Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Frat University Journal of Social Science Cilt: 12, Say: 2, Sayfa: 395-420,

ELAZI-2002

XVI. YZYILDA OSMANLI DEVLETNDE AVULUK TEKLATI

The Organization of avuluk In The Ottoman Empire In The Sixteenth Century. mit KO
ZET Gktrklerden Osmanl Devletine varncaya kadar hemen btn Trk devletlerinde mevcut olan avular, Osmanl Devletinde kurumlaarak en mkemmel eklini almtr. Osmanl Devletinde avular Divan- Hmayn avular, Kapkulu Ocanda grevli avular ve eyalet ve sancak avular olmak zere balk altnda incelemek mmkndr. Divan- Hmaynda grevli avular daha ziyade divan gnleri terifatlk yapar ve devlet protokolnn uygulanmasna yardmc olurlard. Divan- Hmayn avularnn tecrbelileri olan gedikli avular ise devlet iin nemli ilerin takibi ve uygulanmas iin taraya gnderilirlerdi. Kapkulu Ocaklarnda ilerin belli bir dzen ierisinde yrtlmesi avuba ve onun mahiyetindeki dier avular vastasyla olurdu. Bu avular sava zaman orduda emir komuta zincirinin salanmasnda nemli grevler stlenirdi. Eyalet ve sancaklarda istihdam edilen avularn grevleri Divan- Hmaynda grevli avularnkine benzer. Bunlar sancak divanlarnda terifatlk yapar ve divan dndaki ilerin tatbikinde beylerbeyi ve sancak beyine yardmc olurlard. Anahtar Kelimeler: avu, Osmanl Devleti, Divan- Hmayn, Kapkulu, Eyalet, Sancak. SUMMARY avus that almost existed whole of the Trkish countries from Gktrkler to Ottoman Empire were perfectly institutionalized in The Ottaman Empire. As a group avus in Ottaman Empire have been classified under the three main titles in this study: Namely, Divan- Hmayn avus (the avus who work in the concil of the State), Kapkulu avus (military avus) and, the avus of provinces. The avus in the Divan- Hmayn were in charge of application of the protocol. . The experienced Divan- Hmayn avus were named as gedikli avus and these were sent to the provinces for keeping track of important duties and isues. . avuba (sergeant major)with the other avus(sergeants) were in charge of carying out of the hierarchy in the Kapkulu Ocaks. During the war times, there avus were responsible to transfer orders from hinger commanders to the soldiers. The avus in the provinces had duties same as Divan- Hmayn avus. These were in charge of carying out of protocol in the concils of the provinces and also helping Beylerbeyi with the works out of the concil of the province. Key Word: avu, Ottaman Empire, Divan- Hmayun, Kapkulu, Province.

Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Aratrma Grevlisi

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (2)

GR avu kelimesi, slamiyetten nceki dnemlerden balayarak, muhtelif Trk devletlerinde sarayda eitli hizmetlerde bulunan bir snf memurlara verilen ve orduda kk bir askeri rtbeyi ifade eden ve bu manada hala kullanlan eski bir stlahtr. avu tabiri ise, barma, arma, ses, an, hret gibi manalar ifade etmektedir. avu kelimesinin eski ve yeni bir ok Trk lehesinde varl bilinen av kknden geldiine dair Vamberynin ortaya koyduu gr byk oranda kabul grmtr; F.W.K. Mller, eski Uygur metinlerinde ab eklinde tesadf edilen kelimenin Osmanl devrindeki avu kelimesinin eski ekli olmas ihtimalini ileri srmektedir. Ayn ihtimali kabul eden P. Pelliotta, 735 ve 737 yllarnda in sarayna, Tu-kiler tarafndan, sefir sfatyla gnderilen bir adamn tad pie unvannn da bundan baka bir ey olmadn belirtmektedir. J. Nemeth ise bu kelimeye Peenek ve Kuman lehelerinde avu eklinde tesadf ediini vurgulayarak, Macarcaya girerken s eklini aldn ifade etmektedir1. XI. Asrda yaam olan Kagarl Mahmut ise, avu kelimesini, savata saflar dzelten, sava olmad zamanda askeri zulm etmeye brakmayan kimse olarak tanmlamaktadr2. Bizanstan ine kadar saray tekilatnn byk gelime gsterdii btn eski ark imparatorluklarnda avuluk messesesinin teekkl ettii sylenebilir; Irak, Suriye, Msr, Kuzey Afrika ve Yemen gibi, muhtelif zamanlarda muhtelif Trk slalelerinin hakimiyetinde bulunmu olan Arap memleketlerinde bu kelimenin avu veya avi<avu eklinde kullanldn bilinmektedir3. Gaznelilerde, Seluklular devrinin bir ok idari geleneklerini devam ettiren lhanllarda, Memluklerde, Eyyubilerde ve XIV. Yzylda Yemende hkm sren Resuller slalesi zamannda bu kelimenin benzer ekillerde kullanld grlmektedir4. Bizanstan Osmanllara getii iddia edilen messeseler arasnda avular da daima zikredilmektedir. Rambaund, Codinusden naklen, Bizans saraynda avular, hatta bir de avuba bulunduunu syledii gibi, Scala ve dierleri de bunu tekrarlar. Ancak Ernst Stein, olduka kuvvetli bir grle, bu iddiay kabul etmemi ve Orta Bizansa ait mandatoreslerin halefleri olan bu avu isim ve tekilatnn Trklerden alnm olduunu ve nce Manuel Comnen zamannda bunlara rastlandn sylemitir5 avu kelimesi ve tekilat, Seluklulardan sonra Atabeyler ve Eyyubiler vastasyla, Msr-Suriye Memluk mparatorluuna gemitir. mameddin sfahanide grdmz bu kelime, Memluk devri kaynaklarnda avi, savi ekillerinde daima
1 2

M. Fuat Kprl; avu , . A, c.III. stanbul, s. 362. Divan Lgat-it-Trk Tercmesi, (eviren: Besim Atalay), c. I, Ankara 1985, s. 368. 3 M. Fuat Kprl; avu, . A, c.III. stanbul, s. 363. 4 smali. Hakk Uzunarl; Osmanl Devlet Tekilatna Medhal, Ankara, 1984, s. 183. 5 M. Fuat Kprl; Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, s. 81-82.

396

XVI. Yzylda Osmanl Devletinde avuluk Tekilat

zikredilmekte ve muhtelif devirlere ait kaytlardan onlarn vazifeleri hakknda yeterli bilgi edinmek mmkn olmaktadr. Ebul-Mahsinin bir kaydna gre maiyetinde avular bulundurmak hkmdarlk alametlerinden biri idi. Kahirede sultanlarn, Suriyede de sultan naiblerinin maiyetinde avular bulunurdu6. Seluklulara ait seluknmelerde serhenk veya avu tabirlerinden her ikisi de kullanlmaktadr. Bunlar hkmdar ve saray grevlilerinden olup, posta ulakl ile muharebe hizmetlerinde bulunur ve daha ziyade hkmdar alaylarnda mevkipin nnde yryerek hizmet ederlerdi ki Osmanllarn Divan- Hmayn avularn andrrlar. Seluklular devrinde avularn siyah kostm giymeleri, eski Sasani-Abbasi geleneinin bir devam olmasndan ileri gelmektedir. Bunlarn ellerinde tadklar balarnda boynuz eklinde iki kvrk bulunan kymetli talarla bezenmi asalara da durba ad verilirdi. Eski kaynaklarda gulaman-i dergah, yani saray kleleri namda verilen saray mstahdemlerinin sekin bir zmresi olan bu avular, saltanat alametlerinden biri olarak kabul ediliyordu. Avfinin Sultan Sancar zamanna ait bir hikayesi bunu pek iyi gsterdii gibi, hkmdarlarn, nian vermek istedikleri byk emirlerine etr ve drba verdikleri yani balarnda hususi bir emsiye ve mahiyetinde elleri asal avular tamak imtiyazn bahettiklerine dair yzlerce kayt da bunu teyit etmektedir.7 avu kelimesi ve tekilat Anadolu Seluklularnda da mevcuttur. avularn grevleri Byk Seluklulardakinin ayndr. Bizans sarayna, sefir sfat ile baz avularn gnderilmesi bu zmrenin ehemmiyetini gstermesi asndan nemlidir. avularn elbiseleri itibaryla da Byk Seluklulardakinden farksz olduklar phesizdir8 Anadolu Beyliklerinin de kendilerine gre saray tekilatlar vard. Germiyan hkmdarnn maiyetinde dier saray grevlilerinin yan sra avular da vard ve vazifeleri dier devletlerdekiler ile ayn idi9. Yine Anadolu Seluklularnda mevcut olan avularn mahiyetinin aynen Aydnoullarnda da devam ettiini gryoruz.10 Osmanl Devletine gelindiinde ise kuruluundan itibaren avu kelimesi ve messesesinin, bir Seluklu miras olarak mevcut olduunu grmekteyiz. Osman Gazinin silah arkadalarndan Samsa ve Samsama avuun bu nvan daha evvelki devirlere ait olmakla beraber, Orhan ve I. Murat devirlerinde saray ve ordu tekilat vcuda getirilirken, btn Anadolu beyliklerinde mevcut olan avuluk messesesi de

6 7

M. Fuat Kprl; avu, s. 365; .Hakk. Uzunarl; Osmanl Devlet Tekilatna Medhal, s. 307. M. Fuat Kprl; avu , s. 365. 8 Ayn eser, s. 366. 9 .H. Uzunarl; Osmanl Devlet Tekilatna Medhal, s.136. 10 M. Fuat Kprl; avu , s.367.

