MO TOK Raporu

Robin Hood efsanesi sona erdi; TOK artk zenginlere akll evler yapyor
Konut Konut, insanlarn barnma gibi temel ihtiyacn gvenli ve salkl bir ekilde karlayan, belli bir meknsal bykl olan yapdr. Konutu salt barnak gibi alglamak eksik kalacaktr. Bu nedenle tanm biraz daha geniletmek, kavramn snrlarna sosyal-ekonomik-siyasal-kltrel unsurlar katmak gerekmektedir. Konut, tarihsel geliimi iinde doa koullarna, toplumun gelenek ve greneklerine, siyasal yapnn zelliklerine, retim ilikileri ve biimine, nfus yaps ve zelliklerine, kentleme tipine ve birok baka sebebe bal olarak, dinamik bir ilikiler toplam olarak da tarif edilebilir. Konut; birey, aile ya da bireylerden oluan hane halknn tek veya bir arada bulunaca ve dolaysyla ilikiler kurabilecei sosyal; yaamn btnl asndan gerekli olan eitli ilevlerin srdrlmesine olanak veren ziksel; birey ve/veya ailelerin toplumu oluturan dier znelerle temasnn nemli bir ayan oluturan ve toplumsal ilikilerin yeniden retildii toplumsal; kentleme politikalarnn oluturulmas ve uygulamasnn nemli bir paras olan ynetimsel; snfsal blnmlnn bir sonucu ve gstergelerinden biri olan siyasal; retim, tketim ve yatrm arac olmas bakmndan ekonomik; yasal dzenlemelerin sz konusu olduu ve konut sakinlerine yasal gvenlik salamas bakmndan hukuki ve yap inaat teknolojilerinin uygulama alan olmas bakmndan teknolojik bir birimdir. Konut nasl tanmlanrsa tanmlansn, sorun olduu aktr. Hele Trkiye gibi az gelimi, yoksul, gelir dalm adaletsizlii yaayan lkelerde sorun, insanlarn barnma hakkn yok eden bir snra gelip dayanmtr.

TMH - 455 - 2009/3 39

Barnma Hakk Konutun bir sorun olduu tespit edilmelidir ancak daha ziyade barnma hakk ifadesinin kullanlmas tercih nedenidir. nk en bilinen tanmla; kiilerin deyebilme gc ve tercihlerine baklmakszn, asgari seviyede barnabilmelerini salamak iin gerekli konut says ve niteliinin, belli bir anda bulunan konut says ve niteliinden farkn belirten konut ihtiyac, bu farkn ak olduu lkelerde sorun hanesine yazlmakta, tersi durumda sorun gibi alglamamaktadr. Farkl ekonomik-sosyal dzeye sahip toplumsal kesimlerin mevcut durumlar ile rtmeyen konuta sahip olmas durumunda da konut sorunundan sz edilebilir. Bu nedenle bir baka tanma ve yaklama ihtiya bulunmaktadr. Bizim gibi lkelerde konut sorunu, konut a, konut ihtiyac vardr ama temelde bir baka sorun bulunmaktadr. Bu, barnma hakkdr ve talebin muhatab kamudur. Sosyal devlet olmann gerei; barnmann temel bir insan hakk olduu gereinin kabul edilmesi ve salkl, gvenli, yaanabilir bir evreye sahip konutun kamu tarafndan ihtiya sahibine bedelsiz verilmesidir. Oysa gelinen noktada yoksullarn barnma hakk ya yoktur ya da kentsel dnm projesi erevesinde ellerinden alnmak istenmektedir. Son yirmi yla damgasn vuran neoliberal politikalarn uygulama alanlarndan biri olan kentler, kentsel dnm projeleriyle dntrlmek istenmektedir ki, bu vurgu konu ile ilgili pek ok kurum ve kuruluun dikkat ektii bir gereklii iaret etmektedir. Neoliberalizm-kentler-konut-kentsel dnm konu balklar erevesinde srdrlen tartmalar ister istemez ayn odaa ylmaktadr. rnein bu alanda en dikkat eken zeminlerden biri Mlkiyeliler Birlii ile Halkevleri tarafndan dzenlenen Halkn Haklar Forumu olmu, Forumda kapsaml ve derinlii olan tartmalar yaanm, Sonu Bildirgesinde isabetli tespitler yaplm ve zm nerileri kamuoyuyla paylalmtr. Halkn Haklar Forumu Sonu Bildirgesinde; Yaanan neo-liberal dnmn, piyasalatrma, metalatrma ve gvencesizletirme politikalarnn meknda ortaya kard dramatik sonular dorudan emekilerin barnma haklarn ihlal etmektedir. Kentsel Dnm projeleri ile sosyal adalet, barnma hakk, kamu yarar ve kent planlama btnsellii hie saylarak, yoksul emeki halk kitlelerinin balca yaam alanlar, rantn yeniden paylam ve pazarlanmas srecinin bir paras olarak yeni bir yaplamaya almaktadr. Sonuta Kentsel Dnm projeleri, bata temel insan haklarndan biri olan barnma hakkn ihlal eden sosyal ve ziki ykm projelerine dnmektedir. Kentsel dnm uygulamalar barnma hakkn gasp edilen insanlara hi bir sz ve karar hakk verilmeden, yaam alanlarndan karlan insanlarn sosyal, ekonomik koullar gz nnde tutulmadan yaama geirilmektedir. () Kent topraklarna rant yaratma mantyla bakan bu uygulamalar, byk kentleri sadece yoksullar iin deil, orta snar asndan da yaanamaz hale getirmektedir. Herkese bir ev sylemi ile gndeme getirilen Mortagage sistemiyle insanlarn barnma hakk nans sermayesinin ve konut yatrmclarnn insafna braklmaktadr. denilerek, konuya btnlkl bir yaklam sergilenmesinin zm de mmkn klabileceine iaret edilmitir. Yaam deil rant alanlar Kentsel deer olarak tanmlanan kent arazileri, kente dair tartmalarn odak noktasna oturmaktadr. lgin ki, merkezi hkmet farkl konularda gstermedii hassasiyeti kent arazileri sz konusu olunca esirgememekte, konuyla ilgili yasalar deitirilmekte, yeni yasalar karlmakta, yeni kurumlar oluturulmakta, var olanlar lavedilip grev ve yetkileri baka kurumlara devredilmektedir. Yerel ynetimler ise yerleim alanlarna dnk yaplanlar ve/ veya yaplmayanlar oya tahvil etmeye almaktadr. Kentler ve ilintili konular neden bu oranda nem arz etmektedir? nk snrldr; nk nfus art hz, byk kentlerin ald g, tketim toplumu psikolojisinin barnma gibi temel insan hakk kavramnda at gedik, farkl toplumsal ve ekonomik kesimlerin kendi gerekliklerine uygun talepleri kentsel deerlerin bir rant kayna olarak grlmesine yol am, kentlerin yarataca rant, birka on yldr hkm srmekte olan neoliberal ekonomik politikalarn gzdesi haline gelmitir. Bu erevede neoliberalizmin uygulaycs merkezi ve yerel ynetimler, kentlerin talanna gz yummu, kentsel deerlerin ulusal/uluslararas sermayenin kazan hanesine yazlmasn ncelikli grev saymtr.

