C..

Sosyal Bilimler Dergisi,

Aralk 2009, Cilt: 35, Say: 2, 212-222

Sivas ehrinin Tarihi Corafyas

Glpnar Akbulut
nn niversitesi
Bu alma, tarihsel srete Sivas ehrinin geliimini ele almaktadr. nsann mekn zerindeki deiimin en nemli kantlarndan birini oluturan ehirler, gemite var olan toplumlarn kltrel zelliklerini anlamak ve yerlemelerdeki sosyo-ekonomik deikenleri belirlemek asndan nemlidir. Eer ehirlerin tarihi birikimleri ve corafyalar doru tahlil edilirse, bugnk sorunlarna daha iyi zmler retebilir ve gelecee dair planlamalar daha iyi yaplabilir. Aratrmann konusunu oluturan Sivas, bugn Anadolu Blgesinin Yukar Kzlrmak Blmnde yer alr. Anadoluyu douyu batya, kuzeyi gneye balayan yollarn kavanda kurulan ve yerleme tarihi boyunca farkl devletlerin hkimiyetinde kalan ehir, sosyo-ekonomik ve kltrel zellikleriyle nemli bir yerleim merkezi olmu ve kendine zg bir form kazanmtr. Bu almada tarihsel srete Sivas ehrinin geliimi deerlendirilmi, bu geliimi salayan faktrler vurgulanm, ehrin geliimine ilikin baz neriler sunulmutur. Anahtar Szckler: Sivas, corafya, tarih ve ehir

Historical Geography of the City of Sivas

This study examines Sivas citys development as the history geography. As one of the major evidences of the existence and evolution of the man in terms of time and place, cities are of great importance to understand the cultural characteristics of the former societies and to determine to dimension socioeconomic. If cities analyse its history and geography, nowadays its may be more much good plans and solve the problems. Sivas, this research of subject, located in the Upper Kzlrmak part of the Middle Anatolian region. City, founded on the crossroads of passages from east to west and from north to south and ruled by many states in history, become an important settlement from socio-economic and culturel characterizes, so ts had given the city a peculiar form. In this study have tried to determination Sivas citys development as historically and it is cited factors which provides this development and submitted some suggested as related for developing city of Sivas . Keywords: Sivas, geography, history and city.

ehir, her bir toplumun tarihsel yaps, gelenek, grenekleri ve nihayet kltr dzeyi ile yaad ortamn coraf koullarndan olumu bir sentezdir (Tundilek, 1986, s.103). Baka bir deyile bulunduu corafyann ve ekonomik hinterlandn eseri olan ehir, blgesel ve yerel srelerin etkisi ve rekabeti karsnda kendi normlarn ve gelime yasalarn oluturan yaayan bir organizmadr (Arn, 2001, s.1).1 Bu organizma zamanla geliir, ancak belli bir olgunluk dneminden sonra karlalan sorunlar nedeniyle, fonksiyonlar bozulur ve yallk dnemi geirirler (Arn, 1995, s.68). eitli toplumlar tarafndan kalc yerlemelere sahne olan Anadolu, doal ve beeri yapsnn sunduu koullar erevesinde ok ynl ehirlerin gelitii bir corafyay
1 ehirlerin geliiminde gerisinde gl bir krsal yerleme alanna sahip olmas yatmaktadr. Krsal yap glendirilip, gelitirilemezse yaknndaki ehirde geliemez. Buna karn ehirler kr yerlemelerinden farkl kriterlere sahiptir ve bu zellikleriyle kr yerlemelerinden ayrlrlar. ehirlerde nfus, idari yap, planlama, ekonomik fonksiyonlar ve sosyo-kltrel gelimilik dzeyi krlara gre farkllk gsterir (Gney, 1977, s.5-13 ; Doanay, 1994, s.413-415 ; Tmertekin ve zg, 2002). Trkiyede ehirlerin geliimi ile ilgili ok sayda almaya ulamak mmkndr. Bkz. Tanolu, A. (1966), Nfus ve Yerleme, stanbul niversitesi Yaynlar No:1183, Edebiyat Fakltesi Corafya Enstits Neriyat, No:45, stanbul.; Tmertekin, E., (1973), Trkiyede ehirleme ve ehirsel Fonksiyonlar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 1840, Corafya Enstits Yaynlar: 72, stanbul.; Gney, S., (1977), Yerleme Corafyas: ehir Corafyas I, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No. 2274, Corafya Enstits Yaynlar: 91, stanbul.; Doanay, H., (1994), Trkiye Beeri Corafyas, Gazi Bro Kitapevi, Ankara; Tmertekin E. ve zg, N., (2002), Beeri Corafya (nsan Kltr Mekan), antay Kitabevi, stanbul.

temsil etmitir. Bu ehirler bazen siyas, sosyo-ekonomik ve kltrel gelimelerin merkezinde yer alm, bazen de kk ehirler hatta kasabalar eklinde varlklarn devam ettirmilerdir (Arn, 1995, s.68; Demir, 2005, s.1). Anadolu ehirleri iinde, zellikle asker ve ticar adan nemli bir ehir konumundaki Sivas, bu corafyay derinden etkilemi, ilkalardan beri Hitit, Roma, Seluklu, Osmanl gibi farkl devletlerin egemenliinde kalan ehrin dokusu, savalar, siyas oluumlar ve nfus hareketlerine bal olarak srekli deimitir. Bu sebeplerle Sivasn adnn kayna, kim/kimler tarafndan verildii, ne zaman ve hangi konumda kurulduuna dair farkl grler ortaya atlmtr.2
2 lk olarak Sivasn ilk adnn Sebast olduu ve Sebast adnn da Hititlerin bir kolu olan Sibasip kavminden geldii ileri srlmtr (Yund, 1974, s.4; Denizli, 1990, s.11). kinci olarak, Roma mparatorluu dneminde, Pontus kral Polemonun ei, Roma mparatoru Augustusun saygsn kazanmak zere ona ballk ifadesi olarak Yunancada Ogst ehri anlamna gelen Sebast adn ehre verdii iddia edilmitir (Yund, 1973, s.4; Yasak ve Kaleli, 1986, s.11). nc olarak, Roma mparatoru Pompeusun, Kapadokyaya hakim olan Pontus Kral Mithridate yenerek yreyi ele geirince, Lunus ve Mon Pharnak gibi dnemin nl iki mabedinin bu ehirde bulunmasndan dolay ehrin ismini Tanr ehri anlamna gelen Diopolis olarak deitirdii ne srlmtr (Cuinet, 1892, s.669-670 akt. Mahiroullar, 2003; Demirren, 1959; Hakk ve Nafiz, 2005, s.18). Drdnc olarak ise, ok eski zamanlarda bugnk ehrin bulunduu yerde ulu narlar altnda gze bulunduu, Sivas adnn gze anlamna gelen Sipastan geldii ve zamanla Sivasa dnt savunulmutur (Buluz, 1974, s.7; Yasak ve Kaleli, 1986, s.11). Bunlarn dnda Ortaaa ait yazl kaynaklarn bir ksmnda ehrin adnn Sevast olarak yazld; baz kaynaklar da Sivasn ilk adnn Cabyra (Kabira) olduu ve muhtelif dnemlerde Talaurs ve Megolopolis adlarnn verildii de ileri srlmtr (Strabon, 1928, s.431; Yasak ve Kaleli, 1986, s.13; Mahiroullar, 2003, s.6). ehrin ad Seluklular