397

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (2)

yeni devlet dzeninde yerini almtr11. Seluklulardan kalan ve Osmanl Devleti bnyesinde varln devam ettiren her messese gibi avuluk messesesinin de Osmanl Devletinde gelierek ve nemini arttrarak devam ettiini grmekteyiz. Osmanl ncesi Seluklu ve dier slam devletlerinde sadece saray tekilatnda grme imkan bulabildiimiz avuluk messesesini Osmanl Devletinde ana balk altnda incelememiz mmkn olmaktadr. 1. DVAN-I HMAYN AVULARI Divan- Hmayn mbairi ve icra kuvvetine hizmet etmekle mkellef atl bir snf olan ve Serhengn- Divan- Hmayn diye de anlan Divan- Hmayn avular ulufeli ve tmar ve zeametli olmak zere iki ksma ayrlrlar. Koi Beyin kaydna gre Divan- Hmayna karlan avular Enderundan olmayp Bostanc Oca ile dier saray ocaklarndan emeklilikle ayrlrlard12. Divan- Hmaynda grev yapan avular ulufeli olarak maalarn alrken, taraya eitli grevler iin gnderilen avular gedikli avular olarak isimlendirilirler ve bunlar tmar ve zeamet tasarruf ederlerdi13. Gedikli avular Divan- Hmayn avularnn kdemlileriydi ve tecrbeli olmalarndan dolay divanda yaptklar vazifelerin yan sra, nemli grevlerin icras iin taraya da gnderilirlerdi14. 1.1. Divan- Hmayn avularnn dari Yaplanmalar ve Grevleri ncelediimiz dnemde Divan- Hmaynda istihdam edilmi olan avularn grevlerinin ne olduuna ilikin maalesef detayl bilgiye sahip deiliz. Mevcut kaynaklarda yer alan bilgiler daha ziyade avularn en st dzey rtbelisi olan avubana aittir. Dier avularn, avubann maiyetinde hizmet ettiklerini ve yapaca ilerde kendisine yardmc olduklarn syleyebiliriz. avuluk tekilatnn gelimesi ve buna mukabil grev taksiminin belirginlemesi ise ancak 18. yzyln sonlarnda mmkn olmutu15. Bu nedenle incelediimiz dnemde avubann grevlerinin ne olduuna ilikin bilgiler dier Divan- Hmayn avularnn ykmllklerini tahmin etmemiz noktasnda bize yardmc olacaktr. avuba elinde gm asasyla Divan- Hmaynda ayakta durarak hizmet eden
11 12

M. Fuat Kprl; avu, s.367. Koi Bey Risalesi; (Sadeletiren: Zuhuri Danman), Ankara, 1985, s.122. . Hakk Uzunarl; Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara, 1988, s.408. 13 Uzunarl; Saray Tekilat, s.408. 14 M. Zeki Pakaln; Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c.I, stanbul, 1983, s.660. 15 Geni bigi iin baknz, Vaka-Nvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, (Yayna hazrlayan Mnir Aktepe), c. X, Ankara 1988, s. 52; . Hakk Uzunarl; Saray Tekilat, s. 418-419.

398

XVI. Yzylda Osmanl Devletinde avuluk Tekilat

ve kapclar kethdas ile beraber merasim esnasnda terifatlk yapan devlet erkanndand16. Fatihin kanunnamesinde, derecesi alt blk aalarndan sonra ve kapclar kethdasndan evvel gelmekteydi17. avubalardan dorudan doruya vezirlik makamna ykselenlerde vard18. avubann grevlerini u ekilde sralayabiliriz: Divan- Hmayn gn hazine ve defterhanenin sadrazamdaki mhr-i hmayn ile mhrlenmesi ve mhrn almas ile sorumluydu. Halkn isteklerini ve arzuhllerini divana takdim eder, dava iin divana girip kanlara emrindeki avular vastasyla mbairlik yapar, divann tertip ve intizamn muhafazaya dikkat ederdi19. Divan- Hmayn gnleri oraya gelen vezir-i zam, vezir, kazaskerler ve defterdarlarn karlanp uurlanmalarnda ve bunlarn padiahn huzuruna kabullerinde kapclar kethdas ile birlikte rehberlik ederdi. Ayn ekilde bayram ve cluslarda ve sefirlerin huzura kabullerinde kapclar kethdasyla beraber adet ve usullerin uygulanmalarn salarlard20. Divandan sonra sadrazam alayla paa kapsna gtrrd ve yine Cuma gnleri sadrazam maiyetindeki avularla beraber camiye gtrmek grevleri arasndayd21. st dzey devlet grevlilerinin hapsedilmesi veya gzetim altnda tutulmas grevleri arasndayd22. avubalar dardan stanbula gelen kiilerin hviyetlerini tahkik ile bunlar yine geldikleri vilayet ve kazalara iade ederler ve bu suretle stanbulun kalabalk olmamasna dikkat ederlerdi23. Yukarda verilen bilgiler esas alndnda divanda grevli dier avularn bizzat sorumluluk alanlarnn belirlenmedii, avubann yapaca ilerde kendisine kolluk kuvveti olarak yardmc olduklar aka anlalmaktadr. avubann merkezde stlendii grevlerin yan sra tarada da bir takm sorumluluklarnn olduunu grmekteyiz. avuba malikneler zerinde tefti hakkna
16

Hezarfen Hseyin Efendi; Telhisl-Beyn Fi Kavnin-i Al-i Osmn, (Hazrlayan: Sevim lgrel), Ankara, 1998, s. 260; .H.Uzunarl; Saray Tekilat, s.413. 17 Ahmet Akgndz; Osmanl Kanunnameleri ve Hukuk Tahlilleri, c.I, stanbul, 1990, s. 321. 18 Silahdar Fndkll Mehmed Aa; Silahdar Tarihi, c. I, stanbul 1928, s. 429; avuba Mahmud Aa Kubbe vezareti makamna ykseltilmitir. 19 H. Hseyin Efendi; Telhisl-Beyn, s.76; Kmil Kepeciolu; Tarih Lgati (Osmanl tarih deyimleri ve terimleri temel szl), Ankara (?), s.77. 20 A. Akgndz; Osmanl Kanunnameleri, c.I, s. 326-327. 21 .H. Uzunarl; Saray Tekilat, s. 414. 22 Silahdar Fndkll Mehmed Aa; Silahdar Tarihi, c. I, s. 669; avuba vastasyla hapsedilen Serdar brahim Paaya kt davranlmayp gerekli izzet ve ikramn gsterilmesi istenmitir. 23 .H. Uzunarl; Saray Tekilat, s. 416.

399

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (2)

sahipti. Herhangi bir iftlik sahibi mlkn bakasna fera edecei zaman mal sahibinin beratna bakarak sadrazama arzuhl takdim ederdi24. avubalarn emrindeki avularla taraya giderek fitne fesadn ba gsterdii yerlerde durum tespiti yaptklar da grlmektedir. Asayii salamaya gleri yeterse bunu bizzat kendileri yapar, bu mmkn deilse merkezi durumdan haberdar ederlerdi25. Divan- Hmayunda grevli tecrbeli avular da, avubann himayesi olmakszn deiik ilerin tatbiki iin taraya gnderilirlerdi. Bunlar ileride geni olarak ele alnacaktr. 1.2. Divan- Hmayn avularnn Taradaki Grevleri Gedikli avu olarak nitelendirilen Divan- Hmaynun kdemli avularnn tmar ve zeamet tasarruf ettiklerini ve tecrbelerinden dolay baz nemli vazifeler iin taraya gnderildiklerini daha nce belirtmitik. Mhimme defterlerinde sklkla karmza kan divan avularna Dergah- Ali avular, Dergah- Mualla avular veya Sdde-i Saadet avular eklinde da hitap edilmektedir. Merkeziyeti bir devlet anlayna sahip olan Osmanl Devleti, merkezi otoriteyi tesis etme ve taradaki ileri belli bir dzen iinde yrtebilmek iin avular hemen her sahada kullanma yoluna gitmitir. Divan- Hmayn avularnn yer yer stanbulda da taradakine benzer ilerle grevlendirildiklerine tesadf etmekteyiz. Divan- Hmaynun Gedikli avularnn taradaki grevlerini u ekilde sralayabiliriz.
1.2.1.Elilik Grevi

F. Reit Unat Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri isimli eserinde elilik vazifelerinin ehemmiyetine gre byk ve orta eli olmak zere iki eit olduu ve mektup getirmekle grevli olan namecinin gtremeyecei derecede nemsiz yazmalarda hariciye memuru olan avularn kullanldn syler26. Ancak 1612 ylnda padiah namesiyle rana eli olarak gnderilen ncili Mustafa avuu27 stlendii grevin nemine binaen, bu tanm erevesinde ele almak mmkn deildir. Gedikli avularn taraya ilikin grevlerini tespit ederken sklkla ba vurduumuz Mhimme defterlerinde avularn eli olarak gnderildiklerine dair herhangi bir kayda rastlayamadk. Ancak 1 Eyll 1564 (25 Safer 972) tarihinde Budan Voyvodasna gnderilen hkmde; Sdde-i Saadetten Mustafa avu ile birlikte lkesine dnmekte olan Leh Kralnn elisinin Budandan Leh snrna ulatrlmas
24 25

Ayn eser, s. 416 Selniki Mustafa Efendi; Tarih-i Selniki (971-1003/1563-1595),(Hazrlayan: Mehmet pirli), c. I, stanbul 1989, s. 73; Yemen fethinin gerekleecei 975 ylnda Mustafa Paa, Msr blgesinde fitne ve fesat kanlarn tespit edilmesi iin Burunsuz avubay on nefer yarar avuuyla buraya gndermitir. 26 Faik Reit Unat; Osmanl Sefirleri ve Sefaretnamleri, Ankara, 1987, s. 19. 27 Bekir Ktkolu; Osmanl-ran Siyasi Mnsebetleri (1578-1612), stanbul 1993, s. 278.

