DNYA DII YAAM

OCAK 2003 SAYISININ CRETSZ EKDR HAZIRLAYAN : PROF. DR. MEHMET EMN ZEL anakkale 18 Mart niversitesi - Astrofizik Aratrma Merkezi
Bolu ABden izinli

KAPIDA BR

Evrende yaamn varlnn aratrlmas, profesyonel bilimciler kadar, hayatn her kesiminden insanlar iin de en merak uyandran konulardan biri. Sanrm, yerd yaamla, hele akll yaamla temas kurulmas haberiyle heyecanlanmayacak ok az insan vardr. Biroumuz iin bu, belki insanln yaayabilecei en nemli olay. ok heyecanl bir macera olmasnn tesinde, byle bir keif, bilim, teknoloji ve yksek bir olaslkla, ayn zamanda toplumsal konularda yeni bilgilere kaynaklk edecektir. Tarihte bundan daha nemli ok az baka kilometre ta dnlebilir. Aslnda bu temas ya da keifle sadece gemi tarihimizi daha iyi anlamakla kalmayz, geleceimizin olas tarihi hakknda da ok nemli ipular elde etmi oluruz...
BLM ve TEKNK 2 Ocak 2003

Yerd yaam konusu son yllarda baz nemli yeni gelimelere kaynaklk etmitir. Bunlar arasnda, son yllarda gkbilimcilerin kefettii, bugn saylar 100 aan gezegeni olan (ou Gne-benzeri) yldzlar saylabilir. Marstan dt hesaplanan bir meteorda, bu gezegende de yaamn balam olabileceine dair ipular elde edilmi bulunuyor. Ay zerinde, Marsta, Jpiterin aylarnda ve hatta Gnee en yakn gezegen olan Merkrde donmu halde suyun bulunabilecei yolunda ipular elde edildi. Internette kurulan ve California niversitesinin SETI (Yerd Akll Yaam Aratrma) Enstitsne bal bir sitede, tm merakllara ak bir sitenin (http://setiathome.ssl.berkeley.ed u) milyonlar aan ziyaretisi var

ve bunlar, kendi kiisel bilgisayarlarnn bo zamanlarn (belki de ou zamanlarn!) bu aratrmalarda kullanlmas iin gnderilen program ve veri analizlerine ayryorlar. (imdiye kadar bu siteye ayrlan bilgisayar zaman 300.000 yl dzeyinde!) . NASA 1992de kurup i politik nedenlerle kapatmak zorunda kald SETI Enstitsn, yeniden ve gnmz olanaklar ve anlayyla, Astrobiyoloji Enstits adyla tekrar balatma ve profesyonel almalar destekleme karar ald. Son yllara kadar yalnzca radyo teleskoplarla yrtlen SETI almalar, artk optik teleskoplarla da Optik-SETI (OSETI) olarak yrtlyor. 1962den beri eitli dzeylerde ve aralarla yaplan SETI almalarndan elde edilen sonularn deerlendirilmesi

R M VAR?
almalar da younlamakta. te yandan, konunun zndeki byleyici ekicilik, her yataki ve her konudaki rencileri bilimi renmeye ve anlamaya tevik eden bir mknats grevi de stlenmi. Dnya d yaam aratrma ok farkl bilimsel ve teknolojik disiplinleri birlikte ele almay ve bunlarn sentezini gerektiriyor. Bu alanlar, temel fizik, kimya, biyoloji ve astronomi yannda, iklim ve atmosfer bilimleri, ekoloji, evrim, uzay yolculuu teknolojileri, radyo teleskoplarn ileyi ilkeleri, bilgisayar teknolojileri, sinyal analizi, kriptoloji, hatta dil ve dilin doas.... gibi, hemen geni bir listeye ulamakta. Bu nedenle, Dnya d yaam konusu, dnyada eitli dzeylerdeki eitim kurumlarnda (bata orta retim ve niversitelerde olmak zere) yaygn olarak okutulan bir konu haline gelmi durumda. Bu derslere kaytlardan, konunun genleri zellikle ektiini ve onlar bilim renmeye zendirdiini anlyoruz. Ne yazk ki, bu konuda Trkede ok az gvenilir yayn bulunuyor. Ayrca konu, UFOlar ve benzeri olaylarn uyandrd ilgi nedeniyle, kolaylkla bilimd mecralara da kaydrlabilmekte, bilimsel dayana olmayan iddialara kaynaklk edebilmekte. Dnya d yaam aratrmalarnn temeli ve bugnk durumu hakknda, dar kapsaml da olsa, bilimsel ereveyi veren bir zet hazrlayarak Bilim Teknik

okuyucularna sunmay amaladm. Bu yazy hazrlarken de, daha nce eitli dergilerde yazdm yazlar, konferanslarda sunduum tebliler yannda, bu konuda okutulan ders kitaplarndan, bilimsel ve popler ulusal ve uluslararas dergilerden de yararlandm. Yine de burada sunulann, sadece ufak bir

balang olduunu dnyorum. TBTAK Bilim ve Teknik okuyucular, dergilerinde bu konuda kan gncel yazlar zaten merakla takip ediyorlar. Onlardan alacamz katk, tepki ve uyarlara bakarak, konunun daha geni olarak ele alnaca bir yaynn hazrlanmas zamannn da geldii kansndaym....
Ocak 2003 3 BLM ve TEKNK

Neyi, Niin, Na
ortam olmadn gsteren bilimsel bulgulara karn, bu gezegende ileri bir uygarla sahip canllar olduu dncesi halk nezdinde o kadar ok ilenmi ve kabul edilmi durumdayd ki, 30 Ekim 1938de ABDde bu konuda bir radyo dramatizasyonu srasnda ciddi ve byk bir panik yaand. Paniin nedeni oyuncu Orson Wellesin radyo iin adapte ettii, ngiliz yazar H.G.Wellsin War of the Worlds (Dnyalar Sava) adl romanyd! Ortam o kadar uygun ve oyun o kadar inandrcyd ki, binlerce dinleyici, New Jersey eyaletine indii ilan edilen Marsl igalcilerden kamak ya da onlar karlamak iin evlerini terkedip yollara dklmt! Bu olay, insann dnya tesi varlklara olan ilgisinin ve bu varlklarn niyetleriyle ilgili olarak alar iinde gelitirdii nyarglarnn ok nemli bir gstergesi. zetlemek gerekirse, biz insanlar, genelde Dnya d canllarn bizden daha akll, daha gl ve daha grgl olmalarn beklemekteyiz! Ancak, sevgi dolu ve nazik olup olmayacaklar, diktatrce davranp davranmayacaklar konusunda kukular ya da belirsizlikler iinde saylrz. Kesinlikle beklediimiz bir dier zellik de bizi ilgin ve incelemeye deer bulmalar olabilir. Belki de bu yzden, bin yllar boyu gklere yerletirdiimiz st-glerimizi ve tanrlarmz her zaman sevdik ve onlardan korktuk. O nedenle, bizden ileri ya da deiik yaam ekilleri hakknda da benzeri duygular gelitirmi olmamz anlalabilir! Marsla ilgili gelimelerin bundan sonras olduka yakn tarih olarak henz belleklerimizde olduundan (oraya gnderilen onlarca uzay arac, 1976 Viking yaam bulma deneyleri,

Tarihsel Notlar
Tarih boyunca farkl kltrler, gklerde var olabilecek akll ve gl varlklar dnmlerdir. Birok efsane ve hikayede gklerden gelen ziyaretiler, insanln kendini evrenin bir paras olarak grebilme arzusunun gstergesi olarak alnabilir. Son be yz ylda bat dnyasnda oluan Dnya d yaamla ilgili grler gezegenimizin evrendeki tek yaam adas ve btn varln ve evrenin merkezi oluundan, dnya benzeri ok sayda gezegen olduuna kadar deien bir yelpazede yer ald. rnein 17. yzylda, bilim yardmyla doann anlalmasnn zevkine en ok varld bir dnemde, Gne Sistemi gezegenlerinin kendi sakinleri olduu gr geni kabul gryordu. Hollandal tannm fiziki Huygens, dier dnyalardaki hayat zerine bir kitap yazmt. Bu kitabnda, o gezegenlerin ngrlebilen koullarnda yaamlarn srdrebilecek canllar tahmin etmeye alyordu. 18. yzylda Fransz hiciv yazar Voltaire, kahvaltsnda koca dalar midesine indiren dev bir Satrnly hayal ediyordu! 19. yzylda gelikin teleskoplarla yaplan gzlemlerden, Vensten ve d gezegenlerden farkl olarak, Marsn yzeyinin dorudan gzleneBLM ve TEKNK 4 Ocak 2003

bildii, kutuplarnda dnyannkine benzer mevsimlere iaret eden deiikliklerin olduu anlayordu. Yzyln sonlarnda, talyan Schiaparellinin gzlemleri ve bu srada Mars yzeyinde gzlemlediini dnd kanallar, daha sonraki yzylada sarkacak tartmalara kaynaklk edecektir. Amerikal Percival Lowell, Arizonada kurduu kendi zel gzlemevinde Mars gzlemeye, byk bir tutkuyla kanallarn oluturduunu hissetii a ayrntl ekilde haritalandrmaya, Mars yzeyindeki renk deiikliklerini takibe giriti! Ancak ayn dnemler ve sonrasnda gelitirilen ada astrofizik gzlem ve tekniklerinden elde edilen sonular, Marsta yaam iddialarn desteklemiyordu! rnein, gezegenin yzey scakl, suyun donma scaklnn ok altndayd. Olduka ince olduu ortaya kan Mars atmosferinde, yaam ve su kanallar iin gerekli su buhar ve oksijen de grnmyordu! Marsn yaam iin hi de uygun bir

asl Aryoruz?
Mars kutuplarndaki ve toprann altndaki buz halde suyun varl, gemite denizleri olan bir Mars olasl, Mars yzeyinin ayrntl haritalanmas almalar...) daha iyi biliniyor. Onun iin burada tekrarlanmayacak. Ancak, bugn Gne Sistemi iinde yaamn Mars yzeyi zerinde balam olabilecei yolundaki ciddi ipular var. Yaamn Jpiterin aylarndan Europa ve Ganymede gibi yzeylerini kaplayan buz tabakas altndaki sv sudan okyanuslar ierdii hesaplanan yerlerde ve Satrnn uydusu, Gne sistemindeki atmosfere sahip tek ay olan Titann yzeyinde bulunduu hesaplanan hidrokarbon (etan ve metan) denizlerinde de balam olabilecei, bu konularn uzman bilimcilerce ne srlmekte.

Marsta Yaam Balam Olabilir mi?

.

Soldaki resimde, ALH84001 meteoru iinde olutuu dnlen 380 nanoemtre uzunluundaki bu cisimcik, sadaki resimde verilen, yine ayn byklkteki ve yeryznn 400 m altnda bulunan bu fosillemi bakteriyle dikkate deer bir benzerlik gsteriyor.

