T.C.

DOKUZ EYLL N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS SLAM TAR H VE SANATLARI ANAB L M DALI SLAM TAR H VE SANATLARI PROGRAMI YKSEK L SANS TEZ

AR V BELGELER NE GRE 1915 YILINDAK TEHC R OLAYININ S VASTA UYGULANMASI

Abdurrahman LHAN

Dan man Prof. Dr. Mehmet EKER

2008

Yksek Lisans Tezi olarak sundu um Ar iv Belgelerine Gre 1915 Ylndaki Tehcir Olaynn Sivasta Uygulanmas adl al mann, tarafmdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykr d ecek bir yardma ba vurmakszn yazld n ve yararland m eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olu tu unu, bunlara atf yaplarak yararlanlm oldu unu belirtir ve bunu onurumla do rularm.

..../..../........ Abdurrahman LHAN

ii

YKSEK L SANS TEZ SINAV TUTANA I rencinin Ad ve Soyad Anabilim Dal Program Tez Konusu Snav Tarihi ve Saati

: Abdurrahman LHAN : slam Tarihi ve Sanatlar Anabilim Dal : slam Tarihi ve Sanatlar Program : Ar iv Belgelerine Gre 1915 Ylndaki Tehcir Olaynn Sivasta Uygulanmas :

Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn .. tarih ve . sayl toplantsnda olu turulan jrimiz tarafndan, Lisansst Ynetmeli inin 18. maddesi gere ince yksek lisans tez snavna alnm tr. Adayn ki isel al maya dayanan tezini . dakikalk sre iinde savunmasndan sonra, jri yelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana olan Anabilim dallarndan sorulan sorulara verdi i cevaplar de erlendirilerek tezin, BA ARILI DZELTME RED edilmesine OY B RL ile OY OKLU U ile karar verilmi tir. *** **

* **

Jri te kil edilmedi i iin snav yaplamam tr. renci snava gelmemi tir. * Bu halde adaya 3 ay sre verilir. ** Bu halde adayn kayd silinir. *** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir.

Tez, burs, dl veya te vik programlarna (Tba, Fullbright vb.) aday olabilir. Tez, mevcut hali ile baslabilir. Tez, gzden geirildikten sonra baslabilir. Tezin, basm gereklili i yoktur. JR YELER Ba arl Ba arl Ba arl Dzeltme Dzeltme Dzeltme Red Red Red

Evet

MZA .. .......... ..

iii

ZET Yksek Lisans Tezi Ar iv Belgelerine Gre 1915 Ylndaki Tehcir Olaynn Sivasta Uygulanmas Abdurrahman LHAN Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits slam Tarihi ve Sanatlar Anabilim Dal slam Tarihi ve Sanatlar Program Birinci Dnya Sava henz ba lam t. Osmanl Devleti de bu sava ta Almanyann yannda yer alarak ngiltere, Rusya ve Fransaya kar sava am t. Osmanl Devleti bu sava a katlmasna katlm t. Fakat lke hem sosyal hem de ekonomik anlamda k n e i ine gelmi ti. Yllar sren sava lar ve meydana gelen olaylar halkta byk bir bezginlik ve mitsizlik meydana getirmi ti. Osmanl Devletinin ierisinde bulundu u artlar ve sava a girmesini frsat bilen Ermeniler de, hayal ettikleri byk Ermenistan gerekle tirmek amacyla yo un bir isyan ve ihtilal hareketlerinin ierisine girmi lerdi. Bu ba lamda Sivas Vilyeti de Anadolunun ortalarnda yer alan, nispeten geni co rafyaya yaylm , Kafkas cephesine yakn, nemli yollarn geti i kav ak noktasnda yer alan, co rafi ve stratejik nemi hayli fazla olan bir vilyetti. nk Kafkas cephesiyle olan her trl irtibat buradan sa lanmakta, cepheye sevk edilecek olan askerlerin nemli bir ksm bu blgeden temin edilmekte ve cephede sava an ordunun ihtiyalarnn nemli bir ksm buradan kar lanmaktayd. Vilyetin ne kadar nemli bir yer oldu unu bilen komitac Sivas Ermenileri de Osmanl Devletini cephede zayf d rmek ve Ruslarn do uda rahata ilerlemesini sa lamak amacyla baz faaliyetlere ba lam lard. Yollar tahrip edip telgraf tellerini kesmi ler, askere kaydolmak iin askerlik ubelerine giden insanlara saldrm lar ve da larda e kyalk yaparak blgede kaotik bir ortam yaratmaya gayret etmi lerdi. Ermeni isyan ve ihtilal hareketlerinin artk kontrol edilemez bir boyuta ula mas ve Van isyannn patlak vermesinin ardndan Osmanl Devleti Hkmeti, Ermeniler iin geici sevk ve iskn kanunu bakanlar kurulu kararyla alm tr. Di er vilyetlerde oldu u gibi Sivas vilyetinde de

iv

Ermenilerin sevk ve isknyla ilgili emir ve talimatlar vilyete ula tktan sonra gerekli hazrlklar yaplm ve Temmuz aynn ilk gnlerinden itibaren Ermenilerin gney blgelere sevkine ba lanm tr. Yolculuk iin en gvenli yollar tercih edilmi ve sevkiyat esnasnda muhacirleri korumakla grevli bir jandarma mfrezesi onlara e lik etmi tir. Ermenilerin geride braktklar mallar devlet tarafndan korunmu ve bu amala komisyonlar olu turulmu tur. Ermenilerin gtrebildikleri mallarn yanlarnda gtermelerine izin verilmi ve bu amala kendilerine yk hayvanlar ve ka nlar tahsis edilmi tir. Ermeniler gnde ortalama sekiz saat yolculuk etmi ler ve bu esnada yolcularn gvenliklerinden getikleri blgelerdeki yerel idareciler sorumlu tutulmu tur. skan blgelerine ula an Ermeniler, kendileri iin daha nceden tahsis edilen yerlere belli bir dzen ierisinde yerle tirilmi , Ermenilerin yeni yerlerine uyum sa layabilmeleri iin gerekil olan tm sosyal ve ekonomik destekler, imkanlar lsnde sa lanmaya al lm tr. Anahtar Kelimeler: I. Dnya Sava , Ermeniler, Sivas, Tehcir

ABSTRACT The Thesis of Master Degree The Emigration Event in Sivas in 1915 Occording to the Archieve Documents Abdurrahman LHAN Dokuz Eylul University Institute of Social Sciences The World War I. Just began in 1914. the Ottoman Empire was in the war with Germany and it was against England, Russia and French. But the country was in a very desperate condition bath socially and economically. The wars that had continued for long years and the events created tiredness and weakness within the public. The Armenians, having known the condition of Ottoman Empire, tried to achieve their dream of Big Armenia. They started to rebel against the Otoman Empire. Sivas was a very important stat efor the fact that it was in the middle of Anatolia, having a wide geography, near the Kafkas, and it was in the middle of the important correspanding point. It hod a great geographic and stratejic importance. Because the all communication with Kafkas was proudied from Sivas, and the majority of the soldiers were sent to the war area from the, and the needs of the army were provided from Sivas, too. Knowing the importance of Sivas in the war, the Komita Sivas Armenians, tried to weaken the Ottoman Empire in that war area and they tried to help to Russia in the East part of the war. They damaged the roads, tried to harm the comnunication with the army, and didnt let the people to enroll to the army. Their aim was to create a chaotic movements were out of control and a rabel occured in Van state. After these events Ottoman Empire hovernment decided to force the Armenians to leave the area tempororily by the law of committee. Like the otherstates, in Sivas the required preparotions were finished and the Armenians were sent to the South areas. Also the goverment provided them protection and they were allowed to take their and the local administrations were responsible for their vofety.

vi

When they reached to their living areas, they had everything prepared systematically and reqularly. The goverment gave every social and economical support to help the Armenians to live in their new area in a hormoniow way. Key Words: World War I., Armenians, Sivas, Emigration

vii

KAYNAKLARA DA R A. AR V BELGELER Tarihte olmu bir olay hakknda bugn bizlerin bir fikre veya d nceye sahip olabilmesi iin konu hakknda baz bilgi ve belgelere sahip olmamz, olaylarn ya and zamann sosyal, siyasi ve kltrel artlarn iyi bilmemiz ve de analiz edebilmemiz gerekmektedir. nk her devrin kendine has zel artlar vardr. Bugn bizlerin ierisinde bulundu u artlar, belki dn anlamamz zorla trmaktadr. Ermeni meselesi de yklmakta olan bir devletin son dnemlerinde ortaya kan ve lkeyi gerek ieride gerkes de d arda hayli me gul eden hatta bazen zor durumda bile brakan bir meseledir. Ermeni sorunu zerine al an biz ara trmaclar asndan Osmanl Devleti ar ivleri, Ermeni meselesinin siyasi ve tarihi geme ini ara trmak iin vazgeilemez bir kaynak konumundadr. Biz de tezimizin ba l na uygun olarak Birinci Dnya Sava yllarnda vuku bulan Ermeni tehciri ve bunun Sivas vilayetinde uyulanmasyla ilgil olarak Ba bakanlk Osmanl Ar ivlerine girerek konumuzla alakal belgeleri alp belirli bir btnlk ierisinde de erlendirdik ve bu yolla bir sonuca ula maya al tk. ncelikli olarak konumuzun ana ba lklarn ve alt ba lklarn belirleyerek ilgili olan tm belgeleri temin etmeye al tk. Fakat Ermeni sorunu ile ilgili olduka fazla sayda belgenin olmas ve bizim zamanmzn da snrl olmasndan dolay belgelerden daha ok konuyla birinci dereceden alakal ve en nemlilerini kullanmaya gayret ettik. Bu ba lamda daha ok Dhiliye Nezaretine ait olan fonlar kullandk. zellikle de ifre kalemine ait olan belgeleri almaya ve kullanmaya al tk. Bundan ba ka Ermeni ve Rumlarn sevk ve isknyla alakal Meclis-i Vkel mazbatalar ve Hariciye Nezretinin belgelerinden nemli lde istifade ettik. Fakat Hariceye Nezareti fonundan temin etti imiz belgelerin zellikle Franszca olmas bizim bu belgelerden snrl sayda yararlanabilmemize hatta konunun bu ynden biraz eksik kalmasna sebep oldu.

viii

Ermeni meselesinin ortaya k , tarihsel geli imi ve Ermenilerin geici sevk ve isknyla ilgili olarak Osmanl Ar ivleri, olduka zengin ve bol malzemeye sahiptir. Ermeni tehciri kararnn alnmas ve uygulanmasna ili kin yaplan btn yaz malar Ba bakanlk Osmanl Ar ivlerinde hala mevcuttur. zellikle Ermeni meselesinin gncelli ini korumas, uluslar aras arenade tart lan ve kullanlan nemli meselelerden biri olmas yznden Devlet Ar ivleri Genel Mdrl konuyla alakal btn belgeleri tasnif etmi ve nemli bir ksmn da yaymlam tr. rne in bizim de tezimizi hazrlarken nemli lde yararland mz Ozmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920) bunlardan sadece bir tanesidir. Ayrca Ermeni Komitalar, Ermenilerin Batl devletlerle olan ili kileri ve Ermeni meselesinin siyasi tarihesi ile ilgili tm belgeler yaymlanm tr. Osmanl Devletinde Ermenilerle ilgili ar ivlerde varolan btn belgeler ve bunlarn hangi fonda yer aldklar, Recep Karacakayann hazrlad Kaynakal Ermeni Meselesi Kronolojisi adl eser bu alanda ara tarma yapmak veya ar ivleri taramak isteyenler iin bir klavuz grevi grmektedir. B. K TAPLAR Son dnemlerde Ermenilerle ilgil olduka nemli pek ok ara trma ve al ma yaplm tr. zellikle Trkiye Cumhuriyetinin uluslar aras arenada Diaspora Ermenileri ve birok yabanc devlet tarafndan siyasi olarak k eye sk trlmak istenmesi, bu konuyla ilgili olarak e itli ara trmalarn ve al malarn yaplmasna zemin hazrlam tr. Ermeni meselesinin hassasiyetinin farknda olan Osmanl Devleti, Ermeni tehcirinden bir yl sonra Ermenilerin ve baz batl devletlerin yapt propagandalara cevap niteli inde Ermeni Komitelerinin Aml ve Harekt- htilliyyesi- ln- Me rutiyyetden Evvel ve Sonra adl eseri stanbulda Matbaa-i Orhaniyyede bastrm ve yaymlam tr. Bizim kulland mz da yukarda belirtti imiz eserin dilini sadele tirerek Ermeni Kometlerinin Amal ve Harekt- htilliyyesi isimiyle 1983 tarihinde hazrlayp yaymlayan H. Erdo an Cengizin al masdr. Eser, iki blmden meydana gelmekte ve birinci blmde Ermeni meselesinin ortaya k , komitelerin olu umu ve me rutiyetin ilanna kadar Ermenilerin kardklar isyanlar anlatlmaktadr. kinci blmde, me rutiyetten

ix

sonra Ermenilerin stanbul ve Anadoluda kardklar isyanlar, Birinci Dnya Sava yllarndaki Ermeni faaliyetleri ve bunun sonucu olarak tehcir ele alnmaktadr. Son blmde Ermenilerin Do uda gerekle tirdikleri katliamlar ve bunlara ait gr tanklarnn ifadeleri yer almaktadr. Son olarak da Ermenilerin yapt katliamlar, Ermenilerden ele geirilen silahlar ve komitaclarla ilgili resimler vardr. Biz bu eserden Ermenilerin tarih boyunca kardklar isyanlarla ilgili olarak nemli lde istifade ettik. Ayrca Gltekin Uraln yazd Ermeni Dosyas ve Cemal Anadolun kaleme ald Tarihin I nda Ermeni Dosyas isimli eserlerden de Birinci Dnya Sava na kadar Ermenilerin karm olduklar isyanlar hakknda istifade ettik. Ermeni meselesini siyasi ve tarihi sre ierisinde ok ynl olarak inceleyen ve sonucunda da hakl bir ne kavu mu olan Esat Urasn Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi isimli eseri, Ermeni sorunuyla ilgilenen btn ara trmaclar asndan vazgeilmez bir kaynak durumundadr. Bu eser be blmden meydana gelmektedir. Fakat eserin birinci blmne ba lamadan evvel, Lozan Konferans esnasnda Ermeni meselesi hakkndaki tilaf Devletlerinin gr leri ve Trk tarafnn gr leri ve terrizme kadar uzanan Ermeni gr leri yer almaktadr. Lozan Konferansndan sonra Ermenilerin yapt al malar, btn dnya lkelerinde Ermeni meselesi hakkndaki hareketler, Ermenilerin niversitelerde, bilimsel kurumlarda, uluslararas kurulu larda yapt faaliyetler, Trkiyeyi blmeyi amalayan glerle i birli i ve onlara deste i anlatlmaktadr. Ardndan da 19731985 yllar arasndaki Ermeni Terr ele alnmaktadr. Esas ksm ise be blmden meydana gelmektedir. Birinci blmde Ermenilerle ilgili ok e itli bilgiler yer almaktadr. kinci Blmde Ermeni meselesinin ortaya k , Ermeniler hakknda yaplan slahatlar, yabanc devletlerin elileri tarafndan nerilen proje ve memorandumlar anlatlmaktadr. nc blmde, Ermenilerin kurdu u hayr cemiyetleri, bunlarn ardndan olu an komitalar ve bu komitalarn ncl nde II. Me rutiyete kadar ortaya kan isyanlar incelenmektedir. Drdnc blmde Birinci Dnya Sava yllarnda Ermeni isyanlar, bunlarn bir sonucu olarak Ermeni tehciri ve gler ele alnmaktadr. Son blmde ise Ermeni meselesinin Lozanda tart lmas ve Lozandan sonra Ermenilerin durumu anlatlmaktadr. Bu eseri

