T.C.

ERC YES N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

S VAS L MERKEZ NDEK OSMANLI CAM LER

Tezi Hazrlayan Mustafa NSAL

Tezi Yneten Do.Dr. Yldray ZBEK

Sanat Tarihi Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi

Temmuz-2006 Kayseri

T.C. ERC YES N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

S VAS L MERKEZ NDEK OSMANLI CAM LER

Tezi Hazrlayan Mustafa NSAL

Tezi Yneten Do.Dr. Yldray ZBEK

Sanat Tarihi Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi

Temmuz-2006 Kayseri

II

II

NSZ Anadolu Trk mimarisi ile ilgili almalarda her geen gn nitelik ve nicelik asndan bir artn olduu sevinle karlanmasna karn, bu tr almalarn monografi veya belli bir yap trnden ziyade, genel konular kapsad grlmektedir. Kukusuz, bu almalardan daha salkl deerlendirme ve sonulara ulaabilmek, Anadolu Trk mimarisi rneklerinin eksiksiz tespit edilip, tek tek ele alnmasyla mmkn olacaktr. Sivas il merkezindeki Osmanl camilerinin, gerek mimari gerekse de ssleme zelliklerine deinen birka genel bilimsel yaynn dnda ayrntl olarak ele alnd hibir yayn bulunmamaktadr. Sivas il merkezi snrlar ierisinde bulunan ve Osmanl dneminde ina edilmi camilerin tespitinin yaplmas, her birinin ayrntl olarak ele alnmas bu konudaki eksikliin tamamlanmasna az da olsa katk salayacaktr. Her zaman olduu gibi bu tez almam esnasnda da engin bilgi ve tecrbelerini paylaarak, tezin olgunlamasna katkda bulunan ve bana zaman ayrarak byk bir sabr ve titizlikle yazdklarm okuyan danman hocam Do.Dr. Yldray ZBEKe ve Prof.Dr. Mustafa DENKTAa; eserler zerindeki kitabeleri okuyan ve her zaman bana destek olan hocam Prof.Dr. Kerim TRKMENe teekkr ederim. almamz srasnda kullandmz ariv belgelerini okuyan Yrd.Do.Dr. Havva SELUKa; deerli bilgilerini samimiyetle paylaan hocalarm Yrd.Do.Dr. Celil ARSLANa, Yrd.Do.Dr. Nilay KARAKAYAya, Ar.Gr. Baak Burcu TEK Ne, Ar.Gr. Asl SAIROLU ARSLANa; gstermi olduklar yakn ilgiden ve zel arivlerindeki belge ve almalarn bir ksmnn birer nshasn verme incelii gsteren Prof.Dr. Saim SAVAa, Do.Dr. mer DEM RELe ve Sivas ehir Tarihisi Kadir RED ye minnettarm. Arazi almalarna katlan meslektalarm Sultan TOPUya, Smeyye SARITEPEye ve Aye BUDAKa; izimlerin bir blmn yapan Mimar Aye ZCANa teekkr boluyum. Ayrca Sivas Mzesinde rahat bir alma ortam salayan Musa TRNKe ve Mehmet ALKANa; her zaman olduu gibi bu almam esnasnda da maddi ve manevi desteklerini esirgemeyerek beni motive eden aabeylerim Dr. Uur NSALa, Mehmet NSAL ve ailesine; anneme ve babama teekkr ederim.

Mustafa NSAL

III

S VAS L MERKEZ NDEK OSMANLI CAM LER Mustafa NSAL ZET Sivas hakknda bugne kadar yaplan almalar daha ok Seluklu ve Beylikler dneminde ina edilmi nemli mimari antlar zerine younlanm; il merkezindeki Osmanl camileri grmezden gelinmitir. Sivas l Merkezindeki Osmanl Camileri adl alma, drt ana blmden olumaktadr: I. Blmde, Giri bal altnda; konunun tanm ve snrlar, konunun nemi, aratrma yntemi, konuyla ilgili kaynaklar, Sivasn tarihi ve corafyas, Sivas il merkezinde gnmze ulaamayan cami ve mescitler zerinde durulmutur. II. Blmde, Katalog bal altnda; Sivas il merkezi snrlar ierisinde bulunan ve Osmanl dneminde ina edilmi gnmze ulaabilen 21 adet cami ile gnmze orijinal haliyle ulam alt adet minare kronolojiye gre tantlmtr. Katalog blmnde 12 adet yapnn rlve plan eelli olarak izilerek; mimarisi, malzeme, teknik zellikleri, sslemesi ve yaplan onarmlardan bahsedilmitir. Ayrca kitabesiz eserler, ariv belgeleri, mimari ve ssleme zellikleri dikkate alnarak tarihlendirilmeye allmtr. III. Blmde, Deerlendirme bal altnda camiler; tipoloji, malzeme, ssleme, yap elemenlar ve kitabeler olmak zere be blmde incelenmitir. Sivas ehrindeki Osmanl camilerinin genel zellikleri belirlenerek, Anadolu leindeki benzerleriyle karlatrlmas yaplmtr. IV. Blm olan Sonu ksmnda, Sivas il merkezi snrlar ierisindeki Osmanl camilerinin, Trk sanat ve mimarlk tarihi asndan sahip olduklar nem vurgulanarak, senteze ulalmtr. Bu almada, Sivas ehrindeki ustalarn kendi yetenekleri ile blgesel sluplarn yaratt bu camilerin, yapld dnem ve bulunduu corafya ierisinde artc zelliklere sahip olduu ve gnmze ulaamayan 96 adet cami ve mescit ile birlikte dier yklan antlar da dikkate alndnda, Sivas il merkezinin sanlann aksine Osmanl dneminde olduka nemli bir kltr ve medeniyet ehri olduu daha da iyi anlalmaktadr. Anahtar Kelimeler: Sivas, Osmanl, Cami

IV

THE OTTOMAN MOSQUES N THE C TY CENTRE OF S VAS Mustafa NSAL ABSTRACT The hitherto studies made about Sivas have mostly concentrated on the major architectural monuments built at the time of Seljuks and Beyliks. Accordingly, the Ottoman mosques in the centre of Sivas have either been ignored or been assumed as non-existing monuments. This thesis consists of four chapters; In the first chapter, which is an introductory one, the topic is clearly defined and its limits are explained. As the chapter gives information about the topic and the research method, it is also mentioned about the historical and geographical background of Sivas, and the mosques, which cannot survive till the present, in the city centre of Sivas. In the second chapter named catalogue, 21 surviving mosques in the city-centre of Sivas and six minarets in the same originality as they were first built are introduced by being faithful to the chronology. In the following chapter, under the heading of evaluation, the mosques are examined by being divided into five sections; typology, equipments, ornamenting, building elements and inscriptions. The general characteristics of the mosques in Sivas have been determined and they have all been compared with the similar samples in the Anatolia. In the last chapter, which is a conclusion, the importance of the mosques in the city centre of Sivas is emphasized in terms of Turkish Art and architectural history. Finally, the mosques which was built by the masters in Sivas with their special capabilities, have some remarkable characteristics within the place and the time of building. Unlike what it was supposed, when the non-surviving 96 mosques and masjids are taken into consideration with the ones that were collapsed, it will be realized that Sivas was actually an important culture and civilization city in the age of Ottoman. Key Words: Sivas, Ottoman, Mosque

NDEK LER KABUL ONAY......................................................................................................... I NSZ .................................................................................................................... II ZET .......................................................................................................................III ABSTRACT .............................................................................................................IV KISALTMALAR......................................................................................................XI 1. G R .............................................................................................................1 1.1. Konunun Tanm ve Snrlar....................................................................1 1.2. Konunun nemi .....................................................................................1 1.3. Aratrma Yntemi ..................................................................................2 1.4. Konuyla lgili Kaynaklar .........................................................................2 1.5. Sivasin Tarihi ve Corafyas..................................................................10 1.5.1. Tarihe .........................................................................................10 1.5.2. Corafya ......................................................................................15 1.6. Sivas l Merkezinde Gnmze Ulaamayan Cami ve Mescitler.............17 1.6.1. Hac Emir Mahmut Mahallesi Mesciti ..........................................18 1.6.2. Ahi Emir Ahmet Mesciti ..............................................................18 1.6.3. eyh Hseyin Rai (eyh oban) Mesciti ......................................19 1.6.4. Sofu Yusuf Camisi .......................................................................21 1.6.5. Hoca Sar eyh (Hoca Areste) Mesciti..........................................21 1.6.6. Selman Bey (Paa) Camisi............................................................23 1.6.7. Ece Mahallesi Camisi ...................................................................25 1.6.8. Kabal Mahallesi Mesciti..............................................................25 1.6.9. Tokmak Mahallesi Mesciti ...........................................................25 1.6.10. Hoca Hseyin Mesciti (Hac Zlfikar Camisi) .............................26 1.6.11. Kerimolu (Hoca Ali avu) Mesciti...........................................27 1.6.12. Abdulvahab Gazi Mesciti ............................................................27 1.6.13. ems Ferra Mesciti ....................................................................29 1.6.14. Palaslu Mesciti ............................................................................29 1.6.15. Himmet Sofu Mesciti ..................................................................30 1.6.16. Yenice Mesciti ............................................................................31 1.6.17. Bazar Mesciti ..............................................................................31 1.6.18. Klavuz Camisi............................................................................31

VI

1.6.19. ahkulu (elebi) Mesciti ..............................................................32 1.6.20. Hoca Kara Mesciti........................................................................32 1.6.21. Karagedk Mahallesi Mesciti .......................................................32 1.6.22. Veled Bey Mesciti........................................................................32 1.6.23. Ahmet Suba Mesciti...................................................................33 1.6.24. Hamurkesen (Yeil) Camisi..........................................................33 1.6.25. iekli Mahallesi Mesciti .............................................................34 1.6.26. Hamid (Tacir Hamid) Mesciti.......................................................34 1.6.27. Deirmenciolu Mesciti ...............................................................35 1.6.28. Firdevs Bey Mesciti......................................................................36 1.6.29. Sirkeli Mesciti ..............................................................................36 1.6.30. Musa Efendi Camisi .....................................................................36 1.6.31. Mehar Mesciti ..............................................................................37 1.6.32. Haci smail (Krkler) Camisi....................................................37 1.6.33. Ali avu Camisi .........................................................................37 1.6.34. Kzl Cami....................................................................................38 1.6.35. Mevlana Mehmet Mesciti .............................................................38 1.6.36. Musa Mesciti................................................................................38 1.6.37. Kurt Mesciti .................................................................................39 1.6.38. Kk Bengiler Mahallesi Mesciti (Hac Hseyin Camisi) ...........39 1.6.39. Hac Veli Mesciti .........................................................................39 1.6.40. Sipahizade (Kk Sipahiolu) Mesciti........................................40 1.6.41. Hac Bekir Aa Mesciti (ehitler Camisi).....................................40 1.6.42. Hamidiye Mahallesi Mesciti.........................................................41 1.6.43. Hac brahim Aa Mesciti ............................................................41 1.6.44. Yakup Efendi Mesciti...................................................................41 1.6.45. Hac Sleyman Aa Camisi..........................................................42 1.6.46. Hac Veli Mesciti .........................................................................42 1.6.47. Baczde mer Aa Mesciti .......................................................42 1.6.48. Yahya Bey (El-Hac Osman) Mesciti.............................................43 1.6.49. Yakup Beezde El-Hac Mahmud Aa Mesciti ............................43 1.6.50. Hac Veli Mesciti .........................................................................44 1.6.51. Germinolu Mesciti......................................................................44

VII

1.6.52. Hoca Ali avu Mesciti................................................................44 1.6.53. Ksedere-i Zimmi Mahallesi Mesciti............................................45 1.6.54. Kaklar Camisi .........................................................................45 1.6.55. Sereli (ler Bey) Camisi ...........................................................45 1.6.56. Kadzde Mesciti..........................................................................46 1.6.57. Abdlbaki Mesciti ........................................................................46 1.6.58. Mtevellizde Mesciti ..................................................................46 1.6.59. Abdlkadir Bin Mustafa Camisi ...................................................47 1.6.60. Tuzcuolu Mesciti........................................................................47 1.6.61. Hac Mahmut Mesciti ...................................................................47 1.6.62. shak Sofu Mesciti........................................................................48 1.6.63. Hac Ali Mesciti ...........................................................................48 1.6.64. Zarelizde (Zaralzde) Recep Paa (Handanzde Mehmet Aa Mesciti- Hanm) Camisi ...............................................................48 1.6.65. Sleyman Mesciti.........................................................................49 1.6.66. btidaiye Camisi ...........................................................................49 1.6.67. Akdeirmen Camisi......................................................................50 1.6.68. zzet Paa (Saray) Camisi .............................................................51 1.6.69. Keibula Camisi ...........................................................................54 1.6.70. Dikilita Camisi............................................................................54 1.6.71. Seyyid mer Camisi ....................................................................55 1.6.72. Mescitli Mahallesi Mesciti ...........................................................55 1.6.73. Gkhsam Mahallesi Mesciti .......................................................55 1.6.74. Selimolu Mesciti ........................................................................56 1.6.75. Paa Bey Mesciti ..........................................................................56 1.6.76. Mor Ali Baba Camisi ...................................................................56 1.6.77. Selim Aa Mesciti........................................................................57 1.6.78. akir Bey Camisi..........................................................................57 1.6.79. Vineli Camisi..............................................................................58 1.6.80. Krcuk Mahallesi Mesciti .............................................................59 1.6.81. Mahkeme (mmi Paa) Mesciti ...................................................60 1.6.82. Hac Abdrrahman (Karaba) Camisi ...........................................60 1.6.83. Emir Arif Zaviyesi Mesciti ...........................................................61

VIII

1.6.84. Hac Abdrrahman Zaviyesi Camisi .............................................61 1.6.85. Mustafa Bey Camisi .....................................................................62 1.6.86. Ksder-i Zmmi Mahallesi Mesciti ...............................................62 1.6.87. Selimiye Mahallesi Mesciti ..........................................................63 1.6.88. Kale-i Cedit Mesciti .....................................................................63 1.6.89. Abdlkerim Mesciti......................................................................64 1.6.90. Karaba (Abdlkerim) Mesciti......................................................64 1.6.91. Yacolu Mesciti ........................................................................64 1.6.92. Alaca Mescit ................................................................................65 1.6.93. Haydar Soka Mesciti .................................................................65 1.6.94. Baltac Mehmet Paa Mesciti........................................................66 1.6.95. Ferhat Bostan Mesciti..................................................................66 1.6.96. Yacolu Mesciti ........................................................................66 2. KATALOG ...................................................................................................68 2.1. Yeni (Selim Aa-Mahkeme) Camisi .......................................................68 2.2. Meydan Camisi.......................................................................................71 2.3. Kale Camisi ............................................................................................79 2.4. Ali (Efendi) Aa Camisi .........................................................................85 2.5. Osman Paa Camisi ................................................................................90 2.6. Ganem (Tarhana) Camisi ........................................................................92 2.7. Kazanclar Camisi...................................................................................94 2.8. Sarzde (Zaralzde) Mehmet Paa Camisi ............................................96 2.9. Zincirli Minare Camisi...........................................................................100 2.10. Yiitler Camisi ...................................................................................104 2.11. Uzunhacolu Camisi...........................................................................111 2.12. Kabal (Krtl) Camisi ..........................................................................115 2.13. Hac Zahit Camisi................................................................................120 2.14. Hoca mam Camisi ..............................................................................125 2.15. Said (Seyyid Said Aa) Paa Camisi....................................................133 2.16. rtmeli Camisi ....................................................................................136 2.17. Pulur (Billur) Camisi ...........................................................................144 2.18. Yeil Cami...........................................................................................149 2.19. Abadan Camisi ....................................................................................155

IX

2.20. atalpnar (Kormazolu) Camisi .........................................................160 2.21. Hac Mehmet Aa Camisi....................................................................165 2.22. ems (Sivasi) Camisi...........................................................................171 2.23. eki (Gk Hssam Mahallesi Mesciti) Camisi ...................................174 2.24. Atlye Camisi......................................................................................177 2.25. Ali Baba Camisi ..................................................................................179 2.26. maret Camisi ......................................................................................189 2.27. Kaleard (Kerim avu) Camisi ...........................................................198 3. DEERLEND RME ....................................................................................203 3.1. Tipoloji..................................................................................................203 3.1.1. Kare Meknl Tek Kubbeli Camiler.............................................203 3.1.2. Ahap Direkli Camiler.................................................................204 3.1.2.1. Mihraba Dik Sahnl Camiler..........................................205 3.1.2.1.1.Mihraba Dik Sahnl Camiler ....................205 3.1.2.1.2.Mihraba Dik Drt Sahnl Camiler .................206 3.1.2.1.3.Mihraba Dik Be Sahnl Camiler...................206 3.1.2.2. Mihraba Paralel Sahnl Camiler.....................................206 3.1.2.2.1.Mihraba Paralel ki Sahnl Camiler ...............206 3.1.2.2.2.Mihraba Paralel Sahnl Camiler ...............207 3.1.3. Tek Meknl Dz Tavanl Camiler...............................................207 3.1.4. Mnferit Tip Camiler ..................................................................207 3.2. Malzeme................................................................................................208 3.3. Ssleme .................................................................................................209 3.3.1. Ta ..............................................................................................209 3.3.2. Mermer .......................................................................................210 3.3.3. Al .............................................................................................210 3.3.4. Ahap..........................................................................................211 3.3.5. Kalem ii.....................................................................................211 3.4. Yap Elemanlar.....................................................................................213 3.4.1. Duvarlar ......................................................................................213 3.4.2. st rt Elemanlar ve Tayc Direkler.....................................213 3.4.2.1. Gei geleri..................................................................215 3.4.3. Tavanlar ......................................................................................215

3.4.4. Kaplar ........................................................................................216 3.4.5. Pencereler ...................................................................................217 3.4.6. Son Cemaat Mahalleri .................................................................217 3.4.7. Minareler.....................................................................................218 3.4.8. Mihraplar ....................................................................................221 3.4.9. Minberler ....................................................................................222 3.4.10. Vaaz Krsleri ............................................................................225 3.4.11. Mahfiller .....................................................................................226 3.5. Kitabeler................................................................................................227 3.5.1. Baniler ........................................................................................228 4. SONU........................................................................................................230 KAYNAKA...............................................................................................235 HAR TALAR...............................................................................................248 PLAN L STES VE PLANLAR ...................................................................249 FOTORAF L STES VE FOTORAFLAR...............................................275 EK-1 ............................................................................................................604 ZGEM ................................................................................................606

XI

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser a.g.m. : Ad geen makale a.g.t. : Ad geen tez s. : Sayfa

m. : Metre

1. G R 1.1. Konunun Tanm ve Snrlar Sivas l Merkezindeki Osmanl Camileri adl bu almada, Sivas il merkezi snrlar ierisinde bulunan ve Osmanl dneminde ina edilmi camiler ele alnmtr. Sivas hakknda yaplan almalar daha ok Seluklu ve Beylikler dneminde ina edilmi mimari antlar zerine younlanm; il merkezindeki Osmanl camileri grmezden gelinmitir. Son zamanlarda Trk Sanat ile ilgili aratrmalarda bir art gzlenmesine karn, bu aratrmalarda daha ziyade yukarda da belirtildii gibi nemli mimari antlar zerinde durulmutur. Bu sebeble, Sivastaki Seluklu ve Beylikler dneminde ina edilmi mimari antlar bu almann dnda tutulmutur. 1.2. Konunun nemi Bu tez almasnda, Sivas il merkezi dahilindeki Osmanl camileri incelenerek, gnmze kadar bilinmeyen pek ok eserin mimari zellikleri tespit edilerek deerlendirmesi yaplmtr. Aratrma, Sivas il merkezindeki Osmanl dnemine ait camileri kapsamaktadr. Bu eserlerin belirli bir dnemin ve mahalli slubun kendi iindeki geliimini ve deiimini ortaya koymas asndan nem tamaktadr. Belirli bir yap tipinin belli bir dnemini inceleyebilmek, bu yap trnn kendi dnemi ierisinde geirdii deiimi belirli bir il leinde gzlemleme imkn salamaktadr. Dier yandan bu eserler, farkl blgelerde yer alan ve yaynlanarak tantm yaplan ayn dnem ve slup zellii gsteren yaplarla da karlatrlmtr. Bu suretle Sivas il merkezindeki Osmanl camilerinin hem blgesel hem de Anadolu leinde bir deerlendirmesinin yaplmasna allmtr. Bu almaya balanlan 2004 Temmuz ayndan bu gne kadar bir cami

tamamen yklarak, yerine orijinal zellii bulunmayan yeni bir cami ina edilmeye balanmtr. Bilhassa doann ve insan elinin tahribatna ak olan eserler, szde caminin geniletilmesi veya daha byk bir cami yapma dncesi uruna, ilk ina edildikleri dnemin mimari ve ssleme zelliklerini kaybederek yeniden ina edilmilerdir. Bu sebeple bu tr kltr miras eserlerin Sivas il merkezi erevesinde belgelenmi olmas da almann nemi arasndadr. 1.3. Aratrma Yntemi Bu almada, Sivas il merkezinde yer alan tarihi ve mimari zellie sahip Osmanl camileri incelenmitir. Tezin oluumunda ilk aama olan kaynak taramasnda konumuza ynelik dorudan ya da dolayl btn yaynlar toplanmtr. Ayrca, Vakflar Genel Mdrl Arivi, Sivas Vakflar Blge Mdrl Arivi, Kltr Bakanl Sivas Mzesi Arivi ile Kltr Bakanl Kayseri Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu Blge Mdrl Arivindeki belgelere ulalmtr. Bunlara ek olarak Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dalnda Sivas eriyye Sicilleri ve Salname Defterleri zerine hazrlanm yksek lisans tezleri de incelenmitir. Bu aratrmann ikinci aamasn meydana getiren arazi almasnda belirlenen btn camilerin detayl lleri alnp, planlar izilmitir. Ayrca daha nce konu ile ilgili yaplarn izimlerini yapan kiiler ve kurumlar ise zellikle belirtilmitir. Ele alnan btn yaplarn tanmlanmasnda belirli bir dzen takip edilerek; bu tanmlamalar pek ok fotorafla desteklenmitir. Eserlerin zerlerinde bulunan 20 adet, konumuzla ilgili Sivas Mzesinde tespit edilen drt ve Sivas Vakflar Blge Mdrl deposunda koruma altna alnan iki adet kitabenin estampajlar alnarak bu estampajlar ve fotoraflar nda kitabeler okunarak deerlendirilmitir. Fakat kitabesi bulunmayan camilerin tarihlendirmesinde bir takm sorunlarla karlalmtr. Bu sebeple kitabesiz olan yaplarn tarihlendirilmesinde, dnemin ariv belgelerinden ve eserlerin sahip olduu mimari ve bezeme zellikleri gz nnde bulundurarak tarihlendirilmeye allmtr. Camilerin katalog iinde anlatlmasnda kronoloji dikkate alnmtr. 1.4. Konuyla lgili Kaynaklar

Genel olarak Sivas il merkezindeki Osmanl camileri ile ilgili gnmze kadar ok fazla bilimsel bir alma yaplmamtr. Sivas hakknda yaplan almalar daha ok Seluklu dneminde ina edilmi Ulu Cami, ifahiye, Gk, ifte ve Buruciye Medreseleri zerine younlanmtr. Konumuzla ilgili en erken tarihli bilgiye Evliya elebinin seyahatnamesinde ulalmtr. Evliya, Sivastan geni bir ekilde bahsetmekteyse de Ulu Cami dndaki dier cami ve mescitler zerinde durmamtr. Kzl, Sivas Efendi, Musa Efendi, Kilise, Koca Hasan Paa, Yukar Kale ve Aa Kale Camilerinin sadece isimlerini veren Evliya, bu camilerin banisi, ina tarihi, plan, mimari ve ssleme zelliklerini belirtmemitir1. 1890 ylnda Sivasa gelen Fransz seyyah Vital Cuinnetin hazrlad La Turquie dAsie adl seyahatnamesinin I. cildinde, Sivas hakknda olduka ayrntl bilgiler verilmesine karn il merkezinde bulunan cami ve mescitler zerinde fazla durulmamtr. Sayyah, ehirde en kayda deer eser olarak Ulu Camiden bahsetmitir. Ulu Cami ile birlikte il merkezinde 30 cami bulunduunu ve ehrin gneyinde daha nce kilise olan kk bir cami grdn ve bu caminin sval duvarlarnn altnda ha iaretleri ile Bizans yazlarnn fark edildiini belirtmektedir2. Ali Cevadn H.1314/M.1897 ylnda yaynlan drt ciltlik Memlik-i Osmniyyenin Trih ve Corafya Lgat adl almasnn ikinci cildindeki Sivas vilayeti ile ilgili blm, 2002 ylnda Kemaleddin Kuzucu tarafndan Trkeye evirilerek bir makale olarak yaynlanmtr. Bu almada, Sivasta 30 caminin bulunduu ve bu camilerin en mehurunun Ulu Cami olduundan bahsedilerek sadece yaplarn toplam says verilmitir3. Sivasta bulunan Osmanl camileri hakknda tarihi Yksel Erol Arivinde, tek sayfadan oluan tarihsiz bir belge tespit edilmitir (Ek.1). Sivas Vilayetinde (?) Mevcut Bil-umum Cevami ve Mesacid Cedd-i erifenin Yekdierine Olan Mesafesiyle Malumat ve Mtemmemayi Muhtevi Cetveller adl belgede, 79 adet cami ve mescit
1 2

Evliya elebi, Seyahatname, Cilt:V, stanbul, 1970, s.90-91. Adnan Mahiroullar, Seyyahlarn Gzyle Sivas, stanbul, 2001, s.133. 3 Kemaleddin Kuzucu, 1897 Ylnda Sivas, Revak-2002, Sivas, 2002, s.159.

hakknda bilgiler tablo halinde belirtilmitir4. Her bir tabloda sras ile cami ve mescitlerin numaras, cami ve mescitlerin ad, ak ve kapal olup olmadklar, ahap-kargir olduu, boyu)-eni, ak olduu vakitler, civarnda bulunan cami ve mescitlere mesafesi, 500 metre dhindeki cami ve mescitler, caminin mevki, minarenin adeti, erefenin adeti, ina tarihi, cuma-bayram namazlarnn klnp klnmad, ka hademe ile idare olunduuna dair bilgilere yer verilmitir. Belgedeki cami ve mescitlerin ina tarihi blmndeki tarihlerin bazlar 117, 121, 216, 260 gibi yazlmtr. Ancak, Hicri olarak belirtilen bu tarihlerin Miladi takvime evrildiinde, o cami ya da mescitin belirtilen ina tarihi olmas mmkn deildir. Bu sebeple, bu tarihlerin bana 1 rakamnn eklenmemi olduu dnlmektedir. Tezde, bu belgedeki 37 adet cami ve mescitin ina tarihlerinin ba tarafna 1 rakam eklenerek kullanlmtr. Belgedeki dier 42 adet cami ve mescitin ina tarihleri de belgede bilirtildii ekilde ele alnmtr. Ad geen belgede, baz cami ve mescitlere ait ina veye onarm tarihleri ile bu yaplarn kitabeleri arasnda tam bir tutarlln olduunu sylemek pek mmkn grnmemektedir. rnein belgede beinci srada yer alan Abadan Camisinin onarm tarihi olarak H.(1)322/M.1904 tarihi verilmi olmasna karn, camideki onarm kitabesi, H.1323/M.1905 tarihlidir. Yine belgede, gnmze ulaamayan Ahi Ahmed, Selman Bey, Himmet Sofu, Zaralzade Recep Paa, Vineli Camileri ile bugn mevcut olan ems ve Abadan Camilerine ait belirtilen ina veya onarm tarihleri ile tespit edilen kitabe, vakfiye ve ariv belgelerinde yer alan tarihler arasnda tutarszlk grlmektedir. Dier taraftan Hasan Paa Camisinin belgede yazlan ina tarihi ile ina kitabesi uyumaktadr. Fakat belgede, Kale Camisi gibi kitabesi olan baz camilerin ina tarihi ksmlarnn bo braklm olmas da dikkat ekicidir. Ayrca bugn mevcut olan rtmeli ve Ali Baba Camileri hakknda sz konusu belgede bilgi verilmemi olmas da ilgintir. Bu nedenlerle belgede belirtilen bilgilere pheyle yaklalmas gerektii dnlmektedir. Bahsedilen belgede, camilere ait verilen boy ve genilik lleri ile gnmze ulam camilerin lleri arasnda ok fazla bir farkn bulunmad gzlenmitir. ncelenen cami ve mescitlerin, belgenin hazrland dnemden gnmze kadar onarm almalar geirmi olabilecei, zellikle de son cemaat mahallerinin sk sk deitii dikkate alndnda, bu farkn ortaya kt kabul edilebilir. Dolaysyla, boy ve genilik lleri verilen cami ve mescitlerin bizzat lleri alnarak sz konusu belgeye yazlm olabilecei
4

Yksel Erol Ariviinde bulunan belge.

sylenebilir. Bahsi geen belgenin ne amala ve kimler iin hazrlandna dair bilgi yoktur. Bunlarn dnda belgedeki dier sorun, belgenin hazrland tarihin belirtilmemi olmasdr. Bu belgenin dnda, Osmanl dneminde bir vilayet snrlar ierisinde mevcut olan cami ve mescitlerin bir tablo eklinde ayrntl dkmnn yaplmas ileminin dier ehirlerde de yapldna dair herhangi bir belgeye ya da yayna ulalamam olmas da sz konusu belgeyi tarihlendirmede sknt yaratmtr. Yukarda bahsedilen belgenin tarihlendirilmesi, belgede ad geen cami ve mescitlerin ina ya da onarm tarihleri gz nnde bulundurularak yaplmaya allmtr. Belgede 65. srada kaydedilen ve Kei Bula mevkiinde bulunan Hac Bekir Aa nam- dier ehidler Camisinin ina tarihi blmnde, tecdiden (onarm) tarihi olarak H.(1)330 (M.1912) yazlmtr. Dolaysyla sz konusu belge, bu camiden nce hazrlanm olamaz. Yine belgede drdnc srada kaydedilen Hac zzet Paa Camisinin ak olduu belirtilmitir. Hac zzet Paa Camisinin, 1927 ylnda ehir Meydann geniletme almalar srasnda tamamen ykld bilinmektedir. Bu sebeple bu belgenin, 1927 ylndan sonra da hazrlanm olmas mmkn deildir. Bu bilgiler nda belgenin, 1912-1927 yllar arasnda hazrlanm olabilecei sylenilebilir. Sivasta yer alan Osmanl camileri hakknda bilgi bulabildiimiz en erken tarihli yaynlardan birisi de, 1928 ylnda smail Hakk Uzunarl ve Rdvan Nafiz Edgerin birlikte hazrladklar Sivas ehri adl eserdir. Bu eser, 1997 ylnda Recep Toparlak tarafndan sadeletirilerek yaynlamtr5. Bu almann nemi, kaleme alnd 1928 ylndan gnmze kadar eserde deinilen camilerden birisinin tamamen ortadan kalkm olmas dnldnde daha da iyi anlalabilir. Sivasta bulunan tarihi kimlie sahip yaplar ierisinde deerlendirilen Osmanl camileri zerine hazrlanm en erken tarihli aratrmalardan bir dierini de Yusuf Akyurt gerekletirmitir6. Aratrmac ncesu, Kayseri, Divrii ve Sivastaki Osmanl mimari eserleriyle birlikte Sivas il merkezindeki Osmanl dnemine ait camilerin kitabeleri,
5

smail Hakk Uzunarl ve Rdvan Nafiz Edgerin birlikte hazrladklar Sivas ehri adl eserin ilk dokuz blmnde Sivasn siyasi tarihi hakknda bilgiler verilmektedir. Eserin son blmde ise Sivas Kitabeleri bal altnda kitabesiz adet eserle birlikte toplam 36 adet yapnn banisi, ina tarihi ve onarmlar belirtilmitir. Bu eserlerden sekiz deti Osmanl dnemi camileri ierisinde yer almaktadr. Konu hakknda daha geni bilgi iin baknz, smail Hakk Uzunarl-Rdvan Nafiz Edger, Sivas ehri (Sadeletiren:Recep Toparl), Sivas, 1997. 6 Yusuf Akyurt, Trk Asar- Atikasi Binalerine Aid Tarihi Mecmua Yalnz Osmanllar Devri ncesu, Kayseri, Divrii, Sivas ehirleri (Baslmam), Ksm:III, Cilt:VI, Ankara, 1946-1947.

vakfiyeleri ve baz yaplarn planlar ile fotoraflarna yer vermitir. Mimari tanmlarn bulunmad bu eserin nemi, yazld 1946-47 ylndan bu yana ortadan kalkan birok eserin isminden, kitabesinden ve vakfiyesinden bu alma sayesinde haberdar olunmasdr. Kadri Erdilin 1953 ylnda yaynlanan Sivas Rehberi isimli almasnn drdnc blmnde Sivas abideleri adl bal altnda, Sivas ehir merkezinde bulunan Osmanl dnemine ait camilerden yedi detinin ismi, banisi ve ina tarihi verilmesine karn, eserlerin mimari tanmlar, rleve planlarna ve ayrntl fotoraflarna yer verilmemitir7. ller Bankas tarafndan 1967 ylnda yaynlanan Sivas Analitik Etdleri adl aratrmann Sivasta Bulunan Tarihi Eserler Hakknda Ksa Bilgiler bal altnda Sivastaki tarihi kimlie sahip mimari eserler ana blme ayrlarak incelenmitir. Bu ana blmlerden Osmanl Dneminde Yaplanlar ad altndaki blmde konu ile ilgili yedi adet caminin bulunduu mahalle, bani ve ina tarihleri hakknda ksaca bilgiler verilmitir. Ancak verilen bu bilgilerin herhangi bir yazt ya da belge gsterilmeden, plan ve fotoraflar ile desteklenmemi olmasna ramen hazrlanm olduu dnem dikkate alndnda kayda deer bir aratrmadr8. Sivastaki mimari eserler konusunda hazrlanm en kapsaml alma Hikmet Denizli tarafndan yaplmtr9. Bu alma, Sivas il merkezinde ve ilelerinde yer alan tarihi kimlie sahip ilk alardan XX. yzyln ortalarna kadar ina edilmi btn yap trlerini iermektedir. Bu aratrma daha ok katalog niteliinde olup, dier yap trlerinde olduu gibi 23 adet Osmanl camisinin de ayrntl tanmlar ve tipolojik deerlendirmeleri yaplmamtr. Ele alnan ve Osmanl dneminde ina edilen camilerden 14 adetinin plan izilmi ancak izimlerden yalnzca yedi adetinde eele yer verilmitir. Bu yzden dier planlarn kltlmesinde veya bytlmesinde, planlarn boyutlarnn deimesine bal olarak camiler gerek llerini yanstamamaktadr. Eser, az sayda fotorafla desteklenmi olunmasna ramen belgeleme asndan kymetli bir eserdir.
7

Kadri Erdil, Sivas Rehberi, Sivas, 1953, s.32-34. Anonim, Sivas Analitik Etdleri, Ankara, 1967. 9 Hikmet Denizli, Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas, Tarih Yok.
8

Hakk Acunun Sivas ve evresi Tarihi Eserlerin Listesi ve Turistik Deerleri adl makalesinde, il merkezi snrlar ierisinde Osmanl dnemine ait 13 adet caminin mimari zelliklerine ksaca deinilerek bani ve ina tarihlerlerinden bahsedilmitir10. mer Demirel tarafndan 1991 ylnda hazrlanan Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol (1700-1850) adl doktora tezinde, Sivas ehir merkezindeki baz cami ve mescitlerin isimlerine, bulunduklar yerlere, banilerine ve ina tarihlerine deinilmitir11. Bu tez, 2000 ylnda ismi deitirilerek TTK tarafndan yaynlanmtr12. Ayn aratrmacnn, II. Mahmud Dneminde Sivasta Esnaf Tekilat ve retimTketim likileri13 ve Osmanl Dnemi Sivas ehri ve Esnaf Tekilt14 adl almalarndan da yararlanlmtr. Saim Savan ele ald Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi adl aratrmada, Osmanl dneminde ina edilen zaviyenin fiziki yaps erevesinde, zaviyeyi oluturan mtemilat kapsamnda caminin mimari tanm ve zelliklerinden ziyade Ali Babann kimlii, zaviyenin ileyii, kurulduu blgenin isknndaki rol ve vakflar zerinde durulmutur15. Nazif ztrkn hazrlad Trk Yenileme Tarihi erevesinde Vakf Messesi adl almada, 1940 ylnda Sivas il merkezinde birinci derecede onarlmas gereken 19 adet cami iin 24.140.00 TL. keif bedeli belirlendii tespit edilmitir16. Fakat bu camilerin hem isimleri hem de onarmlarna ilikin bilgiler belirtilmemitir. Ayn almadan, 31.12.1990 tarihinde Sivasta bulunan 162 tescilli eserden 107 adetinin cami olduuna dair bilgilere ulalmtr17.

Hakk Acun, Sivas ve evresi Tarihi Eserlerin Listesi ve Turistik Deerleri, Vakflar Dergisi, Say:20, Ankara, 1988, s.183-220. 11 mer Demirel, Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol (1700-1850), (Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara, 1991. 12 mer Demirel, Osmanl Vakf ehir likisine Bir rnek:Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol, Ankara, 2000. 13 mer Demirel, II. Mahmud Dneminde Sivasta Esnaf Tekilat ve retim-Tketim likileri, Ankara, 1989, s.178-179. 14 mer Demirel, Osmanl Dnemi Sivas ehri ve Esnaf Tekilt, Sivas, 1998. 15 Saim Sava, Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi, Sivas, 1991. 16 Nazif ztrk, Trk Yenileme Tarihi erevesinde Vakf Messesi, Ankara, 1995, s.242. 17 N. ztrk, a.g.e., s.449.

10

Selahaddin Yasakn bir tebli olarak sunduu Tarihi, Kltrel ve Doa Gzellikleri Asndan Sivas isimli bildirisinde Sivas il merkezi ierisinde yer alan tarihi kimlie sahip eserler dhilinde bulunan camiler bal altnda be adet Osmanl Dnemi camisine deinilmitir. Bu tebliide, camilerin yalnzca isimleri, kim tarafndan ve ne zaman ina ettirildii hakknda ksaca bilgi verilmi olup mimari ve ssleme zelliklerine, dnemi ierisindeki nemlerine deinilmedii gibi eserlerin planlarna da yer verilmemitir18. Memduh Ahmet Mahiroullarnn lk alardan Gnmze Sivas li adl

almasnda tarihi eserler bal altndaki camiler blmnde konu ile ilgili be adet caminin bulunduu mahalle, bani ve ina tarihleri hakknda ksaca bilgiler verilerek, caminin de sadece isimlerine deinilmitir. Ancak verilen bu bilgiler plan, fotoraf ve ariv belgeleri ile desteklenmemitir19. Sivas ehrine ait eriyye sicillerinden sadece H.1312-1314/M.1895-1897 tarihli olan 60 numaral eriyye sicili Erciyes niversitesinde yksek lisans tezi olarak allmtr. Bu eriyye sicilinde, mahkemenin vermi olduu dier hkmler ile birlikte tez konumuzu oluturan Sivastaki sekiz adet Osmanl camisinin grevlileri ile ilgili bilgiler de tespit edilmitir20. Aratrmamz sresince bavurduumuz temel kaynaklardan bir dieri de Sivasa ait salnamelerdir. Sivas salnamelerinden yalnzca birisi ele alnarak kitap olarak baslmtr. H.1308/M.1890 yln kapsayan bu salnamede, Sivas ehrinde 44 adet cami-i erif ve 42 adet mescitin bulunduu belirtilmitir21. Sivas salnamelerinden drd Erciyes niversitesinde yksek lisans tezi olarak allmtr. Bu Sivas salnamelerinden H.1288/M.1871
18

tarihli

olannda

Sivas

ehrinde

33

mescitin

bulunduu22,

Selahaddin Yasak, Tarihi, Kltrel ve Doa Gzellikleri Asndan Sivas, Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumu 15-17 Mays 2003-Sivas Bildirileri, Sivas, 2003, s. 727-731. 19 Memduh Ahmet Mahiroullar, lk alardan Gnmze Sivas li, Sivas, 2003, s.80-81. 20 lk Kaya, 60 Numaral Sivas eriye Sicili (H.1312-1314/M.1895-1897) Transkripsiyonu ve Deerlendirmesi, (Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Kayseri, 2004. 21 Fikri Karaman, Slnme-i Vilyet-i Sivas (Sivas, Amasya, Tokat ve Karahisar- ark) (1308/1890), stanbul, 2001, s.101. 22 Ayten Selvitop, Hicri 1288 (1871) ve Hicri 1306 (M.1888) Tarihli Sivas Vilayet Salnamelerinin Gnmz Harflerine evrilmesi ve Mukayeseli Deerlendirilmesi, (Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Kayseri, 2004.

H.1300/M.188423, H.1302/M.188624 ve H.1306/M.1888 tarihli Sivas Salnamelerinde de Paa, Tacir Hamid, Keibula, Sereli, Abdulvahhab Gazi ve Meydan Camilerinin onarldna dair bilgiler verilmitir25. Yaynlanmam olan Sivas Salnamelerinden H.1289/1872 tarihli Sivas Salnamesinde 32 adet mescitin26; H.1301/M.188427, H.1306/M.188928 ve H.1308/M.189029 tarihli Sivas Salnamelerinde 44 adet cami-i erifin ve 42 adet mescitin; H.1321/1905 tarihli Sivas Salnamesinde 178 camii erif ve mescitin ehir merkezinde bulunduuna dair bilgiler tespit edilmitir30. H.1287/187031, H.1288/187132, H.1298/188133, H.1300/188334 ve H.1303/188635 tarihli Sivas Salnamelerinde de ehirdeki cami ve mescitler hakknda hibir bilgiye yer verilmemitir. Yukarda incelenen salnamelerde, Meydan Camisi dndaki hi bir cami ve mescitin ad, banisi ve ina tarihi zerinde durulmam, yalnzca bu cami ve mescitlerin toplam says verilmitir.

Sibel Akta, Hicri 1300 (1884) ve Hicri 1302 (M.1886) Tarihli Sivas Vilayet Salnamelerinin Gnmz Harflerine evrilmesi ve Deerlendirilmesi, (Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Kayseri, 2005. 24 Sibel Akta, a.g.t.,Hicri 1300 (1884) ve Hicri 1302 (M.1886) Tarihli Sivas Vilayet Salnamelerinin Gnmz Harflerine evrilmesi ve Deerlendirilmesi, (Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Kayseri, 2005. 25 Ayten Selvitop, Hicri 1288 (1871) ve Hicri 1306 (M.1888) Tarihli Sivas Vilayet Salnamelerinin Gnmz Harflerine evrilmesi ve Mukayeseli Deerlendirilmesi, (Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Kayseri, 2004. 26 Salname-i Vilayet-i Sivas-1289, s.98. 27 Salname-i Vilayet-i Sivas-1301, s.173. 28 Salname-i Vilayet-i Sivas-1306, s.204. 29 Salname-i Vilayet-i Sivas-1308, s.242; Fikri Karaman, Slnme-i Vilyet-i Sivas (Sivas, Amasya, Tokat ve Karahisar- ark) (1308/1890), stanbul, 2001, s.101. 30 Salname-i Vilayet-i Sivas-1325, s.258. 31 Salname-i Vilayet-i Sivas- 1287. 32 Salname-i Vilayet-i Sivas-1288. 33 Salname-i Vilayet-i Sivas-1298. 34 Salname-i Vilayet-i Sivas-1300. 35 Salname-i Vilayet-i Sivas-1303.

23

10

1.5. Sivasn Tarihi ve Corafyas 1.5.1. Tarihe Sivas ve evresi Anadolu Blgesinin en eski yerleim merkezlerinden birisi olup, ehir ilk alardan itibaren kkl ve dikkat ekici bir tarihi olan nemli bir corafi konuma sahiptir36. Tarihi, Neolitik dneme kadar uzanan ehre srasyla Hitit, Roma, Bizans, Seluklu ve Osmanl Devleti egemen olmutur. ehir, Romallar devrinde Sebasteia, Trkler devrinde ise Sivas olarak adlandrlmtr37. Sivasta yaplan arkeolojik aratrmalar tarih ncesi dnemlerini

ehrin

aydnlatmaktadr. Bu aratrmalarn ilki 1927-1931 yllarnda Anadolunun tarihi yerlerini saptamak dncesiyle Amerikal Arkeolog Hans Henning Von Der Osten tarafndan gerekleen aratrma gezileri ile balar. Bu almada, Sivas ili snrlar ierisinde 36 adet eski yerleim yeri tespit edilmitir38. Osteni 1943 ile 1952 yllar arasnda .Kl Kktenin Orta ve Dou Anadoluda gerekletirdii ve Sivas evresinde 25 adet merkezin incelendii yzey aratrmalar izlemitir39. 1946-1947 yllarnda Tahsin zgn Sivas Kalesi, Topraktepe ve Maltepe kazlar ksa sreli olmutur. Ayn ekilde .Kl Kkten, Hafik Gl Adasnda yer alan Plr Hyndeki aratrmalarn da sondaj almalaryla snrlandrmtr. Charles Burney, 1955 ylnda Dou Anadolu yzey aratrmalar erevesinde Sivasta 30 adet eski yerleim birimini belirlemitir. Pierro Merigginin 1963teki Drdnc Anadolu Gezisi" kapsamnda 35 adet eski yerleim yerini gezmitir40. Jak Yakarn 1975te gerekletirdii yzey aratrmasnda Sivas snrlar ierisinde 32 adet eski yerleim yeri tespit edilmitir. 1992-1993 yllar arasnda ise Tuba kse ve Sivas Mzesi arkeologlarnn birlikte uygulad yzey aratrmasnda da 72 adet eski yerleim yeri belirlenmitir41.

36

Hakk Acun, Yollarn Kesitii ehir Sivas, Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumu 15-17 Mays 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s. 23. 37 H. Denizli, a.g.e.,s.14. 38 A. Tuba kse, Sivasta Arkeolojik Aratrmalarn Tarihesi, Revak-93, Sivas, 1993, s. 21. 39 H.Denizli, a.g.e., s.2 40 A.T. kse, a.g.m., s.23. 41 A. T. kse, a.g.m., s 23.

11

Aratrmalar sonunda elde edilen bulgu ve buluntulardan, yrede ilk yerleimin Neolitik dneme kadar uzand anlalmaktadr. Bu dnceyi bilhassa Hafik/Plr Hykte karlan buluntular dorulamaktadr42. Yine, Sivas ve evresinde gerekleen yzey aratrmalar ve kazlar sonucunda elde edilen kalntlar Sivas ili tarihinin Neolotik dnemden sonra da M.. 5. ve 4. binli yllarda yani Kalkolitik dneminde srdne iaret etmektedir. Sivasta Kalkolitik dnemi takiben Eski Tun ana ait yerlemenin olduunu M.. 3. bin ylna ait anak mlek kalntlar kantlamaktadr43. Sivasn yazl tarih dnemi M.. 2600 yllarnda Hititlerle balamaktadr. Hititlere M.. 1200 yllarnda Frigyallarn son vermesiyle Sivas, M.. VII.yzylda Anadoluya gelen Kimmer ve skit kavimlerinin gelmesiyle yerleim alan olmutur. M.. 590larda Med Kral Keyaksarn sayesinde il, Medlerin topraklarna katlmtr. Ancak ksa sren Medlerin Anadolu hkimiyeti sonrasnda Sivas M.. 550lerde Perslerin egemenliine girmektedir. Makedonya Kral Byk skenderin M.. 334te Anadoluya gelerek ehirdeki Pers hkimiyetine son vermesine karn, M.. 332de Pers yneticisi I.Ariaratesin Kapodakya Kralln yeniden kurmasyla birlikte Sivas uzun bir sre Kapodakya Krall egemenlii altnda kalmtr. Sivas, M.. 66da siyasi hkimiyeti altna girdii Roma mparatorluunun ikiye ayrld 395 ylna kadar bu siyasi gn snrlar ierisinde kalmtr44. Sivas, Roma mparatorluu dneminde olduu gibi Bizans mparatorluu dneminde de snr blgesi niteliini korumutur. ehir, VII. yzyln ilk yarsnda Sasaniler tarafndan ele geirilse de bu pek uzu sreli olamam, 656/657 yllarnda Malatyay alan slam ordularna boyun emitir45. Sivasa ilk Trk aknlarnn 1059 ylna doru gerekletiini, surlar bulunmayan ehre giren aknclarn Sivas yamaladndan ve halk kltan geirildiinden Urfal Mateos bahsetmektedir46. Anadolunun byk ksm gibi Sivasn da Trk hkimiyetine kesin olarak girmesi 1071 Malazgirt Sava sonrasnda gerekleir47. Danimendliler idaresindeki Trkler bata Sivas ve Kayseri olmak zere Orta Anadolu Blgesinde

M. A. Mahiroullar, lk alardan, s.14. H. Denizli, a.g.e., s.3. 44 M. A. Mahiroullar, lk alardan, s.15-16. 45 Besim Darkot, Sivas, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi, Cilt:X, stanbul, 1980, s.570. 46 Urfal Mateos Vekayi-namesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), (Trkeye eviren:Hrant D.Andreasyan), Ankara, 1987, s.110-111. 47 Mustafa Demir, Trkiye Seluklular ve Beylikler Devrinde Sivas ehri, Sakarya, 2005, s. 19.
43

42

12

hakimiyet kurmulardr48. Trkler tarafndan ele geirilen Sivasn Bizans dneminde Sebaste olarak bilinen alanda m veya baka bir yerde mi kurulduu kesin olarak bilinmemekle birlikte, bu ehrin de dier Anadolu ehirlerinden bazlar gibi tamamiyle yeniden ina edildii dnlmektedir49. Sivas, Danimendli hkimiyetinin ardndan 1175te II. Klarslan zamannda Anadolu topraklarna dhil edilmitir50. II. Klarslann saltanatnn son yllarnda 1188te yann ilerlemi olmasndan ve sefere kamaz olduundan lkeyi 11 olu arasnda paylatrd feodal taksim sonrasnda Sivas ili Aksarayla birlikte Kutbeddin Melikahn hissesine dmtr51. Sivas, 1243 Kseda Savana kadar Seluklu Devletinin bana geen I.Gyaseddin Keyhsrev (1205-1211); I. zzeddin Keykavus (1211-1220); I.Alaeddin Keykubat (1220-1237); II. Gyaseddin Keyhsrev (1237-1246) dnemlerinde ve zellikle I.Alaeddin Keykubat zamannda altn an yaamtr52. 1243 Kseda Sava galibiyeti sonrasnda Baycu Noyan komutasndaki Mool ordusu takibe koyularak Sivasa doru ilerledi53. Sivasn o zamanki kads olan Krehirli Necmeddin daha nce Harizmde Mool istilasna ahit olmasndan dolay Moollarla anlaarak ehir halkn byk bir katliamdan kurtarmtr. Yaplan anlama uyarnca Sivas Moollar gn sreyle yamalamlardr54. Anadoluda, milletleraras ticari faaliyetlerin artt XIII. yzylda Sivasta,

Cenevizlilere ait bir konsolosluun bulunmas55 ehrin 1308 ylna kadar siyasi, ekonomik ve kltrel neminin artmasnda daha da etkili olmutur. Ancak, Anadolu Seluklu Devletinin 1308te sona ermesinden sonra Sivas, Anadoluda tahakkmlerini
Ali Sevim-Erdoan Meril, Seluklu Devletleri Tarihi Siyaset, Tekilat ve Kltr, Ankara, 1995, s.72. 49 Osman Turan, Seluklular ve slamiyet, stabul, 1998, s.118. 50 Mkrin H. Ynan, Danimendliler, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi, Cilt:III, stanbul, 1988, s.474; Sefer Solmaz, Danimedliler,Trkler, Cilt:VI, Ankara, 2002, s.436. 51 Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye-Siyasi Tarih Alp Arslandan Osman Gaziye (1071-1328), stanbul, 1999, s.217; Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu, (eviren:Erol yepazarc), stanbul, 2000, s.53. 52 M. A. Mahiroullar, lk alardan, s.18-19. 53 M. Demir, a.g.e., s.46. 54 O. Turan, Seluklular Zamannda, s.440-441. 55 Osman Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar Metin, Tercme ve Aratrmalar, Ankara, 1988, s.116.
48

13

srdren lhanllarn Anadolu valilerine merkezlik etmi, son vali Emir Timurtan Msra giderken yerine Emir Eratnay vekil brakmasyla Eratnallarn (1328-1381) Kayseriden nceki merkezi haline gelmitir56. 1381-1398 yllar arasnda Sivas, Eratnallar zamannda kadlk yapan Kad Burhaneddin Ahmedin eline gemi57 ve ehir Kad Burhaneddin Beyliinin merkezi olmutur58. 1398de Kad Burhaneddin Ahmed ile Akkoyunlu Karaylk Osman Bey arasnda Sivas yaknlarnda yaplan sava Akkoyunlularn stnlyle sonulanm ve Kad Burhaneddin Ahmed esir derek ldrlmtr59. Kad Burhaneddinin ldrlmesi sonrasnda Sivas halk, Karaylk Osman Beye kar ehri teslim etmeyerek direni gstermitir. Ancak hem ehrin yamalanmas endiesi hem de yaklaan Timur tehlikesi Osmanl Devletinden Sivasn teslim alnmas konusunda talepte bulunmada etkili olmutur60. Bu istek zerine Osmanl Sultan Yldrm Bayezid, byk olu Sleyman elebiyi Sivasa gndererek vali olarak tayin etmitir61. Sivasa ulaan Sleyman elebi Akkoyunlu Karaylk Osman Beyi malup ederek Sivas, 1398de Osmanl hkimiyetine girmitir. Bylece Sivas, Kayseri, Tokat ve Niksar blgeleri Osmanl snrlarna dhil olmu ve bu blgeye Yldrm, olu Sleyman elebiyi vali olarak tayin etmitir62. Fakat Sivastaki ilk Osmanl hkimiyeti ksa srd. Timur, Osmanl topraklarna girerek Sivasa kadar ulam ve ehri kuatma altnda tutmutur63. Ancak ehir bu kuatmaya 18 gn dayanabilmitir64. Timurun daha fazla kan dklmemesi ynnde sz vermesine karn, bu sznde durmayarak siyasi sonularndan ziyade ekonomik ve fiziki adan byk felaketlerden birine neden olmutur65.

smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1998, s.157. 57 M.Fahreddin Bael, Sivas Blteni, Sivas, 1935, s.23. 58 Kemal Gde, Eratnal Devleti Tarihine Genel Bir Bak (1327-1381), Trkler, Cilt:VI, Ankara, 2002, s.803. 59 smail Hakk Uzunarl,a.g.e.,s.164; Mirza Bala, Kad Burhaneddin, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi, Cilt:VI, Eskiehir, 2001, s.47. 60 . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.111. 61 Mkrimin H. Ynan, Akkoyunlular, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi, Cilt:I, Eskiehir, 2001, s.256 62 Ak Paazade, Osmanoullarnn Tarihi, (Hazrlayan:Kemal Yavuz-M.A.Yekta Sara), stanbul, 2003, s.137. 63 mer Demirel, Sivasn Timur Tarafndan Zapt ve Yamalanmas, Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumu 15-17 Mays 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s.33. 64 B. Darkot, a.g.m., s. 572. 65 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt:I, Ankara, 1995, s.303; . Demirel, Sivasn Timur, s.35.

56

14

1402deki Timur felaketinden sonra Sivasn ynetimi, 1408 ylna kadar Kad Burhaneddinin damad Mezid Beyin idaresinde kalmtr66. ehrin Osmanl topraklarna tekrar katlmas Sultan Bayezidin olu ehzade elebi Mehmet, Mezid Beyin saltanatna son vermesiyle gereklemitir. Ancak 1472de Yusuf Mirza komutasndaki Akkoyunlu ordusu Sivasa saldrsna ramen Fatih Sultan Mehmetin bir yl sonra Akkoyunlulara kar elde ettii Otlukbeli zaferi ehirde uzun sreli huzur ortamn salamtr67. XVI. yzylda Anadoluda ve zellikle Sivasta younlaan Safevi propagandalar Osmanl ynetimini askeri, ekonomik ve kltrel tedbirler almaya yneltmitir. Osmanl ynetimi askeri tedbirler erevesinde, 1518te Eyalet-i Rum merkezini Amasyadan Sivasa tamtr. Ekonomik nlemler olarak da,
68

rana ekonomik ambargo

uygulanmtr . Kltrel nlemler olarak ise vakflara atanacak vakf grevlilerinin snni olma artn ne srmtr69. XVII. yzyl adeta bir gei dnemi olarak yaayan Sivasta, XVIII. yzylda gasb, yama ve talan etme eylemleri artm ve buna bal olarak da ehirde asayi bozularak zulm, hakszlk ve ahlakszlk younlamt. Sicillere geen deyimi ile bu dnemde Sivas, ekiya yata haline dnmt70. Bu yzylda Sivasn idaresi, sicil kaytlarndan elde edilen bilgilere gre, mtesellimlerin eline gemiti. yleki, Sivas Kadlar bile bu mtesellimlerin isteklerinin dna kamyordu. Bu mtesellimler de daha ok Zaralzade, Sarzade ve Kenanzade gibi ailelerine mensup kiilerdi71. 1831 Osmanl nfus saymnda Sivas, Eyalet-i Sivas olarak gemektedir72. Buna gre Sivas; Amasya, Bozok, orum, Canik, Divrii ve Arapkirden oluan yedi sancaktan

66 67

. H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.122. B. Darkot, a.g.m., s. 573. 68 Hasan Yksel, Osmanl-Safevi Mcadelesinde Sivas, Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumu 15-17 Mays 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s.153. 69 H. Yksel, a.g.m., s.153-154; S. Sava, Bir Tekkenin, s.78; Saim Sava, XVI. Asrda Anadoluda Alevilik, Ankara, 2002, s.142-143; Saim Sava, Susamlar Kona, Revak-2003, Sivas, 2003, s.116; 70 Saim Sava, 18. Asrn Sonlarnda Sivasta dari Durum Aayi ve Ahlak, Revak-91, Sivas, 1991, s.45. 71 S. Sava, 18. Asrn Sonlarnda, s.42,51, dipnot:26. 72 Fazla Akbal, 1831 Tarihinde Osmanl mparatorluunda dar Taksimat ve Nfus, Belleten, Cilt:XV, Say:60, s.622.

15

meydana gelmekteydi73. Sivas merkez sanca ise Liva-i Sivas (Paa Sanca) eklinde anlmaktadr. 1847 ynetim dzenlemesinde Sivas eyaleti; Merkez sancak, Amasya ve Divriiden, 1854 dzenlemelerinde de Sivas Merkez, Amasya, Karahisar- arki (ebinkarahisar) sancaklarndan meydana gelmekteydi. 1900de Sivas Sancana Bnyan- Hamid ve Kangal kazalar balanmtr. Fakat 1911de Bnyan- Hamid Kayseriye, Darende de Malatyaya balanmtr74. I.Dnya sava sonrasnda Osmanl devleti malup olunca Mondros Atekes Antlamas yaplmasna mteakip yabanc gler Anadoluyu igal etmeye balamlard. Sivas vilayeti de Ermenilerin bamsz devlet kurmaya altklar Vilayeti Sitte olarak adlandrlan Van, Erzurum, Mamuratl Aziz, Bitlis ve Diyarbekr ile birlikte bu vilayet snrlar arasnda yer almaktayd75. lk alardan itibaren nemli bir merkez olan Sivas, bu zelliini Kurtulu Sava srasnda da devam ettirmitir. Erzurum Kongresi kararlarnn yeniden teyit edildii, toprak btnln ve ulusal bamszln korunmasn isteyen milli bir kongreye 4-11 Eyll 1919da ev sahiplii yaparak Cumhuriyetin temellerinin atlmasna tanklk etmitir76. Cumhuriyetin ilanndan sonra illerin yeniden dzenlenmesi kapsamnda Sivas; il merkezi olmu ve Divrii, Grn, Hafik, Yldzeli, Zara ileleri Sivas iline balanmtr77. 1.5.2. Corafya Sivas ili Anadolu Blgesinin dousunda yer almaktadr. l topraklarnn byk bir ksm Kzlrmak, bir ksm da Yeilrmak ve Frat havzalarndadr. 28488 km2
73 74

F. Akbal, a.g.m., s.622-623. Ramazan zey, 20. Yzyln Balarnda Sivasn Tarihi Corafyas (Historical Geography Of In The 20 th Century), Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumu 15-17 Mays 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s.135. 75 R. zey, a.g.m., s.133. 76 Anonim, Sivas l Yll, Sivas, 1967, s.68; Laszlo Rasony, Tarihte Trklk, Ankara, 1993, s.262; Bernard Lews, Modern Trkiyenin Douu, Ankara, 2000, s.249; Birsen Ersel, Sivasn Trk Tarihindeki Yeri ve Sivas Kongresi Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumu 15-17 Mays 2003Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s. 47. 77 R. zey, a.g.m., s.134.

16

yzlm ile Konyadan sonra Trkiyenin ikinci en byk ilidir78. Sivas, douda Erzincan; kuzeyde Giresun, Ordu, Tokat; batda Yozgat; gneyde Kayseri, Kahramanmara ve Malatya illeriyle evrilidir (Harita.1-2-3). Sivas ehri, yaklak 1275 m. yksekliindeki Merakm Yaylas etekleri zerine kurulmutur. Nehre uzakl 3 km. olan ehrin asl kurulu alann Merakm Yaylas ve Dandan gelen iki akarsu, batda Tavra Deresi ve douda Msml Irmak arasnda kalan blge oluturur79. ehrin kuzeyindeki Tavra boazndan Murdar Irmak ve Kale Irmak ulamaktadr. Murdar Irmak ili, kuzey-gney ynnde ikiye blerek Msml Irmak ile birleir. Kale Irmak ise ehri batdan ve kuzeyden gneye istikametinde ikiye blerek Kzlrmaka balanmaktadr. l yeryz ekilleri asndan olduka engebeli bir yapya sahiptir. Arazi yapsn platolar, dalar ve derin vadiler oluturur. Anadolu Blgesinin yksek platolar zerinde balayan ve douya doru ykselen il, dou ve gneydouda dalk ve sarp bir kesimle sonulanmaktadr. ehir, genel olarak dalk ve yksek plato yeryz ekillerine sahiptir. Deniz seviyesinden ykseklii ortalama 1000 metrenin zerindeki Sivasn %47.6s platolarla, % 46.2.si dalarla ve % 6.2si ise ovalarla kapldr80. 1151 km. uzunluu ile lkemizin en uzun akarsuyu olan Kzlrmak, Sivasn en nemli akarsuyudur. Kzlrmak, Hafikte Koru ayn ve Acsuyu da alarak Sivas merkez ile topraklarna girerek burada Tecer, Fadlum, Bedirli aylarn, Msml ve Murdar Irmaklarna katlr. Kzlrmaka Kaln Ky yaknlarnda Yldz Irma ve Kaln ay; arklada Kaldrak ay ve Acsu; Gemerekte Kasmbeyli ve Gksu Deresinin birlemesiyle Deveboynu Yresinden Sivas il snrlarn terk eder. l snrlarnda tabii gl olarak Tdrge, Hafik, Lota ve Grn Gkpnar glleri, baraj olarak da Klkaya, amlgze, Glova, Yapaltn, Mursal, Maksutlu ve Gazibey barajlar bulunmaktadr81. l topraklarnda genel olarak yazlar scak ve kurak, klar souk ve kar yal olan karasal iklim grlr. Yeilrmak Havzasnda ise tipik kara ikliminden ziyade
78 79

M. A. Mahiroullar, lk alardan, s. 6. . Demirel, Osmanl Vakf , s. 9. 80 Adem Esen, Sivas Hakknda Genel Ekonomik Bilgiler (General Economik nformations About Sivas), Sivas Ekonomisi, Sivas, 1999, s.6. 81 M. A. Mahiroullar, lk alardan, s. 9-10-11.

17

Karadeniz iklimine benzer daha yal ve klarn daha lk getii bir tr gei iklimi hkimdir. Sivasn merkez ilesinde yllk ya ortalamas 430 mm3dr. Sivasta en ok ya Nisan ve Mays aylarnda, en az ya ise Temmuz ve Austos aylarnda gereklemektedir. 1.6. Sivas l Merkezinde Gnmze Ulaamayan Cami ve Mescitler Sivas il merkezinde, eitli nedenlerle yklarak gnmze ulaamayan cami ve mescitlerin tespit edilmesi esnasnda baz sorunlarla karlalmtr. ehir merkezinde bulunan ve yeni kurulan mahallelerin ana ekirdeini cami ve mescitler tekil etmektedir. yleki 1400-1700 yllar arasnda ehirde toplam 66 cami tespit edilmi olup; bunlarn 30u bulunduklar mahallenin ismi ile anlmaktadr82. Zamanla mahallelerin baka bir mahalle ile birleerek mahalle isimlerinin deitii de grlmektedir83. Bu nedenle ariv belgelerinde farkl mahallelerde bulunduu anlalan ve mahallenin ad ile anlan cami ve mescitlerin mahallelerin birlemesiyle mevcut olan cami ve mescitlerin de, nceki isimleriyle mi yoksa farkl bir isimle mi bahsedildii tam olarak tespit edilememektedir. Fakat, 1574 tarihli Defter-i Efkf- Rum ve Tapu Tahrir Defterlerinde isimlerine ulalan Sirkeli ve Firevs Bey Mesciti Mahalleleri gibi rneklerde karlald zere iki yl sonra yaplan Defter-i Evkf- Rum kaydnda bu mahalle isimlerinin bulunmuyor olmas, byk bir ihtimalle mahallelerin baka bir mahalle ile birleerek mescitlerin isimlerinin de deimi olabileceidir. Ayrca mahalle mescitleri geirdikleri onarmlar sonrasnda, onarm yaptran kiinin ad ile de anlmaya balanmtr. rnein, XVIII. yzyln balarna kadar Kk Bengiler Mahallesi Mesciti olarak bilinen yap, bu tarihten itibaren Hac Hseyin Camisi eklinde anlmtr. Dier taraftan gnmzde Yeni Cami olarak bilinen yap, ariv belgelerinden anlaldna gre Sar Hamza Mesciti, Selimaa ve Mahkeme Camisi gibi drt farkl isim ile gnmze kadar ulaabilmitir. Yukardaki iki rnekte grld iki yapnn toplam alt farkl isminin bulunduu ariv belgeleri ile tespit edilmitir. Bu sebeble aada hakknda ksaca bilgi vereceimiz cami ve mescitler zerine, ileride yaplacak ariv almalar ile hem nitelik hem de nicelik asndan bir deimenin
82 83

. Demirel, Osmanl Vakf, s.19; Baldrbazar, ryan- Mslm ve ryan- Zimmi Mahalleleri II. Mahmud dneminde birletirilerek Sularba Mahallesi olarak adlandrlmtr. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, II. Mahmud, s. 144145deki tablo 1-B.

18

gerekleebilecei ve daha salkl grler ileri srebilmenin mmkn olabilecei dnlmektedir. Ayrca Osmanl dnemine ait ariv belgelerinde ismi tespit edilen cami ve mescitlerin ilk inalarnn Seluklu veya Beylikler dneminde gereklemi olabilecei de gz ard edilmemelidir. Bu sebeple aada hakknda ksaca bilgi vereceimiz yaplarn kesin olarak Osmanl dneminde ina edilmi olduunu sylemek ancak ileriki yllarda yaplacak olan ariv almalaryla mmkn olacaktr. 1.6.1. Hac Emir Mahmud Mahallesi Mesciti Gnmze ulaamayan bu mescitin banisi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Y. Erol Arivinde bulunan tek sayfadan oluan tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 72. srasnda bu mescitten bahsedilmitir84. Bu belgede, mescitin ayn adl mahallede bulunduu ve H.720/M.1320 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir. Ayn belgede, ahap malzeme kullanlarak ina edilen cami boyunun 19, eninin de 11 (metre) olduu ve tek erefeli bir minaresinin bulunduu kaydedilmitir. Sz konusu belgeden, caminin be vakit ibadete ak olduu ve camide cuma ile bayram namazlarnn klnd tespit edilmitir. Yine bu belgede, caminin grevlileri arasnda bir imamn ve bir mezzinin bulunduu belirtilmitir. Ayrca yukarda bahsedilen belgeden, caminin 500 metre yaknlarnda Sofu Himmet Camisinin bulunduu anlalmaktadr85. Babakanlk Osmanl Arivindeki 1454-55 tarihli Tapu Tahrir Defterlerinde de, Mescit-i Hac Emir Mahmud Mahallesi eklinde bir kayt tespit edilmitir86. Muhtemelen bu mescit, isminden dolay Hac Emir Mahmud adnda bir kii tarafndan ina ettirilmi ya da onartlm olmaldr. 1.6.2. Ahi Emir Ahmed Mesciti Tokmak Kap Mahallesinde bulunan bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Vakflar Genel Mdrl Arivinde, H.733/M.1332 tarihli Ahi Emir Ahmed Zaviyesine ait vakfiye tespit edilmitir87. Bu vakfiyeden vakfn gelirleri arasnda, ehirde Tokmak Bazarnda satlan srlerden, sr bana iki koyun
84 85

Y. Erol Arivinde bulunan belge. Y. Erol Arivinde bulunan belge. 86 . Demirel, Osmanl Vakf, s.25. 87 S. Sava, Bir Tekkenin, s.28-29; . Demirel, Osmanl Vakf, s.59.

19

alnaca anlalmaktadr88. Sivas Mzesi Arivinde bulunan numarasz H.12511252/M.1835-1836 tarihli Muhasebe Defterinde, Ahi Emir Ahmed Zaviyesinin H.1251/M.1835 tarihinde 13165, H.1252/M.1836 tarihinde de 17040 olmak zere toplam 30205 kuru gelire sahip olduu anlalmaktadr89. Ayrca, Y. Erol Arivindeki belgenin 39. srasnda bu mescitten bahsedilmitir90. Bu belgede, mescitin Tokmak Kap Mahallesinde bulunduu ve H.(1)297/M.1880 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir. Ayrca belgede, ahaptan yaplan caminin boyunun dokuz, eninin alt (metre) olduu ve minaresinin bulunmad belirtilmitir. Ayn belgeden, caminin akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduu ve camide cuma ile bayram namazlarnn klnd tespit edilmitir. Ayrca belgeden, mescitin 200 metre yaknlarnda Yahya Bey Mescitinin, 500 metre yaknlarnda da Gk Medresenin yer ald anlalmaktadr. 1.6.3. eyh Hseyin Rai (eyh oban) Mesciti eyh oban Mahallesinde bulunan mescit, eyh Hseyin Rai (eyh oban Veli)91 tarafndan ina ettirilmitir. Mescitin kesin olarak ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Ancak mescitin, XX. yzyln ilk eyreinde mevcut olduunu . H. Uzunarl-R. N. Edgerin almalarndan renmekteyiz. Ayn almada, mescitin yanndaki trbeye bitiik vaziyette ina edildii ve iki basamak ile mescit ve trbenin birbirlerinden ayrldklarna dair bilgiler verilmitir. Bu eserde ayrca, mescitin mihrab yanndaki duvara konmu Arap harfleri ile yazlm iki kitabeye de yer verilmitir92. Y. Akyurt 1946-47 yllarndaki aratrmasnda, mescitin ykldn ve sadece trbenin mevcut olduunu belirtmitir. Y. Akyurt, . H. Uzunarl-R. N. Edgerin mescit ierisinde bulunduundan bahsettikleri kitabelerin trbe ierisinde bulunduuna iaret ederek kitabelerin Arapa yazllarn ve anlamlarn almasnda yer vermitir. Aada vereceimiz kitabeler Y. Akyurttan alnmtr93.
88 89

. Demirel, Osmanl Vakf, s.96. S. Sava, Bir Tekkenin, s.122. 90 Y. Erol Arivinde bulunan belge. 91 . H. Uzunarl-R. N. Edger, trbede gml olan kiinin halk arasnda eyh Hseyin Rai ve eyh oban Veli ismiyle anldn ve eyh Necmeddin Kbrann haleflerinden olduunu belirtmekle birlikte ehy obann kim olduu konusunda kesin hkm vermekten ekinmilerdir. Konu hakknda daha geni bilgi iin baknz, . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.162-163. 92 . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.162. 93 Y. Akyurt, a.g.e., s.72-73.

20

I. Kitabe, 0.57 x 0.35 m. llerindedir. Ceddede imaret hazihi(haza) el-mescid l-munderise El-muhta ile rahmetallah teala eref vahi bin anserahu fi senet isna seba (sebin) sebimiya (H.772/M1370) Kitabenin Anlam: Tanrnn rahmetine muhta Erefbin Ansare bu mnderis mescidi yediyz yetmi iki senesinde yeniledi. II. Kitabe, 0.70 x 0.53 m. llerindedir. Ceddede hazihil el buka eerife el merhum el mahfur el muhta ile Rahmetallah teala havaca (hoca) eyh oban nur Allah kabrehu fi-eyyam devlet sultan El azam sultan Muhammed hallede memleketehu Yusuf bin Abdullah atik emiri mkrem pir Ahmed Beg Fi sene-i isne ve sitten ve semaniye (H.862/M1458) Kitabenin Anlam: Merhum ve mafur tanrnn rahmetine muhta oban (Tanr

eyh

kabrininrlandrsn) bu yeri sultan- muazzam Sultan Mehmed (mlki paydar olsun) gnlerinde emir-i mkerrem Pir Ahmed Bey azadllarndan Yusuf bin Abdlllah sekizyz altm iki senesinde onartt. Ayrca Y. Akyurt, . H. Uzunarl-R. N. Edgerden farkl olarak trbeye ait H.1318/M.1900 tarihli bir onarm kitabesinden de bahsetmektedir94. Mescit hakknda dier bilgi, Y. Erol Arivinde bulunan, belgenin 22. srasnda tespit edilmitir95. Belgeden, mescitin eyh oban Mahallesinde bulunduuna dair bilgi verilmesine
94 95

Y. Akyurt, a.g.e., s.73. Y. Erol Arivinde bulunan belge.

21

karn ina tarihi ksm bo braklm olup, ahap olan caminin boyunun sekiz ve eninin de dokuz (metre) olduu ve minaresinin bulunmad anlalmaktadr. Ayn belgeden, mescitin harap bir vaziyette bulunduuna, 140 metre yaknlarnda Kale-i Cedit Camisi Mescitinin yer ald belirtilmitir. Yukarda bahsedilen almalarn hazrland tarihler dikkate alndnda, bu mescitin 1928-1946/47 yllar arasnda yklm olabileceini sylemek mmkndr. 1.6.4. Sofu Yusuf Camisi rtlpnar Mahallesinde bulunan mescitin banisi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Y. Erol Arivinde yer alan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlenebilen bir belgenin sekizinci srasnda bu camiye yer verilmesi sayesinde caminin varlndan haberdar olunmaktadr96. Bu belgeden, caminin rtlpnar Mahallesinde bulunduu ve H.816/M.1414 tarihinde ina edildiine dair bilgilere ulalmtr. Sz konusu belgeden, ahap olan caminin boyunun 13, eninin 10 (metre) olduu, tek erefeli bir minaresinin bulunduu ve caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduu anlalmaktadr. Ayn belgede, bu camide cuma ve bayram namazlarnn klndna dair bilgiye yer verilerek; caminin grevlileri arasnda bir imam, bir mezzin ve bir kayyumun bulunduu ve caminin 250 metre yaknlarnda Hamidiye Mescitinin yer ald belirtilmitir. 1.6.5. Hoca Sar eyh (Hoca Areste) Mesciti Ziya Bey Ktphanesinin gneydousunda bulunan ve adn banisinden alan mescit maalesef gnmze ulaamamtr. Hoca Sar eyh Es-Seyyid Pr Ahmed tarafndan ina ettirilen mescitin mimar bilinmemektedir. Babakanlk Osmanl Arivindeki 16606 numaral Cevdet Evkafdan, Hoca Sar eyh Es-Seyyid Pr Ahmedin adna dzenlenmi H.823/M.1420 tarihli vakfiye bulunduu tespit edilmitir97. Bu vakfiyeden, mescit ile birlikte bir de zaviyenin yer ald ve grevlileri arasnda bir imam (ayn zamanda nazr), iki mezzin, bir hatip, drt hafz, iki kayyum, bir muarrif ve iki
96 97

Y. Erol Arivinde bulunan belge. . Demirel, Kadiriye Tarikatnn..., s.364; . Demirel, Osmanl Vakf, s.48,61.

22

czhann bulunduu anlalmaktadr98. Ayrca vakfiyede, cami iin gnlk be ake karlnda bayram ve cuma gnlerinde hutbe okuyacak bir hatip, gnlk alt akeyle alan bir imamn tayin edildii, gnlk iki ake karlnda bir hohn, yine birine gnlk iki, dierine de ake karlnda almak zere iki mezzinin art koulduuna dair bilgilere yer verilmitir99. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki bir belgeden, 1572 tarihli Mahmud Kethda Vakf gelirinden Sar eyh Camisinde Kuran okunmas iin czhanlara cret verildii tespit edilmitir100. Tapu Kadastro Genel Mdrl Arivindeki, 1576 tarihli Defter-i Evkf- Rmdaki kayttan ayn vakf ierisinde olmalarna karn zaviye iin 1380 ake, cami iin ise 5400 ake olmak zere toplam 6780 ake geliri olduu belirlenmitir101. Babakanlk Osmanl Arivindeki 1730-1821 yllar arasndaki Hurufat Defterlerinde, Ahmed avu evkaf gelirlerinden de cami mezzini ve czhanlarna gelir ayrldna dair bilgilere ulalmtr102. Ariv belgelerinden, cami hakkndaki bilgilerin 1835 ylna kadar devam ettii tespit edilmitir103. Gnmze gerek camiye gerekse de zaviyeye ait herhangi bir temel bakiyesi ulaamamtr. Ancak hem vakfn gelir kaynaklar belirtilirken yaplan ayrntl tanmlamalardan hem de Sivas ehir tarihisi Kadir rediden alnan bilgiler nda cami ve zaviyenin yeri kesin olarak belirlenebilmektedir. Ayrca, Kadir redinin fotoraf arivinde bulunan eski bir fotoraftan Ziya Bey Ktphanesinin gneydousunda bulunan tek erefeli cami, ak bir ekilde fark edilebilmektedir (Fot.1). Kadir redi, 1945li yllara kadar mevcut olan caminin beden duvarlarnda kerpi, st rt ve tayc sistemde ahap malzemenin kullanldn ifade etmektedir104.

98 99

. Demirel, Kadiriye Tarikatnn..., s.369. . Demirel, Kadiriye Tarikatnn..., s.370. 100 . Demirel, Kadiriye Tarikatnn..., s.368. 101 . Demirel, Kadiriye Tarikatnn..., s.368. 102 . Demirel, Kadiriye Tarikatnn..., s.368. 103 . Demirel, Kadiriye Tarikatnn..., s.369. 104 Bu bilgi, Sivas ehir Tarihisi Kadir redi ile 18.03. 2006 tarihinde gerekleen grmede belirtilmitir.

23

1.6.6. Selman Bey (Paa) Camisi arba Mahallesi, Paa Cami Sokak zerinde bulunan yap gnmze ulaamamtr. Vakfiyesine gre, Selman Bey105 tarafndan XV. yzyln ilk eyreinde ina ettirilen cami, 1973 ylnda kan yangnda tamamen yanarak ortadan kalkmtr. 1974-1980 yllar arasnda, yanan caminin yerine, ayn isim ile daha byk betonarmeden kubbeli yeni bir cami ina edilmitir (Fot.2-3). Dikdrtgen planl olan eski caminin temel seviyelerinde moloz ta, beden duvarlarnda kerpi, st rt ve tayc sistemde ahap malzeme kullanlmtr. Tek erefeli minarenin kaidesinde dzgn kesme ta, gvde ve erefesinde tula malzeme kullanlmtr. Camiye giri dou duvarna alan kapdan salanmtr. Harimin zeri drt ahap direin tad ahap dz tavanla rtlmtr. Ahap mahfil, harimin kuzey ve bat duvarlarn dolanan ahap direkler zerine yerletirilmitir106. . H. Uzunarl-R. N. Edger, bu mescitin Selman Bey tarafndan yaptrlarak, H.824/M.1421 tarihli bir vakfiye dzenlettiini ve Selman Beyin torunu olan II. Selman Beyin ise H.853/M.1449 ylnda vakfiyeye eklemeler yaparak, mesciti onarttn ifade etmektedir107. Ayn aratrmaclar Selman Beyin torunlarndan Seyyid Muhammed Paa ve kardelerinin mesciti genileterek, camiye evirdiklerini ve su getirerek yanna bir de eme yaptrdklarn belirtmelerine ramen bu bilgiyi nereden aldklarna dair kaynak gstermemilerdir108. Sivas Vakflar Genel Mdrl Arivindeki H.1131/M.1719 tarihli Bostancba Mehmed Aann olu Es-Seyyid Ahmed Paa adna dzenlenmi vakfiyeden, Selman Bey Vakfna ilave vakf tanzim edilerek camiye
111

dntrld

tespit

edilmitir109.

H.1300/M.1884110

ve . H.

H.1306/M.1888

tarihli Sivas salnamelerinden, Paa Cami-i erifinin H.1215/M.1800

ylnda Vezir Alaeddin Paa tarafndan tamir ettirildii anlalmaktadr.

105

Selman Beyin Timur olayndan sonra Sivasa yerletii ve Selman Bey ailesinin Sivasn nde gelen ailerinden birisi olduu belirtilmektedir. Geni bilgi iin baknz, . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 176. 106 Anonim, Sivas Analitik, s.36. Ayrca bu bilgi, mahalle sakinlerinden Sabri Alp (1932) ile Sivas ehir Tarihisi Kadir redi ile 26.06.2005 tarihinde gerekleen grmelerde belirtilmitir. 107 . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 176. 108 . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 175-176. 109 . Demirel, a.g.e., s.53, dipnot 249. 110 S. Akta, a.g.t.,161. 111 A. Selvitop, a.g.t., s.190.

24

Uzunarl-R. N. Edger, Selman Beyin torunlarndan Damad Sleyman Paazade Seyyid Ahmet Paann olu Alaeddinnin H.1220/M.1805 ylnda camiyi onarttn ve onarmla ilgili sls hatla yazlm iki satrlk kitabeyi de i kapsnn zerine koydurttuunu belirtmilerdir112. . H. Uzunarl ve R. N. Edgerin cami hakknda vermi olduklar bilgiler Y. Akyurtun almasnda da tekralanmtr113. Gerek yeni yaplan camide gerekse de Sivas Mzesinde yaplan aratrmalar esnasnda yukarda bahsedilen onarm kitabesine ulalamamtr. Aada verilecek kitabenin okunuu ve anlam . H. Uzunarl-R. N. Edgerin almasndan alnmtr114. Kitabe: Neseben evlad-i Selmandan vezir olu vezir Seyyid Alaeddin Paa bin Seyyid Ahmet Paa (Tanr hasanatn kabul ve ecrini tarif ve ruhlarn tervih etsin) Bu erif ve ali camii bin iki yz yirmi senesi aban aynda binas tamam oldu. Kitabenin Anlam: Bu erefli cami Mir Salman ocuklarndan Seyyid Ahmed Paa olu vezir Seyyid Alaeddin Paa olu yce vezir tarafndan yapld. Allah hayrlarn kabul etsin, sevabn kat kat versin ve ruhlarn rahatlatsn H.1220/M.1805 ubat ay. Paa Camisi hakknda, Y. Erol Arivindeki 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz tek sayfadan oluan ve tablo eklinde hazrlanm belgenin 43. srasnda bilgilere ulalmtr115. Bu belgede, caminin ar ierisinde bulunduu ve H.(1)222/M.1844 tarihinde ina ettirildii anlalmaktadr. Ayn belgede, ahaptan yaplan caminin boyunun ve eninin 25 (metre) olduu ve tek erefeli bir minaresinin bulunduu belirtilirken, caminin be vakit ibadete ak olduu ve camide cuma ile bayram namazlarnn klndna dair bilgilere yer verilmitir. anlalmaktadr. Yukarda bahsedilen belgede, caminin grevlileri arasnda ikier imam ve mezzin ile birer kayyum ve ferran bulunduu tespit edilmitir.
112 113

. H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 176. Y. Akyurt, a.g.e., s.117-120. 114 . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 176. 115 Y. Erol Arivinde bulunan belge.

25

1.6.7. Ece Mahallesi Camisi Ayn adla anlan mahallede bulunan caminin banisi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Y. Erol Arivinde tespit edilen, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz belgenin dokuzuncu srasnda, caminin Ece Mahallesinde bulunduuna ve H.826/M.1423 tarihinde ina edildiine dair bilgilere yer verilmitir. Ayn belgede, ahap olan caminin boyunun 16, eninin 14 (metre) olduu ve tek erefeli bir minaresinin bulunduundan bahsedilerek caminin be vakit ibadete ak olduu ve camide cuma ve bayram namazlarnn klndna dair bilgilere yer verilerek; cami grevlilerinin yazld ksm bo braklmtr. Yukarda bahsedilen belgenin ayn satrnda bu caminin 210 metre yaknlarnda iekli Mescitinin, 500 metre yaknlarnda da Hac Sleyman Aa Mescitinin bulunduu belirtilmitir. 1.6.8. Kabal Mahallesi Mesciti Ayn adla anlan mahallede bulunan, caminin banisi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Cami hakknda tek belge, Y. Erol Arivinde tespit edilmitir116. Belgede, caminin Kabal Mahallesinde bulunduuna ve H.854/M.1450 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilerek; ahap olan caminin boyunun 12, eninin de 10 (metre) olduu ve minaresinin bulunmad belirtilmitir. Ayrca belgeden caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduu ve camide cuma ve bayram namazlarnn klnmad anlalmaktadr. Yukarda bahsedilen belgeden, bu caminin 150 metre yaknlarnda Kabal Mescitinin yer aldna dair bilgilere ulalmtr. 1.6.9. Tokmak Mahallesi Mesciti Ayn adla anlan mahallede bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgilere ulalamamtr. Babakanlk Osmanl Arivindeki 1454-55 tarihli Tapu Tahrir Defterlerinde, Mahalle-i Mescit-i Tokmak Mahallesi eklinde kaytn

116

Y. Erol Arivinde bulunan belge.

26

bunuyor olmas sebebiyle mahalleye ismini veren bir mescitin mevcut olduu anlalmaktadr117. 1.6.10. Hoca Hseyin Mesciti (Hac Zlfikar Camisi) ah Hseyin Mahallesinde bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. H.859/M.1454-55 tarihli Fatih dnemine ait Tapu Tahrir Defterinden, Mescit-i Hoca Hseyin adl bir mahalle tespit edilmitir. Bu mahalle daha sonra Mescit-i Hac ah Hseyin Mahallesi ad ile anlmtr118. Babakanlk Osmanl Arivindeki H.1105/M.1693 tarihli Maliyeden Mdevverde bu mescit hakknda bilgilere yer verilmitir119. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki H.1115/M.1704120 tarihli Hurufat Defterlerinden, bu mescitin Hac Zlfikar Mesciti ismini aldna dair bilgilere ulalmtr121. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1779 tarihli Hurufat Defterinde de bu mescit haknda bilgilere yer verilmitir. Bu belgede, ah Hseyin Mahallesinde bulunan Zlfikraolu Mesciti imamnn vefat zerine, oullarnn mescitte namaz klmamalarna ramen mescitin gelirlerine el koyduklar belirtilmitir. Ayrca mescitin bakmszlktan harap bir durumda olduu ve hatta bu kiilerin caminin mefruatn dahi sattklar ve bunun zerine de mahalle sakinlerinin ihbar ile kad tarafndan mescite baka birinin imam olarak atand tespit edilmitir122. Ayn arivdeki Hurufat Defterlerinden bu mescitin 1783 ylnda minber eklenerek camiye dntrldne dair bilgilere yer verilmitir123. Ayrca, H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaral Sivas eriyye Sicil Defterindeki 228-56 nolu belgede, ah Hseyin Mahallesinde bulunan Zlfikr Camisinin mutasarrf iken vefat eden Abdlkadir Efendinin yerine Abdlkerim Mahallesinde ikamet eden Tefekiolu Mehmed Emin Efendinin atanmasna dair bilgilere yer verilmitir124. . Demirel, mescitin corafi olarak ehrin dousunda Said brahim Paa Camisi civarnda bulunduunu ve 1823 ylndan itibaren szkonusu mescitin ismine ariv belgelerinde karlalmadn ve bu
117

. Demirel, Osmanl Vakf, s.48. . Demirel, Osmanl Vakf, s.24. 119 . Demirel, Osmanl Vakf, s.25. 120 . Demirel, H.1115 tarihini M.1713 olarak belirtmitir. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, Osmanl Vakf, s.25deki dipnot:100. 121 . Demirel, Osmanl Vakf, s.25. 122 . Demirel, Osmanl Vakf, s.130. 123 . Demirel, Osmanl Vakf, s.52deki 245 nolu dipnot. 124 . Kaya, a.g.t., s.141-142.
118

27

tarihlerde mescitin Said brahim Paa tarafndan yeniden ina ettirilerek isminin de Said brahim Paa Camisi olarak deitiini belirtmektedir125. Fakat yukarda da grld zere Zlfikrolu Camisi ile Said brahim Paa Camisi farkl yaplardr. Said brahim Paa Camisinin 1819-20 tarihli onarm kitabesinden sonra, H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaral Sivas eriyye Sicil Defterinde yukarda bahsedilen mahallede Zlfikr Camisi ad ile bilinen bir caminin mevcut olduu tespit edilmitir. 1.6.11. Kerimolu (Hoca Ali avu) Mesciti Hoca Ali avu Mahallesinde bulunan bu mescitin banisi ve ne zaman ykldna dair bilgilere ulalamamtr. Y. Erol Arivinde bulunan, tek sayfadan oluani tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 23. srasnda bu mescitin Hoca Ali avu Mahallesinde bulunduuna ve H.880/M.1475 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir. Belgede, ahap olan caminin boyunun ve eninin dokuz (metre) olduu ve minaresinin bulunmad, mescitin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduu ve mescitte cuma ve bayram namazlarnn klnmad, 130 metre yaknlarnda eyh oban Mescitinin yer aldna dair bilgilere ulalmtr126. 1.6.12. Abdulvahab Gazi Mesciti Klavuz Mahallesinde bulunan ve gnmze ulaamayan bu mescit ina kitabesine gre, H.901/M.1495 tarihinde Ahmed Paa tarafndan ina ettirilmitir. Mescit, Vakflar Blge Mdrl tarafndan 1972 ylnda tamamen yklarak yerine ayn adl yeni bir cami ina edilmitir (Fot.4-6). Mescite ait ina kitabesinin yeni yaplan caminin kaps zerinde yer ald belirtilmitir127. Fakat, 2005 Haziran aynda yerinde yapm olduumuz aratrmalar esnasnda bu kitabe tespit edilememitir. Aada okunuunu ve anlamn vereceimiz kitabe . H. Uzunarl-R. N. Edgerden alnmtr128. Kitabe:
125 126

. Demirel, Osmanl Vakf, s.25. Y. Erol Arivinde bulunan belge. 127 H. Denizli, a.g.e., s.52; N. Burhan Bilget, Sivas Ant Mezarlar, Ankara, 1993, s.16-17. 128 . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 182.