Bilimsel Perspektif
Ele aldmz Dnya d yaam konusu ok-ynl bir bilmece durumunda. Bir yandan srecin tek rnei olarak bildiimiz biimiyle yaam ve onun yeryzndeki serveni zerine elimizde salam ipular var. te yandan da ayn srecin Dnya dnda olas dier ortaya klarna, dalmna gzatmak, onlar hakknda daha fazla bilgi edinmek istiyoruz. O zaman, yaamn yeryzndeki fosil kaytlarndan ve halen ulat evrelerden yararlanmak ve dier ngrlerde bulunmak olasdr. Bu tahmin ve speklasyonlar, bilimsel verilere dayanmak zorunda. Snrsz speklasyonla, bilimsel veri ve bulgulara dayanan speklasyon arasnda nemli farklar olduu hemen grlr. Bilgiyle ynlendirilen ve hayal gcnden ok, fizik yasalaryla snrlanan bilimsel tahminler sreci, bazen skc bile bulunabilir. Ancak, gemi baarlarndan da hz alan bilim, anlayabildiklerimizden ve eldeki verilerden yola karak, anlayamadklarmz ve fakat bilmek istediklerimiz hakknda bize tek yol gsterici olarak grevini srdryor.

19. yzylda sonlarnda balayan ve dnya kamu oyunu uzun sreler megul eden, Marsta uygarlk kurmu akll bir yaam olduu yolundaki beklenti ve tahminler, zellikle 1970lerde bu gezegene gnderilen uzay aralarndan alnan resimler nda artk duyulmaz olmuken, 1990l yllarda bu gezegende mikrop dzeyinde yaam olabilecei tartmalar balad. Bu tartmann nedeniyse, Antartikada Allan Hill blgesinde 1984te bulunan ve 1996da analizi tamamlanan, 2 kg arlnda ALH84001 kod adl meteor zerinde yaplan aratrmalard. Meteordaki oval ve uzun yapl, fosillemi ekillerin yeryznde bulunan ve nano-bakteri denen yaplara ok benzedikleri, ayrca, bu tr mikrobik yaplarca yaratlabilecek eitli kimyasal bileiklerle birarada bulunduklar gzlendi. Bugn Mars yzeyinde sv suyun olmad bilindiine gre, bu yaplar Marsn gnmzdekinden ok daha nemli ve scak olan gemiinde ortaya km olmal. Marsn, erken tarihinde yzeyinde sv suya sahip olduu yolunda baka kantlar da bulunuyor. Bugn bile, yzeyinde kra halinde buzun varl gzlenmekte. Ayrca, gezegenin souk yzeyinin altnda, etkin bir y-

Marsta ani su baskn sonucu olumu kanal rneklerinden Dao Vallis (Dao Vadisi), Hadriaca Patera volkan eteklerinde yer alyor. Bilimciler, volkan scaklnn toprakalt sular starak yzeye ulamasn salad ve bu noktada yzeye kard kansndalar. Volkan enerjisi ve suyun bu olas bileimi, bu blgeyi, Marsta yaam araylar iin ilgin hale getirmekte.

Kzl renkli ve kayalk Mars yzeyinde gzlenen bu buz kkenli kra tabakas, belki birka mikron kalnlnda (1000 mikron= 1 milimetre). Resim Viking 2 arac tarafndan Mays 1979da ekildi. Bu ve benzeri grntler, Marsta su bulunduunun teki kantlar.

zey-alt su sistemine sahip olduu yolunda kantlar da var. Mars meteorunda gzlenen trden mikrobik organizmalar, var olabilecek yeralt scak su kaynaklar yaknlarnda, yeryznde derin okyanus diplerinde gzlenen trden, minerallerce zengin scak su kaynaklarna benzer yaplar ortamnda gelimi olabilirler. Mineralojik ve dier spektroskopik almalarn iaret ettii gibi, ALH84001 3.6 milyar yl nce olumusa, analizde gzlenen yaplar, Marstaki en erken yaamn kalntlar olarak kabul etmek mmkn. NASAnn 2005 yl iin planlad, Marstan rnek getirme projesi kapsamnda robot-aracn toplayaca kaya ve toprak rnekleri 2.5 yl kadar sonra Dnyaya ulatnda, ALH84001 meteorunun ak brakt belirsizlikler giderilmi olacak. Bylece, evrende yaamn yaygnlk derecesi konusunda yeni bir dzeye ulam ve nihai yanta yaklam olacaz.

Ocak 2003 5

BLM ve TEKNK

Arizona niversitesi, Gzlemevi aratrclar J.R.Angel ve N.J.Wolf tarafndan nerilen dnmeli giriimler sistemini betimleyen bu resim, dzenein Uluslararas Uzay stasyonu ISS (solda) yannda astronotlarca kurulu evresini gsteriyor. Kurulu sonrasnda, 75 metre uzunluundaki sistem Gne evresinde Jpitere yakn bir yrngeye tanacak. NASA, dier yldzlarn gezegen sistemlerini incelemek iin, bu trden bir dizge kurmay planlyor. Metalik yap zerine yerletirilecek olan teleskoplardan gelecek a, giriim yaptrlarak, hedef yldz civarndaki gkyznn parlak ve karanlk bantlardan oluan bir resmi elde edilecek, sistemin ksa boyutu ortasndaki simetri ekseni evresinde oluturulacak dnme hareketiyle, yldzdan farkl konumda olduu iin giriim yapmayan gezegen , yldzn ndan ayrt edilebilecek.

Yeni Gezegenlerin Peinde

.

Gezegenleri Kefin Altn Dnemi kabul edilen 20. yzyln son eyreinde, bata Mars olmak zere, Gne sistemi iindeki 30 kadar ay ve gezegene robot aralar gnderdik; onlarn ayrntl yzey fotoraflarn elde ettik. Dier yldzlarn gezegenlerinin kefi de benzeri uzay aralar gndermeyi dnebiliriz. Ancak, gidilecek uzaklklar belki binlerce yl srecek yolculuklar gerektirecek. Zaten, fotoraf ekme bir gezegeni incelemeye balamann en iyi yolu saylamaz. Gkbilimciler, bir gk cisminden gelen incelemede, daha ok spektroskopi dediimiz, dalga boylarna ayrma tekniini kullanrlar. Ancak, son dnemlere kadar, bu teknikle daha ok yldzlar ve Gne Sistemi iindeki gezegenleri inceleyebilmilerdi. nk teknik, uzak yldzlarn evrelerindeki gezegenlerin k ayrmlarn (tayf) farketmeye ya da bir gezegenin, yldznn zerinde yarataca Doppler etkisi denen frekans kaymasn belirlemeye yetecek duyarlkta deildi. lk kez 1996 Ekim aynda, Cenevre Gzlemevinden 2 aratrc (Michel Mayor ve Didier Queloz) Gne benzeri bir yldz olan 51 Pegasi (Kanatlat Takmyldz blgesindeki 51 nolu katalog

yldz) evresinde dnen Jpiter byklnde bir gezegenin etkilerini, yeni gelitirdikleri analiz teknii ile ayrabildiklerini duyurdular. Bu bulu, teki gzlemevlerince de hemen doruland. zleyen iki ayda, iki ayr yldzda da benzeri gezegenler bulundu. Daha sonra bu say giderek artt ve bu gn, 100den fazla yldzn evresinde dnen gezegenler olduu kaytlara geti. Aslnda, Doppler kaymasyla elde edilen bilgiler olduka snrl: Gezegenin yrngesininin bykl ve sahip olmas gereken en kk ktle hesapalanabilmekte. Bu kstl bilgiyle bile, bu yeni gezegenlerin bildiimiz Gne Sistemi gezegenlerinden nemli farklar olduu ortaya kyor. rnein, 51 Pegasinin gezegeni, en az 1/2 Jpiter ktlesindedir, ancak yldzna yaknl, Merkrn Gnee uzaklnn onda biri mertebesinde! Bu durumda yzey scakl en az 1300C olmal. Yldznn evresindeyse 4 gnde dolanmakta. Goldilock blgesinde gezegeni kefedilen ilk yldzsa, 70 Virginis oldu (Baak Burcu blgesi). Bu yldzn gezegeni suyun sv halde var olabilecei kuakta ve 117 gn uzunluunda bir yla sahip. Ancak, gezegenin ktlesi Jpiterin 6,5 kat. Hesaplara gre, bu geze-

gen youn ve boucu bir atmosfere sahip. Yrngesinin dar bir elips eklinde olmas da yaam iin uygunluk koullarn ayrca zorlamakta. Baz gkbilimcilerse, bu gezegenin bir yldz olamam kahverengi cce saylmas gerektii kansndalar. Btn bu bilgiler, gezegen oluumu ve evrimi konusundaki bilgilerimizin ok yetersiz olduunu ortaya koyuyor. Bu nedenle, yeni gezegenlerin bulunmasnda ve saylarnn artrlarak haklarnda ek bilgiler elde edilmesinde yeni yntem ve tekniklere gereksinim bulunuyor. NASA, bu amala teklifler gelitirilmesi iin bir ihale at. Bu amala gelitirilen bir teklifte, Uluslararas Uzay stasyonu yaknlarnda astronotlarca monte edilecek sper-gl bir giriim-ler ngrlyor. Bir kere kurulduktan ve denendikten sonra ara, itki motorlaryla Gne evresinde bir yrngeye oturtulacaktr. Dnl-Giriimler denilen bu teknikte, aralarndaki uzaklk 75 metreye kadar deien 4 teleskopla ayn yldza baklacak ve yldzdan gelen gl k demetlerinin, giriim tekniiyle birbirini yok etmesi salanacak. Bylece, gezegenden yansyan zayf n grlmesi ve analiz edilmesi (rnein, karbondioksit veya ozon ierip iermediinin belirlenmesi) olanak kazanacak. Aracn imalat maliyeti 2 milyar dolar civarnda hesaplanyor. Baka bir dnyada yaamn bulunmasnn nemi gz nne alnrsa, bu maliyet o kadar da yksek grlmemeli.

Kozmik Yalnzlk
Son birka yzyldr bilimsel birikime paralel olarak evreni anlamak iin yeni ve cesur bir anlay olutu. Evrene baktaki bu yeni perspektifin olumasnda bilim ve bilimciler genelde ynlendirici roller stlendiler. Bilim, insanla, doaya hakim olabilme, evresini deitirebilme gc verdi ve daha iyi yaam olanaklaryla donatt. nsanlk olarak, artan bu gcmzle birlikte yeni sorumluluklar da duymaya baladk. rnein, insanlk olarak, iinde yaadmz evreyi ve Dnyay
BLM ve TEKNK 6 Ocak 2003

kendimize kar koruma gereinin farkna varmaya baladk! Ayn grn bir dier uzantsysa, iyi tanmlanamayan bir kozmik yalnzlk, yani ok byk ve ok geni, ayn zamanda insana aldrmayan, onun farknda olmayan bir evrenle kar karya olduumuz duygusu oldu. Belki de byk lde bu ve benzeri duygularla, evrende baka canllar olup olmad, onlarla haberleip haberleemeyeceimiz (dorudan grp gremeyeceimiz) gibi konular giderek daha sk olarak gndeme gelmeye bala-

d. Dnya d ziyaretilere (UFOlara) ait hikayelerin medyada bu kadar yank bulmasnn temelinde, byle bir yalnzlktan kurtulma isteinin yatyor olmas olas. Bu konuda gerekle snrsz speklasyon ve fantezinin ayrlmasnda da en nemli ltmz yine bilim olacak. Bu lt iin nce iinde yaadmz evreni, daha sonrada yaam dediimiz sreci ksaca ele alacaz. Daha sonra da, gemi ve halen yrtlmekte olan Dnya d yaamla haberleme (SETI) almalarna bir gz atacaz.