di erlerinden ayran ve ayrcalkl yapan yn, Ermeni meselesiyle ilgili olduka etrafl bir al ma olmas ve byk oranda Ermenilerin kaleme ald eserlerden yararlanlarak hazrlanlm olmabdr. Biz de bu eserden Ermeni Komitalarnn olu um sreci, Eremin isyanlar ve Ermeni nfusu konusunda olduka nemli bilgileri iktibas ettik. Uluslar aras ili kiler ynyle Ermeni meselesini inceleyen nemli eserlerden biri de Mim Kemal kenin hazrlad Yzyln Kan Davas Ermeni Sorunu isimli eserdir. Olduka geni bir literatr, farkl dillerde yazlm eserlerle Trk, ngiliz, Amerikan ve Fransz ar ivlerinden elde edilen belgelerden yararlanlarak hazrlanan bu eser, Ermeni meselesinin tahisel boyutu, gnmz uluslararas ili kiler biliminin metodolojik erevesi nda irdelenmi tir. Ermeni meselesine kuramsal bir adan yakla lan eserde, Ermeni sorununun olu tu u uluslararas ortam, Osmanl Devletiyle Batl devletler arasndaki ili kiler de erlendirilmekte ve Batl devletlerin mdahalesiyle Ermeni sorunun nasl ekillendi i anlatlmaktadr. Biz de bu eserden Ermeni tehcirine kadarki srete sebep-sonu ba lamnda nemli lde istifde etmeye al tk. Ermeni sorunu hakknda en fazla istifade etti imiz eserlerden di eri de kendisi bir diplomat olan Kmuran Grnn Ermeni Dosyas isimli eseridir. Ermeni sorunun ortaya k , Ermeni isyanlarn tetikleyen etkenler, Ermeni nfusu, komitalar, Ermenilerin II. Me rutiyete kadar karm olduklar isyanlar, slahat al malar, Birinci Dnya Sava ve Ermenilerin tehcir edilmesi ile ilgili nemli lde bu eserden yararlandk. Ermeni meselesinin ortaya k nda nemli bir pay olan Ermeni Kiliseleri hakknda Erdal lterin al mas Byk hanet Ermeni Kilisesi ve Terr ve Abdurrahman Kkn Ermeni Kilisesi ve Trkler isimli eserleri, bu konunun anla masnda nemli derecede yararland mz kitaplardr. Ermeni meselesiyle ilgili olarak tarihsel sre erevesinde yaymlanm eserlerden Yusuf Halao lunun Ermeni Tehciri isimli eseri; bu tezi hazrlarken konunun seyri asndan nemli lde yararland mz kaynaklardan biridir. Eserde, Birinci Dnya Sava dneminde uygulanan Ermeni Tehcirini zellikle Osmanl ar ivleri ve di er devletlerin ar ivlerinden temin edilen belgeler nda inclenmi tir. Ermeni tehcirine ili kin neredeyse btn ar iv belgeleri kullanlarak hazrlanan eser, bu ynyle nemli bir ba vuru kayna durumundadr. Eser iki blmden olu maktadr. lk

xi

blmde, Birinci Dnya Sava na kadar ve sava yllarndaki Ermeni sorunundan bahsedilmekte ve Tehcire giden sre ksa ve zl bir ekilde anlatlmaktadr. kinci Blmde ise Ermeni tehciri, ar iv belgelerine dayanlarak btn ynleriyle ele alnmaktadr. Tehcirin gayesi, tehcire tabi tutulan Ermenelerin nakli, tehcir esnasnda ortaya kan problemler ve alnan tedbirler, tehcir dneminde ya anan ihtidaler, tehcir edilen Ermenilerin kalan mallar ve ba ka birok mesele ar iv belgeleri kaynak gsterilerek incelenmi tir. Bizim de am t mz konuyla paralellik arzetti i iin bu eserden birok noktada yararlanmaya al tk. Ermeni tehciriyle ilgili olarak yararland mz di er nemli eser de Azmi Sslnn Ermeniler ve 1915 tehcir olay isimli eseridir. Bu eser drt blmden meydana gelmektedir. Birinci ve ikinci blmde Osmanl Devleti dneminde Ermeniler ve Ermenilerin te kilatlanmas sreci, aznlklarla ilgili 1839 ve 1856 fermanlar, anayasalar, son dnem Ermeni nfusu, misyoner faaliyetleri, Ermeni meselesinin olu umunda kilisenin etkisi ve patriklerin faaliyetleri ve Ermeni Komitalar, tarihsel olarak incleenmektedir. nc blmde Birinci Dnya Sava ve bu dnemdeki Ermeni faaliyetleriyle isyanlar kronolojik olarak verilmektedir. Son blmde ise Osmanl Devletinin askeri bir zorunluluk olarak ald sevk ve iskn kanunu ve bunun uygulanmas vardr. Tehcir dneminde Ruslarn Mslmanlar Kafkasyadan atmas, Osmanly tehcire iten son olaylar, tehcir kanunu, talimatnameler ve kararnameler yer almaktadr. Ayrca tehcire Batl lkelerin tepkisi ve tehcir sonunda Trk ve Ermeni nfusu verilmi tir. Bu eserden de tehcir dnemine kadarki Ermeni isyanlar ve tehcirin uygulan yla ilgili nemli belgelerin kullanlmas yznden nemli lde yararlanlm tr. Di er bir eser de Ermeni Tehciri ve 1909 Adana olaylarn o dnemdeki Trk basnna gre de erlendiren Recep Karacakayann Trk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi isimli ara trmasdr. Ermeni tehciriyle ilgili olarak James Byrce ve Arnold Toynbeenin hazrlam oldu u Osmanl mparatorlu unda Ermenilere Ynelik Muamele 1915-1916, C.1/2 isimli kitaplar incelenmi tir. Burada zellikle tehcirin nasl uyguland ile ilgili baz bilgilerden istifade etmeye al lm tr. zellikle tehcirin Sivas vilayetinde nasl uyguland , halkn tehcirden nasl haberdar edildi i, Ermenilerin tehcirle ilgili o dnemde ne d ndkleri, tehcire nasl hazrlandklar, hangi

xii

yollardan nerelere sevk edildikleri, sevkyat esnasnda ya adklar ve sevk blgelerine nasl yerle tirildikleriyle ilgili olarak baz bilgileri renmek iin szkonusu eserden istifade etmeye al tk. Ayrca Sivasta ve zellikle Su ehri blgesinde Ermeni olaylar ve Birinci Dnya Sava yllarnda Ermenilerin tehcir edilmesiyle ilgili olarak Grsoy ahinin kaleme ald Osmanl Devletinin Son Dneminde Sivas ve Su ehri Blgelerinde Ermeni Faaliyetleri isimli eserden nemli lde istifade edilmi tir. zellikel o dnemle ilgili olarak Ahmet Hilmi Kalan hatratndan nemli lde iktibasn oldu u bu eserden, Su ehri blgesindeki Ermeni olaylar ve tehcirin burada uygulanmas noktasnda yararlanmaya al lm tr. Son olarak Osmanl Devletinin nfusuyla ilgili olarak Kemal H. Karpatn Osmanl Nfusu (1830-1914) demografik ve Sosyal zellikleri adl eseri, Osmanl nfusu ile ilgilenenler asndan ba yapt konumundadr. Son dnem Osmanl nfusuyla ilgili olarak Osmanl istatistik verileri kullanlarak hazrlanan bu eserde; Osmanl Devletinde nfus saymnn tarihsel geli imi, Osmanl nfusunun etnik ve dini da lm, Osmanlnn son yzylndaki nfus hareketleri, ya anan gler, siyasal sorunlarn Osmanl nfusuna etkileri, toplumsal ve ekonomik ya am gibi pek ok nemli konu incelenmi tir. zellikle Osmanl Devletinin 1830, 1877-1878, 1881-1882 nfus saymlar, 1894 Osmanl nfusu, 1906-1907 nfus saym ve 1914 ylndaki Osmanl nfusu btn ayrntlaryla verilmektedir. Ayrca Osmanl Devletinin nfusuyla ilgili yabanclarn yapt ara trmalar ve verdi i rakamlar ciddi bir ekilde analiz edilmekte ve Osmanl Devleti istatistiklerinin verileriyle kar la trlmaktadr. Eser bizim Osmanl devleti ve Sivas vilayetinin son dnemdeki nfusuyla ilgili olarak kulland mz ve Osmanl istatistik bilgilerini verdi imiz yegne kaynaktr. C. MAKALELER Osmanl devletinin son dneminde meydana gelen olaylar ve tehcirin Sivasta uygulanmasyla ilgili olarak daha ok belirli konularn al ld makalelerden yararlanma yoluna gittik. zellikle Sivas ile ilgili ve Ermeni sorununun ortaya k nda etkisi olan nedenlerle Ermeni isyanlarn konu alan makalelerden yararlanma yolunu setik. rne in Sivasla ilgili olarak mer Demirelin yazd

xiii

Osmanl Dnemi Sivas ehri Makaleler ve Osmanl Dnemi Sivas ehrinde Sur, Saray, Mahalleler ve Soysa-Kltrel Eserler son dnem Sivas ehrinde sosyal ve kltrel hayatla Ermenilerin durumu hakknda nemli bilgiler vermektedir. Yine 1880 ila 1900 yllar arsnda Ermenilerin Sivasta karm olduklar isyanlar ve baz olaylarla ilgili olarak Kemalettin Kuzucunun Sivasta Ermeni Hareketleri ve Yerel Ynetiminin Uygulamalar (1880-1900) isimli makalesi, bizim iin nemli bilgileri iermektedir. Amerika, ngiltere ve Rusyann blgedeki faaliyetleri ve Ermenilerin Sivas vilayetinde kard olaylar, ar iv kaynaklar ve baz eserlere dayandrlarak zgn bir ekilde ele alnm tr. 1893 ylnda Ermenilerin Merzifonda kardklar olaylarn ele alnd Merzifonda Ermeni Olaylar (1893) isimli makale Ayhan ztrk tarafndan kaleme alnm tr. Burada szkonusu tarihteki Ermeni olayalar derinlemesine incelenmekte ve ar iv belgelerine dayanlarak sorun aydnlatlmaya al lmaktadr. Yine Merzifondaki Ermeni olaylaryla ilgili olarak Ali Tuzcunun Merzifonda Ermeni Ayaklanmalar adl makalesi de, bu olaylarda etkisi olan kurum ve ki ileri, blgenin nemi, Merzifon Amerikan Kolejinin blge zerindeki etkisi ve btn bunlarn sonucunda Merzifonda meydana gelen Birinci ve kinci Merzifon ayaklanmalar, Merzifondaki Amerikan konsolosunun olaylardaki etkisi ve tavr ile komitalarn blgedeki faaliyetleri ayrntl bir ekilde ele alnmaktadr. Ermeni meselesinin olu umunda nemli etikisi olan misyoner okullar ve bunlarn faaliyetleri, konumuzun anla lmas ve a a kartlmas asndan ayr bir nem arzetmektedir. Bu ba lamda Ayten Sezerin Osmanl Dneminde Misyonerlik Faaliyetleri ile Ermeni Meselesi ve Misyonerler isimli makaleleri, bizim iin ayr bir nem ta maktadr. Sizkonusu makalelerde; misyonerlerin Osmanl devletine geli lerindeki amalar ve kullandklar metotlar, Katolik ve Protestan misyonerleri ile bunlarn atklar okullar, tarihsel olarak ele alnmakta ve incelenmektedir. Bundan ba ka lknur Polatn Osmanl mparatorlu unda Alan Amerikan Okullar zerine Bir nceleme isimli makalesidir. Amerikan misyonerleri, Anadoluya di er misyoner gruplardan sonra gelmi olmalarna ra men en etkili al an ve Osmanl Devletinde en hzl bir ekilde yaylan misyoner rgtdr. Bunlarn Elaz , stanbul ve Merzifonda am olduklar okullar

xiv

rneklem alnarak misyoner okullarnn ve di er kurulu larnn Anadoluda ya ayan gayr- Mslim halk zerindeki etkileri ve sonular de erledirilmektedir. Son olarak Erzurum-Van ve Sivas vilayetlerinde Ermeni nfusu hakknda Bayram Kodamann Fransz Ar iv Vesikalarna Gre Erzurum-Van-Sivas Vilayetlerinde Ermeni Nfusu adl makalesi, Osmanl Devletinde Do u vilayetlerindeki Ermeni nfusu hakknda nemli veriler sunan bir di er makaledir. Burada zellikle 1877-1878 Osmanl-Rus sava ndan nceki rakamlar, 1872 Erzurum vilayet salnmasine gre Erzurumdaki nfus ve 1915 ylndan nce alt vilayetteki nfus, kar la trmal olarak incelenmektedir.

xv

AR V BELGELER NE GRE 1915 YILINDAK TEHC R OLAYININ S VASTA UYGULANMASI

YEM N METN TUTANAK ZET ABSTRACT KAYNAKLARA DA R NDEK LER TABLO L STES KISALTMALAR GR Berlin Konferansna Kadar Osmanl-Ermeni li kileri Osmanl Dnemi Sivas Ermenileri Demografik Adan Ermeniler Ekonomik ve Sosyo-Kltrel Adan Ermeniler

ii iii iv vi viii xvi xx xxi 1 1 8 10 11

B R NC BLM ERMEN MESELES N N ORTAYA IKI I 1.1. Ermeni Meselesinin k Sebepleri 1.1.1. Kilisenin Etkisi 1.1.2. Misyoner Faaliyetlerinin ve Yabanc Okullarn Etkisi 1.1.3. Batl Devletlerin Etkisi 1.1.3.1. Rusyann Rol 1.1.3.2. Fransann Rol 1.1.3.3. ngilterenin Rol 1.1.4. Ermeni Komitalarnn Etkisi 1.1.4.1. Armenekan Partisi 1.1.4.2. Hnak Komitas 1.1.4.3. Ta naksutyun Komitas 1.2. 1830-1914 Yllar Arasnda Osmanl Devleti Nfusuyla lgili Genel Bir De erlendirme 1.2.1. Osmanl Nfusunun Tespitinde Ba vurulan Kaynaklar 15 15 17 20 20 21 22 24 25 26 27 29 29

xvi

1.2.1.1. Osmanl Kaynaklar 1.2.1.1.1. Osmanl Nfus Saymlar 1.2.1.1.2. Salnmeler 1.2.1.1.3. Nfus statistik Defterleri 1.2.1.2. Ermeni Patrikhnesi statistikleri 1.2.1.3. Diplomatik Raporlar 1.2.1.4. Seilmi Kaynaklardaki Bilgiler 1.3. 1880 Sonras Osmanl Nfusu 1.3.1. 1881/1882 Nfus Saym 1.3.2. 1906 ve 1914 Nfus Saym 1.4. Son Sivas Ermenilerinin ve Anadoludaki Ermeni Nfusuna li kin Bir De erlendirme 1.5. Osmanl 1.5.1. 1.5.2. 1.5.3. 1.5.4. Devletinde Ermenilerin II. Me rutiyete Kadar Sivas Vilyetinde kard syanlar Sivas Olaylar Tokat Olay Merzifon Olaylar 1895-1896 Ylnda Sivas Vilyetinde Meydana Gelen Olaylar II. BLM B R NC DNYA SAVA I VE ERMEN TEHC R N N S VAS V LAYET NDE UYGULANMASI 2.1. Osmanl Devletinin Sava a Giri i 2.2. Osmanl Devletinin Sava t Cepheler 2.2.1. Kafkas Cephesi 2.2.2. Kanal Cephesi 2.2.3. anakkale Cephesi 2.2.4. Irak Cephesi 2.3. Birinci Dnya Sava Esnasnda Ermeni Faaliyetleri 2.4. Birinci Dnya Sava nda Ermenilerin kard syanlar 2.4.1. 2.4.2. 2.4.3. 2.4.4. 2.4.5. 2.4.6. 2.4.7. 2.4.8. 2.4.9. Zeytun Olaylar Kayserideki Ermeni Faaliyetleri Bitlis Olaylar Van syan Mu Olaylar Diyarbakr Olaylar Mamretl-Azz (Elaz ) Olaylar Erzurum Olaylar Sivas Olaylar 2.4.9.1. ebinkarahisar Ayaklanmas

29 29 30 31 31 32 32 33 33 34 36 40 40 41 42 44

50 52 52 53 54 54 55 58 58 59 60 62 64 65 66 67 68 73

xvii

2.4.10. Trabzon Olaylar 2.4.11. Ankara Olaylar 2.4.12. Adana Olaylar 2.4.13. Urfa Olaylar 2.5. Ermeni Tehciri 2.5.1. Tehcire Giden Yol ve Tehcir Kararnn Alnmas 2.6. Tehcirin Sivas Vilyetinde Uygulanmas 2.6.1. Sivas Ermenilerinin Sevk Edildikleri Yerler ve Sevk Gzergahlar 2.6.2. Sevkiyata Tabi Tutulmayan Ermeniler 2.6.3. Sevkiyatta Kar la lan Problemler 2.6.4. Sevkiyata Tabi Tutulan Ermenilerin Ta nr-Ta nmaz Mallarnn Durumu 2.6.5. Kimsesiz Kalan Ermeni ocuklarn Durumu 2.6.6. Sevkiyata Tabi Tutulan Ermenilerin skn ve a e Masraflar 2.6.7. Tehcirden Kurtulmak Amacyla Din De i tiren Ermeniler 2.6.8. Tehcir Esnasndaki Ermeni Kayplar 2.6.9. Tehcir Esnasnda Su leyenlerin Cezalandrlmas 2.6.10. Sevkiyata Tabi Tutulan Ermenilerin Memleketlerine Dnmelerine zin Verilmesi SONU B BL YOGRAFYA EKLER EK 1. Sevk Edilen Ermenilerin Yollarda Korunmas ve Bunlara Saldranlarn iddetle Cezalandrlmas. B.O.A.DH. FR.54/10 EK 2. Sivas Ermenilerinin Sevkedilmesi. B.O.A.DH. FR.54/87 EK 3. Tahliye Edilen Ermenilerin Ya ad Ky ve Kasabalarn simlerinin Bildirilmesi. B.O.A.DH. FR.54/136 EK 4. Ermeni Mallarnn Muhafaza Edilmesi Ve Kayt Altna Alnmas. B.O.A.DH. FR.54/226 EK 5. htida Eden Ermenilerin htidasna Baklmakszn Sevkedilmesi. B.O.A.DH. FR.54/254 EK 6. Komitac ve Muzr Ermenilerin Uzakla trlmas; Esnaf Ve Tccarlarn Yerlerinin De i tirilmesi. B.O.A.DH. FR.54/287 EK 7. Tahliye Edilen Ermenilerin Mahsullerinin Toplanmas. B.O.A. DH. FR. 54/301. EK 8. Ermenilerin skn Edilecekleri Yerlerin Geni letilmesi Ve Uygalamada Dikkat Edilecek Hususlar. B.O.A. DH. FR. 54/315. EK 9. Sivastan Gnderilecek Ermenilerin Yerle tirilmesi. B.O.A.DH. FR. 54/337. EK 10. Protestan Ermenilerin Sevk Edilmemesi. B.O.A.DH. FR. 54/359.