400

XVI. Yzylda Osmanl Devletinde avuluk Tekilat

istenmitir. Buradan anlalan ise Mustafa avuun grevinin elilik deil eliye refakat etmek olduudur.
1.2.2. nfaz lerinin Tatbiki

28

Bunlarn memur olduklar hizmeti baarabilmeleri tedbirli ve uyank olmalarna bal idi; bilhassa bir vali veya bir vezirin tevkif veya katli iin ok dikkatli olmalar lazmd. Aksi halde hem cann kaybedebilir hem de bir isyana sebep olabilirlerdi. Byle hizmetler iin kyafet deiiklii yaparak tccar ve esnaf suretinde gittikleri de olurdu. Ellerinde yapacaklar ii belirten ferman ile sadrazam buyruldusu bulunurdu. ldrecekleri ahs mhim ve katli mkl ise vaziyetten oradaki yenieri serdarn ve sireyi haberdar ederek tertibat alnmas suretiyle emri yerine getirir ve kesilen ba stanbula gtrrd.29
1.2.3. Asayiin Temini

Gerek ekyalk olaylarnn bertaraf edilmesinde ve gerekse dier asayii bozucu sularn takibinde avularn grevlendirildiklerine ahit oluyoruz. Horpete ve Behite kadlar ile Dergah- Mualla avularndan Koi avua gnderilen 15 Austos 1560 (23 Zilkade 967) tarihli hkmde; Horpete ve Behite kazalarndaki ekyalar hakknda tahkikat yaplp, hak sahiplerinin haklarnn verilmesi istenmitir.30 Malkara ve Hayrabolu kadsna gnderilen 14 Temmuz 1565 (15 Zilhicce 972) tarihli hkmde; Malkarada hrsz ve haramilerin tefti edilerek yakalanp, cezalandrlmalar iin Dergah- Mualla avularndan Mehmet avu ile Hayrabolulu Evrenin grevlendirildii bildirilmitir.31 rnek olarak setiimiz her iki hkmde de grlecei zere Dergah- Mualla avuu olarak isimlendirilen Divan- Hmayndan gnderilen gedikli avular ekyalk olaylarnn tehisinde ve engellenmesinde nemli grevler stlenmekteydiler. Edirne kadsna ve Dergah- Ali avularndan Edirne subas olan Dervie gnderilen 25 Austos 1573 (26 Reviylhr 981) tarihli hkmde; hrszlk suu sabit olan Sofyal Klnkc ve Kuyumcu Bal isminde iki hrszn hapsedilip sicillerinin

28

6 Numaral Mhimme Defteri (972/1564-1565),zet-transkripsiyon-inndeks, ( Yayna hazrlayan: Hac Osman Yldrm, Vahdettin Atik, Murat Cebeciolu, Muhammet Safi, Mustafa Serin, Osman Uslu, Numan Yekeler), c.I, Ankara, 1995, h. 191, s. 107. 29 . H.Uzunarl: Saray Tekilat, s.409. 30 3 Numaral Mhimme Defteri (966/1558-1560), zet-transkripsiyon, (Yayna hazrlayan: Nezihi Aykut, dris Bostan, Murat Cebeciolu, Feridun Emecen, Mcteba lgrel, Mehmet psisli, Cevdet Kk, zcan Mert, Abdlkadir zcan, lhan ahin, Hdai entrk, Mustafa etin Varlk), Ankara, 1993, h. 1427,s. 619. 31 6 Numaral Mhimme Defteri, c. II, h. 1355, s. 297.

401

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (2)

merkeze gnderilmesi istenmitir32. Dervi avuun Edirne subas olarak grev yapmas avularn asayii salamaya ynelik vazifelerinin kurumlatn gstermesi asndan nemlidir.
1.2.4. Asker Yazma ve Sevk Etme

Tesadf edilen pek ok kayda gre Gedikli avular, asker yazma ileminin yan sra sefere gidecek askerlere refakat edip dzeni salamakla da grevliydiler: Bostan avua gnderilen 20 Ocak 1572 (4 Ramazan 979) tarihli hkmde; lkbaharda gaza iin karlacak donanmaya Kayda ve Karaburun ve Balclardan harbe kadir ve silah kullanmakta mahir sekiz yz ve mmknse daha fazla yarar yiit yazp ve on nefere bir blkba ve cmlesine bir serdar tayin edip nevruzdan sonra Dergah- Muallaya gndermesi istenmitir33. Ferhat avua gnderilen 21 Nisan 1566 (Gurre-i evval 973) tarihli hkmde; daha nce kendisine Tatar askeri ile sefer-i hmayuna gelmesi hakknda emir gnderildii, ancak yeni bir emir gelene kadar hareket etmeyip hazr bir ekilde beklemesi istenmitir34. Hac Hasan avua ve Mustafa avua gnderilen 16 Haziran 1566 (28 Zilkade 973) tarihli hkmde; Eflak ve Budan askerlerinin yolda ve konaklarda gerei gibi zapt edilerek halktan parasz bir ey aldrlmamas ve halka zulmedilmesine meydan verilmemesi istenmitir35.
1.2.5. Askerlere Ait Parann Sevkyat

stanbuldan Buduna varnca yol zerinde vaki olan kadlara gnderilen 24 Austos 1565 (27 Muharrem 973) tarihli hkmde; kadlardan Budundaki neferlerin mevacibleri iin gnderilen hazineyi getiren Mustafa avua hazinenin muhafazas iin yardm etmeleri istenmitir36.
1.2.6. Gemi nas

Osmanl sava sanayisinde nemli bir yere sahip olan gemilerin inas ve techizinde avularn nemli grevler stlendiklerini grmekteyiz. Dergah- Ali avularndan Akhisar ve znikte gemi kerestesi hizmetinde olan Hac Hasan avua gnderilen 21 Ekim 1565 (27 Rebiylevvel 973) tarihli hkmde;
32

Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri 22, hkm 577, s. 292. (Bundan byle Babakanlk Arivi BA ksaltmasyla, Mhimme Defteri MD ksaltmasyla, Hkm h. ksaltmasyla verilecektir). 33 BA. MD. 10, h. 311, s. 204. 34 5 Numaral Mhimme Defteri,(973/1565-1566), zet-transkripsiyon, (Yayna hazrlayan:Hac Osman Yldrm, Vahdettin Atik, Murat Cebeciolu, Uurhan Demirba, Mustafa Karazeybek, Muhammed Safi, Mustafa Serin, Osman Uslu, Numan Yekeler, Zabit Yldrm), Ankara, 1994, h. 1463, s. 236. 35 5 Numaral Mhimme Defteri, h. 1904, s. 306. 36 6 Numaral Mhimme Defteri, c. II, h. 1459, s. 357.

402

XVI. Yzylda Osmanl Devletinde avuluk Tekilat

Matbah- Amirede oduna ihtiya olduu belirtilmi ve bu nedenle arabalarn yalnz kereste tama iinde deil, ayn zamanda odun tamak iin de istihdam edilmesi istenmitir37. Sinop kadsna gnderilen 9 Mart 1571 (12 evval 978) tarihli hkmde; Sinopta ina olunan gemilerin her trl ihtiyalarnn giderilerek Dervi avu nezaretinde stanbula gnderilmesi istenmitir38. Yine Varna kadsna gnderilen 12 Nisan 1571 (17 Zilkade 978) tarihli hkmde; Varnada inas emrolunup henz tamamlanmam olan kadrgalarn en ksa zamanda bitirilerek Mehmet avu ile stanbula gnderilmesi istenmitir39. Dergah- Ali avularndan olup Kemerde hassa kadrgalar krei kesilmesi hizmetine tayin olunan Yunus avua gnderilen 4 Haziran 1571 (10 Muharrem 979) tarihli hkmde; Cezayire tabi Midye Sanca Beyi Hac Murat denetiminde bulunan kadrgalar iin ihtiya duyulan krein Kemerde hazr kesilmi krekten temin edilmesi ve ne kadar krek verildiinin merkeze bildirilmesi istenmitir40
1.2.7. Demir Madenlerinin letilmesi ve Top Yuvarla Dkm

Dnemin ar silah alarak nitelendirebileceimiz toplar ve top mermisi olarak kullanlan gllelerin retimi bir ok cephede mcadele veren Osmanl Devleti iin hususi nem arz etmekteydi. Bu sebeple avular sklkla demir madenlerinde ilerin tatbiki ve takibiyle grevlendirilmekteydiler. Bilecik madeni hizmetinde olan Carullah avua gnderilen 14 Austos 1570 (12 Rebiylevvel 978) tarihli hkmde; Bilecik madeninde alan piyadelerin alt ay hizmet edenlerine icazet verilip, ge gelenlerin Kasma kadar altrlmas ve bunlara on birer vakyyelik glle dktrlmesi istenmitir41. Dergah- Mualla avularndan Bilecik madeni emini Mehmet avua gnderilen 15 Temmuz 1577 (28 Rebiylhr 985) tarihli hkmde; Bilecik madeninde on bin adet meyane yuvarlak ilenmesi emredilip, iin ehemmiyetine binaen titizlikle zerinde durulmas istenmitir42.
1.2.8. Gherile Madenlerinin letilmesi ve Barut malat

Barutun hammaddesi olarak kullanlan gherile madenlerinin iletilmesinde ve elde edilen barutun sevkyatnda avular grevlendirilmekteydi. Kayseri kadsna gnderilen 2 Nisan 1572 (18 Zilkade 979) tarihli hkmde;
37 38

BA. MD. 5/1, h. 418, s. 171. 12 Numaral Mhimme Defteri, c.I, h. 171, s. 127. 39 12 Numaral Mhimme Defteri, c.I, h. 271, s. 186. 40 BA. MD. 14, h. 41, s. 27. 41 BA. MD. 14, h. 471, s. 332. 42 BA. MD. 31, h. 61, s. 24.