212

AKBULUT

213

Sivas ehrinin kurulu ve geliiminde doal ve beeri unsurlarn dorudan etkisi vardr. Bugn Anadolu Blgesi Yukar Kzlrmak Blmnde deniz seviyesinden 1285 m. ykseltide yer alan ve 250 3073 kiiye yaklaan nfusuyla ehir, gemite olduu gibi topografyaya ve akarsulara uyan organik bir gelime izgisi gstermitir (Yalnlar, 1997, s.407); ekil 1. zellikle Kzlrmakn ak dorultusuna paralellik gsteren Sivas ehrinin geliimini Msmlrmak, Murdar Irmak ve Pnzrk deresi salamtr. Yazlarn scak ve kurak klarn souk ve kar yal getii karasal iklimin grld Sivas ehrinde iklim, bitki rts, toprak zellikleri, mesken tipleri ve ekonomik yapnn ekillenmesinde etkin rol oynamtr. Bununla birlikte ehir nfus asndan tarihi srete srekli hareketlilik gsteren yerlemelerden biri olmutur. zellikle ticari yollarn etkin olduu dnemde evre illerden ve hatta farkl lkelerden nfus ekmesi ehrin sadece bymesini deil, ayn zamanda kltrel bir birikime sahip olmasn da salamtr. Halen ulam gzerghlarnn kavak noktasnda bulunan ehir de, gemiten farkl olarak ticaret hayat byk lde ulusal dzeyde kalm, Trkiyede ehirleme srecinde yaananlar Sivasn ehir geliimine de yansmtr. Gnmzde Sivas, Trkiyenin halen nemli ehirlerinden biridir. Bu nedenle almada kuruluundan gnmze kadar Sivas ehrinin geliimi, tarihi corafya4
dneminde bugnk ekline yakn, Osmanl dneminde Eyaleti Rum ve Cumhuriyet sonrasnda ise Sivas olarak kullanlmaya balamtr (zey, 2003, s.135; Demir, 2005, s.4-5). ehrin bugnk kurulduu yerin ilk yerleim merkezi olup olmadna ynelikte farkl grler bulunmaktadr. Bu grlerden ilki, yerleim yeri olarak bugnk ehrin 8 km. dousunda boaz kprs civarnda Kavraz ky yaknlarnda kurulduunu iddia etmektedir. ehrin, batda Kzlrmak kenarndaki Handere blgesinde yer ald ileri srlen dier bir tezdir (Yasak ve Kaleli, 1986, s.13). Bu dnemde ticaretin gelimesiyle birlikte yerlemelerin Kzlrmak Havzasnda younlat bilinmektedir (kse, 2003, s.124). Ancak, Kzlrmakn srekli tamas zerine halkn bugnk kalenin bulunduu blgeye yerletiine dair izlere rastlanlmtr (Yasak ve Kaleli, 1986, s.13). 3 TUK 2007 yl sonularna gre ehir merkezi nfusu verilmitir. 4 Tarihi corafya, ayn tarihi sosyoloji, tarihi jeoloji ve tarihi dilbilim gibi gnmzde ait olduu bilimin yntemlerini yani corafyann metot ve yntemleri gemie uygulayan bir alt disiplinidir. Trkiyede bu disipline uygun almalarn says azdr. Bu almalara baz rnekler vermek mmkndr: Bkz. Strabon, (1928), The Geography of Strabo (ev. Horace Leonard Jones), Harvard University Press, Great Britain.; Elibyk, M., (1990), Trkiyede Tarihi Corafya Bakmndan nemli bir Kaynak, Mufassal Defterler Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Corafya Aratrmalar Dergisi, I/II, s.11-42; Yazc, H., Babyk, A.,(1998), Tarihteki nemini Kaybetmi Yerlemelere Bir rnek:Kemah, Trk Dnyas Aratrmalar, Say:114, stanbul, s.171-192. Baykara, T., (2000), Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri I, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar No: 160, Ankara.; Bekdemir, U., Ertrk, M. ve Gner, ., (2000), Giresunun Tarihi Corafyas, Dou Corafya Dergisi, Say:4, 1-17.; Gm, O., (2000), 2000. Tarihi Corafya ve An Historical Geography of the Ottoman Empire (D.E. Pitcher) zerine, Trkiye Gnl, Say: 61, s. 85-92.; Gm, O., (2001), Ulam artlarnn Ortaya kard ehir : Karapnarn Kurulu yks (M. Ylmaz ile birlikte), TBMMnin Alnn 80. Yldnm, Karapnar Sempozyumu Bildirileri, s. 53-68.; Gm, O., (2001), Tarihi Corafya Asndan Bir Aratrma: XVI. Yzyl Larende (Karaman) Kazasnda Yerleme ve Nfus. Trk Tarih Kurumu Yaynlar, No: XIV/25. Ankara. ; Gm, O., (2002), XVI. Yzyl Anadolusunda Ouz Boy Adl Yerlemeler, Trkler, C. VI, s. 358-364 ve Genel Trk Tarihi, Cilt: IV, s. 65-76, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara.; Gm, O., (2002), Osmanl Mufassal Tahrir Defterlerinin Trkiyenin Tarihi Corafyas Bakmndan nemi, XIII. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. cilt, III. ksm, s. 1321-1337.; Gm, O., (2004), Internal migrations in sixteenth century Anatolia, Journal of Historical Geography, Cilt 30/2,

anlay iinde ele alnm ve ehrin geliiminde etkili olan sreler bu erevede deerlendirmitir. Anadolu tarihi ve corafyas asndan nemli olan Sivas ehri zerinde gemite hkimiyet kuran devlet saysnn fazla olmas nedeniyle, almann Cumhuriyet ncesi ve Cumhuriyet dnemi olmak zere iki balk altnda toplanmas yararl grlmtr.

ekil 1: Aratrma Sahasnn Lokasyonu

Cumhuriyet ncesi Sivas ehri

eitli aratrmalarn verilerine gre, Sivasn tarihi Neolitik dneme kadar uzanr.5 ehrin ilk kurulu yerinin
s. 231-248. Londra.; Bayartan, M., (2005), Tarihi Corafya almalar Asndan ehir ve Osmanl ehri stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Dergisi, Say:13, s. 85-92.; Eskikurt, A., (2005), Tarihi Corafya almalarnn Metodolojisi Konusunda Genel Bir Deerlendirme, Marmara Corafya Dergisi, Say: 39-63.; Gm, O., (2006), Tarihi Corafya, Yeditepe Yaynlar, stanbul.; Gm, O., (2007), The Concept of Village Boundary in Turkey From the Ottoman Times to the Present, Archivum Ottomanicum, Say: 24, s. 3760. Weisbaden. 5 Sivasla ilgili ilk tarihi bilgilere Roma ve Yunan kaynaklarnda rastlanlm olsa da, 1927 ylnda Amerikal arkeolog Hans Henning Von Der Osten ve ekibi tarafndan ilk kez balayan ve alt yl sren arkeolojik kazlarda saptanan buluntulara gre, yreye ilk olarak Neolitik dnemde yerleildii sanlmaktadr (Denizli, 1990, s.11; kse, 1993, s.21; Mahiroullar, 2003, s.14; Eilmez, 2006, s.389). Neolitik dneme ait yerlemelerden zellikle Plr Hy dikkat ekmektedir. Plr Hynde 19441945 yllar arasnda yaplan arkeolojik almalarda gle uzanan kazklar zerine oturtulmu mesken kalntlar ve meskenlerin yapmnda yksek oranda aa malzeme kullanld tespit edilmitir. Doal ortamn meskenler zerindeki etkisi dikkate alndnda, bu hyn yakn evresinde orman alanlarnn olduu dnlebilir. Muhtemelen tarm kltrnn ve yerleme dokusunun gelimesiyle birlikte bu orman alanlar zamanla yok edilmitir. Neolitik dnemden sonra Kalkolitik dnemde de yerleme devam etmi, yine M. 2600lerden M.. 2000lere kadar hyk ve eski ehir harabelerinde anak, mlek ve yap kalntlarna ait izlere rastlanlmtr (Erdil, 1953, s.16; Yasak ve Kaleli, 1986, s.11; Denizli, 1990, s.11; kse, 1993, s.27). Bu izler Yukar Kzlrmak ve Yukar Frat havzalar arasnda kalan ovalarda ve plato kenarlarnda yerlemelerin younlatn gstermitir. te taraftan byk yerlemelerin dnda kk yerleimlerin de ounlukla Kzlrmak evresinde yer almas, bu dnemde ticaret ve nfus asndan Sivasn nemli bir noktada

214

SVAS

seiminde topografya ve akarsular belirleyici olmu, Sivas ehri halk tarafndan Toprak Tepe olarak adlandrlan 30 m. yksekliindeki yatay durulu ya da bir yana doru hafife eimli monoklinal yapl tabakalardan ibaret platolarn akarsularla paralanmasndan sonra arta kalan jips ant tepeden balam ve burada bir kale ina edilmitir (Alagz, 1967, s.57). Sivasn kk bir kaleden ehir olmaya ynelmesi Roma dneminde balamtr. Abarju, bu dnemde Sivas ehrinin Kzlrmakn sel basknlarndan uzak, ykselen bir plato sahas zerinde ve iki i kale etrafnda, byk bir surla evrili olduunu ve ehrin bugnk bulunduu konuma yakn bir meknda kurulduunu ileri srmtr (Abarju, 1999, s.13). Yine baz aratrmaclar hem Roma hem de Bizans ynetiminde kalan Sivasn, bulunduu corafyann katksyla askeri, din ve sosyo-ekonomik adan stratejik bir ehir olduunu ve dou-bat ynnde gelimeye elverili bir ehir konuma getirildiini ifade ederler ki, bu durum hem ehrin kurulu nedenini hem de hzla gelimesini aklamaktadr (Demir, 2005, s.8). Sivas ehri, Anadoluyu kuzey-gney; dou-bat arasnda, akarsularn oluturduu dar ve derin vadi sistemleriyle birbirine balamtr. Bylelikle Bizans dneminde, devlet merkezlii roln stlenmese de askeri bakmdan nemli yollarn zerinde bulunmas Sivasn bir tema merkezi (asker valilik) olmasn salamtr. zellikle Bizans mparatoru I. Justinos tarafndan tamamlanan Kayseri-Sivas yolu, Malazgirt Savana kadar, bu devletin douya al kapsn oluturmutur (Demir, 2005, s.8). Bu yol dnda Sivas Tokata balayan Bizans yolu ise ticaret asndan kullanlmtr. Ayrca Kapadokyada kurulan ve din adamlaryla idare edilen metropolitlikten birinin merkezi olan Sivas, 100 000e yaklaan nfusu ile Anadolunun byk ehirleri arasnda yerini almtr (Denizli, 1990, s.12).6 Binlerde etkinliini arttran Trk aknlarnn devamnda ve Bizans mparatorluundan sonra Sivas ehri Trk hkimiyetine gemitir. Aratrmaclar Trklerin, ilk defa 1059 ylnda Sivasa geldiklerini ve 1075de bu yrede kurulan Danimentlilerin ilk Trk devleti olduunu
olduunu da kantlamtr (kse, 2003, s.124-125). Hititlerin M.. 2000 yllarnda ise Sivas da iine alan bir blgede Hititler yerleim kurmular, yerlemelerin meknla ilikisinde su kaynaklar belirleyici rol stlenmitir. ehir, Hititlerin ykld M.. 1200lere kadar, bu devletin nemli yerleim birimlerinden biri olmutur. Devamnda uzun bir sre Hititlerin devam olan Hitit Kent Devletlerinin topraklar iinde kalmtr (Ceylan, 1996, s.11; Mahiroullar, 2003, s.14-15). Anadoluya, M.. 695ten sonra Trk kkenli Kimmer ve skitlerin gelmesiyle Sivas, bu kavimlerin yerleim alan olmu; daha sonra Medlerin egemenliine ve M..550 ylnda ise Perslerin eline gemitir. Persler, Anadolu topraklarnn ynetimini, gneyde Kilikya, kuzeyde Pontus ve ortada Kapadokya Satrapl adlaryla e ayrmtr. Sivas gzel atlar lkesi anlamna gelen Kapadokya iinde yer almtr (Mahiroullar, 2003, s.15; Demir, 1996, s.13). Perslerin Anadolu zerindeki hkimiyetleri Makedonya Kral Byk skenderin aknlaryla sarslm ve M.. 332de Sivas, Makedonyallarn eline gemitir. Makedonya subaylarnn ehri yamalamas ve halkn huzursuzluu neticesinde isyanlar kmtr. ehir, M.. 17 ylnda uzun bir sreden sonra Roma Kral Tiperiusun egemenliini kabul etmitir (Sivas l Yll, 2002, s.55). 6 Sivas ehrinin nfus artn salayan nedenlerden biride bu dnemde dardan gelen glerdir. Bizans Trk aknlarn engellemek amacyla blgede yaayan bir miktar Ermeni nfusunu Sivasa yerletirmi ve bu durum ehrin nfus zelliklerini ksmen etkilemi, kiliseler yaplm, ancak ehrin grnmn nemli lde deitirememi, ehir kale ehir zelliini korumutur (Erdil, 1953, s.23; Ceylan, 1996, s.22; Demirel, 2000, s.10).

belirtmektedirler (Turan, 1998, s.118; Abarju, 1999, s.2; Gde, 2000, s.2). Turan, Danimentliler dneminde Sivasn fizik grnmnn slm ehirlerine benzer ekilde hzla deitiini, ehrin merkezine bir Ulu Cami ve meydanla birlikte onun etrafnda binalar ina edildiini ifade etmektedir (Turan, 1998, s.118-119)7 ; (Fotoraf 1).

