Fizikist Aralk 10

Fizikist Aralk 10

EDTR
YAYINCI Fizikist.Com Fizikist Bilim ve Teknoloji Dergisi
Editr Yazarlar Emre ALTIN www.emrealtin.com Mberra Altn fizikist@fizikist.com Orhan Aydilek aydilek@fizikist.com Hlya Vardarl hvardarli@fizikist.com Alican Tonbul atonbul@fizikist.com

Emre ALTIN www.emrealtin.com

Merhaba, her ay okunma rekorlar kran dergimizin CERN zel Says ile karnzdayz. CERNde yaanan kritik gelimelerin ardndan bu ayki konumuzu CERN olarak semi bulunuyoruz. Dergi ieriiyle ilgili ayrntlar aada bulabilirsiniz.

Bu ay, Dnya Fizikilerinin yarsndan fazlasnn yer ald dnlen byk bir proje, hayallerin gerekleebileceini gsteren esiz bir laboratuvar, lkeler aras dostluklar gelitiren veya birbirine dman olmasn salayan ak olduu kadar gizli bir proje olan CERN projesini ileyeceiz. Fizikist Ekibi olarak bu saymzda Cern nedir? Cern de yaplan almalar nelerdir? Bu almalarn dnyamz ve en nemlisi lkemizi nasl etkileyecei sorularna cevap arayacaz. *** Fizikinin Gnl blmnde bu ay Foxta izlenme rekorlar kran bir snr bilim dizisi olan Fringeyi ileyeceiz. *** Bir dier blmmzde unutkanlk hakknda genel bilgiler, ve bu unutkanlmzdan kurtulmak iin hafza glendirme tekniklerini greceiz. *** Paradok blmmzde nl bilim adam Arimet iin basit bir matematik problemi saylan fakat modern matematik dnyas iin ok karmak olan 2+2=5 denklemini konu alacaz. Zeka Sorular blmmzde de her zaman olduu gibi kafanz kurcalayacak sorular mevcut. Sizleri Fizikist CERN zel Says ile keyifli bir zaman geirmeniz dileiyle dergimizle babaa brakyorum.

Web E-Posta Reklam

www.fizikist.com dergi@fizikist.com reklam@fizikist.com

Fizikist Bilim ve Teknoloji Dergisi hakknda soru ve grlerinizi dergi@fizikist.com e-posta adresine gnderebilirsiniz.

Fizikist ile Bilim Aras Balyor..

Fizikist Bilim ve Teknoloji Dergisi Fizikist.Com web sitesinin bir rndr. Dergi ierikleri kaynak gsterilmeden kopyalanamaz.

Fizikist Aralk 10

05

16 18

21

NDEKLER 26
3 5 6 8 Editrden / Emre Altn

ARALIK 2010

Cern Hakknda Herey / Mberra Altn Cern Nedir? Kurulu Amac Nedir? Cernde Yaplan Dier almalar

10 Cern Deneyleri ve Trkiye 16 Fizikinin Gnl - Fringe / Orhan AYDLEK

29

18 Bilim ve Teknoloji Haberleri 21 nsan Beyni Ka Gigabyte? 22 Anti Madde Yakaland 24 Unutkanlnz Ne Seviyede? / Hlya Vardarl 26 Paradoks - Euplides Paradoksu / Alican Tonbul

30

28 Baki Akku 29 Engin Ark 30 Elektrik ve Magnetizma Deneyleri 31 13 Admda Hafzan Glendir / Hlya Vardarl 32 Zeka Sorular / Alican Tonbul

Fizikist Aralk 10

Hakknda Her ey
Dnya fizikilerinin yarsndan fazlasnn yer ald dnlen byk bir proje, hayallerin gerekleebileceini gsteren esiz bir laboratuvar, lkeler aras dostluklar gelitiren veya birbirine dman olmasn salayan ak olduu kadar gizli bir proje.. ok sayda kyamet teorisine konu olan korkutan CERN, Yaplan deneylerle evrenin srlarn aydnlatabileceine umut balanan CERN.

CERN

Fizikist ekibi olarak bu saymzda Cern nedir? Cern de yaplan almalar nelerdir? Bu almalarn dnyamz ve en nemlisi lkemizi nasl etkileyecei gibi sorulara cevap aryoruz. Cern ile ilgili birok kaynaktan gazete arivlerinden TAEK, TBTAK vb.. gibi lkemizin bilim kurumlarnn yapt yaynlardan ve CERNin resmi sitesinden aldmz bilgileri sralamaya altk.

imdi byk aratrmalar sonucu elde ettiimiz bilgileri sizlerle paylamaya hazr olun.

Fizikist Aralk 10

CERN DENEY

CERN Nedir?
Nkleer Aratrmalar iin Avrupa Konseyi anlamna gelen Franszca "Conseil Europeen pour la Recherche Nucleaire" szcklerinin ksaltmas. 1954 ylnda Cenevrede kurulan organizasyonun ad, daha sonra ngilizce "European Organization for Nuclear Research" olarak deitirildi, ancak CERN ksaltmas deimeden kald. Bu topluluk 12 Avrupa lkesinin (Belika, Almanya, Fransa, Danimarka, Hollanda, ngiltere, sve, svire, talya, Norve, Yugoslavya, ve Yunanistan) ibirlii ile kurulmutur. Kurulduundan bu yana Merkez, ok geni katlml uluslararas ibirliinin baarl bir rnei olarak hizmet vermektedir. CERNe ye lke says 20'dir. Bu lkeler; Almanya, Avusturya, Belika, Bulgaristan, ek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Hollanda, ngiltere, spanya, sve, svire, talya, Macaristan, Norve, Polonya, Portekiz, Slovakya ve Yunanistandr. Gzlemci olarak katlan lke/kurulu says 8'dir. Gzlemci statsndeki lkeler; Amerika Birleik Devletleri, Hindistan, srail, Japonya, Rusya Federasyonu ve TRKYEdir. Ayrca, Avrupa Komisyonu ve UNESCO da gzlemci olarak temsil edilmektedir. Trkiye 1961'den bu yana GZLEMC statsn srdrmektedir. Gzlemci olan lkelerin hak ve yetkileri, konseyin ak toplantlarna katlmak, bu toplantlarn gndem ve dokmanlarn temin edebilmek, ve Konsey Bakannn daveti ile mzakerelere katlabilmektir. Merkezi Cenevre kentine yakn, svire-Fransa snrnda yer alan CERN, dnyann en byk parack fizii aratrma laboratuvardr. Yaklak 80 lkeden 500 niversiteyi temsil eden 6500 civarnda ziyareti bilim insan (dnyadaki parack fizikilerinin yars) CERNe gelerek kendi aratrmalarn yapar.

lardr yrtt maddenin yapsn anlamak amal byk faaliyetin modern altyaps parack hzlandrclardr. Parack hzlandrclarnda ok yksek enerjilere ve arpma saylarna erimek, arpmalardan kan ok saydaki parac alglayabilmek mevcut teknolojinin snrlarn zorlamaktadr. Bu balamda CERN, temel bilim aratrmalarnn yannda, yarnn teknolojilerini gelitirmekte de ok nemli bir rol oynamaktadr. Sper iletken teknolojisinin CERN hzlandrclar sayesinde ilerlemesi, yeni temiz enerji kaynaklarnn aratrlmas, yeni reaktr sistemlerinin gelitirilmesi, bilgisayar teknolojisi, tpta tedavi ve tehis uygulamalar, yeni elementlerin bulunuu en nde gelen aratrmalardr. Parack fizii aratrmalar lazer fizii, plazma fizii, elektronik, telekomnikasyon, nanobilim, malzeme bilimi, nkleer tp ve radyoterapi, biliim teknolojisi (yazlm gelitirme, bilgisayar mimarisi, bilgisayar a bilimi vb.), savunma sanayi ve mhendisliin eitli dallarndaki yeni gelimelerin lokomotifidir. rnein, bugn dnyadaki bilgisayar iletiiminin kalbi olan World Wide Web (www), pek ok lkeye dalm olarak alan parack fizikilerinin hzl ve kolay iletiim kurmalarn salamak amacyla, CERNde bir bilgisayar programcs olan Tim Berners-Leenin HTML adl bilgisayar dilini bulup gelitirmesiyle olumutur. Dier bir rnek ise hzlandrclar sayesinde ilk defa olarak anti-hidrojen retiminin gereklemesidir. Bu kapsamda CERN, temel bilimin en ileri saflarnda yeni bilgi retmeye alan bilim adamlarna teknolojinin izin verdii en ileri deneysel olanaklar ve zmleri de sunmaktadr. CERNde yzlerce bina, 3000 kiilik destek personeli ve nbetlee ksa sreler iin alan 2500 kadar fiziki vardr. Bunlardan 100 kadar teorik fizikilerdir. Dierleri ise, teorisyenlerin fikirlerinin tecrbe edildii deney dzeneklerinin (mekanizmalarnn) projelerini hazrlayan, yapmn salayan ve deneyleri yrten tatbikatlardr. CERNin en byk karar organ CERN Konseyidir. Konsey ye lkelerin ikier temsilcisinden oluur ve her yenin eit oy hakk vardr. Konsey, CERNin bilimsel makro plann oluturur ve bu plann gereklemesini izler. CERNdeki deiik hzlandrclarda yrtlecek projelerin seilmesi ve izlenip deerlendirilmesi, her hzlandrc iin ayr ayr oluturulan program komiteleri tarafndan gerekletirilir.

CERNin Kurulu amac nedir?

CERN kinci Dnya Savandan sonra Avrupa'nn fizik alannda ABD'ye yetiebilmesi ve nkleer parack fizii konusunda atlm amacyla kurulmu bu merkezdir. CERN, Avrupann fizik alannda Amerika ve Rusya ile yara girmesini salayarak amacna imdiden ulam gibi grnyor.

CERNde yaplan aratrmalar nelerdir?

