T. C.

NDE NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI YAKINA TARH BLM DALI

TEMETTU DEFTERLERNE GRE SVAS DANMENDL SANCAINDA HALKIN EKONOMK DURUMU

Yksek Lisans Tezi Hazrlayan Ahmet KORKMAZ

NDE-2007

T. C. NDE NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI YAKINA TARH BLM DALI

TEMETTU DEFTERLERNE GRE SVAS DANMENDL SANCAINDA HALKIN EKONOMK DURUMU

Yksek Lisans Tezi Hazrlayan Ahmet KORKMAZ Yneten Yard. Do. Dr. Zeki CAN

NDE-2007

Yard. Do. Dr. Zeki CAN danmanlnda Ahmet KORKMAZ tarafndan hazrlanan Temettu Defterlerine Gre Sivas Danimendli Sancanda Halkn Ekonomik Durumu adl bu alma jrimiz tarafndan Nide niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dalnda Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir. .././2007

JR : Danman ye ye : Yard. Do. Dr. Zeki CAN : Yard. Do. Dr. Salih ZKAN : Yard. Do. Dr. brahim ZTRK

ONAY : Bu tezin kabul Enstit Ynetim Kurulunun . Tarih ve .. sayl karar ile onaylanmtr. ../../2007 Do. Dr. Selen DOAN Enstit Mdr

VI

ZET Osmanl Devletinde Tanzimat- Hayriye Fermannn ilan ile nemli bir dnem balamtr. Bu dnemde mevcut kurumlarn yeniden dzenlenmesi hedef tutulduu gibi mali, askeri ve itimai bir ok slahat da yaplmtr. Tanzimat ile oluturulmaya allan yeni yaplanma giriimlerinin bir rn olan Temettuat Defterlerinin dzenlenmesi bunlardan biridir. Bu defterlerde vatandalarn sosyal ve iktisadi durumlar hakknda nemli bilgiler bulunmaktadr. Yerleim birimleri kaza, ky hatta iftlik leinde incelenmitir. Tm haneler tek tek ele alnarak, hane reisinin ad, meslekleri, mlkleri, gelir kaynaklar, senelik gelirlerinden alnan vergiler ayrntl bir ekilde kaydedilmitir. Bu veriler o yerleim biriminin sosyo-ekonomik yapsn yanstmaktadr. Danimendli Temettuat defterleri 1844 (H/1260) ylnda dzenlenmitir. Bu defterlerdeki verilere gre, Sivas Eyaleti, Danimendli kazas XIX yzylda sekiz kariyeden oluan bir yerleim yeridir. Kaza, tipik bir Anadolu yerleim biriminin btn zelliklerine sahiptir. Elverisiz iklim artlar sebebiyle ekonomisinin iyi olmad anlalmaktadr. Kaza arazilerinin tamamna yakn ekili durumdadr. Kazada yaayan insanlarn byk bir blm iftilik ile geimini salamaktadr. Fakat az da olsa zanaat sahibi, tccar, kamu grevlisi bulunmaktadr. Vergilerin genellikle aile reislerinin gelirlerine gre alnd anlalmaktadr. Ancak baz istisnai durumlar da mevcuttur. Bu da Tanzimat dneminde yaplmak istenen kazanca gre vergi alma iinin baarya ulaamadn gstermektedir.

SUMMARY An importanta era had begin in the Ottoman Empire with the proclamation of Tanzimat. n this era, rearganisations in existing, intutions and renewals in finacial, military an social matters were aimed. The organisation of Temettuat Defterleri is one of the attepms of the renewals. Thra is important information about social and financial conditions of citizens in these Defters. Cities, towns, villages an deven formsa re studied in detailsin these defters. Households and their chiefs, their occupations, estates, animals, yearly in comes and taxes are included in detail in These Defters give important information about social and ecomical conditions about a seulement. Defters of Danimenli were organised in 1844 (H. 1260). According to the information in this Defter, Danimenli is a district of Sivas Danimendli is a place consisting of 8 households. The districts has all the typical characteristics of an Anatolian settlement. It can be understood from the information in the Defters that its economy is not so good because of the poor and insufficent climate conditions. Almastall of its fields are planted. Most of the people make a living by forming. But there are also a few people who are tradesman, offecers and who make a living by handicraft. We can understand from the Defters. That taxes are colected according to the incomes of the family leaders. But, there are also some exceptions, too. And these exceptions show that the regulations which are intended to establish the ballance betweens the incomes and taxes were not fully succesfull.

NSZ Tanzimat, sosyal ve ekonomik alanlarda yeni uygulamalarn grld bir alandr. Osmanl sistemi, iinde bulunduu ekonomik ve sosyal krizleri amak ve yeni kurulan ordunun masraflarn karlamak maksadyla, vergi konusunda, Temettuat Defterlerinin hazrlanmasn gerekli grd. Sosyal ve iktisat tarihi iin sistematik bilgiler veren bu defterler, bilhassa yerleim birimleri hakknda mikro planda detayl bilgiler vermesi ve makro dzeyde deerlendirmelere zemin hazrlamasyla dier vesikalardan ayrlr. dari yapnn en kk birimi olan kylerin sosyal ve ekonomik zelliklerin ortaya karlmasyla, devletin genel yaps daha iyi ve salkl olarak ortaya kaca bir gerektir. Osmanl mparatorluunda idari birimlerin en k olan kylerle ilgili yaplacak aratrmalarla, daha salkl olarak devletin ve milletin genelinin, sosyal ve ekonomik zellikleriyle ilgili olarak genelleme yapabilmemiz mmkn olabilecektir. XIX. yzylda zellikle zirai ekonominin tm varyantlarn yanstacak bir kapasite ve muhteva zenginliine sahip Temettuat Defterleri zerinde pek az alma yaplmtr. Biz de sz konusu kaynaklardan Danimendli ile ilgili dokmanlar zerinde aratrmalarmz younlatrarak kazay, kendine zgn artlar deerlendirmeye altk. almamzda ehrin ksaca tarihini verdikten sonra kylerin itimai yaplarn ortaya koymak iin kylerin hane dalmlarn, hane reislerinin isimlerini, birbiriyle olan aile balarn; ekonomik durumlarn ortaya koymak iin de mesleklerini, gelir kaynaklarn, gelir dalmlarn vergi dalmlarn inceledik. zellikle de kyllerin asl geim kaynaklar olan zirat ve hayvancl ayrntl olarak inceledik. Kylerdeki toplam toprak miktar, toplam ekili arazi ve nadasa braklan alanlarn miktar, tarm rnlerinin eitlilii, rn eidine gre ayrlan topraklarn miktar, bu rnlerden elde edilen toplan hasla, dnm bana verimlilii, hane bana den toprak ve gelir miktarlar ve kyleri birbiriyle mukayese ederek ayrntlara girdik. Hayvancln zerinde de ayrntl olarak durduk. Hayvanlar byk ve kk ba hayvanlar, gelir getiren ve gelir getirmeyen hayvanlar, yk ve nakliye

VI

hayvanlar gibi alt balklara ayrarak ve kyleri birbiriyle mukayese ederek inceledik. Kylerde yaayan halknn dier gelir kaynaklarn ve bunlarn kylere ve hanelere dalmlarn da tek tek ele alarak ve kyleri birbiriyle mukayese ederek inceledik. Daha sonra hane reislerinin isim, lakap, meslek ve meslek gelirlerini belirlemeye altk. Babakanlk Osmanl Arivlerinde bulunan Maliye Nezareti temettuat defterindeki bilgilerden yararlanarak Sivas ilinin Danimendli Kazasna bal 9 karye 12179 Karakuyu, 13180 Alacaatl, 13181 Evdane, 13182 Haydarl, 13183 Kzgana, 13184 Okular, 13185 Kdden, 13186 Aka karyelerinin on dokuzuncu yzylda genelde geimlik bir tarm ekonomisine sahip olduunu gz nne alarak bu kylerin sosyal ekonomik durumlarn ortaya koymaya alacaz. Temettuat Defterlerinde yazl olanlar doru kabul ettiimizi nemle belirtmemiz lazm. nk nerenin hatal yazldn yada toplandn tesit etmek mmkn deildir. Bunun yannda hatal grdmz yere gerekli yerlerde iaret koyduk. almamzda izlediimiz metot, ariv kaynaklarndan yararlanarak tablo ve grafikler oluturmak ve bunlar zerinde deerlendirmede bulunmakt. unu zellikle belirtmemiz gerekir ki, youn bir alma yapmamza ramen eksiklikler ve hatalar varsa, imdiden zr dileriz. Beni bu almaya ynelten bata Danma Hocam Yrd.Do.Dr. Zeki CAN olmak zere Blm Bakanmz Prof.Dr. Musa AMAZa ve benden desteini esirgemeyen sunuyorum. biricik eim Birsen KORKMAZ hanmefendiye kranlarm

VII

NDEKLER ZET ......................................................................................................... IV

SUMMARY ...........................................................................................................V NSZ ......................................................................................................... VI

NDEKLER ................................................................................................... VIII TABLOLAR DZN............................................................................................XII GRAFKLER DZN ........................................................................................ XIII KISALTMALAR ................................................................................................ XIV

GR

............................................................................................................1 BRNC BLM

KAZANIN TARH GELM, CORAF ZELLKLER ve NFUSU 1.1. TARH YAPISI ..................................................................................................6 1.1.1. Danimendli smi:.......................................................................................6 1.1.2. Danimendli Kazasnn Tarihi...................................................................7 1.2. CORAF ZELLKLER .................................................................................9 1.2.1. Konumu ......................................................................................................9 1.2.2. klimi ve Bitki rts ...............................................................................10 1.2.3. Yer ekilleri..............................................................................................10 1.2.4. Nfus Durumu ..........................................................................................11 KNC BLM OSMANLI SOSYAL KTSAD TARHNDE TEMETTUAT DEFTERLERNN KAPSAMI VE NEM 2.1. GENEL BLGLER ...........................................................................................13 2.1.1. Tahrir almalar ve Tahrirde Uyulacak Esaslar.....................................16 2.1.2. Muhassllk daresinin Kurulmas.............................................................17

VIII

2.1.3. Temettuat Saymlar ve 1261 Tarihli Saym.............................................18 2.2. TEMETTUAT DEFTERLER ER...........................................................19 2.2.1. simler .......................................................................................................19 2.2.2. Nfus.........................................................................................................21 2.2.3. dari Bln.............................................................................................21 2.2.4. Kiinin Meslei.........................................................................................22 2.2.5. Verg-yi Mahsusa.....................................................................................23 2.2.6. Tarmsal retim Yaps ............................................................................23 2.2.7. Gayrimenkullar .........................................................................................26 2.2.8. Hayvanlar..................................................................................................26 2.2.9. Muaflar-Madurlar-Binalar ......................................................................27 2.2.10. Yllk Gelir ve Son Mhr ......................................................................28 2.2.11. Defterlerdeki Yazm Hatalar..................................................................29 III. BLM KY YERLEM BRMLERNN DEMORAFK ve EKONOMK YAPISI 3.1. DEMORAFK YAPI .........................................................................................30 3.2. GELRN KAYNAKLARI................................................................................31 3.2.1. Genel Yap ................................................................................................31 3.2.2. Yerleim Birimi Says..............................................................................32 3.2.3. Kaynaklar Dengesi....................................................................................32 3.2.4. Gelir Kaynaklarnn Kylere Gre Dalm ............................................33 3.2.5. Hane leinde Gelir Dalm ................................................................35 3.2.6. Hane Ba Den Gelirin Milletlere Gre Dalm .................................35 3.2.7. Ortalama Gelire Gre Hane Says Tablosu .............................................36 3.3. TOPRAK DAILIMI........................................................................................36 3.3.1. Genel Yap ................................................................................................36

IX

3.3.2. Topraklarn Kylere Gre Genel Dalm ve Hane Bana Den Toprak Miktar.........................................................................................37 3.3.3. Ekili Topraklarn Kylere Gre Dalm.................................................38 3.3.4. Ekili Alanlarn retim Deseni Dalm...................................................39 3.3.5. Ekili ve Nadasa Braklan Topraklar ........................................................40 3.3.6. Hane Bana Den Toprak Miktar .........................................................40 3.3.7. Dnm Bana Den Yllk Hasla: Verimlilik .......................................41 3.3.8. Zirai retimin Kylere Gre Verimlilii..................................................42 3.4. BACILIK ........................................................................................................42 3.5. NADASA BIRAKILAN TOPRAKLAR...........................................................43 3.6. HAYVANCILIK ...............................................................................................44 3.6.1. Genel Yap ................................................................................................44 3.6.2. Kkba Hayvancl.............................................................................46 3.6.3. Bykba Hayvancl.............................................................................47 3.6.4. Hane leinde Koum ve Yk Hayvan.................................................49 3.6.5. Bir kze Den Toprak Miktar .............................................................49 3.6.6. Arclk ......................................................................................................49 3.6.7. Hayvanclk ile lgili Tamamlayc Bilgiler..............................................49 3.7. GC DAILIMI.........................................................................................50 3.7.1. Hane Reislerinin Mesleki Dalm ..........................................................50 IV. BLM VERG DAILIMI 4.1. GENEL BLGLER ...........................................................................................52 4.2. VERG-Y MAHSUSA....................................................................................53 4.2.1. Tarihi Geliimi..........................................................................................53

4.2.2. Verg-yi Mahsusa Vergi Yknn Dalm............................................55 4.3. R ..........................................................................................................55

4.3.1. Tarihi Geliimi..........................................................................................55 4.3.2. Vergi Yk inde Verg-yi Mahsusa ve r ........................................57 4.4. CZYE ..........................................................................................................57

4.4.1. Tarihi Geliimi....................................................................................57 4.5. RESM- ADET- ANAM ..............................................................................58 4.5.1. Tarihi Geliimi..........................................................................................58 4.5.2. Vergi Yk inde Resm-i Adet-i Anam................................................58 SONU ..........................................................................................................59

KAYNAKA ..........................................................................................................61 EKLER ..........................................................................................................64

XI

TABLOLAR DZN Tablo 1: Temettuat Defterlerine Gre Nfus (M: Mslim, Gm: Gayrimslim).......31 Tablo 2: Gelir Kaynaklarnn Kylere Gre Dalm..............................................34 Tablo 3: Tahmini Temettuat Toplamlar ..................................................................34 Tablo 4: Gelir Kaynaklarnn Dalm (Guru) .......................................................35 Tablo 5: Kylerin Toplam Geliri ve Hane Bana Den Gelir (guru)...................35 Tablo 6: Gelir Dalm .............................................................................................36 Tablo 7: Ortalama Gelire Gre Hane Says Tablosu (Guru)..................................36 Tablo 8: Toprak Dalm .........................................................................................39 Tablo 9: Zirai retim Yaplan Toprak Dalm ......................................................39 Tablo 10: Hane Bana Den Toprak Miktar.........................................................41 Tablo 11: Zirai rnlerin Dnm Ba Verimlilii..................................................41 Tablo 12: Karyelere Gre Baclk Alanlar ve Gelir Dalm ...............................43 Tablo 13: Nadas Alanlarn Kylere Gre Dalm..................................................44 Tablo 14: Karyelerde Trlerine Gre Toplam Hayvan Dalm .............................45 Tablo 15: Hayvan Says...........................................................................................45 Tablo 16: Kkba ve Bykba Hayvan Dalm................................................46 Tablo 17: Bykba Hayvan Dalm .....................................................................48

XII

GRAFKLER DZN Grafik 1: Gelir Kaynaklarnn Dalm....................................................................32 Grafik 2: Topraklarn Genel Dalm ......................................................................37 Grafik 3: Ekili Alanlarn retim Deseni Dalm ..................................................40 Grafik 4: Ekili ve Nadasa Braklan Topraklarn Dalm ......................................40 Grafik 5: Kkba Hayvan Dalm ......................................................................46

XIII

KISALTMALAR BEO. A.M. Bkz. BOA c. ev. D.CRD. G.. .A. .DH. .F.M. .MM. .. Ktb. ML.CRD. ML.VRD. M.. nr. S. s. T.D. TD. yay. Y.L.T. : Bab- Ali Evrak Odas Sadaret Mteferrik : Baknz : Babakanlk Osmanl Arivi : Cilt : eviren : Bab- Defteri ceride odas : Gazi niversitesi : slam Ansiklopedisi : rade Dahiliye : ktisat Fakltesi Mecmuas : rade-Mesail-i Mhime : stanbul niversitesi : Ktphane : Maliye Nezareti Ceride Muhasebesi : Maliye Nezareti Varidat Muhasebesi : Marmara niversitesi : Numara : Say : Sayfa : Tarih Dergisi : Tapu Tahrir Defteri : Yaynlar : Yksek Lisans Tezi

XIV

GR Girie Temettu, Temettuat kelimesinin lgat anlamn vererek balamak ok doru olur. Arapa bir kelime olan temettu, kr, kazan anlamna gelmektedir. Kamus-u Trkide iki ekilde bulunur. 1. Temuttu: Kr etme, faide kurma, 2.Temettuat Vergisi: herkesin kazancyla mtenasib olarak devlete verdii vergisi, esnaf vergisidir.1 Ferit Develioluna gre ise temettu: kr etme, kazanma; Temettut (Temettuun): krlar, faydalar, kazanlar anlamlarndandr.2 Osmanl Devleti XIX. yzylda gelindiinde srekli bir gerilemenin iinde bulunuyordu. Bu gerilemede devletin mali ve ekonomik ynden zayflamas, devlet rgtlerinin bozulmas, ordunun, eitim kurumlarnn kendilerini yenileyememeleri, ulam zorluklar gibi nedenler ile, Avrupann ekonomik ve siyasi ynden glenmesi nemli rol oynuyordu.3 ktisad faaliyete ve bu faaliyetten doal mal ve hizmetlere balca iki adan bakmak mmkndr. Mal ve hizmetleri pazarda satmak ve kr etmek zere satn alan veya retim yapanlar asndan iktisad faaliyetin amac, ksaca kr etmekten ibarettir. Alc ve reticiler mmkn olduu kadar ucuza mal etmek ve mmkn olduu kadar pahalya satmak iin iktisad faaliyette bulunurlar. Buna karlk mal ve hizmetleri kullanmak zere reten veya satn alanlar, yani tketiciler asndan iktisad faaliyetin amac, mal ve hizmetlerin tam tersine mmkn olduu kadar ucuz, kaliteli ve bol bulunmasn salamaktr.4 Bir anlamda devletin ngrd bu sistem ierisinde, iktisad yap ile birlikte itima yap da ekillenmi ve fonksiyonel anlamda snflar olumutur. Ne var ki, XVI.yzyln sonlarndan itibaren eitli i ve d etkenlerle zlme srecine giren itima ve iktisad dzen, daha sonraki dnemlerde baarsz savalar sonucu kaybedilen topraklarla daralan gelir kaynaklarnn olumsuz etkilerinin eklenmesiyle de ciddi anlamda skntya uramtr. Kurumlar geleneksel fonksiyonlarn kaybetmitir. zellikle gelien sava teknolojisi karsnda tmarla sipahiler fonksiyonlarn yerine getiremezken, artan giderler ve ekilen nakit sknts
1 2

