T.C.

ERCYES NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

KENT MERKEZLERNDE MEYDANLARIN GELM SVAS HKMET MEYDANI RNE

Tezi Hazrlayan Aye AYDIN

Tezi Yneten Yrd. Do. Dr. H. Sencer ERKMAN Mimarlk Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi ubat 2006 KAYSER

ii

TEEKKR Tez almam srasnda bilgi ve deneyimlerini benimle paylaan danman hocam Sayn Yrd. Do. Dr. H. Sencer ERKMANa, tezimin oluumunda yardmn esirgemeyen Sayn Prof. Dr. Zuhal ZCANa ve Sayn Prof. Dr. Gven BLSELe, her zaman byk destekleri ve ilgileri ile yanmda olan annem, babam ve kardeime, skntlarm paylaan ve yardmlarn esirgemeyen arkadalarma ok teekkr ederim.

iii

KENT MERKEZLERNDE MEYDANLARIN GELM SVAS HKMET MEYDANI RNE

Aye AYDIN Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi, ubat 2006 Tez Danman: Yrd. Do.Dr. H. Sencer ERKMAN

ZET

Sivas Hkmet Meydan Sivas kenti iin, gemi tarihlerden gnmze kadarki srete tarihi, idari, sosyal ve fiziksel ynden merkez konumundadr.

almann amac Sivas Hkmet Meydannn geirdii deiim ve dnmn incelenmesi ve kent merkezi ve meydan kuramlar paralelinde doru anlamlandrmann yaplabilmesidir.

almaya alt yap oluturmak iin ncelikle, ikinci ve nc blmlerde kent merkezi ve meydan kuramlar ve bunlarn alt almlar incelenmitir. Drdnc blmde ise Sivas kentinin tarihsel geliimiyle ilgili genel bir gzlem yapldktan sonra tarihi bir meydan olan Sivas Hkmet Meydan zeline inilmi ve meydann, ayn zamanda kent merkezinin geirdii fiziksel ve anlamsal deiim ve dnm incelenmitir.

Anahtar Kelimeler: Sivas Hkmet Meydan, Kent merkezi, Meydan.

iv

THE DEVELOPMENT OF SQUARES IN CITY CENTERS THE SAMPLE OF SiVAS HKMET MEYDANI (SIVAS GOVERNMENT SQUARE)

Aye AYDIN Erciyes University, Graduate School of Nature and Applied Sciences M. Sc. Thesis, February 2006 Thesis Supervisor: Assist. Prof. Dr. H. Sencer ERKMAN

ABSTRACT

Sivas Goverment square is the center for city of Sivas historically, socially and physically from the past to the recent times.

The aim of the study is to investigate changes and transformations that Sivas Goverment Square has witnessed and to understand and to state the meaning of the square through the theoretical discourses on the city centers and squares.

In order to make an introduction to the research firstly the city center and square theories are investigated in the second and third chapters, in the fourth chapter, after making a general observation about the historical development of the city of Sivas, Sivas Goverment Square which is a historical one, is investigated specifically. At the same time physical and semantic changes and transformations that the city center has survived through, is analysed.

Keywords: Sivas Government Square, City Center, Square.

v NDEKLER KABUL VE ONAY...i TEEKKR..ii ZET....iii ABSTRACT.iv EKLLER LSTES.......vii

1.BLM GR.1 2.BLM KENT MERKEZ KAVRAMI .....................3 2.1. Kent Kavram3 2.2. Kent Merkezi Kavram...............4 2.2.1. Kent Merkezinin zellikleri................5 2.2.2. Tarihsel Geliimi Bakmndan Kent Merkezleri.............6 2.2.2.1. 20 yya Kadar Kent Merkezlerinin Geliimi .......................................................7 2.2.2.2. Gnmzde Kent Merkezleri.............................................................................11 2.3. Anadoluda Kent Merkezinin Tarihsel Geliimi.................................12

3. BLM KAMUSAL ALAN OLGUSU NDE MEYDAN KAVRAMI..................................22 3.1.Kent Merkezinin Bir paras Olarak Meydan Kavram.............................................22 3.2. Mekan Kavram........................................................................................................27 3.2.1.Mekan Tanm ve zellikleri..................................................................................27 3.2.2.Kentsel Mekan........................................................................................................31 3.2.3.Kamusal Alan.........................................................................................................33 3.2.4. Kentsel Kamusal Mekan........................................................................................36 4. BLM SVAS KENT MERKEZNN TARHSEL GELM.........................................38

vi 4.1. Sivas Kentinin Tarihsel Geliimi ve Mekan Oluumu.....................38 4.2. Sivas Kent Merkezinin Oluumu..........57 4.3. Sivas Hkmet Meydannn Biimlenmesi..............................................................62 4.4. Sivas Kent Merkezinin ve Hkmet Meydannn Oluumunda Antsal Yaplarn Etkisi.........................................................................................................................68 4.4.1. Seluklu Dnemi Yaplar.........................................................69 4.4.1.1. ifaiye Medresesi...................................................................70 4.4.1.2. ifte Minareli Medrese...................................................................72 4.4.1.3. Buruciye Medresesi....................................................................73 4.4.2. Osmanl Dnemi Yaplar..........................................................75 4.4.2.1. Kale Camisi............................................................................75 4.4.3. Cumhuriyet Dnemi Yaplar............................................................76 4.4.3.1. Hkmet Binas......................................................................77 4.4.3.2. Jandarma Binas......................................................................78 4.4.3.3. Kongre Binas.............................................................................80

5. BLM SONU............82 KAYNAKLAR........86 ZGEM.....91

vii

EKLLER LSTES ekil 2.1. Atina Agoras, M 400 ....................................................................................8 ekil 2.2. Roma Forumu, MS 120.....................................................................................9 ekil 2.3. XV.Louis Meydan, Paris,18.yy......................................................................10 ekil 3.1. Avrupadaki Meydan rnekleri......................................................................26 ekil 4.1. 10.yyda Sebastia.............................................................................................39 ekil 4.2. Ulu Cami.........................................................................................................40 ekil 4.3. 13.yyda Sivas.................................................................................................41 ekil 4.4. ifte Minareli Medrese ve ifaiye Medresesinin konumlanlar...................42 ekil 4.5. Eski Tokat Caddesi Grn.........................................................................44 ekil 4.6. Sivas Kent Merkezi, 1838 yl.........................................................................48 ekil 4.7. Sivas Kenti Sur Kaplar ve Duvarlar.............................................................51 ekil 4.8. Sivas Kenti Genel Grn,..........................................................................52 ekil 4.9. Demiryollar iletmesinin alnda smet nnnn Konumas, 1930.......52 ekil 4.10. Sivas Kent Merkezi ve evresi.....................................................................54 ekil 4.11. stasyon Caddesi ve Meydan, 1930 ............................................................. 55 ekil 4.12. Sivas Kent Merkezi ve Yakn evresi Uydu Fotograf ................................56 ekil 4.13. Hkmet Meydan ve evresinin Analitik Krokisi.......................................59 ekil 4.14. Kentsel Sit Alan...........................................................................................60 ekil 4.15. Sivas Hkmet Meydan...............................................................................61 ekil 4.16. Sivas Kenti Insal Kent Tipi.................................................................... 62 ekil 4.17. Jandarma Binas ve Hkmet binas, 2005...................................................64 ekil 4.18. Aynal ar, 2006.........................................................................................64 ekil 4.19. stasyon ve Meydan Balayan Dz Yol Aks..............................................66 ekil 4.20. Sivas Kent Merkezinin Tarih erisindeki Geliim Halkalar.......................68 ekil 4.21. Kogre Binasnn Bahesinden Medreselerin Sileti.....................................70 ekil 4.22. ifaiye Medresesi Plan ve kesiti .................................................................72 ekil 4.23. ifte Minareli Medrese Giri Duvarlar Rlve izimi ve Medrese Plan Restitsyonu ...............................................................................................73 ekil 4.24. Buruciye Medresesi Plan ve Grn .......................................................75 ekil 4.25. Kale Camii, 2006...........................................................................................77

viii ekil 4.26. stasyon Caddesinden Hkmet Binasnn ve Kongre Binasnn Alglan 78 ekil 4.27. Hkmet Binas 2006 ..................................................................................78 ekil 4.28. Jandarma Binas ve Hkmet Binas 2006. ..................................................80 ekil 4.29. Jandarma Binas Plan. .................................................................................81 ekil 4.30. Kongre Binas, 2006. ...................................................................................82

1.BLM GR Tarihe tanklk etmi olan kentlerin pek ou gnmzde tarihi kent dokusuyla bugnn yap dzeninin, ihtiyalarnn rtmemesi sebebiyle kimliksizleme, anlam yitirme tehlikesiyle kar karyadr. Bu durumun nne geilebilmesi iin ncelikle kentlerin gemiten gelen ykleri doru okunmaldr ve gemiten gelecee uzanan zmler ortaya konulmaldr. Sivas kent tarihinin de, -yap dzeyinde eserler bulunmamakla beraber- arkeolojik kazlarda, 1927 ylnda Chicago niversitesi bilim adamlarndan Vander Ostenin ve 1945 ylnda Trk arkeologlarn yapt kaz ve aratrmalarda M.. 2000li yllara kadar uzand grlmektedir [1]. Sivas kent merkezinin Seluklu dneminden nceki tarihlere ilikin yapsnn tez kapsamnda ayrntl incelenmesi ngrlmemitir. Bunun nedeni gemi dnemlerin, kent merkezinin yaplanmas zerinde ciddi etkilerinin, izlerinin kalmam olmasdr. Ama Sivas kentinin tarihinde dnm noktas oluturmu iki ana dnemin gnmz kent merkezine etkilerinin, geirdikleri deiim ve dnm srecinde birbirleriyle etkileimlerinin incelenmesi ve bunun sonucunda gnmz kent merkezi ve meydannn analizinin yaplmasdr. Sivasta eserleri ve izleri bugne gelebilen kentleme sreci, Trk dnemi ile balamtr [2]. Sivas kentinin bugne kadarki biimlenme srecinde de iz brakan dnemler ise Seluklu ve Ge Osmanl-Erken Cumhuriyet dnemleridir. Seluklu Dnemi grkemli medrese yaplaryla, Ge Osmanl-Erken Cumhuriyet dnemi ise tekil yaplarla olduu kadar kentin imarna ynelik etkileriyle de lkenin modernleme srecinde istasyon ve meydann oluumuyla, kente damgasn vurmutur.

2 Gemi dnemlere ait yaplardan bugne kalanlarn kent merkezinde toplanm olmas ve hepsinin de kamusal yaplar olmas Sivasn 13.y.yda ve 19.y.y balarnda o dnemlerin devlet ynetiminde nde gelen ehirlerden birisi olduunun gstergesidir. Kent merkezinin ierisinde yer alan Hkmet Meydan ise tasarlanm ynetimsel merkezin kentteki ilk rnei olmas ynyle nemlidir. Tek tek yaplarn meydana katt kavramsal deerin yannda, demiryollar ulam ann ve istasyonun da kentin geliiminde etkisi byk olmutur. stasyonun almas ile meydan ve istasyonu balayan en nemli arter olan stasyon Caddesi alm ve kentin gelimesi buna paralel gereklemitir. stasyon Caddesi ayn zamanda meydan, meydann ilerisindeki tarihi yaplar ve istasyonu birbirine balayan sembolik bir zincir grevi de stlenmitir. Sivas Hkmet Meydan salt meydan olarak deil etrafndaki tarihi kent merkezi ile birlikte ele alndnda doru bir ekilde tanmlanm olacaktr. Bu nedenle almann kapsamn doru bir ereveye oturtabilmek iin ve doru tanmlamaya alt yap oluturabilmesi iin kent merkezi ve meydan kuramlar incelenecektir. Bu kuramlarn sonrasnda Sivas kentinin geirdii tarihsel srecin ele alnmas ve ana sorunsal olan kent merkezi ve meydan zeline inilmesi ile alma tamamlanacaktr. Sivas Hkmet Meydan tarihi, sosyal, kltrel ve idari olarak kentin merkezindedir ve ayn zamanda toplumun her kesiminin srekli kulland, iinde yaad bir kamusal alandr. Bu balamda Sivas Hkmet Meydan tarihsel dnemleri btnletirici bir bak asyla tekrar ele alnmtr. Bu alma ayn zamanda kent merkezinin geirdii kavramsal deiimin Sivas Kent Merkezi ve Hkmet Meydan btnnde incelenmesini de salamaktadr. Sivas Hkmet Meydan gemiten gelen izleri barndrrken dnmn de srdrmektedir. Bu tez hazrlanrken, kapsam gerei, kentsel merkez, meydan olgularn amlamaya alan kuramsal literatr ve Sivas kentine ilikin her trl yazl ve grsel literatr tarama yntemi kullanlmtr.

2. BLM KENT MERKEZ KAVRAMI 2.1. Kent Kavram ...kentler vardr, yllarla ve deierek arzular biimlemeyi srdrrler, kentler vardr, ya arzularca silinir, ya da siler, yok ederler [3]. Kent, "tarmsal olmayan retimin yapld ve daha nemlisi, hem tarmsal, hem de tarm d retimin datmnn yapld, kentsel fonksiyonlarn topland belirli teknolojik gelime seviyelerine gre byklk, heterojenlik ve btnleme dzeylerine varm yerleme birimidir" [4]. Kent "toplumsal bakmdan benzerlik gstermeyen bireylerin oluturduu nispeten geni, youn nfuslu ve meknda sreklilik nitelii olan yerlemelerdir" [5]. Wirth'e gre kent, "Yerine ve zamanna gre geni saylabilecek biimde birtakm ayrt edici zellikleri bulunan insanlar ve yaplar topluluu" olarak tanmlanr [5]. Baka bir tanmlamaya gre kent, nfusu belli bir bykl ve younluu aan, ekonomisi tarm d etkinliklerde younlaan ve kendi nfusundan baka, etki alan iinde yaayanlara da hizmet salayan yerlemelere verilen addr [6]. Sher'e gre kent bir yerleme trdr, yasal ve rgtsel bir birimdir, yerel ynetime sahiptir, evresi iinde bir merkez oluturur. Tarm d ve tarmsal retimin deerlendirildii ve datmnn, egdmnn yapld yerdir. Ekonomik faaliyetler ynnden, tarm d retime dayal bir ekonomisi olan, teknolojinin ve teknolojik gelimenin beraberinde getirdii rgtleme, uzmanlama ve iblmnn yer ald, kentsel ilevler iin yeterli ve gerekli bir nfus bykl ve younluuna ulam, toplumsal heterojenlik ve btnleme dzeyine erimi, doal, beeri ve yaplam

4 evre eleriyle ve zaman iinde oluan zgn karakteristikleriyle kendine zg kimliini kazanm, bir toplama ve datm merkezi olan insan yerlemesidir. 2.2. Kent Merkezi Kavram Kent merkezinin tanmlanmas, toplumsal, tarihsel, kltrel, ilevsel ve meknsal etkileimlerin ortaya konup; aklanmasyla mmkndr. Bu nedenle kent merkezi iin tm boyutlarn kapsayan bir tanm bulmak olduka gtr. Kent merkezinin kent iindeki nemini vurgulamak amacyla "beyin", "kalp", "kente yaam veren organ", "kente kimlik veren alan", gibi deyimler kullanlm ve pek ok aratrmac tarafndan bu kavramlarda birleerek eitli tanmlar yaplmtr. Bunlardan bazlar aada sralanmtr [7]. Kent merkezleri belli etki alan ierisinde o alanda yaayan nfusun ekonomik, ynetim, teknik, kltr gibi gereksinimlerini karlayacak olan donatmlarn olduu merkezdir. Merkez alan, en yksek eriilebilirlik noktasnn etrafnda meydana gelen ve hemen yannda eriilebilirliin avantajlarndan yararlanma derecesi en yksek olan st dzeydeki kullanmlarn (perakende ticaret, bro hizmetleri vb.) yer ald, kentin ve alt blgesinin odak noktasn oluturduu alanlardr [8]. Keeble, kent merkezi tanmn;"Bir ehirsel yerlemenin merkezinde en nemli ve st dzeyde ynetimsel, kltrel ve ticari ilevlerin yer ald bir blgedir" biiminde yapar [9]. Fransz toplum bilimcisi Claude Soucy ise; merkezin kent btn iindeki anlam ve deerinin, ancak kentsel olgunun ilevsel, organik ve sosyo-kltrel boyutlaryla incelenmesi ile olanakl klnabileceini savunmaktadr [10]. Kent merkezi, kent sisteminin srekli olarak i ve d gler tarafndan biim ve ierik olarak deitirilen dinamik bir parasdr [8].

5 Kent merkezi, kent sisteminin srekli olarak i ve d gler tarafndan biim ve ierik olarak deitirilen dinamik bir parasdr [12]. Kent merkezi yzyllar sren dnem boyunca oluan sokaklar, caddeler, yaplar ve ak alanlarn kompleks bir biimde bir araya gelmesinden oluur [13]. Kent merkezini eitli iyerlerinin ve ilevlerin bir araya geldii bir kent mekan olarak gren yaklamlar da vardr[11]. Ancak bu farkllk ve eitlilik birbiri ile uyumlu olduunda biimsel ve anlamsal zenginlik yaratt gibi tersi durumlarda karmaa ve tanmszla da neden olabilmektedir. Merkez gen, yal, zengin, yoksul her eit insann bulutuu, ortak ilikiler kurduu bir odaktr. Toplayc, btnletirici ve kaynatrc rolleri, onun "toplumsal katlmn ncelikli mekn" olarak alglanmasna neden olmaktadr [5]. Kent merkezi de tpk kentler gibi farkl zelliklere farkl kltrlere sahip insanlarn bir araya geldii topland sosyolojik anlamlar da ieren bir kent parasdr. Kent merkezinin en nemli zelliklerinden biri duraan olmayan yapsdr. Kent merkezleri merkez olma zelliklerini yaayan ve deien yaplaryla salamaktadrlar. Bu zellikler ortadan kalktnda zaman ierisinde merkezin yerinde kaymalar ve deiimler grlmektedir. Bu tanmlar nda kent merkezini, kentlerin, ynetsel, ilevsel ve kltrel rolleri olan, toplumsal, meknsal ve tarihsel neme sahip dinamik bir paras olarak tanmlayabiliriz. Kent merkezleri bugnk durumlarna tarihsel bir sre iinde ulamlardr. Kayseri, Sivas gibi pek ok kentte, kentin merkezi konumundaki blge, zaman iinde kaplad alanda genilemeler olsa da alt merkezler olusa da, yer olarak farkllamam ve konumlarn eski alardan bu yana korumulardr. 2.2.1. Kent Merkezinin zellikleri Kent merkezi; Kentin, alt blgesinin ve hatta iinde yer ald lkenin sosyo-ekonomik yapsndaki deiimlerinin kentsel mekna yansmasnn ilk gerekletii blgedir.

6 Kent merkezi ait olduu lkenin yapsna gre farkllklar gstermektedir. Kapitalist lkelerde kent merkezlerinde i ve ticaret birimleri youn olarak yer alrken, sosyalist lkelerde ise; ynetsel, siyasal ve kltrel etkinliklerinin younluktadr[10]. zellikle merkezi i alan (MA) olan Kent merkezlerinde ekonomik yapy ynlendiren ynetim ve denetim birimleri ve bunlarn yannda perakende ticaret ve geleneksel retim yapanlar yer almaktadr. Bu oluum kent merkezlerinde yksek rant deerlerinin ortaya kmasna neden olmaktadr ve merkezde yap younluu gnden gne artmaktadr. Kent merkezlerinde kentin en nemli kamu ve yar kamu hizmetleri ve bu hizmetlerin srdrld yaplar yer almaktadr. Bunun sonucu olarak kentsel yaam ile ilgili ekonomik, sosyal, kltrel kararlar kentsel merkezde alnmaktadr. Kentsel kullanmlarda en fazla eitliliin olduu yer kent merkezidir. Kent merkezleri kamusall ierisinde en fazla barndran kent parasdr. Kent merkezleri meydanlar gibi tasarlanm meknlar deildir. Kendiliinden gelien bir oluum srecine sahiptir.Kent merkezlerinin deiiminde ve dnmnde deiim ve dnm eklinde olmaktadr. Sivas Kent Merkezi de yukarda belirtilen ekilde bir sre geirmitir ve geirmeye devam etmektedir. Deien ynetimlerin, uluslarn, kltrlerin, farkl ekonomik dzeylerin sonucu olarak genilemi ve kentin oluumundaki ilk merkezi olan Yukar Kale blgesinden gnmzdeki Hkmet Meydan ve evresine kadar gelmitir. 2.2.2. Tarihsel Geliimi Bakmndan Kent Merkezleri ynetimlerin o dnemin sosyal yapsnn imar politikalarnn etkisi vardr ama bu direkt bir mdahale deil bir

Kent merkezlerinin tarihsel sre iinde geliimini izlemek iin, kentlerin gnmzdeki anlamna yakn olarak ortaya kndan bu yana geen zaman, kent merkezlerinin deiimlerini gz nne alarak incelemek gereklidir. Kent merkezleri ilk tanml yapsna 20.yy balarnda kavumutur. Bu nedenle 20.yy bir eik olarak grlm ve geleneksel kent biimleniinin hakim olduu 20 yya kadarki dnem ve modern kent ve

7 kent merkezine geiin balad 20.yydan sonraki kent merkezleri ayr ayr ele alnmtr. 2.2.2.1. 20 yya Kadar Kent Merkezlerinin Geliimi Kent merkezleri ilk olarak birbirini izleyen bir sre takip ederek uygarlklarn doduu blgelerde ortaya kmtr. Giritde, Bu merkezlerin en nemlileri: Eski Msrda, ve Eski Mezopotomyada, Hititlerde, Etrsklerde, Romallarda

Yunanistanda doup gelimilerdir. Yer seimini doal koullarn, stratejik ve ekonomik etkenlerin belirledii antik Yunan kentlerinin en nemli elerini akropol ve agora oluturmaktadr. Topografyann da etkili olduu antik dnem kentlerinde akropol hakim konumda, ok yksekte eriilmesi g, kolaylkla savunulabilen ve ilk zamanlarda krallarn oturduu yerdir. Halk akropoln etrafnda yerlemitir. Akropol kentlerin ekirdeini oluturmaktadr. Ekonomik ve sosyal yapnn deimesi ile birlikte akropoln kentteki arl agoraya gemitir. Agora kentin ekonomisinin ynlendii yer olmasnn yannda ynetimin ve sosyo-kltrel etkinliklerin de yaknnda konumlanmasyla ynetimsel ve sosyo-kltrel merkez olma zelliini de kazanmtr[14].

ekil 2.1. Atina agoras, M 400 [15].