Adm 1: 500 yl Dnya

Adm 4: 2000 yl

Adm 7: 3.500 yl

Adm 10: 5000 yl

Adm 7.500: 3,75 milyon yl (Gkadann tmne yerleiliyor).

Dnya Yaylma Sresi (milyon yl)

0 1 2 3 3.75

Samanyolunun Fethi
.

Kozmik Zaman (milyon yl)

0 2.500 Gkadadaki en yal yldz 5000 Dnyann oluumu 7.500 10 000 12.500 Gnmz Bilinen en eski fosil nsann evrimi

Yaamn, dnyann oluumundan hemen sonra ortaya kmas (Dnyamz 4.6 milyar yandadr ve en eski fosiller, yaamn 3.8 milyar yldr gezegenimiz zerinde olduunu gsteriyor) ve mmkn her trl ortama uyum salayarak, ksa srede yeryzn fethetmi olmas, Nobel dll biyokimyac Christian de Duve tarafndan u ekilde deerlendirilmekte: Yaamn, fiziksel koullarn elverdii (4 milyar yl kadar nce dnyamz zerindeki koullara benzedii) her yerde ortaya kmas kanlmazdr. Yani, Samanyolunun yaamla dolu olduuna inanmak iin her trl neden var. Ancak, uzay yolculuklar yapabilen, bilim ve teknolojiyi gelitirmi, teknolojik uygarlklar da o kadar yaygn m? Bir ok bilimci, bir kez ilkel yaam ortaya knca, yeterli zaman verilirse, evrim ve doal ayklamann akl ve teknolojiye ulaaca dncesinde. Bu gerekten bir zorunluluk olabilir mi? Tannm fiziki Enrico Ferminin sorduu gibi: yleyse nerdeler? Bunun yantnda 2 yn var: Dnya d canllarn yeryzn ziyaret ettiklerine dair kabul edilebilir bir delilin olmamas (bu bakmdan, imdiye kadar geerli bir kant sunamayan UFO savlarn reddetmek zorundayz) ve 1960tan beri yrtlen SET programlarnn Dnya d bir teknolojik ya da baka bir yaam belirtisini henz- bulamam olmas. Ancak, ipucunun yokluu, yokluun delili olamaz. imdiye kadarki aratrmalar, taranacak parametre uzaynn kk bir blmn tamamlam durumda. Yine de, Samanyolunda var olabilecek uygarlklarn says

ve bunlarn olas teknik gelime dzeyleri alarndan, bu alma sonularndan karlabilecek sonular var: SET almalar, dnyadaki en byk tek-anak radyo-teleskopu olan Arecibo (Porto Riko-ABD) gcnde ma yapabilecek tm uygarlklar 50 kyl uzaklktaki blgeye kadar taram bulunuyor. Dnyadaki dzeylerden daha yksek miktarlarda radyo mas yapan (kendi yldznn gezegene ulatrd enerjiyi yani 1016 watt- ya da onun nemli bir blmn yayabilen, Tip 0 tr) uygarlklar da, 4000 kyl yaknmzdaki Samanyolu blgesinde nemli lde taranm durumda. Kendi yldzlarnn enerjisininin tamamn kullananabilen, daha ileri, Tip I medeniyetlerse, 40,000 kyl yaknmzdaki gzlenememi. (Sovyet fizikisi Nikolai Kardasheve ait, 1960larda yaplan bu kozmik medeniyetler snflamasnda, kendi yldznn enerjisinini tamamn (1027 watt) ya da onun nemli bir blmn kullanabilenler, Tip II, kendi gkadalarnn enerjilerinin (1038 watt) tamamn veya nemli bir blmn kullanabilenlerse Tip III uygarlklar olarak kabul edilmekte. Bunlar arasndaki enerji deerlerine sahip olanlarsa, bu deerlerin logaritmik lekte uzatlmas ile tanmlanabilirler. rnein, Arecibo teleskopu k gc gznne alnarak, insanlk 0.7 tipi bir uygarlk!) Yani, Samanyolu henz hi bir uygarlk tarafndan fethedilmemi durumda. Ve belki de insanlk bu fethi gerekletirecek ilk uygarlk olabilir. Samanyolunu ya da benzer bir gkadann nasl fethedilebilecei konusunda yaplan benzetimler simulasyonlar- bu ilemin sanldndan ksa srede

Samanyolunun fethi, sanldndan daha ksa srede gerekletirilebilir. Yakn 2 yldza gnderilecek ncler, eldeki ve bunlarn geliimleriyle ulalabilecek teknolojiler nda, 100 yllk bir yolculuk hedefleyebilirler. 400 yllk bekleme ve gelime dnemi sonrasnda, onlar da yeni ncleri yola karabilirler.Bu srecin tekraryla, 10,000 yl iinde, Gne evresinde 200 kyl geniliinde bir blgeye yerleilebilir. Tm Samanyolunu kapsayan bir Gkada mparatorluunun kuruluu, 3,75 milyon ylda tamamlanabilir. Samanyolunda olas uygarlklarn bir teki bile bu ie girimi olsayd, onlarn kolonilerini baktmz her yerde grebilmemiz gerekirdi.

gerekleebileceini gstermekte. Bir senaryoda, insanlk, nce yakn 2 yldza yerleimciler gnderir. Bu yolculuklar, gelitirilebilmesi ngrlebilen teknolojilerle, 100 yl kadar zaman alabilir. Burada harcanacak 400 yl kadar sre sonra, bu iki koloni de en yaknlarndaki 2 yldza yeni yerleimciler gnderir. Bu ekilde tekrarlar sonucunda, 10,000 yl sonra, ilk gnderdiklerimiz ve torunlar, 200 kyl evremizdeki her yldz sistemine yerlemi olur. Tm Samanyolunu ele geirmemiz, 4 milyon yldan ksa srede gerekleecektir! Dnyann ya (4.6 milyar yl) ya da Samanyolunun ya (10 milyar yl) gibi kozmik dnemlerle karlatrldnda, bu, bir insan mrnn bir ay orannda bir sreye karlk gelecektir!

nsanln kendi gezegeninin dna yaylma hedefinin ilk dura Mars. NASA, 20 yl iinde komumuz kzl gezegene, insanl bir uzay arac gndermenin hazrlklarn yapyor. Bu arada gezegenlerin fethi dn tayan zel gnll kurulular da olas Mars koullarn ABDnin Utah eyaletinde kurduklar Mars stasyonunda gerekletirmeye alyorlar.

Ocak 2003 7

BLM ve TEKNK

Fiziksel Evr
Evrenin Ksa Tarihi
indeki olas yaam biimleri hakkndaki dncelerimizi dzenlemeden nce, yaklak 14 milyar yllk kozmik tarih boyunca eitli evrelerden geerek evrimleen evrenin yaam yksn bu perspektifle gzden geirmek yararl olacak. Bunun iin, zaman iinde, her eyin balangc olduu dnlen Byk Patlama ve maddenin ortaya kn izleyen dnemlerden sonra ilk ortaya kan yaplar olduu dnlen ve kozmik ufuk snrna kadar milyarlarca k yl geniliindeki blgelere dalan gkada kmeleriyle balayp, kendi gkadamz Samanyolu ve onu oluturan yz milyarlarca yldzla ykmze devam edebiliriz. Bu gk cisimleri nasl doarlar, yaarlar, eitli byklkte yaplar olutururlar ve lrler? Nasl olup da yldzlarn farkllamalar, evrimleri, dalmlar ve yaamlar sonunda patlayarak dalmalar, bunlarn evrelerinde yaamn ortaya kmas ve gelimesini olas klacak kozmik ekolojik ortamlar yaratabilir? Evrenin evrimi maddenin kimyasal tarihini ierir. Bilimsel hesaplar gsteriyor ki, evrenin ilk saniyesini dolduran fiziksel evrim sonunda, madde olarak, yalnzca protonlar, elektronlar ve biraz da helyum ekirdekleri (alfa paracklar) ortaya kt. Yeteri kadar souma, elektron ve protonlarn birleerek hidrojen atomlarn ve bir miktar da helyum atomlarn oluturdu. Bunlardan, ilk 1 milyar yl iinde, gkadalar ve yldzlar ortaya karr. Bunu izleyen kimyasal evrim, nce basit, daha sonra karmak elementleri, bu arada yeryzndeki yaam iin ok gerekli olan (fakat kozmik leklerde bakldnda ok az orandaki) karbon, azot, oksijen... gibi atomlar, yldzlarn merkez blgelerinde hidrojen, helyum gibi hafif elemenleri yakarak daha doru, nkleer fzyon yoluyla birletirerek oluturdu. Evrenin tarihini inceleyerek, yalnzca gk cisimlerine ne olduunu deil, yldzlarn evrimi -LHC CERN on srasnda srekli oluturduklar, pei sra lar: evatr AL-T ndrc Hzla nerjili FN gelen yldz kuaklar boyunca zenginleHIC ek e lar yks BNL-R -LEP ik n CERN -SLC kozm tirdikleri, yaam iin gerekli yldzlararas AC SL ortamdaki hammaddenin yksn de yakalayabiliriz. Daha geni perspektifte evrene bakarime sak, ilk kez 1929da Amerikal gkbilimci BYK Edwin Hubblen gzlemlerle kantlamaPATLAMA sndan beri, giderek genileyen bir evrende yaadmz biliyoruz. Buna ait temel kantlar arasnda, gkadalarn ve gkada kmelerinin tayflarnda gzlenen ve bizden uzaklamaya iaret eden uzun dalga boylarna (kzla) doru kayma ve evrenin erken dnemlerinden (protonlarla elektronlarn ilk hidrojeni oluturduu bozonlar Anahtar: foton ilk 100 bin yldan) kalma 2,7K deerinde mezon kuark yldz kozmik mikrodaldga fon nm saylabibaryon gluon elektron galaksi lir. Gkadalarn birbirinden uzaklamasiyon muon tau karadelik nn bizi gtrd mantksal sonu, bunatom ntrino larn kozmik gemite birbirlerine daha