SAM, emseddin, Kmus-u Trk-i, Dersaadet kdam Matbaas, 1317, s.437. DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca Trke Lgat, Ankara 1999, s.1073. 3 UAROL, Rifat, Siyasi Tarih, stanbul 1995, s.43. 4 GEN, Mehmet, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul 2002, s.59.

tmarlarn iltizam yoluyla iletilmesi kapsn aarak, uzun dnemde tmar nizamnn bozulmas ve yklmasna neden olmutur. Tmar nizamn bozulmas ile retim mekanizmasndaki dengeler sarslm, toprak dzeni ile toplumsal dzende bozulmaya yz tutmutur.5 Osmanl mparatorluunda tarm retimi; kk apl iletmelerde pazarda satma dncesinde ziyade kendi ihtiyalarnn karlamas yapldndan dolay sermaye biriktirmek gibi bir dnce de olumamtr. Tm bu gelimeler yaanrken, uzun dnemler retimin kk tarm iletmelerinde ve genel ereve ile azar iin deil geimlik yapld, sermaye tekamlnn olumad, ve buna imkan veren anlay ve sistemin olmad bir ekonomik yapy sergileyen Osmanl Devleti iin 19. yzyl btn bu yap ve anlaylarn deiime uramaya balad bir yzyldr.6 Osmanl idarecileri, devleti gerileme srecinden kurtarmak iin Tanzimat ilan ederek ekonomik ve sosyal alanda farkl dzenlemelere gittiler. Tanzimat geleneksel Osmanl vergi sisteminin deiime urad nemli bir safha olarak deerlendirilebilir.7 Vergi gelirlerini arttrmak iin muhassllk8 kurumu denediyse de bar salanmamas zerine, gelir kalemlerini belirlemek ve vergi adaletsizliini gidermek iin Temettuat Defterlerinin hazrlanmasna karar verildi.9 Tanzimat devrinde nceleri eitli adlarla alnan vergilerin yerine tek bir verginin ikamesi iin hane reislerinin gelirlerinin tespiti maksadyla yaplan temettu saymlar XIX.yy. ortalar Osmanl sosyal ve iktisadi tarihi iin fevkalade kymetli bilgiler ifade etmektedir. XV ve XVI. Yy. iin tahrir defterlerinden karlan bilgilerin ok daha fazlasn bu defterlerde bulmak mmkndr.
5 6 7

ve iin

Hemen ayn

ZTRK, Said, Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Birecik, stabul 1996, s.19. ZTRK, a.g.e., stabul 1996, s.19-20.

TOZDUMAN, Arzu, Aydn Gzelhisarn Sosyal ve ktisadi Durumu (1844), stanbul 1992, .. Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, s.9. Muhassllk Kurumu in bkz. ADIRCI, Musa, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara 1991, s.22: HSANOLU, Ekmeleddin: Osmanl Devleti Tarihi, C. I, stanbul 1998, s.51: Arzu Tozduman, a.g.e., s.13, 14, 15. KTOLU, Mbahat S.: Osmanl Sosyal ve ktisadi Kaynaklarndan Temett Defterleri Belleten, Cilt.LIX, No: 225, Ankara 1995, s.395, 396, 397: Tanzimatn cari olduu yerlerde emlak ve arazi ve hayvanat ve temettuat saymlar sonucu oluan ve ksaca adna Temettuat Defterleri ad verilen defter koleksiyonlar, tahlili almalar iin nemli istatistikli verileri kapsamaktadr.
9 8

tarihlerde mparatorlukta nfus saymlar da yapldndan nfusun tespiti bakmndan nfus defterleri derecesinde mhim deilse de hviyetleri itibaryla bu defterler, ok daha teferruatl bilgi ihtiva ettiklerinden daha mkemmel sonular karmak kabil olmaktadr. Temettuat saymlar mahalli idarecileri tarafndan yaplmtr. 1256 tarihli saymlarda muhassllar mesul iken, tezimizin kaynan tekil eden 1261 saymlarnda sistemde deiiklik yaplm, Mslmanlarn yazlmas muhtar- evvel ve sanilerle ky imamlar; gayr-i Mslimlerin yazlmas, varsa kocaballara papazlarn sorumluluu altnda yaplm olup defterlerin altnda bunlarn mhr vardr.10 Temettuat defterlerinin tertip dzeni ise u ekildedir. Mahalle ve kyde oturan haneler11 birden balamak suretiyle numaralandrlm olup her bir hane numarasnn altna cemaat- muzbure sekenesinden Mehmet olu Alinin emlak, arazi, hayvanat ve temettuat eklinde hane reisinin ismi yazlm, ounlukla baba ad ve lakab da ilave edilmitir.12 smin sa st tarafna megul olduu meslei yazlrken.13 meslein yannda sene-i sabkada vergi-yi mahsusadan bir senede vermi olduu biiminde bir nceki sene vermi olduu vergi-yi mahsusa kaydedilmi, sol st tarafna ise o hane reisinin aynen veya bedelin alnan aar ve rusumi olarak sene-yi sabkada bir senede vermi olduu eklinde aar vergisi ve buna bal olarak yetitirilen rnler yazlm, bunun yanna hayvanclktan alnan resm-i adet-i anam vergisi kaydedilmiti. Hane reisinin isminin altna kendisinin veya ailesinin sahi olduu gayr menkuller ve bunlardan elde ettii gelirler sralanmtr. Mezru tarla ve ba gibi topraklarn dnm olarak miktar kaydedilirken, altna hane reisinin 1260 (1844) ylnda salad gelir haslat- seneviyesi
10

KTKOLU, a.g.m., s. 397, 398: BOA., Maliye Nezareti Temettuat Defterleri, No:10049 s. 84,101 ve 481: BOA., Maliye Nezareti Temettuat Defterleri, No:10050, s.20.

Hane retici emek nitesidir ve bu bakmdan vergi tarhna esas saylmtr. NALCIK, Halil: Ky, Kyl ve mparatorluk, V.Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi Tebliler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Dizi XXVI, Say 4, stanbul 1990, s.5.
12 13

11

rnek metin iin Tablolara baknz.

Meslei olmayan hane reislerinin durumlaryla ilgili; alil (hasta), meflu (felli), meayih (ihtiyar), yetim ve sbyan (ocuk) gibi kaytlar dlmtr. Bkz. Tablolar.

biiminde yazlm, 1261 (1845) ylnda ise tahmini olarak belirtilmiti. Hayvan saylar adet olarak yazlm ve saladklar haslat kaydedilmiti. Toplamlar alt alta yazlarak meslek gelirleri kaydedilmi, tm gelirler toplanarak yllk temettuat mumuundan bir senede tahmini temettuat eklinde kaydedilmiti. Bu kaytlardan mikro planda sosyo-ekonomik yapyla ilgili teferruatl bilgiler ediniyoruz. Kylerin hane saylar, hane reislerinin meslekleri, toplanan vergilerin eidi, miktar, hane bana den oran ve gelir-vergi dengesini tespit edebiliyoruz. Bunlara ilave olarak hane reislerine ve kylere gre toprak miktar, yetitirilen rnler, gelir getiren ve getirmeyen hayvanlarn cins ve saylar, meslek gelirleri ve toplam gelirin kylere gre dalm ve hane bana den haslat miktarn bulabiliyoruz. Danimendli Kazas, tezimize konu olan temettuat defterlerinde Sivas ili, Danimendli Kazas ahalisinin emlak, arazi, hayvanat ve temettuatlarn mbeyyin defteridir eklinde gemektedir.14 Osmanl Devletinde aratrdmz blgeden de yola karak geni topraklarda iyi bir tarm yaplmadndan kyasla ziraatta ve dier alanlarda hangi artlar olursa olsun, an gerisinde kaldn syleyebiliriz. Tarihi geliimin, toprak artlarnn, iklimin birbirinden ok farkl olduu byk bir corafi alana sahip Osmanl Devleti bu topraklar kontrol altnda tutamam, teknolojiyi takip edememitir. Kk yerleim yerlerinde tarihten gelen vasat ekonomik faaliyetleri devam ederken stanbul, zmir gibi byk ehirlerde durum bundan biraz daha farkl olmutur. 1850ye kadar birok fabrikann kurulduu bilinmektedir. Osmanl ekonomisini zebilmek iin blgeler aras farkllklar ve kazand muhtevann mikro dzeyde ayrntl olarak belirlenmesi bu byk corafyann ekonomisini ortaya koymakla mmkn olacaktr. Ky yerleim birimlerinin nfus, vergiler, zira alan ve rn eidi hayvanlar, meslekler gibi konular Temettuat Defterlerinde hareketle aklanmaya, yorumlanmaya alacaktr.
14

Bkz. BOA. ML.VRD. TMT. No: 13179-13180.

Tm bunlar dikkate alnarak bu almada Osmanl Devletinin resm belgelerinden biri olan Temettuat Defterlerinin tantm ve ierdii verilerin tarihi, corafi, iktisadi vb. alardan deerlendirilmesine ynelik bir alma yaplmtr. Bizim bu almamzda Osmanl mparatorluunda tarmn ve hayvancln nemli bir geim kayna olduu ehirlerinden biri olan Sivas ili, Danimendli Kazas; Karakuyu (13179), Alacaatl (13180), Evdane (13181), Haydarl (13182), Kzgana (13183), Okular (13184), Kdden (13185), Aka (13186). karyelerinin Temettuat Defterlerine dayal inceleme ve deerlendirmelerimiz yer alacaktr.

BRNC BLM KAZANIN TARH GELM, CORAF ZELLKLER ve NFUSU 1.1. TARH YAPISI Medeniyetlerin kurulup geliiminde corafyann nemli rol vardr. Hatta baz medeniyet tarihlerinde corafya bata bir faktr olarak ele alnmaktadr. Tonybeenin gelitirdii nazariyeye baklrsa medeniyetlerin gelimesi tabiatn dolaysyla corafyann insana meydan okumasna bir cevap olarak grlmektedir. Retyel ise, corafi faktrn toplumsal deiimin biricik itici gc olarak ele alnmaktadr. Gemie ait yaplacak bir yolculukta corafyann bahettii imkan ve imkanszlklara bal olarak medeniyette duraklamalara rastlyoruz. Corafya tarihin nemli bir paras olarak yer alyor. Dolaysyla ehirlerin kurulu ve gelimesine ilikin yaplacak bir aratrmada, corafi artlar dikkate alnmadan yaplacak yorumlarn eksik kalaca kesindir. Bu erevede mekanlarn tarihi iin yaplacak yorumlardan mekan artlar nem arz etmektedir. Zira,sosyolog Tunann Anadolu ehirleri iin kulland ifadeler, bu zelliklere hiz Osmanl ehirleri iin geerliliini korumaktadr.15 1.1.1. Danimendli smi: Mslmanlardan nce Saka ve Hun Trkleri de zaman zaman Anadoluya girmitir.16 Dokuzuncu yzyldan sonra ise Halifelik ordusu Trkler ile ranllardan seilmeye ve Diyar- Ruma girmeye balad.17 Byk Seluklu Hkmdar Sultan Alparslann XI.yzyln ilk yarsndan itibaren Anadoluya keif aknlar yapt grlr. Sultann imam Buharal Muhammed b.Abdulmelkin Ey Sultan; Sen Allahn zafer vadeledi slamiyet

15 16 17

AKGNDZ, A.-.ZTRK, S.. Yozgat ehri Temettuat. C.1.stanbul 2000.s.27. ZTUNA, Ylmaz; Balangcndan Zamanmza Kadar Trkiye Tarihi, c.II.s.54. YNAN, M.Halil; Trkiye Tarihi-Seluklular Devri Anadolunun Fethi, s.19-20.

urunda cihada giri18 sz zerine klan 1071 Malazgirt Zaferinin ardndan Anadolunun kaplar Trklere almtr. Sultan Alparslannn Anadoluya komutanlarna yurt olarak gstermesi zerine Anadolu ksa zamanda Trkleip slamlat.19 Alp Arslann komutanlarndan Emir Danimend ise Sivas Blgesinin Niksar, Tokat, Amasya, Kayseri ve Elbistan havalilerini alarak beylik kurdu. Emir Danimend ksa zamanda i Anadoluya da hakim olup iskan almalarna hz vermitir. Emir Danimend Merkezi Sivas olmak zere Sivas, Kayseri, Tokat Amasya Niksar ve orum havalilerini iine alan Danimendliler Beyliini kurmu, dolaysyla beylik adn Sultan Al Arslann komutanlarndan Danimend Gaziden almtr. 1.1.2. Danimendli Kazasnn Tarihi Ouz Trkleri, 24 boydan ibaret olup, 12 boyu sa kol (Boz-Ok), 12 boyu da (-Ok) adyla sol kolu tekil etmektedir. Her iki boyda Anadoluya geli ve kendilerine yurt tutarak kol tekilatlarn da uzun sre devam ettirmilerdir. Sa kolu tekil eden Bozoklarn daha ziyade Orta Anadoluda topraklarn iskn ettikleri tespit edilmitir. Ouz kaynaklar yerletikleri yerlere ya boy beylerinin veyahut da boylarn adn vermilerdir.20 Danimendli Kazas corafi adan tarihin ilk dnemlerinden itibaren Anadoluda yazmz bir ok devletin nemli merkezlerinden olmutur. Mezopotamya, Hitit, Roma, Seluklu bunlara rnek tekil eder.21 Sivasta Trk-slam egemenlii ise 1071 Malazgirt Zaferi sonras Sultan Alparslann Anadoluya komutanlarna yurt gstermesiyle balar.

18 19 20 21

EKER, Mehmet; Fetihlerle Anadolunun Trklemesi ve slamlamas, Ankara 1991, s.31. BARKAN, mer Ltfi; Kolonizatr Trk Dervileri, s.282-284. YURTLU, Hakk, Gemiten Gnmze Akdamedeni, Ankara 2001 s.32 Sivas l Yll, 1973, s.5.

Alp Arslan komutanlarna Aslan ve kartal yavrular gibi olunuz; yeryznde gece ve gndz uunuz; artk Romallara ve Hristiyanlara aman vermeyiniz! diyerek fethe ruh vermitir.22 Danimendliler 1085-1175 yllar arasnda Anadolu Seluklularna bal olarak yazmlardr. Seluklular gibi Snni ve Hanefi olup Ouz hanedanndandrlar. Asl sahalar Sivas, Tokat ve Amasyadr. Hanedann kurucusu Danimend Gazi Anadoluyu Sultan Alparslanla fetheden Seluklu kumandanllarndandr. 1085de Danimend Gazinin Malatyay almas devletin balangc kabul edilir. II. Klarslan dneminde ehir Anadolu Seluklu egemenliine girmitir.23 Sivas blgesinde beraber Niksar, Tokat Amasya, Kayseri, ve Elbistan gibi yerler Emir Danimend Tarafndan fetholunmutur.Emir Danimend ksa bir zaman sonra i Anadolunun Kuzeydou ve Sivas Danimend, hakimiyetine sokmutur. Emir Danimend, Badat halifesinden ald izinden sora ehri memur etmi ve Danimendli Beyliinin temellerini atmtr. Niksarda Hristiyanlarla yapt bir savata lmtr. Kltrel ve ticari anlamda ksa zamanda nemli gelimeler gsteren Danimendliler Sivas, Kayseri, Tokat, Amasya, Niksar ve orum havalarn iine alan Danimendli Beyliini kurmulardr. II. Klarslan ve dneminde Anadolu Seluklu hakimiyetine giren ehir 1243 ylnda Mool Hakimiyetine girmitir.24 Osmanllar Dneminde ise Kad Burhaneddin Devleti eklinde karmza kan bu beyliin 1402 Ankara Sava ncesinde Yldrm Bayazd tarafndan Osmanl Devletine ilhak olduu grlmektedir. 1402de Timurun Yldrm yenmesiyle ehir Timur idaresine gemitir. ehrin ikinci kez Osmanl idaresine girii ise Yldrm Beyazd Hann olu elebi Sultan Mehmed dnemindedir.25

22 23 24 25

EKER, a.g.e., Ankara 1991. s.45 ZTUNA, Ylmaz; Devletler ve Hanedanlar, Ankara 1989, s.39. Sivas l Yll, 1973, s.6-7. Sivas l Yll, 1973, s.10.

16. yy. da Eyalet-i Rum (Anadolu Eyaleti) unvann aan Sivas nemli bir Osmanl Eyaleti olup Amasya, orum, Yozgat, Divrii, Samsun ve Arapgir livalarn iine alr.26 Evliya elebi Seyahatnamesinde konu hakknda, Danimendoullarndan Niksar fatihi Sultan Melik Gazi, Seluklularn yardmyla Sivas ve havalisini alm, onlardan sonra Osmanl egemenliine girmi, Yldrm Timura gelince Timura gemi der. Timur ehri yle bir yakp ykmtr ki, zulmn ifade etmek iin Sana bir i edeyim ki Timurlenk Sivas etmemi ola sz gnmze dek gelmitir.27 Cumhuriyet Dneminde ise Ulu nder, Gazi Mustafa Kemal Atatrk milli cemiyetleri birletirerek Kurtulu Savann temellerini burada atmtr. Bu yzden 4 Eyll 1919 Sivasn ve milletimizin bayram gndr. Ak Veysel o nleri ahalisini u ekilde ifade eder ptida Kongre kuruldu burda, Cumhuriyete karar verildi burda Bulank fikirler duruldu burda, Yayld aleme n Sivasn. Ak Veysel Ulu nder ise ehrin nemini Cumhuriyetin temelini burada attk eklinde zikreder.28 Tarih boyunca bir ok medeniyete ve tezimize konu olan Sivas ve Danimendliler siyasi, corafi, tarihi ve iktisadi adan tarihimize k tutan gzide bir Trkmen ehridir. 1.2. CORAF ZELLKLER 1.2.1. Konumu Tarihi srete Danimendli Kazas geni bir corafyaya hitap etse de bizi ilgilendiren snrlar 17.yy Osmanlsndaki Sivas ve evresidir. Bu adan Sivas ili Danimendli Kazas erevesinde yrenin zellikleri incelenmitir.
26 27 28

Sivas l Yll, 1973, s.11. ELEB, Evliya, Seyahatname, C.I-II, stanbul 1986, s.155. Sivas l Yll, 1973, s.12.