40 TMH - 455 - 2009/3

Kentler bir taraftan sermaye birikimini salarken dier taraftan yoksullua ev sahiplii yapmaya balamtr. Bu nokta, kentlerin yaad sorunu, z itibaryla bir sistem sorunu olarak grmek gerektiini ifade etmektedir. nk kentsel talan, yoksulluu yaratmakta, pekitirmekte; yoksulluu deil, yoksullar kentlerin dna atmakla mmkn olabilmektedir. inde bulunduumuz srecin temel zelliini u ekilde zetleyebiliriz: Yaam alanlar rant alanlarna evrilmek istenmektedir. Bu sre bugn, Toplu Konut daresi Bakanl (TOK) eliyle srdrlmektedir. Dnden bugne TOK Son birka yldr TOK szcyle daha sk karlar olduumuz bir gerek. Kurulal epey zaman oldu ancak zellikle AKP iktidaryla birlikte tlsml anlam tayan bir szck olarak hayatmza girdi. Bunda Babakan Erdoann etkisini teslim etmek gerekiyor. nk Babakan TOKnin yapt konutlarn anahtar teslim trenlerini hi karmyor ve her trenin miting havasnda gemesini salyor. Babakann neden byle davrand ak: TOKnin puan getireceini dnyor. Deil mi ki, TOK evsizlere ev, isizlere i salamak, yoksullar ev sahibi yapmakla ykmldr. AKP iktidar TOKnin byle alglanmas iin youn aba harcyor ve bunun yarataca olumluluu kendi hanesine yazmakta beis grmyor. ada Robin Hood edasna brndkten sonra, bunu kamuoyuna duyurmak da ister istemez hakk oluyor. Oysa gerek byle deil. AKP iktidar hemen her konuda olduu gibi bu konuda da yanlsama yaratyor, kamuoyunu, hepsinden nemlisi de ev sahibi olmak isteyen sabit ve dar gelirli vatandalar yanltyor. Dn yoksullarn ev sahibi olma hayalinin kolaylatrcs olma hedendeki TOK bugn varsllara akll evler retmekle megul. Robin Hood iddiasn TOKnin dnden bugne yks yalanlyor. yk, 1980lerin ilk yarsnda balyor, 12 Eyllc generallerin emir-komutasna alnan topluma neoliberalizm piyasac gmleinin giydirilmesi ile devam ediyor. AKP iktidar marifetiyle 2000li yllarda altn ana giriyor. Altn an zelliini ise tm ulusal deerlerin, kamuya ait btn varlklarn hara-mezat ulusal/uluslararas sermayeye zelletirme ad altnda peke ekilmesi oluturuyor. Trkiye eitimden sala, orman arazilerinden madenlere, sanayi tesislerinden sosyal gvenlie yapsal deiime zorlanyor; kentler ise neoliberal deiim srecinde, sermayenin av alan olarak yeniden biimlendiriliyor. TOK av alanlarn dzenlemekle ykml ilan ediliyor. Kent merkezleri yoksullardan ve yoksul mahallelerden arndrlyor, hatta mahalle kavram ortadan kaldrlmaya allyor, gecekondu blgeleri kentsel dnm ad altnda akll binalardan oluan uydu kentlere dntrlyor. mar planlar belediyeler eliyle av alan olacak ekilde yeniden dzenleniyor. Kentin yaratt deerler kentlilere hizmet olarak deil, sermaye birikiminde kullanlyor. yk, kendi jargonunu da yaratyor; kavramlar, tanmlar da deiiyor. Barnma hakknn yerini konut sorunu alyor. Barnma hakk temel bir talep olarak muhalif hareketlerin argmanlar arasna giriyor. Konut sorunu tanm ise her snfa zg alkanlklar, ekonomik dzeyi, talepleri ifade ediyor. Akll, daha akll, daha daha akll konut talep etmek bile sorun tanm iine alnyor. Btn bunlar TOK eliyle yaplyor; TOK bu sreci rgtlemek iin kullanlyor; bu dorultuda almasn salamak iin yasalar kartlyor, mevcutlar deitiriliyor. Trkiye 1980lerde konut kooperatierinin yaygn biimde kurulduuna tanklk yapyor; kooperatieme atana zellikle zel ama kk sermayedarlar ve yerel ynetimler kalkyor. Ayn dnemde pe pee kartlan ve ihtiyaca binaen deitirilen yasalar byk sermaye gruplarnn da konut alanna girmesi salyor. Kooperatifiliin sosyal yn trpleniyor ve zamanla snmleniyor. Denebilir ki, TOKnin altn an yaad 2000li yllardan nce

TOK Anayasann 10, 48, 57, 167. maddelerine aykr uygulamalar iindedir. Ayrca Kamu hale Kanununun 5. maddesiyle de eliki arz etmektedir. Askeri darbe dnemlerinin savclarnn yaklam sz konusu olsa, TOKnin Anayasay ilga, tayir, tebdil suu iledii iddia edilebilirdi.