Evrenin Tarihi

kozmik mikrodalga nn ortaya kyor kozmik mikrodalga nn ortaya kyor

olas karanlk madde kalntlar

Gn mz

BLM ve TEKNK

Ocak 2003

renin Yaps
yakn olduklar, yani evrendeki ortalama madde younluunun daha yksek olduu. Zaman iinde yeteri kadar geriye gittiimizdeyse, younluun sonsuza yakn olaca bir ilk ana ularz. Byk Patlama (BP) dediimiz bu an, bugn teleskoplarla gzlenen genilemenin, pratik nedenlerle de evrenin balangc saylmakta. Gkbilimcilerin hesaplarna gre, BP yaklak 14 milyar yl nce oldu. Elimizdeki ipular, maddenin ortaya kt ve radyasyona baskn hale geldii balang evrelerinde, evrenin ani ve ok hzl bir genileme (enflasyon) dnemi yaad, daha sonra gkada ve yldzlarn serpilip gelitii olaan dorusal-genileme dnemine girdii, iinde bulunduumuz son evredeyse evrenin genilemesinin giderek hzland (ivmeli genileme dnemi) ynnde. Evrendeki maddenin byk blmnn, halen doasn iyi anlayamadmz karanlk madde denen trden bir bileen ierdii, son dnemlerindeki ivmeli hzlanmannsa, karanlk enerji olarak isimlendirilen daha da karmak bir bilekeye bal olduu dnlmekte. BPdan ncesinin olup olmadn, o zaman evrenin ne durumda olduunu bilemiyoruz. Bu balang anna doru bir geri kn iinde olabilecei gibi, bir varla sahip de olmayabilir. En basitletirilmi ekliyle bilimin evrenin tarihiyle ilgili senaryosuna gre, Samanyolu gkadamz yaklak 12 milyar, ikinci ya da nc kuak bir yldz olan Gneimiz de 5 milyar yanda. Evrende binlerce gkada kmesi, birka yz milyar gkada ve her gkada da birka yz milyar yldz var. Yldzlar, gaz ve toz haldeki yldz olmam maddeyi ieren yldzlararas ortam daki molekler hidrojen bulutlarnn kendi ekim kuvvetleri altnda kyle oluur. Ayn ya da benzeri bir srecin yldzlara ait gezegen sistemlerini (bu arada Gnei) de oluturduu dnlyor. Grlebilecei gibi, bu tarih bir dizi evrim sreci ieriyor: nce fiziksel evrim diyebileceimiz srele, temel paracklar ve ilk atomlar (hidrojen, helyum) olumu, bunu yldzlarn oluumu ve kimyasal evrim, yani daha ar elementlerin ortaya k izlemi. Samanyolu ve ilk yldzlarn oluumu ve evrimini Gne Sisteminin oluumu ve evrimi izliyor. Dnyamz kendi jeolojik evrimini yaarken, yaamn ortaya kyla birlikte, ayrntlar ilk kez Darwin tarafndan aklanan biyolojik evrim iin de gerekli koullar ve ortam ortaya kyor. Tablo II.1: Byk patlama sonrasnda (radyasyon-baskn dnemde) Konumuz asndan nemli paraEvrende ve halen (madde-baskn dnemde) Gne Sisteminde metre olarak, Samanyolu iinde, Gne benzeri ve yaam oluturabilecek gzlenen greli element bolluklar (1 trilyon H atomuna karlk zenginlikte yksek atom numaral elegelen element saylar) mentleri yeteri kadar ierebilen yldzlarn says 20-30 milyar olarak hesapElementler Z Byk patlama sonras halen Gne sistemi B/A oran (atom no) (A) (x milyon olarak) (B) (x milyon olarak) lanmakta. Evrendeki her gkadann hidrojen, H 1 1,000,000 1,000,000 1 da, benzeri oranlarda Gne-benzeri helyum, He 2 80,000 80,000 1 yldzlar iermesi beklenebilir. Bu trkarbon, C 6 1.6 370 230 den yldzlarn yaam asndan en azot, N 7 0.4 115 290 nemli parametresi, ierdikleri yksek oksijen, O 8 0.04 670 16,750 atom numaral elementlerin oran. Bu neon, Ne 10 0.00018 110 610,000 sodyum, Na ve oranlarsa, evrenin ortalamalarndan daha arlar 11+ 2.5 140 55 farkl.
Ocak 2003 9 BLM ve TEKNK

Biyolojik ya
Tm evrende yalnz bir tek yaam biimi biliyoruz: Dnya zerindeki yaam. Kk ve genetik organizasyonlar alarndan bir birlik oluturan dnya canllar, etkileyici bir basitlikteki temel yaplar zerinde ykselen olaand bir karmaklk gsterirler. Karmakln kkeninde, milyarlarca yllk evrimin birikimi, basitliin kkenindeyse yaamn yapsna giren farkl atom ve molekllerin olduka snrl says yatyor.

Yaam Nedir?
Yaam, iinden enerjinin akabildii, yksek derecede rgtlenmi madde olarak alnabilir. O zaman yaam, maddenin dier zelliklerine (rnein mknatslk zelliine) benzer ekilde ele almay dnebiliriz miyiz? Canl maddeyi atom ve molekllerin dier kombinezonlarndan ayran gizemli fark nedir? Canl maddenin en belirleyici zellikleri, reme ve gelime/byme yetisi. Bir alev de baka alevleri balatabilir (kendisini yaratabilir); ancak, geliip kendi i dinamikleriyle, baka bir eye baka tr alevlere -rnein pasa dnemez. Yaamn fosil kaytlarndan biliyoruz ki, yaam kendini srekli olarak deitirdi ve balinalardan aalara, kulara, mikroplara, alglere kadar her ortamda yaamn yeni rneklerini oluturdu. Btn bu geni yelpazeli farklarn altndaysa, ayn kkten gelmenin izleri bulunuyor. Bu birlik ve basitlii grp takdir edebilmek iin, canl maddelerdeki atom ve molekllerin tip ve trlerine eilmek, maddenin canl kalmasn salayan kimyasal reaksiyonlar daha yakndan incelemek gerekiyor.

Biyolojik Olarak nemli Bileikler

Canllarn ierdikleri elementler listesi bize yaamn ne olduunu sylemez; bu, bir kekin yapm iin gerekli malzemeler listesinin bir kek olmamasna benzetilebilir. Elementlerin moleklleri, molekllerin de karmak moleklleri nasl oluturduuna daha yakndan bakabiliriz. Canllar molekl dzeyinde ele aldmzda, yaam biimlerinin oluumunda, az sayda olduka basit molekllerin sz konusu olduunu grmekteyiz. rnein, canllarn temelindeki, polimer dediimiz bir dizi karmak molekln, monomer denilen bir dizi daha da basit, birbirine eklenebilen moleklden olumakta olduunu grrz. En nemli monomerler arasnda, proteinleri oluturan amino asitler, ekerler, ya asitleri ve nkleotidler saylabilir. Yaamn kkenini aratrmada en nemli ipucu u: Basit monomerlerin bir blm salak (sa-el simetrisinde), bir ksm da solak (sol-elli) olabilmekte. Bu iki farkl konumlu molekller arasnda tadklar atom saylar ve dizi-

amn Yaps
limleri asndan bir fark yoktur. Fakat, molekl iinde baz atomlarn konumlar, sa ve sol eldiven iftleri gibi birbirlerinin aynadaki yansmasna benzer ekilde bir nans gsterirler. lgin olan u: Yeryzndeki yaamn monomerleri her zaman solak, yani sol-elli cinstendirler. Biyolojik kkenli btn monomerler sol-elli olduklar halde, biyolojik olmayan yollarla oluan, ya da laboratuvarlarda oluturulan monomerlerde eit oranlarda sa ve sol elli trler olur. Yaamn balangcnda, olas ki ans eseri bu ilk seimin, yeryz kkenli btn biyolojik ve organik kkenli molekller iin geerli olduu grlmekte. Uzaydan gelen baz karbonlu meteoritlerde baz aminoasitlere rastland (rnein, 1972de Avustralyaya den Murchison meteoritinde bu grld.). Ancak bu gktandaki aminoasitlerin eit miktarlarda sa ve sol elli olduklar grld. Monomerlerin daha byk molekller oluturma ekilleri, sonuta canl ve cansz madde arasndaki fark yaratan yolda nemli bir adm olarak kabul ediliyor. Bu fark, canl molekllerin gereksinimi olan yksek miktarlarda bilgi depolama ve aktarma (transfer) iin bir temel oluturuyor. Depolama ve aktarmada atom tiplerinin yaratt kompozisyon kadar, molekllerin oluturduu yaplarn da etkin olduu dnlmekte. Tm yeryz canllarnn, monomerlerin birbirine eklenerek polimerleri oluturduu zincir eklinde uzun molekller iermesi artc deil. Bu zincirlerde, belli bir rg, kk deiikliklerle defalarca tekrarlanyor. Bu polimerlerde, halka yaplar, yan zincir ve halkalar, kendi zerine katlanmalar ieren, ok karmak fakat ok belirli ve ayrdedici yaplar ortaya kmakta. Bu ekilde oluabilecek ok zengin ve eitli kimyasal / biyolojik bileikler ve polimerler ailesi sz konusu. rnein, ortalama bir protein molekl (en temel bir organik polimer) birka yz aminoasit monomeri ierir. Her bir protein tipi, dierinden, polimer zincirinin ierdii farkl amino asitler ve amino asitlerin birbirine balanma dzen ve srasndaki deiikliklerle farkllar. Burada yine, yeryzndeki yaama ait dier bir ayrtedici basitlik gndeme geliyor: Mmkn olan ok yksek (milyonlarca) saydaki farkl amino asitlerden yalnzca 20 tanesi yaam oluturan temel yaplanmada grev alyor. te yandan, ortalama bir protein molekl, yaklak 100 kadar amino asitten oluur. Yani, amino asitler 20100 farkl ekilde yaratlabilirler. Btn Samanyolu iindeki atomlarn saysndan ok byk olan bu sper-astronomik sayya karlk, yaayan organizmalarn 204 (~ 100.000)den daha az saydaki farkl protein moleklyle yetindikleri grlyor! zetle sylemek gerekirse, kulland molekller asndan yaam, olaanst seici davranmakta. Bu. Bildiimiz ekliyle yaamn ok nemli bir zelliidir. Btn bu karmak molekllerde, karbon atomu, yaamn temelini oluturur. Karbonsuz, bildiimiz ekliyle yaamn varolmas olas grlmyor. Bunun temelinde, karbon elementinin, bir dizi deiik elementle byk ve karmak yapl molekller oluturabilme yetenei yatyor. Molekl yapsndaki bu deiik yaplanabilme ve karmaklk zellikleri, maddenin bu konumunun (konfigrasyonunun) kendi benzeri ya da tpksn (kopyasn) retebilmesini salyor. Ayn zamanda da organizmann canl kalabilmek iin, oluturmak ya da ortamda mevcutlardan semek zorunda olduu (kendisi iin gerekli kimyasal enerjiyi de salayacak olan) bileikleri yaratabilmek ve alkoyabilmek becerilerine temel oluturuyor.
Ocak 2003 11 BLM ve TEKNK

DNAnn Yaps ve oalma Yetisi

.