Roma uygarlnda ise agora yerini foruma brakmtr. Forumlar halkn topland, pazarlarn kurulduu, kent meclislerinin ve ynetiminin yer ald, sanatsal faaliyetlerin yapld ortak kullanm meknlardr[16].

ekil 2.2. Roma Forumu, MS 120 [17]. Ortaa dneminde kent merkezinde en nemli e olarak kilise deerlendirilebilir. Ortaa kentleri alan ve nfus younluu olarak deiime kapal kentlerdir. Erken Ortaa kentinde organik bir yerleim vardr ve meydanlar geometrik biimden uzaktrlar. Daha sonraki dnemlerde kilise ve ynetim binalarnn evreledii arlar da kent merkezinin nemli birer esi haline gelmitir. 10. yydan sonra ise kentler rmak ya da deniz kenarlarnda da konumlanmaya baladka ticaret hareketlenmi ve bu hareketliliin ve farkl blgelerde yerlemenin beraberinde Pazar Kenti, ato Kenti gibi farkl Ortaa kent tipleri ortaya kmtr. Rnesans kent merkezleri incelendiinde gl, ierisinde grkemli saraylar, kiliseleri, ynetim binalarn barndran kesin geometrik formlara sahip meydanlar gze arpar. Ynetimin gcn yanstan meydanlar yol akslarnn da birletii, kentin odak noktasdr.

10

ekil 2.3. XV.Louis Meydan, Paris,18.yy [18].

Barok ada da nemini koruyan meydanlar Rnesans dnemindeki sakin, dengeli ve kesin hatlarla tam bir ztlk oluturur. Bu dnemde yaplan dzenlemelerde ama her bak dzleminde farkl bir etki yaratmak ,artc, gsterili, beklenmeyen ok hareketli dzenlemeler sunarak mekansal btnl salamaktr[14]. Rokoko devrinde mimari ssleme elemanlar abartldr. Bu devirde atl araba ve fayton kullanm artmtr ve bununla birlikte yollar genilemi ve Pazar yerleri fakir mahallelere kaymtr. Sanayi ncesi kentlerde nfusun younlat ve ynetim veya dinsel merkez olarak nem kazand, daha sonralar bu merkezlere ticari merkezlerin de eklendii grlmektedir. Kentleme hznn henz yava olduu, sanayileme ncesi dnemlerde kent merkezleri, ynetim ve dini yaplarn bulunduu, geleneksel ilerin yer ald, zanaat tr kk retimin ve ticaretin younlat, merkezi konumda Pazar ve alveri alanlardr. Konut ve iyeri farkllamad iin, kent merkezinde bulunan iyerleri, ayn zamanda ynetim, denetim ve ticaretle uraan kesimin konut alan olmutur[19].

11 Sanayileme dneminden nce tek bir merkezde toplanan sosyal ve simgesel ilevler, sanayi devrimi ile birlikte toplumsal yapda grlen deiimlerin kent balamlardr[14]. Sanayi dneminde ise kent merkezleri karar verme, denetleme ve koordinasyon ilevlerinin younlat ana noktalardr.. Kent merkezinde, tm kentin ve etki alannn toplumsal ve ekonomik faaliyetlerinin ynetimi ve denetimi toplanmtr. Sanayilemenin beraberinde kent merkezi ulam, iletiim, ve biliim teknolojisine bal olarak kentsel mekanda en hzl, en youn insan, para, mal ve haber akmnn olutuu alandr[19]. 2.2.2.2. Gnmzde Kent Merkezleri 19. yy'da kent merkezlerinde balayan gelimeler, gnmzde de, hz kazanarak devam etmektedir. Kent merkezinin etki alan daha da genilemi ve ulam ehri domutur. Hizmet sektrnn nem kazanmas, i merkezlerini ve bu sektrde alan kii saysn arttrmtr. Merkezi alana olan youn bask gemiin izlerini de tayan merkezde yaplarn ykselmesine neden olmu, bu da kent merkezinin ok youn kullanlmasn gerekli klmtr. Tarihi kent merkezlerindeki trafik tkankl ve evre kirlilii kent merkezlerinin; ekonomik, sosyal ve fiziksel bakmdan giderek ekiciliklerini kaybetmelerine neden olmutur. Tarihi dokunun da ypranmasna ve kent hayat ierisinde nemini giderek yitirmesine neden olan deiim kent merkezinin grnm ve canll zerinde olumsuz etki yapm ve karmaa yaratmtr. Yaya ticaret akslar uygulamas bugn birok kent merkezinde grlmektedir. Kent merkezinde sosyal faaliyetler artm, sinema, tiyatro, konser salonu, galeriler ve kltr merkezleri gibi kiileri bir araya getiren meknlar oalmtr. Ticaret, ynetim ve dinsel merkez olan kentlerde, baka deyile sanayi dnemi ncesi kentlerde, ie dnk bir ekonomi sz konusudur. merkezine yansmas ve ulam olanaklarnn gelimesi sonucunda farkl mekanlarda yer almaya

12 Sanayi dnemi ncesi kent merkezlerinin ana ilevlerini ynetsel ve sosyal ilevler olutururken ada merkezlerde bunlar yerini ticaret ve bro ilevlerine terk etmilerdir [8]. Gnmzde ise zellikle tarihi kent merkezleri ve meydanlar ticari ve ekonomik ynlerinin beraberinde sosyo-kltrel ileve de sahiptir. Bu farkl, youn ve karmak merkez kimliklerinin bir arada tanabilmesi iin ya merkeze ynelik ok kkl tedbirler alnmas gereklidir, ya da tarihi merkezlerde younluun bir ksm baka blgelere tanarak karmaann nne geilmelidir. 2.3.1. Anadoluda Kent Merkezinin Tarihsel Geliimi Trkiyede kent merkezlerinin mekansal yapsnn oluumu olduka geni bir srece yaylmtr. Pek ok kentin gemii binlerce yl gerilere uzanmaktadr. Sivas kent tarihinin de Topraktepede elde edilen bulgular nda M.. 2000li yllara kadar uzand tespit edilmitir. M. . 2500 yllarna ait bulgularn olduu gz nne alndnda Anadolu kentlerinin 4000 yllk bir gemie sahip olduu grlmektedir[20]. Siyasal yapsnn, daha ok d etmenlerle, birok kez deimesi, yol sisteminin ve ticaret ilikilerinin deimesi ve Yunanllar, Romallar, Trkler gibi farkl kltrlere sahip halklarn blgeye hakim olmasyla Anadolu, kltrel dnm yaamtr. Yaanan kltrel dnm sreci kentlerin mekansal yaplarnda da nemli izler brakmtr[21]. Dikkat ekici bir baka unsur da bir yerleme yerinin seiminde kullanlan savunma kolayl, su kaynana yaknlk ve topluluun ihtiyac olan rn salayacak tarma elverili topran varl olarak sralanan temel koulu salayan yerleme saysnn olduka snrl olmas Anadoluda ayn yerleim yerinin ya ksa aralklarla tekrar tekrar farkl topluluklar tarafndan kullanlmasna veya ayn yerleme yerinin ya hi aralk verilmeden veya ksa aralklarla yeniden oturulur duruma getirilmesine neden olmutur. Sivas kent merkezi de bu bulgular dorular nitelikte bir tarihi sre geirmitir. Trkler Anadolu'ya geldiklerinde Helenistik ve Roma alarnn kent merkezleri ok gerilerde kalmtr ve artk Ortaa kent dzenlemeleri egemen olmaktadr. Bizans kent merkezi ise kilise, manastr, ticaret yaplar ve konutlardan olumaktadr. Bizans kenti ok paral kent ve kale kent modeli olarak iki ana grupta snflandrlabilir. Ancak Side gibi baz kentler her iki snflandrmann dnda

13 kalmaktadr. ok paral kent antik bir kentin yerleme alan zerinde konumlanm kk ve birbirinden kopuk yerleme nvelerinden olumaktadr. Bu nveler ky olarak da nitelendirilebilecek zellikler tarlar. Her yerleme birimi ierisinde mezarlk kilise ve birka kk imalathane barndrmaktadr. Kentlerin asl geim kayna tarmdr. Sart (Sardis), Priene, Bergama (Pergamon), Balat (Palatia), Efes (Ephesos) ok paral kent modelinin kapsamna girmitir[22]. ok paral kent modeline rnek olarak Bergama kenti gsterilebilir. Kent 8.y.y da tepedeki akropolise doru ekilmi ve antik surun evreledii alan kltlerek yeni bir duvarla ikiye blnmtr. Ge Bizans Dneminde kent tepenin eteklerine doru yaylm, bylelikle kentsel alana yeni bir yerleme nvesi daha eklenmitir. Sonu olarak, kent antik yerleme alannn baz kesimleri zerinde konumlanm, neredeyse mezarlklarla i ie durumda olan baz paralar ierir hale gelmitir[22]. Bizans kentinin dier nemli kent tipi de kale kent modelidir. Bu tr kentlerde ana zellik yerleme alannn ok byk bir ksmnn sur iinde oluudur. Bu sur antik dnemlerden kalm olabilecei gibi Bizans dnemine de ait olabilir. Hangi an yaps olursa olsun, surun evreledii alan daima kktr ve genellikle bir i kalesi vardr. kale ynetimsel ve askeri bir ilev tamaktadr. ok paral kentin aksine, kale kentte ticaret alannn daha rgtl olduu sylenebilir. Bu da kstl bir alan ierisine skm olmasnn getirdii bir sonutur. Kentin gelime dzeyine gre ticaret alan sur dna kabilir. Ancak ticaret alan sur dnda ok da rgtl ekilde bir yaplanma gstermemitir. Amasya(Amesia), Trklerin fethinden nce Trabzon, Ankara(Ankyra), Bursa(Prusa), Konya(konion), Antalya(Attelia), zmir(Smyrna),

Kayseri(Kasseria) gibi kentler kale -kent zelliindeki kentlerdir [22]. Bizans mparatorluunun elindeki Anadolu topraklarn 11 yyn son eyreine doru kendi snrlarnn ierisine almay baaran Seluklular ayn zamanda bu yerlerin imarnda da nemli katklarda bulunmulardr. 12. ve 13. yylar Sivas, Konya, Kayseri gibi kentlerin altn yllar olmutur denilebilir. Bunda Seluklularn etkisinin beraberinde ticaret arterlerinin bu blgeden gemesi de etkili olmutur. U blgelerle yaplan ticaret bu ticaret yolu zerinde bulunan Konya, Kayseri, Sivas gibi kentlerin bu

14 sayede nfus ve servet birikimi saladn, ayn zamanda da i ve d ticaret asndan nemli birer pazar yeri haline geldiklerini ortaya koymutur [21]. 12. ve 13. yzyllar arasnda Seluklu dnemi kentleri iin de Bizans kentleri iin yaplan snflandrmann bir benzeri yaplmtr. Seluklu kentleri kapal kent, ak kent ve u kenti olmak zere kategoride incelenmektedir. Yerleim alannn byk bir kesiminin surlarla evrelendii kapal-kentlerde bir ikale bulunmaktadr. Bu surlar Seluklular tarafndan yaplm olabilecei gibi Bizans dneminden de kalm ve Seluklular dneminde yenilenmi olabilir. Merkez bu tr kentlerde de, sadece ticari bir ilev tamaktadr. Genellikle i kalenin yakn evresinde ilenmi rnlerin satnn yapld "sk" ad verilen esnaf arlar, cami, medrese, hamam gibi sosyo-kltrel yaplar yer almtr. Sur ierisinde merkezde kalan bu ticaret alan sur kaplarna yakn olarak konumlanmtr ve sur iinde bo alanlar kalsa bile arnn bir ksm sur dna tamtr. Bunun sebebi dardan gelen tccarlarn ticaretini bu alanda yapmas ve bu sayede sur iinin daha korunakl olarak kalmasn salamaktr. Ticaret ve zanaatlarla ilgili faaliyetler kervan yoluna en kolay balanty salayan sur kapsnn hemen dnda ve kaleyi kervan yoluna balayan yol zerinde pazar yeri ilevi gren bir meydan evresinde younlamtr. Bu meydan evresinde ise Cuma camisi (Ulu Camii), eme, ticaretin gelimesinin kant olarak ortaya kan arasta, hanlar ve hamamlar ina edilmitir. Surlarn dnda kente yeni gelenlerin oturduu mahalleler olumutur. lenmemi tek mal trnn satld yerler olan Atpazar, Odunpazar, Samanpazar gibi byk alan gereksinimi gsteren yerler ile tabakhaneler ise ilevleri gerei sur dnda asl kentin evresinde yer almlardr. Mezarlklar kapal kentlerde kent dndadr. Mezarlklarn kent dnda oluu kentleme dzeyini gelimiliini ortaya koymaktadr. Konya, Kastamonu, Antalya, Alanya, Erzurum, Diyarbakr, Sinop ve Malatya kapal kent modeline rnek verilebilecek kentlerdir [21,22,14]. Ak kentleri ise, surlarla evrili olmayan yerleme alanlar oluturmaktadr. Burada tm ak kentlerin de koruma amal bir kaleye sahip olduunu belirtmek gerekir. Ancak kentin kalenin dnda kalan ksm kale ierisindeki ksmla yaracak dzeydedir. Kentsel ilevler asndan arlkl kesim sur ddr. Ticaret alannn byk

15 bir blm sur dna tam ya da tmyle sur dnda rgtlenmitir. arlar merkezi bir nve oluturmayarak, kentin dnda bulunan gebe gruplarn ve kervanlarn konaklama noktalarna doru uzanan izgisel yaylmalar gstermitir. Sur kaplarndan balayan bu aks, zamanla ticari ilevlerle dolarak daha youn ve yaygn ar alanlarn oluturmutur [22,14]. U kentleri ise, Trk ncesi dneme ait bir ana nve ile onun hemen yaknnda yer alan bir ya da birka yeni Trk yerlemesinden olumaktadr. Erken dnem Anadolu'sunda gebelerin, youn biimde kentlemi i blgeleri tercih etmeyip, zgr hareket olana tanyan batya doru ylmalar ile oluan u kentleri, snr eridinin kendine zg koullar ile biimlenmitir. U kentleri dier kentlerden ayran en nemli zellii, siyasal-etnik oluumlardr. Bu kentler henz tek bir toplum halinde btnleememi iki toplumu bir arada barndrmtr. Konya, Kayseri ve Sivas gibi u kentlerine yakn kentlerde Trklerle gayrimslimler arasnda bir uyum ve btnleme grlrken, u kentlerinde bu gruplar arasnda atmalar grlmektedir. Dolaysyla bu kentlerde iki etnik grup ayr yerlerde yaamlardr. Bu paralanma kentsel mekan biimlendiren en nemli unsur olmutur. Bir yanda Bizans kale kentinin oluturduu nve, dier yanda ise ondan kopuk gelien yeni Trk yerleme alan bulunmaktadr. Ticaret merkezi surla evrili eski yerleim alan iindedir. Yaylma imkan bulamad iin daha rgtl bir niteliktedir. Yeni yerleme alanlar ise bir cami yada mescit evresinde gruplalmas sonucu olumutur. Ankara, Ktahya, Eskiehir birer u kentidir[22,14]. Ak kent, kapal kent ve u kent modelleri Seluklu dnemi kentlerinin sosyal yap, fiziksel etmenler gibi sebeplerle farkllaan ynlerini belirlemek iin kullanlmtr. Ancak bu ok kat ve kesin bir ayrm deildir yle ki; Sivas, Konya gibi baz kentler Bizanstan Seluklu egemenliine girdiklerinde hzla birer ak kent, 13.yy ierisinde ise kapal kent haline gelmilerdir.13.yyn sonlarnda ise sur dna tama eilimleri ile yeniden ak kente dnmlerdir. Seluklular dneminin en nemli rgtlenmelerinden biri ahi tekilatlardr. Btn esnaf ve zanaatkarlarn tek bir rgt iinde toplanmas amacyla kurulan "ahi" rgtleri Anadolu'da etkinliklerini en fazla Konya, Ankara, Denizli, Kayseri ve Sivas yrelerinde gstermilerdir. Ahiliin Anadolu'da geliip rgtlenmesi, Trklerin gebe

16 yaamndan yerleik dzene gei srecini hzlandrmas, 13.yzyln ikinci yarsna kadar ounlukla Trk olmayan yerli halkn tekelinde bulunan retim ve ticaret eylemlerine Trklerin de katlmasn salamas ynnden nemlidir. Trk esnaf ve zanaatkarlar aralarnda saladklar dayanma ile kent ekonomisinde sz sahibi olmulardr. Ekonomik, dinsel ve sosyal bir kurum olan ahi rgtlerinin, Anadolu kentlerinin Trkleme-slamlama srecinde ok nemli bir yere sahiptir [21]. Seluklular Anadolu'da ehirleraras yollar zerinde kervansaray alar oluturmulardr. ehir merkezindeki ticaret etkinlii ile birlikte, ticaret yaplarnn da bu ala ilgisi vardr. ehir merkezinde, dkkanlarn yannda, ehir ii hanlar hem ehir ii hem de ehirleraras ticaret ile ilgili idi [23]. Seluklu devri ile Osmanllarn erken devrinde Anadolu'daki kentlerin bazlar surlu ama byk ounluu kaleye sahipti. Kent merkezi iin kaleye yakn bir yer seilir ve burada ar kurulurdu. Liman ehirlerinde ise merkez yerinin tayininde iskeleye yaknlk byk lde etkili olmutur. Ancak yine de merkez kurulurken, yaknnda, gvenlik iin, sur kale gibi bir yapnn olmasna dikkat edilirdi. Trk kent merkezleri iin belirlenecek genellemeler arasnda, hareket ynnn arya ynelik oluu nemlidir. ehir merkezinde hareket salayp, insan eken daha ok ardr. slam toplumunda le ve ikindi vakitlerinin i saati iinde olmas nedeniyle, ar ve cami iice denecek kadar birbirine yakndr. Bu nedenle Trk ve slam ehirlerinde cami merkezdeki rper noktasn oluturur. Ancak, gnlk yaamda merkeze nfus ekme asndan ar, daha stn bir e olarak karmza kar. Bunun kent merkezine yansmas, ikili bir merkez yaps oluturmutur. Yeni merkez ilevleri, eski merkezden balayarak, yeni d ticaret ilevlerini denetleyen, yabanclarn ve "milletlerin" konut alanlarna uzanan yollar zerinde yer almtr. stanbul'un Galata ve Pera's gibi [23]. Anadolu Seluklu Devletinin yklmasnn ardndan 14.yyda Anadoluda siyasal, ekonomik ilikiler, yol sistemleri nemli deiimlere uramlardr. Seluklularn ardndan Anadolu'da Beyliklerin etkili olduu bir dnem balamtr. 14. yyda blgede yaanan kuraklk, Moollarn saldrlaryla savala sarslan halk ve Seluklunun nemli kentlerinin alverite bulunduu Suriye, Msr gibi blgelerin de skntl bir srece girmi olmalar Seluklu dneminde ticaretin arlk merkezini oluturan Konya, Sivas gibi kentleri olumsuz ynde etkilemitir. Mevcut durumdan bu kentler olumsuz

17 etkilenirken u kentleri Bizans ile ticarete devam etmitir. Bylece Bizansla komu olan Osman Beyliinin gc her geen gn artmtr [21]. Ancak genel olarak Beylikler Dnemi iin belirgin bir kent niteliinden bahsetmek mmkn deildir. Bu dnemde etnik ayrlk daha belirginletii iin yerleme alanlar paralanmtr. 14.yy iinde Trkleen bir Beylik kentinde ticaret alan Seluklu dneminde grld gibi uzmanlam sokaklara ayrlarak rgtlenememitir. Ayn ekilde arnn da belirli bir kesimde younlat grlmemektedir [22]. Kapal Seluklu kenti, bu dnemde sur dna taarak evreye yaylmtr. Kentlerde cami, medrese, mescit ve trbe yaplarnn yannda, ehir ii konaklama ve ticaret fonksiyonu olan hanlar ortaya kmtr. Bu yaplar merkezi planl ve avluludur. Cami, medrese, han, kervansaray gibi yaplar kapal avlular etrafnda planlanmtr. Bu dnemde gelien avlulu yaam biimi, Osmanl anlaynn temelini oluturmutur [14]. Bizans ve Seluklu dneminde korunma endiesinden dolay kentler surlar iinde gelimitir. Osmanl dneminde (15. yy) tm Anadolu kentleri ynetimin gl bir yapya sahip olmas nedeniyle sur dna taarak gelime gstermi ve bu yap kentlerin fiziksel biimlenmesinde etkili olmutur.bu dnemlerde kale dnda yaplan ok saydaki cami ve mescit de bu oluumun gstergesi niteliindedir. 13. ve 14. yy'da surlarla evrili kentlerde, ticaret ve zanaat faaliyetleri, surlarn kervan yoluyla en iyi balantsnn saland kent kapsnn hemen dnda ya da kaleyi kervan yoluna balayan yol zerinde ve bir meydan evresinde younlamtr. Kalenin dnda ise pazarlar vb. yerleik olmayan ticari faaliyetler bulunmaktadr. Kent dndaki bu kesimde yolcularn konaklamas iin kervansaraylar ve kentten kopuk olan ve tarmla uraanlarn yaad yerler ile tekke ve zaviyeler yer almtr [23]. Daha sonralar ticari faaliyetler, kent iinde camiye yakn yerlerde bulunan byk ticari merkez evresinde konumlanmtr. nceleri kentin kale kaplar nnde kurulan pazarlarn, daha sonralar da tm ticari faaliyetlerin merkezlerde yer almas tm Trk kentlerinde grlen bir gelimedir [20]. Bu dnemde bir yandan Osmanl kentlerindeki nfus art dier yandan dnya ticaretinde gezgin tccarlarn nemini kaybedip yerleik tccarlarn ortaya k kentin mekansal yapsnda da bir dnm yaanmasna neden olmutur[14].

