adedinin sergilenebileceini belirlemek amacyla deneme yapld (Resim: 7). Belirlenen eserler, vitrindeki yerlerine eitli boyuttaki kaideler ile birlikte nce tek tek, sonra hepsi birlikte yerletirilerek konumlar ve kaideleri tespit edildi (Resim: 8). Alttan aydnlatmaya gereksinim duyulan baz eserler iin pleksiglas kaideler kullanld. Sonra, sergilenecek eserin gsterilmek istenen blmnn en iyi ekilde izlenebilmesi iin zerlerinde detay al169

malar yapld. Eserlerin vitrin iindeki son konumlar tespit edilerek kaidelerine sabitlendi (scak silikonla-sarsntya kar). Bu aamadan sonra "eitimci mzecilik" anlay dorultusunda zel ve genel bilgilendirme panolarnn almalar hzlandrlarak tamamland (Resim: 9). Vitrin iinde her eser iin ayr kk bilgilendirme yazlar yerine (ad, tarihi, buluntu yeri), eserlerin genel arkeolojik dnemi ve kapsad tarihleri gsteren bir pano dzenlendi. Ayrca vitrin ierisinde yer alan eserlerden seilen az saydaki eserin ad, kullanm alan, malzemesi hakknda bilgileri ieren ve hangi eserin tanmlandn belirten krmz noktal aklama panolar konuldu. Ayn krmz nokta, tanm yaplan eserin kaidesine yaptrlarak eser belirtildi (Resim: 10). Bylece, vitrin iine ortalama 40-50 adet kk bilgi metni koymak yerine, 4-5 adet aklayc pano konularak, ziyaretilerin ok zamann almadan hafzalarnda yer edecek ilgin bilgiler verilmesi saland. Mzeyi gezmek iin geni zaman ayranlara, detayl bilgi ieren byk duvar panolar yapld. Bu panolarn bazlar izim ve fotoraflarla desteklendi. BLGE KAZILARI SERGLEMES "Seramik Eserler Salonunun tehir almalar tamamlandktan sonra, geici olarak ziyarete ald. Uzun bir sre boyunca, ziyaretilerden salonla ilgili olumlu ve olumsuz grlerini aldk. Artlarmzn, eksilerimizden ok olmas bizim doru bir uygulama yaptmz gsterdi. Bylece, yeni dzenlenecek "Blge Kazlar Salonu"nun tehir n almalarna . Akan Atila, lhan nlsoy ve Aynur Tosundan oluan ekiple baladk. Bu salondaki sergileme amacmz da, "eitimci mzecilik" anlay dorultusunda devam etti. Kronolojik olarak dzenlenen seramik salonuna alternatif olarak, ziyaretilere kronolojik dzenleme dnda, Antalya Mzesinin sorumluluk snrlar iinde yaplan tm kazlarla ilgili bir salon yapmakt. Bu salonda, bir kaz yerinin hangi dnemleri kapsad, sanatlarn hangi malzemeleri kulland ve o dnem insannn neler yaptn i ie gsteren, bir vitrin sergileme fikri gelitirildi. ncelikle, 1999 ylnda kaz bakanlarnn her birine, bu yeni salonda yaplmas dnlen sergilemenin konusu hakknda bilgi verildi. Salonun dzenlenmesi ile ilgili nerileri ve biyografileri ile kazlaryla ilgili bilgilendirme metinlerinde kullanlmasn istedikleri bilgileri gndermeleri, 2000 ylnda resm yaz ile kendilerine bildirildi. Zaman zaman da szl olarak grmeler srdrld. Bize hl cevap vermeyen kaz bakanlar bulunmaktadr. Buna ramen u anda "Blge Kazlar Salonu", bilgilendirme metinleri de dahil olmak zere her eyi ile tamamlanmtr (Resim: 11). Bu salonda, imdiye kadar ayn vitrinde kronolojik veya malzeme olarak birlikte sergilenemeyen buluntularn tmn ziyaretilere gsterme imkn domutur. Ayn vitrin ierisinde seramik, cam, bronz, gm, altn, kemik, fildii, mermer, kireta, fayans gibi ok farkl malzemelerden oluan ve Kalkolitik, Eski Tun, Roma, Bizans Dnemi gibi ayn kaz yerinde bulunmu deiik dnemlere ait ine, ayna, masa, kap-kacak, fresk, yazt, akmakta, adak eyas v.b. eserler birlikte sergilendi (Resim: 12). Seramik Eserler Salonunda yaptmz eser seimi ve yer denemesi, sabitlenmesi almalar aynen bu salonda da uyguland. Son dzenleme srasnda ekibimize katlan Arkeolog, A. Esra Aka ile birlikte bu almalarmz tamamladk. Bylece, bir kaz yerinin dnem ve malzeme olarak renklilii ziyaretiye pano bilgilerinin yan sra, grsel olarak da verilmi oldu. Bilgilendirme panolarna ek olarak, mzemiz Md. Yrd. Sabri Aydal tarafndan zel olarak hazrlanan, blgede yaplan kazlarn yerini ve ren yerlerini ayrntl bir biimde gsteren blge haritas, salonun giriine konmutur. zellikle harita lejantnda kazs devam eden ve kazs biten yerler ile Antalyadan ren yerlerine olan uzaklklar belirtilmitir. Ayrca "Blge Kazlar Salonu"nda, Antalya Mzesinin 1952 ylnda yapt ilk kurtarma amal kazdan bugne kadar ksa sreli ya da birka sezon boyunca yapt kurtarma kazlarn da sergileme imkn bulduk. Kurtarma kazlarnda bulunan (buluntu veren 26 kaz) eserlerin sergilendii, iine bu kazlarla ilgili bilgilendirme panolarnn konduu iki vitrin dzenlendi. Vitrin sergilemeleri ile ilgili bilgilendirme panolarnn yan sra dier salonlarda sergilenen, kazdan kan eserlerin onarm srecini anlatan 170

(Resim: 13) veya blgemizden yasa d yollarla yurt dna karlan eserlerin yerli-yabanc medyada kan haberlerini de iine alan bilgi panolar (Resim: 14) ziyaretilere sunuldu. Bu almalar sonunda u anda, toplam 68.5 m. uzunluunda vitrin cephesine sahip, 14 adet yeni sergileme vitrininde, 1409 adet eser sergilenmi oldu. EK BNA Yklan ak tehir binasnn yerine yaplmas plnlanan, bodrum taban alan 1100 m2 lik, iki katl ek bina henz tamamlanamamtr. Bu binann giri katnda, ounlukla ta eserlerin (Patara Yol Klavuz Ant, Limyra Heroonu gibi); st katnda ise vitrinler yaplarak kk eserlerin (Aziz Nikolausun kemikleri, ikonalar, amphoralar, bronz, mermer, cam eserler) ve sikkelerin sergilenmesi plnlanmtr. Bu vitrinlerde antireflekte cam ile fiber-optik (s vermeyen) aydnlatma sistemi kullanlmtr. Salonda ve vitrin arka koridorlarnda bilgisayar sistemine bal iklimlendirme salanmtr. Burada da merkez sisteme bal alan ve vitrin ii taraycs ile cam krlmasna duyarl alarm sistemi kullanlacaktr. Bu binann bodrum kat, "Kk Eserler Deposu" ve "Ta Eserler Deposu" olmak zere, iki ayr depo alan olarak dzenlenmitir. 1100 m2 lik toplam alana sahip bu depolarda depreme dayankl, elik konstrksiyonlu, koruma kapakl ve frnlanm grgen tahta rafl sistem yaplmtr. Kk eserler deposunda kk eserler, cam eserler ve ikonalarn llerine uygun masif kompakt laminant dolaplar ve eitli depolama sistemleri bulunan i odalar bulunmaktadr. Bu odalardaki dolaplarda, eserler niteliklerine gre snflandrlarak depolanacaktr. Depolarda yangn alarm, merkeze bal alan tarayc alarm sistemi ile bilgisayarl iklimlendirme salanmtr. Ta Eserler Deposunda, tavana sabit alt yne hareketli 2 ton kaldrma kapasiteli Krein vin sistemi kurulmutur. ki depo nndeki alanda ise blm alanlar ile yerli ve yabanc aratrmaclar iin iki ayr alma odas yaplmtr. Eski depolardan yeni depoya tanma almalar tamamlandnda, mzemiz depolarnda st ste ve skk seramik eserler olmayaca gibi, bahede de akta ta eser kalmayacaktr. Mzemizin, ek bina inaatnn tamamlanarak toplam 2500 m2 lik sergi alan ile 1100 m2 lik seramik ve ta eserler deposuna kavumasn umut ediyoruz.

171

izim

172

Resim: 1

Resim: 2

Resim: 3

173

Resim: 4

Resim: 5

Resim: 6

174

Resim: 7

Resim: 8

175

Resim: 9

Resim: 10

176

Resim: 11

Resim: 12

177

Resim: 13

Resim: 14

178

BELKIS/ZEUGMA 2003 YILI KAZI ALIMALARI

Mehmet NAL*

Belks/Zeugma 2003 yl almalar, A. Kaz, B. Ky kurtarma kazs ve ky koruma seti almalarn kapsamaktadr. A. Kaz almalar Gaziantep li, Nizip lesi, Belks Ky snrlar iinde yer alan, Belks/Zeugma antik kentinde Dionysos Evini restore etmek amacyla kaz almalar, Turizm ve Kltr Bakanlmz, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izinleri, Gaziantep Valilii l zel daresinin madd katklar ve Zeugma Giriim Grubunun lojistik desteiyle yaplmtr. Gaziantep Mze Mdr Hamza Gllce bakanlndaki kaz almalar, Arkeolog Mehmet naln alan sorumluluunda Arkeolog Ali Korkmaz ve Umut Alagzn de katlmyla yaplmtr. Kaz almalar, Gaziantep Mze Mdrl tarafndan 1992-1998 yllarnda kazs ksmen yaplm olan Dionysos (Erge) Evinden balatlmtr1. Kaznn amac, restore etmek iin bu evin plnn tam olarak almaktr. Dionysos Evinin evresinde drt ama alarak genileme ve derinleme almalar yaplmtr. 1. Ama Dionysos Evinin kuzeybatsn oluturur. Bu blmdeki E1 ve E2 odalar geen yllarda ksmen almt. Bu almada E1, E2, E5 (mplivium) tamamen, E 6 mekn ise ksmen aa karld (Pln: 1). 1. E1 Odas Bu odann dou yars Gaziantep Mzesinin 1998 ylnda yapt kazda2 almt. Bu yl ise anlan odann bat yars kazld. Odada iki yerleim kat tespit edildi. En ste grlen 0.50-1.00 m. kalnlnda sert toprak (ZD.03. 1) ve bunun altnda 1.40 m. kalnlndaki kll toprak kontekslerinin (ZD. 03. 8) ikinci dneme ait olduu belirlendi. Bu kontekslerde at kiremiti, keramik (7 kg.) cam paralar ve demir iviler ele geirildi. Bu katn altnda ise 1. dneme ait olan ve Roma buluntular veren, 0.30 m. kalnlnda kll kontekse (ZD.03.9) rastland. Zemin stndeki bu kll toprak iinde bol
* Mehmet NAL, Arkeolog, Mze Mdrl, stasyon Cad. 27090 Gaziantep/TRKYE Zeugma kaz almasnda yardmlarn esirgemeyen sayn Mze Mdr Hamza Gllceye, Gaziantep Valisi Sayn Llfllah Bilgine, Nizip Eski Kaymakam Sayn Hasan Karakaa, mzemiz alanlarndan Arkeolog Fatma Bulgan ve Ahmet Beyazlara, gnll arkeologlar Umut Alagz, Ali Korkmaz, Sait Ylmaz, Glen Yac, brahim elik, mer Aslan, zgl Kl, Mslm zbayndr, Antrapolog Cokun Kysuya, Jandarma stemen Halil Baere, Belks Kynde grevli Astsubay Kdemli st avu Turgay Abee teekkrlerimi sunarm. Erge, R. "Belks/Zeugma Mozaik Kurtarma Kazs 1992", 10. Mze Kurtarma Kazlar Semineri. 1999, s.321-338. Erge, R., Belks/Zeugma 1997-1998 yl Kurtarma Kazlar, 21. Kaz Sonular Toplants, 2. Cilt, 1999, Pln 1.

1 2

179

miktarda at kiremiti paralar, keramik (4 poet), aslan bal bronz aplik, bir adet bronz kap, cam paralar ve demir objeler bulunmutur. E1 odasnn dou duvar 2.10 m. kadar ykseklie kadar ana kayann dzletirilmesiyle yaplm olup st ksmlar ise kaba yontulu talarla ve amur harcyla rlmtr. Benzer duvar rgsyle yaplan gney duvar ise 2.15 m. yksekliine kadar korunmutur. Bu duvardaki tepsi tayan hizmeti figrl fresk 1998 ylnda kaldrlarak Gaziantep Mzesine tanmt. Odann kuzey duvar 1.20 m. yksekliinde korunmu olup yer yer fresk kapldr. Fresklere ekibimizin restoratrleri tarafndan ilk mdahale yaplmtr. 1. E2 Odas E-1in kuzey bitiiinde, 4.00x4.50 m. ebadndadr. Bu odada da E1 odasnda grlen konteksler izlenmitir. Oda zemini, ana kaya st sktrlm topraktr. Odann dou duvar 1.10 m., gney duvar 1.20 m., bat duvar ise 0.45 m. yksekliinde ksmen korunmutur. Bat duvar 1.50 m. uzunluunda, 0.50 m. geniliinde olup ana kayann yontulmasyla yaplmtr. Duvar yer yer freskle kapldr. 1. E5 (mplivium) E1 ve E2 odalarndan batya doru genilenerek, zemini topran st seviyesinden 4.50 m. aada olan E-5 mekn meydana karld. Bu meknda taban figrl mozaik deli s bir havuz, bir eme ve kayaya oyulu bir sarn bulunmaktadr (Resim: 3, 4; Pln: 2). Burada da en stte, dier amalarda grlen ZD. 03. 1 konteksine rastland. Sert toprak, kerpi dkntleri ile yer yer kalker paralarnn da grld bu konteksin lleri eimden dolay 0.50 m. ile 1.50 m. arasnda deimektedir. Amann dousunda youn kalker krklar bulunmas, bu blmn ge dnemde ta yontu yeri olarak kullanldn gstermektedir. Bu konteksin altnda Z.D. 03. 12 konteksi yer alr. Yumuak kahverengi toprak yapsna sahip olup youn olarak kalker krklar ve at kiremiti paralar grlr. 0.75 m. kalnlndadr. Bu konteksin altnda ise II. dneme ait olan erozyon kark toprak (0.60 m.), erozyon ve ak kahverengi toprak (0.40 m.) ve kll yumuak toprak (0.40 m.) bulunur (Resim: 3). Bunun altnda ise Roma Dnemi kltr katna ait olan ak kahverengi sert topraa rastland. 0.50 m. kalnlndaki bu konteksin altnda s havuzun taban mozaii bulundu (Resim: 3-5). Bu taban mozaii 4.50x3.85 m. ebadnda olup gneyi kntden dolay ksmen zarar grmtr. Mozaiin merkezinde ift basamakl piramit dizisi arasnda l rg kuann ereveledii 1.40x1.40 m. llerinde figrl pano yer alr. Pano ierisinde, "Danae ve Seriphoslu Korsanlar" konu alan be tane insan betimlenmitir. Yaplan aratrmada bu konunun figrl mozaikler iinde nik olduu saptanmtr. Panoda, 4/3 verilmi kapa ak bir sandn nnde, Danae kucanda olu Perseusu tutarak ayakta durur. Karsnda Seriphoslu sakall korsan, iki elini bebek Perseusa doru uzatr. Sandn sanda bir balk sand tutarken, soldaki balk ise sandn iini kartrmaktadr. Da doru, meander kua ve iki dz siyah kuak arasnda kk ekenar drtgen desenlerinden oluan pano vardr. Panonun d ksmnda 0.10 m.ye 8x9 adet tessera derken, i ksmnda bu say 11x12 adettir. Mozaikte, kahverengi, pembe, sar ve mavinin tonlar ile siyah ve beyaz renkler kullanlmtr. S havuzun kenar talarndan sadece dousundakiler korunmutur. Kenar talar 0.80 m., uzunluunda, 0.50 m. geniliinde ve 0.14 m. yksekliindedir. S havuzun dier kenar talarnn ise, I. dnem zemininden 0.90 m. yksekte aa karlan II. dnem duvarlarnda devirme malzeme olarak kullanld grlmtr. S havuzun dou bitiiinde ksmen korunmu olan eme yer alr (ZD. 03. 24). emenin (Resim: 4), yarm daire iki ni arasndaki ayna blmnde kesme blok ta mevcuttur. Nilerin ii ile ayna tann n ksmlar fresk kapldr. Ksmen korunmu 180

olan dikdrtgen teknesi 0.60 m. derinliindedir. Teknenin bat kenar tulalarla rl olup 0.10 m. yksekliinde korunmutur. Gneyinde suyun havuza akmasn salayan 0.10 m. apnda bir su tahliye delii mevcuttur. Teknenin taban iri tesseral mozaikle kapldr. emenin kuzeyinde sarn yer alr. Sarn (Resim: 3), kalker ana kayaya oyularak yaplmtr. Gvdesi armut formlu olup 4.82 m. derinliindedir. Kare biiminde 0.45 m. geniliindeki az, 0.60x0.65 m. ebadnda blok talarn dikey olarak yerletirilmesiyle oluturulmutur. Az seviyesinden 0.70 m. aada, geometrik desenli taban mozaii mevcuttur (ZD. 03. 103). 2.00x0.50 m. ebadndaki bu mozaik sarncn bat ve kuzeyini evreler. Erken Bizans Dneminde sarncn bileziine kesme blok talar eklenerek, sarncn II. dnem yerleiminin zemin seviyesine kadar ykseltildii saptanmtr. Taban mozaii ise impliviumun s havuzunun taban mozaiiyle ayn seviyede olup adatr. Sarncn bat bitiiinde su kanal mevcuttur (ZD. 03. 104). Dou-bat dorultulu bu kanal, oluklu at kiremitlerinin altl stl biimde yan yana dizilmesiyle oluturulmutur. Bu kanaln 0.20 m. altnda sarncn etrafn evreleyen geometrik desenli mozaik mevcuttur. Bu sebeple mozaiin stne yaplm olan bu su kanal, II. dneme aittir. Sarncn suyunu salayan impliviumun s havuzunun zerine Erken Bizans Dneminde yerleildii iin, bu dnemde sarncn suyu, bat ynnden su kanal yaplmak suretiyle salanmtr. Sarncn gney bitiiinde Roma Dnemine ait su knkleri de yer alr (ZD. 03. 105). Bu knkler s havuzun yamur sularn sarnca aktarmaktayd. Pimi topraktan yaplm olan bu knklerin st blmleri krlmtr. Knk 0.33 m. uzunluunda ve 0.10 m. apndadr. E-5 meknnn bat portikosunda ana kaya zemine oyulmu bir su kanal mevcuttur. Gney-kuzey dorultusunda uzanan bu kanal, 4.5 m. uzunluunda ve 0.50 m. geniliindedir. Kanaln st ksm yass ve kaba yontulu talarla kapldr. 1. E6 mpliviumun (E5) bat bitiiinde, taban geometrik desenli mozaik deli olan (Resim: 6) dikdrtgen plnl bir mekna rastlanmtr. Bu meknda derinleme almasnda iki dnem yerleimi grlmtr. II. Dnem: a- ZD. 03. 65 konteksinde, tarm topra ve erozyon katnn altnda gneyde iki para halinde soku ta, kuzeybat kesinde basamak ortaya karlmtr. Basamaklar, stun gvdesi ve moloz talarla, duvar ve kesme blok ta arasnda yer alr. Basamak yaklak 1.00 m. uzunluunda ve 0.30 m. geniliindedir. 1. ve 2. sradaki basamaklar kaba moloz talar, 3. sradaki basamak dzgn kesme talarla rlm olup balayc olarak kire harc kullanlmtr (ZD. 03. 143). Bu konteksin altnda 0.40 m. kalnlnda kll toprakl yangn tabakas bulunur. I. Dnem: kinci Dnem yerleiminin altnda 0.90 m. kalnlndaki kltr katndan oluur. ZD. 03. 69 konteksinin st, II. dnemin zemini olarak kullanlmtr. Dalm sert kerpiten oluan bu kontekste keramik, cam, demir ve kemik buluntular ele geirilmitir. Ayrca, bu kontekste kuzeydou-gneybat ynnde be adet su knk meydana karlmtr (ZD. 03. 75). Su knklerinin her biri 0.45 m. uzunluunda 0.36 m. apndadr. ki oluklu kiremitin birlemesiyle oluan bu su knkleri, impliviumun (E5) sarncna balanan II. dnem su knklerinin devamdr. Bu konteksin altnda geometrik taban mozaiine rastlanmtr. Geometrik mozaik (ZD. 03. 176): E 6 meknnn zeminini oluturan taban mozaiidir (Resim: 6). Dz siyah kuan evreledii dikdrtgen pano ierisinde ha biiminde rozetler yer alr. Mozaiin bats kare ve dikdrtgen eklinde tahrip olmutur. Koyu mavi ve beyaz renkteki tesseralar iri olup her 0.10 m.de 25 tessera yer alr. Mozaiin etrafndaki stylobata ait kesme blok talarnn sklerek 0.90 m. yksekte, Erken Bizans Dnemine ait olan II. evrede, ZD.03.68 konteksinde kullanld saptanmtr. Mozaiin etrafnn stylobat ile evrili olmas ve bu meknn impliviumun portikosuyla balantl bulunmas, burasnn bir peristyle ait olduunu gstermektedir. Gelecek yl bu alanda yaplacak kaz almas neticesinde bu mekn hakknda ayrntl bilgiye ulalacaktr. 181

2. AMA Dionysos Evinin kuzey blmn aa karmak iin ama 2 almtr. Bu almada daha nceki yllarda aa karlan dairev stmal meknn kuzeybatsndaki, kanal biimindeki giriinin gneyinin bir duvar biiminde uzand saptanmtr (ZD.03.53) (Pln: 1). Bu duvar 6.5 m. uzunluunda 1.00 m. yksekliinde ve 0.60 m. enindedir. Kaba yontulu ve moloz talarla rlm olup balayc olarak amur harc kullanlmtr. Bu dairev meknn kanal giriinin kuzeyinde moloz ve kaba yontulu ta ynlar grlmtr. Bu kalntlar meyil sebebiyle tahrip olan kanaln birka metre daha uzandn gstermektedir. Bu alanda erozyon kat kaldrlmtr. ZD.03.53 duvaryla E4 odasnn kuzey duvar arasnda ise youn yangn tabakasna rastlanmtr (ZD.03.56). Burada youn keramik ve at kiremit paralar ele geirilmitir. Bu meknn taban sktrlm toprak olup dairev mekndan uzanan duvar (ZD.03.53) bu odann zeminini tahrip ederek ina edilmitir. 1997 ylnda aa karlan E4 odasnn3 batsnda yaplan almada tarm topra kaldrldnda, altnda kll topraa rastland. ZD. 03. 68 konteksli kll toprak ierisinde Roma mimar paralarnn, II. evrede devirme olarak kullanld grlmtr. 3. AMA Dionysos Evinin kuzeyinde genileme ve derinleme almalar yaplarak D4, D5, D14-20 odalar ile villann girii meydana karlmtr. 3. D4 nceki yllarda byk ksm alan bu oda peristylin kuzey bitiiindedir. 6.00x2.20 m. ebadndadr. Peristyle ve D5 odasna kap geii mevcuttur. Duvarlar yer yer 1.10 m. yksekliinde korunmutur. Kuzeyinde kayaya oyulu sarn bulunur. Taban dzletirilmi ana kaya st sktrlm topraktr. almalarda, daha nceki yllarda ksmen aa karlm olan D4 odasnn dousundaki kayaya oyulu sarncn etrafnda, dalm kerpilerin arasndan youn kll toprak kaldrlmtr. Burada gneykuzey dorultusunda bir duvar, keramik ve zrh paras ele geirilmitir. 3. D-5 D4 odasnn kuzeyinde D5 odas yer alr. Oda 3.80x6.70 m. ebadndadr. Zemini ana kayann dzletirilmesiyle olumutur. Bat duvar 3.00 m. uzunluunda, 0.47 m. geniliinde ve 1.30 m. yksekliinde korunmutur. Bu duvar kesme blok ve kaba yontulu tala rlm olup balayc olarak amur harc kullanlmtr. Bat duvarnn hemen nnde 0.40x0.40 m. ebadnda su balant ta (Konteks 33) yer almaktadr. Gney duvar (ZD.03.39) 1.30 m. yksekliinde olup 5.50 m. uzunluunda ve 0.60 m. geniliindedir. Bu duvarda D4 odasna geilen 0.90 m. geniliinde bir kap geii mevcuttur. Kuzey duvar (ZD.03.32) ise ana kayaya oyulan yuva iine oturtulmu olup ksmen korunmutur. 3. D14 D4 odasnn kuzey bitiiinde yer alr. 5.12x4.10 m. ebadndadr. D9 giri koridoruna alr. Duvarlar temel seviyesinde korunmutur. Taban, dzletirilmi ana kaya st sktrlm topraktr. Yerleim terasnn bu ksmda ok nceleri km olmas sebebiyle, bu odann dou yars mevcut deildir. 3. D 20 (Koridor) Dionysos Evine kuzeyden girii salayan bu koridor iki blmden oluur. A: Eve giri blm. B: Peristyle alan blm. Koridorun B blmnn kazs nceki yllarda yaplmt4.
3 4 Erge, R., Belks/Zeugma 1997-1998 yl Kurtarma Kazlar, 21. Kaz Sonular Toplants, 2. Cilt, 1999, s. 260, Pln 1. Erge, R., "1993-1994 Belks/Zeugma Kurtarma Kazlar", VI. Mze Kurtarma Kazlar Semineri, 1995, s. 358, Pln 2.

182

A blm: 4.40x9.00 m. ebadndadr. D15 ve D14 odalar bu koridora alr. Kuzeybat kesinden giri holne geilir. Koridor zemininin 0.70-0.80 m. stnde, kalntlarn stne yaplm olan bir su kanal aa karld. Krma ta ve kire harcyla yaplan bu III. dnem kanalnn uzants, Dionysos Evinin D13 odasnda da grlmt. Bu kanaln dousunda kurun ve pimi toprak knklere rastland. Zemin st 0.50 m.de, dalm kerpiler arasnda bulunan bu knkler birinci katn su sistemine ait olmaldr (Resim: 12). III. evre su kanalnn altnda boru biiminde oyulmu stun tamburu mevcuttur5. Bu borunun uzants, koridorun gney duvarnn altndan geip dairev mekna doru uzanr. Bunun altnda ise zemin mevcuttur. Zemin, ana kaya zerine yaplan, yontu ta artklar ve toprak karmndan olumutur. Bu zemine, yass kapak tal su tahliye kanal oyulmutur. Dionysos Evinde yer alan D21, giri hol ve D15-19 odalar, Dionysos Evinin kuzey blmn oluturur. Bu blm ana kayann yapsna uygun olarak A blmnden yaklak 2.50 m. aada yaplarak alt ve st terastaki odalarn hem Frat manzaras grmesi hem de k ve temiz hava almalar salanm olmaldr. 3. Giri Hol: D20 koridoruna geii salar. Tabannn altnda, D20 odasndan uzanan atk su kanal mevcuttur. Bu blm dairev odann 2. evrede yapm esnasnda byk oranda tahrip edilmitir. Giri holnn dousunda D19, 18, 17 ve 16 odalar yan yana yer alr. 3. D-15 (Depo I) Dionysos Evinin A blmnde yer alan D 14 No.lu odadan 2.85 m. daha aadadr. Bu oda 4.60x5.15 m. ebadndadr. Duvarlar, zeminden 0.95 m. ykseklie kadar ana kayadan oyulmu olup st ksm 1.65 m. yksekliinde byk blok talardan, aralar ise kaba yontulu talarla rlmtr. Ak kahverengi, sert yapl toprak kaldrlarak kll toprakl yangn tabakasna ulald (Konteks ZD.03.48): Bu kontekste de tneller almak suretiyle, kltr katnn kaaklar tarafndan tahrip edildii grlmtr6. Gney duvar (konteks165) altta ana kaya kesilerek 0.95 m. ykseltilmitir. Bunun zerine ise sra halinde 1.85 m. yksekliinde iri blok talardan duvar rlmtr. Birletirici olarak amur ve kire harc kullanlmtr. Ayrca, aralklarla rlen bu kesme blok talarn aras kaba yontulu, moloz ta ve kiremit paralaryla rlm, balayc olarak amur ve kire harc kullanlmtr. Duvarn bat ucu 2.70 m., dou ucu ise 0.95 m. yksekliinde korunmutur. Genilii 0.60 m., uzunluu 5.15 m.dir. Bat duvar (konteks 166) 2.45 m. yksekliinde korunmutur. Odann zemini ana kaya st sktrlm topraktr. ok sayda keramik parasnn ele geirilmesi sebebiyle bu oda depo ilevinde olmaldr. 3. D-16 D-15 odasnn kuzey bitiiinde yer alr. 4.80x4.35 m. ebadndadr. D-18 ve D17 odalarna kap geii vardr. Oda zemininde taban mozaii yer alr (Konteks 50). Mozaiin bat ve kuzey kenar ksmen korunmutur. Kenarndaki izlerden taban mozaiinin orta ksmnn daha nceleri skld tespit edilmitir. Oda duvarlar 0.35-0.95 m. yksekliinde korunmu olup zerinde yer yer fresk mevcuttur. Duvarlar ksmen kalker ana kaya ekillendirilerek yaplmtr. Odann dou kesi yaknnda kap eiinde de ksmen korunmu
5 6 a.g.e., s. 358, Pln 2, bu ii oyulmu stun tamburu 1994 yl kazlarnda bulunmutu. Zeugma antik kentinin M.S. 256da Sasaniler tarafndan yaklp yklmas sebebiyle, evlerin odalarnn zemini zerinde yaklak 0.50-0.80m. kalnlnda yangn geirmi kll toprak bulunur. Bu yangn katnn stnde ise, yangnda pien ve sertleen erimi kerpi topra yer alr. Bu sebeple, oda zeminine tnel aan kaaklar, ok buluntu veren kll topra rahata kazarak oday tamamyla dolamaktaydlar. Zeugma kylleri tnel sistemiyle gerekletirilen kaak kazlarn 1960lardan itibaren yapldn ifade etmilerdir.