403

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (2)

gherile nazr Ali avuun gndermi olduu kazaya defterinde; gherile ocaklarnda kullanlan suyun birka rna dkkan tarafndan kullanlmas neticesinde krhanenin zarar etmesine ilikin husustan bahisle, ayet durum byle ise zararn refine baklmas istenmitir43. Malatya beyine ve kadsna gnderilen 27 Mays 1572 (14 Muharrem 980) tarihli hkmde; Malatya gherile nazr olan Ali avuun iledii yz drt batman gherileyi Mara mltezimi olan Hac Veledin zapteyledii bildirilmi ya gherilenin yada parasnn Hac Veledden alnp Ali avua verilmesi istenmitir44. Yine Varna kadsna gnderilen 9 Mart 1574 (16 Zilkade 981) tarihli hkmde; Belgrat dan gnderilecek barut ile Mustafa avuun Budandan getirecei barutu gemilere ykleyip stanbula gndermesi istenmitir45.
1.2.9. stanbul ve Ordu in Gerekli aenin Temini

stanbul ve ordunun iaesin temininde avularn kullanldna dair pek ok hkme rastlamak mmkndr. Zlkadriye ve Halep beylerbeyine gnderilen 17 Nisan 1570 (11 Zilkade 977) tarihli hkmde; Kbrs adasnn fethi iin klacak seferde askerin gda ihtiyacnn karlanmas iin gnderilen Mirza avua Zlkadriyye ve Halep beylerbeyleri tarafndan gereken yardmn yaplmas istenmitir46. Ayrca Telhisl- Beyanda, Mhimmt- Sefer-i Hmayn bal altnda bilgi verilirken, nzl emini Kecdehn Ali avuun zahire satn alnmas greviyle Belgrata tayin olduu belirtilmektedir47. Dergah- Mualla avularndan Bostan avua gnderilen 19 Ekim 1574 (3 Recep 982) tarihli hkmde; stanbulda buday, arpa ve sair zahireye fazla ihtiya olduundan Karasi Sancann yalya yakn kazalarndan ihtiya fazlas zahirenin sahipleriyle birlikte stanbula gnderilmesi ve kaaklk olmamas iin gemiye yklenen miktarn bildirilmesi istenmitir48. Dergah- Mualla avularndan Bostan avua gnderilen 16 Kasm 1574 (1 aban 982) tarihli hkmde;stanbulda tuza ok ihtiya olduundan yallarda bulunan ve yallara indirilmesi kolay olan tuzlar sahipleriyle birlikte gemilerle stanbula gndermesi istenmitir49. Mevcut hkmlerden anlaldna gre, gerek ordunun ve gerekse nemli bir
43 44

BA. MD. 16, h. 243, s. 124. BA. MD. 19, h. 88, s. 37. 45 BA. MD. 24, h. 4, s. 2. 46 12 Numaral Mhimme Defteri, c. I, h. 18, s. 16. 47 H. Hseyin Efendi; Telhisl-Beyan, s. 179. 48 BA. MD. 26, h. 793, s. 276. 49 BA. MD. 26, h. 910, s. 316.

404

XVI. Yzylda Osmanl Devletinde avuluk Tekilat

nfusu barndran stanbulun iaesinin temininde avular kullanlmakta idi. Hatta Bursada Harc- hassa Emini olan Dergah- Ali avularndan Aliye gnderilen 25 Haziran 1571 (Safer 979) tarihli hkmde; Hassa-i hmayun iin stanbula alabalk gndermesi istenmitir50.
1.2.10. Celeb Yazma ve Bunlarn Kontrol Edilmesi

Osmanl Devletinde byk ehirlerin ve bilhassa stanbulun et ihtiyacn karlamak hemen her dnemde byk bir sorun olarak karmza kmaktadr. Zihne Kadsna gnderilen 14 Nisan 1565 (13 Ramazan 972) tarihli hkmde; Zihne kads ile Dergah- Mualla avuu Ivazn Rumelinde sa kolda bulunan kadlklardaki celeb taifesini yoklama ve yeni celeb yazma ii ile grevlendirildii bildirilmitir51. Yine, Krkkilise ve Zaraeskisi ve Yenice-i Kzlaa kadlarna gnderilen 2 Mays 1565 (Gurre-i evval 972) tarihli hkmde; bu kadlklardan darya koyun verilmeyip, stanbul zahiresi iin gnderilmesi ve bu i iin gnderilen Bali avu yardm talep ettiinde msellem verilmesi istenmitir52.
1.2.11. skelelerin Denetimi

Mehmet avua gnderilen 18 Mays 1574 (26 Muharrem 982) tarihli hkmde; Tuna iskelesinde hizmete tayin olunan Ivaz avuun grevinden alnd bildirilmi, o taraftan mera ve askerler, Budan reayasndan esir geirecek olursa ellerinden alnp yerlerine gnderilmesi ve esir geirenlerin idam edilmesi istemitir53. Kefe beyine ve Dergah- Mualla avularndan Kefe iskelesi nazr Sleyman avua gnderilen 3 Mays 1579 (6 Rebiylevvel 987) tarihli hkmde; Kefede evvelden iki kalite mevcut olup etraf muhafaza ettii, zamanla kalitelerin eskimesiyle tersanenin dahi harap olduu belirtilmi ve tersanenin tamir edilip kalitelerin tekrar ina edilmesi ve masrafn iskele nazrndan alnmas istenmitir54. Ivaz avuun Tuna iskelesindeki statsnn ve grevinin ne olduu ak deildir. Ancak Kefe iskelesinde iskele nazr statsyle karmz kan Sleyman avuun iskelenin denetiminden tamirine kadar hemen her alanda grevli olduu anlalmaktadr.
1.2.12. Su Yollarnn Denetimi ve Bakm

Dergah- Ali avularndan smail avua gnderilen 12 Kasm 1582 (14 evval 990) tarihli hkmde kendisine su yolu nazr sfatyla hitap edilmektedir. Hkmde; su yollar tamiri iin lazm olan malzemenin gerei gibi korunamamas sebebiyle yalnz yamumu, balmumu ve ylmumu iin 6000 ake masraf etmek gerektiinden bahisle,
50 51

12 Numaral Mhimme Defteri, c. I, h. 648, s. 398 6 Numaral Mhimme Defteri, c. II, h. 1018.s. 110. 52 6 Numaral Mhimme Defteri, c. II, h. 998, s. 99. 53 BA. MD. 24, h. 647, s. 243. 54 BA. MD. 36, h. 594, s. 225.

405

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (2)

mnasip bir yerde ambar bina ettirilmesi istenmitir55.

1.2.13. Vakf ve Camilerde stlenilen Grevler

Dergah- Muallam avularndan Ahmet avua gnderilen 25 Haziran 1577 (8 Rebiylhr 985) tarihli hkmde; Edirne Sultan Selim Camii mtevellisi Sleyman Beyin vefat ettii ve vasiyetinde belirtildii gibi vakfn alacaklarnn tahsil edilmesi istenmitir56. Trablus am valisi ile kadsna ve defterdarna gnderilen 29 Mart 1585 (27 Rebiylevvel 993) tarihli hkmde Dergah- Mualla avularndan olup, Kudste Merhum Haseki Sultan Evkaf mtevellisi olan mer avuun Trablus ama gnderildii, ad geen vakfn muhasebesinin yaplmasnda ve bakayann tahsilinde kendisine yardmc olunmas, er-i erife ve vakf artlarna aykr hareket edilmesine engel olunup, vakftan kimsenin zimmetine bir ake dahi geirmesine izin verilmemesi istenmitir57. Dergah- Ali avularnda Mustafa avua gnderilen 19 Kasm 1582 (21 evval 990) tarihli hkmde; Manisada bulunan camii erifin geniletilmesi ve bu i iin hkmde isimleri geen kiilerin istihdam edilmesi istenmitir58. Vakflarn mtevellilerinde avularn grev ald ve genellikle gelir ve giderlerin denetiminde etkin rol oynadklar mevcut hkmlerden kolayca anlalmaktadr. Manisada bulunan camii erifin geniletilmesi almalarnn Mustafa avuun sorumluluunda yaplmas bir anlamda para ile ilgili meselelerde merkezin avulara azami derecede gvendiini gstermektedir.
1.2.14. Gmrklerde stlenilen Grevler

MAD 309 numaral defterden edindiimiz bilgilere gre, 31 Ocak 1587 (2 Rebiylevvel 996) Tarihinde Osman avu Bursann ihracat ve harc- hassa eminlii grevini yrtmekteydi59. MAD 451 numaral defterde ise 28 ubat 1594 (18 Cemaziyelhr 1003) tarihinde stanbul, Galata ve civarndaki gmrk mukataalarnn, Mltezim emini olan Dergah- Aliden Hasan avu ve arkadalar tarafndan idare olunduu kaytldr60. Gmrklerde emin sfatyla karmza kan avular zaman zaman lkeye giren gemileri denetlemekle de grevlendirilmilerdir. Dergah- Ali avularndan skender avua gnderilen 21Austos 1559 (7 Zilkade 966) tarihli hkmde kendisinden
55 56

BA. MD. 48.h. 542, s. 193. BA. MD. 30, h. 712, 309. 57 BA. MD. 55, h. 410, 227. 58 BA. MD. 48, h. 406, 147. 59 BA. Maliyeden Mdevver Defter, 309, s. 2,5. 60 BA. Maliyeden Mdevver Defter, 451, s. 2.

406

XVI. Yzylda Osmanl Devletinde avuluk Tekilat

Gelibolu Boaznda oturup gelip geen gemileri yoklamas istenmitir61.

1.2.15. Muhtesiplik

Dergah- Muallam avularndan Mehmet avua gnderilen 13 ubat 1586 (5 Rebiylevvel 995) tarihli hkmde kendisine stanbul muhtesibi sfatyla hitap edilmektedir. Hkmde evvelden skdardan ileyen kayklarda yarmar ake alnrken imdi ikier er ake alnd belirtilmi ve yine eskisi gibi yarmar ake alnmas istenmitir62.
1.2.16. Tuna Kaptanl

Dergah- Ali avularndan Abdulgani avua gnderilen 2 Kasm 1592 (25 Muharrem 1001) tarihli hkmde kendisine Tuna Kaptan sfatyla hitap edilmektedir. Abdulgani avu mahiyetine verilen Tatar taifesinin firar ettiini merkeze bildirmi ve buna mukabil kendisinden firar edenlerin bedellerini nakit olarak alp mahiyetinde hizmet eden garip yiitlere vermesi istenmitir63.
1.2.17. Divandan kan Hkmlerin lgili Kiilere Ulatrlmas

Ferhad Paa Erzurum ehrinde ordusuyla konaklad zaman, Sdde-i Saadet avularndan Sleyman avu kendisine ahkm- erife ile mektuplar getirerek hesapta olmayan yeni gelimeleri bildirmitir64. Mhimme Defterlerinde yer alan hkmlerin ok nemli bir blmnn avular araclyla muhataplarna ulatrlmaktayd. 6 Numaral mhimme Defterinde kaytl 860 numaral hkm Anadolu belerbeyine ulatrlmak zere avubana verilmitir65. 7 Numaral Mhimme Defterinde kaytl 394 numaral hkm Sa-garip Yiitleri Aas Hasana ulatrlmak zere Kap avularndan Ahmete verilmitir66. 6 Numaral Mhimme Defterinde kaytl 961 numaral hkm Topubana ulatrlmak zere Topular avuuna verilmitir67. 7 Numaral Mhimme Defterinde kaytl 754 numaral hkm Anadolu belerbeine ulatrlmak zere arz getirdii belirtilen Mehmet avua verilmitir68. Mehmet avu, muhtemelen sancak divanlarnda grev yapan avulardan birisi olsa gerekir.
61 62

3 Numaral Mhimme Defteri, h. 223, s. 104. BA. MD. 62, h. 34, s. 11. 63 BA. MD. 70, h. 209, s. 110. 64 Selniki Mustafa Efendi; Tarih-i Selniki, c. I, s. 209-210. 65 6 Numaral Mhimme Defteri, c. II, h. 860. s. 30. 66 7 Numaral Mhimme Defteri, , (975-976/1567-1569), zet-Transkripsiyon-ndeks, (Yayna Hazrlayanlar:Hac Osman Yldrm, Vahdettin Atik, Dr. Murat Cebeciolu, Hasan alar, Mustafa Serin, Osman Uslu, Fuat Yavuz, Numan Yekeler), c. I, Ankara, 1998 h. 394, s. 197. 67 6 Numaral Mhimme Defteri, c. II, h. 961, s. 79. 68 7 Numaral Mhimme Defteri, c. I, h. 754, s. 366.

