T.C.

GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SANAT TARH ANABLM DALI

SVAS L MERKEZNDEK TRK DEVR HAMAMLARI

MASTER TEZ

Hazrlayan Ouz NDER

Tez Danman Prof. Dr. Hakk ACUN

Ankara 2007

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne .. ait ......................................................................... adl alma, jrimiz tarafndan Anabilim/ Anasanat Dalnda DOKTORA/SANATTA YETERLK/ YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

(mza) Bakan.. Akademik Unvan, Ad Soyad

(mza) ye.. Akademik Unvan, Ad Soyad

(mza) ye.. Akademik Unvan, Ad Soyad

NSZ

Trk kltrnn en nemli mimari yaplarndan olan hamamlar, ilevleri ve mimarileri bakmndan sanat tarihi almalarnda nemli bir yer tekil eder. Trk milletinin alar boyu temizlie verdii nem Trk Hamam mimarisinin ortaya kmasna neden olmutur. Hamamlar mimari kurulular, sslemeleri, stma sistemleri ile dikkate deer yaplardan olmutur. Gnmze zellikle Osmanl Dnemi hamamlar ok sayda ve salam olarak gelebilmitir. Anadolu Seluklu ve Beylikler Dneminde de hamamlar yaplm fakat ok az bugne ulamtr.

Bir Anadolu kenti olan Sivas, hamam kltrnn halen yaatlan blgelerden biri olmas bakmndan dikkat ekmektedir. Osmanl Dnemi hamamlarnn rnekleri salam olarak kalabilmitir. almamzdaki ama; kaynaklarda geen ve hali hazrda var olan tarihi Sivas Hamamlarn plan emalar ve ssleme unsurlaryla birlikte deerlendirip, Trk Hamam mimari iindeki yerinin belirlemesidir.

alma

konumun

belirlenmesi

ve

aratrmalarm

esnasnda

yardmlarn esirgemeyen danmanm Sayn Prof. Dr. Hakk ACUNa, ayrca maddi, manevi yaknlklarn hi eksik etmeyen aileme sonsuz teekkrler.

ii

NDEKLER NSZ....................................................................................................i NDEKLER.........................................................................................ii GR..................................................................................................... 1 A-Konunun Amac, nemi ve Kapsam........................................ 1 B-Kaynak ve Yaynlar .................................................................... 3 C-Yntem ...................................................................................... 6 D- Sivasn Ksa Tarihi ................................................................... 7 1.BLM HAMAMLAR HAKKINDA GENEL BLGLER 1-1.Hamamlarn lev ve Kkeni.......................................................... 11 1-2. Trk Hamamlarnn Genel zellikleri............................................ 15 1-2-1.Trk Hamamlarnda Mekan Dalm ve levleri................. 16 1-2-1-1. Soyunmalk .................................................................. 17 1-2-1-2. Aralk............................................................................ 18 1-2-1-3. Ilklk............................................................................. 18 1-2-1-4. Scaklk ........................................................................ 19 1-2-1-5. Su Deposu ................................................................... 21 1-2-1-6. Istma ve Su Tesisat ................................................... 22 1-2-1-7. Klhan.......................................................................... 23 1-2-1-8. Keelik ......................................................................... 23 1-2-1-9. Tandr (Kafes) .............................................................. 23 1-2-2. Aydnlatma ......................................................................... 24 1-2-3. Ssleme ............................................................................. 25 2. BLM SVAS L MERKEZNDEK TRK DEVR HAMAMLARI 2-1. GNMZE SALAM OLARALK ULAAN HAMAMLAR.... 26 2-1-1. Eski Paa Hamam............................................................. 26 2-1-2. Hamamcolu Hamam (Demirkol Hamam) ...................... 37 2-1-3. Kale Hamam ..................................................................... 43

iii

2-1-4 Kurunlu Hamam ............................................................... 49 2-1-5. Mehmet Ali Bey Hamam ................................................... 67 2-1-6. Meydan Hamam................................................................ 77 2-1-7.Numan Efendi Ev Hamam.................................................. 92 2-1-8. Pirkinik Hamam ................................................................. 94 2-1-9. irinolu Hamam............................................................. 100 2-2. GNMZE ULAAMAYAN HAMAMLAR................................ 109 2-2-1. ay Hamam ......................................................................... 109 2-2-2. inili Hamam......................................................................... 109 2-2-3. Ev Hamam ........................................................................... 110 2-2-4. Firuz Aa Hamam ................................................................ 110 2-2-5. Koca Hseyin Paa Hamam ................................................ 110 2-2-6. Kk Hamam ..................................................................... 110 2-2-7. Paabostan Hamam........................................................... 111 2-2-8. Pervane Hamam ................................................................. 111 2-2-9. Porit Hamam ....................................................................... 111 2-2-10.Sabah Hamam ...................................................................... 112 2-2-11. Sait Paa Hamam ............................................................... 112 2-2-12. Sinan Paa Hamam ............................................................ 113 2-2-13. ahna Hamam, Ehberi Hamam ve Ferit Hamam .............. 113 3- DEERLENDRME ...................................................................... 114 3-1.Mekan Dzenlemeleri ve Plan Tipleri ..................................... 115 3-1-1. Soyunmalk ................................................................... 115 3-1-2. Ilklk .............................................................................. 116 3-1-3. Scaklk .......................................................................... 117 3-1-4. Servis Meknlar ........................................................... 119 3-1-4-1. Hela ve Tralklar ................................................. 119 3-1-4-2. Tandr ( Kafes ) ..................................................... 120 3-1-5. Tesisat Ksm ......................................................................... 120 3-1-5-1. Su Depolar .................................................................... 120 3-1-5-2.adrvan ve Kurnalar ....................................................... 121

iv

3-1-5-3 Klhan............................................................................. 122 3-2. Yap Elemanlar........................................................................ 122 3-2-1. rt Sistemleri .............................................................. 123 3-2-1-1. Kubbe .................................................................... 123 3-2-1-2 Tonoz ...................................................................... 124 3-2-1-3. Tavan ..................................................................... 125 3-2-1-4. Krma at ve Sivri Klah ....................................... 125 3-2-2. Gei Sistemleri ............................................................ 126 3-2-2-1. Trk genleri ........................................................ 126 3-2-2-2.Tromp...................................................................... 126 3-2-2-3. Pandantif................................................................ 127 3-2-3. Tayc Sistemler........................................................... 128 3-2-4. Aklklar ve Aydnlatma................................................ 129 3-3. Malzeme ve Teknik ................................................................... 131 3-4. Ssleme ................................................................................... 132 3-4-1. Dekoratif Ssleme.............................................................. 133 3-4-1-1. Ta Ssleme ................................................................. 133 3-4-1-2. Tula Ssleme ............................................................... 133 3-4-2. Mimari Elemanlarla Yaplan Ssleme ............................. . 134 SONU ............................................................................................ 136 KAYNAKA....................................................................................... 140 EKLER.............................................................................................. 145 EK-A: FOTORAF LSTES......................................................... 145 EK-B: ZM LSTES ................................................................... 153 EK-C: FOTORAFLAR ................................................................ 154 EK-D: ZMLER .......................................................................... 242 ZET................................................................................................. 262 ABSTRACT ....................................................................................... 263

KISALTMALAR CETVEL a.g.e. Ad Geen Eser a.g.m. : Ad Geen Makale c. : Cilt ev. : eviren Foto: Fotoraf s. : Sayfa S. : Say

GR

A- Konunun Amac, nemi ve Kapsam

nsanlarn temizlik ve ykanmaya duyduu gereksinim, suyun sosyal hayata etkisini dorudan etkilemitir. M. Devirler de direk manada su ile olan iliki, zamann deikenliinin sonucunda yerini, mimari yaplara brakmtr. Dini ve sosyolojik gereksinimlerin de bu aamada son derece etkili olduu phe gtrmeyen bir gerekliktir.

Mimarlk tarihi iinde nemli bir yer tekil eden hamam mimarisi, birbirinden ayr millet ve corafyalarda, deiik bir tipoloji ile farkl fonksiyonlar ortaya koymutur. Bat toplumlarnda elence ve sosyal arlkl kullanlan bu yaplar, Mslman Trk milletinde fonksiyonuna uygun bir kullanm alan bulmutur. Trklerde ykanma ve temizlik her zaman ncelik tekil ettiinden hamamlara da bu ynde bir anlam yklenmitir. Akan bir suyun gereklilii de Trk Hamamlarn, dier hamam trlerinden ayran en nemli farkllklardan biri yapmtr. Roma medeniyetinde ise bu durumun tam manasyla byle olmad grlmektedir.

Trkler, her ne kadar Roma ve Bizans hamam mimarisinden etkilenmi olsa da Mimarlk Tarihi ve Sanat Tarihi iinde her alanda kendine has bir slup, kltr ve gelenek ortaya koymulardr. Trklerin, sz konusu alanda da Mimarlk Tarihi literatrne, Trk hamamlarn sokmas da ok zor olmamtr. Trk Sanat iinde nemli bir yere sahip olan hamamlar, mimari tasarmlar ve fonksiyonlar bakmndan dikkate ayan yaplardandr. Nitekim Trk Hamamlarnn Anadoludan birok rnei yaynlanmtr. Buna karn Seluklu ve Osmanl Dnemlerinde ok nemli bir konuma sahip olan

Sivasn

hamamlar

tam

manasyla

ortaya

konulamam

ve

yaynlanamamtr. Yaplan almalar ksa tantma yazlaryla snrl kalmtr.

almamzda, bazlar eitli aratrmalara konu olan, byk bir ksm ise henz bilinmezliini koruyan Sivas hamamlar ele alnacak; sz konusu binalar ya da kalntlar, mimari ve yap elemanlar, kent ya da arazideki konumlar, bina toporafya ilikisi, mekn organizasyonu, dekoratif unsurlar, su tesisat ve stma tertibat gibi ynleriyle tantlacak ve bu balamda elde edilecek bilgiler nda Sivas hamamlarnn Trk Hamam mimarisi iindeki yeri belirlenmeye allacaktr.

Bu almada, devrin eitli yazl kaynaklarnn da yardmyla gerek mevcut, gerekse ortadan kalkm Sivas hamamlarnn tespit edilmesi, tam ve salkl bir analize tabi tutulmas hedeflenmitir. Sivas ili merkezinde yer alan Trk Dnemi hamamlarnn plan, fonksiyon, tasarm gibi zelliklerinin ortaya konularak, Trk hamam mimarisi iindeki yerinin karlatrmal olarak ayrntl bir biimde incelenmesi dier nemli bir husustur.

Sivas ili merkezindeki hamamlar incelenirken dnem olarak st snr, Osmanlnn ykl, Cumhuriyetin kurulu devri olmutur. Tarihsel manada alt snra ise, kstlama getirilmemitir. Hamamlarn Trk Devrinde yaplm olmas balayc olmutur.

Sivasa 30 km. mesafede bulunan Scak ermik Kaplcas ile 20km mesafede bulunan Souk ermik Kaplcalar, hem fonksiyonlar ve tasarmlarndan tr hamamlardan ayr bir zellik gstermesi hem de, alma kapsamnn Sivas Merkez ile snrl tutulmasndan dolay alma kapsam iine alnmamtr. Bu anlamda alma Sivas ili merkezindeki hamamlar ile snrl kalacaktr.

Aratrmamzn en zorlu blmn oluturan konu, halen kullanmda olan hamamlarn rlvelerinin alnp fotoraflarnn ekilmesi hususudur. Bu anlamda znrlk oran en st dzeyde olan dijital makinelerden yararlanm olmamza karn, baz fotoraflar, scak ve nemden tr istenilen sonucu vermemitir.

Hamamcolu Hamamnn, bir miras davasna konu olmasndan tr, hamamn sahibi, kati surette, rlvesi ile ieriden fotoraf alnmasna izin vermemitir. Bu hamam incelerken d cephe fotoraflar ile Sivas Mzesinden temin edilen, yapnn, lklk, scaklk ve su deposunun yer ald izimle yetinmek zorunda kalnmtr. Hamamn soyunmalk ksmnn ise sadece, evreledii alan izimde gzkmektedir.

B- Kaynak ve Yaynlar

Sivas hamamlar, hamam kltrnn ok iyi yaand sosyal bir ortam dourmutur. Sivasllarn hayatnda nemli bir rol olan hamamlar incelerken karlatmz en nemli sorun Kurunlu Hamam haricindeki yaplarn ina ya da onarm kitabesi bulunmaydr. Kale Hamamnn kitabesi olmamasna karn doruluu pheli bir kitabe metni gnmze ulamtr. irinolu Hamamnda ise 1904 tarihli kitabe, orijinal metnine sadk kalarak latin harfleriyle yeniden yaplmtr.

zellikle yaplarn kitabelerinin olmay, incelememizi zorlatrmtr. Bu durum, bizi de direkt olarak vakfiye kaytlarna ynlendirmitir. Bugn ayakta olan yaplardan Hamamcolu Hamam, irinolu Hamam ve Ermeni Hamam olarak bilinen Pirkinik Hamam dndaki yaplarn vakfiye kaytlarna ulalmtr. Tarihlendirmeler yaplrken de vakfiye kaytlarndan faydalanlmtr.

Trk Hamamlarn konu alan birok yayn yaplmken Sivas hamamlarn konu alan kapsaml bir alma yaplmamtr. . Hakk-R.Nafiz tarafndan 1928de Osmanlca olarak kaleme alnan Sivas ehri1 kitab, bu husustaki ilk almadr. Bununla birlikte bu eserde Kurunlu Hamam ile Kale Hamam hakknda ksa bilgiler dnda hamamlarla ilgili ayrntl bir bilgi yoktur. Bu yaynn ardndan Fahreddin Baelin 1935te yaynlad Sivas Blteni2 adl kitapta Sinan Paa, Behram Paa, Mahmut Paa, Mustafa Bey ve irinolu Hamamlarn zikretmektedir. Bununla birlikte Mustafa Bey Hamam ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaabilmi deiliz. irinolu Hamamnn bat cephesinin bir fotoraf da, sz konusu yaynda yer almaktadr.

Sivas antlar ile ilgili olarak yaplm en geni apl almalardan bir dieri ise Hakk Acun tarafndan yaplmtr. Sivas ve evresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Deerleri3 ismiyle 1988 ylnda, Vakflar Dergisinde yaynlanan bu alma, Sivas Antlarn ve hamamlarn toplu halde anlatan ilk yayndr. Bu almann ardndan Hikmet Denizli tarafndan Sivas Tarihi ve Antlar 4 kitab yaynlanmtr. mer Demirelin Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol5 adl eseri, Osmanl Dneminde vakf ehir ilikisini iermesi bakmndan

bavurduumuz temel yaynlardan biri olmutur. Seyahatnamesi6,

Evliya

elebi

17.

yzylda

Sivasta

bulunan

hamamlar hakknda ilk elden bilgi vermesi bakmndan nemlidir.

R. Nafiz, . Hakk, Sivas ehri, stanbul,1928. M. F. Bael, Sivas Blteni, Sivas, 1935. 3 H. Acun, Sivas ve evresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Deerleri, Vakflar Dergisi, XX, 1988, s. 183-212. 4 H. Denizli, Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas, 1998. 5 . Demirel, Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol: Osmanl Vakf-ehir likisine bir rnek, Ankara, 2000. 6 Evliya elebi, Seyahatnamesi, (ev. Zuhuru Danman), C:3, stanbul, 1984.
2

Trk Hamam mimarisini konu alan alma ise olduka fazladr. Trk hamam mimarisi ile ilgili ilk yaynlarn yabanclar tarafndan kaleme alndn gryoruz. Heinrich Glckn7 stanbul Hamamlarn anlatan almas ilk kapsaml eserlerdendir. Karl Klinghardtn hamam mimarisi ve arlkl olarak Osmanl Dnemi hamamlar hakknda bilgi veren Trkiche Baeder8 isimli kitab ilk bavuru kaynaklarndan birisi olmas bakmndan nemlidir. Kemal Aru tarafndan yazlm, ilk kapsaml Trke yaynlardan biri olan Trk Hamamlar Etd9, Klinghardtn Trkiche Baeder isimli yaynnn bir evirisi niteliindedir. Hamam10

A.Saim

lken,

slam

Ansiklopedisinin

maddesinde,

hamamlarn menei ve mimari zelliklerini ieren nemli bilgiler vermektedir.

Trk Hamamlarn scaklklarna gre bir tipolojiye sokan Semavi Eyice11, nemli bir boluu doldurmutur.

Kukusuz, hamam mimarisi alannda en kapsaml almay Ylmaz nge yapmtr. Gerek XII. ve XIII. Yzyl hamamlarn konu alan kitab, gerekse hamamlar tek yap leinde veya tesisat, yap elemanlar, aydnlatma gibi unsurlaryla da deerlendirdii almalar en nemli yaynlardr12.
H. Glck, Die Bader Konstantinopels, Wien, 1921. K. Klinghardt, Trkiche Baeder Stuttgart, 1927. 9 K. A. Aru, Trk Hamamlar Etd, stanbul, 1949. 10 A. S. lgen, Hamam Maddesi, slam Ansiklopedisi, Cilt: 5, stanbul, 1950. s.175. 11 S. Eyice, znikde Byk Hamam ve Osmanl Devri Hamamlar Hakknda Bir Deneme, Tarih Dergisi, Cilt: XI, Say: 15, stanbul, 1960. 12 Y. nge, XII-XIII. Yzyl Trk Hamamlar, Ankara, 1995; Y. nge, Anadolu Trk Hamamlar Hakknda Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinann na Ettii Hamamlar, Mimarba Koca Sinan Yaad a ve Eserleri Ayr Basm, stanbul, 1988s.403-428 ; Y. nge, Eski Trk Hamamlarnda Aydnlatma, Vakflar Dergisi, XIII, Ankara, 1978, s.121-135; Y.nge, Koca Sinann Hamamlarnda Grlen Bir Yenilik: Merkezi Kubbeli rt Sistemleri, II.Uluslar aras Trk ve slam Bilim ve Teknoloji Tarih Kongresi, 28 Nisan, 2 Mays 1986, Bildiriler, Cilt: II, stanbul, 1986, s.81-86; Y.nge, Sinann na Ettii Hamamlar,VI. Vakf Haftas, Trk Vakf Medeniyeti erevesinde, Mimar Sinan Dnemi, Sempozyumu, Ankara, 1989, s.235-252; Y. nge, Konya-Beyehirde Erefolu Sleyman Bey Hamam, Vakflar Dergisi, Say:VII, Ankara, 1968, s.139-144; Y. nge, Kayseri Huand ( Mahperi Hatun) Klliyesinin Hamam ve Yeni Bulunan, ini Tezyinat, nasya, IV-47, 1969, s.11-12-17; Y.nge, Anamur Mamuriye Kalesi
8 7

Yukarda hamam mimarisi alannda vermi olduumuz geni kapsaml yaynlarn dnda, bu konu hakknda bilgi alabileceimiz, makale, kitap ve tezlerden de yaralanlmtr.

C- Yntem

Sivas Hamamlarn konu alan bu alma, yedi ana balktan olumaktadr. Birinci blm olan giri ksm drt blme ayrlmtr. Konunu Nitelii, nemi ve Kapsam, Kaynak ve Yaynlar, Yntem ile Sivasn Ksa Tarihesi giri ksmnn alt balklardr.

kinci blmde, hamamlar hakknda genel bilgiler ad altnda; hamamlarn menei, Trk Hamamlarnn ortaya kmasna neden olan etmenler ve Trk Hamamlarnda mekn dal ile ilgili bilgiler verilmitir.

almann katalog blm, bugn ayakta olan Sivas hamamlar ile gnmze ulamayan hamamlar olarak ikiye ayrlmtr. Hamamlar alfabetik bir sraya gre anlatlmtr.

Gnmze tamam ya da bir ksm salam olarak 9 hamam ulamtr. Bunlarn dnda, kaynaklarda geen 15 hamamn daha tespit edilmitir. Yaplar, ad, yeri ve tanm, tarihlendirilmesi, geirdii onarmlar, bugnk durumu, d grnm, plan ve kesitleri, sslemesi, malzeme ve duvar

Yanndaki Hamam, Vakflar Blteni I, stanbul, 1970, s.106-114; Y.nge, Alanya ve Alara Kalelerindeki Seluklu Hamamlar,Antalya 3. Seluklu Semineri Bildirileri, stanbul, 1989, s.117124; Y.nge, Klliyelerimizin Yklan Hamamlar, nasya, Cilt: 7, Say: 74, Ankara, 1971, s.67,21; Y.nge, Konya ve evresindeki Mukarnasl adrvanlar, Vakflar Dergisi, XIX, Ankara, 1985, s.95-108Y.nge, Anadolu Trk Mimarisinde stten Tabii Aydnlatma: Aydnlk Feneri, nasya, Cilt: 6, Say: 64, Ankara, 1970, s.6-7,20.

teknii, sorunlar, karlatrma ve deerlendirilmesi ve bibliyografyas olarak on bir ana bala ayrlarak incelenmitir.

Gnmze ulamayan hamamlarn sz edildii yayn ya da vakfiye kaytlar belirtilerek sunulmutur.

almann drdnc blmn oluturan deerlendirme ksmnda ise, mekn dzenlemeleri ve plan tipleri, yap elemanlar, malzeme ve teknik ile ssleme olmak zere drt temel balk zerinde bir ayrma gidilmitir. Bu blmlerde almay ayrntl klacak biimde alt balklara ayrlmtr.

Sonu blmnde ise Sivas Hamamlarnn zellikleri ile Trk Hamam mimarisi iindeki yeri ortaya konulmaya allmtr.

Altnc blm olan ekler ksmnda ise fotoraf ve izim listeleri verilmitir.

Son blmde ise Trke ve ngilizce zetler ile fotoraf ve izimler yer almaktadr.

D- Sivasn Ksa Tarihi

Sivas'n yazl tarihi M.. 2600 yl balarnda Hititlerle balamakta olup merkez Tatlcak Ky ile Uzuntepe Kyndeki Hykler, Divrii Maltepe Kynde bulunan hyk ve Grn uul vadisindeki Hitite yazlar balca Hitit yerleim alanlardr. Balkanlar zerinden Anadolu'ya gelen Friglerin Hititleri ortadan kaldrmalar sonucu Sivas'ta Frig egemenliine girmitir. Frig

yerleimi Hitit yerleim alanlarnn st katlarnda grlmektedir. Lidyallar zamanndaki mehur Kral Yolu da Sivas'tan gemektedir13.

Anadolu'daki Pers egemenliinden sonra kurulan ehir devletlerinin zamanla Roma mparatorluuna balanmas sonucu, nemli yol kava zerinde bulunan imdiki ehir merkezinin iskan edildii ve Sebasteia adn ald grlmekte veya ilin isminin Hitit Kavmi olan Sibasip adndan geldii gibi, Roma mparatoru Aguste tarafndan ehre Yunancada ehir manasna gelen "Sebasteia" adnn verildii ve yine Seluklular zamannda deirmen anlamna gelen "Sebast" kelimesinden geldii rivayet edilmektedir14.

Roma mparatorluu hkimiyetine giren ehir 395'te Dou Roma (Bizans) mparatorluuna ayrlan topraklar ierisinde kald15. Blgenin Trk egemenliine girmesi ancak 1071 Malazgirt Zaferinden sonra gerekleti. Seluklu Sultan Alpaslann ehzade ve emirlerini Anadolunun fethi iin grevlendirmitir16.

1077 ylnda eitli fetihlerle Anadolunun kurulu temellerini atan Sleyman ahn days Taylu Danimendin olu Gmtekin Ahmed Gazi bu yllarda Sivas ve evresine Trklerin yerlemesini salamtr17.

Danimend Gazi beyliini kurduktan sonra 1101 de Kl Arslan ile hallar bozguna uratmtr18.

Danimandolu Gmtekin Ahmet Gazinin yerine nce olu Emir Gazi gemitir. Ahmet Gazinin lm ile yerine olu Melik Muhammet
13

H. Acun, a.g.m., s.183. H. Denizli a.g.e., s.14. 15 H. Denizli a.g.e., s.14. 16 O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1971, s.50. 17 O. Turan, a.g.e., s.67. 18 O. Turan, a.g.e., s.140.
14

gemitir. Onunda lm ile yerine Nizamettin Yabasan hkmdarln ilan etmitir19.

Yabasann lm sonras Melik smail idareyi devralmtr. Melik smailin kt ynetimi sonucu halk tarafndan ldrlmtr. Bu olaydan sonra Zunnun tahta gemitir. 1174 de Kl Arslan Danimend topraklarn kendine balamtr20.

Kl Arslandan Danimendli Devletini alan II. Kl Arslan Dnimendli Devletini tarihten silmitir21.

1186 da II Kl Arslan lkesini on bir olu arasnda paylatrmtr. Sivas byk olu Kudbettin Melikaha dmtr22. Melikahn lm ile yerine I. Gyaseddin Keyhsrev gemitir23.

1212 ylnda I. zzettin Keykavus devrinde Sivas ehri nemli gelimeler gstermitir24.

1220 de Mool istilasnn Asyay ve dou Avrupay sarst bir zamanda tahta kan Alaadin Keykubad ehir iin nemli yatrmlar yapmtr. Keykubadn lm ile yerine II. Gyaseddin Keyhsrev devrinde Mogollar Sivasa girmilerdir. Bu gelimelerden sonra II. zzettin Keykavus daha sonrada IV. Kl Arslan ve II. Alaaddin Keykubad lkeyi ynetmitir25.

XIV. Yzyln bandan itibaren Anadolu lhanllarn atadklar valilerle ynetilmeye balanm. zellikle III. Alaaddin Keykubaddan sonra bu valiler

19 20

A. Sevim, Y. Ycel., Fetihten Osmanllara Kadar Trkiye Tarihi, Cilt:I, Ankara, 1990, s.172. O. Turan, Seluklular Zamannda, s.173, 204. 21 A. Sevim, Y. Ycel., a.g.e., s.98. 22 O. Turan, Selulular Zamannda, s. 217. 23 A. Sevim, Y. Ycel., a.g.e., s.102. 24 O. Turan, Selulular Zamannda, s. 296. 25 O. Turan, Selulular Zamannda, s. 332, 440, 490.

10

Seluklu Bakenti Konya yerine lhanl merkezi ile temas daha kolay olan Sivas merkez seerek bamsz yaamlardr. Bunlarn arasnda Demirta Moollarn Trkiye genel valisi olarak yl sreyle blgede hkm srmlerdir26. lhanl hakimiyetinden sonra 1343 ylnda ehir Eretna hakimiyetine girer. Bunun sonucunda Eretna ailesinden Kad Burhanettin Ahmet Sivas merkez yapar. Kad Burhanettinin lm ile yerine olu Alaaddin getiysede yaklaan Timur tehlikesi nedeniyle ehrin ynetimi Osmanl Devletine braklr27.

Timurun Sivasa yapt zulm Sivas evresinde hala unutulmayacak kadar byk olmutur. stiladan sonra ehir Kad Burhanettinin damad Mezid beyin ynetimine kaldysada elebi Mehmet Beyin gayretleriyle Osmanl hakimiyetine girmitir. I. Beyazdn olu Emir Sleyman elebi Sivasa ilk Osmanl eyalet valisi olarak atanmtr28.

15 ve 16. yzylda Osmanl Devletini gcne orantl bir geliim gsteren ehir 17. yzyldan sonra Celali isyanlarn merkezi olmu ve ehirde bundan olumsuz etkilenmitir. 19. yzylda ise Sivasa vali olarak atanan Halil Rfat Paa nemli hizmetler yapmtr29.

Kurtulu sava yllarnda Sivasn Trk tarihi asndan gsterdii nem son derece nemlidir. 4Eyll 1919da toplanan Sivas kongresi, yeni ve din bir Trkiye Devleti kurma fikrinin temelleri atlarak yurt geneline yaylmtr. Sivas kongresi Trkiye Cumhuriyetinin temellerinin atld yer olmutur.

26 27

P. Tulac., Osmanl ehirleri, stanbul, 1985, s.272. H. Acun, a.g.m., s.184. 28 H. Acun, a.g.m., s.184. 29 H. Acun, a.g.m., s.185.

1.BLM HAMAMLAR HAKKINDA GENEL BLGLER

1-1.Hamamlarn lev ve Kkeni

nsanolu milattan nceki dnemlerde ykanmak iin durgun sulardan ya da akarsulardan yararlanyordu. Eski Msrllar iin Nil Irmanda ykanmak dinlerinin bir gereiydi. Hindistanda insanlarn hem beden hem de ruhlarn temizlemek iin Ganj Irmanda ykanmalar dinsel inanlarndan kaynakland sylenmektedir30. Ouzlar obalarn pnar balarna veya akarsu kenarlarna kurarlar, kadn ve erkei sk sk ykanrlard31. Hititlerin ise scak su kaynaklar zerine kurulmu havuzlarda ykandklar sylenmektedir32. Hamam kelimesi, Arapada hammam: banyo33, branicede Hamam: scak olmak34szcklerinden tremi, Trkede ise suni bir stma sistemi ile stlan ve eitli ilevsel blmleri olan binalar iin kullanlmaktadr. Bu yap trnn ilk rnekleri hakknda kesin verilere dayanan bilgiler bulunmamakla birlikte, Msrda Tel-al Amarnah, ve Zencirli kazlarnda bulunan saray ve evlerde rastlanmtr35. Asurlular Devrine ait Kral Adadniraris Saray harabelerinde bir hamam bulunduundan ve Seylan Adasnda, Pokuna denilen hamam harabelerinin varlndan sz edilmektedir36.

30 31

Anonim, Hamam Maddesi, Ana Britannica, Cilt:10, stnbul, 1986-1988, s.330. E. B. apolyo, Trk Hamamlar, nasya, Say: 3/ 28,1967, s.10-11. 32 E. Akurgal, Die Kunst der Hethiter, Mnchen, 1976, s.51. 33 F. Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, Ankara, 1982, s.385. 34 A. S. lgen, Hamam Maddesi, slam Ansiklopedisi, Cilt: 5, stanbul, 1950, s.174. 35 A. S. lgen, a.g.m. s.174. 36 K. A. Aru, Trk Hamamlar Etd, stanbul, 1949, s.10.

12

M. 4. yzylda, Yunanistanda olduka gelimi bedeni terbiye ve tedavi messesesi halini alm hamamlar vardr. mparatorluk dneminden nce, Romada halka mahsus hamamlar ina edildiine dair bilgi yoktur. M. 1. yzylda Sergius Orata ismindeki mimarn buluu olan deme altndan stma sisteminin (hypokaust) esas alnd hamam mimarisini ve bu stma teknii zerine kurgulanm halk hamamlarn ilk olarak Romada grmekteyiz37.

Roma halk hamamlar, ykanma ilevinin yan sra elence ve yarlarn dzenlendii, spor ve beden eitimlerinin yapld kltrel ve sosyal ierikli yaplard. Ykanma blmlerinin dnda, eitim ve toplant salonlar, vcut gelitirme ile ilgili blmler ve dkkan gibi bir ok blmden olumaktayd38. Roma hamamlarnn birden fazla sayda girileri vardr39. Kadnlar ve erkekler ksm girileri ayr kapdan salanmaktadr. Bir Roma hamam u ana blmlerden olumaktadr40:

Apoditerium: Soyunma salonudur. Bu meknn, iinde soyunma hcreleri ile duvarlarnda niler yer almaktadr. Firigidarium: Souk su banyosu yaplan st ak bir mekndr. Tepidarium: Hamamn lkl olarak adlandrlan ksmdr. Locanicum: Buhar banyosu ve terlemek iin kullanlan oda.

S. Onurkan, Anadoluda Eski Yunan ve Roma Arkeolojisi, Anadolu Uygarlklar, Cilt:3, stanbul, 1985, s.474. 38 Bkz. A.S. lgen, a.g.m. s.174-178; M. Szen, U. Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul, 1996, s.99; C.E. Arseven, Hamam Maddesi, Sanat Ansiklopedisi, Cilt:2 stanbul, 1983, s.678-689; K. Klinghardt, Trkiche Baeder Stuttgart, 1927,s. 4-5; M. Yazc, Ankara Klasik a Yaplarndan Roma Hamamlar, Ankara Sanat, Say:28, Ankara, 1968, s.18-19; K. Aru, a.g.e., s.12-26. 39 C. akmak, Tire Hamamlar, Ankara, 2002, s.8. 40 B. nsal, Mimari Tarihi, Cilt:1, stanbul, 1960, s.477; M. Szen, U.Tanyeli, a.g.e., s.99-286; C. akmak, a.g.e., s.8; B. Erat, Anadoluda XIV. Yzyl Trk Hamam Mimarisi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam) Doktora Tezi, Ankara, 1997, s.24.

37

13

Caldarium: Hamamn en scak ve nemli blmdr. Trk hamamlarnda scakln karl olarak dnlebilir.

Roma Dneminin bir devam olarak saylan Bizans Devrinde hamamlar, antsal grnmleri ile Roma geleneine uygun bir geliim gsterdikleri, buna karn, hamamlarn mimarisi hakknda ykntlar dnda bilgi verecek, salam kalabilmi bir rnein gnmze ulamad bilinmektedir41. Emevi Dneminden itibaren Kusayr Amra42 ile Hammam As-Sarakh43 ilk slam Dnemi hamamlar olarak mekn dzenleri, mimari zellikleri ve stma sistemleri ile Romadan itibaren sregelen gelenein etkisinde ina edilmi yaplardr. Bu yaplarn Roma hamam geleneinden ayrlan yan, scak ve souk su havuzlar yerine slam dininin temizlik kurallarna uygun ykanmay salayan stlm ve akan bir su sisteminin olmasdr44.

Anadolunun fethinden nce, Trklerin yaadklar blgelerde ne eit hamam ina ettiklerine dair bilgimiz yoktur. Bununla birlikte gebe Trklerde erge ad verilen adr hamamlarnn olduu ve Anadolu Seluklu Sultan I. Alaaddin Keykubadn da Hamam- Seferi denilen bir adr hamam ile sefere ktn yaynlardan renmekteyiz45. Baz kaynaklarda ise, ehirlerdeki halk hamamlarndan bahsedilmektedir. Kirmann gneyindeki Nigarda bulunan Seluklu hamam46, bunlardan biridir ve scaklk meknnn kurgusu bakmndan Anadoludaki Trk hamamlarna yakn bir plan zellii gsterir47. Bu hamamn Orta Asya ile Anadolu Trk hamamlar arasnda

K. Aru, a.g.e., s.23-26. K. A. C. Creswell, Early Muslim Architecture, Cilt: 1, (Umayyad), A.D.622-750, Oxford, 1940, s.253-272, ek: 313. 43 K. A. C. Creswell, a.g.e., s.273-276, ek: 319. 44 B. Erat, a.g.e., s.25. 45 O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1971; O. Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, stanbul, 2003, s.130;, s.370; Y. nge, a.g.e., s.9. 46 H.Z.lken, slam Sanat, stanbul, 1948, s.354-355. 47 Y. nge, a.g.e. s.9; Y. nge. Anadolu Trk Hamamlar Hakknda..., .s.403-428.
42

41

14

tamamen olmasa da, hamam kurumu bakmndan bir ara balant olduu dnlmektedir48.

XII-XIII. yzyllarda amda ina edilmi, Bzuriye, El Afif, Sitti Adhra, Sami ve E-afi49 gibi byk halk hamamlar da, genellikle drt eyvanl soyunma mahalleri, merkezi kubbeli meknlar etrafnda radyal bir dzenle, nileri ve halvetleri ihtiva eden geni lklklar, Roma Hamamlarn hatrlatan scaklklar ve ift kazanl scak su depolar ile Anadoludaki Trk Hamamlarndan ayrlmaktadrlar50.

Trklerin, Malazgirt zaferinin ardndan kitleler halinde Anadoluya gelmeleri, geni apl imar faaliyetlerini de beraberinde getirmitir. Kkl bir kltre sahip olan bu insanlar Orta Asya kkenli geleneklerini, Anadolunun yerel kltrleriyle kaynatrdklar ve eitli mimari eserlerin inasna yneldikleri grlr51. Bununla birlikte, Trklerin z kltrlerinin, mimari eserlerde ana kaburgay oluturduu bir gerektir.

Yan yana iki hacimden ibaret ilk kaplca rneklerinin stlm su ile alan hamamlarn mimari kompozisyonlarna ilham kayna olduu da sylenmektedir52.

Trklk uurunun getirdii mkemmeli yakalama arzusu, corafyalar deise bile zn hi kaybetmemitir. Anadoluda hamam mimarisinin gelimesi de bu esaslar zerine kurulmutur. Genel kurgu itibariyle kendine has bir mimari tarz oluturmutur. Bununla beraber, hamamlarn alttan stlmalar Yukarda Antik da dnem hamamlarndan zere Trk etkilendiini dndrebilir. duvarlarn iine

belirtildii

Hamamlarnda

yerletirilmi knklerle tanan su ile ykanma prensibi, Antik Dnem

48 49

B.Erat, a.g.e., s.27. H .Z. lken, a.g.e, s.191-206. 50 Y. nge. a.g.e., s.10; Y. nge. Anadolu Trk Hamamlar Hakknda..., .s.403. 51 B. Erat, a.g.e., s.27, 52 Y. nge, Anadolu Trk Hamamlar Hakknda..., s.404.

15

hamamlarndan ayrld temel noktadr. Bu da slam dininin getirmi olduu temizlik anlaynn bir sonucudur.

Trk Hamamlar, ykanma amal blmlerin mimari bir btnlk tekil ettii yaplar eklinde karmza karken, Roma hamamlar ise ykanma eyleminin yan sra, eitli aktiviteleri de iermektedir.