CERNde yrtlen aratrmalarn esas amac maddenin yapsn ve maddeyi bir arada tutan kuvvetleri anlamaktr. nsanln asr-

Fizikist Aralk 10

CERN DENEY

Program komitelerinin setii projeler, CERN Direktr, Direktr Yardmclar, Program Komitelerinin Bakanlar ve Aratrma Blmlerinin Bakanlarndan oluan Aratrma Kurulunda karara balanr. Avrupa'nn bu en baarl megabilim projesine katlmak ve katkda bulunmak bugn tm dnya lkeleri arasnda bir prestij konusu olup, gelimiliin bir ls olarak grlmektedir. Son yllarda, ABD, Rusya Federasyonu, Japonya ve in gibi ye olmayan lkeler de CERN hzlandrclarna ve projelerine byk parasal katkda bulunmaktadrlar. CERN'de en nemli yeri, yeraltndaki parack hzlandrclarnn, yani akseleratrlerin olduu blgedir. Tarm arazisinin altnda kilometrelerce uzanan dev makinalarda atom paracklar ya birbirleriyle, yahut atom ekirdei ile korkun hzlarda arptrlrlar. CERN laboratuvarlarnn temeli hzlandrclar ve dedektrler zerine kuruludur. CERNdeki ilk hzlandrcdan balayarak kronolojik olarak sralamak gerekirse, 1956da kurulan 28 GeVlik ezamanl proton hzlandrcs yapld. 1957 ylnda kurulan 600 MeVlik proton hzlandrcs devreye girdi. 1959da devreye giren 28 GeVlik proton hzlandrcs (Proton Synchrotron, PS) ise bugn hala kullanlmaktadr. 1976da 450 GeVlik bir baka hzlandrc daha kulanma girdi. 450 GeV sper proton hzlandrcs (Super Proton Synchrotron, SPS) ise bir ok Nobel Kazanan almalara olanak salamtr. 1981de gelitirilerek arpma halkas olarak kullanlabilecek duruma getirilen bu cihazdan bugn, dnml olarak parack hzlandrcs ve arptrc olarak faydalanlmaktadr. arpmalar ile baz ksa mrl garip madde biimleri bu arada parack fizikilerinin ilgilendii W ve Z paracklar ortaya karlmtr. 1989-2000 yllar arasnda hizmet vermi olan CERNdeki en nemli tesis elektron-pozitron arptrcsdr (Large Electron-Positron Collider, LEP) ve bu arptrc 100-200 GeV enerji aralnda almtr. Gnmzde bu arptrcnn yerine yeni bir proton-proton arptrcs olan LHC (Large Hadron Collider) kurulmaya balamtr ve bilindii gibi bu tesisin 2000 ylnda devreye girmitir.

CERN fizie hizmet ederken teknolojinin zellikle bilgisayar teknolojisinin gelimesine nemli katklar salamaktadr. 1989 da Web kavram da, CERNde bir fiziki-bilgisayar programcs olan Tim Berners-Leenin Robert Cailliau ile birlikte HTML adl bilgisayar dilini bulup gelitirmesiyle olumutur. 1990 ylnda, ayn zamanda ilk A taraycs yazlm yine Tim Berners-Lee tarafndan gelitirilmitir. 1994 ylnda A ile ilgili standartlar dnya apnda belirleyecek ak bir kurum olan W3Cyi kurmutur, halen de bakanln yapmaktadr. nsanlk kltrne katklarndan tr 2004 ylnda kendisine ngiltere Kraliesi tarafndan sr unvan verilmitir. Kendisi u anda World Wide Web Consortiumun (W3C) bakan, MITde kdemli aratrmac, Southampton niversitesinde bilgisayar bilimleri profesrdr. 2000 ylnda Dnyadaki en byk arptrc olan Byk Hadron arptrcs (Large Hadron Collider, LHC), devreye girmitir. 2000 ylnda faaliyeti sona eren Byk Elektron-Pozitron arptrrcs (Large Elektron-Positron, LEP) yerine ina edilmitir. evresi 26.659 metredir (yaklak 27 km) ve yer yzeyinden 100 metre derinliktedir. LHCde ok youn iki proton demeti 14 TeVlik (14x1012 eV) ktle merkezi enerjisinde arptrlacaktr. Proton demetleri vakum (10-13 atm) altnda k hzna yakn bir hzda (k hznn %99,99u kadar) arpacaklar ve her saniyede yaklak 600 milyon arpma meydana gelecektir. Sistem, sper iletken teknolojisi kullanarak mutlak sfrn hemen stnde -271 Cde alacaktr. Bu, dnyada eriilmi en yksek arpma enerjisi olacaktr, dolaysyla bu sayede maddeyle ilgili bugne kadar bilinmeyenlerin gn na kmas mmkn olacaktr. Yksek enerji fizii aratrmalarnda bir r alacak, mevcut teorilerin arad birok sorunun cevab evrenin oluumu da dhil olmak zere- CERNde yaplacak deneylerden elde edilecektir.

Fizikist Aralk 10

CERN DENEY

Biz LHCyi Trkiye de Byk Hadron arptrcs olarak biliyoruz. Bu arptrc yapm uzun yllar sren titiz bir almann rndr. Drt adet dedektrden oluan LHCnin yapsna gz atalm.

Boazii niversitesi katlmaktadr. CMS (Compact Muon Solenoid): Genel amal bir dedektrdr, manyetik alan selonoid tarafndan oluturulur. Baz fizik srelerinin iyi alglanabilmesi iin zel tasarmlanmtr. 37 lkeden, yaklak 2000 fiziki ve mhendis katlmakta, 155 enstit katk vermektedir. Bu deneydeki almalara lkemizden, TAEK destekli projeler erevesinde, Boazii niversitesi, ukurova niversitesi ve Ortadou Teknik niversitesi katlmaktadr. ALICE (A Large Ion Collider Experiment): ok kk boyutlarda maddenin fiziini aratrmakta kullanlacaktr. ekirdek-ekirdek arpmalar ile quark-gluon plazmasn inceleyecektir. Bu deneydeki almalara lkemizden, TAEK destekli bir proje erevesinde, Yldz Teknik niversitesi katlmaktadr. LHCb (Large Hadron Collider beauty): B-kuark ve b mezonlarn zelliklerini ve parite bozulmasn aratrmak amacyla kurulmutur.

Dedektrler LHC sisteminin ana paralarn oluturmaktadr ve hzl paracklar arptnda oluan paracklar kaydeden, on binlerce karmak paradan ve elektronik devreden oluan dev aygtlardr. LHC arptrcs ATLAS, CMS, ALICE ve LHCb olmak zere drt dedektre sahiptir.

CERNDE YAPILAN DER ALIMALARA RNEKLER

CLIC: CERNde kurulmas dnlen bir dier arptrc ise, CLIC (Compact Lineer Collider) elektron-pozitron arptrcsdr. LHCden elde edilen fizik sonularna gre daha duyarl deneylerin yaplabilecei ortam salayacaktr. oklu TeV enerjili elektron-pozitron lineer arptrcsnn fizibilite almalar CLIC Test Facility 3 CTF3de yaplmaktadr. Burada, CLIC teknolojisinin teknik zellikleri test edilmektedir. Bu almalara lkemizden Ankara niversitesi katlmaktadr. CAST (CERN Axion Solar Telescope): 2000 ylnda CERN tarafndan onaylanan CAST deneyi, parack fiziindeki yaklak 30 senelik bir problem olan Gnein merkezindeki 15 milyon derecelik plazmadan kan Axionlar (ki bunlar evrenin yaklak drtte birini oluturan souk karanlk maddeye de en uygun adaydr) gzlemleyerek k tutmay hedeflemektedir. Bu deneydeki almalar, TAEK destekli bir proje erevesinde, Dou niversitesi tarafndan yrtlmektedir.

ATLAS (A Toroidal LHC ApparatuS): Evrenimizi oluturan temel kuvvetleri ve maddenin temel yapsn aratrmakta kullanlacaktr. Boyut olarak en byk LHC dedektrdr. ATLAS deney grubunda, 35 lkeden 150 niversite ve laboratuvardan katlan toplam 1800 fiziki bulunmaktadr. Bu deneydeki almalara lkemizden, TAEK destekli projeler erevesinde, Ankara niversitesi ve 8 Fizikist Aralk 10

SOLDE (On-Line Isotope Mass Separator): ISOLDE tesisi ok sayda farkl deneyler iin ok eitli radyoaktif iyon demetlerinin retimini yapmaktadr. Bu deneyde madde bilimi, yaam bilimi, kat hal fizii, nkleer fizik, atom fizii allmaktadr.

CERN DENEY

Soru - Cevap
Soru: Yaplan almalara bakldnda sadece gzlemci statsnde olmak bir fiziki olarak beni ve lkemizde niversitelerde grev yapan, laboratuvarlarda sabahlayan bilim insanlarn olduka incitiyor dorusu. 1954 ylndan bu yana hemen yan bamzda Avrupada gerekleen bu devasa projenin iinde neden yer almadk. Tm bu gelimeler olurken lkemizin bundan haberi yok muydu? Biz bu almalara neden ve nasl dahil olamadk? eklindeki sorular ister istemez aklmz megul ediyor. Cevap: Bunun cevab ise gldrrken dndren cinsten.. Trajikomik olaylarn ilki Adnan Menderes hkmeti 1954 ylnda yelik iin para yatrlmas gerektiini duyunca "Bizde bilim adam yok ki ye olalm!" diyerek yan izmesiyle balyor. Dier hkmetlerde bilime nem verdi denemez.Nereden mi biliyoruz? Bunu 2001 ylnda kendisi de bir fiziki olan Erdal nnnn itiraf ile reniyoruz. 40 yl nce Cern e ye olabilirdik ama ben beklemek gerekir diye dndm ve bu ynde karar verdiim iin kendimi affetmiyorum diyor Erdal nn. Nihayet sene 1985 i gsterdiinde bir giriim gerekleiyor. Prof. Ahmet Yksel zemrenin bakanlnda bir heyet CERN ynetimi ile temaslarda bulunmu, maalesef bu olumlu balang Prof. zemrenin TAEK bakanlndan ayrlmas ile amaca ulaamadan son bulmutur. Bir sonraki giriim 2001 yl banda Prof. Engin Ark, Prof. Metin Ark, Prof. Ayla elikel ve Saleh Sultansoy tarafndan balatlmtr. TBAnn nclnde CERN-Trkiye ilikileri ile ilgili toplantlar dzenlenmitir. DPT Mstearl bu konuda tam destek sz vermitir. CERN Bilimsel Direktr Prof. Cashmore bakanlnda bir heyet Ankaray ziyaret ederek DPT, TBA ve TBTAK ynetimi ile temaslarda bulunmutur. Maalesef o zamanki TBTAK ynetiminin engellemesi sonucunda bu giriimler de baarya ulaamamtr. 1985-2001yllar arasnda grld gibi lkemiz bilim kurumlar Cerne yeliimize pek scak bakmadklar gibi nne set ekmeyi de ihmal etmemiler. 2005 Dnya Fizik Ylnda, TFD(Trk Fizik Dernei) ynetimi nderliinde, tekrar gndeme getirilen Trkiyenin CERN yelii konusu Babakanmz Sayn Recep Tayyip Erdoann gndemine tanmtr. TFD Bakan Prof. Baki Akkuun fizik camiasna bildirdii gibi, TAEK Bakan Sayn Okay akrolu kurumunun ok olumlu grn Babakanla iletmitir.