Danimendli Kazas, Anadolunun Yukar Kzlrmak Blmnde bulunur. 36-39 boylam ve 38-40 enlem dereceleri arasndaki kaza, Douda Erzincan, Batda Yozgat (Bozok Sanca) Kuzeyde Giresun, Ordu, Tokat, Gneyde Malatya, Mara ve Kayseri illeriyle evrelidir.29 1.2.2. klimi ve Bitki rts lede karasal iklim hakim olup, ormanlk ve yaylalk alanlar az olduundan Karasal iklim zellii gsterir. Yazlar scak ve kurak, klar ise souk ve yal gemektedir. Yalar genellikle ilkbahar ve sonbahar mevsimlerine rastlanmaktadr. Yllk ya miktar 420 mm civarndadr. Ortalama scakl 8,40Cdir. Yazlar scak ve kurak klar dondurucu ve souktur. Ormanlk alan az olmakla beraber, am ardc mee kmeleriyle beraber ard aalar gzlenebilir. Kyllerin plak tepeleri gstererek ocukluumuzda buralara ormanda kaybolmaktan korktuumuzdan gitmezdik demeleri znt vericidir. Bu gn blge evresinde bitki rts olarak ounlukla bozkr bitki topluluu hakimdir. Baharla birlikte topraktan fkran idem, kar iei, gelincik ve daha binlerce iek bozkr bir renk cmbne boar. Ya yetersizlii yznden Haziran sonlarna doru renkler solar ve susuzlua dayanan keven, sr kuyruu, oban dei, stleen, da yoncas, kekik, yavan gibi kk topran derinliklerine kadar inebilen bitkiler kalr. Bunlarda bu gn ok yerlerde azalmtr. Yakacak sknts eken bir ksm halk bir ok blgelerde bu bitkileri yakacak olarak kullanmaktadrlar. Fakat evre de bu ksa mrl bitki topluluunun tesinde birde orman topluluu vardr. lin Koyulhisar blgesi zengin am ormanlar ile (karaam) rtldr.30 1.2.3. Yer ekilleri Genel olarak dalk ve yksek bir yayla olan ortalama ykseklik 1000 m.yi bulur, l topraklarnn yeryz eklindeki genel zellik; tek ve sradalar, dalar arasnda alm vadiler, ukurda kalm ovalara ve yksek dzlklerden meydana
29 30

Sivas l Yll, 1973 s.23. Sivas l Yll, 1973 s.30.

10

gelmi olmasdr. l topraklar yudumuz yapsna uygun olarak Batdan Douya doru gittike ykselir ve sarplar. Kuzey Sradalar, Dou Anadolu Dalarna, Tecer Sradalar, Zara snrlarna kadar ular Srann eteklerinde grlen am ve ard kmeleri, meelikler dalarn ksa bir zaman nce am ve mee ormanlar ile rtl olduunu gsteriyor ise de, dnmeden yaplan aa kesimleri dalar plak hale getirmitir. Onun iin bu blge (zellikle Divrii evresi erozyondan ok zarar grmtr. Bir zamanlar ard ve mee ormanlar ile ssl olan dalar, imdi ssz kayalklar haline gelmitir.) Blgenin en nemli ve uzun vadisi Kzlrmak vadisidir. Vadi douda mranl snrlar iinde balar. Batda Kzlrmakn il topraklarn terk ettii Deveboynu denilen yerde sonra erer. Vadinin Zara, Hafik ve il merkezi blgeleri geni ova halindedir, dier blgelerde 1 il 2 Km. lik dzlkler yer alr. Vadi ilin nemli tarm alanlarndan biridir. Kelkit ay Vadisi ve alt ay Vadisi de blgeye hayat veren iktisadi alanlardandr. Kzlrmak, alt ay Ketlik ay ve Tahma ay nemli akarsulardr. Hafik, Lota, Grn, Gkpnar, Acgl, Aygr Gl, Zenih, ve Karababa glleri dier corafi zenginlikleridir.31 1.2.4. Nfus Durumu Cumhuriyetten nce Osmanl mparatorluunda ilk nfus saym II.Mahmut zamannda askerlik ana gelmi askerlerin tespit etmek iin yaplmtr.32 Bir blgenin ekonomik geliimi ve kalknma durumu hakknda nfus bize nemli verir. Nfus zellikle sanayilememi toplumlarda retici unsur olduundan kalknma hzn arttrr yada azaltr.33

31 32 33

Sivas l Yll, 1973 s.25-29. Sivas l Yll, 1973 s.23.

BAYRAKTAR, Hilmi, Tanzimat Dnemi Nide Sanca Mali Verileri ve Bunlarn Deerlendirilmesi, stanbul 2005 s. 84.

11

Anadoluda ktln tarihi elbette bu topraklarda insann var olduu tarihe kadar uzanr,34 nsanolu bu kadere uramamak iin nfus artna nem vermi hatta baz topluluklar kadn dourganln kayna olduu iin tanrlatrmlardr. Eski bir yerleme merkezi olan Danimendli tarihi Seyir ierisinde nfus bakmndan Seluklular devrinde en yksek seviyeye ulamtr. Elde mevcut kaytlara gre bu dnemde ehir merkez nfusu 120.000i bulmutur. Ancak Timurun 14.01 tarihinde ehri istilasndan sonra yaklp yklan ve harap edilen Sivasta nfus sratle azalmtr. Kaytlara gre bu azalma 1825te 98.000e, 1850de 90.00e 1875de 55.00e dmtr.35

34 35

AMAZ, Musa, Nide ve evresinde Ktlk, stanbul 2005, s.181. Sivas l Yll, 1973, s.32.

12

KNC BLM OSMANLI SOSYAL KTSAD TARHNDE TEMETTUAT DEFTERLERNN KAPSAMI VE NEM 2.1. GENEL BLGLER Tanzimat devrinde, nceleri deiik adlarla alnan vergilerin yerine tek bir verginin ikamesi iin hane reislerinin gelirlerinin tespiti maksad ile yaplan temettu saymlar XIX. yy ortalar Osmanl Sosyal ve ktisadi tarihi iin fevkalade kymetli bilgiler ihtiva etmektedir. XV.ve XVI.yy iin tahrir defterlerinden karlan bilgilerden ok daha fazlas bu defterlerde bulmak mmkndr. Hemen ayn tarihlerde mparatorlukta nfus saymlar da yapldndan nfusun tespiti bakmndan nfus defterleri derecesinde mhim deillerse de hviyetleri itibariyle bu defterler, ok daha teferruatl bilgi ihtiva ettiklerinden daha mkemmel sonular karmak kabil olmaktadr. Mevcut kurumlarn yeniden dzenlenmesini hedef tutan Tanzimatla birlikte, Osmanl maliyesinde yeni bir dnem balad pek ok aratrmacnn geleneksel yaklam nitelii kazanmtr. Osmanl mali kurumlar ve vergi sistemi Tanzimat reformlarnn younlat balca alanlardandr.36 Tanzimatn getirmeye alt yeni mali sistemin btn lkede uygulanmas istenmekle beraber bu mmkn olmamtr.37 Nfus ve emlak tarihinin her tarafta icra ve hep birden ikmali mmkn deildi. zellikle baz uzak blgeler Daire-i Tanzimat dnda kalmt. nk baz uzak mesafede bulunan mahalleler yetitirilemeyeceinden geici olarak bu blgeler istisna tutulmu ve tahrir edilmesi yoluna gidilmitir. Dolaysyla Tanzimatn getirdii yeni mali dzen nce Anadolu ve Rumelide baz eyaletlerde yani Hdavendigar, Konya, Aydn, Sivas, Ankara, Biga, Edirne, Silistre, Vidin ve Selanik eyaletlerinde uygulamaya konulmutur. Daha sonra bu alan geniletilecektir. Bu sebeple Osmanl eyaletlerinin tamamnn Temettuat Defterleri bulunmamaktadr. Osmanl devlet yneticileri fethedilen bir lkede veya blgede ncelikle yapa geldikleri ey o lke topraklarnn tahririni yapmak olmutur. Yaplan tahrirde;
36 37

ENER, A., Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Reformlar, TTK Basmevi, Ankara 1992, s.259. TENGRSENK, Y.Kemal, Tanzimat, .A., C.11, MEB Basmevi, 1979, s.722.,

13

fethedilen blgenin nfus ve arazileri kaydedilerek ve vergi gelirlerinin belirlenmesi ile tmar sisteminin tehis ve tetkikine geilerek, o lke veya blgede Osmanl Devletinin livas veya vilayeti haline getirildi. Bata toprak olmak zere lkenin ekonomik potansiyelini tespit ve kaynaklarn denetlenmesi ve vergilendirilmesine ynelik olarak devlet lke genelinde saymlar yapa gelmitir. Bu saymlara Osmanl tarihi terminolojisinde Tahrir denilmektedir. 16.yyda geni imparatorluk corafyasnn ayrntl bir ekilde tahririnin yapldn biliyoruz. Bu saym sonularndan ilgili blgenin sosyo ve ekonomik yapsna ilikin zgn bilgiler edinilmektedir. Tahrir kaytlar kullanlarak Osmanl Devletinin demografik yaps, toprak idare sistemi, vergi sistemi, retim nitelii ve nicelii blgesel ekonomik farkllklar ve etnik yaps vb. konular aratrla gelmitir.38 Temettu vergisinin esas H:1241 (1826) tarihinde II. Mahmut zamannda ihtisab resmidir. htisab Resmi: ehriye-i dekakin ve yevmiye-i dekakin adyla anlan vergilerle; belediye geliri olarak pazar ve panayrlardan alnan damga, tart, l vs. vergilere ve hile yapan esnaftan alnan para cezalar ile btn yiyecek, iecek vs. den alnan mteferrik vergilerden ibarettir. Glhane Fermannn ilamndan sonra 19 Zilkade 1255 (1839) tarihinde kartlan bir talimatla muhassllar nezaretine, her yerde ahalinin ismi, hreti, arazileri, hayvanlar; tccar ve esnafn ise yllk gelirleri vs. bilgilerinin yazld defterler tutulmas emredilmitir. 1255 (1839) dan 12765 (1858)e kadar temettu vergisi an-cematin tevzi olunan verginin bir ksmn tekil etmek artyla bileik vergi arasnda grlmekteydi. 1275 (1858) tarihli Tahrir talimat ve 1277 (1860) tarihli Tahrir-i Umumi Nizamnamesi gereince; herkesin emlak, arazi ve senelik kazanc tahrir ve tahmin edilerek ilk defa senelik kazan zerinden %30 vergi alnmas kararlatrlmtr. Temettu vergisinin dzenli toplanabilmesi iin gerekli bilgilerin yazld Temettu Defterleri tutulmaya balanm, bu grev de muhassllara verilmitir.

38

AKGNDZ-ZTRK, a.g.e., s.30.

14

Temettu vergisi hakknda 1323 (1907) de kartlan bir nizamnamede ise temettu vergisinin; vilayet, liva, kaza merkezleriyle nfusu iki bini akn yerlerde ticaret, sanat ve hrfet erbabndan mart ve eyll aylarnda olmak zere ylda iki taksit halinde alnmas kararlatrlmtr. Bu verginin ad daha sonralar kazan vergisine evrilmitir.39 Tanzimat devrinde, nceleri deiik adlarla alnan vergilerin yerine tek bir verginin ikamesi hem hane reislerinin gelirlerinin tespiti maksadyla yaplan temettu saymlar, XIX yy. Osmanl sosyal ve iktisadi tarihi iin fevkalade kymetli bilgiler ihtiva etmektedir. Maliye Varidat Kalemi defterlerinden olan Temettu Defterleri Babakanlk Osmanl Arivinde bulunmaktadr. 1988 ylnda kataloglanarak aratrmaclara sunulan defter serisi, dokuz katalog iinde 17.747 defter ihtiva etmektedir.40 Bu defterlerin ok byk bir ekseriyeti 1261 (1845) tarihinde yaplan saymlara aittir. ok az sayda olmak zere 1256 (1840) da yaplan ilk tahrirlere ait defterlere rastlanmaktadr.41 Bu defterlerin belirli blgelere ait olanlarnn btn halinde incelenmesi XIX.yy. ortalarna ait sosyal ve iktisadi tarihinin pek ok ynyle aydnla kavuaca kesindir.42 Sz konusu defterler kaza, ky hatta iftlik leindeki yerleimleri oluturan tm haneler tek tek ele alnarak her hanenin mlk ve gelir kaynaklar ile senelik gelirlerinden alnan vergi miktar konusunda son derece ay8rntl bilgiler iermektedir. Her hane reisinin ardnn ve ne i ile uratnn da belirtildii bu defterlerde, her hanenin tarmsal retiminden salad kazan ve bu kazan zerinden dedii aar vergisi, bu verginin tarmsal faaliyetlere dalm, ilenen toprak miktar, tarmsal iletme byklkleri, ortaklk veya kiraclk eklinde kullanlan topraklarn miktar, tarm alanlarnn niteliklerini (ekili-dikili) veya kullanm biimine grev (buday, arpa, pamuk, ttn ve vb.) dalm
Osmanl daresinde Kbrs, Devlet Arivleri Genel Mdrl, Osmanl Arivleri Daire Bakanl Yayn NO:43, Ankara 2000, s.64-65. 40 Babakanlk Osmanl Arivi Kataloglar Rehberi, Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, No: 26, Ankara 1995, s.181. 41 Osmanl daresinde Kbrs, s.65. 42 KTKOLU, Mbahat, Osmanl Sosyal ve ktisadi Kaynaklarndan Temettu Defterleri, Belleten LIX, s.224-226, TTK Basmevi, Ankara 1996, s.396.
39

15

kabilmektedir. Bunun yannda gelir getiren ve buna bal olarak vergiye tabi hayvanlarn cinsi ve miktar ile gelir getirmeyen, bu nedenle de vergi kapsam dnda tutulan hayvan varl konusunda da ayrntl bilgiler iermektedir. Temettuat Defterlerinin bir dier nemli yan da, tarm ve hayvanclk dnda kalan ancak kazan salanan her trl ekonomik faaliyet (dokumaclk, rgatlk, kmrclk vb.) bu tr faaliyetlerden elde edilen vergi miktarn belirlemesidir. Temettuat defterleri 19.yy ortalarndaki sosyo-ekonomik yapsn yanstan nemli bir kaynaktr.43 Temettuat defterleri ehirlerle birden fazla mahalleden oluan kylerde genellikle her mahalle iin bir defter dzenlenmitir. Defterler 15ten balatlm; sayfann tepesinde srasyla eyalet-sancak-kaza adlar kaydedildikten sonra defter bir ehre/ kasabaya aitse ehir/ kasaba ardndan mahallenin ad yazlmtr. Mahallesi olmayan kk kylerde kyn ad yazlmtr. Mslmanlar yannda Gayrimslim nfusun da bulunduu yerlerde Mslman ve Gayrimslimler iin ayr ayr defterler tutulmutur. Temettuat Defterleri sadece ekonomik veriler sunmann tesinde toplumsal hayatla ilgili vergilerde sunmaktadr.44 2.1.1. Tahrir almalar ve Tahrirde Uyulacak Esaslar lke kalknmasnda tarm kesimini nc kesim olarak alan Tanzimat idarecileri, tarmda vergilenmenin adil ller ierisinde yaplmasn temin maksadyla yeni bir sayma mracaat edeceklerdir. Tahrir konusunda Tanzimatn ilanndan bir yl nce de baz almalar yaplm ve bu almalar Tanzimat uygulamasna nc olmutur. Adil verginin yaplanmasnda kendilerine nemli grev tevdi edilen muhassllarn balca grevlerinden biri, nfus ve emlak tahriri yapmalar idi. Zira herkesin deme gc tespit edilerek daha nce eitli isimlerle tahsis edilen vergiler yerine yeni tek bir vergi tahsil edilecek idi. Bu vergi, ancemaatin vergi, vergi, komuca vergi adyla anlyordu. Sz konusu vergi mkellefin deme gcn dikkate aldndan mali gcn ls olarak tebaann emlak, arazi ve hayvan varl, ticaretle urayorsa geliri esas alnyordu. Bu
IIK, evket, Tarihsel Corafya Asndan Temettuat Defterlerinin Deerlendirilmesi ve Akay Havzas rnei, Ege Corafya Dergisi, S.10, zmir 1999, s.242. 44 ADIYEKE, Nuri, Temettuat Saymlar ve Bu Saymlar Dzenleyen Nizamname rnekleri, OTAM, S.11, Ankara 2000, s.783.
43

16

durumda tarm kesimi kadar, ehir kesimi de vergi kapsamna giriyordu. Bu verginin tahsisi iin tahrir yapmak gerekiyordu. Tahrir almalarn yrtmek muhassllarn asli vazifelerinden biri idi.45 Asl itibariyle Temettuat tahriri yapmaktan iki gaye gdlyordu; biri halkn imkanlarnn ne derecede olduunu bilmek ve buna gre ller ierisinde vergi tahsis etmek, dieri ise, bu vergilerle devlet gelirini artrmak ve harcamalarn finansn salamak idi. Herkesin isim ve hreti, sahip olunan mal varlklar, ne kadar emlak ve arazisi olduu ve ayrca ne kadarnn ekili ve ne kadarnn nadasa brakld, ba ve bostan, her trl hayvan tccar ve esnafn bir senede tahmini olarak ne kadar ticaret incelenerek tahrir yaplacak ve bunlarn yllk geliri ve bu gelir zerinden tahsisi, tespit edilerek, tahrire kylerden balanacak ve her bir kyn defteri ayr ayr tutulacak idi.46 2.1.2. Muhassllk daresinin Kurulmas Tanzimat'n tarada uygulanabilmesi iin yaplan idari dzenlemelerden biri, muhassllk tekilatnn kurulmas idi. 1840 ylnn balarndan itibaren Tanzimatn uyguland btn blgelere muhassl ad verilen yeni memurlar gnderildi. Muhassllar padiah tarafndan memur- mstakil olarak seiliyordu. Btn sancak ve kazalara gereince muhassl emval zannyla mstakim ve mcerrebl-etvar ve dirayet ve sadakat- ikar birer memur-u mstakil ihtihab ve tayin edilecek idi. Muhassllar, vergi vali ve yann kontrolnden alnarak dorudan devlet hazinesi adna tahsis edilmesini salayacak maal devlet memurlaryd. Tanzimat mli adan tarada uygulanacak olan muhassllar, merkeze bal ve imtiyazl bir konuma sahip idiler.47

45 46

AKGNDZ-ZTRK, a.g.e., s.11. AKGNDZ-ZTRK, a.g.e., s.12. 47 AKGNDZ-ZTRK, a.g.e., s.13.