12. Trk Hamamlarnn Genel zellikleri

Trk Hamamlar, genel itibariyle dtan gsterisiz, iten ise olduka vurgulanm mimari zellikleri ile karmza kmaktadr. Plan emas, yap elemanlar ve abartya kamayan ssleme programlar ile son derece baarl bir ekilde dzenlenmitir. Osmanl Dneminde ina edilen baz hamamlar ise, devletin gc ile doru orantl olarak abidevi bir mahiyet gsterir.

Temizliin yan sra doum, evlilik, snnet gibi birok sosyal olaya sahne olmas asndan da nemli bir zenginlie sahip Trk Hamamlar, kkl bir kltrn yansmalar halinde karmza kar. Anadolunun baz yrelerinde hamamlar, sosyal yaantdaki bu ilevlerini hala srdrmektedir53.

Anadoludaki kk, saray, konak, kla veya tekke hamamlar gibi snrl sayda insann ykanmas iin dnlm ve hacimleri buna gre dzenlenmi tek hamam rnekleri zel hamamlar grubuna dahil

edilmektedir. ar hamam olarak nitelendirilen hamamlar ise ky, kasaba

D. Trkylmaz, Trk Kltrnde Hamam Gelenei ve Eskiehir Hamamlar, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, (Yaymlanmam) Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2001.

53

16

ve ehir insannn faydalanmas iin tek veya ifte hamam eklinde ina edilmi vakf binalardr54.

ar hamam diye adlandrlan hamamlar tek veya ifte hamam olarak ina edilmekte ve genellikle vakf sistemi iinde bir klliyeye dahil gelir getirici bir fonksiyonu bulunan sosyal ierikli yaplardr. Bir cami veya buna benzer byk lekli eserler yaplmaya karar verildikten sonra ilk nce iilerin ykanmas iin mutlaka bir hamam yaplrd55. Bununla birlikte ifte hamamlarda erkekler ksmnn kadnlar ksmna oranla daha byk boyutta yapldn gryoruz.

Byk ehirlerde ifte hamam tarznda yaplm kadnlar ve erkeklere mahsus ayr ksmlar olan yaplar vardr. Kk yerlerde ve mahallelerde tek hamam olup deiimli bir kullanm sz konusudur. yle ki; leden nce erkekler, leden sonra ise kadnlarn kullandklar hamamlardr. Bunlara kuluk hamam da denir56.

ifte hamamlarn erkekler ksmna giri-k salayan kaplar ana caddeye bakarken, kadnlar ksmnda ise sz konusu kaplar tali bir yola bakmaktadr. Bunun en nemli sebebi ise mahremiyet dncesidir.

12-1. Trk Hamamlarnda Mekn Dalm ve levleri

Hamamlarda mekn dzeni temelde; soyunmalk, aralk, lklk ve scaklktan oluan ykanma ve bununla ilgili ihtiyalar karlayan blmler zerine kurulmutur. Bununla birlikte tesisat ksmn oluturan, su deposu,

54 55

Y. nge, Anadolu Trk Hamamlar Hakknda..., s.404. E.B.apolyo, a.g.m.,s.10; Y.nge, Klliyelerimizin Yklan... s.6. 56 A.S. nver, Trk Hamam, Belleten, Cilt: 37, Say:145, 1973, s.87-95.

17

klhan ve cehennemlikte esas kurguyu tamamlayan blmler olarak karmza kmaktadr.

1211. Soyunmalk

Hamamlarda en byk hacimli mekn soyunmalklardr57. Hamama gelen kiilerin soyunmalarna ve ykanmalarna hazrlk iin dzenlenmi bir ksmdr. Anadolu Seluklu Dnemi hamamlarnda soyunama mahalline dorudan cmle kapsndan geilerek ulalr. Divrii Bekir avu, Mardin Sitti Radviyye gibi baz yaplarda ise iklimin ar soukluundan dolay cmle kapsnn nne bir revak eklendii grlmektedir58.

Genellikle kare ya da dikdrtgen planl olan hamamlarnn soyunma blmleri, ya ierde ahap direkle veya kgir kemerle desteklenen, ahap kirileme tavanlarla yahut kgir tonozlarla rtlmtr. ar hamamlarnn 16. yzyldan itibaren byk bir kubbe ile rtlmeye baland

grlmektedir. Sz konusu durum bu tarihten itibaren bir gelenek halini almtr59.

Mahremiyet ve souk nedeniyle da kapal ina edilmi olan hamamlarn 12. ve 13. yzyl rneklerinde, aydnlatma duvarn st seviyesindeki kk mazgal pencere ya da, st rtde bulunan k gz veya aydnlk feneri ile salanmaktadr60. 15. yzyldan itibaren duvarlara daha fazla pencere almaya balanm, 16. yzylda ise altl stl iki veya sra halinde kurgulanm pencereler

Baz yaynlarda soyunmalk meknna camekanda denilmektedir. Bkz. A.S.lken, a.g.m., s.175; E.B.apolyo, a.g.m.,s.11; Y. nge, Anadolu Trk Hamamlar Hakknda..., s.407; Y. nge, a.g.e.,s.19; A.S.nver, a.g.m., s.88. 58 Y. nge, a.g.e., s.19. 59 Y. nge, a.g.m., s.407. 60 Hamamlarda aydnlatma iin bkz. Y. nge, Eski Trk Hamamlarnda Aydnlatma, s.121-135; Y. nge, Anadolu Trk Mimarisinde stten..., s.6-7,20.

57

18

grlmektedir61. Bu meknda grlen dier zellikler ise duvar kenarlar boyunca devam eden sekiler ile ortada yer alan adrvandr.

1-2-1-2. Aralk

Soyunmalk ile lklk arasnda kalan aralk hem bir geit zellii gsterirken, hem de hela ve tralk blmlerinin yer ald bir mekan hviyetindedir. Anadolu Seluklu Dnemi hamamlarnn tamamna yaknnda grlen aralk meknnn, 15. yzylda boyutlar klm, 16. yzylda ise ortadan kalkm ve bu dnemden itibaren, dorudan, soyunmalktan lkla geilmitir. Arala yer verilmeyen yaplarda, buhar kn ve s kaybn nlemek amacyla, soyunmalktan lkla geii salayan kapnn zerine yamakl bir baca yerletirilmitir. Aralk meknnn olduu hamamlarda byle bir sistemin bulunmamas, araln ayn zamanda scaklktan gelen buhar kontrol eden bir zellii olduunu da gstermektedir62.

1-2-1-3. Ilklk

Ilklk63, ierisinde hel ve traln da yer ald scakla gei salayan, hamamn ana blmlerinden biridir. Ayrca bu mekn soyunmalk ile scaklk arasnda, vcudun scaktan soua veya souktan scaa almas iin uygun bir sre beklenen blmdr. Duvar boyunca uzanan sekiler yer alr. Aralk mekn olmayan hamamlarda hel ve tralklar lkla alr. Byk lekli yaplm olmas, souk havalarda soyunma yeri olarak kullanldn gstermektedir64.

Y. nge, Anadolu Trk Hamamlar Hakknda....., s.408. Y. nge, Anadolu Trk Hamamlar Hakknda....., s.408; Y. nge, a.g.e., s.22. 63 Baz yaynlarda soukluk olarak gemektedir. Bkz. Y. nge, Anadolu Trk Hamamlar Hakknda....., s.409; Y. nge, a.g.e., s.24; E. B. apolyo, a.g.m.,s.11; S. nver, a.g.m., s.88. 64 Y. nge, a.g.e., s.24.
62

61

19

Trk Hamamlarnda lklklar, plan tiplerinin dzenlenii ile birbirinden ayrlr. Kare planl ve kubbe rtl plan emas yaygn bir kullanm alan gstermektedir. Bununla birlikte enine dikdrtgen emann farkl biimlerde dzenlenmi rnekleri de, zellikle Osmanl Dnemi hamamlarnda ok sk rastladmz bir uygulamadr. Bazsnda, meknn tamam tek bir tonoz ile rtlrken, bazsnda ise, lkln bir ya da birka kemer ile blnerek, her blmn kubbe ya da tonoz ile rtlmesinden oluan emadr. Bu tarz yaplan rneklerde lklk meknnn ortas kubbe ile rtlp yanlardan tonoz ile meknn geniletildii rnekler ve birbirine e kubbe ile rtl planlara ok sk rastlanmaktadr.

1-2-1-4. Scaklk

Hamamlarn ana meknlar scaklklar, ykanma ileminin gerekletii blmlerdir. S.Eyice, Trk Hamamlarn, scaklk ve halvet varyasyonlarna gre snflandrmtr. Bu tipoloji denemesi hamam mimarisi iinde nemli bir boluu doldurmas ve herkes tarafndan kabul grm olmas bakmndan nemlidir. S. Eyicenin scaklk planlar iin yapt snflama yledir:65

Trk Hamamlarnda en ok uygulanan plan havari drt eyvanl ve ke hcreli tiptir. Anadolu Seluklu Dneminden itibaren deiik blge ve dnemlerde bu emann rneklerini grmekteyiz. Kubbeli bir orta meknn birbirine dik istikametteki eksenlere gre simetrik bir ekilde yerletirilmi drt eyvan ile kelerde yer alan halvetlerden meydana gelmektedir.

Havari, drt eyvanl ve ke halvetli tip olarak adlandrlan bu plann bir, iki ve eyvandan oluan deiik dzenlemeleri de vardr. Bu emann, 12. ve 13. yzyllara ait rneklerinde, ortada yer alan kubbeli mekna alan eyvanlar, genellikle sivri ya da beik tonoz ile rtldr. 14. yzyldan sonra
65

S. Eyice, a.g.m., s.99-120.

20

ise bunlara ilave olarak, aynal tonoz, manastr tonozu ve kubbe rt sistemlerinin uyguland grlr.

Kelerde yer alan halvetler, kare ya da kareye yakn dikdrtgen olup zerleri kubbe ile rtldr. Halvetlerin kelerine yerletirilen giriler merkezi mekna almaktadr. Halvetlerin eyvanlara alanlar da vardr.

Scaklk meknna giri genellikle eyvanlarn birinden yaplr. Mardin Sitti Radviyye Hamam66, Akehir Meydan Hamam67 gibi baz yaplarda ise scakla ke halvetlerinin birinden ulalmaktadr. Bu plan ekline Mimar Sinann bir yenilik getirdii grlr. Ke halvetlerini snrlayan duvarlarn kaldrlp, halvet kubbelerinin stunlarn tad kemerlere oturtulmas suretiyle, tpk camilerdeki gibi, scaklk blmlerinin bir mekn btnlne kavumasdr. Topkap Saray Harem Dairesi Hamam ve Azapkap Sokullu Mehmed Paa Klliyesinin hamam bu plandadr68.

Antik

mimariden

etkilendii

sylenen

ydzvari

scaklkl

tip,

kaplcalarda da uygulanmtr69. Anadolu Seluklu Dneminden itibaren, farkl varyasyonlar ile uygulanmtr. Ykanma yeri olan eyvan eklindeki sofalar, radyal bir dzenleme ile orta meknn evresine dizilmi, zel ykanma yerleri olan halvetlerde bunlara, birer kap ile alan arka veya ke hacimleri halinde ina edilmitir70. Kayseri Klk Hamam71, Manisa Sultan Hamam72, stanbul Tophane Kl Ali Paa Hamam73, bu grubun rneklerinden bazlardr.

Y. nge, a.g.e., s.130. B. Erat, a.g.t., s. 64-74, ek.14; Yekta Demiralp, Akehir ve Kylerindeki Trk Antlar, Ankara, 1996, s.91, ek.66. 68 Y. nge, Koca Sinann Hamamlarnda s.82-85; Y. nge Anadolu Trk Hamamlar Hakknda , s.423. 69 S. Eyice, a.g.m., s.110. 70 Y. nge, Anadolu Trk Hamamlar Hakknda....., s.410. 71 Y. nge, a.g.e., s.140. 72 H. Acun, Manisada Trk Devri Yaplar, Ankara, 1999, s.518;Y. nge, a.g.e., s.17. 73 A. Kuran Mimar Sinan, stanbul, 1986, s.209, ek. 231.
67

66

21

Kare bir scaklk etrafnda sralanan halvet hcreli tipde ise, Kubbe rtl scaklk meknna, bir, iki, ya da kenar boyunca sralanan halvet hcreleri almaktadr74. Anadoluda 14. yzyldan itibaren grlmeye balayan bu plan, 19. yzyln sonuna kadar ina edilmitir75.

ok kubbeli scaklkl plan tipinde, kemerler ile birbirine e byklkteki meknlara ayrlm ve her birinin zeri bir kubbeyle rtlm scaklk blm karmza kar76. Yklm olan stanbul Haseki Hamam bu gruba giren az saydaki rnekten biridir77.

Enine dikdrtgen planl scaklk mekn ortada bir kubbe, iki yanda ise birer tonozla rtlm olan ortas kubbeli, enine scaklkl ve ifte halvetli planda, halvet kaplarnn arasnda kalan duvarda mihrap biiminde iki ni bulunur . Bu plan tipinin farkl biimlerde tertiplenmi rnekleri de vardr.

Soukluk-scaklk ve halvet e odalar halindeki bu plana daha ok zel hamamlarda rastlamaktayz. Btn blmler ayn byklkte olup, hepsi birbirleri ile irtibat halindedir. Kayseri Sultan Hamam78 bu gruptaki yaplardan biridir.

1-2-1-5. Su Deposu

Anadoluda hamamlarda ihtiya duyulan suyun, dere, ay, nehir gibi akarsulardan veya kuyu ve sarnlardan temin edildii, bu suyun dolaplarla hamamn su deposuna alnd belgelerden anlalmaktadr79.

74 75

S. Eyice, a.g.m., s.112. C. akmak, a.g.e., s.19. 76 S. Eyice, a.g.m., s.112. 77 H. Glck, a.g.e., s.60. 78 Y. nge, a.g.e., s. 153. 79 Y. nge, Anadolu Trk Hamamlar Hakknda....., s.413.

22

Yeri genellikle scakln arkasnda ve scaklk boyunca enine dikdrtgen planda uzanan su depolar beik tonoz ya da sivri tonoz rtl blmlerdir. Baz hamamlarda tonozun stnde, ieriyi aydnlatmak iin k gzleri vardr. Baz hamamlarda ise souk ve scak su depolar ayr olarak yer almaktadr. Su deposu ile scaklk meknnn ayrld duvarda genellikle bir pencere vardr. Bu aklk, su seviyesi kontrol etmek ve gerektiinde su deposunun tamirat iin deponun iine girmeye yneliktir80.

1-2-1-6. Istma ve Su Tesisat

Hamamn ve kullanlacak suyun stlmas, su deposunun klhana bakan ksmna alm olan ocak ile salanmaktadr. Sivri ya da yuvarlak kemerli bir niin iine yerletirilen ocan stnde kazan bulunmaktadr. Ate yandka kazan ve dolaysyla da su deposunun iindeki su snr. Bununla birlikte ocan cehennemlik denilen ksma almas, ayn zamanda hamamn, alttan snmasn da salamaktadr. Ayrca dumann dar atlmas iin duvarlarn iine alm olan tteklikler de hamamn snmasna katkda bulunmaktadr.

Dere, nehir gibi farkl kaynaklardan gelen su, knk, merbah veya phrenek ad verilen pimi topraktan yaplm borular ile toprak altndan hamama ulatrlmaktadr. Bu borular birbirine geecek ekilde bir ular dar olarak retilmitir81. Hamamn iinde suyun datlmas duvarlarn iine yerletirilmi, knklerle salanmaktadr. Birok hamamn soyunmalk

ksmnda karmza kan adrvanlarda da nemli bir su harcamas vardr. Bununla birlikte adrvanlara su, yine knkler vastasyla ulamaktadr.

80 81

C. akmak, a.g.e., s.21. Y. nge, a.g.e., s. 43.

23

1-2-1-7. Klhan

Hamamlarda su deposunun gerisinde bulunan ve uzunluu su deposuna eit olan enine dikdrtgen planl, zeri tonoz ya da dz dam rtl odunluk ya da tesisat blmdr. Ayr bir girii bulunan bu ksm k gzleri ile aydnlatlmtr.

1-2-1-8. Keelik

Keecilik, Trklerde eski bir el sanat geleneidir82. Kee yapm iin scak sudan faydalanld iin hamamlar, bu alanda nemli bir boluu doldurmu olsa gerek83. Keelikler genellikle dikdrtgen planl ve zeri tonoz rtl meknlardr84. Konya Sahip Ata Hamam85, Edirne Mihalgazi Hamam86, bnyesinde keelik bulunan hamamlardan bazlardr.

1-2-1-9. Tandr (Kafes)

Petamal ve havlu kurutmak iin ayrlm birimlere tandr ad verilmektedir87. Genellikle enine dikdrtgen bir plan zellii gsteren bu blmlerin zeri, tonoz rtldr. Bu meknn ortas ukurlatrlmtr. Anlald zere ukur olan ksmda ocak bulunmaktayd. Gnmze

O. Aslanapa, Trk Sanat, stanbul, 1997, s.1. H. Gray, Kee ve Keecilik, Trk Etnografya Dergisi, Say:IX, stanbul, 1967, s.29. 84 Y. nge, a.g.e., s.27. 85 Y. nge, a.g.e., s. 234-235. 86 S. Erken, Edirne Hamamlar, Vakflar Dergisi, Say:X, Ankara, 1973, s.406. 87 Prof. Dr. Hakk Acun, bu ksmlarn kurulu itibariyle tandr mahiyetinde olduunu belirtmektedir. Bununla birlikte Sivasl hamamclar bu blm kafes olarak adlandrmaktadr.
83

82

24

ulam rneklerde ocak yerine modern sobalar kullanlarak amarlarn kurutulduu grlmektedir. Sivas Kurunlu Hamam da ierisinde tandr bulunduran rneklerden biridir.

1-2-2. Aydnlatma

Fonksiyonlar gerei da kapal ina edilen hamamlar, gn ile tabii aydnlatma ayrlmaktadr88. ve geceleri yaplan suni aydnlatma olarak ikiye

Hamamlarn aydnlatlmasn, soyunmalk mekn rtsndeki aydnlk feneri, k gzleri, tepe klklar ve muhtelif yerlerdeki pencer aklkla ile salanmaktadr. Cepheleri genellikle masif tutulan hamamlarda, 15. yzyldan itibaren soyunmalklarda ve kubbe kasnaklarnda pencereler almaya balanmtr. 16. yzyldan itibarense zellikle soyunmalk mekn cephelerinde altl stl bir pencere dzenlemesine gidildiini grmekteyiz.

Osmanl Dnemi hamamlarnda arlkl olarak tepe pencerelerinin grld en nemli yerlerden biri ise scaklk kubbesidir. Havari bir dzenleme gsteren bu pencereler aydnlatmann nemli bir parasn tekil etmektedir.

Hamamlarn yapldklar dnem artlarnda geceleri ve sabahn erken saatlerinde nasl aydnlatldklarna dair bilgileri, kaynaklardan

renmekteyiz. Y.nge, 1516. yzyllardan kalan baz minyatrlerde, sehpalara yerletirilmi veya duvarlara ivilerle aslm kandillerin

88

Hamamlarda aydnlatma ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Y. nge, Eski Trk Hamamlarnda Aydnlatma.. , s.121-135.

25

bulunduuna dikkat eker89. 15. yzyldan itibaren hamamlarn duvarlarnda karlatmz nilerin, kandil ya da fener koymak amal yapld bilinmektedir.

1-2-3. Ssleme

Trk Hamamlar fonksiyonel yaplar olmas sonucunda da kapal binalardr. Ssleme unsurlarnn genel olarak i meknlarda topland grlmektedir. Kubbe, kubbe geileri, tonoz, i duvarlar, adrvan ve kurna talarnda ssleme eleri grlmektedir. Bununla birlikte zellikle Osmanl Dneminde, hamamlarn giri cephelerinde de ssleme programlarna rastlanmaktadr. Y. nce, sslemeleri malzemelerine gre ta veya mermer, sva zerine, bask, ini, ve kalem ii boyama olarak drt gruba ayrmtr90.

89 90

Y. nge, Eski Trk Hamamlarnda Aydnlatma.., s.121-135. Y. nge, Anadolu Trk Hamamlar Hakknda....., s.416-420.

2.BLM SVAS L MERKEZNDEK TRK DEVR HAMAMLARI

2-1. GNMZE SALAM OLARAK ULAAN HAMAMLAR

2-1-1. Eski Paa Hamam (Eski Hasan Paa Hamam)91

nceleme Tarihi 15 Ekim 2004, 16 Nisan 2005, 10 Mart 2006

Yapnn Yeri ve Tanm

Sivas ili Merkez, Uluanak Mahallesi, Hamam Sokak, 3 numarada yer almaktadr. Kuzeyinde Sivas Kalesi vardr.

Dou-bat ekseninde, uzunlamasna dikdrtgen bir plana sahiptir. Ayn eksen zerinde, yakn tarihlerde eklenmi olan giri hol ile birlikte, soyunmalk, lklk ve lkln bittii noktadan itibaren kuzey ve gney ynlerde knt yaparak devam eden, scaklk, su deposu ve klhandan oluan erkekler hamamdr ( ekil 1,2).

91

Hamam halk arasnda, Eski Hamam yada Eski Paa Hamam olarak bilinmektedir. Evliya elebi ise hamamnn adn Eski Hasan Paa Hamam olarak zikretmektedir. Bkz Evliya elebi, Seyahatnamesi, stanbul, 1984, s.851.

27

Tarihlendirme

Hamamn kitabesi yoktur. Mimar hakknda bilgi sahibi deiliz. . Demirel, yapnn Hasan Paa vakfndan olduunu yazmaktadr92. Evliya elebi de hamam Hasan Paaya atfeder93. Hasan Paann M. 1565 tarihli vakfiyesinde geen ifte hamamn sz konusu hamam olduu kesindir. Bununla birlikte vakfiyede hamamn ifte hamam olarak gemesi dikkat ekicidir. Evliya elebide yapnn ifte hamam olduunu belirtmektedir. Buna karn, bugn, yapnn getirdii sorunlar blmnde deineceimiz zere bu hususu destekleyecek, kesin bir delile rastlanmamaktadr.

Yapnn halvetlerindeki, kubbeye geii salayan Trk genlerini hamamn 16. yy.dan daha erken bir tarihte yaplm olabileceini dndrmektedir. Sz konusu Trk genlerinin, 12. ile 14. yy. arasnda ok sk kullanlm bir tipin rnekleri olmas da, hamamn bu tarihlerde yapld ihtimalini dourur. Fakat binann vakfiye kaydnn 1565 tarihini vermesi, hamamn inas iin bu tarihi dikkate almamz gerektirmektedir.

Yapnn Geirdii Onarmlar

Hamamn mlkiyeti ahslara ait olduundan ve VGM de yapya ait belgeler bulunmadndan onarm ve restorasyon tarihlerine ulalamamtr. Bunun sonucunda da binaya sonradan eklendii kesin olan, hamama giri salayan sivri tonoz rtl eyvan ile giri hol (Foto: 1), soyunmalk meknnn iki katl ahap soyunma odalar (Foto: 2), blme ayrlan hela, zemin ve duvarlardaki mermer kaplama ile mermer kurnalarn, hangi
92 93

. Demirel, a.g.e., s.87-193. Evliya elebi Seyahatnamesi, (Zuhuru Danman) stanbul, 1984, s.851.

28

tarihlerde eklendiini bilememekteyiz. Hamamn iletmecisi ve sahibi ahs, bu ksmlarn 1990l yllarda eklendiini sylemektedir.

1990l yllarda yaplan onarmlarda hamamn d cephesindeki ta duvarlarn aralar kum ile svanmtr. Byk kubbe ise kurunla kaplanmtr ( Foto: 1,3). Kuzey cephede yer alan pencere de muhtemelen bu onarmda kapatlmtr (Foto: 4).

Yapnn Bugnk Durumu

Eski Paa hamamnn mlkiyeti ahsa aittir. Bugn iler vaziyettedir ve erkeklere hizmet vermektedir. Yap genel grn itibariyle salamdr. Sivastaki hamamlar iinde, scaklk meknnn ss en yksek hamam olmas bakmndan da nemlidir.

D Grnm

Binann kuzey, gney ve dou cepheleri aktr. Bununla birlikte, gney cephe, yapya paralel geen yolun ykselmesi nedeniyle ksmen de olsa alt kotta kalmtr

(Foto: 1,3,4,5,6). Yapnn batsnda, klhann stne ina edilmi sivil mimari rneklerinden kgir bir ev yer almaktadr (Foto: 5).

Sekizgen kasnak zerine oturan byk kubbe, yukardan bakldnda, ilk bakta gze arpmaktadr. Ayrca yapnn dier birimlerini rten halvet ve tonozlarda ok net olmamakla birlikte izlenebilmektedir. Bununla beraber

29

hamamn st katnda, stma sisteminden oluan dumann dar atlmasn salayan, birisi lklk ile soyunmaln kesitii duvara, dieri ise scakln kuzey duvarnn iine alm iki tteklik grlmektedir (Foto: 1).

Hamamn cepheleri, soyunmaln gney ve dousundaki ile lkln kuzeyindeki pencere aklklar dnda masif tutulmutur. Gney cephedeki pencere dikdrtgen formlu ve yarm daire kemerlidir (Foto: 3). Dou cephede (Foto: 7) ve soyunmaln kuzey duvarnda tula ile kapatlm dikdrtgen birer pencere yer almaktadr (Foto: 4).

Plan ve Kesitler

Binann dousunda yer alan ve yn gneye alan sivri tonozlu giri eyvanna bir merdivenden inildikten sonra ulalr (Foto: 1). Buradan da gney ynden bir cameknla kapatlm olan giri holne geilir. Bir ksm ay oca ilevinde kullanlan mekn, yapnn dou cephesi boyunca uzanmaktadr. Kuzey-gney ekseninde, dikdrtgen planda olup, zeri dz dam ile rtldr. Bu meknn bat duvarnn gneyinde bulunan lentolu kap ile soyunmala girilmektedir.

Soyunmalk mekn, tm ktleye hakim bir durumda olup, kare planldr. Kare bir alt yap zerinde, sekizgen kasnaa oturan kubbe ile rtldr. Beden duvarlarndan kubbeye sivri kemerli tromplarla

geilmektedir (Foto: 8). Kubbenin merkezinde aydnlk feneri bulunmaktadr (Foto: 1,3).

Sz konusu meknn drt cephesini evreleyen, iki kat olarak dzenlenmi soyunma odalar grlmektedir (Foto: 2). Sz konusu birimler

30

drt ynden sekilere oturmaktadr. Odalarn kaplar, kubbe ile rtl merkezi mekna almaktadr. Meknn kuzey, gney ve dou cephelerine birer mazgal pencere almtr. Yukarda da belirtildii zere kuzeydeki pencere u an kapaldr. Soyunmalk mahallinin batsnda, eksenin kuzey kenarnda yer alan, kap ile lkla ulalmaktadr.

Ilklk, kuzey-gney ekseninde uzanan, dikdrtgen bir plandadr (Foto: 9). zeri, beik tonoz ile rtldr. Tonozda, ayn ebatta ve birbirine simetrik, iten da doru daralan, dairevi iki tepe kl bulunmaktadr (Foto: 10). Ilkln gney duvarnda, eksenin batsndaki dz lentolu aklktan, hel ve tralklarn bulunduu blme geilmektedir. Buras dikdrtgen planl olup beik tonoz ile rtldr. Tonoz, lkl rten tonozun aksine, dou-bat ekseninde uzanmaktadr. Yine iten da daralan, yan yana iki tepe kl, neredeyse tonozun tamamn kaplam durumdadr (Foto: 11). blme ayrlm olan mekna, gney duvara paralel sralan bir tralk ile iki alaturka tuvalet yerletirilmitir. Bu blmn, kuzey duvarnn bat kanadna, formu dzgn olmayan bir ni almtr.

Ilkln dou duvar nnden bir seki uzanmaktadr (Foto: 9). Yine bu blmde, ayn duvarn hela ve tralklara yakn noktasna, ocaktan gelen dumann dar atlmasn salayan baca yerletirilmitir. Baca, duvardan da takn vaziyettedir. Kuzey duvarda mazgal bir pencere bulunmaktadr (Foto: 9). Bat duvarn gney ucunda, scakla geii salayan lentolu kap akl yer almaktadr.

Scaklk, merkezi kubbeli bir mekn etrafnda, aksiyal olarak dzenlenmi, sivri tonoz rtl, kareye yakn dikdrtgen planda drt eyvan ile kelerdeki halvetlerden ibarettir. (Foto: 12,13) Merkezi kubbe, beden duvarlar ile eyvan tonozlarna oturtulmutur. Kubbeye, halvet kaplarnn stnden itibaren kavisli bir ekilde ykselen pandantiflerle geilmektedir. Kubbenin merkezinde biri orta noktada, yedisi ise onun evresinde sekiz k

31

gz almtr. Ayrca kubbenin ana akslarna yerleik konumlanan, dikdrtgen formlu, drt aydnlatma penceresi yerletirilmitir (Foto: 14).

Meknn ortasnda gbek ta vardr. Kullanmdan tr, aa kan suyun tasfiyesi iin ke halvetleri, eyvanlar ve gbek tann evresine su yolu almtr. Ke halvetleri ile eyvanlarn duvarlar boyunca devam eden sekiler grlmektedir.

Giri eyvannn zerinde, lklktakiler gibi iten da doru daralan, daire formlu bir tepe kl grlmektedir. Ayrca eyvann kuzey duvarna bitiik iki kurna oturtulmutur. Dier eyvanda ise dairevi birer k gz bulunmaktadr. Sz konusu kuzey, gney ve batdaki eyvanlarda, biri eyvann sonland duvarda dierleri ise karlkl olarak yerletirilmi beer kurna yer almaktadr.

Merkezi mekna ke kaplaryla alan halvetler dikdrtgen plandadr ve zerleri kubbe rtldr. Beden duvarlarndan kubbeye Trk genleriyle geilmektedir (Foto: 15). Halvetler, alttan ste doru daralan dairevi tepe klklar ile aydnlanmaktadr (Foto: 16). Ke halvetlerinde, (bugn sauna olarak kullanlan gneybat kedeki halvet haricinde) her biri ayr bir duvara bitiik olarak konumlanm drt mermer kurna yer almaktadr.

Eyvann batdan su deposu ile ayrld duvarna dikdrtgen bir pencere almtr (Foto: 12 ).

Scakln bat duvar boyunca uzanan, dikdrtgen planl, zeri beik tonoz ile rtl su deposu bulunmaktadr. Kazandaki suyu ve hamam stmay salayan ocak su deposunun gney kanadndadr. Ocak yarm daire kemerli sar bir niin iine almtr.

32

Yapnn klhan daha ncede belirttiimiz zere ahap bir evin odunluu niteliindedir. Enlemesine dikdrtgen bir plana sahiptir. Ahap malzeme ile ina edilmitir ve girii kuzeydedir.

Ssleme

Halvet kaplarnn merkezi mekna bakan st ksmlarndaki niler dnda sslemeye rastlanmamaktadr. Sz konusu niler, alttan stte doru daralan dikdrtgen biimindedir ve gen bir alnlkla sonlanmaktadr (Foto: 17).

Malzeme ve Duvar Teknii

Soyunmalnn d cepheleri, almak dzende, kesme ta ile moloz tan bir arada kullanlmasyla ina edilmitir. Dier cepheler moloz tatandr. Kubbeler ta ile rlmtr. Soyunmal rten kubbe kurunla dier kubbeler ise kum sva ile kaplanmtr.

Zeminler ve duvar yzeylerinin belli bir blm ile kurnalar mermerdir.

ki katl soyunma odalar ahap ve camn bir arada kullanlmas ile ina edilmitir.

Hela, tula ile blme ayrlm, duvar yzeylerine fayans yaplmtr. yzeyler sval olup, eitli renklerde boyanmtr.

33

Yapnn Getirdii Sorunlar

Eski Paa hamam ile ilgili en nemli husus, kaynaklarda, asli halinde ifte hamam olarak ina edilmi olduunun yazmasdr94. Gnmzde, bu iddiay destekleyecek kesin bilgiler yoktur. ifte hamam olarak

dndmzde ikinci ksmn, yapnn kuzey ya ada gney ynde bitiiinde, dou-bat ekseninde uzanmas gerekir. Kuzey cephe lklktan da knt yaparak bat ynde uzanmaktadr. Ayn aksta gney cephede de byle bir kntnn olduu anlalmaktadr (Foto: 18). Buna karn cephede aka grlen, duvara mdahalenin olduudur. Duvarn da doru dn kolayca izlenmektedir.

Kuzey cepheye dtan bakldnda kadnlar ksmnn bu tarafta olduu duvar yzeylerindeki izlerden anlalmaktadr. Cepheye bitiik bir yapnn varl ihtimali duvardaki hatl izlerinden anlalmaktadr (Foto: 4). Kadnlar mahallinin kuzey cephede da tant yapan blme bitiik yapldn dnlebilir. ki ksmn soyunmalk ve lklk blmlerinde kalan boluun ise daha sonra deineceimiz Kurunlu Hamamndaki gibi tandr olarak deerlendirildiini syleyebiliriz. Kurunlu Hamamnn daha sonra yaplm olmas, bu hamamn Eski Paa Hamamndan etkilenmi olabileceini akla getirmektedir. evre halk, hamamn kuzey blmdeki alann altnn bo olduunu ve bu boluun cehennemlie iaret ettii sylemektedirler.

Ilkln gneyinde yer alan hela ile traln tonozu da kurgu itibariyle farkl bir zellik gstermektedir. Ilklk tonozuna aksi ynde uzanan tonoz, genel itibarla okta uygun dmemitir. Ilklk meknn rten tonozun bu ksma kadar devam etmemi olmasnn nedenini net olarak ortaya koyamamaktayz. Hamamn kuzey blmndeki boluun ikinci ksm olduu sylense de hela ve traln konumlan ile ikinci blmn bugn
94

. Demirel, a.g.e., s.87; Evliya elebi Seyahatnamesi, s.851.

34

yol geen gney ynde olduu daha yksek ihtimaldir. Nedenine gelince, lklk tonozuna ters uzanan hela ve tralk tonozunu zgn halinde yukarda da belirttiimiz zere Kurunlu Hamamnda olduu zere tandr ksm olabileceini, dndrmektedir. Bu ksma yaplan mdahalede savmz desteklemektedir (Foto: 18).

Hamama, asli halinde, dousunda yer alan kap ile girilmektedir. Fakat bugn bu kapya, sonradan yaplm ve gneye alan bir eyvan ile dz daml bir holden sonra ulalmaktadr. Dou cephede, hamamn orijinal halinde var olan kap ve pencere kemerlerinin izleri grlmektedir95. Klhann zerine ina edilmi olan evin de ne zaman yapldn bilemiyoruz.

Karlatrma ve Deerlendirme

Havari, drt eyvanl ve ke halvetli plan grubuna giren hamam; Sivas merkezdeki Hamamcolu Hamam (ekil 3), Kale Hamam (ekil 5), Kurunlu Hamam (ekil 7), Mehmet Ali Bey Hamam (ekil 11), Meydan Hamam (ekil 13) ve irinolu Hamam (ekil 20), dikkate alndnda ayn zellikleri gstermektedir. scaklk emalar

Sivas dnda ise; Anide ortaya karlan ve Anadolunun en eski tarihli hamamlarndan olan iki hamam96 ile 13. yzylda yaplan Divrii Bekir avu Hamam97, 14. yzylda ina edilen Mardin Ulu Cami Hamam98, Bursa Orhan Gazi Hamam erkekler ksm99, Karaman Emir Sleyman Hamam100,

H. Denizli, a.g.e., s.149. K. Balkan, Anide ki Seluklu Hamam, Anadolu ( Anatola ), XII, 1970, s.39-57. 97 N. Sakaolu, Trk Anadoluda Mengcek Oullar, stanbul, 1971, s.208-209; Y. nge, a.g.e., s.179-184. 98 A. Altun, Mardinde Trk Devri Mimarisi, stanbul, 197, s. 117, ekil: 37; B. Erat, a.g.t., s.8288. 99 E. H. Ayverdi, Osmanl Mimarisinin lk Devri, Cilt:I, stanbul, 1966, s.111; B. Erat, a.g.t., s.115127 100 Y. nge, a.g.e., s.31.
96

95

35

ile Osmanl dneminde, Edirne Tahtakale Hamam erkekler ksm101, 17.yy. yaps olan Yeildirek Hamam102, Tokat Sultan Hamam103, Zilede Yeni Hamam104, bu plan tipinin Anadoludaki dier rneklerindendir.

Eski Paa Hamam, halvetlerindeki kubbeye gei elemanlar olan, Trk genleriyle Sivastaki dier hamamlardan ayrlmaktadr. Anadolunun deiik blge ve dnemlerde hamamlarn muhtelif ksmlarn rt sisteminde Trk geni, ok tercih edilen bir strktr elemandr. Konya Meram Hasbeyolu Hamam105, Karaman Emir Sleyman Hamam106, Karaman Sekizeme Hamam107, Beyehir Sleyman Bey Hamam108, Anamur Mamuriye Kalesi yanndaki hamam109, Alanya Kale Hamam110, Sivrihisar Seydiler Hamam111, Eirdir Dndar Bey Hamam112, Manisa Dere Hamam113, Antalya Elmal Bey Hamam114, Antalya ifte Hamam erkekler ksm115, Tire Yeniceky Hamam ile Karagazi Hamam116, gibi yaplarn eitli meknlarnda kubbe geii olarak, Trk geninin kullanldn gryoruz.

