TRKYE'DE MADENLER VE ENERJ KAYNAKLARI Balca Maden eitleri UYARI : Madenlerin oluumu, eidi ve rezervleri arazinin jeolojik yapsna

ve olutuu jeolojik zamana baldr. Trkiye'de 1. zamandan, 4. zamana kadar olumu araziler vardr. Volkanik faaliyetlerin sk olduu 3. zamanda oluan arazi genitir. Bu nedenle krom, demir, bakr, kurun, pirit gibi volkanik oluumlu madenler oktur. Demir : Demir - elik endstrisinin en nemli hammaddesidir. Trkiye demir cevheri rezervleri bakmndan olduka zengindir. Hemen her blgemizde demir cevherine rastlanmtr. Ancak bu yataklardan 60 kadar iletilebilmektedir. Bakr : Tarih ncesi alarda insanlarn ilk kulland madenlerden biridir. Bakr rezervleri yerkabuunun volkanik oluum gsteren blgelerinde yaygn olarak bulunmaktadr. Saf bakr retimi lke gereksinimini karlamad iin dardan saf bakr alnr. Krom : ok sert, iyi cilalanabilen ve paslanmayan bir madendir. Volkanik alanlarda yaygndr. Makine ile motor endstrisinde ve paslanmaz elik yapmnda kullanlan nemli bir madendir. Gnmz verilerine gre, Dnya krom retiminde Trkiye 4. sradadr. Yurtdna satlan nemli bir madenimizdir. Bor Mineralleri (Boraks) : Kimya endstrisinin en nemli hammaddesidir. Trkiye rezerv bakmndan Dnya'da ilk srada yer alr. Ancak retimi ve d satm az olduundan ekonomiye katks da azdr. Kkrt : Yapay gbre retimi ve tarm ilalar bata olmak zere kimya endstrisinde kullanlr. En byk rezervlerimiz Gller Yresi'ndedir. retim, tketimin az bir blmn karlayamaz. Bu nedenle yurtdndan da alnmaktadr. Boksit : lkemizin en zengin rezerve sahip olduu madenlerden biridir. Boksit ilendikten sonra alminyum elde edilir. Endstride demir cevheri rnlerinden sonra en fazla tketilen maden durumundadr. zellikle uak gvdelerinin yapmnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Volfram (Tungstein) : Uzay ve sava endstrisinde kullanlan, az bulunan madendir. En zengin rezervler Uluda'dadr. Manganez : Trkiye'de dank yataklar halindedir. Saf olarak bulunmaz. retim tketimi karlamadndan dardan satn alnr. Civa : Doada sv halde bulunan tek madendir. Tpta ve fotoraflk alannda kullanlr. Zmpara Ta : Metamorfik talar iinde bulunan, kullanm alan geni olan bir madendir. En zengin rezervler Ege Blgesi'ndedir. Tuz : Tat vermek iin yemek tuzu ve bakterilerin oalmasn nlemek iin tuzlama tuzu olarak kullanlr. Ancak son yllarda kimya endstrisinin nemli bir hammaddesi konumuna gelmitir. Tuz Gl ve zmir-amalt, tuz rezervlerinin en fazla olduu yerlerdir. ENERJ KAYNAKLARI Takmr : lkemizin en geni takmr havzas Bat Karadeniz Blm'ndedir. Buradaki takmr havzalar I. Jeolojik zamanda olumutur. Demir - elik endstrisinde enerji kayna olarak kullanlan takmr, ayn zamanda kimya endstrisinin de hammaddesidir. Yllk retim 4-5 milyon ton dolayndadr. retim Trkiye'nin gereksinimini karlayamaz. Linyit : Trkiye'de rezervi en zengin olan enerji kaynadr. Hemen her blgemizde az ok linyit yataklar bulunmaktadr. ounlukla yakacak olarak ve termik santrallerde deerlendirilir. En byk linyit havzas Afin-Elbistan'dadr. Yllk net retim 40 milyon