28

Kadena hazal mescidi Es-seyyid Fi eyyem devle Es-sultan Beyazd Bi emir Ahmed Paa El Melikallah el mecid Fiyz huve tarihi bebun elvahid Kitabenin Anlam: Bu mbarek mescit, Sultan Bayeztn saltanat zamannda Ahmed Paann emri ile yapld. Mlk yce Allaha mahsustur. (Feyz-i h) tarih olarak drld. (H.901/M.1495) Y. Erol Arivinde bulunan 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz tek sayfadan oluan tablo eklinde hazrlanm bu belgenin 70. srasnda caminin, ayn adl mahallede bulunduu ve H.876/M.1471 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir129. Bu belgede, ahaptan yaplan caminin boyunun 15, eninin de sekiz (metre) olduu ve tek erefeli bir minaresinin bulunduu yazlmtr. Ayn belgeden, caminin be vakit ibadete ak olduu ve camide cuma ile bayram namazlarnn klnd tespit edilmitir. Sz konusu bu belgede, caminin grevlileri arasnda bir imam ve bir mezzinin bulunduu belirtilmitir. Ayrca yukarda bahsedilen belgede, caminin 500 metre yaknlarnda da Klavuz ve Hac Mahmud Camilerinin yer ald belirtilmitir130. Mescit hakkndaki dier belge, H.973/M.1565-66 tarihli 5 numaral Mhimme Defterinde tespit edilmitir. Defterdeki 638 nolu belgeden, Abdlvahhb- Gazi Zaviyesi mtevellisi, sipahi ve emlak sahibi olan baz kimselerin vakf hududuna tecavz ettikleri yolunda ikayette bulunduundan, konunun aratrlarak vakf arazisine kimsenin tecavzne izin verilmemesine dair bilgilere ulalmtr131. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki H.1162/M.1749 tarihli Zaralzde Mehmed Paa Vakfiyesinde132, H.1301/M.1884133 ve H.1302/M.1885 tarihli Sivas salnamelerinde, Zaralzde Mehmed Paann Abdulvahab Gazi mescitini genileterek bir minare ekledii ve zaviye ile
129 130

Y. Erol Arivinde bulunan belge. Y. Erol Arivinde bulunan belge. 131 Anonim, 5 Numaral Mhimme Defteri (973/1565-1566), Ankara, 1994, s.114. 132 . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 185; H. Denizli, a.g.e., s.53; . Demirel, Osmanl Vakf, s.55. 133 Salname-i Vilayet-i Sivas 1301, s.171.

29

birlikte bir de eme ina ettirerek bunlara kendi vakfndan geni bir vakf ayrldna dair bilgilere ulalmtr134. Y. Erol Arivindeki belgede camiye ait olarak belirtilen H.876/M.1471 tarihi caminin ina tarihi olamaz. nk caminin H.901/M.1495 tarihinde ina ettirildii kitabesi ile sabittir. Muhtemelen beldege geen tarih, camide 14 yl sonra gerekleen byk apl bir onarma ilikin olmaldr. 1.6.13. ems Ferra Mesciti Kendi ismi ile anlan mahallede bulunan ve gnmze ulaamayan bu mescitin banisi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Y. Erol Arivinde bulunan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 27. srasnda bu mescitten bahsedilmitir135. Bu belgeden, mescitin ems Ferra Mahallesinde136 bulunduu ve H.920/M.1514 tarihinde ina edildiine dair bilgilere ulalmtr. Belgede, ahap olan caminin boyunun 10, eninin de alt (metre) olduu ve minaresinin bulunmad kaydedilmitir. Ayn belgeden, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduu anlalmaktadr. Ayrca belgede ad geen mescitte, cuma ve bayram namazlarnn klndna dair bilgilere yer verilerek caminin grevlileri arasnda bir imamn bulunduuna deinilmitir. Yukarda bahsedilen belgenin ayn satrnda bu mescitin 150 metre yaknlarnda Kabal Mescitinin yer ald belirtilmitir. 1.6.14. Palaslu Mesciti ehrin gneydousunda Mescit-i Palaslu ad ile anlan bir mahallenin bunuyor olmas sebebiyle ayn isimle bilinen ve mahalleye ismini veren bir mescitin mevcut olduunu sylemek mmkndr. Babakanlk Osmanl Arivindeki H.926/M.1519-1520, H.935/M.1528, H.961/M.1553-1554 tarihli Tapu Tahrir Defterleri ile Tapu Kadastro Genel Mdrl Arivindeki H.982/M.1574 tarihli Tapu Tahrir Defterinde bu isim ile bir mahallenin bulunduuna dair bilgilere ulalmtr137. Bu mahalle adnn

Salname-i Vilayet-i Sivas 1302, s.443. Y. Erol Arivinde bulunan belge. 136 ems Ferra Mahallesi, lerbey ve Hoca avu Mahalleleri ile birleerek lerbey Mahallesi adn almtr. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, II. Mahmud, s.145. 137 . Demirel, Osmanl Vakf, s.24, dipnot:95.
135

134

30

1637lerden itibaren Demrciler (Demirciler) ve Krcuk Mahallesi adyla anld tespit edilmitir138. 1.6.15. Himmet Sofu Mesciti Gnmze ulaamayan ve Msmlrmak Mahallesinde bulunan bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgilere ulalamamtr. Babakanlk Osmanl Arivindeki 1519-20 tarihli Tapu Tahrir Defterlerinde, Himmet Sofu139 Mesciti Mahallesi eklinde kaytn bunuyor olmasndan ayn isimle anlan mahallede bir mescitin mevcut olduu anlalmaktadr140. Y. Erol Arivinde bulunan tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 73. srasnda bu mescitten bahsedilmitir141. Bu belgede, mescitin ayn ismi tayan mahallede bulunduu ve H.(1)150/M.1738 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir142. Ayn belgede, ahaptan yaplan caminin boyunun 11, eninin de 10 (metre) olduu ve tek erefeli bir minaresinin bulunduu kaydedilmitir. Sz konusu bu belgeden, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduu ve camide cuma ile bayram namazlarnn klnd ve caminin grevlileri arasnda bir imam ve bir mezzinin bulunduu tespit edilmitir. Ayrca yukarda bahsedilen belgede, caminin 500 metre yaknlarnda Hac Mahmud Camisinin yer ald belirtilmitir143. Y. Erol Arivinde geen Himmet Sofu Mahallesinin ad Cumhuriyet dneminde Msmlrmak olarak deitirilmitir144. Ayrca, mescitin 1743lerden itibaren minber konularak cami olarak kullanld tespit edilmitir145. Y. Erol Arivinde bulunan belgede, mescitin ina tarihi olarak belirtilen H.(1)150/M.1738 tarihi, byk bir ihtimalle mescitteki byk apl bir onarma ait olsa gerek. nk yukarda da grld gibi szkonusu mescit hakkndaki bilgilerein XVI. yzyln ilk yarsna kadar gittii tespit edilmitir.

138 139

. Demirel, Osmanl Vakf, s.24. 1514 tarihli Kerim avu Vakfiyesindeki ahitler arasnda Himmet Sofu adl bir kiinin bulunduu tespit edilmitir. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, Osmanl Vakf, s.29. Fakat bu kiinin Himmet Sofu Mescitinin banisi olup olmad ancak ileriki yllarda yaplacak olan ariv almalaryla mmkn olacaktr. 140 . Demirel, Osmanl Vakf, s.29. 141 Y. Erol Arivinde bulunan belge. 142 Y. Erol Arivinde bulunan belge. 143 Y. Erol Arivinde bulunan belge. 144 . Demirel, Osmanl Vakf, s.29. 145 . Demirel, Osmanl Vakf, s.29.

31

1.6.16. Yenice Mesciti Gnmze ulaamayan bu mescitin bulunduu yer, banisi, ina tarihi ve ne zaman ykldna dair bilgi yoktur. 1520 tarihli Sivas eriyye Sicillerinde bu mescite ait bilgiler tespit edilmitir146. 1.6.17. Bazar Mesciti Gnmze ulaamayan bu mescitin bulunduu yer, banisi, ina tarihi ve ne zaman ykldna dair bilgi yoktur. 1524 tarihli Lala Sinan Paa Vakfiyesinde ve 1553-54 tarihli tahrir kaytnda bu mescite dair bilgiler bulunmaktadr147. 1.6.18. Klavuz Camisi Ayn adl mahallede bulunan bu caminin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Banisi hakknda bilgi bulunmayan bu cami, yakn zamanlarda tamamen yklarak yerine ayn isimle anlan botonarmeden yeni bir cami ina edilmitir. Y. Erol Arivinde bulunan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 19121927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 70. srasnda bu camiden bahsedilmitir148. Bu belgede, caminin Klavuz Mahallesinde bulunduu ve H.930/M.1524 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir149. Ayn belgede, ahaptan yaplan caminin boyunun 13, eninin de 12 (metre) olduu ve tek erefeli bir minaresinin bulunduu kaydedilmitir. Belirtilmitir. Yine ayn belgeden, caminin be vakit ak olduu ve camide cuma ve bayram namazlarnn klnd tespit edilmitir. Ayrca belgede, caminin grevlileri arasnda bir imam ve bir mezzinin bulunduu, caminin 500 metre yaknlarnda Abdulvahab Gazi Mescitinin yer ald belirtilmitir.

. Demirel, Osmanl Vakf, s.35. . Demirel, Osmanl Vakf, s.35. 148 Y. Erol Arivinde bulunan belge. 149 Y. Erol Arivinde bulunan belge.
147

146

32

1.6.19. ahkulu (elebi) Mesciti Palaslu Mahallesinde bulunan mescitin ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi bulunmamaktadr. Babakanlk Osmanl Arivindeki 1528, 1553-1554 ve 1576 tarihli Defter-i Evkf- Rumdaki bilglerden, mescitin ahkulu elebi tarafndan ina ettirildii tespit edilmitir150. 1.6.20. Hoca Karaca Mesciti Ayn adla anlan mahallede bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld tespit edilememitir. Babakanlk Osmanl Arivindeki 1553-54 tarihli Tapu Tahrir Defterlerinde, Mescit-i Hoca Karaca Mahallesi eklinde kaytn bulunuyor olmas nedeniyle ayn isimle anlan mahallede bir mescitin mevcut olduunu sylemek mmkndr151. Bu mahallenin ismine, 1574 tarihinden itibaren ariv kaytlarnda rastlanlmamtr152. 1.6.21. Karagedk Mahallesi Mesciti Bulunduu mahalle ile ayn ad tayan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Bu mescitin ismi, Babakanlk Osmanl Arivindeki 1553-54 tarihli Tapu Tahrir Defterlerinde tespit edilmitir153. 1.6.22. Veled Bey Mesciti Ayn adl mahallede bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. 1553-54 tarihli Tahrir Defterinde, Mescit-i Veled Bey adnda bir mahallenin mevcut olduu154; 1576 tarihli Evkaf- Rumda da, mescitin kurucusu hakknda bilgiler tespit edilmitir155. Y. Erol Arivinde bulunan tek sayfadan oluan tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 16.
. Demirel, Osmanl Vakf, s.33. . Demirel, Osmanl Vakf, s.35. 152 . Demirel, Osmanl Vakf, s.35. 153 . Demirel, Osmanl Vakf, s.28. 154 . Demirel, Osmanl Vakf, s.31. 155 . Demirel, Osmanl Vakf, s.31-32.
151 150

33

srasnda Veled Bey Camisinden bahsedilmitir. Bu belgede, caminin kendi ad ile anlan mahallede bulunduu ve H.1100/M.1689 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere ulalmtr. Ayn belgede, ahap olan caminin boyunun ve eninin sekiz (metre) olduu ve minaresinin bulunmad belirtilmitir. Ayrca belgeden, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduu ve camide cuma ve bayram namazlarnn klnmadna dair bilgilere yer verilerek, cami grevlilerinin yazld ksm bo braklmtr156. Yukarda bahsedilen belgenin ayn satrndan, bu caminin 260 metre yaknlarnda Emir Arif olu Mescitinin, 500 yaknlarnda da Uzunhacolu Mescitinin yer ald tespit edilmitir. Ayrca, Vakflar Genel Mdrl Arivindeki, 1762 tarihli Hurufat Defterinden, mescitin ibadete ak olduu anlalmaktadr157. Y. Erol Arivinde bulunan belgede, mescitin ina tarihi olarak belirtilen H.1100/M.1689 tarihi byk bir ihtimalle mescitte gerekleen byk apl bir onarma ait olsa gerek. nk yukarda da grld gibi szkonusu mescit hakkndaki bilgilerin XVI. yzyln ortalarna kadar gittii tespit edilmitir. 1.6.23. Ahmed Suba Mesciti Gnmze ulaamayan ve kendi ad ile anlan mahallede bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykldna dair bilgi yoktur. 1553-54 ve 1574 tarihli Defter-i Evkaf- Rumdan, Mescit-i Ahmed Suba ad ile anlan bir mahallenin tespit edilmesinden, bulunduu mahallenin ismi ile anlan bir mescitin mevcut olduunu sylemek mmkndr158. 1.6.24. Hamurkesen (Yeil) Camisi Bu caminin Ferhad Bostan Mahallesinde bulunduunu Y. Erol Arivinde tespit edilen tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 68. srasnda bu camiden bahsedilmitir159. Bu belgede, caminin Ferhad Bostan Mahallesinde bulunduuna ve H.950/M.1544 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir. Ayn belgeden, ahaptan yaplan caminin boyunun 18, eninin
Y. Erol Arivinde bulunan belge. . Demirel, Osmanl Vakf, s.32. 158 . Demirel, Osmanl Vakf, s.32. 159 Y. Erol Arivinde bulunan belge.
157 156

34

de 12 (metre) olduu ve tek erefeli bir minaresinin bulunduu

tespit edilmitir.

Yukarda bahsedilen belgeden, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduu ile camide cuma ve bayram namazlarnn klnd ve caminin 60 metre yaknlarnda Yacolu Mescitinin yer ald belirtilmitir. 1.6.25. iekli Mahallesi Mesciti Ayn adla anlan mahallede bulunan mescitin banisi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Y. Erol Arivinde tespit edilen, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 10. srasnda bu mescitin iekli Mahallesinde bulunduu ve H.960/M.1553 tarihinde ina edildiine dair bilgilere yer verilmitir160. Ayn belgede, ahap olan caminin boyunun sekiz, eninin de yedi (metre) olduuna ve tek erefeli bir minaresinin bulunduuna dair bilgilere ulalmtr. Yine belgeden, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduu ve camide, cuma ve bayram namazlarnn klnmadna dair bilgilere yer verilerek cami grevlilerinin yazld ksm bo braklmtr. Ayrca yukardaki belgede bahsedilen bu caminin 210 metre yaknlarnda Ece Mahallesi Mescitinin yer ald belirtilmitir. 1.6.26. Hamid (Tacir Hamid) Mesciti Bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld tespit edilememitir. Vakflar Genel Mdrl Arivinde, 1966 numaral defterin 154. sayfasnda Hasan Paa adna dzenlenmi H.972/M.1564 tarihli vakfiyede, Hasan Paa Camisinin gelirleri arasnda Hamid Mescitinin kble tarafndaki 32 dkkan eklindeki tarif161 sayesinde bu mescitin varlndan haberdar olmaktayz. H.1300/M.1884 tarihli Sivas Salnamesinden mescitin meydanda bulunduu ve Said brahim Aa tarafndan ina ettirildii tespit edilmitir162. H.1302/M.1886163 ve H.1306/M.1888 tarihli Sivas Salnamelerinden de yine ayn kiinin bu mesciti H.1246/M.1830 ylnda tamir ettirildii anlalmaktadr164.

160 161

Y. Erol Arivinde bulunan belge. S. Kln, a.g.m., s.234. 162 S. Akta, a.g.t., s.165. 163 S. Akta, a.g.t., s.255. 164 A. Selvitop, a.g.t., s.193.

35

1.6.27. Deirmenciolu Mesciti Olan avu Mahallesinde165 bulunan mescit, Ahmed Bey b. Abdssamed tarafndan ina ettirilmitir. Gnmze ulaamayan bu mescitin ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Mescit hakknda en erken tarihli bilgi, Sivas Vakflar Genel Mdrl Arivindeki, 1573 tarihli Ahmed Bey b. Abdssamed adna dzenlenmi vakfiyedir166. Vakfiyeden, vakfn gelirleri arasnda bir adet deirmen vakfedildiine dair bilgilere ulalmtr167. Vakflar Genel Mdrl Arivi ile Sivas Vakflar Genel Mdrl Arivinde bulunan XVI. yzyln sonlarna ait belgelerden hareketle yaplan bir karlatrmada, Deirmenciolu Mesciti imam gnlk 1.5 dirhem cret alrken, ayn yzylda kurulan Kale Camisi imamnn ise gnlk drt dirhem cret ald tespit edilmitir168. Mescit, Babakanlk Osmanl Arivindeki 1784 tarihli Hurufat Defterinde, cami olarak belirtilmitir. Mescit hakkndaki son bilgilere ayn arivdeki, 1852 tarihli Hurufat Defterlerinde ulalmtr169. Mescit hakknda bilgi veren dier bir belge ise, Y. Erol Arivindeki 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz tek sayfadan oluan tablo eklinde hazrlanm belgedir. Bu belgenin 55. srasnda bu mescitten bahsedilmitir170. Bu belgede, caminin Olan avu Mahallesinde bulunduu belirtilerek, ina tarihi ve grevlileri ksm bo braklmtr. Ayn belgeden, ahaptan ina edilen caminin boyunun yedi, eninin de sekiz (metre) olduu ve minaresinin bulunmad tespit edilmitir. Sz konusu bu belgede, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduu ve cuma ile bayram namazlarnn klnmad belirtilmemitir. Ayrca bu belgeden, caminin 60 metre yaknlarnda Alaca Mescitinin bulunduuna dair bilgilere ulalmtr171.

165

Olan avu Mahallesinin gnmzde ehir merkezinde Bahtiyarbostan olarak bilinen mahallenin snrlar ierisnde bulunduu tespit edilmitir. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, II. Mahmud, s.145deki Tablo:1-B. 166 . Demirel, Osmanl-Vakf, s.40, dipnot:181. 167 . Demirel, hem mescitin isminden hem de vakfn gelirleri arasnda bir deirmenin bulunamasndan yola karak Ahmed Bey b. Abdssamedin byk bir ihtimalle bir deirmencinin olu olduunu belirtmitir. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, Osmanl Vakf, s.40. 168 . Demirel, Osmanl Vakf, s.136. 169 . Demirel, Osmanl Vakf, s.40-41. 170 Y. Erol Arivinde bulunan belge. 171 Y. Erol Arivinde bulunan belge.

36

1.6.28. Firdevs Bey Mesciti Bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld tespit edilememitir. Babakanlk Osmanl Arivindeki 1574 tarihli Defter-i Efkf- Rum ve Tapu Tahrir Defterlerindeki Firdevs Bey Mesciti Mahallesi eklinde kaytn bunuyor olmasndan, ayn isimle anlan mahallede bir mescitin mevcut olduunu sylemek mmkndr172. Ancak, 1576 tarihli Defter-i Evkf- Rumda bu mahalle adnn belirtilmemesi dikkat ekicidir173. Dolaysyla iki yl sonra yaplan bir kaytta bu mahalle isminin bulunmuyor olmas byk bir ihtimalle mahallenin baka bir mahalle ile birleerek mescitin isminin de deimi olabileceini veya sz konusu mescitin yklm olabileceini dnmekteyiz. 1.6.29. Sirkeli Mesciti Gnmze ulaamayan bu mescitin de banisi, ina tarihi ve ne zaman ykldna dair bilgiler yoktur. Babakanlk Osmanl Arivindeki 1574 tarihli Defter-i Efkf- Rum ve Tapu Tahrir Defterlerindeki Sirkeli Mescit Mahallesi eklinde kaytn bunuyor olmasndan, ayn adl mahallede bir mescitin mevcut olduu anlalmaktadr174. Fakat, bu mahallenin 1576 tarihli Defter-i Evkf- Rumda kaydna rastlanlmamtr.175. Bu sebeple iki yl sonra yaplan bir kaytta bu mahalle isminin bulunmuyor olmas muhtemelen mahallenin baka bir mahalle ile birleerek mescitin isminin de deimi olabilecei veya sz konusu mescitin yklm olabilecei ile aklamak mmkndr. 1.6.30. Musa Efendi Camisi Caminin bulunduu yer, banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Babakanlk Osmanl Arivindeki Hurufat Defterlerinden, Mescit-i Musa ad ile anlan bir mahallenin bulunduu ve 1574 tarihinden itibaren de mahallenin Klavuz ad ile deitiine dair bilgiler tespit edilmitir176. E. elebi de, seyahatnamesinde bu camiden

. Demirel, Osmanl Vakf, s.38, dipnot:171. . Demirel, Osmanl Vakf, s.38. 174 S. Sava, Bir Tekkenin, s.34; . Demirel, Osmanl Vakf, s.38. 175 S. Sava, Bir Tekkenin, s.34; . Demirel, Osmanl Vakf, s.38. 176 . Demirel, Osmanl Vakf, s.35.
173

172

37

salam bir yap olarak bahsetmitir177. Muhtemelen cami, isminden dolay Musa Efendi olarak tannan birisi tarafndan ina ettirilmi olmaldr. 1.6.31. Mehar Mesciti Hamurkesen Mahallesinde bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. 1576 tarihli Evkaf Defterinde bu mescit hakknda bilgilere ulalmtr178. Bu tarihten sonra ariv belgelerinde Mescit-i Mehar ad ile bir mescit tespit edilememitir. . Demirel, Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1726 ve 1820 tarihli tarihli Hurufat Defterlerinden, ayn mahallede bulunduu anlalan Hac Veli ve Seyyid mer mescitlerinden birisinin bu mescitin yerine yeniden ina edilmi ya da byk apl bir onarm geirerek isminin deitirilmi olabilecei belirtilmektedir179. Fakat bugnk bilgilerimiz ile bu durumun kesin olarak tespit edilmesi mmkn deildir. Ancak ileride yaplacak ariv almalar ile bu durum hakknda daha salkl grler ileri srmek mmkn olacaktr. 1.6.32. Hac smail (Krkler) Camisi Gnmze ulaamayan bu caminin ina tarihi ve ne zaman ykldna dair bilgi yoktur. . H. Uzunarl-R. N. Edger, Sar eyh Mahallesinde bulunan bu caminin Selman Bey ailesinden Hac smail b. Kemal tarafndan ina ettirildiini ve H.992/M.1584 tarihinde de vakfiyesini dzenlettiini belirtmilerdir180. 1.6.33. Ali avu Camisi Ayn adla bilinen mahallede bulunan bu caminin banisi ve ne zaman ykldna dair bilgi yoktur. Y. Erol Arivinde bulunan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde dzenlenmi ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 28. srasnda bu

177

Evliya elebi, Seyehatname (eviren: Zuhuri Danman), Cilt:V, stanbul, 1970, s.90; A. Mahiroullar, a.g.e., s.34. 178 . Demirel, Osmanl Vakf, s.33-34. 179 . Demirel, Osmanl Vakf, s.34. 180 . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.177,dipnot:93; . Demirel, Osmanl Vakf, s.53, dipnot 249.

38

camiden bahsedilmesi ile bu caminin varlndan haberdar olmaktayz181. Bu belgede, caminin Ali avu Mahallesinde bulunduu ve H.1051/M.1641 tarihinde ina ettirildii, ahap olan caminin boyunun 14, eninin sekiz (metre) olduu ve tek erefeli bir minaresinin bulunduu belirtilmitir. Ayrca belgeden, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduu ve camide, cuma ve bayram namazlarnn klndna ve grevlileri arasnda bir imamn bulunduuna dair bilgiye yer verilmitir. Yukarda bahsedilen ayn belgede, bu caminin 200 metre yaknlarnda Kabal Mescitinin yer aldndan bahsedilmitir. 1.6.34. Kzl Cami Caminin bulunduu yer, banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. E. elebi, seyahatnamesinde bu camiden bahsederek, bir minareli eski bir mabet olarak tanmlamtr182. elebenin bahsettii bu camiye ariv belgelelerinde rastlanlmamtr. 1.6.35. Mevlana Mehmed Mesciti XVI. yzyln ikinci yarsnda Mescit-i Mevlana Mehmed ad ile anlan bir mahallenin mevcut olmas sebebiyle bu isimle bilinen bir mescitin var olduunu sylemek mmkndr183. Ad geen bu mescitin de banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. 1.6.36. Musa Mesciti Bu mescitin de banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. XVI. yzyln ikinci yarsnda Mescit-i Musa ad ile anlan bir mahallenin mevcut olmas sebebiyle bu adla anlan bir mescitin var olduu anlalmaktadr184.

181 182

Y. Erol Arivinde bulunan belge. Evliya elebi, Seyehatname (eviren: Zuhuri Danman), Cilt:V, Mahiroullar, a.g.e., s.34. 183 . Demirel, Osmanl Vakf, s.33-34. 184 . Demirel, Osmanl Vakf, s.33.

stanbul, 1970, s.90; A.

39

1.6.37. Kurt Mesciti Ayn adla anlan mahallede bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1693 tarihli Hurufat Defterinde bu mescitin ismine ulalarak185, 1827 tarihli Hurufat Defterlerinde de bu mescite minber vaz edilerek camiye dntrld tespit edilmitir186. Kurt Mescitinin ismine, en son ayn arivdeki 1888 tarihli Esas Defterinde rastlanlmtr187. 1.6.38. Kk Bengiler Mahallesi Mesciti (Hac Hseyin Camisi) Ayn adla anlan mahallede bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgilere ulalamamtr. Babakanlk Osmanl Arivindeki H.1105/M.1693 tarihli ve 3687 numaral Sivas Eyaleti Evkaf Muhasebe Defterinde bu mescit hakknda bilgilere ulalmtr188. Bu defterde, E-Hac Hseyin Aa Vakf mtevellilerinin, vakf deirmenin yklmas zerine suyunu hamam ve 121 emeye icara verdiklerine dair bilgiler tespit edilmitir189. XVII. yzyln sonlarnda mahalle mesciti olarak kaydedilen yapdan, ayn arivdeki 1705 ve 1883 tarihli Hurufat Defterlerinde de Hac Hseyin Camisi olarak bahsedilmitir190. 1.6.39. Hac Veli Mesciti Hac Veli Mahallesinde191 bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykldna dair bilgiler yoktur. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1703 tarihli Hurufat Defterinde mescit hakknda bilgilere ulalmtr192. Ariv belgelerinde mescitin 1733 tarihinde minber eklenerek camiye dntrld tespit edilmitir193.

. Demirel, Osmanl Vakf, s.42. . Demirel, Osmanl Vakf, s.42. 187 . Demirel, Osmanl Vakf, s.42. 188 . Demirel, Osmanl Vakf, s.41. 189 . Demirel, Osmanl Vakf, s.84,95. 190 . Demirel, Osmanl Vakf, s.41. 191 Hac Veli Mahallesinin nce Hac Zahid, sonrada Yiitler Mahallesi ile birleerek isminin deitii tespit edilmitir. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, Osmanl Vakf, s.44. 192 . Demirel, Osmanl Vakf, s.44. 193 . Demirel, Osmanl Vakf, s.52, dipnot:245.
186

185

40

1.6.40. Sipahizade (Kk Sipahiolu) Mesciti Gnmze ulaamayan bu mescitin de banisi, ina tarihi ve ne zaman ykldna dair bilgiler yoktur. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1703 tarihli Hurufat Defterinde bu mescitin, Hac Veli Mahallesinde bulunduu tespit edilmitir194. Ayrca ariv belgelerinde, mescitin 1801 tarihinde minber eklenerek camiye dntrldne dair bilgilere ulalmtr195. 1.6.41. Hac Bekir Aa Mesciti (ehitler Camisi) Keibula Mahallesinde196 bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. 1703 ve 1881 tarihli Sivas eriyye Sicillerinde bu mescitin ismi tespit edilmitir197. Ariv belgelerinde bu mescitin, 1740 tarihinde minber eklenerek camiye dntrldne dair bilgilere ulalmtr198. Yine ariv belgelerinde, caminin XIX. yzylda Sivas Valisi Said Paa tarafndan onartldna dair bilgilere yer verilmitir199. Ayrca, Y. Erol Arivindeki tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgede, bu camiden bahsedilmitir200. Belgede 65. srada yer alan caminin Kei Bula mevkiinde bulunduu ve H.(1)330/M.1912 ylnda yenilendii belirtilmitir. Sz konusu belgede, bu caminin boyunun 12, eninin de dokuz (metre) olduu ve minaresinin bulunmadna dair bilgilere yer verilmitir. Ayn belgede, caminin akam, yats ve sabah vakitlerinde ak olduu ve camide cuma ile bayram namazlarnn klnd belirtilerek cami grevlilerinin yazld ksm bo braklmtr. Caminin, 100 (metre) civarnda Ferhat Bostan Camisi, 500 metre civarnda da Meydan Camisinin yer ald belirtilmitir.

194

Hac Veli Mahallesi nce Hac Zahid, sonra da Yiitler Mahallesi ile birleerek ismi deimitir. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, Osmanl Vakf, s.44. 195 . Demirel, Osmanl Vakf, s.52, dipnot:245. 196 Keibula Mahallesi, Cumhuriyetin balarndan itibaren Ferhatbostan Mahallesi adn alarak gnmze kadar ulaabilmitir. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, Osmanl Vakf, s.44. 197 . Demirel, Osmanl Vakf, s.43-44. 198 . Demirel, Osmanl Vakf, s.52, dipnot:245. 199 . Demirel, Osmanl Vakf, s.54. 200 Y. Erol Arivinde bulunan belge.

41

1.6.42. Hamidiye Mahallesi Mesciti Kk Kilise Mahallesinde bulunan bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykldna dair bilgi yoktur. Y. Erol Arivinde bulunan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 15. srasnda bu mescitin Kk Kilise Mahallesinde bulunduu ve H.(1)117/M.1705 tarihinde ina ettirildii belirtilmitir201. Ayrca belgeden, ahap olan caminin boyunun 8, eninin 6 (metre) olduu ve minaresinin bulunmadna dair bilgilere ulalmtr. Sz konusu bu belgeden, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduu anlalmaktadr. Yine yukardaki belgede mescitte, cuma ve bayram namazlarnn klnmadna dair bilgiye yer verilerek cami grevlilerinin yazld ksm bo braklmtr. Ayrca ayn belgenin ayn satrnda, bu mescitin 150 metre yaknlarnda Uzunhacolu Mescitinin yer ald belirtilmitir. 1.6.43. Hac brahim Aa Mesciti Ece Mahallesinde bulunan bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Bu mescitin, Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1706 tarihli Hurufat Defterinde mescit, 1742 tarihli Hurufat Defterinde de cami olarak kaydedildii tespit edilmitir202. 1.6.44. Yakub Efendi Mesciti Hac Mehmed Mahallesinde bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Mescit hakkndaki ilk bilgilere, Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1706 tarihli Hurufat Defterlerinde ulalmtr203. Ayn arivdeki 1775 tarihli Hurufat Defterinde de mescitin camiye dntrldne dair bilgiler tespit edilmitir204. Caminin ismi son olarak yine ayn arivdeki 1829 tarihli Esas Defterinde belirlenmitir205.

Y. Erol Arivinde bulunan belge. . Demirel, Osmanl Vakf, s.42. 203 . Demirel, Osmanl Vakf, s.34-35. 204 . Demirel, Osmanl Vakf, s.35. 205 . Demirel, Osmanl Vakf, s.35.
202

201

42

1.6.45. Hac Sleyman Aa Camisi Kayseri Kaps Mahallesinde bulunan caminin banisi ve ne zaman ykld hakknda bilgiye ulalamamtr. Y. Erol Arivinde bulunan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 11. srasnda bu caminin Kayseri Kaps Mahallesinde bulunduu ve H.(1)121/M.1709 tarihinde ina edildii belirtilmitir. Ayn bu belgeden, ahap olan caminin boyunun 11, eninin 9 (metre) olduu ve tek erefeli bir minaresinin bulunduu anlalmaktadr. Ayrca bu belgede, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduu ve camide, cuma ve bayram namazlarnn klndna dair bilgiye yer verilerek cami grevlilerinin yazld ksm bo braklmtr. Yukarda bahsedilen Mescitinin yer aldna dair bilgilere ulalmtr. 1.6.46. Hac Veli Mesciti Ksedere-i Mslim Mahallesinde206 bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1710 tarihli Hurufat Defterinde bu mescitin ismi tespit edilmitir207. 1.6.47. Baczde mer Aa Mesciti Gkebostan Mahallesinde bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1713 tarihli Hurufat Defterinde ve Sivas Mzesi Arivindeki 1835 ylna ait Vakf Muhasebe Defterinde bu mescitin ismi tespit edilmitir208. belgeden, bu caminin 180 metre yaknlarnda Selim Aa Camisinin, 500 metre yaknlarnda da Ece Mahallesi

Ksedere-i Mslim Mahallesinin Cumhuriyetin balarndan itibaren ayyurt Mahallesi adn aldna dair bilgiye ulalmtr. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, Osmanl Vakf, s.43. 207 . Demirel, Osmanl Vakf, s.43. 208 . Demirel, Osmanl Vakf, s.43.

206

43

1.6.48. Yahya Bey (El-Hac Osman) Mesciti Ayn adla anlan mahallede bulunan bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Yahya Bey Mescitinin adna 1713 ylndan itibaren ariv belgelerinde rastlanlmtr209. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1118 numaral Hurufat Defterinde, mescite, H.1134/M.1721-22 tarihinde El-Hac Osman b. Abdi tarafndan baz vakflar ayrld; ayn arivdeki 549 numaral Hurufat Defterinde mescitin 1728 ylnda da minber konularak camiye dntrld tespit edilmitir210. Ayrca ayn arivdeki 1726 tarihli Hurufat Defterinde ve 1890 tarihli Esas Defterinde de mescite ait bilgilere ulalmtr211. Ayrca, Y. Erol Arivinde bulunan belgenin 38. srasnda bu mescit hakknda bilgilere yer verilmitir212. Bu belgeden, mescitin Yahya Bey Mahallesinde bulunduu ve H.(1)290/M.1873 tarihinde ina ettirildii, ahaptan yaplan mescitin boyunun 13, eninin 10 (metre) olduu ve minaresinin bulunmad kaydedilmitir. Ayrca belgeden, caminin akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduu ve mescitte cuma ve bayram namazlarnn klndna dair bilgilere ulalmtr. Yukarda bahsedilen belgede, mescitin grevlileri arasnda bir imam ve bir mezzinin bulunduu ve mescitin 200 metre yaknlarnda Ahi Emir Ahmed Mescitinin yer ald belirtilmitir. 1.6.49. Yakub Beezde El-Hac Mahmud Aa Mesciti Hamurkesen Mahallesinde bulunan mescit, Yakub Beezde El-Hac Mahmud Aa tarafndan ina ettirilmitir. Vakflar Genel Mdrl Arivinde, mescitin H.1128/M.1716 tarihli Yakub Beezde El-Hac Mahmud Aa b. Yakub Bee adna dzenlenmi bir vakfiyesinin mevcut olduu tespit edilmitir213. Bu mescitin de ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur.

. Demirel, Osmanl Vakf, s.31. . Demirel, Osmanl Vakf, s.31. 211 . Demirel, Osmanl Vakf, s.41. 212 Y. Erol Arivinde bulunan belge. 213 . Demirel, Osmanl Vakf, s.34.
210

209

44

1.6.50. Hac Veli Mesciti Hamurkesen Mahallesinde bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Babakanlk Osmanl Arivindeki 1726 tarihli Hurufat Defterinde, Hac Veli Mesciti ad ile anlan bir mescitten bahsedilmektedir214. . Demirel, 1576 tarihli Evkaf Defterinde ayn isimli mahallede tespit edilen Mescit-i Mehar adl mescitin215 ismine bu tarihten sonra ariv belgelerinde rastlanlmamasn dikkate alarak Hamurkesen Mahallesinde yer alan Hac Veli ve Seyyid mer camilerinden birisinin bu mescitin yerine yeniden ina edilmi ya da byk apl bir onarm geirerek isminin deitirilmi olabilecei belirtilmektedir216. Fakat bugnk bilgilerimiz ile bu durumun tespit edilmesi mmkn deildir. Ancak ileride yaplacak ariv almalarnda ortaya konulacak belgeler ile bu durum hakknda daha salkl grler ileri srmek mmkn olacaktr. 1.6.51. Germinolu Mesciti Gnmze ulaamayan bu mescitin bulunduu mahalle, banisi ve ne zaman ykld ile bilgi bulunmamaktadr. Y. Erol Arivinde bulunan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 46. srasnda bu mescitten bahsedilmitir217. Bu belgede, mescitin bulunduu yer belirtilmeyerek H.1139/M.1727 tarihinde ina ettirildiine dair bilgiye yer verilmitir. Ayrca belgede, ahaptan yaplan mescitin boyunun 10, eninin sekiz (metre) olduu ve minaresinin bulundunmad belirtilmitir. Ayn belgeden, mescitin harap bir durumda olduu tespit edilerek, badete kapal olan caminin 200 metre yaknlarnda da Vineli Camisinin bulunduuna dair bilgilere ulalmtr. 1.6.52. Hoca Ali avu Mesciti Kendi ad ile anlan mahallede bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi bulunmamaktadr. Vakflar Genel Mdrl Arivinde tespit edilmi
. Demirel, Osmanl Vakf, s.34. . Demirel, Osmanl Vakf, s.33-34. 216 . Demirel, Osmanl Vakf, s.34. 217 Y. Erol Arivinde bulunan belge.
215 214

45

El-Hac Halil elebi b. Abdulbaki adna dzenlenmi 1728 ve1756 tarihli iki vakfiyeden, Debba El-Hac Halil Efendi tarafndan bu mescite minare yaptrlarak yeni vakflar ilave edildii anlalmaktadr218. Ayrca, ayn arivdeki 1770 tarihli Hurufat Defterinde de, bu mescitin harap bir durumda olduuna dair bilgilere ulalmtr219. 1.6.53. Ksedere-i Zimmi Mahallesi Mesciti Ayn adla anlan mahallede220 bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1730 ve 1865 tarihli Hurufat Defterlerinde bu mescitin ismi tespit edilmitir221. 1.6.54. Kakclar Camisi Nalbant Mahallesinde bulunan bu caminin banisi ve ne zaman ykldna dair bilgi yoktur. Y. Erol Arivinde bulunan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 44. srasnda, bu caminin Nalbant Mahallesinde bulunduu ve H.1150/M.1738 tarihinde ina ettirildii belirtilmitir. Bu belgede, ahaptan ina edilen caminin boyunun 12, eninin sekiz (metre) olduuna ve tek erefeli bir minaresinin bulunduuna dair bilgilere yer verilmitir. Ayn belgeden, caminin harap bir durumda olduu tespit edilmitir. caminin 500 metre yaknlarnda Nalbant Camisinin yer aldna dair bilgiye ulalmtr 1.6.55. Sereli (ler Bey) Camisi Ayn isim ile anlan mahallede bulunan bu caminin banisi ve ne zaman ykldna dair bilgi yoktur. Bu cami, 1962 ylnda tamamen yklarak yerine yeni bir cami ina edilmitir. Y. Erol Arivinde bulunan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 36. srasnda bu camiden bahsedilmitir222. Bu belgede, caminin ler Bey Mahallesinde bulunduuna ve
. Demirel, Osmanl Vakf, s.28. . Demirel, Osmanl Vakf, s.42, 52 dipnot:245. 220 Ksedere-i Zimmi Mahallesi, Cumhuriyetin balarndan itibaren ayyurt Mahallesi adn almtr. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, Osmanl Vakf, s.43. 221 . Demirel, Osmanl Vakf, s.43. 222 Y. Erol Arivinde bulunan belge.
219 218

46

H.(1)157/M.1744 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir. Ayn belgede, ahaptan yaplan caminin boyunun 12, eninin 10 (metre) olduu ve tek erefeli bir minaresinin bulunduu belirtilmitir. Ayrca belgeden, caminin namaz vakitlerinde ak olduuna ve camide cuma ile bayram namazlarnn klndna dair bilgilere yer verilmitir. Yukarda bahsedilen belgeden, caminin 150 metre yaknlarnda Hoca Hsam Mescitinin, yer aldna dair bilgiye ulalmtr. H.1300/M.1884223 ve H.1306/M.1888 tarihli Sivas Salnamelerinden, Said brahim Aa tarafndan bu caminin tamir ettirildii anlalmaktadr224. 1.6.56. Kadzde Mesciti Ksedere-i Mslim Mahallesinde225 bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Babakanlk Osmanl Arivindeki 1749 tarihli Hurufat Defterlerinde bu mescitin ismi tespit edilmitir226. 1.6.57. Abdlbaki Mesciti Gnmze ulaamayan bu mescitin bulunduu yer, banisi, ina tarihi ve ne zaman ykldna dair bilgi yoktur. Ariv belgerinden, mescitin 1762 tarihinde minber eklenerek camiye dntrldne dair bilgilere ulalmtr227. 1.6.58. Mtevellizde Mesciti Gnmze ulaamayan bu mescitin bulunduu yer, banisi, ina tarihi ve ne zaman ykldna dair bilgiye ulalamamtr. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1765 tarihli Hurufat Defterinden mescitin ihtiyac karlamadndan minber eklenerek camiye dntrld anlalmaktadr228.

S. Akta, a.g.t., s.163. A. Selvitop, a.g.t., s.193. 225 Ksedere-i Zimmi Mahallesi, Cumhuriyetin balarndan itibaren ayyurt Mahallesi adn almtr. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, Osmanl Vakf, s.43. 226 . Demirel, Osmanl Vakf, s.43. 227 . Demirel, Osmanl Vakf, s.52, dipnot:245. 228 . Demirel, Osmanl Vakf, s.52, dipnot:245.
224

223

47

1.6.59. Abdlkadir b. Mustafa Camisi Ferhatbostan Mahallesinde bulunan caminin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1765 tarihli Hurufat Defterinden, bu caminin ismi tespit edilmitir229. 1.6.60. Tuzcuolu Mesciti Ksedere-i Mslim Mahallesinde230 bulunan ve gnmze ulaamayan bu mescitin, banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1766 tarihli Hurufat Defterinde bu mescite minber eklenerek camiye dntrldne dair bilgilere ulalmtr231. 1.6.61. Hac Mahmud Mesciti Msmlrmak Mahallesinde bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve mimar hakknda bilgi yoktur. Gnmzde ayn mahallede Hac Mahmud Aa Camisi olarak bilinen yap bulunmakta olup, yakn zamanlarda tamamen betonarmeden yaplmtr. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1767 tarihli Hurufat Defterinden, Hac Mahmud Mesciti olarak kaydedilen,232 bu mescitin 1812 tarihinde camiye dntrld tespit edilmitir233. Ayrca, Y. Erol Arivindeki tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 65. srasnda bu mescitten bahsedilmitir234. Bu belgede ibadete ak olan mescitin ina tarihi ve grevliler ksm bo braklmtr. Ayn belgede, ahaptan yaplan mescitin boyunun dokuz, eninin de yedi (metre) olduu ve minaresinin bulunmad tespit edilmitir. Sz konusu belgede, mescitin sabah, akaam ve yats vakitlerinde ak olduu ve cuma ile bayram namazlarnn klnmadna dair bilgi verilmitir. Ayrca ayn belgenin ayn

. Demirel, Osmanl Vakf, s.43. Ksedere-i Mslim Mahallesi, Cumhuriyetin balarndan itibaren ayyurt Mahallesi ad ile anlmaya balanmtr. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, Osmanl Vakf, s.43 231 . Demirel, Osmanl Vakf, s.43, 52 dipnot:245. 232 . Demirel, Osmanl Vakf, s.46. 233 . Demirel, Osmanl Vakf, s.46,52. dipnot:245. 234 Y. Erol Arivinde bulunan belge.
230

229

48

satrnda bu mescitin 100 metre yaknlarnda Said Paa Camisinin yer ald belirtilmitir. 1.6.62. shak Sofu Mesciti Sar eyh Mahallesinde bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1779 tarihli Hurufat Defterinde, shak Sofu Mesciti imam olan Mustafann gzlerinin kr olmas sebebiyle grevini yerine getiremedii ve bu grevin bakasna verildiine dair bilgilere ulalmtr235. 1.6.63. Hac Ali Mesciti Gnmze ulaamayan bu mescitin bulunduu yer, banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakkndaki bilgiye ulalamamtr. Ariv belgerinde mescitin 1784 tarihinde minber eklenerek camiye dntrldne dair bilgi tespit edilmitir236. 1.6.64. Zarelizade (Zaralzde) Receb Paa (Handanzde Mehmed Aa Mesciti, Hanm) Camisi Sularba Mahallesinde bulunan cami, Zaralzde Receb Paa tarafndan ina ettirilmitir. Caminin ina tarihi, mimar ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Cami hakknda en erken tarihli ariv belgesi, Vakflar Genel Mdrl Arivindeki Hurufat Defterlerinde tespit edilmitir237. Hurufat Defterlerinde, 1792 ylnda Sivas Valisi Zaralzde Receb Paann ryan- Zimmi Mahallesinde238 Handanzde Mehmed Aa Mescitini hanm adna yeniden ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir239. Bu tarihten sonra caminin, Zarelizade Recep Paa Cami, Handanzde Mehmed Aa Mesciti, Hanm Camisi gibi farkl isim ile anld ariv kaytlarndan

. Demirel, Osmanl Vakf, s.131. . Demirel, Osmanl Vakf, s.52, dipnot:245. 237 . Demirel, Osmanl Vakf, s.54-55. 238 ryan- Mslim Mahallesi, ryan- Zimmi ve Baldr Bazar Mahalleleri ile birlikte Cumhuriyet dneminden sonra birleerek Sularba Mahallesi olarak isminin deitirildii belirlenmitir. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, Osmanl Vakf, s.29, dipnot:124 239 . Demirel, Osmanl Dnemi, s.37; . Demirel, Osmanl Vakf, s.54-55.
236

235

49

anlalmaktadr240. Ayrca caminin Sivas Vakflar Blge Mdrl Arivinde, H.1213/M.1798-99 tarihli bir vakfiyesi olduu tespit edilmitir241. Cami hakknda bigi veren dier belge ise, Y. Erol Arivindeki tek sayfadan oluan tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz belgedir242. Bu belgesinin 58. srasnda bahsedilen caminin, ryan- Mslim Mahallesinde bulunduu ve H.(1)250/M.1834 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir. Bu belgede, ahaptan yaplan caminin boyunun 12, eninin de dokuz (metre) olduu ve tek erefeli bir minaresinin bulunduu kaydedilmitir. Ayn belgeden, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduu ile camide cuma ve bayram namazlarnn klnd tespit edilmitir. Yine bu belgede, caminin grevlileri arasnda bir imamn ve bir mezzinin bulunduu yazlmtr. Ayrca sz konusu belgede, caminin 80 metre yaknlarnda Baltac Mehmet Paa Mescitinin, 500 metre yaknlarnda da akir Bey Camisinin yer ald belirtilmitir. Y. Akyurt da, 1946-47 tarihli almasnda mesciti, kk ve basit bir mescit olarak tanmlayarak mescitin bir odasnda Recep Paann kars Sitti Eminenin mezarnn yer aldn belirtmitir243. 1.6.65. Sleyman Mesciti ar ierisinde bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve mimar bilinmemektedir. Bu mescitin varlndan, 1808-1839 yllar arasndaki ariv belgeleri sayesinde haberdar olmaktayz244. 1.6.66. btidaiye Camisi Kayseri Kaps Mahallesinde245 bulunan cami ina kitabesine gre, Hac brahim Aa tarafndan H.1226/M.1811de ina ettirilmitir. Caminin mimar ve ne zaman ykld tespit edilememitir. Y. Akyurt, camiye ait, 0.52 x 0.29 m. llerindeki mermer
240 241

. Demirel, Osmanl Vakf, s.55deki dipnot:257. Y. Akyurt, a.g.e., s.127; . Demirel, Osmanl Vakf, s.55. 242 Y. Erol Arivinde bulunan belge. 243 Y. Akyurt, a.g.e., s.127-128. 244 . Demirel, II. Mahmud, s.30. 245 Kayseri Kaps Mahallesinden, ilk defa E. elebi seyahatnamesinde bahsetmitir. Geni bilgi iin baknz, E. elebi, Seyahatname, Cilt:V, stanbul, 1970, s. 88. Kayseri Kaps Mahallesi, ehrin batsnda bulunmakta olup gnmzde stasyon, Toprak Kale ve Sigorta Hastanasi arasnda kalan blgede yer almaktadr. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, Osmanl Vakf, s.40, dipnot:180.

50

zerine yazlm erli kartu halindeki drt satrlk kitabenin okunuunu vermitir. Aadaki kitabe Y. Akyurttan alnmtr246. Kitabe: Hanedan-i memlaket erbab-i hayr Yani ol elhac brahi Aa Niyeti mahza livech-illah olub Kld bu sal ire bir mabed bina Seyreden didi minaresin ann Mabed-i hsnl meab tuba ana Hak taala hayrini makbul edb Ecrini izaf ede yem cceza Old bu nef hayrile ol rak-i tab Mazhar-i rak-i hadis-i men bena Syle mankutile galib tarihin Revnekn buld bu dem beyt-i huda Y. Akyurt kitabeden ebced hesabyla H.1226/M.1811 tarihini elde etmitir247. 1.6.67. Akdeirmen Camisi Ayn ad tayan mahallede bulunan bu cami 2000li yllarn banda tamamen yklarak, yerine betonarmeden yeni bir cami ina edilmitir. Caminin banisi ve mimar hakknda bilgi yoktur. Y. Erol Arivinde bulunan, belgenin 53. srasnda bu mescitten bahsedilmitir248. Bu belgede, caminin Akdeirmen Mahallesinde bulunduu ve H.(1)230/M.1815 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir. Ayrca belgeden, ahaptan yaplan caminin boyunun 14, eninin 12
246 247

(metre) olduu ve

Y. Akyurt, a.g.e., s.130. Y. Akyurt, a.g.e., s.130. 248 Y. Erol Arivinde bulunan belge.

51

minaresinin bulunmad; caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduuna ve camide cuma ve bayram namazlarnn klndna dair bilgilere ulalmtr. Yukarda bahsedilen belgede, caminin grevlileri arasnda bir imamn ve bir mezzinin bulunduu ve caminin 120 metre yaknlarnda akir Bey Camisinin yer ald belirtilmitir. 1.6.68. zzet Paa (Saray) Camisi Bugnk Atatrk Antnn bulunduu alanda yer alan cami, 1927 ylndaki ehir Meydan geniletme almalar srasnda tamamen yklmtr (Fot.7). Cami, Hkmet Kona yaknlarnda bulunduu iin Saray Camisi olarak da anlmtr249. kitabesine gre cami, Hac Osman Haim Paa
250

na

tarafndan H.1232/M.1816 tarihinde

ina ettirilmitir. Caminin mimar bilinmemektedir. . H. Uzunarl-R. N. Edger, cami yaplrken ifte Minarenin talarnn kullanldn belirtmilerdir251. Camiye ait kitabe, gnmzde Sivas Mzesi deposunda korunmaktadr. Sivas Mzesi envanter defterinde 189 numaral olarak kaydedilmi birinci kitabe, 0.77 x 0.25 m. llerindedir. Mermer zerine sls hatla iki satr halinde yazlmtr (Fot.8). Kitabe252: Vezir-i ekrem Hac Osman Paa (Tanr dnya ve ahiret erefiyle ikram etsin) Malnn en e-yi helalinden Allah rzas iin ikiyz otuz iki (M.1816) senesinde bu makam bina etti. Sivas Mzesi envanter defterinde, 187 numaral olarak kaydedilmi drt satrlk ikinci kitabe 0.41 x 0.63 m. llerindedir. Mermer zerine sls hatla yazlan kitabenin her satr iki kartu ierisine alnmtr. Kitabenin son satr ise iki kartu eklinde
249 250

. H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.177. Hac Osman Haim Paa, Halet Said Efendiye ktiplik grevlerinde bulunduktan sonra H.1237/M.1821 tarihinde Beylerbeylii grevi ile Alaiye ve Giritin Resmo sancaklarnda mutasarrflk hizmetlerinde bulunmutur. Hac Osman Haim Paa, H.1238/M.1822 ylnda Girit Valisi ve ordu komutan olarak grev yaptktan sonra H.1240/M.1824te Giritte vefat etmitir. Konu hakknda daha geni bilgi iin baknz. . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.179. 251 . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.179. 252 . H. Uzunarl-R. N. Edger, bu kitabenin caminin d kaps zerinde bulunduunu belirtmektedirler. Geni bilgi iin baknz. . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.177.

52

dzenlenmitir. Kartularn ierileri ak mavi tona boyanm olup; yazlar lacivert tondaki boya ile belirginletirilmitir (Fot.9). Kitabe253: Serfiraz-i vzeray-i devlet Valii muhteem din perver Kaid-i cey maarif olur Sadef-i drr-i yetim irfan Bu saray camii yapm idi Eskiyp her taraf old btn Yapdurup ez-ser-i nev zr bern Bende bir beytle Abd bu dem Mabed-i validi yapt bu yl Nil-i fevz zzet ola zzet Paa Sivas Mzesi envanter defterinde, 188 numaral olarak kaydedilmi nc kitabe, 1.46 x 0.30 m. llerinde olup mermer zerine sls karakterdeki yaz ile drtl kartu ierisine satr halinde yazlmtr (Fot.10). Kitabe254: Cam-i cmle-i lutf-u refet Huk- memdh kerem bahsi te bu cmii pr envr Eyledi tarz- nev zere tamir
253

Yan asaf iyem zzet Paa Old Sivasde vilayet rira Olamaz zatine ristu hemra Katredin fazlne nisbet derya Valid-i macidi Osman Paa Mahv isbtle tamre sez Pederi ruhni kld ihy Tam trhini itdm iml

Nir-i madalet zzet Paa Kld Sivas serser ihy Per-i ekremi etmidi bina Yveri hzr ola yr mevla

. H. Uzunarl-R. N. Edger, bu kitabenin caminin i kaps zerinde bulunduunu belirtmektedirler. Ancak kitabenin okunuunu verdikleri almalarnda her nedense bu kitabenin sadece son be satrnn okunuunu yazmlardr. Geni bilgi iin baknz. . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.177. 254 . H. Uzunarl-R. N. Edger, bu kitabenin caminin d kaps zerinde bulunduunu belirtmektedirler. Geni bilgi iin baknz. . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 177.

53

kt bir beytle rm trh Vlid-i cmiini yapt cedd

Secde-i skri ederken f Muhyi-i din-i hak zzet Paa

Ayrca, Sivas Mzesi envanter defterinde, 463 numaral olarak kaydedilmi Hac zzet Paa255 Camisinin turas bulunmaktadr. Elips biimindeki ta turann ap, 0.63 x 0.49 llerinde olup zerine dua yazlmtr (Fot.11). Dua: Y hafiyyel-eltf neccin mimm nehf Duann anlam: Ey lutuflar sahibi korkularmzdan bizi koru. Turann yzeyi ak mavi renge boyanmtr. D evre ve tura kahverengi renk ile belirginletirilmitir. Turann yan tarafndaki ak mavi zemin zerine beyaz renkle tonlandrlm bir saptan kan yedi yaprakl iek motifi ilenmitir. Caminin Vakflar Genel Mdrl Arivinde, H.1239/M.1817 tarihli El-Hac Osman Paa b. Ali Aa adna dzenlenmi bir vakfiyesi bulunmaktadr256. Bu vakfiyeden, vakfn gelirleri arasnda bulunan terzi, izmeci, eskici, bezzaz, kazaz, berber, kuyumcu, duhanc ve breki dkkanlarnn tamamnn 100er kurua icara verildii tespit edilmitir257. Ayrca, Y. Erol Arivinde yer alan tek sayfadan oluan tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz belgenin drdnc srasnda bu camiye dair bilgilere verilmitir258. Belgede, Hkmet (Binas) nnde bulunan caminin ahaptan yapldna, boyunun ve eninin 17 (metre) olduundan, tek erefeli bir
Hac zzet Paa, H.1237/M.1821 de babasnn valilii esnasnda Giritin Resmo Kasabasnda domutur. H.1265/M.1848 ylnda Van ve Hakkaride, sonrada Cidde, Krdistan ve Trablusgarpta vali olarak grev almtr. H.1278/M.1861 ylnda da Gmenler Komisyonu bakan ve ayn yl Harput daha sonra da Sivas valilik grevlerinde bulunmutur. Sivasta be yl vali olarak grev yaptktan sonra ayrlan Paa, H.1291/M.1874 ylna kadar tekrar Sivasa vali olarak hizmet ettii grlmektedir. Hac zzet Paa, H.1310/M.1892de Edirnede vefat etmitir. Konu hakknda daha geni bilgi iin baknz. . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 179. 256 . Demirel, Osmanl-Vakf, s.54, dipnot:254. 257 . Demirel, Osmanl-Vakf, s.115. 258 Y. Erol Arivinde bulunan belge.
255

54

minaresinin bulunduundan bahsedilmesine karn caminin ina tarihi ve grevliler ksm bo braklmtr259. Sz konusu bu belgede, le ile ikindi vakitlerinde ak olan camide cuma ve bayram namazlarnn da klndndan ve caminin 100 (metre) yaknlarnda Mahmud Paa Camisinin, 500 metre yaknlarnda da Abadan Camisinin yer ald belirtilmitir. 1.6.69. Keibula Camisi Ayn adla anlan mahallede bulunan bu caminin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Sivas eriyye Sicillerinde tespit edilen 1254/M.1819 tarihli brahim Said Aa bin Es-Seyyid Himmet Aa Vakfiyesinden, bu caminin tamir edildii anlalmaktadr260. Ayrca H.1306/M.1888 tarihli Sivas Salnamesinin 78. sayfasnda, Keibula Mahallesi Cami-i erif-inin Said brahim Aa tarafndan H.1249/M.1833 ylnda onartldna dair bilgilere yer verilmitir261. 1.6.70. Dikilita Camisi Kk Minare Mahallesinde bulunan cami, 1989 ylnda tamamen yklarak yerine yeniden betonarmeden cami ina edilmitir. Y. Erol Arivindeki belgenin 78. srasnda bu camiden bahsedilmitir262. Bu belgede, caminin ar civarnda bulunduu belirtilerek, H.(1)241/M.1826 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir. Ayn belgede, ahaptan yaplan caminin boyunun 18, eninin 15 (metre) olduu, minaresinin bulunmad, be vakit ibadete ak olan camide cuma ile bayram namazlarnn klnd, grevlileri arasnda bir imam ve bir mezzinin bulunduu ve 500 metre yaknlarnda da ems Camisinin yer ald belirtilmitir. Ayrca, Sivas eriyye Sicillerinde tespit edilen 1254/M.1838 tarihli brahim Said Aa b. Es-Seyyid Himmet Aa Vakfiyesinde, bu caminin tamir edildii tespit edilmitir263.

Y. Erol Arivinde bulunan belge. . Demirel, Osmanl-Vakf, s.54deki dipnot:256. 261 A. Selvitop, a.g.t., s.194. 262 Y. Erol Arivinde bulunan belge. 263 . Demirel, Osmanl Vakf, s.54deki dipnot:256.
260

259

55

1.6.71. Seyyid mer Camisi Hamurkesen Mahallesinde bulunan caminin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1820 tarihli Hurufat Defterinde, bu cami hakknda bilgilere ulalmtr264. . Demirel, 1576 tarihli Evkaf Defterinde ayn isimli mahallede tespit edilen Mescit-i Mehar adl mescitin265 ismine bu tarihten sonra ariv belgelerinde rastlanlmamasn dikkate alarak Hamurkesen Mahallesinde yer alan Seyyid mer ve Hac Veli camilerinden birisinin bu mescitin yerine yeniden ina edilmi ya da byk apl bir onarm geirerek isminin deitirilmi olabileceini belirtmektedir266. Fakat bugnk bilgilerimiz ile bu durumun tespit edilmesi mmkn deildir. Ancak ileride yaplacak ariv almalar ile bu durum hakknda daha salkl grler ileri srmek mmkn olacaktr. 1.6.72. Mescitli Mahallesi Mesciti Ayn adla anlan mahallede bulunan mescitin banisi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Bu mescitin varlndan, Y. Erol Arivinde bulunan belgenin yedinci srasnda ver verilmesi ile bu mescitten haberdar olmaktayz267. Bu belgede, mescitin Mescitli Mahallesinde bulunduuna ve H.(1)240/M.1825 tarihinde ina edildiine, boyunun 11, eninin de 10 (metre) olduu ve minaresinin bulunmadna dair bilgilere yer verilmitir. Ayn belgede caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduu, camide cuma ve bayram namazlarnn klnmad ve bu mescitin 200 metre yaknlarnda Mehmed Paa Camisinin yer ald belirtilmitir. 1.6.73. Gkhsam Mahallesi Mesciti Ayn adla bilinen mahallede bulunan bu mescitin banisi ve ne zaman ykldna dair bilgi yoktur. Y. Erol Arivinde tespit edilen tek sayfadan oluan tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz belgenin 24. srasnda bu mescitin Gkhsam Mahallesinde bulunduuna, H.(1)240/M.1825 tarihinde ina ettirildii
. Demirel, Osmanl Vakf, s.34. . Demirel, Osmanl Vakf, s.33-34. 266 . Demirel, Osmanl Vakf, s.34. 267 Y. Erol Arivinde bulunan belge.
265 264

56

belirtilmitir. Ayrca belgede, ahap olan caminin boyunun ve eninin sekiz (metre) olduu ve minaresinin bulunmadna dair bilgilere yer verilmitir. Ayn belgeden caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduu, mescitte cuma ve bayram namazlarnn klnmad ve bu mescitin 200 metre yaknlarnda Kerim olu Mescitinin yer ald bu belgeden anlalmaktadr. 1.6.74. Selimolu Mesciti Gnmze ulaamayan bu mescitin bulunduu yer, banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki Hurufat Defterinden, mescitin 1827 tarihinde minber eklenerek camiye dntrld tespit edilmitir268. 1.6.75. Paa Bey Mesciti Kendi ad ile anlan mahallede bulunan bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykldna dair bilgi yoktur. Y. Erol Arivinde bulunan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 41. srasnda bu mescitten bahsedilmitir269. Bu belgeden, mescitin Paa Bey Mahallesinde bulunduuna ve H.(1)260/M.1844 tarihinde ina ettirildii, ahaptan yapld ve boyunun 10, eninin dokuz (metre) olduu ile minaresinin bulunmad anlalmaktadr. Ayn belgeden, caminin akam ve yats vakitlerinde ak olduu ve camide cuma ile bayram namazlarnn klnd tespit edilmitir. Yukarda deinilen belgede, mescitin 100 metre yaknlarnda mmi Paa Camisinin, 500 metre civarnda da Hoca mam Mescitinin yer ald belirtilmitir270. 1.6.76. Mor Ali Baba Camisi maret Mahallesinde bulunan bu caminin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda herhangi bir bilgi yoktur. Y. Erol Arivinde bulunan belgenin 30. srasnda

268 269

. Demirel, Osmanl Vakf, s.52deki dipnot:245. Y. Erol Arivinde bulunan belge. 270 Y. Erol Arivinde bulunan belge.

57

Mor Ali Baba271 Camisinin maret Mahallesinde bulunduundan ve H.(1)260/M.1844 tarihinde onartldndan bahsedilmitir272. Belgede, ahap olan caminin boyunun 14, eninin 15 (metre) olduu ve minaresinin bulunmad, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduu ve camide, cuma ve bayram namazlarnn klnmad tespit edilmitir. Ayrca ayn belgeden, bu caminin 80 metre yaknlarnda maret Mescitinin, 500 metre yaknlarnda da Ganem Camisinin yer aldna dair bilgilere ulalmtr. 1.6.77. Selim Aa Mesciti Halil Rfat Paa Mahallesinde bulunan ve gnmze ulaamayan bu mescitin banisi hakknda bilgi yoktur. 1989 ylnda tamamen yklan mescitin yerine, ayn isim ile betonarme yeni bir cami ina edilmitir. Bu mescit hakkndaki tek bilgiye, Y. Erol Arivindeki 1912-1927 arasna tarihlenen bir belgede ulalmtr273. Bu belgenin 12. srasnda bu mescitin, Kayseri Kaps Mahallesinde bulunduu ve H.(1)260/M.1853 tarihinde ina edildii, ahap olan mescitin boyunun 14, eninin de sekiz (metre) olduu ve minaresinin bulunmad ve mescitin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduu anlalmaktadr. Ayrca belgede, cuma ve bayram namazlarnn bu mescitte klndna dair bilgiye yer verilerek mescit grevlilerinin yazld ksm bo braklmtr. Yukarda bahsedilen belgenin ayn satrnda bu mescitin 180 metre yaknlarnda Hac Sleyman Aa Mescitinin yer ald belirtilmitir. 1.6.78. akir Bey Camisi Kseder-i Mslim Mahallesinde274 bulunan bu caminin banisi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Y. Erol Arivinde bulunan, belgenin 52. srasnda bu mescitten bahsedilmitir275. Bu belgede, caminin Ksder-i Mslim Mahallesinde bulunduuna ve H.(1)270/M.1854 tarihinde ina ettirildii, ahaptan yaplan caminin boyunun 15, eninin
271

Mor Ali Baba (1805-1882), Kerkrkl olup, ailesi ile birlikte Sivasa gelerek ayraas Mahallesine yerlemitir. Asl ad Mehmet olan Mor Ali Baba Arapa ve Farsa bilmektedir. Konu hakknda daha geni bilgi iin baknz, M. A. Mahiroular, a.g.e., s.75. 272 Y. Erol Arivinde bulunan belge. 273 Y. Erol Arivinde bulunan belge. 274 Kseder-i Mslim Mahallesi, Kseder-i Zimmi Mahallesi ile birleerek ayyurt Mahallesi adn almtr. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, II. Mahmud, s.144. 275 Y. Erol Arivinde bulunan belge.

58

13 (metre) olduu ve tek erefeli bir minaresinin bulunduu tespit edilmitir. Ayrca belgeden, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduu ve camide cuma ve bayram namazlarnn klndna dair bilgilere ulalmtr. Yukarda bahsedilen belgede, caminin grevlileri arasnda bir imamn ve bir mezzinin bulunduu ve caminin 120 metre yaknlarnda Akdeirmen Camisinin, 500 metre civarnda da Korkmazolu Mescitinin yer ald belirtilmitir. 1.6.79. Vineli Camisi Caminin banisi, ina tarihi ve mimar bilinmemektedir. Cami 2003 ylna kadar Bahtiyarbostan Mahallesi, Vineli Cami Sokak zerinde bulunmakta iken ayn yl, 1993 ylnda eklenen tek erefeli ta minaresi dnda tamamen yklarak yerine betonarmeden yeni bir cami yaplmaya balanmtr (Fot.12). Ykm esnasnda cami zerinde bulunan kitabe yerinden sklerek Sivas Vakflar Blge Mdrlnde koruma altna alnmtr. Kitabe 0.39 x 0. 60 m. llerindeki ta zerine sls harfler ile satr halinde yazlm olup, her satr kartu ierisine alnmtr (Fot.13). Kitabe: Miralay smail Beg nu cami bahdemahmut Hamdallah bu cami old hecri bani sani Vasihimmetle ceddine suhl old nu aynreviven Ola yarab hesti behset alimekan Asimi yaz tarihin adrili ile menelerdi Abinu olanlar ola mazhari nefahat mihrani Fi sene 1279 Kitabeden caminin, H.1279/M.1863 ylnda Miralay smail Bey tarafndan ikinci kez tamir ettirildii anlalmaktadr.

59

Caminin tamamen yklmadan nceki durumuna ait rleve plan Kayseri Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu Mdrl Arivinde bulunmaktadr. Rleve planna gre cami, kuzey cephesi dou ynnde genileyen ayla uzanan dzgn olmayan dikdrtgen bir plana sahiptir (Plan.1). Camiye bat yndeki avludan girilmektedir. Avlunun dousunda son cemaat mahalli yer almaktadr. Harime, son cemaat mahallinin dou duvarnn kuzey ucuna alan kapdan girilmektedir. Harimin kuzey duvar sar olarak braklmtr. Harimin aydnlatlmas dou ve bat duvarlara iki, gney duvara da pencere alarak salanmtr. Harimin gney duvarnn hafif batsna yarm daire eklinde mihrap nii almtr. Mahfil, harimin kuzeydou kesine yerletirilmitir. Vineli Camisi hakknda ulaabildiimiz tek belge, XX. yzyln ilk eyreine aittir. Y. Erol Arivindeki tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 45. srasnda bu camiden bahsedilmitir. Bu belgede, caminin Olan avu Mahallesinde276 bulunduu ve H.(1)220/M.1805 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir277. Szkonusu bu belgede, ahaptan yaplan caminin boyunun 14, eninin de dokuz (metre) olduu ve minaresinin bulunmad kaydedilmitir. Ayn belgeden, caminin be vakit ibadete ak olduu ve camide cuma ve bayram namazlarnn klnd tespit edilerek, caminin grevlileri ksm bo braklmtr. Ayrca bu belgede, caminin 200 metre yaknlarnda Germin olu Camisinin, 500 metre yaknlarnda da Paa Camisinin yer ald belirtilmitir. 1.6.80. Krcuk Mahallesi Mesciti Ayn adla anlan mahallede278 bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgilere ulalamamtr. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1121 numaral Hurufat Defterinde ve ayn arivdeki 412 numaral Esas Defterinde, mescitin 1881 ylnda camiye dntrld tespit edilmitir279.

276

Olan avu Mahallesi, Cumhuriyet dneminden itibaren Bahtiyarbostan Mahallesi olarak ad deierek gnmze kadar ulabilmitir. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, Osmanl-Vakf, s.41. 277 Y. Erol Arivinde bulunan belge. 278 Krcuk Mahallesinin gnmzde Demircilerad olarak bilinen mahallenin snrlar ierisine dahil edildii tespit edilmitir. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, II. Mahmud, s.145; . Demirel, Osmanl-Vakf, s.44. 279 . Demirel, Osmanl-Vakf, s.44.

60

1.6.81. Mahkeme (mmi Paa) Mesciti Tokmak Kap Mahallesinde280 bulunan bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykldna dair bilgi yoktur. Y. Erol Arivindeki bulunan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 40. srasnda bu mescitten bahsedilmitir281. Bu belgede, mescitin Tokmak Kap Mahallesinde bulunduu ve H.(1)300/M.1883 tarihinde onartld, ahaptan yaplan mescitin boyunun ve eninin 14 (metre) olduu ve minaresinin bulunmad belirtilmitir. Ayn belgeden, mescitin akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduu ve mescitte cuma ile bayram namazlarnn klnd tespit edilmitir. Yukarda bahsedilen belgeden, caminin grevlileri arasnda bir imam ve bir mezzinin bulunduu anlalmaktadr. Ayrca sz konusu belgede, caminin 100 metre yaknlarnda Paa Bey Camisinin yer ald belirtilmitir. 1.6.82. Hac Abdurrahman (Karaba) Camisi Kei Bula Mahallesinde282 bulunan bu caminin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Y. Erol Arivinde bulunan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 69. srasnda bu camiden bahsedilmitir283. Bu belgede caminin Kei Bula Mahallesinde bulunduu ve ibadete ak olduu belirtilmitir. Ayn belgede, caminin H.(1)310/M.1893 tarihinde yenilendiine, ahaptan yaplan caminin boyunun sekiz, eninin dokuz (metre) olduu ve minaresinin bulunmadna dair bilgilere yer verilmitir. Ayrca belgeden caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduu ve camide cuma ve bayram namazlarnn klnmad tespit edilmitir. Yukarda bahsedilen sz konusu belgede, caminin 250 metre yaknlarnda Hac Mahmud Mescitinin, 500 metre yaknlarnda da Klavuz Camisi yer ald belirtilmitir.

Tokmakkap Mahallesi, Paa Be ve Khnecivan mahalleleri ile birleerek Cumhuriyet dneminde Paa Bey Mahallesi adn almtr. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, II. Mahmud, s.145. 281 Y. Erol Arivinde bulunan belge. 282 Cumhuriyet dneminde Kei Bula Mahallesi, Ferhadbostan ve Hamurkesen mahalleleri ile birleerek Ferhadbostan Mahallesi adn almtr. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, II. Mahmud, s.145. 283 Y. Erol Arivinde bulunan belge.

280

61

Caminin 1930 ylna ait fotoraf, M. er Arivinde tespit edilmitir (Fot.14). Bu fotorafta, caminin giri cephesinin iki pencereyle hareketlendirildii ve giri cephesinin zerinin sundurma ile kapatld grlmektedir. Ayrca ayn fotoraftan harimin zerini rten pramidal biimdeki kubbenin sekizgen kasnak zerine oturtulduu anlalmaktadr. 1.6.83. Emir Arif Zaviyesi Mesciti Kk Kilise Mahallesinde bulunan bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykldna dair bilgi yoktur. Y. Erol Arivinde bulunan, belgenin 14. srasnda bu mescitin Kk Kilise Mahallesinde bulunduu, H.(1)310/M.1893 tarihinde onarld, ahap olan mescitin boyunun dokuz, eninin alt (metre) olduu ve minaresinin bulunmad kaydedilmitir. Ayn belgeden, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduu ve mescitte cuma ve bayram namazlarnn klnmadna dair bilgiye yer verilerek cami grevlilerinin yazld ksm bo braklmtr. belirtilmitir. 1.6.84. Hac Abdurrahman Zaviyesi Camisi Kaleard Mahallesinde bulunan bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Mescit hakknda ilk bilgi, H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaral Sivas eriyye Sicil Defterindeki 349-175 nolu belgede bulunmaktadr. Belgede, Camii Abdurrahman Zaviyesi Vakfnn imam ve mutasarrf olan mer Halife ibn-i Seyyid Mehmedin vefat zerine onun yerine ayn greve oullarnn kahvecilik ile uramalarndan dolay ehil olan Kaleard Mahallesinde oturan Hac Hafz Mehmed Efendi ibn-i Hac Mehmed Efendinin atanmasnn istendiine dair bilgilere ulalmtr284. Ayrca, Y. Erol Arivindeki belgenin 19. srasnda bu mescitten bahsedilmitir285. Bu belgede, caminin Kaleard Mahallesinde bulunduuna dair bilgi verilmesine karn, ina tarihi ksm bo braklmtr. Belgede, ahap olan caminin boyunun 12, eninin de 10 (metre) olduu ve minaresinin bulunmad kaydedilmitir.
284 285

Ayrca

belgede, bu mescitin 110 metre yaknlarnda Uzunhacolu Mescitinin yer ald

. Kaya, a.g.t., s.351-353. Y. Erol Arivinde bulunan belge.

62

Ayn belgeden, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduuna, mescitte cuma ve bayram namazlarnn klnmadna dair bilgiye yer verilerek caminin grevlileri ksm bo braklmtr. Ayrca ayn belgenin ayn satrnda bu mescitin 150 metre yaknlarnda Kerim avu Mescitinin yer ald belirtilmitir. 1.6.85. Mustafa Bey Camisi Gnmze ulaamayan bu caminin bulunduu yer, banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgimiz yoktur. H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaral Sivas eriyye Sicil Defterindeki 73 nolu belgede, Mustafa Bey Cami-i erifi tevliyetine dair Hac Ahmed bin brahim adl kiinin, brahim Edhem Efendiyi 10 yldan beri vakf fuzuli zabt ettii iin dava ettii ancak evladiyet vakf esaslarna gre brahim Edhem Efendinin hakl olduuna dair286; ayn sicil defterindeki 257-85 nolu belgede de, Mustafa Bey Cami-i erifinde hitabet grevinde bulunan Hafz Mustafa Efendinin vefat zerine ayn greve ehil olduu ispatlanan Ali Efendinin getirilmesine dair bilgilere yer verilmitir287. Ayrca, Y. Erol Arivindeki tek sayfadan oluan tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 56. srasnda hakknda bilgi verilen Haydar Soka Mescitinin 500 metre yaknlarnda Mustafa Bey Camisinin bulunduu belirtilmitir288. 1.6.86. Ksder-i Zmmi Mahallesi Mesciti Kendi ad ile anlan mahallede bulunan bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Y. Erol Arivinde bulunan, belgenin 60. srasnda bu mescitten bahsedilmitir289. Bu belgede, mescitin Ksder-i Zmmi Mahallesinde bulunduuna ve ibadete ak olan mescitin H.(1)316/M.1899 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir. Ayrca belgede, ahaptan yaplan caminin boyunun ve eninin yedi (metre) olduu ve minaresinin bulunmad; sabah, akam ve yats

. Kaya, a.g.t., s.185-197. . Kaya, a.g.t., s.210-211. 288 Y. Erol Arivinde bulunan belge. 289 Y. Erol Arivinde bulunan belge.
287

286

63

vakitlerinde ibadete ak olduu ve camide cuma ve bayram namazlarnn klnmad ile caminin 110 metre yaknlarnda Recep Paa Mescitinin bulunduu belirtilmitir290. 1.6.87. Selimiye Mahallesi Mesciti Ayn adla anlan mahallede bulunan mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Y. Erol Arivinde tespit edilen, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 20. srasnda bu mescitten bahsedilmitir291. Bu belgede, mescitin Selimiye Mahallesinde bulunduuna dair bilgi verilmesine karn ina tarihi ksm bo braklmtr. Ayrca belgeden, ahap olan mescitin boyunun 11, eninin de sekiz (metre) olduu ve minaresinin bulunmad tespit edilmitir. Ayn belgeden, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduu ve mescitte, cuma ve bayram namazlarnn klnmadna dair bilgiye yer verilerek, mescittin grevlilerinden bahsedilmemitir. Ayrca ayn belgenin ayn satrnda bu mescitin 120 metre yaknlarnda Kale-i Cedid Mescitinin yer ald belirtilmitir. 1.6.88. Kale-i Cedit Mesciti Ayn adla anlan mahallede bulunan caminin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgi yoktur. Y. Erol Arivinde bulunan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 21. srasnda bu mescitin Kale-i Cedid Mahallesinde bulunduuna dair bilgi verilmesine karn ina tarihi ksm bo braklmtr292. Belgeden, ahap olan caminin boyunun ve eninin sekiz (metre) olduu ve minaresinin bulunmad ile harap bir vaziyette bulunduu ve ibadete kapal olduuna anlalmaktadr. Ayrca ayn belgenin ayn satrnda bu caminin 120 metre yaknlarnda Selimiye Mahallesi Mescitinin yer ald belirtilmitir.

290 291

Y. Erol Arivinde bulunan belge. Y. Erol Arivinde bulunan belge. 292 Y. Erol Arivinde bulunan belge.

64

1.6.89. Abdlkerim Mesciti Ayn isim ile anlan mahallede bulunan bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykldna dair bilgi yoktur. Y. Erol Arivinde bulunan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 34. srasnda bu mescitten bahsedilmitir. Bu belgede, caminin Abdlkerim Mahallesinde bulunduu ve harap bir vaziyette olduuna belirtilmitir. Ayn belgede, ahaptan yaplan caminin boyunun 10, eninin de dokuz (metre) olduu ve minaresinin bulunmad; ad geen mescitte vakit namazlar ile cuma ve bayram namazlarnn klnmad ve bu mescitin 150 metre yaknlarnda Karaba Mescitinin yer ald anlalmaktr. 1.6.90. Karaba (Abdlkerim) Mesciti Ayn isim ile anlan mahallede bulunan bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld hakknda bilgimiz yoktur. Y. Erol Arivinde bulunan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde dzenlenmi ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 35. srasnda bu mescitten bahsedilmesi ile bu mescitin varlndan haberdar olmaktayz293. Bu belgede, mescitin Abdlkerim Mahallesinde bulunduu ve harap bir vaziyette olduuna dair bilgilere yer verilerek, ahaptan yaplan caminin boyunun 10, eninin sekiz (metre) olduu ve minaresinin bulunmad beirtilmitir. Ayn belgeden, camide vakit namazlar ile cuma ve bayram namazlarnn klnmad, caminin 150 metre yaknlarnda Abdlkerim Mescitinin, 500 metre yaknlarnda da Billur Camisinin yer ald anlalmaktadr. 1.6.91. Yacolu Mesciti Gnmze ulaamayan ve Gke Bostan Mahallesinde bulunan mescitin banisi ve ne zaman ykld ile bilgi bulunmamaktadr. Y. Erol Arivinde bulunan belgenin 50. srasnda bu mescitten bahsedilmitir294. Bu belgede, caminin Gke Bostan Mahallesinde bulunduu belirtilerek, belgedeki ina tarihi ksm bo braklm olup, ahaptan yaplan mescitin boyunun dokuz, eninin alt (metre) olduu ve minaresinin
293 294

Y. Erol Arivinde bulunan belge. Y. Erol Arivinde bulunan belge.

65

bulunmad kaydedilmitir.

Ayrca bu belgeden, caminin sabah, akam ve yats

vakitlerinde ibadete ak olduu tespit edilerek, caminin 80 metre yaknlarnda Kk Ali Baba Mescitinin bulunduu belirtilmitir. 1.6.92. Alaca Mescit Olan avu Mahallesinde295 bulunan mescitin banisi ve ne zaman ykld ile bilgi bulunmamaktadr. Y. Erol Arivinde bulunan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 54. srasnda bu mescitten bahsedilmitir296. Bu belgede, mescitin Olan avu Mahallesinde bulunduu ve harap bir vaziyette olduu belirtilerek, ina tarihi ksm bo braklmtr. Ayrca belgeden, ahaptan ina edilen caminin boyunun ve eninin dokuz (metre) olduu ve tek erefeli bir minaresinin bulunduu; mescitin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduu ve cuma ile bayram namazlarnn klnmadna ve mescitin 60 metre yaknlarnda Deirmenciolu Mescitinin bulunduu belirtilmitir. 1.6.93. Haydar Soka Mesciti Kendi ad ile anlan mevkide bulunan bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Y. Erol Arivinde bulunan belgenin 56. srasnda bu mescittin ad tespit edilmitir297. Bu belgede, mescitin Haydar Soka mevkiinde bulunduu ve harap bir vaziyette olduu belirtilmitir. Ayn bu belgede, mescite ait ina tarihi ve grevliler ksm bo braklmtr. Sz konusu bu belgeden, ahaptan ina edilen caminin boyunun dokuz, eninin de alt (metre) olduuna ve minaresinin bulunmadna; mescitin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduuna ve camide cuma ve bayram namazlarnn klnmadna dair bilgilere yer verilmitir. Ayrca bu belgeden, mescitin 150 metre yaknlarnda Deirmenciolu Mescitinin, 500 metre yaknlarnda da Mustafa Bey Camisinin bulunduu belirtilmitir.

Olan avu Mahallesi, Bahtiyarbostan Mahallesi ile birerek Bahtiyarbostan Mahallesi adn almtr. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, II. Mahmud, s.144. 296 Y. Erol Arivinde bulunan belge. 297 Y. Erol Arivinde bulunan belge.

295

66

1.6.94. Baltac Mehmet Paa Mesciti Kseder-i Mslm Mahallesinde bulunan bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Y. Erol Arivinde bulunan belgenin 59. srasnda bu mescitten bahsedilmitir298. Bu belgede, ad geen mescitin Kseder-i Mslm Mahallesinde harap bir vaziyette bulunduu; ahaptan yaplan mescitin boyunun yedi, eninin alt (metre) olduu ve minaresinin bulunmad ve mescitte cuma ve bayram namazlarnn klnmadna dair bilgi verilirken, mescitin 80 metre yaknlarnda Recep Paa Mescitinin yer ald belirtilmitir. 1.6.95. Ferhat Bostan Mesciti Ayn isim ile anlan mahallede bulunan bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Y. Erol Arivinde bulunan, tek sayfadan oluan, tablo eklinde hazrlanm ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 66. srasnda bu mescitten bahsedilmitir299. Bu belgede mescitin Ferhat Bostan Mahallesinde bulunduu ve harap bir vaziyette olduu belirtilmitir. Ayn belgeden, ahaptan yaplan caminin boyunun ve eninin 10 (metre) olduu ve minaresinin bulunmad tespit edilmitir. Ayrca bu belgede, mescitte cuma ve bayram namazlarnn klnmad; mescitin 110 metre yaknlarnda Yacolu Mescitinin, 500 metre yaknlarnda da Said Paa Camisinin yer ald belirtilmitir. 1.6.96. Yacolu Mesciti Hac Bekir Aa Mahallesinde bulunan bu mescitin banisi, ina tarihi ve ne zaman ykld bilinmemektedir. Y. Erol Arivinde bulunan belgenin 67. srasnda bu mescitten bahsedilmitir300. Bu belgede mescitin Hac Bekir Aa Mahallesinde harap bir vaziyette bulunduu ve harap bir vaziyette bulunduu; ahaptan ina edilen mescitin boyunun 11, eninin yedi (metre) olduu ve minaresinin bulunmad tespit edilmitir. Ayrca bu belgede, mescitte cuma ve bayram namazlarnn klnmadna dair bilgilere

298 299

Y. Erol Arivinde bulunan belge. Y. Erol Arivinde bulunan belge. 300 Y. Erol Arivinde bulunan belge.

67

yer verilerek, ad geen mescitin 60 metre yaknlarnda Hamurkesen Camisinin, 500 metre yaknlarnda da Hac Bekir Aa Camisinin yer ald belirtilmitir. Yukarda belirlediimiz cami ve mescitler dnda 1400-1814 yllar arasndaki ariv belgelerinde Hac Zeynel, Hac Murat, eyh Abdullah, Baba ryan, Mehmed Bey, Paa Hatun, Bayram Paa, Hac Bekir Aa, Hac Hseyin, Klolu, Mahmud Aa, Yazc, ehy brahim, Ahmed Efendi, Mehmed Bee, Mustafa Bee, El-Hac Osman, Tezkireci Mehmed Efendi, Mft Halil Efendi, Hac Halil, El-Hac Mehmed Efendi, Kmrlzadeler, Hac Abdullatif, El-Hac Mustafa, Nasuhzde, Hac Hseyin, Battal Gazi ve El-Hac brahim Camilerinin sadece isimleri tespit edilmitir301.

301

. Demirel, Osmanl-Vakf, s.52,188-191.

68

2-KATALOG 2.1. Yeni (Selim Aa-Mahkeme) Camisi Bulunduu Yer: Paabey Mahallesi, Fevzi akmak Caddesinde bulunmaktadr. na Tarihi: H.847/M.1444 Banisi: Bilinmiyor. Plan: Bilinmiyor. Fotoraf:15-19 Caminin, Y. Erol Arivinde bulunan tek sayfadan oluan belgede, H.847/M.1444 tarihinde ina ettirildii belirtilmitir. Caminin banisi ve mimar bilinmemektedir. Cami; Selim Aa, Mahkeme302 ve Yeni Cami gibi farkl isimlerle anlmtr303. Cami 1940-45 yllar arasnda tek erefeli ta minaresi dnda tamamen yklarak yerine betonarmeden yeni bir cami ina edilmitir (Fot.15-16). Caminin yklmadan nceki mimari ve ssleme zellikleri hakknda herhangi bir bilgimiz bulunmamaktadr. Gnmzdeki caminin kuzeybat kesinde hafif apraz vaziyette bulunan tek erefeli ta minaresi yer almaktadr (Fot.17). Minare dzgn kesme ta malzeme kullanlarak ina edilmitir. Minare kare bir kaide zerinde ykselmekte olup, dz lentolu kaps gneye almtr. Byk oranda topraa gml olan kaide st taraftan 00.4-00.5 m. tant yapan bir silme ile snrlandrlm, bunun zerine papu ksm oturtulmutur. Yukarya doru incelen ve ters-dz olarak yan yana sralanan genlerin oluturduu bu blm stte olduka kaln kaval bir silme ile snrlandrlm, bunun zerine de silindirik gvde yerletirilmitir. Yksek tutulan silindirik gvde olduka sade olarak ele alnmtr. erefenin yaklak olarak 0.55 m. kadar aasnda da silme bir bilezik
302

Caminin, Mahkeme Camisi olarak anlmas daha nce mevcut olan Mahkeme arsna olan corafi yaknlndan ileri gelmektedir. Geni bilgi iin baknz. . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 175. 303 . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 175.