Halvet kaplarnn merkezi mekna bakan st ksmlarndaki nileri, irinolu, Kurunlu (kadnlar ksm) ve Mehmet Ali Bey hamamlarnda da grebiliriz.

101 102

S. Erken, a.g.m., s.403-425 H. rer, zmir Hamamlar, Ankara, 2002, s.56, ek. 16. 103 O. Eravar, Tokat Tarihi Su Yaplar ( Hamamlar), Konya, 2004, s.21. 104 H. al, Zile Hamamlar,Trk Etnografya Dergisi, Say:18, 1998, s. 103-123 105 Y. nge, a.g.e., s.16, ek. 5. 106 Y. nge, a.g.e., s.34, ek. 4. 107 Y. nge, a.g.e., s.35, ek. 8 108 Y. nge, Konya-Beyehirde Erefolu..., s.139-144. 109 Y. nge, Anamur Mamuriye Kalesi....s.107. 110 Y. nge, Alanya ve Alara Kalelerindeki..., s.117. 111 Y. nge, a.g.e., s.30. 112 B. Erat, a.g.t., ek. 10. 112 B. Erat, a.g.t., ek. 10. 113 H. Acun, a.g.e., s.499-501. 114 Plan . Bkz. Trkiyede Vakf Abideler ve Eski Eserler, I, s.637. 115 Plan i Bkz. Trkiyede Vakf Abideler ve Eski Eserler, I, s.574. 116 C. akmak, a.g.e, s.34-43, ek.5-7.

36

Kubbe eperinin drt aksna alm aydnlatma pencerelerini de irinolu Hamamnda grebiliriz.

Bibliyografya

H. Acun, Sivas ve evresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Deerleri, Vakflar Dergisi, XX, Ankara, 1988. . Demirel, Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol: Osmanl Vakfehir likisine Bir rnek, Ankara, 2000. H. Denizli, Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas, 1998.

37

2-1-2. Hamamcolu Hamam (Demirkol Hamam117)

nceleme Tarihi 12 Ekim 2004

Yapnn Yeri ve Tanm

Sivas li Merkez, Kayseri Kap Mahallesi, Kurtcebe Noyan Caddesi ile Kahiroullar sokan kesitii noktadadr.

Kuzey-gney

ekseninde

uzunlamasna

dikdrtgen

bir

yneli

gstermektedir. Ayn eksen zerinde sralanan, iki katl soyunmalk ile, lklk, scaklk, su deposu ve klhandan oluan kadnlar hamamdr ( ekil: 3,4).

Hamam, sahipleri arasnda miras davas sz konusudur. Bu sebepten iine girilememitir. Yapnn tantrken, Sivas Mzesinden temin ettiimiz plan ve kesitler ile kaynaklarda geen bilgilerle yetinmek zorunda kaldk.

Tarihlendirme

Hamamn kitabesi yoktur. Binaya ait herhangi bir vakfiye kaydna da rastlanmamtr. Mimar hakknda bilgimiz yoktur. H. Denizli, yapy lklk ve scaklk blmlerinin malzeme ve plan ekli itibariyle 17. yy. tarihlendirmektedir118.

Hamamcolu hamam scaklk emas ile dou ve cephesinin gen alnlkl dzenleniiyle Sivastaki irinolu Hamam ve Mehmet Ali Bey Hamamyla benzer zellikler gstermektedir. Soyunmalk meknnn krma
117 118

Hamam halk arasnda, Demirkol Hamam adyla da bilinmektedir. H. Denizli, a.g.e., s. 151.

38

ats ile de yine bu iki hamamla paralellik arz etmektedir. Bununla birlikte Mehmet Ali Bey Hamamnn halvet kubbelerine geite Hamamcolu Hamamnda olduu gibi tromptur. Sz konusu olan irinolu Hamamnn 1904 ylnda, Mehmet Ali Bey Hamamnn ise 19. yy. yaps olduundan, Hamamcolu Hamamn da en erken 18. yy.da yapld yksek bir ihtimaldir.

Yapnn Geirdii Onarmlar

1959 ylnda soyunmalk blm yklp bugnk betonarme iki katl bina yapya eklenmitir119 (Foto: 19). Bu bilgi dnda hamamn onarm ve restorasyonlarna ait bilgilere yapnn mlkiyeti ahslara ait olduundan ulalamamtr.

Yapnn Bugnk Durumu

Bugn sadece kadnlara hizmet veren hamam Sivas Mzesi tarafndan tescil altna alnmtr. Mlk sahipleri arasnda davas sren hamam, gayet salam ve korunmu vaziyettedir.

D Grn

Hamamn gney cephesine, klhana bitiik binalar ina edilmitir. Dier cepheler ise aktr.
119

H. Denizli, a.g.e., s. 151.

39

Yapya dtan baktmzda soyunmalk mahalli ile hamamn dier ksmlarndaki fark hemen gze arpmaktadr. Yukarda da belirtildii zere soyunmalk 1959 ylnda tamamen modern tarzda ina edilmitir. Sz konusu soyunmalk meknnn abidevi grnts, dier ksmlar ikinci plana itmitir (Foto: 19,20).

Binaya

sonradan

eklenen

soyunmalk

meknnn

cepheleri

pencerelerle hareketlendirilmitir. Kuzey cephede, birbirine simetrik altta, te stte olmak zere alt pencere, orta eksende ise giri kaps grlmektedir. Do ve bat taraflarda ise biri cephenin orta ekseninde, biri de eksenin gney kanadnda olmak zere iki pencere daha bulunmaktadr. Krma atnn oturduu kare kasnan drt cephesinde de birbirine simetrik er pencere grlmektedir. Orijinal ksmlar ise masif tutulmutur (Foto: 19). Dou ve bat cepheler, lklk ile klhann balad noktalar arasnda gen alnlkla sonlanmtr. Yine bu cephelerde bir kat profille, saak oluturulmutur (Foto: 21,22).

Plan ve Kesitler

Kuzey cephenin orta eksenine yerletirilmi olan dz lentolu kapdan, soyunmalk meknna ulalmaktadr (Foto: 19). Bu blm iki katl olup, drt yanda ahap ve cameknl soyunma odalar yer alr. Ortada bir havuz vardr120. Meknn gneyinde, cephenin orta ekseninde ki yuvarlak kemerli kapdan, lkla geilir.

Ilklk, dou-bat ekseninde ynelen dikdrtgen planldr. Birbirine simetrik drt sivri kemere oturan kubbeyle rtldr. Kubbeye

120

H. Denizli, a.g.e., s. 151.

40

pandantiflerle geildii anlalmaktadr. Meknn bat blmnn zemini daha yksektir. Bu ksmda hela ve tralklar yer almaktadr (ekil: 4).

Ilkln gneyinde yer alan yarm daire kemerli kap scakla almaktadr. Scaklk, merkez bir mekn ile bunun etrafna aksiyal olarak yerletirilen drt eyvan ve ke halvetlerinden olumaktadr. Merkezi kubbe, halvet kaplarnn stnden itibaren kavisli bir ekilde ykselen pandantifler ile eyvan tonozlarna oturtulmutur. Meknn ortasna, dikdrtgen bir gbek ta yerletirilmitir (ekil: 4). Eyvanlar enine dikdrtgen planl, beik tonoz ile rtdr.

Merkezi meknn kelerindeki yuvarlak kemerli aklklardan girilen halvetler karedir ve zerleri kubbe ile rtldr. Kubbeye tromplarla geilmektedir. Scaklk ile su deposunun ayrld duvarn orta ekseninde, depo ile balant salayan bir aklk vardr (ekil: 4).

Merkezi kubbe ile halvet kubbelerinde meknlar aydnlatan say ve formlarn tespit edemediimiz k gzleri bulunmaktadr.

Su deposu, dou-bat ekseninde uzanan, dikdrtgen planldr. rt sistemi tespit edilememitir.

Hamam, gneyindeki dikdrtgen planl ve dz dam rtl klhan ile son bulmaktadr.

Ssleme

Hamamda eldeki kstl veriler nda, herhangi bir ssleme esini rastlanmamtr.

41

Malzeme ve Duvar Teknii

Binann soyunmalk mekn betonarme, soyunma odalar ahap malzeme ile ina edilmitir. Klhan duvarlar ise moloz tatandr. Dier btn ksmlar ise kesme tatan yaplmtr. Zeminler mozaiktir.

Yapnn Getirdii sorunlar

Yeterli bilgi ve belgelerin yokluu, bununla birlikte yapda almamza izin verilmemesi bina ile direkt ilintili sonulara ulamamza engellemektedir.

Yapya sonradan eklenen ksmn asli halinde ahap konstrksiyonlu bir at ile rtldn dnmekteyiz. Korunmas ve kalcl hamam artlarnda zor olan bu sistemin tercih edilmeyip yerine daha uzun mrl ve dayanakl, betonarme binann eklendii syleyebiliriz. Kendisi ile benzer

plan ve cephe zellikleri gsteren Mehmet Ali Bey ve irinolu Hamamlarnda da ahap konstrksiyonlu atlarn denenmi olmas bizi bu fikre sevk etmektedir (Foto: 23).

Karlatrma ve Deerlendirme

Hamamcolu Hamam plan ve yan cephelerin gen alnlk biiminde dzenlenmesi bakmndan Sivastaki Mehmet Ali Bey Hamam (ekil 11) ile irinolu Hamamna (ekil 20) benzemektedir. Yine Sivasta, Eski Paa Hamam (ekil 1), Kale Hamam (ekil 5), Kurunlu Hamam (ekil 7), Meydan Hamam (ekil 13) ile ayn plan tipindedir. 13. yzylda yaplan

42

Divrii Bekir avu Hamam121, 14. yzylda ina edilen, Mardin Ulu Cami Hamam122, Bursa Orhan Gazi Hamam123, Karaman Emir Sleyman Hamam124, ile Osmanl dneminde, Edirne Tahtakale Hamam erkekler ksm125, 17.yy. yaps olan Yeildirek Hamam126, Zilede Yeni Hamam127, Turhal eyh Mustafa Hamam128, Nalnclar Hamam129, bu plan tipinin Anadoludaki benzer rneklerindendir.

Bibliyografya

H. Acun, Sivas ve evresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Deerleri, Vakflar Dergisi, XX, Ankara, 1988, s. 183-212. . Demirel, Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol: Osmanl Vakfehir likisine Bir rnek, Ankara, 2000. H. Denizli, Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas, 1998.

121 122

N. Sakaolu, a.g.e., s.208-209; Y. nge, a.g.e., s.179-184. A. Altun, a.g.e., s.117, ekil:37; B. Erat, a.g.t., s.82-88. 123 E. H. Ayverdi, Osmanl Mimarisinin lk..., s.111; B. Erat, a.g.t., s.115-127. 124 Y. nge, a.g.e., s.31. 125 S. Erken, a.g.m., s.403-425. 126 H. rer, a.g.e., s.56, ek. 16. 127 H. al, a.g.m., s.103-123. 128 O. Eravar, a.g.e., s125. 129 Plan . Bkz. Trkiyede Vakf Abideler Ve Eski Eserler, Cilt.3, 1983, s.375.

43

2-1-3. Kale Hamam (Mahmut Paa Hamam)

nceleme Tarihi 20 Ekim 2004, 17 Nisan 2005

Yapnn Yeri ve Tanm

Sivas il merkezinde, Seluk park iinde yer alan hamam, tapunun 11 pafta, 226 ada ve 17 parsel numaralarnda kaytldr. Hamamn batsnda yap ile ayn ad tayan Kale Camii, gneyinde ifte Minareli Medrese ve ifaiye Medresesi, dousunda ise Buruciye Medresesi yer almaktadr (Foto: 24).

1961-1963 yllar arasnda, I. zzettin Keykavus Darifasnn evresindeki hafriyatta ortaya karlan hamam130, dou-bat dorultusunda uzanan, dikdrtgen plandadr (ekil:5,6). Gnmze, zeminden takriben 1.00m ykseklikteki duvarlar ulaan binada, hali hazrda; kuzey blmdeki soyunmalk, lklk ile bunlara paralel ynelen, gneydeki scaklk ve su deposu bulunmaktadr (Foto:25,26).

Tarihlendirme

Hamamn kitabesi yoktur. Mimar belli deildir. Vakfiye kaytlarna gre yapy Sivas valisi Mahmut Paann, H.992 M.1584 ylnda, kadn ve erkeklere mahsus ifte hamam eklinde ina ettirdii anlalmaktadr131. Fakat gnmze ulaan blmlerden yapnn ifte hamam olabileceine dair bir veri bulunmamaktadr.
130 131

H. Denizli, a.g.e., s.147. Mahmud Paa b. Ali Bey Vakfiyesi, SVBMA, 1, s.30; . Demirel, a.g.e., s.87.

44

R.Nafiz ve . Hakk, Sivas ehri adl eserde yapnn kitabe metni olduunu dndkleri aadaki metni yaynlamlardr. Kitabede; Vilayet valisi Mahmud Paa Bunu inaya etmidi ikdam Be-gayet himmet itdiler erenler Yapld az dem ire buld itmam Hisabi didi ol dem tarihini Tamam old mbarek ola hammam 988132, yazmaktadr.

Yapnn Geirdii Onarmlar

evre halk tarafndan hamamn 20. yzyln banda kullanld sylenmektedir. Buna karn ykld tarih kesin olarak tespit edilememitir. Yapnn son olarak ne zaman kullanld bilinmemektedir. Nitekim yapnn geirdii onarmlarla ilgilide herhangi bir bilgimiz yoktur.

Yapnn Bugnk Durumu

Yukarda da belirtildii zere hamamdan gnmze soyunmalk, lklk, scaklk ve su deposunun yaklak 1.00m. yksekliindeki duvarlar ile (Foto: 27) su sisteminden knkler kalmtr (Foto: 28). Ayrca, yapnn i ksmlarnda dzensiz dalm, byk olaslkla hamama ait ok sayda mermer kurna grlmektedir (Foto: 29).

R. Nafiz, . Hakk, a.g.e., s. 134; Sz konusu kitapta, kitabe metninin, Sivas Mearif Mdrl tarafndan tertip ettirilen bir defterden alndn, fakat kitabeyi gremediklerini belirtmektedirler. Hamamn incelendii tarihte kapsnn kapal olduu belki de kitabenin i kap zerinde olduu yine ayn kitapta yazmaktadr.

132

45

D Grnm

Sadece duvarlar belli bir seviyede gnmze ulaabilen yapnn, kalan duvarlar 1963den sonra salamlatrlmtr. Duvarlar kesme ta ile moloz tan bir arada kullanlmasyla ina edilmitir. Baz blmlerde de tula malzeme kullanlmtr. Duvarlarn zerine ince bir ap atlarak, koruma altna alnd izlenmektedir.

Plan ve Kesitler

Vakfiyesinde ifte hamam eklinde ina edildii yazmasna karn byle olmad grlmektedir. Kalan blmlerine gre yap, dou-bat ynnde uzanan dikdrtgen plandadr. Yamuk planl soyunmala,

batsndaki aklktan girilmektedir (Foto: 30). Meknn dousundaki aklktan lklk blmne ulalmaktadr. Ilklk, kuzey-gney ynde uzanan dikdrtgene yakn yamuk planldr (Foto: 31).

Gneyindeki aklktan, scakln kuzeydou halvetine girilmektedir. Scaklk, merkezi bir mekn etrafna, aksiyal yerletirilmi eyvanlar ile kelerdeki halvetlerden ibarettir (Foto: 32,33). Scakln batsnda, mekn ile paralel konumlanan su deposu yer almaktadr. Gney eyvandan dar geit salayan bir aklk vardr.

Halvet ve eyvan duvarlarnn ilerine, scak ve souk su dalmn salayan iki sra knkler yerletirilmitir (Foto: 28).

46

Ssleme

Yapda, orijinallii pheli olan, kelerden ovalletirilmi mermer kurnalar dnda sslemeye rastlanmamaktadr.

Malzeme ve Duvar Teknii

Hamamda, duvarlarda kesme ve moloz ta ile tula kullanlm, kurnalar ise mermerdir.

Yapnn Getirdii Sorunlar

Vakfiyesinde, ifte hamam olarak yaptrld yazmaktadr. Fakat bunu gsteren hibir kant yoktur.

Yapnn tarafmzdan yaplan restitsyon planna gre; soyunmalk meknn kelerden pandantiflerle geilen byk bir kubbenin rtt, dikdrtgen planl lklk mahallinin zerinin tonoz olduu, scaklk ve halvet st rtlerinin de kubbe olduu, eyvanlarda ise lklktaki gibi tonoz kullanldn dnmekteyiz. Eldeki verilerin yetersizlii, rt sistemleri ve gei elemanlarnn mahiyeti hakknda kesin yarglara ulamamz imknsz klmaktadr. Yamuk planl soyunmaln da, zgn halinde dikdrtgen bir plana sahip olduunu syleyebiliriz.

47

Karlatrma ve Deerlendirme

Kale Hamam, ilevsel meknlarn konumlan bakmndan incelemi olduumuz Sivas merkezdeki hamamlardan ayrlmaktadr. ldeki dier hamamlar ayn aks zerinde sralanan blmlerden oluurken; sz konusu yapda soyunmalk ile lklk bir tarafta, scaklk, halvetler ve su deposu ise dier tarafta birbirine paralel iki ktle halinde ina edilmilerdir. Bu dzenleni itibariyle Manisa ukur Hamam133 ile kk farklar dnda benzerlik gsterir. ukur Hamamda soyunmalk ve lklk arasna aralk mekn girmi, bir keye de hela ksm eklenmitir.

Bu yapy Sivas merkezdeki yaplardan ayran dier bir zellii ise lklk meknnn, ke halvetlerinden biri vastasyla merkezi mekna alyor olmasdr. Byle bir dzenlemenin Anadolunun eitli blgelerinde rnekleri grmek mmkndr. 12. yzyla tarihlendirilen, Mardin Sitti Radviyye Hamam134, 13. yzylda yapld belirtilen Kayseri Hunad Hamamnn kadnlar ksm135, Osmanl dneminde ina edilen, Edirne Beylerbeyi Hamam136, bu formun uyguland yaplardandr.

Havari, ke halvetli plan tipindeki hamamlar, ok saydadr. 13. yzylda yaplan Beyehir Erefolu Sleyman Bey Hamam137, Divrii Bekir avu Hamam138, 14. yzylda ina edilen Mardin Ulu Cami Hamam139, Bursa Orhan Gazi Hamam140, Karaman Emir Sleyman Hamam141 ile Osmanl

133 134

H. Acun, a.g.e., s.493. Y. nge, a.g.e., s.121-130. 135 Y. nge, a.g.e., s.191-208. 136 S. Erken, a.g.m., s.403-425. 137 Y. nge, Konya-Beyehirde Erefolu..., s.139-144. 138 N. Sakaolu, a.g.e., s.208-209; Y. nge, a.g.e., s.179-184. 139 A. Altun, a.g.e., s.117, ekil:37; B. Erat, a.g.t., s.82-88. 140 E. H. Ayverdi, Osmanl Mimarisinin lk..., s.111; B. Erat, a.g.t., s.115-127. 141 Y. nge, a.g.e., s.31.

48

dneminde Edirne Tahtakale Hamam erkekler ksm142, Tokat Paa Hamam143, Zilede Yeni Hamam144, stanbul Edirnekap Mihrimah Sultan Hamam, Edirne Sokullu Mehmet Paa Hamam erkekler ksm145, Sivas merkezdeki, Eski Paa Hamam (ekil 1), Hamamcolu Hamam (ekil 3), Mehmet Ali Bey Hamam (ekil 11), Meydan Hamam (ekil 13) ve irinolu Hamam (ekil 20), bu plan grubuna giren benzer plandaki yaplardandr.

Bibliyografya

H. Acun, Sivas ve evresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Deerleri, Vakflar Dergisi, XX, Ankara, 1988. . Demirel, Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol: Osmanl Vakfehir likisine Bir rnek, Ankara, 2000. H. Denizli, Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas, 1998.

142 143

S. Erken, a.g.m., s.403-425. O. Eravar, a.g.e., s.71. 144 H. al, a.g.m.,103-123. 145 Y. nge, a.g.m. Sinann na Ettii Hamamlar, s.262.

49

2-1-4. Kurunlu Hamam ( Behram Paa Hamam)146

nceleme Tarihi 19 Ekim 2004, 14 Nisan 2005

Yapnn Yeri ve Tanm

Sivas il merkezinde, Paabey Mahallesi, Kurunlu Caddesinin kuzey kenarnda konumlanmaktadr. Batsnda yap ile ayn ad tayan Behram Paa Han, gneyinde, Ahi Emir Kmbeti ile meslek lisesi yer almaktadr. Hamam, tapunun 6 pafta, 252 ada ve 40 parsel numaralarnda kaytldr.

Dz bir arazi zerinde yer alan bina, Kuzey-Gney ekseninde, dikdrtgen planda, ifte hamam olarak dzenlenmitir147. Dousunda erkekler, batsnda ise kadnlar blm yer almaktadr (ekil: 7,8,9,10). Yapnn klhannn yer ald kuzey cephe binalar tarafndan kapatlm, dier cepheleri ise aktr. Gney ve batsndan yol gemekte, dousunda ise Behram Paa Han ile hamam snrlayan, aalarla kapl bir bahe bulunmaktadr. Gney cephe, nnden geen asfalt yolun ykselmesiyle ukurda kalmtr.

Tarihlendirme

Bugn binada kitabelik yoktur. Ancak R. Nafiz ve smail Hakk148, orijinal kitabenin hamamn giri kaps zerinde olduunu yazmtr. H.
Kitabesinde gre Behram Paa tarafndan yaptrlm olan hamam; kesme ta rgl beden duvarlarndaki demir balantlara kurun dklerek ina edildiinden, Kurunlu Hamam olarak adlandrlmaktadr. Bkz. H. Denizli, a.g.e., s.147; .Demirel, a.g.e., s.87. 147 Bkz. R. Nafiz, . Hakk, a.g.e., s.134; H. Acun, a.g.m.,s. 183-212; H. Denizli, a.g.e., s.146-147. 148 R. Nafiz, . Hakk, a.g.e., s.134
146

50

Denizli149

ise

kitabenin

erkekler blm

giri

cephesinde,

eksenin

dousunda bulunan pencereyi evreleyen, sivri kemer alnlnda olduunu bildirmektedir. Kitabe yapnn herhangi bir duvarnda deil; hamamn iindedir ve hamam sahibi tarafndan muhafaza edilmektedir (Foto: 34).

Sls harflerle yazlm olan satrlk kitabede; beni hazal-hamam fi eyyam devlets-sultan el-azam el-sultan murad bin selim han el-abdl muhtac ila rahmet rabbe behram paa bin abdullah emirl emrac fi vilayetr-rum sene 984150.yazmaktadr (Foto: 34). Kitabeye gre hamamn, H.984- M.1576 senesinde yapld banisinin de Behram Paa olduu anlalmaktadr151. Mimar belli deildir. Yapnn banisi, Sar Behram Paa nam ile de zikredilmektedir152.

Yapnn Geirdii Onarmlar

Binann

1920li

yllarda

tuz

deposu

olarak

kullanldn

renmekteyiz153. VGM arivinden temin ettiimiz 1946 ylna ait izimde154, (ekil: 8) hamamn atl durumda brakld anlalmaktadr. Kadnlar ksmnn erkekler blmne gre nispeten daha iyi durumdadr. ki blmn soyunmalnn da salam kald, buna karn lklk ve scaklk

meknlarnn kubbelerinin ykld grlmektedir. Bugn kesme talarla kapatlm (kadnlar ksmna alan) gney cephedeki pencere, sz konusu tarihlerde aktr. Yine, kadnlar ksm aralk meknnn dousunda, erkekler

H. Denizli, a.g.e., s.146 R. Nafiz, . Hakk, a.g.e., s.134. 151 H. Denizli, a.g.e., s.146; Kitabenin Trkesi ise yledir. Bu hamam, Selim Hann olu Sultan Murad dneminde Allahn rahmetine muhta, Rum eyaleti emirler emiri Abdullah olu Behram Paa tarafndan hicri 984 senesinde yaptrlmtr. 152 R. Nafiz, . Hakk, a.g.e., s. 134. Mehmed Sreyya, Sicil-i Osmani, II, s..35. 153 R. Nafiz, . Hakk, a.g.e., s.134. 154 Hamamn 1946 ylnda VGM adna Nedim Onat tarafndan yaplan bir izimi bulunmaktadr. izimin dosya numaras yoktur.
150

149

51

ksmna gei salayan bir aklk ile araln batsnda (bugn soyunmala alan kapnn kuzey kanadnda) ikinci bir aklk daha grlmektedir. Bu blm 1946 ylnda tek bir mekn zellii gsterirken, tarihini bilmediimiz bir dnemde ikiye blnmtr. Kuzey taraf erkekler ksmnn tandr, gneydeki blm ise kadnlar blmnn giri aral olmutur.

Erkekler ksm soyunmalnn cami olarak kullanldn yine bu plana bakarak renmekteyiz. yle ki, hamama girii salayan kapnn ii doldurulup mihraba dntrlmtr. izimi yapan ahs orijinal eskize, bu ksmn cami olarak kullanldn da not dmtr. (ekil 8 )

H. Denizli, yapnn, 1950li yllarda onarldn ve VGM tarafndan kiraya verilerek iler hale getirildiini yazmaktadr155. Buna karn sz konusu onarmn nitelii hakknda herhangi bir bilgi verilmemitir. VGM Arivinde hamamn onarm ve restorasyonu ile ilgili en eski tarihli belge 1964 ylna aittir156. Bu belgede ykk olduu, 1946 ylna ait izimde anlalan, erkekler ksm, lklk ve scaklk blmlerinin bu tadilat ile tamamland belirtilmektedir. Bu onarmda, erkekler blm lklk ve scaklk kubbelerinin, kadnlar blmndekinden 0.60m ykseltildii, soyunmalk meknnda mahiyeti belli olmayan onarmlar yapld bildirilmektedir.

Yapn kuzey cephesi boyunca uzanan klhan, asli halinde tek bir ktleden ibaretken, bugn modern tulalarla ikiye blnmtr.

Erkekler ve kadnlar ksm kubbelerinde atlaklar olumu, bunlar VGMnin 2002 yl onarm raporu157 sonucunda kum sva ile kapatlmtr.

Hamamn hem kadnlar hem de erkekler blm tralk ve helalar yapya

155 156

yakn

tarihlerde

eklendii

anlalmakta

ina

tarihleri

ise

H. Denizli, a.g.e., s.147. V.G.M. Ab. l. Dai. Bk. 58-01/31, Nolu dosya. 157 V.G.M. Ab. l. Dai. Bk. a.g.dosya.

52

bilinmemektedir. Hamamn 2004 yl itibariyle yeni bir onarm projesi hazrlanmtr. Yaplacak almalar, Kayseri Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu tarafndan onaylanmtr. Yeni projede erkekler ksmnn betonarme olan soyunma odalar yklp ahap malzeme ile iki katl birimler yaplacaktr. Yine soyunmaln ortasna havuz eklenecektir. Duvar ve zeminler mermer kaplanacaktr. Kubbeler kurunla kaplanacaktr158.

Kadnlar mahallinde ise, soyunmalk meknn ortasndaki adrvan kaldrlp, tek kat ahap soyunma birimleri yenilenip iki katl olacak, zemin ve duvarlarda belli bir seviyeye kadar mermer ile kaplanacaktr.

Yapnn Bugnk Durumu

Bina bugn asli zellikleri byk lde korumakta, mlkiyeti VGM ne iletim hakk ise zel ahsa ait olmak zere, alr vaziyettedir. Bununla birlikte zellikle yapnn i ksmlarndaki svalarda rutubetten tr kabarmalar meydana gelmi, btn blmler badana ile mavi boyann bir arada kullanlmasyla boyanmtr.

D Grnm

Yap geni ve yksek bir ktleye sahiptir. Sekizgen kasnak zerine oturan, kadnlar ve erkekler blm soyunmalk meknn rten kubbeler, hamamn btn hacmine hakim konumdadr (Foto: 35,36). Yukardan baktmzda, lklk, scaklk, halvet ve eyvanlar rten kubbelerle, su
158

Son arazi almamz yapm olduumuz Nisan aynda erkekler ksmnn onarmna ve kubbenin kurunla kaplanmaya baland grlmtr.

53

deposu ve klhan tonozlarn grmekteyiz (Foto: 37). Bununla birlikte kadnlar ve erkekler ksm klhanlarnda bulunan toplam drt tteklik de izlenebilmektedir (ttekliklerin ikisi kadnlar ksmnda ikisi erkekler ksmnda yer almaktadr). Soyunmalk meknn rten kubbe kasnaklar ile yapnn btn cephelerini bir sra saak dolanmaktadr. Binann st rtsn otlar kaplamtr (Foto: 37).

Hamamn giri blmn tekil eden gney cephesi vurgulanm bir dzenleme gsterir (Foto: 35,38,39). Erkekler ve kadnlar blm girileri bu cepheye alm kaplardan salanmaktadr. Erkekler ksmna cephenin bat tarafnn orta ekseninde yer alan, duvardan da tarlm sivri kemerli bir aklkla (Foto: 39,40), kadnlar meknna ise cephenin orta eksenine isabet eden lentolu kap ile girilmektedir (Foto: 35). Ayrca erkekler ksm giri aklnn dou ve bat kanadna, dtan sivri kemer alnlkl, birer pencere almtr (Foto: 39,41,42). Dikdrtgen formlu ve bask kemerle sonlanan pencereler, giri aklndan daha dar ve yksekedir. Sz konusu pencereler, yapnn nnden geen yolun ykselmesi nedeniyle, cadde ile ayn seviyede kalmtr. Erkekler giriinin batsndaki pencere akln evreleyen sivri kemer, dikey silmelerle hareketlendirilmi kemer ayana oturmaktadr. Kadnlar blmnn lentolu giri aklnn hemen stne dikdrtgen bir pencere almtr. Gney cephede her iki soyunmalk meknnn da kubbe kasnana alm, dikdrtgen formlu, sivri kemerli pencere aklklar grmekteyiz (Foto: 35).

Erkekler ksm giri aklnn yukarsna, ayn eksen zerinde, takriben 2.00m aralkla sralanan, drt ta konsol yerletirilmitir. Konsollar bugn herhangi bir fonksiyon tamamaktadr (Foto: 41,42,43,44).

Gney cephenin bat kanadnda, kadnlar blmnn orta eksenine isabet eden akln, gnmzde kapal olduu gze arpmaktadr (Foto: 35).

54

Bat cephe, yapya paralel devam eden yola bakmaktadr. Yol ile hamamn zemini ayn kottadr. Kuzeyden gneye kademeli olarak ykselen bir dzenleme ihtiva etmektedir (Foto: 45). Klhan ile su deposu ayn seviyede devam edip, scakln balad noktadan itibaren duvar ykselir, lklk boyunca ayn kotta kalr ve nihayet soyunmalk mekn ile duvarn kademeli ykselii son bulur. Sz konusu cephenin gney tarafn tekil eden ve kadnlar ksm soyunmalk meknn snrlayan cephe, erkekler giri dzenlemesinin tekrar niteliinde karmza kmaktadr. Buna karn giri akl ile iki yandaki pencereler bugn ta ile doldurulmutur. Ortada beden duvarndan da tarlm sivri kemerli giri akl (Foto: 46); bunun kuzey ve gney yanlarna ise ondan daha yksek ve dar yaplm pencereler grlmektedir (Foto: 45,47,48). Yine, cephenin gney kanadnda, kapatlm olan giri ve pencere aklklarnn hemen stnde birbirine simetrik yerletirilmi, drt ta konsol grlmektedir. Bununla birlikte cephenin gney kanadndaki iki konsol krlm, yalnzca izleri kalmtr. Konsollar birbirine, yaklak 2.00m mesafe ile sralanmaktadr (Foto: 48).

Kubbe kasnann, batya bakan blmnn orta ekseninde, gney cephedekilerle ayn formda, sivri kemerle sonlandrlm, dikdrtgen bir pencere yer almaktadr (Foto: 47).

Biri cephenin orta eksenine, dieri su deposu ile ke halvetlerinin ayrld ksma, iki rten yerletirilmitir. rtenler, saak seviyesinin hemen altnda yer almaktadr.

Bat cephenin kuzey tarafnda, klhana alan, lentolu kap yer alr.

Dou cephe kurgusal anlamda bat cephenin bir tekrar gibidir. Klhandan soyunmalk kasnana kadar kademeli ykseli, burada da grlr (Foto: 49). Cephe dzeni asndan ise farklk gsterir. Cephenin

55

gney kanadnda erkekler ksm soyunmalna alan birbirine simetrik iki pencere mevcuttur. Biri soyunmalk meknnn kuzey kanadnda dieri ise gneyinde yer alan pencereler, dtan sivri kemerle snrlandrlmtr (Foto: 49,50). Pencereler bask kemerlidir. Pencereler i ksmdan ise mukarnasl gen bir alnlkla sonlanmaktadr 159(Foto: 52,53,54).

Kubbe kasnann douya bakan blmnn orta ekseninde, dier cephedekilerle ayn formda, sivri kemerle sonlandrlm, dikdrtgen bir pencere yer almaktadr (Foto: 50). Cephenin kuzey kanadnda, klhana girii salayan dikdrtgen bir aklk bulunmaktadr. Yine bu blmde yan yana yerletirilmi iki dikdrtgen pencere akl bulunmaktadr. Dou cephenin saak seviyesinde, birbirine simetrik, drt ta rten grlmektedir. rtenler ortalama 5.00m ara ile sralanmaktadr.

Plan ve Kesitler

Kuzey-gney dorultusunda dikdrtgen yneli gsteren hamamn erkekler ksmna, gney cephede yer alan, dtan sivri, iten yarm daire kemerli kapdan girilmektedir. Sz konusu kap hamamn soyunmalk ksmnn orta eksenine almaktadr (Foto: 39,40). Soyunmalk, kareye yakn dikdrtgen planldr. Sekizgen kasnak zerine oturan kubbe ile rtldr. Kasnaa, kelerden sivri kemerli tromplarla geilmektedir. (Foto: 55) Kubbenin merkezinde aydnlk feneri bulunmaktadr (Foto: 37).

Hamam mimarisinde, genellikle rt sistemi ile rt sistemine gei elemanlarnda rastladmz mukarnaslarn pencere sisteminde grlyor olmas Sivas Hamamlar iin zgn bir rnektir. Mukarnas bezemeleri iin bkz. D. Kuban, Edirnede Baz kinci Murat a Hamamlar Mukarnas Bezemeleri zerine Notlar, Ord. Prof. smail Hakk Uzunarlya Armaan, Ankara, 1976, s.447 459; A. dekan, Bir Mukarnasl Portal Yarm Kubbesi Geometrik Semadan nc Boyuta Gei rnei, Ord. Prof. smail Hakk Uzunarlya Armaan, Ankara, 1976, s.437-445.

159

56

Meknn gneyinde, giri aklnn her iki yanannda iki pencere yer almaktadr. Ayrca, bat cephenin kuzey ve gney kanadnda iki pencere akl daha bulunmaktadr.

Drt ynden odalarla evrili, iki katl meknda (Foto: 56), alt katta on bir, st katta ise on soyunma odas vardr. Dikdrtgen ve kare plan emasndaki birimler birbirinden farkl boyutlardadr. Bat cephede eksenin kuzey cepheyle kesitii kede, tandra geii salayan lentolu koridor grlmektedir. Giriin karsndaki kuzey cephede, lklk mahalline geit veren lentolu kap ile st kata k merdiveni yer almaktadr. Merdiven ve kap, cephenin orta eksenine yakn konumdadr. st kat, alt katn tekrar niteliindedir. Alt kattan farkl olarak gney cephede giri kapsnn stnde ve kuzey cephedeki merdivenin batsnda birer soyunma odas yer almaktadr. Odalarn kaplar merkezi mekna almaktadr.

Kuzeybat kedeki koridordan petamal ve havlu kurutulan tandra ulalmaktadr. Kuzey-gney ynde, uzunlamasna dikdrtgen planl tandr, beik tonoz rtldr (Foto: 57). Tonozun merkezinde havalandrma ve aydnlk salayan tepe akl vardr. Tandrn kuzeye yakn blm, mekn zemininden daha alt kotta, havuz tarznda dzenlenmitir. Havuz formlu birimin iine modern bir soba yerletirilmitir. Sobadan kan dumann atlmas, tonoza alm bacadan salanmaktadr.

Tandrn kuzeyinde, yarm daire kemerli giri akl ve bugn ay oca ilevinde kullanlan, dou-bat ynnde uzanan kk ebatl bir blm vardr. Bu blmn kuzeybat kesi, da doru tant yapm olmakla birlikte genel anlamda dikdrtgene yakn plandadr.

Soyunmaln

kuzeyindeki

beik

tonozlu

bir

aklktan,

lkla

ulalmaktadr (Foto: 58). Kap, dou-bat dorultusunda, dikdrtgen yneli gsteren birimin gneybatsna almaktadr. zeri, biri dou, dieri bat

57

yne yerletirilmi iki eit kubbe ile rtldr. Kubbe, mekn stten ikiye blen yuvarlak kemer ile beden duvarlarna oturmaktadr. Beden

duvarlarndan kubbeye gei pandantiflerle salanmtr (Foto: 59). Ilklk mahallini kuzey, gney ve dou ynden evreleyen sekiler grlmektedir (Foto: 60).