407

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (2)

Bu rneklerin yan sra hibir sfat belirtilmeden Mehmet avua verildi, Abbas avua verildi, Cafer avua verildi 69 ifadeleriyle muhataplarna gnderilen saysz hkmler bulunmaktadr. Hkmleri tayan avularn gtrdkleri hkmlerin nemi ve niteliiyle avularn dereceleri arasnda bir iliki olduu dnlebilir. ok ak olmamakla beraber nem arz eden hkmlerin Baavu araclyla, dier hkmlerin ise avularn sorumluluk alanlarna gre tasnif edilerek muhataplarna ulatrldklar sylenebilir. 1.3. Divan- Hmayn avularnn Saylar ve cretleri
1.3.1. Saylar

Divan avular on be ble ayrlmlard. Mevcutlar zaman zaman deimi ve artmtr. Fatihin stanbulu fethettii dnemde saylar 200 iken, 16. Asrn ortalarnda 300 ve ayn asrn sonlarnda 324 e ulamtr70. II. Bayezid dnemi (1481-1512) iin ise bunlarn saylar 100 olarak verilmektedir71. 1580 ylnda III. Murata sunulan HrzlMlk isimli eserde yer alan bilgilere gre, avularn says 300dr. Her hangi bir avu lmeden yerine bakasnn yazlmamas srarla istenerek 300 says korunmaya allmtr. Yine ayn eserde avu aday olan avu oullarnn says 40-50 nefer olarak verilmitir72. Koibeyin verdii bilgilere gre 16. asrn ortalarna doru bu say 500-600 bulmutur73. Ancak bu rakamn ykseklii 16. Yzyln ortalarna ilikin verilen dier rakamlarla eliki arz etmektedir. 1600-1676 yllar arasnda yaam olan Hezarfen Hseyin Efendinin, TelhislBeyan isimli eserine yer alan bilgiye gre ise, Dergah- Ali avularnn says 693 neferdir74. Fatihin stanbulu fethinden itibaren avularn saylarnda srekli art grlmesine karn II. Bayezid dnemine ilikin verilen rakamn dk olmas dikkat ekicidir.
1.3.2. cretleri

Daha nce zerinde geni olarak durduumuz gibi, merkezde, Divan- Hmaynda grev yapan avular ulufeliydiler. Bunlarn tecrbelilerinden olan ve gedikli avular olarak isimlendirilenleri ise taraya nemli grevlerle gnderilirler ve
69 70

7 Numaral Mhimme Defteri, c. I, h. 74, s. 34-35. .H. Uzunarl; Saray Tekilat, s. 411. 71 M.F. Kprl; avu Mad, s. 367. 72 Yaar Ycel; Osmanl Devlet Tekilatna Dair Kaynaklar Kitab- Mustetab, Kitab- Meslihl Mslimin, Hrzl-Mlk, Ankara, 1989,s. 187. 73 Koi Bey Risalesi, (Sadeletiren:Zuhuri Danman), Ankara, 1985, s. 122. 74 H.Hseyin Efendi; Telhisl-Beyan, s. 93.

408

XVI. Yzylda Osmanl Devletinde avuluk Tekilat

hizmetlerine mukabil tmar veya zeamet tasarruf ederlerdi. Ulufeli avularn aldklar paraya ilikin elimizde pek fazla bilgi bulunmamaktadr. avularn amiri mahiyetinde bulunan avuba 60 ake ulufe almaktadr75. Buna gre dier avularn gelirlerinin daha az olduu dnlebilir. Koi Bey Risalesinde yer alan bilgilere gre; bostanc kullarndan emektarlk ile avu olanlar durumlarna gre 20, 40 ve 60 ake ulufe almaktadrlar76. Fatih dneminde 60 ake ulufesi olan avubann geliri muhtemelen Koi Beyin yaam olduu dnem olan XVI. asrn ortalarna doru art gstermitir. Tarada grev yapan gedikli avular hizmetlerine makabil serbest tmar tasarruf ederlerdi77. Bunlarn ihtiyarlarnn zeametleri 35-40 bin ake iken dierlerinin zeametleri ise 20, 25 ve 30 bin ake idi78. 1550 ylnda Halepte grev yapan Dergah- Ali avuu Nasuh 25.600 ake zeamet tasarruf etmektedir79. Halepte rastladmz bu uygulama yukarda verilen bilgileri dorular mahiyettedir. Tmar ve zeamet tasarruf eden avulardan biri vefat ederse byk oluna en ok 6.000 daha kne 5.000 ve ondan sonra gelene 4.000 ake yllk gelirli tmarlar verilirdi80. 2. KAPIKULU OCAKLARINDA GREVL AVULAR Osmanl Devletinde Divan- Hmayn avularndan baka, bata Yenieri Oca olmak zere teki Kapkulu Ocaklarnda da eitli rtbelerde avular bulunmaktayd. Ayn ekilde alt blk de denilen Kapkulu svarileri blklerinin her birinde avuba ad altnda zabitler bulunurdu81. Mevcut bilgilerimiz daha ok yenieri ocanda grevli avularla ilgilidir. Dier Kapkulu ocaklarnda grevli avular hakknda sahip olduumuz bilgiler ise yok denilecek kadar azdr. Ancak Yenieri Ocanda vazifeli avularn idari yaplanmalar ve grevlerini incelediimizde, dier Kapkulu ocaklarnda grevli avular hakknda da en azndan bir fikir edinmemiz mmkn olacaktr.

75 76

A. Akgndz; Osmanl Kanunnameleri, c. I, s. 330. Koi Bey Risalesi, s. 122. 77 A. Akgndz; Osmanl Kanunnameleri, c. I, s. 323. 78 A. Akgndz; Osmanl Kanunnameleri, c. VIII, stanbul, 1994, s. 47. 79 Enver akar; XVI. Yzylda Halep Sanca (1516-1566), ( Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Doktora Tezi) Elaz, 1998, s. 85. 80 Sofyal Ali avu Kanunnamesi ( Hazrlayan: Mithat Sertolu), stanbul, 1992, s. 98. 81 O. Fuat Kprl; avu, D..A, c. VIII, stanbul, 1993, s. 232; Midhat Sertolu; Osmanl Tarih Lgat, stanbul, 1986, s.71

409

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (2)

2.1. Yenieri Ocanda Grevli avular

2.1.2. dari Yaplanmalar ve Grevleri

Yenieri Ocann en kdemli avuu dier avularn da amiri mahiyetinde olan baavutur ki, avu- bzrk veya seravu olarak da isimlendirilirdi82.Yenieri Ocandaki sralamada avuba, eitli blk aalarndan sonra ve kapclar kethdasndan nce gelirdi83. Yine yenieri ocanda grevli olan orta avu (avu- miyane) ve kk avu, baavuun hizmetinde namzetleriyle birlikte bulunurdu84. Ayrca yenieriler arasnda baavuun mahiyeti olarak en kdemli yenieriler arasndan seilmi 130 kadar kk emir zabiti vard ki bunlara kul avuu denirdi85. avular Aa kapsnda bulunup yenieri aasna hizmet eden seraser veya aa gediklileri olarak isimlendirilen bir snf Fatih Mehmet zamannda tekil edilmitir86. Seraser kuakllarn tecrbelileri, blkba ve riyet avuu yani avu yardmcs olabilirdi87. riyeti avular, kk avu; kk avular, orta avu ve orta avular, ba avu olabilirlerdi88. Baavu azlolunursa deveci ortas kumandan ve terfi ederse haseki olurdu89. Yukarda zikrettiimiz avular grevleri itibariyle birbirinden ayr dnmemiz mmkn deildir. Daha ziyade baavuun maiyetinde grev yapan ve ona yardmc olan orta avu ve kk avuun grevlerini byk oranda baavuun grevleri kapsamnda ele alma zorunluluu vardr. Baavu, aa blklerinden beinci bln kumandan ve btn ocan Baavuu idi. Aa blklerinin ihdasndan sonra avuluk sekbanlar avuundan alnarak, Aa blnde ihdas edilen baavua verildi ve beinci aa bl ona oda tayin edildi. Yenieri Ocann kethda beyden sonra en nfuslu aas baavutu. Davac olan kiileri baavu ve kethda bey dinler orada gerei yaplabilecekse yaplr, yaplamayacaksa ere havale edilirdi. Kethda bey olmad zaman yerine baavu vekalet ederdi90.
82

M.F. Kprl; avu , s. 367. M. Zeki Pakaln; Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri, s. 338,339. 83 H.Hseyin Efendi; Telhisl-Beyn, s. 259. 84 M.F. Kprl; avu, s. 367. 85 . Hakk Uzunarl; Kapkulu Ocaklar, c. I, Ankara, 1988, s. 207. 86 Ayn eser; s. 407. 87 A. Akgndz; Osmanl Kanunnmeleri, c. I, Ankara 1988, s. 207. 88 Ayn eser; s. 265. 89 H. Hseyin Efendi; Telhisl-Beyn, s. 146. 90 A. Akgndz; Osmanl Kanunnameleri, c. IX, s. 177.