TMH - 455 - 2009/3 41

konut retiminin sermaye iin birikim salama arac olaca aa kyor. TOKnin payna ise bu ii kurumsallatrmak dyor. Yeniden yaplanma srecinde TOK TOK Babakanla bal bir kurum olarak 1984 ylnda 2985 sayl Kanunla kurulmu, 1990l yllar ksmen atl geirmi, AKP iktidar ile birlikte yeniden yaplanma srecini tamamlayarak ataa kalkm ve lkenin en gzde, en ok tartlan kurumu haline gelmitir. Bunda AKPnin neoliberal politikalara uyumlu ideolojik-politik yaklamnn etkili olduu sylenebilir. AKPnin tek bana iktidar olmas kresel kapitalizmin ihtiya duyduu yasalarn hibir sorun yaanmadan TBMMden gemesini salam, tm toplumsal hayat ulus st sermaye gruplarnn Trkiyede ihtiya duyduu dorultuda dzenlenmitir. Yerel ynetim, kentsel dnm, 2B arazilerine ynelik yasal dzenlemeler bu ereveye dahil edilebilir. TOKnin alma esaslarn, yetki ve sorumluluklar belirleyen, aslnda genileten, yasal dzenlemeler de bu dnemde gerekletirilmitir. 2002 ylnda Toplu Konut daresi Kaynaklarnn Kullanm ekline likin Ynetmelikte de TOKnin grev alanlar turizmden, kk sanayi iletmelerine, eitim, sala kadar geniletilmi; 6 Austos 2003 tarihinde 4966 sayl Kanunla TOKye konut sektr ile ilgili irketler kurmak veya irketlere ortak olmak, yurtii ve yurt dnda dorudan veya itirakleri araclyla konut uygulamalar yapmak ve kaynak salanmasn teminen kr amal projeler gelitirmek hakk verilmi; 2004 ylnda kan 5273 sayl Kanunla Arsa Osi Genel Mdrlnn grev ve ykmllkleri TOKye devredilmitir. TOK artk kamu kaynaklarn kullanan, hemen her alanda yatrm yapan devasa bir irket halini alm, kamunun her trl ekonomik faaliyetten uzaklatrld bir zaman diliminde, giriimci bir kamu kurumu olarak, tccar-devlet ilikisinde kendisine zel bir yer amtr. TOKnin kamu denetimi dnda kalmasn salayan yasal sre ise Toplu Konut Mstearlnn ve Arsa Osi Genel Mdrlnn kapatlmas ile balam, Kamu hale Kanunu kapsam dna kartlmas ile devam etmi, mali adan denetleyecek Saytayn yetki alanndan kartlmasnda sonra geriye sadece Devlet Denetleme Kurulu braklmtr. TOKnin AKP iktidaryla altn an yaamaya balamasnn asl nedeni ise kentsel dnm projeleri olmutur. 5 Mays 2004 tarihli 5162 sayl kanun ile Gecekondu dnm uygulamalarnda kamulatrma, imar plan yapma yetkisiyle daha donanml konuma gelen TOK, 16 Haziran 2005te 5366 sayl Ypranan Tarihi ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakknda Kanun ile yetkilerini iyice geniletmitir. Bayndrlk ve skan Bakanlnn gecekondu alanlarndaki tm yetkileri 2007 ylnda kan 5069 sayl Yasa ile 775 sayl Gecekondu Kanununda deiiklik yaplarak TOKye devredilmitir. Anlalan o ki yaplan deiiklikler yeterli grlmemi, yine yaplan yasal dzenlemelerle TOK, Hazineye ait arazileri bal olduu Bakan ve Maliye Bakan tekli ve Babakan onayyla bedelsiz olarak devralma yetkisine de sahip olmutur. Anayasay ilga, tayir, tebdil eden TOK 2985 Sayl Toplu Konut Kanunu 1984 ylnda yrrle girmi, 1990 ylnda da 412 Sayl Kanun Hkmnde Kararname ile TOK (Toplu Konut daresi) kurulmutur. Kurulu tznde TOKnin amac yle ifade edilmitir: Konut ihtiyacnn karlanmas, konut inaatn yapanlarn tabi olaca usul ve esaslarn dzenlenmesi, memleket art ve malzemelerine uygun endstriyel inaat

42 TMH - 455 - 2009/3

teknikleri ile ara ve gerelerin gelitirilmesi ve devletin yapaca desteklemeler. Ama maddesinde sergilenen sosyal devlet hassasiyetidir ki bu maddeyle ilgili herhangi bir tartma bulunmamaktadr. nk Ama, devletin konut ihtiyacnn karlanmas dorultusunda, kamunun yapaca yatrmlara ve kamu d yatrmlara verecei destee ve inaat irketlerinin alma esaslarnn dzenlenmesine ilikindir. Asl itiraz, TOKnin misyonu olarak tarif edilen blmedir; misyondaki iddiaya uygun olmayan yatrm politikasdr. TOKnin misyonu u cmlelerle ifade edilmitir: TOK, hi geliri bulunmayanlar ile dar ve orta gelirli vatandalarn konut ihtiyalarnn, Anayasann 57. Maddesi Devlet, ehirlerin zelliklerini ve evre artlarn gzeten bir planlama erevesinde, konut ihtiyacn karlayacak tedbirleri alr, ayrca toplu konut teebbslerini destekler hkm gereince yerine getirilmesidir.