Tralk ve helalara lkln kuzeybat kesindeki, sivri kemerli aklktan girilmektedir. zeri beden duvarlarna oturan kubbe ile rtldr. Kuzey-gney ynde dikdrtgen planldr. Kubbeye kelerden pandantiflerle geilmektedir. Meknn dou duvarna bitiik, kuzey-gney ynde sralanan tralk ile bat cephedeki, yine ayn yn ve sayda konumlanan hela yer alr. Kuzeybatsnda, giriin karsna isabet eden bir lavabo yer almaktadr. Ilkln kuzeyindeki yarm daire kemerli kap ile scaklk mahalline girilmektedir. Sz konusu kap, giri eyvannn orta eksenine almaktadr (Foto: 61).

Scaklk, merkezi kubbeli sekizgen bir mekn etrafnda, aksiyal planda dzenlenmi drt eyvan ile ke halvetlerinden ibarettir. Merkezi kubbe, beden duvarlar ile eyvan kemerlerine oturtulmutur. Kubbeye, halvet kaplarnn stnden itibaren kavisli bir ekilde ykselen pandantiflerle geilmektedir (Foto: 61,62). Kubbe merkezindeki yuvarlak tepe kl ile onun evresine simetrik yerletirilmi, kare formlu, yirmi bir k gz mekn aydnlatmaktadr. (Foto: 63) Meknn ortasna, sekizgen, gbek ta yerletirilmitir. Eyvanlar ile halvet duvarlar boyunca devam eden sekiler grlmektedir. Bununla birlikte dou, bat ve kuzey eyvanlardaki kurnalar ayn noktalara yerletirilmitir. kisi eyvan kelerine, ikisi karlkl yanlara, biride eyvan snrlayan arka duvarn orta eksenine oturtulmu, beer kurna yer almaktadr. Giri eyvannn yan duvarlarnda ikier kurna grlmektedir. Halvet duvarlarnn orta eksenlerine birer kurna oturtulmutur. Gneybatda sauna olarak kullanlan hcrede kurna bulunmamaktadr.

58

Kullanlan suyun tasfiyesi, eyvan ve halvet kaplarnn nnden devam eden su yolu ile salanmaktadr.

Aksiyal dzenlenmi eyvanlar, enine dikdrtgen planda, merkezi mekna, yuvarlaa yakn sivri kemerle almaktadr (Foto: 61). Eyvanlar, beden duvarlar ile eyvan kemerlerine oturan eliptik kubbe ile rtldr (Foto: 64). Kubbeye gei pandantiflerle salanmaktadr. Eliptik kubbelerde, tepe kl ile onun etrafna simetrik yerletirilmi, kare formlu, yedi k gz yer almaktadr. Gneybat kedeki halvet ise sauna ilevinde kullanlmaktadr. Meknn ortasna bir mangal ile halvet duvarlar boyunca devam eden sedirler yerletirilmitir.

Kuzeydeki eyvan ile su deposunu ayran duvarda, yuvarlak kemerli bir aklk bulunmaktadr.

Merkezi meknn kelerindeki, sivri kemerli aklklardan girilen ke halvetleri (Foto: 61), kareye yakn dikdrtgen planldr ve takriben ayn llerdedir. zerleri beden duvarlarna oturan kubbe ile rtldr. Kubbeye pandantiflerle geilmektedir. Halvet kubbelerinde bir tepe kl ile onun etrafna simetrik yerletirilmi, kare formlu, yedi k gz yer almaktadr.

Scakln bat duvar boyunca, dou-bat dorultusunda uzanan, dikdrtgen planda, su deposu bulunmaktadr. zeri beik tonoz rtldr. Su deposunun kuzey duvarnn orta eksenine, klhana alan ocak yerletirilmitir.

Yapnn klhan, su deposuna paralel uzanan, dikdrtgen planldr. Bat cephesine alm dikdrtgen formlu kapdan girilmektedir. zeri beik tonoz ile rtl mekn, kuzey duvara alm mazgal pencere aydnlatmaktadr. Tonozun bat ksmna yakn blmne hafifletme kemeri atlmtr.

59

Yapnn batsnda konumlanan kadnlar blmne, gney cephenin orta eksenine alm dz lentolu kapdan girilmektedir (Foto: 35). Kap, kuzey-gney ynde yneli gsteren, dikdrtgen planl aralk blmne almaktadr. zeri beik tonoz rtl meknn (Foto: 65) bat cephesine alm kap ile soyunmaln gneydou blmne ulalmaktadr.

Kadnlar blmnn en hacimli birimi soyunmalk, kareye yakn dikdrtgen planldr. zeri sekizgen kasnak zerine oturan kubbe ile rtldr. Kasnaa, kelerden sivri kemerli tromplarla geilmektedir. Tromplarn oturduu keler mukarnaslarla hareketlendirilmitir (Foto: 66,67). Kubbenin merkezine aydnlk feneri almtr (Foto: 36). Meknn ortasna, aydnlk fenerinin alt eksenine isabet eden sekizgen adrvan yerletirilmitir. Ortasnda fskiyesi vardr (Foto: 68).

Soyunmalk meknnn gney duvarnda, kapatlm bir pencere akl izlenmektedir. Bununla birlikte bat duvarda, eksenin ortasndaki sivri kemerli kap akl ile bunun iki yanndaki pencerelerin kesme ta ile kapatld grlmektedir. Mekn, kubbe kasnann gney ve bat blmlerine alm iki pencere ile aydnlanmaktadr.

Tek katl ve kapal avlulu plan emasndaki mekn, drt ynden toplam on drt oda evrelemektedir. Odalarn oturduu zemin yerden ykseltilmitir. ki basamak klarak ulalan birimlerin dikdrtgen kaplar, kapal avluya almaktadr. Soyunma birimlerinin hepsi dikdrtgen planda ve farkl boyutlardadr.

Soyunmaln

kuzey

duvarndaki,

yarm

daire

kemerli

kap

aklndan, lkla girilmektedir (Foto: 69). Ilklk, dou-bat dorultusunda uzanan dikdrtgen planldr. zeri yan yana iki kubbe ile rtldr. Kubbeye beden duvarlar ile ortadaki takviye kemerine oturan pandantiflerle geilmektedir (Foto: 70). Meknn, gneydou kesindeki yarm daire

60

kemerli aklktan, tralk ve helalarn bulunduu blme geilmektedir. (Foto: 71) zeri, beden duvarlarna oturan kubbe rtldr. Kubbeye pandantiflerle geilmektedir. Yan yana konumlanan iki tralk batya, yine bitiik nizamdaki hela ise, douya yerletirilmitir.

Ilkln kuzey duvarna alm olan ka kemerli kapdan scaklk blmne geilmektedir. (Foto: 71) Sz konusu kap giri eyvannn orta eksenine almaktadr.

Scaklk, merkezi kubbeli sekizgen bir mekn etrafnda, aksiyal olarak dzenlenmi drt eyvan ile ke halvetlerinden ibarettir. (Foto: 72,73) Merkezi kubbe, beden duvarlar ile eyvan kemerlerine oturtulmutur. Kubbeye, halvet kaplarnn stnden itibaren kavisli bir ekilde ykselen pandantiflerle geilmektedir. (Foto: 74) Pandantiflerin merkezi noktalarna yuvarlak kemerle sonlanan, niler almtr. (Foto: 74) Kubbe merkezindeki yuvarlak tepe kl ile onun evresine alm daire formlu k gzleri ile aydnlanmaktadr. Meknn merkezine, kelerden pahlanm, kareye yakn dikdrtgen formda, gbek ta yerletirilmitir. (Foto: 73)

Aksiyal olarak dzenlenmi eyvanlar, enine dikdrtgen planda olup, merkezi mekna, yarm daire kemerli kemerle almaktadr. Eyvanlar, beden duvarlar ile eyvan kemerlerine oturan kubbe ile rtldr (Foto: 75). Kubbeye gei sivri kemerli tromplarla salanmaktadr. Kubbelerde, tepe kl ile onun etrafna simetrik olarak yerletirilmi, daire formlu k gzleri grlmektedir.

Eyvan ve halvet duvarlar boyunca devam eden sekiler grlmektedir. Bununla birlikte, sz konusu sekilerin zerine, hepsi farkl bir duvarn orta eksenine isabet eden, halvetlerde drt, merkezi meknn kelerinde drt, giri eyvannda karlkl birer, kuzey eyvanda ise ikisi karlkl yan duvarlarda olmak zere, be kurna oturtulmutur.

61

Kullanlan suyun tasfiyesi, eyvan ve halvet kaplarnn nnden devam eden su yolu ile salanmaktadr.

Kuzeydeki eyvan ile su deposunu ayran duvarda, yuvarlak kemerli bir aklk bulunmaktadr.

Ke halvetleri, kareye yakn dikdrtgen planl zerleri beden duvarlarna oturan kubbe ile rtldr. Kubbeye sivri kemerli tromplarla geilmektedir. Gneybat ve gneydoudaki halvetler karlkl giri eyvanna almaktadr. Kuzeydou ve kuzeybatdaki halvetler ise gney ynlerindeki eyvanlara bakmaktadr. Halvet kaplar sivri kemerlidir. (Foto: 76) Halvetler, kubbedeki tepe kl ile onun evresine simetrik olarak sralanm k gzleri tarafndan aydnlanmaktadr.

Scakln bat duvar boyunca dou-bat dorultusunda uzanan, dikdrtgen planl, su deposu bulunmaktadr. zeri beik tonoz rtldr. Su deposunun, kuzey duvarnn orta eksenine, klhana alan ocak

yerletirilmitir.

Yapnn klhan, su deposuna paralel uzanan, dikdrtgen planldr. Dousuna alm dikdrtgen formlu kapdan girilmektedir. zeri beik tonoz ile rtldr. Batsnda kapatlm dikdrtgen bir pencere gze arpmaktadr. Ayrca kuzey duvarda birbirine simetrik iki mazgal pencere daha vardr.

Ssleme

Yapda ok fazla sslemeye rastlanmamaktadr. Buna karn strktr elemanlar dzenlenmesi yapnn grnmn hareketlendirmitir.

62

Erkekler blm girii ve iki yanndaki pencerelerin alnlklarnn kilit talarnda, oyma teknii ile alak kabartma eklinde yaplm rozet formunda sslemeler grlmektedir. Akln batsndaki pencerenin kilit tana, arkfelek (Foto: 77), doudakine ise, gle motifi ilenmitir (Foto: 78,79). Kapnn kilit tandaki motif dklm olmakla birlikte, kadnlar ksm bat cephesindeki, kapatlan giri aklnn, kemerindeki ssleme ile ayn olduu anlalmaktadr. Her iki ksmda da girift bitkisel sslemeler grlmektedir (Foto: 80).

Erkekler blmn soyunmalndaki, kubbeye geii salayan dilimli tromplarda, mimari ssleme biiminde karmza kmaktadr (Foto: 55). Bununla birlikte, kadnlar blm soyunmalndaki, sivri troplarn iine yaplm geometrik mukarnaslarda, dier bir ssleme unsurudur (Foto: 66,67).

Erkekler

ksm

soyunmalnn

gney

ve

dou

cephelerindeki

pencereler iten mukarnasl gen alnlkla sonlanmaktadr. Mihrap nii formunda dzenlenmi blmlere yaplm mukarnaslar yapdaki sslemenin en nemlilerindendir (Foto: 52,53,54).

Malzeme ve Duvar Teknii

Hamamn d cephesi, kesme tatan kurun kenetler kullanlarak ina edilmitir (Foto: 81). Klhan duvarlar ise moloz tatan rlm, derzler kum ile svanmtr.

Yapnn kubbeleri tuladr ve iten ve dtan kum ile svanmtr. Ayrca, iten, tm mekn ve mimari unsurlar boyanmtr.

63

Erkekler blm iki katl soyunma odalar betonarmedir. Alt kattaki odalarn avluya bakan d cepheleri fayans kapldr. Yine avluya bakan cepheler, ahap ve camn bir arada kullanlmasyla kurgulanmtr.

Erkekler blmnde zeminler ile hela ve tralk duvarlar mermerdir. Kadnlar blm soyunma kabinleri camekn tarzndadr. Kadnlar blm zemini, mozaik, hela ve tralk duvarlar ise fayans kapldr. Hamamdaki kurnalarn tamam mermer malzemeden yaplmtr. Yukarda da belirtildii zere, kubbenin zeri kurun kaplanmaya balanmtr.

Yapnn Getirdii Sorunlar

Hamamn planna baktmzda, gze arpan en nemli sorun, kadnlar blm soyunmandaki kapatlm pencere ve kap aklklardr ( Foto: 45,46,47,48). Bugn kadnlar mahalline giri salayan kapnn ald aralk meknnn, hamamn yapld dnemde, havlu ve petamal kurutulan tandr olduunu dnmekteyiz. Bu blmn, erkekler blm tandr ile ayn eksen zerinde bulunmas ve hamamn genel itibarla simetrik bir dzenleme gstermesi bu dncemizi desteklemektedir. Yapnn 1946 ylnda izilen plannda grlen ikinci akln tandra giri salayan orijinal kap olduu muhakkaktr. Nitekim yine bu planda, erkekler ksmndan tandra,

soyunmaln bat cephenin gney kanadndaki kapdan girildiini gryoruz. Oysa bugn, bu kapnn kapatldn, sz konusu mekna geiin, cephenin kuzey kanadndaki aklktan yapldn bilmekteyiz (Foto: 35).

Erkekler blmnde, betonarme olarak ina edilen blmlerin hamama sonradan eklendii dilatasyonlardan anlalmaktadr. Fakat bu ilemin, hangi tarihlerde yapld tespit edilememitir. Buna karn 1946 ylnda VGM

64

tarafndan izilen planda olmamas sz konusu blmlerin bu tarihten sonra eklendiini gstermektedir.

Kadnlar blm soyunmalnda adrvan yer almasna karn erkekler blmnde bulunmay dikkat ekicidir. Yapnn zgn halinde bu ksmda da sonradan kaldrlm bir adrvann varl dnlebilir160.

Yapnn gney ve bat cephesindeki ta konsollar bulunmakla birlikte fonksiyonel deildir. Bu konsollarn, kurun kapl saaklarla, girileri koruduu dnlmektedir161( Foto: 39,45). Soyunmalk kubbelerinin kurun kapl yapld sylenmektedir162. Buna karn bugn erkekler ksm soyunmalk kubbesi kurun

kaplanmaktadr. Kadnlar ksmnda ise kubbe kum sva kapldr. zgn kurun kaplamalar gnmze ulamamtr.

Karlatrma ve Deerlendirme

Yap Sivasta, gnmze ulaabilmi tek ifte hamamdr. Havari, drt eyvanl, ke halvetli plan tipindeki ifte hamamlarn, Anadoluda birok rneini grmekteyiz. Seluklular zamannda, Konya Sahip Ata Hamam163, Kayseri Hunad Hamam164, 14.yzylda, Akehir Meydan Hamam165,

Anadoluda adrvan rnekleri iin bkz. Y.nge, Konya ve evresindeki Mukarnasl... s.95-108. Y, nge, a.g.e., s. 19. Ayrca kurun kapl rt sistemleri iin bkz., Y.nge, Klasik Osmanl Mimarisine ekil Veren Kurun rt ve Kurunculuk, nasya, Cilt: 5, Say: 53, Ankara, 1970, s.1113. 162 Y. nge, a.g.e., s. 54. 163 Y. nge, a.g.e., s. 234. 164 Y. nge, a.g.e., s. 191-208. 165 B. Erat, a.g.t., s. 64-74, ek.14.
161

160

65

Osmanl dneminde ise, Bor Sokullu Mehmet Paa Hamam166, Zilede Tekke Hamam167, Edirnekap Mihrimah Sultan Hamam168, stanbul Zeyrek Hayreddin Paa (inili) Hamam169, Bayazd Hamam170, Gedik Paa Hamam171, Safranbolu Cinci Hamam172, Tokat Mustafa Aa Hamam173 ile Ali Paa Hamam174, ifte hamam plannda ina edilen benzer tarzdaki hamam rneklerindendir.

Erkekler ve kadnlar blmlerini bamsz dndmzde de benzer plan tipinde birok hamam ile karlamaktayz. Diyarbakrda yine Behram Paa175 tarafndan ina edilen, Behram Paa Hamam, zellikle soyunma ksm cephelerinin kurgusu, plan emas, asndan Kurunlu Hamam erkekler ksm ile ok benzerdir. ki hamam yaptrannda ayn kii olmas, yaplarn mimari zelliklerine etki etmi olabilir dncesindeyiz.

Sz konusu hamamn erkekler ksm soyunmalk meknnda kubbeye gei eleri dilimli tromplar, stanbul emberlita Hamam176 ile Tokat Ali Paa Hamam177, Tire Eski-Yeni Hamam178, soyunmalk meknlarnda da kubbe gei eleman olarak karmza kar.

M. zkarc, Nide- Bor Sokullu Mehmet Paa Klliyesi, Belleten, Cilt: LXIII, Say: 236, Ankara, 1999, s. 95-122. 167 H. al, a.g.m., s. 103-123. 168 Y. nge, Anadolu Trk Hamamlar Hakknda ...., s. 424. 169 Y. nge, Sinann na Ettii..., s. 262. 170 S. Eyice, Trk Hamamlar ve Bayazd Hamam, Trk Yurdu, Say:244, Mays, 1955, s. 849-855. 171 E. H. Ayverdi, Osmanl Mimarisinde Fatih Devri, 855-866, (1451-1481), IV, stanbul, 1989, s.600. 172 B.E., Ertrk, Osmanl Dneminde Safranbolu Su Mimarisi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Yaynlanmam), Doktora Tezi, Ankara, 2004, s.139-144. 173 O. Eravar, a.g.e., s.43. 174 O. Eravar, a.g.e., s.85-86. 175 Behram Paa, H. 977- M. 1569 ylnda Sivas, H.985-M.1577 de tarihinde de Diyarbakr Beylerbeyi olmutur. Ayr. Bil. . Bkz. Mehmed Sreyya, Sicil-i Osmani, II, s..35. 176 H. Glck, a.g.e., s.138, foto:100. 177 O. Eravar, a.g.e., s.91. 178 C. akmak, a.g.e., s.160.

166

66

13. yzylda yaplan, Divrii Bekir avu Hamam179 14. yzylda ina edilen, Mardin Ulu Cami Hamam180,Bursa Orhan Gazi Hamam erkekler ksm181, Karaman Emir Sleyman Hamam182, ile Osmanl dneminde, Edirne Tahtakale Hamam erkekler ksm183, Zilede Yeni Hamam184, Sivas merkezdeki, Eski Paa Hamam (ekil 1), Hamamcolu Hamam (ekil 3), Kale Hamam (ekil 5), Mehmet Ali Bey Hamam (ekil 11), Meydan Hamam (ekil 13), irinolu Hamam (ekil 20), havari, drt eyvanl, ke halvetli plan grubuna giren benzer plandaki yaplardandr.

Bibliyografya

Y. nge, XII-XIII. Yzyl Trk Hamamlar, Ankara, 1995. H. Acun, Sivas ve evresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Deerleri, Vakflar Dergisi, XX, Ankara, 1988. H. Denizli, Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas, 1998. . Demirel, Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol: Osmanl Vakfehir likisine Bir rnek, Ankara, 2000.

179 180

N. Sakaolu, a.g.e., s.208-209; Y. nge, a.g.e., s. 179-184. A. Altun, a.g.e., s. 117, ekil:37; B. Erat, a.g.t., s. 82-88. 181 E. H. Ayverdi, Osmanl Mimarisinin lk..., s.111; B. Erat, a.g.t., s. 115-127. 182 Y. nge, a.g.e., s. 31. 183 S. Erken, a.g.m., s.403-425. 184 H. al, a.g.m.,103-123.

67

2-1-5. Mehmet Ali Bey Hamam

nceleme Tarihi 17 Ekim 2004, 18 Nisan 2005

Yapnn Yeri ve Tanm

Sivas

ili

Merkez,

Akdeirmen

Mahallesi,

Kepenek

Caddesinin

kuzeyindedir. Tapunun, 158 pafta, 111 ada, 23 parsel numaralarnda kaytldr.

Yap, dou-bat ynnde meyilli bir arazi zerinde, kuzey-gney ekseninde, uzunlamasna dikdrtgen bir plan zellii gstermektedir. Buna karn, yapnn dou cephesine eklenmi iki katl muhdes bina yapy L planl bir emaya dntrmtr (Foto: 82,823. Ayrca gney cephenin yamuk formu, dikdrtgen plan formunu bozan dier bir unsurdur. Bununla birlikte, ayn eksen zerinde sralanan, soyunmalk, lklk, scaklk, su deposu ve klhandan mteekkil erkekler hamamdr (ekil 11,12).

Tarihlendirme

Hamamn ina kitabesi yoktur. Mimar hakknda da bilgi sahibi deiliz. H. Denizli hamam, kesme ta ve dikdrtgen planndan tr 17. yy. tarihler185. Fakat bu zelliklere gre byle bir tespit bizi doru sonulara ulatramaz. Hamamn gney cephesine Sivas Mzesi tarafnda aslan panoda da yapnn 16. yy. eseri olduu yazmaktadr. Bu tarihlendirmeler vakfiye kaytlarna bavurulmadan yaplan saptamalardr.

185

H. Denizli, a.g.e., s.148.

68

Hamamn H.1305-M.1887 tarihli vakfiyesi vardr. Bu vakfiyeye gre hamam, gelirinin byk ksmnn Behram Paann olu Mustafa Bey

tarafndan 1589 ylnda yaptrlan, Ali Aa Camiine akar olmak zere, avu Mahallesinde oturan, Sivas erafndan Sahibl-hayrat Silahtar-zade, Zlfzade, Mehmet Ali Efendi bni, brahim, 1887 tarihinde yaptrmtr186.

Sivas

merkezde

bulunan

hamamlarn

genel

zellikleri

dikkate

alndnda Mehmet Ali Bey Hamam, 1904 ylnda ina edilen irinolu Hamam ile benzer zellikler gstermektedir. Soyunmalk mekn st rtleri itibariyle bu iki hamam, Sivastaki dier yaplardan ayrlmaktadr. Btn yaplarda soyunmalklar kubbe ile rtlyken sz konusu iki hamamda ahap konstrksiyonlu krma atlar grlmektedir. Scaklk plan emas dikkate alnarak yaplacak tarihlendirmeler, salkl sonulardan uzak olacaktr. Genel kurgu itibariyle 1904de ina edilen irinolu Hamam ile benzer zellikler gstermesi, yapnn, vakfiyesinde geen 1887 tarihinden sonra yaplabileceini gsteren nemli bir husustur.

Yapnn Geirdii Onarmlar

Antlar Yksek Kurulu tarafndan 08.07.1977 tarihinde korunmas gereken kltr varl olarak tescil edilmitir.

VGM Arivinde 2002-2003 yllarna ait onarm ve restorasyon projeleri mevcuttur. Bu tarih ncesinde yapnn geirdii onarmlar hakknda belge yoktur.Sz konusu tarihte hamamda u almalar yaplmtr; Sval kesme ta duvarlar raspa edilmitir. Soyunmalk ve klhann galvanizli kapl ahap atlar yenilenerek alminyuma dntrlmtr. Bununla birlikte lklk ve scaklk kubbeleri de alminyum kaplanmtr. Klhan duvarlarnn yklan
186

V.G.M. Ab. l. Dai. Bk. 58-01/20, Nolu dosya.

69

ksmlar moloz ta ile onarlmtr. Soyunmalk, lklk ve scaklk blmlerinin tabanlar bozulmu vaziyette mozaik ve mermer iken tamam mermer ile kaplanacaktr. Yine duvarlar zeminden 1.20m seviyesine kadar mermerle kaplanacaktr. Mermer kurnalar yenilenmitir. Yapnn

dousundaki muhdes binaya alan, gney cephedeki kap kapatlmtr.

VGM kaytlarnda tespit edemediimiz dier bir husus ise muhdes binann kuzeyinde sralanan ay oca ve amar kurutma meknlarnn hamama, hangi tarihlerde eklendiidir.

Ilkln dou blmne mozaik kapl havuz eklenmi; ayrca yine lkln duvarlar mermerin stnden itibaren, renkli mozaik ile kaplanmtr.

Muhtemelen yine ayn tarihlerde soyunmalk meknna ahap soyunma birimleri eklenmitir.

Yapnn Bugnk Durumu

Hamam VGMnin mlkiyetinde ve denetiminde olup ahslara kiraya verilmitir. Olduka salam ve iyi korunmu olan hamam halen erkek mterilere hizmet etmektedir.

D Grnm

Hamamn giri cephesi gneyde yer almakta ve nnden geen Kepenek caddesine paralel uzanmaktadr (Foto: 84,85). Bat cephesi ise

70

aktr ve sarmaklar tarafndan sarlmtr (Foto: 86). Klhan ile sonlanan kuzey cephe bitiiindeki modern tarzda binalar tarafndan ksmen de olsa kapatlmtr. Dou cephesi de yine aktr. (Foto: 87)

Dou ve bat cepheler, dtan, lklktan klhann balad nokta arasnda, gen alnlk formunda dzenlenmitir (Foto: 88,89). Sz konusu alnlkta bir sra profilli saak grlmektedir. Ayrca dou ve bat cephelerde, saak seviyesinde ayn eksen zerinde birer ta rten gze arpmaktadr (Foto: 90). Batdaki rten sarmaklar tarafndan sarldndan ok zor seilmektedir.

Krma atnn kasnanda, birbirine simetrik ve ayn ebatlarda, douda , batda drt, gneyde ise yine drt pencere grlmektedir (Foto: 84,85). Bat cephenin gney kanad ile lklk duvarnda, gney cephenin de muhdes binaya yakn noktasnda, birer pencere vardr. Dou cephede, muhdes binaya alan birbirine simetrik ve eit boyutlarda pencere ile ay ocana alan bir kap ile iki pencere (Foto: 82,83), klhanda ise ayn cephede bir pencere ve kap bulunmaktadr. Kuzey cephenin orta ekseninde de klhana gei salayan dikdrtgen bir pencere vardr.

Ayrca gney cephede giriin sanda, eksenin dou kanadnda dikdrtgen bir pencere bulunmaktadr (Foto: 84). Ilkln bat duvarnda da bir pencere akl izlenmektedir (Foto: 86).

Yapya yukardan baktmzda, soyunmalk meknnn zerindeki krma at ile lklk, scaklk ve ke halvetlerini rten kubbeleri grmekteyiz. Sz konusu krma at, dikdrtgen bir kasnaa oturmaktadr (Foto: 84,85).

Binaya baktmzda gze arpan en nemli unsurlardan biride, yapy ve ykanmada kullanlan suyu strken oluan dumann dar atlmasn

71

salayan ttekliktir. Bunlar atein yand ocan stnde, klhan ile su deposunu ayran duvara ve lklk ile scakln ayrld duvara almlardr.

Hamama,

caddeye

paralel

uzanan

gney

cephedeki

kapdan

girilmektedir (Foto: 84). Giri kaps, nnden geen yol ile ayn kottadr. stten ve yanlardan i ie gemi profil ile snrlanan giri kaps, bitkisel motiflerle hareketlendirilmi, bask dilimli kemerlidir (Foto: 91,92). Kap soyunmalk meknna almaktadr. Bununla birlikte hamamn yine gney cephesinde, eksenin dou kanadnda, kapatlm bir kap olduu mevcut izlerden anlalmaktadr (Foto: 85).

Plan ve Kesitler

Gneyindeki kap ile ulalan soyunmalk, hamamn en byk hacimli blm olup btn ktleye hakim konumdadr. Dikdrtgene yakn yamuk plandadr. zeri dikdrtgen bir kasnak zerine oturan krma at ile rtldr. Krma atnn kasnandaki on alt pencere ile gney ve bat cephede yer alan birer pencere mekn aydnlanmaktadr. Ortada geometrik bir formu olmayan havuz bulunmaktadr. Meknn drt tarafnda soyunma odalar grlmektedir (Foto: 93).

Soyunmaln dousundaki ahap bir galeriden iki katl muhdes binaya geilmektedir. Bu blm bugn dinlenme yeri olarak kullanlmaktadr. Ahap bir merdiven vastasyla st kata klmaktadr. st katta ise dinlenme odalar yer almaktadr.

Dinlenme yeri olarak kullanlan muhdes binann kuzeyindeki kapdan, ay ocana, oradan da yine meknn kuzeyinde bulunan kap ile amar kurutma birimi olarak kullanlan mekna geilmektedir.

72

Soyunmaln kuzey duvarnda, duvarn kalnl boyunca alm, beik tonozlu galeriden, lkla geii salayan kapya ulalr (Foto: 94). Kap lkln orta noktasna almaktadr. Kap kemerinin iine scaklktan yaylan buhar toplamak amac ile bir baca almtr. Ilklk, dou-bat dorultusunda uzanan dikdrtgen plandadr (Foto: 95,96).

Orta blm, kuzey ve gneyden beden duvarlarna, dou ve batdan ise tonoz kemerlerine oturan kubbeyle rtldr (Foto:97) Kubbede begen formlu, biri merkezde dierleri onun evresine aksiyal olarak dzenlenmi be k gz yer almaktadr (Foto: 98). Meknn dou ve bats beik tonoz rtldr (Foto: 95,96). Tonozlarn kubbeyi tayan ksmlarnda yarm daire takviye kemerleri grlmektedir. Bat cepheye bir mazgal pencere almtr (Foto: 95). Doudaki tonoz rtl blm restorasyon esnasnda zeminden 1.50m ykselen bir duvar ile blnm ve havuza dntrlmtr (Foto: 96). Havuza merdiven vastasyla ulalmaktadr. Batda ise yine onarmlar neticesinde karlkl ina edilmi iki tralk ile hela yer almaktadr (Foto: 95). Hela ve tralklar lklk zemininden daha yksek kottadr.

Ilklk meknnn kuzeyinde yer alan yarm daire kemerli kap ile scakla ulalmaktadr. Sz konusu kap giri eyvannn orta noktasna almaktadr.

Scaklk,

merkezi

kubbeli

bir

mekn

etrafnda

aksiyal

olarak

dzenlenmi drt eyvan ile kelerdeki halvetlerden ibarettir. Merkezi kubbe, beden duvarlar ile eyvan tonozlarna oturtulmutur. Beden duvarlarndan kubbeye gei, halvet kaplarnn stnden itibaren ykselen pandantifler ile salanmtr (Foto: 99). Kubbe merkezinde yer alan k gznn evresine, sra sekizerli k gz almtr. Ik gzlerinin tamam ayn byklkte altgen formludur (Foto: 100). Merkezi meknn orta noktasna, kelerden pahlanm kare gbek ta oturtulmutur.

73

Ke halvetleri ile eyvanlarn duvarlar boyunca devam eden sekiler grlmektedir.

Sivri kemerlerle merkezi mekna alan eyvanlar, enine dikdrtgen planldr. zerleri sivri tonoz ile rtldr (Foto: 99). Eyvanlarda, ikisi eyvann arka duvarnda, dier ikisi ise karlkl olarak yan duvar nlerine yerletirilmi drder kurna yer almaktadr. Giri eyvannda ise, yan duvarlara karlkl yerletirilmi birer mermer kurna grlmektedir.

Kuzey eyvann su deposu ile ayrld duvara yuvarlak kemerli, dikdrtgen bir pencere almtr.

Merkezi meknn kelerindeki, yuvarlak kemerli aklklardan, ke halvetlerine ulalmaktadr (Foto: 99,101). Halvetler karedir ve zerleri kubbe ile rtldr. Kubbeye gei sivri kemerli tromplarla salanmtr (Foto: 102). Ke halvetleri, altgen formlu, be k gz ile

aydnlanmaktadr (Foto: 103). Kuzeydou kedeki halvet bugn sauna ilevinde kullanlmaktadr. Dier halvetlerde ise ana eksenlere yerletirilmi drder mermer kurna bulunmaktadr.

Scakln kuzey duvar boyunca uzanan, enine dikdrtgen planl su deposu yer almaktadr. zeri beik tonoz ile rtldr. Hamam ve suyu stan ocak, su deposunun kuzey duvarndaki, yuvarlak kemerli bir niin iine yerletirilmitir.

Yapnn kuzeyinde, dou-bat ekseninde uzanan, dikdrtgen plandaki klhan vardr. Girii, dousundaki lentolu kapdan salanmaktadr. zeri ahap dz dam ile rtldr. Mekn, kuzey, dou ve bat duvarlarna alm pencereler aydnlatmaktadr.

74

Ssleme

Giri kapsnda bitkisel motiflerden oluan dilimli kemer ile (Foto: 92) halvet kaplarnn merkezi mekna bakan st ksmlarnda Sivas Gzel Sanatlar Fakltesi retim yelerinin yapm olduu sslemeler vardr. Bu sslemeler halvet kaplarnn zerinde panolarn iine uygulanmtr. Kuzeybat halvet kaps stndeki ift bal kartal, kuzeydouda, hayat aac zerinde ift bal kartal, gneydouda yine ift bal kartal, gneybatda hayat aac motifi orijinal rneklere gre yaplp duvarlara aplike edilmitir (Foto: 99).

Malzeme ve Duvar Teknii

Yapnn ina malzemesi klhan duvarlar haricinde dzgn kesme tatr. Klhan duvarlar ise moloz ve kesme ta kullanlarak almak duvar tekniinde ina edilmitir. Klhann dz dam rtsn tayan strktr elemanlar ahap malzeme ile ina edilmidir. Soyunmalk meknn rten krma at beton ayaklara oturmaktadr. Krma at, lklk ve scaklk kubbeleri, alminyum ile kaplanmtr. Yapnn i meknnda, yerler ve duvarn bir blm mermerdir. Ilklk mekn duvar yzeyleri mermer kaplamann zerinden itibaren renkli ta mozaiktir. Hela ve tralk duvarlar fayanstr.

Yapnn Getirdii Sorunlar

Mehmet Ali Bey Hamam gney cephe itibariyle nnden geen caddeye paralel uzanmaktadr. Yamuk planl soyunmalk meknnn, yapnn

75

asli halinde de mi, yoksa sonradan m bu hali ald hususu tam olarak ortaya konulamamaktadr. Eldeki veriler bu sorulara cevap verecek mahiyette deildir. Bununla birlikte sz konusu cephenin mdahaleye uramad grlmektedir. Buda yapnn asli halinde toporafik artlardan dolay bu halde ina edildiini akla getirebilir.

Yapnn dikdrtgen plann, L ekline dndren, muhdes olduu dilatasyonlardan anlalan binann, ne zaman yapld konusunda da kesin bir bilgiye ulalamamtr (Foto: 82,83). Buna karn ok da eski bir tarihte yaplmad mevcut durumundan anlalmaktadr.

Binann klhannda zgn olmad dilatasyonlardan anlalmaktadr (Foto: 104). Binaya eklendii tarih hakknda bilgi yoktur.

Karlatrma ve Deerlendirme

Mehmet Ali Bey Hamam, scaklk mekn plan emas dikkate alndnda, Sivasta ve Anadolunun farkl blgelerinde birok rneini grdmz hamamlar arasna girmektedir. Havari, drt eyvanl, ke halvetli hamamlar grubuna giren yap, Sivasta Eski Paa Hamam (ekil 1), Hamamcolu Hamam (ekil 3), Kale Hamam (ekil 5), Kurunlu Hamam (ekil 7), Meydan Hamam (ekil 13), soyunmalk meknn rten krma ats ve ayn plan tipiyle de, irinolu Hamam (ekil 20) ile benzerlik gstermektedir. 13. yzylda yaplan, Divrii Bekir avu Hamam187 14. yzylda ina edilen, Mardin Ulu Cami Hamam188, Bursa Orhan Gazi Hamam189,
187 188

N. Sakaolu, a.g.e., s.208-209; Y. nge, a.g.e., s.179-184. A. Altun, a.g.e., s.117, ekil:37; B. Erat, a.g.t., s.82-88.

76

Karaman Emir Sleyman Hamam190, ile znik Hac Hamza Hamam191, Edirne Tahtakale Hamam erkekler ksm192, 17.yy. yaps olan Yeildirek Hamam193, Tokat Sultan Hamam erkekler ksm194, Zilede Yeni Hamam195, bu plan tipinin Anadoludaki dier rneklerindendir.

Topografyadan tr herhangi bir cephenin erisel yneli gsterdii hamamlar deiik blgelerde de grmek mmkndr. Sivas Meydan Hamam (ekil 13) kuzey cephe, zmir Alibey Hamam196 bat cephe, Tire Terziler Hamam197 bat cephe, yaplarda herhangi bir cephenin nnden geen cadde ya da sokaa paralel uzand hamam rneklerindendir.

gen alnlkla sonlanan yan cephe uygulamasn da irinolu Hamam ve Hamamcolu Hamamnda grebiliriz.

Bibliyografya

H. Acun, Sivas ve evresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Deerleri, Vakflar Dergisi, XX, Ankara, 1988. H. Denizli, Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas, 1998. . Demirel, Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol: Osmanl Vakfehir likisine Bir rnek, Ankara, 2000.

189 190

E.H. Ayverdi, a,g.e.I, s.111; B. Erat, a.g.t., s.115-127. Y. nge, a.g.e., s.31. 191 K. Klinghardt, a.g.e., s.50, foto:57. 192 S. Erken, a.g.m., s.403-425 193 H. rer, a.g.e., s.56, ek. 16. 194 O. Eravar, a.g.e., s.21. 195 H. al, a.g.m., s.103-123. 196 H. rer, a.g.e., s.34. 197 B. Erat, a.g.t., ek.16;

77

2-1-6. Meydan Hamam

nceleme Tarihi 16 Ekim 2004, 15 Nisan 2005

Yapnn Yeri Ve Tanm

Sivas ili merkezinde, Kk Minare Mahallesi, Dikilita Caddesi ile Hamam Ard Sokann kesitii noktadadr. Batsnda yap ile ayn ad tayan Meydan Camii yer almaktadr. Hamam, tapunun 15 pafta, 211 ada, 80 parsel numaralarnda kaytldr.