75 76 76 77 79 79 93 101 106 109 111 116 121 127 130 132 136 146 154 163 163 165 167 169 171 173 175 177 179 181

xviii

EK 11. Kalan Katolik Ermenilerin Sevk Edilmemesi. B.O.A.DH. FR. 54-A/252. EK 12. Bula c Hastalklar Sebebiyle Ya anan lmleri Engellemek Amacyla Muhacirlerin Bir An Evvel Yerlerine Sevk Edilmesi. B.O.A.DH. FR. 57/71. EK 13. Grn Kaymakam uayb Efendinin Divan-I Harbe Sevki Ve ten El ektirilmesi. B.O.A.DH. FR. 57/413. EK 14. Ermeni Sevkytnn Durdurulmas. B.O.A.DH. FR. 62/21. EK 15. Harb Blgelerine Yakn Yerlerde Firar Ederek Casusluk Yapan Ermenilerin Sevki. B.O.A.DH. FR. 71/12. EK 16. Ermeni, Rum Ve Araba llerinin a e ve skanlarnn Muhacirin Tahsst Yerine Seferberlik Tahsstndan Kar lanmas. B.O.A.DH. FR. 74/234. EK 17. Ermeni, Rum Ve Arab Aileler in Seferberlik Tahsstndan Para Ayrlmas. B.O.A.DH. FR. 85/210. EK 18. Ermenilerin Eski Yerlerine Dnmeleri Esnasnda Dikkat Edilecek Hususlar. B.O.A.DH. FR. 93/57. EK 19. Ermeni Yetimlerinin Ermeni Cemaatlarna Teslimi. B.O.A.DH. FR. 95/163. EK 20. Sivastan Cizreye Sevk Edilen ve Sevke Hazr Ermenilerin Miktar. B.O.A.DH.EUM.2. b. 68/84. EK 21. Sivastan Zor ve Ba data Olan Mesafenin Bildirilmesi. B.O.A.DH.EUM. MH. 86/97. EK 22. Son Dnem Ermeni Nfusuyla lgili Batl Kaynaklarda Verilen statistiki Bilgileri eren Belge. B.O.A.HR.SYS. 2876-3. EK 23. Sivas Vilyeti Haritas

183 185 187 189 191 193 195 197 199 201 203 205 231

xix

TABLO L STES Tablo 1. 1881/82 Nfus Saym Sonular Tablo 2. 1906 ve 1914 Nfus Saym Sonular Tablo 3. Sivas Vilyetine Ait Nfus Bilgileri (1894,1895,1896,1897) Tablo 4. Sivas Vilyetinin 1914 Saymna Gre Etnik ve Dini Gruplara Gre Nfus Da lm 39 34 35 37

xx

KISALTMALAR ABD a.g.e. a.g.m. Bkz. ASAM ATASE BDH BOA BEO C. ev. DH.EUM.MH DH.KMS. DH.SYS. DH. FR. DH.UMVM ed. Ens. f. HR.M HR.SYS kls. ks. MV nr. OBE OTAM s. Teimk Amerika Birle ik Devletleri Ad geen eser Ad geen makale Baknz Avrasya Stratejik Ara trmalar Merkezi Askeri Tarih ve Stratejik Ett Denetleme Ba kanl Birinci Dnya Harbi Ba bakanlk Osmanl Ar ivi Bab- l Evrak Odas Cilt eviren Dhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Muhasebe ubesi Dhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Mdriyeti Dhiliye Nezareti Siyasi Ksm Dhiliye Nezareti ifre Kalemi Dhiliye Nezareti Umur- Mahalliye_i Vilyet Editr Enstit Fihrist Haricye Mtreke Haricye Siyas Klasr Ksm Meclis-i Vkela Mazbatalar Numara Osmanl Belgelerinde Ermeniler Ankara nversitesi Osmanl Tarihi Ara trma ve Uygulama Merkezi Sayfa Trk-Ermeni li kileri Milli Komitas

xxi

TTK vd. vs. yay.haz. Y.EE. yy.

Trk Tarih Kurumu ve di erleri vesaire Yayna hazrlayan Yldz Esas ve Sadrazam Kamil Pa a Evrak Yzyl

xxii

GR Berlin Konferansna Kadar Osmanl-Ermeni li kileri Tarihiler, Trk ve Ermeni mnasebetlerinin XI. yyda ba lad n kabul etmi lerdir. Bu anlamda Trklerle Ermeniler arasndaki ilk yakn ili kinin 10151020 yllarnda Byk Seluklu Devleti hkmdar Alparslann babas a r Beyin Do u Anadolu topraklarna dzenledi i bir ke if srasnda ba lad ndan sz edilir. Bu dnemde Ermeniler, Bizansa ba l bir halk idi. Alparslan komutasndaki Byk Seluklu ordularnn, Malazgirtte (1071) Bizans ordularn ma lub etmesinin bir neticesi olarak Anadoluya ynelik Trk g hzlanarak bu blgeye O uz Boylar yerle meye ba lam lardr. Bu iskn politikas ile Anadolunun ksa srede Trkle mesi, slamla mas gerekle mi ve Anadolu bir Trk yurdu haline gelmi tir.1 Bilindi i gibi, Byk Seluklu mparatorlu unun yklmasnn ardndan

Anadoluda olu an otorite bo lu unu Anadolu (Trkiye) Seluklu Devletinin doldurdu u ve Anadoludaki Trk birli ini yeniden tesis etmeye al t bilinmektedir. Kilikya Ermeni Krall da bu dnemde Anadolu (Trkiye) Seluklu Devletinin hkimiyetini kabul etmi tir. 1243 ylnda yaplan Kseda sava nda Seluklularn Mo ollara ma lup olmasnn ardndan Anadoluda birlik tekrar bozulmu Ermeniler de bu dnemde Mo ollarn tarafnda yer alm lardr. ukurova blgesinde Memluklu nfuzunun artmasyla birlikte, bu durum Ermeniler iin yeni bir tehdit unsur haline gelmi ti. Nitekim 1375 ylnda Memluklu Devleti, Ermeni Prensli ini ortadan kaldrm tr.2 Ermenilerin gerek byk Seluklu Devleti idaresinden gerekse Anadoluda kurulan Mengceko ullar, Saltuko ullar, Dni mentliler ve Artuko ullaryla Anadolu (Trkiye) Seluklular Devleti ve bu devletin yklmasyla ortaya kan Anadolu
1

Mehmet eker, Fetihlerle Anadolunun Trkle mesi ve slmla mas, Ankara, 2007, s.65. Mehmet Saray, Ermenistan ve Trk-Ermeni li kileri, Atatrk Ara trma Merkezi, Ankara, 2005, s.11. Yusuf Halao lu, Ermeni Tehciri ddialar, Babal Kltr Yaynclk, stanbul, 2006, s.13, Mehmet Ali kl, Tarih Boyunca Ermeniler ve Ermeni Meselesi, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Gebze leri Teknoloji Enstits Sosyal Bilimler Ens., Gebze, 2003, s.30.

beylikleri idarelerinden bu devletlerin ynetimlerinden memnun olmadklarna dair herhangi bir kaydn bulunmad konusunda tarihiler hemfikirdirler. Bu dnemde Gayr- Mslimlerin durumlar slam hukukuna gre dzenlenmi ve bunlarn dini inan ve faaliyetlerine dokunulmam tr. Anadolunun ve ukurova blgesinin Osmanllarn hkimiyetine girmesiyle Ermeniler Osmanl tebaas olmu lardr.3 Osmanl mparatorlu unda Fatih Sultan Mehmet stanbulu fethettikten sonra Bursada bulunan Ermeni Piskoposlu unu 1461 ylnda stanbula getirterek patriklik nvan vermi tir. Ayn dnemde Patrik Hovakimden sonra stanbula gelen Ermeniler Kumkap, Yeni Kap, Samatya, Narlkap, Edirnekap, Balat kaps evresine yerle tirilmi lerdir.4 stanbul, Patrikli in ve kalabalk bir Ermeni grubunun stanbula isknnn ardndan zamanla bu toplum iin bir merkez haline gelmi ve nemli bir Ermeni nfusu burada toplanm tr.5 Ermeniler 19. yya gelindi inde ticaret ve sanat alannda rahat bir ya am sren bir topluluk olarak ayn zamanda devlet i lerinde de istihdam ediliyorlard. . Selim (1789-1807) zamannda Dadyanlar, II. Mahmut (1808-1839) zamanndaki Dz o ullar, Balyan ailesi ve Kazan Artin gibi kimseler bunlarn en canl rnekleriydi. Bu dnemdeki Ermenilerin, Ermeni milletinin toplumsal ya antsnn geli mesinde byk paylar olmu tur. Bunlarn yardmyla okullar, matbaalar, ktphaneler alm , birok Ermeni genci renimlerini tamamlamak zere Avrupaya gnderilmi tir.6 Osmanl dneminde sosyo-ekonomik adan Mslman unsurlarla

kar la trld nda Ermeni unsurunun gerek

ehir gerekse kasaba ve kylerdeki

hayatlarnn daha mreffeh bir durumda olduklar gze arpmaktayd. Daha nce de ifade edildi i gibi Osmanl Ermenilerinin Osmanl hukuk sisteminde zimm statsnde olmalar dolaysyla askerlikten muaf tutulmalar onlarn ticaret, sanayi ve zanaatla, Trklere oranla, daha fazla u ra malarna ve nfus olarak daha az olmalarna ra men sanayi ve ticarette daha etkin konuma gelmelerini sa lam t. zellikle, Rumlarn
3 4 5 6

Yusuf Halao lu, a.g.e., s. 14. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul, 1987.s. 149. Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2005, s. 83. Esat Uras, a.g.e., s. 150.

1821den sonra Osmanl brokrasisi ierisindeki nfuzlarn ve gvenilirliklerini kaybetmelerinin ardndan Ermeniler ne kmaya ba lam lard. Osmanl Devletinin gerek merkez gerekse ta ra te kilatlarnda nemli grevlere artk o unlukla Ermeniler getirilmi lerdir. Ermenilere sarayda verilen grevler arasnda Bezirganba lk, Saray Sarrafl , Darphane Nazrl , Baruthane Ynetimi, Padi ahn Ynetimi ahsi Hazinesinin leri, Kilerci ba lk, Elbise Odas Sorumlulu u, Saray Terzili i, Saray n aat

Memurlu u, Hassa Mimarl saylabilece i gibi, btn bunlara ek olarak baz memurluklarda da istihdam edildikleri bilinmektedir.7 Osmanl Devletinin gl oldu u dnemlerde mparatorluk iinde ya ayan unsurlar asndan bir sknt veya problemin varl ndan bahsetmek zordur. Fakat merkezi otoritenin zayflamasnn ardndan baz olaylarn meydana gelmeye ba lad n ve baz kprdanmalarn ba gsterdi ini grmekteyiz. zellikle batda meydana gelen nemli de i im ve geli meler bu co rafyayla ilgisi olan Osmanl Devletini de do rudan etkilemekteydi. Co rafi ke ifler ve Sanayi devriminin ardndan Avrupada nemli olaylar meydana gelmi ve ngiltere, Fransa, Avusturya, talya ve Almanya gibi emperyal nitelikte olan gl imparatorluk ve devletler dnya siyasasnda yerlerini alm lard. Ayrca Kafkaslarda Rusyann varl da hissedilir bir ekilde kendisini gstermekteydi. Avrupada Rnesans ve Reform hareketleriyle nemli bir sosyal de i im ya amakta, Fransz ihtilliyle birlikte de yeni pek ok akm ve ideolojiler ortaya kmaktayd. Osmanl Devleti ise bu geli melere yeteri kadar ayak uyduramamakta ve Avrupann gerisine d mekteydi. Btn bunlarn do al bir sonucu olarak Devletin merkez otoritesinin sarslmaya ve zayflamaya ba lad andan itibaren d devletlerce Osmanl tebaas arasnda nifak tohumlar atlmaya ba lanm ve baz gruplar devlete kar k krtlm lard. zellikle Avrupa devletlerinin takip ettikleri bu politika ark meselesi olarak bilinmekteydi. Avrupa devletleri Hristiyan halk koruma bahanesiyle Osmanl topraklarn, paralama, aralarnda payla ma ve dnyann de i ik blgelerindeki kolonilerini muhafaza etmeyi amalam lard. Bu glerin Osmanl

Yavuz zgldr, Ali Gler, Suat Akgl, Mesut Kro lu. Her Ynyle Ermeni Soykrm, Kara Harp Okulu Basmevi, Ankara, 2001, s. 31.

Hristiyanlar iin istedikleri imtiyaz, zerklik ve ba mszlk onlar iin de i mez bir politika olmu tu.8 Trkiyedeki Katolikleri genellikle Fransa, talya ve Avusturya; Protestanlar ngiltere, Almanya, A.B.D; Ortodokslar da Rusya himaye ediyordu. Bylelikle Gayr- Mslim unsurlar byk devletlerin karlar iin payla lm durumdayd. Rusya bo azlar ve stanbul ile Do u Anadoluyu ele geirmek iin Ortodoks ve Gregoryan Hristiyanlar; ngiltere Ortado u, Msr, Arabistan ve Iraktaki etkisini koruyup yaymak iin burada ya ayan topluluklar; Fransa ise ukurova, Lbnan ve Suriyedeki karlar gere i Katolik ve Gregoryanlar kullanyorlard.9 Osmanl Devleti de batl devletlerin bu tr politikalar kar snda mparatorluk ierisindeki birli i sa lamak, siyasi kar lklar ve isyan hareketlerine meydan brakmamak ve lke ierisindeki taleplerine cevap vermek amacyla reform niteli indeki baz nemli kararlar alm t. Bu kararlar ilan ederken de bu isteklerin d tan gelen tazyiklerle de il, kendi i dinamiklerinin etkisiyle alnm gibi bir imaj, d dnyaya vermeye al m t.10 1774 ylnda Osmanl Devletinin Rusya ile imzalad Kk Kaynarca Antla masna gre; Kafkaslardaki Kabartay arazisi Ruslara braklmakta ve Osmanl Hristiyan nfuzu zerinde onlara sz hakk verilmekteydi. Rusya 1801 ylnda Grcistan ilhak etmi , 1806 ylnn Aralk aynda Eflak-Bo dan olaylar yznden Osmanl ile sava a ba lam t. 1812 ylnda imzalanan Bkre dolay zor durumda kalan Osmanl, Rusyaya sava Antla mas baz topraklarn Ruslarn eline gemesine neden olmu tur. 1828 ylnda Yunan isyanndan am t. Bu sava ta Ruslar Erzuruma kadar gelmi lerdi. 14 Eyll 1829da imzalanan Edirne bar na gre, Karadeniz sahilindeki btn kaleler ile Ahska, Ahkelek ve Akur blgelerinden Osmanl ekilecek ve Grcistann Rus hkimiyetine girdi i kabul edilecekti. Bu antla ma ile Osmanlnn btn Kafkasya ile ili kisi kesiliyordu. Bu sava esnasnda

8 9 10

Yavuz zgldr, vd., a.g.e., s. 13-14. Yavuz zgldr, vd., a.g.e., s. 21. Erdal lter, Byk hanet Ermeni Kilisesi ve Terr, Turhan Kitabevi, Ankara, 2007, s.20,21.