Oysa TOK bugn, ilk hedenden gzle grlr bir sapma iine girmi, dar ve orta gelirli ailelerin konut ihtiyacn karlamak yerine, arlkla st ve daha st gelir gruplarna ynelik konut retmeye balamtr ki, bu durum Anayasann 57. maddesine aykrlk tamaktadr. Ayrca hibir kiiye, zmreye veya snfa imtiyaz tannamayacan belirten Anayasann 10. maddesine; herkesin, diledii alanda alma ve szleme hrriyetlerine sahip olduuna dair Anayasann 48. maddesine ve devletin, para, kredi, sermaye, mal ve hizmet piyasalarnn salkl ve dzenli ilemelerini salayc ve gelitirici tedbirleri almas ve piyasalarda il veya anlama sonucu doacak tekelleme ve kartellemeyi nler eklindeki 167. maddesiyle elien uygulamalar bulunmaktadr.

TOK snrsz yetkilerle donatlm, devasa bir irket halini almtr. Toplu konuttan gecekonduyla ilgili yasalara kadar gerekli deiiklikler yaplm, TOK denetim dna kartlmtr.

TOK sadece Anayasaya deil btn bu ileri dzenlemekle sorumlu Kamu hale Kurumunun alma esaslarn belirleyen kamu hale Kanunu ile de elien uygulamalar gerekletirmektedir. KKin Temel lkeler bal altnda yer alan 5. maddesinde, kamu ihale sisteminin hangi noktalarda hassas olduuna vurgu yaplmakta ve dareler, bu Kanuna gre yaplacak ihalelerde; saydaml, rekabeti, eit muameleyi, gvenirlii, gizlilii, kamuoyu denetimini, ihtiyalarn uygun artlarla ve zamannda karlanmasn ve kaynaklarn verimli kullanlmasn salamakla sorumludur. yaklam sergilenmektedir ki TOKnin saydamlk, eit muamele, denetime ak olma gibi temel konularda soru iareti tad gerektir. Her trden muhalefeti Anayasaya kar su ilemek ekilde yorumlayp dava aan skynetim mahkemelerinde grevli askeri savclarn bugnk TOK uygulamalar karndaki tavr ne olurdu acaba? TOKye, Anayasay tebdil (deitirme), tayir (bozma) ve ilga (ortadan kaldrma) sularndan dava almas kimseyi artmazd. Neoliberalizmin ileri kurumu TOK Sosyal devlet uygulamalarnn bir unsuru olarak kurulan ve ancak ksa sre sonra gerek niyetini aa kartan TOK politikasndaki bu deiikliin tesadf olmadnn alt izilmelidir. Buradaki kritik soru, devletin neden TOK gibi bir kuruma ihtiya duyduundan daha ok, kurumun neden daha ok kentsel dnm srecinin nemli bir unsuru haline getirildii ve neden lks konutlara yneldiidir. Trkiye neoliberal ekonomik politikalarn laboratuar lkelerinden biridir. Noeliberal politikalara eklemlenme sreci 1980lerin ikinci yarsndan itibaren balam, 12 Eyll askeri darbe dneminin zgn artlarnda toplumsal hayat bir btn olarak yeni srece uyumlu hale getirilmi, neoliberal dnm eitimden sala, salktan barnmaya hemen her alanda varln hissettirmi, temel yasalar bu dorultuda yeniden dzenlenmitir. 1984 ylnda Toplu Konut Kanununun, 1990 ylnda da TOKnin kurulmas bu ervede ele alnmaldr; bu durum bir tesadf deil, neoliberalizmin nemli unsurlarndan saylan kentsel dnmn yasal dayanaklarn o gnden hazrlamaktr. Hakim klnmak istenen toplumsal kltrn, tamamlayc uygulamalarla ete kemie brnmesi