Dz bir arazi zerinde, dou-bat ekseninde uzunlamasna dikdrtgen emaya sahip, erkekler hamamdr ( Foto: 105). Bununla birlikte, ayn eksen zerinde soyunmalk, lklk, scaklk, su deposu ve klhan ksmlarndan olumaktadr (ekil 13,14).

Tarihlendirme Binann ina kitabesi yoktur. Mimar da bilinmemektedir. Bugn hamamn iletmesini yapan ahsta bulunan kitabe yapya atfedilmektedir. Buna karn kitabe, tarafmzdan Trkeye evrilmi ve hamamla ilikisi olmayan bir emeye ait olduu anlalmtr.

Vakfiye kaytlarna gre 16. asrn son eyreinde ehir iin gerekletirilen nemli ve kalc eserler dizisinin sonuncusu olarak, Sivas valilerinden Mahmud Paa tarafndan yaptrlan iki hamam zikredilebilir198. Mahmud Paann yaptrd hamamlardan ilkinin Kale Hamam olarak adlandrlan hamam olduu bilinmektedir. kinci hamam ise sz konusu Meydan Hamamdr. smini, bulunduu mahalleden alan Meydan

198

. Demirel, a.g.e., s.87.

78

Hamamnn,

baz

kaynaklarda

Meydan

Camii

vakfndan

olduu

belirtilmektedir.199 Vakfiye kaytlar incelendiinde, bu tespitin hatal olduu ortaya konulmutur.200 Bizim tespitlerimize gre Meydan Hamam, Mahmud Paann 1584 tarihli vakfiyesinde geen hamamdr. Bu bilgiler nda; hamam 1584 ylndan sonra yaplmtr.

Yapnn Geirdii Onarmlar

Hamamn imdiye kadar birok onarm geirdii anlalmaktadr. Bununla birlikte yapnn geirdii onarmlarn mahiyeti ve tarihleri tam olarak tespit edilememitir. VGM arivi kaytlarnda hamamn, 1964-70 yllar arasnda onarm grd anlalmaktadr. Buna karn, bu onarmlar sonucunda, hamam uzun sre kullanlmamtr201.

1963 ylnda, soyunmalk kubbesinin sekizgen kasnana, dou ve gney ynde birer tepe penceresi ile kuzey ve bat duvarlara birer pencere daha almtr ( Foto: 106,107). Binann gneybat kesinin stalaktitli bir kavsara ile pahlanm olduunu kaynaklardan renmekteyiz202 ( Foto: 108). Buna karn yapya sonradan eklendii mevcut izlerden anlalan ve hamama inii salayan merdivenin bu ksmdan balamasndan tr stalktitli kavsaradan iz kalmamtr ( Foto: 109). Kuzeydeki pencere, 1990l yllardaki onarmlar esnasnda kapatlm, batdaki ise halen aktr. Hamamn zemini, i cephe svalar ve kurnalar yenilenmitir. 1991 ylnda meydana gelen patlama ile soyunmalk mahallinin kubbesi yklm, yaplan onarmla kubbe tekrar ina edilip, zeri inko ile kaplanmtr203 ( Foto: 108).

199 200

H. Denizli, a.g.e., s.145. . Demirel, a.g.e., s.87. 201 V.G.M. Ab. l. Dai. Bk. 58-01/3, Nolu dosya. 202 H. Denizli, a.g.e., s.145. 203 H. Denizli, a.g.e., s.145.

79

1994-95li yllarda yapnn, onarm ve restorasyon grd, hamam iletmecisi tarafndan belirtilmektedir. Hamam son halini, bu yllardaki onarmlar neticesinde almtr. Soyunmalk meknn evreleyen iki katl ahap soyunma odalar ile yapnn i yzeylerindeki svalar yenilenmitir ( Foto: 110). D cephenin muhtelif duvarlarnda meydana gelen ykklar, moloz ta ile yenilenmitir. Yine soyunmalk meknn ortasndaki sekizgen havuzda, ayn yllarda kaldrlmtr. Bununla birlikte kaldrlan havuzun orijinal olduuna dair herhangi bir bilgi yoktur204.

Bu onarmlar neticesinde hamamn su sistemini salayan knklerin iptal edilerek, modern metal borular kullanld belirtilmektedir205.

VGM Arivinde hamamn onarmlar ile ilgili yeterli belgenin olmay, birok deiiklie ve onarma maruz kalm hamam hakknda, kesin verilere ulamamz engellemektedir.

Yapnn Bugnk Durumu

Vakflar Genel Mdrlnn mlkiyetindeki yap, olduka salam grnmektedir. Vakflar tarafndan kiraya verilmi olup, erkekler hamam olarak ilevini srdrmektedir.

204 205

Havuzun zgn konumu ve plan iin bkz. Y.nge, a.g.e., s.40. Hamamn, yaklak on senelik iletmecisi ve yapnn atl durumdan kurtulmasnda nemli rol sahibi olan Osman ztrk, onarmlar yaplrken, ortadaki havuzun kaldrldn ve hamamda suyun akn dzenleyen knkler grdn belirtmektedir. Gnmze, bu knklerden herhangi bir iz ulamamtr.

80

D Grnm

Yapnn dou duvar ile gney duvarn dou kanad dkkanlarla kapatlm, bat duvarn ise seyyar tezgahlar igal etmektedir. Hamam, dz bir alan zerine yerletirilmesine karn, zamanla evresindeki topran ve asfaltn ykselmesi nedeniyle bugn ukurda kalmtr (Foto: 108,111).

Yukardan bakldnda, soyunmalk blmn rten sekizgen kasnakl byk kubbe ile scaklk ve halvetleri rten kubbeler izlenmektedir (Foto: 111,112). Binann st rtsnde, stma sisteminden oluan dumann dar atlmasn salayan, ikisi su deposu ile scakl ayran duvarda, birisi ise lklk ile soyunmal ayran duvarda olmak zere, tteklik yer almaktadr.

Soyunmalk meknn rten byk kubbenin tepesine, kbik dikdrtgen formda, zeri konik inko ile kapl aydnlk feneri yerletirilmitir (Foto: 113,114).

Binann kuzey cephesinde, kademeli bir ykseli grlmektedir. Klhandan lklk ksmna kadar olan blmde, ayn seviye korunmu, lklkta kot ykselmi, nihayet kasnak ve kubbe ile kademeli ykseli sona ermitir.

Hamamn, btn cephelerinde tek kat profil ile saak oluturulmutur. Kuzey ve gney cephenin orta eksenlerinde, ayn aks zerinde birer rten grlmektedir. Kuzey cephede, yakn zamanlarda evre esnaf tarafndan yaptrlm bir eme grlmektedir (Foto: 115,116).

Antsal bir portal niteliindeki giri kaps, soyunmalk meknnn ortasna alan noktada, hamamn gney duvarndadr. Kap, ana ktleden da tarlarak eyvan eklinde dzenlenmi olup, dtan sra profil ile ereve iine alnan yarm daire kemerli, iten ise bask kemerlidir. Yuvarlak kemerin

81

dou

blm

dkkanlarla

kapatldndan

kemerin

bu

ksm

izlenememektedir. Kemerin bat ynden oturduu ayak ise, bir stunce ile kurgulanmtr (Foto: 108,111,117,118). Giri kapsnn bat kanadnda, stuncelerin zerine oturan sar dilimli kemerle snrlandrlm bir pencere akl grlmektedir (Foto: 119,120). Bat cephede bugn alt kotta kalm pencere grlmektedir (Foto: 106). Hamamn gney blmndeki tandr ksmnda, dtan dikdrtgen formlu mazgal bir pencere grlmektedir.

Plan ve Kesitler

Bina, dou-bat ynnde, dikdrtgen plandadr. Gney cephede knt yapan tandr ve hela ksm dikdrtgen plan emasn bozmaktadr (ekil 14, Foto: 111).

Hamamn giri kaps gney cephenin bat kanadna almtr ve kapya bir merdivenden inildikten sonra ulalmaktadr (Foto: 109). Hamama giri salayan bask kemerli kap, soyunmaln orta eksenine almaktadr (Foto: 116).

Kare bir dzenleme ihtiva eden soyunmalk mekn, hamamn en byk blmdr. Kare bir alt yap zerinde, sekizgen kasnaa oturan kubbe ile rtldr (Foto: 108,111). Kasnaa, kelerden sivri kemerli tromplarla geilmektedir. Kubbe merkezinde aydnlk feneri yer almaktadr. Soyunmaln drt cephesinde, ahap malzeme ile iki katl ina edilmi odalar bulunmaktadr. Odalarn kaplar, kubbe ile rtl merkezi mekna bakmaktadr (Foto: 110).

Giri kapsnn batsna yerletirilmi yarm daire kemerli aklktan, soyunmalk meknn gneydou kesinde yer alan ve cepheden da

82

tant yapan tandra geilmektedir. Kareye yakn dikdrtgen planl olan tandrn zeri beik tonoz ile rtldr. Bu blm bir tepe kl ile gney duvardaki mazgal pencere aydnlatmaktadr. Meknn kuzey, dou ve bat duvarlarna ise birer ni almtr (ekil 13).

Soyunmalk meknn snrlayan dou duvardan, duvar kalnl boyunca alm, beik tonozlu kk bir galeri ile lklk blmne ulalmaktadr (Foto: 121).

Ilklk, kuzey-gney dorultusunda, dikdrtgen bir plan zellii gstermektedir. Meknn orta blm, tonoz kemerleri ile beden duvarlarna oturan, kubbe ile rtldr. Kubbeye gei pandantiflerle salanmtr (Foto: 122). Ilkln gney blm ise, beik tonoz ile rtldr. Sekizi ortadaki kubbeye, biri ise gney blm rten beik tonoza alm, dokuz tepe kl ile aydnlanmaktadr. Ilkln dou duvarnda, eksenin gney kanadna isabet eden, yan yana tralk grlmektedir. Yine ayn duvarda, dzgn olmayan, yarm daire kemerli bir ni bulunmaktadr (Foto: 123). Bu blmn, gneyine yerletirilmi yuvarlak kemerli kapdan, ana akstan da taan helaya geilmektedir (Foto: 124). Kap stten yarm daire sar kemer ile snrlandrlmtr. Helann zemini, pis suyu atabilmek iin 1m. kadar ykseltilmi ve bat duvara bitiik alaturka tuvalet yerletirilmitir. zeri kubbe ile rtldr (Foto: 125). Kubbeye pandantiflerle geilmitir (Foto: 126). Mekn kubbe ortasna alm tepe kl ile onun evresindeki drt k gz aydnlatmaktadr (Foto: 125).

Meknn kuzeyindeki yarm daire kemerli kapdan, ke halvetlerinden birine ulalmaktadr. Sz konusu halvete scaklktan da girmek mmkndr.

Ilkln dou duvarnda (scaklk mekn, bat eyvannn orta eksenine alan noktasnda) yer alan yarm daire kemerli kap ile scakla

geilmektedir (Foto: 127).

83

Scaklk blm, merkez bir mekn ile bunun etrafna aksiyal olarak yerletirilen, drt eyvan ve ke halvetlerinden olumaktadr (Foto: 127). Merkezi kubbe, halvet kaplarnn stnden itibaren kavisli bir ekilde ykselen pandantiflerle, eyvan tonozlarna oturtulmutur (Foto: 128). Kubbe zerinde, tepe noktadaki sekiz kollu yldz, evresindekiler ise kare formda olmak zere dokuz k gz bulunmaktadr. Scakln ortasna, dikdrtgen bir gbek ta yerletirilmitir (Foto: 127).

Eyvanlar ile ke halvetlerinin duvarlar boyunca devam eden sekiler bulunmaktadr. Atk suyun tasfiyesi, eyvan ve halvet kaplar nnden geen su kanallar ile salanmaktadr.

Sivri tonozlu eyvanlarn zerlerine, birer tepe kl almtr. Dou ve batdaki eyvanlar kare, kuzey ve gneydekiler ise kareye yakn derinlemesine dikdrtgen plandadr (Foto: 125). Giri eyvannn karsndaki eyvann dou duvarnda dikdrtgen bir aklk bulunmaktadr. Kuzey ve gney eyvanlara beer, dou ile bat eyvanlara ise er kurna

yerletirilmitir.

kisi, hamamn kuzey duvarna, dier ikisi de gney duvarna paralel olan halvetlerin, giri aklklar, ayn eksen zerindedir (Foto: 127). Ke halvetleri, birbirinin tekrar niteliinde karmza kmaktadr. Kare planl halvetler, beden duvarlarna oturan ve zerinde be k gz bulunan, kubbeyle rtldr. Kubbeye geiler pandantiflerle salanmtr (Foto: 129,130). Halvetlerde er adet kurna yer almaktadr. Scakln gneydou kesinde yer alan halvet plan ve strktr elemanlar asndan dier halvetlerle ayn dzende olmasna karn bugn sauna olarak

kullanlmaktadr. Saunaya dntrldnde kurnalar ve su sistemi ortadan kaldrlmtr. Halvette u an mangal sobas ve drt yandaki sedirler

84

grlmektedir. Ayrca, halvetin duvarlar ve tavan, ahap malzeme ile kaplanmtr.

Scakln kuzeybat kesinde bulunan halvet ise uzunlamasna dikdrtgen plandadr ve lkln soyunmalk ile kesitii noktaya kadar devam etmektedir (Foto: 131). Kuzey duvar nnde be, dou duvardaysa bir olmak zere toplam be kurna bulunmaktadr.

Hamamn su deposu, kuzey-gney ekseninde dikdrtgen plandadr. zeri beik tonoz rtldr.

Klhan, su deposuna paralel uzanmaktadr. zeri dz dam ile rtldr. Gney cephesine alm kap ile girilmektedir. Klhann kuzey ve dousunda, bugn kullanlmayan birer kap daha grlmektedir.

Hamam ve hamamn suyu, yuvarlak kemerli bir niin iine alm olan ocak ile stlmaktadr.

Ssleme

Yapnn ssleme program portalde younlamtr. Giri akln stten snrlandran yarm daire kemerin dou blmne dkkanlar eklendiinden bu ksm grememekteyiz. Sz konusu kemer kesme tatan bir ayak ve bu ayaa bitiik bir tunceye oturmaktadr. Stuncenin yzeyi oyma tekniinde zikzaklarla tezyin edilmitir. Balnn ksmen krlm olduu grlmektedir. Bununla birlikte zikzaklarn balkta da devam ettii izlenmektedir (Foto: 118).

Ana giriin batsnda yer alan pencere akl, dilimli kemerle sonlandrlmtr. Kemer iki yandan stucelere oturmaktadr. Oyma

85

tekniindeki rg motifleri ile bezenmilerdir (Foto: 119). Batdaki stuncenin balnda, yan yana drt rozet vardr. Rozetler sekiz kollu yldz biiminde yerletirilmitir (Foto: 120). Her biri sekiz yapraktan oluan rozetlerden doudaki ksmen dklmtr.

Dilimli kemerin dousundaki stuncenin bal, zgn halini yitirmitir ve motifleri dklmtr (Foto: 119).

Scaklk meknn aydnlatan k gzlerinden, kubbe merkezine yerletirilen, sekiz kollu yldz eklinde ve stuncelerdeki rozetleri evreleyen yldzlar ile ayn formdadr (ekil: 13).

Byk kubbenin merkezindeki aydnlk feneri de kbik dikdrtgen formu, drt yne alan tasarm ile olduka estetik bir grnt

oluturmaktadr. Drt yndeki aklklar cam ile rtlm, zerine konik kk bir klah yerletirilmitir (Foto: 114).

Malzeme ve Duvar Teknii

Hamam moloz ile kesme ta kullanlarak ina edilmitir. Soyunmalk mekn cepheleri ile byk kubbenin oturduu sekizgen kasnakta dzgn kesme ta kullanlmtr. Buna karn onarmlar sonucunda sz konusu cepheler almak bir dzene brnmtr. Soyunmaln gney cephesinde kesme ta byk oranda korunmu olmasna karn sekizgen kasnak ile dier cephelerde moloz tan fazla kullanldn grmekteyiz206.

Yukarda da belirtildii zere 1960 ve 1990l yllardaki onarmlarda soyunmalk meknnn yklan duvarlarnn onarld bilinmektedir. Bu onarmlarda kesme ta yerine moloz ta kullanlm olup cepheler almak sisteme dntrlmtr.

206

86

Yapnn dier cepheleri, moloz tatr. lklk ve scakln duvarlarnn yars ile hamamn zemini mermer kaplanmtr. Kurnalarn tamam yeni olup mermerdir. Tralk ve tuvaletler tula ile rlp fayans ile kaplanmtr.

Hamamn giri, klhan ve soyunma odalarnn kaplar ahap, dier kaplar ise metaldir.

Soyunmal rten byk kubbe ile aydnlk fenerinin zeri inko, dier rt sisteminin zeri ise kum sva ile kaplanmtr.

Yapnn kuzey ve gney cephelerinde grlen iki rtende tatr.

Yapnn Getirdii Sorunlar

Hamam,

yukarda

da

bahsedildii

zere

evrenin

toprakla

doldurulmas ve cephelerin baz ksmlarnn dkkanlarla kapatlmasndan tr, yapld dnemki antsal grnmnden uzaklamtr.

Binann ana ktlesinden gney cephede da knt yapan gney cephedeki hela ve tandrn, yapya tarihini bilmediimiz bir dnemde eklendiini dnmekteyiz. Eldeki veriler bu iddiay desteklemektedir. yle ki; giriteki yarm daire kemerin dou blm bir dkkan tarafndan kapatlmtr (Foto: 108). Cephedeki portal dzenlemesinin, tandr ve hela eklenerek bozulduu aka grlmektedir. Giri ve pencere aklnn zerinde, bugn sadece izleri grlebilen konsolun, ayn eksen zerinde bugn kapatlan dou blmde de devam ettii muhakkaktr207 Giriin batsndaki dilimli kemer ile ereve iine alnm pencerenin, ayn aks
207

Y. nge eski tarihlerde, hamamn giri cephesinin kurun kapl ahap saaklarla korunduunu belirmektedir. Bkz., Y. nge, a.g.e., s.19.

87

zerinde giriin dousunda da, ayn form ve ebatlarda devam ettii dnmekteyiz (Foto: 107). Giriin dousunda yer alan ve soyunmalktan tandra geii salayan akln, yapnn asli halinde pencere olduu yksek bir olaslktr. Sz konusu cepheye baktmzda, her anlamda simetrik bir kurgulamann varl da hemen anlalmaktadr. Bugn tandra girii salayan akln dzgn olmayan kurgusu da bu iddiay desteklemektedir.

Ilkln gney duvarna alm olan kap, tandr ile paralel ve onunla ayn llerde ktleden da knt yapan, helaya geit vermektedir. Zemini, hamamnkinden yaklak 1.00m yksekte kalan, zeri kubbe rtl mekn, bize gre tandr ile ayn zamanda hamama eklenmitir. Helaya gei salayan bu aklkta, tandr kapsndaki gibi dzgn olmayan bir dzenleme gstermektedir.

Hela ve tandr duvarn kalnlklar itibari ile hem kendi kurgusu, hem de hamamn genel kurgusu iinde farkllklar gstermektedir. Dier duvar kalnlklar ile birbirini tutmamaktadr (ekil: 13).

Ilkln gneyinden girilen ve halvet olarak kullanlan blm, dou-bat ekseninde dikdrtgen plan zelliiyle ve hamamn genel halvet

dzenlemesinden farkllk gstermektedir. Bu halvete lklktan girilebildii gibi scaklktan da ulalabilmektedir. Meknn bat blmn dier halvette de grld gibi kubbe rtmekte, bats ise beik tonoz ile rtldr. Halveti, meknn ortasndan geen ve dzgn olmayan, yuvarlak takviye kemeri ikiye blmektedir ( Foto: 131). Bu blm, yine tarihini bilemediimiz ( muhtemelen hela ve tandr ile ayn zamanda) bir dnemde halvet ile birletirilmitir. Bu onarmla lkln gney blmne duvar

ekilmi ve kuzeybat halvetin dou duvar yklarak, dzgn olmayan, yarm daire takviye kemerine dntrld olasdr. Ilkln dou duvar ile halveti ikiye blen takviye kemerinin ayn eksen zerinde olduu ve yapnn zgn halinde, takviye kemerinin, lklk ile kuzeybat halveti snrlayan duvar

88

olduu kesindir. Halvetin takviye kemerinden itibaren bat blmnn genilii lklk ile ayndr ve zerinin beik tonoz rts, lkln gney blmnn bir tekrar olduu gerei de bu iddiamz destekleyen dier bir unsurdur. Ayrca lkln kuzeyindeki halvetle, lkl ayran duvar kalnl da dier blmlerdekilere gre ok ince kalmtr. Bununla birlikte VGM Arivinde bulunan hamamn 1964 tarihli plannda lkln gney duvarna alm kap grlmemektedir. Bu kapnn 1990l yllardaki onarmlarda aldn dnmekteyiz208.

Binann kuzey cephesinde grlen erisel uzann, gney cephede olmamas yapld dnemde topografya artlarna uygun ina edildiini akla getirmektedir. Bu cephenin sonradan bir mdahale ile bu hali alm olabilecei ise mmkn grnmemektedir. Cephenin bat kanadndaki duvar ayn kalnlk ve dzlemde, binann sonland dou cepheye kadar devam etmesi dnlebilir. Fakat bu durumda da duvar kalnlklar bakmndan drt cephe asndan farkllklar doacaktr. Bu haliyle yapld dnemde, arazinin topografya zelliklerinden yararlanld anlalmaktadr.

Hamamn kuzey cephesinde ksmen de olsa izlenen kademeli ykseli gney cephede grlmemektedir. Bunun hela ve tandr eklenirken bozulduunu, asli halinde gney cephenin kuzey cephenin bir tekrar olduu kansndayz.

Yapnn kuzey ve gney cephesine ok fazla mdahale edilmitir. Bugn kuzey ve gney cephelerde birer ta rten grlmektedir. Sz konusu iki rtenin bu hacimdeki bir bina iin yeterli olamayaca dncesindeyiz. Buna karn hamamda baka rten izine de rastlanmam olmas yaplan mdahaleler neticesinde olumu bir durum olsa gerektir. Yine 1964 ylndaki VGM ve Y. nge tarafndan izilen planlarda orijinalliini kesin
VGM Arivinde yapnn onarmlar ile ilgili yeterli bilgi olmay onarmlarla ilgili tarih ve bilgi vermemizi zorlatrmaktadr. Bu kapnn 1990l yllarda ald hamam iletmecisi tarafndan belirtilmektedir. Buna karn kesin bir tarih verememektedir.
208

89

olarak bilemediimiz bir havuz ve soyunmalktan lkla geii salayan kapnn kemerine alm bir baca grlmektedir.209 Havuz bugn yoktur. Baca ise kapatlmtr.

Karlatrma ve Deerlendirme

Havari, drt eyvanl ve ke halvetli plan grubuna giren hamamlarn Seluklu Dneminden itibaren ok sk kullanlan bir plan tipi olduunu biliyoruz. Meydan Hamamn, scaklk meknnn plan emas dikkate alndnda, Sivas Merkezdeki, Eski Paa Hamam (ekil 1), Hamamcolu Hamam (ekil 3), Kale Hamam (ekil 5), Kurunlu Hamam (ekil 7), Mehmet Ali Bey Hamam (ekil 11) ve irinolu Hamam (ekil 20) ile ayn olduunu grmekteyiz. 13. yzylda yaplan, Divrii Bekir avu Hamam210, 14. yzylda ina edilen, Mardin Ulu Cami Hamam211, Bursa Orhan Gazi Hamam erkekler ksm212, Karaman Emir Sleyman Hamam213 ile Osmanl dneminde, Edirne Tahtakale Hamam erkekler ksm214, Bursa Perembe Hamam215, stanbul Kumkap Nianc Hamam erkekler ksm216, Bor Eski Hamam erkekler ksm217, 17.yy. yaps olan Yeildirek Hamam218, Tokat Paa

Bkz. Y. nge, a.g.e., s.40; V.G.M. Ab. l. Dai. Bk., a.g.dosya. N. Sakaolu, a.g.e., s.208-209; Y. nge, a.g.e., s.179-184. 211 A. Altun, a.g.e., s.117, ekil:37; B. Erat, a.g.t., s.82-88. 212 E.H. Ayverdi, Osmanl Mimarisinin lk..., s.111 ; B. Erat, a.g.t., s.115-127. 213 Y. nge, a.g.e., s.31. 214 S. Erken, a.g.m., s.403-425. 215 K. Klinghardt, a.g.e., s.52, ekil: 60. 216 E.H. Ayverdi, Osmanl Mimarisinde Fatih Devri 855866 (1451-1481), III, stanbul, 1973, s.478. 217 M. zkarc, Nige Borda Karamanoullar Beylii Mimari Eserleri, VI. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyetleri Semineri Bildirileri (1617 Mays 1996) Konya, 1997, s.171-223. 218 H. rer, a.g.e, s.56, ek. 16.
210

209

90

Hamam219, Zilede Yeni Hamam220, bu plan tipinin Anadoludaki dier rneklerindendir.

Halvet kaplarnn, kelerden merkezi mekn yerine, (kaplarn birbirine bakmamas dncesiyle olsa gerek) eyvanlara ald benzer rnekleri ise; Ankara Karacabey Hamam (15.yy. ilk yars)221, stanbul Kk Ayasofya ardakl Hamam
223

(1501)222,

stanbul

II.

Bayezid

Hamamnda da (16. yy. ba)

grmekteyiz. Sivasta ise Kurunlu Hamam

kadnlar ksmnda (ekil 7), halvet kaplar eyvanlara almaktadr.

Meydan

Hamamnn

soyunmalk

kubbesindeki

aydnlk

fenerini

Anadolunun eitli yrelerindeki hamamlarda da grmekteyiz. stanbul emberlita Valide Sultan Hamam, Manisa Hafza Sultan Hamam, Konya Hasbeyolu Hamam224 gibi yaplarda da kagir kubbenin merkezine yerletirilmi, aydnlk feneri rneklerindendir.

Scaklk

meknn

rten

kubbe

merkezinde

sekiz

kollu

yldz

formundaki k gzn, Osmanl Devri yaplarndan Kilisteki Eski Hamamn halvetlerinde de grebiliriz225.

Ana giri kaps stne yerletirilmi ta konsollarla tanan ahap saak rneine ise, Divrii Bekir avu Hamamnda rastlamaktayz226.

O. Eravar, a.g.e., s.71. H. al, a.g.m., s.103-123. 221 E.H. Ayverdi, Osmanl Mimarisinde elebi ve II. Sultan Murad Devri, 806855 (1403-1451) II, stanbul, 1972, s. 266, ek. 458. 222 .A.Yksel, Osmanl Mimarisinde II. Bayezid-Yavuz Selim Devri (866926 / 14811520), V, stanbul, 1983, s.267, ek. 89. 223 .A. Yksel, a.g.e., s.212, ek. 73. 224 Y. nge, Eski Trk Hamamlarnda Aydnlatma... s.121-135; Ayrca aydnlk feneri iin bkz. Y.nge, Anadolu Trk Mimarisinde stten Tabii..., s.6-7,20 . 225 A. Dndar, Kilisteki Osmanl Devri Mimari Eserleri, Ankara, 1999, s.429. 226 Y. nge, a.g.e., s.179-184.
220

219

91

Meydan Hamamnda olduu gibi Kurunlu Hamamnda da ahap saaklar tayan konsollar bulunmaktadr.

Bibliyografya

Y. nge, XII-XIII. Yzyl Trk Hamamlar, Ankara, 1995. H. Acun, Sivas ve evresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Deerleri, Vakflar Dergisi, XX, Ankara, 1988.. H. Denizli, Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas, 1998. . Demirel, Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol: Osmanl Vakfehir likisine Bir rnek, Ankara, 2000.

92

2-1-7. Numan Efendi ( Sar Szen eyhlerinin ) Ev Hamam227

nceleme Tarihi 17 Haziran 2004, 20 Ekim 2004, 18 Nisan 2005

Yapnn Yeri Ve Tanm

Sivas ili Merkez, Uluanak Mahallesi, 2. Sokakta, Ulu Caminin kuzeybatsndadr (ekil: 15,16,17).

Bitiiine yaplan inaat neticesinde, yasal olmayan birok mdahaleye maruz kalmtr (Foto: 132,133).

Hamam byk lde yklm olup, zgn halinde yan yana iki kubbeli mekndan olutuu sylenmektedir228.

Hamam Numan Efendinin yaptrd bilinmektedir. Mimarnn kim olduu belirsizdir. Bununla birlikte Numan Efendinin Vakfiyesinde yer almayan yap, 1758 ylna tarihlendirilmektedir229.

Bugn itibariyle hamamn st rts yklmtr. Dou ve bat duvarlarn yars kalm, gney duvar ise ksmen de olsa salamdr (Foto: 134). Kuzey duvardaki sivri tromplu kubbe gei elemanlar ile yine bu ksmdaki knkler grlebilmektedir (Foto: 135).

VGM tarafndan 1981 ylnda yaplan izimlerden, yapnn iki ksmdan olutuu anlalmaktadr. Dou cephenin orta ekseninde bir akln varl, bu akln, ikinci meknla balanty salayan kap olduu muhtemeldir.

227 228

Ev hamam rnekleri iin bkz. H.Acun, a.g.e., 537-538. H. Acun, a.g.m., s. 190. 229 . Demirel, a.g.e., s. 193.

93

Moloz tatan yma tekniinde ina edilen yapnn tromplar ise tuladr (Foto: 135).

Sivas Merkezdeki hamamlar iinde ina edilmi olup gnmze ulam tek zel hamamdr.

Anadolunun eitli blgelerinde birok rneini grdmz ev hamamlar, fonksiyonel olmalar bakmndan son derece nemlidir.

Bibliyografya

H. Acun, Sivas ve evresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Deerleri, Vakflar Dergisi, XX, Ankara, 1988. H. Denizli, Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas, 1998. . Demirel, Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol: Osmanl Vakfehir likisine Bir rnek, Ankara, 2000.

94

2-1-8. Pirkinik Hamam

nceleme Tarihi 18 Ekim 2004, 13 Nisan 2005

Yapnn Yeri Ve Tanm

Sivas ili Merkez ilesine bal Pirkinik beldesinde 10. sokan bat kenarndadr. Hamam, kuzey-gney dorultusunda dz bir arazi zerinde ina edilmitir (Foto: 136,137). Ayn eksen zerinde dikdrtgen bir emaya sahiptir. Yap, aralk, soyunmalk, lklk, scaklk ve su deposundan olumaktadr. Bununla birlikte soyunmalk, aralk ve lklk meknlar, scaklk ve su deposundan daha geni tutulmutur. Scakln balad noktadan itibaren dou ve bat cephe ieri doru daralarak devam etmektedir (ekil 18,19).

Tarihlendirme

Hamamn kitabesi yoktur. Mimar belli deildir. Sivasta ve Pirkinikte halk arasnda, Ermeni Hamam ya da gavur hamam olarak da bilinmektedir. Ermenilerin burada iskn ettikleri, tehcir sonrasnda birka aile dnda geri dnenin olmad sylenmektedir230.

Hamamn inasnda kullanlan kesme tan, Ermeniler tarafndan yaplan ve gnmze ulaan evlerde de kullanldn gryoruz. zelliklede giri aklklarnn yuvarlak kemerli dzenlemesini sz konusu evlerde de
230

Hamamn bulunduu Pirkinik beldesinin muhtar, son Ermeni ailenin de yakn tarihlerde beldeden ayrldn belirtmektedir. Hamamn Ermeni Hamam ya da Gavur Hamam olarak adlandrlmas yapnn Trk Mimarisi olduu gereini deitirmez. Hamam daha sonrada belirtilecei zere mimarisi ve zellikle sslemeleriyle Trk unsurlar tar.

95

uygulanmtr. Bununla birlikte giri kapsndaki da tantl kilit ta uygulamas da 19. yzyl zelliidir (Foto: 138,139). Bu sivil mimari rneklerinin 19. yy. sonunda ok yaygn ina ediliyor olmas ve ayn zelliklerin hamamda da varl Pirkinik Hamamnn 19. yy. iinde yapldn dnebiliriz.

Yapnn Geirdii Onarmlar

Hamamn onarm ile ilgili bilgiye ulalamamtr. Bununla birlikte i cephe yzeylerinde iki kat sva vardr. Buda bize yapnn onarm geirmi olabileceini gstermektedir.

Yapnn Bugnk Durumu

Yap bugn son derece bakmszdr ve kullanlmamaktadr. Defineciler tarafndan duvarlarn iinden geen knkler karlp krlmtr. Ayrca zemin de muhtelif yerlerinden kazlarak cehennemlik tahrip edilmitir. Hamamn ii bir harabeyi andrmaktadr.

D Grnm

Yapnn dou cephesi aktr. Sz konusu cephenin bitiiinden, hamamn zemin seviyesi ile ayn kotta asfalt yol gemektedir (Foto: 136). Bat cephe ile kuzey cephenin bat kanad dzensiz binalarla kapldr (Foto: 139). Gney cephe duvar, zeminden 1.00m civarnda toprak ile dolmutur.

96

Ayn cephenin yaknnda bir ev bulunmakta ve hamam bat ynden kapatmaktadr (Foto: 140).

Yukardan bakldnda, soyunmalk meknn rten byk bir kubbe ile scaklk meknn rten daha kk lekteki kubbe gze arpmaktadr (Foto: 136). zerleri tamamen toprak ve otlarla kaplanm durumdadr. Soyunmalk meknnn rts dtan harap durumdadr. Yapnn cepheleri masif tutulmutur. Ilkl dou ynden aydnlatan, yarm daire kemerli pencere akl dnda, btn cepheler kapaldr (Foto: 141,142).

Hamama dou cephenin kuzey kanadndaki kapdan girilmektedir. Kap yarm daire kemerli olup aralk meknnn ortasna almaktadr.

Plan ve Kesitler

Dousunda yer alan kapdan girilen aralk blm, dou-bat ekseninde, dikdrtgen planl, zeri beik tonoz rtldr (Foto: 143,144). Meknn kuzey duvarnda ikinci bir aklk bulunmaktadr (Foto: 139,144). Bu aklk kuzeyde yer alan kap ile ayn form ve ykseklie sahiptir. Aralk blmnn ii bugn yarya kadar toprak ile doldurulmutur. Bu sebepten tr hamama giri ve k zorlukla yaplabilmektedir. Gneyde yer alan yarm daire kemerli kap ile soyunmala ulalmaktadr.

Soyunmalk mekn hamamn en byk birimi olup, btn ktleye hakim bir grnmdedir. Kare planl olan mekn, beden duvarlarna oturan kubbe ile rtldr. Kubbeye gei, kelerden yarm daire kemerli tromplarla salanmtr (Foto: 145). Kubbedeki krk drt k gz ierisini aydnlanmaktadr. Ik gzlerinin tamam tahrip olmu ve formlarn yitirmitir

97

(Foto: 146). Soyunmaln kuzey duvarnn bat kanadnda yer alan yarm daire kemerli aklktan trala girilmektedir (Foto: 145).

Tralk kare planl olup, zeri beden duvarlarna oturan kubbe ile rtldr. Beden duvarlarndan kubbeye gei pandantiflerle salanmtr (Foto: 147). Bu birimi bugn zgn formunu kaybetmi drt k gz aydnlatmaktadr. Ik gzlerinden biri ak, dierleri ise kapaldr.

Scakln gney duvarnn orta noktasndaki yarm daire kemerli aklktan lklk blmne geilmektedir (Foto: 148).

Ilklk, dou-bat ekseninde dikdrtgen bir planda olup zeri beik tonoz ile rtldr (Foto: 149). Mekn, dou duvarna alm yarm daire kemerli mazgal pencere ile aydnlanmaktadr. Sz konusu mazgal pencere hamamn tek pencere akl olmas bakmndan nemlidir. (Foto: 149)

Ilkln gney duvarna alm yarm daire kemerli aklktan, scakla ulalmaktadr.

Scaklk, kare plandadr. Mekn, beden duvarlarna oturan kubbe ile rtldr. Kelerden kubbeye yarm daire kemerli tromplarla geilmektedir (Foto: 150). Meknn ii, kubbeye alm on k gz ile

aydnlanmaktadr. Soyunmalk ve tralkta yer alan k gzleri gibi, scaklktaki k gzleri de zgn formlarn kaybetmi durumdadr (Foto: 151). Scakln btn duvarlarnda mermer ikier kurna aynas

grlmektedir. Aynalarda scak ve souk suyun saland ikier eme yeri vardr. Kurna aynalarnn hemen stnde sabun ya da aydnlatma arac koymaya yarayan niler bulunmaktadr (Foto: 152). Bu blmn kuzey duvarnda yer alan dikdrtgen aklk, scaklk ile su deposunun balantsn salamaktadr.

98

Su, duvarlarn iine yerletirilmi knklerle datlmaktadr. Knkler iki sra olup scak ve souk suyu datma zelliine sahiptir. Su deposu doubat ekseninde dikdrtgen plandadr ve zeri beik tonoz ile rtldr.

Ssleme

Yapnn btn tromp kemerlerinin balad noktalarda yar alan ve aa doru sarkan Trk mimarlk ve ssleme programlarnda ok sk grlen palmet motifleri ile bunlarn altndaki yine aa doru sarkan motifler dnda sslemeye rastlanmaz (Foto: 153-154). Sz konusu motiflerin birou krlmtr. Motifler soyunmalkta ve scaklkta sekizer adettir.