69

bulunmaktadr. Silindirik gvdenin zerindeki erefe sade profilli silme kuaklaryla dikkati ekmektedir. erefenin korkuluklar demirdir. Petek ksm, sade olarak braklm olup, zerinde yer alan klah ksm kurunla kaplanmtr. Klahn zerine alem ve paratoner yerletirilmitir (Fot.18). Caminin minare kaidesinde olduu belirtilen satrlk kitabe304, yerinde yapm olduumuz aratrmalar esnasnda tespit edilememitir. . H. Uzunarl-R. N. Edger, bugn camide bulunmayan cami kaps zerinde olduunu belirttikleri kitabenin okunuunu da vermelerine karn, minare kaidesindeki kitabeye deinmemeleri olduka ilgintir. Minare kaidesinde bulunduu belirtilen kitabeye ait fotorafa, Sivas Mzesi Fotoraf Arivinde ulalmtr. Ne zaman ekildii bilinmeyen bu fotoraftan kitabenin erli kartu eklinde sls harfler ile be satr halinde yazld anlalmaktadr. Kitabe: Harab iken minaresi Aile Hanmn Hac Fatma Hanm da ihya eyledi kd Hac Ahmed Aa ina eyledi Vekl-i er Da-zade smail Hakk Sene 1318 (M.1900). Kitabeden, cami minaresinin H.1318/M.1900 ylnda Hac Fatma Hanm tarafndan Hac Ahmed Aaya onartld anlalmaktadr. . H. Uzunarl-R. N. Edgern cami kaps zerinde bulunduunu belirttikleri kitabe305, gnmzde Sivas Vakflar Blge Mdrlnde koruma altna alnmtr. Kitabe, 0.71 x 0.42 llerindeki mermere yazlmtr. Kitabe, drt taraftan bezemesiz bir kuak ile ereve ierisine alnmtr. ereve ierisine alnan kitabe yzeyi hafif kertilmi bir alan eklinde dzenlenmitir. Kitabe yzeyi, dikey dorultudaki
304 305

H. Denizli, a.g.e., s. 64. . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 175.

70

bezemesiz bir erit ile iki eit blme ayrlmtr. Kitabe, sls harflerle be satr halinde yazlmtr (Fot.19). Kitabe: Selim Aa o merd-i hanedan Olunca rhleti dar- naime Azize zevcesi gayret-gzar Alime Hanm ol iffet-vesime Olup bu mabed inasyla talib Rza-y pak-i hallak- alme O merhumun edip ismiyle bnyad Muvaffak old bu hayr- azzme Gelip tarihini tarife bir er Sala der herkese beyt-i selime 1184 (M.1770). Kitabeden caminin H.1184/M.1770 ylnda Selim Aann ei Alime Hanm tarafndan ina ettirildii anlalmaktadr. Y. Erol Arivinde bulunan ve 1912-1927 yllar arasna tarihlendirdiimiz tek sayfadan oluan tablo eklinde hazrlanm bir belgenin 61. srasnda caminin H.847/M.1444 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir 306. Ayrca, Sivas il merkezindeki Mahkeme ars ierisinde Sar Hamza Mesciti ad ile bilinen bir mescitin bulunduu belirlenmitir307. Bu mescitin, Babakanlk Osmanl Arivinde, H.940/M.1533 tarihli
306

Ayrca bu belgede, ibadete ak olan caminin ar Mahallesinde bulunduu, ahaptan yaplan caminin boyunun 19, eninin 13 (metre) olduu, tek erefeli bir minaresinin bulunduu, be vakit ibadete ak olduu, camide cuma ve bayram namazlarnn klnmad, grevlileri arasnda bir imam, bir mezzin ve bir kayyumun bulunduu belirtilmitir. Geni bilgi iin baknz, Y. Erol Arivinde bulunan belge. 307 . Demirel, Osmanl Dnemi, s.35; . Demirel, Osmanl Vakf, s.52, dipnot:247.

71

Ahmed elebi b. Mihmad b. Simsad adna dzenlenmi bir vakfiyesi olduu tespit edilmitir308. Ayn mescitin, Zarralzde Alime binti Osman Paa tarafndan onartlarak kocasnn ismine izafeten Selim Aa adnn verildii, Vakflar Genel Mdrl Arivindeki H.1183/M.1769 tarihli Alime Hatun Vakfiyesinden anlalmaktadr309. Ariv belgelerinde Sar Hamza Mescitine 1772 tarihinde minber eklenerek camiye dntrld tespit edilmitir310. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki, H.1197/M.1782 tarihli Hurufat Defterinden, caminin Mahkeme Mesciti olarak anlmas, Mahkeme Binasna olan fiziksel yaknlndan kaynakland anlalmaktadr311. 18081839 yllar arasndaki ariv belgelerinde bu caminin ar ortasnda olduuna dair bilgilere ulalmtr312. Yaplan onarmlarla deiik isimlerle anlan caminin ilk olarak 1444 tarihinde ina edildii ve 1533, 1769-70 ve 1900 tarihlerinde de onarma tabi tutulduu tespit edilmitir. 2.2. Meydan Camisi Bulunduu Yer: Demircilerard Mahallesi, emsi Sivasi Caddesi zerinde bulunmaktadr. na Tarihi: H.972/M.1564 Banisi: Hasan Paa313
. Demirel, Osmanl Dnemi, s.35; . Demirel, Osmanl Vakf, s.52, dipnot:247. . Demirel, Osmanl Dnemi, s.35; . Demirel, Osmanl Vakf, s.52, dipnot:247. 310 . Demirel, Osmanl Vakf, s.52, dipnot:245. 311 . Demirel, Osmanl Dnemi, s.35; . Demirel, Osmanl Vakf, s.24. 312 . Demirel, II. Mahmud, s.30. 313 Hasan Paa, bir rivayete gre Sivasl olup, Kapcbalkta yetimi H.969/M.1561de Yenieri Aas, H.970/M.1562de de Rumeli valisi olarak grev yapm ve H.974/M.1567 ylnda da lmtr. Geni bilgi iin baknz, . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.165. Hasan Paa, H.1308/M.1891 tarihli Sivas Salnamesinde Meydan Camisinin banisi olarak belirtilerek kendisinden Sivas Valisi eklinde bahsedilmektedir. Geni bilgi iin baknz, Salname-i Vilayeti Sivas-1308, s.200. Hasan Paann kendi yaptrd camiye emseddin Sivasi (1520-1597) adl kiiyi vaiz olarak getirilmi olmas dikkat ekicidir. emseddin Sivasi, Sivasa bal Tokat Sanca Zile Kasabasnda domutur. emseddin Sivasi, ailesi ve dervileri ile birlikte eyh Hasan Zaviyesi ve Trbesi evresine yerletirilmitir. Bu blgede emseddin Sivasi, mescit ile birlikte mektep ve eme yaptrarak bu blgenin mahalle kimlii kazanmasnda etkili olduu ve bu blgenin Kk Minare Mahallesi ismi ile anlmaya baland grlmektedir. Geni bilgi iin baknz, mer Demirel, Kuruluundan Gnmze eitli Ynleriyle Bir Osmanl Mahallesi:Sivas Kk Minare Mahallesi, XIII. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, 1999, s.1948-1949; . Demirel, Osmanl Vakf, s.64; M. A. Mahiroullar, a.g.e., s.73; Kulu zen, Sivas ve Divrii Yresinde Eski Trk nalarna Bal Adak Yerleri, Sivas, 1996, s.53.Yresinde Ayrca, emseddin Sivasi (1520-1597)nin Halvetiye Tarikatnn eyhi olduu ve bu tarikatn emsiyye ad ile anlan kolunun kurucusu olduu bilinmektedir. Geni bilgi iin baknz. M. Baha Tanman, Halvetilik, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, stanbul, Cilt:III, Ankara, 1994, s.534; Kutlu zen, Sivas Yresindeki Adak Yerleri, Revak-95, Sivas, 1995, s.47; Rya Kl, Sivastan stanbula Bir Tarikat Portresi: emsyye ve Sivsyye, Trkler, Cilt:XI, Ankara, 2002, s.120; Ali okun, Osmanlda Din Sosyolojisi Naima rnei, stanbul, 2004, s.64; Sleyman Uluda, Halvetiyye, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1997, s.392-395. Vakf Muhasebe Defterlerinde, Melik Acem ve
309 308

72

Plan: 2-3. Fotoraf: 20-39. Kitabesine gre, Kanuni Sultan Sleymann vezirlerinden Hasan Paa tarafndan H.972/M.1564 ylnda ina ettirilen caminin mimar bilinmemektedir. Caminin oturduu arazinin evre kotu zamanla ykselmi ve bylece ukurda kalmtr (Fot.20). Halk arasnda bulunduu mevkiden dolay Meydan Camisi olarak anlan cami, dou-bat ynnde uzanan dikdrtgen bir plana sahiptir. Caminin kuzey cephesinde son cemaat mahalli, ksmen harimin kuzeybat cephesine gelecek ekilde tek erefeli minare yerletirilmitir. Ahap tavanl cami, mihraba dik be sahna ayrlmtr (Plan.2). Caminin beden duvarlarnda kaba yonu ve dzgn kesme ta; minarede dzgn kesme ta ve tula; tayc sistemde dzgn kesme ta; st rtde de ahap malzeme kullanlmtr. Caminin dou cephesi dnda ve minare kaidesinde dzgn kesme ta malzeme kullanlmtr. Dou cephe, temel seviyesinden beden duvarlarnn yaklak ortalarna kadar kaba yonu tatan, beden duvaralarnn st tarafnda da dzgn kesme tatan ina edilmitir (Fot.21). Caminin kuzey cephesine drt, gney cephesine dokuz, dou ve bat cephesine de ikier adet olmak zere toplam 17 pencere almtr. Dou ve bat duvarlardaki iki pencere ile gney duvardaki pencerelerden be adeti beden duvarlarnn st ksmna yerletirilmitir. Dier gney ve kuzey cephelerde de drder adet alt pencere bulunmaktadr. Alt pencereler dikdrtgen, st pencereler sivri kemer formunda dzenlenmitir. Alt pencerelerin alnlklar, sivri kemer eklinde snrlandrlmtr. Cephelerin saak ksmlar i bkey profilli silme eklindeki kuak ile hareketlendirilmitir. 1946-47 yllarnda Y. Akyurt tarafndan caminin plan izilmitir (Plan.3). Bu planda caminin dou ve bat cephesindeki pencerelerle son cemaat mahalli gsterilmemitir314.

ahin Baba zaviyedarlar iin Cami-i Kebir ile birlikte Hasan Paa Camisinde tedris yaplmas artnn koulmas da dikkat ekicidir. Geni bilgi iin baknz, mer Demirel, Osmanl Dnemi Sivas Zaviyelerinin Fonksiyonlarna Dair, Revak-95, Sivas, 1995, s.32. 314 Y. Akyurt, a.g.e., s.141den sonraki numarasz drdnc sayfa, ekil:9.

73

Caminin kuzey cephesi boyunca uzanan son cemaat mahalli eklinde dzenlenmi mekanlar, 1999-2002 yllar arasnda camide gerekleen onarm almalar esnasnda eklenmitir315 (Fot.22-23). Bu mekanlarn zeri ahap dz tavanla rtlm olup kuzey cephesi be sivri kemerle da almtr. Bu aklklardan bat uta bulunan camiye giri kaps, dier drt aklk ise pencere olarak dzenlenmitir. Son cemaat mahalli biimindeki mekann gney duvarna alan pencerelerin alnlk ksmlar sivri kemer eklinde dzenlenmi kuaklar ile snrlandrlmtr. Bu pencerelerden dou duvarna yakn olann st ksmna, 1.45 x 0.33 m. llerindeki ta zerine sls karakterdeki harflerle yazlm yazt yerletirilmitir. Yazt satrdan oluturulmu olup yaztn merkezinde bulunan hls suresi, drt ynden Ayetel Krsi ile kuatlmtr (Fot.24). Son cemaat mahallini gneyden aydnlatan pencerelerin dou ve bat ynlerindeki duvar yzeylerine fazla derin olmayan birer mihrabiye nii almtr. Mihrabiye nilerinin kavsara ksmlar yukarya doru daralan gen eklindeki istiridye kabuu biiminde dzenlenmitir. Tek minare, ksmen harimin kuzeybat cephesine gelecek

erefeli

ekilde

yerletirilmitir. Minarenin kaide ve erefe korkuluk ksmlarnda dzgn kesme ta; gvde ve petek ksmlarnda tula kullanlmtr. Minarenin erefesine, sekizgen minare kaidesine alan sivri kemerli kapdan klmaktadr. Ta kaideden gvdeye gei ritmik olarak yan yana sralanm ters ve dz gen biimindeki geometrik ekiller ile salanmtr (Fot.25). Minarenin silindirik gvdesinin st ksm, yakn zamanlardaki onarm almalar srasnda tatan yaplm bir kuak ile snrlandrlmtr. Minare erefesi, tulalarn bir kelerinin darda kalacak ekilde yerletirilmesi ile 11 sradan oluan testere dizileri zerine oturulmutur. erefe korkuluu, ta bloklardan yaplmtr. Petein saak blm, erefe altnda grlen mukarnas dizilerinden bir sra halinde kuatlmasyla hareketlendirilmitir. Petek ksm zeride yer alan klah, kurunla kaplanm, tepesine alem ve paratoner yerletirilmitir (Fot.26). Harime, son cemaat mahalli gney duvarnn hafif batsna alan bask kemerli kapdan girilmektedir. Bu kap, ynden bir silme kua ile ereve ierisine alnm olup st

Seyfullah Kln, Sivas Merkez Meydan Camii ve Yaplan Revaklar, Revak-2002, Sivas, 2002, s.233-234.

315

74

ksmna sls harflerle yazlm iki ayr mermer kitabe yerletirilmitir (Fot.27). Kitabelerin zemini siyah, harfler ise sar renkteki yal boya ile boyanmtr. Kitabelerden cmle kapsnn st ksmda bulunan mermer kitabe, tek satrlk iki kartu halinde yazlmtr. Kartularn birbirlerine balandklar alann st ve alt ksmlarna, ular birbirlerine bakan er yaprakl stilize edilmi palmet motifleriyle bezenmitir. Kitabe, 1.50 x 0.35 m. llerindedir. Kitabe: Kne trih cmiel erif elgurre / mescit assse bunyenehu ala tekv Kitabenin anlam: Temeli takva zerine atlm olan bu cami-i erifin tarihi (H.972/M.1564) Cmle kapsnn hemen st ksmndaki dier kitabe, mermer zerine iki satr halinde dzenlenmi olup, drt kartu ierisine yazlmtr. Kitabe, llerindedir. Kitabe: Yapd n Hazret-i Hasan Paa Fazl- hakla bu dar- rahman Gricek an hatif-i gayb Didi tarih feyz-i yezdani Sene 972 (M.1594)316 Harime giri kaps, iki eit ahap kanatl olarak dzenlenmitir (Fot.28). Birbirleriyle simetrik olan bu kanatlar farkl lde dikdrtgen yzeye blmlendirilmitir. Dikdrtgen yzeyler, kap kanadndan ayr olarak hazrlanm ahap paralarn yaptrma tekniinde birletirilmesi ile oluturulmutur. Kap kanatlarnn st
316

0.50 x 0. 38 m.

. H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.164.

75

ksmlarndaki dikdrtgen yzeylerin merkezi, sls karakterdeki harflerle yazlan hadisle doldurulmutur. Hadis ikiye blnerek kap kanatlarndan dou tarafta bulunan kap kanadnn st ksmna Va acellebi tevbet gabrel falt bat tarafta bulunan kap kanadnn st ksmna ise Aclelu bissalat gabrel fault yazlmtr. Hadisin anlam: lmeden nce tvbeye acele ediniz, namaz vakti gemeden namaza acele ediniz. Hadisin yazld panolar, drder d bkey yarm daire profilli silme kuaklaryla ereve ierisine alnmtr. Kap kanatlarnn orta ksmlarnda yer alan yzey, alt ve st ksmlarndaki yzeylerden daha geni tutulmutur. Bu yzeyler, 13 adet yatay ve dikey dorultuda yerletirilmi dikdrtgen ve kare biimindeki geometrik ekiller ile sslenmitir. Kap kanatlarnn alt ksmlarndaki dikdrtgen yzeyler de, zar biiminde yerletirilen kare eklin st ve alt ksmlar, gen eklindeki geometrik biimlerle blmlendirilmitir. Dou tarafta bulunan kap kanadnn yzeyine, kap halkas yerletirilmitir. Kap kanatlarn yatay dorultuda blmlendirilen iki bezemesiz kuan yzeylerine drder adet metal plaka aklmtr. Metal plakalar daire eklinde olup merkezden da doru hafif bombemsi olacak biimde tasarlanmtr (Fot.29). Harim, dou-bat dorultuda sralanan drt adet bamsz kare kesitli ta ayan tad kuzey-gney ynde uzanan ahap kiriler ile mihraba dik be sahna ayrlmtr (Fot.3033). Ahap kiriler kuzey ve gney yndeki duvarlarda bulunan drder adet ahap konsol tarafndan tanmtr. Ahap kirilerin zerine de ahap dz tavan oturtularak harimin zeri rtlmtr. Ahap kirilerin alt yzleri, ahap talarn eit ekilde aklmasyla blmlendirilmitir. Ahap dz tavan yzeyleri, ince ta paralarnn birbirlerine dik alar yapacak biimde yerletirilmesi ile meydana getirilmi kare kasetlerle hareketlendirilmitir. Ahap tavan yzeyi ve ahap kiriler beyaz renkteki yal boya ile boyanmtr. Sivas Mzesi Fotoraf Arivindeki eski bir fotoraftan orjinalinde harimin tavannn, ahap dz tavanl olduu ve tahtalarn birleme kenarlarna aklan ince talarla hareketlendirildii anlalmaktadr (Fot.34). Kare kesitli ta ayaklarn kaideleri olmayp ahap yastklara yer verilmitir. Ahap yastklar,

76

ular d bkey yarm daire biimde ekillendirilmi drt ahap parasnn st ste yerletirilmesi ile oluturulmutur (Fot.35). Harimin ahap tavan, 1999-2002 yllarndaki onarm almalar esnasnda yenilenmitir317. Harimin kuzey ve dou duvar er, bat duvar iki, gney duvar dokuz pencere aklyla boaltlmtr. Bat duvarndaki iki pencere ile gney duvarndaki pencerelerden bei st ksmda yer almaktadr. Alt pencereler dikdrtgen, st pencereler sivri kemer formunda almtr. Harimin duvarlar ve ta ayaklar zeminden 0.95 m. yksekliinde ahap lambri paralar ile kaplanmtr. Harimin gney duvarnn hafif batsna, mihrap nii almtr. Mihrabn kavsara ksm dndaki dier ksmlar yakn zamanlarda ahap ve bakr levhalarla kaplanmtr (Fot.36). Mihrabn kavsara ksm, aldan kalplama teknii kullanlarak be sra halindeki mukarnaslar ile doldurulmutur. Ssleme kompozisyonu siyah, yeil ve altn sars renklerdeki yal boyayla boyanmtr. Minber, mermer malzeme kullanlarak oluturulmutur (Fot.37). Minberin dou ve bat yanlarndaki aynalk ksmlarnn alt taraflar, dikdrtgen eklinde boaltlmtr. Bu dikdrtgenlerin st ksmlar sivri kemer formunda sonulandrlmtr. Minberin aynalk ksmlarndan dou yndeki yzeyine, Ameli Ali, ve elep Hasan Paa isimleri belli bir dzene bal kalmakszn kaznarak yazlmtr (Fot.38). Bu yazlarda geen isimlerin minberin sanatlarna m ait olduu yoksa sonradan m kaznd tespit edilememitir. Minberin kk ksmnn alt blm, yuvarlak kemer formunda almtr. Bu aklk, tarafta zeminden hafif tarlm bezemesiz bir erit ile ereve ierisine alnmtr. Minberin kaps da, yuvarlak kemer formunda almtr. Minberin tepelik ksm, yatay dorultuda uzanan d bkey yarm daire profilli silme kuaklar ile hareketlendirilmitir. Tepelik ksmnn zerine, yakn zamanlarda dekoratif amal ahap levha eklenmitir. Minberin ift kanatl ahap kaps minbere k kapsnn arka yzne yerletirilmitir. Minbere k salayan ilk basaman n tarafa doru kntl biimde tasarlanm olmasndan dolay minberin ahap kap kanatlar birbirlerine
317

S. Kln, a.g.m., s.234.

77

yanaamamaktadr (Fot.39). Minberin ift kanatl ahap kapsnn bu ekilde dzenlenmesi minberin, yapl tarihinde mi yoksa daha sonra gerekleen bir onarm almas esnasnda m dzenlendiini akla getirmektedir. Minber kapsnn her iki kanad, demir levhalar ile minbere arka tarafndan balanmtr. Kap kanatlar birbirleriyle simetrik olup yzeyleri yatay ve dikey ynde uzanan bezemesiz kuaklar ile blme ayrlmtr. Bu blmlerden alt ve st taraftakiler kare, ortadakiler ise dikdrtgen biiminde dzenlenmitir. Ortadaki dikdrtgen blmler de kendi ierisinde iki dikdrtgen ve bir kare eklinde blnmtr. Geometrik ekillerin merkezlerindeki alanlar bezemesiz olarak braklmtr. Bu geometrik ekiller, alak kabartma teknii ile oluturulmutur. Kap kanatlarndan bat tarafta bulunann zerine daire biiminde metal kap halkas ivi ile tutturulmutur. Kap halkasnn alt ksmnda yer alan daire eklindeki metal plakann kenarlar, ritmik olarak birbirini takip eden yarm daire biimindeki geometrik ekiller ile dilimlendirilmitir. Metal plakann merkezi, da doru hafif bombemsi ekilde tasarlanmtr. Metal plakann st ksm, stilize edilmi yaprakl palmet motifi biiminde yaplmtr. Palmet motiflerinin i ksmlar, ters damla motifi eklinde boaltlmtr. Kap kanatlarndan dou tarafta bulunann zerine, metal aynalk aklmtr. Metal aynalk, yapm ve ssleme zellikleri asndan kap halkasnn aynsdr. Metal aynaln merkezine aklan ivinin st ksm, kanca eklinde yaplmtr. Yedi adet ta basamakla klan minberin kk ksm, yakn bir zamanda ahap malzemeden yaplmtr. Camide vaaz krss bulunmamaktadr. Harimin kuzeydou ve kuzeybat kelerinde bulunan mahfillerin, Sivas Mzesi Fotoraf Arivindeki eski bir fotorafla karlatrldnda sonradan yapldklar anlalmaktadr. (Fot.34). Ayrca ayn fotoraftan, harimin kuzey duvar boyunca uzanan bir ahap mahfil grlmektedir. Bu mahfil, harimin ahap tavann tayan kare kesitli ta ayaklara bitiik olarak dzenlenmitir. Kuzey cephedeki bu mahfil kare kesitli ahap ayaklar tarafndan tanmaktadr. Yine ayn fotorafta, kare kesitli ta ayaklarn arasnda kalan her bir alana knt yapm yarm daire eklinde mahfil balkonlar grlmektedir.

78

Yapnn minaresinde ta ve tula, mihrabnda al, harim ve minber kapsnda ahap malzemeden yaplm geometrik bezemeler yer almaktadr. Ayrca harime giri ve minber kaplarnda demirden elde edilmi geometrik ve bitkisel sslemeler dikkat ekicidir. na tarihi bilinen caminin Vakflar Genel Mdrl Arivinde, 1966 numaral defterin 154. sayfasnda Hasan Paa adna dzenlenmi H.972/M.1564 tarihli vakfiyesinin bulunduu tespit edilmitir318. Vakfiyeden caminin gelirleri arasnda Meydanba mevkiindeki 42 dkkann, Hamid Mescitinin kble tarafndaki 32 dkkann (muhtemelen bedesten), Sivas Kale Kaps dndaki iki tal deirmenin, Sivas Kale Kaps yaknndaki iki tal Boazkesen Deirmeni ile Hasan avu Deirmeninin, yine Sivas Kale Kaps yaknndaki iki hamamn, Sivas Demirciler ars yanndaki Ekmeki esnafna ait iki dkkann, Kozabad Nahiyesindeki iki tal deirmenin ve Niksar Kazasna bal Boynu Eri Karyesinin tamamnn yer ald319 ve cami imamnn da gnlk drt dirhem maaa sahip olduu anlalmaktadr320. 1576 tarihli Defter-i Rumda, cami imam maann gnlk 19 akeye, 1841 tarihli Sivas eriyye Sicillerinde de 37.8 akeye ykseldiine dair bilgiler tespit edilmitir321. E. elebi, seyahatnamesinde bu caminin gece gndz kalabalk bir cemaati olduunu ve caminin drt tarafndaki dkknlar ile Kuyumcular arsnn bu caminin evkaf olduunu belirtmitir322. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1835 tarihli muhasebe kaydnda Hasan Paa Vakfnn gelirleri arasnda 25 adet emenin icarnn bulunduuna dair bilgilere ulalmtr323. H.1300/M.1884324, H.1302/M.1886325 ve H.1306/M.1888 tarihli Sivas Salnamelerinden, Meydan Cami-i erifinin H.1215/M.1800 ylnda Vezir Kse Mustafa Paa tarafndan tamir ettirildii anlalmaktadr326. Ayrca, 1808-1839 yllar arasn kapsayan Vakf Muhasebe Defterlerinde, Kuyumcular arsnda Hasan Paa Vakfna bal 27 adet dkknn

S. Kln, a.g.m., s.234. S. Kln, a.g.m., s.234-235. 320 . Demirel, II. Mahmud, s.137. 321 . Demirel, II. Mahmud, s.137. 322 Evliya elebi, Seyehatname (eviren: Zuhuri Danman), Cilt:V, Mahiroullar, a.g.e., s.36. 323 . Demirel, II. Mahmud, s.84-85,95. 324 S. Akta, a.g.t., s.162. 325 S. Akta, a.g.t., s. 253. 326 A. Selvitop, a.g.t., s.190.
319

318

stanbul, 1970, s.90; A.

79

bulunduu tespit edilmitir327. Yine, H.1301/M.1885 tarihli Sivas Salnamesinin 129. sayfasndan, Meydan Camisinin Hasan Paa tarafndan H.997 (M.1564) tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere ulalmtr328. H.1308/M.1891 tarihli Sivas Salnamesinde de, Meydan Camisinin Sivas Valisi Hasan Paa tarafndan H.972/M.1564 ylnda ina edildiine dair bilgilere yer verilmitir.329. H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaral Sivas eriyye Sicil Defterindeki 334-160 nolu belgede, Sivas arsnda bulunan Hasan Paa Vakfna bal bir maazann Bezirci Tarlas Mahallesinden olan Krolu Ananya veled-i Estefana kiraya verilmiken, Ananyann drt ay 17 gnlk kira bedeli olan 380 kuruu, vakfn mtavellisi olan Ali Efendi bn-i Abdurrahman Efendiye vermediine, yukarda belirtilen kira bedelinin Ali Efendiye verilerek maaznn Ali Efendiye teslim edilmesi gerektiine dair bilgilere ulalmtr330. Ayrca, Y. Erol Arivinde bulunan ve 1912-1927 yllar arasna tarihlendirdiimiz tek sayfadan oluan ve tablo eklinde hazrlanm bir belgenin 62. srasnda Meydan Camisi hakknda bilgiler tespit edilmitir331. 2.3. Kale Camisi Bulunduu Yer: Eskikale Mahallesi, nn Bulvarnda bulunmaktadr. na Tarihi: H.988/M.1580 Banisi: Mahmud Paa332 Plan: 4-5 Fotoraf: 40-68 Cami, harime giri kapsnn st ksmnda bulunan kitabeye gre, Sultan III. Muratn saltanat yllarnda Mahmud Paa tarafndan H.988/M.1580 ylnda ina ettirilmitir
. Demirel, II. Mahmud, s.69. Salname-i Vilayet-i Sivas-1301, s.129. 329 Salname-i Vilayet-i Sivas-1308, s.200. 330 . Kaya, a.g.t., s.325-327. 331 Bu belgede, caminin ar ierisinde bulunduu ve H.972/M.1564 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir. Ayrca belgede, ahaptan yaplan caminin boyunun 30, eninin 20 (metre) olduu, tek erefeli bir minaresinin bulunduu, be vakit ibadete ak olan camide cuma ve bayram namazlarnn klnd, caminin grevlileri arasnda ikier adet olmak zere imam, mezzin, kayyum ve ferran bulunduu belirtilmitir. Y. Erol Arivinde bulunan belge. 332 Mahmut Paann, III. Murat dnemi vezirlerinden olduu ve Sivas valisi olarak grev yapt bilinmektedir. Ayrca, Paann Selanikli Mustafa Efendi tarihinde H.989/M.1581 ylnda ran ile yaplan anlama esnasnda Erzurum sahrasnda komutan olarak bulunduu belirtilmektedir. H.990/M.1582 ylnda Sivas Beylerbeylii grevinde Haydar Paann bulunduu dikkate alndnda, Mahmut Paann bu yllarda Sivastan ayrld anlalmaktadr. Geni bilgi iin baknz, . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.169-170.
328 327

80

(Fot.40-47). Cami, dousunda bulunan hamam ile birlikte klliyenin bir paras olarak planlanmtr333. Caminin mimar bilinmemektedir. Cami, kare planl tek kubbeli olarak ina edilmitir (Plan.4). Caminin beden duvarlarnda ve minare kaidesinde dzgn kesme ta; minare gvde ve petek ksmlarnda tula; harime giri kapsnda mermer malzeme kullanlmtr. Kubbenin d yzeyi ve minarenin klah ksm da kurun levhalarla kaplanmtr (Fot.48-49). Caminin kuzey cephesine be, bat cephesine bir, dou cephesine , gney cephesine drt olmak zere beden duvarlarna toplam 13 adet pencere almtr. Dou, bat ve kuzey cephedeki birer pencere ile gney cephedeki iki pencere beden duvarlarnn st ksmnda yer almaktadr. Bu pencerelerden alttakiler dikdrtgen ve dz lentolu iken, stteki pencereler sivri kemerli olarak dzenlenmilerdir. Kubbenin zerine oturduu kasnak yzeyine sekiz adet yuvarlak formda pencere almtr. Ayrca kubbe eteine, sekiz adet sivri kemerli pencere yerletirilmitir (Fot.50-51). Caminin minaresi, son cemaat mahallinin bat duvarna bitiik ekilde tek erefeli olarak ina edilmitir. Minarenin kaide, pabuluk ve bilezikleri ile erefe korkuluklarnda dzgn kesme ta; gvde ve petek blmlerinde de ise tula malzeme kullanlmtr. Kare bir kaide zerinde ykselen minarenin erefesine son cemaat mahallinin batsna alan sivri kemerli kapdan klmaktadr. Kaide st taraftan 00.4-00.5 m. tant yapan bir sime ile snrlandrlm, bunun zerine papu ksm oturtulmutur. Yukarya doru incelen ve ters-dz olarak yan yana sralanan genlerin oluturduu bu blm stte silme bir bilezikle snrlandrlm, bunun zerine de poligonal gvde yerletirilmitir. Tuladan yaplan poligonal gvde olduka sade olarak ele alnmtr. erefenin yaklak olarak 0.60-0.70 m. kadar aasnda da ta silme bir bilezik bulunmaktadr. Poligonal gvdenin zerindeki erefenin altnda, alt sra halinde sralanm testere dii biimindeki mukarnas dizisi grlmektedir. arefenin korkuluu, bezemesiz ta bloklarn yan yana sralanmasyla meydana getirilmitir. Petek ksmnn st blm, i ksmlar boaltlm ve st ksmlar yuvarlak kemer formunda bitirilmi ritmik olarak sralanan dikdrtgen sar geometrik ekillerle hareketlendirilmitir. Petek ksmnn zerinde yer alan klah kurunla kaplanm, tepesine alem ve paratoner yerletirilmitir (Fot.52) .
333

. H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 169.

81

Caminin

kuzey

cephesinde

dou-bat

dorultuda

uzanan

dikdrtgen

planl

betonarmeden yaplm son cemaat mahalli bulunmaktadr. Son cemaat mahalli, yakn zamanda camide gerekleen onarm almalar srasnda, bu blme girii salayan kapnn dou ve batsna kuzey-gney dorultuda uzanan birer ahap doramayla blme ayrlmtr. Bu blmlerden dou ynde bulunan mekn cami grevlilerinin odas iken, bat ynde bulunan mekn ise kadnlar iin dzenlenmitir. Son cemaat mahallinin st rts dorudan beden duvarlarna oturan ahap dz tavanla kapatlm olup, cepheler gney duvar dnda sar olarak braklmtr. Caminin kuzey ve dousundaki beden duvarlarnn 3.14 m. yksekliindeki ksmlarnda er adet zengi ta grlmektedir (Fot.53-57). Caminin dousundaki beden duvarlarnda zengi talar ile birlikte fark edilen kemer izleri kuzeyindeki beden duvarnn svanmas sebebiyle kapatlmtr. Caminin her iki cephesinde bulunan bu kalntlar bir son cemaat mahalli ya da revaklara ait olabileceini akla getirmektedir. Sz konusu bu son cemaat mahalli ya da revaklarn mevcudiyeti hakknda daha salkl grler ileri srmek, ancak caminin bu cephelerinde yaplacak olacak olan kk apl bir kaz ve sondaj almalar ile mmkn olacaktr. Harime, son cemaat mahallinin gney duvarnn ortasna alan kapdan girilmektedir. Harime giri kaps, cmle kaps biiminde dzenlenmitir (Fot.58). Cmle kapsnn svelerinde beyaz renkteki mermer, bask kap kemerinde de gri ve beyaz renkteki mermer dnml olarak kullanlmtr. taraftan fazla yksek olmayan dz ve d bkey yarm daire profilli silme kuaklar ile cmle kaps, ereve ierisine alnmtr. Cmle kapsnn kemer kelikleri beyaz mermer ile doldurulmutur. Bu beyaz mermerin st ksmna, gri renkteki mermerlerle dikdrtgen pano ekli meydana getirilmitir. Dikdrtgen panonun merkezine 1.24 x 0.59 m. llerindeki mermer zerine iki satrlk sls hatla yazlm kitabe yerletirilmitir (Fot.59). Kitabe: Bismillahirrahmanirahim vel mescide lillehi feletedu mea allahi ahada bene heze

82

El cami fi leyle (?) amara el-sultan murad ibni selim han ibni hadrid Mahmud Paa fi sened semeni ve semenin ve tusme 988. Kitabenin anlam: Allahn mescitlerinde Allahtan bakasn kulluk etmeyiniz. Bu mbrek cmi II. Selim Han olu sultan III. Murat zaman vezirlerinden Mahmud Paa tarafndan H.988/M.1580 ylnda yaptrlmtr. Kare planl harimin zeri, tek kubbeyle kapatlmtr (Fot.60). Kare mekann zerini kapatan kubbe, on altgen kasnaa oturtulmutur. Kubbede gei esi olarak tromplar kullanlmtr. Harimin kelerindeki tromplar oluturan sivri kemer formundaki sar kemerler, harimin beden duvarnn st ksmlarnda da ritmik olarak tekrarlanacak biimde sralanmtr. Bu sar kemerlerden gney duvarda bulunanlarn ikisinin, dier duvarlarda da birisinin ierisi boaltlarak pencere olarak dzenlenmitir. Tromplarn tad kubbe kasna sekiz yuvarlak pencere ile; kubbe etei de sekiz adet yan yana ritmik olarak dizilmi sivri kemer biimindeki pencere ile hareketlendirilmitir (Fot.61). Harimin aydnlatlmas, harimin bat cephesi dndaki dier cephelere alan ikier alt pencerelerle salanmtr. Bu pencerelerden kuzey duvarda bulunanlar sivri kemer biiminde duvar yzeyine alan niler ierisine dikdrtgen biimde yerletirilmitir. Gney ve dou duvarlara alan dikdrtgen pencerelerin iinde yer ald niler ise sivri ka kemer formunda biimlendirilmitir. Yine harimin aydnlatlmas iin, alt pencerelerin dnda sivri kemerli st pencereler almtr. Bu st pencereler gney cepheye iki adet, dier cephelere de birer adet olacak ekilde yerletirilmilerdir. Ayrca kubbe kasnanda bulunan sekiz adet yuvarlak formdaki pencere ile kubbe eteindeki sekiz adet sivri kemerli pencereler de harimi aydnlatma amal almlardr. Harimin bat duvarndaki iki dikdrtgen ni, 1946-47 yllarnda Y. Akyurt tarafndan hazrlanan camiye ait planda pencere olarak ilenmitir (Plan.5). Harimin beden duvarlarnda ve st rtde grlen kalem ii ssleme kompozisyonu 2000 ylnda camide gerekleen onarm almalar srasnda yaplmtr (Fot.62).

83

Harimin btn duvarlarnn yzeyi zeminden 1.20 m. ykseklie kadar ahap lambriyle kaplanmtr. Harimin gney duvarnn ortasna cepheli olarak mihrap nii almtr (Fot.63). Mihrap dzgn kesme ta malzeme kullanlarak oluturulmutur. Mihrap ynden iki dz silme kuayla erevelenmitir. Dtaki silme kuandan iteki silme kuana gei, fazla yksek olmayan iki yarm daire profilli silme kua ile salanmtr. cepheli mihrap nii, iki yandan gvdeleri silindirik, kaide ve balklar kum saati eklinde biimlendirilmi stuncelerle snrlandrlmtr. Mihrap kavsaras, yedi sra mukarnas dizisi ile doldurulmutur. Minberin yapmnda, kirli beyaz renkteki mermer kullanlmtr (Fot.64). Minberin dou ve bat aynalklarnn alt blm, sivri kemerli akllk eklinde dzenlenmi sprgelie sahiptir. Sprgeliklerin kuzeyinde yer alan kare biimli panolarn yzeyi, alak kabartma olarak ilenmi birer selvi ve yzeyi dolduracak lde byk tasarlanm rozet motifiyle sslenmitir (Fot.65-66). Minberin aynalk ve korkuluk ksmlarnn yzeyleri, bezemesiz olup, i ve d bkey yarm daire profilli silme kuaklaryla snrlandrlmtr. Minberin geit veren her iki yzndeki kaps, sivri kemer formunda alm olup, sonradan ahap levhalar ile kapatlmtr. Minberin sivri kemer formunda dzenlenmi giri kaps, drt taraftan dolanan d bkey yarm daire profilli silme kuayla ereve ierisine alnmtr. Minber kapsn ynden talandran tepelik blmnn yzeyi, stilize edilmi biri dar, dieri daha geni olan ve ritmik olarak sralanm dilimli palmet dizileri ile hareketlendirilmitir. Geni olan palmet motiflerinin i ksmlar, alak kabartma tekniinde izgisel ekillerle doldurulmutur (Fot.67-68). Minberin kk blmnn gney yn dndaki dier yndeki yzeyi sivri birer kemerle da almtr. Bu aklklar sonradan ahap ve cam malzemeyle kapatlmtr. Minberin klah blm yakn zamanlarda ahaptan yaplarak eklenmitir. Camide vaaz krss ve mahfil bulunmamaktadr.

84

Camide tula, mermer ve ta olmak zere farkl malzemenin kullanlmas ile meydana getirilmi ssleme program dikkat ekmektedir. Tula ssleme minarede; mermer ssleme minberde ve harime giri kapsnn kemerinde; ta ssleme de mihrapta grlmektedir.

Cami

kitabesine

gre,

H.988/M.1580

ylnda

Mimar

Sinan

(1490-1588)n

mimarbal grevinde bulunduu dnemde ina edilmitir. Ancak hem kitabede hem de Mimar Sinana ait tezkere ve belgelerde Meydan Camisinin Mimar Sinann eseri olduuna dair herhangi bir bilgi tespit edilmemitir334. na tarihi bilinen caminin Sivas Vakflar Blge Mdrl Arivinde, H.992M.1584 tarihli vakfiyesinin bulunduu tespit edilmitir335. Bu vakfiyeden, vakfn akar olmak zere 25 dkkn ile iki hamamn yer ald anlalmaktadr336. Vakflar Genel Mdrl Arivi ile Sivas Vakflar Blge Mdrl Arivinde bulunan belgelere gre, Kale Camisi imam drt dirhem gnlk cret alrken ayn yzylda kurulan Deirmenciolu Mesciti imamnn ise 1.5 dirhem cret ald belirlenmitir337. Vakfiyesinden ve camiye ait belgelerden hareketle Kale Camisinin Sivas vakflar ierisinde en fazla grevlisi olan vakflar ierisinde olduu eklinde deerlendirilmitir338. E. elebi, seyahatnamesinde bu camiden, Aa Kale Cami olarak isminden bahsetmitir339. H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaral Sivas eriyye Sicil Defterindeki 181-8 nolu belgede, Kale-i Atik Mahallesinde bulunan Mahmut Paa Cami-i erifinde imamet grevinde bulunan Es-Seyyid smanil Efendinin, Sivas Vilayet-i Evkaf Muhasebecisi Mehmed evki Efendi ve Mehmed Fehim Efendinin snavlar sonucu iinin ehli olduu anlald, bu nedenle resmen onun bu greve atanmasnn istendiine dair bilgilere ulalmtr340. Yine, Y. Erol Arivinde bulunan ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz tek sayfadan oluan bir belgenin nc srasnda bu cami hakknda bilgiler tespit edilmitir341.
334

. H.

Aptullah Kuran, Tezkerelerde Ad Geen Sinan Eserlerinin Yap Trlerine Gre Alfabetik Listesi, Mimarba Kocasinan Yaad a ve Eserleri, (Editr:Sadi Bayram), Cilt:I, stanbul, 1988, 155-166; Zeki Snmez, Mimar Sinan le lgili Tarihi Yazmalar-Belgeler, stanbul, 1988; S Mustafa elebi, Yaplar Kitab Tezkiretl-Bnyan ve Tezkiretl-Ebniye (Mimar Sinann Anlar), stanbul, 2002. 335 . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.170. 336 . Demirel, Osmanl Vakf, s.93. 337 . Demirel, Osmanl Vakf, s.136. 338 . Demirel, Osmanl Vakf, s.134. 339 Evliya elebi, Seyehatname (eviren: Zuhuri Danman), Cilt:V, stanbul, 1970, s.90. 340 . Kaya, a.g.t., s.68-69. 341 Belgede, caminin ayn adl mahallede bulunduu belirtilirken, camiye ait ina tarihi ksm bo braklmtr. Ayn belgeden, kargir olan caminin boyunun 18, eninin 12 (metre) olduuna, tek erefeli bir minaresinin bulunduuna, harap bir durumda olduuna ve camide cuma ile bayram namazlarnn klnmadna dair bilgilere yer verilerek caminin grevlileri ksm da bo braklmtr. Y. Erol Arivinde bulunan belge.

85

Uzunarl-R. N. Edger, 1928li yllarda cami ve hamamn harap vaziyette olduunu ve kullanlmadn belirterek Y. Erol Arivindeki belgede geen bilgileri teyit etmektedirler342. Ayn aratrmaclar vali konann yapm esnasnda caminin yktrlmak istendiini ancak daha sonra yaplan ikaz sonucunda tarihi deeri gz nne alnarak bu durumdan vazgeildiini belirtmilerdir343. 2.4. Ali (Efendi) Aa Camisi Bulunduu Yer: Sularba Mahallesi, Aliaa Cami Sokak na Tarihi: H.998/M.1590 Banisi: Behram Paann olu Mustafa Bey344 Plan: 6 Fotoraf: 69-90 Cami, kitabesine gre Behram Paann olu Mustafa Bey tarafndan H.998/M.1589 ylnda ina ettirilmi olup, caminin mimar bilinmemektedir. Caminin, Behrampaazade Mustafa Bey tarafndan yaptrld kitabesi ile sabit olmasna ramen halk arasnda Ali Aa Camisi eklinde anlmas bir rivayet ile aklanmaktadr345. Kare planl caminin zeri kubbe ile rtlmtr (Plan.6). Caminin beden duvarlarnda dzgn kesme ta; kubbede tula malzeme kullanlmtr. Tulann dolgu malzemesi olarak kullanld beden duvarlarnn d yzeyi, dzgn kesme tala kaplanmtr. Caminin dou ve gney cephelerinin yaklak ortalarna kadar kaba yonu, st blmnde ise dzgn kesme ta kullanlmtr. Caminin kuzeybat kesindeki tek erefeli minaresi tamamen dzgn kesme tatan ina edilmitir (Fot.69-72).
342 343

. H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.169-170. . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.170. 344 Mustafa Paann kimlii hakknda fazla bir bilgiye ulalamamtr. Fakat babas Behram Paann Enderunda yetitii, Diyarbakr ve Badatta beylerbeylii grevlerinde bulunduu tespit edilmitir. Ayrca Behram Paann Rumeli Beylerbeylii grevi esnasnda olu Mustafa tarafndan bu camiyi ina ettirdii ve bu sralarda ld belirtilmektedir. Bununla birlikte Behram Paann Sivasta gnmze ulaan ve Kurunlu Hamam olarak bilinen ifte hamam ile kendi ad ile anlan bir han ina ettirdii bilinmektedir. Geni bilgi iin baknz, . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.168-169. 345 Cami, Behram Paann olu Mustafa Bey tarafndan ina ettirilmesine karn Ali Aa ad ile anlmas u ekilde aklanmaktadr: Cami tamamlannca akam namazna gelen cemaati Mustafa Bey konana armak iin Ali Aay grevlendirmiti. Ali Aa, camiye giderek namazdan kan cemaate imamn hangi ayeti okuduunu sormu. Cemaatten yalnzca kii cevap verebilmitir. Ali Aa, kiiyi yemee davet etmi. Mustafa Bey cemaatin bu kadar m sorusuna Ali Aa, cemaatin daha fazla olduunu ancak imamn okuduu ayetleri bilenlerin bunlar olduunu sylemitir. Bu durumdan memnun olan Mustafa Bey de camiye Ali Aa denilmesini emrettii ynnde rivayet bulunmaktadr. Konu hakknda daha geni bilgi iin baknz, .H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.171, dipnot 80; K. Erdil, a.g.e., s.33; Y. Akyurt, a.g.e., s.90.

86

Cami gney cephesine ; dou, bat ve kuzey cephelerine de birer adet olmak zere toplam alt adet pencere almtr. Gney cephedeki iki pencere ise alt seviyede yerletirilmitir. Alt pencerler yuvarlak kemer formunda, st pencereler ise sivri kemer formunda dzenlenmitir. st pencerelerin kemer yzeyleri zeminden hafif kertilerek belirginletirilmitir. Caminin bat cephesinin kuzey ucuna iki adet sls harflerle yazlm ve st ste sralanm mermer kitabeler konulmutur. st ksmdaki birinci kitabe, 0.63 x 0.22 m. llerinde olup satrdan olumaktadr. Her bir satr ikierli kartu halinde dzenlenmitir (Fot.73). Kitabe: Bu ayn eme-i by- vefdan dp say-i belgullah fillah Nice yere akdup Mustafa Paa Buraya hem myesser kld Allah p krane dinildi bu trh Hudya ok sips elhamdlillah346 emeye ait olan bu kitabe, ebced hesabyla H.999/M.1591 tarihini vermektedir. Bu kitabenin alt ksmndaki iki satrlk kitabe de, 0.60 x 0.30 m. llerindedir. Kitabe: bu camii erif Behram Paa zade Mustafa Bey tarafndan ina olunmutur. H.998 (M.1590)347

346 347

.H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.171. .H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.171.

87

Y. Akyurt, caminin ina kitabesinin son cemaat mahalline giri kaps zerinde bulunduunu ve sonradan kitabenin zerinin belediye tarafndan svayla kaplandn ve kendisinin bu kitabenin zerini kazyarak ortaya kardn belirtmitir348. Bu kitabe, daha sonra camide gerekleen onarmlar esnasnda, son cemaat mahallinden sklerek caminin bat cephesine yerletirilmitir. Caminin kuzey cephesi orijinal olmayan ahap doramayla kapatlarak son cemaat mahalli olarak dzenlenmitir (Fot.74). Anadoluda benzer plan tipine sahip camilere bakldnda, genelde giri cephelerinde bir son cemaat mahallinin bulunduu grlmektedir. Fakat, Ali Aa Camisinde yukarda bahsedilen trden orijinal bir son cemaat mahallinin bulunduuna dair herhangi bir kemer yada zengi ta izinin bulunmamas dikkat ekicidir. Caminin kuzeybat kesindeki tek erefeli minare, tamamen kesme ta malzemeyle ina edilmitir (Fot.75). Minare, kare bir kaide zerine oturtulmutur. Kare kaidenin gney yzne alan dz lentolu kapdan erefeye klmaktadr. Kare kaideden pabulua gei, kaide kelerinin pahlanmas ile salanmtr. Silindirik gvdenin alt ve st ksmlarnda bilezikler kullanlmtr. Minare erefesinin alt ksm drt sra halindeki mukarnas dizileryle doldurulmutur. Minarenin erefesi, sonradan demirden yaplm korkuluklar ile snrlandrlmtr. Petek ksm yakn tarihlerde camide gerekleen onarm almalar srasnda yenilenmi olup, klah ksm kurun levhalarla kaplanmtr. Sivas Mzesi Fotoraf Arivinde bulunan ve caminin eski bir grnmne ait bir fotoraftan minare klahnn dzgn kesme ta malzeme kullanlarak ina edildii anlalmaktadr (Fot.76). Harime giri, son cemaat mahallinin gney duvarnn bat ucuna alan kapdan salanmtr. Harime giri kaps eyvanl ta kap biiminde dzenlenmitir (Fot.77). Bask yuvarlak kemerli kap akl, taraftan hafif ykseltisi bulunan ikisi d bkey yarm daire profilli, birisi de bezemesiz silme kuaklar ile erevelenmitir. Harime giri kapsnn kuzey yn, bask yuvarlak kemerle snrlandrlmtr. Ayn kapnn gney yn ise, Bursa kemeri biiminde yaplmtr (Fot.78).

348

Y. Akyurt, a.g.e., s. 89.

88

Harime giri kaps iki ahap kanatl olarak dzenlenmitir. Birbirleriyle simetrik olan bu kanatlarn genilikleri ayn olmayp bat taraftaki kap kanad dier kap kanadndan daha byktr. Kap kanatlarnn yzeyi beyaz renkteki yal boyayla boyanmtr. Bu kap kanatlar iviyle aklan ahap paralaryla ikisi kare, birisi de dikdrtgen eklindeki farkl yzeye blnmtr. Kap kanatlarnn st ksmlarndaki kare yzeylere, alak kabartma teknii ile hadis, iki para eklinde sls karakterdeki harflerle yazlmtr. Hadisin yazld zemin koyu yeil, harfler de altn sars renkteki yal boyayla boyanmtr. Kap kanatlarndan dou yndeki kap kanadnn st ksmndaki kare yzeyde Va acellebi tevbet gabrel falt; bat yndeki yzeyde de Aclelu bissalat gabrel fault ibareleri bulunmaktadr (Fot.79-80). Hadisin anlam: lmeden nce tvbeye acele ediniz, namaz vakti gemeden namaza acele ediniz. Kap kanatlarnn orta blmlerindeki dikdrtgen yzeylerin i ksmlarna, birer adet demir kap halkas aklmtr (Fot.81). Daire tipindeki kap halkasnn zerine oturduu demir plaka hafif bombemsi biimde yaplm olup merkezinden aklan ivi ile kap yzeyine tutturulmutur. Bombemsi biimdeki plakann st ksmlar, dikey dorultuda uzanan sekiz yaprakl iek ve stilize edilmi lale motifi eklinde biimlendirilmitir. Her iki bitkisel motif de merkezlerindeki ivi ile aklmtr. Kap kanatlarnn alt ksmnda bulunan kare alanlar bo braklmtr. Harim, kare planl olup zeri tek kubbeyle rtlmtr (Fot.82-83). Kare mekann zerini kapatan kubbe sekizgen kasnaa oturtulmutur. Beden duvarlarndan kubbeye tromplarla geilmitir (Fot.84-85). Kubbe etei, bezemesiz iki silme kua ile snrlandrlmtr. Silme kuaklarnn arasnda kalan alan bitkisel kompozisyon ile doldurulmutur. Bu bitkisel kompozisyon, dz ve ters olarak yerletirilmi dilimli palmetler ile bunlar birbirlerine balayan dilimli yapraklardan olumaktadr. Kompozisyon sva zerine siyah boyayla yaplmtr. Kubbenin merkezine, zeminleri mavi renge boyanm iki ayr byklkte daire biiminde gne motifi ilenmitir.

89

Gne nlar, sar ve kahverengi boyayla prizmatik gen eklinde dzenlenmitir (Fot.86-87). Harimin aydnlatlmas, gney cephede mihrabn iki yanna simetrik ekilde yerletirilen iki alt kat ve bir st kat pencere; dou ve bat cephelerde birer st kat pencere; kuzey cephede de birer alt ve st kat pencere alarak salanmtr. Kuzey cephedeki dikdrtgen formdaki alt kat penceresi dnda dier cephelerdeki pencereler, yuvarlak kemer formunda biimlendirilmitir. Harimin gney duvarnn ortasna yarm daire ni eklinde alan mihrap nii, aldan kalplama teknii ile oluturulmutur (Fot.88-89). Mihrap kavsaras dilimli kemer dzenlemesiyle erevelenmitir. Kavsara blm, be sra mukarnas dizisiyle doldurulmutur. Mukarnas niiklerinin bir ksmnn yzeyi alak kabartma olarak ilenmi sekiz yaprakl iek rozetiyle sslenmitir (Fot.90). Minber mermer malzemeden yaplm olup orijinal deildir. Camide vaaz krss ve mahfil bulunmamaktadr. Harimin btn duvarlar, zeminden 1.00 m. ykseklie kadar lambri paralaryla kaplanmtr. Camide harime giri kapsndaki silme kuaklar ta, mihraptaki mukarnas dizileri al, kubbe eteindeki ve kubbe merkezindeki bitkisel kompozisyonlar ise kalem ii ssleme program ierisinde deerlendirilebilir. na tarihi bilinen cami hakkndaki tek bilgi, 1912-1927 yllar arasna

tarihlendirdiimiz Y. Erol Arivindeki tek sayfadan oluan ve tablo eklinde dzenlenmi belgede tespit edilmitir349.
Bu belgede, caminin ryan- Mslim Mahallesinde bulunduu ve H.998/M.1590 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir. Ayrca belgede, kargirden yaplan caminin boyunun 16, eninin 13 (metre) olduu, tek erefeli bir minaresinin bulunduu, be vakit ibadete ak olduu, camide cuma ve bayram namazlarnn klnd, grevlileri arasnda bir imamn, bir mezzinin ve bir ferran bulunduu, 80 metre yaknlarnda Baltac Mehmet Paa Mescitinin yer ald tespit edilmitir. Geni bilgi iin baknz, Y. Erol Arivinde bulunan belge.
349

90

2.5. Osman Paa Camisi Bulunduu Yer: Uluanak Mahallesi, Hoca Ahmed Yesevi Caddeside bulunmaktadr. na Tarihi: XVI. yzyln ikinci yars. Banisi: Bilinmiyor. Plan: Bilinmiyor. Fotoraf: 91-98. Caminin banisi, ina tarihi ve mimar bilinmemektedir. Eski bir kilisenin temelleri zerine ina ettirildii dnlen350 cami, 1970li yllarda minaresi dnda tamamen yklarak yerine bugnk betonarme cami ina edilmitir (Fot.91-94). Bugnk caminin bat ynndeki bahe duvarnn zerinde kitabe bulunmaktadr. Kitabe, ikierli kartu halinde drt satr eklinde ta malzeme zerine sls harflerle yazlm olup, 0.80 x 0.48 m. llerindedir (Fot.95). Kitabe: Bin yl esnafn menzil iken bu haa Binde feth itdi onu Hazreti Osman Paa Yapd bir cami-i gurra say-i etti beli Eser-i baki-yi fanide ol itdi ina eyh Hatib-zade Efendi old fethine sebeb tdi ol isa nefes-i musa ihya Sene H.1000 (M.1592).

350

Yerinde yapm olduumuz aratrmalar esnasnda caminin bir kilisenin zerine ina edildiine dair her hangi bir bakiye tespit edilmemitir. Ancak, 1890 ylnda Sivasa gelen Fransz seyyah Vital Cuinnetin hazrlad La Turquie dAsie adl seyahatnamesinde ehrin gneyinde daha nce kilise olan kk bir cami grdn ve bu caminin sval duvarlarnn altnda ha iaretleri ile Bizans yazlarnn fark edildiini belirtmektedir. Seyyahn belirttii bu cami muhtemelen bugn Kilise Camisi olarak da bilinen Osman Paa Camisi olmaldr. Konu hakknda daha geni bilgi iin baknz, Adnan Mahiroullar, Seyyahlarn Gzyle Sivas, stanbul, 2001, s.133. Ayrca ehir Tarihisi Kadir redi ile 25.12.2005 tarihinde yaplan grmede, byklerinin kendisine bugnk caminin bulunduu alanda bir kilisenin bulunduunu ve hatta baz kilise kalntlarn mahallenin yallarnn hatrladklarn belirtmitir.

91

Gnmzdeki caminin kuzeyinde son cemaat mahalli, son cemaat mahallinin de gneyinde harim yer almaktadr. Harimin zeri dz betonarme ile kapatlmtr. Caminin yklmadan nceki plan ve mimari zellikleri hakkndaki bilgilerimiz 1967 tarihinde hazrlanm Sivas Analitik Etdleri isimli aratrma ile snrldr. Aada camiye ait vereceimiz malzeme ve plan zellikleri yukarda bahsettiimiz almadan alnmtr351. Cami, 1584 tarihinde Osman Paa tarafndan havari plan zerine ina edilmitir. Caminin temelinde ve beden duvarlarnn ke balantlarnda dzgn kesme ta, beden duvarlarnda da moloz ta malzeme kullanlmtr. Caminin saaklar silme kuaklar ile hareketlendirilmitir. Caminin giriinde ve hariminde olmak zere iki kk kubbeye yer verilmitir. Harimde bulunan kubbe, iki pilpaye (direk) tarafndan tanmtr. Ayrca bu almada caminin harap bir vaziyette bulunduu ve onarlmas gerektii belirtilmitir352. Bugnk caminin bat cephesinin kuzeyine kaydrlan minarenin kaide, papuluk ve gvdenin alt ksmlarnda dzgn kesme ta, dier ksmlarnda tula kullanlmtr (Fot.96-97). Minare zeminden beden duvarlarnn yksekliine kadar kare bir kaide zerinde ykselmekte olup, kaps douya almtr. Kaidenin byk bir blm toprak altnda kalmtr. Kaideden papulua yukarya doru incelen ve ters-dz olarak yan yana sralanan genler ile geilmitir. Gvdenin sekizgen alt blmnn her bir yzeyi, yuvarlak kemer biiminde dzenlenmitir. Bu blm stte silme bir bilezikle snrlandrlm, bunun zerine de silindirik gvde yerletirilmitir. Silindirik gvde, kilit rg teknii kullanlarak oluturulmutur. erefenin yaklak olarak 0.40-0.50 m. kadar aasnda da tuladan silme bir bilezik bulunmaktadr. Silindirik gvdenin zerindeki erefenin alt blm, 10 adet mukarnas dizisiyle doldurulmutur. Petek ksmnn st ksmna iki adet dikdrtgen pencere almtr. Petek ksmnn zerinde bulunan klah ksm, kurunla kaplanm, tepesine alem yerletirilmitir (Fot.98). 1890 ylnda Sivasa gelen Fransz seyyah Vital Cuinnetin hazrlad La Turquie dAsie adl seyahatnamesinin I. cildinde ehrin gneyinde daha nce kilise olan kk bir cami grdn ve bu caminin sval duvarlarnn altnda ha iaretleri ile Bizans

351 352

Anomim, Sivas Analitik, s.37. Anomim, Sivas Analitik, s.37.

92

yazlarnn fark edildiini belirtmektedir353. Seyyahn bahsettii bu cami, muhtemelen halk arasnda Kilise Camisi olarak da anlan Osman Paa Camisi olmaldr. Caminin ina kitabesi yoktur. Ancak yapnn 1592 tarihli onarm kitabesi bulunmaktadr. Yukarda da deinildii zere Sivas Analitik Etdleri adl almada her hangi bir kitabe ya da belge belirtilmeden 1584 tarihinde ina edildii ileri srlmtr. Y. Erol Arivindeki 1912-1927 yllar arasna tarihlendirdiimiz tek sayfadan oluan ve tablo eklinde hazrlanm belgede de caminin ina tarihi olarak 1592 belirtilmitir354. Ayrca, H.1300/M.1884355 ve H.1306/M.1888 tarihli Sivas Salnamelerinden, babas tarafndan ina ettirilen camiyi Vezir Kse Mustafa Paann H.1215/M.1800 ylnda tamir ettirdii anlalmaktadr356. H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaral Sivas eriyye Sicil Defterindeki 273-101 nolu belgede, El-Hac Osman Paa Cami-i erifi vakfndan olmak zere gnlk 15 ake ile mezzinlik yapan Hafz Mustafa bin Alinin vefat etmesiyle onun yerine bu greve ehil olduu ispat edilen Ahmet Turan Efendinin atanmasnn istendiine dair bilgi tespit edilmitir357. Yukarda belirtilen belgelerden, caminin XVI. yzyln ikinci yarsnda ina edildii ve XIX. yzyln banda onarma tabi tutulduu anlalmaktadr. Caminin minaresi dnda tamamen yenilenmi olmas ve hakknda pek fazla belgenin bulunmamas sebebiyle kesin ina tarihi, ancak ileriki yllarda yaplacak olan ariv almalarna baldr. 2.6. Ganem (Tarhana) Camisi Bulunduu Yer :Yunus Emre Mahallesi, Billur Sokakta bulunmaktadr. na Tarihi: XVII. yzyln ba. Banisi: Bilinmiyor. Plan: Bilinmiyor. Fotoraf: 99-104.

A. Mahiroullar, a.g.e., s.133. Ayrca bu belgede, caminin kendi ad ile anlan mahallede yer ald, kargir olan caminin boyunun 20, eninin 14 (metre) olduu, tek erefeli bir minaresinin bulunduu, be vakit ibadete ak olduu, camide cuma ve bayram namazlarnn klnd ve grevlileri arsnda bir imam, bir mezzin ve bir kayyumun bulunduu belirtilmitir. Geni bilgi iin baknz, Y. Erol Arivinde bulunan belge. 355 S. Akta, a.g.t., s.166. 356 A. Selvitop, a.g.t., s.190. 357 . Kaya, a.g.t., s.236.
354

353

93

na kitabesi bulunmayan caminin banisi, ina tarihi ve mimar bilinmemektedir. Caminin, banisi ve mimar bilinmemektedir. Cami, 1956 ylnda tek erefeli minaresi dnda tamamen yklarak, yerine gnmzdeki cami ina edilmitir (Fot.99-100). Gnmzdeki camide, kaba yonu ta kullanlm olup; caminin kuzeyinde son cemaat mahalli, son cemaat mahallinin gneyinde harim bulunmaktadr. Harimin zeri dz betonarme tavan ile kapatlmtr. Gnmzdeki caminin kuzeydou kesine bitiik vaziyette bulunan eski camiye ait minarenin kaide ve pabuluk ksmlarnda dzgn kesme ta; gvde, erefe ve petek ksmlarnda da tula malzeme kullanlmtr (Fot.101-103). Minare, olduka yksek kare bir kaide zerinde ykselmektedir. Minarenin erefesine k salayan sivri kemerli kap gneye almtr. Kaide st taraftan 00.2-00.3 m. tant yapan iki sra silme ile snrlandrlm, bunun zerine papu ksm oturtulmutur. Yukarya doru incelen ve ters-dz olarak yan yana sralanan genlerin oluturduu bu blm stte olduka kaln bir kaval silmeyle snrlandrlm, bunun zerine de silindirik gvde yerletirilmitir. Tuladan yaplan gvde zeminden tarlm yeil srl tulalar ile dikey ynde kvrmlar oluturan eritlerle hareketlendirilerek, zengin bir grn oluturulmutur. Bu eritler, gvdenin st ksmna yakn noktasndaki bir silme bilezikle sonlandrlmtr (Fot.104). Gvdeyi snrlandran silme bilezikten itibaren minarenin st ksm yakn zamanlarda tula malzeme kullanlarak yenilenmitir. 1956 ylnda minaresi dnda tamamen yklan caminin plan, mimari ve ssleme zellikleri hakknda her hangi bir bilgi bulunmamaktadr. Caminin ina kitabesinin bulunmamas ve bugnk caminin minaresi dnda tamamen yenilenmi olmas tarihlendirmeyi gletirmektedir. Cami hakkndaki ilk iki belge, Vakflar Genel Mdrl Arivinde tespit edilen vakfiyelerdir. Bunlardan ilki, H.1018/M.1609 tarihli El-Hac Ahmed Aa b. Molla Ali Efendi Vakfiyesi, dieri ise H.1029/M.1619 tarihli El-Hac Ahmed Aa b. Molla Ali Efendi ve Huride binti El-Hac Ahmed Aa Vakfiyesidir. Bu vakfiyelerden El-Hac Ahmed Aa b. Molla Ali

94

Efendinin Ganem Mahallesine358, bir cami ina ettirdii anlalmaktadr359. Babakanlk Osmanl Arivindeki 1693-1912 yllar arasn kapsayan 30dan fazla Maliyeden Mdevver Defterlerinde ve Hurufat Defterlerinde bu caminin ismi tespit edilmitir360. Ayrca, Y. Erol Arivindeki 1912-1927 yllar arasna tarihlendirdiimiz tek sayfadan oluan tablo eklinde hazrlanm bir belgenin 33. srasnda caminin H.(1)275/M.1859 tarihinde ina ettirildii belirtilmitir361. Yukarda belirtilen belgelerden caminin XVII. yzyln banda ina edildii ve XIX. yzyln ikinci yarsnda onarma tabi tutulduu anlalmaktadr. 2.7. Kazanclar Camisi Bulunduu Yer: nn Mahallesi, Kazanclar Caddeside bulunmaktadr. na Tarihi: H.(1)111/M.1700 Banisi: Bilinmiyor. Plan: Bilinmiyor. Fotoraf: 105-109. Cami, Y. Erol Arivinde bulunan ve tek sayfadan oluan belgede, H.(1)111/M.1700 tarihinde ina ettirildii belirtilmitir (Fot.105). Caminin banisi ve mimar bilinmemektedir. Cami, 1993 ylnda tek erefeli ta minaresi dnda tamamen yklarak, yerine bugnk betonarmeden dz tavanl cami ina edilmitir (Fot.106-107). Bugnk caminin gneybat kesinde bulunan ve tamamen dzgn kesme tatan ina edilen minare, ana ktleden tant yapmaktadr (Fot.108). Minare, kare bir kaide zerinde ykselmekte, kaps ise kuzeye almtr. Kaidenin bat yzne kitabe yerletirilmitir. 0.28 x 0.44 m. llerindeki kitabe, ta zerine drt satrlk halinde sls harflerle yazlmtr (Fot.109).
358

Caminin bulunduu mahallenin, isminden dolay byk bir ihtimalle Sivas civarnda bulunan Ganem Kynden gelenlerin yerlemesiyle meydana geldii dnlmektedir. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, Osmanl Dnemi, s.24; . Demirel Osmanl Vakf, s.28, dipnot 117. 359 . Demirel, Osmanl Vakf, s.28 ve dipnot 119, 52. 360 . Demirel, Osmanl Vakf, s.29 ve dipnot 120. 361 Ayrca bu belgede, caminin maret Mahallesinde bulunduuna, ahap olan caminin boyunun ve eninin 12 (metre) olduuna, tek erefeli bir minaresinin yer aldna, sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduuna, camide cuma ve bayram namazlarnn klndna, grevlileri arasnda bir imam, bir mezzin ve bir kayyumun bulunduuna dair bilgilere yer verilmitir. Geni bilgi iin baknz, Y. Erol Arivinde bulunan belge.

95

Kitabe: Ol kerm-i zl- Cell-i Kibriy avn kld bu minreyi tamire Bd Mehmed Aga nm ola keser-cy- cennet makm Mzeyen kld ibdet-hane Herkese olmaz nasb byle bir hayrt- zb Sene 1227 (M.1812)362. Kaide st taraftan 00.2-00.3 m. tant yapan bir sime ile snrlandrlm, bunun zerine papu ksm oturtulmutur. Yukarya doru incelen ve ters-dz olarak yan yana sralanan genlerin oluturduu bu blm stte plastik bir ta bilezikle sonlandrlmtr. Bu bileziin zerine de silindirik gvde yerletirilmitir. Yksek tutulan silindirik gvde olduka sade olarak yaplmtr. erefenin yaklak olarak 0.45 m. kadar aasnda da silme bir bilezik bulunmaktadr. Silindirik gvdenin zerindeki erefe, sade profilli silme kuaklaryla dikkati ekmektedir. erefenin korkuluklar demir malzemeden yaplmtr. Petek ksm, sade olarak braklm olup, zerinde yer alan klah ksm kurunla kaplanmtr. Klahn zerine alem ve paratoner yerletirilmitir. Caminin ina kitabesi yoktur. Ancak minarenin 1812 tarihinde onarldna dair kitabe bulunmaktadr. Cami hakknda ulaabildiimiz tek belge, Y. Erol Arivinde tespit edilmitir. 1912-1927 yllar arasna tarihlendirdiimiz tek sayfadan oluan ve tablo halinde hazrlanm bu belgede, caminin H.(1)111/M.1700 tarihinde ina ettirildiine dair bilgiler tespit edilmitir363. Ayrca sz konusu caminin minare dnda tamamen yenilenmi olmas ve u ana kadar hakknda sadece yukarda deinilen bir belgeye ulalm olamas gz nne alndnda caminin 1700 ylnda ina edilmi olabileceini syleyebiliriz.

362

363

H. Denizli, a.g.e., s.72. Bu belgenin 47. srasnda camiden bahsedilmitir. Belgede ayrca, caminin Kazanclar Mahallesinde bulunduuna, ahaptan yaplan caminin boyunun ve eninin 15 (metre) olduuna, tek erefeli bir minaresinin bulunduuna, be vakit ibadete ak olduuna, camide cuma ve bayram namazlarnn klndna ve grevlileri arasnda bir imam ile bir mezzinin bulunduuna dair bilgiler tespit edilmitir. Geni bilgi iin baknz, Y. Erol Arivinde bulunan belge.

96

2.8. Sarzde (Zaralzde) Mehmet Paa Camisi Bulunduu Yer: Mehmet Paa Mahallesi, Behram Caddeside 9. Sokak ile Sokakn keitii kede bulunmaktadr. na Tarihi: XVIII. yzyln ilk yars. Banisi: Zaralzde Mehmed Paa Plan: 7. Fotoraf: 110-128. Cami, Zaralzde Mehmed Paa tarafndan XVIII. yzyln ilk yarsnda ina ettirilmitir. Caminin mimar bilinmemektedir. Cami, kuzeyden gneye doru meyilli bir arazi zerine kurulmutur. Ahap tavanl caminin harimi alt adet ahap direkle mihraba dik sahna ayrlmtr (Plan.7). Caminin temel duvarlarnda ta, beden duvarlarnda kerpi, st rt ve tayc direklerde ahap, minarede dzgn kesme ta malzeme kullanlmtr. Caminin ats, yne meyilli sala kaplanm olup, kuzey cephesinde son cemaat mahalli, son cemaat mahallinin gneydou kesine tek erefeli ta minaresi yerletirilmitir (Fot.110-113). Caminin kuzey cephesinin alt blmne drt adet; dou ve bat cephelerinin alt blmlerine er adet, st blmlerine de birer adet, gney cephesinin alt blmlerine de ikier adet olmak zere toplam 14 adet pencere ile cepheler hareketlendirilmitir. Caminin ke duvarlarnn balant yerlerinde dikey dorultuda, kuzey cephe dndaki dier cephelerde yatay dorultuda uzanan ahap hatllara yer verilmitir. Caminin btn cephelerinin st ksmlarnda yaklak 0.50 m. tant yapan dz bir ahap saak dolamaktadr. Son cemaat mahallinin dou duvarnn gney ucunda tek erefeli ta minare bulunmaktadr (Fot.114). Tamamen dzgn kesme tatan ina edilen minare, kare bir kaide zerinde ykselmekte, yuvarlak kemerli kaps ise batya almtr. Kaidenin dou yzne, 0.29 x 0.49 m. llerinde mermer zerine sls harflerle yazlm satrlk kitabe yerletirilmitir (Fot.115). Kitabe: 10.

97

Sahibl-hayrt Vel-hasent es-seyyid El-hc Ahmed tayyeballhu serhu Ve cealel-cennete mesvhu Sene H.1217 (M.1802)364 Kaide st taraftan 00.2-00.3 m. tant yapan bir silme ile snrlandrlm, bunun zerine papu ksm oturtulmutur. Yukarya doru incelen ve ters-dz olarak yan yana sralanan genlerin oluturduu bu blm stte plastik bir ta bilezikle snrlandrlm, bunun zerine de silindirik gvde yerletirilmitir. Yksek tutulan silindirik gvde olduka sade olarak ele alnmtr. erefenin yaklak olarak 0.40-0.50 m. kadar aasnda da silme bir bilezik bulunmaktadr. Silindirik gvdenin zerindeki erefe sade profilli silme kuaklaryla dikkati ekmektedir. arefenin korkuluklar demirdendir. Petek ksmnn st blm bir silmeyle sonulandrlmtr. Klahn zerine alem ve paratoner yerletirilmitir. Caminin kuzey cephesinde yer alan son cemaat mahalli orijinal deildir (Fot.116-117). 1992 ylnda camide yaplan onarmlarda kuzey cepheye ahap sundurma ve betonarmeden son cemaat mahalli eklenmitir365. Harime, son cemaat mahallinin gney duvarnn ortasna alan dz lentolu ift kanatl ahap kapdan girilmektedir. Harim, iki sra halinde er adet olarak dizilen toplam alt adet direkle mihraba dik sahna ayrlmtr(Fot.118-121). Harimin ahap tavan, iki ksma blnmtr. Harimin gney taraf ibadet blmnn, kuzey taraf ise mahfilin ahap tavan olacak biimde dzenlenmitir (Fot.122). badet blmnn ahap tavan, kuzey-gney dorultuda uzanan iki ahap kiri ile blme ayrlmtr. Dierlerinden daha geni tutulan mihrabn nndeki sahnn ahap tavan, kuzey-gney ynde aklan ince ta paralaryla tavan yzeyinde 16 adet eit erite blnmtr. Mihrap n sahnnn dou ve batsnda bulunan sahnlarn tavanlarnda da ayn dzenleme uygulanmtr. Ancak dou ve batdaki sahnlarn tavan yzeylerinin
364 365

H. Denizli, a.g.e., s.71. Bu bilgi, cami imam hsan KO ile 18.07.2004 tarihinde yaplan grmede belirtilmitir.

98

mihrap n sahnndan daha dar olmas sebebiyle tavan yzeyleri 14 adet eritle hareketlendirilmitir. Ahap direklerin kaideleri yoktur. Ahap direklerin silindirik gvdelerinin st ksmlarn d bkey yarm daire biimindeki bilezik kuatmaktadr. Bileziklerden kare kesitli balklara gei, kelerin pahlanmas ile salanmtr. Bu pahlamalarn st ksmna da, i ve d bkey yarm daire profilli eklinde ahaptan ayr olarak hazrlanm talar aklarak direklere balk grnm verilmeye allmtr (Fot.123). Harimin kuzey duvar sar olarak braklmtr. Harim, dou ve bat duvarlarna er; gney duvara da iki dikdrtgen pencere alarak aydnlatlmtr. Harimi aydnlatan btn pencerelerin altlar ve yanlar evli olarak yaplmtr. Harimin btn duvarlar zeminden 120 m. ykseklie kadar ahap lambri ile kaplanmtr. Harimin gney duvar boyunca zeminden 0.50 m. yksekliinde, 0.30 m. geniliinde seki dolamaktadr. Bu sekinin ne amala yaplm olduu tespit edilememitir. Mihrabn dousundaki duvara, 0.60 x 0.30 m. llerinde bir ni almtr. Bu ni gnmzde kitap raf olarak kullanlmaktadr. Ancak bu niin gney ynndeki yzeyine dzensiz bir ekilde krk olan Ayetl Krs ve mezar ta paralar yerletirilmitir (Fot.124). Hariminin dou duvarnn kuzey ucunda bir; kuzey duvarnn bat ucunda yan yana yerletirilmi iki adet dikdrtgen eklinde alm nilere de yer verilmitir. Bu niler gnmzde ahap malzemeden hazrlanm kapaklarla kapatlmtr. Harimin gney duvarnn ortasna yerletirilen ve harim mekanna 0.30 m. tant yapan mihrabn yzeyi yakn zamanlarda yaplan fayanas paralar ile kaplanmtr. Gneydou kede bulunan minber de yakn zamanlarda yaplmtr (Fot.125). Camide vaaz krss yoktur. Harimin kuzey duvar boyunca uzanan mahfile, son cemaat mahalli ve harimden olmak zere iki k bulunmaktadr. Mahfile, son cemaat mahallinin gney duvarnn dousuna alan dz lentolu kapdan, harimden ise harimin kuzey duvarnn dousuna

99

yerletirilen sekiz adet ahap basamakl bir merdivenle klmaktadr (Fot.126). Mahfilin st rts, ahap dz tavanla kapatlmtr. Tavan gnmzde tahtalarla kapatld iin st rty tayan direklerin yn tespit edilememitir. tavan, doubat ynnde tahtalarla kaplanm olup; bu tahtalarn birleme noktalarna 17 adet ince ta parasnn aklmasyla tavan yzeyinde zengin bir grn elde edilmeye allmtr. Mahfil, dou ve bat duvarlara alan yanlar ve altlar evli olarak dzenlenmi birer adet dikdrtgen pencere ile aydnlatlmtr. Mahfilin korkuluklar yakn zamanda yenilenmitir (Fot.127-128). Camide herhangi bir bezeme unsuru yer almamaktadr. Caminin ina kitabesi yoktur. Caminin, Vakflar Genel Mdrl Arivinde H.1162/M.1749 tarihli Zaralzde Mehmed Paa adna dzenlenmi vakfiyesi tespit edilmitir366. Caminin minaresinde de, 1802 tarihini tayan kitabe bulunmaktadr. Ayrca, Vakf Muhasebe Defterlerinde 1808-1839 yllarnda Hurdaclar, Soanclar ve Attarlar arlarnda Mehmet Paa Vakfna bal 30 adet dkknn bulunduu tespit edilmitir367. H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaral Sivas eriyye Sicil Defterindeki 234-62 nolu belgede, Sivasta bulunan Zaralzade Mehmed Paa Vakfnn mutasarrflnda hakk olan Cemaleddin Beyin hakkn, mutasarrflkta hakk olan Recep Bahri Beyin tanmamas ve aleyhde iddiada bulunmas ancak bu hakkn Cemaleddin Beye ait olduuna ve bunun tasdikine dair bilgiler368; ayn eriyye sicili defterindeki 237-65 nolu belgede de, Zaralzade Mehmed Paa Vakfnn mutasarrflnda yarm hissesi bulunan Recep Bahri Beyin vefatyla onun yerine mutasarrf olarak olan Mehmed Cemaleddin Beyin atanmasnn istendiine dair bilgiler tespit edilmitir369. Cami hakknda bir dier belge, Y. Erol Arivinde bulunan ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz belgedir. Bu belgenin altnc srasnda, caminin H.(1)216/M.1904

366

. H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 185; H. Denizli, a.g.e., s.53; . Demirel, Osmanl Vakf, s.55. 367 mer Demirel, II. Mahmud, s.69. 368 . Kaya, a.g.t., s.153-167. 369 . Kaya, a.g.t., s.169-170.

100

tarihinde yenilendii belirtilmitir370. Caminin 1749 tarihli vakfiyesine ve sahip olduu plan ve mimari zelliklerine dayanarak, vakfiyenin hazrland tarihlerde ina edilmi olabileceini dnmekteyiz. 2.9. Zincirli Minare Camisi Bulunduu yer: Kk Minare Mahallesi, Sait Paa Caddesi, Zincirli Minare Sokakta bulunmaktadr. na tarihi: XVIII. yzyln ilk yars. Banisi: Bilinmiyor. Plan: 8. Fotoraf: 129-145. Gnmzde ibadete ak olan caminin ina kitabesi yoktur. Caminin banisi, mimar ve ina tarihi bilinmemektedir. Kuzeyden gneye doru hafif meyilli bir arazi zerine oturan ahap tavanl cami, mihraba dik sahnldr (Plan.8). Caminin kuzey cephesinde son cemaat mahalli, kuzey cephesinin bat ucunda tek erefeli ta minaresi yer alr. Caminin temel duvarlarnda kaba yonu ta; beden duvarlarnda kerpi ve ahap hatl; st rt ve tayc direklerde ahap malzeme kullanlmtr. Caminin ats doubat ynnde meyilli krma atyla kapatlmtr. Caminin tek erefeli minaresi de dzgn kesme ta malzemeden yaplmtr (Fot.129-132). Caminin dou cephesi sar olup, duvar kalnl kuzey yne doru hafif genileyen a ile uzanmaktadr. Yapnn kuzey cephesi be, gney ve bat cepheleri er pencere alarak hareketlendirilmitir. Kuzey cephedeki pencere, cephenin alt ksmna yakn olacak ekilde almtr. Cephelerdeki btn pencereler dikgrtgen formda dzenlenmitir. Caminin ke duvarlarnn balant yerlerine dikey ynde birer ahap hatllar yerletirilmitir. Caminin dou cephesi, 1986 ylna kadar bitiiindeki evlerle ortak kullanlmaktayd. 1986-88 yllar arasnda belediye tarafndan caminin dou ynnde bulunan Zarifolu
370

Bu belgede ayrca avuba Mahallesinde bulunan ahap caminin boyunun 14, eninin de 13 (metre) olduu ve tek erefeli bir minaresinin yer ald belirtilmitir. Sz konusu belgede, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduu, camide cuma ve bayram namazlarnn klnd ve grevlileri arasnda bir imam, bir mezzin ile bir kayyumun bulunduuna dair bilgilere yer verilmitir. Y. Erol Arivinde bulunan belge.

101

Caddesini geniletme ve evre dzenleme almalar srasnda caminin bu ynnde bulunan evler yklmtr371. Caminin kuzeybat kesindeki tek erefeli minare, kesme ta malzeme kullanlarak ina edilmitir (Fot.133). Minare, cami ktlesinden hafif da takn olarak yerletirilmitir. Minare, kare bir kaide zerinde ykselmekte, kaidenin duusuna alan yuvarlak kemerli kapsdan erefeye klmaktadr. Byk oranda topraa gml olan kaidenin zerine dorudan silindirik gvde oturtulmutur. Sade olarak ele alnan gvde st ksmdan silme bir bilezikle snrlandrlmtr. erefenin kaidesi, bezemesiz talarn yukarya doru genileyecek biimde yerletirilmesiyle oluturulmutur. erefe korkuluu demirden yaplan minarenin erefe ksmndan yukars son onarmlarda tamamen yenilenmitir. Son cemaat mahalline, caminin kuzey cephesinin hafif dousuna alan demir doramal kapdan girilmektedir (Fot.134-135). Son cemaat mahallinin bat ve dou duvarlar harimin uzants olan sar duvarlarla snrlandrlmtr. Dikdrtgen planl bu blmn ahap tavan, kuzey-gney dorultuda uzatlarak beden duvarlarna oturtulan ahap hatllar tarafndan tanmtr. Son cemaat mahallinin dou duvarlarnn kuzey ucuna, mahfile k salayan alt basamakl merdiven yerletirilmitir. Son cemaat mahallinin bat taraf da, sonradan ahap dorama ile blnerek depo olarak dzenlenmitir. Son cemaat mahallinin dou ve bat duvarlar sar olarak braklmtr. Son cemaat mahallinin aydnlatlmas, kuzey cephede , gney cephede de iki pencere ile salanmtr. Btn pencereler dikdrtgen formda almtr. Harime son cemaat mahallinin gney duvarnn ortasna alan dz lentolu bir kapdan girilmektedir (Fot.136). Harim, iki sra halinde er adet olmak zere toplam alt adet ahap direin tad kirilerin kuzey-gney ynde atlmasyla, mihraba dik sahna ayrlmtr (Fot.137-140). st rty tayan kare kesitli ahap direklerin kaide, balk ve yastklar yoktur. Btn sahnlarn st rts dzenlenme itibariyle ayndr (Fot.141). Ahap dz tavanlara, beden duvarlarndan ve ahap kirilerden geiler badadi devirmeler ile
371

Bu bilgi, 2004 Aralk aynda Sivas Belediyesi Fen leri Mdrlnden alnmtr.

102

salanmtr. Badadi devirmelerden sonra tavan yzeyleri ince bir ta ile ereve
ierisine alnmtr. ereve ierisine alnan tavan yzeyi kuzey-gney ynde uzanan profilli su yollar ile eit blmlere ayrlmtr.