Fotoraf 1. Ulu Camiinin genel bir grnm

Danimentliler sonrasnda Seluklu ynetimine giren Sivas ehri byk lde imar grmtr. Romallar dneminden beri var olduu ifade edilen Sivas Kalesi yeniden tamir edilmi, bugnk Kaleard mahallesinin arkasndan stasyon caddesine, Kayserikap, Kabakyazsnn altndan, Alibaba, Kepeli ve ayraz mahallesine kadar uzanan ve byk lde yklm olan surlar Seluklular dneminde tekrar ina edilmitir. Bylece Bizans egemenliinde kent surlarndan taarak ak kent konumuna gelen Sivas, yeniden Seluklu egemenliinde kapal kent konumuna getirilmitir (zgven ve Doyduk, 2006, s.492). Ayrca ehir iine Mool tehlikesine kar I. Alaeddin Keykubat tarafndan 1221 ylnda yaptrlan ikinci sur etraf hendeklerle evrilmi, daire eklinde olup iinde paa saray, medrese, cami, hamam, hapishane ve zeri toprak daml 300 ev yaptrlmtr (Aslanolu,1964, s.28; Demir, 1996, s.4647). ehrin daryla olan ilgisi ise batda Kayseri, douda Palas, Tokmak, kuzeyde Cancun ve Yldz tarafnda Selpur kaplaryla salanmtr (Bael, 1935, s.16; Aslanolu,1964, s.28; Abarju, 1999, s.4). ayraz denilen blgeden douya doru dik bir hat izilmek suretiyle Msml rmak ile Murdar Irmakn birletii yer olan, bugnk Kepeli mevkiine kadar ehir gelimitir. Burada bulunan kapya Palas kaps denilmitir. Kepeliden kuzeye doru gidildiinde Tokmak kaps, kuzey ve kuzey bat ynnde ise Ali Baba mahallesinin yer ald kesimde Cancun kaps, Kabak Yazsndan batya doru gidildiinde Salpur kaps, gney ve gneybatsnda ise ayraz mevkinde Kayseri kap yer alm ve ehrin o dnemki snrlar izilmitir (Demirel, 2000, s.11-12); (ekil 2). Sivas ehrinin kuruluundan beri var olan kalenin yakn evresine yaplan ifahiye Medresesi,
7 Sivas ehrinde en eski camii Ulu Camidir. 1213te yapld ifade edilen avlu iindeki caminin kaps bulunmaktadr. zellikle ini bezemeli tula minare dikkat ekicidir (Tahsin, 1932, s.52; ubuku, 1968, s.47; Demir, 2005, s.157). Minarenin temelinde problem yaandndan erilme sz konusudur. Camii bu zellii ile talyadaki pizza kulesini andrmaktadr. Sivas ehir merkezinin en nemli temsilcisi olan bu eserin korunmasna ynelik projeler hazrlanmaldr.

AKBULUT

215

Ulucamiden sonra ehrin ikinci merkezi noktasn oluturmu ve ehir bu yne doru kaymaya balamtr.8

ekil 2. Seluklular dneminde Sivas ehri (Demir, 1996dan yararlanlmtr).

Seluklular Dneminde Sivas, Irak, Suriye, ran, stanbul, Konya, Kayseri, Tokat ve Malatya gibi i ve d ticarete yn veren yollar birbirine balayan merkez olarak seilmitir. zellikle Kayseri, Malatya ve Tokat arasnda ok sayda han, ticaretin ehirde nem kazandn gstermitir (zbek, 2006, s.410).9 Ayrca ehir, Trabzon ve Sinop limanlaryla Krm ticaretine, Venedikliler ve Cenevizler aracl ile Avrupa ticaretine almtr. te yandan Anadolu, Kbrs ve Msr arasnda, Antalya araclyla nemli ticaretler yaplmtr. pekli ve pamuklu kumalar,
8 Bugn Seluklulardan kalma bu mimari dokuyu grmek mmkndr. Bu eserler Seluklular dnemindeki ehir yerleim alann belirlemek asndan byk nem tamaktadr. Belirtilen konumlar byk lde bugnk Sivas ehrinin merkezi noktalarn da oluturmaktadr. Bunlardan ifahiye Medresesi, 1217de ifahane ve tp medresesi olarak yaplm, ancak gnmze sadece ifahane ulalmtr. ifte Minareli medresenin karsnda ve Hkmet Binasna 500 m. uzaklkta bulunan eser, dnyann ilk tp merkezidir. Medrese iinde geni bir avlu ve medrese odalar yer almaktadr (Aktemur ve Kukarac, 2006, s.464-465). Bu medresenin gneye bakan i avlusunda I. zzettin Keykavusun trbesi bulunmaktadr. Trbenin giri ksm ve ii mozaiklerle kaplanmtr (ubuku, 1968, s.42). 9 Seluklular dneminde Anadolu ticaret yollar zerinde yaklak 132 kervansaray ve hann olduu tespit edilmitir. Sivas Kayseri arasnda Karatay, Sultan ve Lala hanlar gibi 24 byk han vardr. Sivas ehir merkezinde, zellikle Murdar rmak ile Ulu camii arasnda fonduk ad verilen daha kk ok sayda han mevcuttur (zbek, 2006, s.410).

kymetli talar ve kuzey lkelerinin krkleri kervan ticaretinin ana kollarn oluturmutur (Abarju, 1999, s.4). Sivas, XIII. yzylda birok kavimlere mensup tccarlarn yerletikleri ve oradan dnyann her tarafna kervanlar hazrladklar bir merkez haline gelmitir (nalan, 1997, s.54; Cokun, 2002, s.132; Tufantoz, 2005, s.151). Halclk, dokuma, kuyumculuk, krklkle uraan esnafn oturduu hanlar ehrin merkezini oluturmutur. Bakkallar, kasaplar, attarlar, demirciler, iplikiler, terziler gibi dier ticaret ve sanat mensuplar kendilerine ait arlarda oturmulardr (Mahiroullar, 1995, s.112; Turan, 1998, s.121). simleri bilinen arlar arasnda Buday Pazar, Koyun Pazar, Bakkallar ars, Kasaplar ars, Attarlar ars, evakin ars, rpclar ars, Alar ars, Demirciler ars ve Baklar ars saylabilir (zgven ve Doyduk, 2006, s.493). arlar iki byk cadde zerinde younlam olup, bu caddelerden ilki, ehrin Paa Kalesinin dousundaki kapdan balayan ve Palas kapsnda son bulan Uzunardr. kincisi ise Mahalle ars olarak bugn hala bilinen Ulu Camiinin gneyinden balamak zere, kuzeye doru bedesten ve Suba Hannn batsndan itibaren Uzunary dikey olarak kesen caddedir (Demirel, 2000, s.73). Gnmzde de bu iki cadde Sivas merkezi arlarn oluturan bir konumda yer almaktadr. Sivas ehir geliiminde etkili olan unsurlardan biri de medreselerdir. Sivasa 1271de Buruciye, ifte Minare ve Gk Medrese gibi bu dnemin en gzde sanat eserleri yaplm ve Anadolunun en nemli bilim ehirlerinden biri olmutur (Turan, 1998, s.123; Mahirolu, 2006, s.584).10 Btn bu faktrlerle birlikte ehrin gelimesinde nfus hareketlerinin etkisi gz ard edilemez (Fotoraf 2). XIII. yzylda Sivasn sosyal ve ekonomik yapsndaki geliim, nfus yapsn olumlu ynde etkilemitir. Anadoluya ynelik gerekleen gler, ticaret yollar zerinde bulunan Sivasn nfusunda nemli artlara neden olmutur. XII. yzylda 2025 000 arasnda deien nfus, dardan gelen glerle XIII. yzylda 40 000e ulamtr (Demir, 2005, s.112)11. Seluklular dneminde Sivas stratejik bir blge
10 Buriciye medresesi, 1271 ylnda yaplmtr. ifaiye medresesinin 30-40 m.. yukarsnda yer almaktadr. Drt eyvanl, iki katl bir yap olan medrese bakk planl bir yap tarzna sahip olup, ok sayda odas vardr. Medresenin n ksmnda eski bir hamam kalnts bulunmutur. 1965-1966da onarlm ve mze olarak almtr (Aktemur ve Kukarac, 2006, s.478-481). Gkmedrese 1271 ylnda III. Gyasettin Keyhsrevin vezirlerinden Sahip Ata tarafndan yaptrlmtr. ifte minareli takap, zengin ta sslemeleriyle yapnn en grkemli blmn oluturmaktadr. Kap kemerinin yanlarnda 9 tr hayvan ba kabartmas vardr. ri yldz motiflerinin alt blmnde ise hayat aac ilenmitir. Medrese iinde geni bir avlu ve medrese odalar yer almaktadr (Tahsin,1932, s.46; Baar, 2006, s.431). Kale mahallesi Seluk sokakta bulunan ifte Minareli medrese ise, ayn yl Seluklu sultanlarndan III. Gyasettin Keyhsrev tarafndan yaptrlmtr. Gnmze sadece takap ve kapnn tam zerinde ykselen iki minare kalm, minareler srl tula ve ini ile yaplmtr (ubuku, 1968, s.42; Hafz ve Nafz, 2005, s.127). Sivas medreselerin bulunduu yer gemite olduu gibi gnmzde de ana caddenin bulunduu alanlar oluturmaktadr. 11 Birok kaynakta Sivas nfusu ile ilgili 100120 bin arasnda deien abartl rakamlara rastlamak mmkndr. Demirin bildirdiine gre, slam ehirlerinde cuma namaz erkek Mslmanlarn topland meydan camisinde klndndan, yaplan cami ehrin Mslman erkek nfusunun varl esasa alnarak yaplrd. 1138de ina edildii grlen Ulu Camiinin, bu dnemde Sivasta tek meydan camii zellii tamas ve 3000 kadar cemaati almas ehrin nfusu hakknda genel tahminlere ulalmasn salamaktadr (Demir, 2005, s.112). Bu deerlendirme Sivasn nfusunun 100 000e ulaamayacan gstermektedir.