18 15. yyda Osmanl kentlerinde iki ticari eylem sz konusudur. Bunlardan ilki, zanaat rnlerinin alveriinin yapld, depolama iin kullanlan ve iinde yaplan ie gre adlandrlan hanlar ve kent yaantsnn yeni oda olan bedestenlerdir. Dieri ise, yiyecek maddelerinin satld pazar yerleridir. Baz durumlarda bu iki ticaret alan bir arada bulunabilecei gibi ounlukla ayrdr. Kent ile ky ve gebeler arasndaki ilikilerin somutlat alanlar olan geici pazar yerleri, byk kentlerde faaliyetin trne gre tahl pazar, hayvan pazar gibi farkllk gstermitir. retime ynelik ilevlerin youn olduu arlar farkl zanaatlara gre blmlere ayrlm, ar iindeki sokaklar bakrclk, dokumaclk vb. gibi zel kollara tahsis edilmitir. arlarn byle dzenli bir yapya sahip olmas, esnaf loncalarnn kk ok eskiye dayanan rgtlemesinin bir ifadesi olarak grlmektedir [14,20]. 16.yyda hem krsal alanda hem de kentlerde nfus %40-%50 orannda art gstermitir.16. yy balarnda Osmanl Anadolusunda az olan kentlerin says 16.yyn ileriki dnemlerinde artmtr. 17.yyda ise Anadolu kentleri en geni snrlarna ulam ve 19.yy sonlarna kadar bu snr ierisinde kalmtr. Bu dnemde kentsel dalmda yaanan deimenin beraberinde kent formunda da deiiklikler grlmektedir. kalenin kart olan ve yeni bir prestij alan olan bedestenin ortaya k kent formunda da deiiklie neden olmutur. Cuma camisi ve bedestenin evresinde gelien ticaret merkezini belirli retim dallarnda ve ticaret ile hizmet faaliyetlerinde uzmanlaan sokaklar oluturmutur. Cami ve dkkan birliktelii arnn ticari kimliinin yannda sosyo-kltrel adan da bir yaama mekan olmasnda en nemli etken olmutur [23]. Bu dnemde kentlerde nemli lde yaplama olmutur. Bu yaplama devlet tarafndan yaptrlan yaplar, vakflar eliyle yaptrlan yaplar ve halkn kendi ihtiyalar dorultusunda yapt yaplar olarak snfta incelenebilir. Tarihi sre ierisinde nemli grlen bir nokta, bu dnemde kentin bymesini bir plana gre dzenlemek amal olmasa da, tek tek yaplarn belli bir kurala uymasn salamaya ynelik denetimlerin yaplyor olmasdr. Osmanl merkezi ynetimi konar-ger halk yerleik hale getirmek iin bu dnemde sistemli bir yerletirme politikas uygulamtr. Ayrca gemiten gelen yaplarn tahrip edilme yoluna gidilmeyerek kullanlmas, kent dokusunda bir kltrel srekliliin gereklemesini salamtr.

19 19.yy Osmanl imparatorluunda hem nfusun hem de kentlemenin artt bir dnem olmutur.kaybedilen topraklar ve nfus art hzndaki oalma nfus artnn sebepleridir. lkenin darya almas ve ulam teknolojilerindeki gelimeler daha yksek oranda kentlemeye olanak salamtr. Kentleme orannn artmas, kentlerin alansal bymesi yannda bu dnemde mekansal dalmda da deimeler olmu ve yerleme sisteminde meydana gelen dnm kentin formunu da etkilemitir. 19. yzylda iine girilen yeni kapitalist i ilikilerinin, 16. yzylda oluan bedestenlerde gerekletirilememesi sonucunda eski merkezin dnda, yeni i ilikilerinin gerektirdii yeni bir merkez olumu ve bylece Osmanl kentinin merkezi iki odakl bir yap kazanmtr[23]. Bu dnemde ynetici merkez kentin yeni bir esi olarak ortaya kmaktadr. Ynetici merkezin de odak noktas hkmet konadr. Yeni yap trlerinin ortaya kmas, kan yangnlar sonucu eski dokunun byk lde tahrip olmas, ulam sistemindeki deiiklikler yol sisteminin ve dolaysyla kent planlarnn yeniden yorumlanmasn ve ekillendirilmesini gerekli klmtr. 19. yyn ikinci yarsndan sonra planlama ve imar almalar balamtr. 19. yyn son dnemlerinde Anadolu kenti modernleme srecine girmitir[21,23]. 19.yyda Osmanlda ulam alannda grlen en nemli yenilikler buharl gemi ve demiryolu tamacldr. D lkelerle ticaret ve haberleme alannda kullanlan bu ulam sistemleri beraberinde merkezde yeni istasyon binalar, yeni postane binalar, rhtmlar yaplmasn salamtr. Bu ilevler kentte ilk kez 19.yyda yer almtr[24]. Osmanl imparatorluunun zayflamas ve ardndan gelen Kurtulu Sava sonrasnda Cumhuriyet kurulmutur. Yaplan nfus deiimleri ile lkedeki etnik ve dini kompozisyon byk lde homojenlemitir. Etnik kimliin ayrmas ve sava sonrasndaki oluum dnemdeki en nemli akm ulusalclk olarak ortaya karmtr[24]. II. Dnya savana kadar ana izgileri deimeden uygulanan da dnk politika sonucunda bir liman kenti olan stanbul terk edilerek bakent lkenin ortasna, Ankaraya tanmtr. Aa dallar biiminde hizmet ettii blgeyi lkenin i pazarndan ok darya balayan demiryolu hatlar deitirilerek, lkenin i pazarn btnletiren a biimindeki demiryolu emasna geilmitir. Devlet eliyle giriilen sanayilemede sanayi kurulular yeni demiryollar stndeki kk Anadolu kentlerine

20 yaylmtr[24]. Bu sayede kalknmann geri planda kalm Anadolu kentlerine yaylmas salanmaya allmtr. Anadolu kentlerinde kent merkezinin oluumunda da etkili olan demiryollar ve istasyonlar kentlerin merkezden yaylm ynn belirlemitir. Cumhuriyet dneminde de pek ok kentte geleneksel merkez ve yeni merkez olmak zere ikili merkez yaps grlmektedir. Yeni merkez ynetim merkezi kimliindedir. Yeni merkez hkmet kona, belediye binas, adliye binas gibi eler iermektedir. Yeni merkez ayn zamanda yeni tr hizmetler, bankalar, oteller, dkkanlar iinde bir ekim merkezi niteliindedir. Geleneksel merkez ise, yeni gelien ynetim ilevleri ve bunlara ynelik hizmetler ile geleneksel trde faaliyetlerin youn olduu tarihsel merkezdir. Geleneksel kent merkezleri hanlar ve arlar blgesinde yerlemi, zanaat tr retime dayal iyerlerinin, toptan ve perakende ticaretin yer ald alanlardr. Kentin tarihi dokusu iindeki konut alanlarndan ksmen farkllamtr, fakat yine de onlarn organik uzantsdr [19]. Cumhuriyetin ilk dnemlerinde ortaya kan farkl bir oluum da halkevleridir.halkevleri yeni kltrn yaylmasn salamada etkin rol oynamtr. 1930lu yllarda belediye ve yap yollarla ilgili kanun karlarak kentlerde yaygn bir ekilde imar plan yaplmaya balanmtr[23]. 1950'li yllarda sanayilemenin hzlanmas ve krsal alanlardan kentlere gn balamasyla kent nfusunun ar art gstermesi kentlerin mekansal bymesine neden olmutur. Bu dnemde ticari faaliyetlerin eitlenmesi ve oalmas , ulam imkanlarnn gelimesi ile birlikte kent merkezinin ulalabilirliinin kolaylamas, tarihi merkezlerde insan ve yap younluunu arttrmtr. 1960'l yllardan sonra zellikle Be Yllk KaIknma Plan dnemlerinde, kk retim faaliyetleri, kentlerin geleneksel merkezlerinde ve merkez evresinde younlamtr. zellikle metropoliten kentlerde, tarihi kent merkezlerinde younlaan kk retim faaliyetleri evrelerindeki eski dokuyu tahrip ederek ve yok sayarak gelimitir. 1970'li yllarn banda ise toplu iyerlerinin ve sanayi sitelerinin kurulmas ile kk retim faaliyetlerinin tarihi kent merkezinden uzaklamas merkezin retim ilevinin payn drm ancak denetim ve ona bal olarak toptan ve perakende ticaretin payn arttrmtr. Tarihi kent merkezlerin ynetimsel ve ticari merkez niteliini de tamalar merkezlerde genileme eilimi oluturmutur ve kent merkezleri yatayda ve dikeyde byme gstermitir[14].

21 Sivas Kent Merkezi de, Seluklu, Osmanl ve Erken Cumhuriyet dnemlerinin izlerini tayan bir yerlemedir. Cumhuriyet dneminde tm Anadolu kentlerinde olduu gibi burada da sanayilemenin ve hzl kentlemenin neden olduu ilevsel ve mekansal dnm sreci yaanmtr. Tarihi kent merkezi fiziksel genileme ve niteliksel deiim ve dnmn yaamaktadr.

3. BLM KAMUSAL ALAN OLGUSU ERSNDE MEYDAN KAVRAMI Kent merkezleri kentlerin srekli deien yenilenen dinamik paralardr. Kentlerin en youn kullanlan blgeleri olan kent merkezlerinin daha tanml hale gelmesinde meydan olgusunun ok nemli bir rol vardr. Avrupada meydanlar sosyal bir oluumun gerei olarak ortaya km olmasna karn Anadoluda meydanlar dzenli ve planl bir ekilde, modern batl kentler oluturma abasnn sonucu olarak devlet eliyle yaplandrlmtr. Sivas kentinde tarihi niteliiyle n plana kan kent merkezi ve meydan btnlemitir. Geirdii tarihsel srete kamusalln korumu olan kent merkezi ve meydan bugn farkl bir kamusal anlam tamaktadr. Hkmet Meydann tarihi kent merkezinden bamsz dnmek mmkn olmad gibi kent merkezi de Hkmet Meydan ile birlikte ele alnmadan doru okumann yaplabilmesi olanakl deildir. Bu nedenle kent merkezi kavramnn ardndan meydan ve mekan ile bu kavramlarn bileenleri ele alnmtr. 3.1. Kent Merkezinin Bir Paras Olarak Meydan Kentlerin oluumundaki en nemli elerden biri meydandr. Meydan ana cadde ve yollarn kesitii yerlerde gelien ve kent merkezinde bulunan, kentli insanlarn pek ok sosyal ihtiyacn karlayan ak mekandr. Bir meydann canl olabilmesi iin devinim halinde olmas gerekir. Bu canlln salanabilmesi iin de meydann grsel ekicilii olmaldr. Vitruvius meydann tanmlamasn yaparken ne kullanan insanlarn ihtiyalarna cevap veremeyecek kadar kk ne de insanlarn kendisini iinde kaybolmu hissedecei kadar byk olmaldr demektedir. Rnesans dneminde Vitruviusun dncelerine paralel bir ekilde meydanlarn lleri bytlmtr[25]. Alberti ise meydanlarn kullanlacaklar ileve gre farkllamas gerei zerinde durmutur[26]. Rnesans meydanlar hem grsel

23 zenginlii ve canll hem de ileyi yeteneini bnyelerinde barndrabilmi baarl meydanlardr. Gnmzde kentler her ynden zengin meydanlardan yoksundurlar. Ancak burada yaplmas gereken kendi koullarna gre yaplanm Rnesans ya da Antik Dnem meydanlarn taklit etmek deil, gnmzn beklentilerine cevap veren zgn mekanlar, meydanlar oluturmaktr[27]. Meydanlar bulunduklar lkenin ve kentin zelliklerine gre ekillenmektedirler.

rnein talyada gsterili, zengin meydanlarn olumasnda Akdeniz ikliminin, insanlarn dar kltrnn olmasnn, gezmeye elenceye dkn bir toplum olmasnn etkisi byktr. Florence gibi kentlerde resmi geit trenleri ve benzeri halk etkinlikleri meydanlarn ve sokaklarn tasarmndaki gelimede etkendir. ngiltere gibi iklim olarak daha souk olan kuzey blgelerinde ise kapal atriumlar, arkatlar, caddeler ve resmi yaplar nemlidir[27]. nemli olan meydanlarn bir yerlerdeki rneklere benzer olmas deil kendi i dinamikleriyle oluan, meydan olgusunu yanstan zgn meydanlar olmasdr. Kentte bir ok ilevin yerine getirildii meydanlar varken sadece bazlarnn sembolik anlam ve deeri vardr. St Mark Meydan, St Peter Meydan, Venice Meydan gibi meydanlar oluturduklar kentsel kompozisyonla, evreleyen binalarla sekin rneklerdir. Gnmzde ise mimari ve kent planlamasnda son dnemlerde yaygnlaan kendi ierisinde kapal site anlay, topluma ak kamusal alan anlayna zarar vermektedir. Meydanlarn ve kentsel buluma alanlarnn amac farkl insanlarn bir araya geldii, ounluun kulland ve kendini ait hissettii mekanlar oluturmaktr. Yukarda belirtilen trde izole mekanlar yaratldnda ise gn ierisindeki kullanm ihtiyac tamamlandnda akam saatlerinde bu alanlar yasak ve kullanlamayan blge haline gelmektedir[27]. Bir mekana ya da meydana kar aidiyet duygusunun olumas, toplumsal bellekte yer edinmesi o mekann yere dnmesini ve srekliliini salamaktadr. Kentlerdeki elerin en nemli zellii onlara yklenen sembolik anlamlardr.Mekana yklenen sembolik anlam doal bir sre sonucu insanlarn ykledii anlam olabilecei gibi bizzat tasarlanm da olabilir.

24 Merkezin ierii, kent tasarmndaki en nemli amatr ve bu nem anlalmadan

kente yaplan mdahaleler kente zarar verebilir.Pek ok kentte de merkez bir meydann tanmlad blge ve evresidir. Mekan her insan iin sadece o insana zg anlamlar barndrr. Merkez ve meydan kavramlar yorumlanrken Lynch ve Alexandern gelitirdii kuramlar dikkat ekmektedir. Lynch The Image of the City adl eserinde kentin doru olarak anlalabilmesi ve tannabilmesi iin dm noktalarnn nemli olduunu belirtmektedir; dm noktalar bir gzlemcinin iine girdii kentteki stratejik noktalardr; veya baka bir deyile dmler kentlerimizdeki kavramsal balant noktalardr. [28] Alexander da benzer bir ifade kullanr: Her btn kendi iinde bir merkeze sahip olmaldr ve merkez etrafnda sistemi oluturmaldr. Merkezlerin tpk insan vcudunun sahip olduu simetri gibi simetrik dzenlemeye eilimleri vardr. Alexandera gre merkezin formu kendi kendine, sadece doal etkilerle oluma eilimindedir. Lynch de benzer grler ne srer ancak dncelerinin Alexandern grnden ayrlan yn Lynche gre dm noktalarnn geliimi doal oluumlar kadar duvarlarn kalitesiyle, yerle, detayla, klandrmayla, topografyayla desteklenmektedir. Herhangi bir kompozisyonda belli noktalarn n planda dierlerinin daha geri planda olmas gereklidir. Unwinin dedii gibi "kent planlamasnn en iyi yolu belirli noktalarn olmasdr". Sadece bu yolla kent tasarmnn deiik blmleri arasnda balant ve orant kurulabilir. Geliigzel datlm olan binalarn kent grnmnde btnletirici bir etkisi olmaz. Bu yaplarn belirli bir merkez etrafnda evrelenmesiyle kent btncl bir grnme sahip olur ve tanml meydanlar ortaya kar. Zaten her kentte belli bir yada birka tane bu zelliklere sahip meydan bulunur[30]. Meydan kentin en dikkat ekici , ihtiaml yeridir. Dier yerlerden farkl olarak kentin anlamn iinde tar. Meydan sosyal hayatn merkezidir ve byk apl etkinliklerin yapld yerdir. Ev iin avlu ne anlam ifade ediyorsa kent iin de meydan odur. St Peters Meydan Roma kenti iin ok nemli bir merkezdir. Buras kentsel yapnn dm olmann

25 tesinde sembolik bir anlam tamaktadr. St Peters Meydan formuyla hem mekansal olarak dominant bir etki yaratm hem de sembolik anlamn glendirmitir. Kentlerde bir dier nemli nokta ise bir eit kap grevi gren meydanlarn darya almalarn salayan yollardr. Yabanc bir kente girildiinde ilk izlenim nemlidir. lk izlenimin olumasnda meydanlarn ok byk etkisi vardr. Meydanlarn snflandrlmas farkl kent bilimciler, mimarlar tarafndan pek ok farkl ekillerde yaplmtr. Ancak bunlardan en nemlileri Paul Zucker ve Camillo Sitte tarafndan yaplanlardr. Zucker meydanlarn tanmlamasn mimari elemanlar tarafndan snrlar belirlenmi, toplumsal ilevi olan ve belli bir ehir dokusuna entegre olmu kent paras olarak yapmtr ve meydanlar be ana balk altnda snflandrmtr. Bunlar mekann kendiliinden olutuu kapal meydanlar, odak noktasnn belirgin bir bina olduu baskn meydanlar, mekann bir merkez etrafnda konumland merkezi meydanlar, farkl yaplarn bir araya gelerek oluturduu gruplanm meydanlar ve mekann snrlarnn kesin hatlarla belli olmad amorf meydanlardr. Sitte ise bir mekann meydan nitelii tayabilmesi iin zaten kapal olmas gerektiini ve bunun ayrca snflandrmaya gerek olmayan meydann oluum artlarndan biri olduunu belirtmitir[39]. Sivas Hkmet Meydan Zuckerin gruplanm meydan yapdan sz etmek mmkndr[32]. Zucker ile Sitte mimariye kapal meydan kavramn getirmitir. Kapal meydann asl zellii kelerin ilevsel kullanmdr. Bunun derecesi meydann kalitesini ve onu evreleyen binalarn durumunu etkiler[27]. nsan zerinde iyi ve rahatlatc bir etki brakacak meydann mutlaka kapal, btncl bir mekan olma zelliini tamas gerekir; burada atnn eksiklii gkyznn renkleriyle giderilir. Baarl bir meydann olumasnda en nemli faktrlerin banda meydann profili gelmektedir. Kukusuz meydann oluumunu ve profilini etkileyen birok bileenden sz edilebilir. Meydanlarn plandaki lleri ile onu evreleyen yap yksekliklerinin oran bu bileenlerin balcasdr. Baka trden sanat eserlerinde olduu gibi bu oran iin de kesin bir forml sunmak olanakszdr[33]. Zucker alglanabilir gkyz yksekliinin snflamasna girebilir.