Yaamn varlnn ve srekliliinin temelinde, kendini tekrarlayabilmesi (oalabilmesi) yatar. Tek hcreler blnerek; bitkiler tohum retip yeni bitkiler yetitirerek; kular ve srngenler yumurtlayarak; memeliler canl bebekler dourarak oalrlar. oalma, btn bu deiik ekillere karlk, molekl dzeyinde hep ayn plan uygular: Ksaca DNA (deoksiribo-nkleik asit) dediimiz ince uzun bir polimer, oalma srecini denetler. DNA moleklleri, yakn akrabalar RNA (ribo-nkleik asit)le birlikte, ana organizmaya ve yeni oul organizmaya, ilevsel olarak nasl yaayacaklarn da syler. Bu iki temel molekln alma ilkelerini yakn incelemeye almak, dier dnyalardaki yaam ekillerinin nasl ileyebilecei konusunda bize nemli ipular verebilir. Her ne kadar Dnya d canllarn biz Dnyallara benzer ya da ayn olmalarn beklemiyorsak da, onlarda da benzeri fonksiyonlarn gerekletirilmesi gerei olsa gerek. Yeryzndeki hayata ait birletirici zellikleri yle zetleyebiliriz.: Btn canllar DNA ve yakn benzeri olan RNA moleklleri ierirler. Bu polimerler, kopyalama ve oalma ilemleri iin temeli olutururlar. Ancak, oalma ve kopyalama, canl hcreler dnda gerekleemez. Bu nedenle, en kk canl birim hcredir. Btn yaam ekilleri, nkleik asitlerin tad bilgiye dayanlarak amino-asit-monomerlerinden oluan polimerler, yani proteinler ierirler. Proteinler, canl hcrelerin yap ve ilevlerinden sorumludurlar. Dier baz polimerlerse besin (karbonhidratlar), enerji

tama ve depolama (yalar) ilevlerini gerekletirirler ve moleklleri hcreler halinde organize eden zarlarn (lipidler) temel bilekelerini olutururlar. Yaamn yeryzndeki yks, burada deinme olana bulamadmz ok renkli ve gz alc bir birikime sahip. Bu olaanst srecin gizemi zerindeki perde olduka aralanm ve bilim bu ynde ok nemli baarlara imza atm bulunuyor. Yaam oluturan temel molekler yap hakknda giderek ykselen bilgi dzeyimiz, bu yapnn kimyasal temelde oluum ve ilevlerini anlamamz olanakl klyor. Kimyann, temelde gelikin bir uygulamal fizik dal olduunu hatrlarsak, fiziksel kuramlarmzn ksa bir sre sonra, yaamla ilgili oluum ve sreleri de kapsam alacan ileri srebiliriz!. Ulalan noktada, yaamla ilgili karmak biyolojik yapnn altndaki dikkat ekici basitlik, molekler dzeydeki anlaabilirlik ve birlik (yeryzndeki yaamn bir tek kkenden ortaya k ve evrim yoluyla yeni ve daha yksek merhalelere ulaabilmi olmas), yaamla ilgili btn gizemlerin bilimsel yntemle zlebileceini ortaya koymakta. Dahas, bu temel srelerin, ve onlar takriben evrim ve gelimenin, benzeri yldz ve gezegen sistemlerinde oluacak ortamlarda tekrar tekrar ortaya kmas ve her seferinde yeryzndekinden farkl bir yol izleyerek farkl sonulara ulamas, beklenebilecek en doal sonu. rnein, baka gezegenler zerinde, 20 yerine 15 ya da 25 amino asit kullanlan bir yaam biimi dnebiliriz.

Herkes NerEde?

Gkada yaam blgesi Vensn yrngesi GNE

Marsn yrngesi Vensn yrngesi Dnyann yrngesi Jpiterin yrngesi

Gne evresi yaam blgesi

Dnyamz zerinde kendiliinden ortaya kt hakknda gl kantlar bulunan yaam srecinin, evrende baka gezegen ve ortamlarda da ortaya km olabilecei dncesi, olduka ekici. Byk Patlamadan, yaam oluturabilme ve akla ulaabilme yeteneiyle ortaya kt, Dnya zerindeki son 5 milyar yllk gemiiyle kantlanm saylabilecek olan evrenin bu gz kamatran gsterisini, milyar kere trilyonlar aan yldz ve gezegenlerden yalnzca Gne ve Dnyamz iin hazrladn, artk ok az bilimci ve felsefeci kabul edebiliyor. Yani, evrenin dier yldz ve gezegenlerinde de eitli geliim dzeylerinde yaam sreci ve akll-aklsz canllarla dolu olabilir. Byk fiziki Enrico Fermi nin yllarca nce sorduu gibi, biz de tekrarlayalm : yleyse herkes nerede? Bunun yantn aramaya Gne Sistemimizden balayabiliriz.
BLM ve TEKNK 12 Ocak 2003

Gne Sisteminde Yaam

Dnya dndaki gezegen ve aylardan 30 kadar, son 40 yldr robot aralarla ziyaret edilmi, yakndan fotoraflar ekilmi ve haklarnda olduka ayrntl veriler toplanm bulunuyor. Bu adan gezegenlerimizi srayla ele alalm: Merkr, Aya benzer bir yapda zerinde yaam olmadnn kesin kantlar, yzey scaklnn ykseklii, atmosferin yokluu ve gece gndz s farklar (gndzleri 425 C, geceleri 180 C). Vens, ok youn atmosferi (90 atmosfer basn), kurunu eriten yzey scakl (450 C) ve atmosfer kompozisyonuyla hayat iin bir umut brakmyor. Aymz zerinde de hayatn olmad ve hibir zaman balamam olduunu kesinlikle biliyoruz.

Marsn durumu yukarda ele alnd iin burada zerinde fazla durmayacaz. Ancak, tek hcreli yaamn 3,5 milyar yl nce balam olabilecei, yzey zerinde suyun akt dnemlerin olduu yolunda gl kantlar ortaya kyor. nmzdeki dnemde Marsa yaplacak insanl/insansz yeni yolculuklar, bu konudaki tartmalara son noktay koyacak. Gne sisteminde yaam iin en azndan balang yapm olabilme olaslnn en yksek olduu dier gk cisimleri, Jpiterin yakn aylarndan Europa ve Ganymede ve Satrnn ay Titan. Europann ve Ganymedenin yzeylerini kaplayan buzlarn altnda olduka derin okyanuslar tayabilecei dnlyor. Bu konuda, Jupiterde incelemelerini tamamlayan NASAnn Galileo uzay aracndan ulaan resim ve verilerle desteklenen ipular bulunuyor. Jupiterin neden olduu gel-git etkileri bu uydulardaki

Goldilock Hipotezi
.

Goldilock (Altn Bukleli Kz) adl kk ocuk masalndaki 3 kk ayck iin ormandaki gizemli kulbede kendilerine 3 ayr tasta sunulan scak, lk ve souk orbalar motifinden ilhamla, Goldilock hipotezi olarak isimlendirilen bir tasnife gre, bir yldzn evresindeki gezegenlerin bulunduu blgeler de, yaam asndan, scak, lk ve souk olarak snflandrlabilir: Yldza ok yakn blgeler yaamla ilgili sreler (zellikle suyun sv halde bulunabilecei gezegen yzey scaklklarna olanak verme) asndan uygun olmayan scak blm, ok uzak blgelerse souk blmler. Gneimiz iin, Merkr scak blgede, Mars-tesi gezegenlerse souk blgede yer alyorlar. Ilk blgede Dnya, Mars ve baz almalara gre de, Vens bulunuyor. Bu say, Drake denkleminde Samanyolundaki uygarlklarn saysnn hesaplanmasnda nemli. Benzer ekilde, gkadalarn, bu arada SaYerel gkadalar grubunun Samanyolunun snr snr

Samanyolu gkadamzn temsili resmi zerine izilen kk ember, Gnein 4000 kyl evresindeki blgeyi, geni emberse, 40,000 kyl yarapl blgeyi gstermekte. Parlak kl blge, Dnyadan bakldnda Yay Burcu blgesine den Samanyolu merkezi blgesini gsteriyor. Mavi renkli blgeler, youn yldz oluum blgeleri. Sol stte, Andromeda Gkadas ve onun uydu gkadalar NGC32 ve NGC 205 grlyor.

manyolu gkadamzn da yaam bakmndan uygun (yaam iin lman) ve uygun olmayan (scak ve souk) blmlerinden sz etmek olas. Samanyolu merkezine yakn blgeler, youn yldz oluumu ve buna bal olarak, spernova benzeri felaketli srelerin sayca ykseklii nedeniyle, yaamn ortaya kmasna olanak verecek ve onu uzun sre destekleyebilecek yldzlarn says asndan, Gnein de bulunduu orta blgelere gre daha az ansl. Yldz ktlelerinin ve buna bal olarak, evrim hzlarnn da gz nne alnmasyla, yaam iin gerekli yksek atom numaral elementlerin yeterli zenginlikte olduu, ayn zamanda, ykc olaylarn yeterince seyrek yaand gkada blmlerinde, yaamn ortaya kmas ve teknolojik uygarlklar gelitirebilmesi olasl daha yksek. Samanyolunun, merkezinden yaklak 20-40 bin kyl uzaklk-

imdiye kadar yrtlen SET programlaryla taranan parametre uzaynn bir blm, bu ekilde gsterilmekte. Krmz blTip II geler, olduka youn ekilde taranm alauygarlk yice taranm n, siyah blge de henz hi taranmam alan gsteriyor. Ara renkteki blgelerse, alttaki lekte verildii. ekliyle, o paraTip I metredeki tarama yzdesini veriyor. Dey uygarlk eksen, ma (yayn) yapan uygarln Dnyamz dzeyinde Henz taranmam enerji btesini, yatay eksense, yeryznuygarlk den taranabilmi uzaklklar gsteriyor. (Arecibo) Dnyamz rnein, Arecibo ile yayn gcmz olan dzeyinde 100 triyon (1014) Watt maya sahip Dnyadan uzaklk (kyl) uygarlk (uzaya uygarlklarn 50 kyl uzakla kadar bradyo tnyle, 1000 kylna kadar olan blgeyaylm) Taranan yldz sistemlerinin yzdesi deyse %30 orannda tarand grlyor. 4,000 kyl tesinde karanlk (hi taranmam ) blge balamakta. Daha fazla ma gcne sahip uygarlklarsa, 100 Arecibo gcne kadar olanlar 1000 kyl, 1 milyon Arecibo gcnde olanlarsa, 100,000 kyl uzakla kadar (Samanyolunun tamamnda) taranm saylabilir. Bu anlamda, Samanyolu iinde bir sper-uygarln olmadn syleyebiliriz.
zotropik olarak yaynlananefektif g

taki blm, bu adan yaam aramak iin daha fazla zaman harcamamzn uygun olaca blmleri. Ayrca, gkada tipleri de, yaam ve uygarlklarn var olabilme koullar asndan nemli. rnein, etkin gkadalar denen gruptakiler, yksek etkinlikleri nedeniyle, kararl yaam blgeleri iin uygun olmayan adalar. Dolaysyla, Samanyolu tipi bir gkadann sahip olduu 100400 milyar mertebesindeki yldz says, Drake denklemindeki yerinde %10 merbesinde yer alacaktr. Samanyolundaki Gne benzeri yldzlarn says 10-20 milyar civarnda hesaplanyor. Ortaya kan bir uygarl yok edebilecek kozmik felaketler asndan gz nne alnmas gereken olaylar arasnda, nova patlamalar (1-10 k yl uzaklklarda), spernova patlamalar (11000 k yl yaknlarmzdaki olaylar) ve gama n patlamalar (10.000-50.000 kylna kadar uzakllarda) saylabilir. Yldz ve gezegen arpmalar ve byk lekli meteorlarn yaam tayan gezegenlerle arpmalar, olas kozmik felaketler listesindeki dier olaylar. Gne Sisteminin gemiinde, gezegenleraras arpmalar olduuna dair ciddi ipular bulunuyor. Bunlar arasnda, Ayn, Mars byklndeki bir gk cisminin 4 milyar yl kadar nce, Dnyamz ile arpmas sonucu olumas; Vensn, kendi evresinde, btn gezegenlerin tersine ynde dnmesi ve Neptnn kutuplarnn Gnee dnk olmas saylabilir. Meteor arpmalarnn ipular ve sonular hakkndaysa daha ayrntl bilgilere sahibiz. rnein, bir ka yz milyon yl sreyle yeryznn mutlak hakimleri olan dinozorlarn ortadan kalkmalar, bundan 65 milyon yl nce, 10-100km apl bir meteorun dnyamza arpmas sonucu (bu meteorun, Amerikada Yucatan yarmadasnda bulunan 300 km apl krateri oluturduu dnlyor.).