tonu bulmaktadr. retim ve tketim ayn hzla artmaktadr. Petrol : Dnya ekonomisinin en nemli enerji kaynaklarndan birincisi durumundadr. Ancak Trkiye petrol rezervleri bakmndan pek zengin deildir. Trkiye'nin nemli petrol yataklar Gneydou Anadolu'da bulunmaktadr. Trkiye'nin yllk retimi 2,5-3 milyon ton dolayndadr. retilen petrol lke gereksinmesinin en fazla % 20'sini karlayabilmektedir. Bu nedenle yurtdndan alnanlar arasnda petrol ilk srada yer alr. Doalgaz : Trakya'da petrol arama amacyla alan kuyulardan karlmaktadr. Doalgaz alanlarndan dieri de Gneydou Anadolu'da Mardin-amurlu'dur. retim tketimi karlayamad iin dardan alnmaktadr. Jeotermal Enerji : Yerkabuunun iinde ve daha derinlerde potansiyel enerji birikimi vardr. Bu nedenle scak olan subuhar sondaj yolu ile yzeye karlr ve elektrik enerjisi retiminde kullanlr. Trkiye'nin ilk jeotermal elektrik santrali Denizli-Saraky'de kurulmutur. Su gc : Tkenmez ve yenilenebilir bir enerji kaynadr. Trkiye su gc bakmndan yaklak 400 milyar kwh'lk bir potansiyele sahiptir. Dou Anadolu Blgesi akarsularnn yatak eimleri fazla olduundan, hidroelektrik potansiyeli en yksek olan blgemizdir. Trkiye elektrik retiminin % 45'lik blm hidroelektrik santrallerden karlanmaktadr. GAP tamamlandktan sonra elektrik santrallerin retiminde su gcnn pay art gsterecektir. Gne Enerjisi : Trkiye Gne enerjisinden yararlanmak iin gerekli iklim koullarna sahiptir. Akdeniz ve Ege blgeleri ile ve Gneydou Anadolu blgelerinde Gne enerjisi deerlendirilmektedir. Nkleer Enerji : Atom enerjisi ad da verilen bu enerjinin kaynaklar uranyum ve toryumdur. Ancak bu kaynaklardan elektrik enerjisi retiminde yararlanlmamaktadr. Madenler ve Enerji Kaynaklarnn Trkiye Ekonomisindeki Yeri Trkiye'nin her blgesinde eitli madenler bulunmaktadr. Ancak tm madenlerimiz yeterince iletilmemektedir. Madenlerimizin bir blm ok eskiden beri bilinmekte, hatta yabanc irketler tarafndan iletilmekteydi. Ancak madenlerimiz hakknda yeterli bilgi yoktu. Cumhuriyet dneminde madenlerin teknik ve bilimsel yntemlerle aratrlmas iin Maden Tetkik ve Arama Enstits kurulmutur. karlan madenlerimiz hem i piyasada deerlendirilmekte hem de yurtdna satlmaktadr -------------------------------------------------------------------------------MADENCLK Ekonomik deeri olan mineral ve elementlere maden denir. Trkiyede madencilik faaliyetleri 1935 ylnda kurulan MEA ve Etibank tarafndan yrtlmektedir.MEA aratrma yapar, Etibank ise bulunan madeni iletir.Madenlerin oluumu ile jeolojik devirler arasnda iliki vardr.rnein, volkanik olaylarla krom, kurun, pirit, manganez, elmas gibi madenler, iklim deimesiyle kayatuzu, jips gibi madenler ilikilidir. Bir madenin iletilmesi iin; - Rezervin yeterli olmas, - Sermayenin yeterli olmas, - Kalifiye ve teknik elemann bulunmas. - Ulamn kolay olmas, - Maden rezervi iinde saf maden orannn yksek olmas gerekmektedir. Maden rezervi: Toprak altnda bulunan saf madendir. Maden cevheri: Ekonomik deer tayan mineral ve elementlerdir.