Hatrlayacanz gibi Isparta da bir uak kazasnda dier be fiziki arkada ile beraber hayatn kaybeden Prof. Engin Ark (saygyla anyorum) ve alma arkada Prof. Saleh Sultansoy CERN yesi olan 20 Avrupa lkesi arasna hala girmemi olan Trkiyenin, bu sreci acilen balatmas tm Trk Fizik camias ve genlerimizin bilimsel gelecei asndan hayati nem tamaktadr. eklindeki szleri babakanla iletilmi olan grtr. Boazii niveritesi Fizik Blmnden Prof. Metin ARIKn u szleri yelik srecini zetler nitelikte CERNe yelik konusunda ge kalnd. Trkiye, daha 1961 ylnda CERNe gzlemci ye olarak kabul edildi. Bu tarih, CERNn kuruluundan sadece 7 yl sonrasna rastlyor. Aradan geen 50 yl maalesef boa harcanm. 90larda ilgi biraz artsa da asl hareketlilik 2000li yllarda balyor. Mart 2006da somut admlar atlyor. Babakanlk, bu tarihlerde TAEKi grevlendiriyor. Nisan 2008de iki kurum arasnda bir protokol imzalanyor. yelik bavurusu ise 16 Mart 2009 tarihinde yaplyor. Burada bir parantez amak istiyorum. Hazr Engin Ark n sz gemiken Cern ve engin ARIK balantsn anlamamz asndan Hrriyet gazetesi arivinden aldm 19 Eyll 2008 tarihli yazy sizlerle paylamak istiyorum. Rportaj yapan Hrriyet yazar zdemir nce aynen yle diyor; Temmuz 2002 ortalarnda Engin Ark ile yaptmz syleinin konusu u anda yaplmakta olan deneyler deildi. Biz Toryumu konuuyorduk. Dnya toryum rezervlerinin yardan ok fazlas Trkiyede bulunuyor. 800 bin ton! 21. yzyln radyoaktif olmayan en stratejik maddesi. u anda CERNde zerinde almalar yaplan nkleer enerji santral gerekleirse toryum bir numaral element olacak. nk 1993te toryumun uranyumun yerine alabilecei kantland. *** Prof. Dr. Engin Ark syleide CERN laboratuvarnn toryum reaktr konusunda yapt almayla ilgili olarak unlar sylyordu: n almalar bitti. Avrupann ilk prototip toryumlu nkleer santral 2005 ylna kadar tamamlanacak. Ayrca Japonya ve ABD de kendi santrallarn yapmaya alyor. Bunlar santral bitirdikleri zaman bize satacaklar.

Fizikist Aralk 10

CERN DENEY

Aratrmann iinde olursak biz kendimiz daha iyisini retebiliriz. Prototipin gelitirilmesinde mutlaka aralarnda bulunmamz gerek." Yeryzndeki toryumun yardan fazlas bizde ama biz CERN'in yapmakta olduu toryum nkleer enerji santral almalarnda yer almyoruz!!!! Umudumuz Sayn Prof. Baki Akkuta 27 Ekim 2010 tarihli ntvmsnbc haberi; Trk Fizik Dernei Bakan Akku, CERN yeliiyle edinilecek hzlandrc teknolojisinin biliim, iletiim, endstri ve salkta ok byk bir gelime yaratacan syledi. Prof. Dr. Baki Akku, ''Trkiye'nin hem CERN'e ye olmas, hem de lkemizde Trk Hzlandrc Merkezi'nin kurulmas, ileri teknolojinin lkemizde retilmesi asndan ok byk nem tayor'' dedi. Trkiye Atom Enerjisi Kurumu, Trk Fizik Dernei, stanbul niversitesi, Bolu Abant zzet Baysal niversitesi ve Mula niversitesi'nin ortaklaa dzenledii ''Trk Fizik Dernei 6. Uluslararas Katlml Parack Hzlandrclar ve Dedektrleri Yazokulu'', Bodrum Belediyesi Nurol Kltr Merkezi'nde balad. Bilim Kurulu Bakanln Prof. Dr. Suat zkorucuklu, Danma Kurulu Bakanln Prof. Dr. Glsen nengt ve Organizasyon Komitesi Bakanln Do Dr. Haluk Denizli'nin yapt yaz okuluna, Trk ve yabanc bilim insanlar ile yksek lisans ve doktora rencilerinden oluan yaklak 100 fiziki katlyor. Parantezi burada kapatyor ve Cern e geri dnyorum.

konulmas ve gerektii durumlarda almalarla ilgili bilimsel destek alnmasyla ilgili olarak, CERNdeki deneylere katlan ve yksek enerji fizii alannda uzman olan 12 bilim insanmzdan oluan CERN Bilim Komitesi 24 Kasm 2006 tarihinde kurulmutur. Bu Komitede, proje teklifleri deerlendirilmekte ve CERN kapsamnda lkemizde yrtlen etkinlikler hakknda kararlar alnmaktadr. 2008 ylnda balayacak olan CERN deneylerinden elde edilecek ok youn veri, LHC GRID a vastasyla ve ULAKBM altyaps kullanlarak (bu altyapya TAEKte kurulan sper-bilgisayar altyaps da dahil edilecektir) lkemizdeki bilim insanlarna ulaacaktr. Bu kapsamda lkemizle CERN arasndaki iliki TAEKin koordinasyonu altnda yrtlmektedir. TAEK-CERN GRID Mutabakat Zapt 29 Ocak 2008 tarihinde imzalanmtr.

LHC HESAPLAMA GRIDI VE TRKYE

LHC deneylerinden gelen verilerin zmlemesine yardmc olacak bilgi ileme ortamn hazrlamak zere LHC Hesaplama Gridi (LHC Computing Grid, LCG, ksaca GRID) gelitirilmitir. GRID, bilgisayarlarn hesaplama ve veri depolama kaynaklarn internet zerinden paylamak amac ile oluturulan bir servis olarak tanmlanabilir. LCG projesinin en nemli baarlarndan birisi ortak yazlm ve kaynaklara ulamada sistematik salamasdr. Ada bulunan bilgisayar merkezleri, fonksiyonlarna gre deiik seviyelerde snflandrlmtr. Seviye 0: Bu merkez CERNdedir. Deneylerden ham veriyi almakta ve depolamaktadr. Verinin ilk n incelemesi burada yaplmaktadr. Seviye - 1: Bu merkez ham veriyi ve yeniden oluturulmu veriyi Seviye-0dan alr. Analiz ilemleri srasnda gerekli olan verinin ynetimi ve depolanmas bu merkezde gerekleir. Bu merkezlerde veri younluklu analizler ile ulusal ve blgesel destek almalar ve GRID iletim servislerine katk ileri gerekletirilir. Dnyada halen 11 tane Seviye-1 merkez bulunmaktadr. Seviye - 2: Bu merkezlerde ise simlasyon, son kullanc analizi ile yksek performansl paralel analizler yaplmaktadr. Dnyada yaklak olarak, Trkiye dahil, 53 tane Seviye-2 merkezi bulunmaktadr. Ayrca her Seviye-2 merkez kendisine corafi adan yakn olan bir Seviye-1 merkezini seer. LHC almaya baladnda ylda yaklak olarak 15 petabayt (15 milyon gigabyte) veri retecektir. Bu ise toplam olarak ylda 100.000 DVDyi doldurmak anlamna gelmektedir!

CERN DENEYLER VE TRKYE

Trkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK), 2006 ylndan itibaren Avrupa Nkleer Aratrma Merkezi (CERN) ile ilgili lkemizde yrtlen etkinlikleri koordine etmek, bilimsel etkinliklere katlmak, lkemizde yrtlen almalar finansal olarak desteklemek ve CERN almalarnda lkemizi temsil etmek zere grevlendirilmitir. ATLAS, CMS, ALICE, CAST deneylerine ve CLIC almalarna Trkiyeden katlan aratrmaclarn projeleri TAEK tarafndan desteklenmektedir. lkemiz ile CERN arasndaki ilikinin erevesini belirleyen TAEKCERN birlii Anlamas 14 Nisan 2008 tarihinde Cenevrede imzalanmtr. CERN ile yrtlen almalarn esaslarnn ortaya 10 Fizikist Aralk 10

CERN DENEY
Dnyada bu konuyla ilgili bilim insanlar bu verilere ulaacak ve verileri analiz edeceklerdir. LCG projesinin misyonu LHC'yi kullanan btn yksek enerji fizikileri iin veri saklama ve analiz imkan salamaktr. TAEK ve CERN arasnda 29 Ocak 2008de imzalanan GRID Mutabakat Zapt ile Trkiye CERN GRID sistemine dahil olmutur ve bylece 2008 ylnda balayacak olan CERN deneylerinden elde edilecek ok youn verinin LHC GRID a vastasyla ve ULAKBM altyaps kullanlarak (bu altyapya TAEKte kurulan sper-bilgisayar altyaps da dahil edilecektir) lkemizdeki biliminsanlarmzn hizmetine sunulmas mmkn olacaktr. TAEK ve CERN arasnda imzalanan sz konusu GRID Mutabakat Zaptna gre taahht edilen Trkiye Seviye-2 GRID sistem altyaps yukarda verilmektedir:

Derler ki bir kelimeyi cmle iinde kullanmak onu rendiimizin gstergesidir. CERN artk hayatmzn iinde cmlelerimizde izlediimiz dizilerde.. lgimi eken bir yazy da ha paylamak istedim, ABD'de yaynlanan Popler Mekanik adl dergide, Lost ve bilim zerine Erin McCarthy imzal bir makale yaynland. Makalede ak ve seik bir ekilde Lost'un yaratclarnn azndan dizide ilenen fizik kuramlaryla, CERN'deki Byk Hadron arptrcs'nda kantlanmaya allan kuramlarn ayn olduu sylenmi. Hani u "Tanr paracn" bulmaya altklar, dolayl yoldan da baka boyutlarn varlna ve zamanda yolculua dair teorilerin retildii deneyler. te, dnyada en ok izlenen dizilerden biri, normalde bunlardan hi haberi bile olmayacak insanlara birden fazla evrenin varolabileceini, bizim o ev-

renlerle irtibat kurabileceimizi, zamanda yolculuun mmkn olabileceini tam alt senedir hi durmakszn anlatyor. Bu diziyi severek takip ettiini bilinen ve dizideki hikaye ile gerek dnyadaki fiziin ayn olabileceini syleyen bir kii daha var ki, iyibilgi okuyucular o kiiyi daha nceki CERN yazlarndan dolay yakinen tanyor: Kuramsal Fizik Profesr Michio Kaku. Hani u CERN'deki deneyler sayesinde "tanrnn beynini okuyabiliriz" diyen kii. Kaku'nun Lost ve CERN ile ilgili ok ilgin bir aklamas var. Fakat Bay Kaku'nun yapt aklamay anlayabilmek iin, diziyle ilgili nemli bir bilgiyi de vermemiz gerekiyor ki, diziyi takip etmeyenler iin kurduu balant havada kalmasn. (Diziyi seyredecekseniz ve heyecan kasn istemiyorsanz, dikkatli olun!)

Fizikist Aralk 10

11

CERN DENEY
Dizinin kurgusunun temelinde Dharma nsiyatifi ad verilen bir bilimsel aratrma projesi yatyor. Bu projedeki deneylerin nemli ksm, yer altnda zel inaa edilmi "laboratuvarlarda" gerekleiriliyor. Bunun sebebi de, yer altnda ok ender rastlanan, muazzam enerjiye sahip manyetik alanlarn enerjisinden yararlanabilmek (CERN'deki muazzam derecedeki enerji ve yer alt benzerliine dikkat). Peki muazzam boyutlarda enerjiye ihtiya duyan deneyler neyin zerine? Zaman yolculuu ve boyutlararas seyahat. Ancak bu enerji yine de evrendeki tm gkcisimlerinin hatta Dnyann milyarlarca yldr etkisinde kald kozmik nlarla arpmalarda elde edilenden ok daha dk kalyor. LHCde bu dzeyde yksek enerjilerle oynamann kimi felaketlere yol aacana ilikin senaryolar da gndeme geldi. Bu senaryolarn kuramsal olarak dayandrld, vakum kabarcklar, manyetik tek kutuplar, mikroskobik karadelikler gibi kavramlarda ok yeni deil. Dahas CERN bunun iin 2003te bamsz bilim insanlarndan oluan bir komisyona bir gvenlik raporu hazrlatmt. LHCnin almaya balamasnn eli kulandayken, bu felaket senaryolarnn da artmasyla, CERN 2003te yaymlad gvenlik raporunu gzden geirtip,getiimiz aylarda yeniden yaymlad. Bu yeni raporda, tm felaket senaryolarnda ileri srlenler kuramsal temellere ve deneysel verilere dayandrlarak tek tek yantlanyor. Cern de bazlarna gre bir karadelik yaratlmaya alyor ve bu karadelik dnyay tehdit ediyor. Hatta Almanya bunun iin AHMye bavurdu. Ancak Cern yetkilileri bunun samalk olduunu ve bu almalarn Dnyay tehdit etmedii konusunda srarl tutumlarn srdryorlar. Basna en ok yansyan haberlerde Cern in gndeminde dnyann oluumu ile ilgili bilimeyenler vardr. Bir gaz ve toz bulutuyken byk patlama(big bang)ile oluan dnya hepimizin hafzalarnda yer alyor. Cernde yaplan deneyler ise bing bang in bir kk uygulamas diyebiliriz... Buna gre yaratl teorisi ispatlanacak yani madde ve antimadde karlatrlacak ve madde antimadde birbirini yok edecek. O zaman anlalacak ki vardan yok edilebilebiliyorsa yoktan var edilebilmekte mmkn. Bu da ancak ve ancak yaratl teorisi ile mmkndr ki birok gre gre bu bilim ve dinin barmas anlamna geliyor. Gerekten Tanrnn varl ispatlanacak m veya bu almalarda byle bir ama var m bilemiyoruz ama almalara olduka yksek meblalar ayrld bir gerek. Bir ncekisaymzda antimaddenin byk enerjisinden bahsetmitik.Anti hidrojenin bulunduunu biliyoruz. Son dnemde kurun iyonlaryla yaplan deneyde de baar saland haberleri ulat. Umuyoruz ki tm bu bulular, gelitirilen teknolojiler insanln yararna kullanlsn.Birok komplo teorisi yazlyor Cern hakknda.zellikle sava teknolojileri ve bomba yapm konusunda. Ancak bu duyumlarn bilimsel bir dayana olmadn dnerek burada paylamay ok uygun bulmuyorum.Cern de neler oluyor sorularna salkl cevap verebilecek yegane kiiler Cern de alan lkemiz bilim insanlar. Tam yelii saladmz vakit daha salkl bilgiler elde edeceimiz gereini imdilik bir yana brakp Cern de grev yapan Trklerin anlattklarna gz atalm diyorum.

ki resim arasndaki benzerlie dikkat. Soldaki Lost dizisinde ad geen Dharma nsiyatifi adl projenin kulland logo. Sadaki CERNdeki Byk Hadron arptrcsndan bir kesit. Gelelim Prof. Michio Kakunun bu konuyla ilgili aklamasna. Kakuya gre, Lostun yaratclar dizinin hikayesinde, son model fizik kuramlarndan yararlanarak zaman ve mekan boyutunda geilerin salanabilecei bir kurtuk deliinin varlna dair bir temel oluturuyorlar. Enerji seviyesi o kadar yksek hale getiriliyor ki, zaman ve mekan yrtlmaya, dolayyla gerekliin dokusu paralanmaya balyor. Zaman ve mekann yrtlmas, gereklemesi imkansz olarak dndmz eyleri, imkanl hale getirecek. Dnyann en ok izlenen dizisinde, yle bir enerji toplanyor ki, imkansz diye bir eyi dnmek imkansz hale geliyor. nsanlarn her eye kadir olduunu mu sylyor acaba Kaku ve Abrams gibiler? Klli iradeyi yoksayp, czzi iradesi ile insann hereyi yapabileceini mi sylyorlar bize? CERNi basnda takip eden herkes felaket senaryolarn da beraberinde takip etmek durumundadr, rnein; LHC (Large Hadron Collider Byk Hadron arptrcs), takvimini aksatm olsa da tamamlanp deneylerine hazr duruma gelmesine az kald. Burada proton iftleri 7 TeVlik enerjiylearptrlacaklar. Bu enerji, bir protonun serbest halde tadndan yaklak 700 kat daha byk. LHCde ayrca ekirdeindeki ntron ve proton bana 2,8 TeV enerji bulunan, kurun gibi ar iyonlarn ekirdekleri de arptrlacak. Yani imdiye dein Dnya zerindeki herhangi birhzlandrcda ulalmam, yksek enerjilere klacak. eklinde bir haber kyor . Hemen ardndan yle devam ediyor, 12

CERNdeki Trkler anlatyor...

svirenin Cenevre kentindeki Avrupa Nkleer Aratrmalar Merkezinde (CERN) yrtlen dnyann en byk bilimsel deneyi Byk Patlamada, 90a yakn Trk aratrmac grev alyor.

Fizikist Aralk 10

CERN DENEY
Cenevre - CERNdeki almalarn 5 yldr aralksz srdren Do. Dr. Bilge Demirkz, iki yl ATLAS detektrnn yapmnda, altrlmasnda ve sorunlarn zmnde ve binlerce fiber optik kablonun balanmasnda altn anlatt. Ben 2 yl boyunca her gn kaskm taktm, ucu demirli ayakkablarm giydim ve her gn yerin altna indim. Yani iki yl boyunca gn yz grmedim diyen Demirkz, bu srete yaadklarn yle anlatt: ki yl yerin altnda inanlmaz tempoda kablolarla, ekipmanlarla yere eilerek, dehliz gibi yerlerden geerek detektrleri yaptk. Paracklarn dar kamamas iin dedektrleri adeta matrukalar gibi iie geirip arada boluk brakmayacak ekilde tasarladk. Bu srete, sabahlar uyandmda gnee bakmamaya alyordum. Kendimi o gn yine havann kt olacana inandryordum. nk erken saatte yerin altna inecektim ve ktmda yine gne olmayacakt. Cenevrede k aylarnda ok yamur yayor ve hemen hemen de hi gne yok. Bu nedenle gnei ve yeili grmek iin Alplere, yani bulutlarn zerine kmanz lazm. Zaten yerin altnda olduumdan ve gnei grmediimden kayak sevgim olutu. Demirkz, yapmnda alt detektrn imdi sorunsuz almasn dnyann en muhteem olay szleriye deerlendirdi. kabilir ya da uzun sre kmaya da bilir. Ancak nemli olan bu geminin iinde, hatta yapld tersanede olmak ok nemli diyen Erkcan, deney sonularnn ye lkelerin geliimine byk katk salayacana iaret etti. Erkcan, Cenevredeki hayatnn yzde 90nn bilgisayarda program yazarak getiini, bundan zaman zaman skld anlarda, Ne sklmas Erkcan. Aslnda dnyada allabilecek en iyi yerde alyorsun. Daha ne isteyebilirsin ki szleriyle kendini yeniden motive ettiini aktard. Dnyann ou yerinde ve Trkiyede gerek fizikle, retilen fizik arasnda byk bir farkn bulunduunu vurgulayan Dr. Erkcan, saysal derslerin keyifli taraflarnn retilmedike rencilerin bilime ilgi duyamayacan syledi.