Harimin dou duvar sar olarak braklmtr. Harimin aydnlatmas bat duvardaki , gney ve kuzey duvardaki ikier adet pencere ile salanmtr. Btn pencereler dikdrtgen formdadr. Gney ve bat duvardaki pencerelerin yanlar ve alt ksmlar evli, kuzey duvardaki pencereler ise dz olarak yaplmtr. Mihrabn st ksmna alan pencere, sonradan ahap mihrabn yerletirilmesiyle kapatlmtr. Harimin btn duvarlar ve ayaklarn alt ksmlar zeminden bir metre ykseklie kadar ahap lambri ile kaplanmtr. Harimin dou duvarnn gney ucuna, 0.30 x 0.98 m. llerinde, kuzey duvarnn dou ucuna da 0.20 x 0.70 m. llerinde birer ni almtr. Bu nilerin ne amala ald tespit edilememitir. Ahap mihrap ile minber 1990l yllarda yaplmtr (Fot.142). Ancak, Sivas Mzesi Fotoraf Arivinde tespit edilen fotoraftan, yarm daire eklinde alan mihrap nii st ksmnn dilimli olacak ekilde dzenlendii anlalmaktadr (Fot.143). Camide vaaz krss bulunmamaktadr. Mahfil, kuzey ynde son cemaat mahallinin zerinde yer almakta olup, bir balkonla harim ile irtibat salanmtr (Fot.144-145). Mahfile, son cemaat mahallinin dou duvarna bitiik durumda yerletirilen alt adet ahap basamakl bir merdivenle klmaktadr. Harimin ahap tavann tayan ahap direklerden ikisi ayn zamanda mahfili, gney ynden tayan ahap kirie oturtulmutur. Dou-bat dorultuda uzana mahfilin kuzey cephesi dorudan harime almtr. Mahfilin ahap dz tavan 15 adet ince ta parasnn iviyle aklmas sonucunda tavan yzeyindeki eritler ile hareketlendirmeye allmtr. Mahfilin bat ucu sonradan ahap doramayla blnerek depo olarak dzenlenmitir. Mahfilin dou ve bat cepheleri sar olarak braklmtr. Mahfilin aydnlatlmas, kuzey duvara alan iki adet dikdrtgen pencere ile salanmtr. Mahfilin dikdrtgen balkonu 0.50 m. harime tant yapacak ekilde

103

yerletirilmitir. Balkonun alt ksm, alt ve yan yzeyleri bezemesiz ahap levhalarla kapatlarak oluturulan gen biimindeki eli brndeler ile desteklenmitir. Camide kayda deer bir ssleme program yer almamaktadr. Fakat mihrabn ahapla kaplanmadan nceki halinde bulunan aldan kalplama teknii kullanlarak yaplm bitkisel kompozisyon caminin ssleme program ierisinde deerlendirilebilir. Cami isminin, minare erefesinin alt ksmndan sarkan zincirden ald mahalle sakinleri tarafndan belirtilmektedir. Ancak dekoratif ama dnda herhangi bir fonksiyonu bulunmayan bu zincirin, minare ile birlikte mi yoksa daha sonra m minareye eklendii ya da sadece bir ss unsuru olarak m yapld bilinmemektedir. Camide, ina tarihine dair her hangi bir kitabe, yazt veya levha bulunmamaktadr. Fakat, H. Denizli camide 0.55 x 1.35 m. llerinde ahap zerine yazlm 21 satrlk manzum kitabeden sz etmektedir. Camide yapm olduumuz aratrmalar srasnda sz konusu bu manzum halde yazlm belgeye ulalamamtr. Aada vereceimiz manzum halde yazlm belge, H. Denizliden alnmtr. Belge: Bin yz elli bede old vaz bina Bu makamn sahibi ister dua Hasbeten lillahi rabbl alemin Mmininden fatiha eyler reca Bir tedarik eyle bunda ey ahi Yok durur bu dar fanide beka Crm isyanma had yoktur benim Afv idp vagfir-lena verham-lena Ya ilahi lutfun eyle bendene Hem efi ola habibin Mustafa Hem usuliyle furuyla ann Ola meskenleri firdevs-i ala Fi sebillah akd bu sebil

104

Ruhun yad eyle vakflarnn Kevser ile sak ola yevmil-ceza Matlab- alamz eyle nasib Grelim ddarn yevmil-lika eyh el-Hac Muhammed Sadye Ltfun ile eyle ihsan- ata Dervi Ahmed Ketebuhu372 Sivas eriyye Sicillerindeki ve Hurufat Defterinde, caminin ina edildii Kk Minare Mahallesi ehrin nde gelen zenginlerinin oturduu mahalleler arasnda olduu bilgisi dnda herhangi bir bilgiye ulalamamtr373. Yukarda verdiimiz manzum halde yazlm belgeden camiden 1155/M.1742 tarihinde ina edildii anlalmaktadr. Ancak, sz konusu bu manzum halde yazlm belgede cami isminin belirtilmemi olmas ve bu belgenin tanabilme zellii dikkate alndnda, camiyi bu tarihte ina edilmi olduunu kesin olarak sylemek bugnk bilgilerimizle mmkn deildir. Cami hakknda tespit ettiimiz dier belge, Y. Erol Arivindeki 1912-1927 arasna tarihlenen belgedir. Bu belgenin 79. srasnda bu camiden bahsedilmitir374. Bu belgede, caminin kendi ad ile anlan mahallede bulunduu belirtilerek, H.(1)168/M.1755 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir375. Ancak camiyle ilgili ikinci belgede verilen tarihin manzum kitabedeki tarihe ok yakn olmas ve baka bir belgenin bulunmamas sebebiyle imdilik caminin XVIII. yzyln ilk yarsnda ina edilmi olabilecei fikrini glendirmektedir. 2.10. Yiitler Camisi Bulunduu yer: Yiitler Mahallesi, 4. Sokakta bulunmaktadr. na tarihi: XVIII. yzyln ikinci yars. Banisi: Bilinmiyor. Plan: 9.
372

H. Denizli, a.g.e., s.63. . Demirel, Osmanl Vakf, s.91. 374 Y. Erol Arivinde bulunan belge. 375 Ayn belgeden, ahaptan yaplan caminin boyunun 15, eninin 13 (metre) olduu, tek erefeli bir minaresinin bulunduu sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduu, camide cuma ile bayram namazlarnn klnd, grevlileri arasnda bir imam ve bir mezzinin bulunduu ve caminin 200 metre yaknlarnda ems Camisinin yer ald anlalmaktadr. Geni bilgi iin baknz, Y. Erol Arivinde bulunan belge.
373

105

Fotoraf: 146-176. Caminin banisi, ina tarihi ve mimar bilinmemektedir. Caminin beden duvarlarnn temel seviyelerinde ta; beden duvarlarnda kerpi ve ahap hatl kullanlmtr. Caminin kuzeybat kesindeki minarede, dzgn kesme ta ve tula birlikte kullanlarak ina edilmitir. Ahap dz tavanl caminin plan mihraba dik drt sahnldr (Plan.9). Ahap tavanl caminin ats, kuzey ynden gney yne meyillenen sa levhalarla kapatlmtr (Fot.146-148). Caminin bat cephesi, bitiiindeki evle ortak kullanlmaktadr. Caminin btn cepheleri drder adet pencere alarak hareketlendirilmitir. Bu pencerelerden dou cephede bir, kuzey ve gney cephelerdekilerden ikier adeti alt seviyelere yerletirilmitir. Tek erefeli minare, caminin kuzeybat kesinde bulunmaktadr (Fot.149). Minarenin silindirik gvdesinde tula, klah blm dndaki dier blmlerinde dzgn kesme ta malzeme kullanlmtr. Minare kaidesinin kuzey ynne 0.40 x 0.20 llerinde kitabe yerletirilmitir. Kitabe, mermer zerine iki satrlk sls karakterdeki harfler ile yazlmtr (Fot.150). Kitabe: Hayr ve hasenat sahibi Hac brahim H.1209 (M.1795). Minare, byk blm topraa gmlm kare bir kaide zerinde ykselmekte, kaps harime almtr. Kaide st taraftan 00.2-00.3 m. tant yapan bir silme ile snrlandrlm, bunun zerine papu ksm oturtulmutur. Yukarya doru incelen ve ters-dz olarak yan yana sralanan genlerin oluturduu bu blm stte silme bir bilezikle snrlandrlm, bunun zerine de silindirik gvde yerletirilmitir. Silindirik gvde olduka sade olarak ele alnm olup, st blm silme bir bilezikle sonulandrlmtr. Silindirik gvdenin zerindeki erefenin sade profilli silme kuaklar dikkati ekmektedir. arefenin korkuluklar demirden yaplmtr. erefenin yukarsndan yenilenmitir. itibaren minarenin dier ksmlar yakn zamanlarda tamamen

106

Caminin kuzey cephesindeki son cemaat mahalline, kuzey cephenin hafif batsna alan dz lentolu kapdan girilmektedir. Son cemaat mahalli, camide yakn zamanlarda yaplan onarm almalar esnasnda duvarla iki blme ayrlmtr. Doudaki blm son cemaat mahalli, batdaki blm de giri hol olarak dzenlenmitir (Fot.151-153). Son cemaat mahalli duvarlar, zeminden 0.80 m. yksekliindeki lambriyle kaplanmtr. Her iki blmn zeri de, muhtemelen ahap tavan ile kapal iken, onarm almalar srasnda kontraplak levhalarla kaplanmtr. Her iki blmn aydnlatlmas gneyden ; dou ve kuzeyden dikdrtgen bir pencere alarak salanmtr. Giri holnn bat duvarna bitiik vaziyette mahfile ve minarenin erefesine k kaplar yerletirilmitir. Mahfile k salayan kap bat duvarnn gney ucunda, minare kaps ise ayn duvarn kuzey ucunda bulunmaktadr. Harime, son cemaat mahallinin gney duvarnn batsna alan dz lentolu kapdan girilmektedir. Harimin st rts her srada ikisi baml, birisi bamsz olmak zere sra halinde sralanan toplam dokuz adet ahap direkle mihraba dik drt sahna ayrlmtr (Fot.154-156). st rty tayan direklerin kaide ve balklar yoktur. Sahnlar ayran silindirik gvdeli direklerden gney tarafta bulunanlar duvara gml olacak ekilde yerletirilmilerdir. Gml direklerden bat tarafta yer alan direk, silindirik gvdeli dier direklerden fakl olarak kare kesitli olarak yaplmtr. st rty tayan silindirik ahap direklerin kaide ve balklar yoktur. Direkler ile kiriler birbirlerine ahap konsollarla balanmtr. Ahap konsollarn st taraftaki ular yedi yaprakl palmet biiminde sonulandrlmtr (Fot.157). Ancak baz konsollardaki stilize edilmi palmet motifleri onarmlar srasnda krlm olduu fark edilmektedir. Mihrabn nndeki sahn, dierlerinden daha geni tutulmutur. Tavan yzeyleri ahap kirilerle birbirinden ayrlmaktadr. Orta sahn ile bat sahn arasda kalan kiri yzeyi ileri bezemesiz kartularla sslenmitir. Kartularn u ksmlar ters ve dz C eklindeki talarla biimlendirilmi ve stilize be yaprakl palmetlerle sonlandrlmtr (Fot.158). Dier sahnlardan daha geni tutulan mihrabn nndeki sahnn st rts dzenlenme itibariyle dier sahnlardan farkldr (Fot.159). Badadi devirmeden sonra mihrabn nndeki dikdrtgen biimindeki ahap tavan yzeyinin gney ve kuzey kenarlarnda,

107

iviyle aklan ince ta paralaryla baklava dilimi biiminde kasetler oluturulmutur. Bu kasetlerle tavan yzeyi kare ekline dntrlmtr. Kare tavann btn keleri, ahap paralaryla gen biiminde pahlandrlarak tavan yzeyi sekizgene dntrlmtr. Tavan yzeyinin kelerindeki genlerin i ksmlarnda, ince ta paralaryla ikinci bir gen ekli meydana getirilmitir. teki genin merkezine, ahaptan ayr olarak hazrlanan zerleri mavi renkte yal boyayla boyanm gen panolar iviyle aklmtr. Tavann merkezindeki sekizgenin btn kenarlar iviyle aklan ikier adet ince ta paralaryla eit kuaa ayrlmtr. Kuak yzeyleri sade olarak braklmtr. Bu kuaklardan sonra tavan yaklak 0.10 m. kertilmitir (Fot.160). kertilmi tavann ierisi, ahap malzemeden d kenarlar dz, i kenarlar su dalgas biiminde birbirini takip eden yarm daire kavisli paralarn yan yana iviyle aklmas suretiyle daire ekli oluturulmutur. Dairesel gbek kompozisyonunun merkezine yine daire formunda plastik malzemeden retilmi, zerinde bitkisel motifler bulunan daha kk boyutlu bir gbek yerletirilmitir (Fot.161). Bu gbein evresinde ise ince talarn aklmasyla 16 keli yldz dzeni oluturulmutur. Mihrap n sahnnn bitiiindeki iki sahnn zerini kapatan ahap tavan, i bkey badadi kuaktan sonra yzeyi sade olarak braklm silmeler ile ereve ierisine alnmtr. Bu tavan yzeyi kare alanlara blnerek geometrik ekillerle sslenmitir. Geometrik ekiller, ahaptan ayr olarak yldz ile ters ve dz C biiminde hazrlanm ahap paralarn birlikte aklmasyla oluturulmutur (Fot.162-163). Harimin dou kenarndaki sahnn st rts, kuzey-gney istikametinde uzanan ayr bir tavan olarak tasarlanmtr. Bu tavan yzeyinde dier tavande grlen, kertilmi tavan yzeyine geite kullanlan badadi devirmelere ve bezeme kompozisyonlarna yer verilmemitir (Fot.163). Harim; dou, bat ve gney duvarlardaki yanlar evli ikier adet pencere ile kuzey duvardaki adet dikdrtgen pencereyle aydnlatlmtr. Harimin btn duvarlar ve direkleri, zeminden 0.95 m. ykseklie kadar ahap lambri ile kaplanmtr.

108

Harimin gney duvarnn hafif douya kayan noktasndaki al malzemeden kalplama tekniiyle oluturulan mihrap, i mekana ok az da olsa knt yapmaktadr (Fot.164). Mihrap iki yanndan genilikleri farkl iki adet bordrle, st ksmdan ise bir adet bordrle erevelenmitir. Mihrab ynden kuatan dtaki birinci bordr, yumurta dizisini artran elips ekiller, ok ucu ve damla motifleri ile bezenmitir (Fot.165). Ssleme aldan kalplama tekniiyle yaplmtr. Dierlerinden daha geni tutulan yanlardaki ikinci bordr, olduka basit bir sslemeye sahip olup, zerleri diagonal yivlerle hareketlendirilen yarm daire profilli iki eritle alt-st gemeler yaparak ritmik ekilde daire ve baklava dilimi ekilleri olutururlar (Fot.166). Bu bordr kua, yatay bir kuak olarak dzenlenen mihrap alnl tarafndan kesilmitir. Mihrap alnlnn yzeyine kalplama tekniiyle drt kez tekrarlanacak ekilde kelime-i tevhit ibaresi yazlmtr. Mihrap tepeliinin keliklerine, birer adet i ksmlarnn kvrml dallarn doldurduu dokuz dilimli palmet motifi yerletirilmitir (Fot.167). Palmetlerin i ksmlarna, kvrmlar yapan rumi dallar ve yapraklar dolanmaktadr. Mihrap niinin iki yanna, gvdeleri burmal yivlerle hareketlendirilmi birer adet stunce yerletirilmitir. Stunceler, baklava biimli balklara sahiptir. Kavsara keliklerinde simetrik olarak, rumi dallaryla daire formuyla snrlandrlan alann merkezinde, yaprakl palmet motifine yer verilmitir. Mihrap kavsaras, mukarnas grnm verilmeye allarak be yatay blme ayrlmtr. Aadan yukarya doru mukarnas dizileri sarkt oluturacak ekilde zeminden kopartlrcasna yaplmaya allmtr. Mukarnas dizilerinin alt ksmlarnda, zeminden kabartlm yatay ynde uzanan dz bir erit uzanmaktadr. Bu eritin alt ksmlarndan kan adet dokuz dilimli ters palmet motifi mihrap niinin yzeyine yerletirilmitir (Fot.168). Palmetler mihrap tepeliinde karlalan motiflerin ayns olup boyut olarak daha byktr. Palmet motifleriyle mihrap niinin iki yannda uzanan stunceler arasnda kalan kelerdeki bitkisel kompozisyon mihrap kavsarasnn keliklerinde grlen rumi motiflerinin benzeridir (Fot.169). Ahaptan akma tekniiyle yaplan minberin yan aynalklar lambri paralaryla kaplanmtr (Fot.170). Minberin korkuluklar, ahap malzemeden ayr olarak hazrlanan kelebek biimindeki paralarn ksa olan kenarlarndan birbirlerine ivi ile tutturulmasyla oluturulmutur (Fot.171). Bu kelebek biimindeki paralarn u ksmlarndan eklenmesiyle sekizgen geometrik ekiller oluturulmutur. Sekizgen

109

geometrik ekillerin dikey dorultuda drder adet olacak biimde st stte ritmik olarak sralanmas ile ssleme komposizyonu elde edilmitir. Minberin tepelii iki yandan ahaptan ayr olarak hazrlanm birer alemle snrlandrlmtr (Fot.172). Alemler arasnda kalan tepelik alanna, ahaptan ayr olarak yekpare biimde hazrlanm bitkisel bezemeli levha iviyle aklmtr. Yanlardan ve st ksmdan dz ve ters C biiminde kvrmlar yapan rumi dallaryla snrlandrlan ahap levhann yzeyi yine alak kabartma teknii kullanlarak meydana getirilen stilize edilmi rumi dallar ve kenger yapraklaryla doldurulmutur. Ahap levhann st kenarnn merkezine, bir saptan kan yedier dilimli yaprakl stilize edilmi kenger yapra ilenmitir. Minberin kk ksmn tayan drt direk kare kesitli kaideler zerine oturtulmutur. Gvdeleri burmal stun biimindeki bu direklerin balklar, dz silme kuaklaryla kademeli olarak bitirilmitir. Dz olarak braklan minberin kk ksmnn tavan merkezinde, C biiminde kavisler yapan sekiz tann st ksmlarndan birletirilmesiyle kubbe grnm verilmeye allmtr. Bu kavisli ta paralarnn st ksmlarnn birletii noktaya, bir alem yerletirilmitir. Alemin st ksm da yaprakl palmet motifi eklinde sonulandrlmtr (Fot.173). Camide vaaz krs bulunmamaktadr. Caminin mahfili, kuzey duvarnn tamamn kaplamaktadr (Fot.174). Mahfile son cemaat mahallinin kuzeybat kesine yerletirilen ahap sekiz adet basamakl bir merdivenle klmaktadr. Dou-bat istikametinde uzanan mahfilin aydnlatlmas, kuzeyde iki ve douda da bir olmak zere alan toplam adet dikdrtgen pencereyle salanmtr (Fot.175-176). Mahfilin dz tavan, ayn zamanda harimin de tavann tayan ahap direin tad kirilerin zerine oturtulmutur. Tavan, kontrplak levhalarnn yan yana aklmasyla kaplanmtr. Muhtemelen camideki onarm almalar srasnda, mahfilin st rts ahap tavanla rtl iken, deitirilerek kontrplak levhalaryla kaplanm olmaldr.
Camide ahap ve al sslemeler tercih edilmitir. Ahap ssleme tavan ve minberde; al ssleme de mihrapta grlmektedir. Genel olarak arlktaki ssleme kompozisyonun bitkisel karakterde olmas dikkat ekicidir.

110

Caminin sadece minare kaidesinde Hac

brahim tarafndan H.1209/M.1795

ibaresinin bulunmas sebebiyle kesin bir ina tarihini belirlemeyi gletirmektedir. Sivas Vakflar Blge Mdrl Arivinde, caminin H.1240/M.1824 tarihli bir vakfiye suretinin bulunduu tespit edilmitir376. Vakfiye, Fertellizde Es-seyyid Mehmed Aa377 ve kadei Es-Seyyid Sleyman Aa adna dzenlenmitir378. Vakfiyeden caminin byk apl bir onarm geirdii anlalmaktadr. Ayrca vakfn gelirleri arasnda, Yldzeli Kazasna bal Hllkl Ky yaknndaki bir deirmenin drtte hissesinin, yine ayn kazaya tabi Bayat Kyndeki Kakcolu Deirmeninin yar hissesinin, Sivastaki Abdulvehap Gazi Trbesi nndeki mamzade Bahesi ile Tara Bostannn, Sivas Bezazlar Soka zerindeki Sar Mftzade Es-Seyyid Es eyh Abdullah Efendiden alnm olan izmeci dkknnn ve bitiiindeki bir kta Nalac sekilerinin, Sivas Bezazlar arsndaki Bezaz dkknlarnn, eyh Han karsndaki bir bab Kazaz dkknlarnn, Penbecilerden Sipah Pazarna giden sokan kap aznda bulunan bir bab terzi dkknnn yer ald tespit edilmitir379. Vakfiyeden, vakf gelirlerinin ncelikli olarak vakfn bakm ve tamirine harcanmasna, arta kalan gelir fazlasndan yllk 70 kuruun cami imamna, yllk 18 kuruun da cami hatibine verilmesi gibi vakf artlarnn yer aldna dair bilgilere ulalmtr380. Ayrca, Y. Erol Arivinde bulunan 1912-1927 yllar arasna tarihlendirdiimiz tek sayfadan olaan tablo eklinde hazrlanm bir belgenin 76. srasnda mescitin H.(1)260/M.1844 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir381. Gnmzdeki cami muhtemelen, yukarda belirtilen kitabe, vakfiye ve belge ile caminin plan, ahap tavan ve al mihrab dikkate alndnda XVIII. yzyln ikinci yarsnda ina edildii ve XIX. yzyln ilk yarsnda byk apl bir onarma tabi tutulduu anlalmaktadr. Caminin kesin ina tarihi, ileriki yllarda yaplacak olan ariv almalaryla elde edilecek yeni belgelerle ortaya konulacan dnmekteyiz.

376 377

Sevilay Tosun, Fertellizadeler ve Vakflar, Revak-2003, Sivas, 2003, s.238. Fertellizde Es-seyyid Mehmed Aann dnemin askeri grubu ierisinde bulunduu bilinmektedir. Geni iin baknz. . Demirel, Osmanl Vakf, s.123. 378 . Demirel, caminin vakfiye tarihini dikkate alarak caminin H.1240/M.1824 tarihinde ina ettirildii belirtmitir. Geni bilgi iin baknz. . Demirel, Osmanl Vakf, s.44, 55. 379 S. Tosun, a.g.m., s.238. 380 S. Tosun, a.g.m., s.240. 381 Bu belgede ayrca , ahaptan yapld boyunun ve eninin 13 (metre) olduu, tek erefeli bir minaresinin bulunduu, sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduu, camide cuma ile bayram namazlarnn klnd, grevlileri arasnda bir imam ve bir mezzinin bulunduu tespit edilmitir. Geni bilgi iin baknz, Y. Erol Arivinde bulunan belge.

111

2.11. Uzunhacolu Camisi Bulunduu yer: rtlpnar Mahallesi, Uzunhacolu Sokakta bulunmaktadr. na tarihi: XVIII. yzyl sonu ya da XIX. yzyl ba. Banisi: Bilinmiyor. Plan: 10. Fotoraf: 177-201. na kitabesi bulunmayan caminin banisi, ina tarihi ve mimar bilinmemektedir. Ahap tavanl caminin temel duvarlarnda ta; beden duvarlarnda kerpi; st rtde ve tayc sistemde ahap; tek erefeli minarede de dzgn kesme ta malzeme kullanlmtr. Ahap dz tavanl caminin plan mihraba paralel iki sahnldr (Plan.10). Caminin kuzey cephesinde son cemaat mahalli, kuzey cephesinin bat ucunda apraz olarak yerletirilmi tek erefeli ta minaresi bulunmaktadr (Fot.177-180). Caminin gney cephesi drt, dou ve bat cepheleri er, kuzey cephesi de iki pencere ile hareketlendirilmitir. Yapnn ke duvarlarnn balant yerlerinde dikey birer ahap hatllara, btn cephelerde de yatay yndeki ikier ahap hatllara yer verilmitir. Caminin kuzeybat kesindeki tek erefeli ta minare, 1999 ylnda yklan minarenin yerine ayn malzeme kullanlarak 2004 ylnda aslna uygun olarak yeniden yaplmtr.
Cami de, yine ayn onarm almalar esnasnda ksmen yenilenmitir. Minare kaidesinin

bat yznde 0.35 x 0.64 m. llerine sahip mermer zerine sls harflerle yazlm satrlk kitabe yer almaktadr (Fot.181). Kitabe: Sahibul hayrat ve hasenat Merhum evren Haczade Ahmet Aga Tayyaba srahu ve ceala en cennet mesua-ha sene H.1222 (M.1807) Son cemaat mahalli asimetrik bir plana sahiptir (Fot.182-183). Son cemaat mahalline, kuzey cephenin batsna alan dz lentolu kapdan girilmektedir. Son cemaat mahallinin dou ve bat cepheleri harimin uzants olan sar duvarlarla

112

snrlandrlmtr. Ahap dz tavanl son cemaat mahallinin st rts, kuzeyden gneye doru meyilli olarak yaplmtr. Tavan, gnmzde tahtalarla kapatld iin st rty tayan direklerin yn tespit edilememekle birlikte, muhtemelen bu direkler kuzey-gney ynnde atlm olmaldr. tavan yzeyi, iviyle aklan ince ta paralaryla kare kasetlere ayrlmtr. Son cemaat mahalli, kuzey ve gney ynden alan ikier adet dikdrtgen formundaki pencereyle aydnlatlmtr. Son cemaat mahallinin gney duvarnn dou ucuna alan dz lentolu kapdan harimin dousunda bulunan mekana girilmektedir. Harime giri kapsnn dousundaki duvara 0.20 m. llerinde yarm daire bir ni almtr (Fot.184). Aldan yaplan mihrabiye niinin kavsaras, aadan yukarya doru daralan yatay ynde uzanan kademeli basit eritle blmlendirilmitir. Bu eritlerin tepe noktas, aldan kalplama teknii ile yaplm be dilimli istiridye grnm verilmeye allm motiflerle sonlandrlmtr. Yatay eritler ve istiridye kabuu motifi, ak mavi ve yeil renklerin karmndan oluan yal boya ile boyanarak belirginletirilmitir. Caminin kuzey cephesinin bat ucuna apraz biimde yerletirilen minarenin kaidesi, son cemaat mahallinin kuzeybat kesine de hafif tant yapacak ekilde planlanmtr. Harime, son cemaat mahallinin gney duvarna alan dz lentolu kapdan girilmektedir. Harim, kareye yakn dikdrtgen eklinde planlanmtr. Harimin ahap tavanl st rts, ikisi baml ikisi de bamsz olmak zere toplam drt adet ahap direkle iki blme ayrlmtr (Fot.185-188). st rty tayan ahap stunlar, kare kesitli kaide ve balklarna sahiptirler. Silindirik gvdeden kare kaide ve balklara pahlanarak geilmitir. Balklarn st taraf ve kaidenin alt taraf, i bkey ve d bkey yarm daire profilli kademeli silme kuaklar ile belirginletirilmitir. Ahap direkler ile kiriler birbirlerine ahap konsollarla balanmtr (Fot.189). Harimin ahap tavan blmlerinden gneydeki daha geni tutulan kare alan, caminin asl ibadet blm, kuzeydeki dikdrtgen alan ise mahfil olarak tasarlanmtr (Fot.190191). Ahap tavan yzeyi yeil renkteki yal boya ile boyanmtr. Mihrabn bulunduu gneydeki sahnn st rts dzenlenme itibariyle dier sahndan farkldr. Badadi devirmeden sonra yer alan bezemesiz bir kuakla i tavan yzeyi evrelenmitir (Fot.192) Bu kuaktan sonra tavan, ince ta paralar ile kaset eklinde blmlendirilmitir. tavann kelerinde talarla eyrek daire eklinde bezeme

113

yzeyleri oluturulmutur. Bu eyrek daire yzeylerini snrlandran kuaklarn i kenarlar su dalgas eklinde biimlendirilmi olup yzeyi turuncu renkteki yal boya ile boyanmtr. eyrek daire biimindeki keliin ii ise merkezden da doru nsal aklan ince talarla dilimlendirilmitir. talarn arasnda kalan ksmlar krmz, turuncu beyaz ve yeil tonlardaki yal boya ile boyanmtr (Fot.193). Kare eklindeki kasetler ile tezyin edilen tavann merkezine, kare eklinde ahap tavan gbei yerletirilmitir. Dtan karenin snrlarn belirleyen ahap levhann yzeyi beyaza boyanarak belirginletirilmitir. Karenin kelerine talar gen ekli oluturacak biimde aklmtr. talarn yzeyi, turuncu; talarn ereve ierisine aldklar alan ise krmz renkteki yal boya ile boyanmtr. Karenin merkezinde de, ahap malzemeden d kenarlar dz, i kenarlar su dalgas biiminde birbirini takip eden yarm daire kavisli paralarn yan yana iviyle aklmas suretiyle daire ekli oluturulmutur. Dairesel gbek kompozisyonunun merkezine yine daire formunda ahaptan yaplm, kenarlar stilize edilmi yaprakl palmet motifleri ile kuatlm daha kk boyutlu bir gbek yerletirilmitir. Bu gbein evresinde ise ince talarn aklmasyla 12 keli yldz motifi elde edilmitir. Kompozisyonu snrlandran su dalgas eklindeki kuak yldz kollar arasnda kalan yzeyler talarla blmlendirilmitir. Kompozisyonun meydana getirdii yzeyler yeil, beyaz, krmz, gri ve turuncu renklerde yal boya ile boyanmtr (Fot.194). Harimin btn duvarlar zeminden 0.90 m. ykseklie kadar ahap lambriyle kaplanmtr. Harim; gney, dou ve kuzey duvara ikier adet, bat duvara da iki adet alan pencereler ile aydnlatlmtr. Gney duvar dndaki pencereler dikdrtgen, gney duvardaki pencereler ise mazgal pencere biiminde dzenlenmitir. Harimin gney duvarnn ortasnda bulunan hafif kntl ahap mihrap; mihrabn batsndaki ahap minber ve gneydou kedeki vaaz krss orijinal deildir (Fot.195-196).

114

Harimin kuzey duvarn kaplayan dou-bat dorultuda uzanan mahfil, dekoratif amal eit adet Bursa kemeriyle harime almaktadr (Fot.197-199). Ahap mahfile, harime giri kapsnn harime bakan dou duvarna bitiik olarak yerletirilen dokuz adet ahap basamakl bir merdivenle klmaktadr. Mahfilin ahap tavanna geiler, badadi devirmeler ile salanmtr. Badadi devirmelerden sonra tavan yzeyi bezemesiz bir kuak ile snrlandrlmtr. Snrlandrlan tavan yzeyi, ince ta paralar ile kare kasetlere ayrlmtr. Mahfilin harime 0.80 m. tant yapan dikdrtgen eklindeki balkonun alt ksmnn yzeyi, iviyle aklan ince ta paralaryla 33 adet eit kare kasetlere blnerek bezenmitir. Harimin dou duvar boyunca uzanan mekan, caminin ikinci bir ibadet alan olarak planlanmtr (Fot.200-201). Bu blme giri, son cemaat mahallinin gneydou kesindeki ve asl ibadet alannn dou duvarnn kuzey ucundaki dz lentolu kaplarla salanmtr. kinci ibadet alan, caminin dou duvarnn gney ynde genileyen ayla devam etmesi neticesinde dzgn olmayan dikdrtgen planl bir mekana dnmtr. Bu mekan, kuzey duvar dnda yndeki ikier adet dikdrtgen pencerelerle aydnlatlmtr. Bu pencerelerden batdakiler dz, dier pencereler ise yanlar ve alt ksmlar evli olarak yaplmtr. kinci ibadet alannn kuzey duvarnn st ksmnda, dorudan beden duvarlarna oturan dou-bat dorultuda atlan kk ahap hatllarn tad asma bir kat oluturulmutur. Ahap katn dou, bat ve kuzey cepheleri duvarlarla snrlandrlrken gney cephesi ahap doramayla kapatlmtr. Bu kata, mekann dou duvarna bitiik vaziyette kuzey-gney dorultuda yerletirilen sekiz adet basamakl merdiven ile ulalmaktadr. Ahap kat blm, gnmzde grevli odas olarak kullanlmaktadr. Harimin dou duvar boyunca uzanan ikinci ibadet alannn btn duvarlar, zeminden 0.90 m. ykseklie kadar ahap lambri ile kaplanmtr. Harimin dou duvar boyunca uzanan ikinci ibadet alan, zamanla caminin ihtiyac karlayamad iin, daha nce kmrlk olarak kullanlan mekan 1950li yllarda camide yaplan onarm almalar srasnda ibadet mekan olarak deerlendirilmitir382. Caminin son cemaat mahallinde bulunan mihrabiyede, al malzemeden kalplama tekniinin kullanld geometrik bezemelere yer verilmitir. Son cemaat mahallinin,
382

Bu bilgi, 25.06.2005 tarihindeki grmede mahalle muhtar Ahmet Turan KABALAK tarafndan verilmitir.

115

harimin, mahfilin ve ikinci ibadet alannn tavanlarndaki ahap malzemeden ayr olarak hazrlanarak akma teknii ile meydana getirildii sslemeler grlmektedir. Camide arlkl olarak geometrik karakterdeki bezemelere yer verildii dikkat ekicidir. Caminin ina kitabesi bulunmamaktadr. Y. Erol Arivinde bulunan ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz tek sayfadan oluan tablo eklinde dzenlenmi bir belgenin 13. srasnda, bu caminin H.866/M.1462 tarihinde ina edildiine dair bilgiler tespit edilmitir383. Caminin minaresinde de 1807 tarihli kitabe bulunmaktadr. Ayrca, Vakflar Genel Mdrl Arivinde, H.1239/M.1823 tarihli Uzun El-Haczde EsSeyyid Ahmed Aa b. Kasm adna dzenlenmi vakfiye tespit edilmitir384. Yukarda verdiimiz belgelerden, caminin ilk inasnn XV. yzyln ikinci yarsnda gereklemi olduu anlalmaktadr. Gnmzdeki cami, tad plan ve ssleme zellikleri ile yukarda belirtiimiz kitabe ve vakfiyesi de dikkate alndnda, XVIII. yzyl sonu ya da XIX. yzyl banda ina edilmi olabileceini sylemek mmkndr. 2.12. Kabal (Krtl) Camisi Bulunduu yer: Kzlrmak Mahallesi, 11. Sokakta bulunmaktadr. na tarihi: XVIII. yzyl sonu yada XIX. yzyl ba. Banisi: Bilinmiyor. Plan: 11. Fotoraf: 202-220. Caminin ina tarihi, banisi ve mimar bilinmemektedir. Kareye yakn dikdrtgen bir alana ina edilen ahap dz tavanl cami, mihraba dik drt sahnldr (Plan.11). Caminin, bat cephesinde ve gney cephenin bat ucundaki tek erefeli minarede tamamen kesme ta; dier cephenin temel duvarlarnda ta; beden duvarlarnda kerpi ve ahap hatl; st rt ve tayc ayaklarda ahap malzeme kullanlmtr. Caminin kuzeybat kesi giri hol, giri holnn dousunda da son cemaat mahalli bulunmaktadr. Tek erefeli ta minare gney cephenin bat ucuna yerletirilmitir. Caminin ats dou ve bat ynlerine meyilli krma at ile rtlmtr (Fot.202-204).

383 384

Y. Erol Arivinde bulunan belge. . Demirel, Osmanl Dnemi, s.37; . Demirel, Osmanl Vakf, s.55deki dipnot: 260.

116

Caminin kuzey duvarnn byk bir blm bitiiindeki evle ortak kullanlmtr. Dou ve bat cephelerinin alt ksmlarnda birer, stte ikier; gney cephede de bir alt pencere alarak cepheler hareketlendirilmitir. Caminin bat cephesi, 0.30 m. geniliindeki duvarla desteklenmitir. Caminin gney duvarnn bat ucuna tek erefeli ta minare yerletirilmitir. Tamamen dzgn kesme tatan ina edilen minare, kare bir kaide zerinde ykselmektedir. Minarenin dz lentolu kaps ise kuzeye almtr. Kaidenin bat yzne kitabe yerletirilmitir. Mermer zerine sls harflerle ikierli kartu halinde yazlm alt satrlk kitabe, 0.42 x 0.44 m. llerindedir (Fot.205). Kitabe: Ne ho li-makm old minre Hezrn ok kr zt- kadime Rislet vahdete klsun... Vcdn bezl idp eri kavme Bin itmekle old hacc- sn Kabl eyleye ol n- azme Hudy artrup zevk safsn Ola t vuslat nz u name nayet eyleyp feyyz- lem Muhammed Yzba hulk rahme Dr trhden ... Hilmiy dimen git mstakime H.1218 (M.1803) Kitabeden minarenin H.1218/M.1803 ylnda Muhammed Yzba tarafndan ina ettirildii anlalmaktadr. Minare, zeminden beden duvarlarnn yaklak ortasna yakn bir yere kadar kare bir kaide zerinde ykselmekte, kaps harime almaktadr. Kaide st taraftan 00.2-00.3 m. tant yapan bir silme ile snrlandrlm, bunun zerine papu ksm oturtulmutur.

117

Yukarya doru incelen ve ters-dz olarak yan yana sralanan genlerin oluturduu bu blm stte plastik bir ta bilezikle snrlandrlm, bunun zerine de silindirik gvde yerletirilmitir. Silindirik gvde, adet dikdrtgen formda alan pencere ile hareketlendirilmitir. erefenin yaklak olarak 0.40-0.50 m. kadar aasnda da silme bir bilezik bulunmaktadr. Silindirik gvdenin zerindeki erefe sade profilli silme kuaklaryla dikkati ekmektedir. arefenin korkuluklar demirden yaplmtr. Petek ksmnn st blm testere dii biimindeki silme kua ile sonulandrlmtr. Klah ksm kurunla kaplanm olup, klahn zerine alem ve paratoner yerletirilmitir (Fot.206). Caminin kuzeybat kesindeki n mekana, bat cephenin kuzey ucuna alan dz lentolu kapdan girilmektedir. n mekann zeri ahap dz tavan ile kapatlmtr. Ahap tavan yzeyi, dou-bat ynde aklan ince talar ile eit eritlere blnmtr. Bu mekann dou duvarna alan dz lentolu kapdan son cemaat mahalline girilmektedir (Fot.207-208). Son cemaat mahalli dou-bat ynnde uzanan dzgn olmayan dikdrtgen bir plana sahiptir. Son cemaat mahallinin st rts kuzey, dou ve gney duvarlara bal olarak yerletirilen ta kaideler zerine oturan ahap direklerin tad ahap dz tavanla kapatlmtr. Tavan gnmzde tahtalarla kapatld iin st rty tayan direklerin yn tespit edilememitir. tavan, dou-bat ynde tahtalarla kaplanm olup; bu tahtalarn birleme noktalarna ince talar aklarak eit olmayan eritlere ayrlmtr. Son cemaat mahallinin aydnlatlmas, bu blmn dou duvarna alan dikdrtgen pencere ile salanmtr. Dier cepheler sar olarak braklmtr. Son cemaat mahallinin zeri, mahfili olarak dzenlenmitir. Mahfile, giri holnn kuzey duvarna dou-bat dorultuda bitiik vaziyette uzanan dokuz adet ahap basamakl bir merdiven ile klmaktadr. Kadnlar mahfilinin zeri, ahap dz tavanla rtlmtr (Fot.209-210). Tavan gnmzde tahtalarla kapatld iin st rty tayan direklerin yn tespit edilememitir. tavan, dou-bat ynde aklan ince talar ile hareketlendirilmitir. Kadnlar mahfili, pencere ile harime almtr. Kadnlar mahfilinin kuzey duvar sar olarak braklmtr. Bu blmn aydnlatlmas, dou ve bat duvarlara alan birer dikdrtgen pencere ile gney duvara alan dikdrtgen formdaki pencereler ile salanmtr.

118

Harime, n mekann gney duvarnn bat ucuna alan dz lentolu ahap kapdan girilmektedir. Bu kap ahap ift kanatl olarak dzenlenmitir (Fot.211). Birbirleriyle simetrik olan bu kanatlarn evresi bezemesiz dz bir eritle ereve iine alnarak yzeyleri, kare alanlara ayrlmtr. Kareler bir bo bir dolu olacak biimde ritmik ekilde sralanmtr. Dolu olan karelerin i ksmlar, ahap malzemeden ayr olarak hazrlanm drt tarafa meyilli piramit grnm verilmeye allan geometrik ekillerin yaptrlmasyla bezenmitir (Fot.212). Geometrik ekillerin tepe noktalarna da daha kk kareler yerletirilerek kompozisyon tamamlanmtr. Kap kanatlarn erevelendiren bezemesiz kuak ak mavi renkteki, kap kanatlarnn yzeyleri de koyu yeil renkteki yal boya ile boyanmtr. Harim, kuzey-gney ynde uzanan ahap kiri ile mihraba dik drt sahna ayrlmtr (Fot.213-216). Ahap kiriler kuzey ve gney ynlerden beden duvarlarna, orta noktalarndan birer ahap direk zerine oturtulmutur. Ahap kirilerin tad ahap tavan yzeyleri, bezemesiz dz bir kuakla ereve ierisine alnmtr (Fot.217). Ahap tavan yzeyleri kuzey-gney ynde aklan ince talar ile eit eritlere ayrlmtr. Ahap kirileri tayan ahap direkler kare kesitli olup kaideleri yoktur. Ahap direkler ile ahap kiriler birbirlerine ahap yastk ve ahap konsollar ile balanmtr. Ahap yastklar ile ahap kiriler, ters ve dz C biiminde kvrm yapacak biimde dzenlenmi ahap konsollarn zerine oturtulmutur (Fot.218). Ahap direklerin zeminden 2.00 m. yksekliinde balayan noktalarnda iki kademeli profilli silme kuaklarna yer verilmitir. Harimin aydnlatlmas, dou ve bat duvarlara alan iki, gney duvara alan bir, kuzey duvara da alan adet dikdrtgen formdaki pencereler ile salanmtr. Harimin btn duvarlar ve ahap direkler zeminden 1.00 m. ykseklii kadar olan ksmlar ahap lambri levhalar ile kaplanmtr. Harimin gney duvarnn hafif batsna yarm bir ni eklinde alan mihrap almtr. Mihrap, 1997-98 yllarnda mermer malzeme ile kaplanmtr (Fot.219). Mahalle sakinlerinin ifadelerinden, mihrabn mermerle kaplanmadan nceki halininde al

119

malzemeden sade olarak dzenlendii ve mihrabn iki yannda birer adet al amdanlk olduu anlalmaktadr. Minber, orijinal olmayp yakn zamanda camiye eklenmitir. Minberin dousundaki taht ksmnn alt blmne, minarenin erefesine k salayan dz lentolu kap yerletirilmitir. (Fot.220). Camide vaaz krss bulunmamaktadr. Camide, harime giri kaps kanatlarndaki geometrik sslemeler ile ahap yastk ve konsollarn birlikte oluturduu kompozisyon, bezeme program ierisinde deerlendirmek mmkndr. Camide 1997-98 yllar arasnda gerekleen onarm almalar srasnda harim, ihtiyac karlamadndan dou ynde bir sahn eklinde geniletilmitir385. Harimin dou ynnde bu ekilde bir geniletmenin olduunu dou yndeki ahap direin konsol ve yastklarnn zerine oturtulmas ile oluan ters ve dz C formunun dier direklerde grlen ayn formun farkll ile de anlalmaktadr. Caminin ina kitabesi yoktur. Y. Erol Arivinde tespit edilen tek sayfadan oluan, tablo eklinde dzenlenmi ve 1912-1927 arasna tarihlendirdiimiz bir belgenin 25. srasnda Krtl Camisi, 26. srasnda da Kabal Mahallesi Mesciti eklinde olmak zere iki ayr yapdan bahsedilmitir386. Szkonusu belgedeki bulunduundan, her iki yapnn da Kabal Mahallesinde387 yer aldna, Krtl Camisinin tek erefeli bir minaresinin Kabal Mahallesi Mescitinin ise minaresinin bulunmadna dair bilgilere yer verilmitir. Bu sebeple sz konusu belgenin hazrland tarih ve gnmzde Kabal Camisi olarak anlan caminin, hem tek erefeli bir minaresinin bulunmasndan hem de bahsedilen belgede geen camiye ait en ve boy lleri dikkate alndnda daha nce Krtl Camisi olarak bilinen cami olduu anlalmaktadr. Yukarda bahsedilen ariv belgesinde caminin H.1100/M.1689 tarihinde ina edildiine
385

Bu bilgi, cami mam Yksel ZYURT ile 14.08.2004 tarihinde yaptmz grmede belirtilmitir. Y. Erol Arivinde bulunan belge. 387 Caminin bulunduu Kabal Mahallesinin 1697 ylndan itibaren ehrin gneyinde yer aldna tespit edilmitir. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, Osmanl Vakf, s.42, Tablo:2, Plan:6.
386

120

dair bilgilere yer verilmitir388. Bu belge dnda cami hakknda baka bir ariv belgesi tespit edilmemitir. Yukarda bahsedilen belge gz nnde bulundurulduunda, caminin ilk inasnn XVII. yzyln son eyreinde gerekletii anlalmaktadr. Bugnk cami, minaresinde 1803 tarihli kitabenin bulunmas ile tad plan ve mimari zellikleri de incelendiinde XVIII. yzyl sonu yada XIX. yzyl banda ina edilmi olabilecei izlenimi uyandrmaktadr. Fakat cami ina edildikten sonra defalarca onarma tabi tutulmu, bu sebeple orijinal halini kaybettii iin kesin ina tarihini tespit etmek ancak ileriki yllarda yaplacak olan ariv almalaryla mmkn olacaktr. 2.13. Hac Zahit Camisi Bulunduu yer: Yiitler Mahallesi, 3. Sokakta bulunmaktadr. na tarihi: XVIII. yzyl sonu yada XIX. yzyl ba. Banisi: Bilinmiyor. Plan: 12. Fotoraf: 221-242. na kitabesi gnmze ulaamayan caminin ina tarihi, banisi ve mimar bilinmemektedir. Cami, kuzeyden gneye doru hafif meyilli bir arazi zerine tek mekandan oluan ahap dz tavanl olacak biimde planlanmtr (Plan.12). Caminin
beden duvarlarnn temel seviyelerinde kaba yonu ta; beden duvarlarnda kerpi ve ahap hatl; st rtde ve tayc sistemde ahap; tek erefeli minarede dzgn kesme ta

malzeme kullanlmtr. Caminin ats, kuzey ve gney yne meyilli krma at biiminde dzenlenmi olup zeri sa levhalar ile kaplanmtr (Fot.221-225). Caminin kuzey cephesinde son cemaat mahalli, bat duvarnn kuzey ucuna bitiik olarak tek erefeli minaresi bulunmaktadr. Caminin bat cephesi sar olarak braklmtr. Gney ve dou cephelere ikier, kuzey cepheye drt adet pencere almtr. Kuzey cephedeki pencerelerden ikisi beden duvarlarnn st ksma almtr.
388

Ayrca bu belgede ahap olan caminin boyunun 12, eninin 11 (metre) olduu, tek erefeli bir minaresinin bulunduuna dair bilgilere yer verilmitir. Yine bu belgede, caminin sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduu, grevlileri arasnda bir imam ile bir mezzinin bulunduu, camide cuma ve bayram namazlarnn klnd, caminin 150 metre yaknlarnda Kabal Mescitinin yer ald belirtilmitir. Geni bilgi iin baknz, Y. Erol Arivinde bulunan belge.

121

Bat cephenin kuzey ucuna kaydrlan tek erefeli minarede tamamen dzgn kesme ta kullanlmtr (Fot.226). Minare kare bir kaide zerinde ykselmekte, kaps harime almtr. Fakat erefeye k kaps yakn zamanlarda camide gerekleen onarm almalar srasnda kapatlmtr. Kaidenin bat yzne, mermerden 0.44 x 0.52 m. llerindeki alt satrlk kitabe yerletirilmitir. Kitabe sls harflerle yazlmtr. Gnmzde kitabenin byk bir blm tahrip olduundan okunamamaktadr (Fot.227228). Bu kitabe, Y. Akyurt tarafndan 1946-47 yllar arasnda okunarak yaynlanmtr. Aada okunuu verdiimiz kitabe, Y. Akyurt tan alnmtr. Kitabe: Hamd lillah kim tamam old minare ey himam Barek Allah der mezzin okur ezan sulh- am Vakife Katrc zade kz haci Zahide Eyle rahmet verub adn ire makam Ey hicabi syle tarih hemiren hayratine Gel munidi kl nidani n minare old H.1216 (M.1801) 389 Kaide st taraftan 00.2-00.3 m. tant yapan bir silme ile snrlandrlm, bunun zerine papu ksm oturtulmutur. Yukarya doru incelen ve ters-dz olarak yan yana sralanan genlerin oluturduu bu blm stte plastik bir ta bilezikle snrlandrlm, bunun zerine de silindirik gvde yerletirilmitir. Silindirik gvde, bezemesiz olarak biimlendirilmitir. erefenin yaklak olarak 0.40-0.50 m. kadar aasnda da silme bir bilezik bulunmaktadr. Silindirik gvdenin zerindeki erefe sade profilli silme kuaklaryla dikkati ekmektedir. arefenin korkuluklar demirden yaplmtr. Petek ksmnn zerindeki klah kurunla kaplanm olup, klahn zerine alem ve paratoner yerletirilmitir. Son cemaat mahalline, kuzey cephenin ortasna alan dz lentolu kapdan girilmektedir. Caminin kuzey cephesi boyunca uzanan son cemaat mahalli giri kaps 2004 Eyll aynda yenilenmitir. Son cemaat mahalli, 1965 ylnda camide gerekleen
389

Y. Akyurt, a.g.e., s. 74.

122

onarm almalar esnasnda iki blme ayrlarak, st rts ahap dz tavan ve kontrplak levhalaryla kaplanmtr. Bu blmlerden doudaki depo ve tuvalet olacak biimde dzenlenirken, bat blmnn kuzey ucuna ise mahfile k salayan ahap merdivenler yerletirilmitir. Dou cephesi sar olarak braklan son cemaat mahalli, kuzey ve gney ynlerdeki ikier adet dikdrtgen pencere ile aydnlatlmtr. Harime, son cemaat mahallinin gney duvarnn ortasna alan dz lentolu kapdan girilmektedir (Fot.229). Harime girii salayan ahap kap 1985 ylnda sklerek yerine gnmzde kullanlan ahap kap yaplmtr390. Ahap tavanl harim, tek mekandan olumaktadr (Fot.230-233). Harimin zeri ahap dz tavanla kapatlmtr. Tavan gnmzde tahtalarla kapatld iin st rty tayan direklerin yn tam olarak tespit edilememekle birlikte, muhtemelen bu direkler kuzeygney ynnde atlm olmaldr. Harimin ahap tavanna badadi devirmeler ile geilmitir. Badadi devirmelerden sonra yer alan bezemesiz iki kuakla i tavan yzeyi evrelenmitir (Fot.234). tavan, tahtalarn birleme noktalarna kuzey-gney dorultuda 25 adet ince ta parasnn eit olarak aklmas ile oluturulmu eritler ile hareketlendirilmitir. tavan yzeyi, ak mavi tondaki yal boyayla boyanmtr. Harimin gney duvarnn ortasnda bulunan mihrap, ni ksm ak braklacak biimde 1985 ylnda taraftan kuatacak ekilde dzenlenmi ahap mihrap ile kapatlmtr. Mihrap nii, aldan kalplama teknii kullanlarak elde edilmi bitkisel kompozisyon ile sslenmitir. Mihrap nii, yarm daire profilli yuvarlak kemer biimindeki eritle snrlandrlmtr. eritten aaya doru zinzirle balanm bir kandil motifi ilenmitir. eridin st ksm da, ayn saptan kan stilize edilmi kenger yaprayla sslenmitir. Mihrap niinin zemini koyu yeil tonda; erit, kandil ve kenger yapraklar ise altn sars tondaki yal boya ile boyanmtr (Fot.235). Mihrabn yan, kavsara, kavsara kekikleri ve tepelii 1985 yllna kadar fayans ile kapl iken, bu tarihten sonra ceviz aacndan mihrap grnmnde yaplm ahap levhalarla kaplanmtr391. Mihrabn niinde grlen aldan kalplama tekniiyle meydana getirilen bitkisel

390 391

Bu bilgi, cami mam Orhan CEMEK ile 17.08.2005 tarihinde yaplan grmede belirtilmitir. Bu bilgi, cami mam Orhan CEMEK ile 17.08.2005 tarihinde yaplan grmede verilmitir.

123

sslemenin muhtemelen mihrabn dier ksmlarnda da uygulanm olmas gerektii dncesindeyiz. Minber ve vaaz krss, asma balkon tarznda dzenlenmitir. Minbere ve vaaz krssne giri, harimin gney duvarnn bat ucuna alan dz lentolu kapdan salanmtr (Fot.236). Kap aklnn dou ve bat ynndeki duvar ierisine ahaptan basamakl merdivenler yerletirilmitir. Duvarn dou yn ierisindeki be adet basamakl merdiven ile minberin yarm silindirik formdaki asma balkon ksmna ulalmaktadr (Fot.237). Minberin asma balkonu, yarm koni biimindeki taban zerinde oturtulmutur. Minberin taban, al malzemeden kalplama teknii ile yaplm iki kademeli birbirinin iine gemeli istiridye kabuu eklinde dzenlenmitir. Minberin asma balkon korkuluk yzeyi, ta paralaryla be blme ayrlmtr. Bu blmler, ahaptan ayr olarak dikdrtgen ekilde hazrlanm levlarn yerletirilmesiyle doldurulmutur. Minberin drt yzl dz ahap tavan, ikisi baml drt ahap direk ile tanmtr. Ahap tavann saak ksm, ahaptan ayr olarak kafes oyma teknii kullanlarak hazrlanm geometrik levhalarla sslenmitir. Ahap biimindeki ahaplar oturtularak minber sonulandrlmtr (Fot.238). Harimin gneydou kesindeki duvar yzeyine baml olan vaaz krssne k kaps, minbere k kaps ile ortak kullanlmaktadr. Minbere k kapsnn bat tarafndaki duvar ierisine yerletirilen drt adet ahap basamakl merdivenle vaaz krssne klmaktadr (Fot.239). Vaaz krss de, minberde grlen al malzemeden kalplama tekniiyle oluturulan ve yzeyinin istiridye kabuu biiminde dzenlendii i ie girmi iki kademeli taban ksmnn zerine oturtulmutur. Vaaz krssnn korkuluk ksm da, ince ta paralar ile alt blme ayrlmtr. Bu blmlerin i ksmlar, ahaptan ayr olarak hazrlanm dikdrtgen eklindeki ahap levhalar ile hareketlendirilmitir. Harimin kuzeyindeki son cemaat mahallinin zeri mahfil olarak dzenlenmitir. Mahfil, dou-bat dorultusunda uzanan dikdrtgen bir plana sahiptir (Fot.240-241). Mahfilin ahap tavan, ince ta paralar ile eit olmayan eritlere blnmtr. Mahfilin aydnlatlmas, kuzey duvara alan dikdrtgen formlu pencere ile salanmtr. tavan tayan bamsz iki ahap direin zerlerine gelecek ekilde, birer ters damla motifi

124

Mahfilin yarm daire biimindeki asma balkonu harime 0.70 m. tarlmtr. Ahap asma balkonun taban ksmnn yzeyi, kenarlar d bkey yarm daire biimindeki ince ata paralar ile sekiz blme ayrlmtr (Fot.242). Mahfilin harime bakan gney taraf, dorudan harime almakta iken, 1980li yllarda camide yaplan onarm almalar srasnda mahfilin ahap korkuluklar da kaldrlarak kontrplak levhalaryla kapatlmtr392. Camide ssleme olarak mihrap niindeki aldan kalplama teknii ile meydana getirilmi bitkisel ssleme dikkat ekicidir. Minber ve vaaz krssnde, aldan kalplama teknii ve ahaptan akma teknii kullanlarak oluturulan geometrik karekterin hakim olduu ssleme program grlmektedir. Caminin H.900/M.1495 tarihli bir vakfiyesi bulunduu belirtilmitir393. XVII. yzyln ortalarnda Sivasa gelen Evliya elebi, ehirde bulunduunu belirttii 40 mahalle ierisinde Hac Zahid Mahallesinin ismi de gemektedir394. Babakanlk Osmanl Arivindeki 1123 Numaral Hurufat Defterindeki 1799 tarihli belgede, Hac Zahid Mahallesi sakinlerinin meclis-i ere gelip cami imamlarnn cahil olduunu, hatta usulne uygun okuyamad ynndeki ikyetlerinin sonucunda cami imamnn kad tarafndan grevden alndna dair bilgiler bulunmaktadr395. Ayn arivdeki Hurufat Defterlerinde de, 1709-1858 yllar arasnda cami hakknda eitli bilgilerin yer ald tespit edilmitir396. Ayrca, Y. Erol Arivinde bulunan 1912-1927 ylllar arasna tarihlendirdiimiz tablo eklinde dzenlenmi bir belgenin 75. srasnda bu mescitin H.(1)200/M.1786 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir397. Btn bunlara ilave olarak caminin minaresinde 1801 tarihli kitabe bulunmaktadr. Yukarda belirtilen kitabe ve belgelerden caminin ilk inas vakfiye tarihine yakn olmaldr. Ancak bugnk cami kimliini, gerek minaredeki kitabe gerekse de tam olduu plan
Bu bilgi, cami mam Orhan CEMEK ile 17.08.2005 tarihinde yaplan grmede verilmitir. Y. Akyurt, a.g.e., s.74-75. 394 Evliya elebi, 395 . Demirel, Osmanl Vakf, s.130-131. 396 . Demirel, Osmanl Vakf, s.34. 397 Bu belgeden, mescitin ayn adl mahallede bulunduuna, H.(1)200/M.1786 tarihinde ina ettirildiine, ahaptan yaplan caminin boyunun 14, eninin 9 (metre) olduuna, tek erefeli bir minaresinin bulunduuna, sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduuna, camide cuma ile bayram namazlarnn klndna, grevlileri arasnda bir imam ve bir mezzinin bulunduuna dair bilgilere ulalmtr. Y. Erol Arivinde bulunan belge.
393 392

125

ve mimari zellikleri gz nnde bulundurulduunda XVIII. yzyl sonu ya da XIX. yzyln banda alm olmaldr. 2.14. Hoca mam Camisi Bulunduu yer: Eskikale Mahallesi, Ulu Cami Sokakta bulunmaktadr. na tarihi: 1816 ylndan nce Banisi: Bilinmiyor. Plan: 13. Fotoraf: 243-291. Caminin ina kitabesi yoktur. Banisi, ina tarihi ve mimar da bilinmemektedir. Cami gneyden kuzeye doru hafif meyilli bir arazi zerine ina edilmitir. Cami, mihraba paralel iki sahna ayrlmtr (Plan.13). Caminin beden duvarlarnn temel seviyelerinde ta; beden duvarlarnda kerpi ve ahap hatl; st rt ve tayc direklerde ahap malzeme kullanlmtr (Fot.243-249). Ahap tavanl caminin kuzey cephesinde son cemaat mahalli ve kuzey cephenin bat ucunda yap bnyesi ierisine yerletirilmi cepheden hafif tant yapan tek erefeli ta minaresi yer almaktadr. Tek erefeli ta minare, 1953 ylnda smail Hakk Toprak hramcolu tarafndan ina ettirilmitir. Caminin bat cephesinin kuzey ucu bodrum kat eklinde dzenlenmitir. Caminin btn cephelerine birer alt pencere almtr. Cami, batda bir st pencere, kuzeyde iki st pencere, dou ve gneyde de er st pencere almak zere toplam 13 adet dikdrtgen formdaki pencereler ile cepheler hareketlendirilmitir. Caminin beden duvarlarnn kesime kenarlarnda, dikey dorultuda birer adet ahap hatla yer verilmitir. Caminin gney cephesinde iki adet, dou ve bat cephelerde birer adet yatay dorultuda uzanan ahap hatllar yerletirilerek zengin bir grn elde edilmitir. Caminin kuzey cephesinin dou ucuna 0.31 x 0.25 llerinde iki satr halinde kitabe paras yerletirilmitir (Fot.250). Kitabenin zerinin beyaz badana ile kapatlmasndan dolay okunamamtr. Caminin alaturka kiremitle rtlen ats kuzey, gney ve dou yne doru meyilli krma at olarak dzenlenmitir. Beden duvarlarndan atya gei badadi devirmeler ile salanmtr.

126

Caminin kuzeybat kesine alan dz lentolu ahap kapdan bodrum katna geilmektedir. Bodrum kat, son onarmlar srasnda yaplm olup, gnmzde kalorifer dairesi ve depo olarak kullanlmaktadr (Fot.251-253). Son cemaat mahalline, kuzey cephenin hafif dousuna kaydrlan dz lentolu ift kanatl ahap kapdan girilmektedir. Son cemaat mahalli, dikdrtgene yakn yamuk planldr (Fot.254-255). Son cemaat mahallinin zeri, ahap dz tavan ile kapatlmtr. Tavan gnmzde tahtalarla kapatld iin st rty tayan direklerin yn tam olarak tespit edilememekle birlikte, muhtemelen bu direkler kuzey-gney ynnde atlm olmaldr. tavana geiler badadi devirmeler ile salanmtr. Badadi devirmeden sonra yer alan bezemesiz bir kuakla i tavan yzeyi evrelenmitir. tavan yzeyi, tahtalarn birleme noktalarna dou-bat ynnde uzanan ince ta paralar ile eit eritlere blnmtr. Son cemaat mahallinin dou kanad yapda son gerekleen onarm almalar esnasnda kuzey-gney ynde uzanan kontrplak levhalaryla kapatlarak son cemaat mahallinden ayrlmtr. Bu mekan gnmzde kadnlar blm olarak kullanlmaktadr. Kadnlar blmnn aydnlatlmas, dou duvarnn st ksmna alan bir adet dikdrtgen formdaki pencereyle salanmtr. Son cemaat mahallinin kuzeybat kesi ierisini kaplayacak ekilde tek erefeli minare yerletirilmitir. Minareye giri, son cemaat mahallinin bat duvarna alan sivri kemerli kapdan salanmtr. Minare kapsnn eiinde, keleri d bkey yarm daire profil biiminde pahlanm mermer devirme malzeme kullanlmtr (Fot.256). Minarenin gneyindeki dou-bat ynnde uzanan dikdrtgen alanda, iki adet sanduka bulunmaktadr398. Son cemaat mahallinin aydnlatlmas, son cemaat mahalline ve harime giri kaplarnn st ksmlarna alan birer adet st kat pencereleri ile son cemaat mahallinin kuzey ve gney duvarlarna alan birer adet dikdrtgen pencereyle salanmtr. Btn pencereler, dikdrtgen formda dzenlenmitir.

398

Halk, bu sandukalarn camiyi ina eden Ermeni bir usta ile Hoca mam adl bir kiiye ait olduu ynndeki rivayete inanmaktadr.

127

Harime, son cemaat mahallinin gney duvarnn hafif bat ucuna alan dz lentolu ift kanatl ahap kapdan girilmektedir. Ahap kap, taraftan profilli silme kuaklar ile snrlandrlmtr. Silme kuaklar, dnml olarak beyaz ve altn sars renkteki yal boya ile boyanmtr (Fot.257). Harime giri kaps, ahap ift kanatl olarak dzenlenmitir (Fot.257-258). Birbirleriyle simetrik olan bu kanatlar, ahap levhann yan yana getirilmesiyle oluturulmutur. Bu levhalardan ortada bulunann zerine, dikey dorultuda dzgn sekizgen, yan kenarlar uzatlm sekizgen, baklava dilimi ve sekizgen geometrik ekil yerletirilmitir. Geometrik ekillerin kenarlar profilli biimde dzenlenmi talarla kuatlmtr. Kap kanatlarnn yzeyleri beyaz, talar ise altn sars renkteki yal boya ile boyanmtr. Harim, ikier adet bamsz ahap direin tad dou-bat ynnde atlan kirile mihraba paralel iki sahna ayrlmtr (Fot.259-262). Mihrabn nndeki sahn daha geni tutulmutur. st rty tayan kare kesitli ahap direklerin balk ve kaide ksmlar kelerden pahlanmtr. Pahlama, erli grup halinde drt sra halinde dizilmi mukarnas biimindeki diziler ile balatlmtr (Fot.263). Bu direklerin sekizgen gvdesinin kaide ve balklar, ahaptan profilli biimde dzenlenmi talarn aklmas ile sonulandrlmtr. Ahap direkler ile kiriler ahap konsollar ile balanmtr. Konsollarn n ve arka yzeylerine gen eklinde talar aklmtr. (Fot.264). Ahap kirilerin alt yzeylerine, apraz eklinde aklan talarn arasnda kalan yzeylere karlkl olarak gen levhalar yerletirilmitir (Fot.265). Mihrabn nndeki sahnn st rts dzenlenme itibariyle dier sahnlardan farkldr. Badadi devirme ile duvarn birleim yerinde bulunan yaklak 0.08 m. yksekliinde ahap pervaz mekan dolamaktadr. Badadi devirmeden sonra i tavan, yzeyi bezemesiz olarak sade braklm alt kuak ile evrelenmitir. Bu kuak yzeyleri dtan ie doru yzeyleri profilli suyollaryla snrlandrlrken beinci ve altnc kuak yzeyleri arasnda kalan suyolunun yzeyi iki sra testere dii eklinde hareketlendirilmitir (Fot.266-267). Suyollarnn kelerde birbirlerine baland alanlarda, diyagonal olarak i ie yerletirilmi profilli talarla yaplm kare eklinde sslemelere yer verilmitir. Altnc kuaktan sonra tavan, i bkey bir kuakla yaklak

128

0.15 m. kertilmitir. Kare eklindeki kertme alan, bezemesiz bir kuak ile snrlandrlmtr. Ahap tavann merkezindeki daire eklindeki yzeyin kelerindeki alanlara ahaptan ayr olarak gen eklinde hazrlanm levhalar aklmtr (Fot.268). Levhalarn keleri, stilize edilmi yaprakl palmet motifi ile sonulandrlmtr. Levhalarn yzeyleri, kabartma tekniiyle yaplm bitkisel ssleme kompozisyonu ile doldurulmutur. Tm gen levhalarda aynen tekrarlanan bitkisel kompozisyonun merkezine ters ve dz C biiminde kvrm yapan iki adet sitilize edilmi kenger yapraklaryla yrek biimindeki kapal form ekli oluturulmutur. Kapal formun alt ksmlarndan yanlara doru u ksmlar zm salkmlaryla bitirilmi stilize edilmi kvrml kenger yapraklar uzanmaktadr. Kapal formun tepe noktasna ise ta biiminde 13 dilimli yaprak motifi yerletirilmitir. Daire eklindeki ahap i tavann merkezinde alt kademeli 16 adet yaprak motifinin nsal olarak dizilmesiyle meydana gelen gbek yer almaktadr (Fot.269). Gbein evresinde ise yzeyi testere dii eklinde hareketlendirilmi talarn aklmasyla 16 keli yldz motifi elde edilmitir. Kompozisyonu snrlandran su dalgas eklindeki kuak ile yldz kollar arasnda kalan yzeyler talarla blmlendirilmitir. Blmlendirilen alanlara ahap levhadan ayr olarak hazrlanm baklava dilimi biimindeki paralar yerletirilmitir. Baklava dilimi biimindeki levhalar, bitkisel kompozisyon ile sslenmitir (Fot.270). Kompozisyonun meydana getirdii yzeyler beyaz ve altn sars renklerde yal boya ile boyanmtr. Harimin kuzeyindeki sahnn dou-bat ynde uzanan ahap tavanna badadi devirmeler ile geilmitir (Fot.271). Badadi devirmeden sonra bezemesiz tek kuakla evrelenen i tavan yzeyi be adet suyolu ile blmlendirilmitir. Zemin beyaz yal boya ile boyanrken suyollarnn kenarlar ve ahap tavann badadi devirme ile birletii yzey altn sars renkteki yal boya ile boyanmtr. Harimin aydnlatlmas dou, bat ve gney duvarlara er; kuzey duvara da iki pencere alarak salanmtr. Harimin dou duvarna alan pencereler ile gney duvarda mihrabn batsnda yer alan pencereler yuvarlak kemerli olup st, yan ve alt ksmlar evli olarak dzenlenmitir. Harimi aydnlatan dier penceler ise dikdrtgen biiminde yaplmtr.

129

Harimin gneydou kesinde, minberin alt ksmnda, kuzeydeki sahnn bat duvarnda eitli llerde ne amala yapldklar tespit edilemeyen niler almtr. Mihrap, gney duvarnn ortasna yerletirilmi olup ni derinlii 0.70 m.dir. Harime doru ok az tarlan mihrabn ni, kavsara, kavsara kelikleri ve alnlndaki ssleme kompzisyonu aldan teknii kullanlarak yaplmtr (Fot.272). Mihrap, iki yandan ikier stunce ile snrlandrlmtr. Stunceler ayn ekilde dzenlenmi kaide ve bala sahiptirler. Mihrap niini yanlardan snrlandran stuncerin zerleri, yivlendirilmi olup, yivler beyaz ve altn sars renkteki yal boyayla boyanarak belirginletirilmilerdir. Mihrap kavsarasnn yzeyi, aaya doru uzanan drt adet zeminden hafif tarlarak yarm daire profilli erit halinde yaplm ve ular ters palmet halinde dzenlenmi bezemelerle sslenmitir. Zincirle aslm ekilde dzenlenmi kandil motifiyle sslenen mihrap niinin kavsaraya yakn blm kemercik motifiyle tamamlanmtr. Plasterlerin zerine oturan kemerciklerin stlerine birer kubbecik motifi oturtulmutur. Stuncelerin st ksmndan itibaren ayn noktadan ikisi stilize edilmi kenger yapra, birisi ise bereket boynuzu eklindeki motif kmaktadr (Fot.273). Bereket boynuzunun yzeyi, yatay yndeki izgiler ile hareketlendirilmitir. Bereket boynuzunun iinden kan motifler, stilize edilmi rumi ve kenger yapra grnmnde biimlendirilmitir. Bereket boynuzunun st ksmnda, rumi eklinde kvrlarak yanlara ve yukarya dairesel hareketler halinde kvrlarak uzanan stilize edilmi palmetler ve kenger yapraklar grlmektedir. Mihrabn kavsara keliklerini dolduran bu girift bitkisel kompozisyon, mihrap tepeliindeki dier bitkisel kompozisyona kadar uzatlmtr (Fot.274). Mihrap tepeliindeki bu bitkisel kompozisyon, bir vazodan kan stilize edilmi kenger yapraklarndan ve stilize edilmi palmetlerden oluturulmutur. Vazonun merkezinden, dikey dorultuda karak kapal form oluturan stilize edilmi iki kenger yapra st taraftaki ularndan er yaprakl palmete balanmtr. Kapal formun merkezine, dikey ynde uzanan yaprakl palmet motifi yerletirilmitir (Fot.275). Mihrap tepeliindeki kompozisyon ile mihrap kavsara keliklerindeki kompozisyon arasna, karlkl olarak birbirlerine bakacak ekilde birer ters ve dz S biiminde motif yerletirilmitir. Bu motifin gvdesi, iki eit erit halinde dzenlenmi olup, eritlerden ieride bulunanlarn yzeyleri, dik izgiler ile blmlendirilmitir. Mihrabn ni, kavsara ve tepelik blmlerini dolduran bitkisel ssleme kompozisyonu altn sars renkteki yal boyayla boyanmtr.

130

Caminin minberi, ahaptan asma balkon eklinde dzenlenmitir (Fot.276-277). Minberin yarm koni biimindeki taban blmnn alt ksmndaki duvara ni almtr. Niin ahap kapa, iki para halinde ahaptan alak kabartma teknii ile oluturulmu bitkisel kompozisyon ile sslenmitir (Fot.278). Bitkisel kompozisyonun merkezindeki daire eklindeki kapal forma, alt ve st taraftan elips eklindeki daha kk birer kapal form balanmtr. Merkezdeki kapal formun i ksmnda,12 yaprakl iek motifine yer verilmitir. st ve alt taraflardaki kapal formlarn i ksmlarnda da, bir saptan kan yedi yaprakl iek motifi grlmektedir. Bu kapal formun yanlarndan stilize edilmi rumi dallar karlmtr. Rumi dallarnn ular helozonik kvrml ve beer yaprakl olarak bitirilmitir. Bitkisel ssleme kompozisyonu altn sars renkteki yal boyayla boyanmtr. Asma balkon eklindeki ahap minbere giri, mihrabn batsndaki pencereler arasna alan dz lentolu kapdan salanmtr. Duvar ierisindeki dou-bat ynnde yerletirilen yedi adet ahap basamakl merdivenle minberin yarm silindirik biimde dzenlenmi asma balkonuna ulalmaktadr (Fot.279-280). Minberin asma balkonu, ahaptan yaplan yarm altgen taban zerine oturtulmutur. Minberin harime bakan huni biimindeki yzeyi, zerleri testere dii biiminde yaplm ince ta paralaryla 11 kuaa ayrlmtr (Fot.281). Minberin balkon korkuluk yzeyi, bitkisel komposizyonlu kuaklarla blme ayrlmtr. Blmlerin merkezine, stilize edilmi kenger yapraklaryla oluturulmu kapal form yerletirilmitir (Fot.282). Kapal form dardan damla motifi eklindeki kap formla kuatlmtr. Damla motifinin tepe noktas, yaprakl stilize edilmi palmet motifi biiminde dzenlenmitir. Palmet motifinin yanlardaki ular stilize edilmi kenger yapraklaryla sonulandrlmtr. Minberin yarm daire eklindeki ahap tavan, ikisi baml drt ahap direk ile tanmtr. Direkler, burmal stunce biiminde yaplmtr. Direkler ile ahap tavan arasnda kalan kelere, ahaptan ayr olarak kafes oyma teknii ile yaplm bitkisel kompozisyonlu levhalar yerletirilmitir (Fot.283-284). Vaaz krss, harimin dousundaki pencerelerden gneye yakn olanlarn arasna asma balkon biiminde yerletirilmitir (Fot.285-286). Vaaz krssne k, bu pencerelerden kuzey ynde bulunann gneye bakan yzeyine alan iki adet ahap basamakl bir merdivenle salanmtr. Vaaz krssnn yarm koni eklindeki harime

131

bakan yzeyi, bezemeli ahap levhalarn yan yana getirilmesiyle yaplmtr. Vaaz krss balkon korkuluu stten, alttan ve yandan burmal stunce biimindeki talarla snrlandrlarak 10 blme ayrlmtr. Bu blmler, ahaptan ayr olarak kafes oyma teknii ile hazrlanm bitkisel kompozisyonlu ahap levhalarn aklmasyla doldurulmutur (Fot.287). Balkon korkuluunun alt taraf, stilize edilmi rumi ve palmetlerden oluan bitkisel erit ile kuatlmtr. Vaaz krssnn ssleme kompozisyonu, altn sars renkteki yal boya ile boyanmtr. Vaaz krssnn harime bakan akl, ahap levhalarla yuvarlak kemer formunda dzenlenmitir. Vaaz krss aklnn iki yanndaki yzeye, birer ahap amdanlk aklmtr. Ahap amdanlklar yarm daire formunda biimlendirilmi olup yzeyleri profilli silme kuaklaryla hareketlendirilmitir (Fot.288). Harimin bat duvar boyunca uzanan ahap mahfil ile kuzeybat kesindeki grevli odas, 1953 ylndaki onarmlar srasnda caminin bat duvarnn tamamen yklmasyla yaplmtr 399 (Fot.289-291). Harime giri kapsnda akma tekniiyle oluturulmu geometrik karekterli bezemeler bulunmaktadr. Harimin ahap tavannda akma teknii kullanlarak meydana getirilmi geometrik ve bitkisel trden bezemeler grlmektedir. Mihrap aldan kalplama teknii ile yaplm olup bitkisel trden bezemeler arlktadr. Asma balkon eklindeki minber ve vaaz krssnde yapm teknii olarak akma; ssleme teknii olarak da alak kabartma ve kafes oyma teknikleri kullanlarak bitkisel ve geometrik sslemelere yer verilmitir. Caminin ina kitabesi yoktur. Cami hakkndaki en erkan tarihli belge, H.859/M.14541455 tarihli Fatih dnemine ait Tahrir Defteridir400. Bu defterde kaytl 10 Mslim Mahallesi ierisinde Mescit-i Hoca mam isimli mahalle ismi tespit edilmitir. ehir merkezi ierisinde nemli bir noktada bulunmas sebebiyle Hoca mam Camisi, deiik dnemlerde onarm geirmitir. Bu onarm almalarndan birinin Sivas Beylerbeyi Hasan Paa tarafndan gerekletirildii 1122 ve 545 numaral Hurufat Defterinden
399 400

H. Denizli, a.g.e., s. 66. . Demirel, Osmanl Vakf, s. 19.

132

anlalmaktadr401. Yine, 546 numaral Hurufat Defterinden 1816 tarihinde harap olan mescitin Dergah- Al gediklilerinden Mehmed Emin Aa tarafndan onartld ve ayn yl mescitin ihtiyatan dolay minber konulularak camiye dntrld tespit edilmitir402. Yukarda verilen bilgilerden muhtemelen kk bir mescit olarak ina edilen yapnn daha sonra ar merkezinde bulunmasndan dolay ihtiyac karlamad ve onarm geirerek camiye dntrld anlalmaktadr. Ayrca, Mehmed Emin Aa, H.1241/M.1825 tarihinde cami iin yeni bir vakfiye tanzim ettirmitir403. H.1301/M.1884 tarihli Sivas Salnamesinin 171.404 ve H.1302/M.1885 tarihli Sivas Salnamesinin 444. sayfalarnda Hoca mamn kendi camisi ierisinde mezar bulunduuna dair bilgilere yer verilmitir405. Ayrca, Y. Erol Arivinde bulunan ve 1912-1927 yllar arasna tarihlendirdiimiz tablo eklinde hazrlanm bir belgenin ikinci srasnda, caminin H.(1)321/M.1903 ylnda yenilendii bilgiler tespit edilmitir406. Yukarda belirttiimiz belgelerden anlaldna gre, Hoca mam Camisinin ilk inas XV. yzyln ortalarna kadar gitmektedir. Fakat gnmzdeki caminin, byk bir ihtimalle 1816 tarihine kadar mescit olarak kullanlan bir yap olduu ve byk bir onarm geirerek ierisine bir minber konularak camiye dntrld tespit edilmektedir. Daha nce de deinildii zere bugnk camide duvar ierisine yerletirilen asma balkon biimindeki bir minberin bulunmas ve yukarda behsedilen belgeler de dikkate alndnda gnmzdeki caminin inasnn 1816 tarihinden nce gereklemi olmaldr. Ayrca yukardaki belgelerde de grld zere cami pek ok kez onarma tabi tutulmutur. Camin tam olarak ina tarihini tespit etmek bugnk belgelerle mmkn deildir.

. Demirel, Osmanl Vakf, s. 22. . Demirel, Osmanl Vakf, s. 22. 403 . Demirel, Osmanl Vakf, s. 22. 404 Salname-i Vilayet-i Sivas, 1301, s.171. 405 Salname-i Vilayet-i Sivas, 1301, s.444. 406 Belgede, caminin Hoca mam mevkiinde bulunduu, H.(1)321/M.1903 ylnda yenilendii, caminin ahaptan yapld, boyunun 16, eninin 12 (metre) olduu, minaresinin bulunmad, sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduu, camide cuma ve bayram namazlarnn klnd, grevlileri arasnda bir imam, bir mezzin ve bir kayyumun bulunduu tespit edilmitir. Geni bilgi iin baknz, Y. Erol Arivinde bulunan belge.
402

401

133

2.15. Said (Seyyid Said Aa) Paa Camisi Bulunduu yer: Demircilerard Mahallesi, Sait Paa Caddeside bulunmaktadr. na tarihi: 1819-1820 ylndan nce Banisi: Bilinmiyor. Plan: 14. Fotoraf: 292-299. Caminin banisi, ina tarihi ve mimar bilinmemektedir. Cami, 1992-93 yllar arasnda tek erefeli ta minaresi dnda tamamen yklarak yerine betonarmeden dz tavanl yeni bir cami ina edilmitir (Fot.292-294). Gnmzde caminin kuzeyinde camiden ayr olarak tek erefeli ta minaresi yer almaktadr (Fot.295). Tamamen dzgn kesme tatan ina edilen minare, kare bir kaide zerinde ykselmekte, kaps ise gneye almtr. Kaidenin kuzey yzne kitabe yerletirilmitir. 0.34 x 0.79 m. llerindeki kitabe, mermer zerine be satr ve iki kartu halinde sls harfle yazlmtr (Fot.296). Kitabe: Cenab- hazret-i Seyyid Said Aga-y z-an kim Umurunda rza-cuy- huda-yi la-yenam old Cihanda varmdr hi grmemi ihsani etrafn Ata vecud ile nimet resan-i has ve amir old Civarnda bu ziba camii el-Hak idp ina Bu vehile dahi ser-tac- emcad- kiram old Zihi bu mabed-i ziba boa bu mescit-i rana Sruan- semaya rz- eb ali-makam old dp imdad vedd ismi bana vafi didm tarih Saidiye bu cami-i nev minareyle tamam old407.

407

. H. Uzunarl-R. N. Edgerin hazrlam olduklar almada her nedense kitabenin birinci satrnn ikinci kartuuna yer verilmemitir. Geni bilgi iin baknz. . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s.181.

134

Byk oranda topraa gml olan kaide st taraftan 00.2-00.3 m. tant yapan bir silme ile snrlandrlm, bunun zerine papu ksm oturtulmutur. Yukarya doru incelen ve ters-dz olarak yan yana sralanan genlerin oluturduu bu blm stte plastik bir ta bilezikle snrlandrlm, bunun zerine de silindirik gvde yerletirilmitir. Yksek tutulan silindirik gvde olduka sade olarak ele alnmtr. erefenin yaklak olarak 0.55 m. kadar aasnda da silme bir bilezik bulunmaktadr. Silindirik gvdenin zerindeki erefe sade profilli silme kuaklaryla dikkati ekmektedir. arefenin korkuluklar bezemesiz ta bloklarn yan yana sralanmas ile yaplmtr. Petek ksm yakn zamanlarda yenilenmi olup, zerinde yer alan klah ksm kurunla kaplanmtr. Klahn zerine alem ve paratoner yerletirilmitir (Fot.297). Caminin yklmadan nceki plan ve ssleme zellikleri hakkndaki bilgilerimiz H. Denizlinin almas ile Sivas Mzesi Fotoraf Arivindeki fotoraflar ve mahalle sakinlerinden alnan bilgilerle snrldr. Cami, kuzey-gney ynnde uzanan dikdrtgen bir plan zerine oturmaktadr (Plan.14). Caminin kuzey cephesinde son cemaat mahalli, kuzey cephenin kuzeybat kesinde cami bnyesinden bamsz olarak n tarafta bulunan dzgn kesme tatan ina edilen tek erefeli minaresi bulunmaktadr. Caminin beden duvarlarnn alt ksmlarnda ta, st ksmlarnda kerpi, st rtde ve tayc sistemde ahap malzeme kullanlmtr. Caminin ats da, dou ve bat ynlere meyilli krma atyla rtlmtr408. Kuzey cephesi sar olarak braklan cami dou cephede drt, bat cephede ve gney cephedeki iki pencereyle aydnlatlmtr. Son cemaat mahalline kuzey cephenin ortasna alan kapdan girilmektedir. Son cemaat mahalli dou-bat ynnde uzanan dikdrtgen bir plana sahiptir. Son cemaat mahallinin dou duvar sar olarak braklm olup, aydnlatlmas gney ve bat duvarlarda bulunan pencerelerle salanmtr409.

408 409

H. Denizli, a.g.e., s.73. H. Denizli, a.g.e., s. 73, baknz. Plan:11

135

Harime, son cemaat mahallinin gney duvarnn ortasna alan kapdan girilmektedir. Kareye yakn dikdrtgen planl harim tek mekndan olumaktadr. Harimin zeri ahap dz tavanla kapatlmtr. Tavan, tahtalarla kapatld iin st rty tayan direklerin yn tam olarak tespit edilememekle birlikte, byk bir olaslkla bu direkler dou-bat ynnde atlm olmaldr. Sivas Mzesi Fotoraf Arivinde tespit edilen fotorafndan, harimin i tavan kelerinin gen eklinde bezemesiz olarak brakld anlalmaktadr (Fot.298). tavan yzeyi, ince talar ile kare kasetlere blnm olup, i tavann merkezine daire eklinde ahap tavan gbei yerletirilmitir. Gbeinin i ksm, arkfelek biimindeki 12 kollu stilize edimi kenger yapra ile bezenmitir. Kenger yapraklar dardan, 12 keli yldz motifi ile kuatlmtr. Yldz kollarnn arasnda kalan kelere stilize edilmi er yaprakl palmetler ilenmitir. Sivas Mzesi Fotoraf Arivindeki fotoraftan mihrabn yarm daire ni eklinde ald anlalmaktadr (Fot.299). Aldan kalplama teknii kullanlarak oluturulan mihrap, iki yandan yzeyleri sade olarak yarm daire profilli stuncelerle snrlandrlmtr. Mihrap nii, dikey dorultuda uzanan ve st kenarlar sivri ka kemer biiminde dzenlenmi iki kuak ile hareketlendirilmitir. Mihrabn ni ve kavsaras yatay ynde uzanan iki silme kuayla ayrlmtr. Mihrap kavsaras, dilimli sivri kemer formunda yaplmtr. Yatay eritler ile blme ayrlm olup, alt taraftaki blm daire ve sivri kemer biimindeki dikdrtgen ekillerle sslenmitir. Mihrap kavsarasnn tepe noktasna oturtulan yaprakl bitkisel kompozisyon mihrabn alnlk blmn kaplamaktadr. Minber, ahap malzemeden olduka basit ekilde yaplmtr410. Harimin kuzeyinde kadnlar mahfili bulunmaktadr411.

410 411

H. Denizli, a.g.e., s. 74. H. Denizli, a.g.e., s. 74.

136

Harimin ahap tavan gbeinde geometrik ve bitkisel karakterli bezemelerin bulunduu, mihrabn aldan kalplama tekniiyle oluturulmu bitkisel karakterdeki sslemelerle tezyin edildii anlalmaktadr. na tarihi bilinmeyen caminin minaresindeki kitabe, ebced hesabyla H.1235/M.181920 tarihini vermektedir. Kitabede, minarenin yukarda belirtilen tarihte Seyyid Said Aa412 tarafndan ina edilerek camiye eklendii belirtilmektedir. . Demirel, 1454-55 tarihinden itibaren ariv belgelerinde tespit edilen Hac Zlfikar (Mescit-i Hoca Hseyin) Mesciti ile Said brahim Paa Camisinin ayn yaplar olduunu belirtmektedir413. Fakat, Zlfikar Mesciti ile Said brahim Paa Camisinin farkl yaplar olduu, H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaral Sivas eriyye Sicil Defterindeki 56 numaral belgede, ah Hseyin Mahallesindeki Zlfikr Camisi eklinde bir kaytn bulunmas ile bu isimle bilinen ayr bir caminin mevcut olduu anlalmaktadr414. Gnmzde caminin tamamen yenilenmi olmas ve hakknda her hangi bir belgenin bulunmamas sebebiyle, caminin imdilik minarenin yapld 1819-20 tarihinden nce ina edilmi olabileceini ileri srebiliriz. Yukarda da belirtildii zere caminin tam olarak tarihlendirilmesi, ileride yaplacak ariv almalaryla mmkn olacaktr. 2.16. rtmeli Camisi Bulunduu yer: Gk Medrese Mahallesi, Arap eyh Caddesinde bulunmaktadr. na tarihi: 1836 ylndan nce Banisi: Bilinmiyor. Plan: 15. Fotoraf: 300-341.

412

Said (Said brahim) Paa, Sivasn nde gelenleri arasnda olup, Kohisara bal kylerin birinde domutur. H.1248/M.1832 ylnda Sivasa bir medrese yaptrm olan Said Paa, H.1255/M.1839 ylnda Sivasa vali olarak atanarak 16 ay bu grevde bulunmutur. Said Paann, H.1268/M.1851de ld ve Sivasta Abdulvahhab Gazi kabristanna gmld belirtilmektedir. Geni bilgi iin baknz, .H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 181-182. 413 . Demirel, Osmanl Vakf, s.25. 414 . Kaya, a.g.t., s.141-142.

137

Caminin banisi, ina tarihi ve mimar bilinmemektedir. st rts ahap dz tavanl olan cami, mihraba dik sahnl bir plana sahiptir (Plan.15). Caminin temel duvarlarnda ta, beden duvarlarnda kerpi, kk minarede, ke duvarlarnn balant yerlerinde, st rtde ve tayc sistemde ahap malzeme kullanlmtr. Caminin kuzey cephesinde son cemaat mahalli, dou duvarnn kuzey ucunda asma balkon biiminde ahap kk minaresi ve kuzey cephenin bat kesinde 1998 ylnda eklenmi tek erefeli ta minaresi bulunmaktadr. (Fot.300-306). Caminin kuzey cephesi be; dou ve bat cepheleri drder; gney cephesi de adet olmak zere toplam 16 adet pencereyle hareketlendirilmitir. Kuzey cephedeki , dou ve bat cephelerdeki ikier ve gney cephedeki bir adet pencere beden duvarlarnn st blmne yerletirilmitir. Caminin btn cephelerinden yaklak 0.45 m. tant yapan ahap dz saaa, badadi devirmelerle geilmitir. Caminin ahap kk minaresi dou cephenin kuzey ucuna yerletirilmitir. Kk minareye giri, mahfilin dou duvarna alan dz lentolu kapdan salanmtr (Fot.307-308). Kk minarenin alt blm, duvar yzeyine baml olarak aadan yukarya doru genileyen ahap paralarnn yan yana aklmas ile yarm huni biimine dntrlmtr. Kk minare erfesinin yzeyi, dikey dorultuda aklan ince talar ile alt blme ayrlmtr. Her bir blm, ahaptan ayr olarak hazrlanm baklava dilimi biimindeki motifler ile sslenmitir. Kk minarenin hafif darya tantl alt yzl ahap tavan, ikisi baml ikisi de bamsz olmak zere toplam drt adet ahap direk ile tanmtr. Ahap direklerin tavanla birletii kelere dekoratif amal Bursa kemeri formunda kesilen ahap levhalar aklmtr. Ahap tavann stne, ahap klah yerletirilmitir. Gnmzde yerinden sklen kitabe, orjinalinde avlu giri duvar zerinde yer almaktayd415. 2004 temmuz aynda yerinde yaplan incelemeler srasnda bu kitabe tespit edilememitir. Kitabenin, camideki onarm almalar esnasnda krlmas zerine Sivas-Behram Paa Hanndaki mermer atlyesine yaptrmak iin gtrld belirlenmitir. Burada bulunan kitabe, 0.72 x 0.44 m. llerinde olup mermer zerine sls harflerle be satr halinde yazlmtr (Fot.309). Ancak, mermer atlyesindeki
415

H. Denizli, a.g.e., s.75.

138

bilinsizce baz harflerin kapatlmasndan dolay kitabe, salkl olarak okunamamasna karn, Sivas Mzesi Fotoraf Arivinde bulunan kitabenin krlmadan nceki grnmne ait bir fotoraftan kitabe, tam olarak okunabilmektedir. Aada verdiimiz kitabe metni bu fotoraftan okunmutur (Fot.310). Kitabe: Zihi hzr- fyuzat huda tevfik-i Rabbani Zihi avn-i hudavend- zihi eltaf- yezdani ridi Binba Osman Aga nam bir kerem-kara Kad itdi heman ol dest-i cud- ceyb-i ihsan Ki bi camiharaba mrif olmd idp himmet Yeniden itmege ina muvaffak kld hak an Zih hayr- halefddr ki bu abdan- dil-aray Kyam itdi babas hayrna ol mekrmet kan Musalliler duasnda didi tarih-i menkutn Mcazatn ...mevla olsun nigehhan H.1252 (M.1836) Caminin kuzey cephesinde, son cemaat mahalli bulunmaktadr (Fot.311-312). Son cemaat mahallinin st rts, kontrplak levhalarla kapatlmtr. Son cemaat mahallinin dou ve bat duvarlar sar olarak braklm olup aydnlatma, kuzey ve gney duvarlara alan iki dikdrtgen pencere ile salanmtr. Son cemaat mahallinin dou duvarna, kk minareye ve mahfile k salayan ahap basamakl merdivenler yerletirilmitir. Bu blme, 11 adet ahap basamakl bir merdivenle klmaktadr. Kuzey-gney ynde uzanan mahfilin zeri ahap dz tavan ile kapatlmtr (Fot.313314). Ahap dz tavana, badadi devirmeler ile geilmitir. Gei sonras tavan yzeyi, dou-bat dorultuda aklan ince ta paralaryla 10 eit blme ayrlmtr. Bu blmn dou ve bat duvarlar sar olarak braklm olup, aydnlatlmas kuzey duvara alan dikdrtgen formdaki pencere ile salanmtr. Harime, son cemaat mahallinin gney duvarnn ortasna alan kenarlar i ve d bkey yarm daire biimde profillendirilmi dz lentolu ift kanatl ahap bir kapdan

139

girilmektedir. Harim, her srada ikier adet olmak zere, gney ynde ikisi baml, kuzey ynde de ikisi bamsz toplam drt adet ahap direin tad kuzey-gney dorultuda uzanan ahap kiriler ile mihraba dik sahna ayrlmtr. (Fot.315-318). st rty tayan basit ta kaideler zerine oturtulan silindirik ahap direklerin balklar yoktur. Direkler ile kiriler birbirlerine Bursa kemeri oluturacak eklinde dzenlenmi ahap konsollarla balanmtr. Dekoratif amal bu konsollarn yzeyi sade olarak braklmtr (Fot.319). Dier sahnlardan daha geni tutulan orta sahnn st rts ahap gbek sslemesiyle yan sahnlardan ayrlmaktadr. Ahap tavana gei badadi devirmeler ile salanmtr. Badadi devirmeden sonra yer alan bezemesiz bir kuakla i tavan yzeyi evrelenmitir (Fot.320). Bu kuaktan sonra tavan yzeyi, kuzey-gney ynnde talarn aklmasyla 13 eit eritle blmlendirilmitir. Ahap tavan yzeyinin merkezine, gne biiminde grnm verilmeye allm daire eklindeki ahap tavan gbei yerletirilmitir (Fot.321). Ahap tavan gbeinin zemini yeil renge boyanmtr. Dairesel gbein merkezine 13 yaprakl iek motifi oturtulmutur (Fot.322). iek motifinin yapraklar sar, krmz ve yeil renge boyanmtr. Bu iek motifinin etrafna, ahaptan drtl yaprak biiminde oluturulmu 15 adet ta paras nsal biimde aklmtr. talarn arasnda kalan blmlere, alt yaprakl iek motifi kalem ii teknii ile ilenmitir. Sar renkte olan bu ieklerin dilimleri krmz renkteki izgiler ile birbirlerinden ayrlmtr. ieklerin gbekleri ise kmz renkli olarak yaplmtr. Bu iek motiflerine st kenarlarndan balanan sapn kenarlarna ve tepe noktasna, koyu yeil ve sar renkteki yapraklar eklenmitir. Insal ekilde aklan talarn alt ular, kompozisyonu iten snrlandran, i kenar su dalgas biimindeki ahap kuaa balanmtr. Bu su dalgas biimindeki ahap kuan i kenarlar krmz renkteki izgiler ile belirginletirilmi, yzeyine ise yapraklar sar, gbei krmz renkteki be yaprakl iek motifi kalem ii teknii kullanlarak ritmik olarak sralanmtr. Dairesel gbek en dtan, orta ksmlar daire eklinde boaltlm yarm daire biimindeki geometrik ekillerin ahaptan ayr olarak hazrlanp yan yana aklmasyla kuatlmtr. Bu geometrik ekillerin zerleri sar ve krmz renge boyanmtr (Fot.323).