216

SVAS

olarak grldnden askeri adan da desteklenmi ve ehir gelimitir. Seluklular dneminde ehir geliimiyle birlikte eitli sorunlarda yaanmtr. rnein mahalleler organik bir dzensizlie sahipti. Sokaklar dar ve eri, ounlukla kmaz sokak niteliindeydi. Gvenlik nedeniyle ortaya kan bu grnt, ayn zamanda Trk-slam sentezini yaayan bir kent kimliinin de yansmasyd (Demir, 2005, s.115). Kuzeyden esen rzgrlara ak olan ehirde toz ve ilkbahar aylarnda grlen krkikindi yalar sonucunda yollarda oluan amur ve Kzlrmakta meydana gelen taknlar dier nemli sorunlard (Ycel, 2007, s.16).

Fotoraf 2. ifte Minareden genel bir grnm.

Anadolu Seluklu Devleti 1308 ylnda ykldktan sonra, Sivas ehrine Moollar hkim olmu ve onlarn atadklar valiler tarafndan ehir ynetilmitir. Moollarn ehrin geliimine en nemli katklar su datm iin yaptrdklar yeralt su kanallar olmutur. Bu kanallar suyu mahalle ve hatta sokaklara kadar ulatrm, Sivasn su sorunu zlmtr (Demir, 2005, s.148). te yandan kalc hkimiyet kurma dncesiyle Seluklu dnemine ait eserler byk lde ortadan kaldrlmtr. Sivas, Seluklu sonrasnda nemli deiimler yaamtr. XIV. yzylda Anadoluda yaanan siyas olaylarn olumsuz yansmalar dier ehirlerde olduu gibi Sivas da etkilemitir. zellikle ehir Osmanl ve Moollar arasndaki mcadelede zarar grm ve Timurun yamalarna maruz kalmtr. Timur dneminde ehir tahrip edilmi ve ktphaneleri yaklmtr (ubuku, 1968, s.33; Cevad, 2002, s.160). randa lhanl mparatorluunun kmesiyle (1335), 1338de Eratnallara ve 1381de Kad Burhanettinnin eline geen Sivas, her iki beylik tarafndan da bakent ilan edilmitir. bn- Batuta ehri ina tarz gzel, sokaklar geni ve arlar kalabalk diye tanmlasa da bu durum ksa srmtr (Mahiroullar, 2001, s.18-19; Cokun, 2002, s.134; eker, 2006, s.368-371; Gkhan, 2006, s.93). nk Bat Anadoluda Osmanllarn ortaya kmasyla (13001360) politik ve ticar arlk merkezi Bat Anadoluya kaym ve Sivas ehri bu dnemde gerilemeye balamtr (nanck, 2003, s.129). ehrin Osmanl topraklarna katlmas ise 1398de Yldrm Beyazt tarafndan gerekletirilmitir (Demirel, 1998, s.11). Osmanllar dneminde Sivas askeri adan nemli ehir

konumunu korumutur. Timur istilasnda nemli lde nfus kaybna urayan ehrin, camii, mescit, zaviye ve zellikle kale gibi benzeri mimari yaplar byk bir ykma maruz kalmtr. Osmanl dneminde ehir yeniden ina edilmeye allmtr (Demirel, 2000, s.18). ehrin merkezini, Seluklularda olduu gibi Ulucami ve yakn evresi oluturmutur. Evliya elebi, ehri XVII. yzylda surlar iinde 4600 evin bulunduu ve mahalle saysnn 40a yaklat bilgisini vererek,12 Sivasn ars, camileri, hanlar, medreseleri, hamamlar ve pazarlarn tasvir etmi ve o dnemin sosyo-ekonomik yapsn ortaya koymutur. Sivasta sur iinde ve dnda 6060 evden sz eden seyyah, sur iindeki evlerin bahesiz olduunu ve ok sayda hann bulunduunu belirtmitir (elebi, 1314, s.120-123; Bilget, 1993, s.46). Sivasta hanlarn varl ehrin ticaret asndan bu dnemde gl olduunu gstermektedir. Nitekim ehrin 15741700 tarihleri arasnda kuzey, kuzeybat ve dou ynnde bymesi ve yeni mahallelerin olumas da bu durumu dorulamtr (Demirel, 2006, s.45).13 Nitekim Bezicitarla, Hac Zahid, Kaleard, Palas, Pulurtepe, ve Ulucami gibi eski mahallelerin yannda Acablge, Baldrpazar, rtlpnar, Olanavu, aru, Meydan ve Aadeirmeni gibi yeni mahalleler oluturulmutur (Demirel, 2000, s.40; zgven ve Doyduk, 2006, s.493). XVI. yzyl sonlarndan XIX. yzyl ortalarna kadar geen dnemde ehirde mahalle saysnda artlar olmu, ancak nfus ayn paralelde bir ykseli gstermemitir. Sivasta 1827 ylnda toplam 3833 hane, 20sinde sadece Mslman ve 39unda gayrimslim ve Mslman nfusun bir arada yaad 59 mahalle bulunmaktayd (Demirel, 2000, s.46). 1831 nfus saym sonularna gre Sivas ehrinde 8 253n (% 67.21) Mslman ve 4 026sn (% 32.78) gayrimslimlerden oluan toplam 12 279 erkek ve bir o kadar da kadn nfus ilave edilmitir. Buna gre 1831de toplam nfus 24 558dir (Gke, 2007, s.227). Tanzimatn ilanndan nce Sivas ziyaret eden Moltke kenti aasz bir ovada, evlerin toprak daml ve yollarn amurlu olduundan bahsetmektedir (Akpolat, 2007: 29). Tanzimat sonrasnda ise yeni ynetim anlay ile Osmanl ehirlerinin yapsnda nemli dnmler olmutur.14 Osmanl, Sivas ehrini, 1864 ylnda vilayet yapm, kendisine Amasya, Tokat ve ebinkarahisar sancaklar balamtr (kmen, 1996, s.75). Bu balamda ehirde
12 Osmanllarda mahallelerin ad almasna neden olan sebepleri u ekilde sralamak mmkndr: 1. Mahallede oturanlarn, daha ok geldikleri yerlerin isimleriyle anlmalar, 2. Dervi ve eyh isimleri, 3. air ve lim isimleri, 4. Esnaf isimleri, 5. ar ve Pazar isimleri, 6. Cami, trbe, mescid, medrese ve imaret isimleri, 7. Bulunduu corafi meknda kaynaklanan isimler, 8. ehre hizmet etmi devlet adamlarnn isimleri (Demirel, 2000, s.16). 13 16. yzyln ikinci yarsnda isimleri ilk defa kaynaklara geen Baba Uryan Mahallesi, bugn Murdar rman kuzeyi boyunca gelimi olan Suba mahallesidir. Yine ehrin kuzeyinde 16. yzylda kurulan Ali Baba mahallesi de bugn mevcudiyetini srdrmektedir (Demirel, 2006, s.44). 14 Batdan alnm yasalar, ynetmelikler ve yntemler, yine Batdan alnm kurumlar aracyla Osmanl ehirlerine uygulanmaya balamtr. Bat kent planlamasnn, yeni yaplan yaplar geriye ekerek sokaklar geniletme ve yeni parselasyon ilkeleri gibi dnemin ileri tekniklerini ieren I Ebniye Nizamnamesi 1848te yrrle girmitir. 1856da ise kent planlamasnn en nemli aralarndan biri olan istimlk ilerini dzenleyen nizamname uygulamaya konulmu ve kentlerin grnm deimeye balamtr. zellikle Tanzimat sonrasnda yeni haklar kazanan gayrimslimler, ehirde ok sayda okul ve kilise ina etmilerdir (Akpolat, 2007, s.1-3).