410

XVI. Yzylda Osmanl Devletinde avuluk Tekilat

Aa kapsnda aa divan balamadan evvel muayyen duay bu yapard. Baavu yannda oda neferlerinden orta avu ile kk avu bulunduu halde her aramba gn yenieri odalarnn mumlarnn tevzii buna aitti. Yenieri aas tarafndan ocaa verilecek emirler orta camide bunun vastasyla ocak halkna tebli edilirdi91. Baavu, yenieriler talimhanede at yapacaklar vakit bana selimi denilen serpuu giyerek bunlarla beraber bulunurdu92. Ulufe tevziinde baavu eteini sallayarak yenierileri maa keselerini kapmaya davet ederdi. Padiahn veya vezir-i azam ile yenieri aasnn sefere gittikleri zaman ocan alay tertibi ve resmi geitlerde alayn idare ve sevk baavu ve orta avu, kk avu ve ba yazcnn vazifeleri arasndayd. Baavu mahiyetinde grevli kul avular muharebe zamanlarnda kumandann emirlerini askeri reayaya teblie memur idiler, bar zamannda da hkmetin emirlerini yenierilere tebli ederlerdi93. Sefer zaman alaylar arlklardan belli uzaklkta tutarak zarar grmelerini engellemek yine avularn grevleri arasndayd94. Baavuun bir nevi karakol hizmeti olarak tanmlayabileceimiz kolluk grevi alma ve adamlar yardmyla bu grevi ifa etme hakk vard. Kolluk grevi merkezde olabilecei gibi tarada da olabilirdi95. avular kol gezerlerdi. Bu esnada padiah saraylarnda ve at gemisinde hizmette olmayanlar tutar ve ulufeli olup hizmette olanlardan kavga edenleri dverdi96.
2.1.3. Saylar ve cretleri

Aa blkleri ilk kurulduunda, baavuun yevmiyesi 10 ake idi. Sonradan artarak 13 ake ve daha sonra yayabalar gibi 20-21 ake olmutu97. Baavuun dnda kalan orta avu, kk avu ve ariyeti avularnn ulufeleri III. Murat zamannda ayn idi. Yani 5 akeden ibaretti. Ayrca gelenek olduu zere, bir blkba suba olduunda ise baavu 60 ake, orta avu 50 ake ve kk avu 40 ake alrd98.

91 92

.H. Uzunarl; Kapkulu Ocaklar, c. I, s. 206. A. Akgndz; Osmanl Kanunnameleri, c. IX, s. 266. 93 .H. Uzunarl; Kapkulu Ocaklar, c. I, s.206,207. 94 Peevi brahim Efendi; Peevi Tarihi, (Hazrlayan: Bekir Stk Baykal), c. I, Ankara 1992, s. 71; Moha Seferi esnasnda alaylar arlklardan uzak tutmak suretiyle arlklarn korunmas grevi bizzat padiah tarafndan avulara verilmitir. 95 A. Akgndz; Osmanl Kanunnameleri, c. IX, s.186,187. 96 Ayn eser, s.149. 97 Ayn eser, s. 206. 98 A. Akgndz; Osmanl Kanunnameleri, c. VIII, s. 142.

411

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (2) 2.1.4. Kyafetleri

Kk avu ve orta avu krmz dolama seraser kuak ve gnlksz skf giyerler ve piyade olarak divana giderlerdi. Baavu bana yalnzca turna telleri giyer ve divana at ile giderdi. nemli divan toplantlarna kemha st giyer, dier divanlarda ise uka rf, yenl ve krk kablu ferace giyerdi99. 2.2. Dier Kapkulu Ocaklarnda Grevli avular Acemi Ocanda kethdadan sonra acemilerin byk zabitleri avutur. Srasyla daha sonra aba ve ariyeti avuu yani avu vekili gelirdi. Aba terfi ederse avu ve avu terfi ederse acemi olan kethdas olurdu; kethda ile avu ve aba kol gezerler ve hizmetteki efrad srekli olarak kontrol ederlerdi. Gerek kethda gerek avu ile aba balarna ynlksz yani nnde boru gibi tylk olmayan flksz yenieri keesi giyerlerdi100. Kapkulu svari blklerinin her birinde avuba ad altnda zabitler bulunurdu. Sava srasnda askerin gerilemesine veya kamalarna engel olmak iin ordu etrafnda elleri topuzlu bir ok svari avu grev yapard101. Ayrca Kapkulu svarileri bir harp durumunda ordunun hareketinden epey mddet evvel vilayet ve kazalarda svarilerin getirilmesi iin blk aalarna emir verilir ve onlarda kasaba ve kazalardaki blk halkn davet etmek zere her tarafa avular gnderirlerdi102. Her ne kadar kapkulu ocaklar iinde yer almasa da kalyon avular olarak isimlendirilen avular adndan da anlalaca zere kalyonlarda grev yapmaktayd. Kalyon baavuu kalyonlarn zapt ve rapt ile megul olup, mahiyetinde alt kalyon avuu vard.Ve bu avularn geminin k tarafnda ve dier de geminin banda nbet beklerler ve ellerindeki bastonlarla manevralara nezaret ederlerdi103 3. EYALET VE SANCAK AVULARI Son ylarda yaplan almalar gstermitir ki Osmanl devlet tekilatnn bir benzeri daha kk ekliyle eyalet ve sancaklarda da bulunmaktayd. nceleme konumuz olan avuluk messesesini de bu genel durum erevesinde ele aldmzda eyalet ve sancaklarda grevli olan avular daha iyi tahlil etmemiz mmkn olacaktr. Evliya elebinin zikrettii Kanunname-i yin-i Kvaid-i Tertib-i Sultan Sleymaniden hangi eyaletlerde avuluk messesesinin var olduunu renmekteyiz.
99

H. Hseyin Efendi; Telhisl-Beyan, s. 146. .H. Uzunarl; Kapkulu Ocaklar, c. I, s. 45. 101 O.F. Kprl; avu, DA, c. VIII, s. 237. 102 . H. Uzunarl; Kapkulu Ocaklar, c. II, s. 180. 103 . H. Uzunarl; Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara, 1988, s. 478.
100

412

XVI. Yzylda Osmanl Devletinde avuluk Tekilat

Bun gre: Karaman, Eri, Uyvar, Basra ve Erzurum eyaletlerinde yalnzca avular kethdas bulunmaktayd; Rumeli, Anadolu, Sivas, Bosna, Budin, Kanije, Timevar, Varat, Girit, Kbrs, Trablus, Halep, Kapudan Paa eyaletlerinde, hem avular kethdas hem de avular emini birlikte bulunmaktayd; Van eyaletinde ise avular kethdas ve avular emininin yan sra avular katibi de grev yapmaktayd104. Yukarda zikredilen avular divan avulardr; tpk merkezde olduu gibi bunlarn mahiyetindeki avularn tecrbelileri paa saraynda grev yapyor olsa gerektir. Ayrca askeri zmreler iinde grev yapan avularda vard ki bunlar genellikle kalelerde istihdam edilirlerdi. Kanuni Sultan Sleymann ilk dnemlerinde hazrland tahmin edilen Tmar Resimleri Kanunnamesinde belirtildiine gre, eyaletlerde grev yapan avularn says 60 ile snrlandrlmtr105. Bu altm avuun ne kadarnn divan ve sarayda ve ne kadarnn askeri zmreler iinde istihdam edilmesi gerektiine dair elimizde herhangi bir kayt yoktur. Ancak XV ve XVI. Yzyllarda Van isimli eserinde Orhan Kl; Van sancanda grev yapan avularn hepsinin divanda istihdam edilmedii, ancak kk bir ksmnn burada grev yaptn belirtmitir106. Vann Osmanl ran mcadelelerinde stratejik bir konuma sahip olmasndan dolay burada ciddi bir askeri gcn bulundurulmas ve buna bal olarak bu askeri zmre ierisinde yer alan avularn saysnn ok olmas beklenen bir durum olsa gerektir. Ancak dier eyalet ve sancaklarn bu durumun izahatna ilikin elimizde herhangi bir bilgi yoktur. 3.1. Atamalar ve Azilleri 931/1524-1525 Msr Kanunnamesinde Kahire Divannda grev yapan avulardan bahsedilmektedir. avulua atanacak kii beylerbeyinin gnll taifesinden veya atl tfenki taifesinden gvenilir ve doru olanlardan seilip deftere kaydedildikten sonra merkeze bildirilirdi. Bir su ilendiinde suun eidine gre bunlar beylerbeyi tarafndan ya azledilir ya da idam edilirdi. Bu durum daha sonra merkeze bildirilirdi. Bir hizmetle grevlendirilen avularn 10 erefi den fazla cret almamalar istenmi, aksi taktirde azlolunacaklar belirtilmitir107. Bu grevden kast merkezde rastladmz kulluk grevine benzer bir grev olsa gerekir. Van sancanda da buna benzer bir durum vardr: avularn atamas Van beylerbeyinin arz zerine padiahn beratyla olurdu. Grevden ayrlmas ise; lm,
104 105

A. Akgndz; Osmanl Kanunnameleri, c. IX, s. 534-541. A. Akgndz; Osmanl Kanunnameleri, c. IV, stanbul, 1992, s. 588. 106 Orhan Kl; XV ve XVI. Yzyllarda Van (1548-1648), Van, 1997, s. 167. 107 A. Akgndz; Osmanl Kanunnameleri, c. VI, s. 109.