183

taban mozaiine rastlanmtr. Bu mozaikte kap eiklerindeki taban mozaiklerinde grlen izgi kuakl kare pano deseni mevcuttur. Bu sebeple bu odann dousunda da baka bir oda daha olmalyd. Bu oda da terasn dou kenaryla birlikte km olmaldr. 3. D-18 D-16 odasnn bat bitiiindedir. Oda 4.20x5.90 m. ebadndadr. D-16 odasna ve D-17 odasna geii salayan iki kap giriine sahiptir. Zemini ana kaya st sktrlm topraktr. Oda zemininin 3.00 m. stnde, D 20de de grlen, III. dnemde ina edilen su kanalna rastland. Bu kanaln altnda ise srasyla yma toprak, sert toprak ve kll toprak mevcuttur. Bu kltr katnn tamamyla Roma Dnemine ait olduu ele geirilen buluntulardan anlalmtr. Zemin stnde 0.85 m. kalnlnda yangn geirmi kll toprak mevcuttu (Konteks 157). ki adet kaak tnelinin olduu bu kontekste mavi, krmz boyal fresk paralar, kemik ve keramik paralar, demir, kurun, bronz objeler ve bronz sikke bulunmutur. Kuzey duvar (Konteks 161) 0.60 m. geniliinde olup 0.90 m. yksekliinde korunmutur. Bu duvarda D-17 odasna geii salayan 1.65 m. geniliinde kap geii mevcuttur. Kesme ta ve moloz talardan rlm olup balayc olarak amur harc kullanlmtr. Her iki taraf fresk kapldr. D16 odasyla ortak olan dou duvarnn yaklak 1.00 m. batsnda kaba yontulmu talardan ve amur hartan oluan 1.35 m. uzunluunda 0.90 m. ykseklii korunmu olan 0.60 m. geniliinde ikinci bir duvar meydana karld (ZD.03.45). Gney duvarndaki fresk tahrip edilerek yaplan bu duvar 1. dnemin 2. evresinde yaplm olmaldr. Gney duvar (Konteks 251) (Resim: 7) 0.90-2.70 m. ykseklii kadar korunmu olup 0.60 m. geniliinde, 6.30 m.uzunluundadr. Fresk kapldr. 3. D-17 D-16 ile D-18 odalarnn kuzeyinde, D-19 odasnn dousunda dikdrtgen plnldr. Bu odaya da kap geii bulunur. Odann kuzey ve dousunda duvara rastlanmad. Buras mevcut ana kayann son bulduu yerdir. Bu sebeple bu ksm km olmaldr. Odann zemini moloz ta ve toprak karm dolgu ve bunun zerinin amur ile svanmasndan olumaktadr. Zeminde, dolgunun altnda iinde knk dizileri bulunan kanal vardr. st kapak talar ile rtldr. Dou-bat dorultusunda uzanan bu kanal, D-19 odasnda da devam etmektedir. Bu odann dousunda zemin zerinde kk bir mozaik paras korunmutur. Bu sebeple, bu meknn taban orijinalde mozaik deli olmalyd. D17 koridorunun kuzeyindeki ken ksm, muhtemelen D18 ve D16 odalarnn k ve temiz hava ald bir implivium olmalyd. 3. D19 D-17 odasnn batsnda yer alr. 4.70x3.20 m. ebadndadr. D-17 odas ile balantl olan bu oda da, bol sayda keramik paras ile bir demir sehpann bulunmas nedeniyle, bir servis mekn olmaldr. Oda zemini D17e benzerdir. D-17 odasnn zeminine oyulan kanal bu odada da devam etmektedir. 4. AMA Dionysos Evinin batsnda, ana kayann n odalarn bulmak amacyla kaz almalar yaplmtr. Bu alanda D 13, D22 ve D23 odalar meydana karlmtr. 4. D 13 Bu oda yaklak 4.70x5.30 m. ebadndadr. Taban figrl mozaikle delidir. 184

Odann kuzey yars, zemin altndaki kayaya oyulu odann kmesi sonucunda 1.00 m. aaya dmtr. Bu ksmda zeminle birlikte mozaiin de aaya dt grlmtr. Konteksleri: sten zemine doru, erozyon (ZD.03.76), erimi kerpili sert toprak (ZD.03 .77), kll toprak (ZD.03.78), figrl taban mozaii (ZD.03.138), kntden (ZD.03.139) oluur. Konteks ZD.03 .77nin kalnl 0.50 m.dir. Bu kontekste zeminin 0.50 m. zerinde, dou-bat dorultusunda su kanalna rastland. Kaba yontulu talarla ve kire harcyla rlen bu su kanalnn ii sval olup zeri yass talarla kapatlmtr. III. dneme ait olan bu su kanalnn kuzeydou uzants D20 ve D18de de meydana karlmtr. Kll toprakl (ZD.03.78) konteksin altnda taban mozaiine ulald (ZD.03.138). Taban mozaii youn yangn ve odann kuzeyindeki kme sebebiyle olduka tahrip olmutur (Resim: 8). Mozaiin kuzey yars tamamyla 1.10 m. aaya kmtr. Salam kalm paralardan mozaikte kare panolar iinde Pan, Satyr masklar dikdrtgen panolarda ise iek ve ku resimlerinin olduu ve bordrn merkezde ksmen korunmu olan Eros figrl panoyu evreledii grld. Panolar giyo ve dalga bezeiyle evrelenmitir. En dta bakml basamakl piramit kua mevcuttur. Pano dnda 10 cm.de 64, ite ise 109 adet tessera yer alr. Mozaikte beyaz, siyah, sar, koyu mavi, krmz, kahverengi, pembenin tonlarnda mermer tesseralar kullanlrken, ak mavi ve turuncu renkte ise cam tesseralar kullanlmtr. Mozaiin oda taban geniliinde, 4.25x4.50 m. olduu saptanmtr. Dou duvar (ZD.03.137) 5.10 m. uzunluunda, 0.50 m. geniliinde olup 0.802.10 m. yksekliinde korunmutur. Bu duvarn kuzeyi, zeminle birlikte 0.80 m. derinliinde kmtr. Duvar ksmen ana kayann oyulmasyla, ksmen de kaba yontulu talarla rlmtr. Yzeyi tek kat fresk kapldr. Fresk zemin de mozaiin stne gelmektedir. Bu sebeple bu freskin mozaikten sonra yapld saptanmtr. Bat duvarnda da freskler yer yer korunmutur. Mozaiin stnde, dou-bat dorultusunda uzanan, 4.70 cm. uzunluunda bir duvar mevcuttur. Bu ara duvar, odann Roma Dnemi iinde ilev deiimiyle birlikte yaplm olmaldr. Oda E13n batsnda genileme almas yaplarak D 22 ve D 23 odalar aa karlmtr. 4. D 22 (Depo II) D 13 odasnn bat bitiiinde yer alan bu oda dikdrtgen plnl olup 5.55x4.96 m. ebadndadr. ZD.03.126 bir duvarla ikiye blnmesi sebebiyle bu oda D 22a ve D 22b odalar olarak adlandrlmtr. Kuzeyi km haldedir. Oda taban, ana kaya st sktrlm topraktr. Oda iinde sten tabana doru farkl toprakla karlalmtr. Zemin stnde youn yangn geirmi kll toprak 0.30-0.60 m. kalnlndadr. Yangn tabakasnn iinde (Konteks 100), odann D 22b blmnde, Antiokheia Tykhesi, Orantes Nehir Tanrs ve sis Fortuna kabartmal bronz bir levha, 415 adet kil mhr basks (Resim: 11), bronz sikkeler, mlekler ve ok sayda mlek paralar (Resim: 9) bulunmutur. Ayrca, mermer Demeter heykeli de ele geirilmitir. Ba, gvdesinin yaknnda bulunmu olup restore edilmitir (Resim: 10). Demeter chiton ve himation giysilidir. Dirsekten bkerek yere paralel uzatt sol elinde nar tutmaktadr. Bu heykel, M.. 460a tarihlenen Klsik Dnemdeki Aspasia (Demeter veya Aphrodithe) olarak tanmlanan heykele7 ok yakn benzerdir. Ama heykel, elinde bereketi simgeleyen nar meyvesini tutmas sebebiyle Demeter olmaldr. Bu nedenle heykel Klsik Dnemde yontulan Demeter heykelinin Roma Dnemi kopyasdr. ZD.03.128 No.lu duvar oday dou-bat dorultusunda ikiye bler. Bu duvar 4.5 m. uzunluunda, 0.65 m. geniliinde ve 0.80 m. yksekliindedir. Kaba yontulu ve moloz talardan rlm olup balayc olarak amur kullanlmtr. Dou ucunda D 22b blmne gei salayan 1.00 m. geniliinde kap geii mevcuttur.
7 Fuchs W., Die Skulptur der Griechen, Mnchen 1983, Nr.198, s.188.

185

4. D-23 D-22 odasnn gney bitiiindedir. Ana kayaya oyularak yaplmtr. Bu oda 2,86x3 m. ebadnda, 2.17 m. yksekliinde, kuzey-gney dorultuludur. D22den geni bir girii mevcuttur. Oda giriinin stndeki kayada yer alan atlamalar sebebiyle herhangi bir tehlikeye yer vermemek iin oda iine iki adet demir destek direi yerletirildikten sonra allmtr. Buluntu olarak; ahap kapya ait demir paralar, bronz objeler, keramik paralar, kemik ve terracota figrin paralar ele geirilmitir. Zeminde 8 adet oyuk mevcuttur. Bu oyuklara yangn geirmeden nceki kullanmda pitoslar yerletirilmi olmaldr. B. KIYI KURTARMA KAZISI VE KIYI KORUMA SET ALIMASI a. Ky kurtarma kazs: Birecik Baraj sularnn yaklak 1.00 m. aaya dtnn mze mdrlmze haber verilmesiyle birlikte, Theonoe Evinin yaklak 80 m. dousunda, Blge 2 de, Belks/Zeugma ky eridinde yeni bir taban mozaii tespit edildi. Burada yaplan kurtarma kaz almasnda taban mozaiin stnde akl talar kum ve topraktan oluan 0.5-0.20 m. kalnlnda toprak kaldrlarak s bir havuz ortaya karld (Resim: 1). S havuz 1.51x1.51m. ebadnda, 0.5 m. derinliinde olup taban mozaik delidir. Havuzun kenar 0.12-0.17 m. geniliinde mermer delidir. Taban mozaiinin sol st kesi ve kenar mermer demenin kuzeybats ksmen tahrip olmutur. Mozaikte, siyah ve krmz dalga kuaklar arasnda l rg kuayla erevelenen kare pano ierisinde Dionysos bst yer alr (Resim: 2). Yz ve gvde 4/3 sola dnktr. Sol omzunda giysi tomar mevcut olup sa omuzu plaktr. Ba sarmak elenklidir. elenkte mavi ve yeil cam tesseralar da kullanlmtr. Ucuna iek dallar ve kurdele bal asa, sa gsne yasldr. Mozaikte pembe, sar, mavi ve kahverenginin tonlar, siyah, beyaz ve yeil renkler kullanlmtr. S havuzun etrafnda geometrik desenli kk mozaik paralarna da rastlanmtr. Bu sebeple kk bir ksm korunmu bu taban mozaii paralar, Okeanos ve Poseidon Evinin havuzunun etrafnda grdmz gibi, mozaik deli portikoya ait olmaldr. Taban mozaii, CCA restorasyon ekibi tarafndan usulne uygun kaldrlarak Gaziantep Mze Mdrlne tanm ve restore edilmitir. b. Ky tespit ve koruma seti: Belks/Zeugmann dousunda, Hazenin emi ve Mezarlk st mevkilerinden balamak suretiyle doudan-batya doru, ky bandnda koruma seti almalar yaplmtr. Bu almada dalgalarn kltr topran tahrip ettii yerde 171 m. uzunluunda, 1 m. yksekliinde ve 0.70 m. geniliinde bir koruma seti ina edilmitir. Bu set duvarnn dalgalara kar koyan cephesinde, dalgalara ve don tutmaya kar daha dayankl malzeme olan mermer ta kullanlmtr. Bu ksmlarda sularn zerini at oda ve teras duvarlarnn izimleri yaplarak nceki yllarda izilenlerle birletirilip bir pln btnl salanmtr. Kyda, Zosimos Evinin8 (Zone 9, Trench 6) gney st terasnda heyelan tehdidi sebebiyle kurtarma kaz almas yaplarak (ZS.03) 8 ve 9 No.lu odalar meydana karlmtr. Bunlarn ana kayann dzletirilmesiyle oluan gney duvarnda yer yer freskler korunmutur. 9 No.lu odada zemin st 0.60 m.de, dalm kerpilerin arasnda yanm ahap paras9 ele geirilmitir. Bu odalarn kuzey yarsnn daha nceleri terasn kuzey kenaryla birlikte Zosimos Evinin stne kt saptanmtr. SONU Restorasyona esas olmak zere, Dionysos Evi ve evresinde yaplan kazlarda Dionysos Evi tamamen, bat bitiiindeki Danae Evi ise ksmen meydana karlmtr
8 9 C. Abadie-Reynal "Zeugma Rapport Preleminaire des Campagnes de Fouilles De 2000", Anatolia Antiqua Eski Anadolu IX, 2001, fig.2.1, fig.2.2. Bu yanm ahap paras Prof.Dr.Peter Ian Kunholm tarafndan incelenmektedir.

186

(Resim: 13). Restorasyona hazr hale gelen Dionysos Evinin, yerleim terasnn yapsna uygun olarak blmden olutuu grlmtr. 1. blm evin merkezini ve gney blmn kapsar. Peristyle etrafna dizilen D1, D2, D5, D7, D8, D10, D11, D12, D13 odalar ile bir mahzen ve koridorla iki sarntan oluur. 2. blm evin kuzeyini oluturmakta olup Frat Nehri manzaral D15-19, 21 odalar, servis odas, depo ve giri holnden oluur. 4. blm evin batsnda yan yana dizilen D11, D12, D13 ve depolardan (D22, D 23) olumaktadr. Dionysos Evine giriin, kuzeyden D19 odasnn bat bitiiinde olduu belirlenmitir. Gerek giriin yerleim terasnn kuzeyine almas, gerekse giri ve giri koridorunun zemini altnda su tahliye kanalnn mevcut olmas ve peristyle etrafna dizilen odalarla, Zeugma Poseidon ve Euphrates villalarna10 benzemektedir. Dionysos Evinde yer alan odalar, yerleim terasnn dar alannda bulunmalar sebebiyle, II. dnem yerleimcileri tarafndan iskn grmemitir. Bu sebeple bu odalarda ok sayda kk buluntu ele geirilmitir. Dionysos Evinin batsnda yaplan kaz almalarnda bir implivium tamamen gn na karlmtr. mpliviumun dou bitiiinde bir eme, kuzeyinde sarn yer alr. S havuzunun taban "Danae ve Seriphoslu Korsanlar" konulu mozaikle delidir. mplivium ve etrafnda iki dnem yerleimi saptanmtr. En altta, zemin stnde yaklak 0.30-0.80 m. kalnlnda kll ve kerpi krklarndan oluan Roma kltr kat (M.S. 2.-3. yzyln ilk yars) yer alr. Bunun stnde duvarlar, kesme blok ve stun tamburlar gibi devirme talarla rlen odalar, kaba yontulu talar ile kll ve sert toprak tabakasndan oluan 1.00-1.50 m. kalnlndaki Erken Bizans Dnemi kltr kat (M.S. 5.-7. yzyl) mevcuttur. Roma mimar kalntlar II. evrede devirme malzeme olarak kullanlmtr. Dionysos Evinin odalarndaki adet taban mozaiinin zeri jeotekstil, toprak ve naylon ile rtlmtr. Danae Evinin ise iki adet odasndaki taban mozaiinin st yine ayn yntem kullanlarak rtlmtr. Dionysos Evinin iki odasnda yer alan fresklerin olduu odalar brandalarla rtlerek fresklerin yamurda tahrip olmamalar salanmtr. 2004 yl ierisinde, restorasyona esas olmak zere Danae Evinin kazsnn tamamlanmas ve ky seti duvarnn 0.50 m. daha ykseltilmesi plnlanmaktadr. Ky seti duvar bu ykseklie ulatnda, dalgalarn Hazenin emi ve Mezarlk st mevkilerinde kltr topran tahrip etmesi tamamyla nlenecektir. Kazda ele geirilen tanabilir buluntular Gaziantep Mze Mdrlne tanmtr. Bu eserlerin ierisinden 130 adet eser envanterlik olarak seilmitir.

10

Zeugma Poseidon ve Euphrates villalar 1999-2000 yl kurtarma kazlar (M.nal), baskdadr.

187

izim: 1

188

izim: 2

189

Resim 1: Dionysos bst mozaiinin kuzeybatdan grnm, Zeugma (ky) 2003

Resim 2: Dionysos bst mozaii, Zeugma (ky) 2003

Resim 3: mplivium ve evresindeki kesitlerin kuzeyden grnm, Zeugma (Danae Evi) 2003

190

Resim 4: mpliviumun gneyden grnm, Zeugma (Danae Evi) 2003

Resim 5: Danae ve Seriphoslu Korsanlar" mozaiinin gneyden grnm, Zeugma (Danae Evi) 2003

Resim 6: Geometrik desenli mozaiin (E-6 mekn) kuzeyden grnm, Zeugma (Danae Evi) 2003

191

Resim 7: D-18 odasnn kuzeyden grnm, Zeugma (Dionysos Evi) 2003

Resim 8: Masklar mozaiinden detay, Zeugma (Dionysos Evi) 2003

Resim 9: Yangn tabakasndaki mleklerin grnm, Zeugma (Dionysos Evi) 2003

192

Resim 10: Demeter heykeli, mermer, Zeugma (Dionysos Evi) 2003

Resim 11: Kil mhr basklar, Zeugma (Dionysos Evi) 2003

193

Resim 12: Kurun ve knk borular ve III. dnem su kanalnn grnm, Zeugma (Dionysos Evi) 2003

Resim 13: Dionysos ve Danae evleri kaz alannn kuzeyden genel grnm, Zeugma 2003

194

NEVEHR L, GREME ELMALI KLSE DUVAR RESMLERNDE KORUMA ONARIM (2003)

Revza OZL*

Greme kaya kiliselerini kurtarma almalar, 1973 ylnda uluslararas bir proje erevesinde uzun yllar srdrlmek zere balam ve iki amala uygulamaya konmutur. 1) Duvar resimlerinin kurtarlmas iin gerekli ivedi salamlatrma almalarn uygulamak. 2) Koruma ve onarmlarn srdrlebilmesi iin bir Trk ekibinin uzmanlamasna katkda bulunmak. Merkezi Romada bulunan ICCROM (Kltrel Varln Koruma ve Restorasyonu iin Uluslararas Aratrma Merkezi) uzmanlar 1990 ylna kadar Trk elemanlarla birlikte eitli kiliselerin koruma ve onarmlarnda almlardr. Elmal Kilise duvar resimlerinin koruma ve onarmlar ICCROM uzmanlaryla alarak yetimi ulusal bir ekip tarafndan gerekletirilmitir1. Elmal Kilise, Kapadokya blgesi, Greme Ak Hava Mzesinde yer alr ve tf kaya iine oyulmutur. Yap kare iinde ha plnldr (izim: 1). Orta kubbeyi zgn ve krmz okra boyal, biri yeni olan drt stun tamaktadr. Neflerde yer alan kk kubbelerin iindeki bameleklerin varl nedeniyle burann bir bamelek kilisesi olduu dnlebilir. Ana apsisi snrlandran ykseltilmi templon ksmen korunmutur. Nartheks uzun yllar nce vadiye umu olmaldr. Orta apsiste stte Deesis, altta ise kilise babalar olarak anlan be piskopos yanyana yer alr. Batda tam karda Ge ekili, kuzey yanda gnmzde ok az izlenebilen Doum sahnesi, gney yanda armha Gerili bulunmaktadr. Orta kubbede sa Peygamber, byk kemer ilerinde ise daha nceki peygamberler dizilidir. Kiliseye bata bulunan kiilerin figr veya portreleri gnmzde var olan sahnelerde grlememektedir. Yap oyulduktan sonra muhtemelen kiliseyi ekillendiren ustalar tarafndan dorudan tayc yzey zerine krmz okra renginde ha motifleri, yine krmz, yeil ve siyah renklerde zikzak, paralel izgiler, gen veya daire bezemeler uygulanmtr. Bylelikle duvar resimlerinin yaplmasndan ok daha nce kilisenin kutsanabilmesi, tamamlanan blmlerin ibadete alabilmesi salanmakta ve oyulan mekn kutsal bir tapnaa dnmekteydi. Bir sre sonra bitkisel katkl, iinde tlm tf ve az kum bulunan farkl kalnlkta kire sva tabakas yzeye uygulanm, zerinde boya tabakasna hazrlk amacyla bu kez incecik kire tabakasndan bir zemin oluturulmutur. Boya tabakasnn kavlad baz alanlarda seyreltik krmz okra ile yaplan resim ncesi
* 1 Revza OZL, Arkeolog/Konservatr, Restorasyon Konservasyon Merkez Laboratuvar, stanbul/TRKYE Uzmanlar: Fazl Akgz, Glseren Dikilita, Hande Gnyol, Revza Ozil, Mustafa Tar, Nurhayat Duran nal.

195

taslak izlerine rastlanabilir. Boyar maddeleri protein esasl bir balayc ile birlikte (muhtemelen kazein ) kuru sva zerine uygulanmtr. Kilisedeki duvar resimlerinde yapm teknii asndan iki farkl uygulama grlr: a)Dorudan tf tayc zerine ya da pembemsi zemin rengi zerine uygulanan duvar resmi b)Tayc yzey zerindeki kire sva zerine yaplan duvar resmi. Boyar maddeler saf veya kartrlarak uygulanr. Sar okra, krmz okra, kzl kahverengi, gnmzde siyaha dnm olan vermilyon krmzs (krmz civa slfit), zemin rengi olan mavimsi gri, yeil, siyah, beyaz ve pembe renkler grlmektedir. Uygulamalara balanmadan nce her sahnenin koruma durumunu gsteren ayrntl belgeleme izimleri yaplmtr. rnein orta apsisteki Deesis sahnesinde ilemler ncesi yaplan zgn belgeleme gibi (izim: 2; Resim: 1). Tayc kayada atlak, derin yark, sva tabakasnda atlak, anma ve kopma sonucu oluan ukur, sva tabakas ile tayc arasnda uyumsuzluk nedeniyle oluan boluk, ucu sivri nesnelerle yaplan grafittiler (yaz ve izi) tm sahnelerde saptanan youn bozulmalardr (izim: 3; Resim: 1) Boya tabakasndaki bozulmalar kavlama, anma ve dme nedeniyle boluk, balaycnn yok olmas nedeniyle tozuma, renkte deiim, yksek s izi ve yapnn gvercinlik olarak kullanld dnemde ku kanatlarnn oluturduu izlerdir. Yzeyde toz, is, mum, zellikle giri ve stunlarda ellenmekten dolay oluan kirlilik, kurun ve tkenmez kalem yazlar, organik kirlilik, ku ve bcek kirlilii, gemite yapnn zerindeki atlaklardan ieri szan yamur sularnn oluturduu amur, mikroorganizma, nceki onarmlardan boyal yzeye bulaan kire harc ve sentetik salamlatrc gibi kirlilikler yer almaktadr (Resim: 1). Yine her sahnede tm koruma uygulamalar belgelenmitir (izim: 4; Resim: 2 ). Koruma ilemlerinden nce tozuyan boyalarn dayanma gcn arttrmak amacyla tm renkler incelenmi, gereken alanlara bir veya iki kez selllozik tiner iinde seyreltik Paraloid B 72 zeltisi ile salamlatrma yaplmtr. Temizlik ilemlerinde boyal yzey zerindeki toz yumuak fra ile kaldrlm, silgi, snger, bisturi ve dii aletleri ile mekanik ilemler srdrlmtr. Daha sonra emici kat zerinden su, alkoll su, alkol, aseton, tiner, amonyum bikarbonat ve karbontetraklorr gibi zeltiler eitli kirliliklerin yok edilmesinde kullanlmtr. Baz zeltiler kat hamuru (C.M.C.) ile birlikte kullanlmtr. Orta apsisteki Deesis sahnesi ile ksmen alt blmde ve sa apsiste (diakonikon) Bamelek Mikael bstnn sa alt blmnde, gemiteki su szmalar nedeniyle oluan youn kahverengi kirlilik zerinde amonyum bikarbonat zeltisi ile ok katl emici kat veya kat hamuru ile yaplan ilemler etkili olmadndan lekelenme, meknik olarak bisturi ile bir miktar hafifletilmi, yzeye uygulanan kireli su yardmyla koyuluun almas ve evre ile uyum gstermesi salanmtr (Kr. Resim: 1, 2). Mikroorganizmalar sulandrlm Tego 51 B (Fungisit) zeltisi ile yok edilmitir. Kavlayan boya tabakas seyreltik Primal AC 33 emlsiyonu ile yeniden sva tabakasna balanmtr. Tayc tf kayada yer alan derin atlak ve yarklarn iine pirin enjektr yardm ile hidrolik zellikli kire (Lafarge), pozzolana (volkanik kl), dvlm tf, Primal AC 33 emlsiyonu ve su karm Roma harc2 uygulanarak tayc salamlatrlmtr (Resim: 3). Tayc tf kayadan ayrlan sva tabakas hidrolik zellikli Malta 6001 (Bresciani) sv har veya Primal AC 33 enjeksiyonlar yardmyla yeniden taycya balanmtr. Kopan sva kenarlar Primal AC 33 enjeksiyonlar ile salamlatrlmtr.
2 Bu tr salamlatrma ilk kez ICCROM uzmanlar (Rome Centre) tarafndan uygulandndan bu ekilde adlandrlmtr.

196

1996-1997 yllarnda alma ekibinin bilgisi dnda, Elmal ve Barbara kiliselerini iine alan masif kaya ktlesindeki derin atlaklardan ieri ulaan kar ve yamur sularnn nn kesebilmek amacyla ktle, tf bloklarla kaplanarak zerine kafes teli gerilmi ve tm yzeye hidrolik kire karm har uygulanmtr. Bu alma srasnda kilisenin n cephesindeki mimar elemanlar yok olmu, yap zerine gereksiz bir yk bindirilmitir (Resim: 4). Ayrca bu kaln yzey kaplamas, yapnn iindeki nem ve scaklk deerlerini etkiledii gibi youn k artlar nedeniyle bu harlar her yl kavlayarak anmaya uramakta ve srekli olarak yenilenmeleri gerekmektedir. Bu uygulama, ieride srdrlen almalar da etkilemitir. Kilisenin d yzeyinin kaplanmas srasnda, yine alma ekibinin bilgisi dnda, ierideki baz sahnelerde, kaya yzeyindeki derin atlaklarn iine har konduu ve boyal alanlarda yaplan salamlatrmalarda yzeye sentetik bir reinenin bulam olduu bu sahnelerde alan uzmanlarca saptanmaktayd. almalar srasnda evre ile uyum gstermeyen bu harlar kaldrldnda, atlak diplerine boydan boya pamuk sktrld grlmtr. Bu malzemenin atlaklara hangi amala konduu akla kavumad gibi, bunlarn temizlenmesi gereksiz zaman kaybna yol amtr (Resim: 5). Derin atlaklarn ilerindeki pamuklar kartldktan sonra dip ksmlara suya doymu tf paracklar ve zerlerine belirli dzeye kadar iri taneli tf ve kire karm har uygulanmtr. Tayc kaya ve sva tabakasnda yer alan derin atlak ve ukurlar, kaymak kire ve iri taneli tf karm har ile belirli dzeye kadar doldurulmutur. Kopan sva kenarlar ince taneli tf ve kire karm har ile salamlatrlmtr. Baz ukurlar tratteggio3 tr renklendirmeye hazrlk olarak boyal yzeye kadar ok ince taneli tf ieren kire harc ile doldurulmutur. Tm ilemlerin tamamland sahnelerde, boyal yzeydeki baz boluklarda, kavlayan alanlarda, grafittilerde kirli su iine az miktarda katlan boyalarla evreye uygun yeniden renklendirme yaplmtr. Boyal yzeye kadar doldurulan yeni har alanlarnda dikey izgilerle tratteggio trnde renklendirme uygulanmtr (Resim: 6). Blgede Acil Kurtarma almas alma ekibinin bir blm, blgedeki dier yaplarda acil kurtarma uygulamalarn, 2003 ylnda Mustafapaa (Sinassos) Kasabas, Kyn civarndaki Aios Vasilios Kilisesinde, dme tehlikesi gsteren duvar resimli blmlerde srdrmlerdir. Yapnn giri merdivenleri zerindeki tonozda, gemi yllarda oluan su szntlar nedeniyle iteki duvar resimli sva tabakas taycdan ayrlm, boya tabakasnda tozuma, kavlama ve yapraklanma saptanmtr. Tayc ile sva tabakas arasndaki geni boluklarda enjektr yardmyla hidrolik kire, dvlm tf, Primal AC 33 ve su karm har uygulanm ve bu alan, sva duvara balanncaya kadar destekli olarak braklmtr (Resim: 10). Kk boluklarda Malta 6001 sv har veya Primal AC 33 enjeksiyonlar yaplm, yzeydeki baz ukurlar ve kopan sva kenarlar kire harc ile salamlatrlmtr. Kavlayan boya tabakas Japon kad zerinden Primal AC 33 emlsiyonu ile, tozuyan boya tabakas Paraloid B 72 zeltisi ile salamlatrlmtr. Greme kaya kiliseleri duvar resimlerinin koruma ve onarmlar ile ilgili ekibin uzmanlar, Elmal Kilisede 1995 ve 1997 yllarnda antn koruma durumunu ieren belgeleme fiini ve tm sahnelerin eitli bozulmalarn ayrntl olarak gsteren izimlerini yapmlardr. 1998-2000 yllar arasnda duvar resimleri zerinde eitli uygulamalar srdrmler ve 2003 ylnda kilisedeki konservasyon ilemlerini tamamlamlardr.
3 Istituto Centrale Del Restauro (ICR) Roma tarafndan gelitirilen ve deiik renklerde dikey ince izgilerin kullanlmas yoluyla elde edilen yeniden renklendirme yntemi.