TMH - 455 - 2009/3 43

hedeenmi, yasal deiiklikler ve yeni oluturulan kurumlarla altyapnn oluturulma sreci balatlm, bata kentler olmak zere neredeyse her alan neoliberalizmin ihtiyacna uygun hale getirilmitir. Marmara niversitesi retim yelerinden Prof. Dr. Hayri Kozanolu tarafndan hazrlanan Neoliberalizmin Gerek 100 isimli kitapta bu konu u satrlarla ele alnmaktadr. ncelikle, kresel vizyonu bulunan kentlerden kresel sermayeyi cezbedecek altyapya, havaalanlarna, i merkezlerine, iletiim alarna, sahip olmalar bekleniyor. Ancak bunlar da yetmiyor. Kentte ikamet edecek yeni elit profesyonellerin lks konut, alveri, ocuklarnn eitimi, elenme ve rekreasyon taleplerinin karlanmas gerekiyor. Bu insanlarn yerel dokudan yaltlm, steril bir atmosferde kendilerini huzurlu hissetmeleri iin kentsel mekan yeniden dzenleniyor. te kentsel dnm ya da kentsel yenilenme ad altnda yrtlen tasarm, byle bir toplumsal ve ekonomik balamn rn. Alntda belirtildii gibi kentsel yenilenme TOKnin hedeeri arasnda bulunmaktadr. Belediyelerle ibirlii halinde yrtlen gecekondu dnm/kentsel yenilenme projeleri, kapsam geniletilerek devam ettirilecektir. eklindeki hedeften de anlalaca zere TOK, kentsel yenilenmenin ba mimar ilan edilmi, bu erevede, 5609 sayl Kanun ile Bayndrlk ve skn Bakanlnn 775 sayl Gecekondu Kanunu kapsamndaki grev ve yetkileri TOKye devredilmi (...) Bylece TOKnin gecekondulama ile mcadele alan genilemi, gecekondu nleme blgelerinin belirlenmesi de grevleri arasna eklenmitir. TOKnin yetkileri ve snrlar genilemi, ekonomik gc artrlm, irket devlet anlaynn nemli unsurlarndan biri haline gelmitir. Neoliberal politikalar erevesinde deien konut politikasnn simgesi saylan TOK, yine Hayri Kozanolunun ifadesiyle, st ve st-orta snarn kent merkezlerini ve potansiyel gelime alanlarn istilas (...) alt snarn kentin d eperlerine itilmesi srecini rgtlemekle grevli klnmtr. Kamu olanaklarn snrsz kullanma hakk, yaratt haksz rekabet, eline geirdii ekonomik g ile TOK, olmas gereken ve sosyal devlet anlayndan g alan toplu konut politikasndan uzaklama ve barnma hakknn yok saylmas srecinde, ne bir istisnadr ne de AKPnin kendiliinden ald bir karar uyarnca bugnk zemine oturmutur. Hayri Kozanolu bunun yerel ynetimlerin kresel ortaklaryla srdrdkleri kresel bir strateji olduunu savunmakta ve bu soylulatrma operasyonunun Delhiden Tenerife, Sao Paulodan Cape Towna, Seuldan Mexico Citye kadar dnyann drt bir yannda alt snarn yaadklar sosyal ve ekonomik knt alanlarnda kol gezdiini sylemektedir ki, gerekten de kentsel deerleri sermayeye peke eken, yoksullar kent merkezlerinden uzaklatrmay amalayan bu yeni srecin izlerini dnyann drt bir tarafnda grmek mmkndr. Bu noktada, dikkat ekilmesi gereken bir konu da, TOKnin motor gc olduu kentsel dnm projelerinin, kamu sorumluluu ile badamayan eitli yol ve yntemler kullanlarak toplumsal meruiyetinin salanmasdr. Gz dikilen blgelere hizmet gtrlmemekte, iyiletirme almalar yaplmamakta, altyap yatrmlar ihmal edilmekte, mahallelerin adeta bir irkinlik abidesi gibi grnmesine yol almakta ve mahallelilerin yaam zorlatrlarak yldrma politikas uygulanmaktadr. Gndemdem hi dmeyen konut sorunu, sanayi tesisi ihtiyac, asayi, turizm gibi hakl nedenlerle projeye toplumsal destek salanmaktadr. rnein Ankarada, Protokol yolu olarak bilinen ve havaalann kente balayan ana gzergahta bulunan gecekondular, yurtdndan gelen konuklarn irkinlii grmemesi gerekesiyle yklmtr. Ayn ekilde, yine Ankarada, Dikmen Vadisi kapsamnda kentsel dnme dahil edilen mahallelere uzun zaman hibir altyap hizmeti gtrlmemi, otobs seferlerinden, Halk Ekmek bfelerine kadar btn belediye hizmetleri kaldrlm, mahalleler kaderine teslim edilmitir. Kamu kavramn tersyz eden bir kurum TOK Kamu kavramnn deimez ve birbirini tamamlayan zellikleri bulunmaktadr. Kamusal organizasyon iine dahil kurumlar kamusal sorum-

Robin Hood misali, yoksullar ev sahibi yapma iddiasyla konut seferberliine kalkan TOK, ksa srede bu noktadan uzaklat. stanbul rneinde olduu gibi yzde 56 ile orta ve st snara konut retmeye balad.

44 TMH - 455 - 2009/3

lulukla hareket etmeli, denetime ak olmal, kamuya ekonomik katk salamal ya da bir baka anlatmla, kamusal deerleri ilevsel ve yine kamu yararna kullanmaldr. TOKnin son dnemde gerekletirdii ilere bakldnda bu zelliklerin hibirine sahip olmad grlecek, dolaysyla, kamu kavramn tersyz ettii iddias dayanakl hale gelecektir. TOK bir kamu kuruluudur; kamu ynetiminin bir parasdr; dayanan yasalardan almaktadr. Bu gereklik tek bir noktaya iaret etmektedir. Kamu kurumlar kamusal yarar, toplumsal karlar n planda tutmal ve kamu hizmeti vermeli, denetime ak olmaldr ki, yasa ile kendisine verilen grevleri yerine getirip getirmedii kontrol altnda tutulsun. Bu, kamu ynetiminin olmazsa olmazdr. Oysa bu artlar TOK iin geerli deildir. TOK denetim d tutulmutur. Bu, Kamu hale Kanununda ve 4708 Sayl Yap Denetim Yasas ve ilgili yasalarda yaplan deiikliklerle salanmtr. 4708 Sayl Yap Denetimi Hakkndaki Kanunun 1.maddesinin ikinci paragrafnda; Bu Kanun; 3194 sayl mar Kanununun 26 nc maddesinde belirtilen kamuya ait yap ve tesisler ile 27 nci maddesinde belirtilen ruhsata tbi olmayan yaplar hari, belediye ve mcavir alan snrlar iinde ve dnda kalan yerlerde yaplacak yaplarn denetimini kapsar. Hkm getirilmitir. Yap Denetim Yasas uyguland 19 pilot ilde, TOK nin kamuya ait yap ve tesisler; belediye ve mcavir alanlar dnda ky nfusuna kaytl ve kyde srekli oturanlarn ky yerleik alanlar ve civarnda ve mezralarda yaptraca konut, hayvanclk veya tarmsal amal yaplar dnda kalan (eitli yntemlerle yapt veya yaptrd) tm konut ve ticari inaatlarnda, 4708 sayl yap denetimi hakkndaki kanun hkmlerinden muaf tutulmutur. Kamu kuruluu sfatn tayan TOKnin; gerekesi ne olursa olsun denetim d braklmas dndrcdr. Robin Hood efsanesi gerek deil stanbuldaki TOK uygulamalar incelendiinde zenginden alp yoksula vermedii aksine kamu kaynaklarn zengine aktard anlalyor. Aadaki tablodan da grlecei gibi TOKnin stanbulda gerekletirdii konutlardan yzde 56s lks ve gelir getirici zellikler tayor. Yzde 44 ise sosyal konut niteliine sahip. Bu oranlar TOKnin stanbulu zenginlere; yerli yabanc sermaye gruplarna pazarladn gsteriyor. Bu tuhan salt stanbulla snrl olduu sanlmasn. Toplam TOK kaynaklarnn ancak % 22si yoksul ve dar gelirlilere yatrm olarak dnmektedir. Hatta stanbul Bykehir Belediye Bakan Kadir Topba ii daha ileriye gtryor ve zellikle yabanc sermayeye iaret ediyor: Bizim imdiye kadar yaptmz kentsel dnm projeleri 35 binlik. Hlbuki stanbuldaki 1,3 milyon binann yarsndan fazlasnn yklarak yeniden ina edilmesi kanlmaz. Biz stanbula yatrm yapmak isteyen yabanc sermayeyi kentsel dnm projesine ynlendireceiz Ciddi anlamda bir kentsel dnm gerekletirilebilmesi iin ok byk paralara ihtiya var. Yerli sermayenin bunu yapabilmesi zor. Zamann Bayndrlk ve skn Bakan Faruk Naz zak da bu beklentiyi aleniletirmekte beis grmyor: Biz evre planlamalaryla, yerli ve yabanc yatrmclarn yatrm yapabilecei yerleri planlayp nlerine amak istiyoruz. Bu aklamalar TOKnin ilgi alannda bulunan kentsel dnm projelerinin hangi amala uygulamaya alndna dair tm tartmalar sonlandracak nemde bulunuyor. zaka gre yerli-yabanc, Topbaa gre daha ok yabanc yatrmclarn nne alacak olan eyin lkenin deerleri olduunu vurgulamaya gerek var m? Ayn hede TOK Bakan Erdoan Bayraktarn azndan da duymak mmkndr. Bayraktar 2004 ylnda dzenlenen IV. Gayrimenkul Zirvesinde TOK, program erevesinde zellikle gecekondu dnm projelerine byk nem vermektedir. Gecekondu dnm ile kaak ve arpk kentsel alanlarn iyiletirilmesi, ayrca e zamanl olarak yeni ve planl kentsel arsa retimini salamak suretiyle hem kent merkezlerinde bulunan deerli arsalarn, kentin prestijini arttracak zel proje alanlar olarak gelitirilmesini salayabilecek eklinde konuarak, asl heden kentsel deerlerin ranta evrilmesi olduunu aktan beyan etmitir.