413

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (2)

feragat veya uygunsuz davranlar neticesinde azledilmeleri ile gerekleirdi. Ayrca, zellikle Van eyaletinin kurulu yllarnda dier eyaletlerden de Vana istihdam iin avular gnderildii olurdu108. Msr ve Van gibi birbirine uzak iki corafyada avularn benzer ekilde greve atanmalar ve azledilmeleri bu durumun hemen btn Osmanl corafyasnda aynen uyguland eklinde bir gr kuvvetlendirmektedir. 3.2. Grevleri Eyalet ve sancak divanlarnda grevli avular grev ve sorumluluklar bakmndan Divan- Hmaynda bulunan avularla nemli benzerlikler gstermektedir. Daha nce bahsettiimiz Evliya elebinin zikrettii kanunnamede eyalet ve sancaklarda grev yapan avular kethdas, avular emini ve avular katibinin yan sra Mhimme Defterlerinde yer alan hkmlerden ba avuunda grev yaptn anlyoruz109. avularn idari amirlerinin grevlerine ilikin elimizde pek fazla bilgi yoktur. Ancak merkezde de rastladmz baavu ve avular katibinin vazifelerinin benzer ekillerde yerine getirildiini dnebiliriz. avular kethdas ve avular eminine merkezde rastlanmamaktadr. avular kethdas avularn zlk ilerine bakan ve onlarn sorunlaryla megul olan grevliydi110. Ayrca avular kethdas sancak divanlarnda terifatlk grevini de yrtmekteydi. Diyarbakr Beylerbeyine gnderilen 29 Eyll 1568 (7 Rebiylhr 976) hkmde; Diyarbakrda divan kurulduu gn avular kethdasnn btn avularla nceden gelerek adet olduu zere mera, defter kethdas ve alaybeyini karlamas istenmitir111. Osmanlda eminlerin vazifelerinin maliyeti genel olarak tetkik edildiinde avular emininin avular kethdasna daha ziyade divan d ilerde yardm eden bir grevli olduu tahmin edilebilir. Eyalet ve Sancak divanlarnda grev yapan avularn tarada grev yapan Gedikli avularnkine benzer grevler stlendiklerine de ahit olmaktayz: Halep belerbeisine gnderilen 14 Austos 1564 (6 Muharreml-haram 972) tarihli hkmde; Halep hazinesinden, ehrizol Kalesinin baz ihtiyalar iin ehrizol avularndan Ramazan ile gnderilen parann salimen Diyarbekire ulatrlmas istenmitir112.
108 109

O Kl; Van, s. 165,166. 6 Numaral Mhimme Defteri, c. I, s. 286. 110 Enver akar; XVI. Yzyl da Halep Sanca (1516-1566), (Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Doktora Tezi), Elaz, 1998, s. 85. 111 7 Numaral Mhimme Defteri, (975-976/1567-1569), zet-Transkripsiyon-ndeks, (Yayna Hazrlayanlar:Hac Osman Yldrm, Vahdettin Atik, Dr. Murat Cebeciolu, Hasan alar, Mustafa Serin, Osman Uslu, Fuat Yavuz, Numan Yekeler), c.III, Ankara, 1999, h. 2171, s. 99. 112 6 Numaral Mhimme Defteri, c. I, h. 12, s. 8.

414

XVI. Yzylda Osmanl Devletinde avuluk Tekilat

Ariboz, Atina ve stefe kadlarna gnderilen 10 Ocak 1560 (10 Cemaziyelhr 967) tarihli hkmde; Yelken bezi temini iin Cezayir avularndan Ferruh avu ile gnderilen akelere mukabil gerekli yelken bezlerinin Ferruh avuun vefat nedeniyle hazrlanamad, bu husus iin Cezayir avularndan Atinal Hseyin avuun grevlendirildii bildirilmitir113.Van avularnn grevlerine ilikin verilen bilgiler rnek olarak setiimiz mhimme kaytlarnda yer alan bilgilerle paralellik arz etmektedir. Van avularnn grevleri; tezkere getirmek, stanbul, Diyarbakr ve Harputtan Van kullarnn mevacibini teslim almak, Van divanna halkn mevzuatn bildirmek veya dilekelerini takdim etmek ve dava iin girip kanlara mbairlik yapmak eklinde zetlenebilir114. 3.3. Saylar ve cretleri Kanuni Sultan Sleymann ilk dnemlerinde hazrland tahmin edilen Tmar Resimleri Kanunnamesinde eyaletlerde grev yapan avularn saysnn 100 at belirtilmi ve bu saynn 60 ile snrlandrlmas istenmitir115. Ancak bu rakam eyalet divannda grev yapan avularla ilgili olsa gerekir nk Van kalesinde 19 ubat 1554 tarihinden nce 50 nefer avu bulunmaktayd. Ancak bu avularn tezkere getirmeye ve sair mhimmata yeterli olmamas sebebiyle, Van beylerbeyi tarafndan 30 nefer daha lazm olduu bildirilmi, bu istee binaen Vana 20 nefer avu daha yazlm ve Van avularnn says 70 nefere ulamtr. 1548-1648 tarihleri arasnda avu says istikrarl bir artla 50- 87 arasnda deimitir116. Erzurum vilayetinde 1553-1554 (961-962) yllarnda defterli avu olarak nitelendirilen 60 nefer avu grev yapmaktayd. Ancak bu miktar, Erzurum vilayetinin ilerini grmek iin yeterli olmadndan, bu saynn 100e karlmas istenmi ve gnderilen 15 Nisan 1560 tarihli hkmle Erzurum vilayetinde grev yapan avularn says 70 nefere ykseltilmitir117. Halep sancanda grev yapan avularn says Van ve Erzurumdakine oranla bir hayli azdr. Verilen rakamlarn farkl yllara ait olmas bunun sebebi olsa gerekir. nk avularn saysnda yllara gre srekli bir art gzlenmektedir; Halep sancann 15241530 yllar arasndaki tmarlarn gsteren icmal defterinde tmar tasarruf eden avu says 8dir. 1536 ylna gelindiinde bu say yine ayndr. 1530 yl tmar-icmal
113 114

3 Numaral Mhimme Defteri, h. 842, s. 382. Orhan Kl; Van, s. 166. 115 A. Akgndz; Osmanl Kanunnameleri, c. IV, s. 588. 116 Orhan Kl; Van, s. 325-26. 117 Dndar Aydn; Erzurum Beylerbeylii ve Tekilat Gelime Devri (1535-1536), Ankara, 1998, s. 198-199.

415

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (2)

defterinde ise Halep sancandaki avu says 24 olmutur ki118bu da grmz destekler mahiyettedir. 924/1518 tarihli Karaman Eyaleti Kanunnamesinde beylerbeyinin muayyen olan avularnn tmarlarnn serbest olduu ancak beylerbeyi serbest tmara mutasarrf olmayan bir sipahiye avuluk verse bu avuun tmarnn serbest olamayaca ifadesi yer almaktadr119. Bu kanunnamede belirtildii gibi eyalet ve sancaklarda grev yapan avularn tamamnn tmar tasarruf ettiklerini sylemek mmkn olmamaktadr. Mesela; 26 Mart 1553 tarihinde Van avularndan Hac avuun 15 ake ulufesinin olduu grlmektedir120. avular gerek zeamet ve gerekse ulufe gelirlerinin yan sra baz vergilerden de pay alyorlard. Daha nce de bahsetmi olduumuz Tmar Resimleri Kanunnamesinde beylerbeyi tarafndan tevcih edilen tmarlardan avularn resmi tezkere ad altnda % 0.60 orannda pay aldklar grlmektedir121. Halep ve Musulda grevli avularn saylar ve cretlerine ilikin de elimizde baz bilgiler mevcuttur. Halep sancann 1524-1530 yllar arasnda tmarlarn gsteren icmal defterinde, 3350-5999 ake arasnda tmar tasarruf eden toplam 8 avu vardr. 1536 yl icmal defterinde ise tmarlar 3000 ake ile 9262 ake arasnda deien 8 avuun ismi gemektedir. 1550 yl tmar-icmal defterlerinde Halep sancandaki avu saysnda nemli derecede bir art meydana geldii gzlenmektedir. Bu dnemdeki avularn says 24 olup, tmarlar 2700-7400 ake arasnda deimektedir122. Erzurum avularnn tamam tmar tasarruf etmektedir. Erzurum avular kethdalarnn tmarlar 8000 ile 19500 ake arasnda deimekte idi. avularn tmar ise 1500 ile 18000 ake arasnda idi123. Musulda grevli avularn saysnda ilikin bir netlik yoktur. 25 Aralk 1595te avular kethdas olan Bayramn tmar 100.019 akedir. 19 Temmuz 1607de grev yapm avular kethdas Hamza b. Allahverdinin tasarruf ettii tmar yekunu 5999 akedir. 24 Austos 1631 ylna gelindiinde ise Msr avular kethdas Zlfkr b. Ahmetin 5999 ake tmar tasarruf ettiini gryoruz. avular kethdalarnn gelirlerinde zaman iinde bir d olduu hemen gze arpmaktadr. Musul divannda grevli avulara gelince; 1620 ylnda Ahmet avuun 19660
118 119

E. akar; Halep, s. 85. A. Akgndz; Osmanl Kanunnameleri, c. III, stanbul, 1991, s. 325. 120 O. Kl; Van, s. 165. 121 A. Akgndz; Osmanl Kanunnameleri, c. IV, s. 587. 122 E. akar; Halep, s. 85. 123 Dndar Aydn; Erzurum Beylerbeylii ve Tekilat, s. 199.

