ZELLETRME VE ENDSTR LKLER, MENTO SEKTR (SVAS MENTO FABRKASI RNE)

Esra KORKUT

Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Lisansst Eitimi, retim Ve Snav Ynetmeliinin alma Ekonomisi Ve Endstri likileri Ana Bilim Dal/alma Ekonomisi Bilim Dal in ngrd

YKSEK LSANS TEZ Olarak Hazrlanmtr.

TEZ DANIMANI Yrd. Do. Dr. Mehmet ASLAN

SVAS Mart, 2008

ZET 1970lerden sonra deien ekonomik koullar sonucunda KTler toplumun geliebilmesini salayacak giriimlerde bulunamamlar ve rekabet artlarnn arlamas sonucu devletin ekonomide yetkilerinin snrlandrlmas gndeme gelmitir. Devletin Ekonomide yetkilerinin azaltlmas ve yeniden yaplandrlmas dncesi ile birlikte ekonomik refah koullarnn artrlmas iin bir sre balamtr. Bylece 1980lerden itibaren kreselleme eilimi ile birlikte kresellemenin iktisadi politika arac olarak belirtilen zelletirme sreci n plana kmtr. Trkiye de ise zelletirme 24 0cak 1980 kararlaryla programa alnmtr.1980li yllardan bu yana gndemdeki en nemli konu haline gelmi, kamu kesimi borlanma gereinin azaltlmasndan, demokratiklemeye kadar birok sorunun zm iin zelletirmeye ilikin birok programlar sunulmaya balamtr. Bu srete devletin her trl mdahalesinin en aza indirilmesi dncesi yaygnlam, serbest piyasa ekonomisine gei amalanmtr. zelletirmeyi endstri ilikilerinin taraflar olan ii, iveren ve devlet asndan incelediimizde ise; istihdam, verimlilik, retim kapasitesi, sendikalama ve cretler zerinde deiikliklerin yaandn gzleriz. Bu balamda zelletirme ve Endstri likileri, imento Sektr ( Sivas imento Fabrikas rnei ) blmde incelenmitir. Birinci blmde zelletirmenin kavramsal ve tarihsel sre ierisinde amalar, yntemleri ve nedenleri incelenmitir. kinci blmde zelletirmenin endstri ilikileri taraflar asndan incelenmesi yaplmtr. nc blmde ise imento sektr incelenerek, zelletirmenin endstri ilikileri tarafndan incelenmesi Sivas imento Fabrikas rnei zerinde yaplmtr.

II

ABSTRACT

As a result of the changing economical conditions after 1970s; statecontrolled entities failed to realize enterprises needed for the development of the society and due to harsh rivalry conditions it became the agenda that the authority of the state on economy should be limited. With the limitation of state control over economy and idea of restructuring of economy, a process was started with aim of increasing economical welfare. Therefore, from 1980s onwards, alongside with the disposition towards globalization, process of privatization, this was stated to be as a means of globalization on economic policy, came into prominence. In Turkey, privatization was added to the program after the declaration on 24th January 1980. From then on, it has been one of the most important agenda and for the solution of many problems such as the reduction of public sector borrowing requirement and democratization; many projects have been presented related to the privatization. In this process, the idea of reducing any intervention of the state to the lowest level became widely common and the transition to the free market economy was aimed. A close examination of industrial relations from the perspective of parties, employer, employee and the state, provides us with the observation that there has been changes on employment, productivity, productive capacity, syndication and wages. In this connection, Privatization and The Industrial Relations; Cement Sector (Example of Sivas Cement Factory) has been analysed in three chapters. In the first chapter, the aims of privatization in its conceptual and historical process have been dealt with. In the second chapter, privatization has been examined from the perspective the parties of the industrial relations. And in the last one, the cement sector has been deeply studied and the examination of privatization in accordance with the industrial relations has been exemplified on the example of Sivas Cement Factory.

III

NDEKLER ZET............................................................................................................................I ABSTRACT................................................................................................................II NDEKLER ........................................................................................................ III TABLOVE EKLLER LSTES ....................................................................... VIII NSZ........................................................................................................................ 1 BRNC BLM KAVRAMSAL AIDAN ZELLETRME, ZELLETRMENN TARHSEL SRETEK GELM 1. ZELLETRME KAVRAMI................................................................................ 5 1.1. Dar Anlamda zelletirme.................................................................... 6 1.2. Geni Anlamda zelletirme ................................................................ 7 2. ZELLETRMENN TARHSEL SRETEK YER ....................................... 8 3. ZELLLETRMENN AMALARI .................................................................. 11 3.1. Ekonomik Amalar ............................................................................. 11 3.1.1. Serbest Piyasa Ekonomisini Gelitirmek ..................................... 12 3.1.2. Verimlilik ve Etkinlii Artrmak.................................................. 13 3.1.3. Sermaye Piyasasn Gelitirmek................................................... 14 3.1.4. Dviz Gelirlerini Artrmak........................................................... 15 3.1.5. Hazinenin KTlere Salad Mali Destein Asgariye

ndirilmesi .............................................................................................. 16 3.2. Mali Amalar....................................................................................... 17 3.2.1. Devlete Gelir Salamak ............................................................... 18 3.2.2. Yabanc Sermayenin Tevik Edilmesi ......................................... 19 3.2.3. Modern Teknoloji ve Ynetim Tekniklerinin Cezp Edilmesi...... 19

IV

3.3. Toplumsal ve Siyasal Amalar............................................................ 19 3.3.1. Sermayenin Tabana Yaylmasn Salamak................................. 19 3.3.2.Siyasal Felsefeyi Yrrle Koymak ........................................... 20 4. ZELLETRMENN YNTEMLER................................................................ 22 4.1. Hisse Senedi Sat Yntemi ................................................................ 23 4.2. Blok Sat Yntemi ............................................................................. 25 4.3. Dorudan Sat Yntemi ..................................................................... 26 4.4. alanlara Sat veya Devir Yntemi ................................................ 26 4.5. Kiralama Yntemi ............................................................................... 27 4.6. Ynetim Devri Yntemi...................................................................... 28 4.7. Ortak Giriim Yntemi........................................................................ 28 4.8. hale Yntemi ...................................................................................... 28 4.9. mtiyaz Yntemi.................................................................................. 29 5. ZELLETRMENN NEDENLER ................................................................... 30 5.1. zelletirmenin Genel Kabul Grm Nedenleri ............................... 30 5.1.1. Kaynaklardan Optimum Yararlanma ........................................... 30 5.1.2. KTlerin Kurulma Amalarnn Ortadan Kalkmas .................... 31 5.1.3. KTin Ulusal Ekonomiye Zararl Sonular Vermeye Balamas 31 5.2. Siyasal Tercihler.................................................................................. 32 5.2.1. KTlerin Zararl Olduuna Dair Dnceler............................... 32 5.2.2. zel evrelerinin ktidar Etkilemeleri.................................... 33 5.2.3. Uluslararas Kurulularn Zorlamas ............................................ 33 5.3. Mali Nedenlerle zelletirme ............................................................. 34 6. ZELLETRMENN AAMALARI .................................................................. 35 6.1. Genel Olarak Yaplmas Gerekli almalar....................................... 36

6.2. irket Baznda Yaplacak almalar.................................................. 37 KNC BLM ENDSTR LKLER KAVRAMI VE ZELLETRMENN ENDSTR LKLERNE ETKS VE ENDSTR LKLERNN TARAFLARI AISINDAN DEERLENDRLMES 1. ENDSTR LKLER KAVRAMI .................................................................. 40 1.1. Endstri likileri Tanm .................................................................... 40 1.2. Endstri likileri Tarihesi................................................................. 42 1.3. Endstri likileri Sisteminin Gelime Aamalar............................... 49 1.3.1. Kitle retim Dnemi.................................................................... 49 1.3.2. Mdahaleci Dnem ...................................................................... 50 1.3.3. Liberal Dnem.............................................................................. 50 1.3.4. Sendikasz Endstri likileri ....................................................... 51 2. ZELLETRMENN ENDSTR LKLERNE ETKS VE

ZELLETRMENN ENDSTR LKLERNN TARAFLARI AISINDAN DEERLENDRLMES .......................................................................................... 52 2.1. iler Asndan Deerlendirilmesi.................................................... 54 2.1.1. zelletirmenin stihdam zerine Etkileri................................... 55 2.1.2. zelletirmenin Sendikalama zerine Etkileri .......................... 62 2.1.3. zelletirmenin cretler zerine Etkileri.................................... 66 2.2. verenler Asndan Deerlendirilmesi.............................................. 70 2.2.1. zelletirmenin Verimlilik zerine Etkileri ................................ 70 2.2.2. zelletirmenin Toplu Pazarlk Sistemine ve retim kapasitesi zerine Etkileri ...................................................................................... 72 2.3. Devlet asndan Deerlendirilmesi .................................................... 76 2.3.1. veren Olarak Devlet................................................................... 79

VI

2.3.2. Hakem Olarak Devlet................................................................... 80 2.3.3. Dzenleyici Olarak Devlet ........................................................... 81 2.3.4. i ve veren Taraflarnn veren Devlete Bak ..................... 82 NC BLM MENTO SEKTR, SVAS MENTO FABRKASININ KURUMSAL YAPISI, GELM VE ZELLETRLMESNN SVAS MENTO FABRKASI AISINDAN NCELENMES 1. MENTO SEKTR .......................................................................................... 84 1.1. Kapasite............................................................................................... 87 1.2. retim.................................................................................................. 89 1.3. Tketim ............................................................................................... 91 1.4. thalat................................................................................................... 92 1.5. hracat.................................................................................................. 92 1.6. Fiyat Politikas..................................................................................... 93 2. TRK MENTO SEKTRNDE ZELLETRME ....................................... 95 3. SVAS MENTO FABRKASININ KURUMSAL YAPISI VE GELM .. 104 3.1. Sivas imento Fabrikasnn Kuruluu ve Tarihesi......................... 104 3.2. Sivas imento Fabrikasnn Sivas ve Blge Ekonomisi Bakmndan nemi....................................................................................................... 107 4. ZELLETRMENN SVAS MENTO FABRKASI AISINDAN

NCELENMES .............................................................................................. 108 4.1. zelletirme Srecinde Sivas imento Fabrikas ............................. 108 4.1.1. zelletirme Sreci ve Yntemi ................................................ 108 4.1.2. Sivas imento Fabrikasnn zelletirme Gerekeleri ............. 110 4.2. zelletirme Sonras Uygulamalar.................................................... 110

VII

4.2.1. retim le lgili Uygulamalar..................................................... 111 4.2.2. Ynetim ve Personel le lgili Uygulamalar .............................. 112 4.2.3. Pazarlama le lgili Uygulamalar ............................................... 117 4.2.4. Sosyal Sorumlulukla lgili Uygulamalar.................................... 119 4.3. zelletirme Srecinde Sivas imento Fabrikasnn Endstri ........ 120 likileri erevesinde ncelenmesi ......................................................... 120 4.3.1. stihdam zerine Etkileri ........................................................... 120 4.3.4. retim Kapasitesi zerine Etkileri ............................................ 126 4.3.5. cretler zerine Etkileri ............................................................ 128 SONU VE DEERLENDRME........................................................................ 130 KAYNAKA .......................................................................................................... 135

VIII

TABLO VE EKLLER LSTES Tablolar ve Grafikler Sayfa No

Tablo 1: 1986-2005 Dnemi Gerekletirilen zelletirme lemleri .......... 29 Tablo 2: imento Fabrikalarnda zelletirme Sonras stihdam................. 59 Tablo 3: imento Fabrikalarnn Sektrel dalm (1994 yl sonu

itibariyle) ........................................................................................................ 88 Tablo 4: imento Sektrnde retim Miktarlar.......................................... 90 Tablo 5: imento retim, Tketim ve Kii Bana Tketimleri .................. 91 Tablo 6: imento thalat ve hracat ............................................................. 93 Tablo 7: 1997-2007 Yllar imento retimi, Sat ve hracat Miktarlar 94 Tablo 8: zelletirilen Fabrikalar Hakknda Bilgiler.................................... 98 Tablo 9: Blok Sat Yntemiyle zelletirilen Fabrikalar ............................ 99 Tablo 10: Blok Sat ve Halka Arz Yntemiyle zelletirilen Fabrikalar.. 100 Tablo 11: Halka Arz Yntemiyle zelletirilen Fabrikalar ........................ 100 Tablo 12: MKBde Hisse Senedi Sat Gerekletirilen imento Fabrikalar .................................................................................................... 101 Tablo 13: 24 imento irketinin zelletirme ncesi ve Sonras Finansal Performansnn Deerlendirilmesi ............................................................... 102 Tablo 14: Klinker ve imento retim Prosesi............................................ 111 Tablo 15:zelletirme Sonras Organizasyon Deiiklii .......................... 112 Tablo 16: Personel Ya Bilgileri ................................................................. 114 Tablo 17: Personel Tahsil Bilgileri ............................................................. 114 Tablo 18: Personel Kdem Bilgileri ............................................................ 115 Tablo 19: 1992-2007 Aras alan Personel Says................................... 121

IX

Tablo 20: Sivas T. MSE Sendikasnn ye Saysnn Yllara Gre Deiimi (1990 1997) ............................................................................... 124 Tablo 21: zelletirme ncesi ve Sonras gc Verimlilii Karlatrmas ............................................................................................. 126 Tablo 22: zelletirme ncesi ve Sonras Dnemlerdeki Ortalama imento retimi ve Klinker retimi Bin ton/Yl....................................................... 127 Grafik 1: Toplam Kapasite, retim ve Satlar ......................................... 103 Grafik 2: zelletirme Sonras Fiili Yatrm Harcamalar......................... 103 Grafik 3: Fabrikada Verimlilik Art ........................................................ 125

NSZ zelletirme kavram, dnyada 1970li yllarda itibaren, lkemizde ise 1980li yllardan itibaren youn bir ekilde gndemdedir. zelletirme, ister gelimi, ister az gelimi olsun, farkl siyasi rejimlerdeki, farkl ekonomik yaplardaki lkelerde tartlm ve uygulanmtr. 1980lerden itibaren, kreselleme eilimi ile birlikte kresellemenin iktisadi politika arac olarak belirtilen zelletirme sreci n plana kmtr. zelletirme 1980li yllardan bu yana gndemdeki en nemli konu haline gelmi, kamu kesimi borlanma gereinin azaltlmasndan, demokratiklemeye kadar birok sorunun zm iin zelletirmeye ilikin birok programlar sunulmaya balamtr. Bu srete piyasa mekanizmasnn gerektirdii ekilde ekonomi politikalarnn belirlenmesi kabul grmeye balam ve devletin her trl mdahalesinin en aza indirilmesi dncesi yaygnlamtr. zellikle uluslar aras mal, hizmet ve sermaye akmlar nndeki her trl korumac engellerin kaldrlmas ve bylece bunlarn lkelerarasnda serbeste dolamnn mmkn hale getirilmesi amalanmtr. KT.ler uygulanan ekonomi politikalar dorultusunda, bir yandan ulusal sanayinin oluturulmasnda dorudan yatrm ve iletmecilik faaliyetlerinde yer alrken, dier taraftan zel sermayeyle birlikte tamamlayc bir zellik tayarak alt yap ve ara mal yatrmlarnda younlap, dk fiyat politikalar uygulamak suretiyle zel sektrn geliimine katkda bulunmutur. Yani KT.lerin sorunlarnn zmlenememi olmas ve geni bir toplum kesimince ekonomik skntlarn sebebi olarak grlmesi zelletirmenin temelinde yatan en nemli gerektir. Cumhuriyetin kurulu yllarndan beri dnsel anlamda varolmasna ramen zelletirme alannda dzenlemeler yaplmas 24 Ocak 1980 kararlarnn alnmasyla olmutur. 24 Ocak kararlar ile Trkiye ekonomisi yapsal bir dnm srecine girmi ve dnyadaki gelimelere paralel olarak zelletirme ekonomide kalc bir zm olarak gsterilmeye balamtr. zelletirme geni anlamda devletin yeniden yaplanmas, ekonomiye mdahalenin azaltlmas, rekabeti serbest piyasa mekanizmasnn uygulanabilmesi iin gerekli ortamn salanabilmesi, devletin ekonomideki rolnn salk, eitim,

adalet, ulusal gvenlik ve byk lekli alt yap yatrmlarna younlamas ve serbest giriimin faaliyette bulunmas iin yasal ve yapsal ereveyi hedeflemektedir. Dar anlamda ise zelletirme, iktisadi faaliyette bulunan kamu teebbslerinin ynetim ve mlkiyetinin zel sektre devredilmesi ya da daha ak ve ksa ifade ile KT.lerin zel sektre satlmas demektir. Dar yada geni anlamda nasl ele alnrsa alnsn zelletirme, bireysel giriimcilii dayal, rekabeti piyasa ekonomisinin ilk ve temel artdr. Snrl ekonomik kaynaklarn rasyonel dalm, verimlilik ve etkinlik iin serbest piyasa mekanizmasnn lehinde oluan grler, toplumsal mlkiyete dayal ekonomik sistemin k ile artmtr. zelletirme sadece bir aratr. Nihai ama daha verimli, daha etkin ve daha rasyonel olduu konusunda geni bir mutabakat bulunan serbest piyasa ekonomisine geebilmektir. Konunun evrensellii, uygulamann yaygnl yan sra zelletirmenin srekli tartld da bir gerektir. Tartmalar gerek, zelletirme kavramna ideolojik olarak tmden kar kmak eklinde ortaya kmakta, gerekse zelletirmeden beklenen amalar, uygulanan yntemler, ncelikler ve zamanlama hususlarnda younlamaktadr. zelletirmenin devleti zihniyetle yaplamayaca ve zelletirmeye zelletirme ili ilgili kurum ve kurululardan balanlmas gerektii de ska ileri srlmektedir. zelletirmenin hazrlksz ve alt yapsz yapld iin kamu birikiminin arur edilmesine yol at, devletin zel sektre peke ekilmesine sebep olduu ve gn kurtarmak iin sadece gelir elde etme politikalarnn sonucu uyguland iddialar da ortaya atlmakta, zellikle ii sendikalar konunun ii karlmas boyutunu eletirmektedir. Ayrca zelletirmeyi deiim arc olarak grenlere, mevcut durumdan yana olanlar arasnda tartma konusu olarak ta grmek mmkndr. Trkiyede zelletirme program arlkl olarak imento sektrne yneliktir. TOSANa bal olarak faaliyet gsteren fabrikalarn zelletirmeye nispeten hazr olmalar, zelletirmenin olumsuz etkilerinin en az bu sektrde hissedilir olmas gibi dayanaklara sektrdeki tm fabrikalarn zel sektre devriyle

sonulanacan gstermektedir. imento sektrnde yatrmn krl olmas ve zelletirme kapsamna alnan fabrikalarn sat bedellerinin makul dzeyde belirlenmesi uygulamalar hzlandrmtr. Gelimi lkelerde arza gre talebin yetersiz kalmas, evre korumaya ynelik tedbirlerin maliyetleri artrmas gibi sebeplerle yatrmlarn krl olmamasna karn, Trk imento sektrndeki mevcut grnm ve olumlu beklentiler yerli yatrmclar kadar yabanc sermayenin de ilgisini ekmitir. Trkiyede zelletirme uygulamalarnn deerlendirilmesinde imento sektrnn seilmesinin sebepleri, btn gelimekte olan lkelerde olduu gibi Trkiyede de imento sektrnn imalat sanayi iinde nemli bir yere sahip olmas, zelletirmenin ilk ve arlkl olarak bu sektrde uygulanmakta olmas, daha da nemlisi kyaslama ve deerlendirme yaplmasn salayacak verilerin mevcut olmasdr. almada; zelletirme ncesi belirlenen hedeflere ne lde ulald, mlkiyet deiiminin bu hedeflere ulamada ne derece etkili olduu istatistiksel yntemlerden de faydalanlarak incelenmitir. zelletirme srecinde ve sonrasnda yaanan gelimelerin bir muhasebesi yaplm, olumlu gelimelerin yan sra blgesel tekelleme gibi tehlikelere de dikkat ekilmitir. Bu kapsamda cevaplandrlmas gereken temel sorulardan biri, zel sektrdeki kurulularn kamu kurulularnda daha etkin alp almaddr. alma, blmden olumaktadr. Birinci blmde zelletirme kavramsal adan incelenmekte olup tarihsel sreteki geliimi anlatlmaktadr. Bu sreler dorultusunda zelletirmenin amalar, yntemleri, nedenleri ve aamalar aklanmaktadr. kinci blmde endstri ilikileri kavram incelenmi olup, zelletirmenin endstri ilikilerinin taraflar asndan deerlendirilmesi yaplmtr. Bu blmde zelletirmenin taraflar olan ii, iveren ve devlet asndan endstri ilikileri deerlendirilmekte olup, zelletirmenin istihdam, verimlilik, sendikalama, retim kapasitesi, cretler zerindeki etkileri srayla incelenmitir. Ayrca devletin rolleri de bu kapsamda belirleyici olarak aklanmtr. nc blmde ise imento sektrn incelenerek, Sivas imento Fabrikasnn kurumsal yaps, geliimi ve bu erevede zelletirmenin Sivas imento Fabrikas asndan incelenmesi yaplmtr. Bu blmde zelletirme sreci ile birlikte Sivas imento Fabrikasnda

yaplan uygulamalara deinilmi ve endstri ilikilerinin sre deerlendirmesi iinde fabrikada yaanan istihdam, sendikalama, verimlilik, retim kapasitesi ve cretler zerindeki yaanlanlar incelenmitir.

BRNC BLM KAVRAMSAL AIDAN ZELLETRME, ZELLETRMENN TARHSEL SRETEK GELM 1. ZELLETRME KAVRAMI Gelimi ve gelimekte olan lkelerde devlet tarafndan kurulan btn kurulular, lkelerin kalknmasnda nemli roller stlenmitir. Doal olarak kamu sermayeli kurulularn says byk lde artmtr. 1930lu yllarda gelimi lkelerde yaanan ekonomik modeller sosyal ve ekonomik problemlerin zm karsnda yetersiz kalm ve bunun sonucu olarak devlet ekonomide etkinliini artrm, kamu mlkiyeti hemen her alanda kendini daha ok gstermeye balamtr. Ancak daha sonralar deien ekonomik koullar sonucunda kamu kurulular toplumun geliebilmesini salayacak giriimlerde bulunamamlardr. Rekabet artlarnn arlamas sonucu devletin ekonomide yetkilerinin snrlandrlmas gndeme gelmitir. Devletin ekonomide yetkilerinin azaltlmas ve yeniden yaplandrlmas dncesi ile birlikte ekonomik refah koullarnn artrlmas iin bir sre balamtr. Bu srete n koul zel sektre rahat alma imkanlarnn sunulmas olarak belirlenmitir. Ve bylece bu yeni yaplanma sreci ile birlikte zelletirme kavram ortaya kmtr. zelletirme konusu ilk olarak milliletirilmi iletmelerde uygulanan kamu hukuku kurallarnn sistemi etkisiz klmas, kamu iletmelerine tahsis edilen mal varlnn ynetiminde, finansman kaynaklarnn ve yneticilerinin seiminde gerekli esnekliin bulunmamas sonucu bu iletmelerde yeniden etkinlii salamak amacyla gndeme gelmitir1. zelletirme ayrmaktadr. kavramnn ortaya kndaki bu srelerle birlikte

uygulamalarnn farkllklar zelletirmeyi dar ve geni anlamda zelletirme olarak

CEEP, L. Entreprise Publique dans la Communaute Economique Europence, Annales du CEEP 1990,

cilt 2, s. 53den aktaran,ATASOY Veysel,Trkiyede Kamu ktisadi Teebbsleri ve zelletirme Sorunu, Ankara,1993, s. 181

1.1. Dar Anlamda zelletirme Dar anlamda zelletirme, ekonomik faaliyette bulunan kamu iktisadi teebbslerinin ynetiminin ve mlkiyetinin zel giriimlere devredilmesi, yani kamu iktisadi teebbslerinin zel ahs ve irketlere satlmas olarak anlalmaktadr. Dar anlamda zelletirmede, kamu iktisadi teebbslerinin zel sektre devrinde baz farklar nem tamaktadr. Zira bu tr zelletirmede kamu iktisadi teebbslerinin zel sektre devri ksmen olabilecei gibi tamamen de olabilmektedir. Bir kamu iletmesinin tamamen zel sektre devrinin ngren ekil, kat zelletirme olarak tanmlanrken, yumuak zelletirme olarak nitelendirilen bir dier ekil de, kamu iletmelerinin iine zel sektrn girmesi sz konusu olmaktadr. Bu durumda iletmenin kamu sektrnden karlmas sz konusu olmayp, hisse senetlerinin bir ksmnn zel sektre satlmasyla, sonuta bir karma ekonomi irketi meydana gelmektedir. Ortaya kan bu yeni yapda kamu iktisadi teebbs hisse ounluunun kamuya ait olmas halinde bir kamu irketi, zel sektre ait olmas halinde de bir itirak haline gelmektedir2. zelletirme dar anlamyla, mlkiyeti ve ynetimi kamuya ait olan iktisadi retim birimlerinin zel sektre devri olarak tanmlanmaktadr. Bu devir genel olarak ya iktisadi birime ait hisse senetlerinin halka arz yoluyla ya da iktisadi birimin bir btn olarak (blok sat) kii ya da kurumlara satyla gereklemektedir. Bu erevede, tarihin eitli dnemlerinde hemen her lkede, kamu mlkiyetindeki birimlerin, zel sektre devri sz konusu olduu halde, bu devirlerden hi birisi zelletirme olarak adlandrlmamtr. zelletirme, basit bir mlkiyet veya ynetim transferinin tesinde, btn bir iktisadi organizasyonu, serbest piyasa mekanizmasna gre ileyen yapya kavuturmak ve bunun iin gerekli dnm salamaktr3.

RIVERO, Jeon, Rapport de Synthese, Les Privatisations en Europe, Editons du CNRS, Imprimerie http://www.canaktan.org/ekonomi/zelletirm/turke.giri-htm (22.02.2007)

Paul Rubaud, 1989, S. 240den aktaran, Y.a.g.e., s.183

3

1.2. Geni Anlamda zelletirme Geni anlamda zelletirme, devletin ekonomik faaliyetlerinin azaltlmas amacyla kamu sektrnn denetimi altndaki ekonomik kurulularn zel sektre devredilmesidir. Bu anlamda zelletirme kamulatrmann (milliletirme) tam tersidir4. zelletirme geni anlamyla tanmlandnda devletin ekonomideki paynn azaltlmasn yada ekonomik ynden yeniden yaplanmasn kapsamaktadr. zelletirme, devletin sahip olduu mal varlklarnn devlet mlkiyetinden ayrlmas (denatianolization) veya sat yoluyla elden kartlmas, piyasann ileyii zerindeki devlet denetiminin veya mdahalesinin azaltlmas veya kaldrlmas (liberalization) rekabete ynelme ve bunlarla birlikte sosyalist lkelerde zel mlkiyete gei ve piyasann dzenlenmesi konularn ihtiva etmektedir5. Geni anlamda zelletirmede, mlkiyet devrinin yan sra, bu tr kurulularn zel kesime kiralanmas kamu kesimi tarafndan retilen mal ve hizmetlerin finansmannn zel kesimce salanmas, ynetimin zel kesime devri, mal ve hizmet retimindeki kamusal tekellerin kaldrlmas ve kurumsal serbestleme ve zelletirme kavram iinde yer almaktadr. Bu ereve iinde zelletirme bir btn olarak devletin iktisadi faaliyetlerinin snrlandrlmasn ve ekonomide piyasa glerinin etkili klnmasn ifade eden bir kavram olarak karmza kmaktadr. Ksacas geni anlamda zelletirmenin tanm devletin ekonomik

faaliyetlerinin azaltlmas veya tamamen ortadan kaldrlmas eklinde ifade edilmektedir6. Kamu hizmetlerinin belli bir bedel karlnda satlmas, ekonomide kurumsal serbestletirme yaplarak devlet tekellerinin ortadan kaldrlmas ve zetle, serbest piyasa ekonomisi kurallarnn geerli olduu bir ortama gei faaliyeti geni anlamda bir zelletirmedir.

4 5 6

KARLUK Rdvan, Trkiyede Kamu ktisadi Teebbsleri, Gerek Yaynevi, Ankara, 1990, s.123 Keinth Hartley and David Parker, Privazation and Economic Effidency, Edward Elgar, 1993, S.11 GZ Deniz, zelletirme ve Karlatrmal Trkiye Uygulamas, Filiz Kitapevi, stanbul, 2003,

s.13

Buraya kadar yaplan aklamalar toparlayarak ifade etmek gerekirse, zelletirme, serbest piyasa ekonomisini glendirecek ve devletin iktisadi etkinliini azaltacak uygulamalar kapsayan bir emsiye kavram grnmdedir7. Ksacas zelletirme kavram, devletin ekonomik faaliyetlerini azaltmak veya tamamen kaldrmak amacyla, dar anlamda kamu iktisadi teebbslerinin, geni anlamda devletin sahip olduu her trl mal varlnn zel mlkiyete devredilmesi olarak tanmlanmaktadr.

2. ZELLETRMENN TARHSEL SRETEK YER Gnmzde yaygn bir hale gelmi olan zelletirme tartmalar, ilk olarak 1970lerin ortalarnda ilide Pinochet nderliindeki askeri darbe sonrasndaki uygulamalarla gndeme gelmitir. Bu tarihe kadar tek tek lkelerin bir politika izgisine dayandrmadan belirli iletmeleri zel sektre devri eklinde yryen ve henz bir kampanyaya dnmemi olan uygulama, bu tarihten sonra ve zellikle Reayan ve Thatcher iktidarlaryla birlikte, tekil bir olgu olmaktan kt8. Kitlerin zelletirilmesi akmnn douu ile 1970ler de ortaya kan iktisadi kriz birbiriyle yakndan ilgilidir. 1960 ve 70lerde devletin ekonomideki pay artarken iktisadi bymenin yavalamas, devlet mdahalelerinin iktisadi bymenin yavalamas, devlet mdahalelerinin iktisadi dalgalanmalar hafifletecei yolundaki Keynesyen grleri sorgulamaya balamtr. Dier taraftan byme yavalarken artan kamu harcamalarnn finansman ve bte aklarnn azaltlmas sorunu gndeme gelmitir. Bu sorun, devleti vergileri ve borlanmay, artrmak ile harcamalar ksmak arasnda seim yapmaya zorlamtr. Bununla birlikte, devlet mdahalelerinin enflasyon ve durgunlukla birlikte ortaya kmas, kamu hizmet ve kalitelerinin yetersizlii, konudaki ynetim

AKTAN okun Can, Kamu Ekonomisinden Piyasa Ekonomisine; zelletirme,,Akselim KAZGAN Glten, Yeni Ekonomik Dzende Trkiyenin Yeri,Altn Kitaplar

matbaas,zmir,1992, s.70-71
8

Yaynevi,stanbul,1994, s. 96

bozukluklar, byk iletme aklar ve zararlar, ileri teknoloji kullanan kamu projelerinin baarszla uramas gibi nedenler devlet mdahalesini savunanlar azaltmtr. Kamuda ortaya kan btn bu olumsuzluklar eletirenlere gre, devletin bymesi dinamik bir zel kesim ve salkl byyen bir ekonomi iin tamamlayc deil engelleyici bir olgu olarak gelimitir. Devletin hizmet retirken zel kesime kyasla verimsiz olduu gr devletin ar byd, ksaca daha kk devlet sloganyla zetlenebilecek bir akma dnmtr. te, KTlerin zelletirilmesi, yani zelletirme bu akmn en temel nedeni olmutur. zelletirme akmnn douunda nemli rol oynayan ada iktisadi dnce okullarn ve reticilerini ana balk altnda toplayabiliriz9. - Chicago iktisat okulunun retisi: Monetorizm ve Rasyonel Beklentiler Teorisi - Virginia Politik iktisat Okulunun retisi: Kamu Tercihi Teorisi ve Anayasal ktisat. - Arz Ynl ktisadi Dnce Gerek Monetaristler gerekse Rasyonel Beklentiler Teorisyenleri devletin ekonomiye mdahalesini iddetle eletirmekte ve zelletirme dncesini savunmaktadrlar. Kamu Tercihi Teorisyenleri ise kamu ekonomisinin baarszl teorisi gelitirmiler ve devletin kamu harcamalarna, vergilendirmeye, para arzna ilikin uymas gereken belirli ilkelerin anayasaya da yer almasn ve devlet mdahalesini snrlayan ve rekabeti piyasa oluturulmasn destekleyen dzenlemeleri savunmaktadrlar.

AKTAN, a.g.e., s. 94

10

Arz ynl iktisat teorisyenlerine gre ise, iktisadi sorunlarn temelinde retimin talebe cevap verememesi yatmaktadr. Onlar devletin fonksiyonlarnn giderek genilemesinin iktisadi sorunlarn temel kaynan oluturduunu benimserler. Bu iktisatlar milli ekonomi ierisinde kamu ekonomisinin etkinliini azaltacak ve piyasa ekonomisine ilerlik kazandracak politikalarn uygulanmasn savunurlar. Tarihsel sre ierisinde zelletirmenin Trkiyedeki uygulamas ise 24 Ocak 1980 kararlaryla balamtr. 1960 yl sonrasnda kamunun ekonomi ierisinde kapsaml iler stlenmesi devletin olmas gereken etki alannn kapsamn deitirerek her alana mdahale etmesi sonucu devletin zayflamasna sebebiyet vermitir. Trkiye bu izledii devlet ve ekonomi anlayna paralel olarak sanayisini d dnyaya ve ihracata kapal bir ekilde yksek koruma duvarlar arkasnda bytmeye alan fakat kaynak israfnn hat safhada olduu ithal ikameci politikalar uygulamtr. Bylelikle d rekabetten yoksun olan Trkiye ekonomisi, 1970lerin ikinci yarsndan itibaren dviz darboazna ve bunun yol at u an bile en byk ekonomik sorununuz olan enflasyon ve bor yk gibi kronik problemlerle kar karya gelmitir10. Trkiye ekonomisinin gelimesine nemli katklarda bulunmu olan KTler 1960 ve sonras yllarda ekonomi zerinde olumsuz etkiler oluturmaya balamlardr. KTlerin verimliliini artrmak ve hazine zerindeki ykn hafifletmek amac ile yaplan mevzuat deiiklikleri, yeniden yaplanma ve ynetimin iyiletirilmesine ynelik almalar baarl olamamtr. Bunun sonucunda 24 Ocak 1980 ylnda serbest piyasa ekonomisine geilmi ve 1983 ylndan itibaren zelletirme politikalar uygulanmaya balamtr11.

10

YALOVA Yksel, Trkiye Avrupa likileri Ilnda zelletirme, Nobel Yaynlar,Ankara, AKTAN, a.g.e, s. 175

2004, s. 9
11

11

3. ZELLLETRMENN AMALARI zelletirmenin amalar dendii zaman bununla kastedilen ulalmak istenen hedefler ve elde edilmek istenen sonulardr. Bunun iindir ki zelletirmenin amalar, stratejileri ok iyi belirlenmelidir. Etkin bir zelletirme iin stratejilerin nceden belirlenmesi ve de tesbit edilmesi zelletirme srecine hz kazandracaktr, hedeflere daha abuk ulalacaktr. Birazdan detayl olarak aklayacamz etkinliin esas alnmas, zelletirme gelirlerinin bte aklarnn kapatlmas iin birinci derecede kullanlmamas, sermaye piyasasnn gelimesine yardmc olmas, hisse senetlerinin ksa vadeli amala datmndan kanlmas, rekabet ortamnn n plana kmas, yatrmlarn zelletirmeden sonrada alc irket tarafndan devam etmesi amalar temel prensiplerdir. Genel olarak bir lkenin ekonomisinin rekabet artlar, gelir seviyesi, eitim seviyesi, nitelikli i gc ve makro ekonomik dengelerin uyum iinde olmas zelletirmede baar iin n art olarak ortaya kmaktadr. zelletirme programnn en nemli amac, piyasa glerine kar ekonomiyi duyarl klmak, endstriyel etkinlii artrmak ve gerek bymeyi salamak biiminde genel bir ifade olarak zetlenebilir12. zelletirmenin amalarn bu dorultuda ekonomik amalar, mali amalar, toplumsal ve siyasal amalar olarak ayrp incelemek yerinde olacaktr. nk byle bir ayrm zelletirmenin etkilerinin ve sonularnn ne denli geni bir alana yayldnn anlalmasna nemlidir.

3.1. Ekonomik Amalar zelletirmenin gerek amac, ayn zamanda makro ekonomik ama olarak da tanmlanan, devletin ekonomik alandaki arln azaltmak ve piyasa mekanizmasn yeniden dzenlemek, bylelikle ekonomik dzenin etkinliini

12

UZUNOLU Sadi, KTlerin Sorunlar ve zelletirme, Trkiyede zelletirme, Alfa

Yaynclk, stanbul, 1996, s. 50

12

artrmaktr. kinci ekonomik ama ise mikro ekonomik bak olarak tanmlanan, zelletirilmi irketlerin ileyiini ekonomik alanda olduu kadar mali alanda da iyiletirmektir13. Ekonomik amalar, serbest piyasa ekonomisini gelitirmek, verimlilik ve etkinlii artrmak, sermeye piyasasn gelitirmek, dviz gelirlerini artrmak, hazinenin KTlere salad mali destein asgariye indirilmesi salamak eklinde sralanabilir.