Erzuruma gelen Rus ordusunu nmayi le kar layan saylar yakla k 100.000 civarnda olan blge Ermenileri sava tan sonra Erzurum ve Ele kird blgesiden Rusyaya gittiler. Bu arada kaybedilen blgelerdeki Mslman ahali de Osmanl ynetimini tercih etmi lerdi.11 Osmanl mparatorlu u Edirne bar ndan sonra Mehmet Ali Pa a isyan ile u ra makta ve onunla ba a kamamakta idi. Bu mcadele devam ederken Padi ah II. Mahmut vefat etmi , 1 Temmuz 1839da Abdlmecit tahta km t. 3 Kasm 1839 Pazar gn Mustafa Re at Pa a Glhane Hatt Hmayununu okuyarak Tanzimat- Hayriyeyi ilan ediyordu.12 Tanzimat Fermannn ilnndan sonra Osmanl lkesindeki menfi olaylar bir trl bitip tkenmek bilmiyor ve ilk tesirini de Lbnanda gsteriyordu. Ardndan da Makmt- Mukaddese13 meselesi ortaya km t. 28 ubat 1853 gn stanbula gelen Menikof* Bb- liye verdi i bir ltimatomla Makmt- Mukaddese meselesinin bir an nce Rusya lehine zmlenmesini ve Ortodoks kilisesinin imtiyazlar hakknda Rusyaya sa lam ve de i meyecek teminat verilmesini talep etmi ti. Osmanl Devleti, bu talebi reddetmi ve bunun sonucunda da Krm harbi ortaya km t. Rus ordularnn 3 Temmuz 1853 gn Eflak-Bo dana girmesiyle ba layan ve Krma intikal eden sava n, konumuz asndan, sadece Do u Cephesine de inmekle yetinece iz. Sava n ilanndan sonra do uda Abdlkerim Pa a Gmr ve Ahska istikametinde harekete gemi ancak 14 Ekimde Gmr nnde yenilerek Arpaay gerisine ekilmi ve ardndan da Karsa kadar gerilemi ti. Fakat Ruslarn Kars muhasara altna alp 29 Ekimde Karsa genel bir taarruz ba latmalar zerine Trkler kaleyi korumaya al sa da kalede ba gsteren alk sebebiyle 28 Kasm 1855te Kars, Ruslara teslim edilmek zorunda kalnm t.14

11 12

*
13 14

Kmuran Grn, a.g.e., s.85. Kmuran Grn, a.g.e., s. 85-86. Aleksandr Sergeyevi Menikof: Krm Sava nn ilk iki ylnda Rus kuvvetlerinin komutan. Makmt- Mukaddese; Kudste Hz. sa ve kilisesi, merkad- Meryem ve kilisesi gibi mahallerdir. zcan Yenieri, Krm Sava , Islahat Ferman ve Paris Bar Antla mas, Trkler C 12, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s.848.

Bb- li 18 ubat 1856 gn Glhane hattnn hkmlerini teyit eden Islahat Hatt Hmayununu ilan etmi ti Osmanl mparatorlu u, Islahat Fermann Paris konferansndan nce ne rederek bunu kendi inisiyatifiyle yapt n gstermek istemi tir. Fakat, Islahat Fermannn Gayr- Mslimleri memnun etti i pek sylenemez. Gayr- Mslimlere verilen haklarn en nemlileri devlet memuriyetleriyle mlk, asker mekteplere onlarn da girebilmelerine, kendi aralarndaki miras davalarnn patrikhanelerde grlebilmesi, resmi dil esasna mugayir olarak cinayet ve ticaret kanunlarnn ekalliyet dilleriyle de ne redilmesi, btn cemaatlerin iki er temsilciyle Meclis-i Vlda temsilleri ve mlkiyet haklarnn ilk defa olarak ecnebilere de ait olmas kararla trlm t. Bu fermanla askerlik mkellefiyeti, Fatih Sultan Mehmet devrinden itibaren verilen dini imtiyazlarla muafiyetlerin yeni artlarla telif edilmek zere yeniden tetkik edilmek mecburiyeti, papazlarn teden beri kendi cemaatlerinden hara eklinde aldklar keyf idatn ilgasyla ayl a ba lanmalar ve btn ruhn reislerin sadkat yemini ile mkellef tutulmalar gibi esaslar ok a r gelmi ti. olmu lard.15 1856 Islahat Fermanndan sonra Ermenilerin kendi aralarnda yaplan slahatlara taraf olmak konusunda e itli mcadeleleri olmu tu. Bu mcadeleler 1863 Ermeni Milleti Nizamnmesinin kabulnden sonra da devam etmi tir. Ancak bu i didi meler stanbula mnhasr kalm t. Anadoluda herhangi bir huzursuzluk gze arpmyordu. Geri 1862 ylnda Zeytunda bir ayaklanma olmu tu, fakat bu isyan o blgenin kendi zel artlarndan kaynaklanyor ve Anadolu da kan di er isyanlarla paralellik arzetmiyordu. O dnem Anadolusundaki sosyal hayata bakt mzda vatanda larn baz skntlar ierisinde olduklarn grmek mmkndr. Do uda e kylk artm hem Mslim hem de Gayr- Mslim e kylar halka e itli skntlar ya atyordu. Mslman eteciler, Mslim ve Gayr- Mslimlere saldryor, Ermeni ve Rum eteciler ise sadece Mslmanlar huzursuz ediyorlard. Yine bu dnemde, Ermenilerin de e itli skntlar ya adklar bizzat patrik Hrimyan tarafndan srekli olarak ikyet edilmekteydi. Bu
15

te bu

nedenlerle hem Mslimler hem de Gayr- Mslimler Islahat Fermannn aleyhinde

Kmuran Grn, a.g.e., s. 97.

ikyetler daha ok fermanlarla birlikte Ermenilerin baz hak ve imtiyazlarnn ellerinden alnmasndan kaynaklanyordu.16 24 Nisan 1877 de Rusya Osmanl Devletine sava am t. Bunun zerine Padi ah II. Abdlhamit de Gayr- Mslim tebayla birlikte btn Osmanl halkn sava a katlmaya a rm t. Ermeni Milli Meclisi Patri in teklifi zerine 7 Aralk 1877 tarihinde de Osmanl Devletinin yannda sava a katlmak zere askere yazlma karar ald. Ancak, 10 Aralkta Plevnenin d mesinin ardndan 18 Aralkta tekrar toplanan Ermeni Milli Meclisi bu defa Patrike ra men daha nce alm olduklar kararlarn iptal etmi lerdir.17 Rus ordularnn Edirneye kadar ilerlemelerinin ardndan Patrik Nerses (18741884) ki ilik bir Ermeni heyetiyle birlikte Rus Ordular ba kumandan Grandk Nicholas ile gr mek zere grevlendirilmi tir. Rus Ordular ba kumandannn huzuruna kan bu grup Osmanl Ermenilerinin Rus arna olan ba ll n bildirmi lerdir. Grandk Nicholas ve Rusyann stanbul eski bykelisi gnatief kendilerine Hazrlanmakta olan bar antla masna Ermenilerle ilgili zel bir madde konulaca szn verdi. Gerekten de imzalanan Ayastefanos (Ye ilky) antla masna (3 Mart 1878) Ermenilerle ilgili olarak 16. madde konuldu. Yukarda da anlatld gibi bu maddeyle ilk defa Ermeniler bir antla maya girdiler ve artk Ermeni Meselesi bu antla mayla uluslar aras bir sorun haline geldi. Antla ma metninde yeralan baz maddelerin kendi karlar asndan sknt do uraca n gren ngiltere ise hemen duruma mdahale ederek yeni bir antla mann imzalanmas iin Ruslarla gizli gr melere ba lad. Bu gr meler sonunda Rusya ile 30 Mays 1878 gn gizli bir ba kaantla ma imzaland. Bu antla mada Rusya, Balkanlarla ilgili hkmn de i tirilmesini kabul etti. Fakat Do u Anadolu ile ilgili maddelerin de i tirilmesine yana mad. Do u Anadolu zerindeki Rus nfusunun ngilterenin Asya topraklar zerindeki karlarna ters d t n bilen ngiltere, Osmanl Devleti ile 4 Haziran 1878 tarihinde Kbrs Antla masn imzalad. Bu Antla maya gre; Kars, Ardahan ve Batumu ele geiren Rusya, Osmanlnn Asya topraklarndan bir ksmn eline geirmeye al rsa, ngiltere, Osmanl Devletinin yardmna ko acakt. Buna kar lk
16 17

Kmuran Grn, a.g.e., s. 119. Kmuran Grn, a.g.e., s. 123-124.

olarakta, Osmanl Devleti Kbrs Adasnn ynetimini geici sreyle

ngilizlere

brakacakt. Ayrca Osmanl Devleti Gayr- Mslimler iin slahat yaplaca hususunda ngiliz hkmetine sz vermekteydi. Fakat bu madde ile ngiltere, Osmanl Devletinin ii lerine kar abilece i hukuki bir dayanak elde etmi oluyordu.18 ngilterenin Osmanl Devleti ve Rusyay Berlinde bir kongre dzenlemeye ikna etmesinin ardndan Osmanl Ermenileri de yo un bir faaliyetin ierisine girmi lerdir. stek ve arzularn bildirmek amacyla ngiltere Bykelisi Layard ziyaret ederek, Bulgarlar gibi kendilerine de zerklik verilmesini talep etmi lerdir. Ayrca da Mslmanlarla Ermenilerin artk bir arada ya amalarnn mmkn olmad n iddia etmi lerdir. Btn bunlardan ba ka Patrik Nerses, Avrupaya bir heyet gndermi ve bu heyet de e itli Avrupa ba kentlerinde baz gr meler yaptktan sonra Berline gelmi tir. Fakat Ermeni heyeti kongrenin yapld binaya alnmam sa da ancak bu heyet Ermeni istek ve iddialarn ieren bir belgeyi kongre yelerine iletmeyi ba arm tr. Patrik Nerses de 30 Haziran 1878 gn stanbuldaki ngiliz bykelisini yeniden ziyaret etmi ve bir Ermeni projesinin kongreye sunuldu unu ve bunun desteklenmesini talep etmi tir. Bykeli de Ermenilerin dil ve iyi bir ynetime kavu malar iin, ellerinden geleni yapmakta olduklarn sylemi tir. Btn bu aba ve gayretlerin ardndan Berlin Antlma masna Osmanl Ermenileriyle ilgili 61. madde eklendi. Bylece Ermeni meselesi uluslar aras bir sorun haline geldi. Bundan sonradr ki Ermeni kprdanmalar ve silahl ayaklanmalar grld.19 Osmanl Dnemi Sivas Ermenileri Bir nceki ba lkta ana hatlaryla Berlin Kongresine kadar ki Osmanl-Ermeni ili kilerini vermeye al tk. Burada ise konumuzun esasn te kil eden Sivas Ermenilerinin, tarihi sre erevesinde, Osmanl Devletiyle olan ili kilerini ksaca ele almaya al aca z. Fakat Osmanl dneminde Sivas vilyeti ve Sivas Ermenileriyle ilgili herhangi bir al mann olmamas sebebiyle daha ok Sivas Ermenilerinin sosyal, kltrel ve ekonomik durumlarn ksaca aklamaya al aca z.
18 19

Bilal N. im ir, ngiliz Belgelerinde Osmanl Ermenileri (1856-1880), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1986, s. 24; Ahmet Eyicil, Siyasi Tarih, s.196-198. Bilal N. im ir, a.g.e., s. 29.

1398 ylnda Kad Burhaneddinin Sivas yaknlarnda Akkoyunlulara yenilerek esir d mesi ve ldrlmesinin ardndan ehir halk topraklarn Akkoyunlu hkmdar Karaylk Osman Beye vermek istemediler ve direndiler. Osman Beye kar Tatarlardan yardm istediler. Ancak bunlarn da yenilerek geri ekilmesinden sonra ehrin ya malanmasndan korkan halk Osmanl Padi ah Yldrm Byezida haber gnderdi ve onun ehri teslim almasn istedi. Bunun zerine Yldrm Byezid, byk o lu Sleyman elebiyi mhim bir kuvvetle Sivasa gnderdi. Osmanl kuvvetleri Karaylk Osman Beyin kuvvetlerini ma lup ettiler ve Sivas teslim aldlar. Bylece 1398 ylnda Sivas, Kayseri, Tokat, Niksar blgeleri Osmanl hkimiyetine geti. Byezid de o lu Sleyman elebiyi bu blgeye vali olarak tayin etti. Yldrm Byezidin 1402 Ankara Sava nda Timura yenilmesinin ardndan Osmanl Devleti Fetret Devrine girdi. Bu dnemde Sivasn hkimiyeti tekrar, Kad Burhaneddinin damad Mezid Beye geti. Mezid Bey Timurdan me ur alarak ehre hakim oldu. Fakat daha sonra Osmanl Devleti 1408 ylnda tekrar Sivas ehrine hkim oldu.20 Timur felaketiyle Sivas ehri her bakmdan byk bir tahribat grd, sosyo-ekonomik ve demografik adan ehirde byk oranda ykm ya and.21 Sivas blgesi iin XVI. asr i kar klklar, isyanlar ve ya malarn ya and bir dnem oldu. II. Byezid dneminde ba layan bu tr hareketler, ehzade mcadeleleri yznden yayld ve bu dnemde ortaya kan ah Kulu isyan, Antalyadan Sivasa kadar olan blgede byk bir katliam ve tahribata sebep olmu tu. 1514 ylnda Yavuz Sultan Selimin kazand aldran Sava , Anadolu zerinde emelleri olan Safevilere byk bir darbe indirdi ve blge bir durulma ierisine girdi. Ancak XVI. ve XVII. yzyllarda de i ik zamanlarda toplumsal ve ekonomik sebeplerle ortaya kan Celli isyanlar da Anadolu halknn zaten var olan skntlarnn artmasna, bu blgede Osmanl Devletinin ranla ve isyanlarla srekli mcadelesine sebep oldu. XVI. ve XVII. yzyllarda Sivas blgesini nemli lde etkileyen isyanlar ve i kar klklar, XVIII. ve XIX. asrlarda da e kyalk hareketleri eklinde devam etti.22 Fakat genel

20 21 22

mer Demirel, Osmanl Dnemi Sivas ehri ve Esnaf Te kilat, Sivas Belediyesi Kltr Yaynlar, Sivas, 1998, s.8-9. mer Demirel, Osmanl Dnemi Sivas ehri Makaleleri, Sivas Valili i l Kltr ve Turizm Mdrl Yaynlar, Sivas, 2006, s.183. mer Demirel, 1998, a.g.e., s.14.

olarak Osmanl Devletinin yklma srecine girdi i XIX. yyn ortalarna kadar ehirde nemli geli meler ya and ve halk genelde sakin bir hayat srd.

Demografik Adan Ermeniler

Osmanl Dneminde Sivas ehriyle ilgili ilk nfus istatistikleri, 1454 tarihinden itibaren sk sk yaptrlan Tahrir defterlerinden kolayca anla labilmektedir. 1454 ylna ait Tahrirde ehirde toplam 567 hane (yakla k 3000 ki i) kaytl olup bunun yardan fazlasnn Gayr- Mslim Ermenilerden olu tu u anla lmaktadr. zellikle Ermenilerin Palas, Meksat, Kesi , Zilkar, Bazar, Kesi Mehter, Nurmu Kesi ismiyle kaytl alt mahallede oturduklar tespit edilmi tir. Ancak bu dnemde ilgili btn Seluklu ve Osmanl ehirlerinde grld gibi dikkatlerden kamayan bir husus da Mslim ve Gayr- Mslimlerin ayr ayr mahallelerde oturmalar ve genelde mahallelerin cami ve kiliselerin etrafnda toplanm olmasdr. Anadoluda Celli isyanlarnn patlak vermesinin ardndan Sivas nfusunda bir art gzlemlenmi ve yeni mahalleler kurulmu tur. ehrinin

te bu mahallelerde

Mslim ve Gayr- Mslimlerin ayn mahallede oturduklar ve birbirlerine kom u olduklar kaynaklarn verdi i bilgilerden anla lmaktadr.23 1831 tarihli Osmanl genelinde yaplan ilk nfus saymnda Sivas ehir merkezinde o unlu u Ermeni olan Gayr- Mslimlerin says 9.000 civarndayd. Bu dnemde Ermenilerin en yo un olarak ya adklar mahalleler; Hoca mam, Cami-i Kebir, Bazar, Khne Civan, Sar eyh, ryn- Mslim, ryni Zimm, Ksedere-i Zimm, Akde irmen, Kilise, A ca Blge, Ece, rtlpnar, Baldr Bazar, Kk Bengler, Kk Minare, Temrcler Ard ve Bab- Kayseridir. Bu dnem Sivas nfusuyla ilgili di er kaynaklarn verileri farkllk gstermekle birlikte nfusun 25.000-43.000 arasnda de i ti i; bu nfus da Ermenilerin nfusunun ise 6.000-9.000 arasnda de i ti i gzlemlenmektedir. Gnmze kadar Sivas ehrinin nfusu zellikle Cumhuriyetin son yllarna kadar olduka hzl artm buna ters olarak da, Gayr- Mslim nfusu zellikle Birinci Dnya Sava ndan sonra hzl bir ekilde d m ve son yllarda neredeyse hi kalmam tr. Sivas vilyetindeki Mslman ve Gayr- Mslim unsurlarn nfusuyla ilgili daha

23

mer Demirel, 2006, a.g.e., s.134-135.