140

Orta sahnn dou ve batsndaki sahnlarn zerini rten ahap dz tavana da badadi devirmeler ile geilmitir. Badadi devirmeden sonra yer alan bezemesiz bir kuakla i tavan yzeyleri evrelenmitir (Fot.324). Bu kuaktan sonra tavan yzeyleri, eit eritler ile blmlendirilmitir. Tavan yzeyindeki talar ve erit yzeyleri beyaz boyayla boyanmtr. Muhtemelen harimin orta sahnndaki tavann merkezinde karlalan kalem ii bezemeler, harimin dier ahap tavan yzeylerinde de uygulanm olsa gerek. Ancak camide bilinsiz bir ekilde gerekleen onarm almalar esnasnda bu bezemelerin zerlerinin de yal boya ile kapatlm olabileceini dnmekteyiz. Harim, gney duvarda , dou ve bat duvarlarda drder; kuzey duvarda da iki pencere olmak zere toplam 13 adet pencereyle aydnlatlmtr. Harimin gney duvarndaki yuvarlak st pencere dndaki dier pencereler dikdrtgen formda almtr. Harimi aydnlatan kuzey duvardaki pencereler dndaki dier btn pencerelerin yanlar ve st ksmlar evli olarak dzenlenmitir. Harimin kuzey duvar hari dier btn duvar yzeylerinde, aldan kalplama teknii ile oluturulmu tekli veya l grup halinde amdanlklar bulunmaktadr. Harimin dou ve bat duvarlarnda tekli amdanlk; harimin dou, bat ve gney duvarlarnda ise l amdanlklar grlmektedir (Fot.325-330). Tekli amdanlklarn gvdeleri, dikey dorultuda uzana stilize edilmi kenger yapra biiminde yaplrken, u ksmlar yaprakl stilize edilmi ters palmet motifleri ile bitirilmitir. l amdanlklarn da gvdeleri dikey dorultuda uzanan stilize edilmi kenger yapra biiminde dzenlenirken, ular be yaprakl stilize edilmi ters palmet motifleri ile sonulandrlmtr. l amdanlklar birbirlerine, kvrm yapan eritlerle balanmtr. Caminin btn duvarlar zeminden 0.95 m. ykseklie kadar ahap lambiri ile kaplanmtr. Mihrap, gney duvarnn ortasna yarm daire eklinde almtr (Fot.331). Mihrap niinin yzeyi, zeminden 1.50 m. ykseklie kadar ahap lambri paralaryla kaplanmtr. Bu lambrilerin st ksmndan itibaren mihrap nii kavsarasna, yarm daire

141

biimindeki tromp grnm verilmeye allmtr (Fot.332). Mihrap niinin yzeyi, al malzemeyle svanmtr. Bu svann yzeyi, koyu yeil yal boyayla boyanmtr. Kavsarann alt yzeyi, altn sars renkteki yal boyayla boyanarak yatay dorultuda uzatlan ince iki erit ile iki blme ayrlmtr. Bu blmlerden alt taraftakine, altn sars renkte yal boya ile Meryem Suresinden bir ayet yazlmtr. Bu ayetin kenarlarna simetrik biimde be yaprakl birer iek motifi ilenmitir. Mihrap niinin st ksmndaki alann alt blmne de, mihrap kavsarasnn merkezini ortalayacak ekilde sar renkte yatay ynde uzanan Besmele yazlmtr. Besmele kufi karakterdeki harfler ile yazlmtr. Besmelenin st ksmna, bitkisel kompozisyon yerletirilmitir. Bu bitkisel kompozisyon drt adet krmz, yeil, mavi ve kahverengi renkteki yonca yapra biimindeki ieklerden oluturulmutur. Yonca yapraklar beyaz renkteki yal boya ile glgelendirilmitir. Bu yonca yapraklarndan yeil ve kahverengi renkte olanlar, daha byk tutulmu olup dikey dorultudaki bir sapn iki ucuna eklenmitir. Dikey ynde uzanan bu sapa, hafif apraz ekilde mavi ve krmz renklerdeki daha kk olan yonca yapraklar yerletirilerek kompozisyon tamamlanmtr. Caminin minberi, ahaptan asma balkon eklinde dzenlenmitir (Fot.333). Asma balkon eklindeki ahap minbere giri, harimin gney duvarnn bat ucundaki pencerenin dou ynne alan dz lentolu kapdan salanmtr. Kap aklnn kelerine, ahaptan ayr olarak iki para halinde hazrlanm yuvarlak kemer biimindeki levhalar aklmtr. Pencere aklk duvar ierisindeki minbere, pencerenin kuzeyine zeminden 0.25 m. yksekliinde ilave edilen bir ahap basamakla klmaktadr. Minbere, batsndaki pencerenin dou duvarna alan basamaklar araclyla ulalmaktadr (Fot.334). Minber balkonunun taban, yarm ongen kesitli ahap zemine oturtulmutur. Minberin harime bakan taban yz, duvar yzeyine baml yarm koni biiminde aadan yukarya doru genilemektedir. Be yzl minberin taban yzeyi, ince ta paralaryla yedi blme ayrlmtr. Bu blmler bezemesiz olarak braklmtr. Begen minber balkonunun korkuluklar da yedi blme ayrlmtr. Minber balkonu ahap korkuluklar, altl-stl olarak dzenlenmi geometrik ekillerle hareketlendirilmitir. Ahap korkuluklarn merkezindeki blmn yzeyine, altl-stl olarak birer daire ekli almtr. Dairelerden stte bulunann i ksm bo braklmtr. Altta bulunan dairenin ierisi, kafes oyma teknii ile yaplm 13 yaprakl iek motifiyle doldurulmutur. 13 yaprakl bu iek motifinin yaprak

142

yzeyleri, gen profilli olarak ilenmi olup, altn sars renkteki yal boya ile boyanmtr. Minber balkonu korkuluunun bu blmndeki kompozisyon, simetrik ekilde minber balkonu korkuluunun duvarla birletii blmlerden sonraki blmlerde de uygulanmtr. Minber balkonu korkuluunun merkezdeki blmne komu olan bitiiindeki blmleri ise, yine altl-stl ikier adet sralanan ve st ksmlar sivri ka kemer biiminde sonulandrlm dikdrtgen eklindeki geometrik biimlerle boaltlmtr. Geometrik ekillerin alt ksmlarnn ortas, yukarya doru yarm daire biiminde knt yapacak tarzda dzenlenmitir (Fot.335). Minberin begen kubbe kasna, ikisi baml ikisi de bamsz toplam drt adet ahap direk ile tanmtr. Ahap direkler ile ahap kasnak arasnda kalan alan, tayc fonksiyonu bulunmayan dekoratif amal dilimli ka kemer formundaki ahap levhalar ile kapatlmtr. Minberin ahap tavannn merkezi, daire eklinde boaltlmtr. Minberin ahap tavannn zerinde, yedi adet ta ile kubbe grnm oluturulmutur. Bu yedi tann u ksmlar, ters ve dz C biiminde kavis yapacak ekilde dzenlenerek kubbe grnm verilmeye allmtr. Kavisli talarn birleme noktalarna da metal alem oturtulmutur (Fot.336). Caminin vaaz krss, ahaptan asma balkon eklinde yaplmtr (Fot.337-338). Asma balkon eklindeki ahap vaaz krssne giri, harimin gney duvarnn dou kesindeki pencere aklnn bat ynne alan dz lentolu kapdan salanmtr. Kap aklnn keleri dilimli sivri kemer biiminde ahaptan ayr olarak hazrlanm levhalar ile kapatlmtr. Pencere aklnn bat yndeki duvar ierisine dou-bat ynde yerletirilen iki adet ahap basamakl bir merdiven ile asma balkon eklinde tasarlanan vaaz krssnn balkonuna klmaktadr (Fot.339). Vaaz krss balkonunun taban, yarm sekizgen kesitli zemine oturtulmutur. Vaaz krssnn harime bakan taban yz, duvar yzeyine baml yarm koni biiminde aadan yukarya doru genilemektedir. Drt yzl taban yzeyi, ince ta paralaryla eit blmlere ayrlmtr. Bu blmler bezemesiz olarak braklmtr. Drtgene dnen minber balkonunun korkuluklar da ince talar ile eit blmlere ayrlmtr. Ahap korkuluklarn dou duvara yakn birinci blmn yzeyi, dikdrtgen; ikinci blm daire biiminde; bat duvara yakn dier iki blm de elips eklinde boaltlmtr. Ahap korkuluklarn dou duvara yakn birinci blmn yzeyindeki dikdrtgen ekillerin alt ksmlarnn ortas, yukarya doru yarm daire biiminde knt yapacak

143

ekilde dzenlenirken, st ksmlar sivri ka kemer biiminde sonulandrlmtr. Vaaz krssnn harime bakan cephesinin keleri, tepe noktas dilimli ka kemer biiminde bitirilmi tayc fonksiyonu bulunmayan dekoratif amal iki ayr ahap levhann aklmas ile kapatlmtr Ahap mahfil, harimin kuzey cephesi boyunca uzanmaktadr. Bu blme, son cemaat mahallinin zerini kaplayan kadnlar mahfilinin gneyindeki ahap doramal aklktan geilerek ulalmaktadr (Fot.340-341). Mahfilin ahap dz tavanna gei, badadi devirmeler ile salanmtr. Badadi devirme sonras tavan yzeyi bezemesiz bir erit ile snrlandrlmtr. Snrlandrlan ahap tavan yzeyi, alt adet ince ta parasnn dou-bat ynnde aklmasyla yedi eit erite ayrlmtr. Mahfilin aydnlatlmas, dou ve bat duvarlara alan birer dikdrtgen pencere ile salanmtr. Mahfilin gney yndeki balkonu, yarm daire biiminde harime tant yapmaktadr. Mahfil balkonunun taban ksmnn yzeyi, ince ta paralar ile merkezdeki yarm daireden evreye nsal olarak dalan kompozisyon ile hareketlendirilmeye allmtr. Caminin ahap kk minaresinin yapmnda ve sslemesinde akma teknii kullanlmtr. Harimin ahap tavan gbeinde, ahap zerine kalem ii ve akma tekniklerinin birlikte uygulanmas ile karlalmaktadr. Bu bezemelerin tamamndaki kompozisyonun arlkl olarak bitkisel karakterli olduu dikkat ekicidir. Minber ve vaaz krssnde yapm teknii olarak akma, ssleme teknii olarak ise kafes oyma tekniklerinin bir arada kullanld grlmektedir. Caminin mihrabnda da yal boya ile boyama teknii tercih edilmitir. Harimin kuzey duvar dndaki dier duvar yzeylerine konulan al amdanlklar, aldan kalplama tekniinde yaplm olup arlkl olarak kenger yapraklarndan oluan bitkisel bezemeye yer verildii dikkati ekmektedir. Camimin ina tarihi ve banisi bilinmemektedir. Caminin bugnk mimari kimliini H.1252/M.1836 ylnda Binba Osman Aa tarafndan yaptrlan onarmda ald grlmektedir. Sivas il merkezindeki Osmanl camileri hakknda pek ok ariv belgesine ulalm ancak bu camiyle ilgili hibir belge ya da kayt tespit edilememitir. Ayrca, Y. Erol Arivinde bulunan ve 1912-1927 yllar arasna tarihlendirdiimiz tablo eklinde hazrlanm Sivas il merkezi snrlar ierisindeki 79 adet cami ve mescit

144

hakknda bilgilerin yer ald belgede rtmeli Camisinin belirtilmemi olmas dikkat ekicidir416. Sz konusu cami, son halini yaplan onarmlarda almtr. Caminin orijinal plan, ahap tavan ve sslemeleri ile ilgili ip ularna ulalamamtr. Muhtemelen 1836 tarihinden nce ina edilen caminin tam olarak tarihlendirilmesi ancak ileriki yllarda yaplacak olan ariv almalarnda tespit edilecek olan belgelerle mmkn olacaktr. 2.17. Pulur (Billur) Camisi Bulunduu yer: Pulur Mahallesi, 4. Sokak ile 5. Sokakn keitii kede bulunmaktadr. na tarihi: H.1260/M.1844. Banisi: Bilinmiyor. Plan: 16. Fotoraf: 342-371. Cami, Y. Erol Arivinde bulunan belgeye gre H.1260/M.1844 tarihinde ina edilmitir. Eserin banisi ve mimar bilinmemektedir. Cami, kuzeyden gneye doru hafif eimli bir arazi zerine oturmakta olup kareye yakn dikdrtgen bir plana sahiptir. Caminin beden duvarlarnn temel seviyelerinde kaba yonu ta; beden duvarlarnn st ksmlarnda kerpi; st rtsnde ahap malzeme kullanlmtr. Caminin drt yne meyilli krma ats sa levhalarla kaplanmtr. Ahap tavanl cami, mihraba dik sahna ayrlmtr (Plan.16). Caminin dousunda son cemaat mahalli, gney duvarnn dou ucunda tek erefeli ahap minaresi bulunmaktadr (Fot.342-344). Caminin bat cephesi sar olarak braklmtr. Cami, gney cephede be, dou ve cephede ikier pencereyle aydnlatlmtr. Kuzey cephedeki pencereler, beden duvarlarnn st ksmna yakn olacak biimde almtr. Gney ve kuzey cephelerde atya geiler badadi devirmeler ile salanmtr. Yapnn ke duvarlarnn balant yerlerinde dikey; gney ve bat cephelerde de yatay dorultuda uzanan ahap hatllar yerletirilmitir.
416

Bu belgeden, ayrca caminin kendi ad ile anlan mahallede bulunduu, ahap olan caminin boyunun 13, eninin 12 (metre) olduu, tek erefeli bir minaresinin bulunduu, be vakit ibadete ak olduu, camide cuma ve bayram namazlarnn klnd, grevlileri arasnda bir imam, bir mezzin ve bir kayyumun bulunduu tespit edilmitir. Y. Erol Arivinde bulunan belge.

145

Caminin gney duvarnn dou ucunda tek erefeli ahap minare bulunmaktadr (Fot.345). Minarenin erefesine, son cemaat mahallinin gneybat kesine alan dz lentolu kapdan klmaktadr. Minarenin kaidesi kaba yonu tatan yaplmtr. Kaide zerinde ykselen ahap silindirik gvdenin yzeyi, dikey ynde aklan ince talar ile eit eritlere ayrlmtr. erefenin alt, ahap levhalarn hafif yukarya doru kavis yapacak ekilde aklmas ile oluturulmutur. erefe, ahap levhalarla kuatlmtr. Ahap zerine sala kapl onikigen klah, 12 adet ahap direkle tanmtr (Fot.346). Camiye, dou cephenin kuzey ucuna alan dz lentolu kapdan girilmektedir. Camiye giri kapsnn ald alan, dou-bat dorultuda uzanan bir giri koridoru biiminde dzenlenmitir (Fot.347). Giri koridorunun zeri ahap dz tavan ile kapatlmtr. Ahap tavan yzeyi, bezemesiz bir kuak ile ereve ierisine alnmtr. ereve ierisine alnan tavan yzeyi, dou-bat ynnde aklan ince talar ile 10 eride blnmtr. Giri koridorunun kuzeybat kesindeki duvar yzeyine 1.07 x 0.54 m. llerinde Arapa kitabe yerletirilmitir. Kitabe, ta malzeme zerine iki satr halinde sls karakterdeki harfler ile yazlmtr (Fot.348). Kitabe: El abd el zayif el-el muhta ile rahmet lah mesahire bin muhyi fi gavrat sene tisa ve irine ve site maye 629. Kitabenin anlam: Allahn rahmetine muhta Muhyi olu Mesahire H.629/M.1232. Giri koridorunun gneybat kesine alan dz lentolu kapdan son cemaat mahalline girilmektedir. Son cemaat mahalli kareye yakn dikdrtgen planl olarak dzenlenmitir (Fot.349-352). Son cemaat mahallinin ahap dz tavan dorudan beden duvarlarna oturmaktadr. Son cemaat mahallinin bat duvar sardr. Bu blmn aydnlatlmas, kuzey ve gney duvarlarnda birer adet, dou duvarna da iki adet olmak zere alan

146

toplam drt adet dikdrtgen pencere ile salanmtr. Son cemaat mahallinin gneybat kesine, minareye k salayan dz lentolu kap almtr. Harime, giri koridorunun bat ucuca alan dz lentolu kapdan girilmektedir. Harime giri kaps, taraftan i ve d bkey yarm daire profilli silme kuaklar ile ereve ierisine alnmtr. Harim, iki sra halinde dizilen ikisi baml drt ahap direin tad ahap kirilerle mihraba dik sahna blnmtr (Fot.353-355). Mihrabn nndeki orta sahn dier sahnlardan daha geni tutulmutur. Orta sahnn ahap tavanna, badadi devirmeler ile geilmitir. Badadi devirme ile duvarlarn birleim yerlerinde bulunan ahap pervaz harimin tamamn dolamaktadr. Gney duvarda iki kuak halinde uzanan pervazlarn alt kenarlar su dalgas biimde dzenlenmitir (Fot.356). Orta sahnn ahap tavan, kuzey ve gney kenarlardan bezemesiz bir kuakla ereve ierisine alnarak tavann orta noktalarnda kareye yakn bir alan elde edilmitir. Sahnn kuzey ve gney kenarlarndaki dikdrtgen alanlar, dou-bat dorultuda uzanan ince talarla eritlere ayrlmtr (Fot.357-358). Ahap tavann merkezindeki kareye yakn alan, fazla ykseltisi olmayacak ekilde kubbe biiminde dzenlenmitir. Kubbeye geiler pandantif biimindeki mimari eler ile salanmtr. Kubbenin orta noktasna aldan kalplama teknii ile yaplm daire eklinde tavan gbei yerletirilmitir (Fot.359360). Tavan gbeini snrlandran dairenin d kenarlar, stilize edilmi yaprak grnm verilmeye allm 53 adet yarm daire eklindeki dilimli motifin ritmik olarak yan yana sralanmas ile oluturulmutur (Fot.361). Dairenin ierisindeki rumi ve palmetlerden oluan bitkisel kompozisyon be kez ritmik olarak tekrarlanarak elde edilmitir. Tavan gbeinin merkezine, 16 yaprakl iek motifi yerletirilmitir (Fot.362). Ahap tavan gbeini bezeyen bitkisel kompozisyon altn sars renkteki yal boya ile boyanmtr. Orta sahnn iki yannda bulunan ahap dz tavan blmlerine badadi devirme kua ile geilmitir. Badadi devirme sonras tavan yzeyi, bezemesiz yarm daire profilli kuak ile ereve ierisine alnmtr. erevelenen ahap tavan yzeyleri, kuzey-gney ynnde aklan ince ta paralaryla eritlere ayrlmtr.

147

Ahap tavan tayan direklerin kaideleri olmayp, ince talarn aklmas ile oluturulmaya allm silmeli balklar bulunmaktadr. Ahap direkler ile kiriler, ahap konsollar ile balanmtr. Harimin dou ve bat duvarlar sar olarak braklmtr. Harimin gney duvarna drt pencere almtr. Harimin gney yndeki pencereler yanlar evli, st ksmlar yuvarlak kemer formunda sonulandrlmtr. Gney yndeki bu pencereler darya doru daralarak cephede dikdrtgen pencere formuna dntrlmtr. Harimin kuzey yndeki st kat pencerelerinin de yanlar evli olarak dzenlenmitir. Harimin gneydou kesine ve dou duvarnn kuzey ucuna birer adet ni almtr. Harimin gneydou kesindeki kareye yakn dikdrtgen ni gnmzde kitap raf olarak kullanlrken, dou duvarnn kuzey ucundaki ni ise ayakkablk olarak kullanlmaktadr. Harimin btn duvarlar zeminden 0.95 m. yksekliindeki ahap lambri paralaryla kaplanmtr. Harimin gney duvarndaki mihrabn iki yanna simetrik olarak birer al amdanlklar yerletirilmitir. amdanlklarn gvdeleri stilize edilmi yaprak biiminde dzenlenmi olup ular da stilize edilmi ters yaprakl palmet motifi ile bitirilmitir (Fot.363). Mihrap, gney duvarnn ortasna yerletirilmi olup ni derinlii 0.60 m.dir (Fot.364365). Harime doru ok az tarlan mihrabn ni, kavsara, kavsara kelikleri ve alnlndaki ssleme kompzisyonu aldan kalplama teknii kullanlarak yaplmtr. Mihrap, iki yandan birer plaster ile snrlandrlmtr. Plasterlerin zerine, vazodan karak aaya, yanlara ve yukarya doru kvrmlar yaparak uzanan stilize edilmi kenger yapra ilenmitir (Fot.366). Mihrabn tepeliine de kelebek motifi eklinde dzenlenmi stilize edilmi kenger yapraklar yerletirilmitir. dilimli yuvarlak kemer eklinde dzenlenmi mihrabn kavsaras, karlkl olarak birbirlerine bakacak biimde ilenmi stilize kenger yapra eklindeki iki rumi motifi ile sslenmitir (Fot.367). Rumiler st tarafta stilize edilmi yaprakl palmet motifiyle balanmtr. Rumilerin snrlandrdklar yzeyin zemini bordo renk yal boya ile boyanmtr. Bu yzeylere altn sars renkteki yal boya ile yaplm 12 yaprakl iek motifi yerletirilmitir. Zincirle aslm ekilde dzenlenmi kandil motifiyle sslenen

148

mihrap niinin kavsaraya yakn blm bir perde motifiyle tamamlanmtr (Fot.368). Kandillerin alt ksmlar yaprakl palmet motifi ile sonulandrlmtr. kademeli olarak dzenlenen perde motifleri altn sars renkteki yal boya ile boyanmtr. Perde motiflerinin her bir kademesi dz izgisel hareketlerle daha da belirgin hale getirilmitir. Bezemeler kalplama teknii ile yaplm olup, yal boya ile boyanmtrlar. Caminin minberi orijinal olmayp yakn zamanlarda yaplmtr. Camide vaaz krss yoktur. Harimin kuzey duvar boyunca uzanan mahfile, harimin kuzey duvarnn dou ucundaki ahap yedi basamakl bir merdivenle klmaktadr. Mahfil, dou-bat dorultusunda uzanan dikdrtgen bir plana sahiptir (Fot.369-371). Mahfil, gneyden ayn zamanda harimin st rtsn tayan iki ahap direk ile dier ynden ise beden duvarlar tarafndan tanmaktadr. Mahfilin st rts ahap dz tavan ile kapatlmtr. Ahap tavan yzeyleri, ivi ile aklan ince talarla hareketlendirilmitir. Mahfil, kuzey ynden iki adet dikdrtgen pencere ile aydnlatlmtr. Mahfilin gney yndeki balkonu harime 0.50 m. tarlmtr. Mahfil korkuluklar ve mahfilin zerine oturduu ahap kiriin gneye bakan yzeylerindeki geometrik ekiller camide yakn zamanda gerekleen onarm almalar srasnda yaplmtr. Camide ahap ssleme olarak kubbedeki bitkisel kompozisyondan, al ssleme olarak da mihraptaki bitkisel kompozisyondan bahsedilebilir. Caminin ina kitabesi bulunmamaktadr. Caminin bulunduu mahalle 1519-1520 yllarna ait dnemin tarihi belgelerinde sadece Billur olarak kaydedilmesine ramen 1576 tarihli Efkaf Defterinde ise Mescit-i Mahalle-i Billur eklinde kaydedilmitir417. Dolaysyla mahallede XVI. yzyln ilk eyreinde ibadet edilecek bir mescit ya da caminin bulunmadn sylemek mmkndr. Ancak mahallede XVI. yzyln son eyreinde bir mescitin bulunmas sebebiyle mahalle isminin Mescit-i Mahalle-i Billur olarak deitii anlalmaktadr. Fakat gnmzdeki caminin, ad geen cami mi yoksa
417

. Demirel, Osmanl Vakf..., s. 28.

149

ayn mahallede bulunan baka bir cami mi olduunu sylemek mmkn deildir. Y. Erol Arivinde bulunan ve 1912-1927 yllar arasna tarihlendirdiimiz tablo eklinde hazrlanm bir belgenin 32. srasnda bu caminin H.1260/M.1844 tarihinde ina ettirildiine dair bilgi tespit edilmitir418. H. Denizli, caminin mimari slubundan dolay XIX. yzylda ina edildii izlenimini verdiini belirtmektedir419. . Demirel, mescitin 1500-1501 tarihli kitabesi olduunu belirtmitir.420 Ancak yerinde yapm olduumuz aratrmalar esnasnda byle bir kitabe tespit edilmemitir. Bu bilgilere gre, caminin ilk inasnn XVI. yzyln banda gereklemi olduu sylenebilir. Ancak bugnk caminin plan, malzeme ve ssleme kompozisyonu gz nnde bulundurulduunda, yukarda belirtilen 1500-1501 yerine, Y. Erol Arivindeki belgede belirtilen H.1260/M.1844 tarihinde byk apl bir onarm ya da yeniden ina edilmi olabileceini sylemek daha salkl grnmektedir. 2.18. Yeil Cami Bulunduu yer: Aydoan Mahallesi, 2. Sokak zerinde, 4. Sokak ile 5. Sokakn kesitii kede bulunmaktadr. na tarihi: XIX. Yzyl. Banisi: Bilinmiyor. Plan: 17. Fotoraf: 372-397. Caminin ina tarihi, banisi ve mimar bilinmemektedir. Cami, batdan douya doru hafif meyilli bir arazi zerine kareye yakn dikdrtgen bir alan zerine kurulmutur. Ahap dz tavanl caminin plan mihraba dik sahnldr (Plan.17). Caminin temel duvarlarnda moloz ta; beden duvarlarnda kerpi; minarede, tayc direklerde ve st
rtde ahap malzeme kullanlmtr. Caminin ats dou-bat ynnde meyilli krma

atl olup zeri sa levhalarla kapatlmtr (Fot.372-374).

418

Ayrca belgede, caminin ayn adla anlan mahallede bulunduu, ahap olan caminin boyunun 13, eninin dokuz (metre) olduu, minaresinin bulunmad, be vakit ibadete ak olduu, camide cuma ve bayram namazlarnn klnd, grevlileri arasnda bir imam ve bir mezzinin bulunduu belirtilmitir. Geni bilgi iin baknz, Y. Erol Arivinde bulunan belge. 419 H. Denizli, a.g.e., s.67. 420 . Demirel, Osmanl Vakf..., s. 29.

150

Caminin kuzey cephesinde son cemaat mahalli, son cemaat mahallinin gneybat kesinde de tek erefeli ahap minare bulunmaktadr. Caminin gney cephesi, yakn zamana kadar bitiiindeki evle ortak kullanldndan sar olarak braklmtr. Cami, dou cephede , bat cephede drt, kuzey cephede drt olmak zere toplam 11 adet pencerenin almasyla hareketlendirilmitir. Bat cephede bir, kuzey cephede de iki pencere beden duvarlarnn st ksmlarna almtr. Btn pencereler, dikdrtgen formda dzenlenmitir. Son cemaat mahalline, kuzey cephenin ortasna yerletirilen dz lentolu ahap kapdan girilmektedir. Son cemaat mahalli, dou-bat dorultusunda uzanan dikdrtgen bir plana sahiptir (Fot.375-376). Son cemaat mahallinin st rts ahap dz tavanla kapatlmtr. Tavan gnmzde tahtalarla kapatld iin st rty tayan direklerin yn tespit edilememitir. tavan yzeyi, dou-bat ynnde aklan alt adet ince ta parasyla yedi eit eride blnmtr. Son cemaat mahallinin st rts, 1980-85 ylar arasndaki onarm almalar srasnda nceki haline bal kalnarak yenilenmitir421. Son cemaat mahalli, gneyde adet, kuzeyde de iki adet olmak zere toplam be adet pencereyle aydnlatlmtr. Bu pencerelerden gneydeki bir pencere beden duvarlarnn st ksma almtr. Btn pencereler, dikdrtgen formdadr. Tek erefeli ahap minare, son cemaat mahallinin gneybat kesi ierisine yerletirilmitir (Fot.377). Minarenin dou yn duvarla kapatlarak son cemaat mahallinden soyutlanmtr. Minareye giri, harimin kuzeybat kesine alan dz lentolu kapdan salanmtr. Minarenin gvde ve petek blmleri dikey ynde ince talarn aklmasyla eit blmlere ayrlmtr. erefe korkuluklar demirden yaplmtr. Klah, sekiz adet ahap direk ile tanmm olup, sa levhalarla kademeli olacak biimde dzenlenmitir. Bugnk ahap minare, 1940-50 yllar arasnda, minarenin harap olmas sebebiyle ayn yerine ayn malzeme kullanlarak ina edilmitir422.

421

Bu bilgi, 56 yandaki mahalle sakini Musa AYVAZ ile 24.06.2005 tarihinde yaplan grmede belirtilmitir. 422 Bu bilgi, cami imam enol MEK ile 24.06.2005 tarihinde yaplan grmede belirtilmitir.

151

Harime son cemaat mahallinin gney duvarnn ortasna alan dz lentolu ift kanatl ahap kapdan girilmektedir. Harim, ahap kirilerle mihraba dik sahna ayrlmtr (Fot.378-380). Harimin ahap olan st rts iki sra halinde yerletirilmi toplam drt ahap direk tarafndan tanmaktadr. Bu direklerden gney taraftakiler dairesel, kuzeydekiler ise kare kesitlidirler. Ahap tavan ayn zamanda direklerle birlikte gney duvardan knt yapan ahap konsollara oturmaktadr. Ahap tavan tayan kuzeydeki direkler ayn zamanda ahap mahfili de tamaktadr. Ahap direklerin kaide ve balklar yoktur. Ancak bu direklerin u ksmlarnda, birer sra halinde i bkey ve d bkey yarm daire profilli silme kuana yer verilerek balk grnm oluturulmaya allmtr. Direkler ile kiriler birbirlerine Bursa kemeri oluturacak biiminde dzenlenen ahap konsollarla balanmtr (Fot.381). Ahap kirilerin alt ksmlarna ahaptan ayr olarak baklava dilimi eklinde hazrlanm ahap paralar aklarak tezyin edilmeye allmtr. Kirilerden ahap tavana geiler badadi devirmelerle salanmtr. Ahap tavan ksmlarndan gneydeki ibadet alan daha geni iken, kuzeydeki mahfilin yer ald alan daha dar tutulmutur. Harimin gney ynnde bulunan ibadet alannda da ahap st rt, kendi ierisinde farkl yzeye blnmtr. Mihrabn bulunduu alann tavan kare, bunun dou ve batsnda yer alan iki alann tavan ise kuzey-gney dorultuda uzanan dikdrtgen ekilde dzenlenmitir. Mihrabn nndeki sahnn st rts dzenlenme itibariyle dier sahnlardan farkldr. Badadi devirmeden sonra yer alan bezemesiz iki kuakla i tavan yzeyi evrelenmitir (Fot.382-383). Kuak yzeyleri profilli suyollar ile snrlandrlm olup bu elemanlarn kelerde birletikleri noktalarda ayn profilde kare eklinde kk geometrik sslemeler yaplmtr. kinci kuaktan sonra tavan yaklak 0.08 m. kertilmitir. kertilmi tavan yzeyi bezemesiz bir kuakla ereve ierisine alnmtr. Bu alan da kuzey-gney ynde uzanan 12 adet profilli suyollar ile eit yzeylere blnmtr. Tavan yzeyinin merkezinde bulunan kare alann her bir kenarna, yzeyi alak kabartma tekniinde bitkisel motiflerle sslenmi gen panolar yerletirilmitir (Fot.384). Simetrik olarak yerletirilen bu gen panolarn yzeyini dolduran bitkisel kompozisyonlar birbirinin aynsdr. Bunlardan karenin kuzey-gney aksna ilenen de, merkezindeki madalyon eklindeki kapal form, alt ve st tarafndan yanlara doru ters ve dz C biiminde uzanan stilize edilmi kenger yapraklar ile kuatlmtr (Fot.385). gen panolardan

152

karenin dou-bat aksnda yerletirilen ahap panolarn merkezinde, stilize edilmi nar yapra bulunmaktadr (Fot.386). Stilize edilmi nar yaprann sap yaprakl ters palmet eklinde biimlendirilmitir. Palmet yaprana iki yandan balanan stilize edilmi kenger yapraklarnn ular vlt eklinde kvrmlanmtr. Kenger yapraklar gen panonun alt keklerine doru uzanarak panonun yzeyini doldurmaktadr. nar yaprann st ksmndaki kompozisyonun merkezine madalyon biiminde kapal bir form yerletirilmitir. Kapal formun alt ksmna aaya doru ters ve dz C eklinde kvrlan stilize edilmi kenger yapraklar eklenmitir. Kenger yapraklarnn u ksmlarna ve kapal formun tepe noktasna stilize edilmi birer adet palmet motifi balanarak bitkisel kompozisyon sonulandrlmtr. Ahap tavann i ksmdaki kk karenin merkezine sekizgen ahap tavan gbei yerletirilmitir (Fot.387). Ahap tavan gbei, ahap malzemeden ayr olarak hazrlanm ahap paralarn, ivi ve tutkal yardmyla yaptrlmas ile meydana getirilmitir. Daire eklindeki ahap tavan gbeini ereveleyen sekizgen yzey, ayr ahap parann yan yana yaptrlmas ile oluturulmutur. Sekizgen ahap levhann yzeyi, oval biimli dilimli madalyonlar kuatan rumi benzeri dilimli yapraklardan oluan birim rnein tekraryla sslenmitir. Ahap tavan gbeinin d snrlarn belirleyen sekizgenin merkezindeki kk gbein btn paralar ayr olarak ahap malzemeden hazrlanarak ivi ve tutkal yardmyla ahap levhaya tutturulmutur. Daire eklindeki ahap tavan gbei, aaya doru bombemsi ekilde sarkmakta olup genel olarak blmden oluturulmutur. Gbein tavan yzeyine yakn blm, dokuz adet ahabn geni yaprakl stilize edilmi palmet biiminde hazrlanp yan yana ivi ve tutkalla tutturulmas ile meydana getirilmitir. Stilize edilmi palmet yapraklarnn yzeyleri kazma teknii kullanlarak yivlendirilmitir. Bu yapraklarn kuatt alanda ahaptan ayr olarak yarm daire biimindeki kavisli paralarn belirli bir aralkla ve iki kademeli olarak dizilmesi ile kubbe grnm elde edilmeye allmtr. Bu kubbenin evresinde ise kre biimindeki 15 adet ahap paras dizilmitir (Fot.388). Mihrap nndeki ahap tavann iki yannda bulunan kuzey-gney dorultuda uzanan ahap tavanlara yine badadi devirmelerle geilmitir. Bezemesiz bir kuakla evrelenen tavan yzeyi ince ta paralarnn iviyle aklmasyla blmlendirilmitir (Fot.389).

153

Harimin gney duvar ortasna yerletirilen mihrap yarm daire ni eklinde dzenlenmi olup, 0.70 m derinlie sahiptir. Duvar yzeyinden tant yapmayan mihrap, aldan kalplama teknii ile oluturulmutur (Fot.390-391). Mihrab yanlardan snrlandran burmal stuncelerin alt ksmlar, harim duvarlarnn alt ksmlarn da kaplayan ahap lambrilerin altnda kalmtr. Burmal stuncelerin stne birer alem biimindeki kupa motifi oturtulmutur (Fot.392). Kupalarn kaide ve gvdeleri, stilize edilmi yaprak dizileriyle bezenmitir. Kupalarn st ksmlar, dz ve ters C biiminde kvrlarak kapal form oluturan yapraklarla sslenmitir. Kapal form tepe noktada, hilal-yldz motifi ile sonulandrlmtr. Mihrap nii, ahap lambri paralaryla kavsara ksmna kadar kaplanmtr. Mihrap kavsaras, drt sra halinde mukarnas dizileri ile doldurulmutur. Mukarnaslarn yzeyi altn sars renkteki yal boya ile boyanmtr. Mihrap kavsaras keliklerinin st ksmlarnda karlkl olarak birer hilal-yldz motifi yerletirilmitir. Mihrap kavsaras, duvar yzeyinden hafif tarlm yuvarlak kemer biimindeki d bkey yarm daire formundaki silme ile snrlandrlmtr. Mihrabn kavsara keliklerine simetrik ekilde, ular asma yapra ve zm salkmlaryla bitirilmi kvrml dallar ilenmitir. Bu kvrml dallar arasndaki tepelie, daha byk bir kupa motifi yerletirilmitir. Kupann yzeyi, stilize edilmi yapraklar ile bezenmi olup tepesine bir hilal oturtulmutur (Fot.393). akma tekniinde yaplan ahap minberin yan aynalklar gneyden kuzeye doru klen dikdrtgen panolar halinde blmlenmitir (Fot.394). Pano yzeylerine, ahaptan ayr olarak hazrlanm baklava dilimi biimindeki paralar aklmtr. Minberin geit veren kk ksmnn altndaki kaps dikdrtgen formunda almtr. Minber kapsnn keliklerine, orta sahnn tavanndaki bezemelerden kuzey-gney aksta bulunan tatbik edilmitir (Fot.395). Minberin tepelik ksm da, orta sahnn zerini kapatan tavandaki dou-bat aksta bulunan bitkisel kompozisyonla benzerlik gstermektedir. Minberin hem kaps hem de tepelii altn sars renkteki yal boyayla boyanmtr. Minberin silindirik formdaki ahaptan ayr olarak hazrlanan korkuluk ksmnn parmaklklar, kk ksmnn dou ve bat yznn alt ksmn da dolamaktadr. Minberin kk ksmnn st blmlerindeki dikdrtgen formundaki aklklar sonraki dnemlerde camla kapatlmtr. Camla kapatlan aklklarn st ksmlar dilimli yuvarlak kemer biiminde bitirilmitir. Minberin kk ksmnn ahap tavan dz olarak braklm olup, kelerine birer adet ahaptan alem yerletirilmitir.

154

Camide vaaz krs yoktur. Harimin kuzey duvar boyunca mahfil uzanmaktadr. Mahfile, son cemaat mahallinin dou duvarna bitiik ekildeki 10 adet ahap basamakl merdivenle klmaktadr. Mahfilin st rts, ahap dz tavanla kapatlmtir (Fot.396-397). tavan, dou-bat ynde tahtalarla kaplanm olup; bu tahtalarn birleme noktalarna ince talar aklarak tavan yzeyinde zengin bir grn elde edilmeye allmtr. Mahfilin dou ve bat duvarlar sar olarak braklm olup aydnlatma, kuzey ve bat ynlere alan dikdrtgen pencerelerle aydnlatlmtr. Harimde, mihrabn batsndaki duvar yzeyinde 0.60 x 0.70 m. llerinde bir ni bulunmaktadr. Bu niin ne amala ald tespit edilememitir. Ancak bu ni gnmzde kitap raf olarak kullanlmaktadr. Harimin bat duvarnn kuzey ucu, ahap doramalarla blnerek grevli odas olarak dzenlenmitir. Bu odann bat duvarnda 0.60 x 0.70 m. llerine sahip bir ni bulunmakatdr. Harimin gney duvar sardr. Harimin aydnlatlmas dou ve bat duvarlara er, kuzey duvara da alan iki pencereyle salanmtr. Harimi aydnlatan pencereler dikdrtgen formda dzenlenmitir. Ayrca dou ve bat duvarlarndaki pencerelerin yanlar ve alt ksmlar evli olarak yaplmtr. Harimin duvarlar zeminden 0.60 m. ykseklie kadar ahap lambri paralaryla kaplanmtr. Harimin ahap tavanlarnda, ahap kiri alnlklarnda ve minberde akma teknii ile geometrik ve bitkisel karakterli bezemelere yer verilmitir. Mihrapta ise, aldan kalplama teknii ile bitkisel trden bezemelerin arlkta olduu kompozisyon grlmektedir. na kitabesi olmayan caminin banisi bilinmemektedir. Sivas il merkezindeki Osmanl camileri hakknda pek ok ariv belgesine ulalm ancak bu camiyle ilgili hibir belgeye rastlanlmamtr. Bugnk caminin sahip olduu plan, malzeme ve sslemeleri bir btn olarak ele alndnda Sivastaki Sarzade Mehmed Paa (XVIII. yzyln ilk yars) ve Hac Mehmed Aa (XIX. yzyln ikinci yars) Camilerine; Divriideki

155

Ahmet Paa (1761-62) Camisine423; Konya Saraynndeki Kk Ali Olu Camisine (1861)424 ve Kayserinin Pnarba lesine bal Hilmiye Kyndeki (1904-06) Camiye425 byk bir benzerlik gstermektedir. Btn bu bilgiler nda gnmzdeki cami muhtemelen, XIX. yzylda ina edilmi olmaldr. Caminin kesin ina tarihi, ancak ileriki yllarda yaplacak olan ariv almalarnda tespit edilecek olan belgelerle mmkn olaca dncesindeyiz. 2.19. Abadan Camisi Bulunduu yer: Yceyurt Mahallesi, Hastane Caddesinde bulunmaktadr. na tarihi: XIX. yzyl Banisi: Bilinmiyor. Plan: 18. Fotoraf: 398-430. Caminin banisi, ina tarihi ve mimar bilinmemektedir. Cami, kareye yakn dikdrtgen bir alan zerine oturtulmutur. Caminin temel duvarlarnda kaba yonu ta, beden duvarlarnda kerpi; st rt ve tayc sistemde ahap kullanlmtr. Ahap tavanl caminin harimi, mihrap n sahnnn yer ald orta meknn drt adet ahap direin tad fazla yksek olmayan kubbemsi pramidal klah ile bu kubbemsi pramidal klahn evresi ahap dz tavanla rtlmtr (Plan.18-Fot.398-403). Caminin kuzey cephesine, mahfile k salayan dz lentolu kap almtr. Cami, bat cephede be alt ve bir st seviyede pencere; dou cephede pencere; gney cephede de iki pencere almtr. Yapnn ke duvarlarnn balant yerlerinde dikey dorultuda; btn cephelerde temel seviyelerinin st ksmlarnda ve saak ksmlarnda da yatay dorultuda uzanan ahap hatllara yer verilerek cephelerde hareket salanmaya allmtr. Caminin kuzeyinde son cemaat mahalli, bat duvarnn kuzey ucunda tek erefeli kesme ta minaresi yer almaktadr. Minare, 1970 ylnda tamamen kesme tatan ina edilmitir.
423 424

Mustafa Denkta, Divriideki Osmanl Camileri, Kayseri, 2005, s.52-54. Remzi Duran, Konya Saraynnde Ahap Camii, Vakflar Dergisi, Say:20, Ankara, 1988, s.50-51. 425 Mustafa Denkta, Pnarba-Uzunyayladaki Ahap Destekli Camiler, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say:16, Kayseri, 2004, s.58-62.

156

Minare kaidesinin bat yzne yan yana yerletirilmi iki mermer kitabe konulmutur. Sls harfle yazlan bu kitabelerden biri eme, dieri caminin onarm ile ilgili kitabedir. eme kitabesi 0.36 x 0.83 llerindedir. Kitabenin baz yerleri krk olduu iin tam olarak okunamamtr (Fot.404). Kitabe: Fi muhasebetzade rid taufik bakan belediyesi sivasti ketriyen mahrufa su his Sene 1327 (M.1909) Camiye ait onarm kitabesi kitabesi 0.50 x 1.10 m. llerindedir (Fot.405). Kitabe: Ol imaml-mslimin Abdlhamid Han- sani Cami-il cmle mehasin eylemi rabb-i mecd Ez-ser-i nev alemi tecdide himmet eyledi Zahir- batn mcedded oldug old bedd Kabil-i ihsa degl asar- inaiyyesi Kim mesacid bi-mar old mekatib bi-add te ez-cmle bu vasi mabed ile mektebi Kars muhacirleri in yapd ol ah- ferid Vali-i vala neseb Hac Reid Paa dahi Tarh- inasn ikmal itdi ba-say-i mezid Mevki-i ala mferrib nak rana dil-pezir Tarh-u matbubi-kusur-u resm-i ziba-y cedid Be vakitde cmleten budur duamz daima Her hatardan zatn mahfuz ide rabb-i muid Avn-i hak yar olup tevfik-i bari yaveri Ba-adalet ola evreng-i hilafetde kaid Ta ki mescitler alup cumalar ola eda Hutbelerde okna el-Gazi Han Abdlhamid

157

Syleyp krane sadi arz kl tarihi Yapd Han Abdlhamid b mabedi rana cedd Harrarahu Arif /sene 1323 (M.1905) Son cemaat mahalline, kuzey cephenin bat ucuna alan bask yuvarlak kemerli kapdan girilmektedir. Son cemaat mahalli, yakn zamanlarda yaplan onarmlar esnasnda, kuzey-gney dorultuda uzanan ahap doramalarla blme ayrlm ve st rts de tavan kaplamalar ile yenilenmitir (Fot.406-408). Son cemaat mahalli gneyden iki, doudan bir, batdan ise iki adet olmak zere toplam be adet pencereyle aydnlatlmtr. Bat yndeki pencereler yuvarlak kemerli, dier pencereler dz lentolu olarak dzenlenmitir. Son cemaat mahalli kuzey duvarnn hafif bat ucuna kayan yere, mahfile k salayan ahap basamakl merdivenler yerletirilmitir. Son cemaat mahallinin gney duvarnda harime giri kapsnn dousunda, 0.20 m. derinliinde ni almtr (Fot.409). Al malzemeden kalplama tekniiyle yaplan mihrabiye nii, ynden yarm daire profilli bask yuvarlak kemerli silme kua ile snrlandrlmtr. Silme kuaklar, altn sars renkteki yal boya ile boyanmtr. Mihrabiyenin nii, silme kuaklarnn formuna uygun olarak hafif zeminden kertilmitir. Mihrabiyenin iki yanndaki zeminden 1.30 m. yksekliindeki alanlara, aldan kalplama tekniiyle oluturulmu birer amdanlk yerletirilmitir. Gvdeleri stilize edilmi yaprak biiminde dzenlenmi amdanlarn ular, stilize edilmi yaprakl palmet motifiyle sonulandrlmtr (Fot.410). Son cemaat mahallinin st kat mahfili olarak dzenlenmitir. Mahfile, son cemaat mahallinin kuzey duvarnn bat ucundaki 12 adet ahap basamakl merdivenle klmaktadr (Fot.411). Bu blmn ahap tavan, dou-bat ynnde ince ta paralarnn aklmasyla eit eritlere ayrlmtr (Fot.412-413). Mahfil, dou ve bat duvarlarna alan birer dikdrtgen pencere ile aydnlatlmtr. Mahfilinin gney duvarnn ortasna alan dz lentolu kapdan harime tant yapan dier mahfile gei salanmtr. Harime, son cemaat mahallinin gney cephesinin ortasna alan dz lentolu kapdan girilmektedir (Fot.414). Harimin ahap tavanl st rtsnn merkezine, drt adet ahap direin tad pramidal klah biimindeki fazla yksek olmayan kubbe yerletirilmitir

158

(Fot.415-418). Kubbenin evresi drt ynden ahap dz tavan ile kapatlmtr. Ahap direklerden gneydekiler bamsz, kuzeydekiler ise ayn zamanda mahfili tamaktadr. Ahap direklerden ahap sekizgen kubbe kasnana geiler, gen biimindeki dolgu elamanlar ile salanmtr (Fot.419). Bu dolgu elemanlarnn, yan kenarlar ters ve dz C biiminde kvrlacak ekilde dzenlenmitir. Fazla yksek olmayan sekizgen kubbe kasna zerine, yine fazla ykseltisi bulunmayan piramidal ahap sekizgen kubbe oturtulmutur. Kubbenin merkezi, st ste yerletirilmi iki iek motifi ile sslenmitir (Fot.420-421). Bu ieklerden alttaki 24 yaprakl, steki ise 16 yaprakl olarak yaplmtr. iek motifleri ahaptan kabartma teknii ile yaplm olup, yapraklar iki yzl olarak dzenlenmitir. Bu kompozisyon, altn sars renkteki yal boyayla boyanmtr. Kubbenin dnda kalan harimin dier blmlerinin zeri, ahap dz tavan ile kapatlmtr. Ahap dz tavana, badadi devirmeler ile geilmitir. Ahap tavan yzeyi, eit ekilde aklan ince ta paralar ile eritlere ayrlmtr. Ahap tavana geite kullanlan badadi devirmelerin alt ksmlarndaki ahap pervazlar, harimin kuzey duvar dndaki dier duvarlar epeevre kuatmaktadr. Ahap pervazlarn aaya bakan kenarlar, su dalgas eklinde yaplmtr. Pramidal kubbeyi tayan ahap direklerin balklar dor stun bal biiminde dzenlenmitir. Gneyde bulunan ahap direk balklarnn kuzeye bakan yzleri, bitkisel motifler ile sslenmitir (Fot.422-423). Bitkisel motifler ahaptan kabartma teknii ile yaplm olup zerleri altn sars renkteki yal boya ile boyanmtr. Bitkisel motiflerin merkezine, stilize edilmi yaprakl palmet motifi yerletirilmitir. Palmet motifinin alt taraftaki ularndan yanlara doru dairesel eriler yaparak uzanan stilize edilmi rumiler kmaktadr. Ular helozonik biimde sonulandrlm stilize edilmi rumilerin gvdeleri bir erit ile iki ksma ayrlmtr. Harim, gney ynden iki, dou ve bat ynlerden er, kuzey ynden de iki pencere alarak aydnlatlmtr. Kuzey yndekilerin dndaki pencereler, sivri kemer formunda yaplmtr. Pencerelerin st ve yan ksmlar evli olarak dzenlenmitir. Harimin kuzey ynden aydnlatmasn salayan pencereler dikdrtgen formda yaplm olup yanlar evlidir.

159

Harim duvarlarnn zeminden 0.80 m. kadar olan ksmlar ve ahap direklerin zeminden 0.90 m. ykseklie kadar olan ksmlar ahap lambri paralaryla kaplanmtr. Caminin gney duvarnn ortasnda yer alan ahap mihrap ile minber 1990l yllarda tamamen yenilenmitir (Fot.424). Mihrabn ahaptan yaplmadan nceki durumu hakkndaki bilgilerimiz H. Denizlinin almas ile snrldr. H. Denizli, aldan daire kesitli olarak yaplan ve iki yandan stunceler ile snrlandrlan mihrap niinin perde ve kandil motifleri ile; mihrap alnlnn ise asma yapraklar, zm salkmlar ve ay-yldz motiflerinden oluan bitkisel komposizyonla sslendiini belirtmektedir426. Ayn aratrmac minberi de, sade iilikli ahap minber eklinde tanmlamtr427. Vaaz krss, harimin dou duvarnn gney ucunda duvar yzeyine baml olarak yaplmtr. Vaaz krssnn yarm koni eklinde sonulanan alt ksm ve balkon korkuluu yzeyindeki kompzisyon al malzemeyle meydana getirilmitir (Fot.425427). Bezemeler kalplama teknii kullanlarak yaplmtr. Vaaz krssnn alt ksm vazo biiminde dzenlenmitir. Vazonun yzeyi, dikey ynde uzanan stilize edilmi yaprak motifleri ile tezyin edilmitir. Vazonun kaide ve yaprak motifleri altn sars renkteki, dier ksmlar da mor renkteki yal boya ile boyanmtr. Vaaz krssnn yarm koni eklindeki gvdesi ahaptan yaplm olup, korkuluk ksmnn yzeyi, plaster biimindeki dikey eritler ile blme ayrlmtr. Bu blmlerden yanlarda bulunanlarn i ksmlar, zeminden hafif taan 26 dilimli elips madalyonlar ile doldurulmutur. Bu dilimlerin kesime noktasnda elips biimli daha kk baka bir madalyon yerletirilmitir. Yanlardaki blmlerden daha byk tutulan ortadaki blm, bitkisel karakterdeki kompozisyonla bezenmitir. Bu blmn merkezine karlkl olarak yerletirilmi ve u ksmlarndan balanarak kapal form oluturan dz ve ters C biiminde kvrlan stilize edilmi kenger yapraklar yerletirilmitir. Kapal formun merkezine 10 yaprakl iek motifi ilenmitir. Kapal formu oluturan kenger yapraklarnn dier kollar, dairesel ekilde yukarya ve aaya doru uzatlmtr. Kapal formun tepesine, stilize edilmi lotus motifi oturtularak bitkisel kompozisyon tamamlanmtr. Bitkisel kompozisyonlarn zemini mor, motifler altn sars renkteki yal boya ile boyanmtr.
426 427

H. Denizli, a.g.e., s.79. H. Denizli, a.g.e., s.78.

160

Mahfil, harimin kuzey cephesi boyunca uzanmaktadr (Fot.428). Mahfile, kadnlar mahfilinin gney duvarnn ortasna alan dz lentolu kapdan girilmektedir. Mahfilin st rts, harimin st rtsn de kapatan ahap dz tavanlarn uzants eklinde dzenlenmitir (Fot.429-430). Mahfilin orta blm, kubbeyi tayan direklere kadar uzatlmtr. Mahfilin bu ksmnn gneye bakan kenar, yarm daire biiminde harime tarlmtr. Mahfil korkuluklar yakn zamanda yenilenmitir. Harimin pramidal sekizgen ahap kubbesinin merkezindeki gbekte kabartma tekniiyle oluturulan bitkisel madolyan grlmektedir. Pramidal kubbenin gney ynde zerine oturduu direklerin kuzeye bakan balklarnn yzeylerine ahaptan kabartma teknii kullanlarak meydana getirilimi bitkisel bezemeler dikkat ekmektedir. Caminin vaaz krssnde de aldan kalplama tekniiyle oluturulmu bitkisel kompozisyonun arlkta olduu sslemeler bulunmaktadr. Y. Erol Arivinde bulunan ve 1912-1927 yllar arasna tarihlendirdiimiz tablo eklinde hazrlanm bir belgenin beinci srasnda, caminin H.(1)322/M.1904 tarihinde yenilendiine dair bilgilere yer verilmitir428. Ayrca camide 1905 tarihli onarm kitabesi yer almaktadr. Yukarda deinilen belge ve kitabe dnda cami hakknda herhangi bir kitabe ya da belge tespit edilmemitir. Bugnk cami, yukarda belirtilen kitabe ve belge ile sahip olduu plan, st rt ve mimari zellikleri dikkate alndnda XIX. yzylda ina edilmi olabileceini dnmekteyiz. Caminin kesin ina tarihi ancak ileriki yllarda yaplacak olan ariv almalarnda ortaya konulacak olan belgelerle mmkn olacaktr. 2.20. atalpnar (Kormazolu) Camisi Bulunduu yer: Bahtiyarbostan Mahallesi, Alibaba Caddesi ile Hllklk Caddesinin kesitii kede bulunmaktadr. na tarihi: XIX. yzyln ilk yars. Banisi: Bilinmiyor. Plan: 19.
Ayrca bu belgede, Abadiye Mahallesinde bulunan ahap caminin boyunun 16, eninin 14 (metre) olduu, tek erefeli bir minaresinin bulunduu, be vakit ibadete ak olduu, camide cuma ve bayram namazlarnn klnd ve grevlileri arasnda bir imam, bir mezzin ile bir kayyumun bulunduuna dair bilgiler tespit edilmitir. Geni bilgi iin baknz, Y. Erol Arivinde bulunan belge.
428

161

Fotoraf: 431-458. Caminin banisi, ina tarihi ve mimar bilinmemektedir. Ahap tavanl cami, kuzeygney ynnde uzanan kareye yakn dikdrtgen bir alana oturmaktadr. Ahap dz tavanl caminin plan mihraba paralel iki sahnldr (Plan.19). Caminin beden duvarlarnn temel seviyelerinde ta; beden duvarlarnda kerpi; minarede, st rtde ve tayc direklerde ahap malzeme kullanlmtr (Fot.431-435). Caminin bat, dou ve kuzey cephelerinin alt blmlerine er pencere almtr. Gney cephenin alt blmnde de iki pencere bulunmaktadr. Dou ve gney cephenin st blmnde birer, kuzey cephenin st blmnde de iki pencere yer almaktadr. Yapnn ke duvarlarnn balant yerlerinde dikey ahap hatllar; dou ve bat cephelerindeki birer yatay ahap hatl, kuzey cephe de iki dikey ahap hatl ile cephelere hareket kazandrlmtr. Caminin ats drt tarafa meyilli sala kapatlmtr. Caminin btn cephelerinin st ksmlarnda 0.45 m. tant yapan ahap dz bir saak dolamaktadr. Son cemaat mahalline, kuzey cephede betonarmeden yaplm sundurmann gney duvarna alan dz lentolu kapdan geilerek ulalmaktadr. Dikdrtgen planl son cemaat mahallinin zeri, ahap tavanla kapatlmtr (Fot.436-437). Tavan, gnmzde tahtalarla kapatld iin st rty tayan ahap direklerin yn tam olarak tespit edilememitir. tavan, dou-bat ynnde tahtalarla kaplanm olup, bu tahtalarn birleme noktalarna ince ta paralarnn aklmas ile eit eritlere blnmtr. Son cemaat mahallinin aydnlatlmas dou duvara bir, gney duvara iki, kuzey duvara da adet alt kat penceresi alarak salanmtr. Tek erefeli ahap minare, son cemaat mahallinin bat duvarna bitiik olarak yerletirilmitir (Fot.438). Minareye k, son cemaat mahalli bat duvarnn kuzey ucuna alan yuvarlak kemerli kapdan salanmtr (Fot.439-440). Ta kaide zerine oturan minarenin silindirik gvdesi, dikey ynde aklan ince talar ile eit eritlere blnmtr. Minarenin erefe alt, ahap levhalarn hafif yukarya doru kavis yapacak a ile aklmas ile oluturulmutur. erefe korkuluu demir parmaklkldr. Yksek olmayan pramidal biimindeki kubbe ahap direkler tarafndan tanmtr (Fot.441).

162

Son cemaat mahallinin zeri mahfil olarak dzenlenmitir. Bu blme, son cemaat mahallinin bat duvar boyunca uzanan 12 adet ahap basamakl bir merdivenle klmaktadr (Fot.442). Mahfilin ahap tavan, eit ekilde aklan 11 adet ince ta paras ile eritlere ayrlmtr. Mahfilin bat duvarnda minarenin bulunmasndan dolay bu taraftaki cephe sar olarak braklmtr. Bu blmn aydnlatlmas, kuzey ynden iki, dou ve gney ynlerden de birer adet alan dikdrtgen pencereler ile salanmtr (Fot.443-444). Harime, son cemaat mahallinin gney duvarnn ortasna yerletirilen dz lentolu kapdan girilmektedir. Harim drt adet kare kesitli ahap diree dou-bat ynnde atlan kirile mihraba paralel iki sahna ayrlmtr (Fot.445-448). Mihrabn nndeki sahn daha geni tutulmutur. Mihrabn nndeki sahnn tavan, gnmzde tahtalarla kapatld iin st rty tayan direklerin yn tespit edilememitir. Mihrabn nndeki sahnn ahap tavanna badadi devirmeler ile geilmitir. Badadi devirme sonras tavan yzeyi, bezemesiz bir kuak ile erevelendirilmitir. ereve ierisine alnan tavan yzeyi, ince ta paralar ile kare kasetlere ayrlmtr (Fot.449). Tavan yzeyi gri, badadi devirme kua ise ak yeil renkteki yal boya ile boyanmtr. Badadi devirme kuann alt kenarlar boyunca harimin beden duvarn dolaan erit biimindeki yaz kuana yer verilmitir. eritin zemini, kahverengi ile boyanmtr. erit yzeyi kartular eklinde blmlere ayrlmtr. Kartular arasnda kalan kum saati biimindeki alanlara, bir saptan kan 18 yaprakl iek motifi ilenmitir (Fot.450). eritin gney duvarndaki kartulara Ayetl Krs; dou, bat ve kuzey duvarlarndaki kartulara da Esmal Hsna yazlmtr. Harim, btn duvarlara alan ikier adet alt pencereler ile gney ve bat duvarlara alan birer adet st pencerelerle aydnlatlmtr. Btn pencereler dikdrtgen formdadr. Harimin btn duvarlar zeminden bir metre ykseklie kadar ve ahap lambri levhalaryla kaplanmtr. Harimin gney duvarndaki mihrabn batsna, 0.30 x 0.80 m. llerinde; bat duvarnn kuzey ucuna 0.40 x 0.60 m. llerinde ve kuzey duvarnn dou ucuna 0.70 x 0.70 m. llerinde olmak zere toplam ni almtr. Niler

163

gnmzde kitap raf ve cami grevlilerinin eyalarnn koyulmas amacyla kullanlmaktadr. Ahap mihrap ve minber orijinal olmayp yakn zamanlarda yaplmtr (Fot.451). Ancak, Sivas Mzesi Fotoraf Arivinde tespit edilen fotoraftan mihrabn al malzemeden kalplama tekniiyle oluturulduu anlalmaktadr (Fot.452). Harime ok az knt yapan mihrap, taraftan birer adet silme kuayla ereve ierisine alnmtr. Mihrap niini iki yandan snrlandran burmal stuncelerin balklar, kenger yapra biiminde dzenlenmitir. Mihrabn kavsaras, zeminden hafif kertilmi sivri kemer ile snrlandrlmtr. Be kademeli olarak kademeli dzenlenen kavsara, mukarnaslarla sslenmi olup, mukarnaslarn yzylerine stilize edilmi yapraklar ilenmitir. Camide vaaz krss bulunmamaktadr. Mahfil, harimin kuzey duvarnn tamamn kaplamaktadr. Mahfile, harime giri kapsnn dou duvarna bitiik vaziyette dou-bat ynnde uzanan dokuz adet ahap basamakl merdivenle klmaktadr (Fot.453). Mahfilin ahap tavan, gney ynden drt ahap direin tad ahap kirie, dier ynlerden de dorudan beden duvarlarna oturmaktadr (Fot.454-455). Ahap tavan yzeyinde ta paralaryla 12 eit erit elde edilmitir. Ahap direkler ile ahap kiriler arasnda kalan kelere ahaptan dekoratif amal konsol eklindeki levhalar aklmtr (Fot.456). Bat duvar sar olan mahfile gney ve doudan birer dikdrtgen pencereler almtr. Mahfilin ahap korkuluklar, ahap malzemeden ayr olarak hazrlanan kelebek biimindeki paralarn ksa kenarlarndan birbirlerine balanmas ile oluturulmutur (Fot.457). Bu kelebek biimindeki paralarn u ksmlarndan eklenmesi ile sekizgen geometrik ekiller elde edilmitir. Sekizgen geometrik ekillerin, dikey dorultuda st stte drder adet olacak biimde ritmik olarak sralanmas ile ssleme komposizyonu meydana getirilmitir. Mahfilin balkonu bulunmamaktadr. Caminin ahap tavannda, konsollarnda ve mahfil korkuluklarnda akma teknii ile oluturulmu geometrik karekterdeki bezemeler grlmektedir. Beden duvarlarnn st ksmndaki eritin kalem ii teknii ile meydana getirilmi olmas dikkat ekicidir.

164

Mihrapta da daha nceden aldan kalplama teknii kullanlarak meydana getirilmi bitkisel ve geometrik karakterdeki ssleme programnn bulunduu bilinmektedir. Caminin ina kitabesi bulunmamaktadr. Babakanlk Osmanl Arivindeki Hurufat Defterlerinde, mescitin adna 1721 tarihinden itibaren rastlanlmaktadr429. Ayrca ayn arivdeki Hurufat Defterlerinden, mescitin 1730 tarihinde minber konularak cami olarak kullanlmaya baland tespit edilmitir430. Bu belgeden, muhtemelen kk bir mescit olarak ina edilen yapnn zamanla ihtiyac karlamad ve camiye dntrld anlalmaktadr. Camide, 2003 ylna kadar caminin onarmna ilikin manzum halde yazlm belge bulunmaktayd431. Fakat bu belge, 2003 ylnda camiden alnarak Sivas Kltr Mdrl deposunda koruma altna alnmtr (Fot.458). Belge: Mefhar- snf- mran- fiham Zl-kerem Hazret-i Akar Paa Kasd idp kesb-i rzaullah tdi bu mabedi lutfen ihya Nezd-i hakda ola sayi mekur de iclalini efzun mevla Dinse tarihi sezadr sdki Camil-i Akar Paa Sene H.1249 (M.1834) Bu manzum halde yazlm belgeden, caminin H.1249/M.1834 ylnda Akar Paa adl bir kii tarafndan onartld anlalmaktadr. . Demirel, Sivas Kongre Mzesinde bulunan 1835-1836 tarihli numarasz Vakf Muhasebe Defterindeki bilgileri gz nnde bulundurarak Ferhat Bey tarafndan ina ettirilen mescidin daha sonra Kenanzade Mehmed Aa tarafndan yeniden yapldn belirtmektedir432. Ayrca, Y. Erol Arivinde bulunan ve 1912-1927 yllar arasna tarihlendirdiimiz tablo eklinde
. Demirel, Osmanl Vakf, s.43. . Demirel, Osmanl Vakf, s.43. 431 H. Denizli, a.g.e., s.75. 432 . Demirel, Osmanl Vakf, s.43.
430 429

165

hazrlanm bir belgenin 51. srasnda caminin H.(1)257/M.1841 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir433. Yukarda bahsettiimiz ikinci belgede geen caminin ina tarihi olarak verilen tarihin, muhtemelen camide yaplan onarma ait olduu anlalmaktadr. Fakat belgede, camiye ait olarak belirtilen ina tarihinin yanl olmasna ramen sz konusu belgede bahsedilen caminin bugnk atalpnar Camisinin olduunu, belgede belirtilen caminin bulunduu mevki, malzemesi, minaresi, dier camilere olan mesafesi ve en nemlisi de eni ve boyu lleri ile gnmzdeki caminin lleri arasnda 70-80 cm. gibi bir farkn bulunmas dikkate alndnda sylemek mmkndr. Bugnk cami, hem tespit edilen belgeler hem de tad mimari ve ssleme zellikler dikkate alndnda byk bir olaslkla XIX. yzyln ilk yarsnda gerekleen onarmla son eklini alm olmaldr. Caminin ne zaman ina edildii konusunda kesin olarak bir tarih vermek ancak ileride yaplacak olan ariv almalaryla ortaya karlacak olan belgelere bal olacaktr. 2.21. Hac Mehmet Aa Camisi Bulunduu yer: Msmlrmak Mahallesi, Cihangir Caddesi ile 12. Sokakn keitii kede bulunmaktadr. na tarihi: XIX. yzyln ilk yars. Banisi: Bilinmiyor. Plan: 20. Fotoraf: 459-483. Caminin banisi, ina tarihi ve mimar bilinmemektedir. Cami kuzeyden gneye doru hafif meyilli bir arazi zerine ina edilmitir. Caminin beden duvarlarnn temel seviyelerinde ve tek erefeli minaresinde kaba yonu ta; beden duvarlarnda kerpi ve ahap hatl; st rt ve tayc ayaklarda ahap kullanlmtr. Caminin krma ats, sa levhalarla kaplanmtr. Ahap direkli ve ahap tavanl olan cami, mihraba dik sahnldr (Plan.20). Caminin kuzeyinde giri koridoru ve son cemaat mahalli, gneydou kesinde tek erefeli minaresi bulunmaktadr (Fot.459-462).

433

Ayrca bu belgeden, caminin Bahtiyar Bostan Mahallesinde bulunduu ve ahaptan yapld tespit edilmitir. Sz konusu olan belgede, caminin boyunun 16, eninin 13 (metre) olduuna, tek erefeli bir minaresinin bulunduuna, sabah, akam ve yats vakitlerinde ak olduuna, camide cuma ve bayram namazlarnn klnmadna ve grevlileri arasnda bir imamn bulunduuna dair bilgiye yer verilmitir.

166

Cami kuzeyde iki, batda be, gneyde drt ve dou cephede de bir pencere alarak cepheler hareketlendirilmitir. Btn pencereler dikdrtgen formda dzenlenmitir. Caminin beden duvarlarnn kesime noktalarnda birer adet dikey, cephelerde ikier adet yatay dorultuda uzanan ahap hatllar yerletirilerek zengin bir grn elde edilmitir. Caminin dou cephesinin gney ucunda bulunan tek erefeli minaresi kesme ta malzeme kullanlarak ina edilmitir (Fot.463). Minare kare bir kaide zerinde ykselmekte, kaidenin gney ynnde devirme malzemeye yer verilmitir. Minarenin erefesine, harimin dousundaki meknn gney duvarna alan yuvarlak kemerli kapsdan klmaktadr. Byk oranda topraa gml olan kaide st taraftan 00.3-00.4 m. tant yapan bir silmeyle snrlandrlm, bunun zerine papu ksm oturtulmutur. Papu ksm, kelerden pahlanp sekizgene dntrlerek inceltilip devam etmekte ve bir bir ta bilezikle gvdeye balanmaktadr. Sade olarak yaplan silindirik gvdenin st blmnden itibaren ksm yakn zamanlarda tamamen yenilenmitir. Sivas Mzesi Fotoraf Arivinde yer alan ve caminin yenilenmeden nceki halini gsteren fotorafta, erefenin cami saak seviyesinde balad ve erefe altnn bugnk silme kuaklarndan farkl olarak sekiz sra mukarnas dizisi ile doldurulduu grlmektedir (Fot.464) Camiye giri kaps, kuzey cephenin hafif bat ucuna kaydrlmtr. Bu kapdan caminin kuzeybat kesindeki dou-bat ynnde uzanan giri holne ulalmaktadr. Giri hol, asimtetrik bir plana sahiptir (Fot.465-466). Bu blmn zeri, ahap dz tavan ile kapatlmtr. Tavan gnmzde tahtalarla kapatld iin st rty tayan direklerin yn tam olarak tespit edilememekle birlikte, muhtemelen bu direkler kuzey-gney ynnde atlm olmaldr. tavana geiler badadi devirmeler ile salanmtr. Badadi devirmeden sonra yer alan bezemesiz bir kuak ile i tavan yzeyi evrelenmitir. tavandaki tahtalarn birleme noktalarna, dou-bat ynde uzanan ince talar aklarak kuaklara ayrlmtr. Badadi kua pembe, i tavan ise beyaz renkteki yal boya ile boyanmtr. Giri holnn bat duvar sar olarak braklm olup aydnlatma; kuzeye , douya bir, gneye de iki pencere alarak salanmtr. Btn pencereler dikdrtgen formda almtr. Dou duvara alan pencerenin st ksmnda ahap ereve ierisine alnm pano bulunmaktadr (Fot.467). Panonun

167

merkezinden dikey dorultuda uzanan zm yapraklar ve salkmlarndan oluan bitkisel kuak ile pano eit iki blme ayrlmtr. Blmler krmz,mavi ve kahverengi renkteki yatay izgilerle beer kartu halinde dzenlenmitir. Kartularn kenarlarna vazodan kan bir iek buketi ilenmitir. iekler krmz, mavi, beyaz ve penbe tonlardaki boya ile yaplmtr. Kartulara: Bu mabed evvelen olmud ina Zaman gemekle ondan zrvbala Yklmaktayken nagah eridi kincide yine ihsan- Mevla Onu yaptrd tekrar ehli hayra Binayievvelden ahsen-i l Cupgunda (ki bunda) serdala old mashar Kavukuzade Kara Ahmet Aa Olunca (evridet) sal bin yzonla Yapld bu ibadetgah- zibah Son cemaat mahalline, giri koridorunun gneydou kesine alan dz lentolu kapdan girilmektedir (Fot.468-469). Son cemaat mahalli, dou-bat dorultusunda uzanan dzgn olmayan dikdrtgen bir plana sahiptir. Son cemaat mahallinin st rts ahap tavanla kapatlmtr. Tavan gnmzde tahtalarla kapatld iin st rty tayan direklerin yn tam olarak tespit edilememekle birlikte, muhtemelen bu direkler kuzey-gney ynnde atlm olmaldr. tavana badadi devirmeler ile geilmitir. Badadi devirmeden sonra yer alan bezemesiz bir kuak ile i tavan yzeyi snrlandrlmtr. tavan yzeyi, dou-bat ynde uzanan ince talar ile kuaklara blnmtr. Badadi devirmeler pembe, tavan

168

yzeyi ise beyaz renkteki yal boya ile boyanmtr. Son cemaat mahallinin aydnlatlmas, dou ve bat duvarlara birer, kuzey duvara iki, gney duvara da alan drt pencere ile salanmtr. Btn pencereler dikdrtgen formda dzenlenmitir. Son cemaat mahallinden harime girii salayan kapnn bat tarafndaki duvar yzeyine aldan kalplama teknii ile yaplm al amdanlk yerletirilmitir. amdanln gvdesi, ters ve dz C biiminde kvrlan stilize edilmi kenger yapra biiminde dzenlenmi olup, ucu stilize edilmi yaprak biimde bitirilmitir (Fot.470). Harime, son cemaat mahallinin gney duvarnn ortasna alan dz lentolu kapdan girilmektedir. Harim her srada ikier adet olmak zere toplam drt adet bamsz kare kesitli ahap direk ile mihraba dik sahna ayrlmtr (Fot.471-474). Bu ahap direkler, kuzey-gney ynde uzanan ahap kirilerin zerine oturduu ahap tavan tamaktadr. Her sahnn tavanna badadi devirmelerle geilmitir. Badadi devirme ile duvarn birleim yerinde bulunan yaklak 0.05 m. yksekliinde ahap pervaz harimin tamamn dolamaktadr. Badadi devirmeden sonra i tavan, yzeyi bezemesiz olarak braklm kuaklar ile evrelenmitir (Fot.475). Bu kuak yzeyleri dtan ie doru yzeyleri profilli suyollar biiminde yaplmtr. Bu suyollar ikierli grup oluturacak ekilde ularndan balanarak kapal form biiminde kuaklar meydana getirilmitir. Mihrabn bulunduu tavan yzeyinin yaklak merkezine, ince ta paralar ile kare, karenin ierisine de zar biiminde daha kk bir baka kare yerletirilmitir. Bu karenin de merkezine 20 yaprakl iek motifi oturtulmutur. (Fot.476) Ahap kirileri tayan direklerin kaideleri olmayp, iki kademeli hafif d bkey yarm daire profilli silme kuaklar ile oluturulmu basit balklara yer verilmitir. Ahap direklerden harimin kuzeydou tarafta bulunann bat yzndeki metal amdanlk zerinde yazt bulunmaktadr (Fot.477). Yazt: Kars muhacirlerinden etmeki Durak avu bin Yusuf 1316 (M.1899).

169

Harimin gney duvarnn ortasna 0.25 m. derinliinde mihrap nii almtr (Fot.478). Mihrap nii ynden ahap pervaz ile ereve ierisine alnmtr. Mihrap nii, iki yandan yzeyleri izgisel hareketler ile yivlendirilmi stunceler ile snrlandrlmtr (Fot.479). Mihrap nii, aadan yukarya doru daralarak dilimli sivri kemer biiminde dzenlenmitir. Mihrap kavsarasnn keliklerine, perde motifi yerletirilmitir. kademli olan perde motifinin alt kenarlar, dz izgiler ile blmlendirilmitir. Perde motifinin alt ksmlarna 12 yaprakl birer iek motifi ilenmitir. Mihrabn tepelii, iki yandan birer alem motifi ile snrlandrlmtr. Snrlandrlan bu alan, ters ve dz C biiminde kvrmlar yapan iki ayr stilize edilmi rumi dal ile sslenmitir. Rumi dallarnn oluturduu kapal formun merkezinde, bir alem motifine yer verilmitir. Rumi dallarnn u ksmlarndan balandklar noktaya er yaprakl stilize edilmi be palmet motifi yerletirilmitir. Mihraptaki sslemeler aldan kalplama teknii ile yaplm olup zerleri altn sars renkteki yal boya ile boyanmtr. Caminin ahap minberi ve vaaz krss orijinal deildir. Harim; gney, kuzey ve bat duvarlara drder pencere ile dou duvara bir adet dikdrtgen formda pencere alarak aydnlatlmtr. Harimin beden duvarlar ve ahap direkleri zeminden 0.85 m. yksekliinde ahap lambri levhalaryla kaplanmtr. Harimin dou duvarnn gney ucundaki duvar yzeyinde ahap ereve ierisine alnm pano bulunmaktadr. Panonun merkezindeki sekiz kollu yldz motifinin evresine hlas suresi, hlas suresinin evresindeki dairesel kuan ierisine de ayet yazlarak doldurulmutur (Fot.480). Ayet: Levlake levlake leme halakte eflak vakala allahu teala fi kitabi el kerim sadakallahu azim ve izzedahalte cennetuka kutla maallah vele guvveti illah. Ayetin anlam:

170

Sen olmasan felekleri yaratmazdm. Cennetime girersen maallah derim, Allahtan gls yoktur. Daire eklindeki yaz kompozisyonunun st ksmna Besmele, alt ksmna 1314 (M.1897) tarihi yazlmtr. Panonun kelerine turalar, turalarn arasnda kalan yan kenarlara ise Osmanl armas yerletirilmitir. Harime girii salayan kapnn dou ve bat tarafndaki duvar yzeylerine aldan kalplama teknii ile yaplm al amdanlklar yerletirilmitir. amdanlklarn gvdeleri, ters ve dz C biiminde kvrlan stilize edilmi kenger yapra eklinde yaplm olup, ular stilize edilmi yaprakl palmet motifi ile sonulandrlmtr. Harimin dou duvarnn gney ucuna alan dz lentolu kapdan caminin gneydou kesine bitiik vaziyetteki betonarmeden yaplm ve bugn depo olarak kullanlan mekana girilmektedir (Fot.481). Mahalle sakinlerinden alnan bilgilerden, bu mekann daha nce ahap mahfilin bulunduu bir blm eklinde dzenlendii anlalmaktadr. Camide ahap ssleme olarak, mihrabn bulunduu ahap tavann orta noktalarndaki kk talar ile oluturulan geometrik ve bitkisel karakterdeki kompozisyondan bahsedilebilir. Al olarak da Mihrapta ve amdanlklarda uygulanan kalplama teknii ile meydana getirilmi bitkisel bezemelerin arlkta olduu bir kompozisyon dikkat ekicidir. Camiye ait H.1312/M.1895 tarihli ekmet(k)i esnafnn hayrat olan bir mangal, 7 Temmuz 2003 tarihinde Sivas Mzesine getirilerek 466 envanter numarasyla ayn mzede sergilenmektedir (Fot.482). Mangal, sar pirinten dkme teknii ile yaplm olup mangaln sekizgen kenarlarndan birinin zerine Hac Mehmet Aa Mahallesi Cami-i erifine etmeki esnafnn hayratdr sene 1312 (M.1895) ibaresi kaznarak yazlmtr (Fot.483).

171

Caminin ina kitabesi yoktur. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1887 tarihli Hurafat Defterinde caminin ismi tespit edilmitir434. Camide bulunan manzum halde yazlm 1893 tarihli belgeden, caminin Kavukuzade Kara Ahmet Aa tarafndan ikinci defa onartld anlalmaktadr. Gnmzdeki caminin, yukarda bahsedilen her iki belge ile birlikte, camiye ait 1895 tarihli bir mangaln, 1899 tarihli bir de amdann bulunmas ve ayrca caminin tad plan, ahap tavan ve al mihrab dikkate alndnda XIX. yzyln ilk yarsnda ina edilmi olabileceini akla getirmektedir. 2. 22. ems (Sivasi) Camisi Bulunduu yer: Kk Minare Mahallesi, Zincirli Minare Sokak ile Zarifolu Caddesinin keitii kede bulunmaktadr. na tarihi: XIX. yzyln ikinci yars. Banisi: Bilinmiyor. Plan: 21. Fotoraf: 484-500. Caminin ina kitabesi yoktur. Banisi, ina tarihi ve mimar bilinmemektedir. Cami, kuzeyden gneye doru hafif meyilli bir arazi zerine oturtulmutur. Ahap dz tavanl caminin plan mihraba paralel sahnldr (Plan.21). Caminin beden duvarlarnn temel seviyelerinde kaba yonu ta; beden duvarlarnda kerpi; st rt ve tayc direklerde ahap malzeme; minarede dzgn kesme ta kullanlmtr. Caminin ats kuzey, gney ve bat ynlere meyilli krma at biiminde dzenlenmitir (Fot.484-487). Son cemaat mahalli bulunmayan ahap tavanl cami, mihraba paralel sahnl bir plana sahiptir. Caminin tek erefeli ta minaresi, harimin kuzey cephesinin bat ucuna yerletirilmitir. Cami, kuzey cephede ikisi alt, st ksmda olmak zere toplam be pencere; dou cephede bir; gney ve bat cephelerde de er pencere alarak hareketlendirilmitir. Cami duvarlarnn balant kelerinde birer dikey hatl ve cephelerde er yatay hatllar yerletirilerek hem kazandrlmtr.
434

cepheler hareketlendirilmi hem de zengin bir grn

. Demirel, Osmanl Vakf, s. 35.

172

Harimin kuzey cephesinin bat ucunda bulunan minarenin kaide ve papuluk ksmlar harimin erisinde braklarak duvarla kapatlmtr. Minare, tamamen dzgn kesme ta kullanlarak ina edilmitir. erefeye k kaps gneye alm olup, 1990l yllarda kapatlmtr (Fot.488). Silindirik gvde olduka sade olarak ele alnmtr. erefenin yaklak olarak 0.40-0.50 m. kadar aasnda silme bir bilezik bulunmaktadr. Silindirik gvdenin zerindeki erefenin sade profilli silme kuaklar dikkati ekmektedir. arefenin korkuluklar demirden yaplmtr. Petek ksmnn zerinde yer alan klah kurunla kaplanm olup, klahn zerine alem ve paratoner yerletirilmitir. Harime, kuzey cephenin hafif dousuna alan dz lentolu ahap kapdan geilerek ulalmaktadr. Harime giri kaps, iki ahap kanatl olarak dzenlenmitir (Fot.489). Birbirleriyle simetrik olan bu kanatlar, ayr ahap levhann yan yana ivi ile aklmas sonucunda oluturulmutur. Ahap levhalarn birbirleri ile birletikleri kenarlarn zerlerine, ahaptan yzleri d bkey yarm daire profilli biimde dzenlenmi talar aklmtr (Fot.490). Harim mihraba paralel sahna ayrlmtr (Fot.491-494). Harimin st rts, her srada ikier adet olmak zere toplam drt adet kare kesitli ahap direk ile tanmtr. Ahap direklerin tad ahap tavan blme ayrlmtr. Bu blmlerden mihrabn zerini rten tavan dier iki blmden daha geni tutulmutur. Ahap tavanlara geiler badadi devirmeler ile salanmtr. Badadi devirmeler ile duvarlarn birleim yerindeki ahap pervaz harim duvarlarnn st ksmlarnda dolamaktadr. Ahap tavan blmlerinde, badadi devirmeden sonra yer alan bezemesiz bir kuakla i tavan yzeyi evrelenmitir (Fot.495). Bu kuaktan sonra tavan yzeylerinde, ince talarn ikili grup
oluturacak biimde dou-bat ynde aklmas ile eit kuaklar meydana getirilmitir. kili

grup eklindeki eritlerin kelerindeki kk karelerin zerine zar biimindeki geometrik ekiller yerletirilmitir (Fot.496). Ahap kirileri tayan ahap direklerin kaide ve balklar bulunmayp, ahap yastklara yer verilmitir. Yastk ular i ve d bkey olarak biimlendirilmitir (Fot.497). Harim, kuzey cephede iki alt kat; dou cephede bir st kat; gney ve bat cephelerde de er st kat pencere alarak aydnlatlmtr. Harimi aydnlatan btn pencerelerin altlar ve yanlar evli olarak yaplmtr.

173

Harimin kuzey duvar boyunca duvar yzeyine bitiik vaziyette uzanan 0.30 m. geniliinde yapl fonksiyonunu tespit edemediimiz mimari e bulunmaktadr. Harimin dou duvarnn yaklak orta noktasnda dikdrtgen formda alm ni yer almaktadr. Caminin kuzey duvar dnda btn duvarlar zeminden 0.98 m. ykseklie kadar ahap lambri ile kaplanmtr. Caminin ahap mihrab ve minberi orijinal deildir. Camide vaaz krss bulunmamaktadr. Harimin kuzey duvar boyunca uzanan mahfile, harimin kuzeydou kesine yerletirilen kuzey-gney dorultuda uzanan ve giri kapsnn batya bakt yedi adet ahap basamakl merdivenle klmaktadr (Fot.498). Mahfilin bat kenar minarenin yerletirildii alana ait olmas sebebiyle mahfilin alan bu ynden daraltlmtr. Mahfilin ahap tavanna badadi devirmeler ile geilmitir. Badadi devirmelerden sonra tavan yzeyi dou-bat dorultuda aklan ince ta paralaryla eit eritlere ayrlmtr (Fot.499-500). Mahfilin aydnlatlmas kuzey ynden adet dikdrtgen pencere ile salanmtr. Caminin harime giri kapsnda ve tavanlarda akma teknii kullanlarak oluturulan geometrik trden bezemeler, ssleme program ierisinde deerlendirilebilir. Caminin ina kitabesi yoktur. Cami hakknda en erken tarihli belge, Vakflar Genel Mdrl Arivindeki, emseddin Sivasi435 adna dzenlenmi 1596 tarihli vakfiyedir436. E. elebi de, seyahatnamesinde bu camiden Sivas Efendi Camisi olarak
435

emseddin Sivasi (1520-1597), Sivasa bal Tokat Sanca Zile Kasabasnda domutur. Amasya, Tokat ve stanbulda renim grmtr. stambulda bir sre mderrislik yaptktan sonra ailesi ile birlikte, Sivas Valisi Hasan Paa tarafndan kendi yaptrd Meydan Camisine vaiz olarak getirilmitir. Ailesi ve dervileri ile birlikte emseddin Sivasi, eyh Hasan Zaviyesi ve Trbesi evresine yerletirilmitir. Bu blgede emseddin Sivasi, mescit ile birlikte mektep ve eme yaptrarak bu blgenin mahalle hviyeti kazanmasnda etkili olarak blgenin Kk Minare Mahallesi ismi ile anlmaya baland grlmektedir. Geni bilgi iin baknz, . Demirel, Kuruluundan Gnmze, s.1948-1949; . Demirel, Osmanl Vakf, s.64; M. A. Mahiroullar, a.g.e., s.73. Ayrca, emseddin Sivasi (1520-1597)nin Halvetiye Tarikatnn emsiyye ad ile anlan kolunun kurucusu olduu bilinmektedir. Geni bilgi iin baknz. M. B. Tanman, a.g.m., s.534; R. Kl, a.g.m., s.120; A. okun, a.g.m.,s.64. 436 . Demirel, Kuruluundan Gnmze, s.1949; . Demirel, Osmanl Vakf, s.64, dipnot:311.

174

bahsederek bir minareli yeni bir camisi olarak tanmlayarak, cami iinde daima tevhid ve tezkir olunduunu belirtmitir437. Ayrca, Y. Erol Arivinde bulunan ve 1912-1927 yllar arasna tarihlendirdiimiz taplo eklinde hazrlanm bir belgenin 77. srasnda bu mescitin H.(1)276/M.1860 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir438. Caminin ilk inas vakfiye tarihine yakn tarihlerde gereklemi olmaldr. Fakat gnmzdeki cami hem plan, ahap tavan ve mimari zellikleri hem de yukarda deinilen belgedeki tarih dikkate alndnda XIX. yzyln ikinci yarsnda ina edilmi olmaldr. 2. 23. eki (Gk Hssam Mahallesi Mesciti )Camisi Bulunduu yer: lerbey Mahallesi, Gkmedrese Caddesinde bulunmaktadr. na tarihi: H.(1)278/M.1862 Banisi: Bilinmiyor. Plan: 22. Fotoraf: 501-517. Cami, Temmuz 2004 tarihine kadar mevcut iken bu tarihten sonra yklarak ayn yerine daha byk betonarmeden bir caminin yapmna balanmtr. Eser, yklmadan nce tarafmzdan lleri alnarak fotoraflar ekilmitir (Fot.501-505). Cami, kuzeyden gneye doru hafif meyilli bir arazi zerine kareye yakn dikdrtgen planl olarak ina edilmitir. Ahap tavanl caminin harimi tek mekndan olumaktadr (Plan.22). Caminin beden duvarlarnn temel seviyelerinde kaba yonu ta; beden duvarlarnda kerpi ve ahap hatl; st rtde ahap kullanlmtr. Caminin ats da doudan batya doru meyilli olarak dzenlenmi olup zeri sa levhalarla kaplanmtr. Caminin kk minaresi, dou duvarnn kuzey ucundaki duvar yzeyinin st ksmna bitiik vaziyette yerletirilmitir (Fot.506). Ahap malzemeden yarm daire eklinde yaplan minare, asma balkon biiminde duvar yzeyine baml olarak dzenlenmitir. Minareye k, ayn zamanda kadnlar mahfiline k salayan ahap basamakl
437

Evliya elebi, Seyehatname (eviren:Zuhuri Danman), Cilt:V, stanbul, 1970, s.90; A. Mahiroullar, a.g.e., s.34. 438 Bu belgede, caminin, H.(1)276/M.1860 tarihinde ina ettirildii, ahaptan yaplan caminin boy ve eninin 11 (metre) olduu, tek erefeli bir minaresinin bulunduu, sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduu, camide cuma ile bayram namazlarnn klnd, grevlileri arasnda bir imam ve bir mezzinin bulunduu belirtilmitir. Geni bilgi iin baknz, Y. Erol Arivinde bulunan belge.