Cern beklenmediklerin yeri

Do. Dr. Demirkz, insann yaptna inandnda bunun mutlaka bir geri dnnn olacan belirterek, yle konutu: rnein Edison, elektrik lambasn bulmaya almyormu. Bu deneyde belki hibirimizin beklemedii bir ey gelecek. CERN benim iin beklenmediklerin yeri. Ama CERNde bir eyi beklemek de istemiyorum, bir eyleri umut ediyorum ama beklenmedik bir eyi bulmak istiyorum. En fazla istediim ey bu. CERN benim iin bizlerin evrene uzatt bir dua. Ellerimizi evrene doru atk ve bir duamz var ve diyoruz ki bize bir ey ver. Bizim iin evrene alan bir el CERN. Bakalm almalarmzn, abalarmzn karlnda evren bize ne verecek?

yelik krl bir yatrm olacak

Trkiyenin uzun yllar deneysel parack fiziini lks ve kt karde olarak grdn, bu nedenle CERNe yelik giriimi yapmadn kaydeden Erkcan, Oysa CERNe yelik bir anlamda karl bir yatrm. Bilime ve teknolojiye yatrm yapacaksnz ki uzun vadede lkeniz kazansn dedi. CERNe yelik iin yllk aidatlarn, lkelerin milli gelirleri ve nfuslar gz nne alnarak hesaplandn bildiren Erkcan, szlerini yle srdrd:

Ne sklmas Erkcan, en iyi yerdesin

CERNdeki almalara University College Londondan katlan bilim insan Dr. Erkcan zcan da deiik lkelerden yzlerce bilim insannn alt CERNin bir fizikinin dnyada alabilecei en iyi yer olduunu savundu. LHC, okyanuslara alan yepyeni bir gemi aslnda. Bu gemiyle okyanuslara aldk diyebiliriz. Belki karmza bir ey hemen

Fizikist Aralk 10

13

CERN DENEY

''Trkiye iin bu aidatn ne kadar olacan ak ve net ekilde CERN'den renememitik. Her lkenin belli bir pazarlk durumu da olabiliyor nk. Ben geen sene merakmdan u anki 20 yenin ne kadar dediini, nfusunu ve milli gelirlerini kullanarak hesap yaptm. Yani bu tamamen gayriresmi bir miktar ancak Trkiye iin hesapladm yllk aidat 39.4 milyon svire Frang. Bu mebla, Trkiye gibi ilerlemek isteyen bir lke iin ok yksek deil. 15-64 ya arasndaki nfusumuz iin kii bana ylda bir dolara bile karlk gelmiyor. nk CERN, u ana kadar yapt alt yaplar iin de katk isteyebilirdi. Byle bakldnda Trkiye aslnda CERN'e yelikle iyi bir yatrm yapm da oluyor. Hazr bir irkete iyi bir ortaklk salam oluyorsunuz.'' CERN'deki CAST deneyinde alan Boazii niversitesi doktora rencisi Cenk Yldz da CERN'de almaktan duyduu memnuniyeti dile getirerek, ''CERN'de pek ok alanda uzmanlarla birlikte alyorsunuz. Burada alrken, yalnzca bilgi edinmiyorsunuz, ilham da alyorsunuz. Bence CERN'de almann en nemli yn burada'' dedi. Yldz, CERNdeki bilim insanlarnn byk bir ibirlii iinde hi bilinmeyenleri aradn szlerine ekledi. 11 Mays 2010(ANKA) Bilgi gtr. Cern u anda dnyada gcn simgesi olma yolunda nemli bir admdr ve Trkiye bu adm atabilecek kapasitededir. Umarm dergimizin bu says Cern hakknda ufkunuzu biraz daha gelitirip paylatmz CERN ile ilgili haberleri okurken daha ok anlamlandrabilmenizi salamtr. Bir dahaki saymzda grmek dileiyle

Yazan ve Derleyen Mberra ALTIN Yksek Fizik retmeni

fizikist@fizikist.com

14

Fizikist Aralk 10

Fizikist Aralk 10

15

FZKNN GNL

Bu ay Foxta izlenme rekorlar kran bir snr bilim dizisi olan bu diziyi inceleyeceiz. FBI Fringe Department (FBI Fringe Blm)
Yllar nce akl hastanesine kapatlan bir bilim adam. Onun Irakta karanlk illere karm olu. Sevgilisini bir atmada ar yaral bulan bir FBI ajan ve onu kurtarmak iin giritii bir i. te Fringe dizisi tam bu noktadan balyor.ilk paranormal grnen olay aslnda normal nsanlar iin paranormal. Bilimsel bir aklamaya yatkn fakat bunu grebilen tek insan Akl hastahanesindeki bilim adam Walter Bishop. Ama onu oradan karabilmesi iin bir akrabas gerekiyor. Bu noktada karmza kan olu Peter Bishop. Artk macera balayabilir. meyebilirler. Fakat diziyi takip edenler kahramanlarmzn paralel evrendeki yansmalaryla karlatlar bile. Dier taraftaki Walter ( Walternatif) bir savunma bakan ve bu evreni yok etmek istiyor. Neden mi? Bunu diziyi izleyip grmelisiniz =)

Paranormal Olaylara Bilimsel zmler

Walter Bishop hastahaneye dmeden nce zerinde alt zamann ok tesindeki bilim; imdilerde birok kt insann elinde yeniden geliiyor. Bunu birtek anlayabilen ve aklayabilen yegane insan Walter Bishopter. Ve FBIda Fringe blm alm artk snr bilim olaylarnn zm aranmaya balanmtr.

Paralel Evrenler!
Dizi tamamen paralel evrenler zerine kurulu diyebiliriz. Belki yeni izleyiciler bunu birinci sezonun sonuna kadar ze-

Bilimsel Bir Dizi mi? Drama m?

Dizide tamamen saf bilim vardr demek yanl olur. Bilimi hayatn iindeki raslantlar, koullar, kiiler hatta ak ile kartrarak anlatyor.

16

Fizikist Aralk 10

FZKNN GNL

Anna Torv
Olivia Dunham (65 Blmdr dizide) ( 2008-2011)

Joshua Jacson
Peter Bishop (65 Blmdr dizide) 2008-2011

Lance Reddick
Agent Phillip Broyles 65 blmdr dizide, 2008-2011

John Noble
Dr. Walter Bishop 65 blmdr dizide, 2008-2011

Hazrlayan Orhan AYDLEK

Kirk Acevedo
Agent Charlie Francis 3 2 blmdr dizide, 2008-2010 3. sezonda tekrar katld.

stanbul niversitesi Fizik Blm aydilek@fizikist.com

Fizikist Aralk 10

17

HABER
Evrenin srryla ilgili byk gelime!
Avrupa Nkleer Aratrma Merkezi'ndeki (CERN) Byk Hadron arptrcs (LHC), protonlar yerine kurun iyonlar arptrarak baarl ekilde 'mini Byk Patlama (mini Big Bang)' yaratt.
Fransa-svire snrndaki CERN laboratuvarnda alan bilim insanlar, bu esiz koullar 7 Kasm'da gerekletirmeyi baard. Deney, Gne'in merkezinden bir milyon kat daha scak dereceler yaratt. LHC, Cenevre yaknndaki snrda yerin altndaki 27 kilometre uzunluundaki daire biimindeki tnelde bulunuyor. imdiye dek, dnyann en yksek tanecik hzlandrcs, evrenin oluumuna dair srlar anlamak amacyla protonlar arptryordu. Fakat gelecek drt hafta boyunca bilim insanlar, iyon arpmalarndan elde edilen verilerin analizine konsantre olacak. Uzmanlar bylelikle 13,7 milyar yl nce meydana gelen Byk Patlama'dan sonra saniyenin milyonda birinden oluan evren plazmas hakknda daha fazla bilgi edinmeyi umuyor. Zira, evrenin ve hayatn srrnn o saniyenin milyonda biri kadar srede sakl olduu dnlyor.

Uzay in Byk Tehdit!

lk adm imdiden atld! Uzay pl derhal temizlenecek.
Avustralya, Yeni Zelanda ve ABDnin ANZUS askeri ittifaknn son grmesinde, Dnyann yrngesinde bulunan yarm milyondan fazla parann oluturduu uydu plnn temizlenmesi karar alnd. Arln kullanm d kalan uydularn oluturduu uzay pl, yeni iletiim uydular ve uzay turizmi iin byk bir tehdit oluturuyor. Hrriyet'teki habere gre, Avustralyann Melbourne kentinde bir araya gelen ABD Dileri Bakan Hillary Clinton, Avustralyal meslekta Kevin Rudd ile ABD Savunma Bakan Robert Gates ve Avustralyal meslekta Stephen Smith, uzay pl konusunda beraber hareket etmeye karar verdi. Ocak ayndan itibaren, iki lke uzaydaki plerin arasnda tehdit oluturabilecek boyutta olanlarn tespit etmek iin gzetleme sistemleri zerinde almaya balayacak. Tahminlere gre, Dnyann yrngesinde boyutu bir santimetre veya daha fazla olan 500 bin para atk bulunuyor.

18

Fizikist Aralk 10

HABER

Jpiterden Mutlu Haber

Jpiter'in kaybolan byk kahverengi kua geri dnyor...
Gne Sisteminin gaz devi Jpiter hatrlanaca zere alamet-i farikalarndan olan kahverengi kuaklarnn birini kaybetmiti. 2009 ylnn sonlarna doru silikleen ve Mays 2010da tamamen ortadan yok olan Gney Ekvatoral Kuak, daha nce de kaybolup geri gelmiti. Bir ka amatr astronom, kuan geri dnne ilikin baz iaretler tespit ettiler. Floridadan Don Parker tarafndan 10 Kasm gn ekilen bu kzltesi fotorafta iaretli olan parlak leke bunlardan en nemlisi. Bu parlak leke aslnda yksek irtifal bir bulut. Normalde Gney Ekvatoral Kuada bu bulutlar meydana getiriyor. Tespit edilmi olan nokta da yaknda daha fazlasnn ve buna ek olarak girdaplarn oluabileceinin habercisi durumunda. Bu tip oluumlar da sonunda muhtemelen byk kahverengi kua meydana getirecekler.