AKBULUT

217

ticaret az da olsa canlanmaya balam, ran ve Suriyeden gelen yabanc mallarn Anadolu sancaklarna datm Sivastaki hanlar aracl ile yaplmtr (Mahiroullar, 2003, s.23). Bylelikle ehir dardan g alm, topraklar yerleime almtr. 1875 ylnda nfusu 55000 civarnda olan (ubuku, 1968, s.11) Sivas ehri, Merakm dann eteklerinde Kzlrmakn sa kysndan 2 km. uzaklkta ve deniz seviyesinden 1302 m. yksek bir konumda yer almtr (Cevad, 2002, s.159). Merakm yaylas ve dandan gelen iki akarsu, douda Msml Irmak ve batda Tavra Deresi arasnda kalan alan, ehrin asl kurulu sahasn tekil etmi, ehrin merkezi douya kaydrlmtr. Cevad, kuzey gney dorultusunda uzanan ehrin evresinin yaklak 7 km. uzunluunda, sokaklarnn dar ve amurlu olduu ifade etmitir (Cevad, 2002, s.159). Yine 1880li yllarn banda Sivasta bulunan Cuinetin ehrin grnmne ynelik tespitleri nemlidir. Cuinetin gzlemlerine gre, meskenlerin ou siyah kerpiten olup, stleri toprakla rtlmtr.15 Bu dnemde toprak bacal ev yapm vilayet denetimince yasaklanm, kiremit kapl ahap at yapm mecbur tutulmu ve ehir merkezine byk inaatlar yaplmaya balamtr (Cuinet, 1892, s.664-665, akt. Mahiroullar, 1993, s.15). Yine Cuinet bu dnemde ehir nfusu hakknda bilgi vermitir. Ona gre 43 000 olan nfusun 32 000i Mslman, 9 000i Ermeni ve 1 500i Rumdur (Cuinet, 1892, akt. Darkot,1966, s.573). Osmanl dneminde Avrupada eitim alm dnemin valileri Sivas ehrinin planlanmasnda nemli katk salamlardr. zellikle smail Hakk Paa (18801882) ve Halil Rfat Paa (18821885) Sivas ehrinin gelimesindeki iki nemli isimdir. smail Hakk Paa, alt yap hizmetlerinden yoksun, kvrml ve inili yollara sahip Sivas ehrinde yol tamirat ve kaldrm yapma ileriyle ncelikle ilgilenmi, sel basknndan insanlarn mal ve can kaybna uramasn engellemek iin ehrin iinden geen akarsularn kenarlarna set duvar ina etmek istemi, ancak denek yokluuyla gerekletirememi ise de buradaki riskli binalar yktrm ve ehir merkezinde mezbelelik olarak kullanlan araziyi temizleterek millet bahesi haline getirtmitir (Kuzucu, 2007, s.340). 18821885 yllar arasnda Sivasta valilik yapan Halil Rfat Paa ise bayndrlk almalarna nem vermi, o devrin blgesellemi stiliyle, Hkmet binas, klalar, okullar ve Tahan gibi yeni yaplar ina ettirmitir (Yldrm, 1993, s.25). Ayrca hkmet binasnn arkasnda 25 odal bir konak, 700800 kiilik bir hapishane ve hastahane yaplmtr (Karaman, 2002, s.116). Bylece kentsel kimlii ve bulunduu corafyann sunduu avantajlar nedeniyle ehir nemli bir geliim imkn bulmutur. Halil Rfat Paa, Kemer mevkiinde ina ettirdii un fabrikasnn yanna, halka

ak bir bahe kurdurmutur.16 (Kuzucu, 2007, s.340). Yine yol almalarna nem vermi, yzlerce kilometre yol ve kpr yaptrarak, (Mahiroullar, 2003, s.24). Sivasn yakn evre ile balantsn salayacak yol gzerghlarn tamamlamtr. Kzlrmakn her iki yakasn birbirine balayan, Badat ve Kayseri gzerghlar zerinde on beer gzl iki kpr yaplm, Roma dneminden kalma Tokat zerinde bulunan nc ve on gzl kpr ise onarlmtr (Cevad, 2002, s.159). Bu kprlerden Badat gnmzdeki adyla Eri Kpr restore edilinceye kadar kullanlm, restore edildikten sonra yakn evresi yeil alan olarak deerlendirilmeye allmtr. Karamann bildirdiine gre 1884 ylnda ehre 20 km. uzaklkta bulunan kpr, bugn ehrin iinde kalmtr (Karaman, 2002, s.117). Dier taraftan Kayseri yolu zerinde bulunan Kzlrmak Kprs halen kullanlmaktadr. Karyaka ve Esentepe mahallelerinin iinde kalan kpr, doal dokusunu korumutur. XIX. yzylda ehrin dnda kalan kprlerin bugnk konumlar ehrin geliim yn hakknda da bilgi vermektedir. Dou-Bat ynnde ak gsteren Kzlrmakn zerindeki kprlerin yerlemenin iinde kalmas, ehrin uzannn da dou-bat ynnde olduunun ispatdr. Ayrca Sivas- Samsun arasndaki ticaret yolunun 1888 ylnda ilek olmas ve drdnc Ordu-yu Hmayunun kuvvetlerinin ve erzak depolarnn bulunmas, ehrin stratejik ve ekonomik adan nemli bir noktada bulunduunu gstermektedir (Karaman, 2001: 102). ehrin bu dnem nfusunun 43 000 olduu tahmin edilmektedir (Turan, 1998, s.128). zellikle Sivas, 1854-1856 Krm Sava ve 18771878 Osmanl-Rus savalarndan sonra Kafkaslardan 11.000 ve Balkanlardan 6000 kii g almtr (Abarju, 1999, s.61). Nitekim 1903 yl Vilayet Salnamesine gre ehir nfusu 101 148dir (zey, 2003, s.137). Sivas, 1922 ylnda sancaklarn kaldrlmas zerine Amasya, Tokat, ebinkarahisar sancaklar olarak ayrlp birer bamsz il olmulardr (kmen, 1996, s.75). Bu yeni dzenleme ile Sivas 28480 km. ile 10 ile, 32 buca, 26 belediyesi, 14 kasabas, 1281 ky ve 768 mezras ile bir il durumuna gelmitir (Alkan, 1991, s.8). Cumhuriyet ncesinde Sivas, bazen ekonomik ve kltrel balamda Anadolunun nemli ehirleri arasnda yer alm, bazen de snk dnemler yaamtr. Cumhuriyet ehirleri iinde ise Sivasn ayr bir nemi vardr. Milli Mcadelenin balangcnda stlendii grevle, Anadoludaki direni hareketinin ulusallamas ve merkezilemesinde nemli bir nokta oluturan 4 Eyll 1919da Sivas Kongresi burada yaplmtr (Tamer, 2004, s.24). Sivasta alnan kararlarla yeni bir devletin temelleri atlmtr.

Cumhuriyet Dneminde Sivas ehri

Cumhuriyetin ilk yllarnda Sivas ehrinin grnmnde hzl bir deiim yaanmam, gerek nfus gerekse sanayi asndan gelimeyen, dier Anadolu kentlerinden farkl bir grnm sunmayan ehir, lkenin iinde bulunduu ekonomik durgunluun grntsn yanstmtr. 19001923 yllar arasnda Sivasta tamamen kk sanayi ve tarm egemen olmutur (kmen, 2006, s.241). Cumhuriyet dneminde Sivasn ehir geliimini daha iyi yanstabilmek iin 19231940 yllar aras olaan ehirleme hareketleri ve
16 Bugn Paa fabrikas olarak bilinen Sivasa yaklak 7 km uzanda yer alan bu bahe, amzn gereklerine gre yeniden dzenlenmi mesire alan olarak kullanlmaktadr.

15 ehri oluturan meskenlerin ounun kerpi olmas neden gnmze kadar tarihi bir dokunun oluamadn aklamaktadr. nk kerpi meskenler iklim bata olmak zere d sreler karsnda dayankszdr. Ksa srede oturulamaz hale gelen meskenlerin yerini ya tekrar kerpi meskenler ya da sosyo-ekonomik dzeyin artyla birlikte ahap meskenler almtr. Meskenlerin planlanmasnda din ve iklim etkili olmutur. Meskenlerde haremlik ve selamlk ad verilen iki dzenlemeye gidilmi, evler bodrum, zemin ve birinci kattan olumutur. Sivasn souk iklimini ev ierisinde yumuatmak amacyla meskenler zemin kat, killer, kk ocaklk ve az sayda odadan meydana gelmitir (Bilget, 1993, s.47).