175

merdivenler ile salanmtr. Minare, cami saak ksmndan sonra kare ekline dntrlmtr. Minarenin klah, sekizgen piramidal klah eklinde olup zeri sala kaplanmtr. Caminin kuzey ve dou cepheleri sar olarak braklrken; gney ve bat cephelerinde ikier dikdrtgen pencere alarak cepheler hareketlendirilmitir. Caminin kuzeybat kesindeki dz lentolu kapdan tuvaletlerin bulunduu mekna girilmektedir. Bu meknn st rts kontrplak levhalaryla kaplanmtr. Giri holne, caminin bat cephesinin kuzey ucuna alan dz lentolu kapdan girilmektedir (Fot.507). Bu blmn zeri, yakn zamanlarda camide yaplan onarm almalarnda kontraplak levhalaryla kapatlmtr. Giri holnn dousundaki mahfile, yedi adet betonarmeden yaplm basamakl merdivenle klmaktadr. Bu blmn st rts ahap dz tavanla kapatlmtr (Fot.508-510). Bezemesiz bir kuak ile evrelenen ahap tavan yzeyi, dou-bat ynde aklm ince talar ile eit eritlere ayrlmtr. Mahfilin kuzey ve dou duvarlar sar olarak yaplmtr. Bu blmn aydnlatlmas gney duvara iki, bat duvara bir adet dikdrtgen formda alan pencerelerle salanmtr. Harime, giri holnn gney duvarnn bat ucuna alan dz lentolu kapdan salanmkatadr. Harim tek meknl kareye yakn dikdrtgen bir plana sahiptir. Harimin zeri ahap dz tavanla kapatlmtr (Fot.511-513). Tavan, gnmzde tahtalarla kapatld iin st rty tayan direklerin yn tam olarak tespit edilememekle birlikte, byk bir olaslkla bu direkler dou-bat ynnde atlm olmaldr. tavan, drt taraftan lacivert renkteki yal boya ile boyanm bezemesiz bir kuak ile erevelenmitir. Beyaz renkteki yal boya ile boyanan tavan yzeyi apraz ekilde talarn aklmas ile oluturulmu baklava dilimi motifleri ile hareketlendirilmitir (Fot.514). Harimin dou duvar sar olup, aydnlatlmas gney, kuzey ve bat duvara alan ikier dikdrtgen formdaki pencerelerle salanmtr. Gney ve kuzey duvardaki pencereler beden duvarlarnn st seviyelerine yerletirilmilerdir. Kuzey duvardaki pencereler

176

dndaki dier pencerelerin yanlar ve altlar evli olarak yaplmlardr. Harim duvarlar zeminden 0.95 m. yksekliindeki ahap lambri levhalar ile kaplanmtr. Harimin gney duvarnn ortasna, yarm daire ni biiminde aldan mihrap yerletirilmitir (Fot.515-516). Aldan yaplan mihrabn kavsaras, yatay ynde uzanan ve u kenarlar dz ve ters C biiminde sonulandrlarak drt kademeli olarak dzenlenmitir. Minber, asma balkon biiminde dzenlenmi olup minbere giri, harimin gney duvarnn bat ucuna alan dz lentolu kapdan salanmtr (Fot.517). Minbere k kaps ile minberin balkonu arasnda kalan yzey ahap levhalar ile kaplanmtr. Minberin balkonuna, gney duvarnn iine dou-bat ynde yerletirilmi be adet ahap basamakl merdivenle klmaktadr. Minberin balkonu, harimin gney duvarnn bat ucuna yakn olan pencerenin altna gelecek ekilde yerletirilmitir. Minber balkonunun harime bakan yzeyi, yarm daire kesiti eklinde yaplmtr. Bu yarm daire kesitli balkonun korkuluk ksm, yarm koni biimindeki tabana oturtulmutur. Minberin harime alan yznn st ksm, Bursa kemeri biiminde oluturulmu dekoratif amal ahap levhalarla kapatlmtr. Camide vaaz krs yoktur. Harimin ahap tavannda iviyle aklarak meydana getirilmi baklava dilimi biimindeki kasetler, mihrapta al malzemeden kalplama tekniiyle meydana getirilen geometrik bezemeler camideki ssleme program ierisinde deerlendirilebilir. 1574 tarihli Mufassal Tahrir Defterinden, mescitin Gk Hsam Mahallesinde bulunduuna dair bilgiye ulalmtr439. Ayrca, Y. Erol Arivinde bulunan 1912-1927 arasna tarihlenen tek sayfadan oluan tablo eklinde hazrlanm bir belgenin 37. srasnda bu mescitin ler Bey Mahallesinde bulunduu ve H.(1)278/M.1862 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir440. Yukarda verilen belgede
439 440

. Demirel, Osmanl Vakf, s.36,189. Ayn belgede, ahaptan yaplan caminin boyunun 10, eninin de sekiz (metre) olduu ve minaresinin bulunmad belirtilmidir. Szkonusu belgede, caminin akam ve yats vakitlerinde ak olduu ve camide cuma ile bayram namazlarnn klnmadna dair bilgilere yer verilmitir. Ayrca belgeden,

177

belitilen camiye ait ller ile caminin lleri arasnda 0.60-0.40 m. gibi bir fark grlmektedir. Yine bu belgeden, gnmzde camide bulunan minberin belgede belirtilen tarihten sonra yapld sonucuna ulalmaktadr. Yukarda deinilen belgelerden mescit hakkndaki ilk belgenin XVI. yzyln ikinci yarsna ait olduu yine mescide ait ikinci belgenin de 1862 tarihli olduu tespit edilmektedir. Ancak her iki belgeden de mescitin ilk olarak ne zaman ve kimin tarafndan ina edildii hakkndaki bilgilere ulalamamtr. Muhtemelen mescit, 1862 ylnda yaplan onarmlarda bugn sahip olduu mimari kimlii kazanm olmaldr. 2.24. Atlye Camisi Bulunduu yer: Kadburhanettin Mahallesi, Atlye Camisi Sokakta bulunmaktadr. na tarihi: 1896 ylndan nce Banisi: Bilinmiyor. Plan: Bilinmiyor. Fotoraf: 518-520. Cami 1956 ylnda minaresi dnda tamamen ylarak betonarmeden kubbeli bir cami ina edilmitir. lk caminin, banisi, ina tarihi ve mimar bilinmemektedir. Bugnk caminin beden duvarlar dzgn kesme ta ve kaba yonu tatan, st rts de betonarmeden yaplmtr. Caminin kuzey cephesindeki son cemaat mahallinin zeri iki kk kubbe ve dz betonarmeyle, harim ise daha byk bir kubbe ile kapatlmtr (Fot.518). Bugnk caminin yaklak 10 m. kuzeydousunda eski camiye ait orijinal minare yer almaktadr (Fot.519). Minare, tamamen dzgn kesme ta kullanlarak ina edilmitir. Minare kaidesinin kuzey ynne 0.29 x 0.56 llerinde caminin ina kitabesi yerletirilmitir. na kitabesi mermer malzeme zerine kartu halinde sls karakterdeki yaz ile drt satr olarak yazlmtr (Fot.520) . Kitabe:
caminin 150 metre yaknlarnda Sereli Camisinin, 500 metre yaknlarnda da Yeni Caminin yer ald anlalmaktadr. Konu hakknda daha geni bilgi iin baknz, Y. Erol Arivinde bulunan belge.

178

Hanedan- memleket idp hayr Yani ol el-hac brahim Aga Niyyeti mabz- li-vechillah olup Kld bu sal ire bir mabed bina Seyreden dedi minaresin anun Mabed-i hsnl-mead tuba ana Hak teala hayrn makbul idp Ecrini izaf ide yevml idp Old bu nev hayr ile ol pak-tab Mazhar- pak-i hadis-i men bena Syle menkut ile talip tarihin Revnakn buld bu dem bety-i huda Sene 1313 (M.1896). Minare, olduka yksek kare bir kaide zerinde ykselmekte, sivri kemerli kaps gneye almtr. Kaide st taraftan 00.2-00.3 m. tant yapan bir silme ile snrlandrlm olup, bunun zerine papu ksm oturtulmutur. Yukarya doru incelen ve ters-dz olarak yan yana sralanan genlerin oluturduu bu blm stte silme bir bilezikle snrlandrlm, bunun zerine de silindirik gvde yerletirilmitir. Yksek tutulan silindirik gvde olduka sade olarak ele alnmtr. erefenin yaklak olarak 0.55 m. kadar aasnda da silme bir bilezik bulunmaktadr. Silindirik gvdenin zerindeki erefenin sade profilli silme kuaklar dikkati ekmektedir. erefenin korkuluklar demir malzemeden yaplmtr. Petek ksmnn st noktasna drt adet dikdrtgen ve dzgn olmayan kk pencere almtr. Gvde zerinde yer alan klah ksm ta plakalarla kaplanm olup, klahn zerine alem yerletirilmitir. Caminin yklmadan nceki plan, malzeme ve ssleme zellikleri hakknda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Caminin ina kitabesi yoktur. Sadece minarede 1896 tarihli kitabe bulunmaktadr. Sivas ehrindeki Osmanl camileri hakknda pek ok ariv belgesine ulalm olmasna karn bu camiye dair her hangi bir belgeye ulalamamtr. Caminin tamamen yklm olmas ve yalnzca minarede kitabenin bulunmas dikkate alndnda camimin yukardaki

179

kitabede belirtilen tarihden nce ina edilmi olmaldr. Fakat bugnk bilgilerimiz ile caminin tam olarak ina tarihini belirlemek mmkn deildir. 2.25. Ali Baba Camisi Bulunduu yer: nn Mahallesi, Alibaba Caddesinde bulunmaktadr. na tarihi: XIX. yzyln sonu ya da XX. yzyln ba. Banisi: Ali Baba441 Plan: 23. Fotoraf: 521-549. Ali Baba tarafndan ina ettirilen caminin kesin ina tarihi ve mimar bilinmemektedir. Cami, kuzeyde betonarmeden yaplm son cemaat mahalli, son cemaat mahalli biimindeki n mekn ile buna gneyden eklenmi harimden oluan bir plana sahiptir (Plan.23). Son cemaat mahalli biiminde dzenlenmi n mekn ile harimin zeri, birer kubbe ile rtlmtr. Caminin beden duvarlarnda ve minarede dzgn kesme ta malzeme kullanlmtr. Caminin ats ve minarenin klah kurun levhalarla kaplanmtr (Fot.521-523). Caminin kuzey cephesine yakn zamanlarda betonarmeden son cemaat mahalli ilave edilmitir. Son cemaat mahallinin gneybat kesine bitiik tek erefeli ta minare yerletirilmitir. Caminin kuzey cephesinde dikdrtgen formda drt pencere; dou ve bat cephelerinde yuvarlak kemerli er pencere; gney cephesinde ise yuvarlak kemerli iki alt pencere ile daire formundaki bir st pencere almtr. Caminin saak ksmlar da, i bkey yarm daire profilli silme kua ile hareketlendirilmitir. Caminin kuzeybat kesindeki tek erefeli minare tamamen dzgn kesme ta malzeme ile ina edilmitir. Minare, kare bir kaide zerine oturtulmutur. Kare kaidenin dou yzne yuvarlak kemerli kap almtr. Minare kapsnn st ksmna drt satrlk sls karakterdeki harflerle yazlm ta kitabe yerletirilmitir (Fot.524).
441

Ali Baba (1470-1574)nn kimlii haknda kesin bilgiler bulunmamakla birlikte, Horasan kkenli bir Kalenderi eyhi olduu ve Sadrazam Rstem Paann hocaln yapt bilinmektedir. Osmanl-Safevi mcadelesinin younlat dini ve siyasi ortamda, Osmanl Devletinin uygulad Sunniletirme politikasnn ve Rstem Paann hocasna vakf kurmasnn sonucunda Ali Babann Sunni bir kimlie brnd dnlmektedir. Konu hakknda daha geni bilgi iin baknz, S. Sava, Bir Tekkenin., s.43,46; S. Sava, Susamlar Kona, s.120.

180

Kitabe: Ol hudy- zl-cell Avn kld bu minre-i tamam Bnis eyh Feyzullah nm ite Cy- adn ola makmul-hy Bu ibdethnei kld tezyn Hayr- kmin kl bisary Muhtasar kl ktib tarih deil Kn makmn ez behit Sene 1200 (M.1786)442 Minarenin kare kaidesinden pabulua gei, kaide kelerinin pahlanmas ile salanmtr. Silindirik gvdenin alt ve st ksmlarnda bilezikler kullanlmtr. Minare erefesinin alt ksm, talarn apraz ekilde yerletirilmesiyle oluturulmu 10 adet testere dii grnmndeki diziler ile doldurulmutur. Minarenin erefesine k, 34 adet basamakl ta merdivenlerle salanmtr. Minarenin erefesi, sonradan demirden yaplm korkuluklar ile snrlandrlmtr. Minare peteinin zerine oturtulan klah, sa levhalarla kaplanmtr (Fot.525). Caminin kuzey cephesine, yakn zamanlarda betonarmeden yaplm son cemaat mahalli eklenmitir (Fot.526). Son cemaat mahallinin gney duvarna alan yuvarlak kemerli bir kapdan son cemaat mahalli eklinde dzenlenmi n mekna geilmektedir. Bu meknn kaps, ift ahap kanatl olarak dzenlenmitir (Fot.527). Birbirleriyle simetrik olan bu kanatlarn yzeyleri ince ta paralarnn aklmas ile drt blme ayrlmtr. Her bir blmn snrlarn belirleyen talar, d bkey yarm daire formunda biimlendirilmitir. Bu blmlerden altta ve stte bulunanlar sekizgen, ortada bulunanlar ise dikdrtgen biiminde ekillendirilmilerdir. Sekizgen ekillerin merkezlerine, glbezek motifi alak kabartma teknii ile ilenmitir. Dikdrtgen ekillerin merkezlerine de, yine alak kabartma teknii ile daha kk dikey dorultuda dikdrtgen ekiller yerletirilmitir.

442

S. Sava, Bir Tekkenin., s.184.

181

Kap aklnn sve ve kemerlerinin yzeyini, taraftan hafif d bkey yarm daire profilli silme kuaklar dolamaktadr. Kap kemerindeki kilit tann zerine, alak kabartma teknii ile oluturulmu sekiz yaprakl glbezek motifi ilenmitir. Bu motifin ayns kap kemerinin keliklerine yakn noktalarna da yerletirilmitir. Ancak betonarme son cemaat mahallinin yaplmas esnasnda bu glbezek motiflerinin baz ksmlar zerine duvarn gelmesiyle kapatlmtr. Kap kemerinin st ksmndaki mermer kitabe, 0.36 x 1.10 m. llerindedir. satrlk bu kitabenin her bir satr, drt kartu halinde dzenlenmitir (Fot.528). Kitabe: Bu cmi-i ferah-efz namazgh- mem Meyyed oldu bu tarz zere r- erkn Meded feyz-i ilh ve beyt-i rahmn Harm-i hrmetinin mminin mihmn Yapld sye-i Abdulhamid Han kim Semy- fetinin adlu cd- brn Atyyegh- huddr mescid ey mmin Namaz kl otur eyle zikr-i subhn Niyz fethi ider insana bb- ihsn Binyzonsekiz oldu tarihi edb Harbe-mrif iken oldu byle umrn Hurrire 1318 (M.1900)443 Bu kap aklndan, son cemaat mahalli eklinde dzenlenmi ikinci bir n mekna ulalmaktadr. Bu n meknn st kubbe ile kapatlmtr (Fot.529-532). Pandantiflerin zerine kasnaksz biimde oturtulan kubbe, kuzey ve gneyden caminin beden duvarlar tarafndan, dou ve batdan da caminin beden duvarlarndan 0.60 m. i kesimden balayan kuzey-gney dorultuda uzanan kemer tarafndan tanmtr (Fot.533). Kubbe yzeyi, kalem ii teknii kullanlarak meydana getirilmi geometrik karekterli bezemelerle tezyin edilmitir. Kubbenin merkezindeki daire formu, gri renkteki bir eritle snrlandrlmtr (Fot.534). eritin i ksm, stilize edilmi palmetler
443

S. Sava, Bir Tekkenin., s.184.

182

ve eitli geometrik ekillerle doldurulmutur. Bu eritin kubbe merkezine yakn olan kenarndan iki adet yeil renkteki eritler uzatlmtr. Dtaki eritin yzeyi sade olarak braklrken iteki eritin yzeyi, C eklinde kvrmlar yapan izgilerle hareketlendirilmitir. Bu iteki eritin kubbe merkezine yakn kenarlarnda, yaprakl stilize edilmi palmetler ritmik olarak sralanmtr. Kubbenin merkezinin zemini gri renge boyanmtr. Kubbenin merkezine, palmet eklinde dzenlenmi akant yapraklarndan oluan bitkisel bezeme ilenmitir. Ssleme ok eksenli olarak kurgulanm olup, palmet biimleri kk kartularla erevelenmitir. Bezemeler sva zerine ak mavi ve siyah renk boyayla tonlandrlarak yaplmtr. Kubbe etei de yan yana uzanan adet eritle snrlandrlmtr. Bu eritlerden stteki, dier eritlerden daha geni tutulmutur. Zemininin ak yeil tona boyand bu eritin ierisine kufi karekterdeki harflerle Ayetl Krs yazlmtr. Ayetl Krsnn yazld bu eritin alt ksm iki fark genilikteki eritle blnmtr. st taraftaki eritin ierisi, pembe renkteki den dan eklinde dzenlenmi yarm daire biimindeki geometrik ekiller ile doldurulmutur. Daha geni tutulan alt taraftaki eritin i ksmlar da, ters olarak yerletirilmi stilize edilmi er yaprakl palmetler ve lale biimindeki palmetler sslenmitir. Bu bitkisel kompozisyon kalplama teknii ile uygulanmtr (Fot.535). Kubbeye geite kullanlan pandantif yzeylerinin snrlar, gen eklindeki kirli sar renkteki izgi ile belirginletirilmitir. genlerin kelerinde, dairesel kvrmlar yapan rumi biimindeki stilize edilmi kenger yapraklarna yer verilmitir. Kenger yapraklarnn u ksmlar stilize edilmi yaprakl palmetler ile bitirilmitir (Fot.536). genlerin merkezine, kirli sar ve koyu mavi renkteki izgilerle yedi kolu yldz motifi ilenmitir. Kuzeydou kedeki yldz dndaki dier yldz motiflerinin i ksmna Ya Allah, kuzeydou kedeki yldzn ierisine ise Ya Muhammed isimleri kufi karakterdeki harflerle yazlmtr. Son cemaat mahalli eklindeki bu n meknn bat kanad, kuzey-gney dorultuda uzanan ahap doramalarla bu mekndan ayrlmtr. Bu blmde, drt adet ahap sanduka kuzey-gney dorultuda yerletirilmitir. Bu sandukalarn kimliine ynelik herhangi bir yazt bulunmamaktadr. Ancak srasyla bu sandukalarn Byk Ali Baba, Ahi Mehmed Be ibn Byk Ali Baba, Kk Ali Baba ve Fatma binti Kk Ali

183

Babaya ait olduklar dnlmektedir444. Ayrca H.1301/M.1884 tarihli Sivas Salnamesinin 171. sayfasnda445 ve H.1302/M.1885 tarihli Sivas Salnamesinin 444. sayfasnda, Byk Ali Baba ve Kk Ali Babann ehrin kuzeyindeki camilerinin hariminde mezarlar olduuna dair bilgilere yer verilmitir446. Bu bilgiler nda bu sandukalarn Ali Baba ve ailesine mensup kiilere ait olduklar sylemek mmkndr. Harime, son cemaat mahalli biiminde dzenlenmi n meknn gney duvar ortasna alan yuvarlak kemerli kapdan girilmektedir. Harime giri kapsnn kuzey yznn st ksmna iki satr halinde hadis yazlmtr (Fot.537). Hadisin anlam: Allahn sana farz kld eyleri eda et ki insanlar iinde en iyi kul olsun. Bu hadisin st satrnn kelerindeki kartularn ierisine, alak kabartma teknii ile stilize edilmi iek motifleri ilenmitir. ieklerin yzeyleri sar ve turuncu renklerdeki yal boya ile boyanmtr. Tek mekndan oluan kareye yakn harimin st rts tek bir kubbe ile kapatlmtr. Kubbe kasnaksz olarak dorudan pandantifler yardmyla beden duvarlar zerine oturtulmutur (Fot.538-543). Harimin tam bir kare eklinde olmamas sebebiyle beden duvarlarnn st ksmlar hafif harim ynnde da tarlmtr. Kubbenin merkezi, kubbe etei ve pandantiflerin yzeyleri boyama ile yaplan geometrik karekterdeki sslemeler ile doldurulmutur. Kubbe eteini dolaan eritin harime giri kapsnn st ksmna gelen blmne Osmanlca ve Latince harfler ile 1384/1968 tarihi yazlmtr (Fot.544). Muhtemelen bu tarih, boya ile yaplan bu bezeme kompozisyonlarnn yapl tarihi olmaldr. Harim, btn cephelere alan ikier yuvarlak kemerli pencereler ile mihrabn st ksmndaki yatay elips biimindeki bir pencere ile aydnlatlmtr.
S. Sava, Bir Tekkenin, s.183; K. Erdil, bu sandukalarda yatan kiilerin Ali Babann kendisi, olu, erkek torunu ve kz torununa ait olduunu belirtmektedir. Geni bilgi iin baknz, Kadri Erdil, a.g.e., s.34. 445 Salname-i Vilayet-i Sivas, 1301, s.171. 446 Salname-i Vilayet-i Sivas, 1302, s.444.
444

184

Caminin btn duvarlarnn yzeyleri, zeminden 0.80 m. ykseklie kadar ahap lambri ile kaplanmtr. Harimin gney duvarnn ortasna yarm daire ni eklinde alan ve kesme tatan yaplan mihrabn yzeyi mavi renkteki yal boyayla boyanmtr. Mihrap nii yanlardan stuncelerle snrlandrlmtr (Fot.545). Mihrap nii kemerinin kilit ta zerine, kabartma teknii ile sekiz yaprakl iek motifi ilenmitir. Bu iek motifinin daha kk bir rnei de bu iein merkezine oturtulmutur. Mihrap nii kemerinin st ksmna mermerden iki satrlk kitabe yerletirilmitir. Kitabenin ilk satr bezemesiz eritlerle dikdrtgen alana blnmtr. Ortadaki blm daha byk tutulmu olup Besmele yazlarak doldurulmutur. Besmelenin yanlarndaki dikdrtgen alanlara simetrik olarak alak kabartma teknii ile bitkisel motifler ilenmitir. 11 yapraktan meydana gelen bu iek motiflerinin yapraklar stilize edilmi kenger yapra eklinde biimlendirilmilerdir. Kitabenin ikinci satrna da ayet yazlmtr (Fot.546). Ayet: nne salata kane alel mminine kitabe-n mevkuten Minber ve vaaz krss asma balkon eklinde dzenlenmitir. Mihrabn iki tarafna, duvar yzeyine baml asma balkon eklinde simetrik olarak yaplm minber ve vaaz krss yerletirilmitir (Fot.547). Minber ve vaaz krss, duvar yzeyinin yarm daire formda almas ile kuzey cephe dnda ynden duvarla, kuzey cepheden de ahapla snrlandrlmtr. Mihrabn batsnda bulunan minbere dou ynde, vaaz krssne ise bat ynde kvrlarak ykselen altar adet ta basamakl birer merdivenle klmaktadr (Fot.548-549). Her iki mimari e de yapm ve ssleme teknii asndan ayn zellikte oluturulmutur. Minber ve vaaz krssnn harime yarm daire eklinde tant yapan tabanlar, aldan huni biiminde dzenlenmi mimari eler zerine oturtulmutur. Minber ve vaaz krssn kuzeyden snrlandran ahap elerin orijinal zellii bulunmamaktadr. Muhtemelen harimin kubbesinde belirtilen 1968 ylnda veya bu yllarda minberin ve vaaz krssnn ahap blmleri deitirilmi olmaldr. Camide mahfil bulunmamaktadr.

185

Camide, ta malzeme ile yaplm bitkisel ssleme; kalem ii teknii ile oluturulmu bitkisel ve geometrik karekterdeki ssleme kompozisyonlar dikkat ekicidir. na kitabesi bulunmayan caminin, gnmze ulaamayan zaviye, trbe, mektep ve emeden oluan geni bir yap topluluunun paras olduu tespit edilmitir447. Sivastaki Osmanl dnemine ait camiler ierisinde Ali Baba Camisi u ana kadar hakknda en fazla belgeye ulaabildiimiz camidir. 1547 tarihli Rstem Paa Vakfiyesinden, Ali Baba adn tayan tek yapnn zaviye olduu anlalmaktadr448. Tabu Kadastro Genel Mdrl Arivindeki 1574 tarihli olan 14 numaral Mufassalda Ali Baba Mesciti Mahallesi eklindeki kaytta, mescitten ilk kez sz edildiine dair bilgi belirlenmitir449. 1637 tarihli Behram Paa vakfndan Ali Baba Mescitine bir masure su verildiine dair bilgiye ulalmtr450. Ali Baba evladndan Ruhi Baemezin Arivindeki H.1099/M.1688 tarihli fermanda, Ali Baba Zaviyesinin mtevellisi Fatma Hatunun gnlk ake karlnda ismi belirtilmemi imamn tayininin durdurularak imamn zabt ettii vakf mahsulnn geri verilmesi eklindeki isteine451; ayn arivdeki H.1101/M.1690 tarihli bir belgede de Ali Baba Zaviyesi imam olan Hasann yerine Fatma Hatunn arz ile evld- vakftan olan Mehmed Halife(Fatma Hatunun olu Ah Mehmed)nin atand anlalmaktadr452. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1121 numaral Hurufat Defterinden, M.1117/M.1706 tarihinde Meryem olu brahimin Ali Baba Mescitine mezzin ve ferra olarak tayin edildii453; ayn arivdeki 1118 numaral Hurufat Defterinde de, H.1125/M.1713 tarihinde gnlk bir ake karlnda Ebubekir Halifenin mezzin olarak atand tespit edilmitir454. Ali Baba evladndan Ruhi Baemezin Arivindeki H.1125/M.1713 tarihli fermanda, vakf mtevelliyesi Fatma Hatun ile mer adl kii arasndaki anlamazl ierdii anlalmaktadr455. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1118 numaral Hurufat Defterinde, mescite 1714te minber konularak

S. Sava, Bir Tekkenin, s.67. S. Sava, Bir Tekkenin, s.67. 449 S. Sava, Bir Tekkenin, s.67. 450 S. Sava, Susamlar Kona, s.138. 451 S. Sava, Bir Tekkenin, s.95-96. 452 S. Sava, Bir Tekkenin, s.96. 453 S. Sava, Bir Tekkenin, s.94. 454 S. Sava, Bir Tekkenin, s.97. 455 S. Sava, Bir Tekkenin, s.96-97.
448

447

186

Ebubekir adnda kiinin hatip olarak tayin edildiine dair456 ve hatibin gnlk drt ake maann zaviye mahsulnden karlandna dair bilgilere ulalmtr457. Ayn arivdeki 1118 numaral Hurufat Defterinde de, M.1130/M.1718 tarihinde Ali Baba Zaviyesi mescitinde ake karlnda imamlk grevini yrten merin yerine ayn greve Mehmed adl kiinin atandna ilikin bilgi bulunmasna karn 1730 tarihli Hurufat Defterinde de merin imamlk beratnn yenilendii eklinde bilgi tespit edilmitir458. Ali Baba evladndan Ruhi Baemezin Arivindeki belgede, Mehmed Halifenin 1140/1728 ylnda lnce yerine vakf mtevellisi smailin arz ile EsSeyyid Ali Halifenin atandna dair459; ayn arivdeki belgeden Es-Seyyid Ali Halifenin imamlk beratnn meydana gelen cls nedeni ile H.1143/1730 ylnda yenilendiine dair bilgilere yer verilmitir460. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1119 numaral Hurufat Defterinde, H.1142/M.1730 tarihinde gnlk iki ake karlnda Seyyid Mustafa elebinin mezzin olarak atandna461; 1018 numaral Hurufat Defterinde de mezzin olarak atanan Seyyid Mustafa elebinin iki ay sonra ldne ve yerine olu Es-Seyyid Alinin atandna462; 1088 numaral Hurufat Defterinde, H.1143/M.1730 tarihinde Ebubekir Halifenin mezzinlik beratnn yenilendiine463; 1018 numaral Hurufat Defterindeki, Byk Ali Baba Mesciti Camisinde eklindeki ifadeden H.1143/M.1730-31 tarihinde hatip olan Ebubekirin gnlk drt ake maan Byk Ali Baba Vakfndan alacana464; 1122 numaral Hurufat Defterinde, H.1163/M.1750 tarihinde Ebubekir Halifenin vefat zerine halifelik ve mezzinlik grevlerinin oullar Seyyid brahim ve Seyyid Osmana verildiine465; 1086 numaral Hurufat Defterinde, H.1167/M.1754 ylnda tarihinde halifelik ve mezzinlik grevlerine Seyyid Abdullah ve Seyyid Ebubekire verildiine466; 1122 numaral Hurufat Defterinde de, H.1167/M.1754 ylnda camide gnlk iki ake karlnda geici olarak mezzin olan Seyyid brahim hitabet grevini
S. Sava, Bir Tekkenin, s.67 S. Sava, Bir Tekkenin, s.94. 458 S. Sava, Bir Tekkenin, s.96. Belgelerden ayn tarihlerde iki kiinin ayn greve atanm gibi anlalabilir. Fakat bu durum, Ali Baba zaviyesi camisinde iki kiinin imam olarak grevlendirilmesi deil imamlk iin berat alabilme mcadelesinin bir sonucu olarak aklanabilir. Geni bilgi iin baknz. S. Sava, Bir Tekkenin, s.96. 459 S. Sava, Bir Tekkenin, s.96. 460 S. Sava, Bir Tekkenin, s.96. 461 S. Sava, Bir Tekkenin, s.97. 462 S. Sava, Bir Tekkenin, s.97. 463 S. Sava, Bir Tekkenin, s.97. 464 S. Sava, Bir Tekkenin, s.95. 465 S. Sava, Bir Tekkenin, s.97. 466 S. Sava, Bir Tekkenin, s.98.
457 456

187

Seyyid Osman ile birlikte yrttne ve bu tarihte Seyyid brahimin vefat zerine hisselerinin oullar Seyyid Abdullah ve Seyyid Ebubekire tevcih olunduuna dair bilgilere ulalmtr467. Ali Baba evladndan Ruhi Baemezin Arivindeki H.1202/M.1788 tarihli Berat Tezkeresinde, Ali Halifenin olu Es-Seyyid Musluhiddine gnlk er ake karlnda imamlk ve muallimlik beratnn verildii anlalmaktadr468. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 548 numaral Hurufat Defterinde, H.1203/M.1788-1789 tarihinde cami ve trbenin Kk Ali Baba tarafndan ina edilerek trbedar ve ferra tayin edildii tespit edilmitir469. Ali Baba evladndan Ruhi Baemezin Arivindeki H.1224/M.1809 tarihli Berat Tezkeresinde de Es-Seyyid Musluhiddin veled-i Es-Seyyid Alinin imamlk ve muallimlik grevlerini kendi istei ile Mehmed Tahir Halifeye brakt anlalmaktadr470. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 550 numaral Hurufat Defterinde, H.1227/M.1812de Seyyid Ebubekir bin Es-Seyyid brahimin vefat ettiine ve hitabet grevi iin yaplan imtihan kazanan Es-Seyyid Hafz Mehmed ibnl-mteveffa Es-Seyyid Hafz Ebubekirin bu greve atandna dair bilgi tespit edilmitir471. Ali Baba evladndan Ruhi Baemezin Arivindeki 1254/1838 tarihli Berat belgesinde de, Mehmed Tahir Halifenin lm zerine ayn greve olu Es-Seyyid Hseyin Halifenin atandna dair bilgilere yer verilmitir472. Kk Ali Baba Vakfnn H.1265-1271/M.1849-1855 yllar arasna ait dnemde vakfn 163.382 kuru olan toplam gelirinin 62.998 kuruu cami ve trbenin tamirinde kullanld tespit edilmitir473. Yine, Byk Ali Baba Vakfndan H.12511277/M.1835/1861, Kk Ali Baba Vakfndan da H.1251-1271/M.1835/1855 yllar arasna ait dnemlerde vakf gelirlerinden tamirat iin hissenin ayrldna dair bilgilere ulalmtr474. Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 217 numaral Esas Defterinde, H.1274/M.1858de gnlk drt ake karlnda hatip olan Zaralzade Mehmed Efendi ibn Alinin H.1391/M1883 ylnda vefat zerine olu merin atand475,

S. Sava, Bir Tekkenin, s.95. S. Sava, Bir Tekkenin, s.96. 469 S. Sava, Bir Tekkenin, s.67-68,94. 470 S. Sava, Bir Tekkenin, s.96. 471 S. Sava, Bir Tekkenin, s.95. 472 S. Sava, Bir Tekkenin, s.96. 473 S. Sava, Bir Tekkenin, s.134. 474 S. Sava, Bir Tekkenin, s.135-136. 475 S. Sava, Bir Tekkenin, s.95.
468

467

188

merin H.1332/M1914te lmesi zerine de kk olu Mehmed Zihni Efendi (Hafz Ebubekir Efendi)nin hatip olarak tayin edildii anlalmaktadr476. Ariv belgelerinde, Byk Ali Babann ve torunu Kk Ali Babann, devletin brokrat kesimi ve Sivasn nde gelen aileleri tarafndan dzenlenen vakflar ile desteklendii grlmektedir. Bu vakflarn arasnda; Vakflar Genel Mdrl Arivindeki 1547 tarihli Rstem Paa Vakfnn477, ayn arivdeki 1582 tarihli Atik Valide Sultan Vakf478; Tapu Kadastro Genel Mdrl Arivindeki 1639 tarihli Ali Baba bn Ah Mehmet Bey (Kk Ali Baba) Vakfnn479; Ali Baba evladndan Ruhi Baemezin Arivindeki 1768 tarihli tezkere kaydna gre Safiye Sultan Vakfnn480; 1793 tarihli Sivas eriyye Sicillerindeki bilgilere gre Kk Hanm binti Mehmet Bey Vakfnn481; 1800 tarihli Sivas eriyye Sicillerindeki bilgilere gre Rukiye binti Trkmn Hac Ali Vakfnn482; 1815 tarihli Sivas eriyye Sicillerinde ad geen Benderli Ali Aa Vakfnn483; 1839 tarihli Sivas eriyye Sicillerinden anlaldna gre Kezban binti Osman Vakfnn484 ve Ali Baba evladndan Ruhi Baemezin Arivindeki vakfiye kaydna gre de, 1845 tarihli smihan binti Hasan Vakfnn485 bulunduu belirlenmitir. Y. Erol Arivinde bulunan ve 1912-1927 yllar arasna tarihlendirdiimiz tablo eklinde hazrlanm Sivas il merkezi snrlar ierisindeki 79 adet cami ve mescit hakknda bilgilerin yer ald belgede Ali Baba Camisinin belirtilmemi olmas dikkat ekicidir486. Sivas Analitik Etdleri adl almada, herhangi bir belge yada yazt belirtilmeden caminin 1785-86 tarihinde ina ettirildii, 1900 ylnda da onarld belirtilmitir487. Sz konusu bu almadaki 1785-86 tarihi eyh Feyzullah tarafndan ina ettirilen
476 477

S. Sava, Bir Tekkenin, s.95. S. Sava, Bir Tekkenin, s. 113-114; S. Sava, Susamlar Kona, s.142-144. 478 S. Sava, Bir Tekkenin, s. 119; S. Sava, Susamlar Kona, s.144. 479 S. Sava, Bir Tekkenin, s.114; S. Sava, Susamlar Kona, s.145-146. 480 S. Sava, Bir Tekkenin, s. 116; S. Sava, Susamlar Kona,s.147. 481 S. Sava, Bir Tekkenin, s. 116; S. Sava, Susamlar Kona, s.147. 482 S. Sava, Bir Tekkenin, s. 116; S. Sava, Susamlar Kona, s.147. 483 S. Sava, Bir Tekkenin, s. 116; S. Sava, Susamlar Kona, s.147-148. 484 S. Sava, Bir Tekkenin, s. 116; S. Sava, Susamlar Kona, s.148. 485 S. Sava, Bir Tekkenin, s. 116; S. Sava, Susamlar Kona, s.148. 486 Bu belgeden, ayrca caminin kendi ad ile anlan mahallede bulunduu, ahap olan caminin boyunun 13, eninin 12 (metre) olduu, tek erefeli bir minaresinin bulunduu, be vakit ibadete ak olduu, camide cuma ve bayram namazlarnn klnd, grevlileri arasnda bir imam, bir mezzin ve bir kayyumun bulunduu tespit edilmitir. Y. Erol Arivinde bulunan belge. 487 Anonim, Sivas Analitik, s.37.

189

minareye, 1900 tarihi ise camide gerekleen onarma aittir. Yukarda da belirtildii gibi cami hakknda ulaabildiimiz en erken tarihli belgeler, 1574 ve 1637 tarihlidir. Bu belgeler dorultusunda ilk cami XVI. yzyln ikinci yarsnda yaplm olmaldr. Bugnk cami, hem Kk Ali Baba Vakfnn H.1265-1271/M.1849-1855 yllar arasna ait dnemde vakf gelirlerinden cami ve trbenin tamirinde kullanlmak zere hissenin ayrlmas, hem de zerinde tad kitabe ve mimari zellikler dikkate alndnda byk bir olaslkla XIX. yzyln sonu ya da XX. yzyln banda gerekleen onarmda yaplm olmaldr. Gnmzdeki caminin, XVI. yzyln ikinci yarsnda ina edildiini dndmz ilk cami ile hi ortak noktasnn bulunmad kanaatindeyiz. Yukarda belirtiimiz btn belge ve kitabeler incelendiinde, caminin pek ok kez onarma urad anlalmaktadr. 2.26. maret Camisi Bulunduu yer: Kzlrmak Mahallesi, 1. Sokakta bulunmaktadr. na tarihi: XIX. yzyln sonu ya da XX. yzyln ba. Banisi: Bilinmiyor. Plan: 24. Fotoraf: 550-585. Cami, imaret ve zaviyeden oluan bir kompleksin parasdr. Ancak bunlardan imaret ve zaviye gnmze ulaamamtr488. Caminin ina tarihi, banisi ve mimar bilinmemektedir. Kuzey-gney dorultuda dikdrtgen bir alan zerine oturan ahap dz tavanl cami, tek mekandan oluacak biimde planlanmtr (Plan.24). Caminin ahap tek erefeli minaresi, kuzey cephedeki son cemaat mahallinin dou duvarnn kuzey kesinde bulunmaktadr. Caminin temel duvarlarnda ta; beden duvarlarnda kerpi ve ahap hatl; tek erefeli minaresinde ve st rtsnde ahap malzeme kullanlmtr (Fot.550-556). Ahap dz tavanl caminin zeri, son cemaat mahallini de ierisine alacak ekilde drt tarafa meyilli sala kapl krma atyla rtldr.

488

A. Acun, a.g.m., s.185. Gnmze ulaamayan darr-raha (zaviye)nn 1576 Defter-i Rum, 1693 tarihli Eyalet-i Sivas Muhasebe Defteri ve 1835 tarihli Vakf Muhasebe Defterindeki kaytlardan Sivas ehri zaviyeleri ierisinde en fazla gelire sahip olduu tespit edilmitir. Geni bilgi iin bakbz, . Demirel, Osmanl Vakf , s.65.

190

Cami, dou ve bat cephelerde er, gney cephede iki, kuzey cephede de iki pencere olmak zere toplam 10 adet yuvarlak kemerli pencere alarak cepheler hareketlendirilmeye allmtr. Kuzey cephedeki pencereler dier cephelerden farkl olarak daha kk lekli ve st ksma yerletirilmitir. Beden duvarlarnn balantsnn saland kelerde dikey, beden duvarlarnda da yatay dorultuda uzanan ahap hatllarla cepheler farkl llerdeki blmlere ayrlmtr. Caminin dou cephesinin kuzey kesine, 0.49 x 1.20 m. llerindeki mermer zerine yazlm be satrlk Arapa kitabe yerletirilmitir (Fot.557). Kitabe: Bismillahirrahmanirrahim vakf el-muhtacan ile rahmetillahi teala el hattab vel Hseyin ebna El merhum Kemaleddin Ahmed bin Rahat rahimuallah ve gaffere le-huma haziil buka ala el subha minhazeddin Vel fukura vel-mesakin ve zuafa ve aidin el-raha ve cealahalehum menzil elesinle fi muharrem sene erine fe seba maye Summa ceddeha el abd el zaif el muhta ile rahmeti rabbeti el el-letif e-eyh Hasan bin el merhum el mahfur Abdulvahab bin el-Hseyin bin Ahmed bin Rahad rahimehuallah ve gafferehaum fi muharrem sene tisa ve sebin seba maye (H.779/M.1378) Kitabenin anlam: Esirgeyen ve balayan Allahn adyla. Bu yeri Allahn rahmetine muhta, rahmetli Kemaleddin Ahmed b. Rahatn (Allah onlara acsn ve balasn) oullar Hattab ve Hseyin adnda Allahn rahmetine muhta iki karde dindar kiiler, fakirler ve miskinler iin vakfettiler ve onu Darur-Rha adyla adlandrdlar, oray miskinler iin dinlenme yeri yaptlar (H.720/M.1320 yl

191

Muharreminde). Sonra bu yeri ltfedici rabbinin rahmetine muhta eyh Hasan b. Abdulvahhab b. El-Hseyin b. Rahat (Allah onlara acsn ve balasn) H.779/M.1378 muharreminde yeniledi489. Son cemaat mahalline, kuzey cephenin 0.60 m. derinliinde ieriye doru kertilmesiyle yerletirilmi dz lentolu kapdan girilmektedir. Son cemaat mahallinin zeri, ahap dz tavanla rtlmtr (Fot.558). Tavan gnmzde tahtalarla kapatld iin st rty tayan direklerin yn tespit edilememitir. tavan, dou-bat ynnde tahtalarla kaplanm olup; bu tahtalarn birleme noktalarna 12 adet ince ta parasnn aklmasyla eit eritlere blnmtr. Son cemaat mahallinin aydnlatlmas gney duvara iki, dou ve bat duvarlara da birer dikdrtgen pencere alarak salanmaya allmtr. Son cemaat mahalli, 2004 ylnda camide gerekleen onarm almalar srasnda ahap doramayla iki blme ayrlmtr. Son cemaat mahalli bat ynndeki blm cami grevlilerinin odas, dou yndeki blm de son cemaat mahalli olarak dzenlenmitir. Cami grevli odasnn gneybat kesine 0.60 x 0.60 m. llerinde kare bir ni almtr. Bu ni gnmzde kitap raf olarak kullanlmaktadr. Caminin tek erefeli ahap minaresi, son cemaat mahallinin kuzeydou kesi ierisine yerletirilmitir. Minarenin erefesine klmasn salayan merdivenler ayn zamanda son cemaat mahallinin st katn kaplayan kadnlar mahfiline de k salayacak biimde dzenlenmitir (Fot.559). Minare erefesine klan ahap basamak merdivenlerden 11 adeti kullanlarak mahfile klmaktadr. Mevcut minare, orijinal olmayp 2004 Nisan aynda, daha nce kesme tatan yaplan minarenin tamamen yklmasyla yerine ina edilmitir490. Cami minaresinin daha nceden ahap malzeme kullanlarak ina edilmi olduu, Sivas Mzesi Fotoraf Arivindeki caminin eski grnmne ait 1930 ylnda ekilmi bir fotorafta aka grlmektedir (Fot.550). Son cemaat mahallinin zeri mahfil olarak dzenlenmitir. Mahfilin st rts, ahap dz tavanla kapatlm olup ahap tavan yzeyi, ince ta paralarnn eit ekilde
489 490

. H. Uzunarl-R.N.Edger, a.g.e., s.157, dipnot 64. Bu bilgi 68 yandaki mahalle sakini Mahmut NAL ile 12.08.2005 tarihinde yaplan grmede belirtilmitir.

192

aklmasyla oluturulan eritler ile hareketlendirilmitir (Fot.560-561). Dou ve bat duvarlar sar olarak braklan mahfilin aydnlatlmas, kuzey yndeki iki yuvarlak kemerli pencere ile salanmtr. Mahfilinin gney duvar, dz lentolu kap biiminde alarak ahap balkon eklenmitir (Fot.562). Yarm daire formunda harime 1.30 m. tant yapan mahfilinin balkonu, harime girii salayan kapnn tam stne gelecek ekilde konumlandrlm olup, mahfilinin balkon korkuluu 2002 ylnda yenilenmitir. Harime, son cemaat mahallinin gney duvarnn ortasna alan dz lentolu kapdan girilmektedir. Ahap tavanl harim, tek mekndan olumaktadr (Fot.563-567). Harimin st rts, ahap dz tavanla kapatlmtr. Tavan gnmzde tahtalarla kapatld iin st rty tayan direklerin yn tespit edilememitir. tavana harimin beden duvarlarndan badadi devirme kua ile geilmitir. zerinin pembe tondaki yal boya ile boyand badadi devirme kuann alt ksmlarnda, ahap pervaz mekan epeevre dolamaktadr. Bu pervazn alt ksmlar yarm daire eklinde bir bo bir dolu olacak ekilde su dalgas biiminde ekillendirilmitir. Pervazn yzeyi koyu yeil tondaki yal boyayla boyanmtr. Badadi devirmeden sonra yer alan bezemesiz iki kuakla i tavan yzeyi erevelenmitir (Fot.568). Ahap tavan kelerinin gen eklinde blnmesi ile tavan yzeyi, sekizgene dntrlmtr. Ahap tavann kelerinde kalan gen eklindeki alanlara ahap malzemeden ayr olarak hazrlanm stilize edilmi rumi biiminde kvrmlar yapan ve u ksmlar stilize edilmi yaprakl palmet motifleri ile sonulandrlm bitkisel kompozisyonlar aklmtr. Bitkisel kompozisyonlarn yzeyi beyaz tondaki yal boyayla boyanmtr (Fot.569). Sekizgene dntrlen tavann merkezinde yine sekizgen biimli gbek yer almakta olup, bu gbek dtan yzeyi bezemesiz olarak braklm dokuz adet kuakla evrelenmitir. Kuak yzeyleri yaklak 0.05 m. geniliinde profilli talarla snrlandrlmtr. Tavann merkezine yerletirilen gbek, tavan yzeyinden yaklak 0.20 m. kertilmitir (Fot.570). kertilmi sekizgen tavan gbeinin kenarlar, dz ve d bkey yarm daire profili biiminde dzenlenmi ince talarla kuatlmtr. Bu talar dnml olarak kahverengi ve koyu yeil renkteki yal boya ile boyanmtr. Dtaki bu ta paralarn snrlandran kuak su dalgas eklinde biimlendirilmitir. Sekizgen ahap tavan gbeinin zemini, koyu yeil tondaki yal boyayla boyanmtr. Bu yzeye, ahaptan ayr olarak kafes oyma tekniiyle oluturulmu 30 adet bitkisel

193

bezemeli elemanlar, merkezden da doru nsal olarak aklmlardr (Fot.571). Bu ssleme elemanlarnn yzeyi beyaz renkteki yal boya ile boyanmtr. Her bir ahap levha, ters ve dz C ile ters ve dz S biiminde kvrmlar yapan ve srtlarndan birbirlerine balanm altl-stl olarak sralanm drt adet motifin tepe noktalarndan balanmas ile oluturulmutur. Bu stilize edilmi rumi eklindeki motiflerin ular ve tepe noktalar ise stilize edilmi palmet motifiyle bitirilmitir. kertilmi sekizgen tavan gbeinin merkezi, ahaptan ayr olarak hazrlanm 20 adet hafif bombemsi grnm verilmeye allm paralarn aklmas ile snrlandrlmtr. Daire eklindeki ahap tavan gbeinin yzeyi, ayr olarak ahaptan hazrlanm 30 adet levhann yan yana aklmas ile hacimlendirilerek aaya doru sarkan bombemsi bir grnm oluturulmutur. Ahap levhalar erli gruplar halinde altn sars ve koyu yeil renkteki yal boya ile boyanmtr. Ahap levhalarn aaya doru sarkan u ksmlarnn birbirlerine yaklatklar alanda oluan daire biimindeki yzey de, ahaptan ayr olarak hazrlanm yzeyi hafif bombeli altn sars renkteki yekpare ahap parayla kapatlmtr (Fot.572-573). Harimin aydnlatlmasnda kullanlan pencerelerden kuzey cephe dndaki btn pencereler yuvarlak kemerli ve yanlar evli olarak yaplmtr. Kuzey cephedeki pencereler ise dikdrtgen formda olup yanlar evsizdir. Mihrap, gney duvarnn ortasna yerletirilmi olup ni derinlii 0.70 m.dir (Fot.574575). Harime doru ok az tarlan mihrabn ni, kavsara, kavsara kelikleri ve alnlndaki ssleme kompzisyonu kalplama teknii kullanlarak yaplmtr. Mihrap, iki yandan birer plaster ile snrlandrlmtr. Plasterler ayn ekilde dzenlenmi kaide ve bala sahiptirler. Mihrap niini yanlardan snrlandran plasterlerin zerleri damarl mermer grnm vermek iin beyaz ve gri renkteki yal boyayla boyanm olup, kenarlar turuncu renkteki yal boyayla boyanarak belirginletirilmilerdir. Mihrap nii ve kavsaras, kirli beyaz mermer grnm verilmeye allm bezemesiz bir eritle kuatlmtr. Mihrap kavsarasnn yzeyi sra halinde, zeminden hafif tarlm yarm daire profilli eritlerle oluturulmu sivri kemercik biiminde bezemelerle sslenmitir (Fot.576-577). Mihrap kavsarasndaki sivri kemerciklerin birbirlerine balandklar noktalara birer sekiz yaprakl iek motifi ilenmitir. Zincirle aslm

194

ekilde dzenlenmi kandil motifiyle sslenen mihrap niinin kavsaraya yakn blm bir perde motifiyle tamamlanmtr. Kandillerin asldklar eritlerin orta noktalarna yine birer sekiz yaprakl iek motifi yerletirilmitir. Kandillerin alt ksmlar yaprakl ters palmet motifi ile sonulandrlmtr (Fot.578). kademeli olarak dzenlenen perde motifleri kahverengi renkteki yal boya ile boyanmtr. Perde motiflerinin her bir kademesi dz izgisel hareketlerle daha da belirgin hale getirilmitir. Bezemeler kalplama teknii ile yaplm olup boyanmtrlar. Plasterlerin st ksmndan itibaren bir saptan karak mihrabn kavsara kelikleri ve alnl rumi biiminde stilize edilmi kenger yapraklaryla bezenmitir. Kenger yapraklarnn bazlarnn ularna stilize edilmi yaprakl palmetler eklenmitir. Kenger yapraklarnn, mihrap alnlnn st ksmnda birbirlerine yaklatklar noktaya, kol halinde stilize edilmi lotus motifi ilenmitir. Mihrabn kavsara keliklerini ve alnln dolduran ak yeil renkteki bitkisel kompozisyon beyaz ve sar renkler ile hacimlemdirilmeye allmtr. Harimin gneybat kesinde yer alan minber, ahap malzemeden akma ve yaptrma teknikleri birlikte kullanlarak oluturulmutur (Fot.579). Minberin aynalk ksmlar, zeminden hafif tarlm i ve d bkey profilli silme kua biimindeki bezemesiz eritler ile kare, dikdrtgen ve gen eklindeki yzeylere blnmtr. Aynalk ksmnn zemini yeil renkteki yal boya ile boyanmtr. Minberin kk ksmnn altndaki geit veren kapnn kelikleri alak kabartma tekniiyle meydana getirilmi stilize edilmi rumi ve palmet motiflerinden oluan bitkisel kompozisyonla doldurulmutur. Minberin krs ve korkuluk bezemeleri ayn kompozisyondan olumaktadr. Minberin korkuluk ksmnn bat kanad bezemesiz olarak braklrken, dou kanad bitkisel kompozisyon ile sslenmitir. Kafes oyma tekniinde yaplan bu bitkisel kompozisyon, birim rnei oluturulmu motif ile doldurulmutur. Ssleme kompozisyonunun birim rnei, birbirlerine altl-stl olarak bakacak ekilde iki ters ve dz S biiminde geometrik kvrm yapan rumi biimindeki motiflerden meydana getirilmitir (Fot.580). Rumi biimindeki motiflerin ular, helozonik kvrmlar yapan l yaprakla sonulandrlmtr. Rumi biimindeki motiflerin alt ksmlarndan

195

balandklar noktalara, birer yaprakl stilize edilmi palmet eklenmitir. Altl-stl ikierli grup halinde dzenlenen bu bitkisel motifler tepe noktalarndan birbirlerine 12 yaprakl iek motifiyle balanmtr. Bitkisel kompozisyonun merkezindeki 12 yaprakl iek motifleri dnml olarak lacivert ve krmz renklerdeki yal boya ile boyanmtr. Minberin korkuluk ksmnn dou kanad ile minberin ta ksmn tayan ayn yndeki ahap direk arasnda kalan gen eklindeki alan dolduran bitkisel karakterli ssleme program da kafes oyma tekniinin kullanlmas ile meydana getirilmitir (Fot.581). Buradaki ssleme kompozisyonunun ana motifini, karlkl olarak birbirlerine bakan ters ve dz S biimindeki stilize edilmi iki rumi oluturmutur. Rumilerin st taraftaki ular helozonik ekilde kvrlrken, alt taraftaki ular da ters olarak yerletirilmi ve aa ynde uzanan yaprakl stilize edilmi palmet ile sonulandrlmtr. Rumilerin birbirlerine balandklar alt ksmlarna ise ters biimde konumlandrlm ve yukarya doru uzanan stilize edilmi be yaprakl palmet motifi oturtulmutur. Minber kapsnn kelikleri de, ters ve dz C eklinde kvrmlar yapan stilize edilmi rumi motifleri ile doldurulmutur. Minberin tepelik ksmn kuatan bitkisel kompozisyon, ahap levhann birletirilmesi ile hazrlanmtr (Fot.582). Bu bitkisel kompozisyonda, vazodan kan iek buketleri ve bunlarn arasna simetrik olarak yerletirilmi stilize edilmi kvrml rumi dallarna yer verilmitir. Ssleme kompozisyonunun yanlarndaki vazolardan kan stilize edilmi kenger yapraklarnn u ksmlar onar yaprakl be adet iekle sonulandrlmtr. Sonradan bu ieklerden ikisi koyu yeil, dierleri de krmz renkteki yal boya ile boyanmtr. Bitkisel kompozisyonun merkezindeki vazonun ierisinden, ayn saptan kan alt yapran tepe noktasna 10 yaprakl zeri krmz renkteki yal boyayla boyanm iek yerletirilmitir. Bu iek st tarafndan sekiz iek yapra ile talandrlmtr. Ssleme kompozisyonunun merkezinde yer alan vazonun kaide ksmnn zerine H.1322/M.1904 tarihi ve Muhammed Mtak ismi alak kabartma eklinde yazlmtr491. Minberin ta ksmnn ssleme program, tepe noktasna hilal-yldz motifinin yerletirilmesiyle bitirilmitir.

491

Bu ismi, H. Denizli, Muhammed Mustafa eklinde okumutur. Geni bilgi iin baknz, H. Denizli, a.g.e., s. 70.

196

Minber kkne yedi adet ahap basamakl bir merdivenle klmaktadr. Minberin korkuluk ksmnda grlen bezeme kompozisyonu, minberin douya bakan kk ksmnn alt blmndeki panolarda da devam ettirilmitir. Minber kknn kuzeye ve douya bakan yzeyleri dikdrtgen pencere eklinde da almtr. Bu aklklarn keliklerindeki bezeme program, minberin ta ksmn tayan ahap direkler ile minber korkuluu arasndaki gen biimindeki alan dolduran kompozisyonun benzeridir (Fot.583). Bu komposizyon, kafes oyma teknii ile oluturulmu ahap paralarnn bir zemin zerinde yan yana getirilmesi ile meydana getirilmitir. Minberin kk ksmnn saak blmleri, ahap levhann i ksmnn damla motifi biiminde boaltlarak ritmik ekilde sralanmas ile hareketlendirilmitir. Minberin ahap tavannn zerinde, kavisli ta paralarnn eit olarak yan yana sralanmasyla bombemsi kubbe grnm verilmeye allmtr. Bu kubbenin zerine, u ksm hilal-yldz motifiyle sonulandrlm metal alem oturtulmutur. Harimin gneydou kesindeki vaaz krss ahaptan aklarak yaplmtr (Fot.584585). Yarm huni biiminde duvara bal olarak dzenlenmitir. Vaaz krssnn yarm huni eklindeki gvdesi, beyaz yal boya ile boyanmtr. Koyu yeil renkteki yal boyayla boyanm dikey dorultudaki 15 adet ince tann aklmas ile krs yzeyi hareketlendirilmitir. Ahap vaaz krss korkuluunun alt ksmlarna, yarm daire eklinde su dalgas biimde ritmik olarak sralanm ahap levha aklmtr. Ahap levhann yarm daire eklindeki aaya doru sarkan paralarnn bazlar zamanla krlmtr. Vaaz krss parmaklklarnn zerine oturduu kaidenin harime bakan yz, iki adet verev suyolu ile blme ayrlmtr. Verev suyollar arasnda kalan alann merkezine, yatay ynde bitkisel ve geometrik bezemeli yekpare ahap levha yerletirilmitir. Vaaz krssnn korkuluklar, 11 adet ahap direkten oluturulmutur. Bu direklerin bazlarnn yzeyleri, verev suyollarnn yzeyi gibi alak kabartma teknii ile meydana getirilmi hafif eik izgilerle hareketlendirilmitir. Camide daha ok ahap arlkl sslemeler tercih edilmitir. Bunlar; tavan, minber ve vaaz krss sslemeleri olarak gruplandrmak mmkndr. Bitkisel karekterdeki sslemenin younlat ahap sslemede tutkal ile yaptrma, akma, alak kabartma ve kafes oyma teknikleri kullanlmtr. Mihrapta, al ve blgesel olarak tatl kire

197

eklinde tabir edilen zel bir karmdan oluan har kalplama tekniinin uygulanmas ile meydana getirilmi bitkisel trden kompozisyon gzlenir. Caminin ina kitabesi bulunmamaktadr. Caminin dou duvarndaki kitabeden Rahatoullar ailesinden eyh Hasann H.779/M.1377 ylnda Darur-Rhay onartt anlalmaktadr. . H. Uzunarl-R. N. Edger, caminin dou cephesindeki kitabenin daha nce burada yer alan cami, zaviye ve imaretten oluan Darur-Raha adndaki yaplara ait olduunu ve o zaman (1928li yllarda) orada sadece bir cami ile ilkokulun bulunduunu, mahalle adnn da bu imaretten geldiini belirtmektedirler492. Ayn aratrmaclar, Darur-Rahaya
493

H.721/M.1321

tarihinde

Rkneddin

Hattab
494

b. . Bu

Kemaleddin Ahmet

tarafndan bir vakfiye dzenletildiini ifade etmektedirler

vakfiyeden, vakfn gelirleri arasnda Sivasn Zara ilesinin dousunda bulunan ark, Tuzlack ve Sivasa bal Karayil Buca lgazi kylerinin; ark, Tuzlack, Bingl ve Kad Tuzlalar olduu tespit edilmitir495. H.1220/M.1805 tarihli Sivas eriyye Sicilinde, maret Mahallesinden Seniha Hatunun 750 kuruunu umur-u hayra ve imaret Camisi levazmatna vakfeylediine dair bilgilere yer verilmitir496. Ayrca, Y. Erol Arivinde bulunan 1912-1927 yllar arasna tarihlendirdiimiz tek sayfadan oluan tablo eklinde hazrlanm bir belgenin 29.
497

srasnda, bu caminin

H.(1)325/M.1907 tarihinde yenilendii tespit edilmitir ykldn ve gnmzdeki caminin 1800l

. N.Ycel Mutlu da, herhangi sonlarnda yapldn

bir belge, yazt ya da gereke belirtmeden Darur-Rahann bnyesinde olan caminin yllarn

. H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 157. Rkneddin Hattab b. Kemaleddin Ahmet, Seluklu Devletinin nde gelen devlet adamlarndan biridir. III. Gyaseddin Keyhsrevin kz kardei IV. Kl Arslannn kzn lhan mparatorunun oluna verdikleri zaman ehiz dzenlemesi ile Rkneddin Hattab b. Kemaleddin Ahmetin grevlendirildii bilinmektedir. Geni bilgi iin baknz. bn Bibi (El-Hseyin B.Muhammed B. Ali El-Caferi Er-Rugadi), El-Evamirl-Alaiyye Fil-Umuril-Alaiiyye (Seuk-name), Cilt:II, (eviren:Mrsel ztrk), Ankara,1996, s.179: Ayrca, Kemaleddin Ahmetin III. Gyaseddin Keyhsrev zamannda, ina divannda grev ald bilinmektedir. Geni bilgi iin baknz, Osman Turan, Trkiye Seluklular Hakknda, s.22. 494 . H. Uzunarl-R. N. Edger, a.g.e., s. 158. 495 smet Kayaolu, Seluklu Devri Vakfiyelerinden Turumtay ve Rhatolu Vakfiyeleri, (Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlanmam Doentlik Tezi), Ankara, 1977, s.70; smet Kayaolu, Rahatolu Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, Say:13, Ankara,1981, s.9-10. 496 Mjgan er, Sivasta Vakf Kuran Kadnlar, Revak-91, Sivas, 1991, s.75. 497 Bu belgede, caminin maret Mahallesinde bulunduu ve H.(1)325/M.1907 tarihinde yenilendiine dair bilgilere yer verilmitir. Ayrca belgede, ahap olan caminin boyunun 13, eninin dokuz (metre) olduu, minaresinin bulunmad, sabah, akam ve yats vakitlerinde ibadete ak olduu, camide cuma ve bayram namazlarnn klnd ve grevlileri arasnda bir imamn bulunduu tespit edilmitir. Y. Erol Arivinde bulunan belge.
493

492

198

belirtmektedir498.

Yukarda

bahsettiimiz belgelerden caminin, XIV. yzyln

ortalarnda kurulan bir yap topluluunun paras olduu ve ayn yzyln son eyreinde bunlarn onarld anlalmaktadr. Bugnk cami, hem minberin 1904 tarihli olmas ve Y. Erol Arivindeki belgede 1907 tarihinde yenilendiine dair kaytn bulunmas hem de ahap tavan ve mimari zellikler dikkate alndnda byk bir ihtimalle XIX. yzyln sonu ya da XX. yzyln banda gerekleen onarmlarda yaplm olmaldr. 2.27. Kaleard (Kerim avu) Camisi Bulunduu yer: Kaleard Mahallesi, 5.Sokakta bulunmaktadr. na tarihi: Bilinmiyor. Banisi: Bilinmiyor. Plan: 25. Fotoraf: 586-610. Caminin banisi, ina tarihi ve mimar bilinmemektedir. Cami, kuzeyden gneye doru hafif meyilli bir arazi zerine ina edilmitir. Caminin beden duvarlarnda ta, minarede dzgn kesme ta, st rtde ve tayc sistemde ahap malzeme kullanlmtr (Fot.586-590). Ahap dz tavanl caminin plan mihraba dik drt sahnldr (Plan.25). Caminin ats, drt tarafa meyilli krma at ile kapatlmtr. Kareye yakn dikdrtgen bir alan zerine oturan ahap direkli caminin son cemaat mahalli kuzey cephede, yakn zamanlarda ina edilen tek erefeli ta minaresi ise dou cephenin kuzey ucunda yer almaktadr. Caminin gney cephesi drt, dier cepheleri ikier adet olmak zere toplam 10 adet dikdrtgen formundaki pencerle cepheler hareketlendirilmeye allmtr.

498

N. Ycel Mutlu, Drur- Rhadan Abdiaa Konana (Rahatoullar/Mtevellzdeler) 13212001, Sivas, 2003, s.22-23.

199

Dou ynde minare kaidesinin st ksmna gelecek ekilde, 0.36 x 0.60 m. llerinde ta kitabe konulmutur. Ancak kitabe, ok tahrip olduundan btn abalarmza ramen okunamamtr499. Son cemaat mahalline, kuzey cephenin ortasna alan dz lentolu ift kanatl demir doramal kapdan girilmektedir. Son cemaat mahallinin st rts, son onarmlarda kontrplak levhalaryla kapatlmtr (Fot.591-592). Son cemaat mahallinin dou duvarnn hafif kuzeyine, minarenin erefesine k salayan alan yuvarlak kemerli kap almtr (Fot.593). Son cemaat mahallinin zeri, mahfili olarak dzenlenmitir. Bu blme, son cemaat mahallinin dou duvarnn kuzey ucundaki dokuz adet ahap basamakl bir merdivenle klmaktadr. Mahfilin st rts, son onarm almalar srasnda betonarmeyle kapatlm olup, aydnlatlmas gney yne alan iki adet dikdrtgen pencereyle salanmtr (Fot.594-595). Harime, son cemaat mahallinin gney duvarnn ortasna alan dz lentolu kapdan girilmektedir. Harim, mihraba dik drt sahna ayrlmtr (Fot.596-599). Harimin ahap st rts, her srada ikier adet olmak zere toplam alt adet ahap direin zerine kuzey-gney ynde atlan ahap kirilerle drt blme ayrlmtr. Ahap tavan blmlerine, kuzeyden ve birbirlerini ayran kirilerden; mihrabn nndeki ahap tavana ise drt taraftan badadi devirmelerle geilmitir. Ahap kirileri tayan direklerden kuzeydekilerin tamam, gney yndekilerden dou tarafta bulunan dndaki kare dier ikisi ise silindiriktir. Harimin ahap tavan blmlerinden mihrabn nndeki ahap tavan, dier sahnlarn zerini rten ahap tavan blmlerinden hem daha geni tutulmu hem de dzenlenme itibariyle dier tavan blmlerinden farkldr. Badadi devirmeden sonra yer alan bezemesiz iki kuakla i tavan yzeyi evrelenmitir (Fot.600-601). kinci kuaktan sonra tavan yaklak 0.15 m. kertilmitir. kertilmi alan sade bir kuakla snrlandrlmtr. Bu alan, kk talarn tavan yzeyine aklmasyla kare eklinde kasetlere blnmtr.

499

. Demirel, minaredeki kitabeden caminin H.1200/M.1785-86 tarihinde onarldn belirtmektedir. Konu hakknda daha geni bilgi iin baknz, . Demirel, Osmanl Vakf , s.30, 126 nolu dipnot; s.37, 165 nolu dipnot.

200

Mihrabn nndeki ahap tavann dndaki dier sahnn zerini rten tavan yzeyleri, kuzey-gney ynde aklan profilli suyollar ile hareketlendirilmeye allmtr (Fot.602-603). Harimdeki ahap kirilerin oturduu kare kesitli ayaklarda kaide, balk ve yastk yoktur. Silindirik gvdeli direklerin kaide ve balklar kare eklinde biimlendirilmitir. Kare eklindeki kaide ve balklara silindirik gvdeden gei, kare kenarlarn pahlanmasyla salanmtr. Ayrca silindirik gvde ile pahlamann balad alanlara alak kabartma eklindeki sekizgen bileziklere yer verilmitir. Ahap silindirik gvdeli direklerin balklar, i ve d bkey yarm daire profilli silmeler ile kuatlmtr. Bu direkler ile ahap kiriler arasndaki yastklarn dar olan kenarlar ters ve dz C eklinde kvrm yapacak biimde dzenlenmitir. Yastklarn geni olan yan kenarlarnn merkezleri, ahaptan ayr olarak hazrlanm dikey dorultuda yerletirilmi dikdrtgen sade panolar ile hareketlendirilmitir (Fot.604). Harimin aydnlatlmas dou, bat ve kuzey duvarlara ikier ve gney duvara da drt pencere alarak salanmtr. Bu pencerelerin hepsinin yanlar hafif evli olarak yaplmtr. Harimin kuzey duvarnn st ksmlarna alan iki dikdrtgen pencere ise evsiz olarak yaplmtr. Harimin gney duvar ortasna yerletirilen mihrap, camide yaplan onarm almalar sonrasnda orijinal zelliini kaybetmitir (Fot.605-606). Mihrabn batsnda bulunan ahap minberde akma teknii kullanlmtr (Fot.607). Minberinin aynalk ksmlar, farkl llerde dikdrtgen ve gen eklinde blmlendirilmitir. Bu yzeyler sade olarak braklm olup, i ve d bkey yarm daire profilli silme kuaklaryla snrlandrlmlardr. Minberin kk ksmnn alt blmndeki geit veren kapnn keliklerine, ters ve dz C biiminde kvrm yapan kemer eklindeki ahap levhalar aklmtr. Minberin korkuluklar ayr olarak hazrlanm orta ksmlar hafif ikin ahap paralarnn aklmasyla oluturulmutur. Bu ahap paralar minberin kk ksmnn dou ve bat ynlerdeki alt blmlerini de dolamaktadr. Minber tepelii sade olup iki yandan soan biimindeki ahap paralaryla snrlandrlmtr. Minberin tepelii, yan kenarlar dz ve ters C

201

biiminde ekillendirilmi ahap levhann aklmasyla doldurulmutur. Minberin kk ksmnn gney yn dndaki kenarlar dikdrtgen formda da alarak camla kapatlmtr. Kk blmnn st, ahap dz tavanl olup, evresi ynden kk boyutlu silindirik gvdeli ahap paralarn iviyle aklmasyla meydana getirilen korkuluk biimindeki parmaklkla kuatlmtr. Korkuluk dizilerin birbirlerine balandklar ahap tavann kelerine soan kubbe biimindeki ahap paralar aklmtr. Minber tavanndaki ahap korkuluun snrlandrd alann merkezinden yukarya doru uzanan ve orta ksmlar hafif da kavis yapan ta paralaryla minber tavannda kubbe grnm oluturulmaya allmtr. Camide vaaz krs bulunmamaktadr. Harimin kuzey duvar boyunca dou-bat dorultuda uzanan mahfile, kadnlar mahfilinin gney duvarnn ortasna alan kapdan klmaktadr. Mahfile geii salayan bu kap, harime giri kapsnn tam zerine gelecek ekilde dz lentolu olarak almtr. Mahfilin balkonu, harime fazla tant yapmayacak ekilde hafif elips biiminde uygulanmtr (Fot.608-609). Mahfili tayan ahap kiriin gney yznde mahfil balkonunun alt ksmnda ahap zerine kalem iiyle teknii ile yaplm yazt yerletirilmitir (Fot.610). Yazt: Bu cami-i erif 1290 (M.1873) ylnda ina edildi. Camide harimin tavanlarnda, direklerde, yastklarda ve minberde tamamen geometrik karakterli bezemelerin hakim olduu ahap akma teknii kullanlmtr. Mahfildeki yaztn ahap zerine kalem ii teknii ile yazlm olmas sebebiyle byk bir ihtimalle caminin ahap tavanlarnda da kalem ii tekniiyle oluturulmu bezeme kompozisyonunun bulunduu; fakat camide gerekleen onarm almalar esnasnda bu ssleme kompozisyonlarnn zerlerinin yal boyayla kapatlm olabilecei dncesindeyiz.

202

na tarihi bilinmeyen bu cami hakknda en erken tarihli bilgi, Y. Erol Arivinde bulunan ve 1912-1927 yllar arasna tarihlendirdiimiz tablo eklinde hazrlanm bir belgenin 18. srasnda bulunmaktadr500. Bu belgede, caminin H.750/M.1350 tarihinde ina ettirildiine dair bilgilere yer verilmitir. Caminin, Sivas Vakflar Genel Mdrl Arivinde, H.920/M.1514 tarihli Kerim avu Pir Mehmed ve ehriban Hatun adna dzenlenmi vakfiyesi tespit edilmitir501. Cami hakknda dier bilgiye, H.1312-14/M.1895-97 tarihli 60 numaral Sivas eriyye Sicil Defterindeki 349-175 nolu belgede ulalmtr. Bu belgede, Kaleard Mahallesinde oturmakta iken vefat eden Mtevellizade Hac Hseyin Aa ibn-i Mustafa Aann terekesinin te birini vakf edip mahallede bulunan mescit-i erife ei Mevlude Hanm mtevelli olarak braktna, bu hakkn varislerden olan Abdullah ve Ahmed Bey tarafndan uygulanmadna ve Mevlude Hanmn hakkna mdahalede bulunulmamasna dair bilgiler tespit edilmitir502. . Demirel, minarede yer alan ancak gnmzde son derece tahrip olmu kitabesini dikkate alarak bugnk caminin H.1200/M.1785-86 tarihinde yenilendiini belirtmektedir503. Mahfilin gney yzndeki Bu cami-i erif 1290 (M.1873) ylnda ina edildi eklindeki ibare byk bir ihtimalle sonraki bir dnemde yaplan byk apl bir onarma ait olmaldr. Yukardaki belgeler dikkate alndnda ilk inas XIV. yzyln sonlarna kadar giden caminin XVI. yzyln balarnda, XVIII. ve XIX. yzyln ikinci yarlarnda onarmlar geirdii anlalmaktadr. Bugnk mevcut olan caminin mimari ve ssleme zellikleri de yapnn tarihlendirilmesine hibir katk salamamaktadr. Ayrca cami ina edildikten sonra ok sayda onarma tabi tutulmu ve buna bal olarak da orijinal halini kaybetmitir. Bu yzden cami, bugnk bilgilerimizle tarihlendirilememitir.

500

Bu belgeden, ayrca caminin kendi ad ile anlan mahallede bulunduu, ahap olan caminin boyunun 13, eninin 12 (metre) olduu, tek erefeli bir minaresinin bulunduu, be vakit ibadete ak olduu, camide cuma ve bayram namazlarnn klnd, grevlileri arasnda bir imam, bir mezzin ve bir kayyumun bulunduu tespit edilmitir. Y. Erol Arivinde bulunan belge. 501 . Demirel, Osmanl Vakf , s.28. 502 . Kaya, a.g.t., s.358-539. 503 . Demirel, Osmanl Vakf , s.30, 126 nolu dipnot; s.37, 165 nolu dipnot.

203

3. DEERLEND RME Bu tezde, Sivas il merkezinde bulunan ve Osmanl dneminde ina edilen 21 adet cami ile alt adet yklan ve gnmze ulaamayan caminin minaresi incelenmitir. Bu blmde camiler; tipoloji, malzeme, ssleme, yap elemanlar ve kitabeden oluan be ana balk altnda deerlendirilmeye allacaktr. 3.1. Tipoloji Sivas il merkezinde ele alnan camiler drt plan tipinde ina edilmilerdir. Bunlar, kare mekanl tek kubbeli, ahap direkli, tek meknl dz tavanl ve mnferit tip camiler olarak gruplandrlmaktadr. 3.1.1. Kare Meknl Tek Kubbeli Camiler Bu plan tipine giren camilerin harimi kare mekanl olup, zeri tek kubbeyle rtlmtr. Sivas il merkezindeki Kale ve Ali Aa Camilerinin harimi, tromplarn tad kasnaa oturan tek kubbeyle kapatlmtr. Anadoluda kare mekanl harimin tek kubbe ile rtld plan emas, XIII. yzyldan Cumhuriyet dnemine kadar sevilerek kullanlmtr. Bunlarn ounun giri cephelerinde son cemaat mahalli bulunmaktadr. Bu plan tipinde ina edilmi erken dnem rnekleri arasnda; Konya Bearebey Mesciti (1213)504, Akehir Ta Medrese Mesciti (H.648/M.1250)505, znik Hac zbek Camisi (H.734/M.1333)506, znik Hac

504

Murat Katolu, 13. Yzyl Konyasnda Bir Cami Grubunun Pln Tipi ve Son Cemaat Yeri , Trk Etnografya Dergisi, Say:9, (1966), Ankara, 1967, s.82. 505 Yekta Demiralp, Akehir ve Kylerindeki Trk Antlar, Ankara, 1996, s.31-34. 506 Oktay Aslanapa, Osmanl Devri Mimarisi, stanbul, 1986, s.1-3.

204

Hamza Camisi (1345)507, Bolu-Mudurnu Yldrm Camisi (1388)508, Balat lyas Bey Camisi (1404)509, Edirne ehabeddin Paa (Kirazl) Mesciti (H.840/M.1436-1437)510, Bursa Hoca Ali Camisi (H.843/M.1439)511; klasik dnem rnekleri arasnda SakaryaTarakl Yunus Paa Camisi (1511-1516)512, Kilis Canbolad Paa (Tekke) Camisi (H.961/M.1553)513, Tekirda Rstem Paa Camisi (H.960/M.1553)514, Ankara Cenabi Ahmet Paa Camisi (H.973/1565-1566)515, Ktahya Lala Hseyin Paa Camisi (15661568)516, Van Hsrev Paa Camisi (H.975/M.1567)517, Manisa Lala (Mehmet) Paa Camisi (H.977/M.1569-1570)518, zmit Pertev Paa (Yeni Cuma) Camisi (H.987/M.1579)519, Karaman Nuh Paa Camisi (H.1005/M.1596)520, skdar inili Cami (H.1050/M.1640)521, Ankara-Beypazar Kurunlu (Evsat Hoca Nazr) Camisi (H.1096/M.1685)522; ge dnem rnekleri arasnda stanbul Cihangir Camisi (1889)523 ve stanbul Bebek Camisi (H.1331/M.1912)524 bulunmaktadr. 3.1.2. Ahap Direkli Camiler zellikle, Sivas ve ilelerinde ina edilen camilerin byk bir blmnn ahap direkli ve ahap kirileme tavanl yaplm olmalar dikkat ekicidir525. Ahap direkli camileri
507 508

Oktay Aslanapa, Yzyllar Boyunca Trk Sanat (14. Yzyl), Ankara, 1977, s.17. Afife Batur, Osmanl Camilerinde Erisel rtler ve Gei eleri Sorunlar ve Biimler, (Yaynlanmam Doentlik Tezi), stanbul, 1980, s.15-16. 509 Aynur Durukan, Balat lyas Bey Camii, Ankara, 1988. 510 Sedat Bayrakal, Edirnedeki Tek Kubbeli Camiler, Ankara, 2001, 31-36. 511 Ekrem Hakk Ayverdi, Osmanl Mimarisinde elebi ve II. Sultan Murat Devri 806-855 (14031451), Cilt:II, stanbul, 1989, s.291-293. 512 Hakk Acun, Sakarya li Tarakl lesi ve Yunus Paa Camii, Ankara, 1996, s.30. 513 Abdulkadir Dndar, Kilisteki Osmanl Devri Mimari Eserleri, Ankara, 1999, s.8-70. 514 Mehmet Tuncel, Babaeski, Krklareli ve Tekirda Camileri, Ankara, 1974, 31-35. 515 Seyfi Bakan, Ankara Cenabi Ahmet Paa Camii, Ankara, 1998, s.7. 516 Ara Altun, Ktahyann Trk Devri Mimarisi Bir Deneme, Atatrkn Doumunun 100. Ylna Armaan Ktahya, stanbul, 1981-82, s.256-260. 517 Abdsselam Uluam, Ortaa ve Sonrasnda Van Gl evresi Mimarl I Van, Ankara, 2000, s.38-50. 518 Hakk Acun, Manisada Trk Devri Yaplar, Ankara, 1999, s.190-198. 519 lknur Aktu, zmit Pertev Paa (Yeni Cuma) Camii, Ankara, 1990, s.23. 520 Mustafa Denkta, Karamandaki Klasik Devir Osmanl Camileri, Vakflar Dergisi, Say:25, Ankara, 1995, s.129. 521 Zeynep Nayr, Osmanl Mimarlnda Sultan Ahmet Klliyesi ve Sonras (1609-1690), stanbul, 1975, s.178-183. 522 Tolga Bozkurt, Beypazarndaki Trk Devri Yaplar, Ankara, 2004, s.74-82. 523 O. Aslanapa, Osmanl Devri, s.465. 524 Tahsin z, stanbul Camileri, Cilt:I-II, Ankara, 1997, s.10-11. 525 Sivas ve evresinde ahap direkli cami yapma gelenei olduka yaygndr. Sivas ve evresindeki bu tip camilere; Yldzeli-Kemanke Karamustafa Paa (1640) ve Altnyayla Merkez (1895) Camileri rnek olarak verilebilir. Konu hakknda daha geni bilgi iin baknz. H. Denizli, a.g.e., s.367-368, 220-221.

205

de kendi ilerinde mihraba dik ve mihraba paralel sahnllar olmak zere iki balkta gruplandrmak mmkndr. 3.1.2.1. Mihraba Dik Sahnl Camiler Mihraba dik sahnl camiler de, kendi ierisinde mihraba dik sahnl, drt sahnl ve be sahnl olarak alt gruplara ayrlmaktadr. 3.1.2.1.1. Mihraba Dik Sahnl Camiler Bu plan tipine giren camiler, kuzey-gney dorultuda mihraba dik olarak atlan kirilerle sahna blnmlerdir. l merkezindeki rtmeli, Yeil, Sarzade Mehmet Paa, Zincirli Minare ve Hac Mehmet Aa Camileri bu plan tipindedir. Dierlerinden farkl olarak Pulur Camisi orta sahnnn merkezine yakn noktaya fazla yksek olmayan ahap kubbe yerletirilmitir. Sivas ehrindeki ahap direkli camiler ierisinde en ok bu plan tipi tercih edilmitir. Tokat Ulu (XII. yzyln son eyrei)526, Konya-Doanhisar Ulu (1548)527, Sivas-Divrii Ahmet Paa (1761-62)528, Konya-Sarayn Kk Ali Olu (1861)529, Konya-umra Tahtalky (1865)530, Kayseri-Develi Tirem (1894)531 ve Kayseri-Develi hl Kasabas Yusuf Aa (1916)532 Camileri bu tipinin Anadoludaki dier rneklerinden bazlardr.
Ayrca, Divriideki Kemanke (1240-41 tarihinden sonra), Turabali (XV. yzyln ikinci yars), Sleymanaa (1688li yllar), Kltrl (1715 tarihinden nce), Ab- imen (1718 tarihinden nce), Gke (1719dan nce), Tuut Ky (1749), Ahmet Paa (1761-61), Gllba (XIX. yzyln ikinci yars), Duru Ky (1895), Zeliha Hatun (XIX. yzyl sonlar-XX. yzyl balar), Karamahmut (XX. yzyl balar), eltek (1930lu yllar), Hatipolu (?) Camileri ahap direkli camiler ierisinde deerlendirilmitir. Daha geni bilgi iin baknz, M. Denkta, a.g.e., s.19-20, 20-23, 27-31, 42-44, 37-39, 44-49, 40-41, 52-54, 61-64, 66-68, 49-52,70-72, 72-73,64-66. 526 Ali Murat Aktemur- shak Umut Kukarac, Tokat evresindeki Ahap rtl Camiler, IX. Ortaa ve Trk Dnemi Kazlar ve Sanat Tarihi Aratrmalar Sempozyumu (21-23 Nisan, Erzurum), Bildiriler, Erzurum, 2006, s.9-10. 527 Yaar Erdemir, Nakl Ahap Camilerimizin Klasik Dnemdeki Zengin Bir Temsilcisi: Doanhisar Ulu Camii, VI. Ortaa ve Trk Dnemi Kaz Sonular ve Sanat Tarihi Sempozyumu (08-10 Nisan) Bildiriler, (Editrler: M.Denkta & Y.zbek & A.Sarolu Arslan), Kayseri, 2002, s.381-396. 528 M. Denkta, a.g.e., s.52-54. 529 Remzi Duran, a.g.m., s.50-51. 530 Haim Karpuz, Konya evresinde Yazlk Meknl Camiler, IX. Ortaa ve Trk Dnemi Kazlar ve Sanat Tarihi Aratrmalar Sempozyumu (21-23 Nisan, Erzurum), Bildiriler, Erzurum, 2006, s.289-290. 531 Sultan Topu, Develideki Trk Eserleri, (Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sanat Tarihi Ana Bilim Dal Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Kayseri, 2005, s.64-67. 532 Mustafa Denkta, hl Kasabas Yusuf Aa Camii, Prof.Dr. Zafer Bayburtluolu Armaan Sanat Yazlar, (Editrler:M. Denkta&Y. zbek), Kayseri, 2001, s.201-206.

206

3.1.2.1.2. Mihraba Dik Drt Sahnl Camiler Bu plan tipinde camiler, ahap direkler zerine kuzey-gney ynnde atlan kirilerle mihraba dik drt sahna ayrlmlardr. Ele alnan camiler ierisinde Kaleard, Yiitler ve Kabal Camileri bu plan tipine sahiptir. Bu plan tipinde ina edilmi camilere rnek Sivas-Divrii Tuut Ky Camisi (1749)533 verilebilir. 3.1.2.1.3. Mihraba Dik Be Sahnl Camiler ncelenen camiler ierisinde sadece Meydan Camisi mihraba dik be sahnl olarak planmtr. Bu plan tipi Sivas il merkezinde ok fazla tercih edilmemitir. Bu plan tipinin Ankara Arslanhane (XIII. yzyln ba)534 ve Konya Kprba (1827)535 Camilerinde uyguland tespit edilmektedir. 3.1.2.2. Mihraba Paralel Sahnl Camiler Bu plan tipinde camilerin harimlerinin st rtsn tayan ahap direkler zerine doubat ynnde atlan kirilerle mihraba paralel sahnlar oluturulmutur. Mihraba paralel sahnl camiler de kendi ierisinde, mihraba paralel iki sahnl ve sahnl olarak gruplandrlmaktadr. 3.1.2.2.1. Mihraba Paralel ki Sahnl Camiler Bu plan tipine giren camilerin harimleri, dou-bat dorultuda mihraba paralel olarak atlan bir adet kirile iki sahna blnmlerdir. Sivas il merkezindeki Uzunhacolu, atalpnar ve Hoca mam Camileri mihraba paralel iki sahnl olarak planlanmtr. Bu plan tipinde ina edilmi camilere Nide-Hac Dursun (Afife Hanm) (1452)536, SivasDivrii Turabali (XV. yzyln ikinci yarsnn ba)537 ve Kayseri-Pnarba Hilmiye Ky (1904-1906)538 Camileri rnek olarak gsterilebilir.
533 534

M. Denkta, a.g.e.,40-41. Gnl ney, Ankara Arslanhane Camii, Ankara, 1998, s.9. 535 Ali Ba, Konyadaki Osmanl Camileri, Osmanl Dneminde Konya, Konya, 2003, s.261. 536 Halit al, Nide ehrindeki Ahap Tavanl Cami ve Mescitler, Ankara, 2000, s.11-19. 537 M. Denkta, a.g.e., s.20-23. 538 M. Denkta, Pnarba-Uzunyayladaki, s.58-62.

207

3.1.2.2.2 Mihraba Paralel Sahnl Camiler ncelenen camiler ierisinde sadece ems Camisi mihraba paralel sahnl olarak yaplmtr. Anadoluda ok fazla rnekleri ile karlalmayan bu plan tipinin NideDarzzikir Mesciti (XV. yzyl)539inde uyguland tespit edilmektedir. 3.1.3. Tek Mekanl Dz Tavanl Camiler Bu plan tipinde ina edilen cami harimlerinin zeri, i tavan tayan ahap direklere aklan tahtalarla kapatlmtr. Sivas il merkezindeki maret, Hac Zahit ve eki Camilerinde bu plan tipi uygulanmtr. Manisa Arapalan (Defterdar Mahmut Efendi) (1582)540, Ankara Yeil Ahi (XVII-XVIII. yzyl)541, Tire Hisarlk Ky (1782)542 ve Bergama Selimiye (1890-1891)543 Camileri bu plan tipinin Anadoludaki dier rnekleri arasndadr. 3.1.4. Mnferit Tip Camiler Ali Baba ve Abadan Camileri belli bir plan tipine bal olarak ina edilmemilerdir. Ali Baba Camisi, art arda sralanan ve zerleri kubbe ile rtlm n mekan ile harimden oluan plana sahiptir. n mekann zeri, dou ve bat duvarlarna yakn olacak biimde kuzey-gney ynde atlan kemerler ile dier ynlerden de beden duvarlarna oturan pandantifler ile geii salanan tek kubbeyle kapatlmtr. Harimin zeri de pandantiflerle geii salanan tek kubbeyle rtlmtr. Ulalabilen kaynaklarda bu plan tipinin bire bir rnei ile karlalmamtr. Fakat, Ali Baba Camisinin bu plan zellii ayn aks zerinde birbirini takip eden, her biri bir kubbe ile rtl iki farkl mekandan ve bunlardan cmle kaps tarafnda bulunann iki yanna bitiik yine zerleri kubbe yada tonozla rtld hcrelerden meydana gelen ve Zaviyeli Cami olarak

539 540

H. al, Nide ehrindeki, s.35-45. Hakk Acun, Manisadadaki Trk Devri Yaplar, Ankara, 1999, s.210-211. 541 Gnl ney, Ankarada Trk Devri Yaplar Turksh Perod Buldngs In Ankara, 1971, s.81-82. 542 Bekir Deniz, Tire Kylerinde Mimari (Cami, Trbe ve emeler), Trk Kltrnde Tire, (Hazrlayan:Mehmet eker), Ankara, 1994, s.119-121. 543 Bozkurt Ersoy, Bergama Camii ve Mescitleri, Ankara, 1989, s.75-77.