Marsn Atmosferi Kefedilecek

Amerikal bilim insanlar, Mars'n yzeyini ve atmosferini detayl bir ekilde inceleyebilmek iin insansz uak ARES'i gelitiriyor.
Proje baarl olursa ilk kez dnya yapm bir uak, yabanc bir gezegenin semalarnda uacak. Blgesel lekli Havasal evre Aratrmacs (ARES) adl insansz uak, Amerikan Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesi (NASA)'nn Virginia eyaletindeki Langley Aratrma Merkezi'nde yaplyor. ARES'in, NASA'nn Mars Keif Program erevesinde 2011'de frlatlmas, 9 ay iinde de gezegenin atmosferine girmesi planlanyor. Kzl Gezegen'e koruyucu bir kapsln iinde sktrlm halde gnderilecek olan insansz uak, Mars atmosferine girdiinde kapsln ierisinden kacak ve kanatlarn aarak uuuna balayacak. Bir saat boyunca havada kalacak olan ARES'in, yaklak 645 kilometre boyunca uu gerekletirmesi planlanyor. ARES'in yksek znrlkl kameralar ve hassas alglayclar sayesinde, bu sre iinde Mars'n atmosferik zellikleri, manyetik alan ve yzeyi ayrntl bir ekilde incelenecek. Elde edilen veriler, Mars'la ilgili pek ok soruya yant niteliinde olacak. Atmosfer bilimci Joel Levine, Discovery News'e yapt aklamada, "ARES sayesinde u ana kadar Mars'a gnderilen yzey aralar ve uydularn gremedii eyler kefedilecek. Atmosferdeki gazlar ilk kez net bir ekilde ortaya kacak" dedi. Mars Keif Program, ARES'in yan sra her biri en fazla 485 milyon dolar deerinde olan 9 farkl projeyi daha ieriyor.

Fizikist Aralk 10

19

HABER

Satrnn Srlar Aydnlanyor

Bilimin geldii en son noktalardan biri olan Cassini-Huygens projesi ile halkal gezegen Satrn ile ilgili gizemler aydnla kavuuyor.
Gezegenlerin srlarn zmek, olduka zahmetli ve yllara yaylan bir almayla mmkn. Bunlardan biri de halkal gezegen Satrn ile ilgili gizemler aydnla kavuturulmaya allmas... Cassini-Huygens projesi ile Satrnn srlar aydnla kavuacaa benziyor. Byk Uzay serveni 1997de balad. Amerikan Uzay ve Havaclk Dairesi NASAnn gelitirdii Cassini, Avrupa yapm eklentisi Huygens ile Dnyadan grlebilen en uzak gezegene (Satrn) doru yola kt. 7 yl sren yolculuktan sonra hedefe ulald. Artk grev, Satrnn etrafndaki "halka"y ve uydularn detayl biimde incelemekti. Cassiniden ayrlan Huygens, 2005te gezegenin en byk uydusu olan Titana ulat. Titana ayak basan "ilk dnyal" olan Huygens, bu gk cisimi ile ilgili bilinmeyen birok gerei gnna kard. Gne sisteminin, dnya dnda, atmosfere sahip tek gk cismi olan Titan, Dnya ile birok yapsal benzerlie sahip. Ancak Titandaki aktif akarsularda su deil sv metan akyor. Gk cismindeki metan dngsne ise metan yamurlar salyor. Organik kimyann varl, "burada da canl yaam mmkn olur mu?" sorusunu akla getiriyor. Dnyann da 4 milyon yl nce Titana benzer bir formda olduunu hatrlatan bilimadamlar, bu gkcisminde de gelecekte canl hayatn mmkn olabileceine inanyor.

Gelecei Grmek Mmkn M?

ABD'de yaplan deneylerde, yzde 53'lk oranla doruya yakn yaplan tahminler, "nsezi" kavramnn kant oldu.
Filmlere ve kitaplara konu olan "gelecei grme" yetenei ilk kez bilimsel bir deneyle 'ete kemie brnd...' ABD'nin New York eyaletinde yer alan Cornell niversitesi psikoloji blmnde grevli Prof. Daryl Bem, binden fazla gnll zerinde dokuz deney yapt.

TESADF OLABLR M?
Parapsikoloji ve psiik yetiler konusunda alan Bem'in yapt deneylerin birinde, katlmc rencilere ezberlemeleri iin bir kelime listesi sunuldu. Bu aamann ardndan da "leride size listedeki baz kelimeler sorulacak. Sizce bunlar hangileri olacak" diye soruldu. Ve deneklerin yzde 53'lk bir ksmnn, kendilerine sorulacak kelimeleri doru tahmin ettii grld. Bir dier deneyde de katlmclara bilgisayar ekrannda, birinde erotik fotoraf gizlenmi iki perde grafii gsterildi. Deneklerin erotik grselin hangi perdeli grafikte sakl olduunu tahmin etmeleri istendiinde, yine yzde 53 orannda doru tahmin yapld. 20 Fizikist Aralk 10

HABER

nsan Beyni Ka Gigabyte?

ngiliz bilim dergisi New Scientist, "Filler Neden Zplayamaz?" (Why Can't Elephants Jump?) isimli bir kitap yaymlayarak, ilgin sorulara bilimsel yantlar verdi.
1- nsan beyni ka gigabayttr? Londra College niversitesi Nroloji Birimi: Eer her bir nronun 1 baytlk veri tadn varsayarsak, beyin 4 terebayt kapasitesinde olabilir. Bu da 4 bin cigabayttr. Fakat beyinde her bir nron iin 50 bin sinapsis (balant noktas) bulunduunu dnrsek, beynin kapasitesinin 500 terabayttan daha fazla olabileceini grrz. Bu da ortalama olarak 1000'in zerinde bilgisayara tekabl eder. Ancak bilgisayarlarn aksine beynin bellei dolmaz, rendike geniler. 2- Bir erkek yanllkla doum kontrol hap alrsa ne olur? Joanna Jastrzebska, ngiltere: Bir defa alrsa, bulantdan baka yan etkiye yol amaz. Ancak dzenli olarak ierse, 3 ay sonra gsleri belirginlemeye ve meme ular genilemeye balar. Hormonlar olumsuz etkilenir. 3- Yorulunca gzlerimiz neden kzarr? Loughborough niversitesi, ngiltere: nk yorgunluk ve uykusuzluk gz krpma ilemini yavalatr. Gz krpmak gz zarnn zerini srekli olarak nemli tutar. Nem oran azalp kuruluu artan gzlerin ii bu yzden kzarr. 4- Bir kurun kalemle ne kadar uzun bir izgi izilebilir? Peter Peters, ngiltere: Ben 60 mm kurunu olan bir kalemle, 30 cm uzunluundaki katlar zerine toplamda 541 metre uzunlua ulaan izgiler izdim. 5- Bir kelebek en fazla ne kadar yksekten uar? Terence Hollingworth, Fransa: Yl ierisinde Meksika'dan ABD'nin gneyine g eden Danaus plexippus kelebek trlerinin pilotlar tarafndan 1200 metre ykseklikte utuklar grlmtr.

Gne Enerjisi ile alan Bilgisayar

yle bir yer dnn ki, burada elektrik yok ama bilgisayar var. stelik alyor da!
Hndistan'daki elektirii olmayan okullara giden 100 milyon rencinin umut gne enerjisiyle alabilen tabletler oldu. Rice niversitesi ve Nanyang Teknoloji niversitesi'nin ortak olarak gelitirdii l-Slate, dk enerji harcayan mikroipler kullanlarak yapld. Hindistan'daki okullarda denenen l-Slate renciler tarafndan byk ilgi grd. Okullarda renim gren ve yalar 10 ila 13 arasnda deien daha nce hi bilgisayar kullanmam ya da video oyunu oynamam ocuklar l-Slate'e olduka abuk altlar. NTU Bakan Su Guaning, tabletin belki yer kreye evresel enerji bakmndan ok ey katamayacan ancak birok ocuun hayatn deitireceini ve ileriye gtreceini syledi.

Fizikist Aralk 10

21

HABER

Anti Madde Yakaland

Cern'deki deneyde antimadde 1/10 saniye sreyle incelenebildi.
Avrupa Nkleer Aratrma Merkezi (CERN) fizikilerinin gerekletirdikleri bir deneyde, modern bilimin en byk srlarndan biri olan ''anti-madde''nin elde edilmesi ve saniyenin onda biri sresince hapsedilerek gzlemlenmesinin baarld akland. ''Alfa'' deneyinde, elde edilen 38 adet anti-hidrojen atomu, zerinde yeterince gzlem yaplacak bir sre boyunca, yani saniyenin onda birinde, belirli bir ortamda tutularak (hapsedilerek) incelendi.

Elde edilen anti-maddenin, madde ile temas annda yok olmasndan tr, gzlemlenmesi iin, madde ile temas kuramayaca bir ortamda yaltlarak hapsedilmesi gerekiyordu. Nature dergisinde yer alan makaleye gre, hidrojen atomlarnn kart olan anti-hidrojen atomlarn vakumlu bir ortamda retmeyi baaran fizikiler, bu atomlar, zerinde almay yetecek sre boyunca yaltlm ortamda tutmay baardlar. Bu anti-madde atomlar zerinde yaplan gzlemler, evrenin ortaya kt Byk Patlama'dan sonra anti-maddeye ne olduunun anlalmasn salayabilecek. Deneyle ilgili aratrmaclardan Jeffrey Hangst, ''hi kimsenin henz anlayamad nedenlerden dolay doa, anti-maddeyi dlam durumda'' diyerek, bunun, anti-maddenin saklad srlar ortaya karma konusunda kendileri asndan tevik edici olduunu belirtti.

22

Fizikist Aralk 10

Tm Dnya Fizikistte Sen Nerdesin?

Fizikist Bilim ve Teknoloji Platformu www.fizikist.com

Bu sayfada kullanlan dnya haritas Fizikist.Comun dnya ziyaretleri istatistiklerinden alnmtr. Dnyada hangi lkelerden ziyaret edildii tam olarak gsterilmektedir. Fizikist, bu bilgilerin doruluuna ait rapor sunabilir.

Fizikist Aralk 10

23

Unutkanlnz Ne Seviyede?