218

SVAS

ehir planlamas, 19411970 yllar arasnda yaplan eitli fabrikalar ve ii gleri, 19701999 ikinci ehir planlamas ve 2000 sonras olarak drt ayr dnemde ele almak yararl olacaktr. 19231940 yllar aras olaan ehirleme hareketleri incelendiinde, Sivas ehri, Cumhuriyetin ilk yllarnda kk bir ehir grnmndedir. Bugn hkmet meydanndan istasyona uzanan caddenin bulunduu yerlerde evler ve baheler, demiryollar iletme binas, lojmanlar, numune hastanesi ve retmen evlerinin bulunduu yerlerde ise ehir mezarl vard (nder, 1970: 84). Sivas ili ehir nfusu 1927 ylnda 57053 ve merkez ile nfusu 28 000di (Aslanolu, 1964, s.56; Akbulut, 2007, s.87).17 Sivas ehrinin esas geliimi 1930 ylnda hazrlanan ehir plan ile olmutur. Ancak 1937 ylna kadar Seluklularn izdii ehir snrlarna bal kalnm, bu tarihten sonra Sivas ehri, ilk nce kuzeybatya daha sonra da batya doru gelierek Seluklu ehir snrlarn am ve ksmen bugnk geliim noktalarn byk lde belirlemitir (Demir, 2005, s.150). Bu snrlarn almasnda; ehrin Cumhuriyet sonrasnda hzl bir ekonomik byme yaamas, 1930da demiryolu hatt ve 1939da cer atlyesinin yaplmas etkili olmutur (Aslanolu, 1964, s.24). Sanayileme ve ulamdaki gelimeler ehrin geliimini salam Sivas, krsal kesimden, evre illerden g alm ve 1940 ylnda ehir nfusu 78 701e merkez ile nfusu 42 000e ykselmitir (Akbulut, 2007, s.87; TK).18 ehir demiryolu hatt ve cer atlyesinin bulunduu bugn stasyon Caddesi denilen alana doru gelimeye balam, baheler nemli lde yerlemeye alm ve ehir mezarl kalkmtr ( Fotoraf 3). 19411970 yllar arasnda Sivasn olaan ehirleme sreci devam etmi, 1943te imento fabrikas ve 1966da havaalan yaplmtr. zellikle ehrin bat ynnde geliimi devam etmi, bunda demiryolu ve Sivas- Ankara karayolunun varl nem tam, asker garnizonun ehir merkezine konulandrlmas da bu gelimeye ayrca katk salamtr. te taraftan Trkiyede II. Dnya Sava nedeniyle 1940- 1945 dneminde ekonomik, sosyal ve kltrel anlamda duraan bir dnem yaanmas ehirleme hareketlerini dolaysyla ehir geliimini olumsuz ynde etkilemitir (Darkot, 1961, s.5; Doanay, 1994). 1940 ylndaki ehir nfusu, 1945 ylnda 80 019a ve 1950 ylnda 92 352ye, merkez ile nfusu 1945 ylnda 45 000e ve 1950 ylnda 53 000e ykselmitir (Aslanolu, 1964, s.56; Akbulut, 2007, s.87; TK).19 Sivasta nfus hareketlerinde bir durgunluk dnemi yaanmtr. II. Dnya Sava sonrasnda Trkiye sanayileme faaliyetleri bata olmak zere hzl bir deiim srecine girmi ve devamnda ortaya kan ehirleme hareketleri, dier ehirlerde olduu gibi Sivas ehrinin geliimini de olumlu ynde etkilemitir. Sanayilemenin ihtiya duyduu insan gc krsal kesimden
17 Sivasta ilk dzenli nfus saymlar 1927 ylnda yaplmtr. Bu almada 19272000 yllar aras il ehir ve kr nfusu Trkiye statistik Kurumu verilerinden yararlanlarak deerlendirilmitir. 18 Sivas, Cumhuriyet ilk yllarndan 1990l yllarn ortalarna kadar krsal nfusun gl olduu bir il konumundadr. Ancak kr nfusunun kendi iindeki bymesi dikkate alndnda azald grlmektedir. 1935 ylnda % 84.96 ila Cumhuriyet dnemi iinde kr nfusun en yksek oran, 2000 ylnda % 44.14e dmtr (Akbulut, 2007, s.87). 19 Sivas, Cumhuriyet ilk yllarndan 1990l yllarn ortalarna kadar krsal nfusun gl olduu bir il konumundadr. Ancak kr nfusunun kendi iindeki bymesi dikkate alndnda azald grlmektedir. 1935 ylnda % 84.96 ila Cumhuriyet dnemi iinde kr nfusun en yksek oran, 2000 ylnda % 44.14e dmtr (Akbulut, 2007, s.87).

karlanm ve bu dnemde krsal alanlardan ehirlere nfus hareketleri gereklemitir. Sivas ehir nfusu 1960 ylnda 149 491e ve merkez ile nfusu 93 368e ykselmitir. Artan nfus yeni yerleim alanlarnn olumasna ve ehrin yaklak 600 ha. bymesini salamtr (kmen, 2006, s.242).

Fotoraf 3. stasyon caddesinden genel bir grnm.

1960l yllarda Sivas ehrinin fiziki grnmne bakldnda, modern binalar ve geni yollar dikkat ekmektedir. stasyon ve Hkmet kona arasnda uzanan, iki taraf aal ve yer yer park alanlarnn ayrld 990 m. uzunluundaki smet Paa Caddesi ilin geni caddelerinden birini oluturmaktadr. Yaklak 2000 m. uzunluunda olan ve Hkmet Konandan gneye doru uzanan Cumhuriyet Caddesinin her iki yannda balca byk binalar, i hanlar, acente ve maazalar gibi birok ticaret yerleri sralanmtr. Cumhuriyet Caddesi ehrin en ilek yeridir. Yine ehrin 3 km. gney tarafnda ehirleraras otobs terminali 1964 ylnda hizmete alm (Soucak, 1967, s.6) ve ehrin gneye doru ksmen gelimesinde etkili olmutur. ehrin geliimi ise ounlukla bat- gneybat ve ksmen dou ynnde yeni yerleim sahalarnn ve mahallelerin oluturulmasyla devam etmitir (Demirel, 2006, s.47). Nitekim 1967 ylnda mahalle says 232 olan ehrin en az nfuslu mahallesi Klavuz, en fazla nfuslu mahallesi ise Altntabaktr. Altntabak mahallesinde nfusun fazla olmas arsa fiyatlarnn ucuz olmas ve krsal kesimden gelen nfusla ilgili olup, bu mahallelerde gecekondu semtleri olumu ve ehir plansz bir geliim gstermitir. Altntabak Mahallesi, Aydoan, Yenimahalle, iekli ve Mehmet Paa mahalleleri gibi ksmen veya tamamen imar plan dnda kalan yerleme alanlarnda imar planna uyulmadndan, genellikle arazi sahiplerinin kendi ifrazl arsalar zerinde gecekondu eklinde ruhsatsz bina ina etmeleriyle olmutur (kmen, 2006, s.258). Sivas ehri 1968 ylnda kalknmada ncelikli yreler kapsamna alnm, vergi muafiyetleri ve teviklerle gelimeler grlmtr. 19701999 yllar arasnda Sivas ehrinde nfus artm ve yeni etki alanlar olumutur. Sivasn 1975de ehir nfusu 238 318e, merkez ile nfusu 149 201e ve 1980de ehir nfusu 273 215e ve merkez ile nfusu 172 864e ykselmitir (Akbulut, 2007, s.87, TK). Nfus artyla ortaya kan yeni yerleim alanlar dnda, Sivasn geliimin de 1973 ylnda Cumhuriyet niversitesi Tp Fakltesi, 1976 ylnda Beton Travers fabrikas, 4. Demir elik sanayisinin kuruluu, ehir ii otobs gzerghlarnda

AKBULUT

219

yaplan deiiklikler ve 1982 ylnda Cumhuriyet niversitesinin almas etkili olmutur. Bylece ehrin geliimi bat ve gneybat ynnde gereklemi ve Yeniehir Mahallesi gibi yeni yerleim alanlar ortaya km, 1985 ylnda ile merkez nfusu 198 553e ykselmitir. Btn gelimelere ramen 1985 ylnda 315 336 kii olan il ehir nfusu, 456 873 kii olan kr nfusunun gerisinde kalmtr. Bu durumun balca nedenleri; kapal bir ticaret anlaynn hkim olmas, tarmsal faaliyetlerin halen n planda yer almas ve Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren sanayide kamu yatrmlarnn sosyo-ekonomik yapya yansmalarnn yetersiz olmasdr (kmen, 2006, s.246).20 Nitekim sosyo-ekonomik yaplanmadaki yetersizlik, g olgusunu beraberinde getirmi ve bu durum Sivas ehir geliimini olumsuz ynde etkilemitir. rnein, 19751985 yllar arasnda ilden 35 023 kii stanbula, 9 975 kii Ankaraya ve 5 127 kii Kayseriye g etmitir (Garipaaolu, 1999, s.81). Sivasta kr nfusunun ehir geliimine etkileri sz konudur. zellikle 1970 ylndan beri srekli azal gsteren, ehre ynelen bu nfus, gelir dzeylerinin dk olmas ve kltrel farkllklar nedenleriyle imara almayan alanlara ynelmiler ve buralara gecekondu tarznda yerleme alanlar oluturarak ehrin grnmn olumsuz ynde deitirmekle birlikte, ehrin byme snrlarn da geniletmilerdir. Nitekim 1990 ylnda ilin ehir nfusu 381 947 ve merkez ile nfusu 221 512dir (kmen, 2006, s.243; Akbulut, 2007, s.87). Sivasta 1990 ylndan itibaren plansz ve salksz ehirlemenin nne gemek zere imar almalarna hz verilmitir. zellikle, plansz yaplamann ve gecekondularn youn olduu mahallelerde 18. madde uygulamas balatlm ve ehir geliiminde salksz yaplanmann nne geilmeye allmtr.21 Gecekondulamay nlemek amacyla adet Gecekondu nleme Blgesi oluturulmutur. Bu blgelerden biri olan Yenidoan Mahallesinde 300 dnmlk bir arazinin, arsa sahipleri ile anlalarak parselasyonu tamamlanm, bu blgede imar parselleri oluturularak, arsa bedelleri taksitlendirilmek suretiyle dar gelirli ve konutu olmayan vatandalara tahsis edilmitir. Klavuz Mahallesinde oluturulan Gecekondu nleme Blgesi ise yaklak 670.000 m kapsamaktadr. Yenidoan ve Klavuz Mahallesinde oluturulan bu uygulamalarn olumlu karlanmas ve vatandalarn istei zerine Alibaba Mahallesinde de
20 Sivasta istihdam ve i gc ile ilgili bir aratrmaya gre faal nfusun % 74,4 tarm ve hayvanclk, % 4,8i sanayi, %17si hizmet ve % 3,7si dier dallarda istihdam edilmektedir. 2000 ylnda ise faal nfusun % 66,5i tarm ve hayvanclk, % 5,4 sanayi, %24,1i hizmet ve % 4 dier dallarda istihdam edilmekte, ehirde nemli bir ekonomik byme gzlenmemekte, tarm ve hayvanclk halen ekonomide belirleyici rol oynamaktadr (Akbulut, 2007, s.96). Bu durum Kalknma ncelikli Yreler arasnda yer alan Sivas ilinde istenilen hedeflere tam olarak ulalamadn gstermektedir. 21 3194 sayl mar Yasasnn 18. maddesi imar planlarnn uygulanmas amacyla hamur kuraln n grmektedir. Dzenleyici birletirim kural, imar snrlar iindeki tanmaz mallar iin kullanlabilen bir yetkidir. 18. madde uygulamasnn, ehirde dzenli yaplamann salanmas, teknik ve sosyal alt yapnn salkl gelimesi, imar planlarna uygun ekilde ruhsatl ve ok katl inaat yapmna hazr parseller oluturabilmesi, imar planndaki yollarn, parklarn, cami, karakol, otopark, salk oca ve okullarn ahs mlkiyetinden kmasyla bu alanlarn halkn kullanmna almas gibi yararlar vardr. Ayrca 18. madde uygulamas sonucu hisseli kadastro parselleri, mstakil imar parseli haline geleceinden artk kaak inaat yapmnn ortadan kalkmas sz konusudur (kmen, 2006, s.260).

gecekondu nleme blgesi oluturulmas karara balanmtr (kmen, 2006, s.261). mar planlar ve projeleri ile altyaplar belediyece yaplarak dar gelirli vatandalara ucuza verilen bu arsalar zerine ina edilen yaplar gecekondulamay ksmen engellemi gibi grnse de salksz ehirlemenin nne geememi, arpk bir ehir ortaya kmaya balamtr. Ayrca Klavuz ve eyhamil Mahallelerinde olduu gibi sitelerin karsna yaplan bu evler ehirdeki sosyal tabakalama derinliini, gelir durumundaki farkll ve ehirsel sorunlar yanstmtr (Fotoraf 4 ).