sv ortama gerekli fazladan enerjiyi salayabilir ve yeryz okyanus diplerinde de gzlenen trden, Gne na ve fotosenteze dorudan gereksinim gstermeyen (ya da hibir ekilde tahmin edemiyeceimiz yeni) trden yaam biimleri ortaya km ve hatta gelimi olabilir. Merkrden byk ktleli ve Gne Sistemiinde atmosfere sahip tek uydu olan Titandaysa, yeryznde biyolo-

jik yaamn ortaya kmas ncesi (pre-biotic) koullarn varl hakknda iaretler var. Yzeyinde hidrokarbon (metan ve etan) denizleri ve bu molekllerin atmosfer ve Titann yzeyi arasnda evrimini salayabilecek hidrokarbon yamurlar olabilecei, geirgen olmayan metan-youn atmosferinin (yzeydeki basn 1,5 atmosfer scaklk 180 C olarak hesaplanyor) spektroskopik ve dier yollarla ince-

lenmesi, bu tahminlerin temelini oluturuyor. Ekim 1997de yola km olan NASA-ESA arac Cassini-Huygens, 2004 ylnda Satrn sistemine ulaacak ve bu arada Titana ait hipotez ve ngrlerin snanmasna olanak salayacak. zellikle Huygens sondas, Satrne vartan 4 ay sonra (27 Kasm 2004te!) ana gemi Cassiniden ayrlarak Titan atmosferine girerek atmosfer ve yzey koullar hakOcak 2003 13 BLM ve TEKNK

knda Dnyaya ok deerli bilgiler iletecek. Gne Sisteminin teki gezegenleri olan Urans, Neptun, Plton ve bunlarn aylar, ana yldza ar uzaklklar nedeniyle, kendi yaam ortamlarn hi bir ekilde gelitirme olana bulamam olmallar. Sistemin dier yeleri olan gkta ve meteorlarda karbon bileiklerinin, kuyruklu yldzlardaysa, karbon bileikleri ve buz halde suyun varl ilgin olgular. Hatta, yeryzndeki suyun nemli bir blmnn (belki de tmnn), yeryzne arpan kuyruklu yldz ve meteorlarca tanm olabilecei, Ay ve Merkr kutuplarnda buz ynaklar olabilecei yolundaki son bulgularla da destekleniyor. Ancak, yaam iin gerekli ilkel malzemenin gzlenmi olmasna karn, bu gk cisimlerindeki fiziksel koullar gz nne alndnda, yaama doru daha ileri evrelere geilmi olmas ansnn buralarda pek yksek olmad anlalyor.

Samanyolunda Yaam
Gnein de bir yesi bulunduu, devasa bir yldzlar sistemi olarak Samanyolu, yeryz benzeri ya da farkl temellerde yaam balanglar ve geliimleri iin yeni ve ok geni bir deney alan oluturmakta. Bu denemelerden ne kadarlk bir blmn baar ya da baarszlkla sonulanm olduu (daha dorusu, olabilecei) konusunda, yeryz rneimizden, Gne Sistemi ve genelde yldzlarn evrimi ve istatistii hakknda bilgilerimizden yola karak eitimli tahminlerde bulunmak olas. Bu tr bir hesaplama, ilk kez, 1960larda radyo gkbilimci Frank Drake (Dreyk ok.) tarafndan yapld. Bu nedenle, Samanyolu iindeki akll uygarlklarn saysna ulama hedefindeki eitlik, Drake Denklemi olarak bilinir. Bu denklem, Samanyolu iindeki yldz ve gezegenlerin says, yldzlarn mr sreleri gibi olduka iyi bilinen ve ok byk, her anlamda astronomik faktrlerle, kimyasal/biyolojik srelerin yaamn oluturabilmesi olasln kapsar. Bunun iinde, bunlar gibi fazlaca bilinmeyen baz temel bilimsel faktrlerin yannda, hakknda daha da zor tahminlerde bulunabildiimiz (canllarda akln ortaya kmas, gelimesi, bir
BLM ve TEKNK 14 Ocak 2003

Metalik ekirdek

Buz rts

Kaya i blm H2O katman

Buz altndaki sv su okyanusu

Europann Galileo uydusundan elde edilen veriler nda en d 100 kmlik kabuk blmnn kesiti. Jpiterin uydular Europa ve Ganymedenin kaln buz tabakalarnn altnda tm kreyi kapsayan sv su okyanuslar bulunduu yolunda kantlar elde edildi. Uzay aralarndan elde edilen grntler buz rtlerinin, Jpetirin ktle ekiminin yaratt gel-git etkisiyle srekli olarak yarldn gsteriyor. Aratrmaclar dipten gelen sv suyun yzeye ktn, bylece uydularn yzeyindeki olas organik maddelerin okyanus sularna karabildiini dnyorlar.

medeniyet kurmas, bilimsel metodu kefetmesi, astronomiyi gelitirmesi, benzeri aklllarla temas kurmak istemesi ve bu arada, kendini yoketmemesi gibi olaslklar ieren) baz psikolojik/sosyolojik faktrleri de ierir.

Nm (medeniyetlerin says) = N (yldzlarn says) x f (Gne tr yldzlarn oran) x M (gezegenlerin says) x g (yaama uygun gezegenlerin oran) x h (yaam srecini gerekten balatanlarn oran) x i (akll medeni-

Radyo ve Optik SET

.

Radyo SET
SET konusunun speklasyon ve fantezi dnyasndan, sayg duyulur bilimsel uralar alanna aktarm, radyo teknolojisi ve radyo astronominin yeteri kadar gelitii 1950li yllarn sonlarna rastlar. nce, 1959da Giuseppe Cocconi ve Philip Morrisonun Nature dergisinde kan Searching for Intestellar Communications (yldzlararas haberlemenin aranmas) ve onu takiben, 1960da, Frank Drakein Ozma Projesi adl, mevcut radyo astronomi tekniklerinin kullanarak en yakn Gne benzeri 200 yldz ksa sreli dinlemeler eklinde gzetleyen almas, SETnin bilimsel arenaya transferinin habercisi olaylard. Bundan sonra, ou Amerika ve Sovyet kkenli bilimciler tarafndan olmak zere 100e yakn SET program gerekletirildi. Bugn, artk saygn niversitelerin lisans ve lisansst eitim programlarnda SET konulu dersleri, gkbilim kitaplarnda SET konulu blmleri grebilir, Bu konuda iyi tannm gkbilimci, fiziki ya da mhendislerce yazlm ekici ders kitaplar ve popler yaynlar bulabilirsiniz.

Optik SET
Yldzlararas haberlemenin optik dalga boylarnda da gerekletirilebilecei, bizim bu tr haberlemeleri de yakalayabileceimiz, Frank Drakein ilk radyo gzlemlerini yapt yln hemen ertesinde, 1961de baz fizikilerce nerilmiti. Robert Schwartz ve Charles Townes, Dnya d canllar optik dalga boylarnda aramay yani optik SETyi (OSET) teklif ettiler. Ancak, bu teklif, uzun yllar SET dnyasn etkisi altnda tutan radyo mafyas tarafndan grmezlikten gelindi. Son dnemlere kadar, ok az sayda OSET almas zerinde duruldu. nk, bu amala kullanlacak lazer fizii ve ilgili teknolojileri henz yeterince anlalp gelitirilememiti. Yani, OSETnin potansiyelinin anlalmas epey vakit ald. zellikle, bir yldzn parlakln aacak optik ma yaratmann gerektirdii devasa enerji btesi gz korkutucu idi. Ancak, son dnemlerde lazer fiziindeki gelimeler, SET dnyasnn da dikkatini ekti. Lazeri kefi nedeniyle 1964 Nobel dln
Dnya d uygarlklara mesaj gnderilmesinde ve onlarn mesajlarnn dinlenmesinde yararlanlan emektar Arecibo teleskopu (stte), imdilerde yeni sistemlerle donatlyor. Ancak, SET projesi, umutlarn yandaki resimde grldg gibi kk antenlerden oluacak toplam bir km apl bir bileik radyoteleskop projesine balam grnyor.

de alm olan Townesin srarl abalaryla, Californiadaki 1997 SET altay sonrasnda OSETnin denenmesi gereken bir yol olduu genel kabul grd. ok ksa sreli lazer pulslaryla bir yldzn optik parlaklnn ok zerinde parlakla sahip sinyaller gnderilebilecei, bu sinyalle-

OSET projesi kapsamnda lazer sinyali gnderebilecek 6 metrelik Bolshoy teleskopu.

rin, baz bakmlardan (rnein, daha byk band genilii) radyodan daha stn ekilde yldzlararas haberlemelere olanak salayabilecei anlald. rnein, saniyenin trilyonda 1i kadar (10-12 saniye) bir sre iin, 1 milyon kere milyar wattlk (1015 W) enerjiyi paketlemek ve lazer pulslar olarak hedeflemek olanak dahilindeydi. Bu altaydan 6 ay sonra ilk geni kapsaml OSET aratrmas 60 cmlik bir optik teleskop kullanlarak ABDde Oak Ridge Gzlemevinde balamt! Yntem, baka amalarla yaplan gzlemler iin teleskopa giren optik yldz huzmesinin kk bir blmn kullanarak, bunun ok ksa sreli ve pulslu sinyaller ierip iermediinin denetlenmesi idi. Uzun yllar direnilen OSET fikrinin bu kadar hzla uygulamaya girmesinde, 40 yl akn sredir olumlu bir sinyal alnmayan radyo taramalarnn da etkisi vard... Ksaca zetlenen bu Harvard-Princeton almas yannda, Rusyada Victor Schwartsmann 6mlik Bolshoi teleskopuyla srdrd almalar, Townes ve Al Betzin 1.7mlik teleskopla yaptklar 10.000 Angstrm kzltesi aratrmas, Stuart Kingsleyin Columbus OSET Gzlemevi kurma almalar, bunlardan bazlar.

Ocak 2003 15 BLM ve TEKNK

yetlerin ortaya kma olasl) x T (medeniyetin haberleme istemli yaam sresi) / S (Samanyolu mr) ya da sembolik olarak: Nm = N x f x M x g x h x i x T / S Bu hesabn farkl ekillerde, benzeri baka faktrlerle yaplmas da olas. (rnein, Carl Sagan, 1974te byle bir alternatif hesaplama vermiti). Fakat, faktrleri belirleme almalarnda ulalan sonu (burada ayrntlar zerinde duramyoruz) u ifadeyle zetlenebilir: Halen Samanyolu iinde yaayan uygarlklarn says, ortalama olarak, bir uygarln haberleme yetenek ve arzusunda olduu yaam sresine eittir. Nm ~ T Bu durumda, insanlk olarak kendimizi uzunca bir sre yok etmemenin yolunu bulabilirsek, bu say milyonlar bulabilir. Bu durumda, bize en yakn uygarln uzakl 100 k yl (1 k yl=9.5 trilyon km) mertebesinde demektir. Eer insanlk olarak yaammz srdrmeyi beceremezsek (ki bu, ulatmz sosyal ve evresel sorunlarn boyutlar dnldnde olduka yksek bir olaslk), bu say, en fazla, 100 civarnda ya da daha az demektir. Bu durumda, uygarlklararas uzaklk, binlerce k yln bulacaktr; yani, haberleme ve temas kurma olaslmz sfra yakn demektir. Ancak, her iki durumda da, bildiimiz fizik yasalar ve mesafeler gznne alndnda, dorudan temas hemen hemen imkansz saylyor. Bunun yerine, yldz uygarlklar arasnda haberleme abalar zerinde younlamak daha aklc bir yntem olarak ortaya kyor.