17

2.1.3. Temettuat Saymlar ve 1261 Tarihli Saym Temettu saymlarnn ksa dnemli amac, toplam vergi yknn blgeler ve kiiler arasnda daha adil dalmasn salamak, uzun dnemli amac ise , geni bir mali reformun verilerini tespit etmektir.48 Temettuat Defterlerini tutma grevi mahassllara verilmitir. Muhassllarn bu defterleri daha salkl tutabilmeleri iin her kazann ileri gelenlerinden meclise seilecek birinin bakanlnda bir katip tayiniyle saymlar yaplmas defterlerin ve saymlarn muhassllar tarafndan kontrol edilmesi emredilmi , bylece saymlarda suiistimale ve hakszla meydan verilmemesi, kazanlarn eksik gsterilmemesi ve suiistimalde bulunanlara gerekli cezalarn verilmesi amalanmtr.49 Temettuat saymlar mahalli idareciler tarafndan yaplmtr. 1256daki saymlardan muhassllar mesl olup, bu tarihli bir temettuat defteri muhassllk, mft, mal ve emlk katipleri ve meclis azalarnn mhrleri; dier bir defterde ise tasdik ibaresi altnda naibin mhr bulunmaktadr. 1261de sistemde deiiklik yapldndan Mslmanlarn yazlmas muhtar- evvel ve snilerle, ky imamlar; Gayrimslimlerin yazlmas varsa kocabalarla, papazlarn sorumluluu altnda yaplm olup , defterlerin bitiminde bunlarn mhrleri vardr. Ancak Temettuat Defterleri serisindeki, btn defterlerin sonunda mhr bulmak mmkn deildir. Bazlarnn da bende kelimesi yazlp braklmtr. Bu da defterlerin hepsinin orijinal olmayp , bir ksmnn muhtemelen merkezden karlm suretler olduunu gstermektedir.50 Muhassllar denetiminde 1256 tarihinde balayan ve devam eden saymlar ile Tanzimat tarihinin nihai hedefi olan lke kalknmasndan bir ara olarak grd verginin adil ller ierisinde tahvil ve tahsili gerekletirilmeyecektir. Muhassllar nezdinde yaplan bu saymlarda yolsuzluklar ve uygunsuzluklar grlm ve cihat- hakkaniyet gzetilmediinden tutulan sz konusu defterler itibara ayan grlmemitir. Bu saymn dierlerinden ayran en nemli husus kiinin sahip olduu mekan ve gayr-i menkul mallarnn 1260 yl gerek geliri ile 1261 yl tahmini gelirinin
48 49

ADIYEKE, a.g.e., s.774. Osmanl daresinde Kbrs, a.g.e., s.65. 50 KTKOLU, a.g.m.,s.397-398.

18

verilmesidir. Daha nceki saymlarda sahip olunan menkul ve gayr-i menkul mallar kymetleri veriliyordu. 1261 saym iin vali ve defterdarla gnderilen talimatnamede kiraya verilmeyip sakin olunan haneler hari olmak zere, her ahsn gelir getiren btn tarla , ba , bostan , deirmen , han , dkkan , kiraya verilen haneler vb. emlk ve bunlardan hasl olan temettuatlar ve tccar ve esnaftan senelik temettuat ve iftilerin her sene ne miktarda ve ne cins r verdikleri ve vergi vermeyen ahslarn miktar ayrntlaryla tetkik ve kaydedilmesi istenmektedir. Bu saymlar iin merkezden grevliler gnderilmeyecekti. Her kyn imam ve muhtarlar ve ziraat mdr vekilleri nezaretinde balanlacak idi. Tahrir gittiinde defterlerin sonu bulanlar tarafndan mhrlenerek tbi olduklar kaza meclisinde kontrol ve tasdik edildikten sonra ya sancak kaymakamna , yada vali ve defterdra teslim edilecekti. Defterlerin buralarda temize ekilmesi ile uralmayacak ve defterler birbirine kartrlmadan her kyn defterleri kaza kaza torbalara konularak takm halinde doruca Maliye Hazinesine gnderilecekti.51 2.2. TEMETTUAT DEFTERLER ER 2.2.1. simler Defterlerde verginin esas olduu hane reislerinin isimleri kaytldr. Temettuat defterlerinde Bekir Olu Yusuf rneinde olduu gibi ok kere olu kelimesi tercih edilmitir. Mamafih bin ve veled kelimesinin kullanld defterler de vardr.52 Cuma olu Ahmed b.Muhammed rneinde olduu gibi olu ve bin kelimesinin kiinin de kullanld da ounlukta olduu grlmtr. ok kere Abdi olu brahim b.brahim eklinde baba ad, bazen de Sipahi olu Muhammed gibi babann lakab veya aile ad ile yazlmtr. Alt alta yazlan iki kardete Receb olu Halil b. Receb avu olu Veli b.Hseyin eklinde kullanlmtr.53

51 52

AKGNDZ-ZTRK, a.g.e., s.17-18. KTKOLU, a.g.m., s.398. 53 KTKOLU, a.g.m., s.399.

19

Temettuat defterlerinin ierdikleri bilgiler bakmndan hane baznda drt ana blmden olutuklar sylenebilir. Orijinal ve transkripsiyonda I. Blm olarak belirttiimiz ksmda hane reisinin ad, varsa lakab, ne ile urat, hane numarasna ilikin bilgiler yer almaktadr.54 Aile mevcudiyeti mahalle ve kydeki akrabalarnn tespitini mmkn klmaktadr. Baz aileler son derece deiik ve dierlerinden ayrt edilebilmesini imkan klacak adlar tamaktadr. Mesela Bafatar olu sa bin Ahmet de olduu gibi aile adlar bulunmaktadr. Ayrca baba-oul veya kardeler hatta bazen amcayeen ve kuzenler pe pee veya arada bir yahut iki hane gelerek yazlmtr. Bu kolay ayrt edilebilen bir aile adna sahip olmayanlarn da ayn ailenin kolu olduunu ortaya koymas bakmndan tespitleri kolaylatrc bir husus olmutur. Trkmen olu Ali bin Mahmut, Trkmen O.Osman B. Mehmet, Trkmen O.smail bin Mehmet gibi akrabalar ard arda yazlmtr.55 Temettuat defterleri sadece aile adlarnn deil yrede kullanlan ahs adlarnn tespiti bakmndan mhim, kaynak vazifesi grmektedir. Mkellef zaman zaman kardei ile birlikte yazlyor, meslei n planda ise meslei ile birlikte zikrediliyordu. Danimendliye ait Temettuat Defterlerindeki veriler bize isimler zerinde yorumlar yapma imkan vermektedir. simler genelde Mehmet, Ahmet, Ali, Hseyin, Mustafa gibi Trklerin slamiyeti kabul etmesi ile dilimize girmi isimlerden olumaktadr. Buna yakn olabilecek bir sklkta olup Grn, Trk gibi Trk isimleri de bulunmaktadr.56 simlerin bana getirilen lakaplarda Trke kelimeler daha ok kullanlmtr. Lakaplarda deli, kara, hac, kse, kel, kr, olak, topal gibi sfatlar ounluktadr. Kiinin yapt iin isim olduu durumlar da fazladr. Genelde demirci, kethda, mderris, imam, kazmac, kker gibi meslekler olmutur. Genelde kardeler veya ayn ada sahip olanlar alt alta yazlmtr.

54 55

IIK, a.g.m., s.243. KTKOLU, a.g.m., s.399. 56 Bkz. BOA.MLVRD.TMT. No: 13179.

20

Mslim ve Gayrimslim isim yazllarnda da farkllklar vardr. Mslimlerde daha ok oul ve bin kelimeleri kullanlrken, Gayrimslimlerde oul ve veled sz kullanlmtr. 2.2.2. Nfus Temettuat defterlerinde yer alan nfusa ilikin bilgiler, gnmzdeki anlamda bir nfus saymndan olduka farkldr. Bunlar sz konusu tarihte ait olduklar yerlerde hibir hane ayrm yapmadan tm hane reislerini ele alan saymlardr. Baka bir anlatmla bu defterlerdeki hane reislerini tpk mufassal defterlerdeki vergi nfusuna benzetmek mmkndr. Bu adan kyn veya snrlar belirlenmi bir yrenin nfus miktarn saptamak amacyla hane saylarnn belirli katsay ile arplmas yoluna gidilebilir.57 Mahalle ve kylerin yerleim dzeninde dini veya etnik farkllklar dikkate alnyordu. Mslman, Gayrimslim kesim ayr ayr sayma tabi tutuluyor ve ayr defterler dzenleniyordu. Temettuat defterlerinde mukim yerli mkelleflerin yan sra ticari gayretlerle bir ehirde geici ikamet kaydedilmitir. Bu kiilerin ikametleri ise sanayi semi ise dier mkellefler gibi menkul ve gayrimenkul mal varlklar ile kazanlarnn kaydedilmesi gerekiyordu.58 Danimendli temettuat defterlerinde Mslman ahali dnda Gayrimslim Rumlara ait kaytlar yoktur.59 2.2.3. dari Bln Bata tutulan defterlerin nereye ait olduu, yani eyaleti, sanca ve kazas belirtilmitir. Temettuat defterlerinin ba ksmnda bu ifadelere yer veriliyor. Temettuat defterlerinin banda hangi sancak ve kazaya ait olduu belirtilmekle bu ky, iftlik gibi yerleimlere uygun lekli bir haritaya aktarldnda ilgili tarihte gerek bir kazann gerekse bir yrenin snrlar ve bu snrlar iinde yerlemelerin kaza merkezi, ky veya iftlik eklindeki statlerini belirtmek mmkndr.
57 58

IIK, a.g.m., s.245. AKGNDZ-ZTRK, a.g.e., s.24. 59 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13179, 13180, 13181, 13182, 13183, 13184, 13185, 13186.

21

2.2.4. Kiinin Meslei Defterlerde kiinin bir meslei varsa, ismin zerine eik bir tarzda yazlmaktadr. 1261tarihli saymda kiinin meslei ekseriyet itibaryla yazlmtr. Kylerde ounluk iftinin yaptndan farkl bir meslei olanlar belirtilirken iftilik yapanlarn meslei yazlmaktan zaman zaman sarf- nazar edilmitir. Mesleklerin yazlm olmas, ilgili blgede zanaat dallarnn geliimini ve gelir dalmnda zanaat sahiplerinin yerini tespit asndan nem arz etmektedir.60 Temettuat defterlerinin sosyal tarih asndan mhim olan hususlardan birisi de hane reislerinin meskenlerinin kaydedilmi olmasdr. 1260-61 (1844-1845) tarihli defterleri de ekseriye numaras zerine Erbab- Ziraat ten idi ifti gndeliki, demirci, kirac, tccar gibi hane reislerinin meslei yazlmtr. Kk kylerde halkn hemen hepsi yalnz ziraat ve hayvanclktan geimini temin etmektedir. Ancak ziraatla uraanlarn hepsi toprak sahibi deildir. Topra olmayanlar, ailelerin gc topran ileyip rn kaldrmaya yetmeyen byk toprak sahiplerinin yannda almaktadr. Bunun gibi ksa zamanda ekip, biecek az topra olanlar da kendileri iin kullandklar i glerinden artan byk iftliklerde gndeliki olarak almakta ve geimleri iin ek kazan salamaktadr. Bu suretle bir nispette byk iftliklerde devaml alan gndeliki ve rgatlar olmak zere iki ayr ziraat iisi snf ortaya km bulunmaktadr ki Temettuat Defterleri bu iki snfn durumunu takip etmesi mmkndr. Nispeten byk kylerde, kyn baz ihtiyalarnn kendi iinde

karlanmasn temin edecek ekilde ziraat dnda baz zanaat kollar mevcut olduu grld gibi hangi ilerin ne lde yapld da tespit edilmektedir. Bu kylerde de ziraat esas geim kaynan tekil etmekle beraber dokumaclk, demircilik vb. baz kk sanayi kollarnn gelitii grlmektedir. Mesleklerin yazlm olmas, bir mahalle veya kyde hangi zanaatn ne lde gelitiini tespit etmeye imkan salad gibi gelirin meslek aras dalmn da ortaya koymaktadr. Demircilik gibi meslekler kyn ziraatta kulland vasta ve aletlerin temini bakmndan kendi kendine yettiinin delili olsa gerek. Baz

60

AKGNDZ-ZTRK, a.g.e., s.24.

22

defterlerde i kollarnn yer almamas, sanayinin uygulanmasna tam bir birliin olmadn gstermekle birlikte haneye den verginin, hangi faaliyetlerden olutuu dikkate alnarak faaliyet alann saptamak g deildir.61 Danimendli Temettuat Defterlerinden Okular Karyesine ait 2. hanedeki ahsn hizmetkar olduu kaytldr.62 2.2.5. Verg-yi Mahsusa sim zerinde sene-i sabkada yani geen sene mkellefi zerinde tahakkuk eden verg-yi mahsusann, aarn ve adet-i anam vergisinin miktar, eir bir ekilde kaydedilmitir. 1261 saymnda r ve adet-i anam vergisi de dahil edilmitir. Gayrimslim baz mesken baz mahallerin defterlerinde ift, resmi, zecriye, r-i zm ve tavuktan alnan vergi gibi baz ilaveler bulunmaktadr.63 Temettuat Defterleri zecriye her hane reisinin isminin st tarafnda ve dikine olarak yazlmlardr. 1261 tarihli defterde ise bir yl nce vermi olduu Verg-yi Mahsus ile birlikte re de yer verilmitir. Bu bilgiler hane ve numaralarn yanna veya stnde isme dik bir ekilde sadan sola mesken, verg-yi mahsus, r srasyla yazlmlardr. Verg-yi mahsusa defter sene-i sabkada vergyi mahsusada bir senede vermi olduu gibi verginin belirtildii grlmektedir. Ancak verg-yi mahsusa ile kazanlar arasnda orant yoktur. Kazanc az olan daha ok; kazanc ok olan daha az vergi deyebilmitir.64 2.2.6. Tarmsal retim Yaps smin altna ahsn btn varlklar bek bek tadat edilmektedir. Sra ile nce gayrimenkullar yazlmaktadr. ahsn tarlas, ba, bahesi, ekili ve nadasa braklan arazisi, dutluk, bceklik, cehrilik vb. adyla hususi bir ksm arazileri, bu arazilerin dnm olarak miktar ve 1260 yl gerek geliri ile 1261 yl tahmini geliri alt alta yazlarak toplanmaktadr.65

61 62

IIK, a.g.e., s.246. BOA.ML.VRD.TMT. No: 13184. 63 AKGNDZ-ZTRK, a.g.e., s.22. 64 KTKOLU, a.g.e., s.411-412.. 65 AKGNDZ-ZTRK, a.g.e., s.23.

23

Arazilerin ekili veya nadasa brakld, hububat dnda ekim alanlarnn nevi mesela, arazilerdin pamuk, pirin, kk boya, afyon ve ttn tarlas, dutluk, zeytinlik ve cehri olup olmad mutlaka belirtilmitir. Gayrimenkullar blmnde kii ehirli ise sahip olduu dkkan, han, deirmen vb. gayrimenkullar ile varsa gelirleri verilmektedir. Mstakil veya ortak olup olmad belirtilmektedir. Ortak gayrimenkullarn gelirlerinden dk ortan hissesi drldkten sonra geri kalan gelir olarak kaydedilmitir. Kiinin mukata haslat, dkkan icar, tmar bedeli ve hisse geliri buraya alnmaktadr. Mkellef menkul veya gayrimenkul mal ister yllk bir getirsin, isterse getirmesin mutlak surette defterlere kaydediliyordu. Tarm ve hayvanclktan elde edilen kazan zerlerinden hane reislerinin demesi gereken aar vergisinin miktar ve dalmn belirtilmektedir. Ancak bu blm ayrntl bir ekilde incelendiinde, u bilgileri ierdii gzlenir; a. retim yaplan bir rnn toplam retiminin 1/10una karlk gelen retim miktar ve rnn birim fiyat. b. rnn birim fiyat ile vergiye tabi retim miktarnn arpmyla elde edilen aar vergisi. Bu vergilerden yararlanarak bir yerlemede aar vergisinin hangi rnlerden olutuu, hangi rnlerin vergi asndan nem kazand ve en nemlisi de her rnn toplam retim miktarn saptamak mmkndr. Bylece bir yerlemenin corafi adan ok daha byk nem tayan snrlar belirlenmi bir alanda retim eitlilii, verimlilik ve bunlarn mekan ierisinde gsterdii farklar ortaya konabilir. Tanzimat ncesinde, yreden yreye farkl olanlarda alnmakla birlikte, Tanzimatn getirdii uygulamalar erevesinde her yerde 1/10 orannda alnmas ngrlmtr. Ancak aar vergisinin her rnn deeri zerinden 1/10 orannda alnan bir vergi olmas nedeniyle, bu vergi toplamlar bir sahann veya yerlemenin tarmsal yapsn ya da yaygn retim eklini ortaya koymak konusunda yetersiz olabilmektedir. nk, birim fiyat rn, gerekte ok geni sahalar kaplayabilir. Baka bir anlatmla ok geni alanlarda tarm yaplan bir rn fiyatnn, dolaysyla aar vergisinin dk olmas nedeniyle daha dar bir alanda retilen ancak fiyat yksel olan bir rnden daha az gelir getirebilir.