Malzeme ve Duvar Teknii

Yapnn ina malzemesi dtan dzgn kesme ta kaplama, iten ise moloz tatr. Yapnn temel seviyesinde byk blok kesme talar kullanlmtr. Bununla birlikte knkler duvar iine yerletirilirken etraflar moloz talarla desteklenmitir. Kurna aynalar mermerdir. Duvarlar ve tonoz yzeylerinin tamam sva ile kaplanmtr.

Yapnn Getirdii Sorunlar

Kesin olarak yapm tarihini bilemediimiz hamamn bir yapm evresi geirmi olduunu dnmekteyiz. Bununla birlikte lklk meknnn balad noktadan itibaren yap malzemesinin renginde grlen farkllk ile ayn noktadaki dilatasyonda yapnn byk apl bir ykma maruz kaldn gstermektedir. Yine giri ksmndaki aralk blmnn soyunmalk ile kesitii noktada da dilatasyon olup, bu blmn duvarnn da doudan ksmen ykld grlmektedir. Ne var ki, iki blmnde i ksmlarnda sz

99

konusu dilatasyonlar ile malzeme farkllna rastlanmamaktadr. ten moloz dtan kesme tala ina edilen duvarlarn sadece d ksmlarnn ykld, duvarlarn ve rt sisteminin ise bu ykmdan zarar grmedii

anlalmaktadr.

Yapnn kuzey blmnde yer alan giri aralnda biri dou dieri ise kuzeyde iki aklk vardr. Daha ncede belirttiimiz zere bu iki aklk ykseklik ve kemer tr itibariyle ayndr. Bununla birlikte doudaki aklk dtan ie doru daralmaktayken, kuzeydeki dzdr. kisinin de zemin seviyesinden itibaren balamas dikkat ekicidir. Bunlardan kuzeydeki akln daha dar oluu bunun pencere olmas ihtimalini glendirmektedir. Nitekim doudaki aklk, azda olsa vurgulanm durumdadr.

Hamamn klhanna dair bir iz yoktur. Ocak ksm ise alt kotta kalm zeri toprak ile doldurulmutur. Bugn sadece su deposunun gney duvarnda ocan stne alm tteklik grlmektedir.

Karlatrma ve Deerlendirme

Pirkinik Hamam Sivas hamamlarndan farkl plan tipinde olmasna karn meknlarn sralan bakmndan bu hamamlarla ayn zelliklere sahiptir. zmirde ivici ve Basmane Hamamlar231 Pirkinik hamamlar ile benzer zellikler gstermekle birlikte, su deposu ve traln konumlan bakmndan Pirkinik Hamamndan ayrlmaktadr. Anadolunun birok

kentinde Pirkinik Hamam gibi kk lekte ina edilmi blgesel zellikler gsteren birok hamam grmek mmkndr.

231

H.rer, a.g.e., s.7-11

100

2-1-9. irinolu Hamam

nceleme Tarihi 18 Ekim 2004, 19 Nisan 2005

Yapnn Yeri Ve Tanm

Sivas Merkez Akdeirmen Mahallesi, 5. sokak ile 2. sokan kesitii noktann gney dousunda 15 numarada yer almaktadr. Hamamn batsnda Akdeirmen Camii bulunmaktadr (Foto: 155).

Dou-bat ekseninde dikdrtgen plana sahip erkekler hamamdr. Ayn eksen zerinde sralanan kapal avlulu soyunmalk ile lklk, scaklk, su deposu ve klhandan olumaktadr (ekil 20,21).

Tarihlendirme

Hamamn bat giri kapsnn zerindeki gen alnlk iinde, gnmz Trkesiyle yazlm bir kitabe yerletirilmitir. Kitabede, hamamn yapl tarihi 1904, onarmnn ise 1960 ylnda yapld yazmaktadr232. Mimar belli deildir.

Yapnn Geirdii Onarmlar

Bat cephedeki giri kapsnn stndeki kitabede, hamamn 1960 ylnda tamir edildii yazmaktadr. Fakat yaplan tamiratlar hakknda bilgimiz yoktur.

232

Bkz. H. Acun, a.g.m., s.190.; H. Denizli, a.g.e., s.150.

101

1990 ylnda hamamda kan bir yangn sonucunda, sekizgen kasnak zerine oturan sivri klah ve meknn birok blm yanmtr233. Bu tarihten sonra hamam kullanlmamtr.

Yapnn onarmlar hakknda yukarda verdiimiz bilgilerin haricinde herhangi bir belge ya da bilgiye ulalamamtr. VGMde yapnn dosyasnn varlna karn, yap ile ilgili bir belge yoktur.

Yapnn Bugnk Durumu

Hamam bugn harap bir durumdadr ve kullanlmamaktadr.

D Grnm

Hamamn gney cephesinin dou kanadna binalar ina edilmitir (Foto: 156). Dou, bat ve kuzey cephesi ise aktr. Bununla birlikte kuzey cephe toprak ile doldurularak yol almtr (Foto: 157,158). Yol yapnn zeminine gre yaklak 2.00m st kottan gemekte ve kuzey cepheyi ksmen de olsa kapatmaktadr.

Yukardan bakldnda, btn ktleye hakim konumdaki soyunmaln atsn tayan ahap kiriler ile scaklk ve halvetleri rten kubbeler izlenmektedir. Bununla birlikte su deposunun dou duvarnn orta eksenine isabet eden tteklik ile klhann kuzey kanadna yakn noktaya alm bacada, gze arpan unsurlardandr.

Yapnn kuzey ve gney cephelerinin orta eksenlerinde duvar, gen alnlk ile sonlandrlmtr (Foto: 156,158). Sz konusu cephelerde

233

H. Denizli, a.g.e., s.150.

102

alnlklarn dou ve bat kanatlarna birer rten yerletirilmitir (Foto: 159). Ayrca kuzey ve gney cephe eksenlerinin batsna ikier rten daha almtr. (dtan soyunmalk meknn balad nokta ile alnln arasnda kalan blm) rtenler kuzey ve gney cephelerde birbirine simetrik olarak ayn eksen zerinde yer almaktadr. Bununla birlikte kuzey ve gney cephelerde duvarlar bir sra saak ile tamamlanmtr (Foto: 156,157).

Soyunmalk meknnn ikinci kat cepheleri ile yapnn giri akl dnda kalan ksmlar masif tutulmutur. Sz konusu blmde kuzey ve gneyde eksenlere simetrik alm drder, batda ise alt pencere grlmektedir. Pencereler eit aralk ve llerde dzenlenmitir (Foto: 155). Scaklk ve lklk blmlerinde pencere aklna rastlanmaz. Buna karn rten, gen alnlklar ile soyunmalk meknna alan kuzey ve batdaki kaplar d cephelere hareketlilik salamtr.

Giri aynal kemer formunda ve vurgulanm bir durumdadr. Nitekim aklk ve zerindeki gen alnlk, drder profil ile evrelenmitir (Foto: 160). Yapnn kuzey cephesinde soyunmalk meknna giri salayan ikinci bir kap akl yer almaktadr. Bu giri ise aynal kemer formundadr. (Foto: 161).

Plan ve Kesitler

Kuzey ve batdaki kaplardan girilen hamamda, soyunmalk mekn hamamn en byk hacimli birimidir ve kareye yakn dikdrtgen plandadr. Kapal bir avlu etrafnda kuzey, gney ve bat cephelere sralanan iki katl oda ve revaklardan mteekkildir. Meknn batsnda, giri kapsnn gneyindeki merdiven ile st kata klmaktadr. Bununla beraber kuzey cephesinin batsnda da st kata k salayan ikinci bir merdiven bulunmaktadr. st katn bat cephesinde merdivenin kuzey ve gneyinde,

103

birer oda yer almaktadr. Odalar dou-bat ynnde dikdrtgen plandadr. Bu katn kuzey ve gney blmleri ise dou-bat ekseninde uzanan, dz tavanl revaklardan olumu balkon niteliindedir. kinci katn bat cephesinin avluya bakan blmnde bir saak oluturulmutur. Soyunmaln st rtsn tayan ahap strktr, gnmze ulam, sekizgen kasnak zerine oturan sivri klah ise yklmtr234.

Zemin kat, kuzey, gney ve batdan odalarla evrilmitir. Giriin kuzeyinde dikdrtgen, gneyinde ise kare planl birer oda vardr. Kuzey cephede, dou-bat ynnde, cephenin bat kanadnda uzanan dikdrtgen bir oda, gney cephede yine dou bat dorultusunda ynelen, ortadaki daha kk boyutlarda oda, dou cephede ise lklk meknna girii salayan akln kuzey ve gney aksnda birer oda olmak zere, sekiz soyunma ve dinlenme odas yer almaktadr. Odalarn avluya bakan cepheleri camekn tarznda ina edilmilerdir.

Soyunmalk meknn bat cephesinde yer alan giri ile ayn aks zerinde yer alan, dou cephedeki yarm daire kemerli aklktan lkla ulalmaktadr (Foto: 162).

Ilklk, kuzey-gney ekseninde ynelen dikdrtgen plandadr (Foto: 163). zeri ortada kubbe, yanlarda ise beik tonoz ile rtldr. Kubbe dou ve batdan beden duvarlarna kuzey ve gneyden ise tonoz kemerlerine oturmaktadr. Kubbeye gei pandantiflerle salanmtr (Foto: 164). erisi, tonozlara alm birbirine simetrik ikier, kubbede ise dokuz k gz ile aydnlanmaktadr. Ik gzleri altgen formludur. Kuzey blm, hamam zemininden yksek tutulmu, cephe duvarnn ortasna dikdrtgen, yarm daire kemerli bir ni almtr. Gney blm kuzey-gney ynde uzanan bir duvar ile ikiye ayrlmtr (Foto: 165). Batda kalan blmde, ayn cepheye
234

bitiik,

kuzey-gney

ynde

sralanan

tralk

birimi

H. Denizli, a.g.e., s.150.

104

grlmektedir. Douda ise yine ayn cepheye dayanan, kuzey-gney dorultuda ina edilmi, hela grlmektedir. Hela ve tralklara yarm daire kemerli aklklardan girilmektedir (Foto: 165). Ayca dou blmdeki helalarda birer, batda tralklarn bulunduu blmde ise bir kurna daha yer almaktadr. Ilklk meknnn dou cephesindeki yarm daire kemerli kap aklndan, scakla ulalmaktadr. Aklk, scaklk giri eyvannn, orta eksenine isabet etmektedir.

Scaklk, merkezi kubbeli bir mekn etrafnda aksiyal biimde dzenlenmi beik tonozlu drt eyvan ile kelerdeki halvetlerden ibarettir. Merkezi kubbe, beden duvarlar ile eyvan tonozlarna oturtulmutur. Beden duvarlarndan kubbeye gei, halvet kaplarnn zerinden itibaren ykselen pandantiflerle salanmtr (Foto: 166). Pandantiflerin balad noktalardan itibaren merkezi mekn ile eyvanlar bir sra silme profil dolamaktadr. eriyi, kubbeye alm altgen formlu, yirmi k gz ile kubbe eteine yerletirilmi, drt pencere aydnlatmaktadr (Foto: 167).

Merkezi meknn ortasna sekizgen gbek ta yerletirilmitir. Eyvanlar ile halvet duvarlar boyunca uzanan sekiler vardr. (Foto: 166).

Merkezi mekna yarm daire kemerlerle alan eyvanlar, beik tonozla rtlmlerdir (Foto: 166). Enlemesine dikdrtgen planl eyvanlar, sekiler dolamaktadr. Sekilerin zerine oturtulmu, eyvan arka duvarlarnn nnde iki, yan duvarlarnda karlkl yerletirilmi birer, giri eyvannda ise kuzey ve gneydeki duvarn nnde karlkl birer kurna yer almaktadr.

Doudaki eyvann su deposu ile snrland duvarda, yarm daire kemerli, dikdrtgen bir aklk bulunmaktadr (Foto: 166).

Halvetlere, merkezi meknn kelerinden alm yarm daire kemerli kaplardan girilmektedir (Foto: 166,168). Halvetler plan ve strktr asndan

105

birbirlerinin tekrar niteliindedir. Halvetlerin drd de kare planl olup kubbe ile rtldr. Beden duvarlarndan kubbeye gei yarm daire kemerli tromplarla salanmtr (Foto: 169,170). Biri kubbe merkezinde olmak zere, dierleri onun etrafnda alm, altgen, be k gz halvetleri aydnlatmaktadr. (Foto: 171) Bununla birlikte ke halvetlerinin, beik tonozlu eyvanlara bakan duvarlarnda, yarm daire kemerli, dikdrtgen pencere aklklar yer alr (Foto: 170). Halvet duvarlar nnde, drt cephe boyunca uzanan sekilerin, orta eksenlerine oturtulmu, birer mermer kurna yer almaktadr.

Yapnn dou cephesi boyunca, kuzey-gney dorultusunda uzanan, su deposu bulunmaktadr. zeri beik tonoz rtldr. Su deposunun orta ekseninde, yarm daire kemerli bir niin iine yerletirilmi ocak

grlmektedir (Foto: 172).

Hamam, dou ynden, kuzey-gney ekseninde, dikdrtgen bir plana sahip klhan ile sonlanmaktadr (Foto: 173). st rts tamamen, duvarlar ise ksmen yklmtr. Hali hazrda, st noktalar ortadan kalkm dou cephedeki pencere ve kap aklklar izlenebilmektedir. Bununla birlikte klhann gney cephesinin orta ekseninde, ii yarya kadar doldurulmu bir pencere akl daha yer alr.

Ssleme

Soyunmalk meknna gei salayan kuzey ve batdaki kaplarn bursa kemerleri ile halvet kaplarnn merkezi mekna bakan st

ksmlarnda yer alan, yuvarlak kemerli dikdrtgen niler dnda, sslemeye rastlanmaz (Foto: 159,161,174).

106

Malzeme ve Duvar Teknii

Yapnn soyunmalk meknn st kat modern tulalar ile rlm ve kum sva kaplanmtr. Klhan duvarlar ise kesme ta ve moloz tan bir arada kullanlmasyla almak dzende oluturulmutur. Dier btn cepheler ise dzgn kesme tatr. Soyunmalk meknn st rts ile odalarnda ahap malzeme kullanlmtr. cepheler svaldr. Kurnalar mermer malzemeden yaplmtr. rtenler ta, ocak ise tuladr.

Yapnn Getirdii Sorunlar

Hamamn 1990 ylnda yand, zgn halinde soyunmalk mekn rtsnn, sekizgen kasnak zerine oturan sivri klahl olduunu H. Denizlinin yayn235 ile Fahreddin Baelin 1935 ylnda yaynlanan Sivas Blteni236 adl kitabndaki, bir fotoraftan renmekteyiz. Bu yangn sonucunda ahap strktrle tanan kasnak ve klahn ykld

anlalmaktadr.

Soyunmalk mekn alt kat cephe duvarlar kesme ta iken, st katn modern tula olduu grlmektedir (Foto: 175). kinci kata bir mdahale olduu kesindir. Bu mdahalenin, 1960 ylndaki onarmda yapldn dnmekteyiz. Elimizde yapnn kitabesi haricinde, onarm tarihlerini veren belge olmay kesin verilere ulamamz zora sokmaktadr.

Hamamn dou cephesi boyunca uzanan klhan ksmnn, yapya sonradan eklendii dilatasyon ve yap malzemesinden anlalmaktadr.

235 236

H. Denizli, a.g.e., s.150 F. Bael, a.g.e, s.193.

107

Karlatrma ve Deerlendirme

irinolu Hamam, Sivas Merkezdeki hamamlar iinde, Mehmet Ali Bey Hamam (ekil 11) ile benzer zellikler gstermektedir. Dier btn hamamlarn soyunmalk ksmlar kubbe ile rtlyken bu iki hamamda, beton ayaklara oturan ahap konstrksiyonlu atlar grlmektedir. Bununla birlikte dikdrtgen planl yaplarn uzun cephelerinin orta blmleri gen alnlk ile sonlanmas da, bu iki yap birlikte Hamamcolu Hamamn da (ekil 3) Sivastaki dier hamamlardan ayrmaktadr. 15.yy.da ina edilen stanbul Samatya Aa Hamam ile Ankara engl Hamamnn sekizgen kasnak zerine oturan sivri klahl ahap ats237, benzer rneklerdendir. Bunlarn dnda yine soyunmalk mekn st rts ahap malzeme ile farkl formlarda ina edilen, Konya Sahip Ata Hamam238, Ankara Karacabey Hamam239, Seydiehir Seyyid Harun Hamam kadnlar ksm240, Sivrihisar Seydiler Hamam241, Akehir Meydan Hamam242, Safranbolu Sleyman Paa Hamam243, Edirne Saray Hamam244 saylabilir.

Scaklk blm dikkate alndnda, kubbeli merkezi mekn etrafnda, aksiyal olarak sralanm eyvanlar ile ke halvetlerinden oluan plan tipi itibari ile, Sivasta, Eski Paa Hamam (ekil 1), Hamamcolu Hamam (ekil 3), Kale Hamam (ekil 5), Kurunlu Hamam (ekil 7), Mehmet Ali Bey Hamam (ekil 11), Meydan Hamam (ekil 13), Sivas dnda ise; Kayseri Hunad Hamam245, Mardin Yeni Kap Hamam246, Bursa Orhan Gazi

Y. nge, Eski Trk, Hamamlarnda Aydnlatma...., s. 125. A. S. nver, Konyada Seluklular Zamanndaki Hamamlara Dair, Trk Tb Tarihi Arkivi, Cilt: 5, Say: 18, stanbul, 1940, s.84 ; Y.nge, a.g.e., s.229-236. 239 Y. nge, Eski Trk Hamamlarnda Aydnlatma...., s. 123. 240 B. Erat, a.g.e.,s.46, ek.11-12. 241 Y.nge, a.g.e., s. 30, ek.2. 242 B. Erat, a.g.e.,s.64, ek.14. 243 B. Erat, a.g.e., s.76. 244 S. Erken, a.g.m., s.404. 245 Y. nge, Kayseri Huand...,s. 8-9. 246 A. Altun, a.g.e., s. 114.
238

237

108

Hamam erkekler ksm247, Karaman Emir Sleyman Hamam248, ile Osmanl dneminde, Edirne Tahtakale Hamam erkekler ksm249, Turhal eyh Mustafa Hamam250, ve bu hamamlar dnda Anadoluda, muhtelif dnemlerde ina edilmi bir ok hamam ile ayn zelliklere sahiptir.

Halvet kaplarnn merkezi mekna bakan st ksmlarnda yarm daire kemerli nileri, Manisa ukur Hamamda251, ayn ksmlarda grebiliriz. Eski Paa Hamamnda ise, sz konusu niler, gen bir alnlkla sonlanmaktadr. Kurunlu Hamam kadnlar ksmnda ise halvetlerin merkezi mekna bakan kelerinde yarm daire kemerli nileri grebiliriz.

Kubbe eperine aksiyal yerletirilmi aydnlatma pencerelerini Eski Paa Hamamnda grebiliriz.

Bibliyografya

F. Bael, Sivas Blteni, Sivas, 1935. H. Acun, Sivas ve evresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Deerleri, Vakflar Dergisi, XX, Ankara, 1988. H. Denizli, Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas, 1998.

247 248

E.H. Ayverdi, Osmanl Mimarisinin lk...., s.111; B. Erat, a.g.t., s. 115-127. Y. nge, a.g.e., s. 31. 249 S. Erken, a.g.m., s. 403-425. 250 O. Eravar, a.g.e., s.125. 251 H. Acun, a.g.e., s.495.

109

2-2. GNMZE ULAAMAYAN HAMAMLAR

Hali

hazrda

mevcut

olmayan

fakat

kaynaklarda

rastladmz

hamamlar ise unlardr:

2-2-1.ay Hamam

Sivas ili merkezinde, Sularba Caddesi, Eski ay sokaktadr. Sadece temelleri kalm olan yapnn 1990lardan nce ayakta olduu buna karn kullanlmad bilinmektedir252.

Gnmze kesme tatan yaplan duvarlarnn bir ksm ulam olmasyla birlikte, hamamn plan hakknda armlar yapmaktan uzaktr. Kuzey gney ekseninde ynelen dikdrtgen bir plan olduu kalntlardan anlalan hamamn, ne sebeple ykld hakknda bilgimiz yoktur.

Hamamn, 1798 ylnda yapld ve Zaralzde Feyzullah Paa ailesi, Aie Hatun Vakfndan olduu bilinmektedir. Murdar Irmak kenarnda olduu iin bu ad almtr253.

2-2-2.inili Hamam

1825 tarihli vakfiyesi254 olan hamam hakknda ayrntl bilgimiz yoktur.

252 253

H. Denizli, a.g.e., s. 150. . Demirel, a.g.e., s. 87; SVBMA, 2, s132. 254 Mehmet Emin Aa Vakfndandr. Bkz. SVBMA, No: 580, s. 286/314.

110

2-2-3.Ev Hamam

Uluanak Mahallesinde, Sivas Ulu Camiinin kuzeyinde olduu, yaknnda Numan Efendi Ev Hamam olduu sylenmektedir. zerine bina ina edildii ve bu binann altnda kald evre halknca sylenmektedir.

2-2-4.Firuz Aa Hamam

Yeri

bilinmeyen

hamamn,

1546

tarihli

vakfiyesi

olduu

belirtilmektedir255.

2-2-5.Koca Hseyin Paa Hamam

Evliya elebi bu hamamn kpr banda olduunu ve Sleyman Han ile Badat fatihi Murat Hann burada ykandn belirtilmektedir256.

2-2-6.Kk Hamam

Sivas Ulu Cami karsnda bugnk Seluk Ortaokulunun yerinde idi. Gnmze ulamayan hamam 1738 tarihinde yaptrlmtr257 (ekil 22).

255 256

H. Acun, a.g.e., s.189. Evliya elebi, Seyahatnamesi, s.851. 257 . Demirel, a.g.e., s. 87.

111

Soyunmalk mekn kare olup ters bindirilmi, i ie, yirmi be geme ahapla oluturulmu, krlang kubbenin ortasnda aydnlk feneri yaplmtr258. Soukluktan blme ayrlm lklk meknna oradan da, birbirine eit drt kubbe ile rtl kare planl scaklk blmne geilmektedir.

2-2-7.Paabostan Hamam

Sivas li merkezinde kendi ad ile anlan Paabostan Mahallesindedir. Gnmze ulamayan yap ile ilgili bilgileri kaynaklardan renmekteyiz259. Scaklk blm drt eyvan emal olan hamam, kesme ta ile ina edilmi olup scakln zeri kubbe ile rtlmtr. Scaklk blm plan, malzeme ve mimari slubu bakmndan 17. yy. tarihlendirilmektedir260.

2-2-8.Pervane Hamam

PTT Merkez Mdrlnn arkasnda ifte hamam eklinde olduu ve yaklak 80 yl nce ykld yallarca sylenmektedir261.

2-2-9.Porit Hamam

Buruciye Medresesinin gney cephesine bitiik olarak sonradan ina edilmi olan hamam, suyu Medreseye zarar verdiinden tr 1985 ylnda
258 259

H. Denizli, a.g.e., s.187-188. H. Acun, a.g.m., s.190; H. Denizli, a.g.e., s. 151. 260 H. Denizli, a.g.e., s. 151. 261 H. Denizli, a.g.e., s.188.

112

kurul karar ile yktrlmtr. Bugn hala medresenin gney cephesinde hamama ait knklerin grlmektedir. Yapm tarihi bilinmiyor. (ekil 23).

Soyunmalk blm ahap, dzgn olmayan drtgen eklinde zeri sekizgen kasnak zerine oturan sivri klah rtldr. Ilklk dikdrtgen planl zeri beik tonozdur. Scaklk, merkezi kubbeli bir mekn etrafna aksiyal olarak yerletirilmi beik tonozlu drt eyvan ile kelerdeki halvetlerden olumaktadr. Halvetlerden gneydekiler dikdrtgen planl ve beik tonoz rtl, kuzeydekiler ise kareye yakn dikdrtgen olup kubbe rtldr. Su deposu allmn dnda, dou-bat dorultusunda uzanan, soyunmalk lklk ve scaklk ile ayn aks zerinde deildir. Gney taraftadr.

Klasik Osmanl hamam plan emasnda ana blmden oluan yapnn, sanat ve mimari adan nemli bir zellii bulunmamaktadr262.

2-2-10.Sabah Hamam

Atatrk Caddesinde Tirke Otelinin yerinde olduu evre halk tarafndan sylenmektedir263.

2-2-11.Sait Paa Hamam

Ayn adla anlan mahallede Sait Paa Caminin dousunda Atatrk lkokulunun bahesinde ina edilmitir. 1950li yllarda yktrlm olup, 19 yy. yaps olduu sylenmektedir 264.

262 263

H. Acun. a.g.m., s.190; H.Denizli, a.g.e., s. 187. H. Denizli, a.g.e., s.188. 264 H. Denizli, a.g.e., s.188.

113

2-2-12. Sinan Paa Hamam (Yekta Hamam265)

1524

tarihli

vakfiyesi

olan

Sinan

Paa

Hamamnn266,

yeri

bilinmemektedir.

2-2-13. ahna Hamam, Ehberi Hamam ve Ferit Hamam

Kaynaklarda rastladmz hamamlar, Seluklu Dnemi yaplardr267.

. Demirel hamamn Yekta Hamam adyla da bilindiini aktarmaktadr. Bkz. .Demirel, Osmanl Dneminde Sivas ehri, Makaleler, Sivas, 2006, s.60 266 R. een, Sinan Paann Arapa Vakfiyesinin Tercmesi, Vakflar Dergisi, X, 1976, s. 337-343. 267 S. Bayram-A.H.Karabacak, Sahip Ata Fahrd-din Alinin Konya maret ve Sivas Gkmedrese Vakfiyeleri, Vakflar Dergisi, XIII, 1981, s.31-69 ; .Demirel, a.g.e., s.86.

265

3- DEERLENDRME

Yaptmz kaynak aratrmas ve saha almarnda Sivas ili merkezinde toplam 24 hamam tespit edilmitir. Bunlardan 7si salam halde (Hamamcolu, irinolu, Kurunlu, Mehmet Ali Bey, Eski Paa, Meydan ve Pirkinik Hamamlar), 2si sadece duvarlar (Numan Efendi Ev Hamam, ile Kale Hamam), 1 hamamda temel kalntlaryla ( ay Hamam) bugne gelebilmitir. ulaamamtr. 14 hamam ise eitli nedenlerden tr gnmze

Hamamlardan 3 Seluklu Dnemine (Ehberi, ahna ve Ferit Hamamlar hi biri bugne ulamamtr), dier 21 hamam ise Osmanl Dnemine aittir.

Kurunlu Hamam, gnmze salam ulaabilmi, tek ifte hamamdr. Kale, Eski Paa ve Meydan Hamamlarnn ise, yapld dnemleri itibariyle ifte hamam plannda ina edildiklerini Evliya elebi Seyahatnamesinden renmekteyiz. Bundan baka Evliya elebi Sivasta yz on sekiz kadar saray ve hanedan hamamlarnn mevcudiyetini bildirmektedir268.

Kale Hamam ve Meydan Hamam dnda, gnmze ulaan tm hamamlar evrelerindeki yaplardan bamsz ina edilmilerdir. Kale Hamamnn ise kendi ile ayn tad tayan Kale Camii ile Meydan Hamam da yine kendi adn tayan Meydan Camii ile ayn program dahilinde yapld anlalmaktadr.

Genellikle ehrin en ilek ve merkezi noktalarna ina edilen yaplardan, Pirkinik Hamam ile Numan Efendi Ev Hamam bu

gruplandrmann dnda kalmaktadr. Pirkinik Hamam merkezden uzak bir

268

Evliya elebi, Seyehatnamesi, s.851.

115

blgede gayri mslimler tarafndan o evrenin ahalisine hizmet etmek maksad ile yaplmken, Numan Efendi Ev Hamam ise daha zel bir ilevle, bir veya birka konaa hizmet vermektedir. Dier btn hamamlar ise ar hamam hviyetindedir.

3-1. Mekan Dzenlemeleri ve Plan Tipleri

Sivasta abidevi eserlerin yan sra, sade ve gsterisiz hamamlarda da temel kurgunun soyunmalk, lklk, scaklk eklinde dizilen ykanmayla ilikili ana meknlar ile su deposu ile klhandan ibaret tesisat ksm zerine kurulduu anlalmaktadr. Baz yaplarda ise ilevsel temel meknlara ilaveten tandr grlmektedir.

Pirkinik

ve

Numan

Efendi

Ev

Hamam

mnferit

plan

tipinin

rneklerindendir. Pirkinik Hamamnda Sivastaki dier yaplardan farkl olarak soyunmalk meknndan nce, beik tonozlu, giri hol diyebileceimiz bir ksm vardr269.

ifte

hamamlara

Sivastaki

tek

rnei

tekil

eden

Kurunlu

Hamamnda ise genel ema, Anadolunun birok blgesinde de grld zere, ortak bir duvarn iki yannda, kadnlar ve erkekler ksmnn ayn dikey eksene gre uzand plan tipidir. Sz konusu hamamda iki ksmda birbirine simetriktir ve yaklak ayn ebattadr.

3-1-1. Soyunmalk

Gnmze Hamamcolu
269

salam Hamamnn

ekilde

ulam

hamamlardan zgn

yalnzca olmad

soyunmalk

ksmnn

Divrii Bekir avu Hamamnda da buna benzer bir uygulamann olduu eldeki verilerden anlalmaktadr. Bkz. Y. nge, a.g.e., s.179.

116

anlalmaktadr. Dier tm hamamlarda asli halini muhafaza etmektedir. Yaplarda soyunmalk ksm, yapnn btnne hakim bir ktleye sahiptir.

Soyunmalklar genellikle kare ve kareye yakn dikdrtgendir. ar hamamlarnn 16. yzyldan itibaren byk bir kubbe ile rtlmeye baland grlmektedir. Bu durum sz konusu tarihten itibaren bir gelenek halini almtr270. Bununla birlikte Sivasta ayaktaki yaplardan, 16. yzylda ina edilenlerin soyunmalklar kubbe ile rtlyken, ge dnemde ina edilen hamamlardan, sadece Pirkinik Hamamnda sz konusu mekn kubbe rtldr. Eski Paa, Meydan ve Pirkinik Hamamlar kare; Hamamcolu, Kurunlu, irinolu Hamamlar kareye yakn dikdrtgen; Mehmet Ali Bey Hamam ile Kale Hamamnn ise dikdrtgene yakn yamuk planl olduu grlmektedir. Kale Hamam zgn halinde muhtemelen kareye yakn dikdrtgen bir plandayd.

Sivas hamamlarnda soyunmalk duvarlarnda grlen farkllk, rt sistemiyle dorudan ilikilidir. Kubbe rt sistemine sahip soyunmalklarda, duvar kalnlklar daha fazlayken ahap rt uygulamalarnda ise duvarlarn ince olduu anlalmtr.

Meknlarn deimeyen ana elerinden biride duvarlarn n boyunca drt cepheyi dolanan sekilerdir. Soyunmalklarda grlen bir baka unsur ise adrvanlardr. irinolu, Mehmet Ali Bey ve Kurunlu Hamam kadnlar ksmnda adrvan grlmesine karn, yapnn zgn haline ait olduu kesin deildir.

3-1-2. Ilklk

Hamamlarn

deimez

temel

meknlarndan

lklklar,

scakla

girmeden nce vcudun sya altrld veya scaklktan karken de

270

Y. nge, Anadolu Trk Hamamlar Hakknda..., s.408.

117

vcudun soua almasn salamak amacyla bir dinlenme yeri biiminde karmza kmaktadr. Eski Paa ve Kurunlu Hamamlarndaki gibi lklklarda, kurnasz ve dier blmlerdekilerden daha yksek tutulmu sekilere rastlanmas, bu meknn byle bir amala dzenlendiini

gstermesi bakmndan nemlidir.

Plan emas itibariyle uzunlamasna dikdrtgen olan lklklar, ebat itibariyle de gelimi meknlar eklinde karmza kmaktadr.

Tonoz rtl lklk ksmlar ile Eski Paa ile Pirkinik Hamamlar; ortada kubbenin iki yandaki tonozla geniletildii Meydan, Mehmet Ali Bey ve irinoglu Hamamlar; birbirine edeerdeki kubbelerden meydana gelen, Hamamcolu ile Kurunlu Hamamlar; bu anlamda kendi aralarnda bir btnlk gstermektedirler.

3-1-3. Scaklk

Scaklklar, her blge ve dnemde tipolojiyi belirleyen meknlar halinde karmza kmaktadr. Sivas Hamamlar, S. Eyice tipolojisine gre271, merkezi kubbeli bir mekn etrafnda aksiyal dzenlenmi drt eyvan ile kelerdeki halvetlerden ibaret plan tipi grubuna girmektedir. zellikle ar hamam diye

adlandrdmz hamamlarda, genel kurgu bu plan tipidir. Pirkinik Hamam, merkezden uzakl ve snrl sayda insana hizmet vermesi bakmndan, ar merkezindeki hamamlara gre daha kk lekli ina edilmitir. Yerel bir zellik gstermesi de hamamn plan emas ve hacmine dorudan etki etmitir. Bunun sonucunda da scaklk daha kk lek ve tek hacimli bir dzenleme gstermektedir. Dier tm yaplarda grld gibi Pirkinik
271

S. Eyice, znikde Byk Hamam..., s.99-120.

118

Hamamnda

da

genel

kurgu

olan,

merkezi

kubbeli

rt

sistemi

srdrlmtr. Yine merkezdeki yaplardan farkl ekilde kubbe, drt ynden beden duvarlarna oturmaktadr. Bununla birlikte Pirkinik Hamam, meknlarn sralan bakmndan, Sivastaki dier yaplarla benzer zellikler gsterir. Soyunmalk, lklk, scaklk, su deposu, ayn eksen zerindedir.

Konak hamam olarak zel bir yer tekil eden Numan Efendi Ev Hamamnda ise Pirkinik Hamamndaki gibi, tek hacimli ve zeri kubbe rtl bir scakln varl anlalmaktadr.

Merkezi kubbeli bir mekn etrafna aksiyal yerletirilmi drt eyvan ile kelerdeki halvetlerden meydana gelen( Eski Paa, Hamamcolu, Kale, Kurunlu, Mehmet Ali Bey, Meydan ve irinolu Hamam) hamamlar, scaklk meknnn dzenlenii bakmndan, tek yap leinde, bir simetri zerine tanzim edilmitir. Ayn boyutlara sahip eyvan ve halvetler dzenleni bakmndan benzer zellikler gstermektedir. Meydan Hamam gibi baz rneklerde ise eyvanlar arasnda kk l farklar vardr.

Yaplarda karmza kan dier bir kurgu ise ana meknlara geii salayan kaplarn ayn aks zerine yerletirilmesidir.. Eski Paa

Hamamnda ise durum dier yaplardan farkldr. Aklklar zt eksenlerde yer almaktadr. Bunun sebebinin scakl daha iyi muhafaza etme dncesinden kaynakland kansndayz. Nitekim Eski Paa Hamam Sivastaki hamamlarn arasnda scaklk oran en yksek hamamdr.

Halvetlere giri, merkezi meknn kelerinden salanmken, sadece Meydan Hamamnda kaplar karlkl yerletirilmitir ve eyvanlara

bakmaktadr.

Havari emadaki hamamlarda scakla gei, merkezi mekna alan eyvanlardan biri ile salanrken, Kale Hamamnda halvetlerin birinden

119

salanmaktadr. Mardin Sitti Radviyye

Hamam272, Akehir Meydan

Hamam273 gibi Anadolunun farkl blgelerinde de bu plan tipinin benzerleri mevcuttur.

Hamamlarn tamamnda, su deposuna bitiik eyvanlarda, scaklk ile su deposunun balantsn salayan, bir aklk bulunmaktadr. Suyun

seviyesini kontrol etmek ve onarmlar yapmak maksadyla almtr.

3-1-4. Servis Mekanlar

Yaplarda servis meknlar hela ve tralklar ile tandrlardr.

3-1-4-1. Hela ve Tralklar

Yerleri, hamamn genel emas iinde belirlenen hela ve tralklara lklk meknnn bir blm tahsis edilmitir. Kurunlu ve Eski Paa Hamamlarnda, hela ve tralkla, lkla kap ile alan ayr hacimler halinde yer alrken, irinolu Hamamnda ise lkln bir blm parapet duvarla ayrlarak sz konusu birimler meydana getirilmitir. Mehmet Ali Bey Hamamnda bu tr ayrmlara gerek duyulmadan lkln bir blmne kendi leinde hel ve tralklar eklenmitir. Pirkinik Hamamnda durum daha farkldr. Yapnn plan emas iinde kendine yer bulan tralk mekn, lklk ve scakln aksi istikametinde soyunmalk meknnn giri cephesi tarafndadr.

272 273

Y. nge, a.g.e., s.130. Y. Demiralp, Akehir ve Kylerindeki Trk Antlar, Ankara, 1996; s.91, ek.66; Y.nge, a.g.e., s.130; B.Erat, a.g.t., s. 64-74, ek.14.

120

Meydan Hamamnda ise hela, lklk meknnn sonland noktadan itibaren balamakta ve btn hacmiyle hamamn gney cephesinden da tamaktadr. Daha nce de belirttiimiz zere zgnl pheli olan bu helann da muhtemelen dier yaplarda grld zere, lklk mekn erevesinde bir konumlan gstermesi beklenebilir.

Kale ve Ev Hamamlar iin elimizde yeterince bilgi bulunmadndan hela ve tralklarn konumlan zerine bilgi verecek durumda deiliz.