nk Hkmet Meydannda tek bir yapdan deil meydan tanmlayan pek ok

26 en yksek binann 3-4 kat kadar olmas gerektiini iddia eder. Essex ehir komisyonu una karar vermitir; Binann ykseklii ile mekanlar birbiriyle uyumlu olmaldr. Hegemann, Preets ve Spreirgen u sonuca varr; Bir binann detaylar en iyi binann en geni boyutuna eit mesafeden gzlemlenebilir. Kapal mekanlara sahip binalar devaml bir yzey oluturur ve izleyiciye mimari bir yap hissi verirler. Mkemmel bir meydan kavram ve bu kavram karlayan bir tasarm forml sunmak mmkn deildir[80]. Ancak nitelikli meydanlar da oktur ve bu meydanlardaki ortak zellikler; meydan oluturan elemanlar arasndaki oranlar, meydann zgnl ve kentte yaayan insanlar toplayc etkiye sahip olmasdr.

ekil 3.1. Avrupadaki Meydan rnekleri[33]. Kentsel mekanlarn hafzadaki yeri ve dierlerinden ayrt edilebilirliine ilikin temel zellik, mekann kimlii ve barndrd canllktr. Belleklerde, tek bir soka ile zdeleen, ya da bir meydann z kendisinden nemli olan kentler vardr. Kentsel yaamn sahnelendii bu mekanlar eitli fiziksel ve sosyal zellikler barndrmaktadr[34]. Meydanlarn tarihsel sre ierisindeki geliimi toplumlarn kltrel ve sosyal yaamlaryla paralellik gstermektedir. Bat tarihine bakldnda antik Yunan andan gnmze kadar meydanlarn varl sregelmitir. Antik Yunan kentlerinde agora

27 ilevsel amaca ynelikken, Ortaa Roma dneminde forumlarda heykeller de sergilenmeye balanm, Rnesans Dneminde ise dzen ve dengenin n planda olduu meydanlar kat simetriye sahip, kentin baskn eleridir ve yaya nceliklidirler. Gnmzde ise modern dnemin artan ara younluuna cevap vermeye alan ve ring noktas konumunda olan algda glk ekilen meydanlar ortaya kmtr. Bat uygarlnda meydanlarn geliimi sreklilik arz eden bir sre yaamken, slam toplumlarnda meydan nceden varolmayan ancak Avrupaya almla birlikte kentlerin ierisine doal yoldan deil de genelde devlet eliyle sokulan bir yapya sahiptir. Bu da geleneksel dokunun gridal dokuyla ve bu dokuya gre oluturulmu meydanlarla uyum sorununu beraberinde getirmitir.slam dinine sahip topluluklarn sonradan ele geirdii Antik Yunan ve Roma ann izlerini tayan bir takm kentlerde meydanlarn oluumu Cumhuriyet dnemine kadar kesintiye uramtr. Ancak cami avlular meydan grevini ksmen stlenmitir. Gnmze gelindiinde ise meydanlar artk daha hzl alglanmak zorunda olan mekanlardr. Ancak bu, meydanlarn kent ierisindeki kullanm ve anlam bakmndan nemini azaltmam tersine kentlere katt anlamsal deer ve farkl ilevlerin kesime noktas olmas ynyle kentlerin merkezi olmay srdrmtr. Tarihi nitelii bulunan ve olutuu dnemde bu youn trafie gre tasarlanmayan meydanlar ise gnmzdeki deiimin olumsuz etkilerini yaamaktadr. 3.2. Mekn Kavram Mekan kavram pek ok kavramn alt yapsn oluturmaktadr. Meydan da bunlardan birisidir. Meydann doru oluturulabilmesi iin nitelikli mekanlardan olumu olmas gereklidir. Bu balamda mekan, kentsel mekan, kamusal alan ve kentsel kamusal mekan kavramlar incelenecektir. 3.2.1. Mekan Tanm ve zellikleri Mimarlk szlnde mekn, insan evreden belli bir lde ayran ve iinde eylemlerini srdrmesine elverili olan boluk olarak tanmlanmtr [35]. Oxford szlnn mekn tanmnda, ierisinde nesnelerin var olduu ve srekli hareket edebildii alan; bu srekli alann belli bir ama iin snrlandrlm veya koparlm bir

28 paras; noktalar veya nesneler arasndaki uzaklk olarak gemektedir. Mekn; insan evreden belli bir lde ayran ve iindeki eylemlerini srdrmesine elverili olan boluk. Mimari bir mekn yaratmak, geni anlamdaki doadan veya peyzaj meknndan insann kavrayabilecei bir blm snrlamaktr [36]. Zevi ye gre i mekn, kentsel mekn, ekonomik, toplumsal, entelektel, teknik, ilevsel, meknsal dekoratif deerleri ile coku ve hayranlk yaratan yap, mimarlk yaptdr. Bacona gre meknn olumas iin kesin snrlamalarn gereklilii yannda, yalnzca belli noktalarla verilecek bir snrlama hissi, insan alglamas iin yeterli olacaktr. J. Joedicke Alglanabilecek snrlayc elerin yokluu sz konusu olduunda mekann yerini boluk, buna karn snrlayc elerin aralklar alglanamayacaklar kadar kkse mekann yerini cisim alr; dolaysyla boluk ve cisim mekann alt ve st snrlayclar olarak dnlebilir demektedir. Mekn kavramnn tanm, tarih boyunca eitli felsefeciler, bilim adamlar ve dier disiplinler tarafndan yaplmsa da, kesin bir tanmlama yaplamamtr. Mekn kavramnn tanmn ilk olarak Aristotle tarafndan yaplmtr. Ona gre mekn; tm yn ve zellikleri ieren yerlerden oluan dinamik bir alandr. Mekn genel bir yaklamla insann, insan ilikilerinin ve bu ilikilerin getirdii donatlarn iinde yer ald; snrlar, kapsad rgtlenmenin yap ve karakterine gre belirlenen bir hacim olarak tanmlanabilir. Mekn; evre, yer, egemenlik alan gibi kavramlardan farkldr. evre, insan olmadan da varolan fiziksel ve insani glerden ve byk boyutlu insani eserlerden oluur. klim, topografya, yerlemeler, ulam sistemleri ve hatta kltr ve sanat gibi tm st oluumlar, evre tanm ierisinde yer alabilir. Yer kii veya gruplarn kendisine mal ettii snrlandrlm mekn paracklardr. Sivas tarihi kent merkezi ve Hkmet Meydan artk mekann tesinde zellemi ve toplumun kendini ait hissettii bir yerdir. Egemenlik alan ise kii ve gruplarn denetimleri altnda tutmak istedikleri, eriilebilirlii kendi tasarruflarnda olan yerlerdir. Egemenlik alan, askeri ve zoolojik yan anlamlar da olan bir kalptr. Konum meknn bir alt kmesidir. nsann en kk davran ise onu saran meknsal paralarn ayrlmaz organik btnln anlatr [37]. Lynch baarl bir mekan yi bir mekan kiiye ve onun kltrne uygun olan, kendi iinde yaad toplumun gemiinin, hayat iindeki yeri ve tm bunlar kapsayan

29 zaman mekan evreninin farknda olmasn salayan mekandr. diye

tanmlamaktadr[38]. nsan ilk zamanlardan beri mekn yalnzca alglamak, iinde yaayp onun tanmn dnmekle kalmayp, kendi yaants iin yaratmtr ayn zamanda. Bu da; karmza mimari mekn kavramn karr. nsan mekn kendi ihtiyalar, konforu dorultusunda ekillendirip ayn zamanda onunla etkileim kurduu iin, mimari mekn, varolusal meknn somutlam ekli olarak da tanmlanabilir [36]. Zevi ise meknla boluu e anlaml kullanlr. Ona gre meknn, yani boluun, mimarinin ncl olmas son derece doaldr [39]. Kubana gre mimari, iinde yaanan, insan doal evreden ayran bir zel boluun ortaya kmas ile balar. Mekn diye adlandrdmz bu zel boluk, mimariyi dier yap eylemlerinden ayrmaktadr. Rasmussen, Mekn kelimesini iki boyuttaki zemin kavramnn boyuttaki karl olarak, boluk kelimesini de mimari anlamda biimlendirilmi mekn anlamnda kullanmtr [40]. Sonu olarak; belli bir amala insan eylemlerine dnk olarak dzenlenmi olan evreye mekn denir. Mekn, kullanm amalar ve teknolojik verilere gre farkl biim ve boyutlarda tutulabilir. Mimari mekn, iinde yaayan kullanclarn fizyolojik, psikolojik ve toplumsal gereksinimlerini karlayan bir uzay parasdr [41]. ...biz yaplarmz biimlendiririz ve daha sonra onlar bizi biimlendirir... Winston Churcill Mekn meknszlktan ayran en nemli zellik meknn llebilir, alglanabilir, snrlarla evrili, kapal statik ve kesin oluudur [42]. J.Piaget kitabnda, mekn algsnn salt fiziksel duvarlarla deil, ayn zamanda evreden gelen sosyal ve kltrel deerlerle, insann kendi alglamasnn etkileiminden olutuunu vurgulamaktadr [43]. C.Norberg-Schulz bu olguyu varolusal (existential) mekn olarak adlandrr [41]. Varolusal mekan herhangi bir plan paralelinde deil, koullarla ilintili olarak olumu ve alglanmtr.

Daha ak bir tanmda Relph yer ve yersizlii konu alan almasnda varolusal mekn; insann her an iinde yaad, etkinliklerini yapt, evresiyle iletiim

30 salad ve bu iletiimin etkisiyle de her an yenilenen, biimlenen yaayan mekn olarak yorumlamaktadr[44]. Mekn kavram sosyal etkileri ve mahremiyet olgular dikkate alnarak incelendiinde; meknlarn genelde, zel, yar zel ve kamusal olarak gruba ayrld grlmektedir.Kamusal mekanlar sosyal iletiimin fazla olduu mlkiyeti bir kiiye ait olmayan kamunun kullanabilecei mekanlardr. Bu meknlar sosyal bir boyut tad iin bu ekilde dzenlenmektedir. ou kez bir mekn yaratma endiesinin altnda insanlarn sosyal iletiimlerinin artaca, komuluklarn arkadalklarn oalp dzenli olaca; yani genelde uygun sosyal bir dzenin gelecei varsaym yatmaktadr. Binalar bir avlu, otopark, meydan vb. ak bir alan etrafnda gruplatrmann, gizli kalan sosyal hedefin gereklemesine ne kadar katk yapt aratrma konusudur. Mekn deiik kriterlere gre farkl ekillerde de snflandrlabilir. Mekn bulunduu konum itibaryla, i ve d mekn; niteliine gre doal ve yapay mekn olarak snflandrlabilir. Moholy- Nagy, mekn duygusal anlamda, nesnel (objektif) ve znel (sbjektif) olarak ikiye ayrmaktadr. nesnel mekn, geometrik anlamda boyutuyla llebilir bir gerekliktir. znel mekn ise ayn anda llemeyen, boyutlar ile varsaylabilir, duygularla kavranabilir bir boyuttur [37]. Moholy- Nagynin yapm olduu nesnel mekn-znel mekn ayrmn Roth, fiziksel mekn ve algsal mekn olarak adlandrmaktadr [45]. Grn Piagetden (1948) aktard ekli ile sensori-motor mekn ve temsili mekn, nesnel ve znel mekn ile benzerlik gstermektedir [37]. Sensori-motor mekn be duyu ile kavranan mekn temsili mekn ise bili zerine den mekn temsil etmektedir. Lynchin imge haritalarnda ortaya koyduu varsaymlar, Piagetnin temsili, meknlar tanmlamasndan yola karak hazrlanmtr [28]. Fiziksel dzeninin derecelenmesine gre mekn;esnek, yar esnek, kat olarak nitelendirilebilir. Bu nitelendirme mekn bileenlerinin dik al ve sert kelerle bir araya geldii fiziksel dzenlerle ya da yumuak, erisel, doal oluumlarla ve elerle olutuu fiziksel dzenin derecelenmesiyle ilgilidir [37]. Mekan kavramnn mimari mekan dzeyinde ele alnmasyla kent mekan dzeyinde ele alnmas, znde ayn olan tanmlamalara bir takm farkllklar getirmitir. Kentsel

31 mekan kavram Sivas Hkmet Meydan rnei paralelinde daha ayrntl olarak ele alnacaktr. 3.2.2. Kentsel Mekn Kentsel meknlar, her kentin kendine zg karakterini zenginletiren ve aa vuran oluturan veya tanmlayan gsterge alanlardr. Bu oluumda farkl kltrel ya da yerel kodlar ve zaman iinde toplumsal yaamn srd izler etkin olmutur. Kentsel mekn, fiziksel ve kltrel oluumlarla ve bunlar belirleyen deerlerin karlkl etkileimi dikkate alnarak tanmlanmaktadr. stanbul Habitat Etkinlikleri kapsamnda dzenlenen nsan Dayanma Formunda da kentler ile ilgili ortak sonuca varlmtr. Kentler yalnzca kalabalk insan topluluklarn bir araya getiren fiziksel ortamlar deil, ortak deerlerin, ortak hedeflerin paylald toplumsal meknlar olarak belirlenmitir. Bu balamda kent mekn bnyesinde barndrm olduu toplumsal eylemlerle birlikte ok boyutlu bir yer olarak tanmlanabilir [38]. Mekn sadece bir yer olmadna gre, aktivitelerin ve olaylarn mekn oluturduu bilinmektedir. Bu balamda, kentsel meknn var olma nedeni, kentsel bir aktivite ve/veya eylemdir. Baka bir deyile bu kavramn tanmlanmasnda farkl grler, ltler olmasna karn aktivite ortak olan paydadr. Kentsel mekn ise aktivite, anlam ve fiziksel zelliklerin arakesitinde konumlanmaktadr. Bir baka deyile aktivitenin mekn tanmladn ve aktivitelerin bileimi ile anlamnda ne kt grlmektedir [38]. Kentsel meknn formunu belirlemede, Puntere gre, fonksiyonlar-aktiviteler, kltrel birlik, anlam, imaj, kalite, kullanm deerleri, toplumsal ve kltrel yarglar, kamunun belirleyici zellii, vb. etkindir. Ancak katlm bu etkenleri balayc, ncelikli bir olgudur. Dolaysyla kullancnn mekna ykledii anlam ve alglama biimi, kentsel meknn tanmlanmasnda ya da retilmesinde nemli bir dier lttr. Bu noktada katlm sade kullanc olarak deil, zellikle ortak kullanm alanlarnn dzenlenmesinde/var edilmesinde genellikle etkin bir taraf olarak rol alan kamunun katlm olarak deerlendirmek, bir planlama ilkesi olarak kabul edilebilir.

32 Kentsel mekn, mlkiyet durumuna gre zel meknlar ve kamusal meknlar olarak ikiye ayrlabilir. Mlkiyeti ahsa ait olanlar zel, kamuya ait olanlar kamusal mekn olarak adlandrlmaktadr. Ayrca bu meknlar, kendi ilerinde yaplanm meknlar ve yaplanmam meknlar olarak gruplandrlabilir. Yaplanmam olan alanlar, kentsel d meknlar; yani yol, sokak, cadde, meydan, park, bahe, arsa, arazi, vb. tarif eder. Yaplanm d meknlar ise kamu binalar, ticari faaliyet srdren kurumlar, sanayi, salk, eitim, elence, dinlenme, vb. donatlardan oluur. Bunlara bir dier deyile kentsel yaplar da diyebiliriz. Kentteki bu d meknlar Ashihara, atsz mimari olarak adlandrmtr [46]. Robert Kriere gre kentsel mekn, z anlam ile kentin binalarla tanmlanan, ancak binalarn dnda kalan blmleridir. Bu alanlar topluma ait ortak meknlardr. Bu, meknn, estetik ve geometrik kalitesi gz ard edilerek yaplan bir tanmlamadr[47]. Bu dnceye paralel olarak Salingaros, modernist planclarn tamacla ncelik vererek, yayay ikincil bir konuma ittiinden bahsetmi ve bu anlayn kentsel meknda tanmsz birok mekn rettiinden sz etmitir. Bu da kentsel meknn yer olma niteliini kaybetme orannn yksek olduu bir durumdur. Salingaros ayrca kentsel meknlarn bireyler ve toplum tarafndan daha iyi kabullenmelerinin bir art olarak; bu meknlarn, fiziksel olarak dbkey yzeylerden olumas ve bu yzeylerin, bilgilenme alan (information field) grevi tamalar gerekliliinden bahsetmitir. Salingarosun zerinde durduu bir baka konu ise, kentsel mekn besleyen en nemli kaynak olan yollar ve bu yollarn kamusal meknla kurduu ilikilerdir. nk yollarn (yaya ve/veya ara) kurduu bu ilikinin derecesi, kentsel meknn ibirliini tayin eder[48]. Avrupa ve Amerikada endstri ncesi dnemi kentsel mekanlarn tanmlamada bavurulan geleneksel sfat batya paralel sre geirmemi olan lkemizde genellikle cumhuriyet ncesi dnemleri ifade etmektedir. Sevgi Aktreye gre bin yl akn bir yerleme geleneine sahip Anadoluda, bugn iinde yaadmz kentlerin mekansal yaplarnn temel ilkelerini belirleyen dnem Osmanl Dnemidir. Osmanl mparatorluu kuruluunun tamamland ve en parlak dneminin yaand 15.yy.dan, kmeye yz tuttuu 19.yy.n ortalarna kadar ok uzun bir dnem toplumun farkllam yapsna karn kentlerin duraan yaps niteliini devam ettirmitir.19.yy.la beraber Avrupadaki deiimden etkilenen Trkiyede de geleneksel kentsel mekanda

33 deiim sreci yava da olsa balamtr. Ancak asl kkl deiim 1950li yllardan sonra gereklemitir.[36] Geleneksel kentsel mekanlarda meydan ya da sokak hatlar nceden belirlenip onun arkasndan mekanda doluluk yaratan eler konumlandrlmamtr. Yaplarn ve doal oluumlarn gemiten gnmze oluturduklar btnlk ve bunlarn arasnda kalan bu yaplarla tanmlanan ak alan kentsel d mekanlar oluturmaktadr. Burada nemli olan bir baka nokta da bu mekanlar oluturan yaplarn bu d mekann dier unsurlaryla beraber, tek tek sahip olduklar anlamn tesinde bir anlam tamalardr. 3.2.3. Kamusal Alan Trk Dil Kurumunun Trke szlne gre; kamu (public), bir lkedeki halkn btn, halk, amme ve dier bir anlam olarak da; hep btn demektir. Yani halk, toplum veya herkes anlamnda kullanlmaktadr. Kamusal terimi ise halka, topluma ait olan demektir. Kamu ifadesi halka ait olan anlamnda da kullanlmaya balanmtr. Kamuoyu, kamu menfaati, kamu zgrlkleri gibi terimler; bireyi ve genelde halkn dnce, fayda ve haklarn ifade eden kavramlar iken; kamu davas, kamu mal, kamu personeli gibi kavramlar, devlet literatrne ait kavramlar olarak kullanlmtr. Akdoan, kavramn ieriindeki bu deiiklie neden olarak; felsefi olarak bireyin bir takm hak ve yetkilerinin devlete devredilmesi veya devlet eliyle kullanlmas eklindeki vekaleti anlayn da bir sonucu olarak grmektedir [49]. Kamusalln, bir dier deyile kamusal ilikilerin sz konusu olduu yerlerde, yukardaki kavram eitlenmesine paralel olarak, yarar boyutunda da bir eitlenme ve iliki sz konusudur. Buna gre kamusal ilikilerin gerekletii yerlerde kamu yarar ve toplum yarar birbirini gdmler. Kamu yarar, toplumdaki dzenin korunmas iin, kamunun elinde bulundurduu kaynak ve yetkileri; halkn iyilii ve toplumun refah adna, halkn iyelik haklar ve snrlar da gzetilerek ve gvenceye alnarak kullanmasdr. Toplum yarar toplumun tm fertlerinin ortak kar kmesidir. Bu erevede kamusal ilikilerin n plana kt kamusal alanda kamu yarar ve toplum yarar birbiri ile elimemelidir.