24

Vergilerin ikincisi rlerdir. Aar olarak sene-i sabkada vermi olduu bal altnda hnta (buday) ve air (arpa) bata olmak zere herkesin kaldrd mahsulden alnan rn nce kilesi, sonra kymeti yazlm ve alta kymet (kuru) olarak toplam verilmitir. Tm bunlara karn, aar vergisinin, rn gruplarna dal incelenerek herhangi bir sahann tarmsal retim yaps hakknda bir takm kesin yarglara da varmak mmkndr. Bu vergiler sz konusu sahalarda yer alan kylerde 19.yy ortalarnda ekili alandaki tarmsal yapnn, monokltr bir ekilde tahl tarmna dayandn ortaya koymaktadr.66 Bu blm ksaca u bilgilere ulamamz salar: a- Toprak (letme) Byklkleri: Temettuat Defterleri ait olduklar dneme ilikin salam olduklar nemli verilerden biri de ilenen topraklarn bykldr. b- Tarmda Elde Edilen Gelirin Dal: Tarm retiminin gerekletii topran eitli nitelikleri (bykl, ka paradan olutuu ve iletme ekli) ile retimin hangi rnlerden olutuu (ba, bahesi vb.) ve bunlardan elde edilen toplam gelir yer almaktadr. c- Tarm Alanlarnn Kullanm ekillerine Gre Dalm: Temettuat Defterlerinin mezru tarla, gazr-i mezru tarla, ortak gibi ekili tarm alanlarnn mlkiyeti veya iletme tipini ortaya koymaya yarayan bilgiler yer almaktadr. Bir dier bilgi ise, ba, bahe gibi tarm alanlarnn bykl ve bunun etkili ve dikili tarma dalmn ortaya koymak mmkndr. d- Arazi letme Biimi: Temettuat Defterlerinde yaptmz incelemelerde varlan sonulardan biri de tarm arazilerinin iletme biimi ile ilgilidir. Defterlerde, belirledike sahiplerine ilenen toprak miktarnn yan sra icar veya ortak olarak iletilen tarm alanlarnn miktar da yer almaktadr.67

66 67

IIK, a.g.m., s.247-248. IIK, a.g.m., s.248.

25

2.2.7. Gayrimenkullar Temettuat Defterlerinde hane reisinin tarla, ba, bahe, bostan gibi gayrimenkullarnn teferruatl bir biimde dkmleri yaplmtr. Yllk gelirler hanesine Haslat Senevisi yazlmtr. Kymetine baklarak haslat ilave edildii halde yaklak olarak o tarihteki gayrimenkul fiyatlarnn tespiti de yaplabilir. 1260 yl iin hakiki, 1261 yl iin tahmini gelirin kaydedilmesiyle gerekletirilmitir. Defterlerde ekili tarlalar, mezru tarla olarak gsterilmitir. Kiraya verilen tarlalarla o yl ba braklanlar ayrca yazlmtr. 1260-61 saymnda mezru ve gayr-i mezru tarlalar ayr yazlmtr. Ekili tarlalar, hane bo braklanlara, hem de kiraya verilenlere nazaran ok daha fazladr. Baka bir ifade ile sadece mezru tarla adyla yazlan hububat ekilen tarlalardr. Hububat dnda byk apta ekim yaplan dier mahsullere ait tarlalar ayn yazlmtr. Kiraya verilen tarlalarda yllk kira bedeli belirtilmitir. Mezru tarladan sonra ba, bahe, bostan ve korulara yer verilmitir., 1260-61 de tarlalarda olduu gibi yz lm ile 1260 ve 1261 yllar gelirleri kaydolmutur. Meyve baheleri sadece bahe ad ile kaydedilmitir. Ba ve bostanlar daha ziyade 1-2 dnmlk hatta bir ksm da 1-2 evlik yerlerdir. Sadece ailenin ihtiyacn karlayacak kadar mahsul alnan kk balarn zmleri iin r tahakkuk ettirilmemitir. Bostanlar da ayn durumdadr. Temettuat Defterleri bu bilgiler ziraat yaplan alanlar hakknda fikir verdii gibi, bu topraklarn ne kadarnn ekili, ne kadarnn dikili sahalara ayrlm olduu ve bunlarn byklklerine gre snflandrma yaplmasna imkan vermektedir. Osmanl ziraat istatistiki, 10 dnme kadar olan zirai iletmeler kk, 10-50 dnm arasndakiler orta, 50 dnmden fazla olanlar ise byk iletmeler kabul edilmitir.68 2.2.8. Hayvanlar Bir ky veya kasabadan en ok hangi hayvanlarn beslenip yetitirildii ve bunlardan ne lde kazan salandnn tespiti mmkn olabilmektedir. Hayvanlar btn ayrntlar ile tek tek ele alnmaktadr. Kei, koyun, kuzu, olak, buza, kz,
68

KTKOLU, a.g.m., s.405-406-407.

26

deve, camus/ manda gibi et ve st veren hayvanlarn yan sra at, ksrak, beygir, eek gibi tamaclkta kullanlan hayvanlar ett edilmektedir. Bu hayvanlarn adetleri ve yllk gelirleri, gelir getiren her bir hayvann yazd ksmn altna yazlmaktadr. Hayvanlarn dll olup olmadklar belirtilmektedir. Ar kovanlar varsa adedi ve yllk haslat belirtilmitir. 1261 ylnda sadece yllk gelirleri verilmitir. eitli meslek sahiplerinin evlerinde manda, inek ve blgeden blgeye deimek zere koyun ve kei beslemekte ve bunlarn et, st ve kllarndan gelir elde edilmektedir. 1260-61 saymnda koyun, kei, inek ve ksraa ait yllk hasllar ile ar kovan, saylar ve bunlardan elde edilen yllk gelirler de kaydedilmitir. Salam inek iin yllk gelir 40, samal keiler iin 8, ksraklar iin genellikle 50, ar kovan iin 10 olarak sabittir.69 Hayvanlarn haslalarnn hesaplanmasnda, blge iin mahallince saptanan hasla tarifeleri kullanlmtr.70 2.2.9. Muaflar-Madurlar-Binalar Herhangi bir mal varl yoksa bu durum kaydedilmekte ve vergi tahakkuk etmemektedir. unun bunun himayesiyle geinmekte olduu, yani yardmyla geindiine dair bir bilgi verilerek muafiyeti tespit edilmektedir. Yada oturduu hanesinden baka bir mal mlk yoksa ihtiya- zarureti mteallik eyler verilerek gibi ifadeler yazlmtr. Mesken olduu hanesinden baka bir eye malik olmad belirtilmektedir. Hi mal mlk ve herhangi bir ekilde geliri olmayan unun bunun himayesiyle geinmektedir, komu himayesiyle geinir gibi Temettuat Defterlerinde muaf olanlar hemen hemen ayn ekilde gsterilmitir. Ancak birincilerde imam, eyh, mezzin denmekle getirdii halde, ikincilerde ba-berat Beyazt Camii imam hangi camiin, tekkenin, imam veya eyhi yahut katibi olduu da iaret edilmitir. Bu gibi, askerde olanlarn, emekli olanlarn, emeklilikten nce ve sonra edindikleri mal ve mlklerinin ayr ayr gsterilmesi ve gerekecei sorulara verilen cevaplarda belirtilmitir. Hane reislerinin sahip olduklar dier gayrimenkullardan iinde oturduklar iin gelire konu tekil etmeyen evler de tek tek aratrlmtr.
69 70

KTKOLU, a.g.m., s.409-410. BOA.ML.VRD.TMT. No: 13179.

27

Hi mal mlk olmayanlar yazlrken, emlak yok sadece bir evi olanlar iinse evinden baka emlaki yok eklinde not drlmtr.71 2.2.10. Yllk Gelir ve Son Mhr Toplam yllk gelir belirtilmektedir. Burada hane reisinin tarm ve hayvanclktan elde ettii gelir toplamndan baka gelir getiren faaliyet (rgat, oban vb.) ad ve yllk kazanc belirtilmektedir. Hepsinde Mecmuunda merkumun bir senede tahminen temettuat denildikten sonra bu ibarenin altna meslei varsa bundan elde edilen geliri ve dier gelir toplam alt alta yazlarak bir vergi mkellefinin kazancn ifade eden toplam yaplacaktr.72 Vergilerin teekkl adil bir vergi tarh ve tahsilini amalad iin sadece vergi mkellefi kiiler defterlere kaydedilmitir. Mkelleflerin ekseriyeti erkek nfus tekil etmekle beraber zaman zaman dul kadnlar ve yetim ocuklarn kaytlarnda rastlanmaktadr. Defterler genelde muhtar, imam, mdr, kocaba gibi mahallenin veya kyn ileri gelen kiilerinin saym ile balamaktadr. Vergiye tabi mal varlklar olan bir ky veya mahalledeki mkelleflerin tamam deftere kaydedildikten sonra, ky veya mahallenin toplam temettuat ve vergi miktar verilmektedir. 1261 tarihli defterlerde Mslman ksm iin imam, muhtar- evvel ve sani, gayrimslimler iin kocaba ve papazlar mhrleri veya mhr yerine bende rumuzu yazlarak defter hitam etmektedir. Temettuat defterlerinde ise mftinaib, defterdar, mir, metropolit, kocaba ve azalardan oluan erkann mhrleriyle defter kapatlmtr.73 Fakat bizim incelediimiz Danimendli Kazasna ait defterlerin hi birinde bu mhr bulunmamaktadr.

71 72

KTKOLU, a.g.m., s.406-407-408. IIK, a.g.m., s.23. 73 AKGNDZ-ZTRK, a.g.e., s.23.

28

2.2.11. Defterlerdeki Yazm Hatalar Yazmlarda planlama, her haneye birden balayarak atlamadan hane ve sra numaras verilmesi eklinde yaplmtr. Hane numaralar yazlrken bir hane atlanlmtr. Hatta bazen on hane birden numara atland da olmaktadr. Gelir yazmnda gerek hanenin nitenin gelirlerinin toplamnn yazlmas gerekiyordu. Hane gelirlerinin toplamlar bazen yazlmamtr. Bunun tesinde kimi kez ky veya mahallenin toplam gelirinin yazlmad da grlmektedir. Hanelerin tek tek gelirlerinin toplam, birbirinden farkllklar gstermektedir.74 Bizim incelediimiz Danimendli Temettuat Defterlerinde de hatalar, eksiklikler bulunmaktadr. Bunlar ekler ksmndaki tablolar incelendiinde kolayca grlebilir.

74

ADIYEKE, a.g.e., s.783.

29

III. BLM KY YERLEM BRMLERNN DEMORAFK ve EKONOMK YAPISI 3.1. DEMORAFK YAPI Danimendli Kazasna ait Temettuat Defterlerinde 8 karyede kaytl 261 hane vardr. Osmanl idaresi altnda bulunduu dnem iinde Danimendlide ciddi bir nfus farkll grlmemitir. Mevcut kaynaklardan elde edilen bilgiler bu gerei dorulamaktadr. Ancak kaynaklarn nfus konusunda kstl kullanm zellii tamas nfusun nitelik ve nicelii konusunda kesin bir ifade kullanmay engelliyor. Nfus ile ilgili ilk elden kaynaklar, klasik dnem iin tahrir, evariz, cizye ve Temettuat defterleri son yzyl cizye, nfus Temettuat Def terleri,karneleridir. Tahrir, evariz, cizye ve Temettuat defterleri genel bir ifade ile erkek nfusu vermekte ve temel amac da vergi ykmllklerini veren bu kiilerden tahsil edilecek vergi ykn belirlemektedir. Klasik dnem vergi kantlarndan genel nfus rakamlarna ulamak iin Berken tarafndan ne srlen ve umumiyetle kabul edilen her veri hanesinin 5 kiiden mrekkeb olduu grnden hareketle Danimendli kylerinde ciddi nfus tahminleri zerinde duracaz.75 1260 tarihli Temettuat Defterlerindeki bilgilere gre toplam 8 karye bulunmaktadr. Bu karyelerden bir ksmnn daha sonraki tarihlerde evre vilayetlere baland grlmektedir. dari yap iinde bunu deerlendirmitik. Toplam nfusa ulamak iin izlediimiz metot mcerred dndaki nfus kitlesini vergiden muaf olup olmamasna bakmakszn hane reisi saysn 5 rakam ile arptk. Elde ettiimiz sayya mcerretleri ekleyerek toplam nfusa ulatk.76 Temettuat defterlerine gre ky adlar, toplam vergi hanesi ve tahmini nfusu aada tabloda grld gibidir.

75 76

ZTRK, a.g.e., s.35, 36. ZTRK, a.g.e., s.49.

30

Tablo 1: Temettuat Defterlerine Gre Nfus Dini Yap M M M M M M M M Toplam Karye Ad Karakuyu Alacaatl Evdane Haydarl Kzgana Okular Kdden Aka 8 Vergi Hanesi 32 20 22 45 37 39 26 40 261 Tahmini Nfusu 160 100 110 225 185 195 130 200 1305

3.2. GELRN KAYNAKLARI 3.2.1. Genel Yap Bir lke ekonomisinde gelir kaynaklarnn dalm sektre gre farkllk gsterdii gibi yerleim yeri blge ky-ehir iskan merkezlerine gre de farkllk gsterdiini biliyoruz. Gnmzde blgeler aras gelir farkllklarn azaltma ynnde yaplan almalar bunu gsterir. Yine milli hasla iinde sanayinin payn artrmak iin yaplan gayretlerde (nfusun sanayiye kaydrlmas gibi) sektrler aras ehir farkllnn bir sonucudur. ehir hayat krsal kesime gre daha komprime bir hayatn yaand kalabalk yerleim merkezleridir. Kalabalk bir nfus ve buna bal olarak artan ihtiyalar ve talep hacminin genilii ehirlerde ekonomik hayatn ihtisaslamasn dourmutur. Kyler ve daha genel bir ifade ile krsal kesim ise ekonomik hayatn ihtisas kazanmad, buna bir lde ihtiya da duyulmad ilikilerin anonim deil ahsiyetletii birimleridir. retimin geimlik, tketimin az ve yaygnlamad, gelir kaynaklarnn en nemli alann tarm ve hayvancln oluturduu kk yerleim

31

Sanayinin gelimedii ve belirli blgelere mnhasr kald Osmanl Devletinde toplam hasla ierisindeki pay yksektir. Zaten ekonomik yap genel ereve ierisinde tarma dayanmaktadr.77 Bu blmde dnem ierisinde sosyo-ekonomik yaplar incelenecek, arlkl olarak ekonomik hayat ve daha zelde de tarm konu btnl ierisinde ele alnacaktr. 3.2.2. Yerleim Birimi Says ncelediimiz Temettuat Defterinin ait olduu dnemde Danimendlinin toplam karye saysn tespit ettik. Danimendliye bal 8 karye bu blmde incelemeye alnmtr. 3.2.3. Kaynaklar Dengesi Krsal kesimin gelir kaynaklarnn dalmnda zirai gelirlerin nemli pay bulunmaktadr. Toplam hasla ierisinde %52,5 orannda zirai rnlerden gelir elde edilmitir. Bunu %10.6 ile hayvanclk takip etmektedir. carat dediimiz, meslek geliri ise %2,2 lik hi de kmsenmeyecek bir oranla nc sray almtr. Grafik 1: Gelir Kaynaklarnn Dalm
%0.04 %0.6 %0.6 %2.2
Tarla

%33.96 %52.5

Hayvanclk Dier Afyon Tarlas Kavun Bahesi Siyam Tarlas Meslek

%10.6

77

ZTRK, a.g.e., s.109.

32

3.2.4. Gelir Kaynaklarnn Karyelere Gre Dalm Gelir kaynaklarnn dalm kyler itibar ile farkl yap sergilemektedir. Bir kaza leinde kaynak dalmnda grlen bu farklln birok nedenleri saylabilir. Bu nedenler arasnda yerleim birimlerinin corafi yaplar, zirai topraklarn verim kabiliyeti ve hayvanclk iin uygun ortam, beeri kapital dediimiz kalifiyeli insan unsuru, sanayi alt kollarnn gelime kaydedip kaydetmemesi, ticari faaliyetlerin gereklemesi iin uygun ortam art ve sermayenin varl, teebbs kabiliyeti ve piyasalara duyarllk gibi faktrleri sralamak mmkndr. Ky yerleim birimlerinin bir ksmnda gelir kayna tamamen zirai retime bal iken bir ksmnda meslek geliri ve hayvancln nemli paylar bulunmaktadr. Aadaki tabloda da grlecei gibi ky leinde toplam hasla ierisinde zirai retim gelirinin en yksek olduu karye 123.020 ile Kzgana Karyesidir.78 %65.7 orannda zirai gelir bulunmaktadr. En az tarm geliri ise 25.266 ile Alacaatl Karyesidir.79 %48.3 oran ile gereklemitir. Toplam hasla iinde hayvanclk geliri btn karyeler leinde 53.923 guru orana sahiptir. Karyeler ierisinde hayvanclk geliri en yksek dzeyde olan karye 18.351 guru olarak gereklemitir. Hayvanclk geliri en az olan karye ise 3083 guru ile Kdden Karyesidir.80 Hayvancln toplam gelire oran %10.6dr. Herhangi bir zanaat veya uratan elde edilen gelir en yksek dzeyde 2959 guru ile Okular Karyesinde81, en dk dzeyde ise 300 guru ile Karakuyu Karyesindedir.82 Toplam meslek gelirinin genel gelir toplamna oran ise %2.2dir. Toplam hasla iinde ar kovannn geliri, btn karyeler leinde %0,007 oranndadr. En ok gelir btn karyeler leinde %0,007 oran ile Kzgana Karyesindedir.83

78 79

BOA.ML.VRD.TMT. No: 13183. BOA.ML.VRD.TMT. No: 13180. 80 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13185. 81 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13184. 82 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13179. 83 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13183.