24

Fizikist Aralk 10

UNUTKANLIK TEST
Bu ay ki yazmzda siz deerli okuyucularmza bir test yapalm dedik. Hayatn iinde viskozitemizin en yksek seviyesinde akp giderken, onca iin gcn iinde dersler snavlar derken birde salkl olmayan yiyecekleri tketip duruyoruz. Ee haliyle beynimizi ne kadar zor artlar altnda altn anlyoruz.
Gnmz insanlarnda artk ciddi derecede unutkanlk ba gstermeye balad. Bunun da en nemli sebepleri ar stres ve hafza bakm yapmamaktr. te bu testle de sizlerin unutkanlk skalasnda nerede olduunuzu anlamanza yardmc olabiliriz.

TEST BALIYOR!
Sorulara vereceiniz her evet cevab iin kendinize 1 puan verin. Haydi balayalm! 1. Hafza problemi yayormusun? 2. Bir ie younlarken zorlanyormusun ve sk sk kafan karyormu? 3. ok iyi tandn birinin ismini unuttuun oluyor mu? 4. Gemile ilgili anlar hatrlayp dn ne yaptn unuttuun oluyor mu? 5. Haftann hangi gnnde olduunu unuttuun oluyor mu? 6. Bir eyleri aramaya kalkp da sonradan ne aradn unuttuun oluyor mu? 7. Ailenden birileri ya da arkadalarn senin eskisine nazaran daha unutkan olmaya baladn sylyorlar m? 8. Sklkla zihni yorgunluk hissediyor musun? 9. Bir saatten fazla bir ie younlaamadn oluyor mu? 10. Sk sk anahtarn unuttuun oluyor mu? 11. Devaml sylediin bir eyi tekrar ediyor musun? 12. Bir eyleri renirken artk zorlandn hissediyor musun? 13. Herhangi bir ey iin kullanacan rakamlar bir yere not etmeden hatrlamadn oluyor mu?

DEERLENDRME
1-5: Hafzanla ilgili byk problemin bulunmuyor, ancak yine de hafzan daha da keskinletirmek iin tabii takviye ve gelitiriciler kullanabilirsin. 6-10: Hafzann kesinlikle glendiriciye ihtiyac var, beynin zor durumda. Unutkanlktan kurtulmak iin baz egzersizler uygulamal, ar stresten uzak durmalsn. 11-13: nemli lde hafza d yayorsun ve bunu nlemek iin bir eyler yapmak zorundasn. Mesela bir uzmana grnp bu hafza dnn sebebini aratrman gerekebilir. Belki de stres hormonlarnda ki dengesizlikten de byle bir sknt yayor olabilirsin.

Unutup Glmsemek, Hatrlayp zlmekten daha iyidir. C.Rosetti

Hlya VARDARLI stanbul niversitesi Fizik Blm hvardarli@fizikist.com

Fizikist Aralk 10

25

PARADOKS

Alican Tonbul

atonbul@fizikist.com

Euplides (Kum Yn) Paradoksu

Euplides, hibir zaman bi kum yn oluturulamayacan iddia etmitir. nk bir kum tanesi, yndeildir. Yanna bir tane daha koyarsak yine yn olumaz. Kum yn olmayan bir eyin yanna (veya zerine) kum tanesi koymakla yn elde edemeyeceimize gre hibir zaman kum yn oluturamayz.
Daha ak bir deyile: Kabul edelim ki birer birer kum tanelerini bir araya getirelim. Hangi merhaleden sonra kumlar yn oluturur? Diyelim ki bir milyon adet kum tanesi, bie yn olutursun. Dokuz yz doksan dokuz bin dokuz yz doksan dokuzu kum yn kabul edilmeyecek mi? Edersek 1 eksii de yn olmaz m? Yani hangi aama bizim iin yn anlamna gelir? Bir kum ynndan bir kum tanesi alrsak yn zellii bozulur mu? Bozulmayaca iin bir tane daha alrsak yine bozulmamaldr. Son kum tanesine kadar byle gidilirse sonu ne olacak?

26

Fizikist Aralk 10

Fizikist Aralk 10

27

BAK AKKU
Prof. Dr. Baki Akku 1959 ylnda Mersin'de dodu. lk renimini Mersin Necatibey lkokulunda, orta ve lise renimini Mersin Tevfik Srr Gr Lisesinde tamamlad. 1984 ylnda stanbul niversitesi Fen Fakltesi Fizik Blm'nden mezun oldu. stanbul niversitesi Fen Fakltesi Fizik Blm Nkleer Fizik Anabilim Dal'nda 1987 ylnda Yksek Lisansn ve 1991 ylnda Doktorasn tamamlad. 1985 ylndan bu yana Fen Fakltesi Fizik Blm Nkleer Fizik Anabilim Dalnda alan Prof. Dr. Baki Akku, 1996'da Doent ve 2001 ylnda Profesr oldu. 1990-1991 yllar arasnda Cenevre / svirede bulunan Avrupa Nkleer Aratrma Merkezi (CERN) CHARM-II ve CHORUS deneylerine aratrc olarak katld. 1998, 1999, 2001 yllarnda Gney Afrika Cumhuriyeti, Cape Town - Ulusal Hzlandrc Merkezinde, 1998 ylnda Leuven niversitesi / Belika Nkleer Fizik Enstitsnde, 2001 ve 2004 yllarnda Yale niversitesi / Amerika Birleik Devletleri A. W. Wright Nkleer Yap Fizii Laboratuarnda deneylere katld. 1995, 1998 ve 2002 yllarnda Sofya niversitesi / Bulgaristan Nkleer Fizik Blmnde bilimsel almalar yapt. Akademik hayat boyunca yrtc ve aratrc olarak 8 adet ulusal ve uluslararas projede grev ald. Bu projelerden Trk Hzlandrc Merkezi Projesinin (THM) Proton Hzlandrcs Grubunun Yrtcs ve stanbul niversitesi Sorumlusudur ve Trkiye Atom Enerjisi Kurumunda (TAEK) yrtcs olduu projeleri halen devam etmektedir. Ayrca Trkiye Atom Enerjisi Kurumunun TAEK-CERN Bilim Komitesi yelii, stanbul niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Komisyon yelii, stanbul niversitesi Akademik Yaplanma Srekli Komisyon yelii ve stanbul niversitesi leri Analizler Laboratuar Danma Kurulu yelii grevlerini de srdrmektedir. Bilimsel almalar neticesinde Prof. Dr. Baki Akku'un 19 tanesi SCI Expanded kapsamndaki dergilerde olmak zere toplam 29 adet makalesi bulunmaktadr ve SCI kapsamndaki bilimsel dergilerden yaynlarna 165 adet atf almtr. Ayrca ok sayda Uluslararas ve Ulusal Bildiri, Poster, 2 adet Kitap Blm evirisi bulunmaktadr. Prof. Dr. Baki Akku danmanlnda 8 renci Yksek Lisans, 3 renci doktorasn tamamlad ve halen 2 Yksek Lisans ve 3 doktora rencisinin danmanln srdrmektedir. Bilimsel almalarnn yan sra ok sayda uluslararas ve ulusal bilimsel toplantlarda Danma Kurulu, Bilim Kurulu, Dzenleme Kurulu Bakanlklar ve yelikleri yapmtr. Ayrca 100 kadar uluslararas ve ulusal bilimsel toplantlar dzenlemi ve dzenlemeye devam etmektedir. 1994 ve 1995 yllarnda stanbul niversitesi, Aratrma Fonundan Baarl Aratrmac Belgesi dlleri, 1996 ylnda stanbul niversitesi Prof. Dr. Nazm Terziolu Bilim dl ve 2003 ylnda Akdeniz Gazeteciler Dernei Yln Bilim Adam dln almtr. yrca Trk Fizik Dernei Genel Bakanl grevinin yannda Bal28 Fizikist Aralk 10 kan Fizik Birlii ve Avrupa Fizik Derneinin de yesi olan Prof. Dr. Baki Akkuun TBTAK Doa Dergisinde Hakemlii, Sleyman Demirel niversitesi, Fen - Edebiyat Fakltesi, Fen Dergisinde Yayn Kurulu yelii, Annals of Academy of Romanian Scientists, Physics Series de Yayn Kurulu yelii ve Valahia niversitesinde Yayn Kurulu yelii bulunmaktadr. Prof. Dr. Baki Akku 1997 - 2000 ve 2000 - 2002 yllar arasnda toplam 6 yl Fen Fakltesi Ynetim Kurulu yelii ve 2001 - 2004 ve 2005 - 2007 yllar arasnda iki dnem toplam 6 yl da Nkleer Fizik Anabilim Dal Bakanl yapmtr. 16.04.2009 tarihinden itibaren Fen Fakltesi Dekan olarak grev yapmaktadr. ngilizce bilen Prof. Dr. Baki Akku, evli ve iki ocuk babasdr. Kaynak: http://www.istanbul.edu.tr

ENGN ARIK
Engin Ark (14 Ekim 1948, stanbul 30 Kasm 2007, Isparta) tannm bir Trk nkleer fiziki ve Boazii niversitesi Fizik Blm'nde profesrd.

Ark 1969'da stanbul niversitesi'nden matematik ve fizik diplomas aldktan sonra, deneysel yksek enerji fizii alannda University of Pittsburgh'da 1971'de master (MSc) 1976'da doktor (PhD) nvan ald. Doktora sonras almalarn University of London, Westfield College'da srdrd. 1979'da Trkiye'ye dnerek Boazii niversitesi'ne girdi. 1983'de, Control Data Corporation'da iki yl almak zere niversiteyi brakt ve ardndan Boazii niversitesi'ne dnerek 1988'de profesr oldu. Ark 1997 ve 2000 arasnda, eitli uluslararas etkinliklerde Trkiye'yi temsil etti. svire'deki Avrupa Nkleer Aratrma Merkezi (CERN) kuruluunun ATLAS ve CAST almalarnn yesiydi. Ark ayrca, Trkiye'de ok nemli rezervleri bulunan toryum madeninin enerji sorununa temiz ve ekonomik bir zm olabilecei ve olmas gerektii ynndeki grleri ve almalaryla tannyordu. Ark 30 Kasm 2007'deki AtlasJet 4203 Sefer Sayl Uu kazasnda hayatn kaybetti.[4] Boazii niversitesi'nde kendisiyle ayn blmde profesr olan Metin Ark ile evliydi ve iki ocuu vard.