TMH - 455 - 2009/3 45

Yoksullara kalitesiz konut TOKnin yoksullar koruyucu ats altna alp almadna dair vurgu yaplmaldr. Birincisi TOKnin ina ettii konutlarn gerekten de salkl, dayankl, kaliteli olup olmaddr. zellikle yoksul kesimlere hitap eden konutlarn bu adan snfta kald sylenebilir. Siyasi iktidar ve TOK szcleri salk, kalite, yaabilir bir evre gibi kriterler yerine, rakamlarla kamuoyunun karsna kmakta, dolaysyla da ikin rakamlarla maniple etmekte, konutlarn nitelii ile ilgili eletirileri duymazlktan gelmektedir. stanbul rnei incelendiinde ortaya kan fotoraf, TOKnin, yoksullara kalitesiz ev sattn gstermektedir. Yapm zerinden iki sene gemeden konutlarn rmeye, dklmeye balad da gzlemlenmitir. Hatta Tuncelide TOKden ev satn alanlar, ksa srede evlerin kalitesizliinin ortaya kmas nedeniyle, hak ihlali yaadklarn dnerek konuyu insan haklar kurumlarna tamtr. Yandaki kare stanbul Ayazma-Tepest blgesinde bulunan TOK konutlarna aittir. Sosyal konutlarda iade oran yksek TOK alt gelir grubundaki insanlar ev sahibi deil, devletin kiracs yapmaktadr. nk TOK kalitesiz evleri insanlara 20 yla vadelerle satmakta, kiraclk dete bir mre yaylmaktadr. Kald ki geri demeler konusu da neredeyse bir travma halini alm, TOKye olan borlarn deyemeyen insanlarn evlerine haciz gelmeye balamtr. TOK tarafndan kentsel dnm kapsamna alnan blgelerde yaayan ve hak sahipliine dayanarak ev sahibi olanlar, blgenin deien ekonomik-sosyal-kltrel ortamnda barnamam ve mahallelerini terk etmek zorunda kalmlardr. stanbul Taolukta kentsel dnm projesiyle oluturulan yeni konuta hak kazanan 300 aileden sadece 27si mahallede kalmtr. 2008 ylnda TOKnin daha nce satt konutlarda iade oran belirgin bir ekilde artmaya balad. rnein TOK, 2008 yl iinde 55 bin 338 adet sosyal konut satt. Bu konutlar alanlarn yzde 3. 9u, 2 bin 166s konutlarn iade etmek iin TOKye bavurdu. Ayn dnemde, haslat paylam yntemi ile st gelir grubuna ynelik 3 bin 454 konut satlrken, bu konutlarda iade oran sadece yzde 0. 4 oldu ve 16 kii konutunu iade etti. ade nedenlerine bakldnda ise ekonomik krizin etkili olduu grlecektir. TOKnin verilerine gre; konutunu iade edenlerin yzde 72si deme gln, % 6s teslimat sresinin gecikmesini, % 4 iilii, % 2si kullanlan malzemeyi, % 2si proje ile uygulama arasnda fark gereke gsterdi. Depreme dayankl olmadn dnd iin konutu iade edenlerin oran % 1 dzeyinde bulunuyor. Kentler kimliksizletiriliyor; kamuya mali yk getiriliyor mar plan yapma ve deitirme yetkisini elinde bulunduran, dolaysyla da gzne kestirdii hazine arazisinde inaata balayan TOK, byk kentlerden en cra kedeki yerleim birimlerine kadar memleketin her sathnda faaliyet yrtmektedir. TOK btn satha yaylmtr ama sathn farkl sosyal, kltrel, ziksel zellikler tamasna aldrmadan ayn tip kimliksiz konut retmektedir. Bu, kentleri kimliksizletirme giriiminin bir parasdr. Adanann Sofulusundan Adyamann Besnisine, Amasyann Suluovasndan Karsn Sarkamna kadar geni bir corafyada konut ina etmektedir. Blge imara alrken, imar planlarnda deiiklie gidilirken projenin kentin btnyle arz etii uyum, corak, iklimsel, geleneksel zellik ve alkanlklar, kentlerin geliim seyri dikkate alnmamaktadr. TOKnin gerekletirdii proje, kentin geliim ynn etkilemekte, blge imara ald iin kent o yne doru eilim gstermekte, ancak TOK sadece kendi projesi iin altyap almas