3-1-4-2. Tandr ( Kafes )

Havlu ve petamal kurutmak amacyla dzenlenmi tandrlar, Pirkinik, Eski Paa, Ev ve Kale Hamam dndaki tm yaplarda grlmesine karn Kurunlu Hamam dndakiler yaplara sonradan eklenmilerdir. Yapldklar dnemlerde hamamlarn btnnde bir tandrlarn varl dnlebilir. Bununla birlikte yaplarn geirdii onarm ve deiimler bu konu hakknda yorum yapmamz engellemektedir.

3-1-5. Tesisat Ksm

Hamamlarda tesisat ksmlar, su depolar, adrvan, kurnalar ve klhandr.

3-1-5-1. Su Depolar

Sivas Hamamlarnda su depolar scaklk blmlerinin arkasnda yer almakta ve yapnn genel ktlesi ile eit genilikte dikdrtgen bir plan emas gstermektedir.

121

Tek ifte hamam Kurunlu Hamamnda, kadn ve erkekler ksmlarnn depolar birbirinden bamsz ina edilmilerdir.

Gnmz itibariyle modern borularla tanan ebeke suyu kullanlan hamamlara, yapldklar dnemde suyun nasl ve nereden getirildiine dair elimizde bilgi yoktur. Bununla birlikte, Anadoludaki baz hamamlara ise suyun nasl ulatna dair bilgileri kaynaklardan renmekteyiz274.

3-1-5-2. adrvan ve Kurnalar

Daha nce de belirttiimiz zere, hamamlardaki kurnalardan hibiri zgn deildir. Bununla birlikte Kurunlu kadnlar, Mehmet Ali Bey ve irinolu Hamamlarnn soyunmalk meknlarnn ortasna yerletirilmi adrvanlarnda orijinallii phelidir. adrvanlara su gnmz retimi metal borularla ulamaktadr.

Yaplarn asli halinde byk bir ihtimalle adrvanlar vard. Bunu Meydan Hamamnn onarm esnasnda grlen ve su deposundan soyunmalk meknnn ortasna kadar gelen knklerden anlamaktayz.

Pirkinik Hamam, mermer kurna aynalarnn grld tek rnektir. Yine bu hamamda kurna aynalarnn sonland noktalarda ise sabun, mum veya kandil koymaya yarayan kk niler almtr.

274

B.Erat, a.g.t., s. 478.

122

3-1-5-3. Klhan

Kale, Pirkinik ve Ev Hamamlar haricinde btn yaplarda grlen klhan suyun stlmasn salayan, tesisat ksmnn en nemli ksmdr. Su depolarnn arkasnda ve ayn uzunlukta dikdrtgen planl klhanlar; odun ve kmrn depoland ahap veya kgir malzeme ile ina edilen blmlerdir. Salam biimde gnmze ulam tek eser Kurunlu Hamamnn klhandr. Bu ksmn yapnn genel ktlesiyle birlikte ina edilmedii dilatasyonlardan anlalmaktadr. Bununla birlikte tonoz rtl abidevi grntsyle son derece nemli bir yer tekil etmektedir.

Hamamlarn su depolarnn klhana bakan duvarlarnda kemerli ocaklar bulunmaktadr. Ocaklarn stlerine, dikey devam eden ve genellikle dikdrtgen prizma biiminde bir baca yerletirildiini grmekteyiz.

Kurunlu, Eski Paa, Meydan, Mehmet Ali Bey ve irinolu Hamamlarnda ocaklarn yarm daire kemerli olduu grlmektedir.

Hamamcolu Hamamna giremediimizden Pirkinik Hamamnda klhann ortadan kalkm olmas ve ocak ksmnn kum ile kapatlmas, Kale ve Ev Hamamlarnn ise sadece kalntlarnn gnmze ulamasndan dolay ocak formlar hakknda bilgi sahibi deiliz.

3-2. Yap Elemanlar

Hamamlarda ana ktleyi oluturan yap elemanlar, rt sistemleri, gei eleri, tayc sistemler aklklar ve aydnlatma unsurlardr.

123

3-2-1. rt Sistemleri

Kubbe bata olmak zere, tonoz, tavan, krma at ve sivri klah balca rt elemanlardr.

3-2-1-1. Kubbe

Soyunmalk, lklk, scaklk ve halvetlerde karmza kmaktadr. nceki dnemlere oranla sade formlaryla dikkat ekmektedirler.

Soyunmalk mekn kubbe ile rtl Kurunlu, Eski Paa ve Meydan Hamamlarnda deimeyen kurgu, kubbenin sekizgen kasnak zerinde ykselmesidir. Hamamlarda btn hacme hakim bir grnm sergileyen soyunmalk kubbesi, ykseklik ve aplaryla da dikkat ekicidir. Yukarda da belirtildii zere soyunmalklarn kubbe ile rtlmesi 16. yzyldan sonra bir gelenek haline dnmtr275.

Ilklklarda

kubbe

uygulamalar

deiik

biimlerde

karmza

kmaktadr. Meydan, irinolu, ve Mehmet Ali Bey Hamamlarnda, iki yandaki tonoz kemerleriyle duvarlara oturan kubbe grlmektedir. Kurunlu ve Hamamcolu Hamamnda ise kemer ve beden duvarlarna oturan birbirine e e kubbe karmza kmaktadr.

Meydan Hamamnda cepheden da knt yapan hela ile Pirkinik Hamamnn tral da kubbe ile rtdr.

275

Y.nge, Anadolu Trk Hamamlar Hakknda..., s.408

124

Scaklk meknlar da eyvan kemerleri ile kelerden duvarlara oturan merkezi bir kubbe ile rtldr. Pirkinik ve Ev Hamamnda ise merkezi kubbenin beden duvarlarna oturduu grlmektedir.

Yaplarn tamamnda halvetler deiik ebattaki kubbelerle rtldr.

Kurunlu Hamam erkeler blm eyvanlar ise Sivastaki btn yaplardan farkl biimde elips formlu kubbe ile rtldr. Kadnlar ksm eyvanlar ise yine kubbe rtleri bakmndan dier yaplardan ayrlr.

3-2-1-2. Tonoz

Sivas hamamlarnda grlen dier nemli bir rt sistemi de tonozdur. Sivri ve beik formda karmza kan tonozlar, lklk, eyvan, su deposu, klhan, tralk ve tandrlarda kullanm alan bulmulardr.

Eski Paa ve Pirkinik Hamamlarnda lklk meknlar btnyle beik tonoz rtldr. Meydan, Mehmet Ali Bey ve irinolu Hamamlarnda ise lklk, kubbenin iki yanndaki beik tonozlarla geniletilmitir.

Havari plan tipindeki yaplardan, Kurunlu Hamam dndakilerin eyvanlar tonoz rtldr. Eski Paa, Meydan ve Mehmet Ali Bey hamamlarnda tonozlar sivri, Hamamcolu ile irinolu Hamamlarnda ise beik biimlidir.

Yaplarn tmnn su depolar beik tonoz rtldr. ine girme imkan bulamadmz Hamamcolu Hamamnn su deposunun rt sistemi hakknda bilgi sahibi deiliz.

125

Eski Paa Hamamn hela ve tralklarnn bulunduu ksm ile Pirkinik Hamamnn giri holnn zeri de beik tonozdur.

Kurunlu Hamamnn kuzey cephesi boyunca uzanan klhan da takviye kemerleriyle desteklenmi beik tonoz rtldr. Yine ayn hamam ile Meydan Hamamnn tandrlar da beik tonoz sistemine sahiptir.

3-2-1-3. Tavan

Genellikle soyunmalk ve klhanlarda karmza kan tavanlar klhanlarda dz dam biimindedir. Klhan ksm beik tonoz rtl Kurunlu Hamam ile klhan gnmze ulamayan Pirkinik Hamam dnda bugne salam gelebilen Eski Paa, Meydan, Mehmet Ali Bey ve Hamamcolu Hamamlarnda klhanlar ahap tavanldr. irinolu Hamamnda ise dz dam olduu anlalan klhann sadece duvarlar kalmtr.

3-2-1-4. Krma at ve Sivri Klah

18. yy.dan itibaren soyunmalk meknlarnda kubbenin yerini krma atlarn aldn gryoruz.

Mehmet Ali Bey Hamamnda beton ayaklara oturan dikdrtgen kasnak ve onun zerindeki krma at grlmektedir.

irinolu Hamamnda ise sekizgen kasnak zerinde sivri klahla sonlanan ahap at vardr.

126

Hamamcolu Hamamnda ise tamamen betonarme ina edilen ve kare bir kasnak zerine oturan krma at ile modern tarzdaki kiremitler yer almaktadr.

3-2-2. Gei Sistemleri

Hamamlarda gei sistemi olarak karmza Trk geni, tromp ve pandantif kmaktadr.

3-2-2-1. Trk genleri

Sivas hamamlar ierisinde Trk geninin kullanld tek yap Eski Paa Hamamdr. Ke halvetlerinde kubbeye gei eleman olarak kullanlmtr. Prizmatik gen formunda, saylar ve biimleniiyle gayet estetik bir grnmdedir.

3-2-2-2. Tromp

Yaplarn

muhtelif

ksmlarnda

en

sk

karlatmz

gei

elemanlarndan biri de tromptur. zellikle soyunmalk meknn rten byk kubbelerle ve halvetlerde tercih edilmi olup farkl formlaryla da

birbirlerinden ayrlmaktadrlar.

Eski Paa, Meydan ve Kurunlu Hamam kadnlar ksm soyunmalk meknn rten byk kubbeye kelerden sivri tromplarla geilmektedir. Kurunlu Hamamnda ise ayn sistem sivri kemerli, dilimli tromplarla yaplmaktadr. Sivri kemerler kesintisiz duvar yzeylerinde de devam etmektedir.

127

Kurunlu Hamamndaki dilimli tromplarn Sivas leinde baka hibir hamam ve dier mimari eserde grlmemesi de son derece nemlidir. Bu tromplar grsel etki yaratarak ayn zamanda ssleme programna da katk salamaktadrlar.

Tromplarn yaygn grld dier bir ksm ise halvetlerdir. Mehmet Ali Bey, Kurunlu kadnlar ksm, halvetlerinde sivri kemerli, irinolu Hamam halvetlerinde yarm daire kemerli, Pirkinik Hamam scaklnda ise yine yarm daire kemerli tromplar vardr. Hamamcolu Hamamnda da trop kullanldn bilmekteyiz. Buna karn trompun tr hakknda bilgi sahibi deiliz.

Halvet tromplar da duvar yzeyleri boyunca sar kemer biiminde devam etmektedir.

3-2-2-3. Pandantif

Sivas Hamamlarnda en sk karlatmz gei esi pandantiflerdir. Scaklk meknnn merkezi kubbesi, lklk, halvet ve eyvanlar gibi yaygn bir kullanm alan gstermektedir.

Kurunlu,

Hamamcolu,

Meydan,

irinolu,

Mehmet

Ali

Bey

Hamamlar lklk kubbelerine geite pandantif kullanlmtr.

Eski Paa, Kurunlu, Hamamcolu, Meydan, irinolu, Mehmet Ali Bey Hamamlarnn hepsinde ise scaklk meknnn merkezi kubbesi, pandantifler vastasyla beden duvarlarna oturmaktadr.

128

Meydan Hamam halvetlerinde; Kurunlu Hamam erkekler ksmnn elips eklindeki eyvan kubbeleri ke halvetleri ve yine ayn hamamn kadnlar ksm kubbe rtl eyvanlarnda; gei esi olarak pandantif kullanlmtr.

3-2-3. Tayc Sistemler

Sivas Hamamlarnda tayc sistemi beden duvarlar, hafifletme kemerleri, ahap direkler ve beton ayaklar tekil etmektedir. Yarm daire ve sivri kemerler yaplarn geneline hakim bir younluktadr.

Trk geninin gei eleman olarak kullanld Eski Paa Hamam halvetlerinde duvarlar tayc olarak karmza kar. Tek mekndan ibaret tonozlu meknlarda da tayc roln beden duvarlar rol stlenir.

Eyvanlarn mevcut olduu yaplarda rt sistemi beden duvarlar ile eyvan kemerleri tarafndan tanmaktadr. Havari plan emasnn

uyguland tm yaplarda byledir.

Beden duvarlarnn rt sistemine geite trompun uyguland yaplarda, tromp alnlar ve duvar yzeylerini kesintisiz dolaan kemerler stten gelen ykleri duvarlara aktararak strktrel bir rol stlenmektedir.

Kurunlu Hamam klhannda ve Mehmet Ali Bey Hamam lklnda grdmz tonozlar tamaya yardmc hafifletme kemerleri de tayc sistem iinde kendine yer bulan dier bir unsurdur.

129

3-2-4. Aklklar ve Aydnlatma

Yaplarda aklk ve aydnlatma unsuru, giri-k salayan kaplarla pencere, k gzleri ve aydnlk fenerleridir. Mahremiyet ve zellikle de souk havalardaki snma sorunundan dolay aklklara ok az yer verilmitir. Sz konusu sebeplerden tr da kapal yaplar, izlenimlerimiz sonucunda, s ve mahremiyet dncesi altnda, aklklarn dzenlenii bakmndan baarl bir kurgu yansttklar ortaya kmaktadr.

Mahremiyet ve souk nedeniyle da kapal ina edilmi hamamlarn 12. ve 13. yzyl rneklerinde, aydnlatma duvarn st seviyesindeki kk mazgal pencere ya da, st rtde bulunan k gz veya aydnlk feneri ile salanmaktadr276. 15. yzyldan itibaren duvarlara daha fazla pencere almaya balanm, 16. yzylda ise altl stl iki veya sra halinde kurgulanm pencereler grlmektedir277. Giri kapsnn yer ald cepheler aklklarn fazlal bakmndan vurgulanm bir dzenleme ihtiva

etmektedir. Kurunlu Hamamnn erkekler ve kadnlar ksm giri kaplar iki yana alm pencerelerle hareketlilik kazanmtr. Meydan ve Eski Paa Hamamnn da asli halinde, giri kapsnn iki tarafndaki pencereler bulunduu eldeki verilerden anlalmaktadr.

Kurunlu Hamam giri kaps hizasnda, dou ve bat cephede ikier, Meydan Hamamnn bat cephesinde ise bir pencere yer almaktadr. Geni ve yksek tutulmalar nemlidir. Souk bir iklimi olan Sivasta bu tarz aklklar grlmesi, yaplarda abidevi bir grnm katma dncesini akla getirmektedir.

irinolu Hamamnda ise giri akl hamamn kuzey ve bat cephesine alm iki kapdr. Batdaki kapnn gen alnlkla sonlanan
Hamamlarda aydnlatma iin bkz. Y. nge, Eski Trk Hamamlarnda Aydnlatma, s.121-135; Y. nge, Anadolu Trk Mimarisinde stten..., s.6-7,20. 277 Y. nge, Anadolu Trk Hamamlar Hakknda....., s.408.
276

130

kurgusu stteki birbirine simetrik pencerelerle son bulmaktadr. Sade grnmyle ve tali bir yola ald anlalan kuzey cephedeki kapnn hamamdan karken ya da kadnlara tahsis edildiinde kadnlar tarafndan kullanldn dnmekteyiz.

Mehmet Ali Bey Hamam giri akl sade bir dzenleme gsterirken bitkisel motifler ile profillerle ereve iine alnm kompozisyonuyla dier yaplardan ayrlr. Giriin olduu cephe kapnn dou tarafndaki bir pencere ile hareketlendirilmesine karn, kap ve pencere bir btnlk ihtiva etmez.

Pirkinik Hamamnda ise giri kapsnn ald tonoz rtl aralk mekn kuzey cephedeki, pencere ile aydnlatlmaktadr. Sz konusu pencere ve kapnn birbirine yakn ebatlar son derece dikkat ekicidir.

Meydan, Kurunlu ve Eski Paa Hamamlarnda soyunmalk meknnn rten byk kubbenin oturduu sekizgen kasnakta da aydnlatmaya ynelik aklklar vardr. Soyunmalk ve lklkta yaygn bir kullanm alan bulan pencere aklklar, bunun aksine ykanma ileminin gerekletii scaklkta, kubbe dndaki bir blmde karmza kmaz. Eski Paa, irinolu ve Meydan Hamam kubbe karnnda bir han kollarn oluturacak biimde dzenlenmi pencereler yer alr.

irinolu Hamamnda halvetlerin eyvanlara bakan iki cephelerindeki pencere aklklar, Sivas Hamamlar iinde tek rnektir. Kubbedeki k gzleri ile yetinmeyip, merkezi ana meknn aydnlatmasndan da istifade edilmesi bakmndan nemlidir. Pencerelerin duvarlarn olduka yksek bir noktasnda ald da son derece zenle kurgulandn akla getirmektedir. Yksek bir noktaya alm olmas hem halvetteki zel kullanma mdahaleyi engellemi hem de merkezi kubbeden gelen ktan en iyi derecede istifade etmeyi salamtr.

131

Hamamlarda aydnlatmay salayan dier bir unsur ise k gzleri, tepe kl ve aydnlk feneridir. Kubbe ve tonozlara alm k gzleri begen, altgen ve dairevi formlaryla karmza kmaktadr. Bununla birlikte Meydan Hamam scakl rten kubbenin merkezinde yldz biimli k gz farkllk arz etmektedir. Ayrca Eski Paa Hamamnda scaklk meknn rten kubbede grlen k gzleri dier hamamlarla ayn kurguya sahip olmakla birlikte, bir silmeyle belirlenmi gbek iine alnd grlr. Yine ayn hamamda, lklk ve eyvan tonozlar ile halvet kubbelerinde, alttan ste doru daralan, huni biimli klklar, Sivasta bu hamamda karmza kmaktadr. Meydan Hamam soyunmalk ksm kubbesinde aydnlk feneri bulunmaktadr. Kurunlu ve Eski Paa hamamlarnda ise k gzlerinin yannda tepe klklarna da yer verilmitir.

Meydan, Hamamcolu ve Mehmet Ali Bey Hamam lklk meknna geii salayan kaplarn kemer karnna buhar toplamak amacyla bacalar almtr. irinolu Hamamnda ise buhar bacas scakla gei salayan kapnn stne alm ayrca bir de yamak eklenmitir. Bir ilevi de buhar kontrol etmek olan aralk meknnn 14. yy. sonlarna doru kaldrlmas, sz konusu bacalarn almasna olanak salamtr278.

Pirkinik Hamam scaklk ksmnda, kurna aynalar zerindeki, kandil, mum ya da fener koymaya yarayan kk niler de Sivas Hamamlar iinde baka bir benzeri olmayan bir uygulamadr.

3-3. Malzeme ve Teknik

Sivas Hamamlarnda kullanlan malzemeler, ta, tula ve ahaptr.

278

B.Erat, a.g.t., s. 498.

132

Kullanlan malzemenin kalitesi kullanm alann niteliine gre farkllk gstermektedir. Bununla birlikte ta en youn kullanlan malzemedir. Ayrca meknlarn duvar yzeyleri iten tamamen svanmtr.

Tan eitlerine gre kullanm alanlarn belirlemek daha doru olacaktr. Nitekim moloz tan yma duvar tekniinde zellikle de klhanlarn beden duvarlarnda tercih edildiini gryoruz. Hamamlarn hemen hemen btn duvarlarnda uygulanan kesme ta, ekseriyetle de tm ktleye hakim konumdaki soyunmalk mekn duvarlarnda ok yaygn bir kullanm alan bulmutur.

Pirkinik Hamamnn maruz kald ykmlar beden duvarlarnn oturduu byk blok kesme talar ortaya karmtr.

Yaplarda tula malzeme kullanmna, kubbe ve tonozlar ile kubbeye gei elemanlarnda rastlyoruz.

Mehmet Ali Bey ve irinolu Hamam soyunmalk rtleri ahap malzeme ile meydana getirilmitir. Hibirisi orijinal olmamakla birlikte soyunma odalar da ahaptr. Kurunlu Hamam haricindeki hamamlarn klhanlarnn rt sisteminde ahap kullanlmtr.

Pirkinik Hamamndaki kurna aynalar dnda yaplarn zgn haline ait mermer kullanm yoktur. Onarmlar sonucunda ise i cephelerde duvar ve zemin kaplamas ile kurna yapmnda, mermer tercih edilen bir trdr.

3-4. Ssleme

Genel anlamda gsteriten uzak sade grnmler yanstan Sivas hamamlarnda ssleme, giri cephelerinde younlamtr. Pirkinik Hamam

133

dnda salam kalabilmi btn yaplarda durum byledir. ki biimde karmza kar.

3-4-1. Dekoratif Ssleme

Ta ve tula olarak iki biimde karmza kar.

3-4-1-1. Ta Ssleme

Meydan Hamamnn eyvan tarznda dzenlenmi giri kaps iki yanda zikzaklarla tezyin edilmi stuncelere oturmaktadr ( stuncelerden doudaki bitiiine bir dkkan ina edildiinden bugn grlmemektedir ). Yine bu giriin batsnda yer alan pencere akln evreleyen dilimli kemer ve kemerin iki yandan oturduu ta stunelerde, oyma tekniindeki rg motifleri ile bezenmitir. Stunelerin balnda birbirine simetrik rozetler vardr. Bugn izleri kalan ta konsollarda yapnn zgn halinde cepheye hareketlilik kazandrmtr.

Kurunlu Hamamnn kapatlan zgn girii ile erkekler ksmnn giri cephesinde, Meydan Hamamn hatrlatan bir dzenleme gze

arpmaktadr. Ortada kap iki yanda kilit talarna rozet motifleri ilenmi pencereler ve stlerindeki ta konsollar abidevi bir grnn

yansmalardr.

3-4-1-2. Tula Ssleme

Tulann Sivas hamamlarnda ssleme unsuru olarak tek bir rnekte kullanldn gryoruz.

134

Kurunlu Hamam erkekler ksm soyunmalk meknn aydnlatan giri gney ve dou cephelerdeki pencereler, tuladan yaplm zeri svanm mukarnaslarla sonlanmaktadr.

3-4-2. Mimari Elemanlarla Yaplan Ssleme

Hamamlarda

sslemeyi

arlkl

olarak

strktrel

elemanlarn

kullanmnda gryoruz.

Hamamcolu, irinolu ve Mehmet Ali Bey Hamamnda, dikdrtgen plann uzun cepheleri lklk ile su deposu arasnda kalan ksm gen alnlkla son bulmaktadr. Bu nn de ge dnem yaplar olmas bu dzenlemenin bir sonucu biiminde dnlebilir. Kurunlu ve Meydan Hamamnda ise uzun cephelerdeki kademeli ykseli yapsal ssleme unsurlar olarak sylenebilir.

Mehmet Ali Bey ve irinolu Hamamlar giri cepheleri ise daha sade grnmleri dikkat ekmektedir. Kemerli bir aklk ile onu st ve yanlardan evreleyen profiller girileri daha hareketli klmlardr. irinolu Hamam giri kapsnn stten gen alnlkla sonlanmas ve hamamn kuzey cephesindeki ikinci girii ile de sz konusu hamam dier yaplardan ayrlmaktadr. Bununla birlikte Mehmet Ali Bey Hamam bitkisel motiflerle tezyin edilmi giri kaps da bu yapy dier rneklerden ayrmaktadr.

Kurunlu Hamam soyunmalk kubbesinin kelerden oturduu dilimli tromplarda, Sivasta ve Anadoluda ok yaygn kullanlmam olmas bakmndan nemlidir. Yine ayn hamamn kadnlar ksm soyunmalk

135

kubbesindeki sivri kemerli tromplarn balad noktalarda, mukarnaslar grlmesi de Sivas leinde tek rnektir. Deiik form ve saylar ile k gzleri de yapsal sslemenin rneklerinden saylabilir.

SONU Hamam kltrnn ok st dzeyde yaand Sivas, Hamam mimarisi bakmndan da Trk Hamamlar iinde nemli bir yer tekil etmektedir. Halkn hamam kltrn bu ada hala yaatyor olmas, hamamlarn kalcln artracak sosyal bir olgudur.

Sivas kurulduu mevki itibariyle rman zerinde yer alr. Batda Kale Irma (Pnzrk), douda Msml Irma ve ksmen ehrin ortasndan geen Murdar Irma, ehre su salayan nemli kaynaklardr. Bu anlamda Sivas ehri merkezinden geen rmaklar, hamamlarn kurulu itibariyle suya duyduu muhtal tarihten gnmze nemli lde karlaya gelmitir.

Osmanl ve slam ehirlerinin temelleri atlrken, bu ehirlerin yaplama aamasnda ekirdeini cami, pazar, bedesten, imaret gibi yaplarla birlikte hi kukusuz hamamlar oluturmaktayd. Byk apl mimarlk faaliyetlerinde hamamlar ana kurgunun deimez paralaryd. Byk apl mimarlk eserleri yaplrken ncelikle binalarda alacak iilerin kullanmas iin hamam yaplrd. Dier binalar hamamn evresinde geliiyordu. Sivasta da bunun rneklerini Meydan ve Kale Hamamlarnda gryoruz.

Sivas ili merkezinde, ikisi ykk, yedisi ise salam durumda gnmze ulam hamamlar, Osmanl Dnemi yaplardr. Sz konusu yaplardan Hamamcolu hamam dndaki yaplarn rleve ve otocat ortamnda izimleri bize aittir. Kaynaklarda rastladmz 15 hamam ise bugne

gelememitir. Bu hamamlardan Seluklu Dnemine aittir (ahna, Ehberi ve Ferit Hamamlar). Bilindii zere Timurun Sivas istilas sonras ehir byk bir ykm yaamtr. Bu istila ve ykm, Osmanl Dnemi ncesinden hibir hamamn gnmze ulamam olmasnn, en nemli sebeplerinden biridir.

137

Gnmze ulaan hamamlardan, Hamamcolu ve Pirkinik Hamam dndaki yaplarn vakfiyeleri ve banilerini kaynaklardan renmekteyiz. Gnmze ulamayan hamamlardan ise Osmanl Dneminden, ay, inili, Firuzaa, Kk, Sinan Paa, Seluklu Dneminden ise ahna, Ehberi ve Ferit Hamamlarnn vakfiye kaytlar gnmze ulamtr.

16. yzyl boyunca srdrlen imar faaliyetleri beylerbeyi ve valiler tarafndan desteklenmi ve ina ettirilmitir. Lala Sinan Paa (Sinan Paa Hamam, 1524) Sar Behram Paa (Kurunlu Hamam, 1576), Koca Hasan Paa (Eski Paa Hamam, 1565), Mahmud Paa (Kale Hamam,1584 ve Meydan Hamam, 1584) sz konusu hamamlar gerek banileri ile gerekse kurgulandklar yerler itibariyle nemli bir yer tekil ederler. ehrin merkezi noktalarnda olmalar bu yaplar nemli klar. Bununla birlikte 16. yzylda ina edilen bu hamamlar abidevi grnlerini sz konusu dnemdeki Osmanl Devletinin gcnden ve ihtiamndan da alm olmalar kuvvetle muhtemeldir.

Kurunlu

Hamam

haricindeki

yaplarn

kitabelerinin

gnmze

ulaamamas ve hamamlarn mimarlar hakknda bilgi bulunamamas, zellikle tarihlendirme konusunda baz yaplarda kesin sonulara

ulamamz engellemitir.

Byk lekli yaplan ve ar hamam olarak adlandrlan yaplarn il merkezinde toplandn gryoruz. ehrin dnda ina edilen ve kapsaml sayda kiiye hitap eden Pirkinik Hamam daha kk lekli olmakla birlikte plan emas bakmndan da Sivas Hamamlar iinde ayr bir yer tutar. Bununla birlikte mnferit bir plan zelliine sahip hamamn S.Eyice tipolojisinde279 de tam bir karl yoktur. Meknlarn dizilii bakmndan ise Sivas Hamamlar ile benzer bir kurgu gstermesi bakmndan nemlidir.
279

S. Eyice, a.g.m.99-120.

138

Buda, Pirkinik Hamamnn merkezdeki hamam mimarisinden kopmadnn bir gstergesidir.

Sivasta gnmze ulam tek ifte hamam olan Kurunlu Hamam, Evliya elebinin280 bahsettii ifte hamamlardan kalan son yapdr.

Numan Efendi Ev Hamam, zel hamam eklinde adlandrlan yaplar iinde Sivasta, ykkta olsa bugne gelebilmi tek eser olmas ile bu grubun son temsilcisidir.

Yapldklar dnemlerden bugne birok deiiklie urad kesin olan yaplar, temel kurgularndan ise ok fazla bir deer yitirmemilerdir.

Klasik Osmanl Dneminde Sivas hamam mimarisi, ge dnemde farkl boyutlaryla karmza kmaktadr. 16. yzyl yaplar olan Eski Paa Hamam, Kurunlu Hamam ve Meydan Hamam, plan zellikleri bakmndan ayn kalmakla birlikte, zellikle cephelerin dzenlenii ve soyunmalk ksm kurgusu ile 18. yzyldan sonra ina edilen Hamacolu Hamam, Mehmet Ali Bey Hamam ve irinolu Hamamndan ayrlr. Eski Paa Hamam, Kurunlu Hamam ve Meydan Hamam soyunmalk ksm tromplarla geilen kubbe ile rtl iken Mehmet Ali Bey ve irinolu Hamamnda, ahap konkstrksiyonlu atlarla, Hamamcolu Hamamnda ise betonarme bir alt yapnn stnde ykselen krma at ile rtldr. Yine bu yapda uzun cephelerin orta eksenleri gen alnlkla sonlanrken, Eski Paa, Kurunlu ve Meydan Hamamlarnda uzun cephelerin kademeli bir ekilde ykselen kurgusu grlmektedir. 16. yzylda ina edilen ve gnmze ulaan yaplardan Meydan Hamam ile Kurunlu Hamamnn kadnlar ve erkekler ksmnn giri cephelerinin dzenlenii ile abidevi bir grntye

brnmlerdir. Yine Kurunlu Hamamnda soyunmalk kubbesine gei salayan dilimli tromplar, erkekler ksm eyvan kubbelerinin eliptik kubbe ile
280

Evliya elebi, Seyahatnamesi, s.851.

139

rtlmesi ve yine erkekler ksm soyunmalk meknndaki pencerelerin iten mukarnasl bir nie dntrlmesi Trk Hamam Mimarisi ve Sivas Hamam mimarisi iinde zgn rneklerdir. Yine Kurunlu hamam duvar rgs iinde kullanlan kurun kenetler Anadolunun muhtelif yerlerinde grlen bir zellik olmasna karn Sivas leinde tek rnektir.

Meydan Hamam scaklk meknn rten kubbenin merkezine alm sekizgen yldz formlu k gz gk yer ilikisini dndrmesi ve bu anlamda Sivasta tek olmas bakmndan nemli bir yere sahiptir.

Pirkinik Hamamnda grdmz ve soyunmalk ve scaklk mekn kubbelerinin oturduu tromplarn palmetle sonlanan formlar dikkat ekicidir.

irinolu hamam soyunmalk ksmna alan iki giri kapsnn aynal kemer formundaki formlar bu hamama zgn bir tasarmdr.

Btn bunlarn sonucunda, havari planl dzenlenmi olan Sivas Hamamlarn kendi iinde klasik ve ge dnem Osmanl mimarisi olmak zere iki gruba ayrabiliriz.

KAYNAKA

Acun, H., Sivas ve evresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Deerleri, Vakflar Dergisi, XX, Ankara, 1988, s. 183-212. Acun, H., Manisada Trk Devri Yaplar, Ankara, 1999. Akurgal, E., Die Kunst der Hethiter, Mnchen, 1976. Altun, Ara, Mardinde Trk Devri Mimarisi, stanbul, 1971. Anonim, Hamam Maddesi, Ana Britannica, Cilt:10, stanbul, 19861988, s.330. Arseven, C.E., Hamam Maddesi, Sanat Ansiklopedisi, Cilt:2 stanbul, 1983, s.678-689 Aru, K.A., Trk Hamamlar Etd, stanbul, 1949. Aslanapa, O., Trk Sanat, stanbul, 1997. Ayverdi, E.H., Osmanl Mimarisinin lk Devri, Cilt:I, stanbul, 1966. Ayverdi, E.H., Osmanl Mimarisinde elebi ve II. Sultan Murad Devri, 806-855 (1403-1451) II, stanbul, 1972. Ayverdi, E.H., Osmanl Mimarisinde Fatih Devri 855-866 (14511481), III, stanbul, 1973. Ayverdi, E.H., Osmanl Mimarisinde Fatih Devri, 855-866, (14511481), IV, stanbul, 1989. Balkan, K., Anide ki Seluklu Hamam, Anadolu ( Anatola ), XII, Ankara, 1970, s.39-57. Bael, M.F., Sivas Blteni, Sivas, 1935. Bayram, S. - Karabacak, A.H., Sahip Ata Fahrd-din Alinin Konya maret ve Sivas Gkmedrese Vakfiyeleri, Vakflar Dergisi, XIII, Ankara, 1981, s.31-69. Creswell, K.A.C., Early Muslim Architecture, Cilt: 1, (Umayyad), A.D.622-750, Oxford, 1940. akmak, C.,Tire Hamamlar, Ankara, 2002. al, H., Zile Hamamlar,Trk Etnografya Dergisi, XVIII, Ankara, 1998, s. 103-123.

141

Demiralp, Y., Akehir ve Kylerindeki Trk Antlar, Ankara, 1996. Demirel, ., Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol: Osmanl Vakfehir likisine Bir rnek, Ankara, 2000. Demirel, ., Osmanl Dneminde Sivas ehri, Makaleler, Sivas, 2006. Denizli, H., Sivas Tarihi ve Antlar, Sivas, 1998. Develliolu, F., Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 1982. Dilek T., Trk Kltrnde Hamam Gelenei ve Eskiehir

Hamamlar, (Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, (Yaymlanmam) Yksek Lisans Tezi), Ankara, 2001. Dndar, A., Kilisteki Osmanl Devri Mimari Eserleri, Ankara, 1999. Erat, B., Anadoluda XIV. Yzyl Trk Hamam Mimarisi, (Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara, 1997. Eravar, O., Tokat Tarihi Su Yaplar ( Hamamlar), Konya, 2004. Erken, S., Edirne Hamamlar, Vakflar Dergisi, X, Ankara, 1973, s.403-420. Ertrk, B.E., Osmanl Dneminde Safranbolu Su Mimarisi,

(Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara, 2004 Evliya elebi, Seyahatnamesi, (ev. Zuhuru Danman), C: 3, stanbul, 1984. Eyice, S., Trk Hamamlar ve Bayazd Hamam, Trk Yurdu, Say:244, Ankara, Mays, 1955, s. 849-855 Eyice, S., znikde Byk Hamam ve Osmanl Devri Hamamlar Hakknda Bir Deneme, Tarih Dergisi, Cilt: XI, Say: 15, stanbul, 1960, s.99-120. Glck, H., Die Bader Konstantinopels, Wien, 1921.

142

Gray, H., Kee ve Keecilik, Trk Etnografya Dergisi, IX, stanbul, 1967, s.21-32. Hakk, ., Nafiz,R., Sivas ehri, stanbul,1928. Klinghardt, K., Trkische Baeder, Stuttgart, 1927. Kuban, D., Edirnede Baz kinci Murat a Hamamlar Mukarnas Bezemeleri zerine Notlar, Ord. Prof. smail Hakk Uzunarlya Armaan, Ankara, 1976, s.447-459. Kuran, A., Mimar Sinan, stanbul, 1986. Mehmed Sreyya, Sicil-i Osmani, C: II, stanbul, 1308. Onurkan, S. Anadoluda Eski Yunan ve Roma Arkeolojisi, Anadolu Uygarlklar, Cilt:3, stanbul, 1985. dekan, A., Bir Mukarnasl Portal Yarm Kubbesi Geometrik Semadan nc Boyuta Gei rnei, Ord. Prof. smail Hakk Uzunarlya Armaan, Ankara, 1976, s.437-445. nge, Y., Konya-Beyehirde Erefolu Sleyman Bey Hamam, Vakflar Dergisi, VII, Ankara, 1968, s.139-144. nge, Y., Kayseri Huand ( Mahperi Hatun) Klliyesinin Hamam ve Yeni Bulunan, ini Tezyinat, nasya, IV-47, 1969, s.11-12-17. nge, Y., Anadolu Trk Mimarisinde stten Tabii Aydnlatma: Aydnlk Feneri, nasya, Cilt: 6, Say: 64, Ankara, 1970, s.6-7,20. nge, Y., Anamur Mamuriye Kalesi Yanndaki Hamam, Vakflar Blteni I, stanbul, 1970, s.106-114. nge, Y., Klasik Osmanl Mimarisine ekil Veren Kurun rt ve Kurunculuk, nasya, Cilt: 5, Say: 53, Ankara, 1970, s.11-13. nge, Y., Klliyelerimizin Yklan Hamamlar, nasya, Cilt: 7, Say: 74, Ankara, 1971, s.6-7,21. nge, Y., Eski Trk Hamamlarnda Aydnlatma, Vakflar Dergisi, XIII, Ankara, 1978, s.121-135. nge, Y., Konya ve evresindeki Mukarnasl adrvanlar, Vakflar Dergisi, XIX, Ankara, 1985, s.95-108.