34 Kamusal Alan (public realm): Herkesin ortaklaa sahip olduu alan demektir. Bu konu hakkndaki aklamalar yapldktan sonra, kamusal alana ilikin daha kapsaml ve snrlar daha iyi izilmi tanmlama yaplabilir. zel Alan (private realm): Sadece bireyin ve ailenin sahibi olduu ve mahremiyet olgusunun n plana kt alan iaret etmektedir. zel alan bireyin veya ailenin kendini ilgilendirir. Bireyin inanlar, ailesi ile ilgili davranlar, yeme, ime ve giyinme gibi tercihleri tamamen zel alann konusudur [50]. Sivil Alan (civilian realm):Sivil toplum ve cemaatleri iine almaktadr. nsanlarn toplu olarak yaadklar tm meknlarda (ky, kasaba, ehir, okul, fabrika, ibadethane, vb.) sosyal ve kltrel ihtiyalarna gre oluturduklar organizasyonlarn alandr. Medya, dernek, vakf, sendika, kooperatif, meslek odalar, klpler, loncalar, tarikat ve cemaatler sivil alan olutururlar. Bu kurulular ynetime (siyasete) dorudan mdahil olmamakla birlikte, etkileme ve ynlendirme yoluyla nemli roller stlenirler [50]. ok cemaatli bir toplum; ok dinli, ok mezhepli, ok kltrl ok hukuklu bir toplum demektir. Devlet kamusal alann bir blmn dzenlemelidir. Bu dzenlenecek alan ise farkl etnik ve dini yaplar ile cemaatlerin birbirinden ayrlmasnn mmkn olmad alanlardr. Tana gre bu ortak alandaki hukuk, yani kamusal hukuk da toplumu oluturan btn kesimlerin konsenssyle oluturulmaldr [50]. Dier yandan Ak,farkl inan gruplarn barndran bir lkede, her topluluun sadece kendi hukukuyla yaamasn imknsz grmektedir [51]. Siyasal Alan (political real): Modern ulus-devlet anlayn savunan siyaset bilimcilere gre, devletle zdeletirilmi, hatta aynlatrlmtr. Ancak modernist ulus-devleti yaklamn aksine devlet, kamusal alann kendisi olarak deil, sadece bir paras olarak ele alnmaldr. Kamusal alan (public realm); sivil alan ve siyasal alann btnnden meydana gelen alandr [50]. Yani kamusal alan hem devleti siyasal alan iinde barndran, hem de sivil alann kendi bnyesindeki veya devletle arsndaki giriim, potansiyel ve ilikileri iinde barndran bir olgudur.

35 Dolaysyla bu nedenlere bal olarak, 20.yydaki kamusal alan anlay geleneksel dnyadakinden ok farkldr. zel alan bu dnemde giderek daralm, kamusal alan da giderek genilemitir. Gemiten farkl olarak devlet ve aile dnda kalan sivil toplum alan da kamusal alan iine dhil olmutur. Kamu ile zel alan arasndaki kartl modern toplumlara zg bir yap olarak niteleyen Poole, modern kamusal alann piyasa, kapitalist retim ve brokratik idare dnyas tarafndan oluturulduunu belirtmektedir. Rexe gre ise modern toplumlarda ekonomi, siyaset ve hukuk kamusal alana, aile ve akrabalk ilikilerinin de zel alana dahil olduunu sylemektedir [42]. Weberin de iaret ettii gibi modern brokratik yaamda esas olan amasal aklclktr, ki bu bir anlamda amaca ulamak iin her yolun geerli bulunduu Makyevalizm trnden bir yaklam olarak tanmlanabilir. Geleneksel dnemde ise deersel aklclk n plandadr. Burada da, akl amalara ulamak iin, toplumda geerli olan deer ve normlar dikkate alarak, bir sonuca ular. Webere gre modernleme, deersel aklclktan amasal aklcla gei srecidir ve bu sre tahripkr bir sretir [52]. Modern dnyadaki kamusal alan ve zel alan ilikilerinin nitelii ise u ekildedir: Kamusal alandaki ahlak, grev ahlak eklindedir. Bu dnyada kurulan ilikiler, kamu alannda ilikilerini dzenleyen ruhsuz, duyarsz, bencil ve rekabeti insan tipini ortaya karmaktadr. Aile ortamnda ise, eler ve ocuklar ilerini, bir grev ahlaknn tesinde bir erdemle yerine getirirler. Kamusal alanda ve zel alandaki bu farkl anlaylar ise farkl davranan ve dnen tipler ortaya karr. ok kltrl lkelerde ise kamusal alanda tekilci ve asimilasyona ynelik tutumlarn sorun oluturduu bilinmektedir. Bu sre, etnik veya dinsel gruplarn zamanla siyasallap, ayrlk hareketlere terre dnmesine kadar uzanmaktadr. Liberal dnrler ise, Batl ada demokrasilerde devleti mmkn olduunca zel yaama mdahale eden bir konuma srklemitir [52, 53]. Devletin varl iin, toplumun varln tehdit eder bir konuma brnm kamusal yaant, resmi bir ykmlle dnmtr [52]. 3.2.4. Kentsel Kamusal Mekn

36 Tarihsel ve toplumsal k noktasndan ele alnacak olursa, kent; kendi kendini yneten ve bir arada oturan bir topluluun igal ettii, bu igalden tr iskn ettii ve buna bal olarak, rgtledii bir mekndr. Bu nedenle, toplu yaam biiminin ortaya kard kiisel ve ortak gereksinimler nedeniyle kent; bir kamusal nesnedir ve bu kamusallk kendi mahremiyetlerinin dnda hemeri olmann bilincini rettikleri meknlarnn varln zorunlu klmaktadr. Kamusal terimi, bir toplulua, devlete ya da millete mensup herkes iin; ya, cinsiyet, etnik yap, fiziksel zr veya dier zelliklerin hibirine bal kalmadan, girilebilir (kullanlabilir/mdahil olunabilir) olduunu artrr. Bu bakmdan kamusallk, mlkiyetle olmaktan ok kullanmla ilgili bir kavramdr. Kimi zel mlkiyete ait meknlar kamusal kullanma akken, dier yandan kimi kamusal meknlar, kamusal kullanma kapaldr. Kentlerdeki en belirgin kamusal araziler, sokak, cadde, oyun alan, park ve en nemlisi de meydan olarak karmza kar. Dolaysyla kent planlamann dorudan ilgili alann oluturmaktadr [38]. Kamusal mekn, toplumda deiik ve farkl gruplardan bireylerin bir araya geldikleri mekndr. Kamusal yer ise, kamusal meknn sadece bir kesiridir. Bu kesir kendine has bir takm zellikler tayan, kitlelerce benimsenmi, onlar iin bir anlam ifade eden ve Rossinin tabiri ile toplumsal bellein (collective memory) srdrld meknlardr [53]. New Yorktaki Times Square, Londradaki Hyde Park, vb. gibi kent paralar kitlelerce benimsenmi ve kullanclar tarafndan belli anlamlar atfedilmi tanml meknlardr ve yer olma kriterlerini salarlar [54]. Kamusal mekn ve kamusal yer ayrm, kentsel bir alanda da gerekleebilecei gibi kentsel olmayan bir alanda da gerekleebilir. Kamu alan ile kamu mekn arasnda bir ayrm yapldnda; kamu alann genel tanm iinde toplum iin planlanan, dzenlenen veya kendiliinden olumu, toplumun yararland alandr. Kamu meknlar ise zel yaamn aksine toplu yaamn tm etkilerinin sregeldii; her ya, cins ve meslek grubunun (baz durumlarda denetimli olarak) yararlanmasna ak, kent strktr iinde yer alan meknlardr. Buna gre kamu alan boyutlu, kamusal mekn ise iindeki beeri eylemleriyle (sosyal, kltrel, politik, dini, ticari, eitsel gibi ) ok boyutlu olarak grlmelidir [55].

37

38

4. BLM SVAS KENT MERKEZNN TARHSEL GELM 4.1. Sivas Kentinin Tarihsel Geliimi ve Mekn Oluumu Sivas kentinin yerleme tarihi neolitik dnemle balamaktadr [1]. Ancak bu dnemlere ait bulgular son derece yetersizdir. .. 2000 .. 1200 arasnda Hititler Orta Anadoluda olduka gelimi bir uygarlk kurmulardr. Bugnk kale blgesinin iinde yer ald Topraktepede bulunan Hitit anak mlei Hitit kltrnn yaylma alannn Sivas da kapsadn gstermektedir. Topraktepede dolma toprak kalntsnn altnda, kalnl iki metreye erien bir Hitit kat tespit edilmitir. Bu kat oluumu akll kumlu olan sar renkli ana toprak zerinde kurulmutur. Bu toprak tipi blgenin .. 2000 de iskn edildiini belgelendirmektedir. Aslnda Topraktepe ( Sivasn yukar kalesi) doal bir oluumdur. lk olarak Hititler ..2000 yllarnda doal olarak olumu olan bu alandan yararlanmlardr. Bundan sonra Seluklulara kadar tepenin uzun sre iskn edildii grlmektedir [56]. .. 6. yy ortalarnda Sivas tm Anadoluyla birlikte Pers egemenliine girmi ve Kapadokyada Pers kltr yaygnlamtr. Gelimemi bir blge olan Kapadokyada Helenistik dnem kltr etkili olmamtr. Yeni kltr, Pers kltr ile beraber etkisini srdrmtr [56]. Eski alarda Sebastia ve Kabira isimleriyle anlan Sivas, kaynaklarda Hellenistik dnemde Kappadokia snrlar iinde gsterilmitir [57]. Uzak tarihini hakknda aydnlatc bilgi bulunmayan Sivas kenti Roma mparatoru iin byk stratejik ve ticari nem tamtr. Sur izleri hala grlen kent birinci Ermenistann merkezidir[56]. Kent H.712de geici olarak Araplar tarafndan igal edilmitir ancak bu dneme ait yap izine rastlanmamaktadr. Roma mparatorluunun blnmesiyle kent Bizans mparatorluunun ynetimine girmitir. Amasyal corafyac Strabona gre, Penpeuso dnemdeki ad Kabira olan Sivasa Diospolis (Zeusun kenti) adn vermitir. Pythodoris sonradan buray gelitirerek adn Sebaste olarak deitirmitir. Bizans dneminde Sivas ve evresi tmyle Hristiyanlamtr[57]. Danimentliler Beylii tarafndan Bizansllardan alnan Sivas daha sonra Anadolu Seluklu Sultan II. Klarslan tarafndan Seluklu imparatorluunun topraklarna katlm ve Klarslann olu Kutbeddin Melikahn ynetimine gemitir[56].

39

Sivasn kurulmasnda, yerinin eitli ynlere giden yollarn kesime noktas olmas ve bu yollarn birletii yerde kale kurmaya elverili dik yamal bir tepe bulunmas rol oynamtr.

ekil 4.1. 10.yyda Sebastia [22]. Malazgirt Savandan sonra Sivasn Anadolunun byk bir blmyle beraber Trk egemenliine girdii grlmektedir. Bizans kenti Sebastiadan arta kalan yap kalnts yoktur. Ancak sur kalntlarndan anlaldna gre Trk ncesi dnemde de kent surlara sahiptir.Malazgirt Savana giderken, Romanos Diogenes Sebasteia kale-kentini tahrip edip buradaki Ermeni egemenliini krmtr. Bundan tr, kent Trklerin eline getiinde nemli ve zengin bir yerleme olmaktan uzaktr[22]. Urfal Mateos da, 1059 tarihinde Sivasa yaplan Trk aknndan bahsederken gebelerin surlar olmayan Sivas kentine hcum ederek bu ehri tahrip ettiklerini belirtir. Bu bilgiden kente Trklerin geldii srada Sivas surlarnn yklm olduu gerei ortaya kmaktadr. Kentin en kolay savunabilir yeri olan Topraktepede sur kalntlarnn dnda hibir Trk-ncesi

40 dnem izine rastlanmayn bile, Sebasteiann Bizans dneminde nemsizliiyle balantl dnmek olanakldr. Trklerin Sivasta gerekletirdii bilinen ilk yap 1197 tarihli Sivas Ulucamisidir[22]. (ekil4.2) Danimentliler dnemine ait olan yap o dnemin zelliklerini yanstan en nemli eserdir. Yapnn yeri gz nne alndnda, kentin sur dnda zellikle douya doru geniledii anlalmaktadr. Kuzeyde ise kent mezarl bulunmaktadr. Sivasn Trk dnemine girmesiyle beraber kentleme biimlerinde deiiklikler grlmeye balanmtr. Danimentliler zamannda Trk tarz tam olarak hkim olamam, ayn zamanda Hristiyan mimari tarz da etkili olmutur. Sivas Ulu Camii buna rnek gsterilebilecek niteliktedir [57].

ekil 4.2. Ulu Cami [58]. Seluklu ve beylikler devrinde Sivas ehri, Trkiye ve nasya ile ilikilerinde bazen Konyann arkasnda yer alm, Moollar devrinde ise ilk sraya kmtr [59].

41 Anadolu Seluklu Devletinin glenmesi, 12 yy.n ikinci yarsndan balayarak tarm ve ticaretin gelimesine yol amtr. 13 yy.da Anadoluda olaanst bir ekonomik gelime olmutur. Bu gelimeden en ok yararlanan kentlerden biri de Sivastr. ran, Mezopotamya, Akdeniz ve Karadenizden gelen ticaret yollar Sivasta birletii ve kentin Suriyeli, Irakl, Cenevizli, Latin, Rus, Kpak tccarlarn buluma yeri olduu dnlmektedir. Ayrca Sahibiye Medresesine ilikin vakftan Sivasta bir Yahudi Mahallesi bulunduu anlalmaktadr [59].

ekil 4.3. 13.yyda Sivas [22].

Kent, ticari etkinliklerin ve Seluklu sultanlarnn ilgisiyle Anadolunun nde gelen kltr merkezlerinden biri durumuna gelmitir. I.zzettin Keykavusun 1217 de yaptrd Darifa ayn zamanda bir tp medresesidir. Sahip Fahreddin Alinin vakfiyesinden kentte 13. yy.n ilk yarsnda Medrese-i Selukiye, Medrese-i Kemaliye, Medrese-i Bulgari, Terken Hatun Suba Han, Necmeddin Tusi Medresesi, Gyaseddin Keyhsrev Medresesi, Necmeddin Muhammed el Hatibi Hokkabaz Medresesi, Emineddin Ali Medresesinin bulunduu renilmektedir [60]. Kalntlar gnmze ulaan Gk Medrese, ifte Minareli Medrese ve Buruciye Medreseleri 1271 de

42 yaptrlmtr. Sahip Fahreddin Alinin yaptrd Gk Medresenin gnmze dek ulaan vakfiyesi Sivas kltr tarihine ilikin nemli bir belgedir. Vakfiyeye gre medresenin yannda mescit, bir ktphane ve bilginlerin konuk edildii bir darz ziyafenin bulunduu ve medresede yaklak 20 renci, 1 mderris, 2 muid (belletici) kald belirtilmektedir [56]. 13.yyn en nemli yaplar olan ifte Minareli Medrese (Cveyni Darlhadisi) (1271) ve ifaiye Medresesi(1217) birbirlerine yakn zamanlarda yaplm yaplardr. Bu kadar yakn tarihli ayn dneme ait iki kamu yapsnn birbirlerine kar konumlanmalar bizlere Seluklu Dnemi kent yaps hakknda nemli ipular vermektedir. (ekil 4.4)

ekil 4.4. ifte Minareli Medrese ve ifaiye Medresesinin konumlanlar [58].

43 ifte Minareli Medrese ve ifaiye Medresesinin karlkl konumlanmalaryla oluan sokak Sivasta ve Trkiyede Seluklu kentsel tasarm Seluklu andan kald ve en azndan boyutlar asndan zgnln koruduu kesin olan tek kentsel mekan parasdr. Buradan ve bir Seluklu yapsnda tasarmn kentsel anlam konusunda bilgi veren veriler derlenebilmektedir. Bylesine nemli iki antsal yap arasnda yer alan sokan sekiz metreyi bulmayan genilii, Seluklu andaki kentsel tasarm anlaynn yapya kendini ifade edebilmek iin hangi olanaklar sunduunu gstermektedir. Bu olanaklar yapy btnsel olarak alglamay salayacak ekilde geni deildir. Bu iki yap arasndaki sokak genilii ile birlikte o dneme ait antsal yaplarn n cepheleri haricindeki cephelerin ta rglerindeki iilik farkllamas da o dnem kent yapsnn bitiik dzende bir yaplama olabilecei konusunda nemli ipular vermektedir. Bir Osmanl yapsnda yapy tmel olarak grebilmek neredeyse olanakldr. Ama bir kentsel Seluklu antnda n cephenin bile tm grlememektedir. yle ki , byle bir kentsel mekan iinde, yapnn tm d tasarm arln yklenen n cephenin bile, ancak paralar halinde alglanabilmesine olanak vardr. Yakndan grmeyi ve dolaysyla da ardk olarak parasal bir alglamay zorunlu klan bu kentsel mekan, Seluklu antlarnda cephenin biimleniinde kk boyutlu detaylandrmaya dayanan anlayn nedenlerini de akla kavuturuyor. nk bu kentsel mekana en kk ayrntlar bile grmeyi salayan bir dzen getirmitir. Yapy dtan alglayacak olanlar onun hemen birka metre uzandan gemektedirler. Oysa, daha ileri dnem yaplarnda evre duvarnn salad kentsel dokudan yaltlma sayesinde, alglamak iin ok daha geni bir lek sz konusudur. Birka metrelik yzeyleri zerinde youn bir biimsellik ve anlam yk inanlmaz younlukta bir sanatsal bilgi yk tayan Seluklu ta kaplar herhalde, bu nedenle kentsel mekan iinde bir ilev ve anlam kazanmaktaydlar. Kitle olarak kentsel dokuda eriyen Seluklu ant, bir ant olabilmek, ayrt edilebilmek iin n cepheyi vurgulamak ve bunu da kk lekli detaylandrmayla baarmak zorunda kalmtr[22]. Seluklu yaplarndaki bu paral alglanma zelliine S.elin Anadolu

Seluklularnda Ta Tezyinat isimli kitabnda da dikkat ekilmitir. Stunlu camilerde, kervansaraylarda ve hatta merkezi medreselerde, mekan bir anda kavranp btnyle snrlandrlmam, btn tpk mukarnaslarda olduu gibi birbirini takip eden alglamalarn toplam olmutur. ele gre eserlerin ana fikri diye tannan

44 portallerde mukarnaslar bu zellikleriyle olurlar [20]. binann mekan kavraylarn aklam

ekil 4.5. Eski Tokat Caddesi Grn [60].