3.1.1. Serbest Piyasa Ekonomisini Gelitirmek zelletirme politikasnn temel amac serbest piyasa ekonomisine ilerlik kazandrmaktr. KTlerin bir ksmnn Tekel statsnde olmas tam rekabeti engellemektedir14. KTlerin piyasada doal tekel olmalarndan dolay fiyat ve kalite ynnden piyasa taleplerine duyarl deillerdir. nk piyasann kontrol ellerindedir. flas tehlikelerinin bulunmamas sebebiyle hibir kamu iktisadi teebbs pazar payn kaybetmek istemediinden dolay ne fiyatlarn drmek ne de kaliteyi ykseltmek isterler. zelletirme ilemi sonucu KTlerin daha verimli ve kaliteli almas rekabet artlar altnda fiyatlarn ucuzlamasn salar. Ancak zelletirme ilemi yapldktan sonra kamu tekelinin zel tekele dnmemesi gerekmektedir. Bunun iinde dier hukuki ve ekonomik kurumlarn oluturulmas gerekmektedir. Bugn KTlerin bir ou tekel veya tekel niteliindeki kurululardr. Bu nedenle serbest piyasa ekonomisine ilerlik kazandrmak amacnn gerekletirilebilmesi kamu tekellerinin zel sektr tekelleri haline gelmesini nleyecek tedbirleri almaya ve piyasa ekonomisine geiin dier hukuki ve

13

SANTIN Jean-Jacgues, Les denationalisations au Royaume Uni, Les Privatisations al Etranger, AKTAN, a.g.e. , s. 83

1986, S. 33den aktaran,ATASOY, a.g.e, s.184

14

13

ekonomik kurumlarn oluturmaya bal olacaktr15. Bu dzenlemeler KTlerin faaliyet alanlarnn yeni firmalara almas ve yasalarn karlmas vb. uygulamalarn kapsar. Btn bu aklamalar sonucunda; zelletirmeyle, ekonomideki devlet mdahalesi azaltlp serbest piyasa ekonomisine ilerlik kazandrmak istenirken temel gereke bir lke ekonomisinde snrl kaynaklarn rasyonel kullanmnda, bireysel mlkiyete ve rekabete dayal piyasa ekonomisinin, toplumsal mlkiyete dayal devleti bir ekonomik sistemden daha etkin olduudur. Bata eski SSCB olmak zere toplumsal mlkiyete dayal devleti ya da kollektivist tm sistemlerin k bu dncenin kant olmutur16. Ksacas, zelletirme taraftarlarna gre, iktisadi yaamdaki dengesizlik ve istikrarszlklara son vermek serbest piyasa ekonomisine ilerlik kazandrmakla mmkndr.

3.1.2. Verimlilik ve Etkinlii Artrmak Tm dnya lkelerinde kamu sektrndeki ortalama verimlilik oran hemen her zaman zel sektrdekinden dktr. Kamunun verimliliini ykseltecek ada, teknolojik gelimelerin yakndan izlenmesi, igc maliyetini ykselten siyasal tercihli istihdam politikas uygulanmas, cretlerin dkl ve rasyonel yatrm programlarnn uygulanmamas kamudaki verimsizliin balca nedenleridir17. KTler politik basklar ve brokratik engellerden dolay iletmecilik esaslarna gre ynetilmektedirler. Teknolojik gelimelerin yakndan izlenememesi ar istihdam, cretlerin dkl, rasyonel yatrm programlarnn uygulanamamas gibi faktrler KTleri verimsiz klmaktadr. Bu anlamda

15

TSAD Trk Sanayicileri ve Adamlar Dernei, zelletirme KTlerin Halka Satnda TOBB, Trkiyede KTlerin zelletirilmesi Sorunu ve Sistematik Bir Yaklam nerisi, CEVZOLU Hulki, zelletirme, Beyaz Yaynlar, stanbul, 1998, s. 18

Baar Koullar, yayn no: TUSAD T/86-5-88, stanbul, 1986, s. 17

16

Ankara, 1993, s.8

17

14

zelletirmenin amac bu kurulularn daha etkin ve verimli almasn salamak olacaktr18. Devletin btn faaliyetlerinin nihai amac toplum refahnn artrlmasdr. Ve ekonomik teori asndan refahn artmas iin ekonomide verimliliin artmas gerekir. Bu durumda zelletirmede ana ama verimliliin artrlmas olmaldr. KTler en byk eletiriyi verimliliklerini kaybetmeleri, kamuya ve ekonomiye bir yk haline gelmeleri ve alternatif fayda-maliyet analizleri dnldnde genel olarak toplum refahn azaltc bir etkiye sahip olmalar dolaysyla almaktadrlar. Bu nedenle verimlilik hedefinin n planda tutulmas durumunda zelletirme ekonomik refah zerinde nemli bir pozitif etkiye sahip olacaktr. zelletirme, verimlilii artrmak iin nemli unsur olan rekabeti artrmak ve tekelci davranlara kar rekabeti koruma iin kullanlmaldr19. Ksacas KTlerin dk verimlilikte almalar, ekonomide genel verimlilik dzeyini olumsuz etkiler. O halde verimlilii ykseltici tedbirler yannda kamu sektrnn daraltlmas da ekonomide verimliliin artna katkda bulunacaktr.

3.1.3. Sermaye Piyasasn Gelitirmek Orta ve uzun vadeli arz ve talebin yer ald piyasalar olan sermaye piyasalarnn amac, gerek ve tzel kiilerin ellerinde bulunan tasarruflarn menkul kymetler aracl ile yatrm alanlarna dnmesini salamaktr. Trkiyede yeni gelimekte olan sermaye piyasasnn en byk sorunu menkul kymet arzdr. zelletirme yoluyla, sermaye piyasalarna yeterli miktarda hisse senedi sunulmas, yeni ve ok sayda yatrmcy ortaya karacak, bylece piyasalar geliecek ve derinleecektir. Tasarruflarn daha byk oranda hisse senedi almna ynelmesini tevik etmek, halkn elindeki birimlerin altn, dviz, gayrimenkul gibi yatrmlardan hisse senedi arz sayesinde sermaye piyasasna ekilmesi trilyonlarca lirann

18

BEDR Eyp, Kamu ktisadi Teebbslerinin zelletirilmesinden Doan Problemleri ve TERZ Cihan, zelletirme, Maliye Hesap Uzmanlar Vakf Yaynlar yayn no:7, 1998, s. 19

zm nerileri, Ankara, 1992, s. 25

19

15

ekonomiye kazandrlmasn salayacaktr. zelletirme, hisse senedi ihrac ile sermaye piyasasnn geliimini salayarak, lkedeki tasarruflarn yatrma dnmesini salamaktadr. Ayrca zelletirme kapsamnda hisseleri halka arz edilen firmalar ile halka alma orann yksek tutan firmalar dier firmalara gre uzun dnemde daha baarl olmaktadrlar20. Yalnz burada belirtilmesi gereken nemli bir husus vardr. Piyasada oluan artlarn hisse senedi arzna uygun olmas gerekmektedir. zelletirmede KT hisse senetlerin ihrac ile sermaye piyasas arz ve talep dengesinin gelitirilmesi salanr. zelletirme sonucunda piyasaya sunulacak hisse senetleri piyasada varolan menkul kymetlerin miktarn yeterli dzeye karacak, piyasay gelitirecektir. Ve bylece de lkedeki tasarruflarn yatrma dnmesini salayacaktr.

3.1.4. Dviz Gelirlerini Artrmak zelletirme yolu ile dviz gelirlerini artrmak, zellikle gelime yolundaki lkelerde grlen demeler dengesi an kapatmaya yneliktir. Bu lkelerin hkmetleri, d dnemlerinde dviz darboaz iindedirler. zel yabanc sermaye yatrmlarnn lkeye giriini zendirecek dviz gelirlerini artrmak olana vardr. KTlerin pay senetlerinin, ncelik srasn gzeterek d yatrmclara satn salamak da ivedi dviz kayna yaratlmasnda dnlen zmlerden biridir21. Dviz gelirlerinin artlmas, d demeler dengesi ak veren lkeler asndan nem arz eder. D demeler an kapatmann en salk yolu yabanc yatrmclar tevik ederek lke yatrm yapmalarn salamaktr. Yabanc yatrmlar, dolaysz yatrmlar ve partfoy yatrmlar olarak ikiye ayrlr22.

20

KIYMAZ Halil, MKBde Halka Arz Edilen Hisse Senetlerinin Uzun Dnem Performanslar CEVZOLU, a.g.e, s. 21 ERDOAN Akln, Uluslar aras Ekonomik likiler, Gney Matbaas, stanbul, 1980, s. 203

ve Bunlar Etkileyen Faktrleri, MKB Dergisi, 1997, s. 64

21 22

16

Dolaysz yatrmlar bir firmann yabanc bir lkede dorudan ve itirak halinde, yatrm yapmas ve yatrmn ynetimine katlmasdr. Bu tip yatrmlar daha ok, ok uluslu irketlerce yaplmaktadr. Portfoy yatrlmas ile tasarruf sahiplerinin Raiz yada temett geliri elde etmek iin uluslar aras sermaye piyasalarndan menkul kymet satn alnmas eklindeki yatrmlardr23. Bugn Newyork, Tokyo, Londra, Zrih gibi uluslar aras borsalara hisse senedi arz etmek dviz geliri elde etmek istediinden baka bir ey deildir. Dviz gelirlerini artrmann bir yolu da yabanc lkelerde alan Trk iilerine acayip fiyatlarla senet satmak ya da uygun ortam hazrlayarak yatrma tevik etmektir.

3.1.5. Hazinenin KTlere Salad Mali Destein Asgariye ndirilmesi KTler genellikle zarar etmekte, gelirlerini giderlerini karlayamadnda bu aklar hazineden ve genel bteden karlanmaktadr. Zarar eden Kitlerin zelletirilmesi, bu kurululara bteden yaplan sbvansiyonlar ortadan kaldracandan, bu teebbsler bteye yk olmayacaklardr24. Ak amalar karlarn artrmak olmayan irketlerin muhtemel zararlar d bir kaynak tarafndan karlanmak zorundadr. Kamu iktisadi teebbsleri sz konusu olduunda bu finansman hazine tarafndan karlanr. Bugn bir ok lkede kar karya bulunduklar bte aklarn kapatacak kaynaklardan yoksundur. KTlerin d finansman ihtiyac, hazine yardmlar, grev zararlar, borlanmalar v.b gibi yntemlerle karlanmakta ve bu durum para arzn artrarak enflasyonu hzlandrmaktadr. Bu yn ile zelletirme KTlerin hazine zerindeki ykn azaltrken, para arzna etkisi yn ile enflasyonun drlmesine yardmc olabilir.

23 24

Y. a.g.e. s. 204 TSAD, Trkiyede zelletirme Uygulamalar, stanbul 1992, s. 27

17

KTlerin enflasyonun nedeni olarak grlmesinin temelinde bu kurulularn gelirlerinin giderlerini karlamad dolaysyla aklarnn hazineden ve genel bteden karlanmas para arznn artmasna ve bylece enflasyonun hzlanmasna neden olduu gr yatar. Gerektende balangtan bu yana KT aklar emisyon yoluyla kapatlm ve KTlere mal ve hizmet fiyatlarn maliyetlerine gre serbeste belirlemelerine izin verilmise de zarar etmeleri nlenememitir. Bu durumu KTlerin srekli zam yapmalarn gerekli klmtr. Bu zamlar ise enflasyonun kayna olmutur. te KTlerin zelletirilmesiyle yukardaki olumsuzluklarn nne geilmek istenmektedir. Peki bu mmkn m? KTler hazineye yk olmaktan karlabilir. Ama enflasyon kaynan oluturmasnn nne geilemez. nk zel kesim kamu kesiminden daha zamc bir anlaya sahiptir. Dier taraftan KTlerin zel kesim elinde daha verimli alaca umulmaktadr. Eer durum byleyse kar kurulular deil zarar eden kurulular zel sektre satlmas daha dorudur.

3.2. Mali Amalar zelletirmede asl ama ekonomik olmakla birlikte, dorudan doruya mali sonular elde edilmek amacyla da zelletirme yoluna gidilebilir. Bu durumda ekonomik bir sonu elde etmekten ok, baz mali sonular elde edebilmek amacyla KTlerin satlmas sz konusudur. Ancak mali amalarla zelletirme, bu yolla devlete gelir salama aka ifade edilemeyen ve zmmen kabul edilen bir konu olmaktadr. Mali amalarla zelletirme yaplmasna, aldatc bir finansman kayna olmas nedeniyle de itiraz edilmektedir25. Mali amalar, devlete gelir salamak, yabanc sermayenin tevik edilmesi ve modern teknoloji ve ynetim tekniklerinin cezp edilmesi eklinde ait balklarla incelenebilir.

25

AKALIN Gneri, KTler ve zelletirmeleri, ASBFYYO Basmevi, Ankara, 1987, s. 460

18

3.2.1. Devlete Gelir Salamak Devlet, byk mali bunalmlara girdii dnemlerde, KTlerin zelletirilmesi ile gelir salayabilir. D kredi itibarnn olmamas, IMF ve Dnya Bankas gibi uluslar aras kurululardan destek grlmemesi gibi nedenlerle d bor eken hkmetler, zelletirme ile gelir salama yoluna gidebilirler. Devletin KTleri satarak gelir salamasnn bir baka nedeni de, lke iindeki kk tasarrufularn devlet tahvili ve hazine bonosu gibi kamunun menkul deerlerine olabilecek gvensizliidir. Devletin kendisine gelir salama yntemleri arasndaki vergilerin teknik olarak toplanmasndaki eksiklikler ve halkn oyuna gereksimi olan politikaclar sevimsiz gstermesi de, zelletirmeyi vergi gelirine kar alternatif gelir kayna durumuna getirmektedir26. yle ki, zellikle mali kriz dnemlerinde hkmetler krizden kurtulmak iin, i borlanma, d borlanma, emisyon, yeni vergiler koyma yollarndan birine bavurular. Ancak son yllarda nemli bir gelir kayna da KTlerin satlmas yada kiralamas yoluyla zel kesime devridir. Kamu iktisadi giriimlerin zelletirmesiyle gelir elde etme size muhalefet eden olmad srece ok basittir. Seimle iktidara gelen bir hkmet vergileri pek kullanmak istemez. Emisyonda yaps itibariyle enflasyonisttir. Bunun yannda bir hkmetin d itibari yoksa ve uluslar aras mali kurulularda destek gremiyorsa, dier taraftan i tasarruf piyasaya srd menkul deerlere gveni sahipleri hkmetin te btn bu olmayabilir.

olumsuzluklarn var olduu durumlarda en nemli gelir kayna KTlerin zelletirilmesidir. Dnyann her yannda zelletirme programnn belirgin amalarndan biri, hazine fonlarnn kullanmnn asgariye indirilmesi ve devlete gelir salanmasdr. Ancak baz lkelerde verimlilik ve karlln artrlmas, gelir elde edilmesinden daha byk nem tamaktadr. Fakat lkelerin kronik bte a sorunu ile kar karya bulunduu durumlarda gelir salanmas amacnn nemi phesiz daha da artacaktr.

26

CEVZOLU, a.g.e., s. 32

19

3.2.2. Yabanc Sermayenin Tevik Edilmesi zellikle gelimekte olan lkeler kalknma hedeflerini gerekletirmek, sermaye kaynaklarn geniletmek ynnden yabanc sermayeden de azami lde faydalanmak iin gnn koullarna uygun yabanc sermayeyi tevik dzenlemeleri yapmaktadrlar27. zellikle Trkiye gibi sermaye darl olan lkelerde yabanc sermayenin hayati nemi vardr. Birok lke, kam giriimlerinin sat sayesinde yabanc sermaye iin ekici hale gelmitir. Bu adan bakldnda sermaye ihtiyac olan lkelerde KTlerin zelletirilmesi byk lde ihtiyac duyulan yabanc sermayenin lkeye ekilmesinde nemli bir rol oynayacaktr.

3.2.3. Modern Teknoloji ve Ynetim Tekniklerinin Cezp Edilmesi zel sektr ve yabanc irketler, genellikle kamu sektrne gre daha stn ynetim teknikleri ve daha modern teknolojilere sahip olma eilimindedirler. Yabanc yatrmlar ile zel sektr yatrmlarn cezp etmenin en baarl yollarndan biridir zelletirme. Hisselerin sat yannda ynetim devri, kiralamaya da ortak giriimler de, gelimi ynetim tekniklerini ve ileri teknolojileri cezp edebilir.

3.3. Toplumsal ve Siyasal Amalar zelletirmenin toplumsal ve siyasal amalar arasnda sermayenin tabana yaylmasn salamak ve siyasal felsefeyi yrrle koymak bulunmaktadr.

3.3.1. Sermayenin Tabana Yaylmasn Salamak Sermayenin tabana yaylmas amacyla yaplan almalar, ayn zamanda ekonomik amalar gerekletiren nemli bir ara olarak da ortaya kmaktadr.

27

Trkiye Ticaret, Sanayi, Deniz Ticaret Odalar ve Ticaret Borsalar Birlii, ktisadi rapor,

Kurutulu ofset Basmevi, Ankara, 1986, s. 228

20

Hisse senedi sahipliinin yaygnlatrlmas, serbest piyasa kurallarnn daha geni kitleler tarafndan benimsenmesini salarken, bal bana zelletirmenin bir sosyal bir amac olarak da ortaya kmaktadr. Burada gdlen sosyal ama geni KTleri sermayenin tabana yaylmas amacyla hisse senedi sahibi yaparak gelir dzeylerini artrmak, bu yolla refah biraz daha yaygnlatrmaktr. Bu amala gerekletirilen zelletirmeler, sosyal zelletirme olarak da nitelendirilmektedir28. Halkn hisse senedi sahibi yaplmas bu amala mevcut tasarruflarn ekonomiye kaymasn salayaca gibi, bu KTleri hisse senedi sahibi olmak amacyla ek tasarruf imkan yaratmaya da zorlamaktadr. Bylece salt bir sosyal amatan ekonomik sonular elde edilmesi mmkn hale gelmektedir. Sermayeyi tabana yayma amacna, gelimi ve gelimekte olan lkelerde ncelikle nem verilmitir. Ancak sermayeyi tabana yayma aracndaki nedenler lkeden lkeye deiiklik gstermektedir. rnein ngilterede hedeflenenler, servet mlkiyetini yaygnlatrmak, geni bir KTlerin gelirden pay almasn ve ii iveren arasndaki ilikileri yumuatmaktr. Fransadaki hedefi zelletirilen ise tekelci glerin birka elde toplanmasn nlemektir. Trkiyedeki ama ise sermayeyi tabana yayarak gelir dalmnda adaletin salanmas ve sermaye piyasasnn gelimesine katkda bulunmaktadr29.

3.3.2.Siyasal Felsefeyi Yrrle Koymak zelletirme hangi amala gerekletirilirse gerekletirilsin, bundan siyasal sonularda elde etmek mmkndr. Nitekim bu alanda salanan baarlarn bir sonucu olarak ngilterede st ste seimleri kazanarak iktidar muhafaza etmesi bunun arps rnei olmaktadr. Siyasal sonular elde edilebilen zelletirme, siyasal amalar da uygulamaya konulabilmektedir. zellikle siyasal partilerin

28

DLK Sait, Halk Hisse Senetleri Yoluyla Kamu letmelerinin zelletirilmesi, ASBFD, 1982, ALBAYRAK Cemil, zelletirme ve Sermayeyi Tabana Yayma Amac, Dnyada ve

s. 132
29

Trkiyede zelletirme Konulu Sempozyum, O.D.T., Ankara, 1990, s. 63

21

grlerinin sosyalizme veya liberalizme yatkn olmas halinde, zelletirme zellikle siyasal amaca ynelik olarak, yani liberalizme uygun ortam yaratmak amacyla ortaya kabilmektedir. Bireylerin ekonomik zgrln ne alan liberal felsefe devletin ekonomiye karmasnn bu zgrl kstlayacan savunmaktadr. Neo-klasik ekonomistler, zelletirmenin de toplumsal gnencin optimizasyonu (en iyiletirilmesi) iin gerekli olduu vurgulanmaktadrlar. Bu grtekilere gre zelletirme, ekonomik bireysellik iin bir aratr30. zelletirmenin siyasi amac devletin ekonomik yap iinde piyasaya karmasn azaltmak ve liberal ekonomik sisteme geisi salanacaktr. Ksacas gnmzde bireylerin ekonomik zgrlklerine nem verilmektedir. zellikle liberal doktrin bireylerin ekonomik zgrlklerinin birinci derecede nemli olduunu, devletin ekonomik hayata mdahalelerinin birey zgrlklerini snrlayacan kabul etmekte ve savunmaktadr. Bugn liberal doktirin temel felsefesini deiik bir yorumla iktisadi yaama uygulamaya alan arz ynl iktisatlar ve neoklasik iktisatlar bireylerin ekonomik davranlarn diledikleri biimde dzenleyebilmelerini, devletin birey zgrlklerini hibir ekilde snrlandrmamas gerektiini savunmaktadrlar. Ekonomik endividuvalizm ad verilen bu felsefe, sosyal refah optimizasyonu iin gerekli grlmektedir31. Bu yn ile zelletirmenin siyasi ve ideolojik yan ortaya kmaktadr. Genel olarak bir deerlendirme yaptmzda, zelletirme programnn en nemli amac, piyasa glerine kar ekonomiyi duyarl klmak, endstriyel etkinlii artrmak ve gerek bymeyi salamak biiminde genel bir ifade olarak zetlenebilir32. Trkiyede zelletirme programnn amalarna baktmzda ise; Trkiyede zelletirme ile devletin ekonomideki snai ve ticari aktivitesinin en aza indirilmesi

30 31 32

CEVZOLU, a.g.e., s. 23 AKTAN, a.g.e., s. 101 UZUNOLU, a.g.e., s. 50

22

hedeflenirken, rekabete dayal piyasa ekonomisinin oluturulmas, devlet btesi zerindeki KT finansman yknn azaltlmas sermaye piyasasnn gelitirilmesi ve atl tasarruflarn ekonomiye kazandrlmas, bu yolla elde edilecek kaynaklarn alt yap yatrmlarna kanalize mmkn olacaktr. zelletirmenin temel amac nihai olarak, devletin ekonomideki iletmecilik alanndan tmyle ekilmesini salamaktr. te yandan borsa ve sermaye piyasalarn gelitirmeden Trkiyede salkl bir ekonomik gelimeden bahsetmek mmkn deildir. irketlerin yalnzca bankaclk sektrne bal olmadan hisse senedi tahvil ve bana ihrac yoluyla kaynak temin edebilmeleri ve bu kaynak maliyeti ile enflasyon arasnda salkl bir ilikinin olabilmesi iin, sermaye piyasalarnn gelitirilmesi gerekir. Sermaye piyasasnn geliimi ise, tasarruflarnn daha byk ksmnn mali piyasalara ynlendirilmesi ve suretle oluan fonlarn sermaye piyasasna akna imkan verecek bir ekonomik yapnn oluturulmas ile mmkndr. Bu adan bakldndan zelletirme uygulamalar ile bir yandan mali piyasalar ve dolaysyla sermaye piyasalarna ynelmeyen yerli ve yabanc tasarruflar bu piyasalara ynlendirilecek yeni kaynaklar yaratlmas, dier yandan kamu kemsinin fonlar zerindeki talebi nedeniyle skan mali piyasa zerindeki olumsuz basknn engellemesi hedeflemektedir.

4. ZELLETRMENN YNTEMLER Bir kamu kuruluunun zelletirilmesine karar verildiinde, zel sektre devrin hangi yntemle gerekletirilecei sorunu ortaya kmaktadr. Yntemin doru olarak saptanmas, gerek hzl bir zelletirme yapmak gerekse kamuoyu desteini salamak asndan zerinde zaman harcamas gereken bir sretir. Dnyadaki uygulamalara bakldnda, belirli kamu kurulular iin belirli zelletirme ablonlar olmad grlmektedir. Kamu otoriteleri zelletirme konusunda en uygun yntemi, kamu kuruluunun nitelii ve piyasa talep yapsna gre her durumda ayr ayr belirlemektedirler. Trkiyede bu durum farkl deildir.

23

Bir lkede zelletirme yntemlerinden hangisinin uyguland o lkelerin genel ekonomik artlarna, sermaye piyasasnn durumuna, zelletirilecek kuruluun niteliine, kuruluun iinde bulunduu mali artlara ve zelletirmenin amalarndan hangisine arlk verileceine baldr33. zelletirmede kullanlan yntemleri sralayacak olursak; hisse senedi sat yntemi, blok sat yntemi, dorudan sat yntemi, alanlara sat veya devir yntemi, kiralama yntemi, ynetim devri yntemi, ortak giriim yntemi, ihale yntemi imtiyaz yntemi olarak sralayabiliriz.

4.1. Hisse Senedi Sat Yntemi Bu yntemde KTlerin hisselerinin tamam yada bir blm satlr. Sat ilemi genellikle bir banka veya uzman kuruluun hazrlad detayl bir proje nda mevcut kamu hisselerinin veya yeni karlan hisse senetlerinin sat yoluyla olabilir. Hisse senetlerinin satnda piyasada arz ve talebe bal olarak oluan fiyat dikkate alnr veya sabit bir fiyat belirlenir. Hisse senetleri, yurtii veya uluslar aras sermaye piyasalarnda ilem grebilir. Hisse senetleri satnda snrlama veya tevik gibi nlemler getirebilir. Sat ilemlerinin baars, hisse senetleri satlacak kuruluun finanssal yapsna bal olduu kadar lkenin yasal ve kurumsal yapsndaki istikrara da baldr. Hisse senetleri sat yoluyla zelletirmede deiik amalar gdlebilir. Tek hedef mlkiyet devri olabilecei gibi kurulularn finanssal ynden desteklenmesi de hedeflenebilir. Ak ve effaf bir uygulamaya olanak salamas asndan bu yntemin uygulanmasnda hisse senetleri satlmak istenen kuruluun gl bir finanssal yapya sahip olmamas kuruluun hisselerinin belirli bir yatrmc grupta younlap mlkiyetin tabana yaylmas hedefinden uzaklalmas, deerleme ve fiyatlamann doru yaplamamas, sermaye piyasasnn gelimemi olmas, sermaye piyasalarnda ortaya kan yanltc bilgi ak, halkn sermaye piyasas hakknda yeterince bilgilendirilmemesi, tasarruflarn yetersizlii gibi sorunlarla karlalabilmektedir.

33

DKBA Ylmaz, zelletirme Smrgeletirme, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1997, s. 68

24

Yani bu yntemde hisseler dorudan halka arz edilebildii gibi sermaye piyasas aracl ile de satlabilir. Sermaye piyasasnda hisse senetlerinin arz sabit veya taban fiyat artrma eklinde olabilmektedir. Sabit fiyat da hisseler zerinde yazl nominal deerlerden sata sunulmakta, ikincisinde ise hisseler iin bir taban fiyat belirlenmektedir. Sonra arac kurumlara senetler artrmayla toptan satlmaktadr. Bazen hisselerin fiyatlar kademeli olarak da belirlenmektedir. Eer en yksek fiyat veren alc hisselerin tmn almak istemez ise istedii miktarda senet kendisine verilmekte ve kalan senetler ikinci en yksek fiyat verene devredilmektedir. Hisse senetlerinin halka arz yntemi ile zelletirme, teoride istenilen sonular vermesi bakmndan en fazla zerinde durulan ve ilk olarak uygulanmas dnlen yntemdir. Sermayeyi tabana yaymak ve halkn gelir seviyesini ykseltmek gibi amalara ynelmi olan yntemin uygulamada kard sorunlar zellikle halkn yeterli sermaye birikimine sahip olmad gelimekte olan lkelerde grlmektedir. Gelir seviyesi yannda, rgtlenmi bir sermaye piyasasnn bulunmas da yntemin uygulanmas ve baar ansn fona sokmaktadr. Yntemin baarl bir ekilde uygulanabilmesi, halka arz edilecek hisselerin deerlerinin doru olarak belirlenmesine baldr. Harika arz ynteminin devamlnn salanabilmesi bu koulla yakndan ilgilidir34. Fiyatn doru olarak saptanmasnn yannda, hisselerin ikinci el piyasasnda deerlerini korumalar da gelecekteki zelletirme uygulamalar iin iyi bir reklam mekanizmasdr. Trkiyede ise IMKBde ilem gren zelletirilmi kamu kurulularna ait katlarn dk geliri oranlar, halkn bu ynteme gvenini azaltmtr.

34

SARIARSLAN Halil-EROL Cengiz, Trkiyede KTlerin zelletirilmesi Sorunu ve

Sistematik Yaklam nerisi, TOBB Yaynlar,Ankara, 1993, s. 16

25

4.2. Blok Sat Yntemi Bu yntem KTlerin aktiflerin bir blmnn, messeselerin, iletmelerin yada bal ortaklklarnn, belirli bir veya birka firmaya yahut konsorsiyuma pazarlk yoluyla dorudan satlmas ilemidir35. Bu yntemde KT hisselerinin tamam veya bir ksm alc veya alclar grubuna satlabilir. Sat yaplacak olan kurulu, zel hukuk hkmlerine tabi bir irket olmaldr. Blok sat yntemi, hisse satndan nce veya ayn anda gerekletirilebilir. Blok sat ynteminin tam rekabet, dorudan pazarlk gibi uygulamalar vardr. Tam rekabette, alclar tekliflerini sunduktan sonra bir deerlendirme yaplr ve karara varlr. Dorudan pazarlk ynteminde ise alclarla pazarlk yaplmas suretiyle nihai karar alnr. Blok sat yntemi ounlukla sermaye piyasasnn olduu durumlarda tercih edilmektedir. Bu yntem genellikle fiyat tespitinin salkl yaplmamas ve gelirin adaletsiz dalmna yol amas konularnda eletirilmektedir. Blok sat, yntem olarak baar ans yksek olmasna ramen zelletirme sonras rekabet koullarn bozma olasl nedeniyle eletirilmektedir. Yntem olarak zelletirilecek kurululara ait mlkiyetin topluca devrini ngren blok satn zellikle gelir seviyesi dk halk arasnda grd tepki byktr. Blok sat yntemine kar genelde, hisse senetlerinin blok satna kar da zelde kamuoyunun olumsuz tepkileri sz konusudur. Bu tavrn temelinde devlet malnn imtiyazl evrelere devrediliyor olmas dncesi yer alr36. Sosyal adalet ve gelir dalmnn dengeli hale getirilmesi ilkeleri ile badamasna ramen, blok satn gerekletirilmesi gerekiyorsa, yntem effaflk iinde ve kamuoyu destei de salanacak uygulamaldr.

35 36

TRK DEMOKRAS VAKFI, Trkiyede zelletirme, Aratrma Raporu, Ankara, 1994, s. 57 SARIASLAN-EROL a.g.e., s. 16

26

4.3. Dorudan Sat Yntemi Bu yntem, KTlerin bal ortaklarnn messeselerinin ve kk iletmelerinin, bir defada gerek veya tzel yerli yada yabanclar pazarlk yoluyla satlmasdr37 Holding yapsndaki kamu iletmelerinin bir defada gerek veya tzel, yerli yada yabanclara pazarlk yoluyla satlmasdr. Daha ok nihai mal ve hizmet reten birimler bu yntemle zelletirilirler. Ana kurulu olan holdingin bir btn olarak sat mmkn olmayabilir. Holding zarar ederken daha kk birimlere ayrlan paralar nce rehabilite edilip sonra satlrlarsa daha kolay alc bulurlar. Dorudan sat yntemi erevesinde kamuya ait iletmelerin maddi varlklarn bina, arsa ve makinelerin satlmas, hastalkl aktiflerinin temizlenmesi eklinde uygulamalar da grmek mmkndr. Holding yapsndaki kamu iletmelerinin fazla istihdam verimsiz atl varlklarn merkeze kaydrlp, rehabilite ile verimli ve karl alan nitelere dntrldkten sonra para para satlarak zelletirilmesi uygulamas lkemizde de Smerbank ve Etibankn zelletirilmeleri rneklerinde grlmektedir.

4.4. alanlara Sat veya Devir Yntemi Kamu iletmelerinin mlkiyetinin ve/veya ynetim kontrolnn iletme alanlarnn kendi kaynaklarn kullanarak veya borlanlarak eline gemesine imkan veren yntemdir. Borlanlarak elde edilen iletme konrolne neveraged bayout denir38. alanlarn ortakl, ynetim ve mlkiyete katlmalar, verimlilii ve oto kontroln artrmaktadr. Ancak gelimekte olan lkelerde kiisel tasarruflar yetersiz olduu iin bu yntemin baarl ilemesi beklenemez. Bu tr zelletirmenin en mahzurlu yn, ynetim ilikileri asndan doabilecek glklerdir. letmeye sahiplenme, moral motivasyonu tevik unsuru

37 38

DKBA a.g.e, s.69 SARIASLAN-EROL,a.g.e., s. 18

27

olur iken, ayn zamanda hem ynetilen hem de patron durumunda olan alanlarn bu ortam salkl ilikilerle yrtlebilecek kltr ve eitim dzeyine sahip olmama durumunda bir ynetim bunalmnn nemli sebebi olabilirler. Kurulularn alanlarna kdem tazminat sorumluluklarnn olmas ve bunlarn bir hayli yksek tutarlara ulamas, kdem tazminatlarna karlk zelletirilen kuruluun hisse senedini almay cazip hale getirdii gibi zelletirmeyi de kolaylatrmaktadr. Bu yntemi, alanlarnn kurulular ile kader birlii yapmalarnn neticesi onlara devredilmelerinin ve bunun da ok uygun koullarda yaplmasnn sosyal adalet ilkeleri erevesinde uygun grenler vardr. Ancak, tm lkenin kaynaklar ile oluturulan kurulularn mlkiyet ve ynetimini, yalnz orada alan ve almalarnn karln cret, pirim, kdem tazminat olarak alan insanlara imtiyazl ekilde vermenin adil bir uygulama olmayacan savunanlarda mevcuttur. Trkiyede yaplan uygulamalardan Karabk Demir elik Fabrikas (KARDEMR) nin zelletirilmesi alanlara sat ynetiminin baar ile uyguland bir model olmutur. Zarar ettii gerekesi ile alanlara cretsiz olarak devredilen KARDEMR, alanlara devirden sonra kar eder hale gelmitir.

4.5. Kiralama Yntemi Bu yntemde, zelletirilmek istenilen kamu kuruluu, zel veya tzel kiilere belirli bir sre iin kiralanmaktadr. Finansal kira szlemesi ile devlet mlkiyeti kendisinde tuttuu kurulular belirli artlarda kiralama yntemiyle kiralayabilir. Bu yntem bir nevi n zelletirme olarak da nitelendirilebilir. Byk kamu iletmeleri iin bu yntem uygun olmamaktadr. Devletin elindeki kmr ve maden iletmelerinin bu yntemle performanslarnn ykseltilmesi ve zelletirilmeye hazr hale getirilmesi uygulamada ska grlmektedir.

28

4.6. Ynetim Devri Yntemi Kamu iletmelerinin profesyonel ynetim tarafndan ynetilmesi ile bamsz bir yapya kavuturulmalarn salamaktadr. Ynetim sorumluluu ile mal sahipliinin birbirinden ayrlmas, ynetim mal sahibinin karlarna uygun davranp davranmadnn kontrol gibi sorunu ortaya karmaktadr. Bu yntemle, bir nevi n zelletirme ya da zelletirmeye hazr hale getirme uygulanmasdr. Ynetim devri uygulamasnda KTlerin zel sektre devri, 29.02.1984 tarih ve 2983 sayl yasa ile 27.08.1984 tarih ve 84/8495 sayl Kamu Ortakl Fonu Ynetmeliinde bu uygulama letme Hakk Devri olarak Trk mevzuatnda vardr39. Ynetim devri ileride oluturulabilecek ortaklarn da balangc olabilir. zelletirme esnasnda ynetimin devredildii zel sektre hisselerinden pay alma opsiyonu tannabilir. Bu uygulamalar zellikle otelcilik ve turizm gibi sektrde grlmektedir.

4.7. Ortak Giriim Yntemi Kamu ve zel sektr teebbslerinin ortak faaliyet yrtmelerini amalayan ve kamu ortakl paynn %51den daha az olmasn gerektiren ak bir zelletirme yntemidir. Bu yntem, bir kamu irketinin, baka bir yabanc ve yerli irketle z kaynak ortaklna girimesidir. Bu tr teebbslerin tam bir zerklik iinde bulunmas art, deregulation ve imtiyazl anlamalar politikalarnn bir paras olarak deerlendirilebilir40.

4.8. hale Yntemi Bu yntem, mlkiyet transferini gerektirmeyen, sadece hizmet arzn zel kesime devreden bir yntemdir. rnein; Belediye, Hastane vb. kurumlar, temizlik

39 40

KARLUK, a.g.e., s. 124 GZ, a.g.e., s. 31

29

ve benzeri hizmetlerini ihale yntemi ile zel kesime yaptrabilmektedir. lkemizde de 2886 sayl devlet ihale yasas ile, il zel idareleri ve belediyelerin, alm satm, hizmet vb. ileri zel kesme yaptrabilecekleri belirtilmektedir.