33

Her ne kadar gelir kaynaklarnn dalmnda kyler arasnda farkllk olduu ifade edilse de genelde en ok gelirin hepsinde sras ile ziraattan, hayvanclktan, meslekten ve asiyabdan elde edildii sonucuna varabiliriz. Asiyab (su deirmeni) Haydarl Karyesinde olup 1261 guru gelir getirmektedir.84 Tablo 2: Gelir Kaynaklarnn Karyelere Gre Dalm Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 Top, Kyler Karakuyu Alacaatl Evdane Haydarl Kzgana Okular Kdder Aka Zirai Gelir 53,221 16,616 30,852 55,398 59,422 55,984 43,448 33,876 348,817 Hayvanclk Geliri 62,0 7163 65,7 3325 58,2 5306 55,9 11995 48,3 2893 62,7 3454 63,1 3083 70,8 18351 486,7 55,570 % % 8,3 13,1 10,0 12,1 2,3 3,8 4,4 18,3 72,3 Mesleki Geliri 300 300 2850 3145 2959 1795 11,349 % ,30 1,18 2,8 2,5 3,3 3,7 13,78

Bata da deindiimiz gibi, Temettuat Defterlerinde eitli hatalar, yani yanl toplamalar kartmalar yaplmtr. Biz defterde yazlanlar doru kabul ederek deerlendirme yaptmz daha nce belirtmitik. Aadaki tabloda bu ak olarak grlmektedir. Fakat bu hatann deerlendirmenin ynn deitirecek nitelikte olmadn dnyoruz. Tablo 3: Tahmini Temettuat Toplamlar Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 Toplam Karye Ad Karakuyu Alacaatl Evdane Haydarl Kzgana Okular Kdden Aka Hane Says 32 20 22 45 37 39 26 40 261 Toplam 32,421 8,650 22,099 43,539 63,598 33,231 25,343 13,939 242,820

84

BOA.ML.VRD.TMT. No: 13182.

34

Tablo 4: Gelir Kaynaklarnn Dalm (Guru) Toplam Karye 8 % Zirai Gelir 353,055 69,4 Hayvanclk Geliri 53,923 10,6 Meslek Geliri 11,349 2,2 Toplam 418,327 82,2

3.2.5. Hane leinde Gelir Dalm Fert bana gelir bir lkede refah dzeyini yanstan en nemli gstergedir. Fert bana den gelirin miktar bir lkenin direkt ekonomisiyle ilgili olup, gelirde meydana gelen artlar lkenin iktisadi kalknma hamlesinin seyrini gsterir.85 Kullandmz kaynaklarn hususiyeti vergi mkelleflerinin gelirlerini verdiinden burada incelemeye alacamz kiiler vergi hanesi olacaktr. Danimendli karyelerinde ortalama gelir 1946 gurutur. Toplam 8 yerleim birimi ierisinde 20si bu ortalamann zerinde, 241i ise bu ortalamann altnda gelir kaydetmitir. Hane bana den en yksek ortalama gelir 4370 guru ile Kzgana Karyesinde gereklemitir.86 Tablo 5: Kylerin Toplam Geliri ve Hane Bana Den Gelir (guru) Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 Toplam Kyler Karakuyu Alacaatl Evdane Haydarl Kzgana Okular Kdden Aka Hane Says 32 20 22 45 37 39 26 40 261 Toplam Gelir 32421 8650 22099 43539 63598 33231 25343 13939 242,820 Hane Bana Gelir 1013,1 432,5 1004,5 967,5 1718,8 852,0 974,7 348,4 7311,5

3.2.6. Hane Ba Den Gelirin Milletlere Gre Dalm Hane halknn gelir dalmn ky meskunlarna, meskunlarn toplam temettuatlarna ve kyler genel ortalamasnn art ve eksi dzeyinde gelir sahiplerine
85 86

ZTRK, a.g.e., s.115. BOA. ML.VRD.TMT. No: 13183.

35

gre ayrntl bir ekilde incelediimizde, kylerde gelir ortalamasnn stnde ve altnda gelir sahip kiiler vardr. Art gelire sahip kiilerin oran %7.7dir. Tablo 6: Gelir Dalm Toplam Karye 8 Ortalama Gelir (guru) 1946 % 100

3.2.7. Ortalama Gelire Gre Hane Says Tablosu Aadaki tabloda karye meskunlarnn kendi kyleri leinde gelir ortalamasna gre art ve eksi dzeyde gelire sahip kiiler ile btn ky leinde ortalama gelir dzeyine gre art ve eksi gelire sahip kiilerin saysal analizi yaplacaktr. Tablo 7: Ortalama Gelire Gre Hane Says Tablosu (Guru) Karye Hane Ortalamas Sra Hane Bana zerinde Kyler No Says Gelir Gelir Sahipleri 1 Karakuyu 32 1013 13 2 Alacaatl 20 432 10 3 Evdane 22 1004 9 4 Haydarl 45 967 23 5 Kzgana 37 1718 16 6 Okular 39 852 21 7 Kdden 26 974 10 8 Aka 40 348 16 Top. 261 7308 118 Karye Ortalamas Altnda Gelir Sahipleri 19 10 13 22 21 18 16 24 143 Genel Ortalama zerinde Gelir Sahipleri 3 1 2 13 19

% 40,6 50,0 40,9 51,1 43,2 53,8 37,4 40,0 357

3.3. TOPRAK DAILIMI 3.3.1. Genel Yap Karye yerleim merkezlerinde zirai amal kaydedilen toplam toprak miktar 7945 dnmdr. Bu topraklarn %94,0u ekili alanlar, %5,1i gayri mezru yani nadasa braklan topraklar oluturmaktadr.

36

Vergi hanesi bana den toplam toprak miktar 30.4 dnmdr. Ekili alanlarda hane bana den toprak miktar 30,4 gayri mezrularda 1,5 dnm olarak grlmektedir. Aadaki grafikte grld zere karyelerde toplam topraklarn tamamna yakn blm hububat ekimine ayrlmtr %94,9 hububat dnda, ba-bahe, ba, bahe, afyon tarlas, bostan-cehri yetitiriciliine ayrlan topraklar seyretmitir. Nadasa braklan topraklar toplam toprak miktarnn %5,1i gibi bir orandadr. Grafik 2: Topraklarn Genel Dalm

% 5.1

Ekili Alan Nadasa Braklan

% 94.9

3.3.2. Topraklarn Kylere Gre Genel Dalm ve Hane Bana Den Toprak Miktar Yukarda bahsettiimiz karyelerin toplam toprak miktar olan 7945 dnmlk zirai alan ierisinde karyelerin toprak paylarn, ekili ve nadasa braklan toprak miktar ve bunlarn oranlar zerinde duracaz. Toprak dalmnda en yksek pay Okular Karyesine aittir.87 Bu karyenin toplam toprak miktar 1580 dnmdr. En az topraa sahip karye ise 369 dnm ile Alacaatl Karyesidir.88 Hane bana den toprak miktar asndan konuya

87 88

BOA. ML.VRD.TMT. No: 13184. BOA. ML.VRD.TMT. No: 13180.

37

baktmzda en yksek pay 40,5 dnm toprak ile Okular sahiptir.89 En az hane bana toprak ise 18,4 dnm ile Alacaatl Karyesinindir.90 Ekili alan itibaryla en yksek ile en az miktar yine Alacatl Karyesine aittir.91 Hane bana den en yksek miktar Okular Karyesinde olup hane bana 40,5 dnm toprak dmektedir.92 En az miktar ise 18,4 dnm ile Alacaatl Karyesindedir.93 3.3.3. Ekili Topraklarn Kylere Gre Dalm Zirai retim nevine ve karyelere gre toprak dalmnda farkl yaplar gzkmektedir. Btn karyelerde hububat ekimine neredeyse topraklarn tamam ayrlmtr. Karakuyu, Alacaatl, Evdane, Haydarl, Kzgana, Okular, Kdden, Aka kylerinde hububat, bostan, ba-bahe, afyon tarlas, siyam tarlas ve zm ba gibi terimlerle karlayoruz. Kylerin sahip olduu toplam toprak miktar ierisinde en yksek dzeyde ekili alana sahip kyler; Okular, Haydarl, Kdden, Karakuyu, Kzgana, Evdane, Aka, Alacaatl karyeleridir. Bu toplam topran hepsi mezru durumdadr. Geyrimezru yani nadasa braklan toprak miktar en fazla miktarda %11 ile Kzganada bulunmaktadr. 407 dnmdr.94 Hane bana den nadas topraklar en fazla 11 dnm ile Kzgana Karyesindedir.95 Aadaki tabloda btn karyelerde toplam toprak miktar ve nadasa braklan toprak miktar, hane bana den toprak miktar ayrntlar ile verilmitir.

89 90

BOA. ML.VRD.TMT. No: 13184. BOA. ML.VRD.TMT. No: 13180. 91 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13180. 92 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13184. 93 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13180. 94 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13183. 95 BOA. ML.VRD.TMT. No: 13183.

38

Tablo 8: Toprak Dalm

Toplam Ekili Toprak (Dnm) 859 369 735 1308 1008 1581 966 715 7541 Hane Bana Ekili Toprak (Dnm) 26,8 18,4 33,4 29,0 27,2 40,5 37,1 17,8 230,2 Toplam Gayr- Mezru (Dnm) 407 407 Hane Bana Gayr- Mezru (Dnm) 11,0 11,0 Toplam Toprak (Dnm) 859 369 735 1308 1415 1581 966 715 7948 Hane Bana Toprak (Dnm) 26,8 18,4 33,4 29,0 38,2 40,5 37,1 17,8 241,2

Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 Top.

Kyler Karakuyu Alacaatl Evdane Haydarl Kzgana Okular Kdden Aka

Hane Says 32 20 22 45 37 39 26 40 261

Bu karyelerde en ok topraa sahip olan ise 1581 dnm ile Okulardr.96 Tablo 9: Zirai retim Yaplan Toprak Dalm Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 Top. Hane Says 32 20 22 45 37 39 26 40 261 Ba ve Toplam Bahe Ekili % Toprak (Dnm) (Dnm) 859 369 735 1308 1008 124 12 1581 966 715 7541

Kyler Karakuyu Alacaatl Evdane Haydarl Kzgana Okular Kdden Aka

3.3.4. Ekili Alanlarn retim Deseni Dalm Danimendlide zirai retimin yapld temel alanlar olan hububat, bostan, ba-bahe, bahe, ba, bostan-cehri iin ayrlan topraklar aadaki ekilde incelenmi, hububat, bostan, ba-bahe, bostan-cehri ve afyon tarlas retimine yer verilmitir.

96

BOA. ML.VRD.TMT. No: 13184.

39

Grafik 3: Ekili Alanlarn retim Deseni Dalm (%)

96.8

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Seri 1

0.6
Hububat

0.2

0.9

1.5
Ba-Bahe

Afyon Tarlas Siyam Tarlas Kavun Bahesi

3.3.5. Ekili ve Nadasa Braklan Topraklar Karye birimlerinde toplam ekili alan, nadasa braklan alana gre daha fazla oranda gereklemitir. Toplam ekili alan karyelerde %94,9 iken nadasa braklan alan %5,1e dmektedir. Grafik 4: Ekili ve Nadasa Braklan Topraklarn Dalm (%)
94.9
100 80 60 40 20 0 Ekili Alan Nadasa Braklan Seri 1

5.1

3.3.6. Hane Bana Den Toprak Miktar Hane bana den toprak miktar 30,4 dnmdr. Hane bana den ekili toprak miktar ise %28 dir.

40

Tablo 10: Hane Bana Den Toprak Miktar Karye 8 Hane Bana Toprak (Dnm) 30,4

3.3.7. Dnm Bana Den Yllk Hasla: Verimlilik Zirai retim alanlarnda rn eidine gre toprak dalmnda en fazla miktarda toprak hububat ve tarla rnleri iin ayrlmtr. Hububat ve dier tarla rnlerine, dier rnlere ayrlan topran 30 kat byklndeki yerlere yakn bir verimlilik salanmtr. Baa 62 dnm ayrlm ve 5560 gurula iyi bir verim salanmtr. Burada badan elde edilen rn baka amalarda kullanld (pekmez vb) karlabilir. Ba-bahe, bostan, bahe de ok az topraktan bize gre kmsenmeyecek haslat elde edilmitir.97 Afyon tarlasnda ise 383 dnmlk bir alandan 3611 guruluk haslat elde edilmitir. Tablo 11: Zirai rnlerin Dnm Ba Verimlilii Toplam Hasla Afyon Tarlas Hububat Siyam Tarlas Kavun Bahesi Ba-Bahe Toplam 3611 348,817 740 3258 5560 36587,817 Hasla/ Dnm Dnm (guru) 388 9,3 7945 124 62 62 8581 43,9 5,9 52,5 89,6 201,5

Bilecik ve kyleri zerine yaplan aratrmada ban verimlilii 2590 dnmde 88,38 guru verimlilik salanmtr. Bkz. ZTRK, a.g.e., s.131.

97

41

3.3.8. Zirai retimin Kylere Gre Verimlilii Zirai rnlerden elde edilen verim rn trne gre farkllk meydana getirdii gibi corafi unsurlar da verimi etkiler. Corafi farkllklar yannda yksek verim elde edilen yerlerde, rn elde etmede ihtisaslamada etkin olabilmektedir. Hububat ve tarla rnlerinde verimlilik en yksek dzeyde Okular Karyesinde salanmtr.98 En dk hasla ise Alacaatl Karyesinde99 gereklemitir. Hububatn ok yetitirildii Anadoluda Danimendli Kazasnda ortalama verimlilik 1946 gurutur. 3.4. BACILIK ncelediimiz defterlerdeki ba, bahe, kavun bahesi ksmlarn bir balk altnda deerlendirme yaptk. Btn karyelerin sadece birinde ba, bahecilik yaplmtr. Bahe-baclk iin ayrlan toprak alan sadece 62 dnmdr. Bu alan toplam ekili alanlarn %0,7 sini oluturmaktadr. Bahecilie en fazla toprak ayran Kzgana Karyesidir.100 Yine ayn karyede 5560 gurula en fazla gelir elde edilmitir. Bahebaclk yapan karyelerde hane bana ortalama gelir 150 gurutur. Ba-bahede byk bir ihtimalle geimlik sebze ve meyve retimi yaplm olduu sylenebilir. Aadaki tabloda karyelere gre baclk alanlar ve gelir dalm grlmektedir.

98 99

BOA. ML.VRD.TMT. No: 13184. BOA. ML.VRD.TMT. No: 13180. 100 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13183.

42

Tablo 12: Karyelere Gre Baclk Alanlar ve Gelir Dalm Hane Hane Toplam Bana Sra Hane Toplam Bana Hasla Kyler Gelir No Says Dnm Dnm Guru Guru 1 Karakuyu 32 2 Alacaatl 20 3 Evdane 22 4 Haydarl 45 5 Kzgana 37 62 1,6 5560 150,2 6 Okular 39 7 Kdden 26 8 Aka 40 Top. 261 62 1,6 5560 150,2

3.5. NADASA BIRAKILAN TOPRAKLAR Toplam topraklarn az bir ksmn oluturan nadas alanlar bizim incelediimiz karyelerde sadece %5,1ine rastlanmaktadr. Toplam 407 dnm nadas alan ierisinde en yksek miktar Kzgana Karyesinde101 bulunmaktadr. Toplam nadas alanlarnn miktar 407 dnmdr. Hane bana nadas alanlar ise btn karyeler genelinde ortalama 407 dnmdr. En fazla oranda hane bana nadas toprak Kzgana Karyesinde olup ortalama 407 dnmdr.102 Aadaki tabloda nadasa braklan topraklarn toplam, hane bana den nadas topraklarn miktar ve nadasa braklan topraklarn btn zirai alanlar ierisindeki oran verilmitir.

101 102

BOA.ML.VRD.TMT. No: 13183. BOA.ML.VRD.TMT. No: 13183.

43

Tablo 13: Nadas Alanlarn Kylere Gre Dalm Toplam Nadas Sra Hane Karyeler No Says Topraklar (Dnm) 1 2 3 4 5 6 7 8 Top. Karakuyu Alacaatl Evdane Haydarl Kzgana Okular Kdden Aka 32 20 22 45 37 39 26 40 261 407 407 Hane Bana Dn Nadas (Dnm) 11 11 Toplam Toprak inde Nadas Alanlarn Oran % 5,1 5,1

3.6. HAYVANCILIK 3.6.1. Genel Yap Danimendli karyelerinde gelir kaynaklar ierisinde hayvanclk nemli bir yekun tutar. Toplam hasla iindeki pay %10,6dr. Hayvanclk ihtiyalar karlamaya yneliktir. Piyasa iin retim yapldn ve bir meslek dal olarak icra edildiini syleyemeyiz. Bykba hayvanlardan, kz, at, merkep, deve yk tamaclnda ve tarla srmnde kullanlmaktadr. Karyelerin hepsinde toplam kkba hayvan geliri 12116 gurudur. En fazla miktarda kkba hayvan yetitiren karye Haydarldr.103 Bu kyde 714 adet kkba hayvan bulunmaktadr. Kkba hayvanlardan salanan haslat en yksek miktarda gelir 5894 guru ile, Haydarl Karyesinde salanmtr.104 Alacaalt hari dier karyelerde kkba hayvan yetitirilmektedir. Toplam bykba hayvan geliri 49807 gurutur. Karyelerin tamamnda bykba hayvan bulunmaktadr.

103 104

BOA.ML.VRD.TMT. No: 13182. BOA.ML.VRD.TMT. No: 13182.

44

En fazla bykba hayvan bulunan karye Akadr.105 Bu kyde toplam 230 adet bykba hayvan kaydedilmitir. En az miktarda ise Kdden Karyesinde 161 adet olarak bulunmaktadr.106 Bykba hayvanlardan salanan haslat miktar 40807 gurutur. Bu haslatn ou samal inekten elde edilmitir. Toplam hayvan miktar ierisinde kkba hayvanlarn oran %67, bykba hayvanlarn oran %33tr. Krsal kesimde yetitirilen hayvanlar trlerine gre ayrdmzda aada tabloda grld gibi en yksek oranda anam tr gelmektedir. Daha sonra, kei, kuzu, olak ve yk hayvanlar gelir. Tablo 14: Karyelerde Trlerine Gre Toplam Hayvan Dalm Hayvan Tr Koyun Kei Olak Kuzu Sr Camus Deve nek Yk Hayvan Adet 1487 913 331 1075 112 176 232 396 716 24,7 15,2 5,5 17,9 1,8 2,9 3,8 6,6 11,9 %

Aadaki tabloda Danimendli Karyelerinde toplam hayvan saysnn %67sinin kkba hayvancla ait olduu grlmektedir. Bu da Anadoludaki bozkr bitki rtsnn ve iklimin tabii bir sonucudur. Tablo 15: Hayvan Says Kkba Bykba Hayvan % Hayvan % Kaza (Adet) (Adet) Danimendli 4022 67 1975 33

Aadaki tabloda kk ve bykba hayvan yetitiren kylerde hayvan says ve yllk haslat miktarlar verilmitir.
105 106

BOA.ML.VRD.TMT. No: 13186. BOA.ML.VRD.TMT. No: 13185.