Sivas bandan beri, Anadolu Seluklularnn nemli bir kentidir. Darl-la (Ululuk Kenti) olarak adlandrlan Sivas 1.zzeddin Keykavusun, rahatszl nedeniyle, ounlukla kald, 1. Alaeddin Keykubat tahta knn ilk trenini yapt, daha sonra lhanllar ve Eratna Beyliinin, bakent olarak kulland eldeki kaynaklardan edinilen bilgilerle dorulanan bir kenttir. Siyasal ve askeri baskya urayan kentin ciddi ykmlara maruz kald sonraki dnemlerde tekrar imar almalarnn yapld kaynaklardan edinilen bilgilerdir. Sivasta yaplan medrese yaps Sivasta yaplan ykmn bir yerde zr niteliindedir. Yaralar sarmann, hkmetmenin ve bunun altnda varln ve kltrn hala koruduunu belgelemek isteyen Seluklularn ruhsal klarnn rndr. elikiler mimariye de yansr. 1271 ylnda bitirilen bu yapnn o gnk karmak ortam sergiledii ok aktr.Ancak bu koullarda bile, Mool veziri

45 olan Cveyni adn -saldrganlarn kumandan, vali ve maliyecisi bile olsa- olumlu ynde ebediletiren bir kiidir ve bunu yaptrd eserlerle salamtr [60]. ifahanenin 2.65 myi bulan takapsna baklrsa 1217de ifahane yaplrken, karsnda Darlhadisin yerinde ciddi (nemsenecek) bir yap olmad anlalmaktadr. Oysa 1271de durum deiir. Destekler ancak 1.09 m tarlr ve takapnn keleri yuvarlak dolgularla beslenerek 0.80 m ile yetinilir. Mukarnasl st silmesinde de ifahaneye uyum gsterilir. Bu mimari bir atmosfere yaklama ve ona saygya gzel bir rnektir [59]. Yap ykseklii ve younluu bakmndan ifahanenin yksekliine ve younluuna dikkat edildii grlmektedir. Ancak yaplarn birbirleriyle ilikilerine kent balamnda kamusal alan ve meydan ynyle baktmzda bu iki byk ve ihtiaml yapnn arasnda braklan mesafe ve her bir medresenin kendi avlularnn olmas meydan kavramnn Seluklu kent yapsnda yer alp almad konusunda bizleri dndrmektedir. ifaiye Medresi ve Cveyni Darlhadisinin birbirlerine kar konumlar ve Buruciye Medresesinin bu iki medreseyle ayn tarihte yaplm olmasna ramen ynleniinin ok farkl olmas bize organik kent dokusu ierinde Seluklularn meydana ihtiyac olmayan ve zel bir meydan barndrmayan kent yapsna sahip olduunu dndrmektedir. u anda Seluk Park ierisinde yer alan her medresenin de kendilerine ait byk lekli avlular vardr. Yaplarn birbirlerine kar tutumlarnda bir yapnn dieri zerinde ezici bir etkisi grlmemektedir, aksine bir uyum olduu sylenebilir; ancak Seluklu Kent dokusunun da tpk Osmanl kent dokusu gibi organik bir dokuya sahip olduunu ve meydana ihtiyac olmayan kendi avlusu ierisinde meydan zelliini barndran bir yap tadn gstermektedir. Yaplar arasnda meydan ya da kent btn oluturacak bir btnlk yoktur. Ancak tarihsel srekliliin ve toplumsal bellein buray tek tek paralar olarak deil btn olarak grmesi merkezi oluturan eler arasnda tarihsel, fiziksel ve anlamsal sreklilii ortaya karmaktadr. 13. yy.da Moollarn basksyla ya da Anadolunun ekimine kaplarak gelen bilginler Sivasa da uramlardr. Dou ranl Yusuf ibn Said el Sicistani, Necmddin el Razi, Endls asll nl Arap sufi ibn Arab, Mevlanann babas Bahaeddin Veled bir sre Sivasta kalmtr [69]. Bilginlerin burada bulunmas da kentin medreseler ynnden zengin olmasnn gerekelerindendir.

46 Anadolunun Trklemesi ve slamlamas srecinde yerli kltrle Trk kltrnn sanat alanndaki etkileimleri bu blgede daha belirgindir. I. zzettin Keykavus ifahanesi, ak avlulu medreselerin ilgin rneklerindendir. Sivasta ehirleme faaliyetlerinin istikrar kazanmas ve Trk ehri kimliinin kazanlabilmesi, ancak Seluklu askeri gcnn blgedeki gvenlii bir btn halinde salamas ve siyasi istikrarn temini ile gereklemitir. nk askeri g ile gvenlii desteklemeyen ehirler, gelimemiler imar hareketleri ancak kk apl olmutur. Sivastaki ehirleme ve imar faaliyetlerine XIII. yzylda ayr bir boyut gelmitir. Anadoluya Mool istilas nnde gelen ve dier slam kltr merkezleri ile temas iinde bulunan Trk insan, Anadolu kentlerinde imar faaliyetlerini ve kent hayatn ekillendirmitir[61]. Bu dnemlerde I.zzeddin Keykavus ve I.Alaeddin Keykubad gibi Seluklu sultanlar, ehirlerde imar faaliyetlerine ok nem vermitir. Bu devirde Konya, Sivas gibi kentler, ina edilen cami, tekke, medrese, ar gibi slam sosyal meknlar ile Trk-slam kenti kimliini kazanmtr. Seluklu siyasi yapsnn Konyada younlamas sebebi ile Sivas kentleme konusunda Konyadan geride, Kayseriden ileridedir [62]. 13.yyda Sivas kenti ekonomik ynden ok gelimi bir yapdadr. Bu yzylda Sivasta ve dier Seluklu kentlerinde yaplanan Ahi tekilatnn, kentlemeye nemli katklar olmutur. Ahiler, Sivasn sosyal yapsna ksa srede hkim olup kentin zenginlerini oluturmu ve imar faaliyetlerine de damgalarn vurmulardr. XIII. yzylda Sivasta kentleme gelitike mesleklerde de eitlenme grlmtr. Gkmedrese Vakfiyesinde, Bakkallar arsnda ekmeki dkkanlar grldnden ehirde ekmeklerin evde yapld, geleneki yapdan emein para ile satn alnd kentli bir toplum yapsna geildii anlalmaktadr [63]. Ayrca vakfiyede kentte her meslek grubunun zellemi arlarnn bulunduundan bahsedilmektedir. Dier taraftan yabanc tccarlar ve altn, krk gibi deerli eyalar satan yerli tccarlar hanlarda ticaret yapmtr. Kentin byk bir buday retim alannn merkezinde bulunmas nemini daha da artrr. Kent bu dnemde hal ticaretinin merkezi olmasnn yan sra ilenmi mal retiminin de youn bir ekilde srdrld bir merkezdir ve zellikle dokuma alannda rana sat yapabilecek kadar ileri dzeydedir. Sivas lke d ticarette de bir transit ticaret kenti durumundadr. Transit ticaret yaplmas yol gzergahnda

47 kervansaraylar yaplmasna sebep olmutur. Ayrca Kzlrmak zerindeki kprler de bu dnemde onarlmtr[21]. Sivasn kentlemesinde nemli bir gelime de Mool Veziri Reideddinin kent merkezine su datm iin yaptrd yeralt su kanallar ile meydana gelmitir. Bu kanallar suyun mahallelere, belki de sokaklara kadar getirilmesini salamtr. Bylece Sivasn su problemi zlmtr [63]. XIV. yzyl bana gelindiinde Sivas kenti, dier Anadolu kentlerini kentleme konusunda geri brakmtr. 44 mahallesi ve 3533 konutuyla Sivas ortaa koullarnda olduka byk bir kent grnmndedir[52]. bn-i Batuta, 1333-1334 yllarnda geldii Sivas kenti iin iinde emirlerin, valilerin, nakibl-erafn oturduu Anadolu kentlerinin en bydr. demektedir. Yine bn-i Batuta, kentin ina eklinin gzel, sokaklarnn geni, arlarnn kalabalk olduunu belirtmektedir[63]. Kent nfusunun Alaaddin Keykubat dneminde 120.000i bulduunu ileri sren yazarlar vardr [1]. Sivasta kentleme, btn Seluklu devri boyunca devam etmitir ve kentin fiziki meknn geniletmitir. Trk devri balangcnda kent dnda kalan Abdulvahhab- Gazi ve Musa Mescidi mahalleleri kurulmutur. Bu durum, beylikler devrinde Sivasn yer yer sur dna ktn ve sur ii garnizon yapsn zorladn ortaya koymaktadr [63](ekil 4.3). Mevcut bilgiler ortaa Sivasnn tam olarak yorumlanabilmesi iin yeterli deildir, ancak elde edilen bilgiler birletirildiinde fiziki grn bakmndan o devrin Sivas gsterili surlar ierisinde ve antsal yaplar evresinde kerpi, en ok iki katl, toprak daml, yap younluu fazla bir kent olduu ynndedir. Sivas, kentleme konusunda XIV. yzylda altn an yaam, Timur istilas ile balayan tahribat ise kentin dokusunu byk lde yok etmi, kentteki imaretler sadece birer iskelet halinde kalm, bu tarihi deer gnmze tanamamtr. Osmanl ynetimine getikten ksa bir sre sonra Timurun, Sivas ele geirerek yamalad vakfiye kitabesinden renilmektedir [64]. Albert Gabriel de Mool istilas ile yklan yukar kalenin aa kale ile ok atm uzaklkta olduunu ve birinin dierinin gneyinde olduunu kaydetmektedir [56]. Bu bilgiler nda yukar kalenin aa kaleden yaklak olarak 300m. uzaklkta ve onun gney dousunda olduu ve elebi Sultan Mehmed tarafndan yaptrld anlalmaktadr. Kent Osmanl dneminde de

48 nemli bir eyalet merkezidir, ancak 13. ve 14. yy.lardaki grkemine bir daha ulaamamtr. 16.yy.a ilikin Osmanl belgelerine gre Sivasta 1884 Hristiyanlarn olmak zere 3533 ev vard. Kent 44 mahalleden oluuyordu. 17.yy. ortalarnda kente gelen Evliya elebi de Gabriel dorulayarak surlar iinde 40 mahalleye ayrlm 4600 ev bulunduunu yazmaktadr. Sur dndakilerle birlikte ev says 6060tr [56,59]. Sekil4.6.da A. Gabrielin 19.yy Sivas kent merkezini belirttii izim grlmektedir.

ekil 4.6. Sivas Kent Merkezi, 1838 yl [56].

Evliya elebinin Ekal-i Kale-i Sivas bal altnda verdii bilgilere gre o srada ksmen harap olan surlarn evresi 10500 (6.7 km) admdr. Byk mahallelerinden bazlar; rtl Pnar, Aa Deirmeni (bugnk Akdeirmen), Kale Ard, Hac Zahid (bugnk Hac Saat), Kayseri kapdr. Yine Evliya elebinin, elebi Sultan Mehmet zamannda yapld sylendii st kalede 200 ev, 1 cami, depo ve sarnlar, cephanelik ve 40 top bulunmakta idi. Paa Hisar denen aa kalenin etraf hendekle evrili evresi 1500 admdr (1 km) ve iinde 300 ev, 1 cami, 1 hamam, 1 medrese, 10 dkkan vard. Aa kalenin iki kaps olup biri kuzeye da yolu tarafna dieri kble tarafna alp aa ehre gider. Daha sonraki seyyahlarn da belirttii gibi kale iindeki evlerin basz

49 bahesiz olduu bilinmektedir. elebinin zellikle ev says bakmndan verdiklerine doru olarak baklabilir. nk kendisi Sivasta iken paa tarafndan Sivas maretinin Tahriri ile grevlendirilmitir [59,65]. Topraktepe ad ile anlan yukar kalenin darya iki kaps olduunu, en ilek alannn aadaki ehir ynne ald, dierinin ise douya bakt fakat srekli kapal tutulduu yine A.Gabrielden renilmektedir [56]. Aa Kale yukar i kaleden daha gzel idi. Zira Paa Saray burada idi. (sarayda eitli odalar, divanhane, i olanlarna ait odalar ve bir harem vard) Diyarbakr ve Sivas paalarnn alak kalelerde oturmas zorunlu idi; nk o kale yksek meknn egemenliindedir. Paann isyan halinde yksek kalenin toplar onun kalesini acmaszca mahvetmi olacakt [56]. imdi tamamen yklm olan aa kaleden hibir iz kalmamtr. Bu aa kalenin yeri imdiki Buruciye, ifaiye, ifte Minare, Mahmut Paa Cami ve Hamam blgesidir. Mahmut Paa Camisi bugn hala Kale Camisi olarak adlandrlmaktadr. Surlar ve kale kaplar kentin gemi dnemdeki snrlarn belirlemesi asndan nemlidir. Sur kaplar hakkndaki bilgiler kesin olmamakla birlikte farkl kaynaklardan gnmze ulaan bilgiler byk oranda birbiriyle rtmektedir. Sur kaplarnn kent iin nemli olan bir baka yn, kentin o dnemdeki da almn salamas ve bir ynden de kentin geliim arterlerini oluturmasdr. Seluklular dneminde ana ulamn yapld Tokat yolu ve bununla balantl olarak Tokat kaps ya da Salpur kaps ileriki yllarda istasyonun da gney batda konumlandrlmasyla arln bu yol gzergahna brakmtr(ekil 4.7). Ahmedek blgesi ise merkezin ve meydann aa bu gnk blgeye kaymasyla merkez niteliinden uzaklamtr Sivas surlarnn Sivasa ulaan yol ana gre Sivasa alan sur kaplarnn toplam alt ya da yedi tane olduu, Evliya elebi zamanna gelindiinde onun ifadesinden sadece be tanesinin kald sanlmaktadr. Bu kaplar tespit edilmek istenirse; 1280 tarihli Gkmedrese Vakfiyesinde grlen kaplar unlardr: 1 ar Kaps: Mehdiyyddin Vakf yaknndadr. 2 - Kayseri Kaps: Manastr Vakf yannda, gney yoluna alr. 3 - Sultan Kaps: Bu kap ,i kaledeki sarayn Sultan arsna k yeri olmaldr.

50 4 - Tokat Kaps: Sultan Hankah yannda, kuzey yoluna alr. 5 - Kale Kaps: Gkmedrese karsndadr. Evliya elebinin aktard bilgilere gre Osmanl dnemindeki sur kaplar da yledir: 1 - Gney Batda Kayseri yolunda Kayseri Kaps. 2 - Kuzeyde Niksar ve Tokat yolunda Salpur Kaps. 3 - Kuzey douda Can Cun Kaps. 4 - Douda Erzincan yolu zerinde Palas Kaps. 5 - Gneydouda Badat yolu zerinde bugnk Malatya yolu knda Tokmakkap Mahallesinde Tokmakkap. 6 - Da yoluna alan Kuzey Kaps. Bu kap Ahmedek Kapsdr. ekil 4.7.de A. Gabrielin kaleyi ve sur kaplarn belirttii izimi grlmektedir. 19.yya gelindiinde nemli ticaret yollarnn dnda kalan Sivasta ticaret yaam snklemitir. Tarm, hayvanclk, yrenin geleneksel el sanatlar balca uralardr. 1854-55 Krm Sava ile 1877-78 Osmanl Rus Savandan sonra Anadoluya gelen Krm ve Kafkas gmenlerinin bir blm Sivasa yerletirilmitir. 19.yya ilikin kaynaklarda Sivas kenti, evlerin ounu kerpi, dz toprak daml, sokaklar dar ve amurlu olarak betimlenmektedir. 19.yy.n ikinci yarsnda kurulan belediyenin de etkisiyle dnemin blgesellemi, semeci biiminde hkmet binas, klalar, okullar, ta han gibi yeni yaplar yaplmtr [65]. Daha eski dnemlerde toprak daml kerpi evlerden oluan kentin ehresi, 19.yy sonu ve 20.yy balarnda vali Halil Rfat Paann da etkisiyle ahap karakterli, kiremit daml, karakteristik havari planl evlerle deimitir. Bu dnemlerde yollar da daha dzenli bir hal almtr[65].

51

ekil 4.7. Sivas Kenti Sur Kaplar ve Duvarlar [56]. 19.yyn sonlarna doru Sivasta balayan imar hareketleri Kurtulu Savandan sonra kurulan Cumhuriyetle daha kapsaml bir ekilde devam etmitir. lke genelinde dalga dalga yaylan ulusalclk hareketi ile Anadolu ehirlerindeki ve dolaysyla Sivastaki kalknma tam bir paralellik gstermektedir. ncelikle ulam alannda lke genelinde ciddi bir atlm gerekletirilmitir. yle ki Cumhuriyetin ilk on ylnda demiryollarna yaplan masraf, genel harcamalarn bete drdnden fazladr. Yine ayn dnem iinde yl bana drt yeni kpr dmektedir. Bu dnemde demiryolu siyaseti devletin en nem verdii konu olmutur[66].

52

ekil 4.8. Sivas Kenti Genel Grn, 1885 [66].

1930 ylnda Demiryollar letmesinin kurulmasyla, grkemli ortaa dneminden sonra gelimesi duraklayan Sivas kenti yeniden atlma gemitir.

ekil 4.9. Demiryollar iletmesinin alnda smet nnnn Konumas, 1930 [66].

53 Demiryollar iletmesinin Sivasa almas Sivasn da darya almasn salamtr. Bu sayede dier kentlerle ticaret yaplabilmesi, hammadde getirilmesi salanmtr. leriki yllarda bu iletmede alan iiler, onlarn aileleri buraya gelmilerdir ve gnmzde g veren kent o yllarda g alan konumundadr. Bu durum kentteki konut ihtiyacn artrm ve kente canllk kazandrmtr. Demiryollarnn hizmete girmesiyle istasyonu kente balayan bir caddeye gereksinim duyulmutur. Sleyman Kepenek 1928-1935 yllar arasnda vali olduu dnemde stasyon Caddesinin almas iin giriimde bulunmu ve Sivasta grevde bulunduu dnemde bu caddenin almasn salamtr. ok dar olan dier caddeler de bu dnemde geniletilmitir[1]. Aadaki resimde stasyon Caddesinin ve meydann o dnemdeki fotoraf grlmektedir. Bu resimde dikkat ekici unsur stasyon Caddesinin yannda Tokat Caddesinin de nemini koruduudur. Demiryollar letmesinin ardndan 1943 ylnda da imento Fabrikas kurulmutur ve bu iki kurulu Sivas kentinin yeniden kalknma srecine girmesinde en byk etkenlerdir.1950-1960 yllar aras Sivas kentinin tarihi boyunca dardan en fazla g ald yllardr. Bu yllarda kent nfusu %62 orannda artmtr. Bu yllarda zellikle stasyon Caddesi boyunca youn bir konut art olmutur. Bu kurulular etrafnda oluan mahalleler de Demiryol Mahallesi, Yap Mahallesi gibi isimler almlardr. Sivasta gerekletirilen yatrmlar yukarda belirtilenlerin dna ok fazla kamad iin kentin gelimesi duraksamaya uramtr ve 1950-1960 yllarnda %62 orannda g alan kent daha sonraki yllarda ise lkenin en ok g veren illerinden olmutur[1].

54

ekil 4.10. Sivas Kent Merkezi ve evresi

55

ekil 4.11. stasyon Caddesi ve Meydan, 1930 [66].

Yukarda, tarihi sre ierisinde kentsel geliimi anlatlmaya allan Sivas kentinin tarihi dokusu arlkl olarak Seluklu dneminde, planl kent dzeni ise Erken Cumhuriyet dneminde olumutur.

56

ekil 4.12. Sivas Kent Merkezi ve Yakn evresi Uydu Fotograf [67].

57 4.2. Sivas Kent Merkezinin Oluumu Sivas kent merkezi ticari ve ekonomik ynnden ok ynetimsel ve kltrel ynyle ele alnmaldr. nk Kent merkezi farkl dnemlere ait antsal ve kamusal yaplar iinde barndrmaktadr ve bu ok renkli oluum kente zenginlik kazandrmaktadr. Kent merkezinin en canl kesimi Hkmet Meydanndan douya uzanan Atatrk Caddesiyle, stasyon ve Hkmet Meydann balayan gney bat ynndeki istasyon caddesidir. Atatrk Caddesi ilevsel ynden uzmanlam ticaret birimleri, bankalar, brolarn younlat blgedir. stasyon Caddesi ise konut yerleimlerinin kltrel ve sosyal aktivitelerin younlat blgedir. Halkla youn iliki iinde bulunan ynetim birimlerinin yer ald Hkmet Meydan evresi, ynetsel merkez konumundadr. Bu yzden gerekte merkezi i alann oluturan uzmanlam ticaret alanlar, ynetsel merkezi atlayarak batya kaym ve Ankara yolu boyunca sralanmtr. Merkezin dou ucunda hal ve onun dousunda da buday pazar yer alr. Buday pazarndan balayarak gneydouya uzanan blgedeki merkez ilevlerinin nitelii daha deiiktir. Bu blgedeki ticaret ve ulam birimleri, gda maddeleri toptanclar, garajlar gibi daha ok blgesel lekte hizmet sunan birimlerdir. Gneydou ynnde ilerledike, toptanclarn yerini kk sanayi iletmeleri alr. Kent merkezinin byk blmnde hala eski doku egemendir. Kent iinde eski Malatya yolunun kentteki uzants olan ve Hkmet Meydanna balanan Atatrk Caddesi ve bu caddeye paralel olarak uzanan sokaklar, ticaretin kmelendii alanlardr. Kentsel merkez, Hkmet Meydanndan douya, ksmen de gneybatya doru yaylmakta, kentin kendi etki alan iindeki yerlemelerle olan ticari ilikisi de Atatrk Caddesinin Malatya yoluna uzanan kesiminde younlaarak, toptan ticaret, buday pazar, hal gibi kullanmlarn yan sra kuyumcu, halc gibi kra ynelik fonksiyonlar da bu alanda yer almaktadr. Ticari merkez, Hkmet Meydan ile kesilmekte ve ynetim merkezi bu meydan evresinde yer almaktadr. Hkmet binas, Belediye, Jandarma ve Merkez Komutanlklar vb. gibi ynetim fonksiyonlar ile halkla ilikilerin youn olarak yaatld sosyal donanm tesislerine dntrlm olan

58 ifahiye, Buruciye, ifte Minare Medreseleri gibi tarihi eserlerin ayn meknda olmas, kentsel merkezi ayn zamanda toplumsal btnlemeyi salayabilen bir alan haline getirebilmektir. Ancak ihtisaslam ticaret trleri bu alan atlayarak Ankara yolu boyunca gelimeye devam etmitir. Kent merkezinin dou ynnde Atatrk Caddesi ile buna paralel caddelerde ise brolar, hizmetler gibi kentsel ticaret trleri bulmaktadr. Merkez buday pazarndan itibaren gneydou ynne gidildike nitelik deitirerek, gda toptancl, hal, garaj ve giderek kk sanatlara dnen blgesel merkezlere dnmektedir.