208

tanmlanan plan tipini hatrlatmaktadr544. Ancak Ali Baba Camisi, yan hcrelerinin bulunmamas ile Zaviyeli Camilerin planlarndan da farkldr. Abadan Camisi hariminin merkezine, drt adet ahap direin tad pramidal klah biimindeki fazla yksek olmayan kubbe yerletirilmitir. Pramidal kubbenin evresi de drt ynden ahap dz tavan ile kapatlmtr. Ulaabildiimiz yaynlar ierisinde her iki plan tipinde ina edilmi cami rnei tespit edilememitir. 3.2. Malzeme Camilerin d duvarlarnn sval olmas sebebiyle kullanlan ina malzemesi tam olarak tespit edilememektedir. Sivas il merkezindeki camilerden Ali Aa, Kale ve Ali Baba camilerinin beden duvarlarnda ve st rtlerinde; Kabal Camisinin beden duvarlarnda; Meydan Camisinin beden duvarlarnda ve ayaklarnda kesme ta kullanlmtr. Pulur, Yeil, maret ve atalpnar Camilerinin ahap minarelerinin; Meydan, Kale, Osman Paa, Tarhana ve Yiitler Camilerinin tula minarelerinin kaidelerinde kaba yonu ta kullanlmtr. Ayrca Ali Aa, Sait Paa, Ali Baba, Uzunhacolu, Kabal, Sarzade Mehmet Paa, Zincirli Minare, ems, Hac Zahit, Yeni, Kazanclar, Hac Mehmet Aa ve Atlye Camilerinin minare kaide, gvde ve peteklerinde ta malzeme kullanlmtr. Yukarda adlar verilenlerin dndaki dier camilerin temellerinde ta, beden duvarlarnda kerpi kullanlmtr. Sivas il merkezinde bulunan camilerden sadece Kale Camisinin minberinde ve harime giri kapsnda mermer malzemenin kulanlmas ile karlalmaktadr. rtmeli, Hoca mam, Sarzade Mehmet Paa, ems, Zincirli Minare, Uzunhacolu, maret, Kaleard, Yeil, eki, Yiitler, Hac Zahit, Hac Mehmet Aa, atalpnar, Pulur, Kabal ve Abadan Camilerinin tayc direklerinde ve st rtlerinde; Meydan Camisinin st rtsnde; Pulur, atalpnar ve Yeil Camileri minarelerinin gvde,
544

Semavi Eyice, lk Osmanl Devrinin Dini- tima Bir Messesi:Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, Say:23, stanbul, 1963, s.1-80.

209

erefe ve petek blmlerinde; rtmeli ve eki Camilerinin kk minaresinde; Abadan, rtmeli, Kaleard, Pulur, atalpnar, Yeil, Sarzade Mehmet Paa, ems, Zincirli Minare, Uzunhacolu ve Hoca mam Camilerinin mahfillerinde tamamen ahap malzeme kullanlmtr. Yukarda verilen rneklerde, Sivas il merkezindeki camilerde ahap malzemenin st rt ve tayc direklerde, kerpi malzemenin de beden duvarlarnda youn olarak kulanld grlmektedir. 3.3. Ssleme Sivas il merkezinde bulunan camilerdeki sslemeyi ta, al, ahap, kalem ii ve mermer olarak be grupta incelemek mmkndr. 3.3.1.Ta Sivas il merkezindeki camilerde ta bezeme ok fazla uygulanmamtr. Ta bezemeye Kale Camisinin mihrabnda, Ali Aa Camisinin harime giri kapsnda, Meydan Camisinin son cemaat mahallindeki mihrabiyelerinde ve Ali Baba Camisinin son cemaat mahalli eklinde dzenlenmi n mekannda ve mihrap niinin kilit tanda kabara biimindeki ta bezeme rneklerine rastlanmaktadr. Kale Camisinin mihrabnda ta ssleme yer almaktadr. Mihrab ynden kuatan silme kuaklar, nii iki yandan snrlandran kum saati eklindeki stunceler ve kavsarada yedi sra mukarnas dizisi bulunmaktadr. Ali Aa Camisi giri kapsndaki silme kuaklar ve minare erefesinin alt blm aadan yukarya doru genileyecek biimde drt sra halinde dizilmi mukarnaslar dikkati ekmektedir. Meydan Camisi son cemaat mahalli mihrabiyelerinin kavsaralarnda gen eklinde dilimli istiridye kabuu biiminde ta sslemeler gzlenmektedir. Ayrca, Ali Baba Camisinde son cemaat mahalli eklinde dzenlenmi n mekana giri kapsnda silme kuaklar ve kabaralar; mihrabn st ksmnda da ta kabaralar yer almaktadr. Ali Aa Camisi minaresinin erefe alt, aadan yukarya doru genileyen tarzda drt sra halinde dizilmi testere dii biimindeki mukarnaslarla; Sait Paa, ems, Hac Zahit, Sarzade Mehmet Aa,

210

Yeni, Kazanclar, Kabal ve Atlye Camileri minarelerinin erefe altlar da silme kuaklaryla dzenlenmitir. Sivastaki Seluklu dnemine ait Keykavus, Gk, ifte ve Buruciye Medreselerinde youn olarak ilenmi ta bezemenin Osmanl dneminde ina edilmi camilerin hi birinde tekrarlanmam olmas bu almann arpc sonularndan birisidir. 3.3.2. Mermer ncelenen camilerde mermer ssleme pek tercih edilmemitir. Sadece Kale Camisi harime giri kapsnda mermerin iki renkli olarak kullanm ve ayn cami minberinin sprgelik ksmlarndaki panolarda ve tepelik ksmnda alak kabartma eklinde uygulanm mermer bezemeler olduu grlmektedir. Hibir camide, Gk Medresenin giri cephesinde karlalan mermer bezeme kompozisyonunun aynsnn veya yakn benzerinin uygulanmam olmas ilgintir. 3.3.3. Al Hoca mam, maret, Yeil, Pulur, Yiitler, Hac Zahit Camilerinde ve Sivas Mzesi Fotoraf Arivinde ulalan Sait Paa ve atalpnar Camilerinin mihrablarna ait eski fotoraflarnda al malzeme ile yaplan sslemeler grlmektedir. Kalplama tekniiyle yaplan bu bezemelerde, mihrap nii ve niin st blmn simetrik bir dzen iinde dolduracak ekilde ele alnan ters ve dz C ve S biimi kvrm yapan saplarn tad palmetler, yivlendirilmi kenger yapraklar ve bazlarnda lotusu andran motiflerden meydana gelen bitkisel kompozisyonlar yer almaktadr. Baz mihraplarn nilerini snrlayan stuncelerin ve balklarn da al malzemeyle ele alndklar ve hilal-yldz desenleriyle sslenmi olduklar gzlenir. Hoca mam ve Yeil Camilerinin mihrap bezemesinde dierlerinden farkl olarak zm salkm motifiyle karlalmaktadr. Ayrca Hac Zahit, maret ve Hoca mam Camilerinin ni yzeyinde kandil motifinin; Yiitler Camisinin de mihrap niinde ve tepeliinde iri palmet motiflerinin uygulanm olmas ilgin bir detaydr. Eserlerin bazlarnn al sslemelerinin altn yaldzla renklendirilmi olduu dikkat eker. Yine, Abadan Camisi vaaz krssnn bitkisel; Hac Zahit Camisinin minber ve vaaz krss tabanlarnn

211

aldan kalplama teknii ile oluturulmu geometrik bezemelerle ilenmi olduklar grlmektedir. rtmeli, Abadan, Hac Mehmet Aa ve Pulur Camilerindeki amdanlklar al bezemeli dier unsurlardandr. rtmeli Camisindeki amdanlklar dier camilerdeki rneklerinden farkl olarak hem tekli hem de alt ksmlarndan balanan zincirler ile meydana getirilmi l grup halinde uygulanmtr. rtmeli Camisindeki amdanlklarn ters ve dz C eklinde kvrmlar yapan daha girift bitkisel kompozisyon oluturacak bir biimde ele alndklar dikkati ekmektedir. Ayrca Hac Mehmet Aa, Pulur ve Abadan Camilerinde bitkisel formda ele alnan tekli amdanlklarla karlalmaktadr. Al bezemede, yresel bir sluptan ziyade XVIII-XIX. yzyl Anadoludaki camilerin pek ounda kullanlan kompozisyonlar tercih edilmitir. Sivastaki Seluklu dneminde ina edilmi Keykavus, Gk, ifte ve Buruciye Medreselerinin ta ve mermer bezemelerinden esinlenerek gelitirilmi bir al ssleme anlaynn olmamas ilgintir. 3.3.4. Ahap Sivas il merkezindeki camilerde ahap ssleme yaplarn kap, tavan, minber ve vaaz krss gibi elerinde kullanlmtr. Bu elerin her biri ayr olarak ileride deerlendirilecei iin burada zerinde durulmayacaktr. 3.3.5. Kalem i rtmeli Camisinin tavannda ve Kaleard Camisinin mahfilinde ahap zerine; atalpnar Camisinin harim beden duvarlarnn st ksmnda, Ali Aa Camisinin kubbesinde ve Ali Baba Camisinin son cemaat mahalli eklinde dzenlenmi n mekann rten kubbede sva karlalmaktadr. rtmeli Camisinin dairesel ahap tavan gbeinde sar, krmz ve yeil boyalarla renklendirilmi ieklerin oluturduu bitkisel sslemeler yer alr. atalpnar Camisinin hariminde, badadi devirme kuann alt kenarlar boyunca harimin beden zerine uygulanm kalem ii sslemelerle

212

duvarn dolaan kahverengi renkteki erit biimindeki kartular eklinde blmlere ayrlm iek motifinin ilendii yaz kua grlmektedir. Ali Aa Camisinin kubbesinde, sva zerine uygulanm geometrik ssleme kompozisyonu kalem ii teknii kullanlarak ilenmitir. Kubbenin merkezine, zeminleri mavi renge boyanm iki ayr byklkte daire biiminde gne motifi ilenmitir. Gne nlar, sar ve kahverengi boyayla prizmatik gen eklinde dzenlenmitir. Ali Baba Camisinin son cemaat mahalli eklinde dzenlenmi n mekann rten kubbe yzeyi, kalem ii teknii kullanlarak meydana getirilmi geometrik ve bitkisel karekterli bezemelerle tezyin edilmitir. Kubbenin merkezindeki daire formu, gri renkteki bir eritle snrlandrlmtr. eritin i ksm, stilize edilmi palmetler ve eitli geometrik ekillerle doldurulmutur. Bu eritin kubbe merkezine yakn olan kenarndan iki adet yeil renkteki eritler uzatlmtr. Dtaki eritin yzeyi sade olarak braklrken iteki eritin yzeyi, C eklinde kvrmlar yapan izgilerle hareketlendirilmitir. Bu iteki eritin kubbe merkezine yakn kenarlarnda, yaprakl stilize edilmi palmetler ritmik olarak sralanmtr. Kubbe merkezinin zemini gri renge boyanmtr. Kubbenin merkezine, palmet eklinde dzenlenmi akant yapraklarndan oluan bitkisel bezeme ilenmitir. Ssleme ok eksenli olarak kurgulanm olup, palmet biimleri kk kartularla erevelenmitir. Bezemeler sva zerine ak mavi ve siyah renk boyayla tonlandrlarak yaplmtr. Kubbe etei de yan yana uzanan eritle snrlandrlmtr. Bu eritlerden stteki, dier eritlerden daha geni tutulmutur. Zemininin ak yeil tona boyand bu eritin ierisine kufi karekterdeki harflerle Ayetel Krs yazlmtr. Ayetel Krsnn yazld bu eritin alt ksm iki fark genilikteki eritle blnmtr. st taraftaki eritin ierisi, pembe renkteki den dan eklinde dzenlenmi yarm daire biimindeki geometrik ekillerle doldurulmutur. Daha geni tutulan alt taraftaki eritin i ksmlar da, ters olarak yerletirilen stilize edilmi palmetlerle sslenmitir. Bu bitkisel kompozisyon kalplama teknii ile uygulanmtr. Kaleard Camisinin mahfilini tayan ahap kiriin gney yzne yerletirilen yaztn da ahap zerine kalem ii teknii ile oluturulmu olmas dikkat ekicidir.

213

3.4. Yap Elemanlar 3.4.1. Duvarlar Sivas ehrindeki Meydan, Ali Baba, Kale, Kaleard, Kabal ve Ali Aa Camilerinin beden duvarlar kesme ta malzeme kullanlarak ina edilmitir. Bu camilerin dndaki dier yaplarda geleneksel yap malzemesi olarak temel seviyelerinde ta, beden duvarlarnda kerpi malzeme kullanlmtr. Ayrca st rts ahap olan camilerde duvar kalnlnn 0.80 ile 1.00 m. arasnda deitii grlmektedir. Konuyla ilgili malzeme blmnde ayrntl bilgi verilmitir. 3.4.2. st rt Elemanlar ve Tayc Direkler Kubbe, Kale ve Ali Aa Camilerinde harimin rtlmesinde kullanlm olup harimin beden duvarlar tarafndan tanmaktadr. Kubbeye gei tromplarla salanmtr. Art arda kubbeli iki mekandan oluan Ali Baba Camiside n mekann zeri, dou ve bat duvarlarna yakn olacak biimde kuzey-gney ynde atlan kemerler ile dier ynlerden de beden duvarlarna oturan pandantiflerle geii salanan tek kubbe ile kapatlmtr. Yine harim, dorudan beden duvarlarna oturan ve pandantiflerin gei eleman olarak kullanld kubbe ile rtldr. Pulur ve Abadan Camilerinde, ahap dz tavanla kapatlan harimin orta sahnnn zeri fazla yksek olmayan kubbe ile rtlmtr. Pulur Camisi orta sahnnn ahap tavan, kuzey ve gney kenarlardan bezemesiz bir kuakla ereve ierisine alnarak tavann orta noktalarnda kareye yakn bir alan elde edilmitir. Sahnn kuzey ve gney kenarlarndaki dikdrtgen alanlar, dou-bat dorultuda uzanan ince talarla eritlere ayrlmtr. Ahap tavann merkezindeki kareye yakn alan fazla ykseltisi olmayacak ekilde kubbe biiminde dzenlenmitir. Kubbeye geiler pandantif biimindeki mimari eler ile salanmtr. Kubbenin orta noktasna aldan kalplama teknii ile yaplm bitkisel kompozisyonlu daire eklinde tavan gbei yerletirilmitir. Orta sahnn iki yannda bulunan ahap dz tavan blmlerine yine badadi devirme kua ile geilmitir. Badadi devirme sonras tavan yzeyi, bezemesiz yarm daire profilli

214

kuak ile ereve ierisine alnmtr. erevelenen ahap tavan yzeyleri, kuzey-gney ynnde aklan ince ta paralaryla eritlere ayrlmtr. Abadan Camisi hariminin ahap tavanl st rtsnn merkezine de, drt adet ahap direin tad pramidal klah biimindeki fazla yksek olmayan kubbe yerletirilmitir. Ahap direklerden kubbe kasnana geiler gen biimindeki dolgu elamanlar ile salanmtr. Bu dolgu elemanlarnn, yan kenarlar ters ve dz C biiminde kvrlacak ekilde dzenlenmitir. Fazla yksek olmayan sekizgen kubbe kasna zerine, yine fazla ykseltisi bulunmayan piramidal kubbe oturtulmutur. Pramidal kubbe, drt ynden ahap dz tavanla erevelenmitir. ncelenen camilerden Pulur ve Abadan Camilerinde grlen, harimde ahap kubbe kullanmna benzer rneklerle ulaabildiimiz almalar ierisinde stanbul ve Samsun yresinde ina edilmi camilerde karlalmaktadr545. Meydan Camisinin zeri ise, kare ta ayaklarn tad ahap kirilerin zerine oturduu ahap dz tavan ile rtlmtr. Yukarda isimleri verilen camilerin dnda kalan dier camilerin tamamnn zeri ahap direklerin tad ahap kirileme tavanla rtldr. st rty tayan ahap direkler temeldeki ta destekler zerine oturmaktadr. Yiitler, Sarzade Mehmet Paa ve Uzunhaclu Camilerinin ahap direkleri silindirik formlu; Hac Mehmet Aa, Hoca mam, Kabal, ems, Zincirli Minare ve atalpnar Camilerinin ahap direkleri ise kare formludur. Kaleard ve Yeil Camilerinde bulunan ahap direkler hem kare, hem de slilindirik biimli yaplmtr. Sadece rtmeli Camisinin silindirik gvdeli direkleri ta
Ulaabildiimiz yaynlar ierisinde ahap kubbeli cami ve mescit yapma geleneinin stanbul ve Samsun evresinde olduka youn olduu tespit edilmitir. stanbuldaki bu tip cami ve mescitlere Samatya Caddesi Kasap lyas (1494), Fatih Ahmediye (Orta-Etmeydan) (1527), Cihangir (1553), Beikta Abbas Aa (1665), Kathane Deresi Sadabad (alayan) (1722), Beylerbeyi (1778), Halcolu Humbaraclar (Mihriah Sultan-Halcolu) (1793), Tevikiye (1794), Beikta KIl Ali Paa skelesi (1839lu yllar), skdar Altunizade (1865-1866), Kadky Faik Paa (1882), Kzltoprak Zht Paa (1883), Gztepe (Ttnc Mehmet Efendi-Halis Efendi) (1889), Kadky Kaptan Hasan Paa (XX. Yzyln ilk Yars), Kuleli Oca (Kulelibahe) (1770) Camileri rnek olarak verilebilir. Geni bilgi iin baknz, N. Esra Diren, stanbuldaki Cami, Mescit ve Tekkeler, ( stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 1993, s.148-152, 120-121, 130-136, 117-119, 160-162, 126-129, 141-144, 163-166, 153-156, 122-126, 137-138, 169-170, 139-140, 145-147, 171-173. Samsun ve evresindeki bu tip camilerin rnekleri arasnda Terme Aa Stl (XIX. yzyl) ve Salpazar Gkeli (XIX. yzyl) Camileri bulunmaktadr. Konu hakknda geni bilgi iin baknz, Ylmaz Can, Samsun Yresinde Bulunan Ahap Camiler, stanbul, 2004, s. 57-62, 66-68.
545

215

kaideler zerine oturmaktadr. Kaleard ve Uzunhacolu Camilerinin silindirik gvdeli direkleri kare kaide ve balklara; Sarzade Mehmet Paa Camisinin silindirik direkleri ise kare formundaki balklara sahiptir. Uzunhacolu, Kabal, Hoca mam, rtmeli, atalpnar, Kaleard, Pulur ve Yeil Camilerinde ahap direkler ile kiriler birbirlerine ahap konsollarla balanmtr. Dier konsollardan farkl olarak Yiitler Camisinde dekoratif konsollarn alt blm, zemine doru kvrlan ular yedi dilimli bir palmet yapra biiminde sonlandrld grlmektedir. Ahap kirileme tavanl camilerden Hac Zahit, eki ve maret Camilerinde st rty tayan kirilerin harim ierisinde oturduu ahap direkleri yoktur. Bu camilerde st rt, tahtalarla kapatld iin st rty tayan direklerin yn kesin olarak tespit edilememitir. Btn ahap direkli ve ahap kirileme tavanl camilerde dou-bat ya da kuzey-gney ynde atlan kiriler alt blmde ahap direkler tarafndan desteklenmitir. Sait Paa, Kazanclar, Atlye, Osman Paa ve Yeni Camilerinin minareleri dndaki beden duvarlar ile birlikte st rtleri de son yaplan onarmlarda tamamen betonla yenilendii iin deerlendirmeye alnmamtr. 3.4.2.1. Gei geleri ncelenen camiler ierisinde Kale ve Ali Aa Camilerinin zerleri birer kubbe ile rtlmtr. Kale ve Ali Aa Camilerinde gei gesi olarak tromp kullanlmtr. Ard arda kare iki mekandan oluan Ali Baba Camisinde her iki mekanda kubbeye pandandifler ile geilmitir. Abadan Camisinde de, harimin ahap tavanl st rtsnn merkezine yerletirilen ve drt adet ahap direin tad pramidal klah biimindeki fazla yksek olmayan kubbenin zerine oturduu kasnaa geiler, yan kenarlar ters ve dz C biiminde kvrlacak ekilde dzenlenmi gen biimindeki dolgu elamanlar ile salanmtr. 3.4.3.Tavanlar Sarzade Mehmet Paa, ems, Zinzirli Minare, Hac Mehmet Aa, Hac Zahit, Kabal Camilerinin tavanlar ahap tahtalarla kaplanarak, zerleri ince talarla blnmtr.

216

Bylelikle hem tahtalarn birleim yerleri gizlenmi hem de tavana hareketlilik kazandrlmtr. Meydan ve eki Camilerinin tavanlar ise, kare veya baklava dilimi eklinde blmlendirilerek bezenmitir. Bu tavanlar ierisinde, dier camilerin tavanlarndan farkl olarak Yeil ve Uzunhacolu Camilerinin tavanna kare; Hoca mam, Yiitler, maret ve Camilerinin tavanna da dairesel ahap tavan gbei yerletirilmitir. Bu camilerdeki dairesel ahap tavan gbei zellii Sivastaki Hasan Baemez, Feridun Kangal ve Akaylar evlerinin546; Sivas-Divriideki Gke Camisinin547; gstermektedir. Ayrca Sivas Mzesi Fotoraf Arivinde tespit edilen Sait Paa Camisinin yklmadan nceki durumuna ait eski bir fotorafndan, mevcut olan dier rneklere gre daha kk lekli bir tavan gbeine harimde yer verildii anlalmaktadr. rtmeli, Kaleard, ems, maret, Yeil, Yiitler, Uzunhacolu, atalpnar, Zincirli Minare, Hac Zahit, Abadan, Hoca mam, Pulur ve Hac Mehmet Aa Camilerinin harim; Uzunhacolu, ems ve rtmeli Camilerinin mahfil ile Hac Mehmet Aa ve Hoca mam Camilerinin son cemaat mahalli tavanlarnda grlen badadi devirmeler sayesinde yukarda belirtilen meknlarda farkl bir ykseklik izlenimi verilmeye allmtr. Sivas evlerinin ahap tavanlarnda karlalan uygulamalarn benzerlerinin il merkezindeki camilerde de youn olarak kullanlm olduu grlmektedir. Bu benzerlik her iki yap trnde de ayn sanatlarn alm olmalar ile aklanabilinir. 3.4.4. Kaplar Ali Aa Camisi dnda hibir caminin harimine giri iin ta kap yaplmamtr. Dier camilerin harimlerine lentolu ve yuvarlak kemerli ift ya da tek kanatl ahap kaplardan geilerek girilmektedir.
546 547

Yozgattaki

Baavuolu

Camisinin548

tavanyla

benzerlik

Burhan Bilget, Sivas Evleri, Ankara, 1993, s.4, 28, 38. M. Denkta, a.g.e., s.46. 548 Hakk Acun, Yozgat ve Yresi Trk Devri Yaplar, Vakflar Dergisi, Say:13, Ankara, 1981, s.649-650.

217

Ali Aa Camisinin kuzey duvarnn bat ucuna yerletirilen harime giri kaps, eyvanl ta kap biiminde dzenlenmitir. Bask yuvarlak kemerli kap akl, taraftan hafif ykseltisi bulunan ikisi d bkey yarm daire profilli ve birisi de bezemesiz silme kuaklar ile erevelenmitir. Harime giri kapsnn kuzey yn, bask yuvarlak kemerle snrlandrlmtr. Ayn kapnn gney yn ise, Bursa kemeri biiminde yaplmtr. Meydan, Hoca mam, Kabal, Ali Aa ve ems gibi camilerde harime giri; Ali Baba Camisinde n mekana giri; Meydan Camisininde de minber kapsnn ahaptan ift kanatl olarak dzenlenerek geometrik karekterli bezemelerin arlkta olduu kompozisyonlarla tezyin edildii grlmektedir. Yukarda bahsedilen camilerin dndaki dier kaplarn ise hi sanatsal zellii bulunmamaktadr. 3.4.5. Pencereler Camiler, beden duvarlarnn alt ve st blmlerine alan dikdrtgen, yuvarlak ya da sivri kemerli pencerelerle aydnlatlmtr. Yine baz pencerelerin alt ve yanlar evli olarak dzenlenmitir. Pencerelerin bu ekilde evli olarak dzenlenmesi, beden duvarlarnn tayc olarak kullanlmasyla aklanabilir. ncelenen dier camilerden farkl olarak Kale Camisinin kubbe kasnana, yuvarlak kemerli pencereler almtr. Meydan Camisinin sivri kemerli pencere alnlklarnn bezemesiz olarak braklm olmas ve Ali Aa Camisinin sivri kemerli pencere yzeyinin ise zeminden kertilerek belirginletirilmesi dikkat ekicidir. Ayrca, Pulur Camisi hariminin gney cephesindeki pencerelerin st ksmlar yuvarlak kemer formunda sonlandrlm olup, bu pencereler darya doru daralarak d cephede dikdrtgen pencere formuna dntrlm olduu grlmektedir. 3.4.6. Son Cemaat Mahalleri Meydan, maret, Kabal, Abadan, Uzunhacolu, Yeil, Hac Mehmet Aa, Yiitler, Hac Zahit, Hoca mam, atalpnar, Zincirli Minare, rtmeli, eki ve Pulur Camilerinde son cemaat mahalli bulunmaktadr. rtmeli, Kaleard, maret, Yeil,

218

Kabal, atalpnar, Zincirli Minare, Hac Zahit ve Abadan Camilerinde son cemaat mahallerinin st kat mahfil olarak deerlendirilmitir. Bu uygulama, Sivas ehrindeki camilerde yaygn bir ekilde grlmektedir. ems Camisinde son cemaat mahalline yer verilmemitir. Ayrca yklmadan nce izilen planndan, Sait Paa Camisinde son cemaat mahallinin bulunduu anlalmaktadr. Ele alna dier camilerdeki ahap dz tavanl son cemaat mahallerinden farkl olarak, Ali Baba Camisinde son cemaat mahalli eklinde dzenlenmi tek kubbe ile kapatlm n mekan bulunmaktadr. Kare mekanl tek kubbe ile rtlen plan tipine sahip Ali Aa ve Kale Camilerinin Anadoludaki benzer rneklerinde genelde son cemeat mahallinin zeri kubbe ya da tonozla rtlmesine karn, bu rneklerin son cemaat mahalleri yakn tarihlerde ahap ve betonarmeden dz tavanl olarak yaplmtr. 3.4.7. Minareler Ali Aa, Sait Paa, Kabal, Ali Baba, Hac Mehmet Aa, Zincirli Minare, ems, Sarzade Mehmet Paa, Hac Zahit, Yeni, Kazanclar ve Atlye Camilerinin tek erefeli minaresi tamamen kesme ta; Meydan, Kale, Osman Paa, Tarhana ve Yiitler Camilerinin tek erefeli minaresi de tula malzeme kullanlarak ina edilmitir. Dierlerinden farkl olarak Tarhana Camisi minaresinin gvdesi, zeminden tarlm yeil srl tulalar ile dikey ynde kvrmlar oluturan eritlerle hareketlendirilmi olduu dikkat ekicidir. rtmeli, Hoca mam, Kaleard ve Abadan Camilerinde bulunan kesme tatan yaplm minareler de yakn zamanlarda eklenmitir. Sait Paa, Zincirli Minare ve Atlye Camilerinin minareleri yap bnyesinin dna, bunlarn dndaki dier minareler yapnn beden duvarlar ierisine yerletirilmitir. ncelenen rneklerden minare gvdesinin zerindeki erefe Meydan, Kale, Ali Aa, Ali Baba, Osman Paa, Hac Mehmet Aa Camilerinde mukarnaz dizilerine; Yiitler, Kabal, Sarzade Mehmet Paa, em, Sait Paa, Yeni ve Atlye Camilerinde profilli silme kuaklarnn zerine oturtulmutur. Bu sebeple, Sivas ehrindeki minarelerde erefe kaidesinde, mukarnas dizileri ile birlikte profilli silme kuaklarna yer verilmesi uygulamasnn sevilerek kullanlmasyla karlalalmaktadr. Dierlerinden farkl

219

olarak Zincirli Minare Camisi minaresinde erefe kaidesinin yukarya doru daralacak biimde yaplm olmas da ilgintir. atalpnar, Pulur, maret ve Yeil Camilerinin minare kaidelerinde ta; gvde, erefe, petek ve klahlarnda ahap malzeme kullanlmtr. Ayrca, rtmeli ve eki Camilerinin kk minareleri de ahaptan asma balkon eklinde yaplmtr. Anadoluda benzer ahap kk minare rnekleri Ktahyada tespit edilmitir549. Erken tarihli ahap minare rnekleri gnmze ulaamam olmasna karn erken dnemde baz minarelerin ahaptan yapldn sylemek mmkndr. Fakat, ahabn doas gerei dayankl malzeme olmamas dikkate alndnda bu rneklerin gnmze ulaamad kabul edilmektedir. Sivas ve evresinde ahap minarelerin kullanlm olmas ilgin bir detaydr. Anadoludaki ahap minarelerin zellikle Karadeniz Blgesinde sevilerek kullanlm olmas muhtemelen malzemenin bu blgede kolay temin edilebilir olmasyla ilikilidir. Anadoluda zellikle XIV-XV. yzyldan itibaren ina edilen camilerde ahap minareler tercih edilmitir. Bunun nemli sebeplerinin banda ahabn ucuz olmas ile kolay yaplabilmesi zelliinin bulunduunu dnmekteyiz. Bu minarelerin rnekleri: Ankara-Molla Byk Mesciti (XIV-XV. yzyl)550, Sivas-Divrii Sleymanaa Camisi (H.1100/M.1688-1689)551, Artvin-Arhavi Ortacalar Merkez Camisi (H.1170/M.1757)552, Sivas-Divrii Ahmet Paa Camisi (H.1175/M.1761-1762)553, Ankara-Hac lyas Camisi (XVII-XVIII. yzyl)554, Ktahya-Deveyata Mesciti (XIX.
549 Ulaabildiimiz yaynlar ierisinde ahap kk minare rnekleri Ktahyada tespit edilmitir. Bu tr kk minarelere Ktahyadaki Karadonlu (Pirler Mahallesi) Mesciti (XVI. yzyl sonlar) ve Sultanba ataleme (Ahi Arslan) Mesciti (XVIII. yzyln ikinci yars) rnek olarak verilebilir. Konu hakknda daha geni bilgi iin baknz, A. Altun, a.g.m., s.265, 286. Ayrca ayn ehirdeki ahap minare rnekleri arasnda Drtdirekli (Durmu elebi) Cami (?) ve Alaaddin (Rabia Hatun) Mesciti (?) bulunmaktadr. Konu hakknda daha geni bilgi iin baknz, M. Mustafa Kalyon, Ktahyada Seluklu-Germiyan ve Osmanl Eserleri, Ktahya, 2000, s.177,158. 550 G. ney, Ankarada Trk,s.34-35. 551 M. Denkta, a.g.e., s.29. 552 Osman Aytekin, Ortaadan Osmanl Dnemi Sonuna Kadar Artvindeki Mimari Eserler, Ankara, 1999, s.156-158, Baknz. Resim 93. 553 M. Denkta, a.g.e., s.53. 554 G. ney, Ankarada Trk, s. 69-70.

220

yzyl balar)555, orum- skilip Mft Camisi (XIX. yzyln ilk yllar)556, Rodos-Aa Camisi (1820?)557, Artvin-Ardanu-Anal Camisi (1833)558, Erzincan-Kemaliye-Salihli Ky Camisi (1844)559, Artvin-avat Cevizli Camisi (1889)560, Artvin-Yusufeli den Camisi (XIX. yzyl)561, Sivas-Divrii Gllba Camisi (IXI. yzyln ikinci yars) 562, Ankara-Beypazar ncili Camisi (IXI. yzyln son eyrei)563 ve Giresunebinkarahisar Tamzara Camisi (1900)564dir. Dier minarelerden farkl olarak Tarhana Camisinin tek erefeli minaresinin gvdesi, zeminden tarlm yeil srl tulalar ile yivlendirilmitir. Minarelerde bu tr srl tula malzeme kullanmnn Anadoluda daha ok erken dnemde younlatn Siirt-Ulu Camisi (H.523/M.1228-1229)565, Akehir-Ta Medrese Mesciti (H.648/M.1250)566, Konya- nce Minareli Medrese (1258-1279)567, Konya-Sahip Ata Camisi (1258)568, Erzurum-ifte Minareli Mederese (1270)569, Birgi-Ulu Camisi (H.722/M.1322)570, znik-Yeil Camisi (1378-1392)571, Tire-Yeil maret Camisi (1441)572, znik-Mahmut elebi Camisi (1442-1443)573 ve stanbul-Burmal Mescit (H.902/M.1497)574 minaresine bakarak sylemek mmkndr.
A. Altun, a.g.m., s.284. Fgen lter, Bir Anadolu Kenti skilip, Ankara, 1992, s.57-58. 557 Zeki elikkol, Rodostaki Trk Eserleri ve Tarihe, Ankara, 1986, s.55-56, Baknz. Res.104. 558 O. Aytekin, a.g.e., s.146-148, Baknz. Resim 87. 559 Hamza Gndodu, Kemaliye ve Salihli Ky zerine Deinmeler, IX. Ortaa ve Trk Dnemi Kazlar ve Sanat Tarihi Aratrmalar Sempozyumu (21-23 Nisan, Erzurum), Bildiriler, Erzurum, 2006, s.251-253. 560 O. Aytekin, a.g.e., s.191-195, Baknz. Resim 120. 561 O. Aytekin, a.g.e., s.207-209, Baknz. Resim 133. 562 M. Denkta, a.g.e., s.61-62. 563 T. Bozkurt, a.g.e., s.60-69. 564 Haim Karpuz, ebinkarahisar, Ankara, 1989, s.27. 565 M. Emin Baar, XII. XIII. Yzyl Anadolu Minareleri, (Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi), Konya, 1997, s.55-61. 566 Yekta Demiralp, Akehir ve Kylerindeki Trk Antlar, Ankara, 1996, s.31-34. 567 Aptullah Kuran, Anadolu Medreseleri, Ankara, 1969, s.55; mr Bakrer, Anadoluda XIII. Yzyl Tula Minarelerinin Konum, ekil, Malzeme ve Tezyinat zellikleri, Vakflar Dergisi, Say:9, Ankara, 1971, s.354. 568 Halk Karamaaral, Shib At Cmiinin Restitsyonu Hakknda Bir Deneme, Rleve ve Restorasyon Dergisi, Say:3, Ankara,1982, s.50. 569 Rahmi Hseyin nal, ifte Minareli Medrese (Erzurum), Ankara, 1989, s.5. 570 Rahmi Hseyin nal, Birgi (Tarihi, Tarihi Corafyas ve Trk Dnemi Antlar), (Yayna Hazrlayan:Rahmi Hseyin nal), Ankara, 2001, s.59-79. 571 Oktay Aslanapa, Osmanl Devri Mimarisi, stanbul, 1986, s.5. 572 A. Osman Uysal, Erken Osmanl Dneminde Srl Tulal Minareler, X. Trk Tarih Kongresinden Ayr Basm, Ankara, 1994, s.2352. 573 A. O. Uysal, a.g.m., s. 2352. 574 Semavi Eyice, stanbul Minareleri, Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri, Cilt:I, stanbul, 1963, s.47-48; Tarkan Okuolu, Burmal Mescit, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, stanbul,
556 555

221

ncelemi olduumuz minarelerde erefe korkuluklar basit bir ekilde yaplarak ebekeli korkulua yer verilmemi olmas; ehir merkezindeki Ulu Cami, ifte ve Gk Medereselerde karlalan minarelerin form, malzeme, teknik, iilik ve ssleme zelliklerinin tamamen grmezden gelinmesi ilgintir. Ayrca katalog ierisine aldmz ve gnmze ulaamam alt adet caminin sadece minarelerinin ulam olmas dikkat ekicidir. Bunun en byk nedeni eitli sebeblerle yklan camilerin yerlerine daha byk llerde yeni cami ina edilmesiyle aklanabilir. 3.4.8. Mihraplar ncelenen camiler ierisinde Kale ve Ali Baba Camilerinin mihrabnda ta; rtmeli, maret, Yeil, Yiitler, Pulur, Hac Mehmet Aa, Hoca mam ve eki Camilerinin mihrabnda al malzeme kllanlmtr. Meydan ve Hac Zahit Camilerinin al mihraplar ksmen yenilenmitir. Uzunhacolu, ems, Zincirli Minare, Kaleard, Sarzade Mehmet Paa, Kabal, atalpnar, Abadan ve Ali Baba Camilerinin mihraplar orijinal deildir. Kale Camisi mihrabnn, dier mihraplardan farkl olarak cepheli olarak tasarlanm olmas ve ni ksmnn iki yandan gvdeleri silindirik, kaide ve balklar kum saati eklinde biimlendirilmi stuncelerle snrlandrlmas dikkat ekicidir. Meydan ve Hac Zahit Camilerinde mihrap nii, aldan kalplama teknii kullanlarak oluturulmu olup, ni ksm dndaki dier blmleri yakn tarihlerde eklenen ahap ve bakr levlahalarla kapatlmtr. Ayrca gnmzde tamamen yenilenen, fakat eski fotoraflarndan Sait Paa, ems, atalpnar, Zincirli Minare ve Abadan Camileri mihraplarnn aldan yapld anlalmaktadr. Hoca mam, maret, Yiitler, Hac Mehmet Aa, Pulur ve Yeil Camilerinin mihraplar yanlarda ve st blmlerde al sslemelerle hareketlendirilmitir. Ali Aa Camisinin mihrap kavsaras da aldan sade bir bitkisel kompozisyonla sslenmitir. Yukarda da
1994, s.340; Aygn lgen, Klsik Devir Minareleri Osmanl Cami Plannda Minarelerin Konumu, stanbul, 1996, s.27-32.

222

grld gibi Sivas il merkezindeki camilerde yer alan mihraplarda malzeme olarak al sevilerek ve isteyerek kullanlmtr. ncelenen mihraplardan Yiitler Camisinin mihrabnda uygulanan malzeme, teknik ve ssleme kompozisyonu zellii ile Kayserinin Develi ilesine bal hl Kasabasndaki Yusuf Aa
575

Camisi

(H.1335/M.1916)nin mihrab ile yakn benzerlik gstermesi artcdr

rtmeli ve Ali Baba Camilerinin mihrab olduka basit yarm daire bir ni eklinde almtr. Uzunhacolu, Meydan ve Abadan Camilerinin son cemaat mahallerinde olduka sade mihrabiyeler ile karlalmaktadr. Bu mihrap ve mihrabiyelerin al ve ta bezemeleri ssleme bal altnda nceki blmlerde deerlendirilmitir. 3.4.9. Minberler Sivas il merkezindeki ele alnan camilerde mermer ve ahap malzemeyle yaplm minber bulunmaktadr. maret, Abadan, Pulur, atalpnar, Kabal, ems, Zincirli Minare, Kaleard, Sarzade Mehmet Paa, Yeil, Uzunhacolu, Hac Mehmet Aa ve Yiitler Camilerinde ahap minber bulunmaktadr. Bunlardan Kabal, Sarzade Mehmet Paa, Kaleard, ems, Zincirli Minare, Uzunhacolu, Pulur ve Hac Mehmet Aa Camilerindeki minberlerin hibir sanatsal zellii olmayp yakn tarihlerde yaplmlardr. Hoca mam, Hac Zahit, rtmeli, Ali Baba ve eki Camilerinin minberleri ise dier minberlerden farkl olarak asma balkon eklinde dzenlenmitir. Meydan ve Kale Camilerindeki minber mermerden yaplmtr. Ali Aa Camisinin mermer minberi ise orijinal deildir. maret, Yeil ve Yiitler Camilerinin minberleri akma ve kafes oyma teknii kullanlarak yaplm olup, yal boyayla boyaldrlar. Yeil ve Yiitler Camilerinin dier blmleri olduka sade olarak braklm olmasna ramen minber kapsnn tepelik ksmlar bitkisel kompozisyonla doldurularak zerleri yal boyayla boyanmtr.
575

M. Denkta, hl Kasabas, s.201-205, baknz Fot.5-6.

223

ncelenen dier camilerin minberlerinden farkl olarak Hoca mam, Hac Zahit, rtmeli, Ali Baba ve eki Camilerinin minberleri asma balkon eklinde dzenlenmitir. Ali Baba Camisinin minberi yakn zamanlarda ayn zellie sahip olacak ekilde yenilenmitir. Bu tr minberlerin kk ksmna, mihrabn batsndaki genelde 0.80-1.00 m. kalnlndaki duvar ierisine dou-bat ynnde alm merdivenlerden klarak ulalmaktadr. Minber balkonunun taban, yarm huni yada okgen kesitli zemine oturtulmutur. Minberin tabanna gre ekillenen balkonunun korkuluklar, eki Camisinde olduu gibi sade; Hoca mam, Hac Zahit ve rtmeli Camilerinde de grldd zere ahaptan kafes oyma ve akma teknikleri kullanlarak sslemeli olarak da yaplmtr. eki Camisinde ak olarak braklan minberin balkon blmnn zeri, dier rneklerde ahap direklerin tad ahap tavanla kapatlmtr. Yiitler, Hoca mam ve maret Camilerinin ahap minber tavanlarnn zerinde, u ksmlar ters ve dz C biiminde kavis yapacak ekilde dzenlenmi ta paralar ile kubbe grnm oluturulmaya allm olmas dikkat ekicidir. Duvar ierisine yerletirilen merdivenlerle kk ksmna kld asma balkon eklinde dzenlenmi minberler Sivas ehrinde sevilerek uygulanmtr. Bu tr minberlerin tercih edilmesi; harimin daraltlmasn engellemenin, ksa srede yaplabilmesinin, maliyetinin daha dk olmasnn ve blgesel bir slubun etkili olmasyla aklanabilir. Ulaabildiimiz yaynlar arasnda minberin bu tr asma balkon biiminde kurguland rnekler anlurfa ve evresinde tespit edilmitir. Bunlar anlurfadaki Pazar (XII. yzyl)576, Eski meriye (H.701/M.1301ten nce)577, mam Sekkaki (H.973/M.1565)578, Behramlar (H.993/M.1585)579, Rzvaniye (H.1129/M.1716)580, Hac Ltfullah (H.1133/M.1720den nce)581, Hzanolu (H.1142/M.1729dan nce)582, Arabi (H.1157/M.1743)583 ve Tuzeken (H.1275/M.1858ten nce)584 Camileri; Surutaki Ahmed-i Bican (H.1304/M.1887)585 ve Suru Ulu (?)586 Camileri;
576 577

A. Cihat Krkolu, anlurfa Camileri, Ankara, 1993, s.48-50. A. C. Krkolu, anlurfa , s.17-18. 578 A. C. Krkolu, anlurfa , s.62. 579 A. C. Krkolu, anlurfa , s.63. 580 A. C. Krkolu, anlurfa , s.44-47. 581 A. C. Krkolu, anlurfa ., s.30-31. 582 A. C. Krkolu, anlurfa , s.54-55. 583 A. C. Krkolu, anlurfa , s.33. 584 A. C. Krkolu, anlurfa , s.68-69. 585 Erdal Eser, Surutaki Eserler, Birecik, Halveti, Suru, Bozova leleri ile Rumkaledeki Tanmaz Kltr Varlklar, Ankara, 1999, s.279-282.

224

Birecikteki Abdi Kethda (Cck), (?)587 ve Tekke (?)588 Camileridir. Ancak anlurfa ve evresindeki bu rnekler, tamamen ta malzemenin kullanmasyla Sivastaki benzer minberlerden farkldr. ncelenen ahap minberlerde kalem ii teknii ile yaplm ssleme kompozisyonlarna yer verilmemi olmas dikkat ekicidir. Mermer malzemeden oluturulmu Meydan Camisinin sade minberine karlk, Kale Camisi minberinin dou ve bat aynalklarnn alt blm, sivri kemerli akllk eklinde dzenlenmi sprgeliklere sahiptir. Sprgeliklerin kuzeyinde yer alan kare biimli panolarn yzeyi, alak kabartma olarak ilenmi birer selvi ve yzeyi dolduracak lde byk tasarlanm rozet motifiyle sslenmitir. Minber kapsn ynden talandran tepelik blmnn yzeyi ise stilize edilmi biri dar, dieri daha geni olan ve ritmik olarak sralanm dilimli palmet dizileri ile hareketlendirilmitir. Geni olan palmet motiflerinin i ksmlar, alak kabartma tekniinde ilenmi izgisel ekillerle doldurulmutur. maret Camisi minber kaps tepeliindeki bitkisel ssleme kompozisyonunun merkezinde bulunan vazonun kaide ksmnn zerine (H.)1322 (M.1904) tarihi ve Muhammed Mtak ismi alak kabartma eklinde yazlmtr. Meydan Camisinde ise minberin aynalk ksmlarndan dou yndeki yzeyine, Ameli Ali, ve elep Hasan Paa isimleri belli bir dzene bal kalmakszn kaznarak yazlmtr. Bu yazlarda geen isimlerin minberin sanatlarna m ait olduu yoksa sonradan m kaznd tespit edilememitir. Yukarda belirtilen minberlerin dndaki hibir rnekte tarih ve sanat ismi belirtilmemitir. ncelenen camilerde ta malzemeden oluturulmu minbere yer verilmemi olmas ilgintir.

586 587

E. Eser, a.g.m., s.275-278. A. Cihat Krkolu, Birecik, Ankara, 1996, s.26-29. 588 A. C. Krkolu, Birecik ,s.38-40.

225

Sivas il merkezinde gnmze ulaamayan 19 adet mescit ile bugn mevcut olan Ali Baba, atalpnar, Hoca mam, eki ve Yeni Mescitlerinin zamanla ihtiyac karlayamad ve minber eklenerek camiye dntrlm olmas dikkat ekicidir. 3.4.10. Vaaz Krsleri Ele alnan Sivas ehrindeki camilerden Uzunhacolu, Abadan, Ali Baba ve maret Camilerinde vaaz krss bulunmaktadr. Bunlardan Abadan Camisi vaaz krs ahap ve aldan, dierleri tamamen ahaptan yaplmtr. Uzunhacolu ve Ali Baba Camilerindeki vaaz krsleri orijinal deildir. Dierlerinden farkl olarak rtmeli, Hac Zahit ve Hoca mam Camilerinin asma balkon eklinde dzenlenmi vaaz krsleri ahabn arlkta olduu al malzeme ile birlikte kullanlarak oluturulmutur. Yukarda isimleri verilen camilerin dndaki yaplarda vaaz krss bulunmamaktadr. maret Camisi vaaz krss ahaptan aklarak yaplmtr. Yarm huni biiminde duvara bal olarak dzenlenmi olan vaaz krssnn gvdesi, beyaz yal boya ile boyanarak, koyu yeil renkteki yal boyayla boyanm dikey dorultudaki ince ta paralarnn aklmas ile krs yzeyi hareketlendirilmitir. Ahap vaaz krss korkuluunun alt ksmlarna, yarm daire eklindeki su dalgas biimde ritmik olarak sralanm ahap levha aklarak bezenmitir. Abadan Camisinin duvar yzeyine baml yarm koni eklinde dzenlenmi ahap vaaz krssnn alt ksm ile balkon korkuluu yzeyindeki geometrik ve bitkisel karekterdeki kompozisyon aldan kalplama teknii kullanlarak yaplmtr. Kompozisyonlarn zemini mor, motifler altn sars renkteki yal boya ile boyanmtr. ncelenen dier camilerin vaaz krslerinden farkl olarak rtmeli, Hac Zahit ve Hoca mam Camilerinin vaaz krsleri asma balkon eklinde dzenlenmitir. Bu tr vaaz krsleri balkonuna, genelde 0.80-1.00 m. kalnlndaki duvar ierisine dou-bat ynnde alm merdivenlerden klarak ulalmaktadr. Vaaz Krss balkonunun taban, yarm huni yada okgen kesitli zemine oturtulmutur. Hac Zahit Camisinin vaaz krss taban aldan, dier ksmlar ahaptan; rtmeli ve Hoca mam Camilerinin vaaz krss ise tamamen ahaptan yaplmtr. Vaaz krss tabanna gre

226

ekillenen balkon korkuluklar ahaptan kafes oyma ve akma teknikleri kullanlarak sslenmitir. Duvar ierisine yerletirilen merdivenlerle kk ksmna kld asma balkon eklinde kurgulanm vaaz krsleri Sivas ehrinde sevilerek uygulanmtr. Bu tr vaaz krslerinin tercih edimesi hakknda yukarda ayn tarz minberlerin uyguland minber blmnde bilgi verilmitir. Ulaabildiimiz yaynlar arasnda vaaz krslerinin yukarda belirtildii gibi asma balkon biiminde uyguland benzer rnekler anlurfaBirecikte tespit edilmitir. Bunlara rnek olarak Birecik Tekke Camisi (H.981/15731574)589, Birecik Abd-i Kethda (Cck), (onarm H.1243/M.1828)590, Birecik eyh (h) Sadettin (onarm H.1329/M.1911)591, Birecik eyh Muhammed Zehravey (onarm H.1340/M.1921-1922)592 tespit edilmitir. Fakat yukarda belirtilen Birecikteki vaaz krslerinin oluumunda, malzeme olarak tan egemen ge olmas ile Sivastaki benzer rneklerden fakldr. Ele alnan vaaz krslerinde ta ve mermer malzemenin kullanlmam olmas ve kalem ii tekniiyle oluturulmu sslemelere yer verilmemi olmas ilgintir. 3.4.11. Mahfiller Sivas il merkezindeki camilerde bulunan mahfillerin tamam harimin kuzey cephesinde yer almaktadr. Ayrca yapm malzemesi olarak ahabn kullanld mahfillere ahap merdivenlerle klmaktadr. Sarzade Mehmet Paa, ems, Yiitler, Pulur, Hoca mam, Uzunhacolu, Meydan, Abadan, Yeil ve atalpnar Camilerinde mahfil bulunmaktadr. rtmeli, Kaleard, maret, Kabal, Zincirli Minare, Hac Zahit ve eki Camilerindeki son cemaat mahallilerinin zerinin de mahfile dahil edilmi olmasndan, bu uygulamann Sivas ehrinde sevilerek uyguland anlalmaktadr. Bu ekilde
589

Suat Alp, Birecikteki Eserler-Tekke Camii (Sleyman Han Camii-Bahriye Tekkesi Mesciti), Birecik, Halveti, Suru, Bozova leleri ile Rumkaledeki Tanmaz Kltr Varlklar, Ankara, 1999, s.85-89. 590 Suat Alp, Birecikteki Eserler-Abd-i Kethda Camii, Birecik, Halveti, Suru, Bozova leleri ile Rumkaledeki Tanmaz Kltr Varlklar, Ankara, 1999, s.95-99. 591 Suat Alp, Birecikteki Eserler-eyh (h) Sadettin Camii, Birecik, Halveti, Suru, Bozova leleri ile Rumkaledeki Tanmaz Kltr Varlklar, Ankara, 1999, s.100-105. 592 Abdurrahman ener, Birecikteki Eserler- eyh Muhammed Zehravey Mesciti, Birecik, Halveti, Suru, Bozova leleri ile Rumkaledeki Tanmaz Kltr Varlklar, Ankara, 1999, s.118-120.

227

mahfil uygulanarak, hem son cemaat mahallinin st ksm deerlendirilmi hem de mahfilin alan geniletilerek pratik zmler getirildii grlmektedir. Kale, Ali Baba ve Ali Aa Camilerinde mahfil bulunmamaktadr. Ayrca, Hac Mehmet Aa Camisinde yakn zamanlarda yaplan onarm almalar srasnda mahfilin kaldrld tespit edilmitir. 3.5. Kitabeler ncelemi olduumuz camilerden 18 adetinde toplam 22 adet kitabe bulunmaktadr. Meydan, ve Ali Baba Camilerinde ikier adet dier camilerde birer adet kitabe yer almaktadr. Bu kitabelerden 15 adeti mermer, dierleri ise kesme ta zerine yazlmtr. Camilerden dokuz adeti zerinde kitabe yoktur. Ele alnan camilerdeki 10 adet kitabenin ise minarelerin kaidelerine yerletirilmi olmas ilgintir. Kale, Ali Aa, ve Meydan Camilerindeki ikier adet kitabe ina; Ali Baba, Osman Paa, rtmeli, maret, Abadan, Yeni Camilerindeki birer adet kitabe onarm; Kabal, Hac Zahit, Sait Paa, Atlye, Ali Baba Camilerindeki birer adet kiabe minare ina; Yeni ve Kazanclar Camilerinde bulunan birer kitabe de minare onarm kitabesidir. Yiitler, Uzunhacolu, Sarzade Mehmet Paa, Pulur Camilerinde bulunan kitabelerde her hangi bir ina ya da onarm ile ilgili bir ifade belirtilmemitir. Kaleard Camisi minare kaidesi zerinde bulunan kitabe ok tahrip olduundan okunamamtr. Hac Zahit Camisi minare kaidesindeki kitabe de ok tahrip olmasna karn daha nce yaynlanan almadan yararlanlarak tamam okunabilmitir. maret ve Pulur Camilerinin kitabeleri Arapa, dierleri Osmanlca Trkesi ile yazlmtr. Sadece, Sait Paa Camisinin kitabesinde tarih ebced hesabyla tarihlendirilmitir. Camilerin tamamndaki kitabeler, sls ya da sls hattn eitleri kullanlarak yazlmtr. Ele alnan dier kitabelerden fakl olarak Ali Baba Camisindeki son cemaat mahalli eklinde dzenlenmi n mekana giri kaps zerindeki kitabede, tarih hem yazyla hem de rakamla yazlmtr. Bu kitabelerden 18 adetinde bani isimleri belirtilmitir. ncelenen kitabelerde kitabeyi yazan hattatn adna yer verilmemitir. Ayrca Yeni

228

Caminin minaresine ait onarm kitabesi dnda hi bir kitabede ustann veya mimarn ad belirtilmemitir. Hac Mehmet Aa Camisinde iki, atalpnar ve Zincirli Minare Camilerinde de birer adet manzum halde yazlm belge bulunmaktadr. Bu belgelerden Hac Mehmet Aa Camisinde giri holnn dou duvarndaki onarma ait belgede tarih yazyla, harimin dou duvarnn gney ucundaki ayetin yazld belgede ise tarih rakam ile yazlmtr. atalpnar Camisinde bulunan manzum halde yazlm onarm belgesinde tarih rakamla, Zincirli Minare Camisinde yer alan manzum belgede de onarm hem yaz ile yazlm hem de ketebe ismi belirtilmitir. 3.5.1. Baniler Sivas il merkezindeki katologa dahil edilen 27 adet Osmanl Camisinden Meydan, Kale, Ali Aa, Abadan, Sait Paa, Osman Paa, Sarzade Mehmet Paa, Kabal, rtmeli, Ali Baba, maret ve ems Camileri vali, devlet adam, asker ve eyh gibi unvanl kimseler, dierleri ise ehir eraf tarafndan ina edilmitir. Meydan, Kale ve Ali Aa, Abadan, Sait Paa ve Osman Paa Camileri vali; Sarzade Mehmet Paa ve Kabal ve rtmeli Camileri asker; Ali Baba, maret ve ems Camileri eyh unvanna sahip kiiler tarafndan ina ettirilerek devletin brokrat kesimi ve Sivasn nde gelen aileleri tarafndan dzenlenen vakflar ile desteklendii grlmektedir. Ayrca, Yeni Cami gibi baz yaplarn onarmn yaptran ve Hac Zahit Camisinde olduu zere baz camilerin minaresini ina ettirerek ehrin imar hayatnda rol alan kiiler arasnda hanmlarn da bulunmu olmas dikkat ekicidir. Meydan, Ali Baba ve Kale Camileri gibi eserlerin bir yap topluluunun paras olarak planlanmas ve zengin vakflarla desteklenmesi, Sivas ehrinin Osmanl dneminde sanlann aksine nemli imar faaliyetlerine sahne olduunun somut birer gstergesidir. Anadolu, XVI. yzyln balarndan XVII. yzyln ortalarna kadar belirgin bir ekilde Osmanl-Safevi mcadelesine sahne olmutur. Bu mcadelelerin daha ok Eyalet-i Rum olarak bilinen ve Sivasn da ierisinde bulunduu blgede younlat

229

grlmektedir593. Osmanl Devletinin izledii sunnilik politikasna bal olarak Safevi sempatizyanlarnn mevcut olduu blgelere, cami ve mescit ina edilmesi gerektii eyhlislam Ebus-Sud Efendinin594 isteiyle emredilmi olmas ilgintir595. ncelediimiz camilerden Ebus-Sud Efendinin eyhlislamlk grevinde bulunduu 1545-1574 yllar arasnda ina edilmi cami ve mescitlerin bu sunnilik siyaseti erevesinde ele alnm olabileceini sylemek mmkndr. Meydan Camisinin banisi Hasan Paann Kanuni Sultan Sleyman (1520-1566)nn Kale Camisinin banisi Mahmut Paann da III. Murat(1574-1595)n vezirleri olduklar, Ali Baba Vakfnn da Rstem Paa ve Atik Valide Sultan Vakflarndan gelir ayrlmas ve Hasan Paann kendi yaptrd camiye Sunni mezhebe mensup emseddin Sivasi Efendinin vaiz olarak getirilmi olmas yukarda belirttiimiz siyasi politikalarn birer uzants olarak yorumlanabilir. Yine XVII. yzylda eyh Aziz Hdayi Efendinin Sultana, her kye sunni bir imamn tayin edilmesi, imamn kadn ve ocuklara ilim reterek zikir yaptrmakla grevlendirilmesi, k tekkelerinin denetlenerek snnet ve eriata uymayanlarn kapatlmas gerektii eklindeki tavsiyeleri de Osmanlnn yukarda bahsedilen sunnilik siyaseti erevesinde cami ve mescit yapmn tevik etmi olmas dikkat ekicidir596.

Saim Sava, XVI. Asrda, s.30. Osmanlnn Safevilere kar yrtt bu savan gaza kapsamnda deerlendirilerek meruluk salanmas dnemin eyhlislamlarndan 1526-34 yllar arasnda grev yapan Kemalpaa ile 1545-74 yllar arasnda ayn grevde bulunan Ebussud Efendinin yazlaryla gereklemitir. Konu hakknda daha geni bilgi iin baknz, Coln Imber, Erken Osmanl Tarihinde dealler ve Merutiyet, Kanuni ve a Yeniada Osmanl Dnyas, stanbul, 2002, s.148. 594 Ebus-Sud Efendi (H.898.M.1490/H.982/M.1574), Kanuni Sultan Sleyman, II. Selim, III. Murat ve III. Mehmed dnemlerinde eyhlislamlk ve kazaskerlik gibi grevlerde bulunmutur. Konu hakknda daha geni bilgi iin baknz, M. Erturul Dzda, eyhlislm Ebussud Efendi Fetvalar Inda 16. Asr Trk Hayat, stanbul, 1972, s.22-23; Ahmet Akgndz, Ebssud Efendi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt:X, stanbul, 1994, s.365-371. 595 Sunnilik politikas erevesinde Ebus-Sud Efendinin, camisi olmayan kylerdeki Mslman kyllere cami yaptrlarak, ibadetlerin dzenli bir ekilde kontrol edilmesi ve aksi takdirde ceza verilecei eklinde fetvas bulunmaktadr. Konu hakknda daha geni bilgi iin baknz, A. Akgndz, a.g.e., s.73; S. Sava, XVI. Asrda, s.151; C. Imber, a.g.m., s.152. 596 S. Sava, XVI. Asrda, s.151-152.

593

230

4. SONU Bu almada, Sivas il merkezi snrlar ierisindeki Osmanl dneminde ina edilmi olan ve gnmze ulaabilen 21 adet cami ile gnmze orijinal haliyle ulam alt adet minareyi kapsamaktadr. Ayrca bugne kadar isimlerini hi duymadmz ve eitli sebeplerle yklarak gnmze ulaamayan 96 adet cami ve mescit hakknda da ksaca bilgi verilmitir. ncelenen bu cami ve mescitler plan olarak; kare mekanl tek kubbeli, ahap kirileme tavanl, tek meknl dz tavanl ve mnferit tip camiler olmak zere drt ana balkta gruplandrlmtr. Ahap kirileme tavanl camiler de ilk nce, mihraba dik sahnl ve mihraba paralel sahnl olarak iki ana gruba ayrlm, daha sonra da bu gruplarn alt gruplar oluturulmutur. Bu plan tiplerinden ahap kirileme tavanl camilerin daha youn ve sevilerek kullanld tespit edilmitir. Sivas il merkezindeki caminin beden duvarnda ve st rtsnde; bir caminin beden duvarnda ve ayaklarnda kesme ta kullanlmtr. Ayrca drt caminin ahap minaresi; be caminin tula minaresinin kaidesi; 14 caminin minare kaide, gvde beden duvarlarnda kerpi malzeme kullanlmtr. Ahap direkli 18 adet caminin tayc direklerinde ve st rtlerinde, bir adet caminin kk minaresinde, 13 adet minberde, 17 adet mahfilde tamamen ahap malzeme kullanlmtr. Yukarda belirtildii zere, ahabn olmad bir blgede yaygn olarak ahap malzemenin kullanlm olmas ilgintir. Sivas il merkezinde aratrlan camilerde ta, mermer, al, ahap ve kalem ii olmak zere be farkl malzemenin kullanld sslemeler grlmektedir. Hibir camide, il merkezinde ve petek ksmlar ta malzeme kullanlarak ina edilmitir. Dier camilerin temellerinde ta,

231

bulunan Keykavus, ifte ve Buruciye Medreselerinde yer alan ta, Gk Mederesedeki ta ve mermer sslemelerinin grmezden gelinerek uygulanmam olmas dikkat ekiidir. Al sslemelerin tamamnn kalplama teknii ile yapld ve youn olarak yivlendirilmi kenger yapraklar ve palmet motifleri ile birlikte meydana gelen bitkisel ve geometrik sslemenin yannda bir iki rnekte ay-yldz, zm salkm ve zm yapra motiflerinin de uyguland tespit edilmitir. Kalem ii sslemeler, be camide ahap ve sva olarak iki farkl malzeme zerine ilenmitir. Bu sslemeler ahap tavan gbei, mahfil, duvar yzeyi ve kubbede uygulanarak bitkisel ve geometrik karekterdeki motiflerin yan sra sls hatla yazlm ina tarihi, Kuran- Kerimden ayet ve hadisleri iermektedir. Ahap bezeme, camilerin tavanlarnda akma olarak kasetleme biiminde yaplm geometrik ve bitkisel sslemelerle birlikte kap, minber ve vaaz krss gibi unsurlarda kabartma bitkisel ve geometrik desenleri ile kafes oyma ebekelerden meydana gelmektedir. Sivas il merkezindeki camilerde ta malzemeye ilenmi birka ssleme rneinin dnda fazla yer verilmeyerek arlkl olarak al ve ahap sslemenin tercih edilmi olmas ilgin bir sonutur. Ayrca ele alnan hibir camide, Seluklu dneminde ina edilmi Keykavus, ifte, Buruciye ve Gk Medreseleri ile Ulu Camideki ta iiliin tamamen grmezlikten gelindii artc bir sonutur. Bu sonu, Osmanl dneminde ina edilen camilerin banilerinin Seluklu dnemindeki banilerin sahip olduu ge ulaamam olmalar ve Osmanl dnemi camilerinin fonksiyonlarnn n planda tutulduu sanatsal ynlerinin ise ikinci plana atld eklinde aklanabilir. Sivas ehrindeki camilerden birisi dnda hibir camide harimine giri iin ta kap yaplmamtr. Dier camilerin harimlerine lentolu ve yuvarlak kemerli ift ya da tek kanatl ahap kaplardan girilmektedir. Btn camiler beden duvarlarnn alt ve st blmlerine dikdrtgen ve sivri kemer eklinde alan pencerelerle aydnlatlmtr. Yine baz pencereler, duvarlarn tayc olarak

232

kullanlmasna bal olarak alt ve yanlar evli olarak dzenlenmitir. Ayrca dierlerinden farkl olarak bir rnekte, pencerelerin st ksmlar harimde yuvarlak kemer formunda sonlandrlarak, darya doru daralacak biimde d cephede dikdrtgen pencere formuna dntrlmesiyle karlalmaktadr. Sivas il merkezindeki camilerden 20 adetinde son cemaat mahalli bulunmaktadr. Bu blmlerden dokuz adetinin st kat mahfil olarak deerlendirilmitir. Bu uygulamnn, Sivas ehrindeki camilerde yaygn bir ekilde yer verilmesinin tespit edilmesi bu tezin en nemli sonularndan birisidir. Ayrca ele alnan camiler arasnda sadece bir camide son cemaat mahallinin bulunmamas ile dierlerinden ayrlmaktadr. ncelenen camiler arasnda btn camilerin minareleri tek erefeli olarak yaplmtr. Bu minarelerden yap bnyesinin dna, bunlarn dndaki dier minareler yapnn beden duvarlar ierisine yerletirilmitir. Ele alnan minarelerden 12 adeti tamamen kesme ta; be adeti tula; drt adet minarenin kaidesinde ta gvde, erefe, petek ve klahlarnda ahap malzeme kullanlarak ina edilmitir. Dierlerinden farkl olarak bir minarenin gvdesi, zeminden tarlm yeil srl tulalar ile dikey ynde kvrmlar oluturan eritlerle hareketlendirilmi olduu dikkat ekicidir. Ayrca iki camide ahap kk minare uygulamasyla karlalmaktadr. ncelen camilerdeki drt adet minare de yakn zamanlarda yaplmtr. Tez konumuzu oluturan camilerde minare gvdesinin zerindeki erefe, alt rnekte mukarnaz dizilerine, yedi rnekte ise profilli silme kuaklarnn zerine oturtulmutur. Bu sebeple, Sivas ehrindeki minarelerde erefe kaidesinde, mukarnas ile birlikte profilli silme kuaklarna da yer verilmesi uygulamasnn sevilerek kullanlm olmas bu almann dikkat ekici sonular arasnda bulunmaktadr. Ele alnan camiler ierisinde sadece iki caminin mihrabnda ta; sekiz caminin mihrabnda tamamen, iki caminin mihrabnda da ksmen al malzeme kullanlmtr. Yukarda da grld gibi Sivas il merkezindeki camilerde yer alan mihraplarda malzeme olarak alnn sevilerek ve isteyerek kullanlm olmas bu almann nemli sonularndan bir dieridir.

233

ncelenen toplam 21 adet minberden 13 adeti orjinaldir. Bu minberlerden be adeti asma balkon eklinde dzenlemeleriyle dierlerinden ayrlmaktadr. Duvar ierisine yerletirilen merdivenlerle kk ksmna kld asma balkon eklinde dzenlenmi minberler, Sivas ehrinde sevilerek uygulanmtr. Bu tr minberlerin tercih edimesinde, harimin daraltlmasn engellemenin, ksa srede yaplabilmesinin ve maliyetinin daha dk olmasyla aklanabilir. Bu sebeple bu tr minberler, mahalli sanatkarlarn yorumu ile pratik zmler reterek uygulanm olmas da bu aratrmann en arpc sonularndan bir dieridir. Tez konumuzu oluturan Sivas il merkezindeki camilerden yedi adetinde vaaz krss bulunmaktadr. Bunlardan iki adetinin hibir sanatsal zellii bulunmaktadr. Dierlerinden farkl olarak caminin vaaz krss asma balkon eklinde dzenlenmitir. Bu tr vaaz krslerinin tercih edilmesinde, benzer tarzda uygulanan minberlerle ayn sebeplerin etkili olduu dncesindeyiz. Sivas ehrinde ele alnan toplam 21 adet Osmanl camisinden 17 adetinde mahfil bulunmaktadr. Yukarda da belirtildii zere bu mahfillerden yedi adeti, son cemaat mahallinin st ksmnda yer verilerek bu blmler deerlendirilmitir. almamza dahil ettiimiz camilerden 18 adetinde bulunan toplam 22 adet kitabeden, 15 adeti mermer, dierleri ise kesme ta zerine yazlmtr. Bu kitabelerden ikisi ok tahrip olduundan okunamamaktadr. Camilerden dokuz deti zerinde kitabe yoktur. ncelenen kitabelerden ikisi Arapa, dierleri Osmanlca Trkesi ile yazlmtr. Bu kitabelerden yalnzca birisinde tarih, hem yazyla hem de rakamla yazlmtr. Ayrca bu kitabelerden 18 adetinde bani isminin belirtilmi olmas ilgintir. Sadece, bir caminin kitabesinde ebced hesabyla tarihlendirilmenin kullanlmasyla karlamaktayz. Camilerin tamamndaki kitabeler, sls ya da sls hattn eitleri kullanlarak yazlmtr. Ele alnan camilerdeki 10 adet kitabenin ise sadece minarelerin kaidelerine yerletirilmi olmas ve kitabelerde kitabeyi yazan hattatn adna yer verilmemi olmas dikkat ekiidir. Tez konumuzu oluturan camilerden camide toplam drt adet manzum halde yazlm belge bulunmaktadr. Bu belgelerden camide gerekleen onarma

234

ilikindir. Ayrca bu belgelerden yalnzca birisinde ketebe isminin belirtilmi olmasyla dierlerinden ayrlmaktadr. ncelenen camilerden 12 adeti vali, devlet adam, asker ve eyh gibi unvanl kimseler dierleri ise ehir eraf tarafndan ina ettirilmitir. Ayrca, baz camilerin yapmnda ve onarmnda yer alarak ehrin imar hayatna katkda bulunanlar arasnda hanmlarn da bulunuyor olmas dikkat ekicidir. Anadolu, XVI. yzyln balarndan XVII. yzyln ortalarna kadar belirgin bir ekilde grlen Osmanl-Safevi mcadelesinin bir sonucu olarak, bu dnemlerde ina edilmi camilerde Osmanlnn izlemi olduu sunni politikann etkisinin de gz ard edimemesi gerektii kanaatindeyiz. zellikle XVIII-XIX. yzyllarda Sivas ehrinde olduu zere Anadolunun pek ok ehrinde ahap kirileme tavanl camilerin youn olarak ina edildii grlmektedir. Bu tip camilerin ina edilme sebebi; inaatlarnn daha kolay ve inaat maliyetlerinin daha dk olmas, daha da nemlisi devlet desteinden yoksun olarak ina edilmi olmalaryla aklanabilinir. Bu nedenle de; bu tip camiler olduka mtevaz llerde yaplarak sanatsal ynleri arka planda kalm, fonksiyonlar daha n planda tutulmutur. Yukarda belirtilen btn imknszlklara ramen, Sivas il merkezindeki ustalarn kendi zel yetenekleri ile blgesel sluplarn yaratt bu camiler; yapld dnem ve bulunduu corafya ierisinde artc zellikleri ile de ilgintir. Tantmaya altmz ahap direkli camiler; stanbul, Nide, Ankara, Konya, Yozgat, Tokat, Ktahya ve Denizli gibi ehirlerde ina edilen ahap direkli camilerin yaplmas geleneini, Sivas il merkezi leinde de devam ettiren rnekler olmas asndan ayrca nemlidir. Gnmze ulaamayan 96 adet cami ve mescit ile birlikte dier yklan antlar da dikkate alndnda, Sivas il merkezinin sanlann aksine Osmanl dneminde ihmal edilmedii ve olduka nemli bir kltr ve medeniyet ehri olduu daha da iyi anlalacaktr.

235

KAYNAKA ACUN, Hakk, Yozgat ve Yresi Trk Devri Yaplar, Vakflar Dergisi, Say:13, Ankara, 1981, s.635-715. .., Sivas ve evresi Tarihi Eserlerin Listesi ve Turistik Deerleri, Vakflar Dergisi, Say:20, Ankara, 1988, s.183-220. .., Sakarya li Tarakl lesi ve Yunus Paa Camii, Ankara, 1996. .., Manisadadaki Trk Devri Yaplar, Ankara, 1999. .., Yollarn Kesitii ehir Sivas, Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumu 15-17 Mays 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s. 23-29. AKBAL, Fazla 1831 Tarihinde Osmanl mparatorluunda dar Taksimat ve Nfus, Belleten, Cilt:XV, Say:60, s.617-628. AKGNDZ, Ahmet, Ebssud Efendi, Trkiye Diyanet Vakf slam

Ansiklopedisi, Cilt:X, stanbul, 1994, s.365-371. AKTA, Sibel, Hicri 1300 (1884) ve Hicri 1302 (M.1886) Tarihli Sivas Vilayet Salnamelerinin Gnmz Harflerine evrilmesi ve Deerlendirilmesi, (Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Kayseri, 2005. AKTEMUR, Ali Murat-KUKARACI, shak Umut, Tokat evresindeki Ahap rtl Camiler, IX. Ortaa ve Trk Dnemi Kazlar ve Sanat Tarihi Aratrmalar Sempozyumu (21-23 Nisan, Erzurum), Bildiriler, Erzurum, 2006, s.9-16. AKTU, lknur, zmit Pertev Paa (Yeni Cuma) Camii, Ankara, 1990.

236

AKYURT, Yusuf, Trk Asar- Atikasi Binalerine Aid Tarihi Mecmua Yalnz Osmanllar Devri ncesu, Kayseri, Divrii, Sivas ehirleri (Baslmam), Ksm:III, Cilt:VI, Ankara, 1946-1947. ALP, Suat, Birecikteki Eserler-Tekke Camii (Sleyman Han Camii-Bahriye Tekkesi Mesciti), Birecik, Halveti, Suru, Bozova leleri ile Rumkaledeki Tanmaz Kltr Varlklar, Ankara, 1999, s.85-89. .., Birecikteki Eserler-Abd-i Kethda Camii, Birecik, Halveti, Suru, Bozova leleri ile Rumkaledeki Tanmaz Kltr Varlklar, Ankara, 1999, s.9599. ., Birecikteki Eserler-eyh (h) Sadettin Camii, Birecik, Halveti, Suru, Bozova leleri ile Rumkaledeki Tanmaz Kltr Varlklar, Ankara, 1999, s.100-105. ALTUN, Ara, Ktahyann Trk Devri Mimarisi Bir Deneme, Atatrkn Doumunun 100. Ylna Armaan Ktahya, stanbul, 1981-82, s.171-700. ANON M, 5 Numaral Mhimme Defteri (973/1565-1566), Ankara, 1994. , Sivas Analitik Etdleri, Ankara, 1967. ., Sivas l Yll, Sivas, 1967. ASLANAPA, Oktay, Yzyllar Boyunca Trk Sanat (14. Yzyl), Ankara, 1977. ., Osmanl Devri Mimarisi, stanbul, 1986. AIK PAAZADE, Osmanoullarnn Tarihi, (Hazrlayan:Kemal Yavuz-M.A.Yekta Sara), stanbul, 2003.

237

AYTEK N, Osman, Ortaadan Osmanl Dnemi Sonuna Kadar Artvindeki Mimari Eserler, Ankara, 1999. AYVERD , Ekrem Hakk, Osmanl Mimarisinde elebi ve II. Sultan Murat Devri 806-855 (1403-1451), Cilt:II, stanbul, 1989. BAKIRER, mr, Anadoluda XIII. Yzyl Tula Minarelerinin Konum, ekil, Malzeme ve Tezyinat zellikleri, Vakflar Dergisi, Say:9, Ankara, 1971, s.337-365. BALA, Mirza, Kad Burhaneddin, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi, Cilt:VI, Eskiehir, 2001, s. 46-48. BA, Ali, Konyadaki Osmanl Camileri, Osmanl Dneminde Konya, Konya, 2003, s.251-276. BAAR, M. Emin, XII. XIII. Yzyl Anadolu Minareleri, (Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi), Konya, 1997. BAEL, M.Fahreddin, Sivas Blteni, Sivas, 1935. BAKAN, Seyfi, Ankara Cenabi Ahmet Paa Camii, Ankara, 1998. BATUR, Afife, Osmanl Camilerinde Erisel rtler ve Gei eleri Sorunlar ve Biimler, (Yaynlanmam Doentlik Tezi), stanbul, 1980. BAYRAKAL, Sedat, Edirnedeki Tek Kubbeli Camiler, Ankara, 2001. B LGET, N. Burhan, Sivas Evleri, Ankara, 1993. ..., Sivas Ant Mezarlar, Ankara, 1993.

238

..., Sivastaki Seluklu ve Osmanl Dnemi Eserleri, Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumu 15-17 Mays 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s. 641-657. BOZKURT, Tolga, Beypazarndaki Trk Devri Yaplar, Ankara, 2004. CAHEN, Claude, Osmanllardan nce Anadolu, (eviren:Erol yepazarc), stanbul, 2000. CAN, Ylmaz, Samsun Yresinde Bulunan Ahap Camiler, stanbul, 2004. AL, Halit, Nide ehrindeki Ahap Tavanl Cami ve Mescitler, Ankara, 2000. EL KKOL, Zeki, Rodostaki Trk Eserleri ve Tarihe, Ankara, 1986. OKUN, Ali, Osmanlda Din Sosyolojisi Naima rnei, stanbul, 2004. DARKOT, Besim, Sivas, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi, Cilt:X, stanbul, 1980, s.569-577. DEM R, Mustafa, Trkiye Seluklular ve Beylikler Devrinde Sivas ehri, Sakarya, 2005. DEM RALP, Yekta, Akehir ve Kylerindeki Trk Antlar, Ankara, 1996. DEM REL, mer, II. Mahmut Dneminde Sivasta Esnaf Tekilat ve retimTketim likileri, Ankara, 1989. .., Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol(1700-1850), Tezi), Ankara, 1991. (Ankara

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Yaynlanmam Doktora

239

.., Osmanl Dnemi Sivas Zaviyelerinin Fonksiyonlarna Dair, Revak-95, Sivas, 1995, s.31-35. ., Osmanl Dnemi Sivas ehri ve Esnaf Tekilt, Sivas, 1998. ., Kuruluundan Gnmze eitli Ynleriyle Bir Osmanl

Mahallesi:Sivas Kk Minare Mahallesi, XIII. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, 1999, s.1947-1961. ., Osmanl-Vakf ehir likisine Bir rnek: Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol, Ankara, 2000. ., Sivasn Timur Tarafndan Zapt ve Yamalanmas, Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumu 15-17 Mays 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s.31-38. DEN Z, Bekir, Tire Kylerinde Mimari (Cami, Trbe ve emeler), Trk Kltrnde Tire, (Hazrlayan:Mehmet eker), Ankara, 1994, s.119-121. DEN ZL , Hikmet, Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas, Tarih Yok. DENKTA, Mustafa, Karamandaki Klasik Devir Osmanl Camileri, Vakflar Dergisi, Say:25, Ankara, 1995, s.125-146. , 2001, s.201-205. , Pnarba-Uzunyayladaki Ahap Destekli Camiler, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say:16, Kayseri, 2004, s.53-89. , Divriideki Osmanl Camileri, Kayseri, 2005. hl Kasabas Yusuf Aa Camisi, Prof.Dr.Zafer

Bayburtluolu Armaan Sanat Yazlar, (Editrler: M.Denkta&Y.zbek), Kayseri,

240

D REN, N. Esra, stanbuldaki Cami, Mescit ve Tekkeler, ( stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 1993. DURAN, Remzi, Konya Saraynnde Ahap Camii, Vakflar Dergisi, Say:20, Ankara, 1988, s.47-62. DURUKAN, Aynur, Balat lyas Bey Camii, Ankara, 1988. DNDAR, Abdulkadir, Kilisteki Osmanl Devri Mimari Eserleri, Ankara, 1999. DZDA, M. Erturul, eyhlislm Ebussud Efendi Fetvalar Inda 16. Asr Trk Hayat, stanbul, 1972. ERDEM R, Yaar, Nakl Ahap Camilerimizin Klasik Dnemdeki Zengin Bir Temsilcisi: Doanhisar Ulu Camii, VI. Ortaa ve Trk Dnemi Kaz Sonular ve Sanat Tarihi Sempozyumu (08-10 Nisan) Bildiriler, (Editrler: M.Denkta & Y.zbek & A.Sarolu Arslan), Kayseri, 2002, s.381-396. ERD L, Kadri, Sivas Rehberi, Sivas, 1953. ERSEL, Birsen Sivasn Trk Tarihindeki Yeri ve Sivas Kongresi Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumu 15-17 Mays 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s. 4758. ERSOY, Bozkurt, Bergama Camii ve Mescitleri, Ankara, 1989. ESEN, Adem, Sivas Hakknda Genel Ekonomik Bilgiler (General Economik nformations About Sivas), Sivas Ekonomisi, Sivas, 1999, s.6-21. ESER, Erdal, Surutaki Eserler, Birecik, Halveti, Suru, Bozova Rumkaledeki Tanmaz Kltr Varlklar, Ankara, 1999, s.279-282. EVL YA ELEB , Seyehatname (eviren: Zuhuri Danman), Cilt:V, stanbul, 1970. leleri ile

241

EY CE, Semavi, lk Osmanl Devrinin Dini- tima Bir Messesi:Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, stanbul, 1963, s.1-80. ........................, stanbul Minareleri, Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri, Cilt:I, stanbul, 1963, s.31-259. GDE, Kemal,Eratnal Devleti Tarihine Genel Bir Bak (1327-1381), Trkler, Cilt:VI, Ankara, 2002, s. 797-808. GNDODU, Hamza, Kemaliye ve Salihli Ky zerine Deinmeler, IX. Ortaa ve Trk Dnemi Kazlar ve Sanat Tarihi Aratrmalar Sempozyumu (21-23 Nisan, Erzurum), Bildiriler, Erzurum, 2006, s.249-262. HALLAOLU, Yusuf, XIV-XVII. Yzyllarda Osmanl Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, Ankara, 1998. IMBER, Coln, Erken Osmanl Tarihinde dealler ve Merutiyet, Kanuni ve a Yeniada Osmanl Dnyas, stanbul, 2002, s.138-154. BN B B (El-Hseyin B.Muhammed B. Ali El-Caferi Er-Rugadi), El-EvamirlAlaiyye Fil-Umuril-Alaiiyye (Seuk-name), Cilt:II, (eviren:Mrsel ztrk), Ankara,1996. LTER, Fgen, Bir Anadolu Kenti skilip, Ankara, 1992. KALYON, M. Mustafa, Ktahyada Seluklu-Germiyan ve Osmanl Eserleri, Ktahya, 2000. KARAMAARALI, Halk, Shib At Cmiinin Restitsyonu Hakknda Bir Deneme, Rleve ve Restorasyon Dergisi, Say:3, Ankara,1982, s.49-100. stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, Say:23,

242

KARAMAN, Fikri, Slnme-i Vilyet-i Sivas (Sivas, Amasya, Tokat ve Karahisar- ark) (1308/1890), stanbul, 2001. KARPUZ, Haim, ebinkarahisar, Ankara, 1989. , Konya evresinde Yazlk Meknl Camiler, IX. Ortaa ve Trk Dnemi Kazlar ve Sanat Tarihi Aratrmalar Sempozyumu (21-23 Nisan, Erzurum), Bildiriler, Erzurum, 2006, s.287-305. KATOLU, Murat, 13. yzyl Konyasnda Bir Cami Grubunun Pln Tipi ve Son Cemaat Yeri , Trk Etnografya Dergisi, Say:9, (1966), Ankara, 1967, s.81-100. KAYA, lk, 60 Numaral Sivas eriye Sicili (H.1312-1314/M.1895-1897) Transkripsiyonu ve Deerlendirmesi, (Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Kayseri, 2004. KAYAOLU, smet, Seluklu Devri Vakfiyelerinden Turumtay ve Rhatolu Vakfiyeleri, (Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlanmam Doentlik Tezi), Ankara, 1977. ., Rahatolu Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, Say:13, Ankara,1981, s.9-10. KILI, Rya, Sivastan stanbula Bir Tarikat Portresi: emsyye ve Sivsyye, Trkler, Cilt:XI, Ankara, 2002, s.120-127. KILIN, Seyfullah, Sivas Merkez Meydan Camii ve Yaplan Revaklar, Revak-2002, Sivas, 2002, s.233-235. KURAN, Aptullah Tezkerelerde Ad Geen Sinan Eserlerinin Yap Trlerine Gre Alfabetik Listesi, Mimarba Kocasinan Yaad a ve Eserleri, (Editr:Sadi Bayram), Cilt:I, stanbul, 1988, 155-166.

243

.., Anadolu Medreseleri, Ankara, 1969. KUZUCU, Kemaleddin, 1897 Ylnda Sivas, Revak-2002, Sivas, 2002, s.159-164. KRKOLU, A. Cihat, anlurfa Camileri, Ankara, 1993. , Birecik, Ankara, 1996. LEWIS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, Ankara, 2000. MAH ROULLARI, Adnan, Seyyahlarn Gzyle Sivas, stanbul, 2001. MAH ROULLARI, Memduh Ahmet, lk alardan Gnmze Sivas li, Sivas, 2003. MUTLU N. Ycel, DrurRhadan Abdiaa Konana

(Rahatoullar/Mtevellzdeler) 1321-2001, Sivas, 2003. NAYIR, Zeynep, Osmanl Mimarlnda Sultan Ahmet Klliyesi ve Sonras (16091690), stanbul, 1975. OKUOLU, Tarkan, Burmal Mescit, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, stanbul, 1994, s.340. KSE, A.Tuba, Sivasta Arkeolojik Aratrmalarn Tarihesi, Revak-93, Sivas, 1993, s. 21-35. NEY, Gnl, Ankara Arslanhane Camii, Ankara, 1998. ., Ankarada Trk Devri Yaplar-Turksh Perod Buldngs In Ankara, 1971. Z, Tahsin, stanbul Camileri, Cilt:I-II, Ankara, 1997.

244

ZEN, Kutlu, Sivas Yresindeki Adak Yerleri, Revak-95, Sivas, 1995, s.46-55. ., Sivas ve Divrii Yresinde Eski Trk nalarna Bal Adak Yerleri, Sivas, 1996. ZEY, Ramazan, 20. Yzyln Balarnda Sivasn Tarihi Corafyas (Historical Geography Of In The 20 th Century), Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumu 15-17 Mays 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s.133-146. ZTRK, Nazif, Trk Yenileme Tarihi erevesinde Vakf Messesi, Ankara, 1995. RASONYI, Laszlo, Tarihte Trklk, Ankara, 1993. S MUSTAFA ELEB , Yaplar Kitab Tezkiretl-Bnyan Ebniye (Mimar Sinann Anlar), stanbul, 2002. Salname-i Vilayet-i Sivas-1287. Salname-i Vilayet-i Sivas-1288. Salname-i Vilayet-i Sivas-1289. Salname-i Vilayet-i Sivas-1298. Salname-i Vilayet-i Sivas-1300. Salname-i Vilayet-i Sivas, 1301. Salname-i Vilayet-i Sivas, 1302. Salname-i Vilayet-i Sivas-1303. ve Tezkiretl-

245

Salname-i Vilayet-i Sivas-1306. Salname-i Vilayeti Sivas-1308. Salname-i Vilayet-i Sivas-1325. SAVA, Saim, 18. Asrn Sonlarnda Sivasta dari Durum Aayi ve Ahlak, Revak91, Sivas, 1991, s.40-52. ., Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi, Sivas, 1991. ., XVI. Asrda Anadoluda Alevilik, Ankara, 2002, s.142-143. ., Susamlar Kona, Revak-2003, Sivas, 2003, s.107-158. SELV TOP, Ayten, Hicri 1288 (1871) ve Hicri 1306 (M.1888) Tarihli Sivas Vilayet Salnamelerinin Gnmz Harflerine evrilmesi ve Mukayeseli Deerlendirilmesi, (Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Kayseri, 2004. SEV M, Ali-MER L, Erdoan, Seluklu Devletleri Tarihi Siyaset, Tekilat ve Kltr, Ankara, 1995. SOLMAZ, Sefer, Danimendliler, Trkler, Cilt:VI., Ankara, 2002, s.430-451. SNMEZ, Zeki, Mimar Sinan le lgili Tarihi Yazmalar-Belgeler, stanbul, 1988. ENER Abdurrahman, Birecikteki Eserler- eyh Muhammed Zehravey Mesciti, Birecik, Halveti, Suru, Bozova Varlklar, Ankara, 1999, s.118-120. leleri ile Rumkaledeki Tanmaz Kltr

246

TANMAN, M. Baha, Halvetilik, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, stanbul, Cilt:III, Ankara, 1994, s.533-535. TOPU, Sultan, Develideki Trk Eserleri, (Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sanat Tarihi Ana Bilim Dal Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Kayseri, 2005. TOSUN, Sevilay, Fertellizadeler ve Vakflar, Revak-2003, Sivas, 2003, s.237-242. TUNCEL, Mehmet, Babaeski, Krklareli ve Tekirda Camileri, Ankara, 1974. TURAN, Osman, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar Metin, Tercme ve Aratrmalar, Ankara, 1988. , Seluklular ve slamiyet, stabul, 1998. , Seluklular Zamannda Trkiye-Siyasi Tarih Alp Arslandan Osman Gaziye (1071-1328), stanbul, 1999. ULUAM, Abdsselam, Ortaa ve Sonrasnda Van Gl evresi Mimarl I Van, Ankara, 2000. ULUDA, Sleyman, Halvetiyye, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1997, s.393-395. Urfal Mateos Vekayi-namesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), (Trkeye eviren: Hrant D.Andreasyan), Ankara, 1987, s.110-111. UYSAL, A. Osman, Erken Osmanl Dneminde Srl Tulal Minareler, X. Trk Tarih Kongresinden Ayr Basm, Ankara, 1994, s.2349-2367. UZUNARILI, smailHakk-EDGER, Rdvan Nafiz, Sivas

ehri

(Sadeletiren:Recep Toparl), Sivas, 1997.