45

Tablo 16: Kkba ve Bykba Hayvan Dalm Sra Kkba Karyeler No Hayvan 1 2 3 4 5 6 7 8 Top. Karakuyu Alacaatl Evdane Haydarl Kzgana Okular Kdden Aka 334 771 1228 183 539 170 797 4022 Toplam Haslat (Guru) 1568 2751 5894 396 394 378 3886 15867 Bykba Hayvan 245 145 156 744 285 111 161 230 2077 Toplam Haslat (Guru) 5595 3325 2555 6101 2197 2760 2705 14465 39703

3.6.2. Kkba Hayvancl Kylerde kkba hayvanclk iinde koyun ve kei tr gelimitir. Kmes hayvanlar hakknda bir bilgi verilmedii iin bu tr hakknda bir yorum yapamyoruz. Toplam kkba hayvan gurubu iinde deerlendirmeye aldmz koyun ve kei says 2400 dr. Bu saynn 1487 adedi koyun, 913 adedi de koyun cinsinden hayvanlardan olumaktadr. Koyun ve kei trnn yakn oranlarda olmas hem ev besicilii, hem yaylacla uygun corafya hem de Anadolu Trk kltrnn ispat ile izah edilebilir. Kei trnn hayvancla daha elverili krsal kesimin dalk ve ormanlk alanlarnda beslendii bilinen bir gerektir. Grafik 5: Kkba Hayvan Dalm

4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 Samal Koyun (Anam) Kuzu Kei Olak

1487 1075 913 331

Seri 1

46

Toplam 4022 kkba hayvandan salanan yllk haslat 15867 gurutur. Hayvan bana den yllk haslat asndan koyun trnn daha verimli olduunu gryoruz. Saysal olarak 1487yi oluturan koyun trnden salanan yllk haslat oran %36dr. Kei adet olarak kkba hayvanlarn 913n oluturmasna ramen 22,7 orannda yllk haslat salamtr. Kei trnden en fazla miktarda samal kei yetitirilmektedir. Samal keinin en fazla yetitirildii karye Haydarl, koyun trnden en fazla miktarda bulunan hayvan cinsi de samal koyundur. Bu cins hayvan en yksek miktarda Haydarldadr.107 Kkba hayvanlar adet olarak oktan aza doru yle sralayabiliriz; samal koyun, samal kei, kuzu, olak, ksr koyun, ksr kei. Gelir getiren kkba hayvanlarn gelirlerinde sabit bir deer ou zaman tutarllk sergilemektedir. Yine de yaklak samal koyun iin 10 guru, kei iin 8 guru, boz anam iin 4 guru deer l kabul edilebilir. Ekler blmndeki karyeler incelendiinde bu durum rahatlkla grlebilir. 3.6.3. Bykba Hayvancl Bykba hayvan dalm asndan kyler u ekilde gelime gstermitir; sr tr, hayvan miktar, yk hayvan miktarna yakn olmakla birlikte fazladr. Samal inek, samal camus, deve, merkep esb. Hayvanlarnda yllk gelir kaydedilmekte, dierlerinde bulunmamaktadr. Sr iinde koum hayvan olarak kullanlan kz says nemli oranlara ulamtr. Yk hayvan olarak kullanlan trler iinde en fazla miktarda kz bulunmaktadr. Tarla srmnde ve tamaclkta kullanlan ve sermaye donamm ierisinde deerlendirilmesi gereken hayvan trlerini toplu bir ekilde deerlendirdiinizde koum amal kullanlan kz says bata gelmektedir. Tama amal merkep ikinci, ksrak nc, deve drdnc srada yer almaktadr. Karyelerde farkl amalarla yetitirilen ve farkl alanlarda kullanlan toplam bykba hayvan miktar 1875tir. Bu saynn 1259u sr, 716s yk hayvandr.

107

BOA.ML.VRD.TMT. No: 13812.

47

Sr tr iinde toplam 316 adet bulunan samal inekten salanan yllk haslat 15840 gurua ulamtr. Sr ynnden de nemli miktarda haslat elde edilmitir. Bykba hayvanlar iinde samal inek olarak en fazla miktarda Karakuyuda olup toplam 62dir.108 Camus Kzganada 162 adet olarak, dier karyelere gre en fazla miktarda bulunmaktadr. Tarla srmnde kullanlan kzn en fazla bulunduu karye Haydarl olup, 116 adettir.109 Bu kyde her hanenin birden fazla kz olduu grlmektedir. Deve ise en fazla 106 adet ile Aka karyesindedir.110 Gelir getiren bykba hayvanlarn gelirinde de, kkba hayvanlarda olduu gibi tamamen tutarllktan sz edemeyiz. Fakat genelde samal inek iin 40 guru, samal camus iin 160 guru deve iin 110 guru, merkep iin de 25 guru olarak kaytldr. Ekler grlmektedir. Temettuat Defterlerindeki hatalarn hayvan adedinden mi, yoksa haslatndan m olduunu tespit edemediimiz iin kkba ve bykba hayvan deerlendirmelerinde aslna sadk kaldk. Tablo 17: Bykba Hayvan Dalm Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 Samal nek Adet Karakuyu 62 Alacaatl 28 Evdane 32 Haydarl 48 Kzgana 9 Okular 3 Kdden 49 Aka 59 Kyler Saman nek Haslat 2465 1000 1280 1920 390 120 1980 2360 Samal Camus Adet 1 4 Samal Camus Haslat 160 640 Deve Haslat 25 10 13 105 2230 1260 1430 11130 blmndeki kyler iin hazrlanm tablolarda bu aka

108 109

BOA.ML.VRD.TMT. No: 13179. BOA.ML.VRD.TMT. No: 13182. 110 BOA.ML.VRD.TMT. No: 13186.

48

3.6.4. Hane leinde Koum ve Yk Hayvan Makinelemenin gereklemedii dnem ve alanlarda temel tarm arac kz kullanlmaktadr. Hesaplamalarmza gre hane bana 1,5 birim kz tekabl ediyor. Her hanenin iki kz olduunu varsaydmzda btn karyelerde tarmn nemi anlalr. Krsal kesimde yaayan halkn hayatnda koum amal kz ile genelde tama amal kullanlmakla birlikte kzn olmad yerde koum hayvan olarak da kullanlan katr, beygir, at ve bir lde merkebin ne denli neme sahip olduu kukusuzdur. Topraktan salanan dnm ba verimlilik orannn bu hayvanlarn says ile yakn alakas olduu da aktr. 3.6.5. Bir kze Den Toprak Miktar Danimendli Kazasnda bir kze ne kadar zirai alan dtne baktmzda yaklak ayn deerlerle karlayoruz. Btn ekili alanlar leinde bir kze den toprak miktar ortalamas 1932 dnmdr. Bir kze en fazla topran tekabl ettii ky ise 1580 dnm ile Okular Karyesidir.111 3.6.6. Arclk Geim kayna olan bir meslek olmamakla birlikte kylerde arclk yaplmaktadr. Danimendli Karyelerinin ok aznda bu ile ura verilmektedir. Kzganada arclk yaplmaktadr ve toplam 3 kovandan 40 guru haslat elde edilmektedir.112 3.6.7. Hayvanclk ile lgili Tamamlayc Bilgiler Karyelerde yaplan bykba-kkba hayvancl toplu bir ekilde deerlendirdiimizde toplam 5997 adet hayvan bulunmakta, bunun 4022 adedi kkba 1975 adedi ise bykba hayvan olmakla, yllk hasla asndan hayvanclktan salanan toplam hasla 53923 guru olup, bunun 15867 guru kkba hayvanclktan, 38056 guruu da bykba hayvanclktan salanmaktadr. Bir kze den ortalama toprak dnm kylere gre farkl bir ekilde gelitii, yk hayvan ile kz saysnn yaklak ayn olduu grlmektedir.
111 112

BOA.ML.VRD.TMT. No: 13184. BOA.ML.VRD.TMT. No: 13183.

49

Hayvanclk iinde ele aldmz arclk ise hayvanclk iinde ok kyde yaplmayp geli asndan nemsiz bir yere sahip olduu aktr. 3.7. GC DAILIMI Karye tipi yerleim birimlerinde, ehirde olduu gibi youn bir nfusun ve farkl ihtiyalarn ortaya koyduu snai, ticari vb. alanlarda eitlilik grlmemektedir. Temel gelir kaynann tarm ve hayvanclk ve bunlarn alt varyantlarna dayand ky topluluklarnda mesleki farkllamaya da ihtiya duyulmaktadr. Ancak krsal alanlarda tarm ve tarm d faaliyetlerin birlikte yrtlmesini gerektiren sebepler vardr. Zirai faaliyetlerin yaplmasnda igc ihtiyacnn bir yl ierisinde farkl ekilde gelime gstermesi ve nfus-toprak dengesinin nfus lehine bozulmas gibi nedenlerle krsal kesimde tarm d alanlarda faal i gc bulunmaktadr.113 Krsal kesimlerde bu i kollar genelde tarma, hayvancla ve gndelik hayatta kullanlan aralarn yapm gibi ilerden ibarettir. 3.7.1. Hane Reislerinin Mesleki Dalm Danimendli karyelerinde tarmdan elde edilen haslann toplam hasla iinde nemli bir yekuna sahip olmas mesleki farkllamann youn olmadnn bir gstergesi saylr. Toplam hasla iinde zirai kaynaklardan salanan hasla orannn 442.733e ulat grlmektedir. Dier yandan tarm ve hayvanclk dnda herhangi bir ura alannda faaliyet gstererek elde edilen, yani meslek geliri olarak niteleyebileceimiz gelir oran toplam hasla iinde 11349 gibi dk seviyede gerekletiini grrz. Hane reislerinin meslekleri ile ilgili ayrntlara girerken iftilik yapanlar ayrca belirteceiz. nk bir ksm kaytlarda kiinin erbab- ziraatten olduu aka tasrih edilirken, mesleki geliri olmayan byk ounluunun meslekleri belirtilmemitir. Dolaysyla u tr hane reislerinin zirai topraklar olduu dnlrse, iftilik yaptklar sylenebilir. Dier yandan tarm dnda mesleki gelir salayanlarn da hemen hemen tamamna yakn ziraattan gelir salamalar sebebiyle bu iten ek gelir saladklar dncesine varlabilir.

113

ZTRK, a.g.e., s.167.

50

Btn kylerde toplam 261 hane reisi iinde sadece 9unun hi geliri olmad belirtilmitir. Bu kiilere ait kaytlarda genellikle hizmetkar, komu ianesiyle geinir gibi ifadeler kullanlmtr. Erbab- Ziraattan ifadesi ile kaytl hane reisleri toplam 240 kiidir. Esnaf grubuna dahil edebileceimiz hane says 27dir. Bu grubu daha ok berber, keresteci, nakliyeci meslekleri gelir. Bu ii yapanlarn ne ile urat kesin olarak belirlenememekle birlikte bu gruba dahil edilmitir. Meslei belirsiz alanlar iki guruba ayrdk. Birinci ksmda, mesleki gelir olmayanlar. Bunlar 234 kiidir. kinci ksm ise meslek geliri var olan, fakat meslei belirsizlere ayrdk. Bunlar da 9 kiidir. retici bal altnda amele, rgat, gndeliki, hizmetkar, oban vs. meslekler vardr.

51

IV. BLM VERG DAILIMI 4.1. GENEL BLGLER Kamu faaliyetlerinin yrtlmesi iin ekonomik kaynaklardan siyasi kaynaklara devlete fon aktarlmas anlamn ifade eden vergi, tarmn hakim bulunduu sanayi ncesi ekonomilerde gelir dalmnn temel mekanizmalarndan biri olmutur. Bu sebeple vergileme nfusun hayat artlarna, gda tarm ve yatrm yapma gcn belirledii gibi ayn zamanda ekonomik deimelere cevap verme eklini de etkiler. Verginin piyasa ekonomisinin gelimedii ekonomilerde dier bir fonksiyonu da zirai fazlann tarm d sektrlere aktarlmasnda bir arac roln stlenmi olmasdr.114 Vergilendirme ve vergi toplama tarmn hakim bulunduu ekonomilerin ortak zellikleri olarak beliren glkler Osmanl ekonomisi iin de geerli olmu ve Osmanl devlet yneticileri tarihten gelen tecrbe birikimlerine yani durumlar karsnda retilen orijinal fikirlerini de inziman ettirerek, muhtelif merhaleler ierisinde karlalan glkleri zmede kullanmlardr. mparatorluun srekliliinin salanmasnda temel dinamiklerden birini oluturan ve esneklik zellii bulunan 64 mali sistem tarihi fonksiyonunu yerine getirerek imparatorluun kyle birlikte, tarihe mal olmasyla dnya maliye tarihinde zgn yerini almtr. Osmanl Devletinde vergi, vaz, tahsili ve eitlilii asndan olduka farkl uygulamalar geirmitir. Klasik dnem olarak ifade edebileceimiz Tanzimat ncesi uygulama biiminde Tekalif-i eriye ve Tekalif-i rfiye ana bal altnda eitli adlarla farkl oran ve farkl tahsil biimlerinde vergi bulunmakta idi. Tanzimatla birlikte mali yapnn yeniden dzenlenmesi erevesinde pek ok reform almas yaplmtr. Mali kurumlar ve vergi sistemi Tanzimat reformlarnn younlat balca alanlar olmutur. Nitekim Glhane Hatt- Hmayunu iindeki hkmlerde tebaann hukuki eitlii ve gvencesi ilkesi ile adli ve mali slahat yeni oluturularak dzenin en mhim iki ilkesi olarak yer almaktayd. Mali slahat neredeyse Tanzimat hareketinin temel amacn tekil etmekteydi. dari alanlarda

114

ZTRK, a.g.e., s.173.

52

yaplan dier slahatlarn merkeziyeti mali bir sistem oluturmak iin kullanlan bir ara olarak grnmektedir. Tanzimat yneticilerinin vergi dzenine getirmeye altklar uygulama biimi daha nce mevcut olan eri vergileri kaldrarak, yerine zirai rnlerden onda bir orannda r, kkba hayvanlardan adet-i anam ve gayrimslim tebaadan cizye alnmas pek ok tr ve tahsil ekli olan rfi vergiler yerine de bir btn halinde alnmas kararlatrlan Verg-yi Mahsusa vergisi eklinde idi.115 4.2. VERG-Y MAHSUSA 4.2.1. Tarihi Geliimi Tanzimat yneticileri tarafndan rfi vergiler yerine ikame edilen ve Ancemaatin vergi, Verg-yi Mahsusa, Verg ve Komuca alnan verg gibi muhtelif adlar verilen bu vergi 1256/ 1840 ylndan itibaren tatbik edilmeye baland. Verg-yi Mahsusa herkesin az ok kazanc gzetilerek tevzi edilen bu dikey eitlii sayabilme zellii gsteren genel bir vergi nitelii tamaktadr. Bu vergi miktar liva leinde belirlenerek toplam miktar kazalar arasnda paylatrlmakta idi. Sonra kazanan mdr ve meclis azalar, nfusun Mslimgayrimslim zelliine gre imam, papaz ve kocaba gibi kiilerin toplantda kasaba ve kylere isabet eden hisseler belirlenir ve en sonunda ky ve mahalle dzeyine kiilerin deme glerine gre paylatrlr idi. Verginin tevzi edilecek tutarn tespitte kaldrlan rfi vergilerin toplam esas alnm ve her verginin mkellefler arasnda paylatrlmasnda esas alnan deme gcde tahrir sonucu belirlenmitir. Esasen vergi gcn ls olarak halkn emlak, garazi ve hayvan, ticaretle urayorsa geliri esas alnmakta idi. te bu mali gcn hakkaniyetle tespiti ve alnacak verginin mali g lsnde adil bir ekilde tespit edilmesi amacna ynelik olarak 1844 ylnda lkenin nemli bir kesiminde saymlar yaplmtr. Bu saymlar sonucu Emlak ve Arazi ve Hayvanat ve Temettuat Defterleri olumutur. Saymlarda takip edilen usul; muhassllar tahrire kylerden balamak suretiyle, istisnasz herkesin isim ve hretini, ne kadar emlak, arazi ve hayvannn
115

ZTRK, a.g.e., s.174.

53

bulunduunu, tccar ve esnafn bir ylda tahmini olarak ticaretini ve kazancnn ne kadar olduunu aratrarak tahrir etmeleri eklinde idi. Muhassllara yardmc olarak kazalarn her birine memleketin ileri gelenlerinden birisi, meclis tarafndan tahrir iin grevlendirilecek, maiyetine bir katip verilecek idi. Tahrir doru ve hakkaniyet zere yaplacak, yanl ve noksan tahrir yapanlar cezalandrlacakt. Bu verginin tahsili; ky ve mahallenin muhtar, kocaba, imam veya papaz yaptklar tahsilat hane reisinin adnn bulunduu tevzi defterine kaydedip sonra parayla beraber defteri kazaya gtrme eklinde idi. Herkesin dedii vergi kaza meclisindeki deftere ilenip tevzi defterine gelen parann tutar ve tahriri yazlp mdr ve sandk emini tarafndan mhrlenirdi. Verginin tahsilatnda ve muhassllara tesliminde gvenlii salamak iin zaptiye askerleri de grev altnda idiler.116 Bu verginin tahsili 1261/1845 ylna kadar ruz- Hzr ve ruz- ksm olarak iki taksitte yaplyordu. Her bir taksitte e ayrlarak tahsil ediliyordu. Yani ruz- Hzr, taksidinin birinci taksidi, ruz- hzrdan bir ay, ikinci taksidi iki ay, nc taksidi de ay sonra, kasm taksidi de ayn minval zere tahsil edilerek merkezi hazineye gnderilmesi gerekiyordu. Fakat bu tahsil dzenleri tahsil iin uygun olmadndan bu tarihten sonra iftiden hasat zamanndan sene sonuna kadar tedricen tccar ve esnaftan ise bir yl iinde taksitler eklinde tahsil edilecekti. 1864te yaplan bir dzenleme ile verginin on taksitte denmesi ekli getirildi. Esas itibaryla halkn emlak, arazi ve dier gelirlerinin tespit edilerek deme gcne gre vergilendirme prensibine dayanan bu vergi 20 yl sreyle (1256/ 1275) yrrlkte kaldktan sonra 1860 ylnda kaldrlarak yerine nisbi nitelikte arazi ve gelir vergileri getirilmitir. Ancak yeni yaplan tahrire bal olarak uygulanmaya konmas mmkn olan yeni sistemin tatbik sahasna konulmad yerlerde, II. Merutiyet dnemine kadar varln srdrd grlmektedir.117 Sz konusu bu vergiye 20 yl zarfnda kere zam yaplma ihtiyac duyulmutur. Ayrca bu zamlara ilave olarak mahalli bir ksm ihtiyalarn tesviyesi

116 117

Osmanl daresinde Kbrs, s.66. ZTRK, a.g.e., s.175.