4.9. mtiyaz Yntemi Bu kavram, genelde tabii monopollerin gl olduu iktisadi faaliyet alanlarnda ve rekabet yokluu ile karakterize olmu piyasa artlarnda, mal ve hizmetin retim veya datm haklarn vermeyi ya da kullandrmay amalayan bir zelletirme arac olarak bilinmektedir. Bu yntemin uygulamalar balang olarak 20. yy balarna kadar uzanmakla birlikte, daha sonralar Dernsetz (1968) tarafndan ya kamu ya da zel iletmelerin devlete dzenlenmesine muhtemel bir alternatif olarak gelitirilmitir41. Belirtilen zelletirme yntemleri ndan gerekleen zelletirme

ilemlerinin bir genellemesini tablolatracak olursak;

Tablo 1: 1986-2005 Dnemi Gerekletirilen zelletirme lemleri

zelletirme Yntemi Blok Sat Tesis Varlk Sat Halka Arz MKBde Sat Yarm Kalm Tesis Sat Bedelli Devirler TOPLAM 377.836.828 9.436.977.172 28.351.395 8.215.718.129 208.779 7.344.238.779 406.397.002 24.996.934.080 Yllar 1986-2004 ($) 3.923.951.478 1.469.981.073 2.860.019.875 800.819.126 4.368.792 2005 ($) 7.054.000.000 399.412.482 273.719.603 460.234.642 0 2006 ($) 6.910.000.000 434.030.000 0 0 0 Toplam ($) 17.887.951.478 2.303.423.562 3.133.739.478 1.261.053.768 4.368.792

Kaynak:Babakanlk zelletirme daresi Bakanl

41

Y.a.g.e., s. 29

30

5. ZELLETRMENN NEDENLER Genel olarak zelletirme nedenlerini ana balk altnda inceleyebiliriz. Bunlar; genel kabul grm nedenler, siyasal tercihler ve mali nedenlerdir. imdi bunlar ayrntl olarak inceleyelim.

5.1. zelletirmenin Genel Kabul Grm Nedenleri zelletirmenin genel kabul grm nedenleri arasnda kaynaklardan optimum yararlanma, KTleri oluturma amalarnn ortadan kalkmas ve KTlerin ekonomideki varlnn zararl sonular vermeyse balamas gsterilmektedir.

5.1.1. Kaynaklardan Optimum Yararlanma Gnmzde KTler, zel sektrn verimli alt birok alanda faaliyette bulunmaktadr. Tekel koullarnda faaliyette bulunan KTlerin gerekletirdii retim dzeyi, tam rekabet koullarnda faaliyette bulunan bir firmaya gre daha kktr. Bunun nedeni; tam rekabet koullarnda firmalarn optimum maliyetle (uzun dnem maliyet erilerinin en dk noktasnda) yalnzca normal kr elde etmesinden kaynaklanmaktadr. Bu koullar altnda tekel, tam rekabet koullarnn geerli olduu bir piyasaya oranla, daha dk miktarda retim yapar ve yapt retimi daha yksek fiyattan satar42. Kaynak dalmnda etkinlik marjinal maliyetin fiyata eit olduu noktada gerekletirmektedir. Bu noktada ayn zamanda marjinal maliyet ortalama haslat eitlii gereklemi olur. Byle bir durum ancak tam rekabet artlarnda salanr. Bu nedenle, kaynak dalmnda etkinlii nleyen KTlerin zelletirilerek serbest piyasaya kazandrlmas salanmaldr.

42

KOUTSOYIANNIS A, Modern Mikro ktisat, ev. M. SARIMEEL, Teori Yaynlar,Ankara,

1987, s. 215

31

5.1.2. KTlerin Kurulma Amalarnn Ortadan Kalkmas KTlerin kurulma amacn ortadan kaldran nedenler bu kurulularn zelletirilmesini gerekli klar. Bu nedenler unlardr: a) KTlerin ideolojik nedenlerle oluturulmad durumda, lkelerde en nemli oluum nedeni retim yetersizliinin giderilmesidir. zellikle Trkiyede KTlerin oluumunda etken olan bu ama, dier pek ok lke iin de geerlidir. retim yetersizlii olan lkeler genellikle gelimekte olan lkelerdir. Byle lkelerde kaynaklar son derece yetersizdir. Bu lkeler, gelimi lkelerin ekonomik basklar altndadr. Bu koullar altnda; lke ynetimi bir yandan temel gereksinimleri bir an nce karlamak, bir yandan da alt yaplar ve savunmay glendirmek durumundadr. Byle lkeler, ikinci nedenle zayf kaynaklarn ekonomik amalara yneltme gereini duyarlar. Ayn zamanda, halka daha fazla i ve emek vermek iin ekonomik kurulular hzl oluturmak zorundadrlar. Ekonomik gelime hzlanp zel giriimler eliyle yeterli miktarda ve uygun koullarda rn arz balaynca, KTin varolu amac ortadan kalkar. b) KTlerin varolu amac blgesel dengesizlii gidermek iin yeni i alanlar amak olabilir. Fakat blgede yeni kaynaklar ve beklenmedik dier olanaklar ortaya karacak, isizlik problemi ortadan kalkabilir. Bu durumda KTin amac ortadan kalkar. c) Ekonominin herhangi bir dalnda teknolojik gelimeler asndan nemli bir kesim vardr. zel kesim ksa dnemde maksimum kr peinde olduundan, bu alanlara harcama yapmaktan kanabilir. Bu boluu gidermek iin KT kurulur, KT nclnde nemli aamalar gerekletirilir ve teknolojik atlm salanr. Bu durumda da KTin varlk nedeni ortadan kalkar ve KTin zelletirilmesi gerekir.

5.1.3. KTin Ulusal Ekonomiye Zararl Sonular Vermeye Balamas KT, mlkiyet ve ynetim ilikilerinin sonucu olarak, kamu ynetimi ile i ie olmasndan dolay, tm ekonomiyi olumsuz etkileyen gelimeler meydana getirebilir. Bunlarn giderilmesi, ou kez zelletirme ile salanr. rnein KTler, devlet

32

kalknma planlarnn hazrlanmasnda ve uygulanmasnda nemli kamu aralardr. Bu kurulular kendi karlarn deil, lke karlarn gzetmek durumundadrlar. Fakat zaman iinde, KT iin tannan avanta ve ayrcalklar ulusal ekonomiye zarar verecek biimde kullanlabilir. rnein, KTler altklar alanda avantajlarn kullanarak kendi arlklarn korumak ve krlarn artrmak iin yanl yollar nerebilirler. Bu tr davranlar, tm ekonominin dengesini bozmakta ve zararl sonular dourabilmektedir. Bu durumda KTlerin zelletirilmesi gereklidir.

5.2. Siyasal Tercihler Devletlerin ekonomik olaylara dorudan veya dolayl karmalar serbest piyasa imkanlarn kstlamakta, serbest piyasann ileyiine glge drmekte ve bireysel giriimcilik zgrln kstlamaktadr. Devletin bu tip mdahalelerinin ancak KTlerin zel teebbse devredilmesi ile mmkn olaca kesindir43. te zelletirmenin nemli nedenlerinden biri de, siyasal tercihlerdir. Bunun eitli kaynaklar vardr. Bunlar, KTlerin zararda olduuna dair dnceler, i evrelerinin iktidar etkilemeleri ve uluslararas kurulularn zorlamasdr.

5.2.1. KTlerin Zararl Olduuna Dair Dnceler Bir ksm evrelerde KTlerin lke ekonomisi iin zararl olduu inanc mevcuttur. Bu inanlara rnek olarak unlar gsterilebilir: a) KTlerde verim dkl olduu dncesi: KTlerin verimliliinin dk olmas en nemli sebepleri arasnda, bu kurulularn faaliyetlerine yaplan politik mdahaleler gsterilmektedir. Bu ciddi olumsuzluklarn varln dnenler, KTlerin zelletirilmesinde yanadr. b) KT rnlerinin maliyetlerinin ykseklii dncesi: KTlerin ana sektrlere girdi vermeleri halinde, maliyet yksekliinin btn ekonomiyi olumsuz

43

GZ, a.g.e., s. 16

33

etkilemesi ve yurt iinde enflasyona yol aarak lkenin uluslararas rekabet gcnn azalmasna sebep olmas kanlmazdr. Ancak, KT maliyetinin ykseklii ekonomide hissedilmeyebilir. Hkmet sbvansiyonlar, vergi muafiyetleri vb. gibi aralarla KT maliyetleri yapay olarak dk tutulabilir. Bu durumda, iletme aklar nedeniyle toplumun deyecei bedel daha byk olacaktr. Bu olumsuzluklar dnenler KTlerin zelletirilmesini savunmaktadrlar. c) KT rnlerinin kalitesinin zel kesim rnlerinden daha dk olduu dncesi: Bu dncenin kkeninde, KTin daha dk teknoloji kullanmas ile manl retiminde nitelikli malzeme ve igc kullanmamas yatar. Bununla birlikte denetim ve tevik yokluunun veya yetersizliinin de etkili olduu sylenebilir. Bu olumsuzluklar dnenler, KTlerin zelletirilmesini savunmaktadr.

5.2.2. zel evrelerinin ktidar Etkilemeleri Gelimekte olan lkelerde, KTler sayesinde gelien kesimler ve toplum yarar nedeniyle iletmeleri ellerinden alnan sermaye sahipleri, KTlerin zelletirilmesi iin kendilerinden yana olan partileri desteklerler. Bu partilerin iktidara gelmesi durumunda zelletirme yaplarak, KTler sermaye sahiplerine satlr.

5.2.3. Uluslararas Kurulularn Zorlamas Dnya Bankas, Uluslararas Para Fonu (IMF) gibi kurulular KTlere kardrlar. Bu kurulular KTlerin, kaynaklarn israf edilmesine, bte aklarna, enflasyona, parann deer kaybna ve ekonominin daha yava gelimesine neden olduuna inanmlardr44. Dnya Bankas ve IMF, ekonomik yardm iin bavuran lkelere KTlerin ekonomideki rollerinin azaltlmas ve uluslararas rekabet koullarnn tesis edilmesi

44

NELLIS J. Ve KIKERIS, Public Enterprise Reform: Privatization and the Word Bank, Word

Development, Vd. 17, No:5, 1989, s. 659

34

gibi belli reeteleri verirler. Bu kurulular kendilerinden istenen kredilerin temel art olarak, KTlerin iletme aklar iin bteden yardma kesinlikle kardrlar. KTlerin zelletirilmesi iin yeterli i tasarruf bulunamayaca gereini fazla ciddiye almayarak belli koullar salanrsa, uluslararas sermayenin KTleri satn alacana inanrlar45.

5.3. Mali Nedenlerle zelletirme Yeterli verimi elde edemeyen ve mali yl zararla kapatan KTlerin sbvansiyonlara ihtiyac bulunmaktadr. Bunun karlanmas iin bavurulan borlanmalar, hazinenin finansman sorumluluunu arlatrmaktadr. Vergi gelirlerinin yetersiz olduu durumlarda an, Merkez Bankas kaynaklarndan karlanmas halinde enflasyona sebep olmaktadr. Bu gre gre zelletirme, kamu kesiminin finansman ykn azaltmas yannda, enflasyonla mcadelede etkili rol oynayacaktr46. Yani KTlerin verimsiz ve zararla almas, sbvansiyonlar ve borlanmalar kanalyla, hazinenin finansman ykn arlatrmaktadr. Artan finansman yknn vergi gelirlerinin yetersiz olduu durumlarda Merkez Bankas kaynaklarndan karlanmas, enflasyona yol amaktadr. Bu durum karsnda zelletirme, kamu kesiminin ykn azaltacak ve enflasyonla mcadeleye yardmc olacaktr. stelik KTlerin zel kesime satlmas devlete ek gelir salayacaktr. Bylece zelletirme, vergi yknn bymesine yol amadan kamu hizmetlerinin yerine getirilmesine ve yatrmlarn finansmanna olanak verecektir. Btn bu aklamalar ve ayrmlar nda zelletirmenin nedenlerini zetleyecek olursak yle bir sralama yapabiliriz47.

45

ZMEN Selahattin, Trkiyede ve Dnyada KTlerin zelletirilmesi, stanbul, Metler GZ, a.g.e., s. 15-16 AKALIN, a.g.e., s. 137

Matbaas, 1986, s. 19
46 47

35

1) Piyasa ekonomisi tezinin, devleti, sosyal demokrat ve Marksist yaklamlarla, devletin ekonomik ilevleri konusunda girdii tartmalardan stn kt inancnn kabul grmesi ve yaygnlamas 2) Genel olarak halkn, 2. Dnya Sava sonrasnda destekledii devletletirme ve refah devleti anlaynn, enflasyon, ar vergi yk, d ticaret aklar ve bte snrlarn zorladna ikna olmalar. 3) Sosyal refah devleti + KTler + planlamadan oluan bir modeli seen lke ekonomilerinin iddia edildii ve beklendii gibi bir performans gstermemesi, merkezi planl ekonomilerde ortaya kan genel tkanma ve knt. 4) zelletirme uygulamalar sonucu ilave bir takm ekonomik faydalarn elde edileceine ynelik grlerin yaygnlk kazanmas ve bu grlere alternatif olabilecek ekonomik politiklerin ortaya konulamamas. 5) Ekonomik ve siyasal gcn ayn elde toplanmasnn yarataca sakncalarn ancak zelletirme ile giderilecei dncesinin glenmesi. 6) Kamunun hakim olduu ekonomik modellerde, yapsal zelliklerinin bir sonucu olarak, rekabetin gerekletirilememesi. Bu yukarda saylan unsurlar, zelletirme program ile devletin ekonomideki rolnn azaltlmas ve temel fonksiyonlarna dndrlmesi taleplerinin temel nedenlerini oluturmaktadr.

6. ZELLETRMENN AAMALARI zelletirme hangi boyutta olursa olsun yrtlecek programn baars ekonominin genel koullarna ve irket baznda yaplacak almalara bal olacaktr. Bu nedenle nce zelletirme iin genel olarak yaplmas gerekli almalar zerinde durulacak, daha sonra zelletirilecek irket bazndaki hazrlk almalar srasyla verilecektir.

36

6.1. Genel Olarak Yaplmas Gerekli almalar zelletirme programnn baarya ulamas her eyden nce programn lke apnda benimsenmesine baldr. eitli lkelerdeki zelletirme uygulamalarnda ekonomik ve politik kkenli engellerle karlalabilmektedir. nk halkn byk bir kesimi (iadam, ii, ynetici, memur, kk tasarruf sahibi vb.) yalnz gzlemci olarak deil (hisse senedi sahibi, tketici, ynetici vb.), programla dorudan ilgilenmekte ve etkilenmektedir48. rnein zelletirilecek kamu iletmelerinde almakta olan iilerin kaybetme korkular, st dzey yneticilerinin konumlarnn belirsizlemesi bir takm engeller dourabilir. Bu tr kayglar, deiik zelletirme yntemleri yardmyla, zelletirme ileminden etkilenen gruplara bir pay verilerek giderilmeye allabilir. Ayn zamanda program uygulayan hkmetlerin de zelletirmeyi sadece bir gelir kayna veya serbest piyasa ekonomisine geiin bir arac olarak grmeyip, ok ynl ekonomik ve sosyal sonulara ulamann bir arac olarak dnmesi gerekir. rnein zelletirmenin sadece serbest piyasa ekonomisinin gerei olarak alnmas, konunun kamuoyu tarafndan hkmetin siyasi bir tercihi olarak deerlendirilmesine yol aabilir. Hkmetin bu tercihi halkn bir ksm tarafndan benimsenirken, dier bir ksm tarafndan benimsenmeyebilir. Bu durum ise konunun arlkl olarak ideolojik platformlara ekilmesine ve bir sre sonra zelletirmenin yerini Devletletirmeye brakmasna neden olabilir. Bu nedenle zelletirme operasyonunda en nemli konu, programn bir hkmet politikas olarak deil, fakat devlet politikas olarak ortaya konmasdr. Konuyu devlet politikas olarak ortaya koymak iin lke apnda iyi tantlmas, oka tartlmas ve benimsenmesi gereklidir. Tm bunlarn yan sra zellikle az gelimi ve gelimekte olan lkelerde sermaye piyasasnn gelitirilmesi, programn yrtlebilmesi iin gerekli finansman salanmas, zel kesimin geliimini kolaylatrc makro ekonomik politikalarn yrrle konmas ve kamu tekellerin zel tekeller haline gelmesini nleyici

48

TSAD, a.g.e., s. 61

37

tedbirlerin alnmas, zelletirmeni,n baaryla uygulanmas iin gerekli dier n hazrlk almalardr.

6.2. irket Baznda Yaplacak almalar zelletirmede irket baznda yaplmas gerekli almalar, zelletirme amalarna ve yntemlerine gre deiebilse de genel olarak halka satlacak bir kamu giriimi sat u aamalar kapsamaktadr; a) zelletirilecek kuruluun tesbiti, b) zelletirilecek kurulu ile ilgili yapsal ve yasal dzenlemelerin gerekletirilmesi, c) Kuruluun mali tablolarnn d denetimi d) Deerlemenin yaplmas e) Kimlere sat yaplacann ve ynetimin belirlenmesi, f) zelletirilecek kuruluun reklam kampanyalar, araclyla kamuoyuna tantlmas ve prospektsnn (eer hisseler halka arz edilecekse) hazrlanmas. zelletirme ileminin balayabilmesi iin gerekli olan ilk art,

zelletirilecek olan irketin seilmesidir49. Bu irketler, lke ekonomisine yarataca parasal kaynak, kalite ve maliyet asndan salayaca yararlar lsnde belirlenmeye allmaldr. zelletirilecek irketin veya irketlerin belirlenmesinden sonra baz nemli kararlarn da alnmas gerekir. Bunlarn banda fizibilite raporlarnn hazrlanmas, sat eklinin belirlenmesi, zelletirme amacyla danman seimi gibi kararlar gelir. Btn bu almalar tamamlandktan sonra, zelletirilecek irket veya irketler hakknda, yetkili makamlar tarafndan zelletirme kararnn alnmas ile ilk aama tamamlanm olur. zelletirilecek irket tespit edildikten sonra ikinci aamada ise bununla ilgili yapsal ve yasal dzenlemeler gerekletirilmelidir. Eer gerekiyorsa yeni bir ana

49

SANTIN, a.g.e., s. 46dan Aktaran Atasoy,a.g.e., s.186

38

szleme hazrlanmal ve yrrle konmaldr. Kurulu bir sermaye irketi deilse, ona irketler kanununa uygun bir sermaye irketi zellii verilirken, organizasyonunda yaplan gerekli dzenlemelerle rekabeti artlarla almaya hazr hale getirilmelidir. zellikle tekel durumun olan KTlerin rekabeti bir yapya kavuturulmas iin kamunun sahip bulunduu avantajlardan ve teknik alt yapdan, zel kesimde bulunan firmalarn yararlandrlmas ve piyasaya girmelerine izin verilmesi gerekli olmaktadr ki bundan amac kamu tekellerinin zel tekeller haline gelmesini nlemektir. Bunun yan sra kamunun korumas altnda faaliyetlerini srdren verimsiz kurulularn ekonomide kaynak yaratr duruma getirilebilmeleri iin de; irketin organizasyonunda, alma ilkelerinde ve mevzuat yapsnda gerekli dzenlemelerin yaplmas gereklidir50. Bu aamada danmanlarn hazrladklar raporlar deerlendirilir, irketin gerek deeri tespit edilerek, sat ekline gre banka ile ilgili ilemler tamamlanr. ayet sat yabanclar da ak olacaksa da bununla ilgili ilemler de bu safhada tamamlanr. Bu aamada yaplacak ilerden belki de en nemlisi tantm almalardr. zelletirmede tantm ok byk nem tamaktadr. ncelikle, kamuoyunun zelletirme almalarn benimsemesi ve zelletirmeye kar tepki koyan eitli kii ve kurulularn tepkilerinin azaltlmas veya etkisiz hale getirilmesi gerekmektedir. Bununla beraber, zelletirmede baar salayabilmek iin gerekli ortamn hazrlanmasndan sonra, yerli ve yabanc yatrmclarn ilgisinin ekilmesi olduka byk nem tamaktadr51. zelletirmenin baars asndan iletmenin piyasa deerinin tespiti byk nem tamaktadr. Zira piyasa deerinin yksek tespit edilmesi halinde zelletirilecek kurulua ilginin azalmas tehlikesine karlk, piyasa deerinin dk tespit edilmesi kamuoyunda kamu deerlerinin baz kar evreleri lehine ucuza elden karld imajnn olumas tehlikesi ile kar karya kalnacaktr. Bu nedenle

50 51

T. Bankas, zelletirme Blteni, Ankara, 1987 ATASOY Veysel, Trkiyede Kamu ktisadi Teebbsleri ve zelletirme Sorunu, Ankara,

1993, s. 186

39

deerleme uzman kurulular yardmyla, kuruluun ve piyasann artlar dikkate alnarak yaplmaldr. zelletirmede satn kimlere ve ne oranda yaplacann nceden belirlenmesi de nemli olmaktadr. Bu konudaki genel yaklam, hisselerin sattan nce belli oranlar dahilinde belli gruplara nceden tahsis edilmesi eklindedir. zelletirme iin potansiyel talebi oluturan gruplar; zel sermaye, bireysel yatrmclar, alanlar, yneticiler ve kurumsal yatrmclar (sosyal gvenlik kurulular) olmaktadr. Hazrlk almalarnn sonuncusu; zelletirilecek kuruluun reklam

kampanyalar araclyla tantlmas ve prospektsnn hazrlanmas. Tantm aamasnda reklam ve danmanlk firmalar araclyla irketin mali durumu halka iyi anlatlmaldr. Sat prospektsnn yklendii fonksiyonlar bu aamada nem kazanmaktadr. Prospektste; iletmenin faaliyet alan, aktif ve pasif yaps, gemi yllara ilikin beklentiler, kuruluun faaliyette bulunduu sanayi dalnn yaps, rekabet artlar, yneticilerin z gemileri ve prospekts tarihi itibariyle bor sertifikalar52 dahil zelletirme programnn zamanlamas, alanlara, kk tasarruf sahiplerine uygulanacak ayrcalklar hakknda ayrntl bilgiler yer almaldr.

52

KARA Halit, irket Krlarnn Tabana Yaylmas ve zelletirilmesi, Para ve Sermaye

Piyasas, Say:108, ubat 1988, s. 34

40

KNC BLM ENDSTR LKLER KAVRAMI VE ZELLETRMENN ENDSTR LKLERNE ETKS VE ENDSTR LKLERNN TARAFLARI AISINDAN DEERLENDRLMES 1. ENDSTR LKLER KAVRAMI 1.1. Endstri likileri Tanm Endstri ilikileri, sanayilemenin bir rn olan, ii ile iveren arasndaki bireysel ilikilerden rgtl gruplar arasndaki ilikilere geile ortaya kmtr. Devletin az veya ok mdahale ettii, merkezinde blmn ve alma koullarnn sermaye rgtleri arasndaki kurumsallam ilikileri ifade etmektedir53. Endstri ilikileri kavramnn birok tanmlamas yaplmtr. rnein; Britanica Ansiklopedisine gre endstri ilikileri kavram, iverenler ve iiler arasndaki gndelik ilikilerin dourduu tm sorunlar ierecek kadar geni bir anlama sahiptir. Buna gre, endstri ilikilerinde birbirinden ak biimde ayrlm eylem alan bulunmaktadr. Bunlar; ii ve iverenler arasndaki bireysel ilikiler, sendikalarla iverenler arasndaki toplu ilikiler, bireysel ve toplu ilikilerin dzenlenmesinde kamu makamlarnn roldr54. Yani endstri ilikileri dar ve yerlemi kullanmyla rgtl ve toplu iiiveren ilikilerini ifade eder. Ancak bu szck gnmzde ayn zamanda her eit alma ilikilerini yanstmak balamnda da kullanlmaktadr. Endstri ilikilerinin, endstrilemenin bir sonucu olduu ve endstrileme ile yakn ilikisi olduu yadsnamaz bir gerektir. Bu gereklikle endstri ilikileri nceleri endstri kesiminde, sendikalarla iverenler arasnda ortaya km zamanla ise geni bir ierik kazanm ve bu kavram ekonominin her kemsinde alan cretlilerle iverenler arasndaki endstri ilikileri iin kullanlmaya balamtr.

53

ETK Mete AKKAYA Yksel, Trkiyede Endstri likileri, Numune Matbaaclk, stanbul, TOKOL Aysen, Endstri likileri ve Yeni Gelimeler, Bursa, 2001, s. 1

1999, s. 13
54

41

Endstri ilikileri kavram, alanlar ile iverenler arasnda, merkezinde cret temelinde oluan bir blm mcadelesinin, alma koullarnn ve kurallarnn belirlenmesinin yatt kurumsallam sahip olunan gcn belirleyici olduu, atmac ve bar srelerle kontrol ieren ilikileri ifade etmektedir. Burada be nemli unsur karmza kmaktadr. bunlar55; 1) alanlar ile iverenler arasnda almadan kaynaklanan bir ilikinin var olmas, 2) Taraflar arasndaki ilikinin retim sonucu elde edilen artn cret ve kr olarak blmn iermesi, 3) alma koullar ve kurullarnn karlkl belirlenmesini kapsamas, 4) Btn bu ilikilerin kurumsallam olmas, 5) zm yollarnn atmac veya bar sreleri iermesidir. Endstri ilikileri kavram, alma ilikilerinde etkili kontrollerin

kullanlmasnda kabul edilen belli bal baz deikenlerin sistematik bir ekilde ibirliini salamaya ynelik tedbirler anlamnda kullanlmaktadr. Ve bu deikenler normal zamanlarda ana kar grubundan ibarettir. Bunlar iiler, iverenler ve devlettir. Endstri ilikileri sistemi ise, bu gruplar arasnda geerli olan karlkl anlay ve kurallara gre iler56. eklinde bir genellemeye gidebiliriz. Endstri ilikileri alannda kavram ve tanm birliinin salanmasna ramen, endstri ilikilerinin konusu hakknda neredeyse btncl bir gr birlii olumutur. Endstri ilikileri ister geni ister dar anlamda kullanlsn, daha ok kurumlam ilikileri kapsamaktadr. Sendikalar, merkezinde retimde art deerin blmn ieren kr ve cretin tespitinin olduu toplu pazarlklar, yan sra rgtlenmeler ve rgtler araclyla oluturulan kurumsallam ilikiler endstri ilikilerinin konusunu oluturmaktadrlar. Kurumsallam iliki ve eylemleri ieren

55 56

etik-Akkaya, a.g.e. , s. 15-16 ROY J. Adams, Kreselleme ve Endstri likileri Sistemlerinin Dnm, IV. Endstri

likileri Kongresi, (ev. Toker Dereli), 1995, s. 61

42

bu sreler, temelde alma yaamn ve koullarn dzenleyen kurallar retilmesi amacna yneliktir57. Bununla birlikte kural biiminde bir uzlamayla sonulanmayan veya yeni kurallarn retilmesine ynelik eylemlerle somutlaan ya da yeni kurallarn retilmesine ynelik eylemlerle somutlaan uyumazlklar da endstri ilikilerinin konusuna girmektedir. Btn bu genellemelerle endstri ilikileri belli bir alanda konulan ve uygulanan kurallarn statik bir incelemesi olmaktan kp, kurumsallam bu tr ilikileri kapsayan yeni kurallar retilmesinde yarar salayan atma ve uyumazlklara yer veren, iilerin ve ii rgtlerinin sistemin zerindeki etkilerini sre ierisinde deimelerde bir disiplin olarak belirleyen bir n gelimedir. Bu disiplinler aras bir gelime olarak belirlenen endstri ilikilerinin ok disiplinli bir inceleme alan nitelii tad konusunda farkl grler ileri srlmektedir. Bu disiplinler aras ve ok disiplinlilik arasnda farkllk dier disiplinlerle yaplan ibirliinin younluk ve derecesinden kaynaklanr. Endstri ilikilerinin disiplinler aras nitelikte bir inceleme alan olduu grn savunanlar ounluktadr. rnein Dunlopa gre endstri ilikileri tarih, ekonomi, siyaset bilimi, psikoloji, hukuk gibi birok disiplinin yaln bir birikimi olmaktan te bu disiplinlerin karlatklar bir kavak alandr58.

1.2. Endstri likileri Tarihesi Sanayi Devrimi ile balayan sanayileme hareketi, endstri ilikileri sisteminin ortaya kmasna yol amtr. Bunun sonucu olarak endstri ilikileri ile ilgili teorik ve felsefi almalar ve yasal dzenlemeler yapmak zorunlu hale gelmitir. Endstri ilikileri Teorisini ak olarak gelitiren Amerikal iktisat John Dunloptr. Dunlop, endstri ilikileri sistemini, toplumun ekonomik sisteminin bir paras olarak deil, fakat onun ayr bir alt sistemi olduu ve sadece ksmen

57 58

ETK-AKKAYA, a.g.e. , s. 16 TOKOL, a.g.e. , s. 4

43

ekonomik ve politik karar verme mekanizmalar ile ilikisi olduu zerinde younlamtr. Dunlop iin endstri ilikileri sistemi, belirli aktrlerden, erevelerden ve endstri ilikileri sistemini btnletiren ideolojilerden ve iyerindeki aktrlerin ynetilmesi iin oluturulan kurallar btnnden ibarettir. Aktrler ynetim hiyerarisini ve temsilcilerini, iiler ve temsilcilerini ve devlet yetkilileri gibi uzmanlam nc taraf kurumlarn ierir. Aktrlerin kararlarn ve faaliyetlerini etkileyen evresel ereve ise, iyerinin teknolojik zelliklerini ve i topluluunun piyasa veya btesel kstlamalarn yapsn ve daha byk topluluktaki gcn konumunu ve dalmn ierir. Farkl evresel ereve iindeki taraflar arasndaki iliki her bir aktrn yerini ve roln tanmlayan ideoloji ve ortak inanlar manzumesi tarafndan ynetilir. En iyi ihtimalle sistem analizi, teori deil endstri ilikilerinin

tanmlanmasdr. Endstri ilikileri tamamen endstrideki istikrar ve dzenlemenin salanmas ile ilgilidir. Sistem teorisi, Dunlopun orjinal grnden belli lde farkl olsa da, deikenler ve deikenler arasndaki geridnme ne kadar dikkat edilirse edilsin yine de vurgunun dzen ve istikrar zerine devam ettii grlr. Oxford Okulu da, endstri ilikileri sistemini, kurallar sistemi olarak belirtmektedir. Bu kurallar farkl ekillerde olabilir. Bunlar, yasal ve politik dzenlemelerde, sendika dzenlemelerinde, toplu anlamalarda, sosyal anlamalarda, ynetim kararlarnda, gelenek ve uygulamalarda grlr. Benzer ekilde, Hugh Clegg, endstri ilikilerinin kurallarn yaplma, deitirilme, yorumlanma ve ynetilme yntemleriyle birlikte istihdam ilikilerinin incelenmesi ve ynetilmesi olduunu ileri srmektedir. Kurallar srete yer alan sendikalar, iveren kurulular, devlet organlar gibi rgtlerden soyutlanarak anlamaz. nk bu rgtlerin her birinin kendilerine zg otorite kaynaklar vardr. Sonu olarak, kurallar birlikte, tek tarafl sendika dzenlemesi veya kanuni ykmllk yoluyla yaplr. Fakat endstri ilikilerini i dzenleme kurumlarnn incelemesi eklinde tanmlanarak kanunun kiiler arasndaki ilikilerden ziyade kurumlar arasndaki iliki eklinde alglanmasna neden olabilir. Byle bir inceleme, faaliyetler endstri ve alma ilikileri olan gerek ve aktif durumdaki alanlarn ihmal edilmesine yol aabilir.

44

Bir sre olarak incelemeye devam ettiimizde sanayi devriminden sonra balayan sanayileme hareketi ve sanayileme hareketinin ortaya kard yeni sosyal sistem iinde endstri ilikilerinin de yaps yava yava belirlemeye balamtr. Bu dnemde erevesi belirmeye balayan endstri ilikileri sistemi, ilkel bir zellik arz etmekteydi. nk bu dnemde ekonomik hayat ve alma ilikilerini belirleyen temel etkenler loncalard. Loncalar olarak adlandrlan bu tekilat kapal ve disiplinli bir topluluk ruhunu yanstmaktayd59. Ortaan retim sisteminde egemen olan loncalarda alanlar gnmz anlamnda ii deildi. Bu dzenin iileri durumunda bulunanlar kalfalar ve raklard. Bunlar iiden ayran en nemli fark; kalfa ve raklar srekli olarak ii kalmak zorunda deillerdi. Belirli bir zaman ve vasf seviyesine ulatktan sonra ustalk statsne gemeleri mmknd. Yani iiler iveren olabilirlerdi. Btn hayatlar boyunca ii kalmak zorunda deillerdi60. Usta-rak ilikisi daha ok rf adet kurallarna gre iliyordu. Lonca dzeninde alma ilikilerinin belirlenmesine etkin olan usta idi. Endstri ilikileri sisteminin geliimindeki dier nemli adm, iilerin mesleklerinde nemli bir deiim ve yenilik ortaya karan el sanatlar sisteminin gelimesidir. Bu deiimin nemli zellii, zanaatkarlarn hizmetlerinden ziyade rettiklerini satmak iin gerekli ortam oluturmasdr. Yeni sistemle beraber yeni meslekler, yeni istihdam biimleri ve yeni otorite ekilleri ortaya kmtr. Ayrca bu dnemde tccarlar rettiklerini satmak, hammaddeyi salamak,
61

mallarn

pazarlamalaryla ticaret hayat yeni bir boyut kazanm oluyordu . Sanayi Devriminden gnmze kadar olan dnemde, alma ilikilerinin geirdii uzun gelime dnemi incelendiinde, bu gelime dnemi btn safhalar ak bir ekilde gze arpmaktadr. Bu deikenlerin ayrt edilmesindeki deimeler ve dnemler endstri ilikileri sisteminin de erevesini belirlemektedir. rnein

59

TRKDOAN Orhan, Sanayi Sosyolojisi, Trkiyenin Sanayilemesi, Tre Devlet Yaynevi, TALAS Cahit, Toplumsal Politikaya Giri, S. Yaynlar, Ankara, 1992, s. 25 SOMA Selim, Avrupa Feodalizminin Evrimi, Balam Yaynlar, stanbul, 1994, s. 33

Ankara, 1981, s. 130-131

60 61

45

Edward Gross, bu sistemde, belli bal drt deikene iaret etmektedir. Bunlar, 1Kurumsal evre, 2- Statler ve otorite, 3- Bireylerin meslei ve 4- Yz yze alma gruplarnn doas. Gross bu model ile toplumlarn endstri ilikileri sistemlerinin bir analizini yapmtr. Buna karlk endstri ilikilerinde sistem yaklamn ilk defa ele alan Dunlop olmutur. Dunlop endstri ilikileri sistemine aktrlerden, balamlardan, ideolojilerden ve kurallardan oluan bir btnlk iinde bakmtr. Btn bunlardan hareketle biraz farkl bir model tanmn vermektedir. Dunlop deien endstri ilikileri sisteminde temel aktr grubunu tanmlamaktadr. Bunlar, 1- alanlar ve rgtleri, 2- Yneticiler ve rgtleri, 3- alanlardan ve alma artlarndan sorumlu hkmet kurululardr62. Yine Dunlopa gre endstri ilikilerinde temel ama, endstri ilikileri sistemini oluturan her bir aktrn sistem iindeki mevcut yerinin ve rolnn ne olmas gerektiidir. Gnmzde endstri ilikileri sisteminin birden ok anlam ve ifade edilme biimi mevcuttur. Sanayilemenin gnmzde olanca hzyla devam etmesi hi kukusuz endstri ilikileri sisteminin nemi ve kapsamnn genilemesine neden olmaktadr. Bu yzden ekonomik ve sosyal alanda ne zaman kkl bir deiim yaansa endstri ilikileri sistemi bundan etkilenmektedir. Endstri ilikileri sistemi dinamik bir yapya sahiptir. Zaman iinde meydana gelen gelimelerin de etkisiyle bir bakalam geirir. Sanayi devriminden gnmze kadar olan dnem boyunca endstri ilikilerinin geliim sreci incelendiinde bu durum bariz bir ekilde grlmektedir. Fakat sistemi meydana getiren ve esaslarn belirleyen kaideler hibir zaman deimemitir. Bu kaideler ii, iveren ve devlettir. Endstri ilikilerinin geliim srecini incelediimizde ise deiik dnemlere ayrlabiliriz. Bunlardan ilki ii ve iveren ilikilerinin bireysel szlemeler erevesinde belirginletii, devlet mdahalesinin olmad, i piyasasnn arz ve talep dengeleri iinde alt balang safhasdr. Bu dneme Fransz Devriminin dnceleri etki

62

DUNLOP John, The Challenge of Human Resarces Devolopment, Industrial Relations, Vol:31,

Winter, 1992, s. 7dan aktaran TOKOL,a.g.e. , s.7

46

olmutur. Liberal dnce hukuki ve ekonomik sisteme yansm, birey ile devlet arasnda yer alan ekonomik ve sosyal rgtlerin ortadan kaldrlmas ngrlmtr. Bu dnce ii ve iveren ilikilerine etki yapmtr. Kiilerin kendi haklarn kendilerinin savunacaklar bir dnce sistemi olumutur. Endstri kesimindeki iilerin asgari gc etkileyecek kadar gsz oluu ve birtakm olumsuz gelimeler devletin sosyal sorunlara daha uzak kalmasna neden olmutur. Ve art arda gelen ekonomik krizler ve etkileri ise devleti ekonomik ve sosyal alana mdahaleye zorlamtr. kinci dnemde ise; rgtlenme haklarnn yaygnlk kazanmasyla ulalan toplu ilikiler olumutur. Bu dnemde devletin rol artm sosyal devlet anlayna ulalmtr. Hukuksal bir gelime ile bireysel i hukuku ve toplu i hukuku kavramlar yaratlm, bylece ii ve iveren taraflarnn rgtlenmesiyle endstri ilikileri toplu ilikiler, kurumsal ilikiler biimine dnmtr. Bu srete nc blmde ise, devletin mdahaleci rol ve yasal dzenlemelerin rol varln srdrmekle birlikte kazanm devlet taraflar arasnda denge ve uzlama salayc rol oynamaya ynelmitir. Drdnc ve son dnem ise, 1970 sonras balayan ve gnmze kadar devam eden dnemdir. Bu dnemde endstri ilikileri ok sayda mikro ve makro dzeyde deiimden etkilenmi ve etkilenmeye devam etmektedir. Bu deiimler arasnda dnya ekonomisindeki yapsal deiimler (1970 sonras balayan ekonomik kriz, g dengesinin Atlantikten Pasifie kaymas, Japonyann ykselii, artan rekabet, kreselleme, dou blounun zlmesi, liberal Pazar ekonomilerinin stnl, okuluslu irketlerin ykselii), yeni teknolojilerin ortaya k, istihdamn sektrel dalmnda ve igcnn niteliindeki deiimler, ynetim ve organizasyondaki deiimler saylabilir63. Btn gelimeler nda rekabet koullar, bireysel haklara ynelik artan talepleri, ynetim ekillerinde artan ibirlii olanaklar endstri ilikilerinde kurumlarn neminde azalmaya, bireyin neminde arta neden olmutur.