46 TMH - 455 - 2009/3

yapmakta, olas gelime alanlarnn altyap almalarn ve maliyeti yerel ynetimlere brakmaktadr. Gzden karlmamas gereken nokta, zellikle kent merkezlerine uzak blgelerde gerekletirilen projelerin kamuya getirdii mali ykn ok olmasdr. Neredeyse bir eit getto olumasna neden olan projelere yol, su, elektrik, kanalizasyon, ulam vb. hizmeti verilmesi, hem TOK hem de yerel ynetimlerin ilgi alanndaki dier projeleri byk bir ekonomik ykmllkle kar karya brakmaktadr. Konut ihtiyac, a, fazlal ve TOK retimi Konut Mstearl tarafndan hazrlanan 2000-2010 Trkiye Konut htiyac Aratrmasna gre; Trkiyenin toplam konut stoku 16 milyon 235 bin 830 olarak belirlenmitir. 2000 yl konut ihtiyac 10.906.368; 2010 yl konut ihtiyac 13.766.711; 10 yllk konut ihtiya art ise 2.860.343tr. Sadece ruhsatl konutlar dikkate alndnda il/ile merkezlerinde 2,5 milyon konut a olduu grlecektir. TK verilerine gre 2010 ylna kadar kentsel nfus 11 milyon civarnda art gsterecek ve bu art konut an 2,9 milyona ykseltecektir. Konutlarn % 40 kaak ya da ruhsatszdr; yap kullanma izin belgesi baz alnrsa bu oran % 67e kmaktadr. Bina stokunun % 10unun yenilenmesi, % 30unun onarlmas gerekmektedir ki, bu, konutlarn % 40nn oturulabilir olmadn gstermektedir. Yenilenme/onarlma (glendirme) almalarna ramen her yl konut stokunun % 0,5i yok olmakta, dolaysyla her yl sadece bu nedenle oluan a kapatmak iin 4o bin konut retilmesi gerekmektedir. Konut retiminde TOK arlnn her geen yl artmakta olduu bir gerektir. 2003 ylnda % 1,1lik bir paya sahip olan TOK, 2004 ylnda % 13, 2005 ylnda % 9,4, 2006 ylnda 9,7, 2007nin ilk alt aynda ise % 18,6lk bir paya ulamtr. Konut retiminin byk lde kamu deil, zel sektr eliyle gerekletirildii bilinmektedir. Ayn rapor; ele alnan 7,8 milyon binann 7,5 milyonu zel kesim tarafndan yapldn ortaya koymaktadr. Trkiyede, 2000-2007 ylnda 3.018.699 konut retilmitir. TOK tarafndan projelendirilen konut says 334.303tr. TOK Bakan Erdoan Bayraktarn kamuoyuyla paylat 2011 ylna kadar 500 bin konut retimi hede tutturulsa bile bunun konut an kapatmaktan olduka uzak kalaca ortadadr. lkemizde bir taraftan da konut a vardr ancak dier taraftan konut fazlalndan sz edilmektedir. Konut fazlal, arlkla yazlk olarak kullanlan ikincil konutlardan, inaat yllardr sren projelerden kaynaklanmaktadr. Konut Mstearl verilerine gre lkemizde 2,7 milyon konut fazlal bulunmaktadr. Baz kentlerimizde konut a, baz kentlerimizde konut fazlal olmas lkemize zg programszln, merkezi planlamann olmamasnn, deyim yerindeyse kara dzenin gstergesidir. lkemiz yanl ve ilevsiz yatrmlar diyardr; konut alanndaki yatrmlar da bu gruba dahildir. Btn bu gerekler Trkiyede konut arz ve talep dengesinin olmadn, bir btn olarak konut planlamas yaplmadn, dolaysyla da konut sektrnde orta ve uzun vadeli yatrm planlamasna gidilemediini gstermektedir. Sektr bileenleri yaam savandayken TOK byyor TOK byyp gelitike, inaat sektr genel anlamda duraanlam, TOKden i alamayan iriliufakl ok sayda inaat rmas ekonomik adan krize girmi, sektr bileenleri kaderine raz hale bir durumda braklmtr. TOK sistemi kilitlemi, sektr bileenlerini madur etmitir. TOKnin neden olduu maduriyet, yaratt adil olmayan rekabet inaat sektrnn nemli sorunlarndan biri haline gelmitir. Zaten uzun yllardan bu yana belirgin bir kriz iinde bulunan sektr, TOKnin yol at sorunlar nedeniyle krizi daha derinlerde hissetmeye balamtr. alamayanlarn iine dt ekonomik skntlar bir yana, TOKyle alan rmalar bile madur olmakta, TOK ile mteahhit rmalar arasnda kan anlamazlklar sk sk basna yansmaktadr. Neredeyse snrsz yetkilerle donatlan TOK, byk kentlerde arsa stoku olduka snrlyken hazine