197

Koruma almalarnn geniletilerek srdrlmesi ekibin temel hedefi olarak amalanmtr. Gelecek yllardaki almalarn devam, konservasyonu tamamlanm olan bu kltr varlklarnn yan sra blgede onarlmay bekleyen dier pek ok yapnn da koruma durumu hakknda aydnlatc bilgilere ulalmasn salayacaktr. Erciyes, Hasanda ve Melendiz yanardalar bu geni volkanik yreyi oluturmasayd ve ilk Hristiyan topluluklar blgeyi yurt edinmeselerdi, bu proje belki hi gerekleemeyecekti. almalar olanakl klmak amacyla bizlere her frsatta destek olan, sorunlar zebilmek iin yardmlarn esirgemeyen Nevehir Mze Mdr Sayn Halis Yenipnar ile Nevehir, rgp ve Greme mzelerindeki grevli arkadalarmza tm ekip adna, 1995ten beri Elmal Kilisenin belgeleme, koruma ve onarm almalarna katkda bulunan uzman arkadalarma bu yayn frsat ile kendi adma teekkr ederim.
KAYNAKA EPSTEIN, A. W., 1980-1981, "The Fresco Decoration of the Column Churches, Greme Valley, Cappadocia", Cahiers Archologique, 29, 1980-1981, Picard, 27-45. JERPHANION, G. de., 1932, Une nouvelle province de lart byzantin. Les glises rupestres de Cappadoce, Librairie Orientaliste Paul Geuthner, Paris, Cilt I, 2, 431-454. JOLIVET-LEVY, C., 1991, Les Eglises Byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de labside et de ses abords, Editions du C.N.R.S., Paris, 122-125. JOLIVET-LEVY, C., 2002, Etudes Cappadociennes, The Pindar Press, London, 39, 42. RESTLE, M., 1967, Die Byzantinische Wandmalerei in Kleinasien, Verlag Aurel Bongers, Recklinghausen, Cilt I, l23-125. THIERRY, M., 2002, La Cappadoce de lAntiquit au Moyen Age, Bibliothque de lAntiquit Tardive, Brepols Publishers, 190-193.

198

izim: 1

izim: 2

199

izim: 3

izim: 4

200

Resim 1: Orta apsis (Deesis), temizlik ilemleri ncesi

Resim 2: Orta apsis (Deesis), koruma ilemleri sonras

Resim 3: Orta apsis (alt blm), tayc tf kayada salamlatrma

201

Resim 4: Elmal Kilisenin iinde yer ald kaya ktlesi zerine 1996-1997 yllarnda yaplan uygulama

Resim 5: 1996-1997 yllarnda derin atlak iine yerletirilmi pamuklarn 2003 ylnda atlak diplerinden kartlmas

202

Resim 6: Orta apsis (Deesis), sann eli ve evresinde tratteggio trnde yeniden renklendirme

Resim 7: stte Lazarusun Dirilii ve altta Cehennem Ateinde Yanan Gen sahnesinde temizlik ilemleri ncesi

Resim 8: Ayn sahnelerde koruma ilemleri sonras

203

Resim 9: sann armha Gerilii ve evredeki sahnelerde koruma ilemleri sonras

Resim 10: Aios Vasilios Kilisesinde (Mustafapaa/Sinassos), tayc ile sva tabakas arasndaki boluun harla doldurulmasndan sonra, alann taycya balanncaya kadar desteklenmesi

204

AVA ADASINDAK HAGOS GEORGOS MANASTIRI

Gldem POLAT*

Bu yazmda tantmaya alacam manastr kalnts, Bizans mimarl literatrne girmemitir. Ge dnemde ina edilmesine karn, Anadoluda Bizans Dnemi manastrlarnn standart emasnn devam ettiini gstermesi bakmndan ok nemlidir. Manastr sisteminin balangc, Roma mparatorluunda Hristiyanln yaylmasyla, Hristiyanlara ynelik zulmn son evrelerini ieren 3. yzyl sonlarnda ortaya kmtr1. Manastr szc Yunanca "Monakso" (tek bana yaamak) fiilinden tremitir. Farsa "Keihane-Deyir", Latince "Monasterium", Yunanca "Monasterion" ismini alr. Manastr kendi kendine yeterli bir dinsel topluluun gereksinimlerine hizmet veren bir yaplar topluluudur. Rahibe ve keilerin barndklar meknlardan meydana gelen bir yap kompleksidir2. Mimar geliimi ve pln bakmndan Dou ve Bat manastrlar olarak ikiye ayrlr. Douda keiler ayn tarikata baldrlar. Bizans manastrlar, Aziz Basileiosun hazrlad tzkle (typikon) yaam ortakln (koinobion) ve kominal manastr (cenobitic) dzenini benimsemi, bu tzk mparator Iustinianus tarafndan onaylanarak Dou tipi keilik ve manastr hayat kesin eklini alm, mimar plnlar da buna gre dzenlenmitir3. Batda manastr sistemi daha ge gelimitir. nk keiler farkl tarikatlar halinde rgtldrler. Aziz Benedictus tarafndan hazrlanan tzk 1500 yl boyunca geerliliini koruyarak Avrupann her tarafnda manastr yaam biimine rnek olmutur. Manastrlarn mimar pln da buna uygundur. Ancak kaynaklar Anadolunun youn bir biimde manastr yaplar ile kapl olduunu belgelemektedir. Siyasal ve ekonomik nedenlerle Ortaadan sonra, Anadolu monastisizmi canlln kaybetmitir. Kurulularn byk ounluu, Bat manastrlarnn temel ilkelerinden "Stabilitas Loci"nin (keilerin meknsal olarak tek bir manastra bal bulunmalar ve yere deitirmemeleri) Bizansta kklememesi yznden abuk terkedilmi, srekli olmam, her terk edilite yaplar da kanlmaz ekilde bozulmutur. Manastr yaplarnn ar mtevazi inaata ve niteliksiz yapm tekniine sahip oluu, bozulmalara hz kazandrmtr. Bu nedenle mimar kalntlar Anadoludaki Bizans manastrlarnn mekn ve ilevi konusunda aydnlatc nitelik tamamaktadr. 20022003 yllarnda kazs yaplarak bugn tamamen gn na karlan Hagios Georgios (Aya Yorgi) manastr, "Dou tipi manastrlar" grubuna girmektedir. Ava Adasnda, Trkeli Beldesinin Manastr Burnunda kurulmutur (Harita). Ada iskelesinden taksi ile be dakikada, yava bir yryle deniz ve am korular arasnda uzanan asfalt yoldan 15 dakikada gidilebilir. Tepeye ulaldnda prl prl parlayan deniz kenarnda uzanan muhteem grnmyle manastr karnzda bulursunuz.
* 1 2 3 Gldem POLAT, Zmrt Evler, Entel (Zmrt Sitesi) Karaca Sokak, C/1-Blok Daire 14, Zmrt Evler, Maltepe-stanbul/TRKYE A. M. Talbot, "Bizans Manastr Sistemine Giri," Cogito, 17, st.1999 s.161-163. M. Johnson-A. M. Talbot, "Monastry", The Oxford Dictionary of Byzantium, Newyork,1991, c.2, 1391-1392. W. K. Clarke (ev), The Ascetic Work of Saint Basil, London 1925, 145-228, 229-351.

205

Ava Adas, Marmara Denizinin gneybatsnda, Marmara takmadalarnn nc byk adasdr4. Otuzalt kilometrekare yz lme sahiptir. Tarih iinde birok ismi olmakla beraber, Bizans tarihinde "Afusia" olan isminin bugn Trkeletirilmi ekli olan Ava kullanlmaktadr. Tarihi: Hagios Georgios (Aya Yorgi) Manastr ina edildii yzyl iinde Marmara Blgesinin papaz yetitiren nl okuluna sahiptir. El yazmalar ile dolu ktphanesiyle isim yapmtr. Fener Rum Patrikanesi Ktphanesinde bulunan M. Gedeonun kitabnda5 "Afusia" olarak geen Avadaki manastrn naosunda yer alan 8 satrlk kitabede, 3 Austos 1638 tarihinde Bakei Leondiosun bakanlnda kei Simeon, zekial, Sergios, Konstantinos ve dier keilerin yardmyla ina edildii ve byk tadilatn yapld yazldr. Tadilat tarihi 1847dir. Tadilatn ba aktr Ekinlik Adasndan Antimos Panagiatostur. Manastr 1789 tarihinde ktphanesi ile yanarak harabolmutur. Ada halknn fakir oluu nedeniyle manastr, tamir ettirilememi; Patrik ve Saint Sinod Meclisinin onay ile 1789 Mart aynda Aynarozdaki Batopedion Manastrna devredilmitir. Tamirat parasn bu manastr yklenmi, Batopedion Manastrnda papaz olan Antimos Panagiatos manastra barahip olarak atanm, verilen para ile tamirat gerekletirmitir6. 19. yzyl manastrn altn a olmutur. Kurtulu Savandan sonra burada yaayanlar aday terk ettiklerinden, manastr kendi kaderi ile ba baa kalmtr. Yzyllar iinde insan ve tabiat koullar nedeniyle yok olma noktasna gelen yap, yknts zerine atlan pler, brtlen allar, incir aalar, evrede yaplan evlerin inaat artklar ile dolmu, kuzey ve batdan ieri kadar ulaan dalgalarla baz birimleri kaybolmutur. Definecilerin yaptklar kk kazlarla delik deik edilen yerler de btn bu olumsuzluklara eklendiinde, yap kompleksinin kazdan nceki durumu hakknda yeterince fikir edinilmi olur. Tanm: Manastr 23 Pafta, 617 Parselde 2372. 00 m2 ve 657 Parselde 340 m2 olmak zere toplam 2712 m2lik bir alan kapsar. Yerleim pln Bizans manastrlarnn genel yerleim emasna uygundur. Msrdaki Sohag, Suriyedeki Kalat Seman, Sinadaki St. Catherine Manastr gibi erken rneklerle, Aynarozdaki orta ve ge dnem rneklerinde bu yerleim plnnn birok ortak yanlar bulunmaktadr. Bir evre duvar ile evrelenmi geni bir avlu, merkez plnl yerleimin ortasnda esas kilise (katholikon) evre duvar boyunca dizilmi ve geni avlu brakmak amacyla evre duvarna bitiik olarak yaplm cepeleri (ya da girileri, klar) kiliseye doru olan yemekhane, mutfak, genel mutfak, araphane, kei odalar, atlyeler, hamam, misafir odalar, idar iler iin zel meknlar, frn, sarnlar ve ayazmalar vardr (Pln). Bu yerleim pln aslnda kominal manastrcln kurucusu Byk Basileiosun kurallar erevesinde olumu, ortak yaamn amalar ve gereksinmeleri dorultusunda belirlenmitir. Hagios Georgios (Aya Yorgi) Manastrnda ayn elemanlarla karlalmas bir srpriz olmayp geleneksel emann uygulanmasna asrlar boyunca devam edildii anlalr. evre Duvar: Manastr drt ynden evirmektedir. Btn duvarlar yklm, sadece kuzey blm salam kalmtr (Resim: 1). evre duvar genelde doal haliyle kullanlm moloz ta, granit bloklar arasna belli bir dzen gzetilmeksizin yer yer kiremit krklar yerletirilerek ilk nce kerpi harla, daha sonraki tamiratta kire, deniz kumu, su karmndan oluan beyaz renkli sert bir harla doldurularak yaplmtr. Duvarlarda enine konmu ahap hatllar byk mhlarla aklm, bolca beyaz renkli sert harla salamlatrlarak zeri svanmtr. Duvar uzunluu her ynde 30-31 m. arasndadr. Duvar genilii 130 cm.dir. Mevcut ykseklik kuzey blm hari 1-1. 30 m. arasndadr. Manastr 900 m2lik bir alan zerine kurulmutur. Giri kaps dou blmndedir. Antsal ve 2.40 m. geniliinde ahaptan yaplm bir kapdr. Sklerek satlmtr. Bat blmnde 1. 20 m. geniliinde ufak bir giri daha bulunmaktadr. Tam karlkl deilse de birbirlerine bakar ekildedir. Ana kapnn n yukardan aaya doru hafif
4 5 6 R. M. Ertzn, Kapda Yarmadas ve evresindeki Adalar, st.1998, s.290. M. Gedeon, "Afusia" Proikonnessos, Pera. 1895. Patrikhane Arivi, Sicil No: 165, 1 Kodeks, A/8 s.86-87.

206

meyilli olarak ta, granit, mermer bloklarla geni bir bant eklinde denmitir (Resim: 2). evre duvarnn koruma gibi bir ilevi bulunmaktaysa da aslnda manastr mekn olarak da snrlamaktadr. Kutsal alan, gnlk yaamn evreninden fiziksel olarak ayrmaktadr. Koruma grevi de asker anlamda bir savunmadan daha ok, bir snak salamaya yneliktir7. evre duvarnn kuzey blmnde hamam, dou blmnde kilise, mezarlk, ana giri kaps, gney blmnde kede byk frn/genel mutfak, atlyeler, araphane, dta ayazma, bat blmde mutfak, giri ve avluya akan suyu aktmak zere bir yalak vardr. Birinci avluda bulunan bu yaplardan baka, ikinci avluda yemekhane ve sarn, hlen iinde su bulunan bir de kk kuyu yer almaktadr (olaslkla tadilat srasnda eklenmitir). evre duvarnn dnda, manastr dalgalardan korumak amacyla yaplm, deniz kenarnda uzanan bir kalkan duvar ile gzc veya an kulesi, ok harap durumda zamana dayanabilmitir. Kilise: Etraf salam yaplm evre duvar ile evrili byk bir avlu iinde, avlunun kuzeydousunda manastrn efendisi Byk Martyr (asker aziz) Hagios Georgiosa ithaf edilmi bir kilise (katholikon) yer almaktadr (Resim: 2). Dou-bat dorultusunda, ince-uzun dikdrtgen eklinde kk ve mtevazi bir ibadet yeridir. Manastr yaamn belirleyen kurallara gre kominal yaamn en nemli ortak yan tapnmayd. Bu nedenle keilerin ortak yaamlarnn merkezlerini oluturan kilise, manastrn en nemli ve birinci yapsdr. Son devir Bizans mimarl ile ilgili yaynlarda hibir bilgi yoktur. Yap apsis knts ve dtaki duvarlar dahil 16x7.5 m. llerindedir. Apsis, naos, nartheks ve nartheks dnda kk bir atriumdan oluur. Kilisenin duvar teknii, evre duvar ile ayndr. Yer yer dzeltilmi, genelde doal haliyle kullanlm moloz ta, mermer paralar, granit bloklar arasna, belli bir dzende olmadan kiremit krklar yerletirilerek ilk nce kerpi harla, sonraki tamiratta kire, deniz kumu ve su ile yaplm beyaz renkli sert harla rlmtr. Duvar genilii 1.30 m., mevcut duvar ykseklii 20-180 cm. arasndadr. Duvarlarda enine atlmi ahap hatl izleri varsa da, kalntsna rastlanmamtr. Apsis: Dou da eksende, dta ve ite yarm yuvarlak bir knt yapar. Mevcut ykseklii 185 cm., duvar genilii 65 cm., ap dtan da 280 cm.dir. Taban 33x33x3 cm. llerinde, 7 sra kare eklinde tulalarla denmitir. Apsisin alt ksm syntranon basamaklarn andran tek bir basamak eklinde yaplmtr. Yerden ykseklii 23 cm.dir. Genilii ortada 34 cm.ye ular. zeri sert beyaz harla svaldr. Tulalarn nc sras zerinde bulunan ve yere harla tutturulmu olan mermer bir blok, altar kaidesi olmaldr. Ge devir kiliselerinde altar apsisin gerisinde yerletirilmitir. Apsisin arkasnda kuzey ve gney ynlerinde uzanan ve evre duvarnn dou blmne bakan duvarlarla 6.60x 3.75 m. llerinde bir mekn olumutur. Kaz srasnda balar bat-dou dorultusunda olan iskeletler bulunduundan bu yerin manastrn mezarl olarak kullanld anlalmtr. Duvar ykseklii 80 cm., duvar genilii 75 cm.dir. Duvarlarda kap akl bulunmamaktadr. Naos: Dou-bat dorultusunda dikdrtgen plnl, eksende da takn yuvarlak apsis, batda nartheks ile snrlanmtr. 8.33x4.50 m. llerindedir. Mevcut duvar ykseklii 70 cm., duvar genilii 130 cm.dir. Naosa giri gney duvarnda yer alan 93 cm. genilikteki kapdan yaplmaktadr. Naosa dier bir giri ise naos ile nartheks arasnda bulunan dier bir kap ile de olabilir. Bu kapnn genilii ise 120 cm.dir. Kuzey duvarnda, apsisin her iki yannda yaplan nilerden sadece soldaki salam durumda, iindeki fresklerle zamanmza kadar gelmitir. Gney duvarnda sada olmas gereken ni tamamen yok olmu, zemin topranda tulalar bulunmutur. Bylece kilisenin "pastophoria" (prothesis ve diakonikon) odalarnn olmad anlalmtr. Kuzey duvarnda kiliseye bitiik olarak yaplm bir ayazma yer almaktadr8. Olduka basit bir pln vardr. zeri blok tala bindirme tekniinde rtlm, 8 merdivenli bir koridor ile koridorun sonundaki mahzen-hazne blmnden meydana gelmitir. Duvar rgs ev7 8 S.Popovic, The Architectural Iconography of the Late Byzantine Monastry, Toronto 1997,7. Z., Karaca, stanbulda Osmanl Devri Rum Kiliseleri, st.2001, s.309 .

207

re duvar ve kilise ile ayndr. Sadece buras tamamen sval ve badanaldr. Duvarlarda Aziz Georgiosun ikonlarnn konduu iki adet 50x40x44 cm. llerinde ni vardr. Naos zemininin byk bir ksm topraktr. Baz yerlerinde apsiste kullanlan tulalar, baz yerlerde de byk malta ta bloklarla rtlmtr. Gney duvarnn dibinde ba bat-dou dorultusunda bir baka iskelet kalnts vardr. Bu kadar kutsal bir mekna gmldne gre, manastrn ba rahibine ait olmaldr. Bizansllar zamannda kutsal yerlere gm yapldndan, ayn detin hl devam ettii manastrda izlenmektedir. Duvarlarda baz yerlerde fresk paralar az da olsa kalmtr. Nartheks: Kilisenin batsnda, kuzey-gney dorultusunda dikdrtgen plnldr. lleri 7.30x4.45 m.dir. Mevcut duvar ykseklii 120 cm., duvar genilii 130 cm.dir. Taban, apsis ve naosta olduu gibi kare tulalarla denmitir. Narthekse batdan ve nartheksin nnde yer ald dnlen atriumun gneyindeki 2 basamakl bir kap aklndan girilmektedir. Kazda ok miktarda kan 19. yzyla ait boyal anak mlek paralar, zeri yazl at kiremit paralar, ok miktarda eitli boylarda iviler ve ok fazla paralanm freskler nemli buluntular arasndadr. Freskler (Buon Fresco) gerek tekniinde yaplmtr (Resim: 3). Paralardan hangi olaylarn ya da hangi aziz veya azizlerin tasvir edildikleri anlalmamakla birlikte, fresklerdeki boyalarn canll, kilisede mimar ile sanatkrn beraber altklarn, antsal resim sanatnn bezeme esi olmaktan ok mimarln tamamlayc bir unsuru olduu ve salad ritel ile birlikte incelendiinde bir anlam kazand grlmektedir9. Kilise hakknda hibir bilgi olmamasna karn gsterdii mimar plnn zelliklerine gre, Palaelogoslar Devrinde (.S. 1261-1453) ortaya kan "tek nefli tiplere" girmektedir. Manastr kilisesindeki buluntulara ve dier rneklere dayanarak, muhtemelen yarm bir kubbe ile rtl olan apsis hari, uzun duvarlarla evrili i meknn beik veya krma at ile rtl olduu sylenebilir. stanbulda bu tek nefli tipe Sinan Paa Mescidi (Hagia Iuliana en to Petrio Kilisesi), Manastr Mescidi (Kyra Martha Manastr apeli), sa Kaps Mescidi (apel) girmektedir10. Basit plnn dzeni, llerinin ve oranlarnn mkemmel oluu ile de gzel ve sade bir bina grnmndedir. Avlu: Manastrda evre duvarlarnn nnde yer alan tm yaplar arasndaki balanty salayan ve nemli blmleri birbirine balayan "arkadl avlu" eski Roma evlerinin atriumlarna benzer11. Genel emada avlunun bir tarafna kilise, dier tarafna manastr yemekhanesi yerletirilir. Bu rnektede avlunun bir tarafna kilise yerletirilmi, dier tarafta mutfak yer almtr. Kilise ve mutfan nlerinde aralkl olarak bulunan mermer bloklar zerindeki 3 cm. apndaki boluklara avluyu eviren ahap direklerin altna konan demir pabularn sivri demirleri girmitir. Ancak bu ahap direkler gnmze kadar gelememitir. Arkadl avlunun altnda gndz odalar, ktphane, atlyeler yer almtr. st kat da kei odalarna ayrlmtr. Kei odalar da ahap olarak yapldklarndan hibir iz brakmadan kaybolmutur. Ancak avlu kazsnda bulunan kap kilitleri, demir menteeler, kap tokmaklar, pencere ve kap demir ssleri kaybolan bu odalarn bir zamanlar varolduunun bir gstergesidir. Avlu ya imen ya da tala kaplanrd. Burada byk ta ve mermer bloklarla delidir (Resim: 2). Avluda eme yer alr ve bu eme kilisenin nndedir. emenin yerini bu manastrda kuyu almtr. Kuyu kiliseye yakndr. ap 90 cm., dtan da 140 cm. lsndedir (Resim: 8). Manastrlarda komnal yaamn en nemli yan kilisedeki ortak tapnmadan sonra, ritel yan da olan keilerin toplu olarak yemek yemeleridir. Bunun iin bir araya geldikleri yemekhane (trapeza), dier yaplar arasnda kiliseden sonraki en nemli yap olarak grlmektedir. Yemekhane (Trapeza): Manastr yemekhanesi, genel emaya gre kilise ile mutfak arasnda olmas gerekirken, muhtemelen 1834 ylndaki tadilat srasnda ikinci avlunun evre duvarlarnn nne yaplmtr. Kilisenin gneyinde, manastr giriinin
9 10 11 E., Akyrek, Bizansta Sanat ve Ritel, st.1996. S., Eyice, Son Devir Bizans Mimarisi, st.1963 s.26-41. C. E., Arseven, "Kluatra", Sanat Ansiklopedisi, c.2 s.1104-1105.

208

karsndadr. Bu mekn birok Bizans manastrndaki trapeza konumunda uygundur. Ancak duvarlar kalmtr (Resim: 4). Dou-bat dorultusunda dikdrtgen plnldr. lleri 24.52x12.00 m.dir. Yapda adann doal ta olan granit ta, kire, deniz kumu, su karmndan oluan sert beyaz grnml harla, ok muntazam ekilde dizilmeyen delikli tulalar kullanlmtr. rgde kare ve dikdrtgen eklinde kesilmi granit bloklar zellikle kelerin muntazam ilenmesini kolaylatrmtr. Ta ve tulann birlikte kullanm Bizansllar zamanndan beri gelen bir zelliktir. Dou ve bat ksa kenarlarda yan yana 5x5 m. llerinde odalar vardr. Oda temelleri 50 cm. genilikte, 45 cm. derinliktedir. Temellerin ortasnda yer alan 120x120x34 cm. llerindeki pabular (smeller), aty tamak zere konan direkler iin olmaldr. Yap iki katl ve iten merdivenlidir. Bazen trapezalar iki katl olur. Altta mutfak ve kiler yer alr. Yemek st katta yenirdi. Kazda ok miktarda iviler, yazl kiremit paralar kmtr. at krma veya beik at olmaldr. Ayrca eitli anak-mlek paralar, amphora ve testi kulplar, demir pencere ve kap menteeleri, bakr bir sahan kapa, bir Fransz porselen kse paras, yanm kurun levhalar trapeza olduu fikrini glendirmektedir. Sarn: kinci avluyu evreleyen duvarn nnde dou kenar duvara bitiik olarak yaplmtr (Resim: 5). Yemekhanenin yanndadr. rgde granit talar, delikli tulalar ve kiremit krklar arasnda, deniz kumu, su ve kire karmyla yaplan beyaz sert har kullanlmtr. Yemekhane ile ayn zamanda, yani tadilatta yaplmtr. Sadece bu iki bina ilve edilmi, dier yaplar tamir edilmitir. Manastrn su gereksinimini salayan sarn 310 cm. uzunlukta 4 duvardan olumutur. Kare eklindedir. Duvar genilii 65 cm., mevcut duvar ykseklii 130 cm.dir. Yemekhanenin arka duvarna bal demir manonlu su borusu sarnca kadar uzanmaktadr. Manastr dndaki ban st tarafnda bulunan kaynaktan borularla getirilen su sarnca dolmaktayd. Sarncn ii pembe renkli sarn harcyla svaldr. nde yerden 17 cm. ykseklikte az tkala kapatlm bir demir boru ile sarntan su alnmaktayd. Bu boruyu grmek mmkndr. Ayazma: Birinci avluyu eviren evre duvarnn gney blmnn dnda, gneybat keden 7 m. ileride, 194 cm. genilikte, 312 cm. uzunlukta, 142 cm. ykseklikte, dikdrtgen eklindeki yap bir ayazma olmaldr. nde ykseklii 95 cm. olan 10x2 cm. llerinde 12 adet ta ve zerinde 12 adet tula ile yaplm bir kemer vardr (Resim: 6). Ta rgs ve yap teknii kilise ve evre duvarlar ile ayndr. "Kemerli yap" manastrn ilk inasnda yaplmtr. Moloz talar arasndaki kerpi sva, sonraki tamiratta beyaz sert harla salamlatrlarak svanmtr. Baz yerlerde sva kalntlar varsa da ou dklmtr. Taban, bir eyin akmasn salamak zere yeil Marmara tandan, arkadan ne doru hafif meyilli olarak yaplmtr. Ktphane: 1789 tarihine kadar iinde elyazmas kitaplarn varl biliniyorsa da yand iin bulunamamtr. Mimarsi hakknda bir bilgi yoktur. Arkadl avlunun olaslkla alt katnda yer almtr? Kei Hcreleri: Burada keilere ait hcrelerin, Aynaroz Manastrnda grld gibi ahaptan yapldklar ve arkadl avlunun ikinci katnda olduklar tahmin edilir. Zaman iinde iz brakmakszn kaybolmalarnn gerek nedeni belki de budur. Genel Mutfak: evre duvarnn gney blmnn i ksmnda, gneydou kesiyle duvarn nne yaplmtr. Byk frn genel mutfan yerini belirlemektedir. Frn nde ve yana doru uzanan duvarlarla yaplm, bir alt veya kaide ksm ile stnde ate tulalar ile rlm kubbeden meydana gelmitir (Resim: 7). Frn, kilise ve evre duvarlar ile ayn zamanda ina edilmitir. Moloz talar arasnda bulunan kerpi sva yerine daha sonra sert beyaz renkli har kullanlarak talar salamlatrlm ve zerleri svanmtr. n yzde sva kalntlar grlmektedir. Kubbede 6 sra ate tulas kalm, dierleri yklmtr. Taban, kilisede kullanlan 33x33x3 cm. llerindeki kare tulalarla delidir. Kazda frnn arkasnda in situ olarak 117 cm. uzunlukta, 3.5 cm. apnda, demir manonlu su borusu bulunmutur. Frnn nndeki alann bir blm tamirat srasnda granit talarla denmitir. Burada muhtemelen manastrn ekmei piirilmekteydi. 209

araphane: Frnn biraz ilerisinde, evre duvarnn gney blmn de yaplan kazlar srasnda bulunan ok miktarda f emberi, arap lei, tme ta, amphora ve testi kulplar araphanenin burada olduunu gstermektedir. Manastrda her yl 1 milyon okka (birmilyonikiyzseksenbin kilo) arap retildii bilinmektedir12. Manastrda evre duvarnn gney ksmnda genellikle eitli gereksinimlerin karland atlyeler, genel mutfak ve arap imalthanesi yer alrd. Burada da ayn dzenle karlalmtr. Buras arkadl avludan 22.5 m. uzunluunda bir ara duvar ile ayrlmtr (Resim: 8). Kaz topra iinde bulunan at kiremiti paralar, eitli boylardaki mhlar alann stnn ahap bir at ile rtl olduunu gstermektedir. Duvar genilii 65 cm. mevcut duvar ykseklii 80 cm.dir. Duvar yaps evre duvarlar ve kilise ile ayndr. rili ufakl moloz talar arasnda kerpi sva, sonra da sert, beyaz grnml har kullanlmtr. rgde ahap hatllar yatay olarak konmu, mhlarla aklarak st beyaz harla doldurularak svanmtr. Duvarda yank olarak kalm ahap hatl ve mhlar aka grlmekte ve duvar rgs hakknda gayet ak bilgi vermektedir. Duvarn alt yznde sva kalntlar vardr. Mutfak-Frn ve Sarn: evre duvarnn bat blmnn i yzne mutfak yaplmtr. Frn, sarn, ikinci kata kan merdivenden basamak, mermer ve ta iki dibek manastra girildiinde hemen grlmektedir (Resim: 9). Manastrn yemei bu frnda piiriliyordu. Tatan basamak yannda, 170x170 cm. llerindeki frn, tula ile daire eklinde rlmtr. Daha sonra orta ksmna dikdrtgen bir aklk braklm, taban tula ile denmitir. Kazda kller iinden bir gelberi, bir sacaya ve bir maa karlmtr. Frnn yan duvarna bitiik durumda 240x170 cm. llerinde dikdrtgen eklinde bir sarn, nnde biri derin, dieri daha az derin iki yalak vardr. Hem frn hem de sarn granitten yaplm bir seki zerine oturmaktadr. Tula ve talar arasnda sert, beyaz grnml har kullanlmtr. Frnda tulalar arasnda demir kenetler yer almaktadr. Bu blm, manastrn tamirat srasnda yaplm olmaldr. Sarn, sarn svas ile svanmtr. Dibinde bakr szgeli bir tencere vardr. Sarntan dar kan bakr su borusu, bu tencere ile balantldr. Muhtemelen suyu szmek iin kullanlm olmaldr. arap iin de kullanlm olabilir. Sarn iindeki su, borudan yalaa akmaktayd. Sarn ve frnn n, zeri Yunanca "Ahmet Ali Paa" yazl tulalarla sslenmi, tulalar krmzya, aralarndaki derzler ise beyaza boyanmtr. Gzel bir grnm salayan tulalardan sadece iki sra kalmtr. Dibek: Hem mermer, hem de tatan iki dibek in situ olarak bulunmutur. Hamam: evre duvarnn kuzey blmnn i ksmnda, kilisenin karsndadr. Kazda ok miktarda kurun su borusu paralar halinde bulunmutur. Duvarn nnde 75x75 cm. llerinde, ii 30 cm. derinlikte da ak olmayan moloz ta, arasnda beyaz grnml sert harla rlm bir yer vardr. Kurna olarak kullanlmtr (Resim: 1). Bunun yannda 355 cm. uzunlukta, 22 cm. genilikte, yerden ykseklii 25 cm., ii 26x15x3 cm. llerinde, 23 adet tula deli, kenar moloz ta ve beyaz harla rlm bir yalak yer almtr. Yalan etrafnda 160 cm. genilikte bat taraf hafif yuvarlak dnen, aral olarak yerletirilmi blok talar ve yeil Marmara ta ile evrili alann bir hamam blm olduunu dndrmektedir. Yalan zerinde duvarda musluklar olmalyd. Kiliseye girmeden nce keilerin el ykama deti vardr. Bu blmn kiliseye yaknl, su borular, yalan varl, ve arkadan baka bir yalaa bal oluu, hamam ve tuvalet yapsnn burada olduunun kesin kant gibidir. evre duvar dndaki yalak: 280 cm. uzunlukta ve yerden 30 cm. yksekliktedir. Azda genilii 57 cm. altta ise 63 cm.dir. Yeil Marmara tandan yaplmtr. Duvarn i yzndeki yalaa akan su, duvarn dndaki yalaktan denize akmaktayd. an veya Gzc Kulesi: evre duvarnn kuzey blm dnda, manastr dalgalardan korumak amacyla yaplm deniz kenarnda uzanan bir kalkan duvar veya dalgakran vardr. Manastr yaplar, daha dorusu evre duvaryla bu duvar arasnda,
12 M. Gedeon, "Afusia" Proikonessos, Pera 1895, s.58-76.