247

UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Tarihi, Cilt:I, Ankara, 1995. ., Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara,1998. ER, Mjgan, Sivasta Vakf Kuran Kadnlar, Revak-91, Sivas, 1991, s.73-76. LGEN, Aygn, Klsik Devir Minareleri Osmanl Cami Plannda Minarelerin Konumu, stanbul, 1996. NAL, Rahmi Hseyin, ifte Minareli Medrese (Erzurum), Ankara, 1989 .. , Birgi (Tarihi, Tarihi Corafyas ve Trk Dnemi Antlar), (Yayna Hazrlayan:Rahmi Hseyin nal), Ankara, 2001. YASAK, Selahaddin,Tarihi, Kltrel ve Doa Gzellikleri Asndan Sivas, Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumu 15-17 Mays 2003-Sivas Bildirileri, Sivas, 2003, s. 727-732. YINAN, Mkrin H., Danimendliler, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi, Cilt:III. stanbul, 1988, s. 468-479. ., Akkoyunlular, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi, Cilt:I, Eskiehir, 2001, s.251-270. Yksel Erol Arivinde Bulunan Belge. YKSEL, Hasan, Osmanl-Safevi Mcadelesinde Sivas, Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumu 15-17 Mays 2003-Sivas, Bildirileri, Sivas, 2003, s.147-156.

248

Harita: 1. Sivas ilinin Trkiyedeki konumu

Harita: 2. Sivas ilinin komular

Harita: 3. Sivas ve ileleri

249

PLAN L STES Plan.1 Vineli Camisinin plan (Kayseri Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu Mdrl Arivinden) Plan. 2 Meydan Camisinin plan Plan. 3 Meydan Camisinin plan (Y. Akyurttan) Plan. 4 Kale Camisinin plan Plan. 5 Kale Camisinin plan (Y. Akyurttan) Plan. 6 Ali Aa Camisinin plan Plan. 7 Sarzade Mehmet Paa Camisinin plan Plan. 8 Zincirli Minare Camisinin plan Plan. 9 Yiitler Camisinin Plan Plan. 10 Uzunhacolu Camisinin plan Plan. 11 Kabal (Krtl) Camisinin plan Plan. 12 Hac Zahit Camisinin plan Plan. 13 Hoca mam Camisinin plan Plan. 14 Sait Paa Camisinin plan (H. Denizliden) Plan. 15 rtmeli Camisinin plan Plan. 16 Pulur Camisinin plan Plan. 17 Yeil Camisinin plan Plan. 18 Abadan Camisinin plan Plan. 19 atalpnar Camisinin plan Plan. 20 Hac Mehmet Aa Camisinin plan Plan. 21 ems Camisinin plan Plan. 22 eki Camisinin plan Plan. 23 Ali Baba Camisinin plan Plan. 24 maret Camisinin plan Plan. 25 Kaleard Camisinin plan

250

Plan.1 Vineli Camisinin Plan (Kayseri Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu Mdrl Arivinden)

251

Plan. 2 Meydan Camisinin Plan

252

Plan. 3 Meydan Camisinin Plan (Y. Akyurttan)

253

Plan. 4 Kale Camisinin Plan

254

Plan. 5 Kale Camisinin Plan (Y. Akyurttan)

255

Plan. 6 Ali Aa Camisinin Plan

256

Plan. 7 Sarzade Mehmet Paa Camisinin Plan

257

Plan. 8 Zincirli Minare Camisinin Plan

258

Plan. 9 Yiitler Camisinin Plan

259

Plan. 10 Uzunhacolu Camisinin Plan

260

Plan. 11 Kabal (Krtl) Camisinin Plan

261

Plan. 12 Hac Zahit Camisinin Plan

262

Plan. 13 Hoca mam Camisinin Plan

263

Plan. 14 Sait Paa Camisinin Plan (H. Denizliden)

264

Plan. 15 rtmeli Camisinin Plan

265

Plan. 16 Pulur Camisinin Plan

266

Plan. 17 Yeil Camisinin Plan

267

Plan. 18 Abadan Camisinin Plan

268

Plan. 19 atalpnar Camisinin Plan

269

Plan. 20 Hac Mehmet Aa Camisinin Plan

270

Plan. 21 ems Camisinin Plan

271

Plan. 22 eki Camisinin Plan

272

Plan. 23 Ali Baba Camisinin Plan

273

Plan. 24 maret Camisinin Plan

274

Plan. 25 Kaleard Camisinin Plan

275

FOTORAF L STES

Fot.1 Hoca Sar eyh (Hoca Areste) Mescitinin yklmadan nceki eski bir fotoraf (K. redi Fotoraf Arivinden) Fot.2 Selman Bey (Paa) Camisinin yklmadan nceki eski bir fotoraf Fot.3 Selman Bey (Paa) Camisinin ykldktan sonraki grn Fot.4 Abdulvahab Gazi Camisinin yklmadan nceki eski bir fotoraf Fot.5 Abdulvahab Gazi Camisinin yklmadan nceki eski bir fotoraf Fot.6 Abdulvahab Gazi Camisinin ykldktan sonraki grn Fot.7 zzet Paa Camisinin yklmadan nceki eski bir fotoraf Fot.8 zzet Paa Camisine ait kitabe Fot.9 zzet Paa Camisine ait kitabe Fot.10 zzet Paa Camisine ait kitabe Fot.11 zzet Paa Camisine ait madolyon Fot.12 Vineli Camisinin ykldktan sonraki grn Fot.13 Vineli Camisinin onarm kitabesi Fot.14 Hac Abdurrahman (Karaba) Camisinin yklmadan nceki eski bir fotoraf (M.er Arivinden) Fot.15 Yeni Caminin kuzey cephesi Fot.16 Yeni Caminin dou cephesi Fot.17 Yeni Caminin minare kaidesi Fot.18 Yeni Caminin minaresinden detay Fot.19 Yeni Caminin kitabesi Fot.20 Meydan Camisinin bat cephesi Fot.21 Meydan Camisinin dou ve gney cepheleri Fot.22 Meydan Camisinin kuzey ve dou cepheleri Fot.23 Meydan Camisinin son cemahat mahalli Fot.24 Meydan Camisindeki yazt

276

Fot.25 Meydan Camisinin minare kaides Fot.26 Meydan Camisinin minaresi Fot.27 Meydan Camisinin ina kitabeleri Fot.28 Meydan Camisi harime giri kaps Fot.29 Meydan Camisi harime giri kapsndaki metal halka Fot.30 Meydan Camisi harimin kuzey cephesi Fot.31 Meydan Camisi harimin dou cephesi Fot.32 Meydan Camisi hariminin bat cephesi Fot.33 Meydan Camisi hariminin bat cephesi Fot.34 Meydan Camisi hariminin eski grn (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.35 Meydan Camisinin tayc sistemi Fot.36 Meydan Camisi mihrab Fot.37 Meydan Camisi minberi Fot.38 Meydan Camisi minberindeki yazt Fot.39 Meydan Camisi minber kaps Fot.40 Sivasn1881 ylna ait gravr (Mecmua- Alemden) Fot.41 Kale Camisinin eski bir grn (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.42 Kale Camisinin eski bir grn (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.43 Kale Camisinin eski bir grn (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.44 Kale Camisinin eski bir grn (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.45 Kale Camisinin ehir ierisindeki konumu (Sivas Belediyesi Fotoraf Arivinden) Fot.46 Kale Camisinin stten grn Fot.47 Kale Camisinin gney cephesi Fot.48 Kale Camisinin stten grn Fot.49 Kale Camisi minaresi Fot.50 Kale Camisinin kuzey cephesi Fot.51 Kale Camisinin bat cephesi

277

Fot.52 Kale Camisi minaresinden detay Fot.53 Kale Camisinin dou cephesi Fot.54 Kale Camisinin dou cephesi Fot.55 Kale Camisinin dou cephesindeki zengi talarndan birisi Fot.56 Kale Camisinin kuzey cephesindeki zengi talarndan birisi Fot.57 Kale Camisinin Kuzey cephesindeki zengi talarndan birisi Fot.58 Kale Camisi harime giri kaps Fot.59 Kale Camisinin ina kitabesi Fot.60 Kale Camisi hariminin kuzey cephesi Fot.61 Kale Camisi kubbe etei Fot.62 Kale Camisinin kubbesi Fot.63 Kale Camisinin mihrab Fot.64 Kale Camisinin minberi Fot.65 Kale Camisi minberinin bat tarafndaki sprgelikteki pano Fot.66 Kale Camisi minberinin dou tarafndaki sprgelikteki pano Fot.67 Kale Camisi minberinin tepelik ksmndaki ssleme Fot.68 Kale Camisi minberinin tepelik ksmnn yan ve arka yzndeki ssleme Fot.69 Ali Aa Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.70 Ali Aa Camisinin stten grn Fot.71 Ali Aa Camisinin kuzey ve dou cepheleri Fot.72 Ali Aa Camisinin bat ve gney cepheleri Fot.73 Ali Camisindeki ina kitabeleri Fot.74 Ali Aa Camisi son cemaat mahalli Fot.75 Ali Aa Camisi minaresi Fot.76 Ali Aa Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.77 Ali Aa Camisi harime giri kapsnn kuzey taraf Fot.78 Ali Aa Camisi harime giri kapsnn gney taraf Fot.79 Ali Aa Camisi harime giri kapsnn dou kanadndaki yazt

278

Fot.80 Ali Aa Camisi harime giri kapsnn bat kanadndaki yazt Fot.81 Ali Aa Camisi harime giri kapsndaki metal halka Fot.82 Ali Aa Camisi hariminin kuzey cephesi Fot.83 Ali Aa Camisi hariminin gney cephesi Fot.84 Ali Aa Camisi kubbe etei Fot.85 Ali Aa Camisi kubbeye gei geleri Fot.86 Ali Aa Camisi kubbesi Fot.87 Ali Aa Camisi kubbesindeki ssleme Fot.88 Ali Aa Camisi mihrab ve minberi Fot.89 Ali Aa Camisi mihrab Fot.90 Ali Aa Camisi mihrabndaki ssleme Fot.91 Osman Paa Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.92 Osman Paa Camisinin bat cephesi Fot.93 Osman Paa Camisinin bat ve gney cepheleri Fot.94 Osman Paa Camisinin dou ve gney cepheleri Fot.95 Osman Paa Camisinin onarm kitabesi Fot.96 Osman Paa Camisi minare kaidesi Fot.97 Osman Paa Camisi minaresi Fot.98 Osman Paa Camisi minaresinden detay Fot.99 Ganem Camisinin kuzey ve dou cepheleri Fot.100 Ganem Camisinin kuzey cephesi Fot.101 Ganem Camisi minaresi Fot.102 Ganem Camisi minaresinden detey Fot.103 Ganem Camisi minaresinden detay Fot.104 Ganem Camisi minaresindeki ssleme Fot.105 Kazanclar Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.106 Kazanclar Camisinin stten grn Fot.107 Kazanclar Camisinin bat cephesi

279

Fot.108 Kazanclar Camisi minaresi Fot.109 Kazanclar Camisi minaresindeki kitabe Fot.110 Sarzade Mehmet Paa Camisinin stten grn Fot.111 Sarzade Mehmet Paa Camisinin bat ve gney cepheleri Fot.112 Sarzade Mehmet Paa Camisinin dou ve gney cepheleri Fot.113 Sarzade Mehmet Paa Camisinin gney cephesi Fot.114 Sarzade Mehmet Paa Camisi minaresi Fot.115 Sarzade Mehmet Paa Camisi minaresindeki kitabe Fot.116 Sarzade Mehmet Paa Camisi son cemaat mahalli bat cephesi Fot.117 Sarzade Mehmet Paa Camisi son cemaat mahalli dou cephesi Fot.118 Sarzade Mehmet Paa Camisi hariminin kuzey cephesi Fot.119 Sarzade Mehmet Paa Camisi hariminin dou cephesi Fot.120 Sarzade Mehmet Paa Camisi hariminin bat cephesi Fot.121 Sarzade Mehmet Paa Camisi hariminin gney cephesi Fot.122 Sarzade Mehmet Paa Camisi hariminin st rtsnn grn Fot.123 Sarzade Mehmet Paa Camisi harimindeki ahap direin st blm Fot.124 Sarzade Mehmet Paa Camisi harimindeki yazt Fot.125 Sarzade Mehmet Paa Camisinin mihrap ve minberi Fot.126 Sarzade Mehmet Paa Camisi mahfili Fot.127 Sarzade Mehmet Paa Camisi mahfilinin dou cephesi Fot.128 Sarzade Mehmet Paa Camisi mahfilinin bat cephesi Fot.129 Zincirli Minare Camisinin stten grn Fot.130 Zincirli Minare Camisinin kuzey ve bat cepheleri Fot.131 Zincirli Minare Camisinin gney ve bat cepheleri Fot.132 Zincirli Minare Camisinin gney ve dou cepheleri Fot.133 Zincirli Minare Camisi minaresi Fot.134 Zincirli Minare Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi Fot.135 Zincirli Minare Camisi son cemaat mahallinin bat cephesi

280

Fot.136 Zincirli Minare Camisi harime giri kaps Fot.137 Zincirli Minare Camisi hariminin kuzey cephesi Fot.138 Zincirli Minare Camisi hariminin dou cephesi Fot.139 Zincirli Minare Camisi hariminin bat cephesi Fot.140 Zincirli Minare Camisi hariminin gney cephesi Fot.141 Zincirli Minare Camisi harim st rts Fot.142 Zincirli Minare Camisi mihrap ve minberi Fot.143 Zincirli Minare Camisi mihrabnn eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.144 Zincirli Minare Camisi mahfilinin dou cephesi Fot.145 Zincirli Minare Camisi mahfilinin bat cephesi Fot.146 Yiitler Camisinin kuzey ve dou cepheleri Fot.147 Yiitler Camisinin bat cephesi Fot.148 Yiitler Camisinin kuzey cephesi Fot.149 Yiitler Camisi minaresi Fot.150 Yiitler Camisi minaresindeki kitabe Fot.151 Yiitler Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi Fot.152 Yiitler Camisi son cemaat mahallinin bat cephesinin grn Fot.153 Yiitler Camisi son cemaat mahallinin dousundaki blm Fot.154 Yiitler Camisi hariminin kuzey cephesi Fot.155 Yiitler Camisi hariminin dou cephesi Fot.156 Yiitler Camisi hariminin bat cephesi Fot.157 Yiitler Camisi hariminin strt sistemindeki konsol Fot.158 Yiitler Camisi hariminin ahap kiriindeki kartu Fot.159 Yiitler Camisi hariminin mihrapn sahnndaki ahap tavan Fot.160 Yiitler Camisi hariminin mihrapn sahnndaki ahap tavan gbek Fot.161 Yiitler Camisi hariminin mihrapn sahnndaki ahap tavanndan detay Fot.162 Yiitler Camisi hariminin dou sahnndaki ahap tavan

281

Fot.163 Yiitler Camisi hariminin batsndaki sahnlarn ahap tavanlar Fot.164 Yiitler Camisi mihrab Fot.165 Yiitler Camisi mihrabndaki sslemelerden detay Fot.166 Yiitler Camisi mihrabndaki sslemelerden detay Fot.167 Yiitler Camisi mihrabndaki sslemelerden detay Fot.168 Yiitler Camisi mihrabndaki sslemelerden detay Fot.169 Yiitler Camisi mihrabndaki sslemelerden detay Fot.170 Yiitler Camisi minberi Fot.171 Yiitler Camisi minberinin korkuluk blmnden detay Fot.172 Yiitler Camisi minberinin tepelik blm Fot.173 Yiitler Camisi minberinin kk blm Fot.174 Yiitler Camisi mahfili Fot.175 Yiitler Camisi mahfilinin bat cephesi Fot.176 Yiitler Camisi mahfilinin dou cephesi Fot.177 Uzunhacolu Camisinin bat ve gney cepheleri Fot.178 Uzunhacolu Camisinin bat ve gney cepheleri Fot.179 Uzunhacolu Camisinin dou ve gney cepheleri Fot.180 Uzunhacolu Camisinin kuzey cephesi Fot.181 Uzunhacolu Camisi minare kaidesindeki kitabe Fot.182 Uzunhacolu Camisi son cemaat mahalli bat cephesi Fot.183 Uzunhacolu Camisi son cemaat mahalli dou cephesi Fot.184 Uzunhacolu Camisi son cemaat mahallindeki mihrabiye nii Fot.185 Uzunhacolu Camisi harimin kuzey cephesi Fot.186 Uzunhacolu Camisi harimin dou cephesi Fot.187 Uzunhacolu Camisi harimin bat cephesi Fot.188 Uzunhacolu Camisi harimin gney cephesi Fot.189 Uzunhacolu Camisi ahap konsollar Fot.190 Uzunhacolu Camisi harimin ahap tavan

282

Fot.191 Uzunhacolu Camisi harimin ahap tavan Fot.192 Uzunhacolu Camisi harimin ahap tavan Fot.193 Uzunhacolu Camisi harimin ahap tavan kesinden detay Fot.194 Uzunhacolu Camisi harimin ahap tavan gbei Fot.195 Uzunhacolu Camisi mihrap ve minberi Fot.196 Uzunhacolu Camisi vaaz krss Fot.197 Uzunhacolu Camisi mahfiline k merdivenleri Fot.198 Uzunhacolu Camisi mahfilin dou cephesi Fot.199 Uzunhacolu Camisi mahfilin bat cephesi Fot.200 Uzunhacolu camisinin dousundaki ibadet blmnn kuzey cephesi Fot.201 Uzunhacolu Camisinin dousundaki ibadet blmnn gney cephesi Fot.202 Kabal Camisinin bat ve gney cepheleri Fot.203 Kabal Camisinin dou ve gney cepheleri Fot.204 Kabal Camisinin dou ve kuzey cepheleri Fot.205 Kabal Camisi minaresindeki kitabe Fot.206 Kabal Camisi minaresi Fot.207 Kabal Camisindeki giri hol Fot.208 Kabal Camisi son cemaat mahalli Fot.209 Kabal Camisi mahfilinin bat cephesi Fot.210 Kabal Camisi mahfilinin dou cephesi Fot.211 Kabal Camisi harime giri kaps Fot.212 Kabal Camisi harime giri kapsndaki sslemelerden detay Fot.213 Kabal Camisi hariminin kuzey cephesi Fot.214 Kabal Camisi hariminin dou cephesi Fot.215 Kabal Camisi hariminin bat cephesi Fot.216 Kabal Camisi hariminin gney cephesi Fot.217 Kabal Camisi hariminin strts Fot.218 Kabal Camisi hariminin strt ve konsollar

283

Fot.219 Kabal Camisi mihrap ve minberi Fot.220 Kabal Camisi minaresine k salayan kap Fot.221 Hac Zahit Camisinin kuzey cephesi Fot.222 Hac Zahit Camisinin bat cephesi Fot.223 Hac Zahit Camisinin bat ve gney cepheleri Fot.224 Hac Zahit Camisinin dou ve gney cepheleri Fot.225 Hac Zahit Camisinin dou ve kuzey cepheleri Fot.226 Hac Zahit Camisi minaresi Fot.227 Hac Zahit Camisi minaresindeki kitabe Fot.228 Hac Zahit Camisi minaresindeki kitabenin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.229 Hac Zahit Camisi harime giri kaps Fot.230 Hac Zahit Camisi hariminin kuzey cephesi Fot.231 Hac Zahit Camisi hariminin dou cephesi Fot.232 Hac Zahit Camisi hariminin bat cephesi Fot.233 Hac Zahit Camisi hariminin gney cephesi Fot.234 Hac Zahit Camisi hariminin strts Fot.235 Hac Zahit Camisi mihrap nii Fot.236 Hac Zahit Camisi minber ve vaaz krssnn Fot.237 Hac Zahit Camisi minberi Fot.238 Hac Zahit Camisi minberinin tavan Fot.239 Hac Zahit Camisi vaaz krss Fot.240 Hac Zahit Camisi mahfilinin dou ve kuzey cepheleri Fot.241 Hac Zahit Camisi mahfilinin dou ve gney cepheleri Fot.242 Hac Zahit Camisi mahfil balkonu Fot.243 Hoca mam Camisinin eski bir grn Fot.244 Hoca mam Camisinin kuzey ve bat cepheleri Fot.245 Hoca mam Camisinin kuzey ve dou cepheleri

284

Fot.246 Hoca mam Camisinin gney ve bat cepheleri Fot.247 Hoca mam Camisinin gney ve dou cepheleri Fot.248 Hoca mam Camisinin bat cephesi Fot.249 Hoca mam Camisi gney cephesi Fot.250 Hoca mam Camisinin kuzey cephesindeki kitabe paras Fot.251 Hoca mam Camisi bodrum katnn kuzey cephesi Fot.252 Hoca mam Camisi bodrum katnn kuzey cephesi Fot.253 Hoca mam Camisi bodrum katnn gney cephesi Fot.254 Hoca mam Camisi son cemaat mahallinin bat cephesi Fot.255 Hoca mam Camisi son cemaat mahallinin dou cephesinin ve kadnlar blm Fot.256 Hoca mam Camisi minare kaidesindeki mermer devirme malzeme Fot.257 Hoca mam Camisi harime giri kapsnn kuzey taraf Fot.258 Hoca mam Camisi harime giri kapsnn gney taraf Fot.259 Hoca mam Camisi hariminin kuzey cephesi Fot.260 Hoca mam Camisi hariminin dou cephesi Fot.261 Hoca mam Camisi hariminin bat cephesi Fot.262 Hoca mam Camisi hariminin gney cephesi Fot.263 Hoca mam Camisi hariminin ahap direklerindeki sslemelerden detay Fot.264 Hoca mam Camisi harimindeki konsollar Fot.265 Hoca mam Camisi hariminin ahap kirilerindeki sslemeler Fot.266 Hoca mam Camisi hariminin mihrabn sahnndaki tavan Fot.267 Hoca mam Camisi hariminin mihrabn sahnndaki tavan sslemelerinden detay Fot.268 Hoca mam Camisi hariminin mihrabn sahnndaki tavan gbeinin

kelerindeki ssleme Fot.269 Hoca mam Camisi hariminin mihrabn sahnndaki tavan gbeinin

merkezindeki ssleme

285

Fot.270 Hoca mam Camisi hariminin mihrabn sahnndaki tavan gbeindeki sslemelerden detay Fot.271 Hoca mam Camisi hariminin kuzeyindeki sahnn tavan Fot.272 Hoca mam Camisi mihrab Fot.273 Hoca mam Camisi mihrabndaki sslemelerden detay Fot.274 Hoca mam Camisi mihrabndaki sslemelerden detay Fot.275 Hoca mam Camisi mihrabndaki sslemelerden detay Fot.276 Hoca mam Camisi minberi Fot.277 Hoca mam Camisi minberi Fot.278 Hoca mam Camisi minberinin alt ksmndaki ni kapandaki ssleme Fot.279 Hoca mam Camisi minberinin balkon blmne k salayan merdivenler Fot.280 Hoca mam Camisi minberinin kuzeyden cephesi Fot.281 Hoca mam Camisi minberinin taban blm Fot.282 Hoca mam Camisi minberinin korkuluk blmndeki sslemeler Fot.283 Hoca mam Camisi minberinin tavan blmndeki sslemeler Fot.284 Hoca mam Camisi minberinin tavan blmndeki sslemelerden detay Fot.285 Hoca mam Camisi vaaz krss Fot.286 Hoca mam Camisi vaaz krssne k salayan merdivenler Fot.287 Hoca mam Camisi vaaz krssnn korkuluk blmndeki sslemeler Fot.288 Hoca mam Camisi vaaz krssnn batsndaki amdanlk Fot.289 Hoca mam Camisi mahfilinin dou cephesi Fot.290 Hoca mam Camisi mahfilinin kuzey cephesi Fot.291 Hoca mam Camisi mahfilinin gney cephesi Fot.292 Said Paa Camisinin yklmadan nceki eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.293 Said Paa Camisinin ykldktan sonraki grn Fot.294 Said Paa Camisinin ykldktan sonraki grn Fot.295 Said Paa Camisi minaresi

286

Fot.296 Said Paa Camisi minare kaidesindeki kitabe Fot.297 Said Paa Camisi minaresinden detay Fot.298 Said Paa Camisi tavannn yklmadan nceki eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.299 Said Paa Camisi mihrabnn yklmadan nceki eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.300 rtmeli Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.301 rtmeli Camisinin kuzey cephesi Fot.302 rtmeli Camisinin gney cephesi Fot.303 rtmeli Camisinin gney ve dou cepheleri Fot.304 rtmeli Camisinin dou cephesi Fot.305 rtmeli Camisinin onarmdan sonraki kuzey ve bat cepheleri Fot.306 rtmeli Camisinin onarmdan sonraki kuzey ve dou cepheleri Fot.307 rtmeli Camisinin ahap kk minaresi Fot.308 rtmeli Camisinin ahap kk minaresine k salayan kap Fot.309 rtmeli Camisinin onarm kitabesi Fot.310 rtmeli Camisinin onarm kitabesi (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.311 rtmeli Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi Fot.312 rtmeli Camisi son cemaat mahallinin bat cephesi Fot.313 rtmeli Camisi mahfilinin dou cephesi Fot.314 rtmeli Camisi mahfilinin bat cephesi Fot.315 rtmeli Camisi hariminin kuzey cephesi Fot.316 rtmeli Camisi hariminin dou cephesi Fot.317 rtmeli Camisi hariminin bat cephesi Fot.318 rtmeli Camisi hariminin gney cephesi Fot.319 rtmeli Camisi hariminin ahap tavanlar Fot.320 rtmeli Camisi hariminin mihrabn sahnnn tavan Fot.321 rtmeli Camisi hariminin mihrabn sahnnn tavanndaki tavan gbei

287

Fot.322 rtmeli Camisi hariminin mihrabn sahnnn tavanndaki tavan gbeinden detay Fot.323 rtmeli Camisi hariminin mihrabn sahnnn ahap tavanndaki tavan gbeinden detay Fot.324 rtmeli Camisi hariminin bat sahnnn ahap tavannn grn Fot.325 rtmeli Camisi hariminin Fot.326 rtmeli Camisi hariminin dou cephesindeki amdanlk Fot.327 rtmeli Camisi hariminin bat tarafndaki amdanlk Fot.328 rtmeli Camisi hariminin dou cephesindeki amdanlklar Fot.329 rtmeli Camisi hariminin bat cephesindeki amdanlk Fot.330 rtmeli Camisi harimde mihrabn dou tarafndaki amdanlklar Fot.331 rtmeli Camisi mihrab Fot.332 rtmeli Camisi mihrabndan detay Fot.333 rtmeli Camisi minber Fot.334 rtmeli Camisi minberinin balkon blmne k salayan merdivenler Fot.335 rtmeli Camisi minberinin balkon blm Fot.336 rtmeli Camisi minberinin kk blmnn tavan Fot.337 rtmeli Camisi vaaz krss Fot.338 rtmeli Camisi vaaz krss Fot.339 rtmeli Camisi vaaz krssnn balkon blmne k salayan merdivenler Fot.340 rtmeli Camisi mahfilinin dou cephesi Fot.341 rtmeli Camisi mahfilinin bat cephesi Fot.342 Pulur Camisinin dou ve kuzey cepheleri Fot.343 Pulur Camisinin gney cephesi Fot.344 Pulur Camisinin bat ve kuzey cepheleri Fot.345 Pulur Camisi minaresi Fot.346 Pulur Camisi minaresinin erefe blm Fot.347 Pulur Camisi giri holnn bat cephesi

288

Fot.348 Pulur Camisindeki kitabesi Fot.349 Pulur Camisi son cemaat mahallinin kuzey cephesi Fot.350 Pulur Camisi son cemaat mahallinin bat cephesi Fot.351 Pulur Camisi son cemaat mahallinin bat ve gney cepheleri Fot.352 Pulur Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi Fot.353 Pulur Camisi hariminin dou cephesi Fot.354 Pulur Camisi hariminin kuzey cephesi Fot.355 Pulur Camisi hariminin bat cephesi Fot.356 Pulur Camisi hariminin ahap tavan Fot.357 Pulur Camisi hariminin ahap tavan Fot.358 Pulur Camisi hariminin orta sahnndaki kubbe Fot.359 Pulur Camisi hariminin orta sahnndaki kubbenin i ksm Fot.360 Pulur Camisi hariminin orta sahnndaki kubbede bulunan ssleme Fot.361 Pulur Camisi hariminin orta sahnndaki kubbede bulunan sslemeden detay Fot.362 Pulur Camisi hariminin orta sahnndaki kubbede bulunan sslemeden detay Fot.363 Pulur Camisindeki amdanlk Fot.364 Pulur Camisinin mihrap ve minberi Fot.365 Pulur Camisi mihrab Fot.366 Pulur Camisi mihrabndan detay Fot.367 Pulur Camisi mihrabndan detay Fot.368 Pulur Camisi mihrabndan detay Fot.369 Pulur Camisi mahfilinin gney cephesi Fot.370 Pulur Camisi mahfilinin dou cephesi Fot.371 Pulur Camisi mahfilinin bat cephesi Fot.372 Yeil Caminin kuzey ve bat cepheleri Fot.373 Yeil Caminin kuzey ve dou cepheleri Fot.374 Yeil Caminin gney ve dou cepheleri Fot.375 Yeil Cami son cemaat mahallinin bat cephesi

289

Fot.376 Yeil Cami son cemaat mahallinin dou cephesi Fot.377 Yeil Cami minaresi Fot.378 Yeil Cami hariminin kuzey cephesi Fot.379 Yeil Cami hariminin dou cephesi Fot.380 Yeil Cami hariminin bat cephesi Fot.381 Yeil Cami konsollardan birisi Fot.382 Yeil Cami orta sahn tavan Fot.383 Yeil Cami orta sahn tavannn kelerindeki sslemeler Fot.384 Yeil Cami orta sahn tavanndaki tavan gbei Fot.385 Yeil Cami orta sahn tavanndaki tavan gbeinin kuzey-gney aksndaki panolardan birisi Fot.386 Yeil Cami orta sahn tavanndaki tavan gbeinin dou-bat aksndaki panolardan birisi Fot.387 Yeil Cami orta sahn tavanndaki tavan gbei Fot.388 Yeil Cami orta sahn tavanndaki tavan gbeinden detay Fot.389 Yeil Cami bat sahn tavan Fot.390 Yeil Cami mihrap ve minberi Fot.391 Yeil Cami mihrab Fot.392 Yeil Cami mihrabndaki sslemelerden detay Fot.393 Yeil Cami mihrabndaki sslemelerden detay Fot.394 Yeil Cami minberi Fot.395 Yeil Cami minber tepelii Fot.396 Yeil Cami mahfilinin dou cephesi Fot.397 Yeil Cami mahfilinin bat cephesi Fot.398 Abadan Camisinin stten gr Fot.399 Abadan Camisinin bat cephesi Fot.400 Abadan Camisinin bat ve gney cepheleri Fot.401 Abadan Camisinin gney cephesi

290

Fot.402 Abadan Camisinin dou ve gney cepheleri Fot.403 Abadan Camisinin dou ve kuzey cepheleri Fot.404 Abadan Camisindeki eme kitabesi Fot.405 Abadan Camisinin onarm kitabesi Fot.406 Abadan Camisi son cemaat mahallinin bat cephesi Fot.407 Abadan Camisi son cemaat mahallinin gney, bat ve gney cepheleri Fot.408 Abadan Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi Fot.409 Abadan Camisi son cemaat mahallindeki mihrabiye Fot.410 Abadan Camisi son cemaat mahallindeki amdanlk Fot.411 Abadan Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfile k salayan kap Fot.412 Abadan Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfilin dou cephesi Fot.413 Abadan Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfilin bat cephesi Fot.414 Abadan Camisi harime giri kaps Fot.415 Abadan Camisi hariminin kuzey cephesi Fot.416 Abadan Camisi hariminin dou cephesi Fot.417 Abadan Camisi hariminin gney cephesi Fot.418 Abadan Camisi hariminin st rts Fot.419 Abadan Camisi hariminindeki kubbeyi tayan dolgu elemanlardan birisi Fot.420 Abadan Camisi hariminindeki kubbe Fot.421 Abadan Camisi hariminindeki kubbede bulunan ssleme Fot.422 Abadan Camisi hariminindeki kubbeyi tayan direklerden bat tarafta bulunann balktaki ssleme Fot.423 Abadan Camisi hariminindeki kubbeyi tayan direklerden bat tarafta bulunan balktaki ssleme Fot.424 Abadan Camisi mihrap ve minberi Fot.425 Abadan Camisi vaaz krss Fot.426 Abadan Camisi vaaz krssnn balkon blm

291

Fot.427 Abadan Camisi Vaaz Krssnn Alt Blmnn Grn Fot.428 Abadan Camisi Mahfilinin Gney Cephesinin Grn Fot.429 Abadan Camisi mahfilinin dou cephesi Fot.430 Abadan Camisi mahfilinin bat cephesi Fot.431 atalpnar Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.432 atalpnar Camisinin stten grn Fot.433 atalpnar Camisinin bat ve gney cepheleri Fot.434 atalpnar Camisinin dou ve gney cepheleri Fot.435 atalpnar Camisinin kuzey ve dou cepheleri Fot.436 atalpnar Camisi son cemaat mahalli ve harime giri kaps Fot.437 atalpnar Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi Fot.438 atalpnar Camisi minaresi Fot.439 atalpnar Camisi minaresinden detay Fot.440 atalpnar Camisi minaresinin i ksm Fot.441 atalpnar Camisi minaresi Fot.442 atalpnar Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfile k salayan merdivenler Fot.443 atalpnar Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfilin bat cephesi Fot.444 atalpnar Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfilin dou cephesi Fot.445 atalpnar Camisi hariminin kuzey cephesi Fot.446 atalpnar Camisi hariminin dou cephesi Fot.447 atalpnar Camisi hariminin bat cephesi Fot.448 atalpnar Camisi hariminin gney cephesi Fot.449 atalpnar Camisi hariminin ahap tavan Fot.450 atalpnar Camisi hariminin ahap tavannn alt ksmlarndaki ssleme kuandan detay Fot.451 atalpnar Camisi mihrap ve minberi

292

Fot.452 atalpnar Camisi mihrabnn eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.453 atalpnar Camisi mahfiline k salayan merdivenler Fot.454 atalpnar Camisi mahfilinin dou cephesi Fot.455 atalpnar Camisi mahfilinin bat cephesi Fot.456 atalpnar Camisi harimindeki konsollardan birisi Fot.457 atalpnar Camisi mahfilinin korkuluklarndan detay Fot.458 atalpnar Camisindeki belge (Sivas Kltr Mdrl Fotoraf Arivinden) Fot.459 Hac Mehmet Aa Camisinin ehir merkezindeki konumu Fot.460 Hac Mehmet Aa Camisinin bat ve kuzey cepheleri Fot.461 Hac Mehmet Aa Camisinin bat cephesi Fot.462 Hac Mehmet Aa Camisinin bat ve gney cepheleri Fot.463 Hac Mehmet Aa Camisi minaresi Fot.464 Hac Mehmet Aa Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.465 Hac Mehmet Aa Camisi giri holnn bat cephesi Fot.466 Hac Mehmet Aa Camisi giri holnn dou cephesi Fot.467 Hac Mehmet Aa Camisi giri holnn dou cephesindeki pano Fot.468 Hac Mehmet Aa Camisi son cemaat mahallinin bat cephesi Fot.469 Hac Mehmet Aa Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi Fot.470 Hac Mehmet Aa Camisi son cemaat mahallindeki amdanlk Fot.471 Hac Mehmet Aa Camisi hariminin bat ve gney cepheleri Fot.472 Hac Mehmet Aa Camisi hariminin dou ve gney cepheleri Fot.473 Hac Mehmet Aa Camisi hariminin dou ve gney cepheleri Fot.474 Hac Mehmet Aa Camisi hariminin gney cephesi Fot.475 Hac Mehmet Aa Camisi hariminin ahap tavan Fot.476 Hac Mehmet Aa Camisi hariminin ahap tavanndaki ssleme Fot.477 Hac Mehmet Aa Camisi harimindeki metal amdanlk

293

Fot.478 Hac Mehmet Aa Camisi mihrab Fot.479 Hac Mehmet Aa Camisi mihrabndaki sslemelerden detay Fot.480 Hac Mehmet Aa Camisi hariminin dou cephesindeki pano Fot.481 Hac Mehmet Aa Camisi hariminin dousundaki mekan Fot.482 Sivas Mzesinde sergilenen Hac Mehmet Aa Camisine ait amdanlk Fot.483 Sivas Mzesinde sergilenen Hac Mehmet Aa Camisine ait amdanlk zerindeki yazt Fot.484 ems Camisi kuzey cephesi Fot.485 ems Camisi gney ve dou cepheleri Fot.486 ems Camisi gney ve bat cepheleri Fot.487 ems Camisi dou ve kuzey cepheleri Fot.488 ems Camisinin sonradan kapatlan minare kaps Fot.489 ems Camisi harime giri kaps Fot.490 ems Camisi harime giri kapsndaki sslemelerden detay Fot.491 ems Camisi hariminin kuzey cephesi Fot.492 ems Camisi hariminin dou cephesi Fot.493 ems Camisi hariminin bat cephesi Fot.494 ems Camisi hariminin gney cephesi Fot.495 ems Camisi hariminin ahap tavan Fot.496 ems Camisi hariminin ahap tavanndaki ssleme Fot.497 ems Camisi harimindeki yastk Fot.498 ems Camisi mahfiline k salayan kap Fot.499 ems Camisi mahfilinin dou cephesi Fot.500 ems Camisi mahfilinin bat cephesi Fot.501 eki Camisinin kuzey ve bat cepheleri Fot.502 eki Camisinin gney ve bat cepheleri Fot.503 eki Camisinin gney cephesi Fot.504 eki Camisinin gney ve dou cepheleri

294

Fot.505 eki Camisinin yerine yaplan yeni caminin inaat Fot.506 eki Camisi kk minaresi Fot.507 eki Camisi giri hol Fot.508 eki Camisi mahfilinin bat cephesi Fot.509 eki Camisi mahfilinin gney ve bat cepheleri Fot.510 eki Camisi mahfilinin dou cephesi Fot.511 eki Camisi hariminin bat cephesi Fot.512 eki Camisi hariminin dou cephesi Fot.513 eki Camisi hariminin gney cephesi Fot.514 eki Camisi hariminin ahap tavan Fot.515 eki Camisi mihrap ve minberi Fot.516 eki Camisi mihrab Fot.517 eki Camisi minberi Fot.518 Atlye Camisinin ykldktan sonraki grn Fot.519 Atlye Camisinin minaresi Fot.520 Atlye Camisi minaresindeki kitabe Fot.521 Ali Baba Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.522 Ali Baba Camisinin kuzey ve dou cepheleri Fot.523 Ali Baba Camisinin kuzey ve bat cepheleri Fot.524 Ali Baba Camisi minaresindeki kitabe Fot.525 Ali Baba Camisi minaresinden detay Fot.526 Ali Baba Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi Fot.527 Ali Baba Camisi n mekana giri kaps Fot.528 Ali Baba Camisi n mekana giri kapsnn st ksmndaki kitabe Fot.529 Ali Baba Camisi n mekannn kuzey cephesi Fot.530 Ali Baba Camisi n mekannn bat cephesi Fot.531 Ali Baba Camisi n mekannn kuzey cephesi Fot.532 Ali Baba Camisi n mekan kubbesi

295

Fot.533 Ali Baba Camisi n mekan kubbesini tayan kemerlerden dou tarafta bulunan kemer Fot.534 Ali Baba Camisi n mekan kubbesindeki sslemeler Fot.535 Ali Baba Camisi n mekan kubbesinin gei geleri Fot.536 Ali Baba Camisi n mekan kubbesinin gei gelerindeki sslemelerden detay Fot.537 Ali Baba Camisi harime giri kapsnn kuzey tarafndaki yazt Fot.538 Ali Baba Camisi hariminin kuzey cephesi Fot.539 Ali Baba Camisi hariminin dou cephesi Fot.540 Ali Baba Camisi hariminin bat cephesi Fot.541 Ali Baba Camisi hariminin gney cephesi Fot.542 Ali Baba Camisi harim kubbesi Fot.543 Ali Baba Camisi harimin kubbesine gei geleri Fot.544 Ali Baba Camisi harim kubbesindeki yazt Fot.545 Ali Baba Camisi mihrab Fot.546 Ali Baba Camisi harimindeki ayet Fot.547 Ali Baba Camisi minber ve vaaz krss Fot.548 Ali Baba Camisi minber ve vaaz krss Fot.549 Ali Baba Camisi minberinin balkon ksmna k salayan merdivenler Fot.550 maret Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden) Fot.551 maret Camisinin eski bir fotoraf (M. er Fotoraf Arivinden) Fot.552 maret Camisinin dou ve gney cepheleri Fot.553 maret Camisinin dou ve kuzey cepheleri Fot.554 maret Camisinin kuzey ve bat cepheleri Fot.555 maret Camisinin bat ve gney cepheleri Fot.556 maret Camisinin kuzey cephesi Fot.557 maret Camisinin dou cephesindeki kitabe Fot.558 maret Camisi son cemaat mahalli Fot.559 maret Camisi mahfiline ve minare erefesine k salayan merdivenler

296

Fot.560 maret Camisi mahfilinin bat cephesi Fot.561 maret Camisi mahfilinin dou cephesi Fot.562 maret Camisi mahfilinin gney cephesi Fot.563 maret Camisi mahfil balkonu ve harimin kuzey cephesi Fot.564 maret Camisi hariminin kuzey cephesi Fot.565 maret Camisi hariminin dou cephesi Fot.566 maret Camisi hariminin bat cephesi Fot.567 maret Camisi hariminin gney cephesi Fot.568 maret Camisi harim tavan Fot.569 maret Camisi harim tavan kesindeki ssleme Fot.570 maret Camisi harim tavanndaki tavan gbei Fot.571 maret Camisi harim tavanndaki tavan gbeindeki sslemelerden detay Fot.572 maret Camisi harim tavanndaki tavan gbeindeki sslemelerden detay Fot.573 maret Camisi harim tavanndaki tavan gbeindeki sslemelerden detay Fot.574 maret Camisi mihrap ve minberi Fot.575 maret Camisi mihrab Fot.576 maret Camisi mihrabndaki sslemelerden detay Fot.577 maret Camisi mihrabndaki sslemelerden detay Fot.578 maret Camisi mihrabndaki sslemelerden detay Fot.579 maret Camisi minberi Fot.580 maret Camisi minberinin korkuluk blmndeki sslemelerden detay Fot.581 maret Camisi minberindeki sslemelerden detay Fot.582 maret Camisi minberinin tepelik blmndeki sslemeler Fot.583 maret Camisi minberinin kk blm Fot.584 maret Camisi vaaz krss Fot.585 maret Camisi vaaz krss Fot.586 Kaleard Camisinin kuzey ve dou cepheleri Fot.587 Kaleard Camisinin kuzey ve dou cepheleri

297

Fot.588 Kaleard Camisinin kuzey ve bat cepheleri Fot.589 Kaleard Camisinin bat ve gney cepheleri Fot.590 Kaleard Camisinin gney ve dou cepheleri Fot.591 Kaleard Camisi son cemaat mahallinin bat cephesi Fot.592 Kaleard Camisi son cemaat mahallinin st rts Fot.593 Kaleard Camisi son cemaat mahallinin dou cephesinin ve minare kaps Fot.594 Kaleard Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfilinin dou cephesi Fot.595 Kaleard Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfilinin bat cephesi Fot.596 Kaleard Camisi hariminin kuzey cephesi Fot.597 Kaleard Camisi hariminin dou cephesi Fot.598 Kaleard Camisi hariminin bat cephesi Fot.599 Kaleard Camisi hariminin gney cephesi Fot.600 Kaleard Camisi hariminin ahap tavan Fot.601 Kaleard Camisi hariminin mihrapn sahnnn ahap tavan Fot.602 Kaleard Camisi hariminin ahap tavan Fot.603 Kaleard Camisi hariminin yan sahnlarndaki ahap tavandaki ssleme Fot.604 Kaleard Camisi ahap konsollar Fot.605 Kaleard Camisi mihrap ve minberi Fot.606 Kaleard Camisi mihrab Fot.607 Kaleard Camisi minberi Fot.608 Kaleard Camisi mahfilinin gney cephesi Fot.609 Kaleard Camisi mahfilinin dou cephesi Fot.610 Kaleard Camisi mahfilindeki yazt

298

Fot.1 Hoca Sar eyh (Hoca Areste) Mescitinin yklmadan nceki eski bir fotoraf (K. redi Fotoraf Arivinden)

Fot.2 Selman Bey (Paa) Camisinin yklmadan nceki eski bir fotoraf

299

Fot.3 Selman Bey (Paa) Camisi ykldktan sonraki grn

Fot.4 Abdulvahab Gazi Camisinin yklmadan nceki eski bir fotoraf (K. redi Fotoraf Arivinden)

300

Fot.5 Abdulvahab Gazi Camisinin yklmadan nceki eski bir fotoraf (K. redi Fotoraf Arivinden)

Fot.6 Abdulvahab Gazi Camisinin ykldktan sonra yerine ina edilen cami

301

Fot.7 zzet Paa Camisinin yklmadan nceki eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

Fot.8 zzet Paa Camisine ait kitabe

302

Fot.9 zzet Paa Camisine ait kitabe

Fot.10 zzet Paa Camisine ait kitabe

303

Fot.11 zzet Paa Camisine ait madolyon

Fot.12 Vineli Camisinin ykldktan sonraki grn

304

Fot.13 Vineli Camisinin onarm kitabesi

Fot.14 Hac Abdurrahman (Karaba) Camisinin yklmadan nceki eski bir fotoraf (M.er Arivinden)

305

Fot.15 Yeni Caminin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Ariviinden)

Fot.16 Yeni Caminin dou cephesi

306

Fot.17 Yeni Caminin minare kaidesi

Fot.18 Yeni Caminin minaresinden detay

307

Fot.19 Yeni Caminin kitabesi

Fot.20 Meydan Camisinin bat cephesi

308

Fot.21 Meydan Camisinin dou ve gney cepheleri

Fot.22 Meydan Camisinin kuzey ve dou cepheler

309

Fot.23 Meydan Camisinin son cemahat mahalli

Fot.24 Meydan Camisindeki yazt

310

Fot.25 Meydan Camisinin minare kaidesi

Fot.26 Meydan Camisinin minaresi

311

Fot.27 Meydan Camisinin ina kitabeleri

Fot.28 Meydan Camisi harime giri kaps

312

Fot.29 Meydan Camisi harime giri kapsndaki metal halka

Fot.30 Meydan Camisi harimin kuzey cephesi

313

Fot.31 Meydan Camisi harimin dou cephesi

Fot.32 Meydan Camisi harimin bat cephesi

314

Fot.33 Meydan Camisi hariminin bat cephesi

Fot.34 Meydan Camisi hariminin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

315

Fot.35 Meydan Camisinin tayc sistemi

Fot.36 Meydan Camisi mihrab

316

Fot.37 Meydan Camisi minberi

Fot.38 Meydan Camisi minberindeki yazt

317

Fot.39 Meydan Camisi minber kaps

Fot.40 Sivasn1881 ylna ait gravr (Mecmua- Alemden)

318

Fot.41 Kale Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

Fot.42 Kale Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

319

Fot.43 Kale Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

Fot.44 Kale Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

320

Fot.45 Kale Camisinin ehir merkezindeki konumu (Sivas Belediyesi Fotoraf Arivinden)

Fot.46 Kale Camisinin stten grn (Sivas Belediyesi Fotoraf Arivinden)

321

Fot.47 Kale Camisinin gney cephesi

Fot.48 Kale Camisinin stten grn

322

Fot.49 Kale Camisi minaresi

Fot.50 Kale Camisinin kuzey cephesi

323

Fot.51 Kale Camisinin bat cephesi

Fot.52 Kale Camisi minaresinden detay

324

Fot.53 Kale Camisinin dou cephesi

Fot.54 Kale Camisinin dou cephesi

325

Fot.55 Kale Camisinin dou cephesindeki zengi talarndan birisi

Fot.56 Kale Camisinin kuzey cephesindeki zengi talarndan birisi

326

Fot.57 Kale Camisinin Kuzey cephesindeki zengi talarndan birisi

Fot.58 Kale Camisi harime giri kaps

327

Fot.59 Kale Camisinin ina kitabesi

Fot.60 Kale Camisi Hariminin kuzey cephesi

328

Fot.61 Kale Camisi kubbe etei

Fot.62 Kale Camisinin kubbesi

329

Fot. 63 Kale Camisi mihrab

Fot.64 Kale Camisi minberi

330

Fot.65 Kale Camisi minberinin bat tarafndaki sprgelikteki pano

Fot.66 Kale Camisi minberinin dou tarafndaki sprgelikteki pano

331

Fot.67 Kale Camisi minberinin tepelik ksmndaki ssleme

Fot.68 Kale Camisi minberinin tepelik ksmnn yan yzndeki ssleme

332

Fot.69 Ali Aa Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

Fot.70 Ali Aa Camisinin stten grn

333

Fot.71 Ali Aa Camisinin kuzey ve dou cepheleri

Fot.72 Ali Aa Camisinin bat ve gney cepheleri

334

Fot.73 Ali Aa Camisindeki ina kitabeleri

Fot.74 Ali Aa Camisi son cemaat mahalli

335

Fot.75 Ali Aa Camisi minaresi

Fot.76 Ali Aa Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

336

Fot.77 Ali Aa Camisi harime giri kapsnn kuzey taraf

Fot.78 Ali Aa Camisi harime giri kapsnn gney taraf

337

Fot.79 Ali Aa Camisi harime giri kapsnn dou kanadndaki yazt

338

Fot.80 Ali Aa Camisi harime giri kapsnn bat kanadndaki yazt

Fot.81 Ali Aa Camisi harime giri kapsndaki metal halka

339

Fot.82 Ali Aa Camisi hariminin kuzey cephesi

Fot.83 Ali Aa Camisi hariminin gney cephesi

340

Fot.84 Ali Aa Camisi kubbe etei

Fot.85 Ali Aa Camisi kubbeye gei gesi

341

Fot.86 Ali Aa Camisi kubbesi

Fot.87 Ali Aa Camisi kubbesindeki ssleme

342

Fot.88 Ali Aa Camisi mihrab ve minberi

Fot.89 Ali Aa Camisi mihrab

343

Fot.90 Ali Aa Camisi mihrabndaki ssleme

Fot.91 Osman Paa Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

344

Fot.92 Osman Paa Camisinin bat cephesi

Fot.93 Osman Paa Camisinin bat ve gney cepheleri

345

Fot.94 Osman Paa Camisinin dou ve gney cepheleri

Fot.95 Osman Paa Camisinin onarm kitabesi

346

Fot.96 Osman Paa Camisi minare kaidesi

Fot.97 Osman Paa Camisi minaresi

347

Fot.98 Osman Paa Camisi minaresinden detay

Fot.99 Ganem Camisinin kuzey ve dou cepheleri

348

Fot.100 Ganem Camisinin kuzey cephesi

Fot.101 Ganem Camisi minaresi

349

Fot.102 Ganem Camisi minaresinden detey

Fot.103 Ganem Camisi minaresinden detay

350

Fot.104 Ganem Camisi minaresindeki ssleme

Fot.105 Kazanclar Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

351

Fot.106 Kazanclar Camisinin stten grn

Fot.107 Kazanclar Camisinin Bat Cephesi

352

Fot.108 Kazanclar Camisi minaresi

Fot.109 Kazanclar Camisi minaresindeki kitabe

353

Fot.110 Sarzade Mehmet Paa Camisinin stten grn

Fot.111 Sarzade Mehmet Paa Camisinin bat ve gney cepheleri

354

Fot.112 Sarzade Mehmet Paa Camisinin dou ve gney cepheleri

Fot.113 Sarzade Mehmet Paa Camisinin gney cephesi

355

Fot.114 Sarzade Mehmet Paa Camisi minaresi

Fot.115 Sarzade Mehmet Paa Camisi minaresindeki kitabe

356

Fot.116 Sarzade Mehmet Paa Camisi son cemaat mahalli bat cephesi

Fot.117 Sarzade Mehmet Paa Camisi son cemaat mahalli dou cephesi

357

Fot.118 Sarzade Mehmet Paa Camisi hariminin kuzey cephesi

Fot.119 Sarzade Mehmet Paa Camisi hariminin dou cephesi

358

Fot.120 Sarzade Mehmet Paa Camisi hariminin bat cephesi

Fot.121 Sarzade Mehmet Paa Camisi hariminin gney cephesi

359

Fot.122 Sarzade Mehmet Paa Camisi hariminin st rts

Fot.123 Sarzade Mehmet Paa Camisi harimindeki ahap direin st blm

360

Fot.124 Sarzade Mehmet Paa Camisi harimindeki yazt

Fot.125 Sarzade Mehmet Paa Camisinin mihrap ve minberi

361

Fot.126 Sarzade Mehmet Paa Camisi mahfili

Fot.127 Sarzade Mehmet Paa Camisi mahfilinin dou cephesi

362

Fot.128 Sarzade Mehmet Paa Camisi mahfilinin bat cephesi

Fot.129 Zincirli Minare Camisinin stten grn

363

Fot.130 Zincirli Minare Camisinin kuzey ve bat cepheleri

Fot.131 Zincirli Minare Camisinin gney ve bat cepheleri

364

Fot.132 Zincirli Minare Camisinin gney ve dou cepheleri

Fot.133 Zincirli Minare Camisi minaresi

365

Fot.134 Zincirli Minare Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi

Fot.135 Zincirli Minare Camisi son cemaat mahallinin bat cephesi

366

Fot.136 Zincirli Minare Camisi harime giri kaps

Fot.137 Zincirli Minare Camisi hariminin kuzey cephesi

367

Fot.138 Zincirli Minare Camisi hariminin dou cephesi

Fot.139 Zincirli Minare Camisi hariminin bat cephesi

368

Fot.140 Zincirli Minare Camisi hariminin gney cephesi

Fot.141 Zincirli Minare Camisi hariminin st rts

369

Fot.142 Zincirli Minare Camisi mihrap ve minberi

Fot.143 Zincirli Minare Camisi mihrabn eski fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

370

Fot.144 Zincirli Minare Camisi mahfilinin dou cephesi

Fot.145 Zincirli Minare Camisi mahfilinin bat cephesi

371

Fot.146 Yiitler Camisinin kuzey ve dou cepheleri

Fot.147 Yiitler Camisinin bat cephesi

372

Fot.148 Yiitler Camisinin kuzey cephesi

Fot.149 Yiitler Camisi minaresi

373

Fot.150 Yiitler Camisi minaresindeki kitabe

Fot.151 Yiitler Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi

374

Fot.152 Yiitler Camisi son cemaat mahallinin bat cephesinin grn

Fot.153 Yiitler Camisi son cemaat mahallinin dousundaki blm

375

Fot.154 Yiitler Camisi hariminin kuzey cephesi

Fot.155 Yiitler Camisi hariminin dou cephesi

376

Fot.156 Yiitler Camisi hariminin bat cephesi

Fot.157 Yiitler Camisi hariminin st rt sistemindeki konsol

377

Fot.158 Yiitler Camisi hariminin ahap kiriindeki kartu

Fot.159 Yiitler Camisi hariminin mihrapn sahnndaki ahap tavan

378

Fot.160 Yiitler Camisi hariminin mihrapn sahnndaki ahap tavan gbek

Fot.161 Yiitler Camisi hariminin mihrapn sahnndaki ahap tavanndan detay

379

Fot.162 Yiitler Camisi hariminin dou sahnndaki ahap tavan

Fot.163 Yiitler Camisi hariminin batsndaki sahnlarn ahap tavanlar

380

Fot.164 Yiitler Camisi mihrab

Fot.165 Yiitler Camisi mihrabndaki sslemelerden detay

381

Fot.166 Yiitler Camisi mihrabndaki sslemelerden detay

Fot.167 Yiitler Camisi mihrabnn tepelik blm

382

Fot.168 Yiitler Camisi mihrabndaki sslemelerden detay

Fot.169 Yiitler Camisi mihrabndaki sslemelerden detay

383

Fot.170 Yiitler Camisi minberi

Fot.171 Yiitler Camisi minberinin korkuluk blmnden detay

384

Fot.172 Yiitler Camisi minberinin tepelik blm

Fot.173 Yiitler Camisi minberinin kk blm

385

Fot.174 Yiitler Camisi mahfilinin gney cephesi

Fot.175 Yiitler Camisi mahfilinin bat cephesi

386

Fot.176 Yiitler Camisi mahfilinin dou cephesi

Fot.177 Uzunhacolu Camisinin bat ve gney cepheleri

387

Fot.178 Uzunhacolu Camisinin bat ve gney cepheleri

Fot.179 Uzunhacolu Camisinin dou ve gney cepheleri

388

Fot.180 Uzunhacolu Camisinin kuzey cephesi

Fot.181 Uzunhacolu Camisi minare kaidesindeki kitabe

389

Fot.182 Uzunhacolu Camisi son cemaat mahalli bat cephesi

Fot.183 Uzunhacolu Camisi son cemaat mahalli dou cephesi

390

Fot.184 Uzunhacolu Camisi son cemaat mahallindeki mihrabiye nii

Fot.185 Uzunhacolu Camisi hariminin kuzey cephesi

391

Fot.186 Uzunhacolu Camisi hariminin dou cephesi

Fot.187 Uzunhacolu Camisi hariminin bat cephesi

392

Fot.188 Uzunhacolu Camisi hariminin gney cephesi

Fot.189 Uzunhacolu Camisi ahap konsollar

393

Fot.190 Uzunhacolu Camisi hariminin ahap tavan

Fot.191 Uzunhacolu Camisi hariminin ahap tavan

394

Fot.192 Uzunhacolu Camisi hariminin ahap tavan

Fot.193 Uzunhacolu Camisi hariminin ahap tavan kesinden detay

395

Fot.194 Uzunhacolu Camisi hariminin ahap tavan gbeinden detay

Fot.195 Uzunhacolu Camisi mihrap ve minberi

396

Fot.196 Uzunhacolu Camisi vaaz krss

Fot.197 Uzunhacolu Camisi mahfiline k merdivenleri

397

Fot.198 Uzunhacolu Camisi mahfilin dou cephesi

Fot.199 Uzunhacolu Camisi mahfilin bat cephesi

398

Fot.200 Uzunhacolu Camisinin dousundaki ibadet blmnn kuzey cephesi

Fot.201 Uzunhacolu Camisinin dousundaki ibadet blmnn gney cephesi

399

Fot.202 Kabal Camisinin bat ve gney cepheleri

Fot.203 Kabal Camisinin dou ve gney cepheleri

400

Fot.204 Kabal Camisinin dou ve kuzey cepheleri

Fot.205 Kabal Camisi minaresindeki kitabe

401

Fot.206 Kabal Camisi minaresi

Fot.207 Kabal Camisindeki giri hol

402

Fot.208 Kabal Camisi son cemaat mahalli

Fot.209 Kabal Camisi mahfilinin bat cephesi

403

Fot.210 Kabal Camisi mahfilinin dou cephesi

Fot.211 Kabal Camisi harime giri kaps

404

Fot.212 Kabal Camisi harime giri kapsndaki sslemelerden detay

Fot.213 Kabal Camisi hariminin kuzey cephesi

405

Fot.214 Kabal Camisi hariminin dou cephesi

Fot.215 Kabal Camisi hariminin bat cephesi

406

Fot.216 Kabal Camisi hariminin gney cephesi

Fot.217 Kabal Camisi hariminin st rts

407

Fot.218 Kabal Camisi hariminin strt ve konsollar

Fot.219 Kabal Camisi mihrap ve minberi

408

Fot.220 Kabal Camisi minaresine k salayan kap

Fot.221 Hac Zahit Camisinin kuzey cephesi

409

Fot.222 Hac Zahit Camisinin bat cephesi

Fot.223 Hac Zahit Camisinin bat ve gney cepheleri

410

Fot.224 Hac Zahit Camisinin dou ve gney cepheleri

Fot.225 Hac Zahit Camisinin dou ve kuzey cepheleri

411

Fot.226 Hac Zahit Camisi minaresi

Fot.227 Hac Zahit Camisi minaresindeki kitabe

412

Fot.228 Hac Zahit Camisi minaresindeki kitabenin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

Fot.229 Hac Zahit Camisi harime giri kaps

413

Fot.230 Hac Zahit Camisi hariminin kuzey cephesi

Fot.231 Hac Zahit Camisi hariminin dou cephesi

414

Fot.232 Hac Zahit Camisi hariminin bat cephesi

Fot.233 Hac Zahit Camisi hariminin gney cephesi

415

Fot.234 Hac Zahit Camisi hariminin strts

Fot.235 Hac Zahit Camisi mihrap nii

416

Fot.236 Hac Zahit Camisi minber ve vaaz krssnn

Fot.237 Hac Zahit Camisi minberi

417

Fot.238 Hac Zahit Camisi minberinin tavan

Fot.239 Hac Zahit Camisi vaaz krss

418

Fot.240 Hac Zahit Camisi mahfilinin dou ve kuzey cepheleri

Fot.241 Hac Zahit Camisi mahfilinin dou ve gney cepheleri

419

Fot.242 Hac Zahit Camisi mahfil balkonu

Fot.243 Hoca mam Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

420

Fot.244 Hoca mam Camisinin kuzey ve bat cepheleri

Fot.245 Hoca mam Camisinin kuzey ve dou cepheleri

421

Fot.246 Hoca mam Camisinin gney ve bat cepheleri

Fot.247 Hoca mam Camisinin gney ve dou cepheleri

422

Fot.248 Hoca mam Camisinin bat cephesi

Fot.249 Hoca mam Camisi gney cephesi

423

Fot.250 Hoca mam Camisinin kuzey cephesindeki kitabe paras

Fot.251 Hoca mam Camisi bodrum katnn kuzey cephesi

424

Fot.252 Hoca mam Camisi bodrum katnn kuzey cephesi

Fot.253 Hoca mam Camisi bodrum katnn gney cephesi

425

Fot.254 Hoca mam Camisi son cemaat mahallinin bat cephesi

Fot.255 Hoca mam Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi ve kadnlar blm

426

Fot.256 Hoca mam Camisi minare kaidesindeki mermer devirme malzeme

Fot.257 Hoca mam Camisi harime giri kapsnn kuzey taraf

427

Fot.258 Hoca mam Camisi harime giri kapsnn gney taraf

Fot.259 Hoca mam Camisi hariminin kuzey cephesi

428

Fot.260 Hoca mam Camisi hariminin dou cephesi

Fot.261 Hoca mam Camisi hariminin bat cephesi

429

Fot.262 Hoca mam Camisi hariminin gney cephesi

Fot.263 Hoca mam Camisi hariminin ahap direklerindeki sslemelerden detay

430

Fot.264 Hoca mam Camisi harimindeki konsollar

Fot.265 Hoca mam Camisi hariminin ahap kirilerindeki sslemeler

431

Fot.266 Hoca mam Camisi hariminin mihrabn sahnndaki tavan

Fot.267 Hoca mam Camisi hariminin mihrabn sahnndaki tavan sslemelerinden detay

432

Fot.268 Hoca mam Camisi hariminin mihrabn sahnndaki tavan gbeinin kelerindeki ssleme

Fot.269 Hoca mam Camisi hariminin mihrabn sahnndaki tavan gbeinin merkezindeki ssleme

433

Fot.270 Hoca mam Camisi hariminin mihrabn sahnndaki tavan gbeindeki sslemelerden detay

Fot.271 Hoca mam Camisi hariminin kuzeyindeki sahnn tavan

434

Fot.272 Hoca mam Camisi mihrab

Fot.273 Hoca mam Camisi mihrabndaki sslemelerden detay

435

Fot.274 Hoca mam Camisi mihrabndaki sslemelerden detay

Fot.275 Hoca mam Camisi mihrabndaki sslemelerden detay

436

Fot.276 Hoca mam Camisi minberi

Fot.277 Hoca mam Camisi minberi

437

Fot.278 Hoca mam Camisi minberinin alt ksmndaki ni kapandaki ssleme

Fot.279 Hoca mam Camisi minberinin balkon blmne k salayan merdivenler

438

Fot.280 Hoca mam Camisi minberinin kuzeyden cephesi

Fot.281 Hoca mam Camisi minberinin taban blm

439

Fot.282 Hoca mam Camisi minberinin korkuluk blmndeki sslemeler

Fot.283 Hoca mam Camisi minberinin tavan blmndeki sslemeler

440

Fot.284 Hoca mam Camisi minberinin tavan blmndeki sslemeler

Fot.285 Hoca mam Camisi vaaz krss

441

Fot.286 Hoca mam Camisi vaaz krssne k salayan merdivenler

Fot.287 Hoca mam Camisi vaaz krssnn korkuluk blmndeki sslemeler

442

Fot.288 Hoca mam Camisi vaaz krssnn batsndaki amdanlk

Fot.289 Hoca mam Camisi mahfilinin dou cephesi

443

Fot.290 Hoca mam Camisi mahfilinin kuzey cephesi

Fot.291 Hoca mam Camisi mahfilinin gney cephesi

444

Fot.292 Said Paa Camisinin yklmadan nceki grn (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

Fot.293 Said Paa Camisinin ykldktan sonraki grn

445

Fot.294 Said Paa Camisinin ykldktan sonraki grn

Fot.295 Said Paa Camisi minaresi

446

Fot.296 Said Paa Camisi minare kaidesindeki kitabe

Fot.297 Said Paa Camisi minaresinden detay

447

Fot.298 Said Paa Camisi tavannn yklmadan nceki eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

Fot.299 Said Paa Camisinin yklmadan nceki mihrabnn fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

448

Fot.300 rtmeli Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

Fot.301 rtmeli Camisinin kuzey cephesi

449

Fot.302 rtmeli Camisinin gney cephesi

Fot.303 rtmeli Camisinin gney ve dou cepheleri

450

Fot.304 rtmeli Camisinin dou cephesi

Fot.305 rtmeli Camisinin onarmdan sonraki kuzey ve bat cepheleri

451

Fot.306 rtmeli Camisinin onarmdan sonraki kuzey ve dou cepheleri

Fot.307 rtmeli Camisinin ahap kk minaresi

452

Fot.308 rtmeli Camisinin ahap kk minaresine k salayan kap

Fot.309 rtmeli Camisinin onarm kitabesi

453

Fot.310 rtmeli Camisinin onarm kitabesi (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

Fot.311 rtmeli Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi

454

Fot.312 rtmeli Camisi son cemaat mahallinin bat cephesi

Fot.313 rtmeli Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfilinin dou cephesi

455

Fot.314 rtmeli Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfilin bat cephesi

Fot.315 rtmeli Camisi hariminin kuzey cephesi

456

Fot.316 rtmeli Camisi hariminin dou cephesi

Fot.317 rtmeli Camisi hariminin bat cephesi

457

Fot.318 rtmeli Camisi hariminin gney cephesi

Fot.319 rtmeli Camisi hariminin ahap tavanlar

458

Fot.320 rtmeli Camisi hariminin mihrabn sahnnn tavan

Fot.321 rtmeli Camisi hariminin mihrabn sahnnn tavanndaki tavan gbei

459

Fot.322 rtmeli Camisi hariminin mihrabn sahnnn tavanndaki tavan gbeinden detay

Fot.323 rtmeli Camisi hariminin mihrabn sahnnn ahap tavanndaki tavan gbeinden detay

460

Fot.324 rtmeli Camisi hariminin bat sahnn ahap tavan

Fot.325 rtmeli Camisi hariminin bat cephesindeki amdanlk

461

Fot.326 rtmeli Camisi hariminin dou cephesindeki amdanlk

Fot.327 rtmeli Camisi hariminin bat tarafndaki amdanlk

462

Fot.328 rtmeli Camisi hariminin dou cephesindeki amdanlklar

Fot.329 rtmeli Camisi hariminin bat cephesindeki amdanlk

463

Fot.330 rtmeli Camisi harimde mihrabn dou tarafndaki amdanlklar

Fot.331 rtmeli Camisi mihrab

464

Fot.332 rtmeli Camisi mihrabnn kavsara ksm

Fot.333 rtmeli Camisi minberi

465

Fot.334 rtmeli Camisi minberinin balkon blmne k salayan merdivenler

Fot.335 rtmeli Camisi minberinin balkon blm

466

Fot.336 rtmeli Camisi minberinin kk blmnn tavan

Fot.337 rtmeli Camisi vaaz krss

467

Fot.338 rtmeli Camisi vaaz krss

Fot.339 rtmeli Camisi vaaz krssnn balkon blmne k salayan merdivenler

468

Fot.340 rtmeli Camisi mahfilinin dou cephesi

Fot.341 rtmeli Camisi mahfilinin bat cephesi

469

Fot.342 Pulur Camisinin dou ve kuzey cepheleri

Fot.343 Pulur Camisinin gney cephesi

470

Fot.344 Pulur Camisinin bat ve kuzey cepheleri

Fot.345 Pulur Camisi minaresi

471

Fot.346 Pulur Camisi minaresinin erefe blm

Fot.347 Pulur Camisi giri holnn bat cephesi

472

Fot.348 Pulur Camisindeki kitabe

Fot.349 Pulur Camisi son cemaat mahallinin kuzey cephesi

473

Fot.350 Pulur Camisi son cemaat mahallinin bat cephesi

Fot.351 Pulur Camisi son cemaat mahallinin bat ve gney cepheleri

474

Fot.352 Pulur Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi

Fot.353 Pulur Camisi hariminin dou cephesi

475

Fot.354 Pulur Camisi hariminin kuzey cephesi

Fot.355 Pulur Camisi hariminin bat cephesi

476

Fot.356 Pulur Camisi hariminin ahap tavan

Fot.357 Pulur Camisi hariminin ahap tavan

477

Fot.358 Pulur Camisi hariminin orta sahnndaki kubbe

Fot.359 Pulur Camisi hariminin orta sahnndaki kubbenin i ksm

478

Fot.360 Pulur Camisi hariminin orta sahnndaki kubbede bulunan ssleme

Fot.361 Pulur Camisi hariminin orta sahnndaki kubbede bulunan sslemeden detay

479

Fot.362 Pulur Camisi hariminin orta sahnndaki kubbede bulunan sslemeden detay

Fot.363 Pulur Camisindeki amdanlk

480

Fot.364 Pulur Camisinin mihrap ve minberi

Fot.365 Pulur Camisi mihrab

481

Fot.366 Pulur Camisi mihrabndan detay

Fot.367 Pulur Camisi mihrabndan detay

482

Fot.368 Pulur Camisi mihrabndan detay

Fot.369 Pulur Camisi mahfilinin gney cephesi

483

Fot.370 Pulur Camisi mahfilinin dou cephesi

Fot.371 Pulur Camisi mahfilinin bat cephesi

484

Fot.372 Yeil Caminin kuzey ve bat cepheleri

Fot.373 Yeil Caminin kuzey ve dou cepheleri

485

Fot.374 Yeil Caminin gney ve dou cepheleri

Fot.375 Yeil Cami son cemaat mahallinin bat cephesi

486

Fot.376 Yeil Cami son cemaat mahallinin dou cephesi

Fot.377 Yeil Cami minaresi

487

Fot.378 Yeil Cami hariminin kuzey cephesi

Fot.379 Yeil Cami hariminin dou cephesi

488

Fot.380 Yeil Cami hariminin bat cephesi

Fot.381 Yeil Cami konsollarndan birisi

489

Fot.382 Yeil Cami orta sahn tavan

Fot.383 Yeil Cami orta sahn tavannn kelerindeki sslemeler

490

Fot.384 Yeil Cami orta sahn tavanndaki tavan gbei

Fot.385 Yeil Cami orta sahn tavanndaki tavan gbeinin kuzey-gney aksndaki panolardan birisi

491

Fot.386 Yeil Cami orta sahn tavanndaki tavan gbeinin dou-bat aksndaki panolardan birisi

Fot.387 Yeil Cami orta sahn tavanndaki tavan gbei

492

Fot.388 Yeil Cami orta sahn tavanndaki tavan gbeinden detay

Fot.389 Yeil Cami bat sahn tavan

493

Fot.390 Yeil Cami mihrap ve minberi

Fot.391 Yeil Cami mihrab

494

Fot.392 Yeil Cami mihrabndaki sslemelerden detay

Fot.393 Yeil Cami mihrabndaki sslemelerden detay

495

Fot.394 Yeil Cami minberi

Fot.395 Yeil Cami minber tepelii

496

Fot.396 Yeil Cami mahfilinin dou cephesi

Fot.397 Yeil Cami mahfilinin bat cephesi

497

Fot.398 Abadan Camisinin stten gr

Fot.399 Abadan Camisinin bat cephesi

498

Fot.400 Abadan Camisinin bat ve gney cepheleri

Fot.401 Abadan Camisinin gney cephesi

499

Fot.402 Abadan Camisinin dou ve gney cepheleri

Fot.403 Abadan Camisinin dou ve kuzey cepheleri

500

Fot.404 Abadan Camisindeki eme kitabesi

Fot.405 Abadan Camisinin onarm kitabesi

501

Fot.406 Abadan Camisi son cemaat mahallinin bat cephesi

Fot.407 Abadan Camisi son cemaat mahallinin gney, bat ve gney cepheleri

502

Fot.408 Abadan Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi

Fot.409 Abadan Camisi son cemaat mahallindeki mihrabiye

503

Fot.410 Abadan Camisi son cemaat mahallindeki amdanlk

Fot.411 Abadan Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfile k salayan kap

504

Fot.412 Abadan Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfilin dou cephesi

Fot.413 Abadan Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfilin bat cephesi

505

Fot.414 Abadan Camisi harime giri kaps

Fot.415 Abadan Camisi hariminin kuzey cephesi

506

Fot.416 Abadan Camisi hariminin dou cephesi

Fot.417 Abadan Camisi hariminin gney cephesi

507

Fot.418 Abadan Camisi hariminin st rts

Fot.419 Abadan Camisi hariminindeki kubbeyi tayan dolgu elemanlardan birisi

508

Fot.420 Abadan Camisi hariminindeki kubbe

Fot.421 Abadan Camisi hariminindeki kubbede bulunan ssleme

509

Fot.422 Abadan Camisi hariminindeki kubbeyi tayan direklerden bat tarafta bulunann balktaki ssleme

Fot.423 Abadan Camisi hariminindeki kubbeyi tayan direklerden bat tarafta bulunan balktaki ssleme

510

Fot.424 Abadan Camisi mihrap ve minberi

Fot.425 Abadan Camisi vaaz krss

511

Fot.426 Abadan Camisi vaaz krssnn balkon blm

Fot.427 Abadan Camisi vaaz krssnn alt blm

512

Fot.428 Abadan Camisi mahfilinin gney cephesi

Fot.429 Abadan Camisi mahfilinin dou cephesi

513

Fot.430 Abadan Camisi mahfilinin bat cephesi

Fot.431 atalpnar Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

514

Fot.432 atalpnar Camisinin stten grn

Fot.433 atalpnar Camisinin bat ve gney cepheleri

515

Fot.434 atalpnar Camisinin dou ve gney cepheleri

Fot.435 atalpnar Camisinin kuzey ve dou cepheleri

516

Fot.436 atalpnar Camisi son cemaat mahalli ve harime giri kaps

Fot.437 atalpnar Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi

517

Fot.438 atalpnar Camisi minaresi

Fot.439 atalpnar Camisi minare kaidesi

518

Fot.440 atalpnar Camisi minaresinin i ksm

Fot.441 atalpnar Camisi minaresi

519

Fot.442 atalpnar Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfile k salayan merdivenler

Fot.443 atalpnar Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfilin bat cephesi

520

Fot.444 atalpnar Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfilin dou cephesi

Fot.445 atalpnar Camisi hariminin kuzey cephesi

521

Fot.446 atalpnar Camisi hariminin dou cephesi

Fot.447 atalpnar Camisi hariminin bat cephesi

522

Fot.448 atalpnar Camisi hariminin gney cephesi

Fot.449 atalpnar Camisi hariminin ahap tavan

523

Fot.450 atalpnar Camisi hariminin ahap tavannn alt ksmlarndaki ssleme kuandan detay

Fot.451 atalpnar Camisi mihrap ve minberi

524

Fot.452 atalpnar Camisi mihrabnn eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

Fot.453 atalpnar Camisi mahfiline k salayan merdivenler

525

Fot.454 atalpnar Camisi mahfilinin dou cephesi

Fot.455 atalpnar Camisi mahfilinin bat cephesi

526

Fot.456 atalpnar Camisi harimindeki konsollardan birisi

Fot.457 atalpnar Camisi mahfilinin korkuluklarndan detay

527

Fot.458 atalpnar Camisindeki belge (Sivas Kltr Mdrl Fotoraf Arivinden)

Fot.459 Hac Mehmet Aa Camisinin ehir merkezindeki konumu

528

Fot.460 Hac Mehmet Aa Camisinin bat ve kuzey cepheleri

Fot.461 Hac Mehmet Aa Camisinin bat cephesi

529

Fot.462 Hac Mehmet Aa Camisinin bat ve gney cepheleri

Fot.463 Hac Mehmet Aa Camisi minaresi

530

Fot.464 Hac Mehmet Aa Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

Fot.465 Hac Mehmet Aa Camisi giri holnn bat cephesi

531

Fot.466 Hac Mehmet Aa Camisi giri holnn dou cephesi

Fot.467 Hac Mehmet Aa Camisi giri holnn dou cephesindeki pano

532

Fot.468 Hac Mehmet Aa Camisi son cemaat mahallinin bat cephesi

Fot.469 Hac Mehmet Aa Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi

533

Fot.470 Hac Mehmet Aa Camisi son cemaat mahallindeki amdanlk

Fot.471 Hac Mehmet Aa Camisi hariminin bat ve gney cepheleri

534

Fot.472 Hac Mehmet Aa Camisi hariminin dou ve gney cepheleri

Fot.473 Hac Mehmet Aa Camisi hariminin dou ve gney cepheleri

535

Fot.474 Hac Mehmet Aa Camisi hariminin gney cephesi

Fot.475 Hac Mehmet Aa Camisi hariminin ahap tavan

536

Fot.476 Hac Mehmet Aa Camisi hariminin ahap tavanndaki ssleme

Fot.477 Hac Mehmet Aa Camisi harimindeki metal amdanlk

537

Fot.478 Hac Mehmet Aa Camisi mihrab

Fot.479 Hac Mehmet Aa Camisi mihrabndaki sslemelerden detay

538

Fot.480 Hac Mehmet Aa Camisi hariminin dou cephesindeki pano

Fot.481 Hac Mehmet Aa Camisi hariminin dousundaki mekan

539

Fot.482 Sivas Mzesinde sergilenen Hac Mehmet Aa Camisine ait amdanlk

Fot.483 Sivas Mzesinde sergilenen Hac Mehmet Aa Camisine ait amdanlk zerindeki yazt

540

Fot.484 ems Camisi kuzey cephesi

Fot.485 ems Camisi gney ve dou cepheleri

541

Fot.486 ems Camisi gney ve bat cepheleri

Fot.487 ems Camisi dou ve kuzey cepheleri

542

Fot.488 ems Camisinin sonradan kapatlan minare kaps

Fot.489 ems Camisi harime giri kaps

543

Fot.490 ems Camisi harime giri kapsndaki sslemelerden detay

Fot.491 ems Camisi hariminin kuzey cephesi

544

Fot.492 ems Camisi hariminin dou cephesi

Fot.493 ems Camisi hariminin bat cephesi

545

Fot.494 ems Camisi hariminin gney cephesi

Fot.495 ems Camisi hariminin ahap tavan

546

Fot.496 ems Camisi hariminin ahap tavanndaki ssleme

Fot.497 ems Camisi harimindeki yastk

547

Fot.498 ems Camisi mahfiline k salayan kap

Fot.499 ems Camisi mahfilinin dou cephesi

548

Fot.500 ems Camisi mahfilinin bat cephesi

Fot.501 eki Camisinin kuzey ve bat cepheleri

549

Fot.502 eki Camisinin gney ve bat cepheleri

Fot.503 eki Camisinin gney cephesi

550

Fot.504 eki Camisinin gney ve dou cepheleri

Fot.505 eki Camisinin yerine yaplan yeni caminin inaat

551

Fot.506 eki Camisi kk minaresi

Fot.507 eki Camisi giri hol

552

Fot.508 eki Camisi mahfilinin bat cephesi

Fot.509 eki Camisi mahfilinin gney ve bat cepheleri

553

Fot.510 eki Camisi mahfilinin dou cephesi

Fot.511 eki Camisi hariminin bat cephesi

554

Fot.512 eki Camisi hariminin dou cephesi

Fot.513 eki Camisi hariminin gney cephesi

555

Fot.514 eki Camisi hariminin ahap tavan

Fot.515 eki Camisi mihrap ve minberi

556

Fot.516 eki Camisi mihrab

Fot.517 eki Camisi minberi

557

Fot.518 Atlye Camisinin ykldktan sonraki grn

Fot.519 Atlye Camisinin minaresi

558

Fot.520 Atlye Camisi minaresindeki kitabe

Fot.521 Ali Baba Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

559

Fot.522 Ali Baba Camisinin kuzey ve dou cepheleri

Fot.523 Ali Baba Camisinin kuzey ve bat cepheleri

560

Fot.524 Ali Baba Camisi minaresindeki kitabe

Fot.525 Ali Baba Camisi minaresinden detay

561

Fot.526 Ali Baba Camisi son cemaat mahallinin dou cephesi

Fot.527 Ali Baba Camisi n mekana giri kaps

562

Fot.528 Ali Baba Camisi n mekana giri kapsnn st ksmndaki kitabe

Fot.529 Ali Baba Camisi n mekannn kuzey cephesi

563

Fot.530 Ali Baba Camisi n mekannn bat cephesi

Fot.531 Ali Baba Camisi n mekannn kuzey cephesi

564

Fot.532 Ali Baba Camisi n mekan kubbesi

Fot.533 Ali Baba Camisi n mekan kubbesini tayan kemerlerden dou tarafta bulunan kemer

565

Fot.534 Ali Baba Camisi n mekan kubbesindeki sslemeler

Fot.535 Ali Baba Camisi n mekan kubbesinin gei geleri

566

Fot.536 Ali Baba Camisi n mekan kubbesinin gei gelerindeki sslemelerden detay

Fot.537 Ali Baba Camisi harime giri kapsnn kuzey tarafndaki yazt

567

Fot.538 Ali Baba Camisi hariminin kuzey cephesi

Fot.539 Ali Baba Camisi hariminin dou cephesi

568

Fot.540 Ali Baba Camisi hariminin bat cephesi

Fot.541 Ali Baba Camisi hariminin gney cephesi

569

Fot.542 Ali Baba Camisi harim kubbesi

Fot.543 Ali Baba Camisi hariminin kubbesine gei geleri

570

Fot.544 Ali Baba Camisi harim kubbesindeki yazt

Fot.545 Ali Baba Camisi mihrab

571

Fot.546 Ali Baba Camisi harimindeki ayet

Fot.547 Ali Baba Camisi minber ve vaaz krss

572

Fot.548 Ali Baba Camisi minber ve vaaz krss

Fot.549 Ali Baba Camisi minberinin balkon ksmna k salayan merdivenler

573

Fot.550 maret Camisinin eski bir fotoraf (Sivas Mzesi Fotoraf Arivinden)

Fot.551 maret Camisinin eski bir fotoraf (M. er Fotoraf Arivinden)

574

Fot.552 maret Camisinin dou ve gney cepheleri

Fot.553 maret Camisinin dou ve kuzey cepheleri

575

Fot.554 maret Camisinin kuzey ve bat cepheleri

Fot.555 maret Camisinin bat ve gney cepheleri

576

Fot.556 maret Camisinin kuzey cephesi

Fot.557 maret Camisinin dou cephesindeki kitabe

577

Fot.558 maret Camisi son cemaat mahalli

Fot.559 maret Camisi mahfiline ve minare erefesine k salayan merdivenler

578

Fot.560 maret Camisi mahfilinin bat cephesi

Fot.561 maret Camisi mahfilinin dou cephesi

579

Fot.562 maret Camisi mahfilinin gney cephesi

Fot.563 maret Camisi mahfil balkonu ve harimin kuzey cephesi

580

Fot.564 maret Camisi hariminin kuzey cephesi

Fot.565 maret Camisi hariminin dou cephesi

581

Fot.566 maret Camisi hariminin bat cephesi

Fot.567 maret Camisi hariminin gney cephesi

582

Fot.568 maret Camisi harim tavan

Fot.569 maret Camisi harim tavan kesindeki ssleme

583

Fot.570 maret Camisi harim tavanndaki tavan gbei

Fot.571 maret Camisi harim tavanndaki tavan gbeindeki sslemeler

584

Fot.572 maret Camisi harim tavanndaki tavan gbeindeki sslemeler

Fot.573 maret Camisi harim tavanndaki tavan gbeindeki sslemeler

585

Fot.574 maret Camisi mihrap ve minberi

Fot.575 maret Camisi mihrab

586

Fot.576 maret Camisi mihrabndaki sslemelerden detay

Fot.577 maret Camisi mihrabndaki sslemelerden detay

587

Fot.578 maret Camisi mihrabndaki sslemelerden detay

Fot.579 maret Camisi minberi

588

Fot.580 maret Camisi minberinin korkuluk blmndeki sslemelerden detay

Fot.581 maret Camisi minberindeki sslemelerden detay

589

Fot.582 maret Camisi minberinin tepelik blmndeki sslemeler

Fot.583 maret Camisi minberinin kk blm

590

Fot.584 maret Camisi vaaz krss

Fot.585 maret Camisi vaaz krss

591

Fot.586 Kaleard Camisinin kuzey ve dou cepheleri

Fot.587 Kaleard Camisinin kuzey ve dou cepheleri

592

Fot.588 Kaleard Camisinin kuzey ve bat cepheleri

Fot.589 Kaleard Camisinin bat ve gney cepheleri

593

Fot.590 Kaleard Camisinin gney ve dou cepheleri

Fot.591 Kaleard Camisi son cemaat mahallinin bat cephesi

594

Fot.592 Kaleard Camisi son cemaat mahallinin st rts

Fot.593 Kaleard Camisi son cemaat mahallinin dou cephesinin ve minare kaps

595

Fot.594 Kaleard Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfilinin dou cephesi

Fot.595 Kaleard Camisi son cemaat mahallinin st katndaki mahfilinin bat cephesi

596

Fot.596 Kaleard Camisi hariminin kuzey cephesi

Fot.597 Kaleard Camisi hariminin dou cephesi

597

Fot.598 Kaleard Camisi hariminin bat cephesi

Fot.599 Kaleard Camisi hariminin gney cephesi

598

Fot.600 Kaleard Camisi hariminin ahap tavan

Fot.601 Kaleard Camisi hariminin mihrapn sahnnn ahap tavan

599

602 Kaleard Camisi hariminin ahap tavan

Fot.603 Kaleard Camisi hariminin yan sahnlarndaki ahap tavan

600

Fot.604 Kaleard Camisi ahap konsolu

Fot.605 Kaleard Camisi mihrap ve minberi

601

Fot.606 Kaleard Camisi mihrab

Fot.607 Kaleard Camisi minberi

602

Fot.608 Kaleard Camisi mahfilinin gney cephesi

Fot.609 Kaleard Camisi mahfilinin dou cephesi

603

Fot.610 Kaleard Camisi mahfilindeki yazt

604

605

606

ZGEM

1979 ylnda Ankara/Nallhanda doan Mustafa nsal lk, orta ve lise renimini Ankara/Nallhanda tamamlad. 1999 ylnda Erciyes niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blmnde balad lisans renimini 2003 ylnda baar ile tamamlayp ayn yl Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sanat Tarihi Anabilim Dalnda yksek lisans renimine balamtr. Sivas l Merkezindeki Osmanl Camileri adl yksek lisans tezini 2006 ylnda tamamlamtr. Mustafa nsaln katld akademik aktiviteler arasnda; 2001 ve 2002 Edirne Yeni Saray Kazs (Prof.Dr.Gnl CANTAY Bakanlnda), 2003 Divriideki Osmanl Camileri Yzey Aratrmalar (Do.Dr.Mustafa DENKTA-Yrd.Do.Dr. Yldray ZBEK Bakanlnda), 2003 Divrii emeleri Yzey Aratrmalar (Do.Dr. Mustafa DENKTA-Yrd.Do.Dr. Yldray ZBEK Bakanlnda), 2003 Divrii Kap Tokmaklar ve Kap Halkalar Yzey Aratrmalar (Do.Dr.Mustafa DENKTA Bakanlnda), 2003 Sivas-Uzunyayla Yzey DENKTA Aratrmalar Bakanlnda), 2003 Pnarba-Altnyayla Yzey Aratrmalar (Do.Dr.Mustafa (Do.Dr.Mustafa DENKTA Bakanlnda), 2004 Yeilhisar-Erdemli Kaya Kiliseleri Yzey Aratrmalar, (Yrd.Do.Dr. Nilay KARAKAYA Bakanlnda), 2005 Mustafapaa (Sinasos) Evlerinde Duvar Resimleri Yzey Aratrmalar (Yrd.Do.Dr. Yldray ZBEK Bakanlnda)bulunmaktadr.

letiim Adresi: Mustafa NSAL 100.Yl Mah. Hoebe Cad. No:77/A Nallhan/Ankara Tel: 0535 689 06 52 Email: theunsal@mynet.com.tr