Son Dnemdeki Gelimeler

.

imdiye kadar Gne Sistemi dnda belirlenen 100 akn gezegenin ok byk ounluu, yldzlarna ya ok yakn, ya da ok uzak yrngelerde dolanan 1/2 ile 17 Jpiter ktlesinde gaz devleri.

Haberleme abalar
Dnya d canllar radyo gkbilim temelinde ve mevcut radyo teknolojisinin salad birikim ve olanaklarla aramann ad, yaygn olarak Dnya d Akll Canllar Arama anlamna gelen, ngilizce Search for Extra Terrestrial Intelligence kelimelerinin baharfleri SET ile anlr oldu (burada, ksaltmann Trke sylenii esas alnarak, SETI yerine SET eklindeki yazm kullanlacaktr). Dnya d canllarn da genelde bilim, zelde astronomi ve haberleme/gzlem teknoBLM ve TEKNK 16 Ocak 2003

2000li yllara gelindiinde, SET almalarna damgasn vuran en nemli gelimeler olarak unlar saylabilir: 1. 1995lerden balayarak, Gne-benzeri ve dier yldzlar evresinde bulunan gezegenler. Says 100leri bulan yldz evresinde, ou Jpiter mertebesinde ktlelere sahip gezegenle kefedildi. Ancak, bunlarn yrngeleri Gne Sistemi rneine uymuyor. nk dev Jpiterler, beklenmedik ekilde, kendi yldzlarna Merkr kadar, ya da daha yakn yrngelerde! Gezegen oluumuyla ilgili kuramsal ve gzlemsel almalar, yeni gelimeler gstererek SET ile ilgili almalara da yeni bir itki salam bulunuyor. 2. Yine 1995te, Marstan dt hesaplanan ve Antarktikada bulunan bir gktanda, mikrobik dzeyde yaam izlerinin bulunmu olabilecei iddias, bilim dnyasnda geni yank uyandrd. Mars koullarnda da yaamn ortaya km olabilecei iddias, yaamn Gne Sistemindeki kkeni, gezegenler arasndaki ktle transferi olanaklarnn ve yaamn bir gk cisminden dierine tanmas olaslnn ok daha dikkatle incelenmesi gereini dourdu. 3. Hi bir gne nn ulaamad derin deniz diplerinde, topran kilometrelerce altnda ve kutuplarda, ok elverisiz, u koullarda, yaam izlerine rastlanmas; ayrca, Merkr ve Ay kutuplarnda, (Gne klarnn hi ulaamad noktalarda, gezegene den kuyruklu yldzlarca tanm olabilecek) buz ynlarna rastlanmas ve Marsn topra altnda donmu ya da sv halde su tutma olasl, Gne Sisteminde yaam arama almalarna yeni bir he-

yecan katm durumda. Bu durumda, Marsa ve Jupiter aylar Europa ve Ganymedeye gnderilecek robot aralar iin yeni hedefler ve grevler dnme gerei dodu. 4. NASA, daha nce kapatmak zorunda kald, fakat halen zel bir kurulu statsnde Califonia niversitesi bnyesinde almalarn srdren SET Enstits yerine yeni bir Astrobiyoloji Program gelitirme karar ald.
Mars yzeyinde akan sellerin at sanlan derin yarklar.

lojileri konusunda bizlerin benzeri ya da daha ileri dzeylere ulam olacaklar varsayldnda, haberlemede elektromanyetik ayrmn (spektrum) radyo blgesini tercih edecekleri ngrlebilir. Gerekten de, elektromanyetik dalgalarn tm gz nne alndnda, haberleme iin nemli

bir faktr olan grlt (parazit) asndan, Samanyolu-ii en dk dzeyler, 1-10 milyar Hertz (1-10 GHz) frekanslarda (~3-30 cm radyo dalgaboylarnda) ortaya kyor. Ayrca, uzun sre, haberlemenin en ekonomik ve gvenilir olarak yrtlebilecei uygun yolun, yeryzndeki geli-

im ve birikim nda radyo dalgalar olduu dnlmtr. Son yllarda, lazer teknolojilerinin ve ksa-zamanl atma (pulslama) tekniklerinin gelimesiyle, optik (kzltesi, grnr ve mortesi ayrm blgeleri) kanalnn da etkin bir haberlemede kullanlabilecei ortaya konmu durumda. Radyo ve Optik SET almalar ilgili kutuda zetlenmitir. Dnya d canllarda haberleme abalarnda, balca 2 seenek bulunuyor: Yldzlar dinlemek (yani haber alabilmek ya da haber beklemek) ya da yldzlarca dinlenmek (haber iletmek).

Yldzlar Dinlemek
imdiye kadar yrtlen yldzlar dinleme olarak zetlenebilecek SET almalarnda, 15 m ile 300 m arasnda anten aplar, 600 MHz ile 100 GHz arasnda eitli radyo frekanslar 1,5 miliHertz (0.0015 Hz) ile 30 kiloHertz (30.000 Hz) arasnda frekans zmlemeleri olan radyo teleskop ve alc sistemleri kullanld. Arama stratejileri de, daha ok hedef-seimli arama eklinde, konumu iyi bilinen, Gnee yakn ve astrofiziksel olarak Gne trnden yldzlar hedefliyordu. almalarda daha az kullanlan ikinci tr arama stratejisi olan (hedef seimsiz) uzay taramas ise, seilen bir blgenin tamamnn eksiksiz dinlenmesi temelindedir ve ancak SET almalarnn otomatik hale getirildii 1980li yllar sonrasnda baz almalarda uygulanmaya baland. zellikle 1980lerin ikinci yarsndan sonra NASAnin bir SETI Aratrma Enstits kurmas, uzun fizibilite almalar sonrasnda Yksek zmlemeli Mikrodalga Uzay Taramas (High Resolution Microwave Survey, HRMS) projesini balatmas, almalar asndan nemli bir evrenin balangc oldu. HRMSnin odak noktas, 32 milyon farkl radyo frekansn ayn anda tarama gcnde, ok ileri bir radyo alcsnn gelitirilmesi ve SET amal olarak hizmete konmas. Bu sistem, 12 Ekim 1992de (Amerikann Kolomb tarafndan kefinin 500 ylna adanarak) almaya balad. NASAca planlanan almann temel gzlem program, hem hedef-seimli arama hem de, bir sre iinde btn gky-

Setiathome projesi kapsamnda milyonlarca ev bilgisayar, Arecibo ve dier radyoteleskoplarla elde edilen sinyalleri tarayarak, akll uygarlklarn varlna iaret edebilecek, srekli tekrarlanan bir mesaj aryorlar (stte). Uzaydan gnderilmi bir sinyalin, yandaki grntde olduu gibi hafife eik bir izgi eklinde ortaya kmas gerekiyor. Grntde her noktack belirli bir frekans (yatay eksen) ve zamanda (dikey eksen) bir radyo enerjisini temsil ediyor. Salm noktacklar parazit artalan grlts, dz izgiyse tekrarlanan dzenli bir sinyali temsil ediyor. izgi, Dnyanin kendi etrafndaki dn frekans saptrdndan, yatk olarak izlenebilecek. Bu grntde yayn, bir uzay gemisinden geliyor. Ancak, uzay gemisi bize ait: imdilerde Gnee Dnyadan 73 kat uzakta bulunan Pioneer 10 uzay arac.

zn belli bir duyarllkla taram olmay hedefleyen uzay taramas olarak belirlenmiti. Hedef-seimli taramada, gnein 80 k yl ya da daha yaknnda olup spektrumlarnda yksek atom numaral elementler ieren Topluluk I grubu arasndaki F, G, K snf (Gne ve zellik olarak Gnee en yakn dier iki snf yldz) tek yldzlar hedeflemiti. Bunlarn says 800 kadar olup her yldz 5 dakikadan 15 dakikaya kadar deien srelerde, Samanyolu iinde radyo grltsnn en dk olduu 1 ile 3 GHz frekanslar arasndaki bant zerinde izlenecekti. Bu arama, 18 cm (OH izgisi), 21 cm (H izgisi), su oluu blgesi (18-21 cm aras) gibi sihirli ve zel nemi olan frekanslar iermekte. Ka-

bul edilen uzay taramas stratejisinin hedefiyse, 7 yllk bir plan iinde, her iki yar krede birden fazla radyo teleskopu kullanarak, btn gkyzn 1-10 GHz frekans aralnda, teleskoplarn zme gc byklndeki blgeleri 1 saniye sreyle gzlemekti. Hem hedef seimli tarama, hem de uzay taramas, btnyle otomatik ve bilgisayar kontrolunda. Tarama srasnda dikkate deer sinyaller bulunduunda, aratrclar otomatikman uyarlmakta. NASAnn HRMS adl geni kapsaml SET program, tamamlanamadan ABD Kongresi tarafndan 1 yl sonra kesildi. Ancak, ayn proje bir sre sonra, zel kiilerin ve SET merakllarnn maddi ve manevi katklaryla
Ocak 2003 17 BLM ve TEKNK

1-10 aras saylar Say balar iareti H, C, N, O, Pnin atom numaralar

tekrar hayata geirildi. Projenin daha sonraki ad Phoenix (Anka kuu; kllerinden tekrar canlanan efsanevi ku) olup, daha nce tanmlanan program daha yava ekilde gerekletirme hedefinde. lk kapanma ncesi taramalarda elde edilen umut verici 50 kadar hedef tekrar ve ncelikle gzlenme durumunda.

DNA nkleotidlerine giren 12 baz ve ekerin forml (H, C, N, O, P)

DNAdaki nkleotidlerin says (~4 milyar) DNAnn ift sarmal nsan profili

nsann boyu bilgisi ( cinsinden) Yeryzndeki insan nfusu Gne Sistemi (Dnyamz, insana doru kaydrlm) Mesaj gnderen Arecibo Teleskopu Teleskopun yarap

Yldzlarca Dinlenmek
teki yldzlar dinlemenin, bir de Dnya d Akll Yaratklar (E.T.ler) tarafndan dinlenmek yan var. Bunun da yine hedef-belirli dinlet-

Arecibodan M13 Kresel Kmesine 1974te gnderilen mesajn deifre edilmi ekli.

mek ve hedef-belirsiz dinletmek gibi iki farkl tr sz konusu. lk trden, bizim dorudan mesaj gnderip kendimizi dinletmek yolundaki abalarmz ok fazla deil. Bunun en iyi bilinen ve belki de tek rnei, 1974te, halen Cornell niversitesince iletilen Porto Rikodaki 300 metrelik Arecibo Radyo Teleskopu kullanlarak yaplan ve Herkl Takmyldz blgesindeki m13 kresel yldzlar kmesine 3 dakika sreyle gnderilen mesaj. 21 cm radyo dalga boyunda bir sinyaller dizisi olarak hazrlanan sinyal, defalarca tekrarlanan 1679 adet 1 ve 0lar (sinyal olarak: varyoklar) dizisi. Bu sinyal

NASA Astrobiyoloji Enstits, NAI

.