63

Kurtulmu (1996)dan aktaran, TOKOL, a.g.e. , s. 9

47

Bu sre nda genel eilimden sz edilebilir. Bunlar endstri ilikilerini dzenleyen normlarn dereglasyonu ile alma koullarnn gelitirilerek sistemin ekonomik deimelere uyumunu salamak, devletin endstri ilikilerine mdahalenin nitelik deitirmesi, sendikalarn daha savunmac pozisyona ekilerek iverenlerin aktifliini artrmaktadr. Gelimi lkelerde yeni gelimeler iinde sendikasz endstri ilikilerine kadar giden senaryolar retilmi ve tartmalar yaplmaya balanmtr. ok tarafl geleneksel sistemin devam etmesi halinde ibirliine dayanan korporatist sistemin geliecei ileri srlmektedir. Ancak gelecekte ortaya kan gelimeler sonucunda sendikalarn zayfta olsa varlklarn srdrememeleri halinde inisiyatifin tamamen ynetimin eline geecei bir endstri ilikileri sistemi ortaya kaca da belirtilmektedir. Bu durumda sendikasz endstri ilikileri geliebildii gibi insan kaynaklar ynetiminin endstri ilikilerinin yerini almasnn sz konusu olabilecei ileri srlmektedir. Sanayi tesi ekonomilere gei srecini yaayan lkelerde her iki ynde gelimelere de rastland belirtilmektedir64. te bu dnem ve sreler nda baktmzda ise, endstri ilikileri asndan 1980ler ve sonralar olduka heyecan verici dnemler olmutur ve olmaya devam etmektedir. nk 1930 ve 40lardan bu yana endstri ilikileri alannda en hzl ve youn deime hi kukusuz 1980 sonrasnda yaanmtr. 1940 sonrasndaki yaklak otuz yl ierisinde sivil haklar, yabanc rekabeti zellikle Japon rekabetinin art ve birok sanayide rekabetin gndeme gelmesi, tekellerin krlmas, bilgisayarn hzla yaylmas gibi nemli gelimeler yaanrken, endstri ilikileri bu gelimeler karsnda yapsal bir dnn sreci geirmektedir65. Bu srecin znde sendikalarn endstri ilikileri sisteminin ortaya kndan gnmze kadar olan dnem boyunca ileri srlen btn tezlerde sendikalar bu stratejilerin odak noktas olmulardr. Sendikalar ounlukla rgtl endstrilerde sendikasz modelden

64 65

EKN (1996)dan aktaran, Y.a.g.e. , s. 10-11 STRAUSS George, Human Resource Manaqement in USA, The Handbook of Human Resource

Management, Edited by Brion Towers, Blackwell Published Oxford, 1992, s.1(ev. Toker Dereli)

48

korunarak 1980lere, ii maliyetlerinin artmasyla ortaya kan krize kadar geleneksel rollerini srdrmlerdir. Gnmzde ise durum olduka deimitir ve deimeye devam etmektedir. Nitekim 1980lerden sonra balayan ekonomik ve sosyal alandaki gelimelerin etkisiyle artk ileri srlen senaryolarda sendikalar ya yoktur ya da ok az bir role sahiptir. zellikle gnmzde yaanan hzl deiim sreci iinde sendikal hareketin ve endstri ilikilerinin temel geleneklerini ve varsaymlarn deerlendirmek olduka zordur. Btn bu gelimelerin sonucu olarak, endstri ilikileri sisteminin ayandan biri olan sendikalar ortadan kalkmasa bile rolleri azalacak gibi grlmektedir. Bu sistemde devlet, sisteme seyirci fakat yasal ereveyi de oluturan ve piyasann rekabeti yapsna gre hareket eden bir koruma gelmektedir. Sistemde etkin olan gler devlet dzenlemeleri, iveren ve piyasa artlardr. Dolaysyla sistemin genel erevesini de bunlar belirleyecek ve sistem iinde daha etkin bir hale geleceklerdir. Endstri ilikileri tarihi, retimden daha fazla pay almak isteyen iiler ve iverenlerin birbirleriyle giritikleri kyasya mcadelelerle doludur. Bu yzden Sanayi Devriminden gnmze kadar olan dnem bir atma zellikle 1970lerden sonra balayan sanayi-tesi dnm hareketi ile birlikte yumuamaya balamtr. Bundan dolay sanayi devriminden sonra 1970lere kadar olan atmac dnemin sona ermekte olduunu sylemek mmkndr. Gnmzde ise, atma ve mcadelenin yerini uzlamann ald grlmektedir. 1970lerden sonraki dnem uzlamac bir dnem zellii gstermektedir. Sendikasz endstri ilikileri sistemin douuna yol aan olaylardan birisi de budur. Endstri ilikileri yerine sendikasz endstri ilikileri kavramn kullanmak, tm istihdam ilikilerini iine alacak ekilde konunun snrlarnn yeniden tanmlanmasn gerektirmektedir. Endstri ilikileri sisteminde meydana gelen deiikliklerle ilgili olarak ortaya kan tartmalarn ou kurumsal seviyedeki deimelerle ilgilidir. Bununla beraber, kurulu ve firmalarn genel ekonomik baars, yeni teknoloji yatrm, verimlilik ve cret dzeyleri olarak endstri

49

ilikilerinde elde edilen sonularn incelenmesi ihtiyac domutur. Bu sonucun elde edilmesinde sendikal kurululara m yoksa sendikasz icraatnn m daha nemli olduu sz konusu olmutur.

1.3. Endstri likileri Sisteminin Gelime Aamalar Endstri ilikilerinin geirdii geliim sreci incelendiinde, endstri ilikilerinin farkl lkelerde, farkl siyasi, kltrel, iktisadi ve sosyal artlarn etkisi altnda kalarak farkl bir gelime trendi izledii grlmektedir. Bu nedenle her lkenin endstri ilikileri sistemi kendine zg birtakm zelliklere sahiptir. Endstri ilikileri ile ilgili snflandrmalarda belirli ltler etkili olmaktadr. Burada aamalar snflandrlrken, temel kstas devletin endstri ilikiler sistemindeki mdahaleci niteliidir. nk devlet, her dnemde, endstri ilikileri sisteminin erevesinin snrlarn izen, sistemin ynn belirleyen nemli bir aktr olmutur.

1.3.1. Kitle retim Dnemi Kitle retim dnemi, sanayilemenin ilk dnemlerine tekabl eden balang dnemini kapsar. Bu dnemde toplu szleme ve rgtsel anlamda etkili ve gl sendikalar mevcut deildi. i ile iveren arasnda gnmz anlamnda bir akit anlay yoktu. nk bu dnemde toplu pazarlk gelimedii gibi, iiler de ok zayf bir konumdaydlar. Makinelerin ortaya kmas ile ktle retim dnemi balamtr. Makineler geliip yaygnlatka uzun alma saatlerini dk cretler ve isizlik izlemitir. Yine bu dnemde kadn ve kk yataki ocuklar zor artlar altnda almaya zorlanmlardr. Devlete korunmad ve rgtlenmelerine izin verilmedii iin burjuva karsnda zayf durumda kalan iiler iverenlerin kendilerine nerdikleri cretleri kabul etmek zorunda kalmlardr. Bu dnemde devletin sosyal hayata mdahalesi pek ho karlanmyordu. Bunun da nedeni sanayi devrimi sonras ortaya kan sosyal kuram ve felsefeler idi.

50

Bu yeni felsefeye gre hkmet iktisadi ve sosyal hayattan kanabildii srece, genel refahn olumasna hizmet etmi olacakt. Liberal dnce biimi kendini endstri ilikiler alannda da hissettirmi ve endstri ilikileri sisteminden devletin dlanmasna neden olmutur.

1.3.2. Mdahaleci Dnem Bu dnemde ekonomik ve sosyal yapda meydana gelen baz gelimeler, devletin sosyal hayata, zellikle alma hayatnn karmasn ve alanlar koruyucu baz hukuksal dzenlemeleri getirmesi sosyal yapdaki deiiklik sonucu bir zorunluk olarak kendini hissettirmektedir. Devletin alma hayatna mdahale ederek i hukuku kurallarn meydana getirdii ve mdahaleci dnem olarak anlan ikinci aamadan sonra bu dnemi izlemitir. Bunun sonucu olarak da sosyal devlet anlay gelimitir. Bu amala alma hayatnda ilk nce bireysel i hukuku uygulamalar, ardndan alanlarn rgtlenmeleri ile toplu i hukuku gelimitir66. 1930lu yllarda sendikalar, ada toplumlarn ekonomi politikalarn belirleyecek fikirlere kaynaklk etmilerdir. ou sendikalar 1929 krizinden sonra ekonomik krizlere kar kitle retimini artracak Keynesci politikalar belki Keynesten biraz nce savunmulardr. Devletin mdahaleci anlayyla paralellik arz eden bu yaklam sendikalarn ekonomik politikalarn belirlenmesindeki rollerini de artrmtr67.

1.3.3. Liberal Dnem Endstri ilikileri sistemi asndan bu dnem altna nitelendirilmektedir. Bu dnemin dier bir nemli zellii, sosyal devlet anlaynn hakim olmasdr.

66 67

KORAY Meryem, Deien Koullarda Sendikaclk, TSES Yaynlar, stanbul, 1994, s. 33 DELCAN Mustafa, Sanayilemenin Endstri likilerine Etkisi, (Yaymlanmam Doktora

Tezi), ., Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1995, s. 75

51

Liberal dnemde alma hayatnn ilemesinde belirleyici olan faktr, devletin mdahaleci rol ve yasal dzenlemeleri olmakla birlikte, alma hayatnda taraflar arasndaki ilikileri belirleyen asl etken toplu pazarlk ve toplu szlemelerin nemli bir arlkta olmasdr. Burada devletin asl fonksiyonu, taraflar ve deiik kar gruplar arasnda denge ve uzlama salayc bir rol oynama eklindedir68. Bu dnemin dier bir zellii endstri ilikilerinde kurumsal yaklamlarn etkin hale gelmesidir69. Bunun sonucu olarak, alanlarn korunmasn salayacak dzenlemeler, daha sonra iilerin rgtlenme ve toplu pazarlk haklarn gvence altna alan toplu i hukuku ortaya km ve bu konuda yasal dzenlemeler yaplmtr.

1.3.4. Sendikasz Endstri likileri 1970 sonras kreselleme ile birlikte dnsel alanda ortaya kan en nemli gelime neo-liberal akmlarn g kazanmalar olurken, sendikalar iin de yeni oluumlar ve senaryolar ortaya kmtr. Bu yeni gelimeler, endstri ilikileri sisteminde ortaya kan post-endstriyel dnm srecinin tamamlanmasyla birlikte ortaya kacak yeni sistemin ne gibi bir yapya kavuaca ile ilgilidir. Bu senaryolar iinde en nemlisi sendikalarn etkinliinin azalaca konusundaki grlerdir. Eer gelecekte sendikalarn varlklarn zayfta olsa srdrememeleri sz konusu olursa inisiyatifin tamamen ynetiminin eline getii bir endstri ilikileri geliecektir. Sendikasz endstri ilikileri sistemi ilikileri geliecektir. Balayan postendstriyel dnm sonras gndeme gelmitir. Bu dnemin nemli zellii bireyi n plana karan bir anlay iinde olmasdr. Ve bu dnemin dier bir zellii ise, bu dnemde eitli sanayi dallarndaki birok iletme sendikasz ynetimi benimseyerek

68

KORAY Meryem, Endstri likileri, Basisen Kltr ve Eitim Yaynlar Naizz, stanbul, 1992, KURTULMU N.,Endstri likilerinin Model nsan Tipi Asndan ncelenmesi,

s.33
69

(Yaygnlam Doktora Tezi), . . Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1992, s. 95

52

ve yeni sendikasz ynetim teknikleri gelitirerek, sendikasz alma tarznn sendikal endstri ilikileri yerine ikame etmeye allmasdr. Tezin bundan sonraki blmnde ise endstri ilikilerini zelletirme balamnda, endstri ilikilerinin taraflar olan ii, iveren ve devlet asndan deerlendirmeye alacaz.

2. ZELLETRMENN ENDSTR LKLERNE ETKS VE ZELLETRMENN ENDSTR LKLERNN TARAFLARI AISINDAN DEERLENDRLMES zelletirmenin sosyal etkileri ncelikle, zelletirme konusu olan iktisadi birimlerin alanlar ve onlar evreleyen endstri ilikileri sistemini etkilemektedir. stihdam, sendikalama, cretler ve toplu szleme uygulamalar zerindeki ksa dnemli etkileri yannda bir btn olarak endstri ilikileri sistemini etkileyen uzun dnemli etkileri vardr. Yalnzca alanlarla snrl olmamak zere gelir olarak refah seviyesini etkileyen zelletirmenin bu yn iktisadi amalarndan daha az nemli deildir70. te endstri ilikileri sistemi dinamik bir yap olup zaman iinde meydana gelen gelimelerin etkisiyle bakalam geirir. Sistemi meydana getiren ve esaslarn belirleyen kaldeler vardr ve deimemitir. Bunlar ii, iveren ve devlettir. zelletirmeyi ite bu endstri ilikilerinin taraflar asndan incelediimizde istihdam, verimlilik, sendikalama, cretler ve retim kapasitesi eklinde bir srele karlam olacaz. Bu srelerle birlikte etkiler incelenip devletin rollerini anlatmaya alacaz. yle zelletirmenin endstri ilikilerine etkisini ksaca anlatmaya altmzda sendikalamayla ilgili ksa bir giri yapmak doru olacaktr.

70

ALPER Yusuf, ktisadi Amalar ve Sosyal Sonularyla zelletirme, Salk Yaynlar,

Ankara 1994, s. 95

53

Bilindii gibi, Trkiye sendikalama orannn olduka dk olduu bir lkedir. Her ne kadar sendikalama oran % 66.41 olarak gsterilmekteyse de alanlarn byk bir blmnn resmi kaytlarda yer almad ve mkerrer kaytlarn yetki alabilmeleri iin fazla sayda gsterildii bilinmektedir. Bu erevede, sendikalama oran olarak sivil istihdam iinde sendikalarn oran dikkate alndnda % 13.3 gibi olduka dk oranla karlarz. Sendikal rgtlenmenin bu denli dk olduu lkemizde, sendikalama orannn nemli bir blmn, istihdam iindeki dk payna karn, kamu kesimi alanlar oluturmaktadr. zelletirme ile ilgili btn tartmalarda, zelletirmenin istihdamdan sonraki ikinci nemli sosyal etki alannn sendikal faaliyetle ilgili olaca arlkl olarak dile getirilmektedir. Sendikal hareket zerine olan etkinin olumsuz ynde olmas, zelletirme faaliyetlerine ynelik ilk ve en byk tepkinin sendikal hareket zerine olmas, zelletirme faaliyetlerine ynelik ilk ve en byk tepkinin sendikal rgtlerden gelmesine yol amaktadr. Sendikalar bir yandan alanlarn menfaatlerini koruma amacna ynelik bir zelletirme kart hareket balatrken, dier yandan da, ok doal olarak zelletirmenin kendi faaliyet alanlarn daraltmasn veya sona erdirmesini nlemeye almaktadrlar71. zelletirmenin sendikal hareket zerine etkileri iki ynldr. lk etki sendikal ii saysnn toplam ii saysna oran ile ilgili olan sendikalama, ikincisi ise sendikalarn faaliyetleri ve endstri ilikileri iindeki yeri ve rolleri ile ilgili olan sendikacla yneliktir.

71

Y.a.g.e., s. 112

54

2.1. iler Asndan Deerlendirilmesi Sanayi devrimi ile birlikte fabrikalarn douu beraberinde ii snfn ortaya karmtr. Yeni sistemin temel dncesi olan liberalizm ile birlikte yeni makinelerin retim hayatna girmesi, lonca dzeninin sona ermesine sebep olmutur. Bu dnemde ortaya kan sanayileme hareketi, ihtiyac olan vasfl igcn kk zanaatlardan, vasfsz ign de krsal kesimden ehirlere g eden kiilerden temin ederek, yeni bir sanayi ii snfn ortaya karmtr72. Ortadan kalkan loncalarla birlikte usta, kalfalar da birer emeki durumuna geldiler. Sanayi devriminin bir sonucu olarak ortaya kan ii denilen yeni emeki snfn yaam ve alma koullarnda zamanla byk deiiklikler olmutur. nsann igcn aan ve insanlkla badamayan alma koullar, kadn ve ocuklarn zor alma artlarna maruz kalmalar, bu dnemin temel zellikleri olarak ortaya kmtr. Fabrikalarn hzl bir ekilde art, emek sahiplerinin saysnda da byk miktarlarda artlara neden olmutur. ilerin bu artlardan faydalanarak kurduklar birlikler yasa koyucu tarafndan kesin bir ekilde yasaklanmtr. Bu dnem iiler iin olduka zor bir dnemdi. nk Franzs ihtilali ile ortaya kan ferdiyeti dnceler, kurulacak btn mesleki kurulular, kiinin alma zgrl ile badamad gerekesiyle yasaklanmt. Ayrca iilerin iveren kesimine kar birlemeleri ve mcadeleye girimeleri, iktidar elinde bulunduran burjuva snfn endielendirmitir. Btn bunlara ramen, iiler nceleri mesleki teekkl eklinde kurduklar ve daha sonra gelitirdikleri rgtlerini gelitirmeyi baarmlardr. Ayrca iiler bu dnemde grev silahn kullanmaktan da geri kalmamlard. Sanayilemenin ilk dnemlerinden itibaren, yeni gelien sendikalara kar tepkiler sert olmutur. Hatta bu dnemde sendikalar gereksiz, ekonomik ve sosyal hayatn geliimi zerinde hibir faydas olmayan, anarist rgtler olarak grlmlerdir. Bu durum II. Dnya Savandan sonraki dneme kadar srmtr. Bu dnemde ise sendikalara daha lml yaklalm, ekonomik ve sosyal hayatn ileyiinde olumlu etkileri olduu konusundaki inan yaygnlk kazanmtr. Fakat bu

72

EKN N., Endstri likileri, 5-Bask, stanbul, 1989, S. 10

55

seferki grlerin nitelii ncekilerden biraz daha farkldr. Sanayilemenin ilk dnemlerinde, sendikalara kar olan tepkiler, hem iveren ve hem de devlet tarafndan dorudan desteklenmi ve sendikalara kar iddet kullanma yoluna gidilmitir. Hatta bu rgtler belirli dnemlerde devlet tarafndan kapatlmlardr. Siyasi rejimin ii hareketine kar taknd sert ve acmasz tavr, sendikacln gelimesi zerinde byk lde etkili olmutur. Bundan baka, iilere sendikalama hakknn tannmas da sendikacln gelimesine yardmc olmutur. Buna karlk ii hareketlerini iddet kullanarak bastrmaya ynelik faaliyetler sendikacln yasa d yollara sapmasna yol amtr. Bir iktisat politikas arac olarak kullanlan zelletirme uygulamalar ile ilk etkiler sosyal alanda ortaya kmakta ve nemli sorunlar domaktadr. zelletirilecek iletmelerde alanlar ve onlar temsil eden, onlarn haklarn ve karlarn korumaya alan sendikalar, bu sorunlarla dorudan karlamakta ve zelletirme uygulamalarna kar mcadele vermektedir. Bugn gelinen noktada zelletirme, alanlarn i gvencesi, alma koullar, cretler, sendikal hak ve zgrlkler ve kazanlm haklar asndan olduu kadar toplumun genel kar ve hatta ulusal bamszlk ve btnlmz asndan da ciddi sorunlar gndeme getirmektedir. zelletirmenin alanlar ve sendikalar zerindeki etkileri tm lkeler asndan benzer zellikler gstermekle birlikte, Trkiye gibi sendikal hak ve zgrlklerin ciddi engellerle karlat, isizliin arlat i gvencesinin bulunmad gelimekte olan lkelerde tahribat ok daha derin olarak yaanmaktadr. lkemizde 14 yldr youn olarak srdrlen zelletirme program ve uygulamalar isizlik, sendikaszlatrma, cretlerde d, alma koullarnda gerileme gibi sonularla karmza kmaktadr.

2.1.1. zelletirmenin stihdam zerine Etkileri zelletirme ile dorudan veya dolayl olarak ilgilenen btn taraflarn tartmasz kabul ettikleri hususlarn banda zelletirmenin en nemli sosyal

56

sonularnn dorudan

istihdamla

ilgili

olaca banda

hususu

gelmektedir.

zelletirmenin alanlar

sonularndan dorudan etkilenen taraflarn banda zelletirilen sonularndan etkilenen taraflarn zelletirilen kurulularda gelmektedir. Bu etkinin yn de, mlkiyetin tabana yaylmas dnda genel olarak olumsuz grlmektedir. Bu sonular dikkate alnarak bakldnda, zelletirme faaliyetlerine ynelik en sert tepkilerin alanlar ve sendikalardan geldii grlmektedir. zelletirme kart olanlar, istihdam zerindeki olumsuz etkilerin btn bir zelletirme politikasn olumsuz etkileyeceini ileri srmektedirler. zelletirme taraftarlar ise, zellikle mlkiyet ve ynetim devrini ngren dar anlamdaki zelletirmenin ksa dnemde istihdam seviyesi zerinde olumsuz etkileri olaca kabul etmekle birlikte, uzun dnemde ekonomide salanan genel nitelik artnn bu olumsuzluu gidereceini iddia etmektedirler. Ancak, zelletirmenin istihdamla ilgili etkileri yalnzca istihdam seviyesi ile snrl deildir. i devrine ve alanlarn statlerine ynelik etkileri de vardr73. Hemen belirtelim ki, zelletirme uygulamalar ksa dnemde istihdam daraltacak ve isizlik orann artracaktr. Ancak uzun dnemde ise zelletirilen kamu iktisadi teebbsleri zel sektr elinde karllk ve verimlilik ilkeleri dorultusunda altrlabilirse yeni yatrmlara giriilecektir. Bu yeni yatrmlarla hem zelletirmeyle isiz kalacaklara hem de ekonomide var olan isizlere i imkan salanm olacaktr74. Fakat zelletirilen kurulular karllk ve verimlilik ilkeleri dorultusunda altrlmazlar ise ortaya kacak isizlik muhtemel problemleri de beraberinde getirecektir. Her eyden evvel zelletirmeyle iini ve cretini kaybeden insanlarn topluma ve devlete kar nefret duygular artabilecektir. Sosyal huzursuzluklarn artmasyla birlikte su ileme oran da artacaktr75. sizlik sigortas yasa tasarsnn gerekesinde denildii gibi;

73 74 75

ALPER, a.g.e. , S. 96 GER lhan, Hak- 16. yl Etkinlik, Hak- Yaynlar, Ankara, s. 198 BEDR Eyp, Hak- Dergisi, say. 18, s. 50

57

- sizlik, bireylerin fiziksel ve dnsel saln etkileyerek hrn, su ilemeye yatkn olmalarna, ulusal dayanmann bozulmas, - Toplumun deer yarglarnn yitirilip sosyal karklklarn olumasna, bireylerin belirli bir gelirden yoksun kalmalar nedeniyle yaamsal ihtiyalarnn ncelik kazanmasna eitim ve kltre ayrlan zaman ve gelirin yok olmasna, - lkenin insangc kaynaklarnn israf edilmesine neden olmaktadr. zelletirmenin istihdam seviyesine etkileri yalnzca zelletirme sonrasnda ortaya kmaz. Bu etkiler zelletirme ncesi dnemde balar. zelletirilecek iletmenin zel sektr tarafndan satn veya devir alnmasn salamak iin yaplan almalar arasnda, ar istihdamn daraltlmas da vardr. stihdam daralmasna ynelik tedbirler ile siyasal iktidarlar zelletirmenin sosyal ykn ksmen stlenmekte ve teebbsn yeni sahibinin karlaaca problemleri hafifletmeyi amalamaktadr. zel sektrn istihdam politikas verimlilik ve ie gre adam politikalar erevesinde ekillendii iin, zelletirme ile birlikte ar istihdam ortadan kaldrlacaktr. Ynetim ve mlkiyeti zel sektre devredilen kurumlarda iten karmalar balayacak ve ncelikle ar istihdam eritilmeye allacaktr. ktisadi birimin zelletirme sonras sosyal problemlerini azaltmak iin hkmetler istihdam fazlasn, sosyal haklarn vererek eritmeye alrlar. Bu eritme, erken emeklilik, sosyal hukuka gre almalar gereken tazminatlara ilave olarak ayrca tazminat verilmesi, iten karlanlarn ncelikli ve ayrcalkl olarak isizlik sigortas kapsamna alnmas gibi uygulamalarla gerekletirilmeye allr76. te yandan zelletirme dolaysyla iten karlanlarn i bulmalarn kolaylatrc tedbirlerin alnmas, zelletirme ncesi ortaya kacak istihdam daralmasnn sosyal sonularn azaltmaya ynelik tedbirlerden birisidir. lkemizde zelletirme ncesi istihdam seviyesinde daralmaya ilikin ilk rnek, zelletirme uygulamalarnn ilk olarak yapld imento sektrnde

76

ALPER, a.g.e. , s. 100

58

grlmtr. TOSANa ait iyerlerinde zelletirmeye ilikin yasalarn kt 1984 ylna kadar istihdamda toplam %20.4 orannda azaltmaya gidilmitir. imento sektrnde 1985 ylnda 12.136 olan toplam istihdam 1989da 9.658e dmtr. stihdam azaltarak sat cazip hale getirmek, zelletirilecek iletmeleri daha rahat satmak hedeflenmitir77. zelletirmenin istihdam seviyesine en kapsaml ve olumsuz sonular ise zelletirme sonrasnda ortaya kmaktadr. zelletirme tipi ile istihdam seviyesine etkileri arasnda dorudan bir iliki vardr. Mlkiyet ve ynetim devri ile gerekletirilen dar anlamda zelletirmenin istihdam seviyesine etkileri daha ksa zamanda ortaya kmaktadr. Daha nce de belirtildii zere, zelletirme ile ilgili btn taraflarn tartmasz kabul ettii husus, zelletirmenin ilk tesirlerinin istihdam seviyesini azaltacadr. Bu dnce, kamu kesiminde eitli sebeplere bal olarak olmas gerekenden daha fazla kiinin istihdam edildii, teebbsn zel sektre gemesi halinde verimlilik kriterinin hayata geirilmesi ile bu fazla istihdamn eritileceidir. Kamu kesiminde istihdam fazlas olduu, sendikalar ve alanlar tarafndan da kabul edilmekte, zelletirme karsndaki tutumlarn bu azalmann sonularn bertaraf etme ynnde younlatrmaktadrlar. zelletirmenin zellikle KT niteliinde kurumlardaki istihdam seviyesini azaltmasn dikkatli deerlendirmek gerekir. nk zelletirme olmadan dahi, KTlere ynelik reform almalarnda, ar istihdamn eritilmesi iin dnlen bu kurumlar reorganize etmekti. KTlerin reorganizyonu iin yrtlen btn almalarda bu kurulularn bata gelen problemleri arasnda ar istihdam ncelikle saylmtr. Hatta KTlerin sosyal amalarndan bahsedilerek, ar istihdam isizlikle mcadelede bilerek tercih edilen bir yntem olarak sunulmutur. Bu bakmdan bir zelletirme faaliyeti sz konusu olmasa bile, KTleri verimli olarak altrmak isteyen btn hkmetler iin ar istihdamn eritilmesi kanlmaz bir

77

PETROL-, Petrol Yll 1992, Yayn No:33, stanbul, 1993 s. 524

59

yol olacaktr. zelletirilen KTlerde ortaya kacak olan istihdam daralmasn bu gerei de dikkate alarak deerlendirmek daha salkl olacaktr. zelletirilen belli bal kamu kurulularnda zelletirme ile iten atlmalarn izledii seyri ortaya koyan bir rnek verecek olursak buna en gzel rnek imento sektrdr. imento sektrnde TOSANa ait 5 fabrikann Fransz Societe Des Ciments Francois (SCF) firmas tarafndan alnmas ile istihdam daraltlmtr. Daha sonra eitli Trk irketlerince alnan imento fabrikalarnda da sattan ksa bir sre sonra benzer istihdam azaltmalar olmutur.

Tablo 2: imento Fabrikalarnda zelletirme Sonras stihdam itosan zelletirme imento Tarihi Fabrikalar 1)Afyon 8.9.1989 2)Ankara 8.9.1989 3)stanbul Yunus 4)Pnarhisar 8.9.1989 5)Balkesir 8.9.1989 6)Gaziantep 3.12.1992 7)orum 25.12.1992 8)Denizli 4.12.1992 9)Trabzon 3.12.1992 10)Sivas 25.12.1992 11)Nide 1991-1992 12)Ladik 21.4.1993 13Akale 17.6.1993 14)anlurfa 21.4.1993 15)Bartn 6.5.1993 16)Lalapaa 14.6.1996 17)Gmhane 5.7.1996 18)Kars 18.6.1996 19)Elaz 12.6.1996 20)Van 12.6.1996 Toplam Kalan i Says:5.400 Toplam alan i Says 1990 281 309 361 308 337 320 317 256 267 313 323 257 233 237 253 16 243 289 224 5.144 256 1992 153 136 164 154 150 138 166 165 185 277 168 246 178 229 227 99 38 208 257 150 3.788 1.612 1993 133 132 158 150 144 238 248 138 182 267 168 246 151 223 218 178 46 197 246 139 3.602 1.798 1994 125 123 151 151 125 142 117 56 119 122 89 159 126 148 124 167 46 162 221 130 2.603 1.798 1995 124 118 144 151 123 123 117 10 108 122 96 145 118 132 114 158 46 152 213 125 2.433 2.967 1996 122 116 140 151 120 118 117 10 99 121 84 144 115 131 113 157 46 144 203 121 2.372 3.028

Kaynak: T.imse ,1997,Petrol-,1997

60

Yukardaki tabloda da grld zere, imento Fabrikalarnda youn olarak yaanan i akdi fesihleri ile TOSANa bal 20 fabrikada alan 5400 iinin 3.028i (%56,65) iten atlm ve 1996 ylnda 2.372 ii kalmtr. 1992 yl sonunda zelletirilen Denizli imentoda 1992de 265 ii alrken 1995te sadece 10 ii (iten atlma oran %96), Nide imentoda ise 1992de 323 ii alrken 1995te 84 ii (iten atlma oran %73,9) kalmtr. Pek ok fabrikada zelletirme ncesinde ii karma yoluna gidilmiken; Lalapaa ve Gmhane fabrikalarnda ii saysnda art grlmektedir. zelletirme ile birlikte gerek ar istihdam, gerekse geri teknolojilerin yenilenmesi sonucu iten karlan iiler, zellikle kentlerde nemli boyutta olan isizlii daha da ykseltmektedir. gc piyasasnda emek arz ve talep dengesinin emek arz aleyhine bozulmas ile ii daha dk cret ve daha olumsuz alma koullarn kabullenmek zorunda kalmaktadr. Bylece ii sendikalarnn da toplu pazarlk gcnde nemli lde kayplar ortaya kmaktadr. stihdamla ilgili olarak zelletirmenin, en azndan ksa dnemde ortaya kacak etkilerinden biri de ii devrinin artmas olacaktr. Kamu kesimi iyerlerinde uzun sreli istihdam ve bu kurumlarda emekli oluncaya kadar alma yaygn bir uygulamadr. zel sektr bu endieleri tamakszn bir yandan daha verimli olanlar altrmak, dier yandan koruyucu i mevzuatnn getirdii kdem tazminat ve benzeri ykmllklerden kurtulmak iin ii devrini artrabilir. Bu da alanlarn istihdam gvencesinin nemli lde azalmas anlamna gelir. Bu durumlarn doal sonucu olarak ortaya kan bu isizlik ise pek ok sosyal muhteval problemlerin kaynan tekil etmektedir. Su ileme eilimleri artmaktadr. zellikle bir i bulmu iken, zelletirme uygulamalar sonucunda ilerini kaybeden insanlarn ortaya kmas, bu eilimleri daha da artracaktr. ini ve cretini kaybeden insanlarda dejenerasyon daha hzl olaca iin bu insanlarda

61

topluma ve devlete kar nefret duygular artabilir. Bu durum ise, lkemiz asndan arzu edilen bir durum deildir78. zelletirme sonucu KTlerin mlkiyet ve ynetiminin zel kesime devrinin, belli lde bu kamu iletmelerinde alanlarn ilerini kaybetmelerine neden olmas doaldr. nk bu kurulularda fazla bir igc istihdam olduu bilinen bir gerektir. te yandan, bu kurululardaki personel mevcut nitelikleri ile kamu iletmelerini satn alan ya da devralan zel kesimin beklentilerine uymayabilir. Bu nedenle zelletirme sonucu KT ve bal kurulularda alanlarn ilerini kaybetmeleri kanlmaz bir sonutur79. Dar anlamdaki zelletirme, zelletirilen teebbslerde alanlarn istihdam statlerini ve ilikilerini dorudan etkileyecektir. zelletirilen kurulutaki devlet hissesi %50nin altna dt zaman teebbsn hukuki nitelii deiecek ve zel hukuk hkmlerine tabi bir tzel kiilik halini alacaktr. Bu durumda, daha nceki alma statleri ne olursa olsun, btn alanlar herhangi bir iletme gerek kalmakszn hizmet akdi ile alan kiiler haline geleceklerdir80. Daha nce hizmet akdine bal olarak alanlarn statlerinde bir deime olmamakla birlikte, memur statsnde alanlarn statleri tamamen deiecek ve hizmet akdine bal olarak almaya balayacaklardr. Bu deime, istihdam gvencelerinden cretlerine kadar btn alma ilikilerini kkl ekilde deitirecektir. Memurlar iin sz konusu olan deiiklik, szlemeli personel iin de geerli olacaktr. Szlemeli personel de hizmet akdi ile alan kii statsnde, alma hayatn devam ettirecektir. alma statlerinin deimesi, daha nce memur ve szlemeli personel olarak alanlarn ie alnmalar, iyeri deitirmeleri, atanmalar, ykselmeleri, cretleri ve iten karlmalar ile ilgili btn prosedr deitirecektir. Bu

78

BEDR Eyp, zelletime Uygulamalarnn ten karmalara ve stihdam Daralmasna SARIASLAN, a.g.e. , s. 17 TUNCAY Can, zelletirme ve i Hukukuna likin Sonular, i,mento-veren, Cilt:5,

Neden Olaca Aktr, Hak- Dergisi, Say:18, Ankara, 1992, s. 50

79 80

say:5, 1991, s. 7

62

deiiklik, alanlar arasnda stat farkllndan kaynaklanan ilikilerin de deimesine yol aacaktr. alanlar arsndaki brokratik yapdan kaynaklanan altst ilikisi tamamen deiecektir. zelletirme ie alma, altrma ve iten karma ile karma ile ilgili istihdam ilikilerinde de kkl deiiklikler meydana getirecektir. Bu deiikliklerin kayna, teebbs ynetimindeki anlay farklldr. Siyasi iktidarn politik tercihlerine uygun bir ynetim anlaynn yerini teebbs sahiplerinin menfaatlerini n planda tutan bir ynetim anlay olacaktr. Ynetimdeki deiiklik ilk etkisini ie almada gsterecek, politikaclarn ve brokratlarn teebbs zerindeki etkisi ortadan kalkaca iin adam kayrma esasna dayanan ie almalar sona erecektir. zelletirilen teebbsn sahipleri tarafndan ynetici olarak atananlar, eleman seiminde vasf ve ie uygunluk kriterlerine ncelik vereceklerdir81. e almada meydana gelen deime, alma sresince ve iten karmada da geerli olacaktr. Vasf ve alma kapasitesi olarak teebbs faydal olmadna inanlan kiiler, herhangi bir politik endie ile karlalmakszn iten karlabileceklerdir.