59

ekil 4.13. Hkmet Meydan ve evresinin Analitik Krokisi.

Kent merkezi, eski kent dokusu iinde yer almakta ve srekli yenilenerek gelimesini srdrmektedir. Eski kent dokusuna ait yaplarn bulunduu kent merkezi Kltr Bakanl tarafndan sit alan olarak belirlenmitir.

60

ekil 4.14. Kentsel Sit Alan .

Merkezden dalan ana yollar ile merkezi evreleyen ulam akslar merkez gelimesi iin bir potansiyel olutururken, ayn zamanda doku bozulmalarna da neden olmaktadr. Kentte son yllarda batya doru gelime eilimleri ar basmasna ramen ticaret merkezi eski konumunu korumaktadr. Ancak kentin ekonomik yapsnda kamu kurulular ve yatrmlar nemli bir yer tuttuundan yine de kentsel merkez, bu alma alanlarna oranla olduka az bir yer kaplamaktadr.

61

4.3. Sivas Hkmet Meydannn Biimlenmesi Sivas Hkmet Meydan nceki blmde belirtilen Sivas kent merkezinin kuzeydou ucunda yer almaktadr. Hkmet Meydan gneybatda en nemli yol aks olan stasyon Caddesine, kuzeyde Mevlana Caddesine, douda Atatrk Caddesine balanmaktadr.

ekil 4.15. Sivas Hkmet Meydan[68]. Kent merkezinin topografyas doal bir eime sahiptir. Meydan da i kale de topografyann etkisiyle yksek blgelerde konumlanmtr. kale tarihin ilk dnemlerinden beri toprak tepe olarak adlandrlan blge de konumlanm iken meydan da i kale kadar olmasa da kentin yksek bir blgesinde olumutur ve bu ynyle oluumlar benzerdir. Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde Tanzimat Fermanyla balayan batllama hareketleri kentlere ve kentlerin imarna yansmtr ve bu ilk olarak meydanlarda kendini gstermitir. Sivas Hkmet meydan da Osmanlnn son dnemlerinde devlet tarafndan oluturulmu ynetimsel bir meydandr. Daha sonra kurulan Trkiye Cumhuriyetinin yapsna da uygun olan oluum modern kentlemenin ilk admlarn oluturur. Savatan yeni km askeri yapsn koruyan bu

62 yeni devlet iin idareyi temsil eden bir Hkmet Binas ve askeri bir yap olarak Jandarma Binas meydan ierisinde olmas gereken ana unsurlardr. Tarihten gelen kent biimlenmesi anlalmaya allrken gnmzn de meydana yapt etki gz ard edilmemelidir. Bu etkinin ok olumlu olduu sylenemezse de tarihi kent merkezi ve meydanla ilgili bilin dzeyi artmaktadr ve tarihi dokunun n plana karlmas iin yayalatrma, tabelalarn kaldrlmas gibi almalar yaplmaktadr. Meydan ve evresindeki tarihi dokuyu en fazla etkileyen ve zarar veren unsurlar youn tat sirklasyonu ve hzl ve dzensiz yaplamann meydan zerinde yaratt baskdr. Dzgn nsal bir kent tipine sahip olan kentin tam merkezine Sivas Hkmet Meydan yerlemitir. Cumhuriyet dneminde stasyon Caddesiyle beraber geni arterlerin almasyla dairesel kapal kent deiime uramtr ve nsal yol akslar olumutur. Insal kent dokusunun beraberinde merkezi aks etrafnda salkm eklinde bir gelime gzkmektedir[69]. Sivas kenti bu modelin en iyi rneklerindendir. Aadaki yol emasnda kentin geliim arterleri grlmektedir.

ekil 4.16. Sivas Kenti Insal Kent Tipi[69].

63 Hkmet Meydan Sivasta yaayan insanlarn pek ounun iinden her gn en az bir kere getii bir meydandr. Bu younluun olumasnda kentin topografyasnn, ana tat ulam akslarnn buradan gemesinin ve meydann kentin en youn konut dokusu ile ticaret dokusunu balayan dm noktasnda olmasnn nemi byktr. Bu fiziksel etkenlerin yannda insanlarn bu meydan sahiplenmesinde sosyal, toplumsal ve psikolojik etkenlerin ve meydann antsallnn da etkisi vardr. Bu antsallk tarihi antsal yaplarn oraya kazandrd bir anlamdr ve artk meydan antsal yaplar da iine alan bir btn olarak toplumsal bellekte bir yer halini almtr. Meydann sembolik anlam da en az fonksiyonu kadar belki de daha ok nemlidir [80]. nsanlar zerinde bir kent imgesini canl tutan meydanlardr. Meydanlar bir kentin anahtar mekanlardr. Sivasta Sivas Valilii ve Belediyesi tarafndan yrtlen Kltr Kenti Sivas projesi, anahtar mekan meydan ve onu evreleyen tarihi kent merkezi etrafnda konumlanmtr. Burada Sivasn, kentin insanlar kadar, dardan gelen insanlarn belleklerinde de bir yer edinebilmesi iin Hkmet Meydan ve onu evreleyen tarihi doku n planda ele alnmtr. Sivas Hkmet Meydan adndan da anlalaca gibi ynetimsel bir merkez olarak Cumhuriyetle beraber kurulmutur. Hkmet Meydann oluturan ana unsurlarn byk ounluu devlet yaplardr. Hkmet Binas, Jandarma Binas, Belediye Binas Hkmet Meydannn kenarlarn oluturan resmi yaplardr. Atatrk Ant ve Seluk Park meydan snrlayan peyzaj eleridir. Aynal ar ise gnmzde yaplm, tarihi dokuya uyumsuzluu nedeniyle ok eletirilmesine karn meydanda belirleyici unsur olmu bir yapdr ve meydann nemli elerinden biridir. Meydann ortasndaki havuz ise meydann tam merkezinde, ekirdeindedir ve hem meydann tat sirklasyonunu dzenlemede etkilidir hem de meydann anlamsal olarak da tamamlayc bir unsurudur.(ekil 4.16) Hkmet Binas ve Jandarma Binasnn meydan ile arasndaki oran uyumludur.(ekil 4.18) Ancak Aynal ar, cephesinde effaf bir malzeme kullanlarak ar etkisi giderilmeye allmasna karn meydann lleriyle orantl deildir. Tarihi dokularla meydan arasnda yakalanan oran yeni yaplan bu yapda salanmamtr. (ekil4.19)

64

ekil 4.17. Jandarma Binas ve Hkmet binas, 2005[66].

ekil 4.18. Aynal ar, 2006.

65

Hkmet Meydan hem yayalar hem de aralar tarafndan youn biimde kullanlmaktadr. Yaya ve ara trafiinin birbirini kesmemesi, her ikisinin de dolam sreklilii iin gereklidir. Byle youn bir tarihi dokunun ierisine trafiin bu denli fazla olarak girmesi sarsnt, kirlilik gibi fiziksel nedenlerle ve tarihi dokunun bylesine youn bir trafik ierisinde alglanamamas nedeniyle uygun deildir. Bunun iin yer altndan yol geirmek de mmkn deildir. nk eski d kale ierisinde kalan bu blgenin toprak altnda da arkeolojik dnemlerden izler bulunmaktadr[1]. Alternatif bir gzergahn oluturulmas ve buradaki trafiin younluunun azaltlmas mmkndr. Mevcuttaki haliyle belediye binasnn n ara yn eklindedir. Yine belediye binasnn tam karsna den Seluk Parknn bulunduu blge ve arkasndaki ak otopark meydann en tanmsz kenarn oluturmaktadr. Oysa arka taraftaki Seluklu eserlerinin ve Kale Camiinin silueti de uygun bir dzenlemeyle meydana katlabilir. Hkmet Binas Hkmet Meydannn stasyon Caddesinden grlen siluetinde tam bir karlayc elemandr ve meydann en baskn esidir. Hkmet binas ve Hkmet Meydan e zamanl olarak Sivasn Cumhuriyet kenti olma srecinde yaplm olan ilk ve en nemli modern kentleme atlmlardr. Meydann ardndan ok yakn aralklarla Kongre Binas ve sonrasnda Jandarma Binas yaplmtr. Bir tren alan kimliinde olan meydann Demiryollar letmesi ile bann kurulmas fikri dnemin belediye bakan Sami Kepenek tarafndan ortaya atlm ve bu atlmla kent, Demiryollar letmesinin ve gelimitir. imento Fabrikasnn kurulmu olduu gneybat tarafna doru

66

ekil 4.19. stasyon ve Meydan Balayan Dz Yol Aks.

67

Hkmet Meydan ve Demirollar letmesi arasnda bu iki nemli eyi balamak iin oluturulan stasyon Caddesi kentin ekillenmesinde ok etkili olmutur. Topraktepede kurulu bulunan yukar kaleden gnmzn hkmet meydanna doru oluan halka halka alm tarihsel srete gerekleen fiziksel ve kltrel bir deiimi de yanstmaktadr.

68

ekil 4.20. Sivas Kent Merkezinin Tarih erisindeki Geliim Halkalar.

69 stasyon Caddesine paralel uzanan Seluklu Dnemi eserleri ve Kongre Binas da meydana katlmaktadr. Bu katlm kltrel ve sosyal ynlerden olmaktadr. 4.4. Sivas Kent Merkezinin ve Hkmet Meydann Oluumunda Antsal Yaplarn Etkisi Sivasn tarihi kent merkezi ierisindeki Hkmet Meydan sit alan ierisindedir. Bu ynyle Sivas Hkmet Meydan tarihsel mimarinin sz sahibi olmaya alt ancak, gnmz etkisinin de hissedildii snrlar tam belirlenmemi bir merkezdir. Meydann etrafndakileri var etmesinin yannda, nemli yaplarn merkezi var ettii ve karlkl bir etkileimin olduu grlmektedir. Sivas tarihi kent merkezini oluturan en nemli yaplarn incelenmesi, gemi

dnemlerle gnmz arasnda balant kurulabilmesi iin gereklidir. Bu yaplarn her biri kendi bana baskn bir antsal kimlie sahip kentli yaplardr. Gnmzdeki antsallklarnn yannda gemite de kentin genel kullanm iin yaplm kamusal yaplardr. Bu noktadan hareketle Sivas kent merkezinin neredeyse kentin oluumu kadar kkl bir gemie sahip olduu belirtilmelidir. Gemiten gelen ve krlmaya uramayan bu sre gnmzden gelecek dnemlere de aktarldnda, meydan ve kent merkezi bugnk zel konumunu daha ilerilere tayabilecektir. Tarihi kent merkezi gnmze kalan Seluklu medreseleri ve -Seluklu kentsel yaps ile ilgili tek somut ipucu olan- iki medrese arasndaki soka ile, 19.yyn sonlarnda yaplan Ge Osmanl-Erken Cumhuriyet yaplaryla, Osmanl mimarisinin Sivastaki en iyi rnei olan Kale Camii ve henz arkeolojik aratrma yaplmam olan toprak altndaki bulgular ile doludur. Burada ele alnacak yaplar dnemlerini yanstan antsal nitelikli Seluklu ve Osmanl yaplaryla, gnmzde de ilevlerini devam ettiren Cumhuriyet yaplardr.

70 4.4.1. Seluklu Dnemi Yaplar Seluklu dnemi yaplar kent merkezi zerinde etkisi en fazla hissedilen iki dnemden biridir. Bu dnem yaplar tekil zellikleriyle ve Seluk Parknn ierisinde kentte oluturduklar btnlkle nemlidir. stasyon caddesinin aks bu yaplarn silet etkisiyle daha da kuvvetlenmektedir. Modern kent dokusunun gerei dz ve aksiyel bir yol olarak oluturulan stasyon Caddesiyle, cadde boyunca Seluk Park ierisinde dizilen Seluklu yaplar btnleerek kullanclarn hayatlarna katlan bir mekan paras yer oluturmulardr. Ayn zamanda caddenin karsnda bulunan Kongre binas da bu oluumu kuvvetlendirmektedir. Seluklu yaplarnn ierisinde bulunduu Seluk Park da ismi ve konumuyla bu dneme gndermede bulunmaktadr.

ekil 4.21. Kongre Binasnn Bahesinden Medreselerin Sileti.

71 4.4.1.1. ifaiye Medresesi ( Darifa)

Kent merkezindeki en nemli yaplardan olan ifaiye Medresesi Seluklu Sultan I. Keykavus tarafndan 1217-1218 ylnda ifahane olarak yaptrlmtr [70]. Ak medrese plan emasnn grld medrese yapld dnemde birbirine bitiik yaplm biri darifa dieri tp medresesi olan iki binadan oluan monumental bir yapdr. Ancak yapnn medrese ksm yklm, gnmze sadece darifa kalmtr. ifahane olarak planlanm blm drt eyvanl, rgldr. Avlu ortasnda byk bir havuz olduu tahmin edilen medresenin, avlusunun iki yan revakldr. Be aralk revaklardan gneydekiler iki uta, kuzeydeki sadece douda koridor eklinde devam eder. Gney yan eyvann n kapatlarak I.zzeddin Keykavus'un trbesi haline getirilmitir. Trbenin cephesi Seluklu ini sanatnn en sekin rneklerindendir[71]. ifaiye Medresesinin nemli olduu bir nokta da, ifte Minareli Medrese ile aralarnda oluan sokak dokusudur. Seluklulardan gnmze kalan btn eserler tek olarak kalmtr; Tokat Caddesinin getii bu nokta ise yaplarn yapld zamandan gnmze kadar kalmtr. tek katl ve tamam kesme ta

72

ekil 4.22. ifaiye Medresesi Plan ve kesiti [71]. Mekan organizasyonunda gsterdii farkllklarla, erken Seluklu Devri'nin en nemli medreseleri iinde yer almaktadr[72].

73

4.4.1.2. ifte Minareli Medrese ( Cveyni Darl Hadisi )

ekil 4.23. ifte Minareli Medrese Giri Duvarlar Rlve izimi ve medrese plan restitsyonu [60].

74 Esas giri kapsnn hemen stnde ynde dnen yaztndan anlaldna gre medrese, lhanllarn byk veziri nl Sahip emseddin Cveyni tarafndan 1271-1272 tarihinde yaptrlmtr [70]. Yaps itibariyle ayn ehirde ve ayn yllarda yaplan Gk Medrese'ye ok benzeyen bir antsal yapdr. Ak avlulu, iki katl ve kesme tatan yaplm olan medresenin, drt eyvan vardr. Medresenin arka ksm tamamen yklm ve burada 1882 ylnda bir hastane yaplmtr [71]. Aratrma kazlarna gre; medrese dar'l hadis olarak yaplmtr. Ke desteklerinden sonra yapya bitiik, gneyde daha eski tarihli bir imaret olduu aklk kazanmtr. Kuzeyinde ise yapnn kendi kitlesi iinde bir hamam olduunu dndren temel izleri bulunmutur Buna gre dar'l hadisin, ifahaneye gelen temiz su kanallarndan faydalanma olasl yksektir [60]. 4.4.1.3. Buruciye Medresesi Kent merkezinin Seluklu dnemine ait yaplarndan olan medresenin kapsnn zerindeki yazttan anlaldna gre, medrese 1271-1272 ylnda aslen ran'l olan Muzaffereddin Barucirdi tarafndan yaptrlmtr [70]. Medrese Hac Mesud Medresesi olarak da bilinmektedir[70]. Buruciye Medresesi mimari kompozisyonun btnl bakmndan ayakta olan iyi durumdaki medreselerden birisidir. Tam bir simetriye sahip olan medrese iki katl, drt eyvanl ve kesme tatan yaplmtr [71]. Medresenin giri cephesi tamamen kesme tatan yan ve arka duvarlar moloz tatan yaplmtr. Giri eyvan allmn dnda, kubbe ile rtldr. Giri eyvannn sandaki hacim mihrabndan da anlalaca gibi mescit, solundaki hacim ise trbedir. Ana eyvann yanndaki byk mekanlarn birisi dershane dieri ktphane olduu belirlenmitir. Ayrca bu mekanlarn her ikisinden de atya kan birer merdiven mevcuttur [71].

75

ekil 4.24. Buruciye Medresesi Plan ve Grn [60].

76 4.4.2. Osmanl Dnemi Yaplar Osmanl Dnemi incelenen dnemlerin ierisinde Sivas kentine , kent merkezine ve meydana en az etkisi bulunan dnemdir. Bunun en nemli sebebi Osmanl mparatorluunun batya almas ve Seluklular dneminde ok etkili olan Sivas gibi ehirlerin ticarette ve ynetimde eski etkilerini ve nemlerini kaybetmeleridir.Bu dnemin karakteristik zelliklerini tayan kale cami bu kapsamda meydana ve kent merkezine etkisi ynyle incelenebilecek merkezdeki tek eserdir. 4.4.2.1. Kale Camii III. Sultan Muratn vezirlerinden Sivas Valisi Mahmud Paa tarafndan 1580 ylnda yaptrlmtr. Dier ismi Mahmud Camii olan Kale camii eski Aa Kale blgesinde yapldndan dolay Kale Camii adyla bilinmektedir. Asl ibadet alan kare planl, zeri yksek bir kubbe ile rtldr. Beden duvarlar kesme talarla ina edilen camiinin kuzeybat kesinde yer alan tula rgl minaresi altgendir[72]. Merkezdeki farkl dnemlere ait izleri tayan yaplardan olan Kale Camii Osmanl Dneminin en belirgin zelliklerini tayan yapdr.

77

ekil 4.25. Kale Camii, 2006.

4.4.3. Cumhuriyet Dnemi Yaplar Aslnda Ge Osmanlyla balayan meydann yaplanma sreci genel karakteristikleriyle Cumhuriyet dnemine yakn grld iin bu balk altnda ele alnmtr. Cumhuriyet dnemi Trkiye ve Sivas iin Modern kent yapsnn ilk ortaya kt dnemdir. Bu dnemde ortaya kan yaplarn Seluklu dnemiyle arasndaki en belirgin fark bu yaplarn meydandan alglanmak iin tasarlanm olmasdr.

78

ekil 4.26. stasyon Caddesinden Hkmet Binasnn ve Kongre Binasnn Alglan. 4.3.5. Hkmet Binas Hkmet binas meydan oluturan en etkin ve vurgulu yapdr. stasyondan gelen aks bir duvar gibi karlamakta ve bu konumuyla meydanda son nokta etkisi yapmaktadr. stasyon caddesinin neredeyse tamamndan alglanabilecek konumdadr. Vali Halil Rfat Paa tarafndan, 1884 tarihinde yaptrlan yapnn ilk iki kat kesme ta rgl, nc kat ise sonradan ahap olarak ina edilmitir.Geirdii bir yangn zerine nc kat tamamen yanm, bir ve ikinci katnn sadece d duvarlar kalmtr.Yaplan byk apl onarmla eski durumuna getirilmitir ve nc bir ilave kat yaplmtr[66].

79

ekil 4.27. Hkmet Binas, 2006. XIX. Yzyln Gen Osmanl Dnemi yaps olan bina ilk yapl zelliini bugn de korumaktadr ve Hkmet Binas olarak kullanlmaktadr; Trkiyede yeni bir ynetim ekli olan Cumhuriyeti Sivasta temsil eden ilk yap olmas ve imar hareketinde meydan tanmlamasyla nemlidir. 4.4.3.2. Jandarma Binas Jandarma Binas da meydan temsil nitelii olan Ge Osmanl Erken Cumhuriyet dnemi yaplarndandr. Trkiye devletinin yeni savatan km yapsnda askeri yaplar da meydanda bulunan elerdendir. Jandarma Binas devlet eliyle oluturulmu, ynetimsel bir meydan olan Hkmet Meydannn Hkmet binasndan sonra ikinci nemli yapsdr.

80

ekil 4.28. Jandarma Binas ve Hkmet Binas, 2006.

Yapnn kitabesine gre 1326 (1908) ylnda Vali Reit Akif Paa zamannda Jandarma Dairesi olarak ina edilmitir.Kitabe, satr olup birinci satr kaznarak silinmitir. Bugn sadece u satrlar okunmaktadr. .ve devletl Reid Akif Paa Hazretlerinin Valilii zamannda Jandarma Dairesi bina klnd. [66]. Bat ve kuzey ynnde uzanan yapnn plan L biimindedir. Yap kent merkezinin ve meydann tanmlanmasnda Ge Osmanl, Erken Cumhuriyet Dneminin izlerini yanstmas ile nemlidir. Kitabeden de anlalabilecei gibi Jandarma Binas yapld dnemdeki ilevini halen srdrmektedir. Meydann bat kesini kaplayan yap meydann en belirgin elerindendir ve tarihsel sit alan ierisindedir.