416

XVI. Yzylda Osmanl Devletinde avuluk Tekilat

ake tmar geliri vardr. 1621de grevli Allahverdinin tmar tutar 7999 akedir. 1622 ylna gelindiinde Musul civarnda grevli Hseyin 6000, Veli b. Ahmet avu ise 9000 ake tmar tasarruf etmektedir124. Ahmet avuun tmarnn ykseklii hemen dikkat ekmektedir. Muhtemelen Ahmet avu Musul Divannda geici olarak grev yapan merkezden gnderilmi Dergah- Mualla avularndandr. Van Divannda grev yapan avularn gelirlerine ilikin elimizde bilgi mevcut deildir. Ancak zellikle 1609-1611 yllar arasnda Van kalesinde grev yapan avularn saylar ve cretlerine ilikin ayrntl bilgilere ulamak mmkn olmaktadr. 1609-1611 yllar arasnda Van kalesinde grev yapan avularn saylar yllara gre 65 ile 86 arasnda deiiklik gstermitir. 1609-1610 yllar arasnda Van avularnn aylk toplam yevmiyelerinin yllara gre 116.987 ake ile128.325 ake arasnda deitiini grmekteyiz125. SONU Hemen btn Trk devletlerinde varlna tesadf edilen avu tekilat tarihi sre ierisinde tekamln tamamlayarak Osmanl Devletinde mkemmel eklini almtr. Trk devlet geleneinde sarayda terifatlk grevini stlenen ve orduda kk bir askeri rtbeye sahip olan avular, Osmanl ncesinde muhtemelen tamamen Trklerden mteekkildi. Osmanl Devletine gelindiinde devletin hemen her kademesinde merkezi otoriteyi salama ve devlet ilerinin belli bir dzen ierisinde yrtlmesinde nemli grevler stlenmi olan avularn Divan- Hmaynda ve Kapkulu Ocaklarnda bulunanlarnn devirme, sancak ve eyalet divanlarnda grev yapanlarnn ise Trk asll olduklar sylenebilir. Osmanl Devletinde Divan- Hmaynda bulunan avularn grevleri nceki Trk devletlerinde olduu gibi terifatclk ve divana ait dier ilerin grlmesiyle snrl kalmam, taradaki ilerin yrtlmesinde de bunlardan sklkla faydalanlma yoluna gidilmitir. Divan- Hmayun avularnn zellikle tecrbelileri taraya nemli ilerin tatbiki iin gnderilmekteydi. Gedikli avu olarak nitelendirilen ve merkezde grevli avularn aksine ulufe yerine tmar ve zeamet tasarruf eden bu avulara Mhimme defterlerinde tesadf edilen kaytlarda Dergah- Ali avular, Dergah- Mualla avular veya Sdde-i Saadetim avular olarak hitap edilmektedir. Yabanc lkelerden gelen elilere refakat edilmesi veya dorudan doruya eli olarak grevlendirilmeleri, sefer zamanlarnda ordu iin gerekli mhimmat ve iaenin temini, barut ve top imali, stanbul iaesinin salanmas, lke dahilinde asayiin salanmas,
124

Ahmet Gndz; Osmanl daresinde Musul (1523-1639), (Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Doktora Tezi), Elaz, 1998, s. 63. 125 O. Kl, Van, s. 325-326.

417

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (2)

gmrklerin denetimi, vakf, cami ve su yollarnn bakm ve denetimi, tersanelerin bakm ve gemi inasnn belli bir dzen iinde yrtlebilmesi hep merkezden gnderilen Gedikli avularn hizmetleri sayesinde mmkn olmaktayd. Osmanl Devletinde Divan- Hmayn avularndan baka, bata Yenieri Oca olmak zere teki kapkulu ocaklarnda da eitli rtbelerde avular bulunmaktayd. Ancak bizim bilgilerimiz daha ziyade Yenieri Ocanda grev yapan avularla snrldr. Baavu, onun hizmetinde bulunan Orta ve Kk avu Yenieri Ocanda ilerin belli bir dzen ve disiplin ierisinde yrtlebilmesinde nemli etkiye sahiptiler. Yenieri Aas sefere gittiinde resmi geitlerde alaylarn idare ve sevkini yapmak yine bu avularn grevleri arasndayd. Ayrca Baavuun mahiyetinde grevli kul avular muharebe zamanlarnda kumandann emirlerini daha alt kademelerdeki kumandanlara teblie memur idiler, bar zamanlarnda da hkmetin emirlerini yenierilere tebli ederlerdi. Osmanl merkez tekilatnn bir benzerini daha kk ekliyle eyalet ve sancaklarda tetkik etmek mmkndr. Bu balamda Divan- Hmaynda olduu gibi eyalet ve sancak divanlarnda da avularn benzer grevlerle istihdam edildiini grmekteyiz. Gerek ulufe ve gerekse tmar ve zeamet tasarruf eden bu avular, eyalet ve sancak divanlarna halkn mevzuatn bildirmek, dilekelerini takdim etmek ve dava iin girip kanlara mbairlik yapmann yan sra tezkere getirmek ve askerin mevacibini teslim almak gibi grevlerle de mkelleftiler. Merkeziyeti bir devlet yapsna sahip olan Osmanllar, gerek siyasi otoritenin tesisinde ve gerekse dier nemli ilerin takibinde sklkla avularn hizmetine bavurmu ve Klasik Dnem ierisinde bu tekilat mkemmel bir ekilde ilevini yerine getirmitir.

418

XVI. Yzylda Osmanl Devletinde avuluk Tekilat

KAYNAKLAR
1. Ariv Kaynaklar
Babakanlk Arivi, Mhimme Defterleri: 5/1,10, 14, 16, 19, 24, 26, 30, 31, 36, 48, 55, 62, 70. Babakanlk Arivi, Maliyeden Mdevver Defterler: 309, 451.

2. Yaynlanm Ariv Kaynaklar

3 Numaral Mhimme Defteri (966-968/1558-1560), (Yayna Hazrlayanlar: AYKUT, Nezihi; BOSTAN, dris; CEBECOLU, Murat; EMECAN, Feridun; LGREL, Mcteba; SPRL, Mehmet; KK, Cevdet; MERT, zcan; ZCAN, Abdulkadir; AHN, lhan; ENTRK, Hdai; VARLIK, Mustafa etin), Ankara, 1993. 5 Numaral Mhimme Defteri,(973/1565-1566), zet-transkripsiyon, (Yayna hazrlayan: YILDIRIM, Hac Osman; ATK, Vahdettin; Murat CEBECOLU; DEMRBA, Uurhan; KARAZEYBEK, Mustafa; SAF, Muhammed; SERN, Mustafa; USLU, Osman; YEKELER, Numan; YILDIRIM, Zabit), Ankara 1994. 6 Numaral Mhimme Defteri (972/1564-1565), (Yayna Hazrlayanlar: YILDIRIM, Hac Osman; ATK, Vahdettin; CEBECOLU, Murat; SAF, Muhammed; SERN, Mustafa; USLU, Osman; YEKELER, Numan), c. I,II, Ankara, 1995. 7 Numaral Mhimme Defteri, (975-976/1567-1569), zet-Transkripsiyon-ndeks, (Yayna Hazrlayanlar: YILDIRIM, Hac Osman; ATK, Vahdettin; CEBECOLU, Dr. Murat; ALAR, Hasan; SERN, Mustafa; USLU, Osman; YEKELER, Fuat Numan), c.I, III, Ankara 1998-99. 12 Numaral Mhimme Defteri (978-979/1570-1572), (Yayna Hazrlayanlar: YILDIRIM, Hac Osman; ATK, Vahdettin; CEBECOLU, Murat; SAF, Muhammed; SERN, Mustafa; USLU, Osman; YEKELER, Numan), c. I,II, Ankara, 1996.

3. Yaynlanm Klasik Kaynaklar

Divan Lgat-it-Trk Tercmesi, (eviren: ATALAY,Besim), c. I, Ankara 1985, s. 368. Hezarfen Hseyin Efendi; Telhisl-Beyn Fi Kavnin-i l-i Osman, (Hazrlayan: LGREL, Sevim), Ankara, 1998. Koi Bey Risalesi, (Sadeletiren: DANIMAN, Zuhuri), Ankara, 1985. Peevi brahim Efendi; Peevi Tarihi, (Hazrlayan: BAYKAL, Bekir Stk), c. I, Ankara 1992. Selniki Mustafa Efendi; Tarih-i Selniki (971-1003/1563-1595), (Hazrlayan: SPRL, Mehmet), c. I, stanbul 1989 Silahdar Fndkll Mehmed Aa; Silahdar Tarihi, c. I, stanbul 1928. Sofyal ali avu Kanunnamesi, (Hazrlayan: SERTOLU, Midhat), stanbul, 1992. Vaka-Nvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, (Yayna hazrlayan AKTEPE, Mnir), c. X, Ankara 1988. YCEL, Yaar; Osmanl Devlet Tekiltna Dair Kaynaklar, Kitb-i Mstetb, Kitab Meslihl Mslimin ve Menfiil-Mminin, Hrzl-Mlk, Ankara, 1998.

4. Tetkik Eserler
AKGNDZ, Ahmet; Osmnal Kanunameleri ve Hukuk Tahlilleri, c. I, stanbul, 1990; c.III, stanbul, 1991; c.IV, stanbul, 1992; c. VI, stanbul, 1993; c.VIII, stanbul,1994; 419

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (2) c.IX, stanbul, 1996. AYDIN, Dndar; Erzurum Beylerbeylii ve Tekilat Kurulu ve Genileme Devri (1535-1566), Ankara, 1998. AKAR, Enver; XVI. Yzylda Halep Sanca (1516-1566), (Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Doktora Tezi), Elaz, 1998. GNDZ, Ahmet; Osmanl daresinde Musul (1523-1639), (Frat niversite Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Doktora Tezi), Elaz, 1998. KEPECOLU, Kmil; Tarih Lgati (Osmanl tarih deyimleri ve terimleri temel szl), Ankara. KPRL, M. Fuat; avu Mad, .A, c. III, stanbul, s. 362-369. KPRL, M. Fuat;; Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, stanbul, 1981. KPRL, M. Fuat; avu Mad, D..A, c. VIII, stanbul, 1993, s. 236-238. KTKOLU; Bekir; Osmanl-ran Siyasi Mnsebetleri (1578-1612), stanbul 1993. KILI, Orhan; XVI. ve XVII. Yzyllarda Van (1548-1648), Van, 1997. PAKALIN, Mehmet Zeki; Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c. I, stanbul, 1983. UNAT, Faik Reit; Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara, 1987. UZUNARILI, . Hakk; Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara, 1988. UZUNARILI, . Hakk; Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara, 1988. UZUNARILI, . Hakk; Osmanl Devlet Tekilatnda Kapkulu Ocaklar, c. I,II, Ankara, 1988. UZUNARILI, . Hakk; Osmanl Devlet Tekilatnda Medhal, Ankara, 1984. NAL, Mehmet Ali; Osmanl Messeseleri Tarihi, Isparta, 1997.

420