10

ayrntl incelemeyi ileri blmlerde ayr bir ba lk olarak ele alaca mzdan imdilik bu kadar de erlendirmenin yeterli oldu u kanaatindeyiz.24 Ekonomik ve Sosyo-Kltrel Adan Ermeniler Osmanl dnemi Sivas Ermenileriyle ilgili yaplm olan ara trmalarda; ehirde baz meslek kollarnn retim ve hizmet sektrnde faaliyet gsterdikleri ve bu meslek kollaryla u ra anlardan yarya yaknnn Gayr- Mslimler ve zellikle de Ermenilerden olu tu u anla lmaktadr. Sicillerde tesbit edilen 915 esnafn 507si Mslman, 408i ise Gayr- Mslimdi.25 Burada dikkati eken en nemli husus; baz meslekleri yalnzca Gayr- Mslimler, bazlarn yalnzca Mslmanlar, bazlarn ise hem Mslmanlar hem de Gayr- Mslimlerin icra etmi olmalardr. Balmumculu u, Dlgerlik, Hekimlik, Kalayclk, Kuyumculuk, Yemenicilik vs. yalnzca Ermenilerin u ra t mesleklerdir. Yalnzca Mslmanlarn u ra t meslekler ise; Abaclk, Arabaclk, A lk, Bahvanlk, Balklk, Barutuluk, krklk, Debba lk, Ekmekilik, Hamamclk, Kebaplk, Mcellidlik, Nalbandlk, Ya clk, Yo urtuluk gibi mesleklerdir. Ayrca hem Mslmanlarn hem de Ermenilerin yaptklar meslek alanlar ise; Arpaclk, Bostanclk, ubukuluk, Hurdaclk, Katrclk, Kazazlk, Terzilik, Tccarlk, Tuzculuk vs.dir.26 Sosyo-kltrel adan ise Sivas Ermenilerinin Vilyet dare ve Vilyet Umumi Meclisinde ye olarak bulunduklarn grmekteyiz. 1911 ve 1912 Sivas Vilyet Umm Meclisi ba kanla birlikte onbe yeden olu makta ve yelerin yedi tanesi Sivas merkez ve sancaklardan gelen Gayr- Mslim ve o unlukla da Ermenilerden olu maktayd. Ayrca . ve . Me rutiyet meclislerine Ermeni milletvekilleri de temsilci olarak katlm lard. Osmanl lkesinin genelinde oldu u gibi Sivas Ermenilerinin de dini inan ve ibadetlerinde byk bir hrriyete sahip olduklar kaynaklarda belirtilmektedir. Sivasta e itli dnemlerde farkl zelliklere sahip saylar be ila dokuz arasnda de i en kilise
24 25 26

mer Demirel, Ho gr Toplumunda Ermeniler, C III, Erciyes niversitesi Yayn, Kayseri, 2007, s.495,496. mer Demirel, 1998, a.g.e., s. 63. mer Demirel, 2006, s.186-187.

11

vard.27 E itim faaliyetlerinde de benzer bir zgrl e sahip olan Ermenilerin XIX. yzylda Sivasta onikisi Gregoryanlarn ve sekizi de Protestanlarn olmak zere yirmi temel e itim kurumu vard. Ayrca kltrel hayat yanstan iki matbaa, oniki gnlk gazete ve onbe dergi ve binleri a an kitap basklarnn mevcut oldu u grlmektedir. II. Me rutiyetten sonra onbe Ermeni yayn organndan bahsedilmektedir.28 Sivastaki Osmanl-Ermeni ili kilerinin bozulmaya ba lad dnem, zellikle Osmanl Devletinin yklma srecine girdi i ve 1877-78 Osmanl- Rus sava nn ardndan imzalanan Berlin Antla masndan sonraki dnemdir. Sebeplerini ilerideki blmlerde etraflca incelemeye al aca mz unsurlarn da etkisiyle Osmanl Trkiyesindeki Mslim ve Gayr- Mslim vatanda larn aras bozulmu , isyan ve arp malar birbirini takip etmi tir. Sivas vilyeti Osmanl Devletinde Ermenilerin yo un olarak ya ad nemli merkezlerden biriydi. Sivas Ermenileri genel olarak ehir ve kasaba merkezlerinde ya yorlard. Ermenilerin ya ad baz kyler varsa da Ermeni nfusun byk blm ehirlerde hayatn devam ettiriyor ve genel olarak da ticaret ve zanaatla u ra yorlard. Son olarak burada Ermenilerin ya ad ehir, ky ve kasabalar vererek konuyu burada bitirmek istiyoruz. Sivas Vilyeti Sivas, Tokat, Amasya ve Karahisar- olu uyordu. Sivas sanca ; Merkez kaza, arki Sancaklarndan

ark la, Yldzeli, Hafik, Zara, Divri i,

Darende, Grn, Kangal, Aziziye ve Hamidiye (Bnyan)dan olu uyordu. Sivas ehrinde nfusun te birine yakn Ermenilerden meydana gelmekteydi. Sivas ehrine ba l Ermenilerin ya ad kyler ise; Pirkinik (ayboyu), han ( han), inkrek (Esenyurt), Kaldi ve Akkaya idi. Sivasn batsnda yer alan Yldzeli kazasnn merkezi Yenihanda da yakla k olarak 1.000 Ermeni ya amaktayd. Bu kazada Ermenilerin yo un olarak ya adklar ky ise Kavak ky idi. Sivasn 35 km. do usundaki Hafik kazasnn merkezi Kohisardr. Bu kazaya ba l Ermeni kyleri ise Tuzhisar (A dk),
27

28

mer Demirel, 2006, a.g.e., s. 189, Osman Kker, 100 Yl nce Trkiyede Ermeniler: Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonundan Kartpostallarla, Birzamanlar Yaynclk, stanbul, 2005, s.224. Demirel mer, 2007, a.g.e., s.500-501.

12

Akpnar (Pragn), Bahecik (Bardizag),

stanoz, Gevre (Durulmu ), Dzyayla

(Khorokhon), Alren (Ktn), Sarhasan, Tav anl, Bayralt (Todorag-Kiliseky), Yarhisar, Gamis veya Kemeris, Gavdara ya da Gavraz, Govdun-Kmes, Khandzar ya da Khansar, Khorsana veya Korsena, Prapert, ahin (Cencin), Tma Torossi veya Divegse, Vo novid ve Yenice (Fre ed)dir. Daha do udaki Kogiri kazasnn merkezi Zarada 3.000 civarnda Ermeni ya amaktayd. Kazaya ba l kyler ise Karhad, Keiyurdu, ayky ve Miadundur. Ermenilerin kalabalk oldu u di er bir kaza da ark ladr. Buraya ba l Temecik, Yapaltun (Gm tepe), Karapnar, Lisanl (Kmrkaya), Karagl, Alakilise (Eskiyurt), epni, Dendil, Burhan, Tekmen ve Pa aky ise Ermenilerin ya ad kylerdir. Gemerek kazas da nemli bir Ermeni nfusunun ya ad nemli kasabalardan biridir. Topa, Kurtlukaya, Kantaroz (Bo azdere), Patrenos (evirme) ve Gazima ara, Ermenilerin ya ad kylerin ba lcalardr. Divri i kazasnda 1914 Osmanl nfus saymna gre 8.354 Ermeni ya yordu. 12.000 ki ilik kaza merkezinin te biri Ermenilerden meydana gelmekteydi. Hurnavil (Maltepe), Gamsa (Kesme), Zmara (Bugn Erzincan lie ba l Altnta ), Pingyan (Adatepe), Armutag (Kavaklsu), Ar u an veya Ar in, Gresin, Mrvana, Odur (Kayaburun), Palanga, Pargam (Uzunkaya), Sincan, Surp Hagop ky kazann di er Ermeni yerle keleriydi. Sivasn gneyinde bulunan Kangal kazasnda 1.000 kadar Ermeni ya amaktayd. Kangaldaki en byk yerle im yeri Ula ve Manclkt. Ma ara ( nkonak), Yarhisar, Komsur ve Bozarmut, Kangaln Ermenilerin ya ad di er kylerdi. Dar bir vadide birbirinden uzakta mahalleler halinde kurulmu olan Grn kaza merkezinde nemli bir Ermeni nfusu vard. Karahisar, Kavak ve Kararen Grnn yaknndaki nemli Ermeni kyleriydi. Grnn gneydo usundaki Darende kaza merkezinde 2.000 civar Ermeni ya amaktayd. Kazaya ba l A adi (Gnpnar) ky Ermenilerin ya ad nemi bir kyd. Sivasn gneyinde yer alan Aziziye kazasnda 1000 kadar Ermeni ya amaktayd. Sivas Vilyetinin gneybatsnda yer alan Hamidiye (Bnyan) kazasnda 1000 civarnda Ermeni ya amaktayd. Gigi, Svgn, Saro lan ve Erkek Ermenilerin ya ad kylerdi. Tokat sanca ; Tokat, Erbaa, Zile ve Niksar kazalarndan olu uyordu. Tokat ehrinin te biri kadar Ermeniydi. Bizeri, Endiz, Biskincik, Varaz, Tahtaba ,

13

Yartm , Kervansaray, iftlik, Keda az, Bolis, Pazar, Krikoris ve Gesarya kyleri Tokat kazasnda Ermenilerin yerle ik oldu u kylerdi. Erbaaya ba l ozlar veya o khod, Ayvaz, Sarkaya, Sa aral ya da Sgarhall, Cebrayil Ermenilerin ya ad kylerdi. Zileyle birlikte Zileye ba l Kapa z ve Karameze ya da Karame e ky Ermenilerin ya ad yerlerdi. Amasya, Merzifon, Kpr, Mecitz, Ladik, Havza ve Gm hacky kazalarndan olu an Amasya sanca nda Osmanl nfus saymna gre 25.450 Ermeni ya yordu. Amasyada Savadiye ve Dere Mahallesi Ermenilerin ya ad mahallelerdi. Ermenilerin yo un olarak ya ad ikinci yer Merzifondu. Merzifona ba l Korky ve Yenice Ermenilerin ya ad kylerdi. Kpr kazasnda 1.500 kadar Ermeni ya yordu. Mecitznde 800 kadar Ermeni, Ladik kazasnda 300 civarnda Ermeni, Havzada 350 kadar Ermeni ve Gm hackyde ise 4.000 civarnda Ermeni ya amaktayd. Ladik kazasna ba l Yarmcaky de Ermenilerin ya ad yerlerden biriydi. Merkez kazayla beraber Su ehri, Hamidiye, Koyulhisar ve Alucra kazalarndan olu an Karahisar- ark sanca Ermenilerin ya ad yerlerden di eriydi. Sancak merkezinde Ermeniler iki mahallede toplanm lard. Kalenin ete indeki Yukar Mahalle ve daha ok zengin Ermenilerin ya ad Kopeli veya Bahe mahalleleri, Ermenilerin ya ad mahallelerdir. Tamzara, Dziberi (Akbudak), Ane i, Buseyid, rdak ebinkarahisar kazasnda Ermenilerin ya ad kylerdir. Su ehri kasabasnda nemli bir Ermeni nfusu vard. A a Adzbder, Yukar Adzbder (Aknclar), Sis (atoluk), Prk (Ye ilyayla), M agnots, Gtanots-Krtanos-Kirtanos, Alamunik (Ya layr), Gra, Sevindik, Abana (Gllce), Yeniky, Tmluc veya Dml (iekli), A vanisA anos, Kome dun, A ravis, Hamam Su ehrine ba l Ermeni yerle im birimleriydi. Sanca n di er kazalarnda ise ok az sayda Ermeni vard. Mesudiyeye ba l Mahmat ky Ermenilerin ya ad yerdir. Burada dikkatimizi eken en nemli husus btn ehir ve kasabalarda Ermenilerin genellikle Mslmanlarla farkl mahallelerde oturmalardr. Birka kyn haricinde farkl kylerde ya am lardr.29

29

Osman Kker, a.g.e., ss.224-229.

14

B R NC BLM ERMEN MESELES N N ORTAYA IKI I 1.1. Ermeni Meselesinin k Sebepleri 1.1.1. Kilisenin Etkisi Ermeni patrikhane ve kiliseleri, Ermeni milletinin her dnemde bir Cemaat olarak din oldu u kadar dnyev hayatlarn da dzenleyen bir kurumdu.30 zellikle Osmanl Devletinin son dnemlerinde Osmanl Ermenilerinin ba olan Patrikhanelerin takip etmi olduklar Politikalarn, Ermeni milliyetili inin ve ayrlkl nn geli mesi ve yaygnla masnda nemli bir etkisi olmu tur. zellikle Emiyazin Katogikoslu unu nfuzu altnda bulunduran Rusya, Osmanl Ermenileri ve Ortodoks Hristiyanlar zerinde baz haklar iddia etmi tir. ngiltere ve Fransa gibi Avrupal di er byk devletler de Ermeni kilisesinin bu nfuzundan yararlanmak suretiyle Ermeni sorunlaryla alakadar olmaya ba lam lardr. 1862 ylnda Osmanl Devletinin kabul etti i Ermeni Milleti Nizamnmesi Ermeni kilisesisinin daha da n planda olmasna zemin hazrlam tr. Daha nceden baz hak ve yetkilere sahip olan Ermeni Kilisesi, bunu ba mszlk yolunda nemli bir adm saym ve daha fazlasn elde edebilmek iin yo un bir aba ve gayretin ierisine girmi tir.31 Rusyadan nemli bir destek alan Patrik Hrimyan (1869-1873) bu yolda faaliyetlerine ba lam , Vanda Van Kartal, Mu ta Mu Kartal isimli gazeteler karm tr. Fakat Patrik Hrimyann bu tr a r ve ayrlk faaliyetlerini gren baz Ermeniler Hrimyana tepki gstermi ve Patrik Hrimyan da 1873 ylnda istifa etmek zorunda kalm tr.
32

Daha sonra Patrik olan Nerses Varjabetyan (1874-1884)da ayn ve artk

politikay takip etmi , bu konuda ngilizlerin deste ini almaya al m

Trklerle bir arada ya amann zor oldu unu iddia etmi tir. Varjabetyann lmnden sonra Harutyan Vehabetyan (1884-1888) patrik olmu tur. Vehabetyan kendisinden
30 31 32

Yavuz zgldr, a.g.e., s.137, vd. Abdurrahman Kk, Ermeni Kilisesi ve Terr, Ermeni Ara trmalar 2. Trkiye Kongresi Bildirileri, C II, ASAM, Ankara, 2007, s.741. Erdal lter, Ermeni Kilisesi ve Terr -Tarihi Seyir-, Turhan Kitabevi, Ankara, 2007, s.23,24.

15

nceki Patriklerin aksine Osmanl Devletine ba l kalmann Ermeni milleti iin ve lkenin huzuru iin daha mantkl oldu una karar vermi ve siyasi meselelerden uzak durmaya al m tr. Fakat Ermeni rgtleri Patrikin bu tavrndan rahatsz olmu lar ve onun istifa etmesine sebep olmu lardr. Harutyan ve Habetyann ardndan Horen A kyan (1888-1894) Patrik seilmi ve bu dnemde Ermeni kilisesi artk Komitaclarn bir merkezi ve silah deposu haline gelmi tir.33 1881-1882 yllarnda Patrikhanenin Ermeni terr rgtlerine olan deste inin ak bir ekilde fark edilmesinin ardndan, Sivas Valisi durumu Dhiliye Nezaretine ifreli bir yazyla bildirmi tir. Valinin dikkat ekti i hususlar arasnda Patrikhanenin din grevlilerini isyana te vik etmesi, isyanda yer almayanlarn grevlerinden uzakla trlmas, Ermenilerden e itli adlar altnda yardm toplanmas, askerlikten kurtulmalar amacyla Ermeni genlere Diyakos verilmesi ve komitalar kurdurulmas yer almaktadr. Kilisenin silah deposu haline getirilmesiyle ilgili ilk haber Erzurumdan gelmi tir. zmirliyann Patrik seilmesi Komitac Ermenileri olduka sevindirmi , Zeytun ve Sasun isyan ve Osmanl Bankas olay bu Patri in dneminde olmu tur. Patrik de bu olaylara ak destek vermi Ermenilerin kayglanmasna sebep olmu ve bu da isyanclar a r bir ekilde cesaretlendirmi tir. Patri in ve kilisenin olaylarn ierisinde yer almas baz ileri gelen ve onlarn basksyla Patrik zmirliyan zmirliyann istifasnn ardndan grevinden istifa etmek durumunda kalm tr.

Malachia Ormanyan Patrik olmu tur (1896-1908). Ormanyan, Ermenilerin menfaatinin Osmanl ynetiminde oldu una inanan birisiydi. Patrik seilir seilmez Osmanl Devletine olan ba ll n bildirmi ve Ermenilere kar sarslan gveni yeniden tesis etmeye al m tr. Ormanyann bu tavrndan rahatsz olan baz Ermeniler onu istifaya zorlam ve Patrik Malachia Ormanyan 1908 ylnda grevinden istifa etmi tir.34 Burada, zellikle 1913 ylnda Patrikli e getirilen Zaven Eghiyandan (19131916) bahsetmemiz yerinde olacaktr. Patrik Zavenin ba msz bir Ermenistan iin rgtler kurdu u, Rumlarla i birli i yapt , Osmanl Devletinin payla lmas toplantlarna katld ve btn bunlarn sonucunda da 1916 ylnda Ba data srgn

33 34

Abdurrahman Kk, a.g.m., s.742. Abdurrahman Kk, a.g.m., s.742,743., Erdal lter, a.g.e., s.35,36.