Maden filizi: Topran altnda dier minerallerle bileik oluturan maden cevherine denir. Maden tenoru: Madenin ta ve toprak iindeki yzde olarak oranna denir. Tuvann cevheri: Topraktan karlm, fakat ilenmemi madene denir. Balca Madenlerimiz 1. Demir: Sanayinin en nemli madenidir.Trkiyede karlan demir madeni, Ereli, Karabk ve skenderun Demir elik Fabrikasnda ilenir.Demir madeni karlan yerler: Malatya evresi (Hekimhan, Divrii, etinkaya), Anadoluda (Kayseri, Sivas), Akdenizde (Adana-Saimbeyli, Hatay), ayrca Edremit, Eymir, Dou Karadenizde (Fundack) karlr.Dnyada ise BDT, ABD, Hindistan ve Avustralya nde gelir. 2. Bakr: Elektrik ve elektronik sanayinin hammaddesidir.Bir ksm ihra edilir.karlan yerler: Kastamonu (Kre), Artvin (Murgul), Elazda (Ergani) ok miktarda karlmaktadr.Bakrlar Samsun, Murgul ve Erganide ilenmektedir.Dnyada ise Trkiye, ABD, Rusya ve ili nde gelir. 3. Krom: Demirin sertlemesinde ve paslanmaz elik retiminde kullanlr.karlan yerler: Mula (Fethiye, Kyceiz, Dalaman), Mersin, Adana ve Elaz (Guleman)dr.Krom Antalya Ferra-Krom Tesislerinde ilenmektedir.Dnyada ise GAC, Rusya ve Trkiye nde gelir. 4. Alminyum (Boksit): Otomobil ve uak sanayinde, inaat sektrnde, mutfak eyalarnn yapmnda ve elektrikli aralarda kullanlmaktadr.karlan yerler: Konya (Seydiehir), skenderun (Islahiye), Mula (Milas), Gaziantep, Antalya ve Adyamandr.Dnyada en fazla Avustralya, Yeni Gine, in ve ABDde karlr. 5. Altn: Ss ve ziynet eyas yapmnda kullanlan altn, eskiden para olarak kullanlmaktayd. karlan yerler: Antakya, Nide, Balkesir, Ktahya, Bursa, zmir ve evresidir.Dnyada ise Yeni Ginede kartlr. 6. Bor Mineralleri: Jet ve roket yakt, emaye, porselen, cam retiminde, fotoraflkta kullanlr.karlan yerler: Balkesir (Bigadi, Sandkl, Susurluk), Eskiehir (Seyitgazi), Ktahya (Emet) ve Bursadr.Dnyada ise Trkiye, ABD ve BDT nde gelir.Kullanm alannn yaygn olmamas nedeniyle ekonomimize katks azdr. 7. Civa: Tek sv madendir.Zirai ilalarn yapmnda, altn karmnda, kat ve suni gbre retiminde, boya ve asit sanayinde kullanlr.Dnya retiminde birinci srada bulunmaktayz.karlan yerler: zmir (Karaburun-demi), Manisa-Alaehir ve Konya (Sarayn)dr. 8. Kkrt: Zirai ilalarn yapmnda, slfrik asit retiminde ve muhtelif kimya sanayinde kullanlr.karlan yerler: Isparta (Keiborlu), Ktahya (Simav), Denizli (Sarayky)dr. 9. Kurun-inko: kisi kark halde bulunur.Silah sanayi ve paslanmaz metal retiminde kullanlr.En fazla Giresun, Sivas, zmir, Kayseri ve Elazda (Keban) karlr. 10. Antinom: Cephane yapmnda, cam ve seramik sanayinde, renklendirme ilerinde kullanlr. En fazla Balkesir, Ktahya, Bursa, zmir ve Tokatta karlr. 11. Asbest (Amyant): z sya dayankl eyalarn yapmnda kullanlr.Kansorejen olmas nedeniyle kullanm snrldr.En fazla Erzincan, Kars, Ar, Malatya, Sivas ve Uakta karlr. 12. Barit: eitli boyalarn yapmnda ve sondaj almalarnda kullanlr.Isy emme ve soutma zellii tar.Cam sanayinde kullanlr.En fazla Antalya, Mersin, Adana ve Elazda kartlr. 13. Fosfat: Suni gbrenin hammaddesidir.Dnyada Fas, Tunus ve Cezayirde kartlr.lkemizde Mardinden (Mazda) kartlr.Yeterli olmad iin ithal edilir.