54

iin mahalli vergi yekununa zamlar yapld baz blgelerde ise artan ikayetler sonucu vergi indirimine gidildii olmutur. Klasik dnem vergi uygulamalar slah etme ynnde yaplan Tanzimat dnemi dzenlemelerinin amacna ulamad grlmektedir. Bir taraftan eski uygulamalarn dankln gidermenin gereklilii vurgulanrken Tanzimat uygulamasnn ihtiyalar karsnda ok daha esnek bir tutum, yeni zam ve ilaveler yapld grlmektedir.118 Vergi konusunda bu gelen bilgilerden sonra Danimendli Kazasnda verginin alnd ekil zerine duracaz. ncelikle unu belirtmemiz gerekir; Tanzimat idaresinin uyguland her blgenin tevzi defterlerinin bulunduunu biliyoruz. Ancak yaptmz deerlendirmeleri Temettuat Defterleri baz alnarak yapld iin Danimendli Kazasna ait ayrntl tevzi defterleri deerlendirmeye alnmamtr. Burada elimizde mevcut kylere ait Temettuat Defterlerindeki kantlara gre vergi dalmn inceleyeceiz. 4.2.2. Verg-yi Mahsusa Vergi Yknn Dalm Btn kylerin toplam verg-yi mahsusa miktar 20530 gurutur. Hane bana en fazla vergi veren 11443 gurula Kzgana Karyesi, en az vergi veren 2095 guru ile Karakuyu Karyesidir.119 Vergilerin genelde birbirine yakn deerler olduu grlmektedir. 4.3. R 4.3.1. Tarihi Geliimi Kelime olarak onda bir anlamna gelen r; slam toprak hukukuna gre sakinleri isteyerek Mslman olan yerler ile, sava yolu ile alnp gaziler arasnda paylatrlan topraklar zerinde yetitirilen rnlerin gayrsafi miktarnn 1/10 ve 1/20 orannda alnan bir arazi vergisini ifade etmektedir. r ibadet niteliinde olup arazinin zekat olarak deerlendirilmekte ve sadece Mslmanlardan ve mlk arazilerinden alnmaktadr.

118 119

ZTRK, a.g.e., s.176. BOA.ML.VRD.TMT. No: 13183, 13179.

55

Osmanl mparatorluunda en nemli bir vergi niteliinde olan rn anlam fkhi muhtevasnn dnda bir anlam yklenir. Fethedilen topraklarn soyut mlkiyetini elinde bulundurarak tasarruf haklarn tebaaya brakm ve tebaa iledii topraklarn daimi ve rsi kiracs durumuna gelmitir. Dolaysyla zirai topraklarn verim kabiliyeti blgedeki ziraat usulleri ve nevileri ile iftinin elde etmesi mmkn safi gelir miktar vb. gibi hukuki ve tarihi zaruretler ve asrlk tecrbe ve teamller gz nnde bulundurularak r namna tahsil edilmitir.120 Bu topraklar sahiplerinin mlk olup (miri), yaptklar ziraata karlk elde ettikleri rnn onda birinden (r) bete birine kadar vergi olarak devlete vermekle ykml idiler.121 Aar vergisi tarm kesiminden her mahsulden alnmakta idi. Hububat ve hububat eitlerinden, bostanlardan, yetitirilen rnlerden, meyve aalarndan ba ve zm mamullerinden, otlaklardan ve dier zirai mahsulden r alnm ve tahsili de ayni, nakdi ve maktu olmak zere ekilde uygulanmtr. Bu vergi nceleri merkezi devlet hazinesine girmeyerek topra ileyen reaya tarafndan sahib-i arza denirdi. Tmar dzeninin bozulmasndan sonra mir-i arazinin tasarrufuna izin yetkisi zamanla mltezimlere, muhassllara ve memurlara verilegelmitir. Tanzimat dnemine gelindiinde aar vergisi iltizam usulyle tahsil edilen bir vergiydi.122 Tanzimat dnemine gelindiinde aar vergisi kelimenin anlamna uygun olarak onda bir orannda tahsil edilmesi cihetine gidilmitir. Tanzimat dneminde merkezi hazinenin bir geliri olarak aar gelirleri ilk yllarda muhassllar vastasyla emanet yoluyla tahsil edilmi, istenen faydann salanmamas nedeniyle 1258 ylnda tekrar mltezimler vastasyla tahsiline dnlm ve aar gelirleri de kazalar itibaryla iki yl sreyle iltizama verilmeye balanmtr. Daha sonra r gelirlerinin uzun sreli olarak iltizama verilmesinin mltezimlerce iftilerin retim abalarn destekleyecei dncesi ile 1263 ylndan itibaren devlet grevlileri ve zengin

120 121

ZTRK, a.g.e., s.184. HALAOLU, Y., Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, T.T.K., Ankara 1996, s.89. 122 ZTRK, a.g.e., s.184.

56

kiilere 5 yl sre ile iltizama verilmesi kararlatrlmtr. 17 ubat 1341 (1925) tarihinde kaldrlarak yerine Mahsulat-i Arziye vergisi ikame edilmitir.123 4.3.2. Vergi Yk inde Verg-yi Mahsusa ve r Toplam vergi yk iinde (cizye hari) verg-yi mahsusa ve r vergisinin arlkl oranlar ve mahallere gre ve genel yap iindeki ald vaziyetin tespit edilmesiyle her iki kalemin mkellef asndan gider, devlet asndan gelir bakmndan nemi vurgulanm olacaktr.124 Toplam vergi giderleri iinde verg-yi mahsusa ve rn arl kylere gre farkl oranlarda gelime kaydetmitir. Toplam gelirler iinde zirai gelirlerin pay ile vergi yk iinde r oran arasnda anlaml bir irtibat kurulamyor. Ancak toplam gelir iinde zirai gelir oran ykseldike vergi yk iinde rn oran ksmi de olsa bir ksm yerleim merkezlerinde ykseldii mahede edilmektedir. 4.4. CZYE 4.4.1. Tarihi Geliimi eri vergilerden olan cizye, slam hukukuna gre fert bana alnan ahsi bir mkellefiyet olarak grlm, zmmiler zerine konulan himaye ve gvenlik vergisi eklinde adlandrlmtr. Bunlar arasnda reid olan, bedenen ve zihnen salam olan erkeklerden vergi alnrd. Cizye, Osmanl Devletinin en nemli gelir kaynaklarndan birisi olmutur. Mslman olmayan aznlklarn yetikin erkeklerinden (kendileriyle bir vatandalk szlemesi yaplan) alnmaktayd. Rahipler, bali olmayan ocuklar, devlet hizmetinde bulunan aileler cizyeden muaf tutulurdu. Cizye, blgelere gre hane hesab zerinden alnmaktayd ve miktar her blgede eitti. 1689-91 yllarnda sadarette bulunan Kprl Fazl Mustafa Paa bir cizye reformu yaparak, ilk devirlerde olduu gibi cizyeyi herkesin mali durumuna gre ala (yksek), evsat (orta), edna (aa) olmak zere snfa ayrd. Klasik slami usulde olduu gibi aladan 48, evsattan 24 ve ednadan 12 ake alnmaya balanmtr. 1250/ 18334
123 124

ZTRK, a.g.e., s.185. ZTRK, a.g.e., s.199.

57

ylnda sikke zerinde yaplan bir ayarlama ile bu miktar 650, 30 ve 15 guru olarak belirlenmitir.125 Tanzimat dneminde cizye tahsilinde muhassllar grevli idi. Cizye mkellefleri snfa ayrlm olduu halde her kaza ve sancan cizye miktarn gsteren defterler grevli muhassllara teslim edilmi, muhassllar da her mahalle ve kye isabet eden miktarn bir defterini veya kocabalarna veya bunlarn vekillerine vererek her ahsn durumuna isabet eden cizyenin tahsilini bildirmiler cizye mkellefi ahslar da cizyelerini kocabalara demi, sonra kocabalarn topladklar para hazineye teslim edilmek zere grevli muhassllara teslim edilmek suretiyle tahsil edilmitir.126 4.5. RESM- ADET- ANAM 4.5.1. Tarihi Geliimi Osmanl Devletinde konar-gerlerden alnan ve kanunnamelerde resm-i merai bazlarnda resm-i anam ve resm-i ganem olarak geen koyun resmi yerliden, yrkandan, ekiciden ve yzdecilerden olmak zere birka eittir. Anam resminin hesaplanmasnda kuzulu koyun kuzusuyla, olakl kei olayla beraber saylrd. Koyunlarn says 300 olduu zaman bir sr tabir olunur ve 5 ake al resmi alnrd. Buna karlk XVI. Asrda srlerin bir tmar sahibinin topranda otlatlmas karl alnan yaylak ve klak resimleri, ilk devirde alnmamaktayd.127 4.5.2. Vergi Yk inde Resm-i Adet-i Anam Kylerde Resm-i Adet-i Anama tabi 4022 adet hayvan vardr. Bu anamlardan vergi alnmtr. Defterlerde incelediimiz kylerden bazlarnda resm-i aded-i anam yazlmamtr. Bazlarnda hasl edilen yazlm, adet yazlmam yada bunun tersi olmutur. Anam adedi ile haslat arasnda orantda tutarllk yoktur.

125 126

HALAOLU, a.g.e., s.67. ZTRK, a.g.e., s.181-182. 127 HALAOLU, a.g.e., s.112-113.

58

SONU Tanzimat sonras Osmanl kurumlar, bat etkisi altnda deiime urarken, vergi dzeni de, Avrupadaki geliime benzer bir deiim sreci ierisine girmitir. Ancak Avrupada oluan toplumsal yapnn zorlad deiim izgisi Osmanl Devletinde politik amalarla benimsenen vergi reformlarn toplumsal ve kurumsal yapnn elverdii llerde baarl klmken, zaman zaman tm abalar sonusuz kalmtr. Bat etkisi altnda gelien Osmanl vergileri ierisinde Tanzimat ncesine ait geleneksel vergilerin devam eden arl tahsil usullerinde iyilemenin salanamay ve zellikle de tm abalarn iltizam usuln bir trl kaldramay, blgelerin ve kiilerin eit vergilendirilmesi ilkesinin gereklemeyii toplumsal ve kurumsal yapnn gsterdii direnmelerin; yabanclarn sahip olduu vergi ayrcalklarysa, d siyasi ve ekonomik basknn bir uzantsdr. Arivlerimiz herhangi bir alanda, uzun bir dnemde gerekleen sosyal ve ekonomik gelimeleri ortaya koymaya yarayacak eitli belgelerle doludur ve Temettuat Defterleride bunlardan biridir. XIX. yzyl ortalarna doru hazrlanan Temettuat Defterleri sahip olduklar bilgiler asndan ok nemli kaynaklardr. Snrlar belirlenmi bir blgenin idari bln, corafi snrlar, nfusu, tarm, topraklar, hayvancl, ticareti vb. zellikleri ortaya konabilmektedir. Danimendli Kazas zerinde yaptmz bu tahlili ve aratrma; byk bir corafyann kk bir yerleim yerindeki sosyal ve ekonomik zellikleri, muhteva, ekil ve altyaplarn aklamay amalamtr. Aratrma alanmzda Temettuat Defterleri kaynak kabul edilerek (defterde yazl olanlar esas alnarak) vardmz sonular, kazadaki ekonomik faaliyetler ile tabii evre artlarnn balantl olduu yolundadr. Danimendli olumsuz corafi zelliklerin nfus ve ekonomik gelimede etkin olduu kk bir Anadolu kazasdr. Nfusu genelde duraan bir yap arz etmektedir. Danimendli Kazas ekonomisi ierisinde ziraat sektr arlkl durumdadr. Toplam haslatn %87si gibi nemli bir oran tarmdan salanmtr.

59

Bize gre bir Anadolu yerleim yerinden beklenmeyecek oranda hayvanclk geliri elde edilmitir. Toplam haslann %10,6sn oluturmaktadr. Bu da bize bunun bir meslek olarak deil geimlik yapldn gstermektedir. Blgenin tipik zellii olarak en ok kkba koyun, kei yetitirilmi ve bunlardan daha ok gelir elde edilmitir. Meslek geliri olarak neredeyse hayvancla yakn denebilecek bir oranda %2.2 ile toplam haslaya eklenmitir. Mslimler daha ok kaba kuvvete dayanan rgatlk, obanlk vs. ilerle urarken, gayrimslimler her zaman olduu gibi teknolojiyi kullanp demircilik, deirmencilik ileri gibi ilerle uramlardr. Hane bana den gelir 19463 gurutur. Buradan hareketle hane bana gelir dktr. Bunun da birka sebebi vardr. Biri sanayi ve ticaretin gelimemi olmas, dieri tarmn, endstriyel seviyede olmamasndan kaynaklanmaktadr. Milletlere gre gelir dalm Osmanl Devletindeki gayrimslimlerin ekonomik adan ne kadar iyi olduu eitli kaynaklarda ispatlanm durumdadr. Verg-yi mahsusa vergisinin ekonomik gce gre tevzi edildiini syleyebiliriz. zetle 1844-1845 yllar arasnda Danimendli Kazas geimlik bir tarm ekonomisi kabuu iinde kalmtr. Bunun dnda sanayi, ticaret vb. alanlarda bir hareketlenme, aa ayak uydurma iin aba olduunu syleyemeyiz. Hala tipik ve kk bir Anadolu yerleim birimi zelliini tadn syleyebiliriz.

60

KAYNAKA ARV VESKALARI Babakanlk Osmanl Arivi, Maliye Varidat, Temettuat Defterleri, Danimendli Kazas Temettuat Defteri, No. 13179, 13180, 13181, 13182, 13183, 13184, 13185, 13186. Sivas l Yll, Sivas Valilii, 1968, 1950, 1991. Sivas Katalou, Sivas Kltr Dayanma Dernei, stanbul 1991. TETKK ESERLER ADIYEKE, Nuri, Temettuat Saymlar ve Bu Saymlar Dzenleyen Nizamname rnekleri, OTAM, S.11, Ankara 2000. AKGNDZ, A.-ZTRK, S, Yozgat ehri Temettuat. C.1.stanbul 2000. BARKAN, mer Ltfi; Kolonizatr Trk Dervileri. Babakanlk Osmanl Arivi Kataloglar Rehberi, Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, NO: 26, Ankara 1995. BAYRAKTAR, Hilmi, Tanzimat Dnemi Nide Sanca Mali Verileri ve Bunlarn Deerlendirilmesi, stanbul 2005. ADIRCI, Musa, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara 1991 ELEB, Evliya, Seyahatname, C.I-II, stanbul 1986. DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca Trke Lgat, Ankara 1999. GEN, Mehmet, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul 2002. HALAOLU, Y., Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, T.T.K., Ankara 1996.

61

IIK,

evket,

Tarihsel

Corafya

Asndan

Temettuat

Defterlerinin

Deerlendirilmesi ve Akay Havzas rnei, Ege Corafya Dergisi, S.10, zmir 1999. HSANOLU, Ekmeleddin: Osmanl Devleti Tarihi, C. I, stanbul 1998. KTOLU, Mbahat S.: Osmanl Sosyal ve ktisadi Kaynaklarndan Temett Defterleri Belleten, Cilt.LIX, No: 224-226, Ankara, 1996. Osmanl daresinde Kbrs, Devlet Arivleri Genel Mdrl, Osmanl Arivleri Daire Bakanl Yayn NO:43, Ankara 2000. ZTUNA, Ylmaz; Balangcndan Zamanmza Kadar Trkiye Tarihi, C.II. ZTUNA, Ylmaz; Devletler ve Hanedanlar, Ankara 1989. ZTRK, Said, Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Birecik, stabul 1996. SAM, emseddin, Kmus-u Trk-i, Dersaadet kdam Matbaas, 1317. Sivas l Yll, 1973. AMAZ, Musa, Nide ve evresinde Ktlk, stanbul 2005. EKER, Mehmet; Fetihlerle Anadolunun Trklemesi ve slamlamas, Ankara 1991. ENER, A., Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Reformlar, TTK Basmevi, Ankara 1992. TENGRSENK, Y.Kemal, Tanzimat, .A., C.11, MEB Basmevi, 1979, TOZDUMAN, Arzu, Aydn Gzelhisarn Sosyal ve ktisadi Durumu (1844), stanbul 1992, .. Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. UAROL, Rifat, Siyasi Tarih, stanbul 1995.

62

V.Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi Tebliler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Dizi XXVI, Say 4, stanbul 1990. YNAN, M.Halil; Trkiye Tarihi-Seluklular Devri Anadolunun Fethi. YURTLU, Hakk, Gemiten Gnmze Akdamedeni, Ankara 2001.

63

EKLER

64

ZGEM

1976 ylnda Adyaman li Glba ilesinde dodum. lk ve Orta renimimi Glbanda tamamladm. Yksek renimimi 2000-2004 yllar arasnda Nide niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blmnde yaptm. 2004 ylnda Nide niversitesi, Sosyal Bilimler Enstitsnde Yksek Lisans Eitimime baladm ve 2007 ylnda tamamladm. Halen zel bir dershanede retmen olarak almaktaym. 22.06.2007 Ahmet KORKMAZ

65