210

Avadan manastra gelen yol uzanyordu. O zamanlar kyden manastra yrnerek geliniyordu. Maalesef gnmzde bu yoldan hibir iz kalmam, kalkan duvar yklm, dalgalar manastr iine kadar girmitir. Kk bir paras kalan bu duvarn ucunda an veya gzc kulesi yer almtr. Duvarn mevcut uzunluu 5.5 m., ykseklii 1.80 m., genilii ise 0.9 m.dir. Duvar ve kule tamirat srasnda yaplmtr. Moloz talar ve granit bloklar arsnda sert beyaz har kullanlmtr. Kulenin ap 130 cm., mevcut duvar ykseklii 180 cm. ve duvar genilii 90 cm.dir. Kulenin yars ayaktadr (Resim: 10). Manastr kazs iki yl iinde toplam 13 ay devam etmitir. Kaz bittikten sonra anakkale Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Mdrlnn 23.05.2003 gn ve 2014 sayl kurul karar ile manastrn etraf evrilmi (Resim: 11, 12) ve kan meknlar korumaya alnmtr (Resim: 6, 7, 9). Ayrca kyya bol miktarda toprak dklerek dolgu yaplm, dolgunun eteklerine ta atlarak dalgalarn manastr iine girmesi tamamen nlenmitir (Resim: 13): SONU: . S. 1638 ylnda ina edilen manastr, tarih boyunca Bizans topluluunun her kademesini derinden etkileyen bu kurumun yzyllar boyunca devam ettiini, manastr sisteminin deimediini, yerleim plnnn Bizans manastrlarnn genel emasna gre yapldn, ilevsel nitelikteki blmlerinin ve yaplarnn aynen kaldn gstermektedir. Hemen hemen tarihten silinecek duruma gelen manastr, Kltr Bakanlnn izinleri ve Ava Belediye Bakanlnn sponsorluunda yrtlen kazlarla tm birimleri ile ortaya karlm, etraf evrilerek korumaya alnmtr. Bylece Hagios Georgios (Aya Yorgi) Manastrnn Anadoludaki Bizans manastrlar konusunda ok az olan bilgilerimize nemli katklar olaca ve Anadolunun Ortaa tablosunu biraz daha aydnlataca inancndaym.
BBLYOGRAFYA Bizansta Sanat ve Ritel, st. 1996. "Kluatra" Sanat Ansiklopedisi, c. 2, s. 1104-1105. The Ascetic Work of Saint Basil, London 1925. Kapda Yarmadas ve evresindeki Adalar, st. 1998. Son Devir Bizans Mimarsi, st. 1963. "Afusia" Proikonnessos, Pera. 1895, s.58-76. Patrikhane Arivi, Sicil No: 165, 1 Kodeks, A/8 s. 86-87. Johnson, M.-A. M. Talbot, "Monastry" The Oxford Dictionary of Byzantium, Newyork, 1991, c.2, 1391-1392. Karaca, Z., stanbulda Osmanl Devri Rum Kiliseleri, st. 2001. Popovic, S., The Architectural Iconography of the Late Byzantine Monastery, Toronto 1997. Talbot, A. M., "Bizans Manastr Sistemine Giri", Cogito, 17, st. 1999, s. 161-163. Akyrek, E., Arseven, C. E., Clarke W. K., (ev), Ertzn, R. M., Eyice, S., Gedeon, M.,

211

Harita

Pln

Resim 1: Kuzey duvar ve hamam blm (Hagios Georgios Manastr)

212

Resim 2: Hagios Georgios Manastr Kilisesi ve arkadl avlu, dou ve batdaki giri kaplar

Resim 3: Hagios Georgios Manastr Kilisesinden kan freskler

Resim 4: Hagios Georgios Manastr, yemekhane (trapeza)

213

Resim 5: Hagios Georgios Manastr, sarn

Resim 6: Hagios Georgios Manastr, ayazma (kemerli yap)

Resim 7: Hagios Georgios Manastr, frn

214

Resim 8: Hagios Georgios Manastr, araphane ve ara duvar

Resim 9: Hagios Georgios Manastr, mutfak

Resim 10: Hagios Georgios Manastr, kalkan duvaran veya gzc kulesi

215

Resim 11: Hagios Georgios Manastr, sahile kadar inen evirme (kuzeydou)

Resim 12: Hagios Georgios Manastr, sahile kadar inen evirme (kuzeybat)

Resim 13: Hagios Georgios Manastr, sahile atlan talar

216

KONYA-MERAM-GKYURT KY, KLSTRA ANTK KENT KURTARMA VE ONARIM ALIMALARI (2002-2003)

Nurettin ZKAN*

I. GR Konya li, Meram lesi, Gkyurt Ky yerleimi iindeki Kilistra antik kentinde 1998 ylnda balatlan kurtarma-temizlik ve onarm almalarna 2002-2003 yllarnda da devam edildi. Getiimiz yllarda tespiti, temizlii ve ksmen de onarm yaplan yaplarda srdrlen almalar Konya l zel dare Mdrlnn btesi ve Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn, ruhsat ile gerekleti. 2002 sezonunda 26 Austos-4 Kasm 2002 tarihleri arasnda 62 gn, 11 iiyle ve 25 milyar denekle; 2003 sezonunda ise 15 Eyll-16 Kasm tarihleri arasnda 62 gn, 8 iiyle ve 25 milyar denekle alld. allan meknlara Konya Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulunun karar ve onaylar dorultusunda kap, pencere, merdiven, korkuluk, zgara monte edilerek, yaltm amal kk onarmlar gerekletirildi. Yerel anlamda tam bir uyum ierisinde yaplan almalara emek, destek ve katks bulanan Konya Valilii, Meram Kaymakaml, l zel dare Mdrl, Kltr-Turizm, Mze, Rlve-Antlar, Koruma Kurulu, Ky Hizmetleri Blge, l mdrlkleri ynetici ve uzmanlar ile Arkeolog Glseren Karakap, Mimar Trkylmaz Alana teekkr ediyoruz. II.YAPILAN ALIMALAR A-2002 TEMZLK ALIMALARI 1. HA PLNLI APEL TERASI (Resim: 1) Konacak mevkiinde kyllerce Sandkkaya denilen ha plnl apelin gneyinde getiimiz yllarda ortaya karlan yerleim dokusunun bulunduu terastaki almalar, 15x15 m.lik alan temizlii eklinde devam etmitir. Kyllerce harman yeri dzenlemek amacyla kurulup yklarak doldurulup tesviye edilen terasn bat ksmnda yer alan temizlik alannda oda ve salon benzeri meknlar, bazen kaya oyularak, yontularak, bazen kaya duvar zerine iri blok talarla duvar rlp tamamlanarak bazen de duvarlara ahap kiri balklarna kini (yastk) alarak yaplar tamamlanm, stleri rtlmtr. almalar sonucunda bu mimar rneklerin pln-ema verir hale gelmesi salanmtr. Ortaya kan pln-emaya ramen bu mimar nitenin ev mi, sosyal amal toplanma yeri mi olduu konusunda henz yorum yapamyoruz. Terasta srdrlen kaz* Nurettin ZKAN , Mze Aratrmacs, Mze Mdrl, Konya/TRKYE

217

temizlik tamamlandnda kiliseye bal bir mahalle veya kiliseyi tamamlayan bir yap grubu mu olduu hakknda daha somut grler retilebilir hale gelinecektir. a) Su Kanal: Bu alann bat kenarn, arazinin meyline uyarak gneyden-kuzeye inen bir su kanal snrlandrmaktadr. Yer yer kollara ayrld izlenimi veren kanaln balangc ve bitii, datm ebekesi ve ne amala kullanld, terasta tamamlanacak almalardan sonra yorumlanabilecektir. b) Meknlar: apel ile okul arasnda kalan bu terasta alp temizlenen alanda meknlarn pln-emas tamamen ortaya km deildir. Plnn kuzeydou kesinde 5x4 m. llerinde bir mekn, bu meknn dousunda 5x5,5 m. llerinde bir mekn ile, gneyinde 5,8x9 m. llerinde bir mekn daha grlmektedir. Birbirine bitiik olan bu meknlarn ev mi yoksa toplanma amal bir yap m olduu toprak altndaki evre ve uzantlarnn temizlenmesi ile bariz hale gelecektir. 2) KAPCI NLER (izim: 1, 2; Resim: 2) a-Bat ni, n Ksmn Temizlii: Getiimiz yllarda temizlenen inlerin n ile bu aklkta bulunan testi frn tam anlamyla ele alnmamt. Bat odasnn nndeki temizlik almalar sonucunda 3.60x11.50 m. llerinde ve yer yer 1.50 m.-1.75 m. derinliinde, dikdrtgen plnl bir havuzun gneydou kesine yapld grlmtr. Ortadaki ve onun dousundaki odann n ise kap kotu seviyesinde olup zeminde 2.5x1.8x0.3 m. llerinde tekne eklinde kk bir havuz yer almaktadr. Bat odasnn nndeki 3.60x11.50x1.50 m llerindeki dikdrtgen havuzun zemininden 1.75 m. ykseklikteki kapya demir-profil merdiven ve sahn monte edilmitir. Orijinalinde bu kn ahap olmas gerekir. b- Kapc ni, Dou Odas: Bu hacmin giri kaps tam cephede olmayp kapnn yz kuzeybatya bakmaktadr. Kap giriinden gneye doru tavanda genie doal yark olduundan burann zerinin ahap rt sistemiyle rtld, aalarn oturduu kaya yzndeki oyuklarndan belli olmaktadr. Ana mekn 8.50x5.30 m. llerinde dikdrtgen plnldr. Tavan ykseklii 2.50 m.dir. Meknda kuzeydou kede ilik olarak kullanlan bir seki, yannda oluklu bir kk havuz, sekinin gneydou kesinde bir indirme havuzu, dou duvarnda bulunan blmede bir ilik olup bitiiindeki oluklu havuz ile balantldr. Bu blmenin i duvarnda zeminden 1.70 m. yksekliinde bir geit bulunmaktadr. Bu geitle, asl giri kaps kuzeydouya bakan bir mekna daha geilir. Gerek bu mekn ve gerekse kapc inlerinin bat odasnn bitiiindeki (batsndaki) dier inler burasnn komple bir i merkezi olduu grn pekitirmektedir. Meknlarn birbirine balantl olmalar, baz meknlarn tek kapl, balantsz ve bamsz kaplara sahip olmas, iinde veya evresinde havuz, ukur, seki, set veya benzer dzenlemelere sahip olmas bu grte younlamamz salamaktadr. nmzdeki yllarda tamamlanacak almalarla burayla ilgili daha somut grler retilebilecei grndeyiz. B-2003 SEZONU TEMZLK ALIMALARI 2002 sezonunda yaplan almalarmz ieren kapan raporumuzda verdiimiz bilgilerden hareketle, Kilistrada yaptmz korumaya ynelik almalarmz Konya Kltr Varlklarn Koruma Kurulunun Kilistrada yapt toplant ile yerinde incelendi. Burada alnan kararda, Kilistra da yaplan temizlik, kurtarma kazs ve korumaya ynelik almalarn ilkelere uygun olduuna karar verildi1. 1999 ylnda iyiletirilmesine balanan tarih Kral Yolu (Via Sebatsa), Kilistra kent giriindeki arterin tamamlanmas iin gerekli olan deme ta All Sumas Da ve Ke1 Karar sureti ekte olup benzeri almalar iin rnek niteliindedir (N. .).

218

ten Gl evresinde zel tayclar tarafndan toplatlarak ektirildi. 12 m. eninde, 250 m. uzunluundaki antik yol giriini iyiletirme almalar nmzdeki yl yaplacaktr. Kazya balama raporunu daha nce gnderdiimiz 2003 sezonu iinde yaplan almalar ve alma yaplan yerleri yle sralayabiliriz: II. BAYRAMHACI MANASTIR KOMPLEKSNE BALI YAPI GRUBU (izim: 3, 4) Ky Konann 500 m. kuzeyinde dou-bat ekseninde uzanan tf kayal mevkiye, Bayramhac mevkii denmektedir. Burada 2001 sezonunda yaptmz temizlik ve kurtarma almalarnda Dou apeli, Bat apeli, mutfak, kiler v.b. yaplar tantmtk2. 2003 sezonu altmz yap grubu ise bu manastr kompleksine bal ve mevkinin batsnda yer alan meknlar kapsamaktadr. Altl-stl 10 dolaynda meknn bulunduu grup yapda 1 apel, bu apele bal kei odas, mezar odas (kripta), vaftiz odas, kaya mezar, snma ve saklanma odas ve dier odalardan olumaktadr. apel ile 2 No.lu odack adn verdiimiz mekn arasnda uzunluu 63 m.yi bulan cephede yer alan meknlarn tamam ana tf kayaya oyulmak ve yontulmak suretiyle yaplmtr. Bu yap grubunun Bayramhac Manastr kompleksine bal deiik grev ve fonksiyonlar stlenen hacimler olduunu dnyoruz. leriki yllardaki almalarmzda kyllerce ot-saman doldurulan bir meknn (Hseyin Aa ni) temizlii, llendirilmesi, tanm, verilmeye allacaktr. Gene 2 No.lu odacktan batya doru hemen bitiiindeki kaya ktlesinde bulunan ve youn tahrip grm bu mevkideki en geni hacime ve alana sahip olan yap da nmzdeki sezonda ele alnacaktr. Temizlenen hacimlerin kyllerce youn tahribata uratlmas nedeniyle gerek ilevini vermekte, zelliklerini tespitte, tarihlendirme ve tanmlamada zorluk ekilmektedir. 1- VAFTZ ODASI apelin bulunduu kaya ktlesinin zemin katnda yer almaktadr. Yerden ykseklii 1.60 m. olan ve batya bakan bir kapdan girilmektedir. Tavan ykseklii 1.85 m. olan karemsi plnl, sade bir odadr. Gerek apelin altnda yer almas ve gerekse gneydou kesinde yer alan 0.28 m. yksekliindeki kaya, sekinin ortasnda, 0.30 m. apnda bir ukurun bulunmas burasnn bir vaftiz odas olabilecei dncesini glendirmektedir. Yekpare tf kayaya oyulan meknn tek akl olan kap aklna temizlendikten sonra projeye uygun olan topuzlu-parmakl demir kap yaptrlarak monte edilmi ve koruma altna alnmtr. 2- APEL Yerden ykseklii 4.50 m. olan, batya bakan bir kaps vardr. Kap bir ni iine oyulmutur. 3.90x3.05 m. llerinde bazilikal plnldr. Apsisi tam yarm daire deildir, dze yakn yuvarlams bir ekli vardr. Dou-bat ynnde uzanan apelin apsisi doudadr. Kap giriinden apsis balangcna kadar olan 2.60 m.lik ana meknn tavan krma at eklinde olup yerden ykseklii de 2.60 m.dir. Apsisin zeri ise bombeli tavanldr ve tabandan ykseklii 2.40 m.dir. zeri kemerli ikiz apsis penceresi vardr. Ana meknla apsisin ahap bir blme ile ayrldn kantlayan ve gney-kuzey duvarlarnda yer alan ahap blmenin (templon) tutturulduu oyuntular grlmektedir. Apsisin kuzeydou ksmnda tahrip sonucu oluan byk bir delik grlr.
2 Bkz. 13. Mze almalar ve Kurtarma Kazlar Sempozyumu, Ankara, 2003, s.223-236.

219

apelin i ksm kire harl sva zerine krmz, siyah, mor, beyaz, kahverengi renklerle bezeli freskolarla kapl iken, yer yer izleri kalm, kompozisyon ve figrler tamamen yok olmutur. ki yan duvarnda (kuzey ve gney) 0.30 m. eninde, 0.28 m. yksekliinde iki seki uzanr. Sekiler apsis kenarlarnda 0.60 m.ye ular. Genel temizlii bitirilen apelin kaps demir parmakl ve topuzlu demir kap ile koruma altna alnmtr. nne de geici olarak k kolaylatrmak amacyla demirden yaplm dner merdiven monte edilmitir. 3- APEL KARISI KE KONUTU Yerden ykseklii 4.0 m. olan dou-bat ynnde uzanan birbirine bal ve iie geilen iki mekndan oluur. ndeki meknn n ak bir giri olup ikinci odaya kapyla girilir. Dikdrtgen plnl iki mekndan oluan konuta, nndeki kayaya oyulmu sekemek eklindeki merdivenlerle klr. n giri 2.20 m. yksekliinde, zeri hafif krma atldr. n giri duvaryla ikinci mekn kapsnn kuzey svesinde niler vardr. Gney duvarnn nnde kap profili salam kalm 0.62x0.80x1.00 m. llerinde bir su deposu (su sarnc) bulunmaktadr. Kap ile geilen ikinci mekn bir oda olup yerden ykseklii 2.10 m. olan dz tavanldr. Giriin yannda duvarda bir ini vardr. Odann gneybat kesinde bir oyuk bulunmaktadr. Bu oyuun ocak olma ihtimali vardr. Ha plnl apelde de kei odasnn apel karsnda ayr bir kayaya oyulduunu grmtk. Orada iki katl olmasna karlk burada iie iki mekn olarak dzenlendiini gryoruz. Temizlik sonras i mekna bir demir topuzlu kap taklm, sarn zgara ile kapatlm ve n blme de demir parmaklkl korkuluk monte edilmitir. 4- MEZAR ODASI (APEL KRPTASI) Kei konutunun altnda, ayn tf kayaya, cephesi gneye ynelik olarak yaplmtr. L plnl bir mezar odasdr. Bat ucunda gneye bakan 1.90 m. yksekliinde gen alnlkl bir ni ierisindeki kapdan ilk blme girilir. Tabanda bulunan ukurun lleri 0.90x0.50x0.45 m.dir. Giri kapsnn dousunda, kap svesiyle bu blmn dou ksmndaki yekpare stunun aras 3.80x2.00 m. llerinde olup bu aklk bir ahap sistemle kapatlm olmaldr. Stun krlmtr, tabanda dikit, tavanda sarkt eklinde paralarnn kald grlr. Stunun kuzeyinde iki blmeyi ayran knt vardr. kinci blmenin gneyi kaya oyuu duvar olup tahrip edilmitir. Bu ikinci blmenin kuzey duvarnda kubbe eklinde oyulmu 1.69 m. derinliinde yan mekn dikkati eker. Kapsnn st lentosunun gen alnlkl olmas, n cephe dzeninin dua ve ziyaret amal olarak yar duvar, yar parmaklk benzeri bir sistemle geilmesi, ana kayada yontulan stun eklinde bir blg ve destekle sslenmesi bu yapy adeta bir ant mezar siletine brndrmektedir. Daha nce tanttmz Berberhane apelinin kriptasnn da bitiiindeki kaya ktlesininin oda mezar eklinde aldn dnrsek, bu kaya mezarnn da buradaki apelin kriptas olabilecei grn salamlatrmaktadr. Temizlii tamamlanan mezar odasnda yekpare stunla kapya balanan duvar nmzdeki yl yaplacak olup akla demirden parmaklk monte edilmitir. 5- GZLENME MEKNLARI (SIINAK) apelin kriptas olabileceini dndmz kaya mezarnn bulunduu ana kayann kenarnda alan sekemeklerle klan nc kat mekndr. 220

ki oda bir sofa plnl olup giri kaps srgl dner ta eklindedir. Srgl kap sistemi orijinal durumunu korumu, ancak dner ta bulunamamtr. Meknlarda yaplan temizlik sonucunda giriteki dikdrtgen sofa blmnde sal sollu iki ukur bulunmutur. Bu ukurlarn birisinin sarn, dierinin ise erzak ukuru olarak kullanld muhakkaktr. Soldaki 0.56x0.83x0.90 m. sadaki ise 0.88x1.20x1.30 m. llerindedir. Giriin sanda ve solunda bulunan odalar ana kayadan kesilen duvarlar ve bu duvarlarda bulunan giri kaplar ile ekillenmitir. Sadaki (dou) oda tam kareye yakn olup gneydou kesinde d cepheden grnmeyecek tarzda ama, ieriden darya hkim gr asna sahip bir penceresi vardr. Soldaki (bat) oda ise kare pln denemesine ramen kuzey duvar yar dairesel ekil almtr. Kuzeybat kesinde bir aydnlatma penceresi bulunur. En st katta olmas, dardan ilk bakta zor grlmesi, giri kapsnn da dner ta ile kamufle bir sisteme tabi olmas, knn belli-belirsiz sekemekle salanmas bu meknlarn gizli ve gvenli bir mekn olarak tasarlandn ve bu amala kullanld grn pekitirmektedir. 6- KAYA MEZARI Cephesi gneye bakan kayaya oyulmu gen plnldr. 4.60 m. uzunluunda, 3.00 m. yksekliinde, 2.00 m. derinliindedir. Dou kenara bitiik dikdrtgen mezar ukuru grlr. Bat gen ucunda bir seki vardr. Duvarda biri kk, dieri byk iki ini yer alr. Mezar ukurunun ve sekinin byk lde tahribata urad grlr. Bu kaya mezarnn apelin kriptas dediimiz mezar odasnn dibinde olmas, dinsel adan ikincil derecede kiilerin gmld bir mezar olabileceini dndrmektedir. 7- TERS L UKURLU ODA Gneye bakan kaya yzeyine doudan-batya doru trmanlan sekemekle yerden ykseklii 6.0 m. olan oda kapsna ulalr. Gneye bakan 1.70 m. yksekliinde bir kaps vardr. Oda kuzey-gney ynnde uzanan, dipte ani daralan dikdrtgene yakn plnldr. Dip ksmnda duvarlarda biri byk, ikisi kk ni grlr. Zeminde derinlii 0.45 m. olan ters L eklinde bir ukur grlr. ukur 0.83x0.78 m. llerindedir. Dz tavanl olup ykseklik 2.00 m.dir. Bu odann kaya ktlesinin zemininde, bu oda ile birlikte dnebileceimiz bir mekn daha vardr. Kaya oyma bu meknn st byk paralar halinde gt veya grld iin l almas, tanmlamas ve ilevinin incelenmesi mmkn olmamtr. leriki yllarda teknik imknlar lsnde temizlenmesi gerekletirilebilecektir. Ters L ukurlu odann da ikmet amal kullanld, ukurun erzak ukuru olarak deerlendirildii dnlebilir. Mekn temizlenmi, demir kap taklmak suretiyle korumas salanmtr. 8- 1 NO.LU ODACIK Ters L ukurlu odann bat bitiiindeki kayaya almtr. Bu odacn da kapsnn gneye cepheli olmas, giri-k ters L ukurlu odann nnden verilmesi, bize burasnn da ikmet yeri olarak kullanld fikrini vermektedir. Dikdrtgen plnl olup keleri dik deildir. Zeminde ve duvarda herhangi bir ni veya ukurun olmay bu odann yatak odas gibi kullanldn dndrmektedir. Mekn temizlenmi, demir parmaklkl ve topuzlu kap taklarak koruma altna alnmtr. 221