2.1.2. zelletirmenin Sendikalama zerine Etkileri Tm dnyada 1970li yllarn sonundan itibaren, piyasalara mdahale terk edilerek, serbest piyasa ekonomisi tm piyasalara hakim klnmak istenmitir. Serbest piyasa mekanizmasnn ileyiinin bir sonucu olarak, devlet kltlm, devletin altrd insanlarn says azaltlm ve sendikalama oranlar dmtr. Sendikal ii says ile sendikalarn gc ve etkinlikleri arasnda dorudan bir balant vardr. alma hayat ile ilgili temel problemlerin zlm olmas, zellikle gelimi lkelerde ideolojik tercihi ne olursa olsun btn siyasi iktidarlarn sosyal devlet anlayna uygun politikalar takip etmeleri igcnn yapsndaki deime ve fertlerin siyasi ve sosyal sistem hakkndaki grlerinin deimesi,

81

ALPER, a.g.e. , S. 110

63

gelimi lkelerde sendikalamay azaltmtr.zelletirme sendikalama orannn dmesine neden olabilecek bir gelime olarak ortaya kmaktadr. zelletirmenin genel sendikalar orannda yol aaca deimeler, en fazla kamu sektrn ve bu sektrde faaliyet gsteren kamu sendikalarn etkileyecektir82. Neo-liberaller tarafndan her derde deva bir ial olarak savunulan zelletirme ile kamu kurumlarnda rgtlenmi sendikalarn glerinde de azalma gndeme gelmitir. Serbest piyasa mekanizmasnn ileyii iinde sendikalama oranlarnda dme grlrken, ekonomik kriz ve isizlik nlenememitir. zelletirmenin sendikalar zerinde etkisi, zelletirme uygulamalarna ynelik ilk ve en nemli tepkilerin sendikal rgtlerden gelmesine neden olmutur. Bugn sendikalar, bir yandan alanlarn menfaatlerini korumaya ynelik bir zelletirme kart mcadele verirlerken, dier yandan da, ok doal olarak zelletirmenin faaliyet alanlarn daraltmasn veya sona erdirilmesini nlemeye almaktadr. Trkiyede zelletirme ile sendikalatrma ynnde neler yapld ve ye kayb ile sendikalarn etkinliklerinin nasl etkilendii bu srete belirtilmektedir. Sendikalar sendikalama konusunda endieye iten en byk faktr, istihdam seviyesinin dmesi ve iletme leinin klmesinin tesinde, zel sektr iverenin sendikalar kar olan tavr ile ilgilidir. Bir genelleme yapmak mmkn olmamakla birlikte, zel sektr iverenleri sendikalara kardrlar ve iyerlerinde alanlarn sendika yesi olmasn istemezler. Bu tavr onlar sendikalamaya kar tedbirler alamaya sevkeder. Sendikay kendi ynetim gcne ortak olarak gren iveren, sendikalar devre d brakma ynnde faaliyet gsterebilir. Sendikalar en fazla endielendiren husus da, iverenlerin byle bir tavr iine girmeleridir. Sendikalama orannda dme yaratmayacak bir zelletirme mmkn grlmemekle birlikte, meydana gelecek olan dme, iletme lei ve iveren

82

ALPER, a.g.e. , s. 114

64

davranna bal olarak deiik iddette kendini gsterebilir. Toplu szleme geleneinin yerletii ve iyerlerinin byk lekli olduu durumlarda sendikalama zerindeki olumsuz etki asgariye iner. ancak, sendikal hareketin kamu desteinde gelitii gelimekte olan lkelerde, zelletirmenin iveren davranndaki deime dolays ile sendikalama orann nemli oranda drecei aktr. zelletirmenin sendikalamaya etkisi yalnzca oran azaltma veya ykseltme ynnde olmayacaktr. zelletirmenin bir baka etkisi, sendikalar arasndaki g dalmn deitirecek ekilde sendikalama oranna etki etmesinden kaynaklanacaktr. Kamu ve zel sektr ayrmnn nemli olduu lkelerde zelletirme igcnn sektrel dalmn deitirecek ve zel sektrde alanlarn toplam igcne oran ykselecektir. Bu deime doal olarak kamu ve zel sektr sendikalarnn ye saylarn ve sendikalama oranlarn etkileyecektir. Kamu ve zel sektr sendikalarnn g oranlarndaki deime ise endstri ilikilerinin btnn etkileyecek etkilere sahip olabilecektir83. zelletirme nedeniyle istihdam sayesinde meydana gelen dme;

sendikalama orannn dmesinin ilk sebebini oluturmaktadr. Dolaysyla daha nce akladmz zelletirme ile yaanan iten karmalar ve sendikalarn ye kaybna uramas konular birbirini tamamlar niteliktedir. zelletirme, iktisadi faaliyet kollar arasndaki sendikalama oranlarn da deitirebilecektir. zelletirme dolaysyla igc daralmas grlen iktisadi faaliyet kollarnda isiz kalarak sektr deitiren igcnn yeniden almaya balad iktisadi faaliyet kollarndaki sendikal ii saysnda artmalar grlebilecektir. Bu deimenin sendikalamaya etkisi ise, igc daralmas ortaya kan iktisadi faaliyet kolu ile igc genilemesi yaanan sendikalardaki genel sendikalama oranlarna bal olarak ortaya kacaktr. zelletirmenin sendikal faaliyet zerindeki en olumsuz etkisi, henz sendikal hareketin yeterince gelimedii gelimekte olan lkelerde grlecektir. Bir ok gelimekte olan lkede sendikal hareket kamunun destei ile geliir. Bu

83

Y.a.g.e. , s. 116

65

sendikalamann en somut alan sendikalamann kolaylatrd ve hatta tevik edildii kamu iyerleridir. Trk sendikaclk hareketinin nderleri, byk lde kamu iyerlerinden kmtr. zelletirme, sendikalar bu tevikten mahrum brakmaktadr. Kurulu ve gelime aamasnda byle bir destekten mahrum olma sendikalarn gelime ve glenme ansn ortadan kaldracaktr. Bu durum yalnzca sendikal faaliyeti deil, btn bir endstri ilikileri sistemini etkileyecek ve yeterince gelimemi zayf bir sendikacln olduu endstri ilikileri sistemi salkl bir ekilde ilemeyecektir84. lkemizde zelletirme karsnda sendikalarn ortaya koyduu tavrlar olduka serttir. Trk sendikalar kamu iletmeciliinden yana tavr almlardr. Bunun gerekeleri ise zelletirme ile birlikte sendikalarn ye saylarndaki azalma ile politik ve ekonomik bir g kaybna urayabilecekleri toplu grmelerde ortaya kabilecek g dengesizlikleri bu kaypla birlikte cret seviyesinde bir dmeye yol aacadr. lkemizde sendikalarn zelletirmeye kar gelmelerinin dier nemli bir etkeni de, zel tarihsel zelliklerin yol at baz zgn nedenler de bulunmaktadr. Kamu kesimi, Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren mevzuat ile ngrlen veya uluslararas plandan kaynaklanan standartlarn ve sosyal politika nlemelerinin hayata geirilmesi konusunda rnek ve nc uygulamalara sahne olmutur85. Sendikalarn ye says ile sendikalarn gc arasnda dorudan bir balant olduuna gre, zelletirme nedeniyle ye kaybna urayan sendikalarn toplum iindeki gcn de azaltmaktadr. Sonu olarak, sendikal mcadele bakmndan zelletirmenin tesirleri konusundaki grler de deiecektir. Yaygn kanaat zel kesim iverenleri karsnda sendikal mcadelenin daha zor olaca eklindedir. Bir baka gr ise brokrat-politikac niteliklerini tayan ynetici yerine, gerek ynetici ile yaplacak olan sendikal mcadele daha salkl olacaktr.

84 85

Y.a.g.e. , s. 118-119 IIKLI Alparslan, zelletirme ve Sendikalar, Dnyada ve Trkiyede zelletirme adl

sempozyum, s. 44

66

te yandan, zellikle ilk kurulu yllarnda sendikalarn devlet desteine ihtiya duyduklar ve zelletirme halinde bu destein ortadan kalkaca beklentileri vardr. Bu gelime Trkiye gibi endstri ilikileri sistemini belirli seviyeye getirmi lkeler iin geerli olmamas gereken bir gerekedir. Kald ki bu destein srekli olmasnn sendikal gelimeyi olumsuz etkiledii hususu da bizzat sendikaclar tarafndan ifade edilmektedir86.

2.1.3. zelletirmenin cretler zerine Etkileri Bir lkede uygulanmakta olan ekonomik politikalarn iletme davranlarn, fiyat politikasn, yatrm kararlarn ve zellikle cret yapsn ve dzeyini etkilemektedir. Neo-liberal politikalar erevesinde uygulanan zelletirme ile zel sektr ivereni maliyetleri drme iin ncelikle cretleri azaltma yoluna gitmektedir. Dnyann pek ok lkesinde olduu gibi lkemizde de, kamunun istihdam ve sendikal haklar yannda cretler bakmndan da zel sektre rnek tekil ettii ve dzenleyici olduu dikkate alndnda, zelletirmeyle cret azalmalarnn etkilerinin geni kapsaml dnlmesi gereklilii kanlmazdr. Sendikalardaki genel kanaat, zelletirmenin cret seviyesinde bir dmeye yol aaca eklindedir. Dmenin sebebini ise zel sektr ivereninin temel davran motifinin karllk seviyesini ykseltmek olduu ve bu davrann doal sonucu olarak da cretleri dk tutma eiliminde olmas oluturmaktadr. Burada, zel sektr ivereninin maliyetleri drme vastas olarak cret seviyesini drme aracn kullanaca varsaym vardr. Eer zelletirme, ileri srld gibi bir etkinlik art salarsa cretler genel seviyesinde bir dme meydana gelmeyebilir. zelletirmenin cret seviyesinde dmeye yol amas ksa ve uzun dnemde baz artlarn varlna bal olarak gerekleebilir.

86

ALPER Yusuf, zelletirme, T. Salk i Sendikas, Ankara, 1 Kasm 1993, s. 44

67

zelletirme, byk kamu teebbslerinin kk birimlere blnerek satlmas ile gerekletirilirse, bu tip zelletirme lek deiiklii dolaysyla cretlerde dmeye yol aabilir. deme gc yksek teebbsn yerini kk ve mali tedbirlerin cretlerin seviyesini drmeye ynelik olarak alnmasn kanlmaz hale getirecektir. Trkiyede 24 Ocak kararlar sonrasnda uygulamaya balayan ve bugn de uygulanmakta olan ekonomik politikalarn bir ayan dk reel cret ve maa politikas oluturmutur. Tm toplumu etkileyen ekonomik kriz dnemlerinde ve sonrasnda, krizden k yolu olarak, cret gelirlerinin reel olarak geriletilmesi yoluna bavurulmutur. Nitekim, ekonomik istikrar salama amacyla hazrland belirtilen 5 Nisan Kararlarnn ncelikli hedeflerinden birisini de cretler oluturmutur. Maa ve cretlerde ok hzl art, ekonomik kriz nedenleri arasnda grlm, maa ve cretlerin milli gelir iindeki paynn 1989dan itibaren ykselmeye balamas olumsuz gelime olarak grlmtr. 1989 ylndan balayarak zellikle kamu kesimi ii cretleri reel olarak art gstermi, kamu kesiminde iilerin ulatklar cret dzeyi ve art oran, dier kamu alanlar ile zel sektr iileri iin rnek oluturmutur. cretli ve maal kesimin geim koullarnda grlen bu nisbi dzelme, 5 Nisan 1994teki istikrar paketi ile tmyle oradan kaldrlmtr. zelletirme ile bir verimlilik art olursa cretler genel dzeyinde bir dme meydana gelebilir. Dolaysyla ksa ve uzun dnemde baz artlarn varlna bal olarak cret seviyesi dmektedir. zelletirme, byk kamu teebbslerinin kk birimlere blnp satlmas ile gerekletirilirse, bu tip zelletirme lek deiimi nedeniyle cretlerde dmeye yol aabilir. deme gc yksek teebbsn yerini kk ve mali bakmdan zayf

68

iletmelerin olmas ile maliyetleri azaltmak iin ilk tedbir olarak cret seviyesini drme yoluna gidilecektir87. zelletirme ile iletmedeki ii devri yani ie giri klar arttnda, uzun sreden beri yksek cretle alanlarn yerine dk cretle alanlar alnmakta ve bu uygulamada cret seviyesini drmektedir. lerine devam edenlerin cretlerinde ksa dnemde bir azalma meydana gelmese de uzun dnemde yeni hizmet akitlerinde veya toplu i szlemelerinde cret artlar dk tutulduunda cret seviyesi dmektedir. Ancak zelletirme ile btn alan gruplarn cret seviyesinde dme sz konusu olmayabilir. zelletirmeden nce toplu szleme kapsam dnda alan memur ve szlemeli personel varsa ve bunlar iilere gre daha dk cret alyorsa, zel sektrde toplu szleme kapsamna dahil olma ile cretlerde art grlebilir. Dolaysyla, zelletirme sonrasnda memur statsnden ii statsne geenlerin cretlerinde bir ykselmenin bekleneceini belirtmeliyiz. Ayrca zel sektrde vasf ve performansa dayal bir cret sistemi benimsendiinden, zelletirme sonrasnda vasfl olanlarn cretlerinde ykselme olabilir. Kamu kesimi toplu i szlemesinde uygulanan seyyanen zam uygulamas yerine, vasf ve performansa bal cret zamm uygulandnda, baz alanlarn cretlerinde bir ykselme beklenebilir. stihdam seviyesindeki daralmaya bal olarak almaya devam edenlerin cret seviyesinde ykselme mmkn olabilecektir88. zelletirme sonrasnda cret seviyesinde ykselmeyi mmkn klacak ve bu belirttiimiz ynlere ramen daha nce yer verdiimiz verilere dayanarak cretlerde art salanamadn syleyebiliriz. zelletirme tipi, cret seviyesindeki deime zerinde etkili olmaktadr. yle ki; dar anlamda zelletirme uygulamalarnda cret seviyesindeki dmeleri nlemek daha kolay iken, geni anlamda zelletirme uygulamalarnda cret

87 88

ALPER, a.g.e. , s. 124 DEREL Toker, zelletirmenin Endstri likilerine Etkisi, Basiser, say..51, Ekim 1993, s. 25

69

seviyesindeki dmeler ciddi dzeydedir. rnein; taeronlama ile zelletirme cret dklnn bir gstergesidir. Kamu harcamalarnn kslmas ve KTlerin zelletirilmesine paralel olarak, kamu sektrnde ve belediyelerde hizmet sektrnde balayan taeronlama, giderek dorudan retim iyerlerinde yaygn bir ekilde uygulanmaktadr89. gc maliyetlerini azaltmak, dier yandan sendikaszlatrarak zelletirmeyi kolaylatrmak amacyla yaplan taeronlama cretleri daha da dmektedir. sizliin yksek olduu lkemizde insanlarn i gvencesi olmadan, sendikasz, sigortasz ve dk cretle almaya raz olduklar ortadadr. zelletirmenin cretler zerindeki etkisi konusunda, cret seviyesindeki dmelere ilikin aklamalardan sonra, cret yaps ve sistemlerinde deime konusuna da ksaca deinmemiz gerekecektir: Kamu sektrnde daha ziyade kdeme ve statye bal bir cret deme sistemi vardr ve zelletirme ile ncelikle bu yap deimektedir. Vasf ve performansa dayal cret sistemleri devreye girmektedir. Performansa dayal cret sistemlerinde standartlarndan para ba cret, primli cret ii gibi uygulamalarla cret bireyselletirilmekte ve ii iveren sendikalarnca kolektif ilikilerle belirlenen cret uzaklalmaktadr. Bylece, sendikalarnn faaliyetleri snrlandrlmaktadr. iler gvenlik ve salk asndan tehlikeli olabilecek bir hzda almak durumunda kalmakta ve birbiriyle rekabete sokulan iiler arasnda dayanma ve rgtlenme arzusu azalmaktadr. Aslnda performansa dayal cret sistemi ile baarl ve baarsz iileri arasndaki farkn objektif bir biimde belirlenmesi ve baarl olanlar lehine dzenlemeler yaplmasna imkan verme gibi yararl bir ilevinin olduunu belirtmeliyiz.

89

TRK-, a.g.e. , s. 57

70

2.2. verenler Asndan Deerlendirilmesi Endstri ilikileri sisteminin ikinci aktr iverenlerdir. Sanayilemenin ilk dnemlerinden itibaren iverenler, iilere ve ii rgtlerine kar sert bir tavr taknmlardr. Ayrca bu dnemde iilerin rgtlenmesini engellemek iin her yola bavurmulardr. verenlerin iilere kar tavrlar ilk ii hareketlerinin balad 19. yy balarnda balam ve bu tutum gnmze kadar devam etmitir. verenler bu dnemde yasal mercileri etkileyerek iilerin kurduklar dernekleri engellemeyi dnyorlard. verenlere gre, ii dernekleri yrrlkteki yasalara aykrlk tekil etmekteydi. Ayrca ii dernekleri taleplerini kuvvet yoluyla kabul ettirmek istediklerinden byle bir tutum insan haklarna aykryd. Byle bir durum ekonominin ilkeleriyle de eliiyordu. verenler hakknda ksaca bir aklamadan sonra zelletirme balamnda bir deerlendirmeye gidecek olursak verimlilik ve retim kapasitesi ile bu sreci aklayabiliriz.

2.2.1. zelletirmenin Verimlilik zerine Etkileri KTler ve zelletirme, gerek Trkiyede gerekse dnyann dier lkelerinde son yllarn en gncel konularn oluturmaktadr. Byle olmakla birlikte, konuyla ilgili tartmalarn ounda genel yaklamlar egemen olmakta, analitik almalara gerektii kadar yer verilmedii grlmektedir. Oysa zelletirme gerekelerinin temelinde verimlilik ve krllk balamnda, KTlerin baarszlklar bulunmaktadr. Gerekten de zelletirme ile elde edilmek istenen sonulara baktmzda birok lkede KTlerin verimlilik dzeylerinin ykseltilmesi ayr bir nem tamaktadr. zelletirme ile birlikte bu sreteki iletmelerin verimlilik ve performans asndan, KTlere gre daha olumlu sonulara ulat grnden hareketle, kamunun elinde eitli nedenlerle verimli iletilemeyen kurulularn, zel kesimin dinamizmi ve kra motive olmu anlay iinde, daha verimli altrlaca kabul edilmektedir. Buna karlk mlkiyet ekli ile verimlilik arasndaki iliki konusunda kart grler de mevcuttur.

71

zelletirmeyi savunanlara gre KTlerin mlkiyetinin kamu kesiminden zel kesime gemesi, iletme dzeyinde kaynak kullanm yani verimlilik zerinde esas olarak mlkiyet haklar gr yatmaktadr. Bu gre gre bir iletmenin verimlilii, byk lde iletmenin mlkiyetinin kime ait olduuna baldr90. Buna gre mlkiyetin kamuya ait olmas iletmenin verimliliini olumsuz ynde etkiler. Yani kamu iletmelerinde, kr ve zararda olma durumu, verim dzeyinin yksek ya da dk olma durumu iletme yneticileri iin nemli deildir. Buna karlk zel iletmelerde ise iletme yneticileri tarafndan kr ve zarar durumu ile buna bal verimlilik sreci nemlidir. nk kr salannca yneticilerin kazanlar artar ve iletmenin verimlilii iin doal olarak bir alma dzeni devreye girer. letmelerin verimli almasnda mlkiyetin kime ait olduundan daha ok, iletmenin faaliyette bulunduu piyasa yaps etkilidir. Rekabetin geerli olduu bir piyasa yaps verimlilii olumlu etkilemektedir. Dolaysyla KTlerin zelletirilmelerinden ziyade rekabeti piyasalarda almalarn salamak, verimlilik art iin bir gerekliktir. zelletirmeyi savunanlara gre zelletirilen kurumlarda verimlilik

artacakt. Buna karlk zelletirilen kurumlarda ayrntl aratrmalar yapan batl ekonomi uzmanlarnn grne gre, zelletirme sonucunda verimlilikte kayda deer bir art grlmemitir91. Batnn nl ekonomistleri u grte birleiyorlar; verimlilii artrmak iin mlkiyetin devletin elinden alnp zel sektrn eline verilmesi yeterli bir uygulama deildir; hatta verimlilii arttrmak iin byle bir yntem gerekli bile deildir92. Verimlilik ile balantl igc verimlilii ilikisine bu deerlendirme iinde bakacak olursak; igc verimlilii kii bana den retim miktar veya kii bana den katma deer olarak ifade edilir. Belirli bir dnemde gerekletirilen retimin, o dnemde alan ii saysna blnmesiyle bulunur. retimin ayn kalp, alan ii

90 91 92

AKALIN, a.g.e. , s. 77 DKBA, a.g.e. , s. 131 Y.a.g.e. , s. 132

72

saysnn azalmas durumunda veya ii saysndaki gerilemenin retimdeki gerilemeden fazla olmas halinde verimlilik artm gibi gzkr. gc verimindeki artlar torik olarak ya igcnn niteliindeki gelimelerden ya iletmenin sermaye donanmndaki ve teknolojik yapdaki yenilemelerden ya da bunlar da ierecek biimde toplam girdilerin nitelik ve niteliindeki olumlu gelimelerle, organizasyon ve ynetim biimindeki iyiletirmelerden ileri gelmektedir. Gerek Trkiyede gerekse dnyada yaplan zelletirme uygulamalarnda zelletirme ile verimlilik arasnda dorudan bir nedensellik ilikisi olduu, ekonometrik yntemlerle ak bir biimde kantlanmtr. zelletirme ekonomisi zerinde henz yeterince allmamtr. allabilecek gerekli verilerin bulunmamas yannda aratrma iin yeterli zaman da gememitir. zelletirme ile verimlilik arasnda zaman da gememitir. zelletirme ile verimlilik arasnda ilikinin kurulabilmesi iin zamansal adan yeterli bir srete zaman belirlemesinin gereklemi olmas gerekmektedir.

2.2.2. zelletirmenin Toplu Pazarlk Sistemine ve retim kapasitesi zerine Etkileri zelletirme endstri ilikileri sisteminin nemli bir sreci olan toplum pazarlk srecini ve toplu szlemeleri de etkileyecektir. Bu etki, sendikal hareket zerine olan etkilerinin yansmas yannda dorudan toplu pazarln yapsna yrtlme srecine ve toplu i szlemelerinin muhtevasna olan etkilerden dolay ortaya kacaktr93. zelletirmenin ilk etkisi, toplu pazarlk birimini kltmesi dolays ile ortaya kacaktr. Mal ve hizmet retimi yapan KTlerin ortak zelliklerinden en bata gelenini, bu teebbslerin faaliyet konular ile ilgili olarak btn lke apnda veya sektr baznda faaliyet gstermeleri oluturmaktadr. zellikle doal monopol

93

ALPER, a.g.e. , s. 120-121

73

halindeki KTlerde bu zellik ok belirgindir. Bu zellik dolays ile KTler lke ortalamasnn zerinde bykle sahip olan ve altrdklar ii says fazla olan iktisadi faaliyet birimleri olarak endstri ilikileri sistemi iinde yer alrlar. Bu byklkte bir teebbsn btn olarak zelletirilmesi, KTlerin paralanarak ve kltlerek satlmalarn gndeme getirmektedir. zelletirme ncesi yalnzca bir ivereni,n bulunduu teebbste sonrasnda ok sayda iveren ortaya kmaktadr. veren saysnn artmas, sendikalarn ayn sayda alan iin ok daha fazla toplu pazarlk grmeleri yapmak zorunluluu ortaya kmaktadr. veren saysnn artmas, sendikalarn ayn sayda alan iin ok daha fazla pazarlk grmesi ve toplu i szlemesi yapmasna yol aacaktr. Bu da sendikalarn faaliyetlerini zorlatrmaktadr. Toplu pazarlk saysndaki art yannda, daha nce ayn toplu szleme ile benzer haklar elde eden alanlarn, iverenleri ve toplu szlemeleri deitii iin elde ettikleri haklar farkllamakta, yani toplu szlemeler arasnda muhteva deiiklikleri meydana gelebilmektedir. zelletirme ile birlikte kamu iyerleri, zel iyerleri haline dnecektir. Bu da toplu i szlemelerinden daha az iinin yararlanmasna neden olabilecektir. Dier taraftan iletme toplu i szlemesinin yaygn olduu kamu iyerlerinin zellemesiyle buralarda, iyeri toplu i szlemeleri ve grup toplu i szlemeleri yaygnlaabilecektir94. Bu da toplu szlemelerin yapsnda bir deiiklie neden olacaktr. zelletirmenin toplu pazarlk srecine ynelik en nemli etkisi, iverenin deimesi ve kamu ivereni ile zel sektr ivereni arasndaki tutum deiiklii oluturmaktadr. Toplu pazarlk srecinde deime, ncelikle sendikalara daha olumlu bakan ve bazen sendikalarn talep ettiinden daha fazla verme eiliminde olan kamu ivereni yerine, nasl daha az verebilirim dncesinde olan zel sektr ivereninin gelmesi ile balamaktadr. Bu deime, bir yandan toplu pazarlk srecini uzatmakta, te yandan toplu pazarlk grmeleri esnasnda yaanan gerginlikleri artrmaktadr. Sendikalar szleme yaptklar teebbsn ynetimini deil, mevcut

94

DEREL, a.g.e. , s. 25

74

siyasi iktidar hedef almakta ve toplu pazarlk srecinin yaps deimektedir. Mekanizmadaki bu deime problemin zmne de yansmakta, sendikalar taleplerini siyasi iktidara yneltmekte ve bu taleplere verilecek cevap da siyasi iktidardan gelmektedir. Birok uzmana gre bu mekanizma, endstri ilikileri sistemi iin salksz bir gelimedir ve zelletirme, toplu pazarlk grmelerinden siyasi iktidar ekerek, bu mekanizma zerinde olumlu etkilerde bulunacaktr95. verenin deimesi, toplu pazarlk srecini olduu kadar uyumazlklarn zmnde kullanlacak aralar da deitirecektir. Kamu iyerlerindeki uyumazlklarn zmnde endstri ilikileri sisteminin mdahale arac olan grev ve lokavttan daha ok siyasi karar mekanizmalar ve siyasi iktidara ynelik basklar kullanlr. Devlet, iveren olarak lokavt hakkn ok fazla kullanmak eilimde deildir. Bu eilimi bilen sendikalarda taleplerini bu gerek altnda ekillendirirler ve toplu pazarlk srecindeki davranlarn tayin ederler. zelletirmeden sonra yrtlecek olan toplu pazarlk grmelerinde siyasi karar mekanizmas devreden kaca iin grev ve lokavt daha ok bavurulan mcadele silah olarak kullanlmaya balanacaktr. lkemiz rneinden hareket edildii zaman, devletin sendikal harekete ve toplu pazarlk srecine scak yaklamakla beraber, siyasi endielerden hareketle, kamu iyerlerindeki anlamazlklara mdahale ettii ve bu mdahale ekillerinden birinin de kamu kesimi iyerindeki grevleri erteleme eilimi olarak kt grlmektedir. zelletirme, devletin arlkl olarak kamuya ynelik olan grev ertelemelerini azaltacaktr. zelletirme sonrasnda toplu pazarlk srecinin uzamas ve pazarlk esnasndaki gerginliin art, zel kesim iverenlerin kamu kesimine gre daha anlaysz davranacaklar varsaymna dayanmaktadr. Belirli lekteki iletmeler ile belirli bir tekilatlanma disiplinine sahip olan sektrlerde, endstri ilikileri sisteminin mantna uygun hareket eden zel kesim iverenlerin varl bu varsaym bal olarak kmas beklenen olumsuz etkilerin ortaya kmasn engelleyecektir. Bir

95

ALPER, a.g.e. , s. 121-122

75

baka ifade ile zelletirmenin mutlaka endstri ilikileri sistemini ve toplu pazarlk srecini olumsuz olarak etkilemesi sz konusu olmayabilecektir96. zelletirme sreci ierisinde toplu pazarlk sisteminin analizinde yaptktan sonra bu srete retim kapasitesinden bahsedecek olursak; zel sektrn giriim yapma amac, kar salamaktr. Bu amaca ulamada yasalar erevesinde olmak artyla hangi ile uratklar ya da ne rettikleri deil kar amac salamalar nemlidir. Faizlerin yksek olduu, rant gelirlerine dayanan ve uzun vadede kazan salayacak yatrmlarn yaplmad bir ekonomide zelletirmenin yararlar istenen lde tutulmayacak, hatta retim kapasitesinde d ile sonulanacaktr. zelletirme sonras yaanan retim ve istihdam dleri her uygulamada bu kadar yksek oranlarda olmamakla birlikte, kaynak dalmnda etkinliin salanmas ve kapasite kullanm oranlarnn drlmemesi bakmndan, zelletirme ardndan devletin baz dzenlemeler yapmas gerektiini gstermektedir. Bu srete ise tezimizin bir uygulamas olan imento sektr asndan retim kapasitesine bakldnda istihdam ile balantl gerilemeler yaand grlmtr. zelletirme ncesi ve sonras karlatrlan veriler sonucunda retim yaps ve karllklarnn artrlmamasna karn, istihdamn azald grlmektedir. imento fabrikalarnda gerekletirilen zelletirme uygulamalarnda; - Ortalama sat karllk oranlar toplamn % 92.17 orannda azalm bulunduu, - Ortalama istihdam rakamlar toplamn yaklak % 30 orannda dm olduu, - Ortalama retim rakamlar, toplamn % 5,47 orannda geriledii ykseldii grlmektedir97.

96 97

Y.a.g.e. , s. 122-123 SUMEZ Halit, zelletirilen letmelerde Karllk ve Verimlilik Analizi, Milli Prodktivite

Merkezi Yaynlar, Ankara, No: 569, 1995, s. 30

76

KGEMin yapt bir aratrmada; zelletirme daresinden alnan verilere gre (2002 yl iin), zelletirilen irketlerin optimum imento retim kapasitesi toplamlar zelletirme ncesinde 12.015.000 ton iken zelletirme sonrasnda 9.846.117 ton olarak gerekletiini gstermektedir. Ayn alma da, fabrikalarn zelletirme sonrasnda bu saynn 3247 kiiye dt grlmtr. zelletirmenin gerekliliini savunan grlerin pek ou, 3.750 kiinin iten karldn gsteren bu durumun ekonomik ve sosyal yansmalarn da genelde gz ard etmektedir. Sosyal anlamda bakldnda, iten karlan kiilerin-zellikle Trkiye artlarnda, gney ve dou blgeler bata olmak zere yaklak be kiilik bir ailenin tek gelir elde eden ferdi olduu dnldnde, 18.750 kiiyi etkileyen bir durum sz konusu olmaktadr98.

2.3. Devlet asndan Deerlendirilmesi Geleneksel endstri ilikileri sisteminde devlet, sisteminin nemli

taraflarndan biri olarak kabul edilmektedir. Ayrca endstri ilikileri sisteminin ileyiini salama bakmndan devletin nemli fonksiyonlar vardr. Bu fonksiyonlar lkeden lkeye farkl olmakla birlikte yasal ereveyi oluturma bakmndan tek faktr olma zelliini korumaktadr. Yani sistemin taraflar arasnda g kullanma yetkisine sadece devlet sahiptir. Devletin endstri ilikilerine mdahalesi ok eitli ekillerde olabilir. Devlet bazen karaca yasalarla iiyi koruduu gibi, bazen de ivereni koruyan yasalar karmaktadr. Burada devletin stlendii rol, genellikle taraflar arasnda dengeleyici bir rol eklindedir. lk dnemlerde iverenler, iilerin rgtlenmelerinin devlet tarafndan engellenmesi iin, devlet ve organlar zerinde youn bir bask uygulanmlard. Onlara gre devlet ii-iveren ilikilerinde tarafsz kalmalyd. Devletin endstri ilikileri sisteminde tarihsel rolne ve genel fonksiyonlarna ksaca baklrsa temel noktalar drt grupta toplamak mmkndr.

98

ALTUNOK M., imento Sektr Raporu, Yaynlanmam rapor, 2005, KGEM, s. 22-23

77

- Bireysel ve toplu i hukuku sanayilemeyle birlikte gelime gstermitir. hukukunun temel amac iiyi ve taraflar aras dengeyi yasal erevede korumak ve iiler aras uyumazlklar bir dzene sokmaktr. - Ortaya kan btn bu yasal ereveler evrensel olarak alma koullarnn asgari artlarn kabul etmilerdir. Bazen bu dzenlemeler siyasi mekanizma bazen de bu mekanizmann dnda toplu pazarlk mekanizmasyla belirlemektedir. - Gelimi Bat lkelerde devlet toplu uyumazlklarn iinde yer almaktan kanm ya da bu uyumazlklar ok az snrlandrmtr. nk devlet grev hakkn garanti etmektedir. Devlet zel ve kamu kesimindeki uyumazlklarn zmne de nc taraf olarak yer almaktadr. Devlet nc taraf olarak belirlenen kurallar erevesinde dardan uzlatrc ve arabulucu olarak devreye girebilmektedir. - Devletin ii-iveren ilikilerinde aktif olarak yer ald sektr kamu sektrdr. Endstri ilikileri sisteminin gelimesinde de kamu kurulularnn ve devletin etkisi byktr. 1980lere kadar olan dnemdeki eilimin temel esas konular olabildiince kavrayan, kuatan kurallarn oluturulmas ve yasal mdahale biiminde devlet tarafndan empoze edilmesi ynnde olmutur. Oysa 1990larn yeni endstri ilikilerinin temel nitelii daha ok esneklii salayan kurallarn ve dzenlemelerin oluturulmasdr. Sanayilemenin hzl bir ivme kazanmasyla alma ilikilerini belirleyen kurallar demetinin ayrntl kurallar haline geldikleri grlmektedir. Zamanla bu kurallarn i yerindeki alma ilikilerinin belirlenmesinde etkili olduu ve devletin de katlmn ngrd bir sistemin geliimine yol amaktadr99. Devletin mdahalelerine, bu mdahalelerin boyutuna, zelliklerine bal olarak karlar devlete ekillendirilmekte, endstri ilikileri yeniden yaplandrlmaktadr. Bunu gerekletirirken devletin bavurduu yntem ve mekanizmalar genellikle yasal dzenlemeler olmaktadr. Devlet yasal dzenlemeler,

99

EKN, a.g.e. , s. 45

78

kurumsallatrmalar / kurumsalszlatrmalar ile var olan dzenin, sistemin korunmasn, srekliliini salamay amalamaktadr. Burada temel ama, meydana gelebilecek olan snf atmalarn ortadan kaldrmak iin emek ile sermaye arasnda gnll yada gnlsz bir uzlama salamaktr. nk, karma ekonomiye dayanan mdahaleci refah devletinin karlat sorunlar zmek iin dengeli byme ihtiyac, ibirliini gerekli klmaktadr. Bunu salamak iin, ii ve iveren rgtleri birer kar grubu olmaktan karlmakta ve onlara kamu stats kazandrlarak hkmet politikalarnn oluturulmasna ve uygulanmasna ortak edilmektedir. Bylece snflar aras potansiyel atma sorununun zmlenmesi istenmektedir. Ama toplumsal snflar asndan bunun sonular eit veya simetrik olmaktadr. Devlete salanan yapsal korporatist nitelikler ve sosyal kontrol yntemleri, iveren rgtlerine gre ii rgtlerini daha ok etkileyip kstlamaktadr.bu ibirlii ile ii rgtleri sistemle btnletirilmekte, snfsal talepleri kabul edilebilir snrlara indirgemektedir. Bu ibirliinin ana amacnn, alan kitleler zerinde sosyal kontroln yerletirilmesi ve ii snfnn kapitalist devlet ile btnletirilmesi olduu belirtilmektedir. Devlet, ii rgtlerinin zerkliklerini snrlayarak onlar devlet politikalar dorultusunda harekete geirmek ve ynetsel bir kontrol arac olarak kullanmak istemektedir. Devlet sermayeden taraf olduu iin, gelir politikalar ii snfnn aleyhine sonulanmakta, bu nedenle de iiler grevlere bavurarak devletin zora dayanan mdahalesini adeta zorunlu ve gerekli klmaktadr. te, bu asimetrik ileyi zellii nedeniyle de, emek-sermaye-devlet arasndaki ibirlii istikrarsz bi zellik tamaktadr. Bu ibirlii sadece iktisadi politika alanyla ilgili olup, temelinde tam istihdam amalayan belirli bir devlet mdahalecilii anlay bulunmaktadr100. Devleti, endstri ilikilerinin taraflarndan biri olarak grdmzde devletin bu srete rolnn dnemlere ve lkelere gre deitiini syleyebiliriz. Devlet endstri ilikilerine iki amala mdahale etmektedir. Bunlar; endstri ilikilerinin yasal erevesini izmek ve oyunun kurallarn belirlemek, toplumda ekonomik ve

100

ETK-AKKAYA, a.g.e. , s. 87

79

sosyal dengeyi salamaktr. Devletin bundaki amac toplumsal bar salamaya almaktadr.