TMH - 455 - 2009/3 47

arazilerinde konut projesini gerekletirmekte, zellikle deerli araziler zerine lks konut yaparak rant salamakta, ilerini vergilerden ve denetimden muaf srdrmekte ve daha da nemlisi uygulad ihale sistemiyle bir kamu kuruluu olmasna ramen zel bir irket gibi davranmakta, gcn kamu kaynaklarndan salamakta beis grmemektedir. TOK zenginleri AKP iktidarnn ilan ettii konut seferberlii TOK ynlendiriciliinde ve inaat rmalar eliyle hayata geirilecekti. Trkiyede inaatn dier sektrlere gre daha gelimi olduu bir gerekti. Sektrde faaliyet yrten rma says yabana atlamayacak orandayd. TOKnin i vermek iin sknt yaamayaca aikrd. Ancak iler pe pee ihale edilmeye baladnda TOKnin bir baka yz aa kacakt. Bu, TOKden i alan mteahhit rmalard. Kamuoyunun ilk dikkatini eken, lkenin byk inaat rmalar dururken TOKnin milyon dolarlk ileri ad san duyulmam ve pek ou AKP iktidar dneminde kurulmu rmalara vermeye balamasyd. Trkiye Mteahhitler Birlii (TMB) ve naat Sanayicileri veren Sendikas (NTES) verilerine gre, Trkiyede 300 bin mteahhit rma bulunmakta, kamuya i yapma yeterliliine sahip rma saysnn ise 70 bin olduu belirtilmektedir. Byk konut projelerini, kamu ynetimi tarafndan ihaleye karlan farkl ileri baaryla tamamlayan 70 bin rma arasnda TOKnin i verecek yeterlilikte rma bulamamas ilginti. TOKnin yaynlad listelere bakldnda 20022007 yllar arasnda kurumun 700 civarnda inaat ihalesi yapt, bu ihaleler yoluyla 16 milyar lirann rmalara datld grlecektir ki, buradan hareketle, TOK Bakan Erdoan Bayraktarn konut seferberliini sistemin tayamad, mevcut rmalarn yetersiz kald, ara eleman sknts yaand, ad duyulmam rmalarn bu nedenle devreye alnd dorultusundaki aklamalarnn manidar olduu anlalacaktr. 2007 Eyll ay baz alnrsa; TOKnin 50 milyon liralk szleme bedeli olan 55 byk ihaleyi 60 rma arasnda datt, bu 55 projenin toplam 9,7 milyar lira tutarnda olduu grlecektir. Bu durum bir baka geree iaret etmektedir. 20022007 yllar arasnda TOKden i alan rma saysnn 400 civarnda olduu dnlrse, 16 milyar liralk tutarn % 60 60 rma, % 40 ise 340 rma arasnda datlmtr. Szleme bedeli 100 milyonun zerindeki 28 ihaleye katlan rma says ise 36dr. Bu 36 rmann TOKden tahsil ettii para 7,9 milyar liradr. Yani TOKnin toplam yatrm harcamasnn % 47,5i 36 rma arasnda pay edilmitir. Bir baka ifadeyle; 400 rmann % 10undan bile az bir ksm, pastann yarsna yaknn alm, kalan % 90nna ise dier yars dmtr.

48 TMH - 455 - 2009/3

Kim bu TOK zenginleri

TOK ilerinin byk bir ksm, 2000li yllarda kurulan ve byyen irketler tarafndan yaplmaktadr. irketlere bakldnda arlnn AKP iktidarna siyaseten yaknl ile tannan, AKP st ynetimiyle akrabalk ilikisi bulunan sermaye gruplarnn ounluu oluturduu grlecektir.

Bir kamu kuruluunun lkede mevcut btn inaat rmalarna i vermesi mmkn deildir ancak TOKnin tercih ettii rmalarn baz zellikleri bu tercihin tesadf olmadn aa kartmaktadr. TOKden aslan payn alan rmalarn byk ksm, AKP iktidarna ideolojik adan yakn olan, parti yneticileriyle deiik derecelerde akrabalk, arkadalk ilikisi bulunan, Mstakil Sanayici ve adamlar Dernei (MSAD), Anadolu Aslanlar adamlar Dernei (ASKON), Trkiye Sanayici ve adam Dernekleri Konfederasyonu (TUKSON) yesi irketlerden olumaktadr. Ayrca dier sa partilere yaknl ile tannan iadamlar da TOKden i alanlar arasnda bulunmaktadr. 2004-2005 yllar baz alndnda, konut ihalelerinin % 68lik ksmnn AKPye yaknl ile bilinen irketlere aktarld grlecektir. Sonsz yerine AKPnin balatt konut seferberlii ne kadar evsizi ev sahibi yapt bilinmez ama TOKyi Trkiyenin soru iareti tayan sorunlu kurumlar arasna yerletirdii ak. Son be ylda TOK; gerekletirdii konutlar, altyap yatrmlar, lks konutlara verilen arlk, yoksullara kalitesiz konut yaplmas, arlkla siyasi iktidar yakn sermaye gruplarna verilen byk bteli iler, denetimden muaf tutulmas ve tarifsiz ve snrsz yetkiyle donatlmas, yaratt haksz rekabet ve benzeri nedenlerle ok tartlan bir kurum olmutur. naat Mhendisleri Odas, konut sorununu gerek anlamda bir barnma sorunu olarak grmekte ve kamu idaresinin ilgili kurumlarnn bu yaklama uygun alma yrtmesi gerektiini savunmaktadr.

TOK Deerlendirme Raporu, naat Mhendisleri Odasnn hassasiyetini ortaya karmaktadr. MO, bundan sonra da TOK ve ilgili konularn takipisi olacak, gr ve dncelerini kamuoyuyla paylamaya devam edecektir. Kaynaka Bahaettin Sar TOK Raporu. naat Mhendisleri Odas Antalya ubesi Halkevleri-Mlkiyeliler Birlii. Halkn Haklar Forumu Harun Grek. AKPnin Mteahhitleri Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas stanbul ubesi. TOK paneli bant zmleri Hayri Kozanolu. Neoliberalizmin Gerek Yz MECE Toplumun ehircilik Hareketi. Toplu Kurumsal asmz: TOK naat Mhendisleri Odas. Trkiyede Konut Sorunu ve Konut htiyac Raporu stanbul Mimarlar Odas. Son be Senede stanbulda TOK TOK Web sitesi TOK. Gelecein Kentlerini Kuruyoruz Yap Endstrisi Merkezi. Trk Yap Sektr Raporu 2007.

TMH - 455 - 2009/3 49