9- HSEYN AA N erisi kyllerce klk hayvan yemi ile doldurulduundan, ilevi ve pln zellikleri anlalamamtr. nmzdeki sezon temizlenerek hakknda ayrntl bilgi verilecektir. Ancak burasnn da manastr kompleksine bal ikmet konutu veya bu konutlara bal gnlk yaam gerei bir fonksiyon yklendii kabul edilebilir. 10- 2 NO.LU ODACIK Zemine yakn kk bir kaya ktlesine oyulmu kareye yakn plnl olup keleri yuvarlamsdr. Douya bakan kaps 1.80 m. yksekliindedir. Duvarlarnda irili ufakl niler grlr. Kapsnn alt ksmlarnda doal nedenlerle olumu iki tarafl yark vardr. Bu meknn da gnlk iler iin dzenlenmi bir ikmet yeri olarak dnlmesi gerekir. Temizlenerek, demir parmaklk-topuzlu kaps monte edilen meknn kap kenarndaki yark nmzdeki sezon kapatlarak yaltm salanacaktr. III-KAPCI NLER, BATI GRUBU YAPILARI (izim: 5; Resim: 3) Gkyurt Kynn yer ald tepenin kuzeye bakan yamacnda (Srn mevkii ve Kapc ni evresi), dou-bat ynnde yanyana uzanan kaya oyuu meknlar bulunmaktadr. Pek ou ksmen veya tamamen moloz aknt altnda kalm veya tahrip edilmitir. st toprakla tesviye edilerek kapatlm bu yaplar grubunun adeta bir teras izgisinde dizilmi olmas, tepeye panoramik bakldnda, 6-7 kat kademeli bir yama yerleiminin izlerini vermektedir. Bugnk asfalt ky giri yolunun altndaki tepenin C kotundaki ilk kademeden balarsak, altmz Kapc nleri grup yaps 3.-4. kademeyi oluturmaktadr. Bu dokuyu aa karmak iin temizlik almalarna nceki yllarda balanan Kapc nlerinin bat bitiiindeki bu yaplar, 15x20 m. lsnde bir alandadr. Kapc nlerinin bat odas dediimiz n havuzlu blmn hizasnda balayan grup yaplarn, nnde uzanan hacimlerin duvarlarnn ve st yklan ve grlen st rtsnn ve duvarlar oluturan kayalarn paralanarak civardaki ky evlerinin inaatnda kesme ta olarak kullanldn sanyoruz. Tamamen toprak altndan temizleyerek kardmz ve artk pln-emadan baka edinimi olmayan n meknlar, ayakta kalan iki oda ile birleik ve iie bir pln vermektedir. Bat grubu yaplarn iki ksmda incelemek gerekir: (a) Birinci Ksm: Tahribat Grm Hacimler 1- ten ie kuzey-gney 7.80 m., dou-bat 5.70 m. boyutlarndaki ilk hacmin duvar kalntlar 0.30 m. ile 0.90 m. enindedir. Duvar ykseklikleri yer yer 0.30 m. ile 1.00 m. arasndadr. st ksm tamamen tahrip edilmitir. Gney duvarnn ise sadece izleri kalmtr. Kuzey ksm Kapc ninin bat odasnn d duvar olan kayaya dayanmakta olduundan yksek seviyede kalabilmitir. Meknn doudan ve kuzeybatdan iki kaps vardr. Meknn gneydou kesinde zeri yarm tonozlu byk bir ni vardr. Ni 0.30 m. eninde, 2.70 m. yksekliindedir. Meknn gneybat kesinde, gney-kuzey ynnde uzanan 0.40 m. yksekliinde bir seki yer alr. Sekinin gney kenar yarm tonoz eklinde yaplmtr. zeri krktr. Seki 3.70x1.50 m. lsndedir. Bu meknn kuzeydou kesinde 0.80x0.40x0.50 m. lsnde dikdrtgen bir ukur dikkati eker. Kelerinde drt kk oyuntu bulunan ukur bir ilik olmaldr. Zeminde yer yer bykl-kkl kare veya dikdrtgen plnl ukurlar bulunmaktadr. 2- Bu meknn bitiiinde birbirine ve ardndaki salam kalm meknlara balantl bir mekn daha grlr. Buras da 0.30- 0.60 m. en veren, yer yer 0.40 m. yksek222

likteki duvarlarla pln-ema vermektedir. Kap ktlesinin cephesinde 3.30 m. ieride, n duvar zeminde 0.80 m. yksekliktedir. Yapya kuzeydou kesinde bulunan 1.25 m. geniliindeki bir kapdan girilir. Dikdrtgen pln veren bu mekn da gneydeki salam kalm meknla birlikte tasarlanmtr. Kuzeydou eteinde bulunan Ge Osmanl Devrine ait tahliye amal toprak knk, n dzenlemede ge devirde uygulanan almadr. (b) kinci Ksm: Salam Kalmi Hacimler 1- Gneybat kede, dikdrtgen plna sahip meknn bat duvar kapdan balayarak keskin bir ekilde geniler, daha sonra kuzey-gney dorultusunda dzlenir. erisinde bat duvarnda bir, dou duvarnda iki ve giriin karsnda tonoz eklinde dzenlenmi iki seki zerinde ve nnde iki ukurun bulunmas, bu meknn bir ilik olduunu kantlar. Dou duvarnda giri kapsna yakn bir geitle de dibindeki mekna geit verir. st rts salam olan bu mekn bir demir kap ile koruma altna alnmtr. 2- Kap sistemi salam olan dier meknda da giri karsnda bir seki bulunmas, bu meknn da ilik olarak kullanldn kantlar. Giri kapsnn solunda klk benzeri duvarl akln tahrip edildii grlmtr. Yklan bu duvarn talar alnarak buraya 0.40 m. kalnlnda, 0.60 m. yksekliinde ta duvar rlerek stne demir parmaklk monte edilip yaltm ve koruma gvenlii salanmtr. Her iki mekna da demir topuzlu ve parmaklkl kap taklmtr. n meknlarn temizliine nmzdeki sezon da devam edilecek olup meknlarda pln balants netletirilecektir. B-ONARIM ALIMALARI (2002) (Resim: 4) 1) KAPCI N, DOU ODASI, RTME VE CEPHE DZEN Kapc ni giriinden, derinlemesine gney duvarna kadar uzanan 8.60x4.40 m. llerindeki doal yark, dnem karakterine uygun bir almayla rtlmtr. Doal yarn sa, sol ve kar duvarlarndaki kinilere (aa yataklar), temin edilen ard kiriler, dou-bat duvarlar yzndeki oyuklara enine aralk; bunlarn stne ise drderli iki blm dikine, 8 kiri atlarak gei kat elde edilmitir. Kabuklu am kapak tahtalar ile de kaplanan katn stne krma at sistemi oturtulmutur. atda, ky ierisinde ve ayak altnda olmas nedeniyle, profil demir konstrksiyon tercih edilmitir. Bununla birlikte iten da metal aksamn kapatlmas (kamuflesi) iin de gereken nlem alnm; atnn galvaniz kaplamas etrafna beton balama ekildikten sonra, at zerine atma-blg eklinde ta ve tahtalar aklm; stne samanl amur sva atlmtr. n cephede ayn ahap kaplamayla ekillendirdiimiz rtnn sa giri altna rastlayan kopuk kayay da zel harla, kesme tala tamamladk. zerini de zel harla serpme sva ile kapladk. 2) TEST FIRINI, TA DUVAR VE KEMER YENLEME Kapc nlerinde bat odas ve orta oda arasnda Ge Devir Osmanl Dneminin karakteristik zelliklerine sahip bir testi frn vardr. Piirme blm yklm ve atelik blm salam olan frnn getiimiz yllarda temizlii yaplm; den talar geici bir mdahale ile yerlerine balanmt. Yaptmz tespitlerde frnn hem dtan hem de iten rmeye devam ettii grlmtr. zerindeki toprak fazlalndan kurtarmak amacyla amaya baladmzda kemerlerin tf kayadan yapld ve yksek sda mkerrer yanmalar nedeniyle kirece dnt; i duvarlardaki sert moloz talarn da nem ve sva dklmeleri sonucu tahribata urad tespit edilmitir. Bylece frn iten ve dtan ykten kurtarlarak, nce tayc kemerleri sonra da dier blmleri yenilenmitir. Zeminden ykseklii 3.10 m. olan frnn dtan da lleri 2.70x1.90 m.dir. Oval plnldr. ksm 1.50 m. apnda ve dairesel kesitlidir. i 1.50 m. yksekliindedir. Kemerli atelik akl da 0.80-1.00 m.dir. st, enine 3 kemer zerine oturmakta 223

olup kemer blg ve atk talaryla piirme delikleri 27 adettir. Alev ve duman iin alan bu deliklerin ap 8 cm.dir. Frn gneyde duvara yaslanmtr. Dier ynlerde dta yresel tf kayalardan elde edilen dzgn kesme tatan, ite kaba, ekilsiz, yumru talardan rlmtr. Bu sert talarla rlen i ksm amur sva ile svanmtr. Kemerlerde ise ileme kolayl nedeniyle tf kaya kesme talar tercih edilmitir. D duvarlar eridiinden, temel ve i duvar talar dkldnden, frnn tamam elden geirilmitir. Den sert talar yerine konmu, stleri svanm, ryen tf kaya kesme talar ise yeniden ayn llerde kesilerek deitirilmitir. Ateliin zerindeki piirme odasnn zemini ise zel harcmzla svanarak aplanmtr. Kemerli atelik kaps aklna da demir parmaklkl bir kap taklm; frnn stne ise sa kapak yaptrlp kilit altna alnmtr. 3) KONACAK MEVK MERDVEN ALIMALARI Ha plnl apel ile toplant kompleksi arasndaki orijinal gezi yolu ta merdiven ve akma ta ile tamamlanmtr. Getiimiz sezonda yaplan kademe ta deme yolun ha plnl apele trmanlan yamacnda nceden var olan basamakl rampann merdivenlerinin ksmen yenilenmesi gerekletirilmitir. Arazinin meyline uygun olarak 8-12 cm. apndaki yumru talardan blokaj demek suretiyle tamamlanan yolun basamakl yerlerinde 20x40x50 cm. veya 30x40x50 cm. ebadnda kesilen tf kaya talardan basamaklar yaplmtr. Gerektii yerlere blokaj eklinde sahnlklar konulan yolun kenar bordrleri iri talarla dekore edilirken, uygun yerlerde iri talardan istif ve dolgu yaplarak trmanma boyunca estetik kazandrlm, sal-sollu yolun evresi toprak tesviyesi yaplarak peyzaja hazr hale sokulmutur. Kademe ta deme yolun zerine ince elenmi kum dklerek salamlatrma yoluna gidilmitir. Ayrca terastan apele inen ve kyllerin yapt geici merdiven de iptal edilerek temizlenmitir. Ha plnl apel ile Kadiraa ni de denilen toplant kompleksinin bulunduu merkez arasndaki balanty salayan bu orijinal ulam eridinde evre dzenleme almalar nmzdeki sezon da devam edecektir. C-ONARIM ALIMALARI (2003) (Resim: 5-7) Gerek Kapc nleri bat grubu yaplarnda ve gerekse Bayramhac Manastrna bal yap grubunda koruma amal olarak kap, pencere, zgara, korkuluk, Konya Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulunun karar uyarnca, projesine uygun ekilde demirden yaptrlarak yerlerine monte edilmitir. Kapc nleri bat grubundaki dou hacmin kl durumundaki pencerenin orijinalinde var olan 0.60 m. yksekliindeki duvar, kesme ta ve amur har ile rlerek tamamlanmtr. Bu iki hacmin kap stlerinde, ahap oyuntularndan uygulanm olduu kantlanan kap st saaklar ve lento sistemleri de aa, dilme tahta ve amur har malzeme ile aklarak kap stlerinin yaltm gerekletirilmitir. Ayrca kent giriindeki Snbl emenin saak st, tf kaya toz, dinlendirilmi kire ve %10 oranndaki kire ve ince kum katksyla yaplmtr. Ha plnl apel ve Kadiraa ninde (toplant kompleksi) duvar serpmelerinde yer yer insan eliyle oluan tahribatlar onarlmtr. 4) MALZEMEYE GRE ONARIM TRLER Kilistrada yaplan koruma amal onarmlar yapnn zellii ve tahribatn boyutu dolaysyla farkl durum ve biimlerde yaplmtr: 224

a) ZEL HARLA YAPILAN ONARIMLAR Yaplan onarmlarda zel karm olan bir har kullanlmaktadr. Sndrlm ve en az 2 yl bekletilmi kire kayma tf kaya tozuyla kartrlmaktadr. ine su ile altrlm doal renklendiriciler (PRMEX II- Dogussa ile siyah renk, demir oksit trevli renklendirici ile de krmz renk) katlarak sva ve serpmede doal kaya rengine yaklalmaktadr. Bu har ile Kapc nleri dou odas rtmesi altndaki kap svesi, cephe ve at saann bindii sa duvardaki kopmu ksm tamamlanm; testi frnnn atelik blmnn d cephe duvar rgs ve piirme yeri svanmtr. b) DEMRLE YAPILAN ONARIMLAR Kap, pencere aklklar ile i zeminlerdeki ukurlarn zerine yerletirilen zgaralar, lama-profil- yuvarlak demirden yaplmtr. Koruma kurulunun uygun grd kap, pencere, zgara ve merdiven projelerinde yaplarn tarih kimliine uyum salayacak tarzda dme, topuz, yuvarlak demir vb. tipte malzemeler kullanlmtr. c) AHAPLA YAPILAN ONARIMLAR Ahap malzeme Kapc ni dou odasndaki doal yarn rtlmesinde, bu odann kuzeye bakan cephe penceresinin lentosunda, cephe ve zemin kaplama almalarnda kullanlmtr. Kiri, dikme ve lentoda ard; kaplamada ise kabuklu dekore, am kapak tahtas tercih edilmitir. d) TALA YAPILAN ONARIMLAR Duvar ve kemer rgsnde yresel ad kaymak kaya olan tf kaya oluumu talar, prizmatik hale getirilerek kullanlmtr. Zemin blokajnda ve yer yer duvar rglerinde sert granit (yresel ad: demir ta veya topan ta) kullanlmtr. Bu sezon tf kaya, kesme ta, testi frn duvar kemerleri, dou odas giri kapsnn sandaki stunun oturduu kedeki kopuun tamamlanmas ve bu atnn bindirildii dam bingilerinde uygulanmtr. Demir ta ise frnn i duvarnn tamamlanmas, ha plnl apel ile toplant merkezi arasndaki rampal merdiven ve yry yolunda uygulanmtr. e) KLSTRA YAZITININ MZEYE TAINMASI (Resim: 8) 1998 sezonunda yaplan temizlik ve kaz esnasnda Stl Deresi, iftli araphanenin dou kapsnda eik ta olarak bulduumuz Roma Dnemi (1. yzyl) ant mezar yazt, gvenlik altna alnmas amacyla, Konya Arkeoloji Mzesine tanmtr. III. KK BULUNTULAR- 2002 Genel olarak kazlan, boaltlan ve temizlenen her nitede aknt ve dolgu sonucu ounluu krk paralar halinde Ge Hellenistik, Roma, Bizans, Seluklu, Osmanl seramik paralar ele geirilmitir. zellikle Seluklu seramikleri, 13. yzyl karekteristiine sahip olmas asndan dikkat ekicidir. Kapc ni n temizlii esnasnda 1 adet altgen yzeyli, ha ekilli pimi toprak bask, dou odasndaki temizlik esnasnda 2.06 cm. apnda, kre eklinde, tf kayadan ekillendirilmi ta bilye, ha plnl apel terasnda 1 adet pimi toprak testicik (Roma), 1 adet Seluklu Dnemine ait bakr sikke, Roma Dnemine ait 1 adet bronz biz paras ile her temizlik alannda bol miktarda Hellenistik, Roma, Bizans, Seluklu ve Osmanl seramikleri elde edilmitir. Bu buluntulardan Roma Dnemine ait 1 adet pimi toprak testicik, 1 adet altgen yzeyli pimi toprak bask ile 1998 sezonunda ortaya kardmz Kilistra yazt, envanter fileri yaplarak; 1 adet tf ta bilye, 1 adet biz paras, 1 adet bakr Seluklu sikkesi de ettlk eser listesi dzenlenerek Konya Arkeoloji Mzesine teslim edilmitir. 225

IV. KK BULUNTULAR 2003 (Resim: 9) Aknt ve erozyon sunucu dolan hacimlerde yaplan temizlik almalar esnasnda moloz ve krk malzeme olarak eitli dnemlere ait paralar elde edilmitir. Bu buluntular kronolojik olarak bulgu sras vermemektedir. Dnem olarak Osmanl, Bizans, Roma ve Hellenistik arlkldr. Her birisi kk krk paralar halinde olup tamamlama imkn olmayan, envanterlik ve ettlk mahiyet tamayan mnferit paralardr. V. ELDE EDLEN BLMSEL SONULAR 1) Kapc nleri yap grubunda yaplan almalar, ky yerleiminin youn olduu hyn tepesinden eteine kadar kademeli olan bir yama yerleimi olduu izlenimi vermektedir. Kapc nleri yap grubu tabandan zirveye doru kuak halinde dolaan halkalardan ncs olabilir. 2) Kapc nleri yap grubunun imdiye kadar temizlenmi 6 nitesi birbirine iten gei vermektedir. Burasnn da iliklerin youn olduu bir i merkezi olduunu dnyoruz. 3) Kapc nleri nndeki testi frnnn atelik ve piirme zemini mevcuttur. Bu frn yapl teknii, yapm pln, kullanlan malzeme ve altrma ekli asndan Ge Devir Osmanl, zellikle de tipik Konya frnlarnn (Sille, at, Hyk, Doanhisar...) bir rneidir. Bu biimi almasnda bu atlyeyi Silleli ustalarn altrm olmas etkili olmu olmaldr. 4) Ha plnl apelin evresinde yaplamann devam ettii grlmtr. Bu mimar doku ile apel arasnda rampa benzeri klar olan kk ve dar geitler, sokaklar olduunu dnyoruz. 5) apel terasndaki yaplarda zamanla tadilat ve genileme izlerine rastlanmaktadr. Bu almalar kesme blok ta, ahap, v.b. malzemeyi kullanma sokmutur. 6) Bu terastaki 15x15 m.lik amada bir blm ortaya karlan sulama kanaln, kilise evresindeki dokuda bahe benzeri kk tarm nitelerinin varlna iaret saymaktayz. Terasn tamam ortaya ktnda bu kanal ve ilevi hakknda detayl bilgiye ulalacaktr. 7) Ha plnl apel terasnda da, Kapc nleri yap grubundaki yaplamada da grld gibi kompleks yapmna konu olan hacimlerdeki doal yarklarn ahap kirilemeli rtmelerle geildii grlmektedir. Bayramhac nleri Manastrnda da ayn durum sz konusudur. VI. TASARI VE NERLER 1) Getiimiz yl (2001) Arkeolojik Sit karar Kentsel-Arkeolojik Sit olarak deitirilen yerleim dokusu zerindeki mimar rneklerin tek yap tescilinin yaplmas gerekir. 2) Kyllerin antik ortamla i ie yaama bilinci kazanmalar iin sosyolojik, psikolojik ve estetik kltrlerinin oluturulmas gerekmektedir. Kazanlacak bu bilinle kltr varlyla birlikte ve ayn ortamda yaamak ve hem de gelien turizm olgusu ierisinde fert ve toplum olarak yerini almalarn salamak asndan faydasna inanmaktayz. 3) Yrenin yaban hayatndan doal dokusuna, dip tarihinden yaayan mimarsine uzanan geni spektrumlu bir kltr envanteri karlmaldr. 4) Kydeki yaayan mimar rnei bir sivil yap restore edilerek yaayan kltrn boyutlarnn sergilendii (mze, galeri, oda, motel,...) grsel bir mekn kazandrlmaldr. 226

5) Koruma amal sit ve yap tescil kararlarnn bir yaptrm olarak kalabilmesini, izinsiz yaplamayla hukuk serveninde olan yaplarn akibetiyle bal olduunu dnyoruz. Bir an nce sonulandrlmas gerekir. VII. 2004 YILI PROGRAMI 1) nmzdeki yl antik yol gzergh zerinde yarm kalan ilerin tamamlanmas ve yeni tespit edilen yerlerin temizlik almalarna arlk verilecektir. 2) Balatlan kadastro almalarna paralel olarak yerleim dokusu zerinde bulunan kltr varlklar ile sivil mimar rneklerinin haritalara tek tek ilenmesine arlk verilecek, bu izimlerin bilgisayar ortamnda ele alnmasna allacaktr. 3) Mevcut ky yerleiminin bulunduu Gkyurt Kynn altnda yer alan antik Kilistra kenti plnnn ekillendirilmesi almalarnn yan sra hykteki baz noktalarda Roma izleri tayan kalntlarn irdelenmesine allacaktr. 4) Konya-Hatip-Gdene-Karadiin-Evliya-lyasbaba-Gkyurt balantl antik Kral Yolunun Larende (Karaman) arteri zerinde yer alan Roma (ekleme ve yenileme ile Ge Osmanl) kprsnn temizlik, evre dzeni ve kk onarm yaplacaktr. 5) Kapc nleri grubunda antik yol giriindeki Snbl eme, ha plnl apel evresinde ve Bayramhac nlerinde temizlik, evre dzeni ve onarmlar yaplacaktr. 6) Kaznn 5 yl doldurmas nedeniyle daha detayl bilgileri ieren, raporlarn nda kaz sonular ve elde edilen verileri bilim dnyasna iletici bir yaynn baskya hazrlanmas almalar yaplacaktr.

227

izim: 1

izim: 2

izim: 3

228

izim: 4

izim: 5

229

Resim 1: a p e l - t o p l a n t kompleksi aras, temizlendikten sonra

Resim 2: Kapc ni, dou odas, onarm sonras

Resim 3: Kapc ni, bat grubu hacimleri, onarm sonras

230

Resim 4: Ge Osmanl testi frn, onarm sonras

Resim 5: Devrek, asker yap, onarm sonras

Resim 6: Bayramhac apeli, onarm sonras

231

Resim 7: Kral Yolu, ky girii arteri yenileme almalar

Resim 8: Kilistra yazt

Resim 9: 2002 sezonu kk buluntular

232

MAKEDONYA KULES KURTARMA KAZISI 2002

ahin YILDIRIM*

T.C. Kltr Bakanl, Antlar ve Mzeler Genel Mdrlnn 06.05.2002 gn ve 6376 sayl verdii izinle Edirne Mzesi Mdrl 2002 yl nisan ay ortalarnda Edirne Valiliinin madd katklar ile tarih saat kulesi (Makedonya Kulesi) evresinde kurtarma kazlarn balatmtr. Bu yl arkeolojik kazlarn en byk destekisi Edirne Valisi Sayn Fahri Ycel olmutur. Kazya Edirne Belediyesi de katkda bulunmutur. Makedonya Kulesi kurtarma kazs 2002 yl almalarnda grev alan ekip yelerine teekkr bir bor bilirim1. lk alarda Uscudama, Odrysia veya Orestias adyla bilinen yerleim yeri, M.. I. binyldaki glerle yreye gelen Trak kavimlerinden Odryslerin nemli bir kenti olarak kurulmutur. Bu kent Meri, Arda ve Tunca rmaklarnn kesitii bereketli topraklarn zerinde bulunmaktadr. Ancak ehrin asl nemi, M.S. 123-124 yllarnda Roma mparatoru Hadrianusun dou seyahati srasnda buraya geliiyle birlikte artm ve kentin ad da imparatorun adna izafeten Hadrianopolis olarak deitirilmitir. Hadrianusun kenti bir surla evirerek castrum (ordugh) haline dntrdn antik kaynaklardan ve Bizans kaynaklarndan renmekteyiz. Kareye yakn bir plna sahip bu sur, alar boyunca Edirne savunmasnda olduka nemli bir rol oynamtr. Avrupal gezginlerden Sayger ve Desarnaudun 1830da hazrladklar "Album dun Voyage en Turquie" adl eserinde bu kalenin gravrleri de bulunmaktadr (Resim: 1). Kale, Bizans ve Osmanl dnemlerinde eitli tamirler ve eklentilerle XIX. yzyla kadar korunmutur. Edirne Kalesi, 1866-1870 yllarnda Vali Hurit Paa tarafndan gelirinden resm yaplar yaplmas amacyla yktrlmtr. Bu ykmdan sadece Makedonya Kulesi adyla bilinen kule ve belli belirsiz kent iine dalm baz kk paralar kurtulabilmitir. XIX. yzyln sonlarnda tm Osmanl mparatorluu kentlerinde yapm moda haline gelen saat kulelerinden birisinin de burada, Makedonya Kulesi diye anlan burcun zerine yaplmas kararlatrlm ve bu amala o zamanki Vali Hac zzet Paa tarafndan 1884-1885 yllar arasnda ahaptan ilk saat kulesi yaptrlmtr. 1894 ylnda ahap olan saat kulesinin yerine kargirden olmak zere yeni bir saat kulesi yaptrlmtr (Resim: 2). Bu yaplan ikinci saat kulesi 1953 depreminde zarar grm ve dnemin yetkilileri tarafndan 6 Temmuz 1953 tarihinde dinamitle patlatlmak suretiyle son kat indirilmitir. 1990l yllarda da Makedonya Kulesi ksmen restore edilmitir.

* 1

ahin YILDIRIM, Arkeolog M.A., Mze Mdr Vekili, Edirne/TRKYE Her anlamda kente byk hizmetleri bulunan Vali Fahri Ycele teekkr bir bor biliriz. ahin Yldrm (kaz bakan), Murat Na (arkeolog, alan sorumlusu), Yavuz Gner (sanat tarihisi), Kemal Boztepe (arkeolog), ncilay Mut (arkeolog), Onur Karahan (mimar), Ahmet Mutlu (mimar), Asuman Alpagut (antropolog, Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi), Aygl Uzun (restoratr, konservatr) arkeolji rencileri: Leyla Atl, Gnsel Dal, Naile Salam, Melek Bozkr, fotoraflar Yavuz Gner, ahin Yldrm, Murat Na.

233

2002 YILI ALIMALARI ncelikle tm kaz alan karelajlanm ve 5x5 m.lik dilimlere ayrlmtr. Kaz alanlarnn zerindeki hafriyat kalntlarnn temizlenmesi ile birlikte eski itfaiye binasnn dular ile burada bulunduu Osmanl kaynaklarndan bilinen ve XIX. yzyln sonlarnda yapld belirtilen buzhane yapsnn temelleri ile karlalmtr. zellikle C4 ve C5 amalar boyunca dou-bat dorultusunda uzanan tuvalet ve du kalntlarnn bulunduu yerde derinleildiinde Roma Dnemi surlarnn bir blm de ortaya karlmtr. Kale d diye adlandrlan bu blmde olduka kalabalk bir mezarlk alan bulunmu ve buradaki almalar sonucunda 32 adet iskelet ortaya karlmtr (Resim: 3). skeletler zerinde yaplan ilk incelemelerde len bireylerin ounun kadn ve ocuklardan olutuu grlmtr. skeletlerin bazlarnn kire ierisine gml durumda olmas, veba veya benzeri bir salgn hastalk sonucunda ldkleri izlenimini vermektedir. nsan iskeletlerinin ou at kiremitleri kullanlarak yaplm, krma at eklindeki basit bir mezar ierisine konmutur. zellikle amalarda iskeletlerin bulunduu tabakadan gelen ve M.S. X. yzyla tarihlendirilen Bizans sikkelerine gre; sur dndaki mezarlarn yine bu yzyl ierisinde meydana gelen Bulgar aknlar ile balantl olabilecei dnlmektedir. Mezarlardan kan iskeletlerin neredeyse hepsi stteki yaplarn basnlar ve ilevleri (tuvalet, banyo) yznden olduka kt durumda ele geirilmitir. Surlarn ierisinde kale ii diye adlandrlan blmde yaplan almalar srasnda, zellikle itfaiye hafriyatnn kaldrlmas ile birlikte XIX. yzyla ait olmas muhtemel, moloz temelli ve temellerinin zeri tula rgl, olduka byk saylabilecek buzhane olduunu dndmz bir yap kalnts ile karlalmtr. SURLAR Roma mparatoru Hadrianusun M.S. 123-124 yllarndaki dou seyahatinden sonra Hadrianopolis olarak anlan bu kente, imparator olduka byk ve muntazam bir sur ina ettirtmitir. Hadrianus, bylece kenti nemli bir Roma ordugh (castrum) haline de getirmitir. Hadrianopolis, mparator Diocletianus (M.S. 284-305) tarafndan M.S. 297 ylnda yaplan bir dzenleme ile Thracia eyaletinin alt ilinden birini oluturan Haemimontusun bakenti haline getirilmitir ve Roma mparatorluunun byk sorunlar yaad M.S. IV. yzyldaki Got aknlarna kar gl surlaryla nemli bir stratejik nokta olarak tarihe gemitir. Hadrianopolis Kalesi hakknda Bizans kaynaklarnda, birok defalar onarm grdne dair notlar bulunmaktadr. Osmanl Dneminde ise, kalenin bakmndan sorumlu bir dizdar olduu da aktarlan bilgilerin arasndadr. Kaleden kalan paralar zerinde de bu tamirler ve onarmlara ait izler grlebilmektedir. Edirne Kalesi ile Makedonya Kulesi hakknda Evliya elebinin "Seyahatname" adl eserinde de birtakm bilgiler bulunmaktadr. 2002 yl ierisinde Makedonya Kulesi evresinde Edirne Mzesi Mdrlnn gerekletirdii kurtarma kazs sonucunda Edirne surlarndan ufak bir blm ortaya karlmtr. Isodomos tipinde rgye sahip olan bu surda malzeme olarak temelde iki sra kfeki ta ile temel st yerel kiretalarndan oluan byk bloklar kullanlmtr (Resim: 4; izim: 1). ok eitli dnemlerin tahriplerinin grlebildii bu duvarn temelinden itibaren ilk sras olduka iyi durumda ele geirilmitir. lk sra ta dizisinden sonra surlarn geirmi olduu savalarn ve zamann izleri ile birlikte, Bizans ve Osmanl dnemleri eklentileri de grlebilmektedir (izim: 1). Yapl tekniine gre; Edirne suru tek sra yaplmtr ve kule giriinde bulunan hari her drt metrede bir; sur duvarn kesen 4 m. uzunluunda, 60 cm. geniliinde atk duvarlar ile desteklenmitir (izim: 1). Surun en altnda yer alan har ve moloz talardan oluturulmu euythentheria zerine, iki sra kfeki ta, temel ta olarak yerletirilmitir. Sur cephesinde bulunan tm talar bosajldr. Surun i ksmnda yer alan talarn yzne ise bosaj yaplmamtr. Baz talar zerinde ta atlyesi simgesi olan Greke harfler de bulun234

maktadr (Resim: 5). Ayrca her ta birbirine krlang kuyruu eklindeki kenetlerle balanmtr (Resim: 6). Sur dnda C serisi amalar boyunca uzanan Bizans Dnemi mezarlarnn kaldrlmasyla birlikte zellikle, C3 ve C4 amalarnda orijinal Roma tabakasna ulalmtr. Bu blmde yine C3 ve C4 amalarnda surun hemen dndan gelen Hadrianopolis darpl mparator Caracalla (M.S. 198-217) Dneminde bastrlm Roma Eyalet sikkelerinin, ilk defa Edirne merkezde yaplm bilimsel bir kaz srasnda ortaya karlm olmas da olduka nemlidir (Resim: 7). Mimar izlere gre, Roma Dneminde de yuvarlak olmas muhtemel olan kule; temel seviyesinden gelen Bizans mparatoru I. Ioannes Tzimisces (M.S. 969-976) sikkelerinin de gsterdii kadaryla; M.S. 970lerde Gney Rusyadan yaklaan Rhos aknclarna kar savunmay glendirmek amacyla orijinalinden daha byk ve geni bir ekilde -surlarn birletii kule girii hari- yeniden yaplm olmaldr. Ayrca bir zamanlar olduka rahat bir ekilde okunan, imdilerde ise sadece dikkatli gzler tarafndan ok az bir ksm seilebilen tuladan yaplm Greke bir yazt da burcun zerinde bulunmaktadr. Yaztn Trke evirisi ise "Tanrm, Dindar ve sann dostu hkmdarmz Ioannese yardmc ol" eklindedir. Bu yazttaki Ioannes adndan dolay kimi yazarlarca M.S. XIV. yzyl Bizans imparatorlarndan olan V. Ioannes Palailogos (M.S.1341-1391) ya da VI. Ioannes Kantakuzenos (M.S. 1347-1354) tarafndan kulenin yaptrld dnlmektedir. Ancak, kaz sonucunda elde edilen gerek mimar gerekse Ioannes I Tzimisces sikkeleri gibi buluntular, bu tarihin M.S. X. yzyln sonlarna kadar ekilmesi gerekebileceini dndrmektedir (Resim: 8). Dou-bat hattnda bulunan sur duvarnn D5 amasna gelen blmnde tula rgl olduka byk, yan yana iki adet tonoz bulunmutur. Bu tonozlar byk olaslkla hemen yaknnda yer alan M.S. IV. yzyl ortalarna ait seramik frnlar ve ocaklarla balantl olmaldr. zellikle kuzey-gney ynnde uzanan surun atklar arasnda Ge Osmanl Dneminde 30 cm2lik tulalar kullanlmas suretiyle yaplm ve aralarnda yaklak 40 cm.lik kot fark bulunan, tula tabanl 2 adet kk mekn bulunmutur. Edirne surunun en yakn paraleli ise; bir Thrak kenti olarak kurulan ve Makedonya Kral II. Philippos tarafndan ad deitirilen Philippopolis antik kentindeki surdur. M.S. 163 ylnda Roma mparatoru Marcus Aurelius (M.S. 161-180) tarafndan yaptrlan sur, duvar rgs ve malzemesi bakmndan Edirne suruyla olduka benzemektedir. FIRINLAR Kaz srasnda elde edilen bulgularn en nemlileri arasnda, srasyla Roma, Ge Roma ve Osmanl dnemlerine ait seramik frnlarn saymak gerekir. Kaz srasnda toplam 4 adet seramik frn bulunmutur. Bu frnlardan sadece B4 amasnda Bizans mezarlarnn altnda bulunan ve kubbesi mezarlarn yapm srasnda tahrip olan 1 numaral frn, dierlerine oranla daha nemli ve net sonulara ulamamz salamtr. Dier frn buna oranla ok daha fazla tahribata uramtr. Frn 1: B4 amasndaki Bizans tabakas iskeletlerinin kaldrlmas ile birlikte kiremit renginde killi bir katmanla karlalm ve detayl bir ekilde incelendiinde ise bunun bir seramik frnnn gvdesi olduu anlalmtr. Kubbe blm, hemen stnde bulunan kiremit atl Bizans Dnemi mezarlarnn yapm srasnda tahrip edilmitir. Mezarlarn kaldrlmas ve frnn temizlenmesi ile birlikte frnn iinde in situ ekilde bir ok pimi toprak kap bulunmutur (Resim: 9; izim: 2). Dairesel bir forma sahip olan frnn pimi toprak tulalardan yaplm kemer eklindeki az ise, frnn mimarsi hakknda bize birok ipucu vermitir (Resim: 10). Frnn iindeki kaplar alndnda, taban zerinde ortada zgarasnn durmasn salayan st ste konmu tulalardan meydana getirilmi bir stunla karlalmtr. Ne yazk ki, frn zgaralarndan en ufak bir para dahi elimize gememitir. Douya bakan frn aznn hemen nnde, frndan kan kllerin konduu kk bir ukur da bulunmaktadr. Kaplarn pimesi iin atein yakld ksm ise pimi toprak bir kiremitle kapatlmtr. 235