2.3.1. veren Olarak Devlet Trkiyede devletin ekonomideki ve buna bal olarak alma yaamndaki iveren konumu, 1950lerden sonra tartlmaya balanmtr. 1950lerden sonra devletin iveren konumunu terk etmesi gerektii savunulmaya balanmakla beraber, gnmzde devlet hzla en byk iveren olarak endstri ilikilerindeki nemli konumu muhafaza etmektedir. Birok lkede devlet iveren olarak hatta en byk iveren olarak nemli rol oynamaktadr. veren devletin endstri ilikilerindeki rol, zellikle istihdam politikas ve kamu sektrndeki sendikalarla yaplan toplu szlemelerin zel sektrdeki toplu szlemelerin sonular zerinde yapt etki nedeniyle nem kazanmaktadr101. Kamu kesimindeki istihdamn sektrel dalmn gsteren istatistiki bilgiler elimizde mevcut deildir. Ancak, alma Bakanl statistiklerinde gsterilen kamuda ii olarak alanlarn sektrlere gre dalmnn bu konuda ii olarak alanlarn % 10.91u tarm, % 41.44 sanayi, % 47.66s hizmetler sektrndeki almaktadr. Bunun anlam udur; kamu kesimi alanlarn sanayi ve hizmet sektrleri iinde younlatklar grlmektedir. Devletin KTler araclyla sanayi ve hizmetler kesiminden ekilmesi buralarda alanlarn yapsn etkilemekle birlikte, nemli bir deiime yol amayacaktr. Ancak, informel sektr iinde alanlarda veya kendi hesabna i yapanlarda bir art beklenebilir102. Trkiyede kamu kesimi genellikle tercih edilen bir iveren olmutur. Bu tercihin temel nedenlerinden en nemlisi, istihdam gvencesinden kamuya ait iyerlerinden dier iyerlerine gre daha fazla salanm olmasdr. Bunun yan sra,

101 102

TOKOL, a.g.e. , s. 14 LORDOLU Kuvvet-MFTOLU zgr, alma likilerinde Yeni Bir zelletirme ve

Etkileri, Dnyada ve Trkiyede zelletirme, Trkiye Maden ileri Sendikas, 1994, s. 137

80

kamu kesimi yasalarda zorunlu olmad halde alanlara sosyal yardmlar verilmesinde, retimden alanlarn daha fazla pay almasnda nclk yapmtr. Dier taraftan, kamu iletmeleri rgtlenmeye uygun i yerlerine sahip olmann da etkisiyle sendikal rgtlenmenin zel kesime gre daha yksek olduu yerlerdir103. Devlet iveren olarak, ii sorunlarna ve sendikal taleplere zel kesim iverenlerinden daha olumlu bir yaklam iinde olmutur. 1985 ylnda kamu iveren sendikalarnn grupta rgtlenmelerinin etkisiyle daha nce lml yaklam benimsemi olan kamu ivereni zaman zaman bu tavrn deitirmitir. Fakat, alma yaamnda iveren olarak yer alan devlet, genel olarak ii-iveren ilikilerinde istenmeyen sertlikleri nleme ilevini srdrmtr. zel sektr ise, ii sorunlarna kar genellikle sert yaklam iinde olmutur. i sorunlarna kar genellikle sert yaklam iinde olmutur. i sorunlarna karl olan bu sert tavr, ayn zamanda zel sektrn ii sendikalarna bakn da olumsuz ekilde etkilemitir. Grld gibi iveren devlet, genellikle alanlar lehinde zel kesim iverenlerine nclk yapm ve ii-iveren ilikilerindeki yumuak tavryla rnek olmutur. zelletirme ile birlikte, devlete ait iletmelerin zel kesime devredilmesi, iveren devletin bu nc ve rnek olma roln de ortadan kaldracaktr. Bunun doal sonucu olarak endstri ilikileri daha sert mdahalelere sahne olabilecektir104.

2.3.2. Hakem Olarak Devlet Devlet toplu pazarlk srecinde ortaya kan uyumazlklar engellemeye en azndan snrlamaya almaktadr. Devlet uzlatrma, arabuluculuk, hakem hizmetlerini dzenleyerek toplu pazarlklarn bar yollarla zm iin aba harcanmaktadr. Bu amala oluturulan rgtler genellikle devlete rgtlenen kamu rgtleridir. ABD ve eitli Avrupa lkelerinde devlet toplu szleme sresi iinde alma barn devam ettirmek iin kat ve gl yasal hkmler getirmitir105.

103 104 105

EKN, a.g.e. , s. 137 LORDOLU-MFTOLU, a.g.e. , s.134 AKKEYKden aktaran TOKOL, a.g.e. , s. 14

81

2.3.3. Dzenleyici Olarak Devlet Hemen her lkede devlet bireysel ve toplu i yasalar ile endstrileme sreci iinde sistemin yasal erevesini izmekte, endstri ilikileri sisteminin temellerini oluturmaktadr. Devlet yasa koyucu fonksiyonu ile ayn zamanda asgari istihdam koullarn da saptamaktadr. Devlet asgari cret, salk ve gvenlik, alma saatleri, alanlar arasnda ayrm nleme, iten karmaya kar koruma ve tatiller gibi birok konuda asgari standartlar oluturmaktadr106. Dnyann dier lkelerinde olduu gibi Trkiyede de siyasal yapnn bata hukuk dzeni olmak zere toplumsal ilikileri belirlemede etkin bir rol vardr. Sanayilemeyi ve toplumsal reformlar ksa bir sreye sdrmak zorunda kalan ve siyasal yap dnda sivil toplum rgtlerinin gelimedii Trkiyede bu rol daha da belirgindir.paternalist devlet anlay nedeniyle her ey devletten beklenmektedir. Byle bir anlayn uzants olarak devlet, olumlu ve olumsuz icraatlarda bulunmaktadr. Bu anlay, endstri ilikileri asndan da geerlidir. Devlet, hem yasa koyucu, hem de iveren olarak endstri ilikileri sistemi iinde ayrcalkl bir taraf almaktadr. cretli alanlarn byk bir blm iin alma koullarn belirlemede tek kaynak yasalar olurken, rgtlenmi kesimde de yasalar nemini korumaktadr. lkemizde sendikalar toplu i grmelerinde genellikle cret pazarl yapmaktadrlar. Bu nedenle, cret dnda kalan dier haklar iin yasalar rgtl kesim iin de nemini korumaktadr. Ayrca, ii ve iveren kesimlerinin ortaya kan uyumazlklar zmek iin bavuru makam genellikle siyasal iktidarlar olmaktadr. Batlanan toplu i szlemelerine baktmzda genellikle cret konusunda hkm ierdikleri grmekteyiz. i ve iveren kesimi kendi aralarndaki ilikiyi ok dar bir alana hapsetmiler ve ilikilerine cret pazarl dnda bir nitelik kazandramamlardr107

106 107

TOKOL, a.g.e. , s. 13 KORAY Meryem, Endstri likileri, zmir, Basisen Yaynlar, 1992, s. 192

82

2.3.4. i ve veren Taraflarnn veren Devlete Bak Endstri ilikileri sistemine iveren olarak pozitif katklar salayan devlet baz eletirilere hedef olmaktan da kurtulamamtr. Bu eletirileri iki grup altnda toplamak mmkndr. Endstri ilikilerinde iveren olarak yer alan devlet, ayn zamanda yasa koyucu ve arabulucu olma fonksiyonlarn da stlenmitir. Oysa, yasa koyucu ve arabulucunun tarafsz olmas esastr. Endstri ilikileri sisteminde iveren olarak yer alan devletin tarafsz olabilecei konusunda ciddi pheler vardr. Uygulamaya bakld zaman, her yasa koyucu hem de arabulucu olarak karar veren iveren devletin nemli eletirilerine maruz kald grlmtr. zelletirme ile birlikte devletin hem iveren hem de yasa koyucu olma ilevlerinin birlikte olma nitelii ortadan kalkaca iin bu eletiriler de temelini kaybetmi olacaktr. Devletin iveren olmasna getirilen bir dier eletiri, kamu kesimi toplu i szlemelerine ilikindir. Bu konuda ii ve iveren taraflar farkl ynlerden eletiri getirmektedir. veren taraf, kamu kesimi iyerlerinde yaplan toplu i szlemesi pazarlklarn siyasi iktidarlarn oy kayb kayglar nedeniyle ekonomik kurallara aykr ekilde sonulandrldn ne srmektedir. Bunun doal sonucu; devlet bteden cretlere imkanlarnn zerinde pay ayrmaktadr. Bu da bte ana ve enflasyona neden olmaktadr108. Dier taraftan kamu kesimindeki yksek cretler zel kesim toplu i szlemelerini etkileyerek bu kesimde de cretlerin iletmeleri zor durumda brakacak lde ykselmesine neden olmaktadr. i tarafnn bu konudaki eletirisi, toplu i szlemelerinde iletme koullar ve ikolunun zelliklerinin dikkate alnmad dorultusundadr. i tarafnn deerlendirilmesine gre, kamu kesimi toplu pazarlklarnda siyasi iktidarlarn grleri ve uyguladklar ekonomi politikalar etken olmaktadr109.

108

ATASAYAR Kubilay, zelletirmenin Sosyal ve Ekonomik Etkileri, Toprak veren Dergisi, LORDOLU-MFTOLU, a.g.e. , s. 135

S: 19, Eyll 1993, s.8

109

83

Ayrca, yasada kamu iveren sendikalarnn, ayn ikolundaki kamu iverenleri tarafndan kurulmas ve ayn ikolundaki faaliyette bulunmas artnn aranmamas toplu pazarlk aamasnda ii sendikalar aleyhine bir durum ortaya karmaktadr. Yasann bu ekilde dzenlenmi olmas nedeniyle kamu iveren sendikalar toplu pazarlk masasna ekonomik ynden gl olarak oturmaktadrlar. Devletin iveren olarak endstri ilikilerinde oynad role ilikin her iki tarafn getirmi olduu eletiriler, kamu kesimi toplu i szlemelerinin rasyonel kriterler dikkate alnmadan yapldnda birlemektedir.

84

NC BLM MENTO SEKTR, SVAS MENTO FABRKASININ KURUMSAL YAPISI, GELM VE ZELLETRLMESNN SVAS MENTO FABRKASI AISINDAN NCELENMES 1. MENTO SEKTR imento; kalker, kil, alc ve yakt olarak da petrokokyandan oluan bir maddedir. imentonun, daha dorusu su kirecinin, dnyada ilk defa nerede ve nasl bulunduu ya da retildii hakknda kesin bir bilgi yoktur. Milattan nce 2000 yllarna uzand tahmin edilmektedir110. imento ilk olarak 1824 ylnda ngilterenin Portland Kasabanda imal edilmitir. Ve bu tarihten itibaren tm dnya lkelerinin en nemli inaat malzemesi olmutur. Joseph Aspdin 1824 ylnda Portland imentosu adn verdii mamuln patentini alm ve ilk ticari retim 1869 ylnda Amerikada Keystone irketi tarafndan dner frnda gerekletirilmitir. imento endstrisi Avrupaya XIX. yzyln ikinci yarsnda yaylmaya balamtr. Trkiyede ilk defa imento tesisi, 1911de stanbul Darcda bir zel kurulu olan Aslan imento tarafndan kurulmutur. lkemizde, imento sanayisinin geliimi byk lde 1950den sonra gerekletirilmitir. Bir kamu kuruluu olan TOSAN 1953 ylnda, deiik blgelerde 15 imento tesisi kurmak amacyla devlet tarafndan oluturulmutur111. Trkiyede ilk imento fabrikas Aslan A..nin kuruluunda 20,000 ton/yl kapasite ile alrken 1923 ylnda kapasitesi 40,000 ton/yla ykseltilmek suretiyle tesvi edilmitir. I. Dnya Savann ekonomi zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle devlet ancak 1925 ylnda itibaren bu sektrde yatrma ynelebilmitir. 1926 ylnda

110

AKIROLU Perihan, Bir Gnn Hikayesi, http://www.finansalforum.com.tr. stanbul, 2001

(03.04.2007)
111

SAYGILI eref TAYMAZ Erol, Trkiye imento Sanayinde zelletirme ve Teknik

Etkinlik, Odt Geliim Dergisi, Ankara, 1996, s.405

85

sektrdeki ilk kamu kuruluu olan Ankara, 1929 ylnda stanbul Kartal, 1932 ylnda stanbul Zeytinburnu ve 1943 ylnda Sivas imento fabrikalarnn kurulmasyla 1950 ylnda toplam retim kapasitesi 395,000 ton/yla ulamtr. Ayn yl toplam imento tketimi, ithalat dahil olmak zere 529,000 ton/yla ykselmi, kii bana imento tketimi ise 25 kg dzeyinde gereklemitir. zel sektr kurulularnn imento sektrndeki yatrmlarnn tevik edilmesi bu dnemin nemli zelliklerindendir. 23.1.1953 tarih ve 4/1565 sayl Bakanlar Kurulu karar ile 150 milyon TL. balang sermayesiyle Trkiye imento Sanayi T.A.. bir kamu iktisadi teebbs olarak kurulmutur. irketin kurucu ortaklaryla Trkiye Emlak Kredi Bankas, Smerbank, Trkiye Bankas, Ankara imento Sanayi ve Sivas imento Sanayi messesesidir. SANn kurulu sebebi, lkenin gelime hzna paralel olarak imento ihtiyacnn giderek artmas e zel sektr yatrmlarnn bu alanda yetersiz kalmasdr. Ama giderek artan yresel talebi yerinde ve minimum tama maliyeti ile karlamak, retim, pazarlama ve datm dzenlemektedir112. Toplam 500 milyon dolarlk bir vergi demesi yapan imento sektr, retimin %25ini ihra etmektedir. lkemizde, uan devlete ait imento fabrikas bulunmamaktadr. Sektr, 52 imento fabrikas ile retim ve ihracatta Avrupa birincisi, dnyada ise yedincisi olma konumuna gelmitir. 1958 ylnda Milli Korunma Kanununa istinaden yaplan dzenlemeyle imentonun alm ve satm kontrol altna alnm, imento ithalatnn SAN vastasyla yaplmas ngrlmtr. Ayrca lke genelindeki fiyat farkllatrmasn nlemek iin, kar eden fabrikalardan zarar eden fabrikalara kaynak transferi yolunu ak tutan 1164 sayl karar yrrle konmutur. 1957 ylnda TOSANn ilk fabrikas olan Afyon imento Fabrikasnn ardndan Birinci Be Yllk Kalknma Plannn uygulanmaya balad yla kadar srasyla Adana, orum, Pnarhisar, Balkesir, Elaz, Gaziantep, Ske ve Bartn imento fabrikalar iletmeye alnmtr. 1960 63 yllar arasnda Trkiyenin iinde bulunduu koullar nedeniyle, dier sektrlerde olduu gibi imento sektrnde de duraklama yaanmtr.

112

TOSAN, Trkiye imento Sektr Ana Plan, 40. YIL, 1994, s.23

86

Planl kalknma dnemlerinde yeni yatrmlara paralel olarak artan imento talebini karlamak zere byyen TOSAN, Birinci Be Yllk Kalknma Plan Dnemi iinde Nide, Trabzon, kinci Be Yllk Kalknma Plan dnemi iinde Van, Akale, nc Be Yllk Kalknma Plan dnemi iinde Kars, skenderun, Drdnc Be Yllk Kalknma Plan dnemi iinde anlurfa imento Fabrikalar iletmeye almtr. Planl dnemler iinde karma sektr tarafndan iletilen Ankara imento Fabrikas ve Smerbank tarafndan iletilen Sivas imento Fabrikas TOSANa devredilmitir. Ayrca Adana imento Fabrikasnn hisselerinin bir ksm OYAKa satlm, OYAK ile ibirlii yaplarak Bolu, Mardin, nye imento Fabrikalar, Bankas ile ibirlii yaplarak Konya imento Fabrikas kurulmutur. zelletirme faaliyetlerinin balad 1987 yl itibariyle TOSAN 21 imento, 3 refrakter, 1 seramik, 1 porselen, 1 kat torba fabrikas ve itirakleri ile retime devam etmektedir. zelletirme almalarnn balamasnn ardndan, 1988 ylnda Denizli imento Fabrikas, 1992 ylnda Lalapaa imento Fabrikas iletmeye alnmtr. 1994 yl sonu itibariyle Trkiyede 40 adet entegre, 8 adet tme paketleme tesisi olmak zere toplam 48 adet imento fabrikas faaliyet gstermektedir. Bu fabrikalardan 40 adedi zel sektr, 8 adedi kamu sektr tarafndan iletilmektedir. Sektrde 1989 ylnda balayan kamu fabrikalarn zelletirme almalar sonucunda, kamunun pay ve etkinlii giderek azalmtr. 1989 ylnda kamu sektr tarafndan iletilen fabrika says 22 iken, 15 fabrikann zelletirilmesiyle bu say 8e dmtr. lkemizde, zelletirme almalar yaplrken beklenen ama, imento sektrnn daha verimli ve kaliteli almasn salamak, yatrm alanlarn geniletmek, istihdamn sektrn blnmesi sonucu gelimesini, artmasn salamaktr. Rekabet ve zelletirme kavramlarnn, her zaman birbiri ile i ie olduunu belirtmitik. imento sektrmz, zelletirme sonras yatrm harcamalarnda yaratt kaynak dnda byk bir baarya imzasn atarak i denetim mekanizmasn oluturmutur. Yani devletin, Rekabet Kurumunun denetimi haricinde, kendileri de oto kontrol uygulamasn balatmlardr. Denetim Kurlu, sanayici, devlet, niversite, sektr temsilcilerinden oluturulmaktadr. denetimin

87

yaplmasndaki ama, retimde ve kalitede verimlilii arttrmaktr. Bunun sonucu olarak da retimde, kalitede ve evresel etkide Avrupa Birlii standartlarnn da tesine gemitir. Trkiyede son yllarda imento sektrnde gzlenen hzl teknolojik deiimin bir sonucu olarak rn kalitesi ykselmitir. Yksek rn kalitesinin beraberinde getirdii rekabet gc Trkiyenin uluslar aras pazarlardaki nemini artrm, klinker ve imento retimi, ihracat ve tketiminde Avrupa lkeleri arasnda nemli bir yere gelmesini salamtr. Sektrde, kapasite artrma, modernizasyon, teknoloji transferi ve maliyet minimizasyonu almalar yrtlmektedir. Alt blmlerde Trkiyedeki klinker ve imento retim kapasitesi, planl dnemler itibariyle retim, tketim, kii bana tketim, ithalat, ihracat dzeyi incelenecektir. Sektr bugn 25 binin zerinde istihdam salayan yllk 1,5 milyar dolarlk katma deeri 200 milyon dolarlk ihracat potansiyeli ve 400 milyon dolara yakn vergi katksyla sanayide ve lke ekonomisinde nemli yere sahiptir113.

1.1. Kapasite imento fabrikalarnn kapasitesini, dner frnlarn klinker retim kapasitesi belirlemektedir. Tablo 3de Trkiyede klinker ve imento retim kapasitelerinin sektrel dalm verilmitir. Trkiyedeki imento Fabrikalarnn %83,33nn mlkiyetine sahip olan zel sektr, klinker retim kapasitesinde %90,26, imento retim kapasitesinde %90,56lk paya sahiptir.

113

ZLFKAR Doan, Trkiyenin imentosu, Betonu, http://www.finansal forum.com.tr,

stanbul, 2001 (03.04.2007)

88

Tablo 3: imento Fabrikalarnn Sektrel dalm (1994 yl sonu itibariyle) Fabrikalar Optimum Klinker retim Kapasitesi Adet (%) (Bin ton/yl) Kamu Sektr zel Sektr TRKYE 48 100.00 28.290 100.00 34.855 100.00 40 83.33 25.535 90.26 31.565 90.56 8 16.67 2.755 9.74 (%) Optimum imento retim Kapasitesi (Bin ton/yl) 3.290 9.44 (%)

Kaynak: TOSAN (1995: 17)

2000 yl sonu veriler incelendiinde kapasite kullanm orannn dt grlmektedir. inde bulunulan ekonomik konjktrn etkisiyle de kapasite kullanm orannda grlen azalma, sektrde yaplan zelletirmenin kt sonular dourduu anlamna gelmemektedir. Sektrdeki ikinci azalma da istihdamdr. zelletirme sonras firmalar personel azaltmna gitmilerdir. Ancak, beton ve dier yan sanayilerin gelimesi, ayrlan iilerin sektr iinde baka yan hizmet alanlarnda irketlemelerine destek verilmesine ve hizmetin buralarda arttrlmas sonucu kayplar telafi edilmitir114. Sektr imento kapasitesini, retimini, satlarn ve kii bana retimini arttrmtr. Buradaki baar faktrnde, sektrn ihracattaki etkisi ve fiili yatrm harcamalarnn etkisi byktr. zelletirme idaresinin 2000 yl sonu verileri incelendiinde, 24 imento irketinin toplam fiili yatrm harcamas tutar

114

Y.a.g.m.

89

662 milyon 253 bin 833 dolardr. imentonun tonu, 1988 ncesi, yani zelletirme ncesi dnemlerde 60 dolar iken, bugn 28 30 dolar arasnda deiir115.

1.2. retim Birici Be Yllk Kalknma Plan Dneminde, imentonun retim yllk ortalama %12 art gstermi, 1963 ylnda 2,7 milyon yon olan retim miktar 1967 ylnda 4,2 milyon tona ykselmitir. kinci Be Yllk Kalknma Plan Dneminde yllk ortalama retim art %15,5 dzeyinde gereklemitir. 1968 ylnda 4,7 milyon ton olan retim miktar 1972 ylnda 8,4 milyon tona ykselmitir. Bu dnemde retimin i talepten daha hzl artmas ihracat yolunu amtr. Yeni fabrikalarn kurulmasyla nc Be Yllk Kalknma Plan Dneminde istikrarl bir art gsteren imento retimi 1973 ylnda 8,9 milyon ton iken, yllk ortalama %11-5lik artla 1977 ylnda 13,8 milyon tona ulamtr. Drdnc Be Yllk Dneminde, Petrol krizinin ardndan yaanan ekonomik bunalm ve Trkiyede uygulanan politikalarn etkisiyle 1979 1980 yllarnda gerileyen imento retimi 1984 ylnda 15,7 milyon tona ykselmitir. retimi ksld, hatta baz fabrikalarda durdurulduu bu dnemde imento fabrikalarnda biriken ar stoklar eritebilmek iin ihracat zendirici tedbirler alnmtr. imento retim metod ve teknolojisinde en nemli farkllklar frn nitelerinde kendini gstermektedir. Elektrik enerjisi tketiminde ya metod bir avantaj salamasna karn, kuru metod s enerjisi tketiminde avantaj salamaktadr. Ya sisteminde gerekli tashihler yapldktan ve homgenize edildikten sonra uzun frnlara sevkedilen amur, frnn giri tarafnda rutubetini kaybeder, orta tarafta kalsine olur, k tarafndaki sinter blgesinde klinkerize olur ve soutucuya dklr. Bu sistem ancak hammaddenin ok rutubetli ve sedimenter marn ve kilden olumas halinde ekonomik olabilir. lkemizde ya frnlarn ounluu 1965 73 yllar arasnda retim kapasitelerinin arttrlmas amac ile, 1974 ylndan itibaren yakt tasarrufu salamak amac ile, 1974 ylndan itibaren yakt tasarrufu salamak

115

Y.a.g.m.

90

amac ile kuru sisteme evrilmilerdir. Halen lkemizde ya sistemde kk kapasiteli 3 frn faaliyetini srdrmektedir116. imento sektrnde retim miktarlarna baktmzda, 1984 1994 dneminde %30,7lik bir art grlmektedir. Bu art ancak VI. kalknma plannda ngrlen nispetlerin nemli lde altnda gereklemitir.

Tablo 4: imento Sektrnde retim Miktarlar Fabrikalar Marmara Blgesi Ege Blgesi Anadolu Blgesi Karadeniz Blgesi Akdeniz Blgesi Dou Anadolu Blgesi Gneydou Anadolu Blgesi GENEL TOPLAM 2.286 3.663 802 1.691 2.369 4.408 784 1.814 2.453 3.973 812 1.970 2.761 4.110 918 2.083 3.006 4.095 964 2.195 3.416 4.037 2.459 1.078 3.382 4.045 1.965 989 1988 7.355 3.030 3.896 1988 7.818 3.138 3.830 1990 7.935 3.289 3.984 1991 8.773 3.609 3.999 1992 9.854 4.052 4.437 1993 1994

10.555 10.262 4.187 5.634 4.223 4.649

22.675

23.801 24.416 26.261 28.607 31.366 29.515

Kaynak: Trkiye imento Mstahsilleri Dernei

116

DPT. VII. BYKO, imento Sanayi Alt Komisyon Raporu, s.23

91

1.3. Tketim imento talebi, inaat sektr ve imalat sanayine dayanr. Mevsime gre deien imento talebi, inaat faaliyetlerinin hzland yaz aylarnda yksek deerlere ulamaktadr. lkelerin gelimilik dzeyleri arttka kii bana imento tketimi dmektedir. Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde hzl kentleme ve alt yap yatrmlarnn devam etmesi, kii bana imento tketiminin yksek olmas sonucunu dourur. Gelimi lkelerde ileri inaat teknolojisinin kullanlmas, imento tketimini azaltan unsurlardandr. imento tketimi, planl kalknma dnemlerine geilmesiyle hzl bir art iine girmitir. Birinci Be Yllk Kalknma Plan Dneminde yllk ortalama %12,7 orannda art gsteren imento tketimi, 1963 ylnda 2,8 milyon ton iken 1967 ylnda 4,5 milyon tona kmtr. Altnc Be Yllk Kalknma Plan Dneminde 1993 ylna kadar artan bir hzla artan imento tketimi ve kii bana tketim, 5 Nisan kararlarnn genel ekonomi zerindeki etkilerinin imento talebine yansmasyla, 1994 ylnda bir nceki yla kyasla %10,3 ve %12,4 oranlarnda gerilemitir. reticiler, imento tketimindeki d karsnda retimlerini durdurmamak iin ihracata ynelmilerdir.

Tablo 5: imento retim, Tketim ve Kii Bana Tketimleri

Yllar 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 retim (bin ton) 17.581 20.004 21.980 22.675 23.801 24.416 26.261 28.507 31.366 29.519 Tketim (bin ton) 15.797 18.934 23.362 23.748 23.337 23.799 24.329 26.005 29.778 26.698 Kii Ba. Tk. (kg/kii) 312 366 442 439 423 421 422 441 494 433 retim 11.71 13.78 8.88 3.16 4.97 2.58 7.56 8.93 9.64 -5.89 Art veya Azal (%) Tketim 14.21 19.86 23.39 1.65 -1.56 1.81 2.23 6.89 14.51 -10.34 Kii Ba. Tk. 11.43 17.31 20.77 -0.68 -3.64 -0.47 0.24 4.50 12.02 -12.35

Kaynak: TOSAN (1995 : 14)

92

1.4. thalat Birinci Be Yllk Kalknma Plan Dneminde imento arz, imento talebi karsnda yetersiz kalm, talep fazlal ithalatla karlanmtr. kinci Be Yllk Kalknma Plan Dneminde 1968 ve 1969 yllarnda imento tketiminin yurt ii retimden fazla olmas nedeniyle ithalat yaplmtr. nc Kalknma Plan Dneminde arz talep dengesi salanm, 1976 yl dnda ithalat yaplmtr. 1976 ylnda Marmara blgesindeki ihtiyac karlamak zere TOSAN kanalyla 68 bin ton imento ithalat yaplmtr. 1986 ylndan itibaren, bata Marmara Blgesi olmak zere Ege ve Anadolu Blgelerinin retim an kapatmaya ynelik olarak balayan imento ithalat, retim fazlas olan blgelerden retim a olan blgelere klinker ve imento nakledilmesiyle ve retim a bulunan blgelerdeki fabrikalarn kapasitelerini artrmalaryla 1989 ylna kadar ticari amalar devam etmitir.

1.5. hracat Trkiyedeki imento fabrikalarnn kuruluundaki asl etken ihracat deildir, yurt ii talebin azald dnemlerde fabrikalar kapasite kullanm oranlarn drmemek iin ihracat yapmaktadr. Dolaysyla, sektrde d ticaretin paynn dklnden sz edilebilir. Yllar itibariyle ihracat miktarlar incelendiinde istikrarszlk gzlenmektedir. hracat miktar talep dzeyine bal olarak dalgalanma gstermektedir.

93

Tablo 6: imento thalat ve hracat Yllar 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 Kaynak: TOSAN (1995 : 14) thalat (bin ton) 61 2.037 1.646 509 1.220 596 433 245 51 hracat (bin ton) 1.853 1.247 343 257 1.098 2.682 3.573 4.417 3.203 5.209

1.6. Fiyat Politikas Yurt ii imento sat fiyatn tespit etme yetkisi 6.12.1985 tarihinde fabrikalara verilmitir. Fabrikalar, maliyet ve rekabet faktrlerini gz nne alarak fiyat belirlemektedir. imento fiyatlarnn serbest braklmasnn sonucunda imento sektrnde oluan sermaye birikimi kapasite artrc yatrmlara ve yeni fabrikalar kurulmasna ynlendirilmitir. hra fiyatnn belirlenmesinde ise dnya fiyat esas alnmaktadr. Nakliye masraflar, rn fiyatn etkileyen nemli bir faktrdr. zellikle, kara yolu tamacl, maliyetlerin nemli lde artmasna neden olmakta, bu yzden fabrikalar ekonomik sat hinterland denilen blgelerin dna pek kmamaktadr. imentonun bugn iin Trkiyede iki yolla sat yaplmaktadr. Fabrikadan dorudan yaplan satlar. Bayiler aracl ile yaplan satlarda bayiinin yllk sat miktar, mevsimsel zellikler vs. gibi hususlar gz nne alnarak bayilerin ortalama %3 5 arasnda deien bir karllk pay olduu sylenebilir. Trkiyedeki btn imento reticileri Trkiye imento Mstahsilleri Birliinin yesidir. Trk imento reticileri 15.07.1995 tarihine kadar sattklar her

94

ton imento iin, T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlnca belirlenen bir fon demilerdir. imento fonu 1164 sayl kararname ile T.C. Merkez Bankas ve T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlnn denetiminde kurulmu bir fon olup, Mstahsiller Birlii tarafndan ynetilmitir. Fon gelirleri, fabrikalar arasndaki klinker ve imento nakil masraflarnn bir blmnn sbuansiyonunda evre koruma, dkme imento ve hazr betona ynelik yatrmlarn finansmannda kullanlmtr. 15.07.1995 tarihi itibariyle imento fonu uygulamas kullanlmtr. imento sektrnde grlen gelimelere, gnmzde bakacak olursak 97den gnmze kadar olan retim, sat, ihracat eklerini bir tabloda gsterebiliriz.

Tablo 7: 1997-2007 Yllar imento retimi, Sat ve hracat Miktarlar Yllar 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2006-6 2007-6 imento retimi 36.034.855 37.488.061 34.816.734 35.952.515 29.959.054 32.758.049 35.094.768 38.795.797 42.786.835 47.400.159 22.310.049 23.657.023 retim Art 4.03 -7.13 3.26 -16.67 9.34 7.13 10.55 10.29 10.78 6.04 imento Art 32.627.876 34.138.075 31.529.876 31.515.076 25.082.095 26.811.219 28.106.061 30.670.610 35.083.198 41.609.584 19.400.083 20.917.327 Sat Art (%) 4.63 -7.64 -0.05 -20.41 6.89 4.83 9.12 14.39 18.60 7.82 imento hracat 3.457.268 3.310.766 3.413.600 4.484.967 5.213.104 5.958.979 7.362.923 8.206.317 7.737.666 5.698.351 2.924.663 2.876.300 hracat Art (%) -4.24 3.11 31.39 16.24 14.31 23.56 11.45 -5.71 -27.13 -1.65

Kaynak: T..M.B. 50 Yl imento ve Beton Dnyas Say 12, T..M.B. Yayn Organ Austos 2007

Tabloda grld zere imento retimi 1997 ylnda balayarak 2001 ylnda bir d yaam, yl itibariyle 2005 yllna kadar dzenli bir art yaarken 2006nn ikinci yarsndan itibaren bir d yaamaya devam etmitir. hracat ise retimle orantl ayn seyri yaamtr.

95

2. TRK MENTO SEKTRNDE ZELLETRME Trkiyede 1980 ylndan itibaren liberal ekonomi politikalarnn uygulamaya balamasyla da alma, devletin ekonomideki, zellikle sanayi sektrndeki snai ve ticari aktivitesinin en aza indirilmesine ynelik politikalar n plana kmtr. Trk imento sektrnde faaliyet gsteren kamu kurumlarnn zel sektre devredilme gerekesi, sektrde rekabet ortam yaratarak serbest piyasa ekonomisinin ilerliini salamaktadr. zel sektr firmalarnn, finansman sknts iinde olan kamu firmalarna kyasla tevsi ve rehabilitasyon yatrmlarna ncelik vererek gelien teknolojiye daha ksa srede uyum salayaca dncesi genel kabul grmektedir. zelletirme faaliyetleri balamadan nce kamu kesiminin sektrde sz sahibi olduunda dnemde devlet, imento, klinker retim kapasitelerini belirliyor, ithalat kontrol altnda tutuyor, lkenin dousunda bulunan ve retim faaliyetlerine devam etmekte zorlanan fabrikalarndan batdaki fabrikalara klinker nakillerinde sbuansiyon uyguluyordu. Yurt ii imento sat fiyatlar 6.12.1985 tarihine kadar Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan belirleniyordu. Devletin yol gsterdii statde bulunduu karma ekonomi modelinden uzaklald 1980li yllarda serbest piyasa ekonomisine gei iin tespit edilen politikalar erevesinde balatlan zelletirme almalaryla, devletin ekonomideki arlnn ek aza indirilmesi, kitlerin devam veya yeni yatrmlarn finansman iin gerekli fonun devlet btesi iindeki paynn azaltlmas, firmalarn rekabete almas, sermaye piyasalarnn gelitirilmesi gibi genel hedefler belirlenmitir. Kentlemenin devam etmesine ve nfus art hznn yksekliine bal olarak imento talebinde art ynndeki beklenti, TOSANn bal ortakl veya itiraki olarak faaliyet gsteren fabrikalarn ayr ayr zelletirilmeye hazr olmalar, fabrikalarn sat bedellerinin ok yksek belirlenmesi, yatrmn karl olmas gibi faktrler Trk imento sektrn zel giriimciler asndan cazip hale getirmitir. Afyon, Ankara, Balkesir, Ske ve Pnarhisar imento fabrikalarnn 1989 ylnda Fransz irketi Saciete Ciments des Francaisle toplam 105 milyon ABD Dolar bedelle satlmasyla imento sektrnde zelletirme faaliyetleri balamtr. 30 Nisan 1987 tarih ve K. 54 sayl Toplu Konut ve Kamu ortakl Kurulu Karar ile Trkiye imento ve Toprak Sanayi T.A.nin bal ortakl statsnde

96

faaliyet gsteren Afyon, Ankara, Balkesir, Ske ve Trakya imento fabrikalar zelletirme kapsamna alnmtr. Toplam sat deeri 104,6 milyon ABD dolar olarak belirlenen Afyon, Ankara Balkesir, Ske ve Pnarba imento fabrikalar iin 1988 yl Ekim aynda alan blok sat ihalesine alt firma teklif vermitir. Bu firmalardan; Oyak be fabrikann her birinin %51i, anakkale imento, Balkesir ve Pnarhisar imento fabrikalarnn %51i, Eskiehir imento yalnzca Afyon imentonun %51i, YBTA Holding yalnzca Ankara imentonun %51i, zgrkey A.. yalnzca Ske imentodaki kamu hisselerinin tamam ve SCF ise Afyon imentonun %51i, dier drt imento fabrikasnn ise sata karlan tm hisseleri iin teklif vermilerdir117. hale ile ilgili deerlendirmelerin sonucunda, Yksek Planlama Kurulu tarafndan SCFnin teklifi uygun bulunmu ve 09.05.1989 tarih ve 89/8 sayl karar ile Afyon imentonun %51lik, Ankara imentonun %99,30luk, Balkesir imentonun %98,30luk,Ske imentonun %99,60lk, Trakya imentonun %99,90lk hisselerinin 105 milyon ABD Dolar karlnda sz konusu irkete satlmasna karar verilmitir. SCF, sat bedelinin 85 milyon ABD Dolarn pein, 20 milyon ABD Dolarn ise bir yl sonra demeyi taahht etmitir. Kamu Ortakl Yksek Kurulunun 16.11.1992 tarihli zelletirme kararlar uyarnca118, orum imento; 25.12.1992 tarihinde, 5 milyon ABD dolar pein, kalan 24 ayda denmek zere toplam 35 milyon ABD dolar karlnda Yibita Holding A..ne,

117

T.C. Babakanlk zelletirme daresi Bakanl, Trkiye imento Sektrnde ve Afyon,

Ankara, Balkesir, Ske ve Trakya imento Fabrikalarnn zelletirilmesine likin Bir Deerlendirme, (1994), s.5
118

T.C. Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu, Trkiye imento ve Toprak Sanayi T.A.., 1992 yl

Raporu, s. 3 - 4

97

Trabzon imento; 31.12.1992 tarihinde 11,275,500 ABD dolar pein, kalan 12 aylk srece denmek zere 32,550,999 ABD dolar karlnda Rumeli Holding A..ne, Sivas imento; 25.12.1992 tarihinde 3 milyon ABD dolar pein, kalan 24 aylk srede denmek zere 29,400 bin ABD dolar karlnda Yibita Holding A..ne, Gaziantep imento; 31.12.1992 tarihinde 17,565,299 pein, kalan 24 aylk srede denmek zere 52,698,898 ABD dolar karlnda Rumeli Holding A..ne, Denizli imento; 4.12.1992 tarihinde 35,050 bin ABD dolar pein, kalan 12 aylk srede denmek zere 70,100 bin ABD dolar karlnda Modern imento Sanayi ve Ticaret A..ne, skenderun imento; 9.4.1993 tarihinde bedelinin tamam pein denmek zere 61,500 bin ABD dolar karlnda Ordu Yardmlama Kurumu ile Hac mer Sabanc Holding A..ne, Akale imento; 9.4.1992 tarihinde 1,158 bin ABD dolar pein, kalan 30.11.1994 tarihine kadar 4 ayr tarihli bono ile denmek zere 31,158 bin ABD dolar karlnda Erzurum imento Sanayi ve Ticaret A..ne, - Bartn imento; 6.5.1993, 5,142,167 ABD dolar pein kalan en son deme tarihi 6.5.1995 tarihli bono karlnda, tamam 20,568,669 ABD dolara Rumeli imento Sanayi ve Ticaret A..ne, Ladik imento; 21.4.1993 tarihinde, 14,399,671 ABD dolar pein, kalan 2 yl iinde eitli tarihlerde denmek zere bono karlnda, tamam 57,598,671 ABD dolara Rumeli imento A..ne, anlurfa imento; 21.4.1993 tarihinde, 14,351,497 ABD dolar pein, kalan ksm da 3 bono ile 2 ylda denmek zere tamam 57,405,988 ABD dolar karlnda Rumeli imento ve Ticaret A..ne szleme yoluyla satlmtr.