Fotoraf 4. eyhamil Mahallesinde arpk kentlemenin genel bir grnm.

Sivasta 2000 ylndan itibaren ehrin iklim ve zemin nitelii dikkate alnarak kark bir ehir planlamas yaplm ve ehir dou-bat hkim yn olmak kaydyla farkl ynlere doru gelitirilmeye allmtr (ekil 3). Yeni yaplan TOK evleri ile ehir arasnda oluan mesafenin kapatlmas noktasnda niversitenin etkinlii arttrlmaya allm, Badat caddesinde yeni uygulamalar yaplm, Kzlrmak evresi dzenlenerek, yaplama zendirilmeye allm, bylece ehir gneybatya doru gelimeye balamtr. Bununla birlikte ehir iinde planl bir dzenlemeye de gidilmitir. Gemite gecekondulamann ve salksz yaplamann olduu Altntabak mahallesinde yeni imar planlarnn uygulanmas ve buralarda ehir peyzajna uygun dzenlemeler yaplmtr. Yine ehrin geliiminde nemli rol oynayan akarsu ve kollar Aksu Projesinde olduu gibi slah edilmi ve yerleme asndan cazip hale getirilmeye allmtr.22 Msmlrmak iinden tekrar su geirilerek, su boyunca mevcut yerleim alanlar oluturulmas ve eski yerleim alanlarnn dzenlenmesi salanm ve ehrin yeni geliim ynnn gneye doru ynlendirilmesi planlanmtr (Fotoraf 5). Bu erevede ehrin iinde kalm olan kk sanayi blgesinin tanmasna karar verilmitir. ehrin geliimi ve gzellemesi, turizm asndan kltr potansiyelinden yararlanmak amacyla Kltr Kenti Projesi
22 1970lerde ubukunun bildirdiine gre sebze bahelerinin bulunduu dar bir dzlk diye tasvir ettii Msmlrmak evresi ksmen yerleim birimleriyle evrelenmitir (ubuku, 1968, s.28). ehir nfusunun artyla birlikte Msmlrmaka bal kk aylarn bulunduu yataklar doldurulmu, yerleime alm ve bu rman suyunun bir ksm bugn Drt Eyll Barajna ynlendirilmi, ehir iinde nemli bir evre sorunu oluturan bir ksm da Aksu Projesi ad altnda slah edilmitir.

220

SVAS

uygulanm ve byk kitlesel parklar yaplmtr. Seluklu mimarisini tam olarak aa karan bu proje baarl olmas yannda, bu alanlardaki aalarn peyzaja uygun korunmamas ve halkn dinlenme alanlarndan biri olan Cbllar parknn tamamen kaldrlmas nemli sorunlar arasndadr.

sadece hzlandracaktr. Yine mevcut alann gneyinde bulunan Karyaka Mahallesi, yaknnda bulunan imento fabrikas nedeniyle uzun yllar ehir geliiminin gerisinde kalm, zellikle alt yap, ehrin evsel atk alan sahasna yaknl nedeniyle evre sorunlar yaamtr. Otobs terminalinin Karyaka Mahallesine yakn olmas burada yerlemenin geliimini olumlu ynde etkileyecektir. te taraftan mevcut otogar konumundan dolay ok sayda avantaja sahiptir. ehir merkezi, ehir ii otobs duraklar ve Sivas Garna yakn olan otogar bugn Sivasn ihtiyac karlayacak dzeydedir. Farkl ulam aralarn kullanan yolcular iin otogar avantajlar sunmaktadr.

Sonu ve neriler
Tarihsel srete corafya, ulam yollar, ticaret ve nfus gibi faktrlerin etkisiyle gelien bir ehir konumundaki Sivasta bu faktrlerden birini ne karmak yanl olur. Doal ve beeri faktrlerin etkisiyle Sivas tarihin ilk dnemlerinden beri Anadolunun nemli kentlerinden biri olma zelliini korumutur. Bazen bakent, bazen de uluslararas ticaretin yapld nirengi noktasna ulaan ehir, Kzlrman 2 km. uzaklkta takn ovasnn kenarnda kurulmutur. Sivas ehrinde 1937 ylna kadar Seluklu ehir planna uygun kalnm, 1970den sonra Dou-Bat hkim yn olmak zere farkl ynlerde hem yatay hem de dikey olarak gelimeye devam etmitir. Bugn Sivas, eltek Da ile avu dalarnn devam olan Boztepe, Kireli tepelerinin eteklerinde, gneyde dou-bat ynnde akan Kzlrman meydana getirdii bir dzlk zerinde yer almakta, ehir merkezinin en yksek noktalarn Esen Tepe, Numune hastahanesi ile Kale Park, en alak noktasn ise Gkmedrese ve yakn evresi oluturur (ubuku, 1968, s.22). ehir, gemite olduu gibi topografyaya ve akarsulara uyan organik bir gelime izgisi gsterir ve btn yollar Cumhuriyet Alannda birleir, bu durum ehrin radyal bir grnm kazanmasn salar. ehrin gelecekte geliimini salkl ve planl srdrebilmesi iin: ehrin gelimesi ve nfus artyla birlikte ortaya kan evre, altyap ve imar sorunlarnn zmlenmesi; yatay ve dikey bymede corafi koullarn zellikle iklim ve topografyann dikkate alnmas; ehir merkezinde, yeni yerleime alan alanlarda, Kzlrmak ve takn alannda byk ekoparklara yer verilmesi, rmak evresinde ok katl binalarn yaplmasna izin verilmemesi; ehir iinde kalan gecekondular ve salksz planlanan yerleim alanlarnn ncelikle dzenlenmesi; Aksu projesinde olduu gibi ehre yakn ak gsteren Pnzrk ve dier kk kollarn slah edilmesi ve yerleme alanlar oluturulmas; evsel atk alanlarnn yerleim alanlarnn

ekil 3. Sivas ehrinin Yatay Geliimi

Fotoraf 5. Aksu Projesi sonrasnda Msmlrmakn genel bir grnm.

ehrin geliim yn ile ilgili dier bir dnce ise mevcut otobs terminalinin ehrin batsnda gemite kurulmas planlanan eski eker fabrikas yerine tanmasdr. Bu dnceyi farkl alardan deerlendirmek gerekmektedir. Anadoluda ehirler genellikle batya doru gelimekte ve ulam gzerghlar ehir geliiminde belirleyici olmaktadr. Burada kurulacak olan otogar, ehrin bu yndeki bymesini

AKBULUT

221

uzana tanmas; tramvay sisteminin getirilmesi; ehirde sanayi ve hizmet sektrnn, zellikle de krsal kesimin glendirilmesi gerekmektedir.