Frnn ierisinden ok eitli llerde ve formda bir ok kap elde edilmitir. Bu kaplarn en yakn paralellerine Bulgaristandaki Pavlikeni ve Boutevada bulunan seramik frnlarndan kan kaplar arasnda rastlamak mmkndr. M.. I. ile M.S. I. yzyllar arasna tarihlendirilen kaplarn arasnda zellikle yerel bir slup ieren kantharoslar saymak gerekir. Bu trden yaklak 20 civarnda -frndan sadece bir oinechoe dnda, krlmam, salam bir kap kmamtr- farkl boylarda kap bulunmaktadr (Resim: 11). Frn 2: E3 amasnda karlalan seramik frn ise, B4deki frna oranla ok daha byk llerdedir. Ge Roma tabakasnda ortaya karlan bu frn sur iinde neredeyse -bu kotlardaki buzhane binas hari- tm alanda grlen byk bir yangn neticesinde kerek tahrip olmutur. Ne yazk ki, formuyla ya da yapsyla ilgili herhangi bir fikir vermemektedir. Frn tamamen dalm durumdadr ve frnn kerpi kubbesinden kalan paralarnn cidar yaklak 8,5 cm. kadardr. erisinde in situ ekilde duran byke bir pithos kaidesinden ve hemen yan bandaki F3, G3, G4 amalarnda yer alan yine in situ byk pithos kalntlarndan anlald zere bu frnn bir pithos frn olma olasl olduka yksektir. Frnn hemen yaknnda ince pimi toprak hatlarla erevelendirilmi seramik kili havuzlarna da rastlanlm olup, buradan alnan kil rnekleri, l Kltr Mdrl bnyesinde bulunan gnmz seramik frnnda piirilmitir. Bu piirilme sonucu gayet olumlu bir netice vermi ve bu havuzlardaki kilin seramik retiminde kullanldn gstermitir. Frnn ortaya karlmas almalar sonucunda elde edilen kk buluntulardan ve kontekstinde bulunan M.S. IV. yzyln ikinci yarsna tarihlendirilen Ge Roma sikkelerinden dolay, frnn bu dneme tarihlendirilmesi uygun olacaktr. Frn 3: E5 amasnda da 3. bir seramik frn ile karlalmtr. Bu frn da tpk 2 No.lu frn gibi ayn yangndan etkilenerek ykma uramtr. Frn hem batdan hem de gneyden olmak zere buraya Ge Osmanl Dneminde ina edilen buzhane temel duvarlarnn yapm srasnda tahribata uramtr. Bu frnda da tpk dier frnda bulunan trde byk bir pithos bulunmutur. Bulunan bu pithosun tam ortasndan ikiye ayrlm bir durumda ele geirilmesi, buzhanenin temel duvarlarnn buraya yaplmasndan kaynaklanmtr. Kaz alannda bu frnlarla balantl olmas kuvvetle muhtemel devirme talardan aralar toprak harl duvarlara da rastlanmtr. Bu duvarlar da tpk E5 amasndaki 3. frn gibi buzhane temelleri tarafndan kesilmitir ve bundan dolay frnn dzenli bir pln grlememitir. E5 amasnda bulunan frnn hemen yaknnda ve yine bu frnla balants olan buzhane tarafndan tahrip edilen duvarn batsnda, pimi toprak ocak kalntlarna da rastlanmtr. E5 amasnn hemen gneyinde yer alan F5 amas ise, kaznn buluntu veren en nemli amasdr. Buluntular arasnda yer alan altn ve onyx tal M.S. III. yzyln balarna tarihlendirilen kameo, burada yaplan bir sondajda ele geirilmitir (Resim: 12). Frnlarla balantl olduu dnlen mekn kalntlarnn mimar izleri burada grlebilmektedir. Bu 3. frn iinden gelen kandiller ve frn evresinden gelen sikkeler de tpk 2. Frndan gelenler gibi, M.S. IV. yzyln ortalarna tarihlendirilmektedir. Frnlarn bulunduu bu alan byk olaslkla M.S. IV. yzylda grlen Got aknlarnn bir sonucu olarak tahrip edilmi olmaldr. Alann geneline yaylan kaln yangn tabakas bu dnemle ilintilidir. Ayrca bu yerleimin kotu neredeyse sur temellerinin de altna inmitir ve orijinal M.S. II. yzyl Roma kotunu tesviye etmitir. Frn 4: Drdnc ve son frn ise, sur dnda C9 amasnda ortaya karlmtr. Yzey toprann hemen altnda bulunan frn ok fazla tahribata uramtr. Bu frnda da krmzms kaln bir kil tabakas ile karlalmtr. Bu kaln kil tabakas kaldrldn da, hemen altta dzensiz bir ekilde yerletirilmi, ekilsiz talarla karlalmtr. Burada bulunan ayak ile yeil ve kahverengi srl pimi toprak kap paralarndan dolay frnn XIX. yzyln sonlarna doru tarihlendirilmesi uygun olacaktr. Kaz almalar srasnda ok sayda kayda deer kk buluntu bulunmutur. Kaz alannda alma yaplan tm yerlerin aksonametrik perspektif izimleri de yaplmtr (izim: 3). 2002 yl kaz faaliyeti kasm ay ortalarnda sona erdirilmitir. 236

izim: 1

izim: 2

izim: 3

237

Resim: 1

Resim: 2

238

Resim: 3

Resim: 4

Resim: 5

239

Resim: 6

Resim: 7

Resim: 8

240

Resim: 9

Resim: 10

241

Resim: 11

Resim: 12

242

MAKEDONYA KULES KURTARMA KAZISI 2003

ahin YILDIRIM*

Edirne Valiliinin madd katklar ile 2002 ylnda tarih saat kulesi (Makedonya Kulesi) evresinde balatlan kurtarma kazs kent tarihi asndan olduka nemli saylabilecek sonulara ulamtr. T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn verdii izinle Edirne Mzesi Mdrl 2003 yl nisan ay ortalarnda II. dnem kazlarn balatmtr. Geen sene olduu gibi bu yl da kazlarn en byk destekisi Edirne Valisi Sayn Fahri Ycel olmutur. Kazya Edirne Belediyesi de katkda bulunmutur. Makedonya Kulesi kurtarma kazs 2002 ve 2003 yl almalarnda Ankara niversitesi, 9 Eyll niversitesi, Trakya niversitesi, stanbul niversitesi, Anadolu niversitesi, Mimar Sinan niversitesi ve Mersin niversitesinden akademisyenler ve renciler grev almlardr1. 2003 YILI ALIMALARI Nisan ay ortalarnda balayan 2. dnem kazlar, eski Belediye tfaiye Garaj alannda, otopark olarak kullanlan yerde yaplmaktadr. Kazya balamadan nce ilk olarak kaz yaplacak alann fotoraflar ekilmitir (Resim: 1). Kazmz mimarlar tarafndan izilen x-y koordinatl kaz master plnnda grld zere, Hadrianopolis antik kenti surlarnn devam ettii blge olan C ve D serisi amalarnda ilk almalar balatlmtr (izim). Surlarn nnde C 10 ve C 11 karelajlarnn bulunduu alanda yaplan almalar, tpk geen yl da olduu zere gnmze ait toprak tabakasnn kaldrlmas ile balamtr. Tabakann kaldrlmas ile birlikte XIX. yzyln sonlarna tarihlendirdiimiz Ge Osmanl Dnemine ait olmas muhtemel yap kalntlar ile karlalmtr. Sz konusu Osmanl duvarlarnn kaldrlmas ile birlikte, yine geen yl da olduu zere Bizans Dnemine tarihlendirilen krma at eklinde yaplm tula mezarlar ierisine konmu insan iskeletleri ile karlald. Ancak bu blgede Osmanl tabakasnn daha aa kotlarda yer almas nedeni ile, burada bulunan mezarlarn pek ou olduka tahrip edilmi bir ekilde bulunmutur. Eski fotoraflarda da grlen bu yapnn temeli Roma surunun zerine dayandrlmtr. Bu dayanma sonucunda buradaki sur sadece tek sra halinde gnmze kadar gelebilmitir.
* ahin YILDIRIM, Arkeolog M.A., Mze Mdr Vekili, Edirne/TRKYE Edirne Valisi Sayn Fahri Ycel 12 Austos 2004 tarihinde geirdii hastala yenik derek aramzdan ayrlmtr. almalarmz Onun aziz hatrasna armaan ediyoruz. Mekn cennet olsun. ahin Yldrm (kaz bakan), Prof. Dr. Mustafa Hamdi Sayar (epigraf, stanbul niversitesi), Prof. Dr. Sait Baaran (rest.-arkeolog, stanbul niversitesi), Ara. Gr. Aya zcan (arkeolog M.A, Ankara niversitesi), Murat Na (arkeolog, alan sorumlusu), Yavuz Gner (sanat tarihisi), Kemal Boztepe (arkeolog), ncilay Mut (arkeolog), Banu Atabay (arkeolog), Aye Tatar (arkeolog), Onur Karahan (mimar), Ahmet Mutlu (mimar), Asuman Alpagut (antropolog, Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi), ilem Yaysan (restoratr), Aygl Uzun (restoratr, konservatr), arkeolji rencileri: Leyla Atl, Gnsel Dal, Naile Salam, Simge Kk, Fotoraflar Yavuz Gner, ahin Yldrm, Murat Na.

243

Kale ii diye adlandrlan surlarn iinde yer alan blgede de amalar alm ve buradaki ge dnem yaplarnn temellerinin kaldrlmas ile birlikte M.S. X-XII. yzyllar civarna tarihlendirilmesi olas bulunan ve varl 1908 ylnda izilmi olan Edirne haritasndan bilinen, sur duvarlarnn ipolyen olarak kullanlmasyla yaplm bir kilise ile karlalmtr. Mimar yapsndan bu kilisenin iki evreli bir bina olduu anlalmaktadr (Resim: 2). XIX. yzylda bu Bizans Dnemi kilisesi byk olaslkla beden duvar hari tekrar ina edilmitir. Yapnn gnmzde grlebilen apsis duvar itfaiye binasnn beton artklar ile kapl durumdadr ve bu duvarda bitkisel motiflerin kullanlmasyla meydana getirilmi freskolar bulunmaktadr. Yine kilise duvarlar evresinde olduka youn bir ekilde tpk sur dnda olduu zere insan iskeletleri ile karlalmtr (Resim: 3). Mezarlardan kan iskeletlerin ou ocuklara aittir. Kilisenin hemen dousunda, apsisin nnde dikdrtgen plnl bir mekn aa karlmtr. Bu mekn ierisinde yaplan kaz srasnda yan yana sral bir ekilde dizilmi, insana ait kaval kemiklerine rastlanlmtr ki, bu olaslkla Hristiyanlarca kutsal saylan rahip ya da ruhan liderlere ait kemikler olmaldr. Kilisenin hemen kuzeyinde yer alan blmde bulunan Bizans Dnemi yapsnn duvarlarnda da floral desenli eitli fresk kalntlarna rastlanlmtr (Resim: 4). Kilisenin kuzeyi Edirne Belediyesinin oluturduu otoparkn yapm srasnda i makineleri tarafndan olduka tahrip edilmitir. Bu ksmda tabakalama olduka karm haldedir. Bu kark tabakada kilisenin batsnda M.S. 296-305 yllarn da hkm srm olan Roma mparatoru Marcus Aurelius Maximianusun altn aurelius sikkesi ele geirilmitir. Bu altn sikke olduka iyi durumdadr. Sikkenin n yznde imparatorun bst, arka yznde ise Roma tanrlarndan Herkln ayakta betimlendii tasvir bulunmaktadr (Resim: 5). Yine kilise civarndan kiliseye ait olduunu dndmz, zerinde ha motifleri ile Yunanca zafer anlamna gelen yaztl bir kse ile tabak bulunmutur (Resim: 6). Ayrca kilisede bulunan zerinde Hz. Meryemin betimlendii bronz ha biimli rliker de dikkat ekmektedir (Resim: 7). Kaz alannda hemen st kotlarda yaplan almalar srasnda XIX. yzyla ait yap temelleri ile karlalmtr. Bu temel duvarlar olaslkla yaknndaki iki evreli kiliseyle balantl olmaldr. Temeller arasnda, yerde dknt olarak, yap ierisinde Hristiyan azizlerinin betimlendii fresk paralar bulunmutur (Resim: 8). Sur ii kazs srasnda M.S. X.-XII. yzyllar arasna tarihlendirilen bir Bizans seramik frn ile karlalmtr. Bu frn, hemen stne yaplm olan XIX. yzyl yapsnn temelleri tarafndan tahrip edilmitir. Bu frn evresinden gelen olduka kaliteli seramikler, bu dnemde Edirnenin seramik retiminde olduka nemli bir yerde olduunu kantlamaktadr. Ayrca bu frnn bulunmas ile birlikte geen yl ortaya karlan frnlarn kronolojisi de tam yerine oturmu oldu. Bylece artk Edirnenin M.S. I. yzyldan itibaren seramik retiminde kesintisiz olarak rn verdii ve bu rnlerin ihtiya fazlasn da byk olaslkla Trakya evresine satt dnlebilir (Resim: 9). Kilisenin kuzeyinde yer alan Osmanl Dnemi duvarlarnn kaldrlmas srasnda kaz alannda paralar halinde XVI. veya XVII. yzyllara tarihlendirilen Osmanl ini duvar panelleriyle karlald. lk incelemelere gre Sarayii inileri ile benzerlik gsteren paralar, XIX. yzyln sonuna ait olan duvarn altna dolgu olarak konulan toprak tabakasnda ele geirilmitir. Sur dnda C 4 amasnda yaplan temizlik almalar srasnda mermerden yaplm 1.58 cm. yksekliinde, 70 cm. geniliinde, zerinde Greke yazt bulunan M.S. I-II. yzyllara tarihlendirilen olduka kaliteli bir mezar steli, kiretandan kaidesi ile birlikte bulunmutur. Stel zerinde Roma Dneminde Edirnede yaam bir ailenin yksek kabartma eklinde betimleri bulunmaktadr. Greke kitabesinin Trkeye evirisi ise: "Diofanesin kz Julya, 40 yl yaam olan kocas Diogenetos ile oluna bu mezar tan yaptrd. Ans ho olsun, hoa kal ey koca!" eklindedir (Resim: 10). 244

Bu mezar stelinin bulunmas ile birlikte mezarlarnn bulunabilmesi amacyla bu alanda bir sondaj almasna giriilmitir. Sondaj sonucunda burada 3 adet, at kiremitleri kullanlarak yaplm semerdam eklinde mezar bulunmutur (Resim: 11). Bu mezarlardan birincisinin almas ile birlikte, Trakya blgesi iin olduka tipik olan ceset yakma gelenei (cremation) ile karlalmtr. skelete ait sadece kafatasndan paralarn olduu mezarda, lnn din inancna gre lmden sonra cennete gidebilmesi amacyla, mitolojik Styx Nehri kayks Kharona verilmek zere azna konulan bronz sikke ile, pimi topraktan maml 2 adet unguentarium ve demir bir haner ele geirilmitir (Resim: 12). Alan II. mezar ise, Trakyal bir savaya ait olmaldr. Bu mezarda da dier mezarda grld zere ceset yaklmtr. Bu yakmadan iskeletin bacaklar dnda pek bir ey kalmamtr. Bu mezarda byk olaslkla deri zerine dikilmi, bronz ivileri olan demirden bir zrh da bulunmaktadr. Ancak bu zrh, hem yakmadan hem de topraktaki yksek tuz oranndan dolay korozyona maruz kalmtr. Bu mezarn yanna 3 adet cam ie benzeri eya, hediye olarak braklmtr (Resim: 13). Bunlar maalesef krk olarak ele geirilmitir. III. mezar ise geen sene alm olan Roma frnnn tam altnda bulunmaktadr. Mezar aabilmek iin frnn kaldrlmas gerekmektedir ancak, sz konusu frn Dou Trakyada bulunan tek rnek olduundan buradaki III. mezar alamamtr. 2003 yl kazlar srasnda ok sayda kk buluntu elde edilmitir. Sonu olarak kck bir alanda gerekletirilen Makedonya Kulesi kurtarma kazsnda beklenilmeyen sonulara ulalmtr. Bu nemli sonular arasnda; kaz alanlarnda ortaya karlan eitli dnemlere ait seramik frnlarn gsterebiliriz. Antik ada Hadrianopolis kentinde seramik atlyelerinin olmas ve bu seramik geleneinin neredeyse Osmanl Dneminin sonlarna kadar devam etmesi olduka mhim bir neticedir. Kaznn sona ermesi ile birlikte daha nce hazrlanm olan koruma ve evre dzenleme projeleri hayata geirilmi olup kaz alan ve evresi arkeolojik park olarak dzenlenmitir (Resim: 14).

245

izim

Resim: 1

246

Resim: 2

Resim: 3

Resim: 4

247

Resim: 5

Resim: 6

Resim: 7

Resim: 8

248

Resim: 9

Resim: 10

Resim: 11

249

Resim: 12

Resim: 13

Resim: 14

250

HIDIRLIK TABYASI KURTARMA KAZISI 2003

ahin YILDIRIM*

Edirne Valiliinin madd katklar ve 3. Mekanize Piyade Tmen Komutanlna bal 54. Mekanize Tugay Komutanlnn i gc destei ile Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 24.04.2003 gn ve 4880 sayl ruhsatyla Edirne Mzesi bakanlnda gerekletirilmi olan Hdrlk Tabyas kurtarma kazlarna 2003 yl nisan ay balarnda balanmtr1. Kaz almalar sonrasnda elde edilecek veriler nda yap, aslna uygun bir ekilde restore edilecektir (Resim: 1). Hdrlk Tabyas, I. Balkan Savalar srasnda Edirneye saldran Bulgar ordusunu, 26 Mart 1913 tarihine kadar durduran nl Erzurumlu kr Paann karargh binasdr. zellikle Balkan Savalar srasnda Edirnedeki tabyalar Osmanl ordusunun en nemli savunma mevzileri olmutur (Resim: 2). Edirne ve civarnda yaklak 26 adet irili ufakl tabya mevcuttur. Edirne Tabyalar XIX. yzyln sonlarnda, Erzurum Tabyalarnda da grld zere Ruslara kar ina edilmi olmaldr (Harita). Kaz almalarna ncelikle tabyann antsal giri kapsnda balanmtr. Elimizde bulunan Balkan Sava yllarna ait fotoraflarda, tabya ve antsal giri kapsnn Bulgar igalinde olduka salam durumda olduu gzkmektedir. Bu fotoraflarn yardmyla Hdrlk Tabyas giri kapsnn temizlenmesi olduka kolaylamtr (Resim: 3). Eski fotoraflarda grlen kapnn, moloz ve birikmi topraktan temizlenmesi ile kapnn dou ve bat yan yzlerinde nbeti bekleme yerleri ortaya karlmtr. Ayrca giri kapsnda bulunan nizamiye odalarnn ileri de temizlenmitir. Nizamiye odalarnn birisinde, alttaki svann altnda, bir Osmanl askerine ait olmas muhtemel bir yaz bulunmutur. Osmanlca olan bu yazda ikinin ktlkleri zerine yazlm dizeler vardr (Resim: 4). Tabya iinde yer alan karargh binasnda ise almalar sona ermitir. Bu blmde bulunan tm odalarn kazs bitirilmitir (Resim: 5). Burada yaplan almann sonucunda, moloz rgl bina d duvarna cephe mimarsi olarak, Neo Klsik dzende ta kaplama yapld, bulunan kaplama izlerinin nda anlalmtr (Resim: 6). Ayrca karargh binas bat kanadnda yer alan odalarn birinde bir mutfak ile bir frn bulunmutur (Resim: 7). Yine ayn kanatta baka bir oda da 2 adet mermer tuvalet ta ortaya karlm olup burasnn bir tuvalet yaps olduu anlalmtr (Resim: 8). Yine karargh binasnn antsal giri kaps ile ayn dorultuda uzanan ve pusu odasna gittiini dndmz tnelin de kazlmasna balanmtr. Yaklak 70 m.
* 1 ahin YILDIRIM, Arkeolog M.A., Mze Mdr Vekili, Edirne/TRKYE ahin Yldrm (arkeolog, kaz bakan), Yavuz Gner (sanat tarihisi), Gven Akbuz (sanat tarihisi), Kemal Boztepe (arkeolog) Fotoraflar: Yavuz Gner, ahin Yldrm.

251

gney istikametinde uzanan tnelin ilerisinde, dousunda ve batsnda olmak zere toplam drt adet oda bulunmaktadr. Jeneratr ve kablo ekilmesiyle allan alan aydnlatlm ve kaz almalar bu blgede olduka hz kazanmtr. Ayrca karargh binasnda bulunan havalandrma blmelerinin ve baca deliklerinin de temizliine balanmtr (Resim: 9). Tabyay bir yarm daire gibi eviren topu odalarnda almalar devam ettirilmi olup bu blmde bulunan tm odalarn temizlii tamamlanmtr (Resim: 10). Temizlii ve kazs tamamlanan odalarn rlveleri, Edirne Valilii, evre Koruma Vakfna bal rlve ve restorasyon brosunca karlmtr. Yap ina edilirken Edirne evresinden getirilen talar kullanlmtr. Yapnn ina tarihi XIX. yzyln sonudur. Tabyann giri kapsnda kullanlm olan, zerinde kenet delii bulunan kireta, mparator Hadrianus tarafndan yaptrlan Edirne Kalesinin tahrip edildii 1886 yllar civarnda buraya tanarak bu askeri yapda kullanlmtr (Resim: 11). Tabyann inaatnda birka farkl tula atlyesi kullanlmtr. 1887 tarihli tulalar ve eitli buluntular binann yapm tarihini II. Abdlhamit Dnemine doru iaret etmektedir (Resim: 12). Ayrca kaz srasnda bulunan 1877 tarihli II. Abdlhamit tarafndan bastrlan bronz sikke de yapnn II. Abdlhamit Dneminde yaplm olduunu kantlayacak niteliktedir (Resim: 13). Kazlar srasnda Balkan Savalarnn izlerine de rastlanmtr. zellikle de bu dnemde kullanlm bo kovanlardan ok fazla sayda bulunmutur. Ayrca Osmanl topu subaylarna ait bronz niforma dmeleri de elde edilen buluntular arasndadr (Resim: 14). Kaz almalar 21 Kasm 2003 tarihinde tamamlanarak sona erdirilmitir.

252

Harita

Resim: 1

253

Resim: 2

Resim: 3

254

Resim: 4

Resim: 5

Resim: 6

255

Resim: 7

Resim: 8

256

Resim: 9

Resim: 10

Resim: 11

257

Resim: 12

Resim: 13

Resim: 14

258

VZE (BZYE) ANTK TYATROSU 2003 YILI TEMZLK VE TEMZLE YNELK KAZI ALIMALARI

Zlkf YILMAZ* Ahmet SPAHOLU

Vize Vize, Krklarelinin kltr ve tabiat varlklar asndan en ok dikkati eken ilesidir. Krklarelinin dousunda yer alan Vize, eski Krklareli-stanbul yolu zerinde, Tekirdan Saray lesine ve Karadenize snr komusudur. Coraf yap itibariyle gneyi ovalk, kuzeyi yksek tepelerle evrilidir. Daha kuzeye gidildike ykseltiler artmakta ve arazi ormanlk bir grnm kazanmaktadr. Hlen iki ayr hyk zerinde kurulduu bilinen Vizenin nemli bir ksm I. Derece Arkeolojik Sit sahas olarak ilan edilmitir. Bunlardan ilki, yamacnda antik tiyatroyu da barndran mlektepe Hydr. Antik Vize (Bizye/Biza/Bisa) kentini oluturan ikinci nemli hyk ise yine I. Derece Arkeolojik Sit alan olarak tescilli bulunan Kale Mahallesidir. Adndan da anlald zere tarih Vize surlar bu mevkide bulunmaktadr. Vize Tarihi Yaplan ok snrl aratrmalarla Vize tarihinin yaklak olarak M.. IV. binin ortalarna kadar uzad anlalmaktadr. lk yerleik gruplar ise blgeye adn veren kuzey-kuzeybat meneili Trak boylar olmaldr. Bunlarn Tun a srecinde gelerek imdiki mlektepe mevkiine yerletii tahmin edilmektedir. Olduka kalabalk halk gruplarndan olutuu renilen Traklarn, Herodotun da belirttii zere, kendi aralarnda kapsaml bir btnlk kuramam olmakla birlikte, irili ufakl pek ok prenslik veya eflik halinde yaamlarn srdrdkleri grlmektedir. Daim bir hareketlilik ierisinde olduu anlalan bu gruplarn bir ksm ise Trakya corafyasna bal kalmayarak ok daha uzak blgelere g etmilerdir. zellikle Bitinyallar ve Friglerin Vize-atalca gzerghn izleyerek (Demir a balarnda) Anadoluya geen Trak boylarndan olduu bilinmektedir. Trakya yurdunda kalarak burada gelien kk devletiklerden bir tanesi de Ast Da (Istrancalar/Haimos) dolaylarnda hkm srm bulunan Astlardr. Tpk dier Trak gruplar gibi sava bir toplum olan Astlar, Vizenin Hisar Tepe (Kale) mevkiini kendilerine merkez olarak semitir. Trak krallarndan Byzasn adna atfen, kente Bizye ismini verdikleri rivayet edilmektedir M.. 513 ylnda Pers Hkmdar Byk Daryusun stanbul Boazn geerek Vizeye girdii ve bu arada Salmydessosun (Kyky) kar koymakszn krala teslim olduu bildirilmektedir. Ancak skitler ile yaplan mcadelede sonu alamayan Daryus,
* Zlkf YILMAZ, (M.A.), Arkeolog, Mze Mdr, Krklareli/TRKYE Ahmet SPAHOLU, (r. Gr.), Onsekiz Mart niversitesi, Sanat Tarihi Blm, anakkale/TRKYE

259

Vize Satrapln kurarak1 Atina zerine ynelmitir. 28 yl devam eden Pers ynetiminden sonra Vize, M.. 479 ylnda Atinallar'n eline gemitir. Daha sonra srasyla Makedon, Astai, Galat ve M.. 190l yllardan itibaren de Romallar blgede grmekteyiz. M.. 72 ylnda Dou Trakya Krallnn kurulmas ile (M.S. 44 ylna kadar) Vize, blgenin bakenti olma statsn bir sre daha koruyabilmitir. Roma mparatorluunun 395 ylnda ikiye blnmesi zerine uzun sre Bizans hkimiyetinde kalan Vize, daha sonra Trklerin eline gemitir. Vize mlektepe Hy (Antik Tiyatro) Kazs Krklareli Mzesi bakanlnda, Trakya niversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blmnn katlm ile Vize lesi, mlektepe Hy, mleki Sokakta (168 ada 27 parsel) 1995 ylndan itibaren yl sreyle tiyatro kazs gerekletirilmitir. Kaz yaplmasna ihtiya duyulmasnn gerekesi ise hafriyat yaplan alanda daha nce kaak define aratrmalar yaplmas ve sonucunda iki adet koltuk benzeri mermer blokun aa karlmas olmutur. 1995 ve 1997 yllar arasnda sezon gerekletirilen hafriyat sonucu Trkiye Trakyasnda u ana kadar bilinen tek Roma Dnemi tiyatrosu aa karlmtr (Resim: 1). Ortalama bin dolaynda izleyici kapasitesine sahip olduu tahmin edilen antik tiyatronun mevcut cavea ve klimaks sisteminin tamamen mermer olmas ise ilgin bir zellik olarak karmzdadr. Ayrca 1995 ylnda byk boyutta bir kadn heykeli, 1996 ylnda ise drt sahne rlyefinin elde edilmesi, mevcut tiyatronun ne denli nemli bir tarih yap olduunu gstermesi bakmndan dikkat ekmektedir. Bu srete yaplan hafriyatlarla caveann tamamna yakn (korunabilen) bir blm aa karlm olup bat yndeki basamaklarda tam olarak alma imkn elde edilememitir. Dier yandan, tiyatronun sahne blm olduu dnlen alandan mahalle aras (tali) yolun gemesi ise almalar ayrca snrlayan bir faktr olmutur. Antik Bizye Tiyatrosu Kaz Alannn Mevcut Durumu Vize ile merkezindeki almalara 1995 yl yaz sezonunda balanm ve daha uzun yllar devam etmesi gereken hafriyat faaliyetine eitli nedenlerden dolay 1997 yl kaz sezonu bitiminde ara verilmiti. alma dneminde (kaz sezonu) gerekletirilen hafriyat sonrasnda cavea sisteminin 10 basama (ince bir yrme band hari) ve her biri ortalama 14 basamaktan oluan 4 klimaks sistemi ile birlikte aa karlmtr. Dar bir yrme bandnn kazlmadan braklmasnn nedeni ise kaz alannn batsnda kk de olsa iskn edilen bir binann bulunmasyd. 1995 yl kaz almalar srasnda, orkestrann bir blmnde byk boyutta bir kadn heykeli aa karlmt2. Bu alma srasnda orkestrann dousunda, Bizans Dnemine ait bir yapnn aa karlmas, ayn zamanda bat blmnde ise bir frn bakiyesinin elde edilmesi, zellikle Bizans Dneminde bu blmn cidd bir tahribata uradn gstermitir. 1996 yl almalar srasnda elde edilen 4 adet rlyefin de yine Bizans Dnemine ait yapda mimar eleman (d cephede ssleme unsuru) olarak kullanlmas3, tiyatronun yzyllar ncesinden, gnmze dein urad tahribat gsteren bariz birer rnektir. Hafriyat alannda rahat alma kabiliyetini snrlayan en nemli unsur, 27 parselin kuzeybatsnda bulunan ve Erken Cumhuriyet Dnemine ait olduu dnlen, alt kat ilik-depo ve st katnda da 4 kiinin ikmet ettii iki katl bir konutun bulunmasyd. Hane sakinlerinin konutlarna giri-klar kaz alan ierisinde, gerekletiinden, cavea sistemi zerinde yaklak 1-1,5 m.lik bir yrme band yol olarak brakld ve bu
1 2 3 Trakyada bir satrapln tesis edilmedii anlalmaktadr. Ylmaz, Z., VII. Mze Kurtarma Kazlar Semineri, Ankara 1997, s. 131 vd. Erturul, ., XIX. Kaz Sonular Toplants, Ankara 1998, s. 425 vd.