16

edildi i bilinmektedir. Ancak orada da zararl faaliyetlerine devam etmi ve Mondros Mtarekesinde Trk devleti aleyhine propoganda faaliyetinde bulunmu tur.35 XIX. yzyla kadar Osmanl Devletinde Ermeni sorununun olmad n daha nce de ifade etmi tik. Fakat Osmanl Devletinin k srecine girmesinin ardndan zellikle emperyalist batl devletler ve Rusyann Osmanl Devleti zerindeki emelleri ve karlar, onlarn mparatorlu un bir paras olan gayr- Mslim unsurlarla ilgilenmelerine yol am tr. Ermeni eteleri de her trl yolu deneyerek Ermeni Kilisesini kendi yanlarna ekmeye al m lardr. Fakat tm bu u ra lara ra men Anadoludaki kiliselerin byk o unlu una sa duyu hkim olmu ve terr, Ermeni halk arasnda istedi i deste i bulamam tr.36 Ancak yukarda da ifade etti imiz gibi baz patrikler, piskoposlar ve din adamlar, bu mcadelede saf tutmu lardr. Ermeni sorununun bymesi, uluslar aras bir sorun haline gelmesi, isyan ve terr faaliyetlerinin meydana gelmesinde nemli bir etken olmu lardr. Hatta bazen isyann ba aktr olmu lardr. rne in Sivas Vilyetine ba l Hafik kazasnn Tuzhisar nahiyesinde, ihtillcilerin en byk yardmcs Papaz Asador olmu tur.37 1.1.2. Misyoner Faaliyetlerinin ve Yabanc Okullarn Etkisi Afrikada faaliyet gsteren bir topra mz vard. ngiliz misyonerine Afrikal bir ihtiyarn

syledi i siz memleketimize geldi iniz zaman sizin mukaddes kitabnz, bizim de imdi ise bizim kitabmz, sizin de topra nz var.38 sz bizim burada anlatmak istedi imiz d nceyi en gzel biimde ifade etmektedir. De i ik etnik kkene ve dini inanca sahip unsurlarn bir arada ya ad geni topraklara sahip olan Osmanl Devleti, misyonerlik faaliyetleri iin olduka uygun bir zemine sahipti. nk aznlklara verilen geni haklar ve yabanclara verilen kapitlasyonlar, misyonerlerin Osmanl Devletindeki faaliyetlerini kolayla tran
35 36 37 38

Abdurrahman Kk, Ermeni Kilisesi ve Trkler, Anda Yaynlar, Ankara, 2003, s.113. Abdurrahman Kk, a.g.m., s.743-744. Mehmed Hocao lu, Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, Anda Da tm, stanbul, 1976, s. 266. Ahmet Gndz, Osmanl Devletinde Yaplan Misyonerlik Faaliyetleri ve Ermeni Meselesinin Do u u, Geli mesi, Trk Dnyas Ara trmalar, Say:128, 2000, s.111.

17

etkenlerdir. Osmanl Devletinin sahip oldu u zenginliklerden istifade etmek isteyen batl devletler, misyonerlik faaliyetlerine byk nem ve destek vermi lerdir. Bu amala Osmanl topraklarna ilk gelenler Fransz misyonerleridir. 16. yzyldan itibaren Fransz misyonerleri Anadolu ve Osmanl topraklarnn de i ik blgelerinde faaliyetlerini gerekle tirmek iin e itim, sosyal ve kltrel bir takm messeseler kurmu lardr.39 zellikle Cizvit misyonerleri, Asya Trkiyesinde yo unla m lar ve bu blgede birok okul ve e itli messeseler kurmu lardr. Mesela Cizvitlerin Sivas Vilyetinde toplam alt misyoner okulu ve bunlarn 910 rencisi oldu u tespit edilmi tir. Misyonerler, Osmanl topraklarna geldikleri zaman sadece e itim- retim faaliyetleri ve dini faaliyetlerde bulunmam , ayn zamanda sosyo-kltrel baz etkinlikleri de gerekle tirmi lerdir. Mesela sa lk ocaklar, hastaneler, dil okullar, ktphneler, matbaa ve yetimhne gibi birtakm sosyal messeseleri de kurmu lardr.40 Osmanl Devletinde misyoner faaliyetlerini yrten di er Hristiyan mezhebi Protestanlardr. zellikle Amerikallar, Osmanl Devletine misyonerlik amal gelen en son te kilat olmalarna ra men en fazla etkiyi brakm ve en iyi organizasyonu sa lam lardr. Amerikal misyonerler zelikle Anadolu zerinde yo unla m lardr. Bu ba lamda en gl misyoner rgt American Board olarak tannan American Board Of Commissioners For Foreign Missionsdr. 1820 ylnda zmire gelen Pleny Fisk ve Levi Persons misyonerlik al malarna ilk olarak burada ba lam lardr. Ardndan da stanbul, Trabzon, Erzurum, Antep, Sivas (1851), Adana, Merzifon (1852), Diyarbakr, Kayseri ve Harputta faaliyetlerine ba lam lardr. Bu rgtler kurduklar misyonlarn yannda atklar ilk, orta ve yksek derecede okullar, matbaalar, hastane, yardm kurulu laryla ok ynl bir faaliyetlerin ierisine girmi lerdir. Daha ok gayr- Mslim rencilerin e itim grd bu okullar din propagandasnn yo un olarak yapld milliyetilik akmlarnn aznlklara a lanmaya al ld birer kurum haline gelmi ti. Osmanl Devleti kapitlasyonlar sebebiyle buralara mdahale edemedi i gibi e itim ve retimi sa layan yeterli mektebin olmamasndan dolay da bu okullar Anadolunun drt bir
39 40

Ayten Sezer, Osmanl Dneminde Misyonerlik Faaliyetleri, Yeni Trkiye, Yl:7, Say:38, 2001, s.949-952. Ayten Sezer, a.g.e., s.949.

18

yannda yaylma imkn elde etmi lerdi.41 Bu sayede de gerek patrikhanenin ve gerekse misyonerlerin am oldu u kolejlerde Ermen genleri Fransz devriminin milliyetilik ilkesi ile tan m lard. Ayn zamanda snflarda bunlara Ermeni co rafyas, edebiyat ve efsanele tirilmi tarihleri retildi.42 Byle bir e itimin de milliyeti ve ayrlk bir neslin ortaya kmasna sebep oldu u bir gerektir. Mesela; Merzifonda Ermeni meselesi 1892 ylnda ba lamasnn ardndan, olaylarn odak noktasnn Merzifon Amerikan Koleji oldu u belirlenmi tir. Merzifon htill Komitasnn yeleri Karabet Tomaiyan ve Ohannes Kayayan kolejde grevli idi. Yaplan incelemeler sonucunda ihtillcilerin kulland pankart, bildiri gibi dokmanlarn kolejin matbaasnda hazrland tespit edilmi ti. Osmanl yetkilileri bu meselenin tetkikini isteyince kolej binalar yaklm . Fakat daha sonra yaplan incelemelerde yangnn ierden kt tespit edilmi ti.43 Atklar okullarda okutulan ders kitaplar ile Ermeniceyi, Ermenistan tarihini, co rafyasn ve edebiyatn reterek genlerin szde milli uurlarnn uyandrlmasn sa lamaya al m lardr. Ayrca konsoloslar marifetiyle lkeye soktuklar ayrlk fikirleri ieren gazete, dergi, kitap, harita ve benzeri yaynlar vastasyla da bu fikirlerin benimsenmesini ve daha da yaygnla masn sa lam lardr. Bundan ba ka genlere hrriyetin ancak kan dklerek elde edilece i ynnde telkinlerde de bulunmu lardr.44 Smrge sisteminin ncs gibi grev yapan misyonerler, Ermeni halkna Ermeni olduklar bilincini a layarak onlarn Osmanl Devletinden kopmalarn sa lamaya al m lardr. Bu amala da Ermenilerin dini, kltrel ve sa lkla ilgili konularna e ilmi ; ibadethaneler, okullar, ktphaneler, hastaneler ve sosyal dernekler am lardr.45

41 42 43 44 45

Ayten Sezer, a.g.m., s.956-958. Kmuran Grn, a.g.e., s. 121. Erdal Akses, Osmanl Devletindeki Misyonerlik Faaliyetleri ile lgili Bir De erlendirme, Yeni Trkiye, Yl:7, Say:38, 2001, s. 943-944. Ayten Sezer, Ermeni Meselesi ve Misyonerler, Yeni Trkiye, Yl:7, Say:38, 2001, s. 963966. Feridun Eser, Ermeni rgtlenmeleri ve Komitaclk Hareketleri, Yenigediz Matbaas, Ktahya, 2007, s.70.

19

1.1.3. Batl Devletlerin Etkisi Osmanl Devletinde Ermeni sorununun ortaya kmasnda hi phesiz byk devletlerin nemli bir etkisi olmu tur. Gl devletlerin deste ini alarak bir bir ba mszlklarn ya da muhtariyetlerini elde eden di er gayr- Mslim unsurlar gren Ermeniler, hedeflerine ula abilmek iin benzer bir yol takip etmeye al m lardr. Zira yalnz ba larna hedefe ula malar pek mmkn gzkmemekteydi. Osmanl Devletinin co rafi ve stratejik durumunun farknda olan byk gler de Ermenileri kullanarak amalarna ula may d nm lerdi.
46

zellikle Osmanl Devletinin XIX. yzyln son

eyre inden itibaren gten iyice d mesi ve devletle ilgili ciddi sorunlarn ortaya kmasndan sonra byk gler Osmanl Devletine kar uyguladklar politikann bir paras olarak Ermenileri de tahrik etmi ve kullanm lardr. Avrupal Devletlerin Osmanl Devletine kar dini, siyasi ve ekonomik menfaatleri do rultusunda kullandklar bu politika tarihte ark Meselesi olarak bilinmektedir. ark meselesi byk glerin Osmanl vatanda olan Hristiyanlarn haklarn koruma iddiasyla Osmanl topraklarn kendi aralarnda bl meyi esas alan bir politika olmu tur. Bu byk glerin Hristiyan halk iin istedikleri imtiyaz, zerklik ve ba mszlk onlar iin adeta de i mez bir politika haline gelmi tir. Asl hedeflerine ula mak iin her yolu denemekten ekinmeyen byk gler, karlar neyi gerektiriyorsa onu kullanmaktan imtina etmemi lerdir.47 te imdi biz burada, bu devletlerden Rusya, ngiltere ve Fransann Osmanl Devleti zerindeki basklar ile bu konuda oynadklar rollerine rnekler vermeye al aca z. 1.1.3.1. Rusyann Rol Kendisini Osmanl lkesinde ya ayan Hristiyan halklarnn hmisi iln eden Ruslar, 1829-1830larda kurduklar kk Ermenistan blgesini, Osmanl Devletine kar kazandklar son zaferden sonra gneye do ru da geni letmi lerdir. Amalar
46

47

enol Kantarc, Ermeni Sorunu El Kitab, Teimk/Asam Yaynlar, Ankara, 2003, s.8, Mim Kemal ke, Yzyln Kan Davas Ermeni Sorunu, rfan Yaynevi, stanbul, 6. Bask, s. 52. Metin Kopar, Ermeni Meselesinde Rusyann Genel Politikas, Trk Dnyas Ara trmalar Dergisi, Say:158, Ekim 2005, s.49-50.

20

Ermenilere yardm etmek de il, gneye inme siyasetinin bir gere i olarak Kafkaslardan Do u Anadoluya ve Basra ile yaratmakt.
48

skenderuna inecek bir Ermenistan koridoru

Geleneksel Akdenize inme ideallerini gerekle tirmek isteyen Rusya,

1820li yllardan itibaren organize bir ekilde Ermenilerle ilgilenmi tir. Hatta, 18281829 Osmanl-Rus Sava nda baz Ermeniler Rusya tarafnda yer alm lar ve sava sonunda da bazlar bu ihanetlerinin bir sonucu olarak Rusyaya gm lerdi.49 18771878 Osmanl-Rus Sava nda yine Ermeniler Ruslara yardmc olmu lardr. Ayrca patrik Nerses Varjabedyan ve zmirliyan Ermeni Meclisini toplam ve ara ula trlmak zere bir muhtra hazrlam lard. ardan i gal ettikleri Do u Anadoludaki topraklar tekrar Osmanlya geri vermemelerini talep emi lerdi. Sava n sonunda da patrik Varjabedyan Ayastefanostaki Rus kararghna giderek Grandk Nicholas ile gr m ve Do u Anadolunun Ruslara ilhakn, bu olmazsa blgeye muhtariyet verilmesini, ayet bu da olmazsa slahat yaplmas iin bask yaplmasn talep etmi ti. Patri in bu son talebi kabul edilmi ve Ayastefanos Antla masna 16. madde olarak girmi tir.50 Do u Anadoludaki Rus i gali, onlarn Osmanl Ermenileri zerindeki etkisini arttrm t. Rus ordusundaki Ermeni subaylar da Ermenileri Osmanl Devleti aleyhinde k krtmaya al m ve Balkanlardaki Hristiyan halk gibi kendilerine muhtariyet veya ba mszlk iin telkinlerde bulunmu lardr. 1.1.3.2. Fransann Rol Osmanl topraklarnda ya ayan aznlklara, zellikle de Ermenilere kar 16. yzyldan itibaren ilgi duyan ve bu amala 1548den itibaren Anadoluya seyyahlar gndermeye ba layan Fransa, do udaki karlar iin kendisine Katolik bir mttefik olu turmak istiyordu. Bu amaca ula mak iin zellikle Ermeniler zerinde byk mesailer harcam t.51 Katolik Ermenilerin ve di er milletlere mensup gayr- Mslim
48 49 50 51

Mehmed Saray, Ermenistan ve Trk-Ermeni li kileri, Atatrk Ara trma Merkezi Yayn, Ankara, 2005, s. 34. smail zelik, Ermeni Sorunu ve Gerekler, Gndz E itim ve Yaynclk, Ankara, 2005, s.77. enol Kantarc, a.g.e., s. 12-13. enol Kantarc, a.g.e.,s. 9.

21

Katoliklerin hakkn korumak maksadyla her trl giri imde bulunan Fransa, Osmanl Devletine bask uygulayarak 1830 ylnda Katolik kilisesinin kurulmasn sa lam t. 1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanlar ile verilen imtiyazlardan memnun olmayan Fransa, 1860 ylnda Lbnana asker gndermeye kalk m t. Osmanl Devleti de byk glerin mdahalesini engellemek iin 1863te Ermeni Milleti Nizamnmesini ilan ederek bunun nne gemeye al m tr.
52

Ayn zamanda Fransa 16. yzyldan

itibaren ba ta Suriye ve Lbnan olmak zere Osmanl Devletinde nemli menfaatler elde etmi ti. Osmanl kamu borlarnn yarsndan o unu Fransz yatrmclar elde etmi ve Fransz misyonerleri de zellikle Lbnan ve kutsal topraklarda, okul, hastane ve di er kurumlardan olu an bir a kurmu tu.
53

Bunlardan ba ka Franszlar, Ermeni

tccarlar ile ticari ili kiye girmi lerdir. Bu ili kilerin neticesinde de pek ok Ermeni Parise g etmi , orada atklar zel okullarda Ermeni toplumuna nclk eden genlerin yeti mesini sa lam lardr. Ayrca Ermeni i adamlar Pariste kardklar gazetelerle Trkiyedeki Ermeni faaliyetlerine destek veren yazlar yazdrarak Fransz kamuoyunu Ermeniler lehine etkilemi lerdir. 54 1.1.3.3. ngilterenin Rol ngilterenin Osmanl Devletindeki karlar, di er devletlerinkine oranla ok daha fazlayd. ngilizlerin Orta Do uyla olan ba lantlar Hindistan i gal etmelerinin do al bir sonucuydu. Hindistandaki karlar yznden ngiltere buraya giden btn kara ve deniz ticaretini denetimi altnda tutmak istiyordu. Osmanl Devletinin de co rafi olarak byle bir konumda olmas yznden ngilizler Rusyaya kar Osmanly koruyup kollamalar gerekti ini d nmekteydi.55 Dinin do u toplumlarndaki yerini fark eden ngiltere 1840 yllarndan itibaren Hristiyanlar zerine e ilmeye ba lam ve Osmanl topraklarndaki Protestanlarn hamisi roln stlenmi ti. Elbette bundaki kazan az nce de belirtti imiz gibi Hindistan ve Akdeniz zerindeki etkinli ini korumak ve Ruslarn scak denizlere
52 53 54 55

Saray, Mehmet, a.g.e., s. 36. A.L. Macfie, Osmanlnn Son Yllar 1908-1923, ev. Damla Acar, Funda Soysal, Kitap Yaynevi, stanbul, 2003, s. 118. Mehmed Saray, a.g.e., s. 36. Mim Kemal ke, a.g.e., s. 57.