81

ekil 4.29. Jandarma Binas Plan [60].

4.4.3.3. Kongre Binas Sivas valisi Mazlum Paazade Mehmed Memduh Bey tarafndan Mlki dadi binas olarak 4 Ekim 1892 tarihinde yaptrlmtr. Drt satrlk yapm kitabesi Kongre Binasnda sergilenmektedir. XIX. Yzyln Gen Osmanl Dnemi sivil mimarlk rneklerinden biri olan yap, katl ve i avluludur. D cephelerinde ta, i mekanlarda ise ahap ana malzemedir [73]. 4 Eyll 1919 tarihinde Sivas Kongresinin yapld dnemde okul olarak kullanlmtr. Kongre srasnda st kattaki mdr odas Mustafa Kemal Atatrk iin, okulun msamere salonu ise Kongre Salonu olarak ayrlmtr. Bu iki odann tavan ve duvarlar kalem ileriyle ssldr; st kata klarda ise daire biimli gbekli ve arkfelek motifli iki ahap tavan yer almaktadr [73]. Yap gnmzde mze olarak kullanlmaktadr. Yapnn bahesi amfi tiyatro olarak dzenlenmitir ve gnmzde sergi, konser, tren gibi eitli etkinliklerin yapld bir alandr .

82

ekil 4.30. Kongre Binas, 2006.

5.BLM SONU Sivas kent merkezindeki farkl dnem yaplarnn farkl felsefeler tayan yapm srelerine sahip olduu gzlenmitir. Ge Osmanl Cumhuriyet Dnemine ait yaplarla (Hkmet Binas, Kongre Binas, Jandarma Binas), Seluklu dnemi yaplar arasnda ciddi bir anlay farknn varl grlmtr Bu farkllk biimsel olduu kadar felsefi anlamlar da tamaktadr ve kentle kurulan deiik ilikilerin de aynasdr. Bugn ise karmzda birbirinin zerine ylm dnemler bulunmaktadr.Tek bir ad verilen mekansal evrede gnmze gelindiinde farkl karakterlerin st ste yld grlmtr. Gnmzde pasif bir tarihsel okuma yerine aktif tarihsel okuma yaplmas gerekmektedir. nk artk homojen tek tip bir karakteristik yapdan sz etmek mmkn deildir. Bu yaplanma yerine heterojen, karmak, melez ve yeniden anlamlandrma yaplmas gerekli olan bir grnmle karlalmaktadr. Tez almasnda da bugnn gzyle baklmak istendiinden bu sorun ele alnmtr. Bu aktif okuma tarihten gnmze kadar gelen devingen kent yapsnn gelecee de uzanabilmesi iin gereklidir. Gnmzde ve gelecekte rastlantsal, geliigzel gelimenin kente getirisi daha fazla karmaa, skmlk ve tarihi dokunun bu karmaa ierisinde siliklemesi olacaktr. Farkl dnemlerin bir araya gelmesiyle ok zel bir kimlie sahip olan kentin gelecekte de yaayan bir organizma gibi bugn ve gelecek dnemleri bozulmadan bnyesine alabilmesi, tarihi deerinin artarak srmesini salayacaktr.

84 Sivas Hkmet Meydan tarihsel mimarinin sz sahibi olmaya alt, snrlar tam belirlenmemi bir merkezin ierisine yerlemi durumdadr. Meydan, etrafndaki nemli yaplarla merkezi bir nitelie kavumu ve tanmlanmtr. Hkmet Meydannn, oluturulduu Erken Cumhuriyet dnemindeki kentleme ve modernleme olgusuna da k tutmas amalanmtr. Bu ynyle Meydan etrafndaki antsal yaplarla beraber incelenirken stasyonun da dnm geiren kent merkezine etkisi sorgulanmtr. Kent yaps kapal kent dzeninden, meydann oluturulmasyla nsal kent yapsna dnmtr. Kent merkezinin deiim sreci incelenirken Sivas Hkmet Meydannda geleneksel organik dokulu Trk Kentinden, modern kurgulanm bir meydan olan kent dzenine gei sreci de grlmtr.Bu srecin devamnda ara sirklasyonunun saland ticaret birimlerinin ve youn trafiin basks altnda meydann dnm ele alnmtr. Seluklu dnemi yaplarnn kendi ilerinde kapal yaplar olduu ve yapm srelerinin felsefi anlamlar ierdii biimsel zelliklerinden anlalmaktadr. Bu dneme ait yaplar meydandan alglanmak iin yaplmam kendi ierisinde kurgulanm yaplardr. Bu yaplar devasa leklere sahip, meydan kendi ierisinde barndran yaplardr. rnein ifte Minareli Medrese ve ifaiye Medresesi baklnca birbirlerinden bamsz olarak yaplm yaplardr. Her ne kadar oransal olarak ifte Minareli Medresede ifaiye Medresesinin oranlarna dikkat edilmi ve almamsa da [13]. Bu kentsel bir kaygdan ok, nce yaplan yapya duyulan saygnn bir ifadesidir. Seluklu dnemine ait yaplar prestij deeri yksek ve kentin o zamanki merkezinde konumlanm kentli yaplardr. Cumhuriyet dnemi yaplar ise biimsel zenginlik salamak amal daha da dnk yaplardr. Hkmet Kona Meydan ile birlikte tasarlanm ayn zamanda oluturduu duvaryz ile meydana siluet etkisi de kazandran bir yapdr. Sivas Hkmet Meydan tek tek yaplar evresinde anlamlanan bir meydandr. Meydan oluturan yaplarda danklk grlrken hepsinin kamu yaps olmas ise dikkat ekici bulunmutur.Sivas Hkmet Meydannn olumasyla Demiryollar letmesinin kurulmas ayn dnemlere rastlamtr. Hkmet Meydan ve stasyon Caddesi arasnda kurulan ba gnmzde

85 de devam etmektedir.yle ki sosyal ve kltrel etkinliklerde stasyon Caddesi ve Hkmet Meydan btnlemektedir [19,20]. Toplumsal deiim ve dnmde meknsal yap etkilenirken kentler de bu farkllamadan etkilenmektedir. Dardan bakldnda kentleri ve o kentte yaayan toplumu en ksa srede ve en yaln haliyle anlatan kent merkezleridir. Kent ...insann hayatn dzenlemek zere meydana getirdii en nemli, en byk fiziki rn ve insan ereveleyen yapdr. Kent merkezi ise bir kentsel yerlemenin merkezinde, en nemli ve st dzeyde ynetimsel, kltrel ve ticari ilevlerin yer ald blgedir. Tarihe bakldnda kent merkezlerinin de kentlerin ierisinde yaayan toplumun inanlarna, deer yarglarna siyasal yaplarna gre yer deitirdii kentin farkl blgelerine kayd grlmektedir. Sivas Kent Merkezi tarih boyunca kamusalln korumu bir merkezdir. Merkezi oluturan btn yaplar gemite de kamu yaplar olarak yaplm kentli- yaplardr. Bu yaplardan daha yakn tarihli olan bir blm kamu yaps olma zelliini gnmzde de srdrmektedir. Hkmet Binas halen Valilik olarak kullanlmaktadr, Jandarma binas yine Jandarma Binas olarak kullanlmaktadr. Baz kamusal yaplar ise kamusallk balamnda anlam kaymas yaam; bu yaplar yine kamusal alan ierisinde, yine kamusal yaplardr, fakat u andaki kamusallklar tarihi ve antsal olmann verdii tarihsel sembolik bir anlam tamaktadr. Bu yaplarn meydana katlm biimleri fiziksel, fonksiyonel ve anlamsal deiim gstermitir [22]. Yaplar arasnda meydan ya da kent btn oluturacak bir btnlk yoktur. Ancak tarihsel srekliliin ve toplumsal bellein buray tek tek paralar olarak deil btn olarak grmesi merkezi oluturan eler arasnda tarihsel, fiziksel ve anlamsal sreklilii ortaya karmaktadr.. Sivas Kent Merkezi bugnk adyla Sivas Hkmet Meydan- geirdii tarihsel

srete ok farkl blgelere dalmamtr. Merkezin bu salam duruunda merkezdeki yaplarn ve meydandaki yaplarn kamusal kentli yaplar olmas ve bu blgenin kamusalln koruyan bir kent merkezi olmasnn byk bir etken olduu dnlmektedir [57].

86

Sivas kent merkezi ilk olarak doal bir oluum olan Topraktepede yer almtr. Gnmze kadar buradan alan halkalar eklinde kent merkezi genilemi ve genilerken de kaymtr. Bu dairesel gelimenin sebebi kentin ve kent merkezi olarak tanmlanabilecek olan i kalenin surlarla evrili olmasdr. Askeri bir korumaya ihtiya duyan geleneksel kentler iin surlar en nemli unsurlardandr. 20.yy ile birlikte son dnemlerinde Osmanl mparatorluunun ve ardndan Trkiye Cumhuriyeti Devletinin da almyla birlikte kentlere meydan kavram girmitir. Sivas Hkmet Meydannn oluumu da tam bu zamanlara denk gelmektedir. Meydann oluumuyla beraber kent merkezi tamamen meydan ve evresine kaymtr. Meydan istasyona balayan stasyon Caddesiyle birlikte daha nceki dnemlerde organik bir oluuma sahip olan ve spontane gelien kent yeni dzgn yol akslarna sahip olmu ve meydana alan yollarn oluturduu nsal bir kent yapsna dnmtr. Bu deiim ve dnmden en fazla etkilenen Sivas kent merkezidir. Fiziksel ve sosyal olarak deien kent merkezi meydann etrafnda biimlenmitir. Bu deiim ve dnm devam etmektedir. Meydan ve tarihi dokularn beraber oluturduu kent merkezi en youn trafik aknn olduu blge haline gelmitir. lk kurulu amac ynetimsel bir meydan olan ve bu ekilde tasarlanm olan meydan gnmzde kltrel, ticari, sosyal ynlerden de merkezdir ve bu beraberinde skmay ve anlam yitirmeyi getirmektedir. Gnmzde ve gelecekte rastlantsal, geliigzel gelimenin kente getirisi daha fazla karmaa, skmlk ve tarihi dokunun bu karmaa ierisinde siliklemesi olacaktr. Farkl dnemlerin bir araya gelmesiyle ok zel bir kimlie sahip olan kentin gelecekte de yaayan bir organizma gibi bugn ve gelecek dnemleri bozulmadan bnyesine alabilmesi tarihi deerinin artarak srmesini salayacaktr. Tarih ierisinde birbirleriyle tam anlamyla btnleemeseler bile etkileim ierisinde bulunan Cumhuriyet Dnemi yaplar ve Seluklu yaplarnn oluturduu, gnmzde de belki ok daha hzl bir ekilde deiim ve dnmn srdrmekte olan Sivas Hkmet Meydan iin doru anlamlandrmann yaplabilmesine allmtr. Meydann dzenlenmesine ynelik farkl neriler tez kapsam dndadr.

87 KAYNAKLAR

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Sivas Analitik Etdleri, ller Bankas Yaynlar, s:28-29, Ankara, 1967. Demir, M., Trkiye Seluklular ve Beylikler Devrinde Sivas ehri, Yksek LisansTezi, Ege niversitesi, s:151-159, zmir, 1996. Calvino, I., Grnmez Kentler, Remzi Kitabevi, s:44, stanbul, 1990. Kray, N., stanbul-Metropoliten Kent, Mimarlk 84-1, 1984. Kele, R., 100 Soruda Trkiyede ehirleme ve Gecekondu, Gerek Yaynevi, stanbul, 1983. Ana Britannica Ansiklopedisi, stanbul, 1989. Glmez, A., Metropoliten Kent Merkezlerinin Yeniden rgtlenmesinde Yararlanlabilecek Bir Yntem Aratrmas, Doktora Tezi, T Mimarlk Fakltesi,stanbul, 1981. Kuleci, E., Kent Merkezinin Yenilenmesi, Krehir Kent Merkezinin Geliim Srecini Etkileyen, MA Geliim ve Deiimine Neden Olan Etkenlerin Belirlenmesi ve Yenilenmesine Ynelik Bir Aratrma, Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi., Ankara, 1994. Kubat, S., Trkiyede ehirleme Srecinde ehir Merkezi ve Merkezi Alannn Gelimesine Ynelik Bir Aratrma, Doktora Tezi, T ,stanbul, 1985. Beydemir, Z., Sosyo Ekonomik ve Mekansal Yap likileri Balamnda Kent Merkezinin Evrimi, Kentsel Mekanda Yeniden rgtlenme ve Yapsallamasna likin Bir Yntem Aratrmas,stanbul, 1980. Whitehand, W.J.R., Whitehand, M.S., The Study of Physical Change in Town Centers, Research Producers and Types of Changes, 1956. Progress in Planning, City Center Redevelopment, New York, 1950. Freeman, M., Developers, Architch and Building Styles: Post-War Redevelopment in Two Centers, Tarans. Inst. Br. Georg. Na.13, 1988. Ter (zkan),., Konya Kenti Ak Sit Alan Varl erisinde Tarihi Kent Merkezinin Kentsel Tasarm zerine Bir Aratrma, Doktora Tezi, s: 56-61 Ankara niversitesi, 2002. Sennett, R., Ten ve Ta, Metis Yaynlar, s: 45, stanbul, Kasm 2002. Suher, H., Kent Planlama Srecinde Kent Meydanlarnn Yeri ve levi. Peyzaj Mimarl Dergisi, TMMOB Peyzaj Mimarlar Odas, Mays Haziran, Say:4, stanbul, 1998. Sennett, R., Ten ve Ta, Metis Yaynlar, s: 102, stanbul, Kasm 2002. Sennett, R., Ten ve Ta, Metis Yaynlar, s: 242, stanbul, Kasm 2002. Osmay, S., 1923ten Bugne Kent Merkezlerinin Dnm. 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, Bankas Yaynlar, stanbul, 1998.

8.

9.

10.

11. 12. 13. 14.

15. 16.

17. 18. 19.

88 20. 21. Fersan, N., Kk Anadolu kentlerinde tarihsel dokunun korunmas zerine bir yntem aratrmas, Doktora Tezi, T, 1980. Aktre, S., Anadolu Kentinde Trkleme slamlama Sreci, Mekansal Yap Deiimi ve slam Mimari Miras. slam Mirasn Koruma Konferans 22-26 Nisan 1985, ki Nokta Basn Yayn Organizasyon, 1987. Tanyeli, U., Anadolu Trk Kentinde Fiziksel Yapnn Evrim Sreci (11-15.yy), Doktora Tezi, T, 1987. Tekeli, ., Trkiyede Kentleme Yazlar, Ankara Erk Matbaas, Ankara, 1982. Tekeli, ., Osmanl mparatorluunda ve Trkiye Cumhuriyetinde Kent Planlama Pratiinin Geliimi ve Kltrel Mirasn Korunmasndaki Etkileri, s:168, slam Mirasn Koruma Konferans 22-26 Nisan 1985, ki Nokta Basn Yayn Organizasyon, 1987. Vitruvius, The Ten Boks of Architecture. Dover Publications, Book V. Chapter I s:132, New York, 1960. Alberti, L., The Ten Boks of Architecture. Dover Publications, Book IV. Chapter VIII s:81, New York, 1986. Moughtin, C., Urban Design: Street and Square, s:87-127, Architectural Press, Boston, 2003. Lynch, K., The Image of The City, MIT Pres, Massachusetts, 1960. Alexander, C., A New Theory of Urban Design., s:92, Oxford University Press, Oxford, 1987. Unwin, R., Town Planning in Practice, T. Fisher Unwin, London,1909. Kostof, S., The City Shape, London, 1999. Zucker, P., Town and Square, s:151, Columbia University Press, New York, 1959. www.arkitera.com/v1/diyalog/gungorkaftanci/meydan.htm - 27k - Ek Sonu, 20.01.2006. Tokcan, A., Modernizm Sonras Kentsel MekandaYaanan Dnm Srecinin Ankara Kenti Kzlay Meydan rnei zerinde rdelenmesi, s:7, Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi, Ankara, 2001. Hasol, D., Ansiklopedik Mimarlk Szl, s:306, Yem. Yaynevi, stanbul, 1998. Baydoan, M.., Kayseri Cumhuriyet Meydannn Mekansal ve Sosyal Anlamn Yitirme Sreci ve Nedenleri, s.9-61, Yksek LisansTezi, Gazi niversitesi, Ankara, 2002. Gr, .., Mekan rgtlenmesi, Karadeniz Teknik niversitesi Yaynlar, Trabzon, 1996. Lynch, K., Good City Form, s.142, MIT Pres, Massachusetts, 1981. Zevi, B., Architecture as Space, Horizon Press, New York, 1957. Rasmussen, S.E., Yaanan Mimari, Remzi Kitabevi, stanbul, 1994.

22. 23. 24.

25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34.

35. 36.

37. 38. 39. 40.

89 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. Norberg-Schulz, C., Concept of Dwelling: On The Way to Figurative Architecture, Rizzoli, New York, 1979. Peterson, S., Urban Design Tactics, Architectural Design Vol.49, No:3-2, 1981. Piaget, J., The Childs Construction of Reality, Basic boks, New York, 1953. Relph, E., Place and Placeness, Croom Halm, London, 1987. Roth, L.M., Mimarln yks, Kabalc Yaynlar, stanbul, 2000. Ashihara, Y., Exterior Design in Architecture, Von Nostrand Reinhold, New York, 1981. Krier, Rob, Urban Space, Academy Editions, London, 1979. Sallingaros, N., Complexity and Urban Cohenence, Journal of Urban Design, 2000. Akdoan, Y., Kamusal deoloji, Szleme, Say:4, 1998. Tan, A.,.Kamusal Alan Devlet likisi, Szleme, Say:4, 1998. Ak, M.A., Atomcu Grn Sosyoloji ve Hukuka Uyarlamas:Kamusal Alan, Szleme, say:4, 1998. Canatan, K., Bir Paradigma Sorunu Olarak Kamusal Alan-zel Alan kilemi, Szleme, say:4, 1998. Rossi, Aldo, The Architecture of the City, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, 1988. Altman, I., Zube, E.H., Public Places and Spaces, Plenum Pres, New York, 1989. ubuk, M., Karabey, H., Yksel, G., Yaplanmam Kentsel Kamusal D Mekanlar, Yap Dergisi say 30, 1978. Gabriel, A., La Grande Mosquee.Monuments Turcs dAnatolie, II, Paris, 1934. Kuban, D., Anadolu Trk Mimarisinde Blgesel Etkenlerin Nitelii, VII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, cilt:1, Ankara, 1972. Sivas li, Sivas Valilii, 1998. Demir, M.,Trkiye Seluklular ve Beylikler Devrinde Sivas ehri, Yksek Lisans Tezi, Ege niversitesi, zmir, 1996. Tuncer, O.C., Anadolu Seluklu Mimarisi ve Moollar, Trkiye Vakflar Bankas Yaynlar, Ankara, 1986. Kprl, F., Anadolu Seluklu Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten, 1943. Cohen, C., lim Sanat Dergisi, 1988. Smer, F., Eski Trklerde ehircilik stanbul, 1984.

90 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. Turan, O., Seluklular ve slamiyet, stanbul, 1971. Yldrm, H.,Cumhuriyet Dneminde Sivas ehri, Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, zmir, 1993. http//:www.sivas.gov.tr, 04-01-2006. http://www.globalmapper.com, 04-01-2006. www.sivas.bel.tr/ - 62k - 13 ubat 2006. Ar, K. A., Trk Kenti, YEM Yaynevi, stanbul, 1998. Szen, M., Anadolu Medreseleri, 1.Cilt, T Basmevi, stanbul, 1970. Kuran, A., Ankara, 1969. Polat, Y., Anadolu Seluklu Medreselerinin Yeni Fonksiyonla Yklenmesi zerine Bir Deneme, Yksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik niversitesi, Trabzon, 1996. 73. http://www.cumhuriyet.edu.tr/bolum.php, 04-01-2006. Anadolu Medreseleri, 1.Cilt, Trk Tarih Kurumu Basmevi,

91

ZGEM

Ad-Soyad: Ayse AYDIN Baba Ad: dris Ana Ad: Nesrin Doum Yeri: Sivas Doum Tarihi: 13.09.1978 lkokulu Erzurumda Kltr Kurumu lkokulunda, ortaokulu Tokat Anadolu Lisesinde, liseyi Sivasta Seluk Anadolu Lisesinde tamamlad. 2001 ylnda Erciyes niversitesi Mimarlk Fakltesi Mimarlk Blmnden mezun oldu. Halen serbest mimarlk faaliyetini srdrmektedir. ngilizce ve orta dzeyde Almanca biliyor.

92