143

nge, Y., Koca Sinann Hamamlarnda Grlen Bir Yenilik: Merkezi Kubbeli rt Sistemleri, II.Uluslar aras Trk ve slam Bilim ve Teknoloji Tarih Kongresi, 28 Nisan, 2 Mays 1986, Bildiriler, Cilt: II, stanbul, 1986, s.81-86. nge, Y., Anadolu Trk Hamamlar Hakknda Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinann na Ettii Hamamlar, Mimarba Koca Sinan Yaad a ve Eserleri Ayr Basm, stanbul, 1988, s.403-428. nge, Y., Alanya ve Alara Kalelerindeki Seluklu Hamamlar,Antalya 3. Seluklu Semineri Bildirileri, stanbul, 1989, s.117-124. nge, Y., Sinann na Ettii Hamamlar, VI. Vakf Haftas, Trk Vakf Medeniyeti erevesinde, Mimar Sinan Dnemi Sempozyumu, Ankara, 1989, s.235-252. nge, Y., XII-XIII. Yzyl Trk Hamamlar, Ankara, 1995. zkarc, M., Nide Borda Karamanoullar Beylii Mimari Eserleri, VI. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyetleri Semineri Bildirileri (16-17 Mays 1996) Konya, 1997, s.171-223 zkarc, M., Nide-Bor Sokullu Mehmet Paa Klliyesi, Belleten, Cilt: LXIII, Say: 236, Ankara, 1999, s. 95-122. Sevim, A., Ycel, Y., Fetihten Osmanllara Kadar Trkiye Tarihi, Cilt:I, Ankara, 1990. Szen, M.-Tanyeli U., Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul, 1996. Sakaolu, N., Trk Anadoluda Mengcek Oullar, stanbul, 1971. apolyo, E. B. Trk Hamamlar, nasya, Say: 3/ 28, 1967, s.10-11. een, R., Sinan Paann Arapa Vakfiyesinin Tercmesi, Vakflar Dergisi, X, Ankara, 1976, s. 337-343. Tulac P., Osmanl ehirleri, stanbul, 1985. Turan, O., Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1971. Turan, O., Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, stanbul, 2003. Trkiyede Vakf Abideler ve Eski Eserler, Cilt:I, Ankara, 1977. Trkiyede Vakf Abideler Ve Eski Eserler, Cilt:III, Ankara, 1983.

144

lgen, A.S., Hamam Maddesi, slam Ansiklopedisi, Cilt: 5, stanbul, 1950. s.175. lken, H.Z., slam Sanat, stanbul, 1948. nsal, B., Mimari Tarihi, Cilt:1, stanbul, 1960. nver, A. S., Konyada Seluklular Zamanndaki Hamamlara Dair, Trk Tb Tarihi Arkivi, Cilt: 5, Say: 18, stanbul, 1940, s.83-86. nver, A.S., Trk Hamam, Belleten, Cilt: 37, Say:145, Ankara, 1973, s.87-95. rer, H., zmir Hamamlar, Ankara, 2002. Yazc, M. Ankara Klasik a Yaplarndan Roma Hamamlar, Ankara Sanat, Say:28, Ankara, 1968, s.18-19. Yksel, .A., Osmanl Mimarisinde II. Bayezid-Yavuz Selim Devri (866-926 /1481-1520), V, stanbul, 1983.

ARV KAYNAKLARI

V.G.M. Ab. l. Dai. Bk. 58-01/3, Nolu dosya. V.G.M. Ab. l. Dai. Bk. 58-01/20, Nolu dosya. V.G.M. Ab. l. Dai. Bk. 58-01/31, Nolu dosya. SVBMA, Mahmud Paa b. Ali Bey Vakfiyesi, 1, s.30. SVBMA, Aie Hatun Vakf, 2, s.132 . SVBMA, Mehmet Emin Aa Vakf, No: 580, s. 286/314.

EKLER

EK-A: Fotoraf Listesi

Fotoraf: 1 Eski Paa Hamam, genel grn Fotoraf: 2 Eski Paa Hamam, soyunmalk mekn Fotoraf: 3 Eski Paa Hamam, soyunmalk meknnn gneyden grn Fotoraf: 4 Eski Paa Hamam, kuzey cephe Fotoraf:5 Eski Paa Hamam, gney cepheyle klhann stne ina edilmi ev Fotoraf: 6 Eski Paa Hamam, gney cephe Fotoraf: 7 Eski Paa, Hamam dou cephe Fotoraf:8 Eski Paa Hamam, soyunmalk mekn kubbe gei eleman Fotoraf: 9 Eski Paa Hamam, lklk Fotoraf: 10 Eski Paa Hamam, lklk mekn tepe klklar Fotoraf:11 Eski Paa Hamam, hela ve tralklarn st rts Fotoraf: 12 Eski Paa Hamam, scaklk Fotoraf: 13 Eski Paa Hamam, eyvanlarndan Fotoraf: 14 Eski Paa Hamam, scaklk kubbesi Fotoraf: 15 Eski Paa Hamam, halvetlerinde kubbe geii; Trk geni Fotoraf: 16 Eski Paa Hamam, halvet kubbelerinde tepe kl Fotoraf: 17 Eski Paa Hamam, halvet kaplarnn zerindeki niler Fotoraf: 18 Eski Paa Hamam, gney cephe duvar knts Fotoraf: 19 Hamamcolu Hamam, soyunmalk mekn dtan genel grn Fotoraf: 20 Hamamcolu Hamam, genel grn Fotoraf: 21 Hamamcolu Hamam, genel grn

146

Fotoraf: 22 Hamamcolu Hamam, bat cephe Fotoraf: 23 Hamamcolu Hamam, soyunmalk ve lklktaki dilatasyon Fotoraf:24 Kale Hamam, genel bir grn Fotoraf:25 Kale Hamam, genel bir grn Fotoraf:26 Kale Hamam, genel bir grn Fotoraf: 27 Kale Hamam, duvarlar Fotoraf: 28 Kale Hamam duvarlarn iindeki knkler Fotoraf: 29 Kale Hamam halvet Fotoraf: 30 Kale Hamam, soyunmalk mekn Fotoraf: 31 Kale Hamam, lklk mekn Fotoraf: 32 Kale Hamam, genel bir grn Fotoraf: 33 Kale Hamam, scaklk mekn Fotoraf: 34 Kurunlu Hamam, ina kitabesi Fotoraf: 35 Kurunlu Hamam, genel bir grn Fotoraf: 36 Kurunlu Hamam, soyunmalk kubbeleri Fotoraf: 37 Kurunlu Hamam, st rts Fotoraf: kasnaklar Fotoraf: 39 Kurunlu Hamam, erkekler ksm giri cephesi Fotoraf: 40 Kurunlu Hamam, erkekler ksm giri kaps Fotoraf: 41 Kurunlu Hamam erkekler ksm soyunmalk penceresi Fotoraf: 42 Kurunlu Hamam erkeler ksm soyunmalk mekn penceresi Fotoraf:43 Kurunlu Hamam, erkekler ksm giri cephesindeki konsollar Fotoraf:44 Kurunlu Hamam, konsollarndan bir rnek Fotoraf: 45 Kurunlu Hamam, bat cephe Fotoraf: 46 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm kapatlm orijinal giri Fotoraf: 47 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm bat cephe Fotoraf: 48 Kurunlu Hamam kadnlar ksm kapatlm orijinal giri ve pencereler 38 Kurunlu Hamam, soyunmalk mekn kubbe

147

Fotoraf: 49 Kurunlu Hamam, dou cephe Fotoraf: 50 Kurunlu Hamam, dou cephe Fotoraf: 51 Kurunlu Hamam, erkekler ksm soyunmalk mekn dou cephe pencerelerin den bir rnek Fotoraf: 52 Kurunlu Hamam, erkekler ksm soyunmalk mekn mukarnasl pencereler Fotoraf: 53 Kurunlu Hamam, erkekler ksm soyunmal, pencere stlerindeki mukarnasl gen alnlk Fotoraf: 54 Kurunlu Hamam, mukarnaslardan detay Fotoraf: 55 Kurunlu Hamam, erkekler ksm soyunmalk

meknndaki dilimli tromplardan bir rnek Fotoraf:56 Kurunlu Hamam, erkekler ksm soyunmalk mekn Fotoraf:56a Kurunlu Hamam, erkekler ksm tandr Fotoraf:57 Kurunlu Hamam, soyunmalktan lkla gei akl Fotoraf: 58 Kurunlu Hamam, lklk kubbesi Fotoraf: 59 Kurunlu Hamam erkekler ksm lklk Fotoraf: 60 Kurunlu Hamam, erkekler ksm scaklk Fotoraf: 61 Kurunlu Hamam, erkekler ksm scaklk mekn kubbesi kubbe geileri ve eyvan kemerleri Fotoraf: 62 Kurunlu Hamam, erkeler ksm scaklk kubbesi Fotoraf: 63 Kurunlu Hamam, erkekler ksm eyvanlarnda elips biimli kubbe rnei Fotoraf: 64 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm aralk mekn Fotoraf: 65 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm soyunmalk mekn kubbe geileri Fotoraf: 66 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm tromp ilerindeki mukarnaslar Fotoraf: 67 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm soyunmalndaki havuz Fotoraf: 68 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm soyunmalktan lkla gei akl

148

Fotoraf: 69 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm lklk mekn kubbe geileri Fotoraf: 70 Hela ve tralklara alan yuvarlak kemerli kap (sadaki aklk) Fotoraf: 71 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm scaklk mekn Fotoraf: 72 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm scaklk mekn Fotoraf: 73 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm scaklk mekn eyvan kemeri ve kubbe geileri Fotoraf: 74 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm eyvanlarnda kubbe ve pandantifler Fotoraf: 75 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm halvet kaplarndan bir rnek Fotoraf: 76 Kurunlu Hamam, gney cephe pencere kemerinde arkfelek motifi Fotoraf: 77 Kurunlu Hamam, erkekler ksm gney cephe pencere kemerindeki gle motifi Fotoraf: 78 Kurunlu Hamam, gle motifi detay Fotoraf: 79 Kurunlu Hamam, bat cephedeki kapatlm kapnn kilit tandaki, girift bitkisel motiflerden oluan ssleme Fotoraf: 80 Kurunlu Hamam, duvarlarnda talar balayan kurun levhalar Fotoraf: 81 Mehmet Ali Bey Hamam, dou cephedeki muhdes bina Fotoraf: 82 Mehmet Ali Bey Hamam, dou cephe Fotoraf: 83 Mehmet Ali Bey Hamam, gney cepheden grnm Fotoraf: 84 Mehmet Ali Bey Hamam, gney cephe Fotoraf: 85 Mehmet Ali Bey Hamam, bat cephe Fotoraf: 86 Mehmet Ali Bey Hamam, dou cephe Fotoraf: 87Mehmet Ali Bey Hamam, dou cephe Fotoraf: 88 Mehmet Ali Bey Hamam, bat cephe Fotoraf: 89 Mehmet Ali Bey Hamam, rtenlerinden bir rnek Fotoraf: 90 Mehmet Ali Bey Hamam, giri kaps

149

Fotoraf: 91 Mehmet Ali Bey Hamam, giri kapsndaki bitkisel motifli kemer Fotoraf: 92 Mehmet Ali Bey Hamam, soyunmalk mekn Fotoraf: 93 Mehmet Ali Bey Hamam, soyunmalktan lkla gei salayan yarm daire kemerli kap Fotoraf: 94 Mehmet Ali Bey Hamam, lklk meknnn bat blm Fotoraf: 95 Mehmet Ali Bey Hamam, lklndaki havuz Fotoraf: 96 Mehmet Ali Bey Hamam, lklk mekn kubbe geileri Fotoraf: 97 Mehmet Ali Bey Hamam, lklk kubbesi ve k gzleri Fotoraf: 98 Mehmet Ali Bey Hamam, scaklk mekn

eyvanlarndan birisi Fotoraf: 99 Mehmet Ali Bey Hamam, scaklk kubbesi Fotoraf:100 Mehmet Ali Bey Hamam, halvet kaplar ile yeni yaplan sslemelerden bir rnek Fotoraf:102 Mehmet Ali Bey Hamam, halvetlerindeki kubbe gei elemanlar Fotoraf:103 Mehmet Ali Bey Hamam, halvet kubbelerinden bir rnek Fotoraf: 104 Mehmet Ali Bey Hamam, klhan ksmndaki dilatasyon Fotoraf:105 Meydan Hamamndan genel bir grn Fotoraf: 106 Meydan Hamam, gney cephe kubbe kasnandaki yarm daire kemerli pencere Fotoraf: 107 Meydan Hamam, bat cephedeki pencere Fotoraf:108 Meydan Hamam, gney cephe Fotoraf: 109 Meydan Hamam, giri kapsna inen merdivenler Fotoraf: 110 Meydan Hamam, ahap soyunma odalar Fotoraf: 111 Meydan Hamam st rts Fotoraf:112 Meydan Hamam, kubbe kasnandan bir detay (kuzeybat ke) Fotoraf:113 Meydan Hamam, soyunmalk mekn kubbesi ile aydnlk fenerinin iten grn

150

Fotoraf: 114 Meydan Hamam, aydnlk feneri Fotoraf: 115 Meydan Hamam, kuzey cephe Fotoraf:116 Meydan Hamam, kuzey cephedeki rten Fotoraf:117 Meydan Hamam, bask kemerli giri kaps Fotoraf: 118 Meydan Hamam, giri kapsnn batsndaki

zikzaklarla tezyin edilmi stunce Fotoraf: 119 Meydan Hamam, soyunmalk meknna alan dilimli kemerli pencere Fotoraf: 120 Meydan Hamam, dilimli kemerin oturduu stunce Fotoraf: 121 Meydan Hamam, soyunmalktan lkla gei kaps Fotoraf:122Meydan Hamam, lklk kubbesi Fotoraf: 123 Meydan Hamam, lklk mekn dou duvardaki ni Fotoraf: 124 Meydan Hamam, lklk mekn tralklar ile helaya gei kaps Fotoraf: 125 Meydan Hamam, hela kubbesi Fotoraf:126 Meydan Hamam helasnda kubbeye gei eleman Fotoraf: 127 Meydan Hamam, scaklk mekn ile giri eyvan Fotoraf: 128 Meydan Hamam, scaklk kubbesine gei elemanlar Fotoraf: 129 Meydan Hamam halvet kaplarndan bir rnek Fotoraf: 130 Meydan Hamam, halvet kubbelerinden bir rnek Fotoraf:131 Meydan Hamam, kuzeybat kedeki halvet Fotoraf: 132 Numan Efendi Ev Hamam, genel grn Fotoraf: 133 Numan Efendi Ev Hamam, kuzey genel grn Fotoraf:134 Numan Efendi Ev Hamam, gney cephe Fotoraf: 135 Numan Efendi Ev Hamam, kubbe gei eleman Fotoraf: 136 Pirkinik Hamamndan genel bir grn Fotoraf: 137 Pirkinik Hamam, dou cephe ile giri kaps Fotoraf: 138: Pirkinik hamam giri kaps Fotoraf: 139 Pirkinik Hamam, kuzey cephe Fotoraf:140 Pirkinik Hamam, gney cephe Fotoraf: 141 Pirkinik Hamam lklk meknna alan yarm daire kemerli pencere

151

Fotoraf: 142 Pirkinik Hamam, dou cephe Fotoraf: 143 Pirkinik Hamam, giri kapsnn iten grnm Fotoraf: 144 Pirkinik Hamam, giri mekn Fotoraf: 145 Pirkinik Hamam, soyunmalk mekn ile kubbe geileri ve trala giri kaps (soldaki) Fotoraf: 146 Pirkinik Hamam, soyunmalk kubbesi Fotoraf: 147 Pirkinik Hamam, hela ve tralklarn kubbe gei esi Fotoraf: 148 Pirkinik Hamam, lklk meknna giri kaps Fotoraf: 149 Pirkinik Hamam, lklk meknnn dou blm Fotoraf: 150 Pirkinik Hamam, scaklk meknnda kubbe geileri, kurna aynalar ve su deposu ile balanty salayan aklk Fotoraf: 151 Pirkinik Hamam, scaklk mekn kubbesi Fotoraf: 152 Pirkinik Hamam, kurna aynalarndan bir detay Fotoraf: 153 Pirkinik Hamam, tromp kemerlerindeki palmet motiflerinden genel bir grnm Fotoraf: 154 Pirkinik Hamam, tromplarn balanglarndaki palmet motifleri Fotoraf: 155 irinolu Hamam bat cephe Fotoraf: 156 irinolu Hamam, gney cepheden bir grnm Fotoraf: 157 irinolu Hamamnn gen alnlkl kuzey cephesi Fotoraf:158 irinolu Hamam kuzey cepheden bir grnm Fotoraf: 159 irinolu Hamam, kuzey cephedeki rtenlerden bir rnek Fotoraf: 160 irinolu Hamam, bat cephedeki gen alnlkl giri Fotoraf: 161 irinolu Hamam, kuzey cephedeki soyunmalk meknna alan bursa kemerli kap Fotoraf: 162 irinolu Hamam, soyunmalktan lkla gei kaps Fotoraf: 163 irinolu Hamam, lklk mekn kuzey blm ile duvardaki ni Fotoraf:164 irinolu Hamam, lklk kubbesine gei elemalar

152

Fotoraf: 165 irinolu Hamam, hela ve tralklara alan yarm daire kemerli kaplar Fotoraf: 166 irinolu Hamam, scaklk mekn Fotoraf:167 irinolu Hamam, pandantif, k gz ve kubbedeki pencerelerden bir grnm Fotoraf: 168 irinolu Hamam, halvet kaplar ile halvet kaplarnn zerindeki yarm daire kemerli nilerden bir rnek Fotoraf: 169 irinolu Hamam, halvetlerden bir rnek Fotoraf:170 irinolu Hamam, halvetlerinde kubbe gei eleri Fotoraf: 171 irinolu Hamam, halvet kubbelerinden bir rnek Fotoraf:172 irinolu Hamam, yarm daire kemerli ocak Fotoraf: 173 irinolu Hamam, klhandan bir grnm Fotoraf: 174 irinolu Hamam, halvet kaplar zerindeki nilerden bir rnek Fotoraf: 175 irinolu Hamam, soyunmalk mekn ile lkln kesitii blm

153

EK-B: ZM LSTES

ekil 1:Eski Paa Hamam Plan ekil 2:Eski Paa Hamam a-a Kesiti ekil 3:Hamamcolu Hamam Plan ekil 4:Hamamcolu Hamam a-a Kesiti ekil 5:Kale Hamam Kalnts Plan ekil 6:Kale Hamam Kalnts Plan ekil7: Kurunlu Hamam Plan ekil 8:Kurunlu Hamam 1946 Yl Plan ekil 9:Kurunlu Hamam a-a Kesiti ekil 10:Kurunlu Hamam b-b Kesiti ekil 11:Mehmet Ali Bey Hamam Plan ekil 12:Mehmet Ali Bey Hamam a-a Kesiti ekil 13:Meydan Hamam Plan ekil 14:Meydan Hamam a-a Kesiti ekil 1 5: Ev Hamam Plan ekil 1 6: Ev Hamam Plan (VGM Arivinden) ekil 17:Ev Hamam a-a Kesiti (VGM Arivinden) ekil 18:Pirkinik Hamam Plan ekil 19:Pirkinik Hamam a-a Kesiti ekil 20:irinolu Hamam Plan ekil 21:irinolu Hamam a-a Kesiti ekil 22:Kk Hamam Plan (H.Denizliden) ekil 23:Porit Hamam Plan (H.Denizliden)

154

EK-C: FOTORAFLAR

Fotoraf: 1 Eski Paa Hamam, genel grn

Fotoraf: 2 Eski Paa Hamam, soyunmalk mekn

155

Fotoraf: 3 Eski Paa Hamam, soyunmalk meknnn gneyden grn

Fotoraf: 4 Eski Paa Hamam, kuzey cephe

156

Fotoraf:5 Eski Paa Hamam, gney cephe ile klhann stne ina edilmi ev

Fotoraf: 6 Eski Paa Hamam, gney cephe

157

Fotoraf: 7 Eski Paa Hamam dou cephe

Fotoraf:8 Eski Paa Hamam, soyunmalk mekn kubbe gei eleman

158

Fotoraf: 9 Eski Paa Hamam, lklk

Fotoraf: 10 Eski Paa Hamam, lklk mekn tepe klklar

159

Fotoraf:11 Eski Paa Hamam, hela ve tralklarn st rts

Fotoraf: 12 Eski Paa Hamam, scaklk

160

Fotoraf: 13 Eski Paa Hamam, eyvanlarndan

Fotoraf: 14 Eski Paa Hamam, scaklk kubbesi

161

Fotoraf: 15 Eski Paa Hamam, halvetlerinde kubbe geii; Trk geni

Fotoraf: 16 Eski Paa Hamam, halvet kubbelerinde tepe kl

162

Fotoraf: 17 Eski Paa Hamam, halvet kaplarnn zerindeki niler

Fotoraf: 18 Eski Paa Hamam, gney cephe duvar knts

163

Fotoraf: 19 Hamamcolu Hamam, soyunmalk mekn dtan genel grn

Fotoraf: 20 Hamamcolu Hamam, genel grn

164

Fotoraf: 21 Hamamcolu Hamam, genel grn

Fotoraf: 22 Hamamcolu Hamam, bat cephe

165

Fotoraf: 23 Hamamcolu Hamam, soyunmalk ve lklktaki dilatasyon

Fotoraf:24 Kale Hamam, genel bir grn

166

Fotoraf:25 Kale Hamam, genel bir grn

Fotoraf:26 Kale Hamam, genel bir grn

167

Fotoraf: 27 Kale Hamam duvarlar

Fotoraf: 28 Kale Hamam, duvarlarn iindeki knkler

168

Fotoraf: 29 Kale Hamam halvet

Fotoraf: 30 Kale Hamam, soyunmalk mekn

169

Fotoraf: 31 Kale Hamam, lklk mekn

Fotoraf: 32 Kale Hamam, genel bir grn

170

Fotoraf: 33 Kale Hamam, scaklk mekn

Fotoraf: 34 Kurunlu Hamam, ina kitabesi

171

Fotoraf: 35 Kurunlu Hamam, genel bir grn

Fotoraf: 36 Kurunlu Hamam, soyunmalk kubbeleri

172

Fotoraf: 37 Kurunlu Hamam, st rts

Fotoraf: 38 Kurunlu Hamam, soyunmalk mekn kubbe kasnaklar

173

Fotoraf: 39 Kurunlu Hamam, erkekler ksm giri cephesi

Fotoraf: 40 Kurunlu Hamam, erkekler ksm giri kaps

174

Fotoraf: 41 Kurunlu Hamam erkekler ksm soyunmalk penceresi

Fotoraf: 42 Kurunlu Hamam erkeler ksm soyunmalk mekn penceresi

175

Fotoraf:43 Kurunlu Hamam, erkekler ksm giri cephesindeki konsollarar

Fotoraf:44 Kurunlu Hamam, konsollarndan bir rnek

176

Fotoraf: 45 Kurunlu Hamam, bat cephe

Fotoraf: 46 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm kapatlm orijinal giri

177

Fotoraf: 47 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm bat cephe

Fotoraf: 48 Kurunlu Hamam kadnlar ksm kapatlm orijinal giri ve pencereler

178

Fotoraf: 49 Kurunlu Hamam, dou cephe

Fotoraf: 50 Kurunlu Hamam, dou cephe

179

Fotoraf: 51 Kurunlu Hamam, erkekler ksm soyunmalk mekn dou cephe pencerelerin den bir rnek

Fotoraf: 52 Kurunlu Hamam, erkekler ksm soyunmalk mekn mukarnasl pencereler

180

Fotoraf: 53 Kurunlu Hamam, erkekler ksm soyunmal, pencere stlerindeki mukarnasl gen alnlk

Fotoraf: 54 Kurunlu Hamam, mukarnaslardan detay

181

Fotoraf: 55 Kurunlu Hamam, erkekler ksm soyunmalk meknndaki dilimli tromplardan bir rnek

Fotoraf:56 Kurunlu Hamam, erkekler ksm soyunmalk mekn

182

Fotoraf:57 Kurunlu Hamam, erkekler ksm tandr

Fotoraf:58 Kurunlu Hamam, soyunmalktan lkla gei akl

183

Fotoraf: 59 Kurunlu Hamam, lklk kubbesi

Fotoraf: 60 Kurunlu Hamam erkekler ksm lklk

184

Fotoraf: 61 Kurunlu Hamam, erkekler ksm scaklk

Fotoraf: 62 Kurunlu Hamam, erkekler ksm scaklk mekn kubbesi kubbe geileri ve eyvan kemerleri

185

Fotoraf: 63 Kurunlu Hamam, erkeler ksm scaklk kubbesi

Fotoraf: 64 Kurunlu Hamam, erkekler ksm eyvanlarnda elips biimli kubbe rnei

186

Fotoraf: 65Kurunlu Hamam, kadnlar ksm aralk mekn

Fotoraf: 66 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm soyunmalk mekn kubbe geileri

187

Fotoraf: 67 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm tromp ilerindeki mukarnaslar

Fotoraf: 68 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm soyunmalndaki havuz

188

Fotoraf: 69 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm soyunmalktan lkla gei akl

Fotoraf: 70 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm lklk mekn kubbe geileri

189

Fotoraf: 71 Hela ve tralklara alan yarm daire kemerli kap (sadaki aklk)

Fotoraf: 72 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm scaklk mekn

190

Fotoraf: 73 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm scaklk mekn

Fotoraf: 74 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm scaklk mekn eyvan kemeri ve kubbe geileri

191

Fotoraf: 75 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm eyvanlarnda kubbe ve pandantifler

Fotoraf:76 Kurunlu Hamam, kadnlar ksm halvet kaplarndan bir rnek

192

Fotoraf: 77 Kurunlu Hamam, gney cephe pencere kemerinde arkfelek motifi

Fotoraf: 78 Kurunlu Hamam, erkekler ksm gney cephe pencere kemerindeki gle motifi

193

Fotoraf: 79 Kurunlu Hamam, gle motifi detay

Fotoraf: 80 Kurunlu Hamam, bat cephedeki kapatlm kapnn kilit tandaki, girift bitkisel motiflerden oluan ssleme

194

Fotoraf: 81 Kurunlu Hamam, duvarlarnda talar balayan kurun levhalar

Fotoraf: 82 Mehmet Ali Bey Hamam, dou cephedeki muhdes bina

195

Fotoraf: 83 Mehmet Ali Bey Hamam, dou cephe

Fotoraf: 84 Mehmet Ali Bey Hamam, gney cepheden grnm

196

Fotoraf: 85 Mehmet Ali Bey Hamam, gney cephe

Fotoraf: 86 Mehmet Ali Bey Hamam, bat cephe

197

Fotoraf: 87 Mehmet Ali Bey Hamam, dou cephe

Fotoraf: 88 Mehmet Ali Bey Hamam, dou cephe

198

Fotoraf: 89 Mehmet Ali Bey Hamam, bat cephe

Fotoraf: 90 Mehmet Ali Bey Hamam, rtenlerinden bir rnek

199

Fotoraf: 91 Mehmet Ali Bey Hamam, giri kaps

Fotoraf: 92 Mehmet Ali Bey Hamam, giri kapsndaki bitkisel motifli kemer

200

Fotoraf: 93 Mehmet Ali Bey Hamam, soyunmalk mekn

Fotoraf: 94 Mehmet Ali Bey Hamam, soyunmalktan lkla gei salayan yarm daire kemerli kap

201

Fotoraf: 95 Mehmet Ali Bey Hamam, lklk meknnn bat blm

Fotoraf: 96 Mehmet Ali Bey Hamam, lklndaki havuz

202

Fotoraf: 97 Mehmet Ali Bey Hamam, lklk mekn kubbe geileri

Fotoraf: 98 Mehmet Ali Bey Hamam, lklk kubbesi ve k gzleri

203

Fotoraf: 99 Mehmet Ali Bey Hamam, scaklk mekn eyvanlarndan birisi

Fotoraf: 100 Mehmet Ali Bey Hamam, scaklk kubbesi

204

Fotoraf:101 Mehmet Ali Bey Hamam, halvet kaplar ile yeni yaplan sslemelerden bir rnek

Fotoraf:102 Mehmet Ali Bey Hamam, halvetlerindeki kubbe gei elemanlar

205

Fotoraf:103 Mehmet Ali Bey Hamam, halvet kubbelerinden bir rnek

Fotoraf: 104 Mehmet Ali Bey Hamam, klhan ksmndaki dilatasyon

206

Fotoraf:105 Meydan Hamamndan genel bir grn

Fotoraf: 106 Meydan Hamam, gney cephe kubbe kasnandaki yarm daire kemerli pencere

207

Fotoraf: 107 Meydan Hamam, bat cephedeki pencere

Fotoraf:108 Meydan Hamam, gney cephe

208

Fotoraf: 109 Meydan Hamam, giri kapsna inen merdivenler

Fotoraf: 110 Meydan Hamam, ahap soyunma odalar

209

Fotoraf: 111 Meydan Hamam st rts

Fotoraf:112 Meydan Hamam, kubbe kasnandan bir detay (kuzeybat ke)

210

Fotoraf:113 Meydan Hamam, soyunmalk mekn kubbesi ile aydnlk fenerinin iten grn

Fotoraf: 114 Meydan Hamam, aydnlk feneri

211

Fotoraf: 115 Meydan Hamam, kuzey cephe

Fotoraf:116 Meydan Hamam, kuzey cephedeki rten

212

Fotoraf:117 Meydan Hamam, bask kemerli giri kaps

Fotoraf: 118 Meydan Hamam, giri kapsnn batsndaki zikzaklarla tezyin edilmi stunce

213

Fotoraf: 119 Meydan Hamam, soyunmalk meknna alan dilimli kemerli pencere

Fotoraf: 120 Meydan Hamam, dilimli kemerin oturduu stunce

214

Fotoraf: 121 Meydan Hamam, soyunmalktan lkla gei kaps

Fotoraf:122 Meydan Hamam, lklk kubbesi

215

Fotoraf: 123 Meydan Hamam, lklk mekn dou duvardaki ni

Fotoraf: 124 Meydan Hamam, lklk mekn tralklar ile helaya gei kaps

216

Fotoraf: 125 Meydan Hamam, hela kubbesi

Fotoraf:126 Meydan Hamam helasnda kubbeye gei eleman

217

Fotoraf: 127 Meydan Hamam, scaklk mekn ile giri eyvan

Fotoraf: 128 Meydan Hamam, scaklk kubbesine gei elemanlar

218

Fotoraf: 129 Meydan Hamam halvet kaplarndan bir rnek

Fotoraf: 130 Meydan Hamam, halvet kubbelerinden bir rnek

219

Fotoraf:131 Meydan Hamam, kuzeybat kedeki halvet

Fotoraf: 132 Numan Efendi Ev Hamam, genel grn

220

Fotoraf: 133 Numan Efendi Ev Hamam, kuzey genel grn

Fotoraf:134 Numan Efendi Ev Hamam, gney cephe

221

Fotoraf: 135 Numan Efendi Ev Hamam, kubbe gei eleman

Fotoraf: 136 Pirkinik Hamamndan genel bir grn

222

Fotoraf: 137 Pirkinik Hamam, dou cephe ile giri kaps

138: Pirkinik Hamam giri kaps

223

Fotoraf: 139 Pirkinik Hamam, kuzey cephe

Fotoraf:140 Pirkinik Hamam, gney cephe

224

Fotoraf: 141 Pirkinik Hamam lklk meknna alan yuvarlak kemerli pencere

Fotoraf: 142 Pirkinik Hamam, dou cephe

225

Fotoraf: 143 Pirkinik Hamam, giri kapsnn iten grnm

Fotoraf: 144 Pirkinik Hamam, giri mekn

226

Fotoraf: 145 Pirkinik Hamam, soyunmalk mekn ile kubbe geileri ve trala giri kaps (soldaki)

Fotoraf: 146 Pirkinik Hamam, soyunmalk kubbesi

227

Fotoraf: 147 Pirkinik Hamam, hela ve tralklarn kubbe gei esi

Fotoraf: 148 Pirkinik Hamam, lklk meknna giri kaps

228

Fotoraf: 149 Pirkinik Hamam, lklk meknnn dou blm

Fotoraf: 150 Pirkinik Hamam, scaklk meknnda kubbe geileri, kurna aynalar ve su deposu ile balanty salayan aklk

229

Fotoraf: 151 Pirkinik Hamam, scaklk mekn kubbesi

Fotoraf: 152 Pirkinik Hamam, kurna aynalarndan bir detay

230

Fotoraf: 153 Pirkinik Hamam, tromp kemerlerindeki palmet motiflerinden genel bir grnm

Fotoraf: 154 Pirkinik Hamam, tromplarn balanglarndaki palmet motifleri

231

Fotoraf: 155 irinolu Hamam bat cephe

Fotoraf: 156 irinolu Hamam, gney cepheden bir grnm

232

Fotoraf: 157 irinolu Hamamnn gen alnlkl kuzey cephesi

Fotoraf:158 irinolu Hamam kuzey cepheden bir grnm

233

Fotoraf: 159 irinolu Hamam, kuzey cephedeki rtenlerden bir rnek

Fotoraf: 160 irinolu Hamam, bat cephedeki gen alnlkl giri

234

Fotoraf: 161 irinolu Hamam, kuzey cephedeki soyunmalk meknna alan bursa kemerli kap

Fotoraf: 162 irinolu Hamam, soyunmalktan lkla gei kaps

235

Fotoraf: 163 irinolu Hamam, lklk mekn kuzey blm ile duvardaki ni

Fotoraf:164 irinolu Hamam, lklk kubbesine gei elemanlar

236

Fotoraf: 165 irinolu Hamam, hela ve tralklara alan yuvarlak kemerli kaplar

Fotoraf: 166 irinolu Hamam, scaklk mekn

237

Fotoraf:167 irinolu Hamam, pandantif, k gz ve kubbedeki pencerelerden bir grnm

Fotoraf: 168 irinolu Hamam, halvet kaplar ile halvet kaplarnn zerindeki yuvarlak kemerli nilerden bir rnek

238

Fotoraf: 169 irinolu Hamam, halvetlerden bir rnek

Fotoraf:170 irinolu Hamam, halvetlerinde kubbe gei eleri

239

Fotoraf: 171 irinolu Hamam, halvet kubbelerinden bir rnek

Fotoraf:172 irinolu Hamam, yarm daire kemerli ocak

240

Fotoraf: 173 irinolu Hamam, klhandan bir grnm

Fotoraf: 174 irinolu Hamam, halvet kaplar zerindeki nilerden bir rnek

241

Fotoraf: 175 irinolu Hamam, soyunmalk mekn ile lkln kesitii blm

242

EK-D: ZMLER

243

244

245

246

247

248

249

250

251

252

253

254

255

256

257

258

259

260

261

262

ZET

Hamam kltrnn ok st dzeyde yaand Sivas, Hamam mimarisi bakmndan da Trk Hamamlar iinde nemli bir yer tekil etmektedir. Halkn hamam kltrn bu ada hala yaatyor olmas, hamamlarn kalcln artracak sosyal bir olgudur.

almamzda, bazlar eitli aratrmalara konu olan, byk bir ksm ise henz bilinmezliini koruyan Sivas Hamamlar ele alnacak; sz konusu binalar ya da kalntlar, mimari ve yap elemanlar, kent ya da arazideki konumlar, bina toporafya ilikisi, mekn organizasyonu, dekoratif unsurlar, su tesisat ve stma tertibat gibi ynleriyle tantlacak ve bu balamda elde edilecek bilgiler nda Sivas Hamamlarnn Trk Hamam mimarisi iindeki yeri belirlenmeye allacaktr.

Bu almada, devrin eitli yazl kaynaklarnn da yardmyla gerek mevcut, gerekse ortadan kalkm Sivas Hamamlarnn tespit edilmesi ve tam ve salkl bir analize tabi tutulmas hedeflenmitir. Sivas ili merkezinde yer alan Trk Dnemi hamamlarnn plan, fonksiyon, tasarm gibi zelliklerinin ortaya konularak, Trk Hamam Mimarisi iindeki yerinin karlatrmal olarak ayrntl bir biimde incelenmesi dier nemli bir husustur.

Sivas ili merkezindeki hamamlar incelenirken dnem olarak st snr, Osmanlnn ykl, Cumhuriyetin kurulu devri olmutur.

Gnmze tamam ya da bir ksm salam olarak 9 hamam ulamtr. Bununla birlikte, kaynaklarda geen 15 hamamn ad tespit edilmitir. Yaplar, ad, yeri ve tanm, tarihlendirilmesi, geirdii onarmlar, bugnk durumu, d grnm, plan ve kesitleri, sslemesi, malzeme ve duvar teknii, sorunlar, karlatrma ve deerlendirilmesi ve bibliyografyas olarak on bir ana bala ayrlarak incelenmitir.

263

ABSTRACT

Sivas, cohere bathroom culture offects the lives of people living there at the highest level, is acting or very important role in terms of bath architecture among Turkish bathrooms. The continuity of the bathroom culture by the camman people is a social phenomenon increasing the permance of the bathrooms. n our research, Sivas Bathrooms, some of which become a subject to researches and mast of which are stil kepping their mystery, will be studied. Such mentloned building or remains will be deseried in terms of their specialities as architectural and building elments, city or their position on the field, the relation between topography, organization of the site, degorativr elements, installation of water and heating apparatus and within the light of the information gathered by this way, the status of Sivas bathrooms among Turkish bathroom architecture will be tried to find out. n this research, by the help of the periods different written sources, it is arimed to prave both available and disappeared Sivas bathrooms and to make a complete and healthy analysis. t is another important matto to bring up the Turkish period bathrooms located in the centre of Sivas, ors a period, the top border is the callarpse pf Otoman Empire and the astablishment of tha Turkish Republic. n historical meaning, the lowest border is not restricted. There are 9 bathrooms which are completely healty or party healthy that are able to stand till today. n addition to this, the names of 15 bathrooms which are mentioned in the sources are praved. The building are examined in are basic titles whichare their names, locations and deseriptions, finndinf the titles which are their namers, locations and descriptions that they have, theire position of today theit, external sight, plans and crossutts., decorationv,

264

materiah, and tecniques of the walls, problems, comparison and avolution and bibliography.