14. Wolfram: Sert olduu zel sanayi elii olarak kullanlr.Demiryolu, i makineleri, uak, gemi ve uzay aralar yapmnda kullanlr.En fazla Bursa (Uluda), Krkkale (Keskin), Elaz (Keban) ve Nidede kartlr. 15. Lle ta: Pipo ve ss eyas yapmnda kullanlr.Dnyada ve Trkiyede sadece Eskiehirde karlr. 16. Manganez: eliin sertletirilmesinde kullanlr.Ray ve karayolu aralar, kprlerin yapmnda kullanlr.En fazla Uak, Afyon, Burdur, Mula, Artvin, Adana, Antep, Sivas, Erzincan ve Trabzonda karlr. 17. Nikel: Sanayide demir, bakr, alminyum ile alam yapmnda kullanlr.Tuzlu suya dayankldr.Bu nedenle gemi yapmnda kullanlr.lkemizde Manisa ve Turgutluda karlr. 18. Oltu ta: Tesbih ve ss ta olarak kullanlr.Erzurumun Oltu ilesinde karlr. 19. Zmpara ta: Zmpara yapmnda kullanlr.lkemizde zmir (Karaburun, Urla, eme, demi) ve Mulada (Milas) karlr. 20. Tuz: Kayalardan, gl ve deniz gibi durgun sulardan elde edilir.Tuz retiminin %30u Tuz Glnden, %10u kayalardan, geri kalan da zmir amalt Tuzlasndan elde edilir. 21. Mermer: Heykel yapmnda, inaat ileri ve sslemede kullanlr.lkemiz mermer bakmndan zengindir.Afyon, Ktahya, Marmara Adalar, Krehir, Tokat, Bitlis ve zmirde karlr. ENERJ KAYNAKLARIMIZ 1. Ta kmr: I. zamanda olumutur.Enerjisi yksektir.Demir-elik sanayinin hammaddesidir. lkemizde Zonguldakta (Ereli, Kozlu, Kilim) karlr.Dnyada en fazla ABD, BDT, Polonya, G. Afrika, Avustralya ve ngilterede karlr.ngiltere, Fransa ve Almanya bugnk kalknmlk seviyesine gelmesini takmrne borludur. 2. Linyit: Kalorisi dktr.En zengin enerji kaynadr.III. zamanda olumutur.Evlerin stlmasnda kullanlr.En ok elektrik enerjisi linyit ile alan termik santrallerden elde edilir.karlan yerler: Ktahya (Tunbilek, Deirmisaz, Tavanl, Seyitmer), Mula (Yataan), Manisa (Soma), Afin, Elbistan, Amasya (eltek), Ankara (ayrhan) ve anakkale (an)dr. Termik Santraller: - Kahramanmara (Afin-Elbistan) - Ktahya (Seyitmer-Tunbilek) - Zonguldak (atalaz) - Mula (Yataan) - Manisa (Soma) - stanbul (Ambarl) 3. Doalgaz: Gelecee ynelik nemli enerji kaynadr.lkemizde az da olsa Trakyada (Krklareli, Babaeski, Lleburgaz) karlr.lkemizde son yllarda byk kentlerde doalgaz kullanm artmtr.Rusya ithal etmekteyiz. 4. Petrol: lkemizde ilk petrol 1940 ylnda Ramanda bulunmutur.Petrol retimimiz tketimimizin sadece %25ini karlamaktadr.karlan yerler: Raman, Mardin, Adyaman ve Diyarbakr evresidir.En fazla ithalatta bulunduumuz lkeler ran, Irak, Arabistan, ABD, Rusya ve Venezuelladr. lkemizde petrol arama ilerini TPAD yrtmektedir.En fazla petrol reten lkeler: Orta Dou lkeleri, Orta Asya lkeleri, ABD, in, ngiltere, Kanada ve Meksikadr. 5. Uranyum ve Toryum: Nkleer enerji kaynadr.MTAnn belirlediine gre lkemiz uranyum ynnden zengindir.Manisa-Grdeste toryum, Aydn-Ske, Yozgat-Sorgun, Giresun ve Rizede ise uranyum kartlr.Dnyada 600 civarnda nkleer santral vardr.rnein komularmzdan Bulgaristan, Ermenistan, Ukrayna ve BDTde