260

bandn her iki yannda kaz almalar devam ettirilerek, bat ynndeki son kerkides (gen cavea dilimi) aa karlm oldu4. Ayrca kaz yaplan alanda Bizans ve Osmanl dnemlerine ait su tahliye kanallarnn bir blm de elde edilmitir. 1997 yl alma sezonu sonunda gerek can ve mal gvenlii ve gerekse antik tiyatronun korunmasna ynelik olarak kaz alannn etraf briket ve kafes tel rg ile kuatldktan sonra kaz alan terkedilmiti. 1997den 2003 ylna dein Vize antik tiyatrosunda herhangi bir bilimsel faaliyette bulunulmamtr. Bu sre zarfnda antik tiyatro kaz alan yeniden kaderine terkedilmilik srecine girmi, zamanla tel rg tahrip edilmi ve daha sonra tamamen ortadan kaldrlmtr. Kaz ukuru insan faktr yannda yamur, rzgr vb. etkiler sonucu, deta terk edilmi bir maden oca grnm almtr. zellikle kaz alannda bulunan eski yapnn 2002 ylnda byk bir yangn geirmesi ise tiyatronun grnmn daha da olumsuz bir hale sokmutur (Resim: 2). Yanm bina enkazndan ayr olarak, caveann doal bir knt grnm arz etmesi, bu alann gnmzden geriye her dnemde mahalle pl olarak kullanldn ak bir biimde gstermitir. Ekseriyetle zemin seviyesinde nemli bir blm aa karlm bulunan orkestrann 1997 ile 2003 yllar arasnda genel plk muamelesine maruz kalmasnda, ortasnda bulunduu meskn mahallin I. Derece Arkeolojik Sit alan olmas nedeniyle, deta bir tepki faktrnn de sz konusu olduunu dndrmektedir. Dier nemli bir faktr ise 1997 yl kaz sezonu sonrasnda braklan yksek ama cephelerindeki toprak dolgunun akmas ve zamanla tamamen dalmas da tiyatronun youn bir harabe grnmne brnmesinde nemli etken olmutur (Resim: 3, 4). 2003 Yl Temizlik ve Temizlie Ynelik Kaz almalar Krklareli li, Demirky lesi yaknlarnda bulunan Fatih Demir Dkmhanesi 2003 yl kaz almalarnn sonulanmas aamasnda; kaz alanlar arasnda Vize antik tiyatrosunun temizlik ve dier ameliye ilerinde yararlanmak amacyla 9 kiiden oluan bir alma grubu oluturuldu. Mze Mdr Zlkf Ylmaz bakanlnda, anakkale 18 Mart niversitesi Sanat Tarihi Blmnden r. Gr. Ahmet Sipahiolu ve daha nce kaz deneyimi bulunan 7 renci beraberinde, Vize Tiyatrosunun yzey temizlii almalar fiili olarak 16 Eyll 2003 tarihinde balatld. Bu aamada tiyatronun genelinde ve yakn evresinde ayr alma grubu oluturularak i blm ekillendirildi. Bunlar; caveann st ksmnda kuzeydou blmn oluturan alan, yine caveann kuzey-kuzeybat tarafnda bulunan yangn geiren bina ve devam enkaz yn ile orkestrann tamamn kuatan kaln plk dolgu blmleridir. Balatlan almalarn 6. gnnde alann tamam, yzeyini irkin bir biimde kuatm bulunan yaban bitkilerden arndrlm oldu. Birinci alma grubunun faaliyet alan olan caveann kuzeydou blmnde yzey temizlii gerekletirildikten sonra, zemine ok fazla mdahalede bulunulmadan, mevcut grnt kirliliinin giderilmesi iin alld. nk 1995-1997 yllar arasnda bu blmde de baz hafriyatta bulunulmu, ancak daha sonraki yllarda gerek iklim artlarnn etkisiyle, gerekse ksmen de olsa mahalle sakinlerinin yrme alan dahilinde bulunmas nedeniyle, esasnda dzenli kesitler halinde braklan bu blm, zaman ierisinde kaba tmsek ve ukurlar biiminde, cidd boyutta bir grnt kirlilii oluturmutu. Bu nedenle, yine yzeyde gz rahatsz etmeyen dzenli bir sathn oluturulmas gerekmekteydi. Bu amala ayn alandaki farkl ykseltilerin dzenli kesitler haline dntrlmesine ncelik verildi. Ayn zamanda bu kesitlerdeki toprak akn engelleyecek biimde, n ve yan cephelerde piramidal grnmde birtakm dzenleme yapld. Mmkn olduu lde daha nce kazlan, fakat mevcut halde yine mdahale gerektiren blmlerin kalc bir biimde kazlmas suretiyle, caveann dairesel eimine paralel bir dzenlemenin salanmas da amalanmtr. Bu nedenle yapnn mimar dokusuyla uyumlu bir grnm elde etmek ve ayn
4 Erturul, ., XX. Kaz Sonular Toplants, Ankara 1999.

261

zamanda iklim artlarn da gz nne alarak (zellikle caveann tahrip edilmi blmlerinde) oturma sisteminin devam grnmnde kademeli zemin dzenlemesi gerekletirildi (Resim: 5). Daha yukar seviyelerdeki byk tmsek ve oyuntularda ise yine dzenli ancak yan cepheleri hafif eimli zemin oluturularak, nihayetinde mermer cavea ve orkestra dzenlemesiyle, tiyatronun n plna karlmas hedeflenmitir. Temizlik ve zemin dzenlemesi almalar tamamlandktan sonra, bu blmde alan personel, tiyatronun orkestra ksmnda alan iiler ile birletirilerek bu alanda temizlie ynelik hafriyata arlk verildi. kinci alma grubu, tiyatronun kuzeybatsnda ve caveann muhtemel gelime sahasnn dnda faaliyette bulunmutur. Bu blmde sokak aras ara trafiine ak bulunan beton zeminli yol ile yangn geirmi bulunan bina enkaz arasndaki tuvalet kalnts, fosseptik ukuru ve dier gncel inaat atklarnn kaldrlmasna allmtr. Bu almada zorunluluk bulunduu zere Vize Kaymakamlna ait i makinesi kullanlmtr. Srekli olarak iki personel nezaretinde gerekletirilen bu faaliyet srasnda, tamamen yakn zaman srecinde (20-30 yl) olutuu anlalan inaat at dolgu aktarld. Enkaz dolgunun kaldrlmas sonrasnda ulalan ve tarih doku barndrabilecei tahmin edilen zemine ayrca herhangi bir mdahalede bulunulmadan, temizlie ynelik almalara son verilmitir. Yangn geiren bina enkaznn tamamen kaldrlmasna, mlkiyet sahiplerinin msaade etmemesi nedeniyle, enkazn tmyle kaldrlmasna ynelik kapsaml bir mdahalede bulunulamamtr. Ancak ileri derecede grnt kirlilii oluturan yanm ahap kalntlar ile dier baz enkazn ortadan kaldrlmas kanlmaz grldnden, mevcut binann ta rg duvarlarna mdahalede bulunulmadan, ksm olarak gz rahatsz eden baz unsurlarn temizlii faaliyetinde bulunulmutur. 2003 yl Vize antik tiyatrosu almalarnn esas younluk merkezini tiyatronun orkestrasnda gerekletirilen temizlie ynelik kaz faaliyeti oluturmutur. Dier blmlerde gerekletirilen temizlik almalar srasnda, mahallinden temin edilen 10 adet ii ile tiyatronun orkestra blmnde ayrca almalar balatlmt. nc alma grubu olarak tanmlanan on kiilik ekip, bu blmde beerli iki grup halinde organize edilmitir. Hatrlanaca zere 1995-97 yllar alma program srasnda orkestradaki dolgunun nemli oranda seviyesi drlm olmakla beraber, muhtelif blmlerinde zemine; hatta 3x4 m. boyutlarnda gerekletirilen bir sondajla Helenistik Dnem dolgu tabakalarna ulalmt. Bu nedenle aradan geen yaklak alt yl zarfnda, kaz alannda oluan ileri boyuttaki zemin bozukluunun giderilmesi, ayrca yrme amacyla daha nce kazlmadan braklan patika nitelikli blmn de kaldrlmasyla, caveann kuzeybat blmnn tamamen aa karlmas dnlmtr. Bu ama dorultusunda orkestra ncelikle doudan batya uzanan yaklak 1 m. enindeki bir yrme band ile iki eit blme ayrld. Bu hat ile be kiilik alma grubu sahnenin kuzey blmnde, dier be kiilik grup ise gney blmnde almalarn srdrd. Orkestrann dou blm daha nce zemin seviyesinde dolgudan arndrlm olduundan, yrme band bu blmden batya doru hafif bir eimle ykselerek, sahnenin bat snrndaki yol seviyesinde braklmtr. Yrme bandnn esas fonksiyonu ise hafriyatla karlan dolgunun tahliyesinde kullanlmas olmutur (Resim: 6, 7). Vize Tiyatrosu kaz ve temizlik almalarnn 10. gnnde, eitim ve retim sezonunun balamas nedeniyle anakkale On Sekiz Mart niversitesinin personeli zorunlu olarak Vizeden ayrlmak durumunda kalmtr. Bu aamadan itibaren hafriyat almalar zaman zaman farkl kiilerle de olsa, gnde ortalama on ii ile srdrlmtr. Beer kiilik iki grup halinde gerekletirilen orkestra hafriyatnda, doudan batya katmanlar halinde dolgu tahliyesi yapld. Bu sistemde yaplan alma ile dolgu ierisinde elde edilmesi muhtemel kk buluntularn gzden kamasnn engellenmesi amalanmtr. Yaplan hafriyatta yer yer ana zemin seviyesine dein ulaan gncel atk malzemenin elde edilmesi, bu blmn youn bir biimde genel ple dntrldnn bariz bir gstergesidir. Daha nce hafriyatla mdahale edilmeyen baz blmlere ulaldnda, bu safhann deiken olmakla beraber yaklak 50 cm. derinliinde ayr bir dolgu tabakas olduu dikkat ekmitir. Hafriyatn ilerleyen safhalarnda 262

youn miktarda domuz dii ve dier hayvan (at, sr vb.) kemiklerinin elde edilmesi de orkestrann Roma Dnemi sonrasnda ideal bir plk alan olarak grldn dndrmektedir. Bu durumda daha nce hafriyat niteliinde herhangi bir mdahalede bulunulmayan ve yer yer yarm metreye varan bu dolgu tabakasnn da ortadan kaldrlmas, bylece orkestrann tamamnda dz bir zemin elde edilmesi zorunluluu hissedilmitir. Seviye drme almalar srdrlrken plk dolgunun ana zemine dein birka tabaka halinde sralanan (yer yer 10 ile 20 cm. kalnlnda) gbre katmanlarndan olutuu grlmtr. Dolgu ierisinde arlkl olarak domuz dilerine tesadf edilmesi, tiyatronun ilevini yitirmesi sonrasnda, orkestrann hayli uzun bir sre domuz al (iftlii) olarak kullanldn gstermektedir. Gerekletirilen alma srasnda, zeminden yaklak 10 cm. yukarda ve kaln bir gbre tabakas ierisinde, doal boyutta bir erkek heykeli ba elde edildi (Resim: 8). Boyun hizasnda krlm bulunan mermer heykel parasnn yksek kalitede bir heykeltralk rn olduu ve st dzey bir Romal yneticiyi tasvir ettii dnlmektedir. Yine ayn seviyelerde elde edilen iki adet ileri derecede ypranm Roma sikkesi, zellikle 3. ve 4. yzyln alkantl geen iktidar mcadeleleri srasnda Vizenin de nemli oranda etkilendiini dndrmektedir. Orkestrada olabildiince dikkatli bir ekilde gerekletirilen dolgu tahliyesi srasnda, bol miktarda krk keramik paralar ile daha az orandaki cam paracklarnn dnda, ayrca kayda deer herhangi bir buluntu elde edilememitir. Gerekletirilen hafriyatla 1997 ylnda nemli bir blm aa karlan, ancak daha sonra aknt toprak ve eitli atk malzeme altnda kalan 4. kerkidesin tamam, 5. klimaks ile 5. kerkidesin de ok az bir blm (nemli oranda tahrip edilmi) aa karld. Orkestrann tamamnda ana zemine ulalmas sonrasnda, yrme (tahliye) bandnn da kademeli olarak ortadan kaldrlmas iin alld. Caveann bat istikametinde korunan blmleri ile orkestrann tamamen zemin seviyesinde aa karlmasndan sonra, Vize antik tiyatrosunda temizlik ve temizlie ynelik kaz almalarna son verilmitir (Resim: 9). Gvenlik Tedbirleri ve Alan Dzenlemesi Genel temizlik ve hafriyat almalar sonrasnda, kaz alannn iki adan gvenliinin salanmas bir zorunluluk olarak grlmekteydi. Bunlardan birincisi, tiyatro alannda, caveann hemen kuzeybatsnda bulunan ve daha nce iskn edilmekteyken, terk edildikten sonra byk bir yangn geirerek enkaz haline dnen binann oluturduu tehlikedir. Yaplan temizlik ve enkaz kaldrma almalar sonrasnda, mlkiyet sahibinin onay vermemesi nedeniyle, yangn geiren binann mimar dokusuna (ta rg duvarlarna) snrl mdahaleler dnda pek dokunulmamtr. Ancak byk boy ta temeller zerine, daha kk-orta byklkteki talarla rl bulunan duvarlarn her an yklma tehlikesi bulunmaktayd. Bununla beraber kaz alann mahalle ii konumu nedeniyle, her yata kk ocuun sz konusu duvarlarn ok yaknnda oyun kurduklar ve her tr uyary umursamad gzlenmitir. Bu durumda lmle sonulanabilecek bir kazann gerekleme olasl hayli yksek grldnden, gerekli tedbirlerin alnmas zorunluluu hissedilmitir. Ayrca kaz alannn tamam mahalle sakinlerinin zellikle de ocuklarn gezinti ve oyun alan olaca bilindiinden, nlem alnmad takdirde, antik tiyatronun bir sre sonra yine ple dnecei aikard. Bu amala, zaten nemli bir blm kafes tel rg ile daha nce evrilmi bulunan kaz alannn, 2003 yl hafriyat sezonunda allan bat ve kuzeybat blmnn de ayn malzeme ile evrilmesi bir zorunluluk olarak grlmekteydi. Bu dorultuda Vize Jandarma Tatbikat Kontrol Merkez Komutanlnn imknlarndan yararlanarak, hafriyatla aa karlan antik Bizye Tiyatrosunun etraf zarif grnml kafes tel rg (galvenizli) ile tamamen evrilmi ve ihtiya hissedildiinde girmek zere, ayrca bir demir kap yaptrlarak, kaz alanna ilgisiz kiilerin girip kmas engellenmitir. Bununla beraber mevcut sistemde tiyatronun tm detaylar, alana girmeyi gerektirmeden rahatlkla grlebilmektedir. Dier bir husus olarak, 1995-1997 kaz sezonlar sonrasnda defaatle, zellikle orkestra alannda baz izinsiz kaz almalarna tesadf edilmitir. Ayn duruma imkn 263

tannmamas ve ayn zamanda orkestra ile caveann bir btn halinde grnmne zenginlik kazandrlmas amacyla, zeminde baz dzenleme almalar gerekletirilmitir. Daha nce elde edilen bir rnek nedeniyle, orkestra zemininin yass plkalar halindeki mermer deme ile kapl olduu kanaatine varlmt. Ancak bu alanda yaplan muhtelif sondajlarda, sz konusu mermer plkalarn tamamen kaldrld ve bu ilemin muhtemelen orkestrann domuz barna olarak kullanld dnemde yaplm olabilecei kanaatine varlmtr. Dier yandan, ileride ihtiya hissedilmesi hlinde bu alanda yaplacak bilimsel sondajlara imkn tanmak amacyla da orkestrann buna gre bir dzenlemeye tabi tutulmas gerekmekteydi. Belirtilen gerekelerle, zemin nce yzeysel olarak tesfiye edildi. Daha sonra Pnarhisar Kire Fabrikasndan temin edilen beyaza yakn ak sar renkteki kireta mcr, orkestrann tm yzeyine serildi. Yaklak 10 cm. kalnlnda bir doku halinde zemini kuatan mcr ile mermer caveann renk uyumu son derece dikkat ekici olmutur. Bylece antik Bizye Tiyatrosuna ksmen de olsa Roma Dnemindeki ihtiamn anmsatan sade bir zenginlik kazandrlmtr (Resim: 10, 11, 12). Vize Portresi (Heykel Ba) Hakknda n Aratrma Vize antik tiyatrosu orkestrasnda, hafriyatla aa karlan insan heykeli kafas esasen ayrntl bir incelemeyi gerektirmektedir. Vize portresinde zellikle ka ve gzlerin biimlendirilmesi hayli ilgi ekicidir. Kesin bir hat eklindeki kalar, iri badem biimli gzler ve dbkey yiv eklinde gzleri snrlayan gz kapaklar, Tiberius (ve aslnda annesi Livia) portrelerine byk benzerlik gstermektedir. Yine gz evresindeki gerginlie karn, burun kanatlarndan eneye doru ynelen izgiler de Tiberius portrelerini anmsatmaktadr. Ancak akaklarda hill/orak biimli tutamlarn aaya doru sralanmas Tiberiusun yan sra Caligula portrelerinde de grlmektedir. Dier yandan, aln ve yanaklarn biimlendirilmesi ve ayrca sakal, erken Claudius dnemine tarihlenen Ara Pietatis kabartmalarnda benzerlerini bulmaktadr. Ancak bilindii gibi, sakal Iulius-Claudiuslar Dneminde moda deil. Ayrca Vize portresinde yanaklardaki ve zellikle alndaki krklklarn ge Claudius Dnemine oranla daha hafif ilendii, yine ayn dnem portreleriyle karlatrldnda gz evresinde hemen hi krkla yer verilmedii dikkat ekmektedir (Resim: 13). Bu durumda, Vize antik tiyatrosu 2003 yl kaz almalar ile elde edilen portreyi Tiberiusun zamanndan (2. tipinden) balayarak erken Claudius zamann kapsayacak ekilde .S. 20 civar ile .S. 45 civarna oturtmak (kabaca .S. 1.yzyl-2. yzyl eyrei) mmkn grlmektedir. Kukusuz daha ayrntl bir tanmlama iin mevcut almann derinletirilmesi zorunluluu vardr. Sonu Antik Bizye Tiyatrosunda 16.10.2003-24.11.2003 tarihleri arasnda kapsaml bir yzey temizlii, temizlie ynelik kaz ve ksm alan dzenlemesi almalar gerekletirilmitir. Yaplan yzey temizlii neticesinde daha nce hafriyatla aa karlan alann tamam grnt kirlilii oluturan her tr bitki, moloz, dzensiz ta gruplar, yangn geirmi bina enkaznn bir blm ile alana geliigzel yaylm bulunan eitli gnlk kullanm atklarndan arndrlm oldu. Bu alma srasnda caveann bir blm ve orkestrann tamamn kuatm bulunan plk niteliindeki toprak dolgu, sistemli bir biimde ortadan kaldrlm ve bylece tiyatro korunabilen tm unsurlar ile birlikte nemli oranda aa karlmtr (izim). Yaplan alma sonrasnda tiyatronun hayli geni bir orkestraya sahip olduu grlmtr. Esasen orkestrann bat ynndeki (analemna) balang veya biti noktasna (mimarinin, ara trafiine ak olan yolun altna isabet etmesi nedeniyle) ulalamadan, bu blmdeki almaya son verilmitir. Ancak yine de bu aamadan itibaren tiyatronun gerek boyutu hakknda bir fikir edinilmesi mmkn hale gelmitir. Mevcut halde tiyatronun bak as gney istikametini gstermektedir. Skene, hlen kullanlan beton zeminli yol ile bitiiindeki tek katl ko264

nutun altna isabet etmektedir. Geni bir orkestray nsal alarla mermer cavea kuatmaktadr. Caveay 6 kerkides oluturmakta ve bunlarn arasnda ise tanesi orkestraya ulaan 7 klimaks bulunmaktadr. On basamak halinde ykseldii anlalan mermer cavea grubunun hemen stnde bir diazomann bulunduu, bundan da caveann iki ayr oturma sistemine sahip olduu sonucu elde edilmektedir. Ancak mevcut halde ikinci (st) cavea grubunun tamamen, diazomann ise kk bir blm hari tamamna yakn ortadan kaldrlmtr. Bu durumda, Antik Bizye Tiyatrosunun daha nce tahmin edildii gibi kk deil, orta byklkte bir tiyatro olduu dnlmekte olup ileride yaplacak daha kapsaml kaz ve aratrmalarn da bu kanaati destekleyecek mahiyette geliecei sanlmaktadr. Teekkr Vize antik tiyatrosu 2003 yl evre temizlii ve kaz almalar esnasnda zverili yardmlarn esirgemeyen Vize Kaymakam Tuncay Sonele, Vize Jandarma Tatbikat Kontrol Merkez Komutan Albay Eyp Blke, Belediye Bakan Seluk Ylmaza, Kaymakamlk personeli Bar Toptaa, Evren Mahallesi Muhtar Muammer Kvana, anakkale 18 Mart niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr. Kazm Kaya ve Sanat Tarihi Blm Bk. Prof. Dr. A. Osman Uysal ile yaplan almalarn her aamasnda zveriyle hizmet veren rencilerimize sonsuz teekkr bor biliriz. Ayrca tiyatro orkestrasnda aa karlan insan heykeli kafasnn tarihlendirilmesi ve tanmlanmas, . Klsik Arkeoloji Anabilim Dal retim yelerinden Do. Dr. nci Delemenin dar bir sre zarfnda titizlikle gerekletirdii bir aratrmann rndr. Bu katklarndan dolay kendilerine zellikle teekkr ederiz.

265

Resim: 1

Resim: 2

Resim: 3

266

Resim: 4

Resim: 5

Resim: 6

267

Resim: 7

Resim: 8

268

Resim: 9

Resim: 10

Resim: 11

269

Resim: 12

Resim: 13

270

AFYON L, SULTANDAI LES, SAHPATA (SHAKLI) KERVANSARAYI, SONDAJ KAZISI

Mevlt YMEZ*

Afyon li, Sultanda lesi, Seluk Mahallesi, 1412 L-a pafta, 24 ada, 5 parselde kaytl bulunan ve GEEAYKnn 25.06.1983 gn ve 4430 sayl karar ile tescil edilen Sahipata (shakl) Kervansaraynda, Eskiehir Kltr Tabiat Varlklarn Koruma Kurulunun 15.08.2003 gn ve 2506 sayl karar; Bakanlmz, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 26.09.2003 gn ve 11005 sayl Kaz ve Sondaj zin Belgesi ile Afyon Valiliinin 30.09.2003 gn ve 853 sayl grevlendirme oluru dorultusunda 30.09.2003 tarihinde sondaj kazsna balanmtr. Mze Mdr Arkeolog Mevlt ymez bakanlnda yrtlen sondaj kazsna, kaz sresince Afyon Mze Mdrl Uzman Harita Mhendisi Cafer Gven, 06.10.2003-09.10.2003 tarihleri arasnda ise Vakflar Genel Mdrl Uzmanlar Sanat Tarihisi Emine Altnta ile Sanat Tarihisi Seher Ayhan da itirak etmilerdir. Sondaj kazs almasna ilk gn 3 ii ile balanm olup 2. ve dier gnlerde 21 ii ile devam edilmitir.. KERVANSARAYA LKN BLGLER Afyon li, Sultanda ile merkezinde bulunan shakl (Sahipata) Kervansaray 1249 (H.647) ylnda Sahipata Fahrettin Ali tarafndan yaptrlm olup kervansaray yazlk ve klk olmak zere iki ksmdan olumaktadr. Klk ksm kareye yakn plnldr ve st kapaldr. Yazlk ksmda ise develik ksm kapaldr (Resim: 1), orta ksmda kk mescit bulunmaktadr ve dier ksmlar (avlu) aktr. Kk mescit kble yn esas alnarak avlu ierisine yerletirilmitir (Resim: 2). Her iki (ak blm ve kapal blm) ksm da portallidir. Kervansaray kuzeydou-gneybat ynnde konumlanmtr. Kuzeydou ynndeki cadde cephesinde giri bulunmaktadr. Kuzeydou ve kuzeybat ynlerinde az youn konut dokusu ve kk ticar i yerleri vardr. Kervansarayn gneybat bitiminde binaya bitiik l zel dare Binas yer almaktadr. Kervansarayn dou, gney ve bat cephelerinde imar yolu bulunmaktadr. Gneybat cephesinde yer alan tarih hamam, gney ynnde cami, Lleli eme ve gneydou ynnde park ile evrelenmitir. Avlunun (ak blm) gneydou ksmnda, sral kapal meknlarn olduu dnlen duvar izleri yer almaktadr. Avlunun ortasnda bulunan kk mescit kare plnl (kenarlar 7.03 m. ile 7.05 m. arasnda deien) ve kble yn esas alnarak drt kesinde yer alan L biimli drt kemer aya zerine oturtulmutur. Girii kble ynnn karsndaki kuzey ynnden verilmitir. Kapal blm iten yaklak 20.80x21.80 m. boyutlarnda kareye yakn dikdrtgen plnldr ve derinlemesine yneli gsteren be sahnldr. Giri karsndaki orta
* Mevlt YMEZ, Arkeolog, Mze Mdr, Afyon/TRKYE