22

inmesine engel olmakt. Ayrca, Rusya ve Fransann Osmanl Devleti zerindeki etkilerini kontrol altnda tutmaya al mak da ngiliz siyasetinin gere i idi.56 Ruslarn Ayastefanos Antla masyla Kafkasyaya hkim olmas bir bakma, geleneksel ngiliz karna aykr d mekteydi. Hem Kafkaslarda hem de Do u ekilde yaylan Ruslar, sadece ngilizlerin Hindistan ile olan Anadoluda bu

ba lantsn tehlikede brakmayacak, ayn zamanda ortado udaki nfuzunu da zayflatacakt. Bu sebeple ngiltere konuyla yakndan ilgilenmi , bununla ilgili olarak Avrupa Devletlerinin de katlmyla bir konferans dzenlenmesini Rusyaya kabul ettirmi ti. Berlin Konferansndan nce 4 Haziran 1878de imzalanan Kbrs Antla masyla Osmanl Devleti ngiltereye Kbrs geici olarak veriyordu. Fakat yine de Osmanl Devleti Berlin Konferansnda istedi ini tam olarak alamam , Ermenilerle ilgili 61. madde Osmanl Devletine kabul ettirilmi ti. Bu maddeye gre Osmanl Devleti; Do u Anadoluda slahat yapacak, asayi i sa layacak ve bununla ilgili ald tedbirler de szkonusu devletler tarafndan kontrol edilecekti.57 Bylece ngiltere dolayl olarak Ermeni sorununa el atm oluyordu. Artk bundan sonra Ermeni sorunu bir ngiliz sorunu oluyordu. ngilizler de Osmanl Asyas, Afrika ve Hindistandaki karlar asndan stratejik bir konumda olan Osmanl Devletinin ii lerine kar mak iin Ermenileri ve di er halklar kullanmaktan ekinmemi tir.58 Osmanl Devletinin jeopolitik konumu nedeniyle byk gler bu blgeyi kontrolleri altnda tutabilmek iin baz politik giri imlerde bulunmu lardr. Osmanl Devletinin co rafi-stratejik konumu ve ekonomik potansiyeli, Avrupal devletlerin i tahn kabartyordu. ngiltere, Uzakdo u ve Afrikadaki topraklarna daha rahat ula mak ve bu blgelere Ruslarn ula masn engellemek; Rusya, Akdenize inebilmek; Fransa Osmanl Devletinde sahip oldu u kapitlasyonlar korumak ve hammadde ihtiyacn kar lamak iin Ortado u ve Afrikaya gzlerini dikmi ti. Fakat zellikle Ortado u
56 57 58

ve

Kuzey

Afrikadaki

baz

topraklar

hl

Osmanl

Devletinin

enol Kantarc, a.g.e., s. 16-17. enol Kantarc, a.g.e., s. 20. Halil Metin, Trkiyenin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylar, Milli E itim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1997, s.63,64.

23

hkimiyetindeydi. Bu durum da Osmanl Devletinin nemini kat be kat arttrmaktayd. Byk gler zellikle Osmanl Devleti hkimiyetinde ya ayan Hristiyan unsurlar ve di er etnik kkene mensup milliyetleri kullanarak Osmanl Devletini ite ve d ta zaafiyet ierisine d rmek istiyorlard. Bu amalarna ula mak iin de szkonusu unsurlar kullanmaktan ekinmemi lerdir. Byk glerin hedeflerine ula malarnn yolu bu unsurlar kullanmaktan geiyordu. Bu yzden Rusya, ngiltere ve Fransa stratejik hesaplar nedeniyle, Ermenilerle kltrel, ekonomik ve sosyal alanda yakn ili kiler kurmu lardr. Bylece Ermeni sorunu, Ermenilerin de il; Osmanl Devleti zerinde menfaatleri olan Rusya ve ngilterenin sorunu olmu tur. Yalnz ba larna hedeflerine ula amayacaklarn gren Ermeniler de bu devletlerle i birli i ierisine girmekten ekinmemi lerdir.59 1.1.4. Ermeni Komitalarnn Etkisi Mstakil bir Ermenistan kurulabilmesine ynelik geli melerin birinci safhas tamamlanm , Osmanl Ermenileri cemaatinde milliyeti hisler filizlenmi ti. imdi sra asl amaca gelmi ti. Tm Ermenileri tek at altnda birle tirecek ve onlar ynetecek bir olu umun gerekle tirilmesi gerekmekteydi. Bunun iin de Trkiye ierisinde ve d nda e itli dernekler, cemiyetler kurulmaya ba lanm t.60 Hnak, Ta nak ve Ramgavar gibi byk te kilatl, siyasi programl Komitalarn kurulmasndan evvel Hayr Cemiyetleri ad altnda kurulan rgtlerin ilki Kilikyay ykseltmek gayesi ile 1860 ylnda kurulan Hayrsever Cemiyetidir. Bunu Fedakarlar Cemiyeti takip etmi tir.61 Bunlarn ardndan Vanda 1872 ylnda ttihat ve Halas Cemiyeti kurulmu tur. Bu cemiyet Ruslara dayanarak glenmek istiyordu. Yine Vanda Kara Ha Cemiyeti kuruldu. Bu cemiyet de zaman zaman ayaklanmalar karmay gaye edinmi ti. Bunlar Ermenilere katl, soygun, yangn karma vazifeleri veriyor, zenginlerden para alyor, cemiyetin istekleri do rultusunda hareket etmeyen veya aleyhlerinde al anlar ldryorlard. Bir di er hayr cemiyeti de Ermeni Vatanseverler Cemiyetidir. Bunlarn amac da Trkiye Ermenileri iin slahatn yaplmasn sa lamak, Ermenilerin serbeste kendi kendilerini

59 60 61

Feridun Eser, a.g.e., s.46,47. Mim Kemal ke, a.g.e., s. 123. Sadi Koca , Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk-Ermeni li kileri, Altnok Matbaas, Ankara, 1967, s. 123.

24

ynetebilmelerini temin etmek. Ayrca bunu gerekle tirebilecek bir g olu turmakt.62 1880 ylnda Erzurumda Silahllar Cemiyeti ve ardndan da Milliyetperver Kadnlar Cemiyeti kurulmu tu. Kafkasyada Gen Ermenistan Cemiyeti, stanbulda Ermeni Vatanperverler Birli i kuruldu. Bu birli in amac Trkiye Ermenileri iin idari slahat yaptrmak ve buna ula abilmek iin de her trl vastaya mracaat etmek, hrriyetlerini elde etmek maksadyla dhili bir kuvvet yaratmaya al makt.63 Bunlara ilave olarak ayrca 1881 ylnda Erzurumda Koruyucu Vatanda lar Cemiyeti kuruldu. zellikle Do u Anadolu blgesinde ve stanbul, Kafkaslar ve ukurova

blgelerinde bu cemiyetler Ermeni milleti iin slahat ve zerklik d nceleriyle hareket etmi ler. Ermeni toplumu ierisinde milliyeti d ncelerin ve ba mszlk fikrinin ortaya kmasnda nemli katklar olmu tu. Bu cemiyetlerin sonucu olarak Van, Erzurum ve Mu ta baz hareketler ba gstermi , ete faaliyetleri hzlanm , hkmet yanls Ermenilere suikastlar tertip edilmi tir. A a da ayrntl olarak ele almaya al aca mz Hnak ve Ta nak Cemiyetlerinin ortaya kmasna zemin hazrlam lardr.64 Nihayetinde de Armenakan Partisi, Hnak ve Kafkasyadaki gen Ermenistan ve ba ka adlarla al an komitalerin birle mesiyle Ta naksutyun meydana geldi. imdi bunlar srasyla incelemeye al alm. 1.1.4.1. Armenakan Partisi Ermeni Komitalarnn ilki olan bu cemiyet, 1885 ylnn sonbaharnda Mgrd Portakalyann dokuz rencisi tarafndan Vanda kurulmu tur. Bu cemiyetin hedefi ihtill yolu ile Ermenileri kendi kendilerini idare edebilecek siyasi bir te ekkle kavu turmakt. Trkiyede Mu , Bitlis, Trabzon ve stanbul; randa Tebriz, Salmasta ve ABDde verirlerdi.
65

ubeleri alm tr. Bu partiye sadece Ermenilerin katlmasna izin

62 63 64 65

Mehmed Hocao lu, a.g.e., s. 157. Sadi Koca ,, a.g.e., s. 123. Esat Uras, a.g.e., s. 430-431. Nejat Gyn, Trkler ve Ermeniler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2005, s.98-99., Kmuran Grn, a.g.e., s.186-187., Feridun Eser, a.g.e., s.99, smail zelik, a.g.e., s.119-120.

25

Partinin bilinen faaliyetleri; Krt kl na giren Hovannes Agripasyan, Vardan Golo an ve Karabet Kulakszyan isimli komitaclarn Trk zaptiyelerine ve a iretlere saldrmalar, e itli cinayetlerle, Vanda 1892de polis memuru Nuri Efendinin katli, 1896 Van isyanna katlmalar, Avastiyann liderli inde 200 ki ilik bir ete kurmalar ve Ta naklarla birlikte Karahisar da lar yaknlarnda a iretlerle ve Asurilerle arp maya girmeleridir. Daha sonra bu parti Ramgaver partisine dn m tr.66 1.1.4.2. Hnak Komitas Kafkasyal Ermenilerden Avedis Nazarbeg ve daha sonra e i olacak olan Maro ile arkada lar olan Kafkasyal Ermeni renciler tarafndan 1887de svirede Karl Marksn prensipleri esas alnarak kurulmu tur. Daha sonra merkezlerini Londraya ta m lardr. Faaliyet alan olarak ilk sralarda Trkiyenin Do u blgelerini semi lerdir. Amalar nce Trkiye Ermenistann kurtarmak, ardndan buray Rus ve ran Ermenistan ile birle tirmek ve hr Ermenistan meydana getirmekti. Siyasi programlar sosyalist, Marksist ve merkeziyetidir. 67 Hnak komitas ilk siyasi programnda amacn yle aklam tr: Trkiye Ermenistan kendilerinin ilerlemesine engel olan esaret zincirlerini krmal ve siyasi ba mszl a sahip olmaldr. Bu amaca ula mak iin propaganda, tahrik, yldrma hareketleri yapmaldr. Aknc isyan eteleri kurulmaldr. Londrada yaymlanan 1891 tarihli siyas programnda ise gayelerini yle akladklarn gryoruz: Trkiye Ermenileri bugn Ermenili in en hasta yndr. nce bu hasta yn iyile tirildikten sonra Ermeni toplumunun milli ba mszl n ve siyasi btnl n ele geirdikten sonra Rus Ermenisini ve ran Ermenisini de kurtarmak ve bu nden byk federatif bir hkmet kurmakt.68 Yukardaki ifadelerden anla laca zere adm adm byk Ermenistann nasl kurulaca zet bir ekilde anlatlmaya al lm tr. Fakat Hnaklar aralarndaki e itli
66 67 68

Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Van Yzncyl niversitesi Rektrl Yayn, Yayn no:5, s. 53., smail zelik, a.g.e., s.120. Daha Fazla Bilgi in Tarihte Ermeniler Ve Ermeni Meselesi, Esat URAS, S. 432-441, Belgelerle Ermeni Sorunu, Genelkurmay Yayn, S. 76-86. Esat Uras, a.g.e., s. 441.

26

ihtilaflar yznden 1897 ylnda ikiye blnm ler ve bazlar Nazarbegi desteklerken bazlar da reform isteyerek Arpiyar Arpiaryab desteklemi lerdir.69 1.1.4.3. Ta naksutyun Komitas Ta naksutyun etesi kurulmadan nce Rusya Ermenileri arasnda baz rgtler mevcuttu. Bu rgtlerin ortak zelli i ba msz bir Ermenistan idealinde birle meleridir. Sonunda bu rgtlerin tamam Krispador Mikaelyan ve arkada larnn nderli inde birle erek 1890 ylnda Ta naksutyun rgtn kurmu lardr.70 Bunlarn kurulu amalar arasnda belki de en nemlisi Tiflisde bulunan Gen Ermenistan Vanda bulunan Armenaganlar ve Hnak birle tirerek Osmanl topraklarna geen etelere yardmc olmakt. Bu Komitann kuruldu undan yl sonrasna kadar belli bir program olmam tr. Programdan nce i , eylem tercih edilmi tir. Ta naklarn gayesi isyanlar vastasyla Osmanl Devletinden Ermenileri kopararak ba msz bir Ermenistan kurmakt. Bunlarn ilk hareketleri, Anadoluya eteler sokmak, Ermenileri silahlandrmak, kyllere silah kullanmn retmek, eteler kurmak, sergerdeler yeti tirmek, savunma rgt olu turmak ve Krtleri yanlarna alarak genel isyanlar karmakt.71 Ta naksutyun nce eylemi esas ald iin daha ok milliyeti-sosyalist bir politika takip etmi tir. Faaliyet alanlar olarak Do u Blgesi ve Bat Blgesi olmak zere iki ksma ayrlyorlard. Bat brosu faaliyetlerini zellikle propaganda zerine yo unla trm t. Siyasi evreleri Ermeni sorunu ile u ra trmak, Avrupal diplomatlara grevlerini hatrlatmak, bu sorunu diplomatik evrelerde canl tutmak, yabanc devletlerin kabine reislerini, nemli ahsiyetlerini kazanmak, mitingler, konferanslar tertip etmekti. Do u blgesi ise eylemlerine devam etmi ti.72

69 70 71 72

Sadi Koca , a.g.e., s. 128. Esat Uras, a.g.e., s.128., Veysel Ero lu, Ermeni Mezalimi, Sebil Yaynevi, stanbul 1973, s.61. Esat Uras, a.g.e., s. 442-443., smail zelik, a.g.e., s.127, Feridun Eser, a.g.e., s.103, Azmi Ssl, a.g.e., s.55., Kmuran Grn, a.g.e., s.194. Esat Uras, a.g.e., s. 451., Kmuran Grn, a.g.e., s.193.

27

lk te kilatlarn Trkiyenin muhtelif yerlerinde(

stanbul, Trabzon, Van)

kurdular. nemli yerlere Kafkasyal ve Rusyal Ermenileri yerle tirdiler. Bunlar sust yakalandklarnda hemen Rus eli ve konsolosluklar duruma mdahale ediyorlard. Propaganda merkezlerinden biri de Paris idi. Her trl ne riyatla Avrupa ummi efkr ynlendiriliyordu.73 Pro-Armenia adl bir gazete Pierre Gerilland tarafndan karlm ve tm Ermeni taraflar bu gazete etrafnda toplanm lard. Tru ak, Hara, Alik, Hayrenik, Razmik gibi komita gazeteleri de Avrupa kamuoyunu etkilemeye al yorlard.74 Ta nak Komitas 1892de Tifliste bir toplant yapt. Bu toplantya Erzurum, Dersim, Van, Mu ve Bitlis gibi Trkiyenin birok yerinden Ermeniler katld. Bu toplantda Trkiyede isyanlar karlmas, hkmet elemanlarna, hainlere, casuslara ve hafiyelere kar suikast hazrlanmas, Trkiyeye silah gnderilmesi, Ermenilerin silahlanarak silah kullanmnn onlara retilmesi ve Ermeni genleri ve milletinin istiklal ve isyana hazrlanmas karar alnm t.75 Osmanl Devletinin iinde ya ayan Ermeni aznl , mparatorluk snrlarnda da nk ve dzensiz olarak ya yorlard. Bu topluluklar bir ekilde birle tirmek ve kendi emelleri do rultusunda kullanmak isteyen batl devletler komitaclara destekler vermi lerdir. lkenin hibir yerinde o unlu u yakalayamayan Ermeniler, Anadolunun ierisinde birtakm isyan ve katliam faaliyetleriyle lke ierisinde huzursuzluk ve kar klklarn kmasna sebep olmu lar, kan kar klklar bat kamuoyunda Ermeni Katliam olarak yanstlm ve sonucunda da Avrupann dikkatinin celbedilmesi sa lanm tr. zellikle isyan ve tedhi hareketleri ile blgedeki Mslmanlarn buralardan kaarak g etmelerini ve nfuslarnn iyice d mesini amalam lardr. Do uda at ma ortam yaratmay ba aran Ermeni Komitaleri ikinci a ama olarak isyan hareketlerine ba lam lardr. te bu isyanlardan ilki 1890da Erzurumda karlm tr. Bunu yine ayn yl meydana gelen Kumkap gsterisi, 1892-93, Kayseri, Yozgat, orum ve Merzifon olaylar, 1894 Sasun isyan ve di erleri takip etmi tir.76 Bu olaylarda
73 74 75 76

Sadi Koca , a.g.e., s. 136. Esat Uras, a.g.e., s. 451., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyesi, Haz. H. Erdo an Cengiz, Ankara 1983, s.23. Mehmed Hocao lu, a.g.e., s. 166., smail zelik, a.g.e., s.129. Mim Kemal ke, a.g.e., s. 126-127.