NASA Ames Research Center bnyesinde kurulan NASA Astrobiology Institute adl birim, bir ekirdek sekreterya dnda, farkl kurulularda alan konularla ilgili uzmanlar, gelien nternet ve haberleme olanaklaryla birbirine fonksiyonel ekilde balamak ve oluturmay hedefledii gruplar, bir at altnda toplamak yerine, bulunduklar kurulularda maddi ekilde destekleyerek programlarn srdrme karar ald. NAInin u 3 temel soruya yant arayan programlar gelitirmesi ngrlmekte: - Yaam nasl balad ve geliti ? (Biz nereden geliyoruz?) - Yaam evrende baka yerlerde de var m? (Evrende yalnz myz?) - Yaamn yeryznde ve tesinde gelecei ne? (Uzayda nereye gidiyoruz?) Bu ok genel sorularn kolayca yantlanmasn kimse beklemiyor. Ancak, bu yolda, uzmanlarn katlmlaryla hazrlanm olan bir yol haritas almalarn teknik ieriini belirlemede yardmc olmakta. Bu haritann takibi ve yaama geirilmesinde gz nne alnacak genel bir alma ilkeleri listesi de oluturulmu bulunuyor. Buna gre, -ok-disiplinlilik: Astrobiyoloji ok-disiplinli bir ura olarak ele alnmaldr. rnein, yer, yaam ve uzay bilimleri yannda, mikrobiyoloji, ekoloji, molekler biyoloji, paleontoloji, kimya... bu disiplinlerden ilk akla gelenleri. Astrobiyolojinin amalarna, farkl birikim ve uzmanlk alanlarndan gelen bilimcilerin oluturaca sentezle daha abuk ulalabilecei ak. -Gezegen ortamlarn koruma: Yer dnda yaam aratrrken, ve ilk elde, rnein, Marsa yeryzndeki yaam tama planlar yaparken, bu (ve dier her) gezegenin kendi ekosistemini korumaya zen gstermeliyiz. Bu programlarn etik ve bilimsel ilkelerden sapmasna kar gerek-

li duyarlklar iinde olmalyz. Bunun bir yandan dnyamza yabanc yaam formlarnn getirilmesiyle kendi gezegenimizdeki yaam tehlikeye atma olaslna kar dikkatli olmay, dier yandan, baka dnyalar yeryz yaam iin uygun duruma getirme (terra-forming: dnyalatrma) amal, iklim ve yzey koullarn deitirme almalarnn btn ynleriyle ele alnmasn gerektirdiinin bilincinde olmalyz. -Toplumsal sorumluluk: Astrobiyoloji almalarnn laboratuvar duvarlar tesinde de, dnyamz toplumlar zerinde derin etkileri olaca ve sonularn toplumsal sorumluluklar gerektirecei gznnde tutulmal, ekonomik, evresel, salksal, dinsel, ahlaki, politik ve eitsel deerlendirmeler iin uygun ortamlar dnlmeli. -Herkese ak olma ve eitim: Evrende yaamn varln aratrma almalarnn, bilimciler dnda da geni merak uyandran bir konu olduu unutulmamal. Genel kamuoyu kadar, her yatan renciler iin, yaamn kkenine ve evrende yaygnlna ilikin soru ve sorunlar bir ilgi kayna. Astrobiyoloji, bu nedenle, toplumun gzleri nnde ve herkese ak ekilde yrtlmeli, sonular kadar keif ve aratrma heyecan, eitim kurumlar ve medya araclyla geni ekilde paylalmal. Sorular ve yantlar, sadece bir avu aratrc iin deil, herkes iin nemli. Bu genel alma ilkeleri nda 1996-1999 yllar arasnda, 400den fazla bilimcinin, eitli toplantlar, altaylar ve dier ekildeki katklaryla, bir yol haritas hazrlanm bulunuyor. Bu harita, gelimekte olan astrobiyoloji biliminin ieriini oluturma abalarnn, dou evresinde katkda bulunan bilim adamlarnn bakyla, ksa bir zeti olarak kabul edilebilir. Yol haritasndaki nemli bilimsel amalara ulamada ele alnan alma konularysa unlar: 1.Yeryznde yaam nasl balad?

2.Maddenin canl sistemlere dnmesindeki genel ilkeler neler? 3.Yaamn molekl dzeyinde, organizma dzeyinde ve ekolojik dzeyde evrimi hangi evrelere sahip? 4.Yeryz yaam-kresiyle (biyosfer) Dnyann ortak-evrimini nasl anlayabiliriz? 5.Dier dnyalarda yaam iin benzer evresel koullar oluturmann snrlar neler? 6.Bir gezegeni yaanabilir yapan koullar neler ve bu dnyalar evrende ne kadar yaygn? 7.Dier dnyalar zerindeki yaamn imzalar neler ve bunlar nasl tannabilir? 8.Gne Sisteminde, zellikle Mars ve Europada halen yaam var m? ya da gemite var myd? 9.Var olan ekosistemler, insan yaam sresine ilikin olarak evresel deiimlere nasl tepki verirler? 10. Yeryzndeki yaamn uzaydaki ve dier gezegenlerdeki koullara tepkisini anlayabilir miyiz? Yol haritasn doldurmas beklenen bilimsel almalar iin dzenlenen bu ncelikli ama ve alma alanlar listesindeki her konu iin belirlenen daha ayrntl aklamalar ve bu konularla ilgili logo-amblemler, yukarda verilen nasa sitesinden takip edilebilir. Burada zetlenen astrobiyoloji tanm ve ierii durgun ya da mmkn tek yol demek deildir. Bu bilim dalnn gelecei, almalara katlan bilimcilerin kiisel tercihleri kadar bunlarn bilim ve dnya kamuoyunca alglanmasna gre ekillenecektir. imdiden bir dizi niversitede astrobiyoloji ve ilgili disiplinlerde yeni dersler, lisansst programlar, yeni konferanslar ve dergiler ortaya km bulunuyor. Bu uraa omuz vermek ve bu yeni disiplinin douuna tanklk etmek ayrcal, tm ilgilenenlere ak!

BLM ve TEKNK 18 Ocak 2003

24.000 yl sonra 200.000 kadar yldza sahip bu kmeye ulaacak ve o anda, bu dalga boyunda Gne ynne bakmakta olan, (varsa) Dnya d canllar, Gnein radyo parlaklnn 3 dakika sreyle her zamankinden 10 milyon kat arttn fark edecekler! Gnderilen mesajsa, her biri 23 karakter (1 ya da 0) ieren 73 satr olarak dizildiinde, Gne Sitemi, yerdeki yaam, insann yaklak grnts, boyu vs hakknda bilgiler iermekte. 23 ve 73se 1679un her ikisi de asal olan 2 arpan. Bu mesaj, m13llerin temel matematik bildiini varsaymakta! Hedef-belirsiz dinlemeler konusunda, zaten bir ey yapmamza gerek yok. Radyoyla haberlemenin balad 1920lerden beri, Dnyamz k hzyla genileyen bir radyo halesi oluturmaya balam bulunuyor. Bu hale, bugn 75 k ylna kadar geniledi. Bu evre iinde yeteri kadar akll yaratklar, (eer varsa) belki bizim radyo ve TV programlarmz izliyor ve yaptmz kimi tuhaflklara glyorlardr. Kim bilir? Bu program NASA Astrobiology Institute (NASA Astrobiyoloji Enstits) adl yeni kurulu tarafndan yrtlmektedir. NAI hakknda zet bilgiler ilgili kutuda sunulmaktadr. Prof. Dr. Mehmet Emin zel
anakkale 18Mart niversitesi, Astrofizik Aratrma Merkezi, anakkale (Bolu AB'den izinli)
Kaynaklar Search for Life in the Universe, D. Goldsmith ve T.Owen, 1992, 2. bask, Addison-Wesley Astronomi ve Uzay Bilimleri, orta retim kurumlar iin ders kitab, Z. Aslan, C.Aydn, O.Demircan, H.Krbyk, E.Derman, 1996, Tekk Yaynclk-Ankara, blm 3,4,5. Evrenin Ksa Tarihi, J.Silk, Murat Alev evirisi, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, no 46. ada Astrofizik, M.E.zel, TUBTAK, Bilim Teknik Nisan 1991. Kubak Evren, M.E. zel, TBTAK, Bilim Teknik, Mays 1991. lk Dakika, S.Weinberg. (1976); Z.Aydn, Z.Aslan evirisi, 1995, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, no 11. Gkyzn Tanyalm, M.E.zel, T.Sayga, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, no 47, 1997. Double Helix, F.Crick; kili Sarmal, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, no 2. artan Varsaym, F.Crick, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, no 43. Hayatn Kkleri, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, no 1. The Search for Extraterrestrial Life, yage, blm 7-10, s. 153-250. Mind from Matter, M.Delbrck, 1986. Blackwell Scientific Publ. Vital Dust, C.de Duve, 1995, Basic Books, Harper Collins Publ. Blind Watchmaker, R.Dawkins, 1986, W.W.Norton and Co., Kr Saati, TUBTAK popler bilim kitaplar, 2002. Darwin ve Beagle Serveni, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, no 40. Life in the Universe, S.Weinberg, Scientific American, Oct.1994: S.zveren evirisi: Evrende Hayat Nasl Balad?, CBT, say 516, s.6-7, 8.2.1997. Cosmos, C.Sagan, Kozmos, R.Aolu evirisi, Altn Kitaplar Yaynevi. Dragons of Eden, C.Sagan: Cennetin Ejderleri, e Yaynevi Baka Dnyalar, Baka Canllar, .Budayc, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, no 341. Nisan 1996, s. 34-41. Yertesi yaam arama (SETI), M.E.zel, Orta retimde temel bilimler simpozyumu, 1-2 Kasm 1997, stanbul. The Search for Extraterrestrial Life yage, 1992, blm 21, sayfa 505-519. Fizikte baz felsefi sorunlar, M.E.zel, TBTAK Bilim Teknik, say 342 (Mays 1996), s. 28-33. Baka Dnyalar, Baka Canllar, .Budayc, TBTAK Bilim Teknik, say 341. (Nisan 1996), s. 34-41. Kozmik Balant, C.Sagan; ev. M.Diner, 1986, e-yaynlar.

Ocak 2003 19 BLM ve TEKNK

Bilgi de Deerli Bir Hediye!

Dergilerini takm halinde tutmak isteyenler iin kutular, indeksleri ve ekleriyle birlikte

Son iki yl, son bin adet

Sipari in: (0312) 427 32 46 TBTAK Kitap Sat Brosu: Atatrk Bulvar No: 221 06100 Kavakldere Ankara Tel: (0312) 427 33 21 Faks: (0312) 427 13 36