bulunmaktadr. 6. Jeotermal enerji: Buhardan elde edilen enerjidir.lkemizde Denizli (Sarayky), Aydn (Germencik) ve Afyonda (Gcek) bulunmaktadr. 7. Hidroelektrik enerji: Akarsular zerinde barajlar yaplarak elde edilen enerjidir.Avrupada Norveten sonra ikinci srada bulunmaktayz.Dou Anadolu enerji potansiyeli asndan birinci sradadr. Yapm tamamlanm doksan kadar barajmz vardr. - Enerji retiminde termik santrallerde retilen enerjinin pay hidroelektrik santrallerinkinden daha fazladr. - Termik santrallerin altrlmasnda kullanlan yakt takmr, fuel-oil, motorin ve linyittir. - Hamitabat ve Ambarl Termik Santralleri doal gazla almaktadr. -------------------------------------------------------------------------------MADENCLK ve ENERJ KAYNAKLARI A. MADENCLK Yerkabuunun farkl derinliklerinden karlan, ekonomik deer tayan mineral ve elementlere maden denir. Trkiyede madencilik faaliyetleri 1935 ylnda kurulan M.T.A. ile zel sektr tarafndan yrtlmektedir. Trkiyede karlan nemli madenler En zengin demir yataklarmz, Divrii (Sivas), Hekimhan ve Hasanelebi (Malatya), Edremit (Balkesir), Dikili ve Torbal (zmir) ve Simav (Ktahya) evresinde bulunmaktadr. Ereli, Karabk ve skenderunda demir - elik fabrikalar bulunmaktadr. Bakr: lkemizin en zengin madenlerinden biri olan bakr yataklar, ou kez kurun ve inko ile birlikte bulunur. En nemli bakr yataklarmz Karadeniz Blgesinde bulunur. Murgul (Artvin), Kre (Kastamonu), ayeli (Rize) ve Kprba (Giresun) bu blgedeki balca yataklardandr. Ayrca Maden (Elaz) ve Ergani (Diyarbakr)'de de bakr yataklar mevcuttur. Krom: Paslanmayan ve ok sert bir maden olduundan, madeni eya yapmnda ve kaplamasnda kullanlr. Krom yataklar alt ana blgede toplanmtr. Fethiye, Kyceiz, Denizli Alacakaya (Guleman) (Elaz) Bursa, Eskiehir Adana, Kayseri, Mersin skenderun, Kahraman Mara, slahiye Kopda (Dou Anadolu) Krom madeni Antalya ve Gulemandaki ferro-krom tesislerinde ilenmektedir. Boksit: Alminyumun hammaddesi olan boksit ok hafif olduundan uak sanayiinde, otomobil, ev, elektrik malzemesi yapmnda kullanlr. Boksit yataklar Seydiehir (Konya), Akseki (Antalya) slahiye (Gazi Antep) ve Milas (Mula) civarnda bulunur. Buralarda karlan boksit, Seydiehir alminyum tesislerinde ilenmektedir. Bor Mineralleri: lkemiz bor rezervi bakmndan Dnyann en zengin yataklarna