98

Bylece

1994

ylsonu

itibariyle

toplam

21

imento

fabrikas

zelletirilmitir. Trkiyedeki 48 fabrikadan 40 zel sektre, 8i kamu sektrne bal olarak faaliyetini srdrmektedir.

Tablo 8: zelletirilen Fabrikalar Hakknda Bilgiler

Fabrika Ad 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16) 17) 18) 19) 20) 21) Afyon imento Ankara imento Balkesir imento Pnarhisar imento Ske imento Bolu imento Adana imento Konya imento Mardin imento nye imento Nide imento Gaziantep imento skenderun imento Trabzon imento Denizli imento orum imento Sivas imento Ladik imento anlurfa imento Bartn imento Akale imento Stat Bal Ortaklk Bal Ortaklk Bal Ortaklk Bal Ortaklk Bal Ortaklk tirak tirak tirak tirak tirak Bal Ortaklk Bal Ortaklk Bal Ortaklk Bal Ortaklk Bal Ortaklk Bal Ortaklk Bal Ortaklk Bal Ortaklk Bal Ortaklk Bal Ortaklk Bal Ortaklk Kurulu ve Tevsi Yl 19576568 1926566367 195877 195876 196265 1974 1957657277 19636576 1975 1974 19641977 19626671 19778890 1967 1988 195869 19435268 1983 1986 1962 1971 Koline Devir Tarihi 30.04.1987 30.04.1987 30.04.1987 30.04.1987 30.04.1987 30.04.1987 30.04.1987 30.04.1987 30.04.1987 30.04.1987 30.03.1989 31.07.1991 31.07.1991 31.07.1991 31.07.1991 31.07.1991 31.07.1991 31.07.1991 31.07.1991 31.07.1991 31.07.1991 Blok Sat veya Halka Arz Tarihi 08.09.1989 (Blok Sat) 25-26.03.1991 (Halka Arz) 08.09.1989 (Blok Sat) 08.09.1989 (Blok Sat) 08.09.1989 (Blok Sat) 08.09.1989 (Blok Sat) 30.04-01.05.1990 (Halka Arz) 18-20.02.1990 (Halka Arz) 24-25.10.1990 (Halka Arz) 22-23.11.1990 (Halka Arz) 01-02.11.1990 (Halka Arz) 13-14.05.1991 (Halka Arz) 23.03.1992 (Blok Sat) 03.12.1992 (Blok Sat) 02.12.1992 (Blok Sat) 03.12.1992 (Blok Sat) 04.12.1992 (Blok Sat) 25.12.1992 (Blok Sat) 25.12.1992 (Blok Sat) 21.04.1993 (Blok Sat) 21.04.1993 (Blok Sat) 31.07.1991 (Blok Sat) 31.07.1991 (Blok Sat)

Kaynak:

T.C.

Babakanlk

zelletirme

daresi

Bakanl

(1994)ten

dzenlenmitir.

99

Tablo 9da blok sat yntemiyle zelletirilen fabrikalar, Tablo 10da blok sat ve halka arz yntemiyle zelletirilen fabrikalar, Tablo 12de ise MKBde hisse senedi sat gerekletirilen fabrikalarla ilgili bilgiler verilmitir. 1994 sonu itibariyle, zelletirme uygulamalarnn balad tarihten itibaren 14 imento fabrikas blok sat yntemiyle, 2 fabrika blok sat ve halka arz yntemiyle, 5 fabrika halka arz yntemiyle zelletirilmitir.

Tablo 9: Blok Sat Yntemiyle zelletirilen Fabrikalar

Sat Bedeli Fabrika Ad Blok Sat Tar. Koi Pay (%) 99,30 98,30 99,90 99,60 99,73 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 99,78 100,00 Satlan Koi Pay (%) 99,30 98,30 99,90 99,60 99,73 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 99,78 100,00 Satn Alan Kii/Kur ulu SCF SCF SCF SCF Rumeli Holding OYAK H. mer Sabanc Rumeli Holding Modern imento YBTA Holding YBTA Holding Rumeli Holding Rumeli Holding Rumeli Holding ERMS AN Milyon (TL) 77,097 53,734 58,407 25,699 434,267 509,036 268,253 579,377 296,730 249,253 553,063 551,212 200,545 328,436 4,189,109 Bin ABD Dolar 33,000 23,000 25,000 11,000 52,696 61,500 32,551 70,100 39,000 29,400 57,599 57,406 20,569 31,158 539,979

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) 14)

Ankara imento Balkesir imento Pnarhisar imento Ske imento Gaziantep imento skenderun imento Trabzon imento Denizli imento orum imento Sivas imento Ladik imento anlurfa imento Bartn imento Akale imento

TOPLAM

Kaynak: T.C. Babakanlk zelletirme daresi Bakanl, 1994, s.2

100

Tablo 10: Blok Sat ve Halka Arz Yntemiyle zelletirilen Fabrikalar Blok Sat veya Halka Arz Tar Koi Pay (%) 99,60 48,60 99,84 87,12 Satlan Sat Bedeli veya Halka Satn Alnan Bin Arz End. Kii/Kurulu Milyon (TL) ABD Koi Pay Dolar (%)

Fabrikann Ad

1) Afyon imento 2) Nide imento

51,00 39,87 12,72 87,10

SCF Halka Arz OYAKSabanc Halka Arz

30,371 29,900 10,494 139,329 210,094

13,000 8,423 2,647 22,500 46,570

TOPLAM

Kaynak: T.C. Babakanlk zelletirme daresi Bakanl, 1994, s.2

Tablo 11: Halka Arz Yntemiyle zelletirilen Fabrikalar Halka Arz Tar. Koi Pay (%) 34,50 39,87 49,21 46,23 23,86 Halka Arz Ed. Koi Pay (%) 10,38 31,13 2,86 25,46 17,16 Sat Bedeli Milyon (TL) 20,852 48,620 2,571 25,464 79,129 8,792 185,428 Bin ABD Dolar 8,268 17,664 927 9,162 25,163 2,796 63,980

Fabrikann Ad

1) Bolu imento 2) Konya imento 3) nye imento 4) Mardin imento 5) Adana imento (A) Adana imento (C) TOPLAM

Kaynak: T.C. Babakanlk zelletirme daresi Bakanl, 1994, s.3

101

Tablo 12: MKBde Hisse Senedi Sat Gerekletirilen imento Fabrikalar Fabrika Ad MKBde Net Hisse Sat Oran (%) 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) Adana imento Afyon imento Bolu imento Konya imento Mardin imento Nide imento nye imento 12,96 4,61 12,63 8,74 20,77 0,02 46,35 Net Sat Tutar (milyon TL) 57,514 3,827 26,865 23,472 31,135 32 208,789 351,634 Net Sat Tutar (bin ABD dolar) 17,132 866 8,173 7,213 10,372 3 21,240 65,099

TOPLAM

Kaynak: T.C. Babakanlk zelletirme daresi Bakanl,1994,s.3.

1994 ylsonu itibariyle imento sektrnde zelletirmeden elde edilen toplam sat geliri 715,628 bin ABD Dolardr. Blok sat yntemiyle zelletirme sonucu elde edilen gelirin toplam zelletirme geliri iindeki pay %75,5tir. Toplam gelir iinde, blok sat ve halka arz yntemiyle zelletirmeden elde edilen gelirin pay %6,5, halka arz yntemiyle zelletirmeden elde edilen gelirin pay %8,9, MKBde hisse senedi sat yoluyla elde edilen gelirin pay %9,1 dzeyinde kalmaktadr. Btn bu bilgiler nda sonu olarak diyebiliriz ki; imento sektrnde serbest piyasa ekonomisinin gerei olarak balatlan zelletirme uygulamalar sonucunda, fabrikalarn zel sektre devriden bu yana modernizasyona, kapasite ve

102

verimlilik drmeye ynelik yatrmlar verilmitir. Bunlarn yan sra yeniden yaplanmaya da gedilmi, yan hizmetlerin byk bir ksm d mteahhit kurululara devredilmitir. Yaplan yatrmlar sonucunda yakt ve zelletirilen imento fabrikalarnda kii bana klinker retiminde ve kapasite kullanm oranlarnda art gzlenmitir. imento sektrnde yaplan sektrel deerlendirme sonucu olumludur. Sektr kendi i dinamizmi ile her sorunu zebilecek gtedir. Gemite kamu desteiyle kurulan sektr, bugn byk baarlar elde eden, taahht ettii zelletirme sonras yatrmlar tamamlayan, i denetim mekanizmas ile kendini denetleyen bir yap iindedir. Bu durum, lkemiz ekonomisi asndan olumludur. Tablo 13de ise zelletirilme ncesi ve sonras kapasite, retim ve satlar, harcamalar ve finansal performans deerlendirilmesinin karlatrmas yaplmtr.Devamnda ise bu deerlendirme grafikler halinde gsterilmitir.

Tablo 13: 24 imento irketinin zelletirme ncesi ve Sonras Finansal Performansnn Deerlendirilmesi zelletirme ncesi Toplam (Ton) Toplam imento retimi (Ton) Kapasite Kullanm Oran (%) Toplam Personel Says Kii Bana retim (Ton) Toplam imento Satlar (Ton) 8.995.365 74,9 6.997 1.286 8.998.200 10.188.805 60,6 3.626 2.810 10.195.839 13 -19 -48 119 13 imento Kapasitesi 12.015.000 zelletirme Sonras 16.813.900 Deiim (%) 40

Kaynak: zelletirme daresi Bakanl Aralk 2001

103

Grafik 1: Toplam Kapasite, retim Ve Satlar

Grafik 1:Toplam Kapasite, retim ve Satlar
20,000,000 15,000,000 10,000,000 5,000,000 0 M ENTO KAPASTETS M ENTO RETM M ENTO SATILARI 16,813,900 12,015,000 10,188,805 8,995,365 10,195,839 8,998,200

TOPLAM PERSONELSAYISI
7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 6997

K BAINA RETM
3000 2500 2000 1500 1000 500 0
2809,929675

3626

1285,603116

ZELLETRME NCES

ZELLETRME SONRASI

ZELLETRME NCES

ZELLETRME SONRASI

G ra fik 2 : ze lle tirme o nra s Fiili Ya trm Grafik 2: zelletirme Sonras FiiliSYatrm Harcamalar H a rca ma la r
2 0 0 ,0 0 0 1 8 0 ,0 0 0 1 4 0 ,0 0 0 1 2 0 ,0 0 0 1 0 0 ,0 0 0 8 0 ,0 0 0
24,984 128,249 21,824 15,577 10,018 26,669 63,665 14,310 12,424 14,934 6,192 1,557 3,468 4,990 1,857 11,356 1,534 183,838

1 6 0 ,0 0 0
110,548

6 0 ,0 0 0 4 0 ,0 0 0 2 0 ,0 0 0 0

2,415

603

GAZANTEP

GMHANE

ADIYAMAN

KURTALAN

LALAPAA

ANKARA

AKALE

795

PINARHSAR

ANLIURFA

AFYON

BATRIN

BALIKESR

TRABZON

ELAZI

ERGAN

LADK

SVAS

KARS

ORUM

DENZL

NOT:zelletirme ncesi

rakamlar sat tarihinden bir nceki yl,zelletirme

sonras rakamlar ise yl sonu verileridir.

SKENDERUN

NDE

SKE

VAN

443

104

Kaynak: zelletirme idaresi Bakanl Aralk 2001 3. SVAS MENTO FABRKASININ KURUMSAL YAPISI VE GELM 3.1. Sivas imento Fabrikasnn Kuruluu ve Tarihesi Sivas imento Fabrikas; stiklal Savandan (1919 1922) yeni km lkemizin imarna katkda bulunmak ve lken zellikle orta ve dou blgelerinin kalknmasna destek olmak amacyla Mustafa Kemal Atatrk tarafndan kurulma talimat alnm ve 1943de kurulmutur. Sivas imento Fabrikas 1980 ylna kadar bir devlet irketi olan Smerbanka, sonra ise yine bir devlet irketi olan ve 1992 ylnda zelletirilen Sivas imento ve Toprak Sanayi T.A..ye bal olarak faaliyetini srdrmtr. 25 Aralk 1992 tarihinde, 3 milyon ABD dolar pein, kalan 24 aylk srede denmek zere 29,400 bin ABD dolar karlnda Yibita Holding A..ne satlmtr. Yibita ise; 1973 ylnda Orta Anadoludaki Yozgat ehrinde Yibita Yozgat imento Fabrikas olarak kurulan anonim bir irkettir. Bugn Yibita, nakliye, inaat, pazarlama, mhendislik, sigorta ve turizm dallarnda imento, beton, kraft torba, tula, tahl, un retimi yapan ve 11 adedi retim fabrikas olmak zere toplam 17 irketten oluan bir irketler Grubu haline gelmitir. Lafarge, drt alanda da inaat malzemelerinde lider konumdadr. imento ve at malzemelerinde dnya birincisi, hazr beton ve aqreqa retiminde dnya ikincisi, al ve al levha retiminde dnya ncs. 1833 yllnda kurulan Lafarge, 75 lkede bulunan 77,000 alanyla btn dnyada yaylm olup 2004 ylnda 14,4 milyar euroluk sat elde etmitir. 1994ten bu yana Sivasa imento Fabrikas devlet iletmelerinin zelletirilmesinde baarl bir rnek olarak Yibita Lafargein bir yesi olmutur. Pazar trendlerinden srekli haberdar olan Yibita Lafarge Sivas imento, mterilerine gnlk yaamlarna daha fazla gvenlik, konfor ve gzellik katacak ve beklentilerine en iyi zmleri sunmaktadr.

105

Gvenlik, Yibita Lafarge Sivas imento Fabrikas iin ncelikli hedeftir. Fabrikann btn alanlar, mteahhit personeli ve gvenlik sistemine dahil edilmitir. imento Mstahsilleri verenler Sendikas (MS) ile birlikte Sal ve Gvenlii Ynetim Sistemi kurulmu ve youn eitim programlar uygulanmtr. Sivas imento Fabrikas Haziran 2005te sfr hata ile OHSAS 18001 belgesi almaya hak kazanmtr. Sivas imento Fabrikasnn kuruluuyla birlikte nasl ilendiine bakacak olursak, fabrikann nelere olup olmadyla ilgili bilgiler vermemiz gerekmektedir. Fabrikann ilk kurulduu yllarda hammadde, ocaktan insan gc ile kartlp vagonlarla ve teleferik ile fabrikaya nakeldirken gnmzde teknolojinin salam olduu tm imknlardan faydalanlarak gerekletirilmektedir. Ocaktan karlan hammadde kamyonlar aracl ile tanarak krc nitesine getirilir. Bu nitede iri paralar krc nitesinde belli oranlarda krlarak kk paralar haline getirilir. Her biri 12 ekili ve ift motorlu olan krcnn markas Humboldt olup, 250 ton/h kapasiteye sahiptir. Fabrikann Alman firmas tarafndan yaplan iki adet Humboldt marka farin deirmeni vardr. 1968 model deirmenler Closedcircuit tipinde olup 3,2 m apnda ve 6m uzunluundadr. Farin deirmenlerinin kapasiteleri ayr ayr 50 ton/hdir. Dner frnlar stlenici firma Humbolt tarafndan 1968 ylnda kurulmu ve Humbolt markadr. Fabrikada bulunan iki adet dner frnlarn tipleri ayn olup kapasiteye ve boyutlar farkldr. Frnlar n stcl kuru sisteme sahiptir. Birinci frn 3 m apnda, 67,5 uzunluunda ve 400 ton/gn kapasiteye sahiptir. kinci frn ise 3,6 m apnda 67,5 m uzunluunda ve 600 ton/gn kapasiteye sahiptir. Fabrikann 1943 ylnda kurulmu olan 4 adet ak imento deirmeni mevcut iken 1994 ylnda bu drt deirmenin toplam kapasitesine sahip yeni bir kapal sistem imento deirmeni kurulmutur. Eski deirmenler; 2,2 m apnda, 14 m boyunda 22,22 ve 16 ton/h kapasite de, yeni deirmen ise; 3,6 m apnda 12 m uzunluunda ve 80 ton/h kapasitedir. Eski deirmenin toplam kapasitesi 60 ton/h ve tamamen merkezi sistem bilgisayar kontroll retim yapmaktadr.

106

Fabrikada 1991 ylnda kurulan bir adet kmr deirmeni vardr. Tipi dikey olan kmr deirmeninin markas Loeschedir. Kmr deirmeninin kapasitesi 15 ton/hdir. Fabrikada retilen imentolar 50er kiloluk torbalara doldurularak tketime sunulduu gibi ak silodan siloboslara doldurularak ta alcya ulatrlmaktadr. retilen imento karayoluyla ve demiryoluyla evre illere ve dier alclara sevkedilmektedir. Fabrika TSE standartlar ve ISO 9002 kalite belgesi gvencesiyle retimini yapt rnleri ilkeli sat politikasyla Sivas ve evresinin imento ihtiyacn karlamak zere pazarlanmaktadr. Ve Sivas imento Fabrikasnn retimi ve geliimine baktmzda ise; - 1935 ylnda Smerbank tarafndan imento Fabrikas iin jeolojik etdler yaplmtr. - 1938 ylnda Humbolt firmas inaat almalarna balanmtr. 1943 ylnda (05 Haziran 1943) fabrika iletmeye ald. Ya sistemle retime balad. Ya sistem bir dner frn olarak yllk 90,000 ton imento retim kapasitesine ulamtr. - 1950 ylnda ek niteler devreye alnarak, retim kapasitesi 190 bin tona karlmtr. - 1965 ylnda ya sistemden kuru sisteme geilerek 460,000 ton/yl proje hazrland. - 1968 ylnda montaj almalar tamamland. ki dner frn devreye alnmtr. - 1983 ylnda kapasite lm yapld. 320,000 ton/yl imento retimi yaplabilecei tespit edilmitir. - 1991 ylnda yeni kmr deirmeni kurulmutur.

107

1992 ylnda fabrikay zelletirme kapsamnda YBTA HOLDNG A.. irketi satn almtr. (25 Aralk 1992) ki adet elektrofiltrenin modifikasyonu tamamlanmtr. - 1993 ylnda soutma kna jet pulse filtre eklenmitir. - 1994 ylnda YBTA LAFARGE ortakl gereklemi ve yeni imento deirmeni kurulmutur. - 1995 ylnda 12 adet yeni torbal filtre yaplmtr. - 1996 ylnda istatiksel homojene sistemi kurulmutur. - 1998 ylnda yeni kalker oca kullanma almtr. - 1999 ylnda klinker retimi 401,000 ton/yla kmtr. - 2000 ylnda yeni kil oca alnm ve atk su artma sistemi kurulmutur. - 2001 ylnda klinker retimi 425,500 ton/yla ulamtr. - 2002 ylnda ISO 9002 ve Emisyon Belgesi alnmtr. - 2004 ylnda CEM II B LL 32,5 R Kalite imentonun retimine balanmtr. ISO 9002:2000 Sertifikas alnmtr. - 2005 ylnda Is Rekperatr Sistemi kurulmutur. Klinker tama klna yeni filtre alnmtr. Torbal imento ykleme hatt yenilenmitir. OHSAS 18001 sistemi kurulmutur. - 2006 ylnda Cementum retimine balanmtr. - 2007 ylnda ise Cimfor ortakl gerekleti.

3.2. Sivas imento Fabrikasnn Sivas ve Blge Ekonomisi Bakmndan nemi zelletirme ile birlikte ise almlar, eleman seimleri kriterleri olumu, Cumhuriyet niversitesi mezunlar i grmelerinde deerlendirilmi ve birok Cumhuriyet niversitesi mezunu ile allmaya balanmtr.

108

Sivas imento Fabrikas birok sosyal projeleri Sivas iin kullanm ve okula bilgisayar laboratuar yaparak eitime ve Sivas halk rencilerine katk salamtr. Ayrca valilik tarafndan ynetilen projelerde sponsorluk yapmaktadr. Sivas imento Fabrikas alan says 165, taeron alan says 75 kiidir. Toplamda 240 kii iin geim kayna oluturmaktadr. Fabrikann ihtiyalar (malzeme alm ileri) Sivas esnaf tarafndan karlanmakta bu da Sivas ticaretine byk katk salamaktadr. Ayrca imentonun fabrika teslim yerine bayilik sistemi ile satlmas yine Sivas ticaretine katk salanmaktadr. yle ki imentonun nakliyesi bile Sivas ekonomisine katk salamaktadr. Devlet zamannda ak bulunan fabrika lojman, misafirhanesi ve lokali zellemeyle birlikte bir sre sonra kapatlm ve alanlarn Sivasta oturmas, irket misafirlerinin Sivas otellerinde konaklamalar Sivas esnaflarndan yararlanmalar salanmtr. zelletirmenin Uluslararas bir firma ile yaplmas dnya imento sektrnde Sivas adnn gemesine sebep olmutur.

4. ZELLETRMENN SVAS MENTO FABRKASI AISINDAN NCELENMES 4.1. zelletirme Srecinde Sivas imento Fabrikas 4.1.1. zelletirme Sreci ve Yntemi Sivas imento Fabrikas 25.12.1992 tarihinde Yozgat i Birlii Anonim irketi (YBTA A..)ne blok sat yntemi ile 29,400.000 Amerikan dolarna satlmtr. Blok sat ak artrma usul ile gerekletirilmi ve en yksek fiyat teklif eden alcya sat gerekletirilmitir. Blok sat ynteminde ilk aamada basn yayn organlar aracl ile sat duyurular yaplmaktadr. Duyurularda, blok sata sunulan irketin ad, satlacak KO pay, son teklif verme tarihi ve ihale yntemine gre dier bilgiler yer almaktadr. Blok sat ihalelerinde, belirlenen son teklif verme tarihinden sonra KO bnyesinde oluturulan ihale komisyonu tarafndan alnan tekliflerin

109

deerlendirilmesi ilemine geilmektedir. Yaplan teknik deerlendirme sonular Kamu Ortakl Yksek Kuruluna (KOYK) sunulmakta ve Kurul bu teklifler arasnda uygun grd firmaya sat onay vermektedir. Sonra, KO ile alc firma arasnda sat szlemesi imzalanmaktadr. Blok sat ihalelerinde yeterli ve uygun teklif grlmemesi durumunda, KOYKnun alaca karar ile yerinden ihaleye klmaktadr. te blok sat ynteminin bu sreleri nda, Sivas imento Fabrikas 16.12.1992 tarihinde zelletirme kapsamna Kamu Ortakl daresi (KO) tarafndan alnm ve dokuz gnlk bir sre ile satlmtr. 1994 ylnda ise Sivas imento Fabrikas %50lik hisselerinin devri ile Fransz Lafarge Firmasna devredilmitir. Bu devir bedeli dahi, zelletirmedeki sat bedelinin dk olduu iddialarn dorular mahiyettedir. Sivas imento Fabrikasnn zelletirilmesini Peke ekilme olarak nitelendirmek mmkn deilse de dk bedelle zelletirilmitir hkmn vermek daha doru olacaktr. Etkin bir tantmn yaplmamas, zamanlama yanll, sat stratejisindeki hatalar bu durumun ortaya kmasna neden olmutur. Lafarge firmasna %50lik hisse sat ile lkemize zelletirme aracl ile dolayl da olsa yabanc yabanc sermaye girii salanmtr. Yabanc sermaye giriini direk zelletirmenin sonucu olarak gstermek doru deilse de, zelletirme sonrasnda zek sektrn kendisine ortak aramas sonucunda yabanc sermayenin geldii de bir gerektir. Lafarge firmas imento sektrnde uluslar aras dzeyde tannm, pek ok lkede kendisine ait ve ortaklk eklinde yatrmlar olan ciddi bir kurulutur. Yibita A.., orum ve Sivas imentodaki hisselerinin yarsn Lafargeye satarak oluturduu ortaklk sonrasnda 02.01.1995 tarihinse Sivasn ubesi olmu ve 29.11.1995 tarihinde ise Sivasla birlikte merkezi Ankara olan Yibita Lafarge Orta Anadolu imento Anonim erketi (YLOA A..) ne bal birer ube haline getirilmilerdir. YLOA A..nin karar ve yrtme organlarnda arln Franszlarda olduu grlmektedir. 1994 ylndan itibaren Lafarge firmas YBTA A.. ile

110

kurduu ortaklk ve yapt yeni yatrmlarla imento sektrnde kalc olduunu gstermi ve rekabetin gelimesine de katkda bulunmutur.

4.1.2. Sivas imento Fabrikasnn zelletirme Gerekeleri Sivas imento, dier imento fabrikalar gibi serbest piyasa ekonomisine uyum salayabilecek yapda olduundan ve de zelletirmeyi cazip klmak maksad ile zelletirme kapsamna alnmtr. letme krl alt halde zellikle teknik donanm eskimi ve tesisler faydal mrn tamamlamtr. Modernizasyon ve yeni teknolojik yatrmlara ihtiya duyulduu halde devletin bu projelere ayracak kaynann bulunmamas en nemli zelletirilme nedenleridir. Hemen tm kamu irketlerinde grlen merkeziyeti ve brokratik yap, eskimi teknoloji, yetersiz zkaynaklar ve gereinden fazla personel Sivas imento iinde geerli olan zelletirme gerekelerindendir. Geni anlamda devletin ekonomideki paynn azaltlmas, dar anlamda ise KTlerin zel sektre devredilerek piyasa ekonomisine ilerlik kazandrlmas ve bu ekilde verimlilik ve etkinliin artrlmas amacyla zelletirme gerekletirilmitir. zelletirme sonras gelimelerle ok uluslu yabanc sermaye de lkemize gelmitir. Sivas imentonun mlkiyetinin tabana yaylmas ya da alanlarna veya blge insanna devri gibi alternatifler, sermaye piyasasnn yaygnlamamas, gerekli organizasyonun yaplmamas gibi nedenlerle realize edilmitir.

4.2. zelletirme Sonras Uygulamalar Sivas imento Fabrikasnda zelletime sonras uygulamalar deiiklik gstermitir.Yaplan bu uygulamalar retim ile ilgili uygulamalar, ynetim ve personel ile ilgili uygulamalar, pazarlama ile ilgili uygulamalar,sosyal sorumluluk ile ilgili uygulamalar eklinde alt balklarla inceleyebiliriz.

111

4.2.1. retim le lgili Uygulamalar Sivas imento Fabrikasnda imento ve imentonun temel girdisi olan ve yar mamul olarak de nitelenen klinker retilmektedir. Bu sektrde retim metodu ve teknolojisi dier sektrlere nispetle fazla deiiklik gstermemektedir. Dnyada klinker retim prosesi ya ve kuru sistem olmak zere iki ekilde gerekletirilmektedir. Sivas imentoda ya sistem 1943de kurulmu, kuru sistem ise 1965 ylnda gelmitir. retimde uan ise kuru sistem kullanlmaktadr.

Tablo 14: Klinker ve imento retim Prosesi

HAMMADDE Krma Kurutma tme Silolarda Homojene Edilme Piirme (Dner Frn 1400 C) Klinker (Yar Mamul) Al (Kalsiyum Slfat) Tras ve Dier Katk Maddeleri (% 19) tme Torbalama imento Kimyasal Proses Fiziki Proses

Kaynak: Sivas imento Fabrikas nsan Kaynaklar Mdrl

112

Hammadde olarak kalker ve kil kullanlmakta ve bunlar mlkiyeti fabrikaya ait olan ve ok yakn mesafede bulunan hammadde ocaklarndan temin edilmektedir. Tablo 14den de anlalaca gibi retim prosesi hemen hemen sabit ve basittir. zelletirme ncesinde olduu gibi bugnde retim vardiya halinde srdrlmektedir. alanlara ise srekli olarak i sal ve gvenlii ile endstriyel verimlilii artrc eitimler verilmektedir. zelletirme ile birlikte daha az igc kullanlarak mhendislik

hizmetlerinin etkinletirilmesi, hammadde ocaklarndaki aksaklklarn giderilmesi ile birlikte retim art salanmtr.

4.2.2. Ynetim ve Personel le lgili Uygulamalar zelletirme sonrasnda en nemli deiim ynetim anlaynda olmutur. ncelikle fabrikann organizasyonunda yeni dzenlemelere gidilmitir. Baz birimlerde unvan deiiklikleri yan sra fonksiyonlarnda deiiklikler yaplmtr. Buna ilaveten yeni birimler de kurulmutur. nsan kaynaklar ve idari iler departmanndan aldmz bilgiler erevesinde personel ve ynetimle ilgili uygulamalar tablolar ile aklanmaya allacaktr.

Tablo 15:zelletirme Sonras Organizasyon Deiiklii Eski Unvan Personel Mdr Muhasebe Mdr Kalite Kontrol Mdr Alm efi . . . Yeni Unvan nsan Kaynaklar ve dari ler Mdr Muhasebe ve Bilgi lem Mdr Kalite ve Gelitirme Mdr Satn Alma efi Proses efi Farin Frn efi tme Paketleme efi

Kaynak: Sivas imento Fabrikas nsan Kaynaklar Mdrl

113

Reorganizasyon almalar esnasnda, zellikle retim departmannda tespit edilen denetim boluunun giderilmesi amac ile eflik dzeyinde birim oluturulmutur. Bu dzenlemelerle hem retim kapasitesi artrlm, hem de kalitenin ykselmesi salanmtr. zelletirme sonras en nemli deiikliklerden birisi de personel politikasnda olmutur. Yllar boyu yanl ie alma politikalar politik mdahaleler sonucu personel saysnda fazlalk olumutur. e gre adam yerine adama gre i felsefesinin uygulanmas, KTlerde norm kadrolarn belirlenememesi atl gcn ortaya kartmtr. Sivas imento Fabrikasnda zelletirme ncesinde toplam 365 personel istihdam edilmekte iken, zelletirme sonrasnda bu say kademeli olarak drlmtr. Bugn toplam alan personel says 165dir. lerleyen yllarda tedricen, igc fazlalklar, personelin yasal haklar korunarak ve emekli olann yerine yeni ii almayarak almak istemeyenlere kdem tazminatlarn deyip akitlerin feshetmek suretiyle eritilmeye allmtr. gc fazlal tabii sre ierisinde eritilmeye allmtr. Personel, kapsam ii ve d diye iki ayr kategoriye ayrlmakta ve bizzat retim departmannda alan ii statsndekilere kapsam ii alanlar, memur ve ynetim kadrolarnda alanlara ise kapsam d alanlar nitelendirilmesi yaplmaktadr. Ayrca ii statsnde olan kapsam ii alanlar mavi yaka olarak, memur ve ynetim kadrolarnda olan kapsam d alanlar ise beyaz yaka olarak adlandrlmaktadr. te biz bu beyaz ve mavi yaka alanlarn zelletirme sreci ile birlikte ya, tahsil ve kdem bilgilerini tablolatracak olursak yle bir ekilde karlam oluruz.

114

Tablo 16: Personel Ya Bilgileri Beyaz Yaka 18 25 26 30 31 40 41 50 50 + Ortalama Ya Kii Says ANA FABRKA 1 7 17 10 1 37.28 36

Mavi Yaka 18 25 26 30 31 40 41 50 50 + Ortalama Ya Kii Says

ANA FABRKA 9 34 42 41 3 38.2 129

Kaynak: Sivas imento Fabrikas nsan Kaynaklar Mdrl

Tablo 17: Personel Tahsil Bilgileri Beyaz Yaka ortaokul Lise n Lisans Lisans Doktora Kii says 6 4 24 2 36 ANA FABRKA

115

Mavi Yaka lkretim Lise n Lisans Lisans Kii says

ANA FABRKA 20 102 6 1 129

Kaynak: Sivas imento Fabrikas nsan Kaynaklar Mdrl

Tablo 18: Personel Kdem Bilgileri Beyaz Yaka 02 35 6 10 11 20 20 + Ortalama Kdem Kii says ANA FABRKA 8 3 12 13 8.25 36

Mavi Yaka 02 35 6 10 11 20 20 + Ortalama Kdem Kii says

ANA FABRKA 26 49 21 21 12 7.48 129

Kaynak: Sivas imento Fabrikas nsan Kaynaklar Mdrl

Tablolar nda grld gibi zelletirme sreciyle birlikte ii saysnda ve memur ve personel saysnda belirli oranlarda bir azalma grlmtr.

116

Personelin tahsil bilgilerine bakldnda ise bu sre ierisinde beyaz yaka yan memur ve ynetim kadrosun eitim durumunu olduka yksek olduu, ii grubunun ise lisans seviyesine kadar ykseldii gzlenmitir. zel sektr personel almnda diploma, hemerilik, siyasi dnce gibi klasik llerden ok niteliklere nem vermekte ve bu erevede yabanc dil ve bilgisayar bilgisini asgari nitelik olarak deerlendirmekte ve bu artlarn kademeli olarak iilere de uygulanacan belirtmektedirler. Personel alm noktasnda bu bir gerekliktir ve zelletirme srecinin en byk gstergesidir. zelletirme ncesi personel almnda zellikle Sivasn byk kalknma noktas olan fabrika Sivas hemerileri iin nemli bir yapya sahipti. iler statsndeki bireyler Sivas halkndan olumaktayd. Fabrika Sivas iin nemli bir kalknma noktas olup ok insann ekmek kaps olmutur. uan ise zelletirmeyle birlikte ii saysnn azaltlm olup fabrikalama sreciyle birlikte insann emeine olan ihtiyacnn azalmas sonucuyla Sivas halk iin alma kaps olmaktan kmtr. Zaten yukardaki ya, eitim tablolar da bunun bir gstergesidir. Fabrikann personel alm denildii gibi artk hemerilik ve diploma standartlarndan km dil, bilgisayar gibi yabanc kkenli bir sisteme dnmtr. Personel performans ynetim sistemi bir sre nda ileyip kolukla balantl ekilde ilerliini srdrmektedir. Bu bir paylamdr. Karlkl istek ve yantlarla dnml ekilde ilerlemektedir. zelletirmeyle birlikte alma yntemi ve felsefesinde de gelimeler ve deimeler olmutur. alanlarn geliimi ve eitimi, memnuniyeti, performansa dayal alma sistemi, adil cret politikalar, adil kademeletirmeler ynetim tarz haline gelmitir. Performansa dayal alma sistemi ile alanlarn geliim plan yl iindeki almalarnn deerlendirmesi gelecek yllarda performans artrmas iin nasl yardm, kaynak aralar verecei, karlkl grmelerle saptanmaktadr. alanlarn geliimi hem alana hem iyerine, hem Sivasa katk salanmaktadr. Nasl sorusuna cevap yle olabilir; alanlarn geliimi ile yetkinlik dzeyinin artmas alma hayatlarnda profesyonellemelerine,

117

profesyonellemeleri maalarna ve makamlarna art getirirken, eitimli bir birey olarak ailelerine olumlu yansmalarda beraberinde getirmektedir. Yetkin insanlarla almak irkete katk salarken kentin kltrl birey saysn artrmaktadr. zelletirme sonras bir nemli deiiklik de cret esasna dayal kamu sendikacln olumsuz yansmalar giderilmitir. Tm alanlar Trk e bal imse Sendikasna kaytl olup aldklar creti tatmin edici bulunmaktadr. Sivas imento YLOA A..nin ubesi olarak Ankara Merkezli almasna ramen, kat bir merkeziyeti ynetim yoktur. Merkez ubeleri ile ilgili en ayrntl bilgilere annda sahip olmasna ramen, ube yetkililerine etkin biimde grebilmeleri iin geni bir yetki ve insiyatif alan brakmlardr. Merkezce belirlenen genel ereve dorultusunda her ube veya bal kurulmu kendi artlar dorultusunda kararlar alp uygulayabilmektedir.

4.2.3. Pazarlama le lgili Uygulamalar zelletirme ncesi ve sonras karlatrmal bir ekilde fabrikann pazarlama uygulamalarna baktmzda ise ncelikle unu syleyebiliriz. zelletirme ncesi retim odakl bir dnce hakim olup, retim nasl olsa satarz anlay hakimdir. zelletirme sonras ise bu anlay pazarda deiim, ekonomik gelime, yeni rakipler, yeni Pazar aray ierisinde deiiklie uram pazar odakl bir dnce sistemine dnmtr. zelletirme ncesinde pazarlama tesine gidilmemi tamamen sata ynelik bir ileyi uygulanmtr. zelletirme sonrasnda ise satn gereklemesinden nce pazarlama ile satn gereklemesini hazrlayan bir program sistemi uygulanmaya konulmutur. zelletirme sonras pazarlama sistemindeki bir baka deiim ise organizasyon odakl bir deiimdir. zelletirme ncesi sat birimi genel mdre balyken zelletirme sonras sat birimi genel merkeze bal olup, pazarlama ve sat birimi olarak belirlenmitir.