Fizikist Aralk 10

29

DENEY
Elektrik ve Magnetizma Deneyleri
Deneyin Ad: Motor Deneyi Amac
Motorun alma lkesinin Kavranmas

Deney in Gerekli Malzemeler

1. 9 volt ya da 1.5 volt pil 2. Yaltlm kablo 3. 2 adet engelli ine 4. Mknats

Deneyin Yapl
lk nce bobin hazrlanr.Hazrlarken 1.5 Voltluk pilden yararlanlabilinir. Bobinin her iki tarafndan kablolarn her iki ucu 3 4 cm olacak ekilde uzatlr ve bu ksmlarn d yaltm sklr. Daha sonra ekilde grld gibi kablolardan ilmek yaplr ve bu ilmeklerin yaltm sklr. Kablolardan ilmek yerine engelli inelerin gz kullanlabilir. Bir ilmein kablosu pilin bir ucuna,dier ilmek dier uca balanr. Motoru oluturmak iin son olarak ekilde grld gibi bu 2 ilmek salam bir ekilde karlkl bakacak ekilde yerletirilir.Bobin bu iki ilmee yerletirilir.En son olarak alta mknats konur. Tm bunlar yaptktan bobinin dnmesi gerekir.Eer dnmyorsa bobine balang dnmesi verebiliriz.

tur atnca akmn yn deiir ve bylece mknats bobini her seferinde iter. imdi basit bir motorun nasl altn ekil zerin anlamaya alalm ve olaya manyetik alan iinde akm tayan kabloya etkiyen kuvveti dnerek yaklaalm.

Doru Akm Motoru

Bir doru akm motoru, stator ve rotor olarak adlandrlan iki ksmdan oluur. Dk gl motorlarda stator olarak genellikle sabit mknats kullanlr. Rotorda ise sarmlar yer alr. Akmn sarglardan geiini salamak zere motor zerinde fra kollektr yaps bulunur. Bu yap, motorun dn srasnda sarmlardan geen akmn belirli zamanlarda yn deitirmesini de salar. Bylece rotordaki iletkenlere etkiyen manyetik kuvvet hep ayn ynde olur. Aadaki ekilde bir doru akm motorunun alma prensibi grlyor. Statorda yer alan mknatslar manyetik alan salar. Manyetik alann yn N kutbundan S kutbuna dorudur. Fra-kollektr yaps sayesinde iletken ereveden akm geer. Manyetik alan iinde akm geen iletken ereveye bir kuvvet etkir. Bu kuvvetin ynn bulmak iin sa el kural kullanlr. Eer sa el kuraln burada uygularsak erevenin solunda kuvvet yukar doru iken, sa tarafnda aa doru olur. Manyetik kuvvetin etkisiyle, iletken ereve dnmeye zorlanr. Manyetik kuvvetin etkisiyle, iletken ereve dnmeye zorlanr.

Deneyin Fizii
Bobinden akm getii zaman sa el kural gerei bobinde manyetik alan oluur.Yani bobin mknats olur. Mknatslarda ayn kutuplar birbirini iter. Bobinin dzlemi mknats tarafndan itilir ve bobin 1 tur atar.Ayn dzlem tekrar mknats tarafndan itilir ve bu byle devam eder. Gerekte bizim burada yaptmz motorlarn iinde kullanlan prensipten farkl .nk bobin yarm tur attnda mknatsla ters kutup olur ve bu sefer mknatsla birbirlerini ekerler. Ama burada byle birey olmamaktadr. nk belli bir hzla gelen bobin durmadan dnmeye devam eder ve tam bir tur atnca mknats tekrar iitilir. Gerek motorlarda verimi artrmak iin bobin yarm

30

Fizikist Aralk 10

Hlya Vardarl

KSEL GELM 13 Admda Hafzan Glendir!

hvardarli@fizikist.com

1- Hafzay glendiren beyin yiyeceklerini dzenli egzersiz ve iyi bir gece uykusuyla birletir. 2- lenmi gdalardan uzak dur. 3- Beynin kat ksm yadan olutuu iin ona iyi yalar sala: Ya asidi (EFA). Vcut bu yalar retemez. Hatralar hatrlamak iin ya art Yumurta mkemmel bir EFA kaynadr. 4- Annen balk yemenin seni akll yapacan sylediyse ok hakl.Yal balk eitleri sardalya,som,uskumru yksek deerde omega 3 yana (EFA) sahip.Bu ya beyin hcreleri iin ok nemli.renme gcn ve hafzay gelitirir.Sardalyada ilave bir fayda,hafza iin gerekli beyin kimyasal cholinee sahip olmas. 5- Soya hafzaya bal sinir tayclarn tetikler,szl ve szsz hafzay gelitirir. 6- Gingko biloba dou kltrnde binlerce yldr kullanlan,en ok bilinen hafza otu.Kan damarlarn geniletir,arz edilen oksijeni artrp beyne giden kan akn oaltr.Ama sonularn grmeye balaman birka hafta alabilir.Ayn zamanda beyin hcrelerine zarar verecek radikalleri de yok eder. 7- Yeil ve siyah ay alzheimer hastalarnda akl fonksiyonlarnn ve hafzann yok olduu bir hastalkla mcadele etme ilac.

ki eit ay da hastalkla birok ynden mcadele ediyor. En nemlisi acetylcholinenin (alzhaimer hastalarnda tkenmek zere olan,hafza iin ana kimyasallardan biri) yok olmasn engelliyor.Yeil ay bu konuda bir adm nde,etkisi bir hafta; ayn bitkiden gelen siyah ayn etkisiyse bir gn sryor. 8- Kelime hatrlama testinde adaay alanlar almayanlardan daha baarl. Adaay beyne mesaj gnderen kimyasallar artryor. 9- Biberiye de hafzay glendirir,akl berrakl salar,beyin yorgunluunu azaltr.Uzun dnemli hafzay %15 gelitirir. 10- B vitamini hafza iin gerekli.Stresli zamanlarda vcutta B vitamini azalr.Eksiklii acetylcholinein (hafza iin gerekli kimyasal) beyindeki grevini yerine getirmesini engeller.B vitamini beyne oksijen tar,radikalleri yok eder.Bu da hafzay,duyular glendirir.Ya vitamin al ya da B vitamini asndan yksek besinler (karacier,yumurta,soya faslyesi,yeil faslye) tket. 11- Demir eksiklii konsantrasyon zorluu, beyinde klme, dikkatin azalmas demek. Demir oksijenin beyne gitmesine yardmc. Demir eksiklii yznden oluacak oksijen eksiklii beyin

hcrelerinin almasn yavalatr.Basit bir kan testi eksiklik olup olmadn gsterir.Varsa demir takviyesi al veya demir muhtevas yksek yiyecekleri tket (yasz et,fasulye). C vitaminiyse vcudun demiri emmesini salar,bu 2 vitamini ya takviyelerden ya da yiyeceklerden al. 12- Beynin %70i suyla kapl olduu iin su hafzaya gerekli.Su beyin fonksiyonlarn btn olarak hzlandrr.Su yoksa yava alr.Susuz beyin bilgi bulundurma ve hafzay oluturmada beynin kapasitesini etkileyen hormon cortseli salverir.Cortisol beynin daha basit ve ilhama dayal hareket etmesini salayan adrenalini serbest brakr.Bu da beyin fonksiyonlarn ve hafzay olumsuz etkiler. 13- Hafzan ve konsantrasyonunu glendirecek baz gdalar veya takviyeleri diyetine eklemek ok basit.Sabah bir yumurta,le yemeinden sonra bir bardak yeil ay,akam yemeinde adaay soslu spagetti ve gn boyunca ok fazla su.Kendini bir dahi gibi hissedeceksin!

Fizikist Aralk 10

31

ZEKA SORULARI

Alican Tonbul

atonbul@fizikist.com

Bu sayfadakiler pratik zekallar iin ok kolay, pratik olmayanlar iin anormal zordur.

Askeri bir jet ua nce zmirden Vana uuyor, sonra da Vandan zmire geri dnyor. Uan ve evrenin koullar (uak, pilot, arlk, rzgr, hz, hava koridoru vb.) tamamen ayn olmasna ramen dn sresi gidi sresinden daha uzun oluyor. Bu nasl gerekleir?
(Kod: ARLK01)

Dou-bat hattnda tek bir demiryolu vardr. Bu hat zerinde A treni batya doru, B treni ise douya doru, ayn anda harekete balar. Hzlar eit olan trenler hi durmazlar ve demiryolu deitirmezler. Buna ramen birbirleriyle arpmadan seyahatlerini tamamlarlar. Nasl olur?
(Kod: ARLK02)

32

Fizikist Aralk 10

ZEKA SORULARI

Bir orman yangnnda grevlilere yardm eden iki izci youn is ve duman altnda altktan sonra dinlenmek iin mola verirler. Birinin yz isten kirlenmi, dierinin ise temiz durumdadr. Temiz olan yzn ykama ihtiyac duyduu halde yz isli olan byle bir ihtiya duymaz. Neden?
(Kod: ARLK03)

Yer krenin her noktasna ulaabilecek ve koullar ne olursa olsun tm fonksiyonlar sorunsuz alabilecek bir robotun retildiini varsayn. Bu robotun Douya git! ve Batya git! komutlarn yerine getiremeyecei yer neresidir?
(Kod: ARLK04)

Dikdrtgenler prizmas eklinde iki ubuk bir masann zerinde durmaktadr. Ayn grnm ve arla sahip bu ubuklardan biri art ve eksi kutba sahip bir mknats, dieri ise demirdir. ubuklar masadan kaldrmadan sadece hareket ettirerek ve baka hibir ara kullanmadan hangisinin mknats olduunu nasl anlarsnz?
(Kod: ARLK05)

Geen Ayn Kazananlar

Serkan Kuru, Kerami Altnay

Geen Ayn Cevaplar

Cevaplarnz soru kodlarna gre kontrol edebilirsiniz.
KSM101: 1, 2, 24 | KSM102: Ada bir deiiklik olmaz. 20 derecelik grnr. | KSM103: 5!- 5 -5 = 110 | KSM104: Solist salarn kaztmtr. Sorularn cevaplar hakkndaki tahminlerinizi dergi@fizikist.com e-posta adresine soru kodunu belirterek gnderebilirsiniz.

Fizikist Aralk 10

33

34

Fizikist Aralk 10