sahiptir. Bu nedenle, bor madeninin ou ihra edilmektedir. Bor madeninden elde edilen boraks ve asit borik nkleer alanda, jet ve roket yaktnda katk maddesi olarak, ayrca sabun, tekstil, cam, kt sanayii, vb alanlarda kullanlr. Bor mineralleri Balkesir, Susurluk, Bigadi evresi ile Ktahya, Emet ve Eskiehir evresinde karlr. karlan mineraller Bandrmadaki tesislerde ilenir. Kkrt: Kkrt gbre, kimya ve boya sanayiinde kullanlr. Ayrca kauuun ilenmesinde ve slfirik asit retiminde de kullanlr. lkemizde kkrt yataklar Keiborlu (Isparta) ve Milas (Mula) evresinde bulunmaktadr. Zmpara Ta: eitli kesici, torpleyici ve silici aletlerin yapmnda kullanlan zmpara ta ynnden lkemiz ok zengindir. Tire (zmir), Manisa, Ske (Aydn), Milas (Mula) ve Tavas (Denizli) da karlr. Barit: Suda erimeyen bir maden olduundan boya, deri, kimya, cam ve kauuk sanayiinde kullanlr. lkemiz barit yataklar bakmndan zengin saylr. Antalya, Mu, Gazi Antep ve Eskiehir evresinde barit yataklar bulunmaktadr. Tuz: Trkiye tuz yataklar bakmndan son derece zengindir. Kaya tuzu yataklar nc jeolojik zamanda, kapal gl havzalarnda sularn buharlamas ile olumutur. Son yllarda tuz retimimiz kat artmtr. Trkiyedeki tuz retiminin ou, Tuz Gl ile zmir amalt tuzlasndan salanr. Kaya tuzu yataklar, ankr, Kars, Idr ve Nevehir evresinde bulunmaktadr. Cva: Tek sv madendir. Zirai ila yapmnda, kt sanayiinde, suni gbre retiminde ve boya sanayiinde kullanlr. Trkiyede Sarayn (Konya), demi (zmir), Manisa ve Uak evresinde karlmaktadr. Kurun - inko: Genelde kurun ve inko bir arada bulunur. lkemizde Keban (Elaz) ve Kayseri evresinde kurun-inko yataklar vardr. Lleta: Eskiehir evresinde karlr ve ilenir. Ss eyas yapmnda kullanlr. Oltuta: Erzurumun Oltu ilesinde karlr ve ilenir. Ss eyas yapmnda kullanlr. Fosfat: Gbre hammaddesi olarak kullanlan fosfat ihtiyacmz karlamaz. Fas, Tunus ve Cezayirde yaygn olarak grlr ve daha ok bu lkelerden ithal edilir. Trkiyedeki en zengin fosfat yataklar Mazda (Mardin), Adyaman, Bingl ve Bitliste bulunmaktadr. Manganez: elie sertlik kazandrmak ve direncini artrmak iin kullanlr. Uak, Afyon, Mula, Adana, Erzincan, Artvin ve Trabzon evresinde manganez yataklar bulunur. htiyac karlamaz. Bu nedenle ithal edilir. Mermer: lkemiz mermer bakmndan zengindir. Afyon, Ktahya, Marmara Adas, Krehir, Tokat ve zmir evresinde karlr. Yurt dna ihracat yaplr. Volfram (Tungsten): ok sert olmas nedeniyle zel sanayi elii olarak kullanlr. Demiryolu, i makineleri, uak ve gemi yapm yannda, ampllerde enerjiyi a evirmede kullanlr. Bursa Uludada karlp iletilmektedir. Fakat son yllarda retimi durmutur. Asbest (Amyant): 14 bin C scakla dayanr. Isya dayankl ara ve gere yapmnda kullanlr. Konserojen madde bulundurmas nedeniyle, kullanm snrlandrlmtr. Eskiehir, Bursa, Erzincan, Hatay, Kars, Ar, Malatya, Sivas, skenderun, Uak ve Konyada karlr.