118

Byn bu oluumlar beraberinde yapsal bir deiim olarak fabrika ii kararlarn verilmesinde sistemli bir yapya dnlmesini salamtr. Pazarlama sat biriminin uygulamalaryla satn gereklemesi hzlandrlm ve bu dinamik bir ileyi halinde seyrini korumutur. zelletirme sonras satla beraber alan teknik hizmetler birimi olumu ve sat sonras bu birim mterilere hizmet vermeye almtr. Verim art iin gezici laboratuar oluturulmu. Kalite kontrol ileyii iin katk salamak amalanmtr. zelletirme sonras sat departmannda sat grevli tantm amal sat temsilcileri altrlmaya balatld. Sat temsilcileri fabrika d tantm iin grevlendirildi. almalarnn daha kolay ileyebilmesi iin araba verildi. Ve bylece daha mobilize ekipler halinde alma sistemi uygulanmaya balam oldu. Fabrika d altrlan temsilcilere tantmn daha iyi gerekletirilmesi iin gerekli eitimler verilip bu eitimlerle beraber rakip firma analizlerinin daha iyi gerekletirilmesi hedeflenmitir. Bu dorultuda ise analiz doru bir ekilde gerekletirilip sat iin gerekli promosyonlar verilmitir. Doru tantmla birlikte fiyat karlatrmalar dorultusunda satlar hedeflenmitir. zelletirme sonras bu almalarla birlikte pazarda mteri beklentileri nem kazand. Bu dorultuda gerekli alma ve analizler yaplp talepler karl alma srdrld. zelletirme sonras sat ncesi pazarlama uygulamalarnda tahminler dorultusunda sat hedefleri belirlendi. Mteri bazl bu hedefler kota uygulamal bir sisteme dnt. Temsilcilere verilen promosyon uygulamalaryla bu sistem bir alma prensibi kazand. zelletirme sonras, rekabet ortam ierisinde pazardan mmkn olduu kadar fazla pay almak, sektrde kalc olmak ve bunun iinde mteriye gitmek politikas geerli olmutur. Mteri ile birebir ilikiye nem verilmi ve bayii sistemine geilmitir. Bayilerin seiminde titiz davranlm, onlarn gvenilir olmalarna ve tantm glerine baklarak deerlendirmeler yaplmtr.

119

Sipari tesliminde gsterilen hassasiyetle birlikte, rn kalitesi ve fiyat avantajlarna gvenilir firma imaj da eklenmitir. Sektrde mal teslimatnn annda yaplmas, mterinin bekletilmemesi alclarn dikkat ettikleri hususlar olmaktadr. Mteriler ile ilgili bilgileri edinecek mteri ilikileri ynetimi eklinde bir sisteme dntrld. nceki yaplan ziyaretler istenilenleri destekler ekilde olup bu sistem bilgi sistemi eklinde ilemeye konulmutur. zelletirme sonras raporlar gelitirilmitir. nceden uygulanan fi kesimi ile birlikte yaplan satlar daha sonra teknik bir uygulama ile bilgisayar sistemiyle ileyie konulmutur. Pazarlama sistemi ile birlikte mteri segmentasyonu gereklemi, mteriler, bayiler, hazr betoncular, endstriyel reticiler, mteahhitler olarak ayrlmtr. Bu ayrm istekleri dorultulayp talep ve beklentileri bu ayrmla birlikte belirlemeye yaramtr. Bu ayrm sistemin ileyiini kolaylatrp talebe gre retimi salamtr. Kimlerin ne beklentileri var bu beklentiler nasl giderilir eklinde bir sorgulama ile pazarlama ve sat ilemleri gerekletirilmeye allmtr. zelletirme sonras rakipler eskiye gre daha iyi analiz edilmeye balanm, pazarlama verileri incelenerek rakiplerin mteriye sunduklar karlatrmal olarak ilikiye konmutur. Bu analizde rakip firmalarn rn numuneleri, pazarlama teknikleri, Pazar davranlar incelenmeye konulmu eksiklikler ve gerekenler iin alma sistemi uygulanmtr. Pazarlama stratejisinde bu sistem uygulan iin gereken bir teknik uygulama olup, sat iin n bir almadr.

4.2.4. Sosyal Sorumlulukla lgili Uygulamalar imento sektrnde gerekli nlemler alnmadnda evreye klinker tozlar ile zarar verilmesi sz konusudur. Sivasta yllar boyu, imento fabrikas denildiinde akla toz ve evre kirlilii gelmitir. Fabrikann ehre yakn olmas, hava akmnn tozlar ehre doru ynlendirmesi, filtre sisteminin yetersizlii gibi nedenlere ehir sakinleri havann ve evrenin kirletilmesi karsnda sessiz

120

kalmlardr. Son yllarda evre bilincinin olumasna paralel olarak duyarllk artm ve yetkililerden daha etkin nlemlerin alnmas istenmitir. zelletirme ncesi taklan filtre sorunu zmlemitir. zelletirme ile birlikte zel sektr konunun nemini bilerek ve temiz sanayi slogan ile nemli almalar ve yatrmlar yapmtr. 1995 ylnda 12 adet yeni torbal filtre yaplm ve 2005 de klinker tama kna yeni bir filtre alnmtr. Hem evreye hem de yasalara sayg erevesinde evre denetimi birimi oluturulmu ve bu birimde bir 1 evre ynetim temsilcisi istihdam edilmeye balanmtr. lgili mevzuatla belirlenen emisyon snrlama deerlerine uymaya ve hatta Avrupa ve gelimi lkelerde belirlenen limitler dahilinde almaya zen gsterilmektedir. Lafarge firmasnn ii sal ve evre kirlilii konusundaki hassasiyeti byktr. Bu duyarllk dorultusunda fabrikada frnlarn evresinde dahi toz istenmemektedir. Frn evresinin dahi yeil alan haline getirilerek evre duyarll gsterilmeye allmtr. Bu amala fabrika alannda srekli sulama yapan 1 adet ara alnmtr.

4.3. zelletirme Srecinde Sivas imento Fabrikasnn Endstri likileri erevesinde ncelenmesi 4.3.1. stihdam zerine Etkileri 1992 ylnda zelleen Sivas imento Fabrikasnn zellemesine kadar fabrikann elinde bulunan son verilerine dayanarak istihdam ettii kadrolu personel says aadaki ekildedir; zelletirme ncesi (1992) i Memur alan Says : 277 : 70 : 347

121

zelletirme ile birlikte emekliye ayrlmak isteyenler, baka devlet kurumuna gemek isteyenler tercihlerini kullanarak ayrlmlardr. 1992den sonra emekli olan kiilerin yerine norm kadro oluana kadar adam alnmamtr. zelletirme sonras baz alnan farkl yllara gre istihdam edilen kadrolu personel says ise yledir; zelletirme sonras Ynetici alan Mhendis : : (2000) 8 7 25 92 134 (2003) 8 7 20 78 126 (2007) 8 7 20 130 72

Memur / Teknisyen : i Taeron : :

zelletirme ncesi ve sonras olarak istihdam edilen personel saylarn tablolatrarak karlatracak olursak;

Tablo 19: 1992-2007 Aras alan Personel Says 1992 Ynetici alan Mhendis Memur i Taeron 70 285 7 25 92 134 7 20 78 126 7 20 130 72 2000 8 2003 8 2007 8

Kaynak: Sivas imento Fabrikas nsan Kaynaklar Mdrl

122

Tablodan da anlald zere zelletirme ile kadrolu personel saysnda d olmutur. i saysnda grlen azalma ile birlikte zelletirme sonras taeronlama olgusu olumu bu alanda ii saynda grlen azalma ile taeron says belirlenmitir. Gnmzde ise ynetici ve mhendis saylarnda bir sabitleme sz konusu olup ii saysnda gemi yllara nazaran bir art grlmtr. Sivas imentonun retim kapasitesine, geliimine bakldnda kii saysnn artmas beklenirken, ilerleyen teknoloji, biliim ve yaplan yatrm, otomasyon, yetkin personel gibi etkenler istihdam drmtr. Birok i,fabrikann asl ii ve yan ii olarak yeniden deerlendirilmi ve yan iler alt iverene (taeron) verilmitir. Temizlik Tama stifleme Nakliye Yemek 14 5 17 30 6

Yaklak 72 taeron alan bulunmaktadr. 2007 verilerine gre fabrikann istihdam ettii alan says, 165 alan ve 72 taeron toplam 232dir. Sivas imento Fabrikasnda istihdam edilen personel seilirken unlara dikkat edilmektedir; 1) Hangi pozisyona eleman seilecei belirlenir. Beyaz yakaya m (personel ve memur kadrosu), mavi yakaya m (ii kadrosu) eklinde bir pozisyon ayrm belirlenir. 2) Pozisyonun hangi yeterlilikte elemana ihtiya duyduu, asgari niteliklerin ne olaca belirlenir. rnein; Kalite mhendisi alm gerekleirken istenilen nitelikler; niversitelerin Kimya Mhendislii blmnden mezun

123

Erken adaylar iin askerliini yapan 30 yan amam yi derecede ngilizce bilen yi derecede MS Office programlarn kullanan Tercihen 2 yl ayn sektrde deneyimli

3) Eleman seimi iin internet sitelerine (kariyer.net, yenibiri.com, vb.), yerel gazetelere, kura ilan verilerek arama balatlr. 4) Adaylar szl mlakata alnp, iin zelliine gre zel mlakat teknikleri kullanlarak seimler yaplr. 5) zel testler (PI) kullanlr. 6) Seilen adaya ie giri ilemleri balatlr ve oryantasyon eitimleri, kiisel geliim planlar hazrlanr ve uygulanr. Kiisel geliim planlar, oryantasyon eitimleri, teknik eitimler, kurumsal eitimler vb. eitimlerle alann yetkinlik dzeyi ileriye tanarak istihdam edilen igcnn en etkin ve verimli ekilde almasna zemin hazrlamaktadr.

4.3.2. Sendikalama zerine Etkileri zelletirme ncesinde varolan sendika zelletirme sonrasnda varln srdrmtr. Kazanlm haklarda hibir deiiklik yaplmamtr/yaplamamtr. Sendika (MSE Sendikas) ile iveren arasnda belli dnemlerde imzalanan toplu i szlemesi sendikal alanlarn haklarn korumada balayc olmutur. Tabii zelletirme sonras istihdam saysndaki d, sendikal olarak alan sayda da d yaratmtr. zelletirme ncesi ve sonras sendikal haklar incelendiinde nceliklerin deitii grlmektedir. zelletirme ncesi sendikal haklar daha maddi olanaklara dayanrken zelletirme sonras, i sal, gvenlii koullarnn salanmas,

124

alanlarn eitilmesi gibi; insanlarn gvenli, salkl ve bilinli almasna ve yaamasna ynelik haklar zerinde ekillenmeye balamtr. rnein, zelletirme ncesi verilen elbise yardm zelletirme sonras i elbisesi yardmna dnmtr. Buradaki ayrm; zelletirme ncesi verilen elbise yardm nakdi verildii gibi 1 elbise 1 ayakkab eklinde verilip alanlarn i ortamnda giymeyi tercih edebilecei malzeme olmad gibi, alanlarn gvenliini tehlikeye drecek dzeye de gelebilmektedir. zelletirme sonras ise bu yardm i elbisesi ekline dnp, alanlarn i ortamnda gvenliklerini salayaca standartlarda olup, verilen ayakkab yerine elik ayakkablarn verilmesi koruyucu nitelik kazandrmtr. Buradaki ayrmn kazandrdklar ise, zelletirme ncesi yaanan birok i kazasnn zelletirme sonras yaanmasn engelleyici unsurlardan biri olarak insanlarn salk, gvenlik boyutunun n plana karlmasdr. Sivas imento Fabrikasnda istihdamla doru orant biimde sendika ye saysnda da bir azalma grlmtr. zelletirme ncesi ve sonras 90 ve 97 yllar arasndaki MSE Sendikasnn ye saysnn yllara gre deiimini bir tablo ile belirtecek olursak karlalan durumun en iyi gstergesini yapm oluruz.

Tablo 20: Sivas T. MSE Sendikasnn ye Saysnn Yllara Gre Deiimi (1990 1997) Yllar ye Says Kaynak: T. MSE- , Aralk 1997 itibariyle yaynlanmam rapordan yararlanlmtr. 1990 313 1992 277 1993 267 1994 122 1995 122 1996 121 1997 111

125

Sivas imento Fabrikasnda zelletirme sonras ii saysnda yaanan azalma ile birlikte taeronlama uygulamas sendikalamay nemli lde engellemi yani ye kaybna uratmtr. Bir baka gereklikte emek piyasasnda yaanan igc arznn artmasyla birlikte zelletirme sonras sendikann pazarlk gc dmtr.

4.3.3. Verimlilik zerine Etkileri zelletirmenin en nemli amac verimlilik art salanmasdr. Sivas imentoda zelletirme sonrasnda klinker retiminde miktar olarak nemli bir art salanmtr. Bunun yannda igc verimlilii de byk lde ykselmitir. zelletirme sonras verimlilik artn bir tabloda gsterecek olursak;

Grafik 3: Fabrikada Verimlilik Art

0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 1992 1994 1999 2007

Kaynak: Sivas imento fabrikas insan kaynaklar mdrl Tablodan da anlald gibi verimlilik bir art seyrini devam etmekte, bu dorultuda da devam etmektedir. Verimlilikten sz edilirken ilk akla gelen igc verimliliidir. gc verimlilii, bir ylda retilen imento miktarnn yllk ortalama personel saysna blnmesiyle bulunur. Bizde bu bulgularla zelletirme ncesi igc verimliliiyle, zelletirme sonras igc verimliliini kyaslayacak olursak yaklak olarak yle bir grnt ortaya kar.

126

Tablo 21: zelletirme ncesi ve Sonras gc Verimlilii Karlatrmas zelletirme sonras personel says azalma 50,73 zelletirme ncesi igc verimlilii 0,72 zelletirme sonras igc verimlilii 1,69 +134,72 Art Azal %

Kaynak: imento miktarlar ve personel saylar blmleriyle yaklak deerler olarak hesaplanmtr.

Elde edilen verilerden de grlyor ki zelletirme sonras dnemde igc verimliliinde ki artn nedeni, baz kiilerin ileri srd gibi zelletirme sonras dnemdeki personel saysndaki azalmaya bal deildir. zelletirme sonras dnemde Sivas imento Fabrikasnda igc verimliliinin artmasnda, zelletirme sonras dnemde uygulanan personel politikalar, eitli verimlilik arttrma tekniklerinin uygulanmas, yaplan yeni yatrmlarn etkisi olmutur. Sivas imento Fabrikasnda igc verimliliini artrmada kullanlan verimlilik artrma tekniklerine baktmzda bunlar arasnda retim planlamas, i analizi ve i deerlendirmesi, kalite kontrol, stok kontrol, maliyet muhasebesi gibi teknikler bulunmaktadr. Bununla doru orantl ekilde kapasite kullanm oranlarnda da bir art grmtr.

4.3.4. retim Kapasitesi zerine Etkileri Sivas imento Fabrikasnda zelletirme sonras retim kapasitesinde orantl biimde bir art gzlenmitir. imento retimi ve klinker retimi bunu dorular ekildedir. zelletirme ncesi ve sonras klinker ve imento retimlerini art ve azal eklinde belirlediimizde bunun en iyi aklamasn yapm oluruz.

127

Tablo 22: zelletirme ncesi ve Sonras Dnemlerdeki Ortalama imento retimi ve Klinker retimi Bin ton/Yl zelletirme ncesi imento retimi Klinker retimi 276,490 264,550 zelletirme Sonras 320,000 369,000 Art Azal % +15,73 +36,62

Kaynak: zelletirme ncesi veriler ilgili T.C. Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu Raporlar zelletirme sonras ise anket cevaplarndan yararlanlarak hazrlanm bilgilerin istatistiksel verilenmi hali.

Fabrika da kapasite kullanm oranlarnda ise zelletirme sonras %42lik bir art gzlenmitir. Buna karlk istihdam edilen ii says azalm, toplam iilik saatinde de dme olmutur. Mhendislik faaliyetlerindeki iyiletirmeler, etkin ynetim anlay bu olumlu sonular beraberinde getirmitir. zelletirme sonrasnda retimin artmas, igc verimliliinin ykselmesi, kapasite kullanmnn ykseltilmesi, sahiplenme ve moral motivasyonun oalmas gibi gstergelerin dier artlar sabit iken krll olumlu ynde etkilemesi gerekmektedir. Ancak deerlendirme ve mukayese yaplrken Sivas imento Fabrikasnn zelletirme sonrasnda mali ve idari yapsndaki esasl deiikliin dikkate alnmas icap etmektedir. Ayrca 1994 ylnda Lafarge ile ortaklkla birlikte retim ve sat politikalarnda da nemli deiiklikler olmutur. Bugn Sivas imento klinker retimine arlk vermekte ve rettii klinkerin %65ini dier ube ve bal kurululara maliyet fiyat zerinden devretmektedir.

128

4.3.5. cretler zerine Etkileri zelletirme ncesi, Devlet memurlar kanununa gre belirlenen kademelerde maalar belirlenmekte ve ayn pozisyona sabit cret sistemi bulunmaktadr. rnein, niversiteyi bitirmi olmak kademe artmasna sebep olmutur. Bununla birlikte iiler cret almn toplu i szlemelerinin belirledikleri fiyat zerinden gerekletirmektedir. zelletirme sonras alanlarn cretlendirilmesi ise, pozisyonlarn

gerektirdii sorumluluk, kontrol edilen bte, sorumlu bulunduu eleman says, vs. etkenler deerlendirilerek ve oluturulan fiyatlara alanlarn performans etkisi de eklenerek adil cret uygulamas ile yaplmaktadr. Sivas imento Fabrikasnda farkl bir cret sistemi kullanlmaktadr. Her pozisyonun bir puan, her puann bir alt st cret skalas vardr. Bulunduu pozisyondaki alt st kimlerin hangi oranda maa alacan gsterir ve alnacak maa performansa gre belirlenir. rnein; Puan Muhasebe Memuru Satnalma Memuru Sat Memuru 10 11 12 cret Aral 300 500 500 700 700 900

retim maliyeti ierisinde iiliin oran zelletirme ncesine gre azalmtr. Bu durum ii cretlerindeki anormal artn nlenmesi yannda, igc verimliliindeki artn da tabii bir sonucudur. Mavi Yaka (i Grubu) cretleri zelletirme sonras ise, toplu i szlemesinde belirlenen grup baremleri, grup baremleri iin tayin edilen cret politikas ile gereklemektedir. Grup baremleri iin tayin edilen cretler ise enflasyona bal uygulanan zam oranlar ile artmaktadr. Ve bu oranlarla birlikte

129

cretler belirlenmektedir. Bu uygulanan cret politikasn 5li grup sistemi ile deerlendirecek olursak; 1,10 1,10 1,05 1,05 1,05

585 (1. Grup)

614,25 (2. Grup)

644,9625 (3. Grup)

709,45875 (4. Grup)

780,404625 (5. Grup)

5li grup sisteminde; asgari cret 1. gruptan baz alnarak arttrlr. Grup geilerinde cretler yeniden belirlenir. Ynetimdeki etkinlik, sendikalarla olan ilikilere de yansm ve sendikalarn zelletirme ncesinde sergiledikleri cret sendikacl ortadan kaldrmtr. i cretlerindeki anormal art nlenmi ve performansa gre reel ve dengeli cret uygulanmaya balanmtr. cret artlarndaki anormalliin sona erdirilmesi ve igc verimliliinin ykseltilmesi rn maliyetlerinde yakt ve enerjiden sonra en nemli kalem olan iilik giderlerinin paynn dmesini salamtr. Fabrika da her yl Ocak ve Temmuz aynda enflasyon orannda cretlere irketin ynetiminin onay ile zam yaplmaktadr. Beyaz Yaka maalarn her ay almak kaydyla ayda bir ift maa alarak srdrmektedir. Beyaz Yakal alanlara her ylbanda bir nceki yl ki performans deerlendirerek prim verilir.

130

SONU VE DEERLENDRME 1979 sonrasnn yeni bir akm olarak, tm dnyada ideolojik snrlar aan bir uygulama niteliindeki zelletirme, toplumsal yarar yaklam ve snai mlkiyeti halk tabanna yaymak ya da piyasa ekonomisi mant yaklam ile devlete gelir salamak amalaryla uygulanmaktadr. zelde, liberal bir zm olan zelletirmenin nitelii, devletin ekonomik alana mdahalesini azaltarak kamu kesiminin payn kltmek, etkin kaynak kullanm yaratmak ve bylece rekabet piyasasnda oluacak fiyatlarla ekonomik dengeyi salamaktr. zelletirme, temel iktisadi problemlerin zm ile ilgili olarak iktisadi organizasyonun yeniden yaplanmas srecinin bir uzants olarak ortaya kmtr. Bir iktisat politikas vastas olarak, zel sektrn kaynaklar daha etkin kulland inancndan hareketle, iktisadi organizasyon iinde zel sektrn yerini ve rollerini artrma amac iin kullanlmaktadr. zelletirme, gelimekte olan lkelerde ve lkemizde yalnzca bir iktisat politikas arac olarak deerlendirilmemekte, btn bir ekonomik yapnn yeniden ekillendirilmesinin vastas olarak grlmektedir. Trkiyede uygulanan zelletirme uygulamalar ile devletin ekonomide snai ve ticari faaliyetlerinin en aza indirilmesi, rekabete dayal piyasa ekonomisinin oluturulmas, devlet btesi zerinde KT finansman yknn azaltlmas ve bu yolla eldi edilecek kaynaklarn alt yap yatrmlarna kanalize edilmesi amalanmtr. Ksacas, devlet zel sektrn baarl bulunduu alanlardan ekilerek, verimsiz alan ve krl olmayan kurulularn bteye olan yknden kurtulmaya almaktadr. Trkiyede uygulanan zelletirme yntemleri incelendiinde en fazla uygulanan yntemin blok sat yntemi oldu grlmektedir. Bu yntemin uygulanmasnn sebepleri arasnda, bu kurulularn uzun yllar teknoloji ve yenileme yatrmlarnn yaplmamas, ar istihdama sahip olmalar, verimli ve etkin almalar ve srekli zarar etmeleri gibi olumsuzluklar saylabilir. Bu olumsuzluklar mlkiyetin hisse senedi eklinde satlmasn zorlatrmaktadr. Ayrca, Trkiyede

131

sermaye piyasasnn iinde bulunduu olumsuzluklar da halka arz yoluyla zelletirme yntemini zorlatrmaktadr. Hkmet, blok sattan doabilecek olumsuzluklar ortadan kaldrmak iin, kurulular satn alan irketlere belirli bir sre iinde, sermayenin bir blmn halka ama zorunluluu getirmitir. Bu uygulama ile doabilecek olumsuz gelimeler nlenmeye allmtr. zelletirme, belirli iktisadi hedefleri gerekletirmek iin uygulanan bir iktisat politikas aracdr. Bununla beraber, zelletirme ksa ve uzun dnemde bata alanlar olmak zere geni toplum kesimleri zerinde ciddi sosyal etkilere yol aabilecektir. Bu sosyal etkilerin olumsuz olaca ngrlmektedir. Baarl bir zelletirme, olumsuz sosyal etkileri ortadan kaldran veya asgariye indiren nlemlerin alnmas ile olasdr. Bu nedenle, zelletirmenin sosyal etkileri ve bunlarn olumsuz etkilerinin giderilmesine ynelik almalar en az iktisadi hedefler kadar nemlidir. ayet, zelletirme soncunda katlanlmas gereken bir sosyal yk ortaya kacaksa bu ykn deiik toplum kesimleri tarafndan adil bir ekilde paylalmas gerekmektedir. zelletirmenin endstri ilikileri taraflar asndan incelenmesi yapldnda ilk olarak istihdama olan etkisine baklr. zelletirmeden sonra ilk gzlenen personel saysnda azalma grlmesidir. stihdamn azaltlmasyla, verimliliin artrlmas ve personel giderlerinin azaltlmas amalanmtr. Fakat zelletirme ncelikle ar istihdamn eritilmesi sonucunu dourarak istihdam seviyesinde bir dmeye yol amaktadr. Byle olunca istihdam daralmas yaanm ve zelletirmeye kar tepki hareketlerinin de temel sebebini oluturmutur. zelletirme, istihdam seviyesi yannda ii verimi ve alanlarn istihdam statlerini de etkilemektedir. Sendikalama zerine etki incelendiinde, kamu kesimi sendikalama orannn yksek olduu, sendikal faaliyetin de daha uygun ortamlarda yrtld bir sektrdr. zel sektr ise, genelleme yapmamak kouluyla esas olarak sendikalamaya ve sendikal harekete kardr. zelletirme iktisadi birimlerin ynetim deiiklii ile birlikte sendikalamaya kar olan anlay deiikliini de beraberinde getirecei iin sendikal hareketin olumsuz etkilenmesi sz konusu olacaktr. Ancak, bu olumsuz etkinin iddeti, zelletirme kapsamndaki kam

132

iyerlerinin ve alanlarnn nitelii ve zel sektrn tutumu gibi faktrlere bal olarak deiebilecektir. Verimlilik zerindeki etki incelendiinde ise, zelletirme ile verimlilik gstergelerinde art salanaca sav, kamu mlkiyetinin tabiat gerei verimsiz almaya neden olduu eklindeki bir n gre dayanmaktadr. Bu sre baznda hedeflenen verimlilik art zelletirmeyle birlikte sektrel bazda birbirinden ayrlarak farkl bir gereklii gstermitir. Bu srete igc verimlilii belirleyici bir gstergedir. zelleme sonras belirlenen hedefler dorultusunda da art gzlenmitir. zelletirme, iveren deimesi dolays ile toplu pazarlk srecini ve toplu i szlemelerinin muhtevasn de deitirmektedir. Toplu pazarlk srecinde kamu yneticilerinin genel olarak lml olan tutumlarnn yerini zel sektr iveren ve yneticilerinin kat tutumu alacaktr. zelletirmenin btn bu gerekleri nda imento sektrndeki yaanan bulgular incelendiinde ise u gerekliklere ulalmtr. Trk imento sektrnde imento retim ve tketim yllk art hzlarnda zelletirme ncesi dnemdeki yksek oranlar yakalanamasa da, 1994 ylnda yaanan ekonomik kriz dnemi haricinde olumlu gelime salanmtr. alan kii bana klinker retimi ve kapasite kullanm oranlarnda art salanmtr. Yine kyaslama, zelletirme ncesi ve sonras dnemler ayrmnda yapldnda, yllar itibariyle ithalat miktarndaki d ve ihracat miktarndaki art, retim hedefleri olarak belirlenmemekle birlikte, olumlu gelimeler olarak deerlendirilebilir. Tm bu olumlu gelimelerin genel deerlendirmedeki etkilerini hafifleten olumsuzluklar, bu konudaki genel beklentilerin haklln kantlamtr. zelletirme sonras dnemde imento sektrnde istihdam dm, yllar itibariyle kii bana yllk ortalama cret demeleri art hz yavalam, genel olarak kamu sektr cret demeleri zek sektr cret demelerinin zerinde seyretmitir. zelletirme srecinde zelletirmeyi ekici hale getirmek iin ncelikle verimli ve krl alan imento fabrikalar zelletirme kapsamna alnmlardr. Sivas imento Fabrikasnda da zelletirme baarl olmu, zelletirmenin temel

133

felsefesine

uygun

sonular

alnmtr.

zelletirme

sonrasnda,

rasyonel

iletmecilik anlay ve ynetimde etkinlik salanarak retimde art salanmtr. i saysnda azalma yaanm buna paralel igc verimliliinde nemli bir iyiletirme elde edilmitir. zelletirme sonrasnda verimlilik art korunarak, uzun vade de daha byk krlar elde edilmesi iin yeni yatrmlara gidilmesi iletmenin gelecekteki krlln artracaktr. Sonu olarak, tezimizde zelletime sreci ierisinde bir rneinide incelemi bulunmaktayz.Bu balamda zelletirmenin uygulanmas ve beklenen amalarn bir genellemesini yapacak olursak, zelletirme sonras istihdamda beklenilenin altnda bir d salanmtr.zelletirme yaplrken verimlilik artyla birlikte isihdamda art salanaca belirtilirken bu amacn yerine getirilmedii dikkati eker.nk yaplan deerlendirmelerde verimlilik artm ama istihdamda yllara orantl bir art gzlenmemitir.zelletirme srecinde cret politikasnda ise ynetim kadrosunun ii kadrosuna oranla daha ayrcalkl bir yerde olduu bir gerekliktir.Gzlenen udur ki, zelletirme kendi srecini yaplan ayrmlarla hzlandrmtr.inin cretlerinin yaplan karla,enflasyonla orantl artt sylenmi ama ynetici kadroda bu uygulamann gerekledii gzlenmitir.Bu da yaplan uygulamann doruluunu sorgulatmaktadr. Baka bir adan genel bir deerlendirme yapacak olursak,zelletirme srecinde devlet tekeli krlmak istenmi ama karlnda grlen odur ki zel tekeller yaratlmtr.Ulusun emekle ina ettii tesisler birer birer satlmaktadr.Bunun ad yabanclatmadan baka biey deildir.Trkiye devasa varlklarn bir bir elden karmaktadr.Ulusal politika yok,sosyal snflarn rgtlenmesi yok varsa piyasann mutlak egemenlii.Bu da gsteriyorki tamamen bat tekellerinin piyasas haline geldik.zelletirmede toplumsal yarar lt bir kenara brkld.Fayda zarar analizi en temel iktisat denklemine bile aldrmadan tasarruflar sergilendi, satlar gerekleti. lkemizde yaratlan yabanc hayranl ve yabanc sermaye dknl hibir suretle bizim yararmza olmam olmayacaktrda.Gelen yabanc sermaye yurt iinde yeni bir yatrma dnmyor, varolan KTleri satn alarak sadece yeni sahipleri oluyor, hatta KTlerin kapsna kilit vurup piyasada bir rakibi elemi

134

oluyor.Satlardan elde edilen para ulusun yararna kullanlmyor, lke bu srete kaynaklarndan varlklarndan oluyor,KTlerde alanlarn i gvenlii tehlikeye giriyor, iten karmalar yaygnlayor. Gerek olan udur ki, ekonomide bir kiiye istihdam salamak iin milyonlarca dolar yatrm yaplmas gerekirken zelletirme uygulamalar ile kap nne konulan emekiler isizler ordumuzu bytmtr.

135

KAYNAKA

- AKALIN, Gneri, KTler ve zelletirmeleri, ASBFBYYO, Basmevi, Ankara, 1987. - AKTAN, Cokun Can, Kamu Ekonomisinden Piyasa Ekonomisine;

zelletirme, zmir, Akselim Matbaas, 1992. - ALBAYRAK, Cemil, zelletirme ve Sermayeyi Tabana Yayma Amac, Dnyada ve Trkiyede zelletirme Konulu Sempozyum, O.T.D.., Ankara, 1990. - ALPER, Yusuf, ktisadi Amalar ve Sosyal Sonularyla zelletirme, Salk Yaynlar, Ankara, 1994. - ALPER, Yusuf, zelletirme, T. Salk Sendikas, Ankara, 1 Kasm 1993. - ALTUNOK, M., imento Sektr Raporu, Yaynlanmam Rapor, KGEM, 2005. - ATASAYAR, Kubilay, zelletirmenin Sosyal ve Ekonomik Etkileri, Toprak veren Dergisi, s: 19, 1993. - ATASOY, Veysel, Trkiyede Kamu ktisadi Teebbsleri ve zelletirme Sorunu, Ankara, 1993. - BEDR, Eyp, zelletirme Uygulamalarnn ten karmalara ve stihdam Daralmasna Neden Olaca Aktr, Hak Dergisi, Say: 18, Ankara, 1992. - BEDR, Eyp, Kamu ktisadi Teebbslerinin zelletirilmesinden Doan Problemleri ve zm nerileri, Ankara, 1992. - CEVZOLU, Hulki, zelletirme, Beyaz Yaynlar, stanbul, 1998. - AKIROLU, Perihan, Bir Gnn Hikayesi, http://www.finansalforum. com.tr, stanbul, 2001. - ETK, Mete AKKAYA, Yksel, Trkiyede Endstri likileri, Numune Matbaaclk, stanbul,1999.

136

- TOSAN, Doan, Trkiyenin imentosu, Betonu, http://www.finansal forum.com.tr, stanbul, 2001. - DELCAN, Mustafa, Sanayilemenin Endstri likilerine Etkisi,

(yaynlanmam Doktora Tezi) .., Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1995. - DEREL, Toker, zelletirmenin Endstri likilerine Etkisi, Baien Yaynlar, Say:51, 1993. - DKBA, Ylmaz, zelletirme Smrgeletirme, Kaynak yaynlar, stanbul, 1997. - DLK, Sait, Halk Hisse Senetleri Yoluyla Kamu letmelerinin

zelletirilmesi, ASBFD, 1982. - DPT, VII. BYKP, imento Sanayi AH Komisyon Raporu, 1994. - EKN, N., Endstri likileri, 5. Bask, stanbul, 1989. - ERDOAN, Akln, Uluslar aras Ekonomik likiler, , Grey Matbaas, stanbul, 1980. - GZ, Deniz, zelletirme ve Karlatrmal Trkiye Uygulamas, Filiz Kitapevi,stanbul, 2003. - GER, lhan, Hak , 16. Yl Etkinlikleri, Hak Yaynlar, Ankara, 1994. - HARTLEY, Keinth PARKER, David, Privazation and Economic Efficiency, Edward Elqar, 1993. - http//www.canaktan.org./ekonomi/zelletirme/trkegiri/htm.(22.02.2007) - IIKLI, Alparslan, zelletirme ve Sendikalar, Dnyada ve Trkiyede zelletirme Adl Sempozyum, 1993. - KARA, Halit, irket Krlarnn Tabana Yaylmas ve zelletirmesi, Para ve Sermaye Piyasas, Say:108, ubat 1988. - KARLUK, Rdvan, Trkiyede Kamu ktisadi Teebbsleri, Gerek Yaynevi, Ankara, 1990.

137

- KAZGAN, Glten, Yeni Ekonomik Dzende Trkiyenin Yeri, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1994 - KIYMAZ, Halil, MKBde Halka Arz Edilen Hisse Senetlerinin Uzun Dnem Performanslar ve Bunlar Etkileyen Faktrler, MKB Dergisi, stanbul, 1997. - KORAY, Meryem, Deien Koullarda Sendikaclk, TSES Yaynlar, stanbul, 1994. - KORAY, Meryem, Endstri likileri, Basien Kltr ve Eitim Yaynlar, stanbul, 1992. - KOUTSOYIANNIS, A, Modern Mikro ktisat, ev. SARIMEEL, M, Teori Yaynlar, Ankara, 1987. - KURTULMU, N., Endstri likilerinin Model nsan Tipi Asndan ncelenmesi, (Yaynlanmam Doktora Tezi) .. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1992. - LORDOLU, Kuvvet MFTOLU, zgr, alma liklilerinde Yeni Bir Boyut; zelletirme ve Etkileri, Dnyada ve Trkiyede zelletirme, Trkiye Modern ileri Sendikas, 1994. - NELLIS, J. KIKERIS, Public Enterprise Reform, Privatization and the Word Bank, Word Development, Vd.17, No:5, 1989. - ZMEN, Selahattin, Trkiyede ve Dnyada KTlerin zelletirilmesi, Metler Matbaas, stanbul, 1986. - PETROL , Petrol Yll, 1992, Yayn No: 33, stanbul, 1993. - ROY, J. Adams, Kreselleme ve Endstri likileri Sistemlerinin Dnm, IV. Endstri likileri Kongresi (ev. Toker Dereli), 1995. - SARIASLAN, Halil EROL, Cengiz, Trkiyede KTlerin zelletirilmesi Sorunu ve Sistematik Yaklam nerisi, TOBB Yaynlar ,Ankara,, 1993. - SAYGILI, eref TAYMAZ, Erol, Trkiye imento Sanayinde zelletirme ve Teknik Etkinlik, ODT Geliim Dergisi, Ankara, 1996.

138

- SOMA, Selim, Avrupa Feodalizminin Evrimi, Bolam Yaynlar, stanbul, 1994. - STRAUSS, George, Human Resource Manaqementin USA, The Hondbook of Human Resource Management, Edited by Brion Towers, Blackwell Published Oxford, 1992. (ev. Toker Dereli) - SUMEZ, Halit, zelletirilen letmelerde Karllk ve Verimlilik Analizi, Milli Prodktivite Merkezi Yaynlar, Ankara, No: 569, 1995. - T. Bankas, zelletirme, i Blteni, Ankara, 1987. - T.C. Babakanlk zelletirme daresi Bakanl, Trkiye imento Sektrnde zelletirme ve Afyon, Ankara, Balkesir, Ske ve Trakya imento Fabrikalarnn zelletirilmesine likin Bir Deerlendirme. 1994. - TALAS, Cahit, Toplumsal Politikaya Giri, S. Yaynlar, Ankara, 1992. - TERZ, Cihan, zelletirme, Maliye Hesap Uzmanlar Vakf Yaynlar, Yayn No: 7, 1998. - TOBB, Trkiyede KTlerin zelletirilmesi Sorunu ve Sistematik Bir Yaklam nerisi, Ankara, 1983. - TOKOL, Aysen, Endstri likileri ve Yeni Gelimeler, Bursa, 2001. - TUNCAY, Can, zelletirme ve Hukukuna likin Sonular, imento veren, Cilt:5, Say:5, 1991. - TRK DEMOKRAS VAKFI, Trkiyede zelletirme, Aratrma Raporu, Ankara, 1994. - TRKDOAN, Orhan, Sanayi Sosyolojisi, Trkiyenin Sanayilemesi, Tre Devlet Yaynevi, Ankara, 1981. - Trkiye Ticaret, Sanayi, Deniz Ticaret Odalar ve Ticaret Borsalar Birlii, ktisadi Rapor, Kurtulu Ofset Basmevi, Ankara, 1986. - TSAD, Trk Sanayicileri ve Adamlar Dernei, zelletirme KTlerin Halka Satnda Baar Koullar, Yayn No: TSAD T/86.5.88, stanbul, 1986.

139

- TSAD, Trkiyede zelletirme Uygulamalar, stanbul, 1992. - UZUNOLU, Sadi, KTlerin Sorunlar ve zelletirme, Trkiyede

zelletirme, Alfa Yaynclk, stanbul, 1996. - YALOVA Yksel, Trkiye Avrupa likileri Inda zelletirme, , Nobel Yaynlar, Ankara, 2004. -T..M.B., 50 Yl imento ve Beton Dnyas, Say 12, T..M.B. Yayn Organ, Austos, 2007