Kaynaka
Abarju, F. (1999). Sivasta iktisad ve sosyal hayata bir bak (19301935). Yksek Lisans Tezi. nn niversitesi, Malatya. Akbulut, G. (2007). Sivas ilinin balca nfus zellikleri. Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 31(1), 83-100. Akpolat, M. S. (2007, Mays). Tanzimat sonrasnda Sivastaki imar etkinlikleri ve Tahan. Osmanllar Dneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri-III, 1-10. Aktemur, A. M. ve Kukarac, . U. (2006). Anadolu Seluklu devri Sivas yaplarnda ta sslemecilii. Seluklular Dneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri (29 Eyll- 1 Ekim 2005), 464-489. Alagz, C.A., (1967), Sivas evresi ve dousunda jips karts olaylar. Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. Alkan, A. T. (1991). Birinci dnya harbinde Sivasl bir zabitin hatra defterinden. Revak Dergisi, 8-15. Arn, K. (2001). Tatvan ehri kuruluu, gelimesi ve fonksiyonlar. Erzurum: Atatrk niversitesi Yaynlar. Arn, K. (1995). Gemite nemi azalm kent yerlemelerine bir rnek: Bitlis. Dou Corafya Dergisi, (1), 65-95. Aslanolu, . (1964). Her ynden Sivas. Sivas: Kamil. Baar, M. E. (2006). Sivastaki Seluklu minareleri. Seluklular Dneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri (29 Eyll- 1 Ekim 2005), 427-444. Bael, F. (1935). Sivas blteni. Sivas: Kamil. Bayartan, M. (2005). Tarihi corafya almalar asndan ehir ve Osmanl ehri. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Dergisi, (13), 85-92. Baykara, T. (2000). Anadolunun tarihi corafyasna giri-I. Ankara: Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar. Bekdemir, U., Ertrk, M. ve Gner, . (2000). Giresunun tarihi corafyas. Dou Corafya Dergisi, (4), 1-17. Bilget, N. B. (1993). Sivas evleri. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Buluz, N. (1974). Sivas ad. Sivas Folkloru Dergisi, 14, 1-27. Cevad, A. (2002). 1897 ylnda Sivas. Revak Dergisi, 159-164. Ceylan, O. (1996). Sur ve kaleleri ile tarihte Sivas. Sivas: Madmak. Cokun, H. (2002). Sivasn toplumsal yapsna tarihi bir bak denemesi. Revak Dergisi, 129-144. Cuinet, V. (1892). La Turquie d Asie. 1, Paris. ubuku, N. (1968). Sivas ili yakn evre incelemesi. Ankara: Zhal. Darkot, B. (1961). Trkiyenin nfus hareketleri zerine yeni gzlemler. Trk Corafya Dergisi, 27 (21), 1-14. Darkot, B. (1966). Sivas maddesi. slam Ansiklopedisi, 10, stanbul: MEB, 569-577. Demir, M. (2005). Trkiye Seluklular ve beylikler devrinde Sivas ehri. Adapazar: Sakarya Kitabevi. Demir, M. (1996). Trkiye Seluklular ve Beylikler devrinde Sivas ehri. Yaymlanmam Doktora Tezi. Ege niversitesi, zmir. Demirel, . (1998). Osmanl dnemi Sivas ehri ve esnaf tekilat. Sivas: Doan. Demirel, . (2000). Osmanl vakf-ehir ilikisine bir rnek: Sivas ehir hayatnda vakflarn rol. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Demirel, . (2006). Osmanl dnemi Sivas ehrinde sur, saray, mahalleler ve sosyo-kltrel eserler. Osmanl Dnemi Sivas ehri, Sivas: BSM. Demirren, R. (1959). Sivas Tarihi. Sivas: Yurt. Denizli, H. (1990). Sivas tarihi ve eserleri. Revak Dergisi, 11-35. Doanay, H. (1994). Trkiye beeri corafyas. Ankara: Gazi Bro Kitapevi. Eilmez, S. (2006). Malazgirt ncesi Sivasn tarihi corafyas. Seluklular Dneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri (29 Eyll- 1 Ekim 2005), 389-398. Elibyk, M. (1990). Trkiyede tarihi corafya bakmndan nemli bir kaynak, Mufassal Defterler. Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Corafya Aratrmalar Dergisi, 1/2, 11-42. Erdil, K. (1953). Sivas rehberi. Sivas: Kamil. Eskikurt, A. (2005). Tarihi corafya almalarnn metodolojisi konusunda genel bir deerlendirme. Marmara Corafya Dergisi, Say: 39-63.

Evliya elebi. (1314). Evliya elebi seyahatnamesi (Topkap Saray Badat 305 Yazmasnn Transkripsiyonu). Seyit Ali Kahraman ve Ycel Dal (Haz.), c. 3, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Garipaaolu, N. (1995). Sivas ilinde nfus hareketleri. Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 1(3), 79-92. Gde, K. (2000). Eratnallar (1327-1381). Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Gke, T. (2007). 1831 nfus saym sonularna gre Sivas sancann demografik yaps. Osmanllar Dneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri-I (21-25 Mays 2007), 221-257. Gkhan, . (2006). XIV. yzyln ilk yarsnda Memluk devletinin Anadolu politikas ve Eratna beyle olan ilikileri. Seluklular Dneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri (29 Eyll- 1 Ekim 2005), 83-96. Gney, S. (1977). Yerleme corafyas: ehir corafyas I. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Gm, O. (2000). Tarihi corafya ve an historical geography of the Ottoman empire (D.E. Pitcher) zerine. Trkiye Gnl, (61), 85-92. Gm, O. (2001). Ulam artlarnn ortaya kard ehir: Karapnarn kurulu yks (M. Ylmaz ile birlikte), TBMMnin Alnn 80. Yldnm, Karapnar Sempozyumu Bildirileri, 53-68. Gm, O. (2001). Tarihi corafya asndan bir aratrma: XVI. yzyl Larende (Karaman) kazasnda yerleme ve nfus. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Gm, O. (2002). XVI. yzyl Anadolusunda Ouz boy adl yerlemeler. Trkler, VI, 358-364. Gm, O. (2002). Osmanl mufassal tahrir defterlerinin Trkiyenin tarihi corafyas bakmndan nemi. XIII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, c. III, ksm III, 1321-1337. Gm, O. (2004). Internal migrations in sixteenth century Anatolia. Journal of Historical Geography, 30(2), 231-248. Gm, O. (2006). Tarihi corafya. stanbul: Yeditepe. Gm, O. (2007). The concept of village boundary in Turkey from the Ottoman times to the present. Archivum Ottomanicum, (24), 3760. Hakk, . ve R. Nafiz. (2005). Sivas ehri, Sivas: Seyran. nanck, H. (2003). Osmanl imparatorluu klsik a (1300-1600), (R. Sezer ev.). stanbul:Yap Kredi. Karaman, F. (2001). Salname-i vilayet-i Sivas (Sivas, Amasya, Tokat ve Karahisar- arki) (1308/1890), stanbul: Acar. Karaman, F. (2002). Sivas ve slnmeler zerine. Revak Dergisi, 113118. Kuzucu, K. (2007). Osmanl modernleme srecinde iki Sivas valisinin raporlarnn karlatrlmas ve vilayetin kentsel dnmne etkileri. Osmanllar Dneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri-I (21-25 Mays 2007), 335-351. Mahiroullar, A. (1993). XIX. yzyln son eyreinde Sivasa gelen bir Fransz seyyah: Vital Cuinet. Revak Dergisi, 14-20. Mahiroullar, A. (1995). Seyahatnmelere gre Osmanllar dneminde Sivasn sosyo-ekonomik yaps. Revak Dergisi, 104-109. Mahiroullar, A. (2001). Seyyahlarn gzyle Sivas. stanbul: Acer. Mahiroullar, M. A. (2003). lkalardan gnmze Sivas ili. Sivas: zlem. kmen, M. (1996). Trkiyede kentleme sorunlar ve Sivas rnei. Baslmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi, Ankara. kmen, M. (2006). Sivasta kentsel gelime. Cumhuriyet niversitesi, BF Dergisi, 2(1), 239-264. kse, A. T. (2003). Asur ticaret kolonileri anda Sivas. Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumu (15-17 Mays 2003) Bildirileri, 123132. kse, A.T. (1993). Sivasta arkeolojik aratrmalarn tarihesi. Revak Dergisi, 21-35. nder, K. (1970). Sivas ili yakn evre incelemeleri. Ankara: Nam. zbek, S. (2006). Ortaalarda Anadolu ticaret yollarnn kavanda Sivas. Seluklular Dneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri (29 Eyll- 1 Ekim 2005), 406-413. zey, R. (2003). 20. yzyl balarnda Sivasn tarihi corafyas. Cumhuriyetin 80. Ylnda Sivas Sempozyumu (15-17 Mays 2003) Bildirileri, 133-146. zgven, Y. ve Doyduk, S. (2006). Seluklu izleri zerinden Sivas kentsel geliminin okunmas. Seluklular Dneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri (29 Eyll- 1 Ekim 2005), 490-500. Sivas. (2002). Sivas l Yll 2002, Sivas: Sivas Valilii. Soucak, A. (1967). Sivas ehrimiz, Ankara: Cihan.

222

SVAS

Strabon. (1928). The geography of Strabo (H. L. Jones ev.). Great Britain: Harvard University Press. eker, M. (2006). bn Batutaya gre Sivas. Seluklular Dneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri (29 Eyll- 1 Ekim 2005), 366-371. Tahsin, H. (1932). Sivas vilayeti shhi ve itima corafyas. Sivas: T.C. Shhat ve tima Muavenet Vekaleti Neriyat. Tamer, A. (2004). rade-i milliye. stanbul: Trkiye Sosyal Tarih Aratrma Vakf Yaynlar. Tanolu, A. (1966). Nfus ve Yerleme. stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar. Tufantoz, A. (2006). Seluklular anda Sivasn stratejik ve ekonomik nemi. Seluklular Dneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri (29 Eyll- 1 Ekim 2005), 141156. Tundilek, N. (1986). Trkiyede Yerlemenin Evrimi. stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar. Turan, O. (1998). Seluklular ve slamiyet. stanbul: Boazii. Tmertekin, E. ve zg, N. (2002). Beeri corafya (nsan kltr mekan). stanbul: antay Kitabevi. Tmertekin, E. (1973). Trkiyede ehirleme ve ehirsel fonksiyonlar. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar.

TK, (19272007). Sivas ili nfus verileri, Ankara: TK. nalan, S. (1997). XX. Yzyl Sivas tarihi ve gnmz inan corafyas. Baslmam Doktora Tezi, nn niversitesi, Malatya. Yalnlar, . (1997). Sivas evresinin strktral jeomorfolojisi zerine. Trkiye Corafyas Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (6), 407-410. Yasak, A. ve Kaleli, A. (1986). Dnden bugne Sivas ili. Sivas: Seyran. Yazc, H. ve Babyk, A. (1998). Tarihteki nemini kaybetmi yerlemelere bir rnek: Kemah. Trk Dnyas Aratrmalar, (114), 171-192. Yldrm, H., (1993), Cumhuriyet Dneminde Sivas ehri (1923-1950), Dokuz Eyll niversitesi, Baslmam Doktora Tezi, zmir. Yund, K. (1973). Sivas ad ve tesi-II. Sivas Folkloru Dergisi, (11), 123. Yund, K. (1974). Sivas ad ve tesi-III. Sivas Folkloru Dergisi, (12), 123. Ycel, E.S. (2007). Salname-i vilayet-i Sivas (1325/1907). Sivas: Buruciye. Kabul Tarihi: 22 Aralk 2009