271

sahn, dier sahnlara gre geni ve yksek tutulmutur. Girie dik sahnlarda kemer ayaklar arasndaki mesafe 3.40 m.dir. Yapnn beden duvarlar kesme ta ve moloz talardan yma olarak ina edilmitir. Avlu revaknda, develik olarak kullanlan kapal blmde yer alan kemer ayaklarnda ve kemerlerde kesme ta kullanlmtr. 1964-1967 yllarnda Vakflar Genel Mdrlnce klk ksm, develik ksmnn iki blm ile d duvarlar onarlmtr. Onarmlarda kesme ta, moloz ta ve betonarme kullanlmtr. Kervansarayn yakn evresindeki yaplama, kervansarayn statik anlamda ypranmasna neden olmutur. 1970li yllarda yaptrlan kervansarayn gneybat ynndeki l zel dare Binas kervansaraya teet biimde konumlanmtr. Yap evresindeki p atklar, yerel halka ait at arabalar ve bunlarn braktklar atklar grnt kirliliini oluturmaktadr. klim ve doa koullar nedeniyle yapnn zemine yakn ksmnda, tan gzenek yapsna gre yerden ykselen nem, duvar yzeyinde bozulmalar oluturmu, yamur ve kar sularnn etkisiyle yosunlanma ve talar arasnda bitkilenme meydana gelmitir. Ayrca mantarlar ve bakteriler talarda kopmalara neden olmutur. I. derece deprem blgesinde yer alan Sultandanda 03.02.2002 tarihinde meydana gelen 6.0 iddetindeki depremde zellikle geleneksel doku ar tahribat grmtr. Cmle kapsndan girite sal- sollu duvar taraflar daha youn olmak zere surlardan dklen talarla ve toprak ynlaryla tamamen kapanma noktasna gelmitir. Kk mescidin gney ve gneydou ynlerinde bulunan sur duvarlarnn dipleri, kapal mekn bitiminden yaklak 3 m., aksi ynde 1.00-1.50 m. kalnlnda toprakla kapanmtr. Vakflar Genel Mdrl mlkiyetinde bulunan kervansaray, restorasyon almas yaplabilmesi iin Afyon Valilii l zel daresinin 12.06.2002 tarih ve 370 sayl Encmen Karar ile Vakflar Genel Mdrlnden 10 yllna kiralanmak zere giriimde bulunulmu, 26.12.2002 tarihinde Vakflar Genel Mdrl ile yaplan protokol onay ile ilem tamamlanmtr. Rlve, restitsyon ve restorasyon almas iin Konya Seluk niversitesi Mhendislik ve Mimarlk Fakltesi Mimarlk Blmne 18.12.2002 tarihinde ihale edilmitir. Rlve almasnn Eskiehir Koruma Kurulunda kabul edilmesinden sonra ad geen kurulun 15.08.2003 gn ve 2506 sayl karar ile restitsyon almalarna esas olmak zere sondaj kazs yaplmas istenmitir. Bu karar dorultusunda Genel Mdrlmzden alnan izinle 2003 ylnda sondaj kazs gerekletirilmitir. Sondaj kazs kapal (klk) ve ak (avlu) ksmda olmak zere iki blmde yaplmtr (Resim: 3). KAPALI ALANDA YAPILAN SONDAJ ALIMALARI Kapal alanda zemin kotunu bulmak amac ile 3 ama almtr (Resim: 4). 1 No.lu Ama; Kervansarayn kapal meknnda, giriin solundaki ilk sahnn ikinci ayanda, duvara doru yaplan sondaj kazsnda yaklak 100x150 cm. boyutlarnda, 75 cm. derinliinde aratrma yaplmtr. Toprak dolgudan baka bir bulguya rastlanmamtr. 2 No.lu Ama; Kervansarayn kapal meknnda, giriin sanda, ilk sahnn birinci ayandan duvara doru yaplan sondaj kazsnda (ilk ayaktan duvara doru), yaklak 230x150 cm. boyutlarndaki alanda sahn boyunca yaplan kazda, ayakla duvar arasnda sahn dik kesen moloz ta duvar hatla rastlanmtr. Birinci ve ikinci ayak arasnda, sahn tarafnda yaplan kazda yaklak 335x100 cm. boyutlarnda, 75 cm. derinliinde yaplan sondaj kazsnda ayaklar birbirine balayan hatl grevi yapan duvara rastlanmtr. Sahn zemininde ve sondaj alannda herhangi bir zemin demesi ve buluntuya rastlanmamtr. 3 No.lu Ama; Kervansarayn kapal meknnda, orta sahnn giriten sadaki nc ayan evresinde, L biiminde, yaklak 200x200x40 cm. boyutlarnda, 60 cm. 272

derinliinde yaplan sondaj kazsnda toprak dolgudan baka herhangi bir buluntuya rastlanmamtr. Yaplan 3 amada da taban zemini bulunamamtr. AVLU (YAZLIK) KISMINDA YAPILAN SONDAJ ALIMALARI (Resim: 5) Sondaj almalarna balamadan nce alma alanndaki otlar ve pler temizlenmitir. Daha sonra avlunun batsnda (portalin solunda) yer alan meknlar tespit edebilmek amac ile 1500 cm. uzunluunda, 100 cm. geniliinde A amas almtr. 70 cm. derinlie kadar inilen amada meknlarn olduu tarafta horasan harl moloz ta dolgu srasna rastlanm, G, H, I kapal meknlarnn avlu tarafnda herhangi bir deme kotuna rastlanmam, dier meknlarn nnde ise demelere rastlanmtr. Daha sonra bu ama meknlarn durumunu ortaya karmak amac ile boydan boya uzatlmtr. Ortaya karlan uzunlama ta temelden odalarn yerleri tespit edilmi, tespiti yaplan odalarn dier duvarlarnn yerlerinin tespiti amac ile tm oda duvarlarnn etraf 60 cm. geniliinde kazlmtr. Odalarn ierisindeki topraklarn dolgu toprak olduu; eitli dnemlerdeki yaplamalar srasnda kartrlm olduu anlalmtr. Ortaya karlan odalar ierisinde sadece F ve H mekn tabanna kadar temizlenmitir. Yaplan sondaj almasnda ortaya karlan meknlar; A Mekn (Resim: 6) Portalin sanda, yaklak 390x446 cm. boyutlarnda, duvar kalnl yaklak 104 cm. olan bir mekn ile bu meknn kap giriinde ie doru iki kademeli mermer eik aa karlmtr. stteki basamak yaklak 96x25 cm. boyutlarnda, 5 cm. yksekliinde, iteki basamak ise yaklak 96x20 cm. boyutlarndadr. B-Mekn (Resim: 7) Portalin solunda yaklak 500x425 cm. boyutlarnda, duvar kalnl 104 cm. olan bir mekn aa karlmtr. Duvar harlar amur svadr. Bu meknn kap giriindeki ta eik ie doru iki kademeli olup st basama yaklak 115x35 cm. boyutlarnda, ykseklii 6 cm. olup i basama ise yaklak 115x23 cm. boyutlarndadr. C-Mekn (Ke Mekn) (Resim: 8, 9) Portalin solunda, B meknna bitiik 620x420 cm. boyutlarnda, duvar kalnl 104 cm. olan bir mekn ortaya karlmtr. Bu meknn giri akl yaklak 100 cm., kap nii ise 75 cm.dir. D-Mekn (Resim: 10) Portalin solundaki ke meknna bitiik, yaklak 405x390 cm. boyutlarnda, duvar kalnl 100 cm. olan bir mekn ortaya karlmtr. Meknn kap nii 100 cm. olan bir girii bulunmaktadr. ki kademeli olan ta eiin kap yuvas mevcuttur. st basamak 7 cm. yksekliinde, 108x35 cm. boyutlarnda olup i basamak ise 108x16 cm. boyutlarndadr. E-Mekn (Resim: 11) Portalin solundaki ke meknnn batsndaki ikinci mekn 413x400 cm. boyutlarndadr. Bu meknn girii tespit edilememitir. Avlu tarafndaki duvar kalnl ile yan duvarlardaki kalnlk yaklak 100 cm.dir. F-Mekn Portalin solundaki ke meknnn batsndaki ikinci mekn bitiiinde yer almaktadr. 403x400 cm. boyutlarndaki meknn avlu tarafnda duvar yer almamaktadr. 273

F mekn tabanna kadar tamamen temizlenmitir. Bu meknn tabannn bir blmnn taban demesi ortaya karlmtr. F meknnn gneydouya alan giri olarak kullanld tespit edilmitir. Ancak bu giriin orijinal mi, yoksa nce mekn iken, sonradan bu meknn bozularak giri mi yapld tespit edilememitir. Bu giri sonradan ta duvar ile kapatlmtr Sonradan kapatld kesin olan ta temel ierisinde pimi toprak su knk (veya atk su knk) tespit edilmitir. G-Mekn Portalin solundaki ke meknnn batsndaki drdnc meknda girie rastlanmamtr. Yaklak 408x400 cm. boyutlarnda olan nc meknn duvar kalnl yaklak 100 cm.dir. Bu mekn yaklak 70 cm. derinliinde, 60 cm. geniliinde, galeri eklinde alm olup iindeki dolgu temizlenmitir. H-Mekn Portalin solundaki ke meknnn batsndaki beinci mekn yaklak 403x400 cm. boyutlarnda olup bu meknda yaplan aratrma kazsnda youn tula paralar ile srl ve srsz mlek kalntlar ve yaklak 4 cm. kalnlnda krk tula paralar bulunmutur. Ayrca burann zemininde 4 sra st ste, amur harl, yaklak 28x12 cm. ebadnda, yaklak 3.03 cm. kalnlnda pimi tula paralarna rastlanmtr. Bu mekndaki zemin sondajnda 190 cm. apnda, 120 cm. derinliinde ukur almtr. Bu ukurda beyaz kireli zemin dolgusu ile altnda krmz toprak dolgu ve bu iki dolgu arasnda yer yer kl katmanna rastlanmtr. Burada yaplan almada srl ve srsz seramik paralarna rastlanmtr. Duvar kalnl 100 cm. olan drdnc meknda da girie rastlanmamtr. I-Mekn Portalin solundaki ke meknnn batsndaki altnc mekn veya klk ksma bitiik ke mekn 400x402 cm. boyutlarndadr. Sonradan zerine beton dklm olan mekndaki p ve moloz yn temizlenerek dier meknlarla ayn seviyeye getirilmitir. Kuzey, dou, kuzeybat ve gneybatsnda ise yaklak 70 cm. eninde, 100 cm. derinliinde U eklinde galeri almtr. Girii olmayan bu ke meknnda da kire arlkl horasan, krmz toprak dolgu, kl ve siyah renkli yank katmanlara rastlanmtr. Aa karlan meknlarda F mekn hari herhangi bir zemin demesine rastlanmamtr. Avluda yaplan almalardan sonra portalin sanda ve solunda bulunan meknlarn etrafnn kervansarayn yklan talar ile ykseltip dzletirilerek zerlerine yeni binalar yapld tespit edilmitir. Yeni bina yapmak iin zeminlerde kullanlan kervansaraya ait talar restorasyon ilerinde kullanlmak amac ile avluda toplanmtr. Sondaj almasnda kk seramik paralar ele geirilmitir. Avlunun (ak blm) gneybatsnda yer alan ve 1964-1967 yllarnda Vakflar Genel Mdrlnce bir ksm restore edilen develik ksmnn dier blmlerinin ayaklarnn ortaya karlmas amac ile B amas olarak adlandrdmz ama kuzeydou duvarndan balayarak kapal ksma kadar devam ettirilmitir. nc revakn avluya bakan ayandan 388 cm. uzanda, kare formlu 110x110 cm. boyutlarnda, kesme talardan oluturulmu kaide tespit edilmitir. Ayn eksende, 374 cm. uzaklnda, kare formlu, 110x110 cm. boyutlarnda kesme talardan oluturulmu ikinci bir kaide ile bu kaidenin ikinci srasndaki kaide arasnda 343x103 cm. ebadnda duvar hatl aa karlmtr. Yklm olan beinci revakn devamnda, avlu demesinden aada, duvardaki kemer izine doru, yaklak 180x71 cm. boyutlarnda hatl grnmnde bir duvar izi ile yaklak 130x110cm. boyutlarnda moloz tatan bir kaideye rastlanmtr. Bu kaidenin revaklarn ikinci sra ayaklar ile ayn eksende olmad tespit edilmitir. Ayrca bu kaide, duvardaki yklm revak kemerinin izinden yaklak 345 cm. uzaklktadr. 274

Bu kaideden giri cephesinin sa tarafndaki duvara doru yaklak 315x80 cm. boyutlarnda moloz ta hatl duvar ortaya karlmtr. Bu hatl duvardan beden duvarna doru dolgu ta izleri izlenmektedir. Avluda yaplan taban demesi tespiti iin yaplan temizlik almasnda; a-Portalden girildiinde 700x700 cm. boyutlarnda, b-Beinci revak nnde 284x650 cm. boyutlarnda, c-Revak nnde nc ayaa yaklak 240 cm. uzaklkta, 80x90 cm. boyutlarnda orjinal ta deme zemine rastlanmtr. d-Avlunun gneydousunda, kk mescidin gneydou ayandan yaklak 550 cm. uzaklkta, 690x180 cm. boyutlarnda, yer yer bozuk zeminde ta demeye rastlanlmtr. Kk mescidin gneybat ayann bat yznde 250x180 cm. boyutlarndaki kazda, toprak dolgu ile ayak kaidesine bitiik deme ta olduu dnlen, 47x57 cm. boyutlarnda bir taa rastlanmtr. Ayrca lle ile kk bir srl seramik paras bulunmutur (Resim: 12, 13). Yaplan sondaj almasnda avlunun ta deme olduu ve bu demenin kapal ksmdan portale doru alalan bir eimle devam ettii tespit edilmitir. Avluda kk mescitten byk bloklar halinde dm bazlar ilemeli talar bulunmaktadr. Restorasyon ncesi bu talarn numaralandrlarak yerlerinin tespit edilmesi ncelik tamaldr. Kurul kararnda istenilen ve restitsyon projesine veri oluturacak tm sondaj almalar yap iinde tamamlanmtr.

275

Resim: 1

Resim: 2

Resim: 3

276

Resim: 4

Resim: 5

Resim: 6

277

Resim: 7

Resim: 8

278

Resim: 9

Resim: 10

279

Resim: 11

Resim: 12

Resim: 13

280

SDE TYATROSU VE EVRESNDE KAZI, KORUMA, ONARIM ALIMALARI (2003)

lk ZMRLGL*

2003 ylnda Side Tiyatrosunda gerekletirilen kaz ve koruma-onarm almalar 12 Eyll-6 Kasm tarihleri arasnda 56 gn srmtr. Yaplan almalar Kltr ve Turizm Bakanl Dner Sermaye letmeleri Merkez Mdrl (DSMM), Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl ve Antik Side Antlarnn Bakm Onarm ve Restorasyonu Komitesinin madd katklaryla gerekletirilmitir1. Efes kaz bakanl tarafndan 1999 ylnda geici bir sre iin Side Tiyatrosunda kullanlmak zere verilen kule vincin geri alnmasyla sahne binasnda kaz almalar programland ekilde yaplamamtr. Ancak son drt ylda kule vincin yardmyla sahne binasnda ve parodoslarda bu zamana kadar kazs yaplamayan ksmlar aa karlarak gerek kaz, gerek onarm almalarnda byk bir ilerleme gsterimitir2. Bu durumda, 2003 ylnda Side Tiyatrosu ve evresinde, 2002 ylnda kazs yaplan alanlarda, koruma-onarm uygulamalar yan sra belgeleme, dzenleme ve mimar malzeme zerinde incelemeler yaplmtr. 1. Koruma-Onarm almalar Bu almalar kapsamnda, agora gneybat portie cephesi olan sahne binas arkasndaki dkknlarn n duvarlar, latrinin n cephe kaplama talar, bat parodosda analemna duvar nnde yer alan kemerler, sahne binas (C) girii deme talar, tiyatro girii karsndaki stunlu caddenin bir blm onarlmtr. Ayrca iki yerde taban mozaiinin koruma onarm almalar yaplmtr. 1.1. Sahne binasnn agora cephesinde yer alan giri ve dkknlar ge antik dnemde, evre yaplardan getirilen moloz ve blok ta malzeme ile doldurulmu ve sur duvar olarak kullanlmtr. Daha nce yaplan kazlarda A, B, C, D girileri alm, ancak aralarnda yer alan dkknlarn iindeki toprak sahne binas ara duvarnn statik sorunu nedeniyle tmyle boaltlmamtr (Pln: 1, 2). Dkknlarn agora cephesindeki ge dnemde yaplm olan n duvarlarnn salamlatrlmas amacyla yaplan uygulamalarda, ncelikle duvarlarn zerindeki ve ksmen arkasndaki bitki ve toprak temizlenerek, talarn yzeyleri ykandktan sonra ypranma durumlar incelenmitir. Daha sonra harla derzleme yaplm, ypranan ksmlar doldurularak salamlatrlmtr.
* 1 2 lk ZMRLGL, Restorasyon ve Konservasyon Merkez Laboratuvar Mdr, Eski Darphane, Sultanahmet 34400 stanbul/TRKYE almalara Mimar Mh. Prof. Dr. Reha Gnay, arkeologlardan Dr. Mustafa Bykkolanc, Aye zkan, Heykeltra Ali Osman Avar, restoratrlerden Burak Aydodu, Ali Barlas, Emre Eser ve Mimar Leyla Gltekin katlmlardr. Efes kaz bakan Prof. Dr. Krinzingere teekkrlerimi sunarm.

281

Latrinin n Cephe Kaplama Talarnn Onarm ve st Ksmnn zolasyonu Latrinin cephesine iskele kurulduktan sonra bitki temizlii yaplarak yzeydeki talarn arasnda olumu odunsu bitkiler ayklanmtr. Cephenin rlvesi yaplarak, eksedra evresindeki kaplama talar numaralanmtr. Bu talardan bazlar yerinde korunmu, arkasna har enjeksiyonu yaplarak salamlatrlmtr. Bitki kklerinin tahribine urayan kaplama talar ise yerinden alndktan sonra arkalar temizlenerek salamlatrlm ve tekrar yerlerine konmutur. Vin olmadndan latrinin st rtsnn kazsna devam edilememitir. Ancak stten gelecek yamur suyunun zarar vermemesi iin cephe duvar stnn harla izolasyonu yaplmtr. 2002 ylnda yaplan kaz sonucunda bat parodosun tiyatronun ge dneminde deiikliklere urad, zgn zemin demesinin sonradan kaldrld anlalmtr. Analemna duvarnn nnde alt ksmnda sonradan yapld anlalan drt adet kemerli ni ve zerinde ak su kanal izleri tespit edilmitir. Nilerin iinde fresk kalntlar olduundan nceleri bu kemerlerin ge dnemde alt caveada yaplm olan apelin bir uzants olduu dnlmse de, apelin inasndan nce orkestrada su oyunlar yapld srada ak su kanalnn orkestraya su tamak zere yapld kansna varlmtr (Pln: 3). Bu kemerler ve arasndaki niler kk moloz talardan olumu olup balayc harlar niteliini kaybetmitir. Burada ncelikle belgeleme yapldktan sonra, talarn yzeyleri ykanarak kemerlere destek salamak iin ahap kalplar yaplm ve zgn malzemesine uygun olarak hazrlanan karm ile derzleme yaplmtr. Bat parodosta skene alt kat cephesi de ayn yntemle onarlmtr (Resim: 1). Sahne Binas (C) Giriinde km Olan Deme Talarnn Onarm nce km olan kanal talarnn rlvesi yaplarak belgelenmitir (Resim: 2). Numaralanan deme talarndan 3 No.lu ta kaldrlarak kanal iinde bir sondaj almas yaplmtr. Sonuta kanaln 2.00 m. derinliinde, 1.24 m. geniliinde olduu belirlenmitir. Bu kanal, orkestra evresinde yer alan kanal iinde toplanan suyu, agoradaki portik nndeki kanala aktarm olmaldr. leride yaplacak almalarda bu balant aratrlacaktr. Deme talarnn krk paralar birletirilmi, yaptrma ilemleri tamamlanan bloklar zgn yerlerine yerletirilmitir. Tiyatro Girii Karsndaki Stunlu Cadde, Kaz, Onarm ve Dzenleme almalar ncelikle belgeleme almalar tamamlanan bat portik ve dkknlardan 6 meknda kaz ve temizlik yaplmtr. Ancak, stunlu caddenin arkasndaki dkknlarn st otopark ve taksi dura olarak kullanldndan meknlarn tmyle almamasna karar verilmitir. Dkkn cephelerinden 1.5-2.0 m. ieriye doru kazmak suretiyle toprak kntsn nlemek iin bariyer duvar rlm ve zeri toprak rengi serpme har ile svanmtr. Dkkn cephelerinin onarm srasnda yerinden oynam veya kaym olan ta bloklar yerlerine oturtularak ayn zamanda bu meknlarn d ve ana duvarlarnda derzleme ile salamlatrma ilemleri gerekletirilmitir. Tiyatro Girii Tarafndaki Stunlu Cadde Dou Portik Stylobatnn Tespiti Dionysos Tapna nnde iki yerde sondaj almas yaplmtr. Bu alanda, 1955-60 yllarnda Prof. Mansel bakanlnda yaplan kazlar srasnda bu portik ortaya karlm olmasna ramen, daha sonra tiyatro evresinin itle evrilmesi srasnda tamamen toprakla rtlmtr. Yaplan bu alma sonucunda dou portik stylobat st sra talarnn sklm olduu saptanmtr. Stylobat nnde yer alan ak su kanal kotlar tespit edilerek belgelenmitir. 282

Stunlu cadde zerinde daha nceki yllarda ayaa kaldrlm olan stunlarn atlak, krk ve dklm blmleri zgn granit tozu karmyla doldurularak onarlmtr. Koruma onarm almalar tamamlandktan sonra mekn ilerine ve portik tabanna mcr dklerek 29 Ekimde almtr. Ayrca, kk onarm almalar, kule vin kullanlmadndan ok snrl yaplabilmitir. Ancak 2000 yl kaz sezonunda bugnk tiyatro ana girii (H) tabanndan kaldrlm olan mozaik paras, bu yl onarlarak zgn konumunda yerletirilmitir. Ayrca, tiyatro karsndaki bat portik zerinde 2000 ylnda yerinde koruma altna alnan mozaik zerine serilmi olan jeotekstil, dkknlarn onarmndan sonra yenilenerek tekrar koruma altna alnmtr. 2. Belgeleme, Dzenleme ve Mimar Malzeme zerinde nceleme almalar 2.1. Tiyatro ve agoraya ait mimar eleman gruplar 2003 ylnda Restoratr Emre Eser tarafndan, 15 blm olarak gruplanmtr. Bu elemanlar tiyatro sahne binas cephesine ait aritrav, friz, stun, kaset, geison, alnlk, sima, balk (on, Korinth, kompozit), stun kaideleri, konsol paralar ile Dionysos Tapnana ait mimar elemanlar, agoraya ait stun, stun balklar ve dier elemanlar ile Tykhe Tapnana ait mimar elemanlarn yerleri 1/500 lekli bir pln zerinde gsterilmitir. Ayrca 1960l yllarda agorada eitli meknlarda depolanm tiyatroya ait mimar paralar iaretlenmitir. Bu alma ileriki yllarda herhangi bir alma yaplmas halinde bu gruplarn mimar elemanlar tamamlayc paralar olduunun bilinmesi asndan nem tamaktadr. 2.2. Tiyatro Sahne Binas Yldz Teknik niversitesi retim yelerinden Prof. Dr. Reha Gnay bakanlnda 15-30 Eyll tarihleri arasnda yaplan almalarda imdiye kadar yaplan rlveler AutoCAD programna aktarlmaya balanmtr. Bu amala yer yer kontrol lleri alnmtr. 2.3. Agora Tiyatro Balants ve Agora Portik st Yaps ve Ke Stunlar Agorann kelerinde yer alan eksedralarla latrina nndeki eksedra yapm ve malzeme ayrntlaryla bir btn tekil ettiklerinden, ayn dnemde plnlandklar anlalmaktadr. Agora ke detaylarnda yaplan incelemede, daha nce Prof. Manselin de belirttii gibi, nce stunlu olarak plnland, daha sonra deitirildii stylobat zerindeki kaide izlerinden anlalmaktadr. AutoCAD programnda yaplan restitsyon denemesine gre agora kelerindeki bu akln ancak kemerle geilebilecei grlmektedir. 2.4.Dionysos Tapna (Resim: 3) Mustafa BYKKOLANCI Side Tiyatrosunun kuzeybatsnda yer alan Dionysos Tapna Ord. Prof. Dr. A. M. Mansel tarafndan kazlp ortaya karlm ve (Q) olarak tanmlanmtr. Podium ksm in situ kalabilmi olan yap kuzey-gney ynnde ve caddeye paralel bir konumdadr. Cephesi kuzeye dnk olan yapya Mansel "bir tapnak olduu byk bir ihtimalle ileri srlebilir" diyerek Side Tapnaklar blmnde yer vermitir (Mansel, A. M., Side, 1978, 142-146). Dikdrtgen plnl tapnan genel lleri 17.55x7.23 m.dir. Ykseklii 0.65 m. olan podium sarmtrak renkli kalker tandan yaplm bloklarla ina edilmitir. Bloklar birbirine krlang kuyruu eklinde bronz kenetlerle balanmtr. Tapnak, Mansele gre cephesinde 4 stun bulunan bir pronaos ve arkasndaki celladan oluur (11.75x5.83 m.). 283

Pronaosun stylobat levhalar ve zemin demesi tmyle sklmtr. Cellann bat uzun tarafnda, duvar kaidesine ait iki kademe in situ durumda bize kadar gelmitir. Bunlardan alttaki 0.21 m., stteki 0.22 m. yksekliktedir. Birbirine bronz kenetlerle balanm ve kaide levhalarnn st ksmndaki izlerden, cella duvarlarnn 0.80 m. kalnlkta olduu hesaplanmtr. Ayrca cella duvarna dta yarm stunlarn yasland, kuzeybat ve kuzeydou kelerde 3/4lk stunlarn varl yine kalan izlerden anlalmaktadr. Stun kaidelerinin altndaki hafif kntl ksmn ap 0.70 m.dir. Yarm stunlar arasndaki eksen uzaklklar ise kuzeyden gneye doru 1.84, 1.96 ve 1.99 m.dir. Cellann pln bilinmekle beraber kap genilii belli deildir. Tapnak bu pln emasyla arkeoloji literatrnde "pseudoperipteros" olarak tanmlanan pln emasna sahiptir (Mansel, Side, 1978, 142-145). Tapnan st yapsna ilikin olarak Mansel, "tapnan st ksmlarna ait hibir para bize kadar gelmemitir. Bununla beraber, yapnn zenli ina teknii ve krlang kuyruu eklindeki kenetlerinden dolay Ge Hellenistik ya da Erken mparatorluk Dnemine ait olduu byk bir ihtimalle ileri srlebilir" demektedir (Mansel, Side, 1978, 145). 1982 ylndan bu yana Kltr Bakanl adna srdrlen Side Tiyatrosu kaz ve onarm almalar 1999 ylndan sonra hz kazanmtr. 1999 ylnda dou parodos kazlarndan sonra 2001 ylnda bat parodos ve agorann gney portik dkknlarnn kazsna balanmtr. Bu kazlar srasnda tiyatronun sahne binas ile ilikili olmayan sarmtrak renkli kiretandan yaplm yarm stun ve saaklk paralar kmaya balamtr. Aslnda bunlardan bir ksm eskiden beri agora gney dkknlar iinde grlmekte iken Dionysos Tapnana ait olabilecekleri akla gelmemitir. 2001 yl mays aynda bu almalar srasnda bu balant tarafmzdan kurulmu ve benzer paralarn agorann gneybat kesine depolanmasna balanmtr. Ksa sre iinde yaklak olarak 50 paradan oluan st yap elemanlar iinde en dikkati ekenler dz duvar bloklar zerine ilenmi yivli yarm stunlar ve Korinth dzenli stun balklardr (aplar ortalama 0.50 m.). Ayrca aritrav, sarmal dal bezemeli friz, zerinde di kesimi olan lotus-palmet bezemeli friz ve yine lotus-palmet bezemeli sima paralar vardr. Bunlarn yannda daha kk boyutlu bir yapya ait birleik yarm stun ve kap svelerinin ilendii bloklar ve bunlara ait Korinth dzenli yarm stun balklar ile 1.10 m. ykseklikte girlandl ve boa bal byk levhalar ele geirilmitir. Bunlarn tmnn ortak zellii sarmtrak renkli sert kiretandan yaplm olmalardr. Fakat iki farkl yap veya bir yapnn i ve d blmlerine ait olabilecek bu mimar paralarn iki ayr dneme ait olduu kolaylkla anlalmaktadr. Bu durum belki Dionysos Tapnann i ksmnda baz deiiklikler yapld eklinde yorumlanabilir. Zaten Mansel, bir yaztta bunun cevabn bulmu gibidir; "Tapnan ok yaknnda bulunan bir yaztla, ge dnem ehir kaps lentosu olarak kullanlan, fakat aslnda bir kap svesi olduu anlalan baka bir yaztta Side gerusias tarafndan yaptrlm Dionysosla ilgili kutsal bir deipnisterion-yemek salonundan bahsedilmektedir. mparatorluk Dneminde byk bir onarm geiren bu salonun yeri henz bulunamamtr. Bu durumda Dionysos Tapnann, yaztlarn dnemi olan M.S. 2. yzylda kutsal bir yemek salonu olarak kullanlm olduu hatra gelebilir" (Mansel, Side, 1978, 145-146). Gerekten bu yazt ile yeni bulunan paralar arasndaki uyum ok ilgintir. nk elimizdeki mimar paralarn bir blm genel hatlaryla Augustus Dnemi dier blm ise Hadrian Dnemi bezeme zellikleri gstermektedir. Ele geirilen mimar paralarn dier ortak zellii tm zerinde kire harc kalntlarnn bulunuudur. Bunun aklamas yine Manselin satrlarnda Ge Antik Dnem surlar konusunda sakldr. Side antik kentinin iine, yarmadann en dar yerinde, muhtemelen M.S. 4. yzylda kenti ikiye blen bir sur duvar ina edilmitir. Bu sur, tak yaknndaki bir yazttan dolay Filippus Attius Suru olarak tanmlanmtr. Kire harc kullanlarak ina edilmi bu savunma duvarlarnda moloz talarn yannda eski binalardan alnm devirme malzeme bol miktarda kullanlmtr. Duvarlar batdan itibaren 284

bazen 90 derecelik dirsekler yaparak krk hatlar eklinde tiyatronun sahne binas ya da tak gibi yaplardan yararlanarak douya doru uzanmaktadr" (Mansel, Side, 1978, 67-68). Sonu olarak Dionysos Tapna st yapsna ait olduu belirlenen paralar en son olarak tiyatronun sahne binas zerinden geen Ge Antik Dnem surlarnda kullanlmtr. Sahne binas M.S. 6. yzylda yklrken bunlarn bir ksm ieriye, bir ksm da agorann gney dkknlar iine dm ve yzyllardr orada kalmtr. 2.5. Ta Ustalarnn Ta Bloklar zerinde Eskiz almalar 2002 ylnda sahne binas malzemesi arasnda bulunmutur. 2. kat deme bloku olarak kullanlan bloklardan birinin zerinde on bal volut ve stun kaidesi profili (torus, trohilos) ve madalyon yer almaktadr. Antik dnem iin nemli bir belge olduunu dndmz bu eskizlerin detayl izimleri yaplmtr (izim: 1). Side Tiyatrosunda 1999-2002 yllar arasnda yaklak 4 yl kule vinle sahne binas cephesi, dou ve bat parodoslarn kazs tamamlanm, sahne cephe mimarsine ait tm paralarn elde edilmesi restitsyon almalarna yardmc olmutur. 2003 ylnda, Efes kazs bakan Prof. Dr. Krizingerin talebi zerine kule vin iki gnde sklm, donatl beton olan alt platformu krc i makinesi ile paralanarak molozlar kaz alanndan uzaklatrlmtr. Krc makine kullanlrken yapt titreimden ve krlan paralarn frlayarak evreye zarar vermemesi iin, mermer bloklarn etraf sarlarak korunmutur.

285

Pln: 1

Pln: 2

286

Pln: 3

izim

287

Resim : 1

Resim: 2

Resim: 3

288