28

binlerce Ermeni ve Mslman hayatn kaybetmi ve adeta Osmanlnn kalbi olan Anadolu birok kar klk ya am tr. 1.2. 1830-1914 Yllar Arasnda Osmanl Devleti Nfusuyla De erlendirme Osmanl Devletinde ilk nfus saym Ceride-i Nfus daresi tarafndan 1831 ylnda gerekle tirilmi tir. mparatorlu un snrlar ierisindeki tm kazalarn nfuslar saylmam olmakla beraber 1828-1829 ylnn hemen ba larnda hem Avrupada hem de Anadoluda yaplm saymd. Ayrca bu saymda yalnzca erkekler saylm ve Asker ve Mal amal bu saym gerekle tirilmi tir.77 Osmanl Devletinde kapsaml ilk nfus saym 1881 ylnda ba latlm tr. Fakat esas konumuza gemeden evvel Osmanl Devleti nfusuyla ilgili olarak ba vurulan kaynaklar hakknda ksaca bilgi vermenin durumu somutla trmak asndan daha faydal olaca kanaatindeyim. lgili Genel Bir

1.2.1. Osmanl Nfusunun Tespitinde Ba vurulan Kaynaklar 1.2.1.1. Osmanl Kaynaklar 1.2.1.1.1. Osmanl Nfus Saymlar
Osmanl Devletinde ilki 1881/1882 ikincisi 1910/1911 olmak zere iki nfus saym yaplm tr. Daha nce de belirtti imiz gibi Osmanl nfus saymlarnn asl amac askere alnacak potansiyel nfusu ve vergi mkelleflerini belirlemek oldu undan 1909 ncesinde yaplan nfus saymlarnda pratik gayeler hedeflenmi ve yalnzca erkek nfus saylm tr. 1880li yllardan itibaren nispeten kadn nfusunun tespiti cihetine gidilmekle beraber kadnlarn says erkeklere nispeten az gsterilmi tir. Oysa, mrlerinin 24 yln asker ykmllk altnda geiren erkeklerin saysnn kadnlarn
77

Kemal H. Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2003, s.58.

29

saysndan fazla olmas biraz

a rtcdr. Dolaysyla, kadnlarn tam olarak

saylmad n sylersek daha do ru olur kanaatindeyiz. Aznlk Cemaat liderleri de, vergi yknden kamak amacyla, her zaman nfusu oldu undan d k gsterme e iliminde olmu lardr. kinci me rutiyetten sonra Gayr- Mslimleri askere alma karar 1909dan sonra yaplan nfus saymlarndan daha sa lkl sonular elde edilmesini sa lam tr. 78 Ayrca Osmanl nfusunun tespiti iin nfus saymlar, salnameler ve istatistik defterleri d nda maliye nezareti tarafndan hazrlanan 1909, 1910-1911 yllarna ait baz yllklar da kullanlmaktadr. Osmanl nfusuna ili kin istatistiklere gvenmeyen yanl bilgilendirilmi baz tarihilerin gr leri, Avrupa basnnda geni yank uyandrm olsa da di er Avrupallarn tankl bunu telafi edici niteliktedir. zellikle Ubicini, Bou, Urquhart, Kutschera, Paul Boutet, A Ritter Zur Helle Von Samo, Ernst Behm, H. Wagner, Vital, Cuinet ba ta olmak zere Osmanl resmi istatistiklerini veya yllklarn gvenilir ve sa lkl kabul etmi lerdir. Ayrca bu ki ilerin eserleri daha sonra gelen ara trclar tarafndan kullanlm ve temel kaynaklar arasnda kabul edilmi tir.79 1.2.1.1.2. Salnameler Osmanl nfusunun tespitinde ba vurulan nemli bir kaynak grubu da vilyet salnameleridir. lki 1866 ylnda Bosna iin yaymlanan salnameler, ilgili vilyetin idari taksimti, memurlar, tarih ve co rafyas, eski eserleri, ticar, ekonomik faaliyetleri, nfusu, e itim kurumlar gibi pek ok alanda bilgiler iermektedir. Bunlara ilave olarak vilyet salnameleri nfus bilgilerini derlemek amacyla hazrlanmad n belirtmekte fayda vardr.80

78

79 80

Hikmet zdemir, Kemal iek, mer Turan, Ramazan alk, Yusuf Halao lu. Ermeniler Srgn ve G, T.T.K. Yaynlar, Ankara, 2005, s.8- 9., lhan Gedik, Vilyet Sittede Demografik Durum (1875-1914) (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi nklap Tarihi Enstits, Ankara, 1985, s.7. Kemal H. Karpat, a.g.e., s.43. Hikmet zdemir, vd. a.g.e., s.12, lhan Gedik, a.g.e., s.6.

30

1.2.1.1.3. Nfus statistik Defterleri Osmanl nfusu iin en nemli kaynaklardan biri de Osmanl ar ivinin en kymetli haznesi olarak kabul edilen istatistik defterleridir. Osmanl nfus ve arazi kaytlarnn yer ald istatistik defterleri, nfus saymnn sonularna dayanlarak hazrlanm tr.81 1.2.1.2. Ermeni Patrikhanesi statistikleri Ermeni patrikli i tarafndan temin edilen istatistik bilgiler aka kilise grevlileri tarafndan muhafaza edilen vaftiz ve lm kaytlarna dayanmaktadr. Bu kaytlar kilise kanuna gre kilisede vaftiz edilen, evlendirilen ve cenaze trenleri iin tutulan kaytlardr. Ayrca patri in kilise vergisi koymak ve her blgedeki Ermeni politik ve dini kongre yardmclarnn saysn tespit iin kulland kaytlar muhafaza etti i bilinmektedir. Ermeni Patrikli i 1882-1912 yllarna ait istatistiki bilgiler vermektedir.82 Osmanl Devletindeki Ermeni nfusuyla ilgili patrikhanenin ortaya att rakamlar tarihiler tarafndan hep ku kuyla kar lanm tr. nk patrikhanenin nfus verileri siyas amalarla ve uluslararas antla malarda Ermeni tezlerini desteklemek amacyla hazrlanm tr. Patrikhanenin Ermeni nfusuyla ilgili aklad rakamlar Vilyet-i Sitte diye adlandrlan Erzurum, Van, Bitlis, Harput, Diyarbakr ve Sivas vilyetleri kapsamaktadr. Di er blgelerde ya ayan Ermeni nfusu hakknda detayl herhangi bir bilgi verilmemi tir.83 Dolaysyla bu verileri kullanacak ara trmacnn olduka ihtiyatl olmas gerekmektedir.

81 82 83

Hikmet zdemir, vd., a.g.e., ss.12,14. Justin McCarthy, Osmanl Anadolu Topraklarndaki Mslman ve Aznlk Nfus, ev. hsan Grsoy, Genelkurmay ATASE Yaynlar, Ankara, 1995, s.47. Hikmet zdemir, vd., a.g.e., s.20-21.

31

1.2.1.3. Diplomatik Raporlar Osmanl Devletinde ya ayan Ermeni nfusuyla ilgili olarak stanbul ve di er Osmanl ehirlerinde grevli yabanc diplomatlar de i ik zamanlarda lkelerine raporlar gndermi lerdir. Yabanclarn raporlarnda yer alan nfus bilgileri genelde resmi saym sonularna veya Ermeni Cemaati ileri gelenlerine ait beyanatlara dayanmaktadr. Bu yzden bunlar kullanlrken dikkatli olunmas ve olduka titiz davranlmas gerekmektedir.84 1.2.1.4. Seilmi Kaynaklardaki Bilgiler Osmanl Devleti nfusu hakknda ilk detayl ara trmalar, Osmanl lkesini ziyaret eden seyyahlar ile baz bilim adamlar tarafndan gerekle tirilmi tir. Bunlarn en dikkat ekenlerinin ba nda bir bilim adam ve seyyah olan Vital Cuinet gelir. Bu bilim adamnn Osmanl nfusu ile ilgili verdi i bilgiler gvenilir bulunmu ve ara trmalarda vazgeilmez bir kaynak olmu tur. Yine E.G. Ravenstein, Felix Weber, H.F.B.Lynch ve Ludovic de Constenson di er nemli isimlerdir. Ayrca Osmanl Devletinin nfusu ile ilgili yabanc ar ivlerinde yer alan istatistiki bilgiler ara trmaclar iin nemli veriler sunmaktadr. Mesela ngiltere ve Amerika ar ivlerinin bu konuda nemli verileri ierdi i sylenebilir. Birinci Dnya Sava devam ederken 1917 ilkbaharnda Osmanl topraklarnn payla m amacyla ngiltere tarafndan, vilyet ve sancaklar esas alan bir nfus al mas yaptrlm tr. D i leri Bakanl Tarih Birimi eski ba kanlarndan G.W. Protheronun editrl nde yaplan al ma iki yl srm ve Osmanl Devletindeki btn vilyet ve sancaklar etnik esasa gre ayrntl nfus tablolar verilmi tir. 1918 ylnda halen ya ad varsaylan Ermenileri gstermesi bakmndan olduka dikkat ekicidir. Buna gre 1919 yl itibariyle Osmanl topraklarnda ya ayan Ermenilerin toplam says 1.602.000 olarak hesaplanm tr. Osmanl Devletinde Ermeni nfusuyla

84

Hikmet zdemir, vd., a.g.e., s.17.

32

ilgili bir ba ka nemli nfus al mas Birinci Dnya Sava sonlarnda ABD li David Magie tarafndan hazrlanm tr.85 Son olarak unu belirtmekte de fayda vardr ki, son dnem Osmanl Devleti nfusu ile ilgili olarak baz hususlarn gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. zellikle Osmanl Devletinin XIX. yyda yapm oldu u sava lar ve bu sava lar yznden ya anan olumsuz artlar, bula c hastalklar, mevsimlere ba l geli meler, mlteci sorunu, yiyecek sknts gibi nemli faktrler her trl nfus hesaplamalarnda dikkate alnmas gereken nemli unsurlardr. zellikle bu dnemde Balkanlardan, Kafkaslardan Anadoluya ve Anadoludan da kom u lkelere, baz Avrupa lkelerine byk g hareketleri olmu tur. Bunlarn daima gz nnde bulundurulmas gerekmektedir.86 1.3. 1880 Sonras Osmanl Nfusu 1.3.1. 1881/1882 Nfus Saym 1881/1882 de ba layan nfus saymnn e itli sebeplerden yakla k olarak 1893 ylnda tamamland tahmin edilmektedir. 1893 ylnda yaynlanan bu nfus kaytlar, Osmanl nfusuyla ilgili XIX. yyda derlenmi en eksiksiz ve gvenilir rakamlar vermektedir.87 Fakat yine bu saymda baz unsurlarn saylamad n, saym d kald n grmekteyiz.88 1881-1882 nfus saymnn sonular Tablo 1.de gsterilmi tir.

85 86 87 88

Hikmet zdemir, vd., a.g.e., ss.25-28. Hikmet zdemir, vd., a.g.e., s.39-40. Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 73 1881-1882 nfus saymnda saym tamamlanm idari blgeler: Erzurum, kodra, Ba dat, Basra, Cezayir-i Bahri Sefid (Ege adalar), Halep, Zor Sanca , Kosova, Elaziz, Musul, Manastr, Suriye ve Van. Sayma dahil edilmeyen idari birimler: Asir ve Yemen, Hicaz, Trablusgarp, Bingazi Mutasarrfl . zel idari veya otonom blgeler: Msr, Tunus Eyaleti, Do u Rumeli Bulgar Prensli i, Girit, Bosna ve Hersek, Kbrs, Cebel-i Lbnan, Sisam Beyli i.

33

Tablo 1. 1881/1882 Nfus Saym Sonular K Mslmanlar Rumlar Ermeniler Bulgarlar Katolikler Yahudiler Protestanlar Latinler (Monofizitler) Sryaniler Gayr-i Mslim ingeneler Yabanc uyruklular Toplam Nfus 64.018 8.075.131 171.965 9.313.473 235.983 17.388.604 1.509 1.644 3.153 5.893.064 1.097.647 463.011 372.231 66.878 81.889 16.959 7.524 10.401 E 6.694.073 1.234.550 538.454 445.570 892.908 102.117 19.279 10.716 12.197 Toplam nfus 12.587.137 2.332.197 1.001.465 817.801 149.786 184.006 36.238 18.240 22.598

1881/1882-1893 nfus saymna ili kin de erlendirmesinde Kemal H. Karpat 17.388.52 olan tahmini nfusuna, saymlarn tamamlanamad blgelerdeki tahmini 3.100.000 ki iyi, saymlarda yer almayan idari bilimlerin tahmini 7.300.000 ki iyi, zel ve otonom ehirlerin tahmini 11.306.091 ve yabanc lkelerdeki Osmanl vatanda larnn 14.979 olan nfusunu ekleyerek Osmanl vatanda larnn toplam nfusunun 39.109.631 oldu unu ifade etmektedir.89 1.3.2. 1906 ve 1914 Nfus Saym Osmanl Devleti nfusunun son kez sayld 1905-1906 saym hem teknik hem de siyasal nedenlerle yaplm tr. Bb- li bu saym di erleri gibi uzun srmemesi iin ayda bitirme karar alm tr. Bu saymda kaydedilen her ki iye bir kimlik kart verilmesi ngrlm t. Szkonusu saym kaz nfus memurlarndan, vilyet idare meclisinden ve de belediye konseyinden birer yeden, iki yedek memurdan ve yerel
89

Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 190.

34

memur ile yerel Mslman ve Gayr- mslim topluluklarn birer temsilcisinden olu an bir genel kurulun ynetiminde btn kazlarda yrtlm t. Saym ekipleri nfusa kaydetmek ve bir saym listesi dzenlemesi zere kyleri tek tek ziyaret etmi lerdir. Bu saym listesinin do rulu u kaz genel kurulu ve kyn ileri gelenleri muhtar, imam ve din cematlerin rahipleri, cemat meclisi vs. tarafndan onaylanm tr. Ayrca nfus kaytlarnn gncelle tirilmesi iin memurlarn her drt ayda bir do um, lm, i ve d g kaytlarn bildirmeleri gerekmekteydi.90 Son olarak 1906 ve 1914 ylna ait nfus istatistiklerini vererek bu blm burada bitirmek istiyoruz. Tablo 2. 1906 ve 1914 Nfus Saym Sonular 1906 E 8.279.736 1.479.846 547.526 137.169 15.608 47.991 26.925 10.823 20.288 1.678 1.024 15.396 147 2.887 8.629 887 418.107 13.904 11.170.533 20.884.630 K 7.229.017 1.343.217 484.182 116.266 14.141 41.049 25.560 9.673 16.697 693 13.342 115 40 7.841 905 343.423 12.138 9.714.097 1914 15.044.846 1.729.738 1.161.169 187.073 62.468 67.838 65.844 24.845 54.750 4.133 13.211 6.932 47.406 164 8.091 6.957 11.169 7.385 1.006 14.908 1 82 18.520.016 18.520.016

Mslmanlar Rumlar Ermeniler Yahudiler Rum Katolikler Ermeni Katolikler Protestanlar Latinler Sryaniler Eski Suriyeliler Keldaniler Jakobiler Maroniler Samiriyeliler Nasturiler Yezidiler ingeneler Drziler Kazaklar Bulgarlar Srplar Ulahlar Katolikler TOPLAM

90

Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 207. Hazrlam oldu umuz istatistik Sayn Kemal Karpatn Osmanl Ermenileri isimli eserinden yararlanlarak olu turulmu tur.

35

1.4. Son Dnem Sivas ve Anadoludaki Ermeni Nfusuna De erlendirme

li kin Bir

Osmanl Devletinde Ermeniler kendi ismiyle anlan millet statsndeydiler ve en gvenilir vatanda olarak tannmaktaydlar. Genellikle Osmanl Devletinin her yerinde Ermenilere rastlamak mmkn olmakla birlikte yo un olarak alt do u vilyetinde ya amaktaydlar. Osmanl Devletinde ya ayan Ermenilerin nfusuna ili kin kaynaklar daha nce de belirtti imiz gibi Osmanl kaynaklar, Ermeni Patrikhanesi statistikleri, Diplomatik belgeler ve seilmi kaynaklardaki bilgilerdi. Berlin Konferansndan sonra uluslararas bir sorun haline gelen Ermeni meselesi Osmanl Devletine gelen diplomatlar da yakndan ilgilendirmi ve diplomatlar bu blgelerdeki slahat al malarnn hangi a amada oldu unu srekli denetlemi lerdir. Mesela George Gaschen bykeli olarak 1880 tarihinde Osmanl Devletinin ba kentine geldikten sonra do u vilyetlerinde slahat art ko an Berlin Kongresinin 61. maddesinin uygulanmas iin harekete gemi tir. Reformlarn gerekle mesi iin en ba ta blgenin demografik ve etnik ko ullar hakknda bilgi edinmesi gerekmekteydi. Bu amala bykeli baz askeri yetkilileri stanbula a rm t. Katlmclar arasnda C. W. Wilson ve Binba Henry Trotter da vard. Trotter 1879 ylnda Do u Vilyetleri* konsolosu olarak blgeye tayin edilmi ti. Trottere gre o dnemde Erzurumda 197.768 Mslman, 55.043 Gayr-i Mslim; Van 126.208 Mslman ve 97.555 Gayr-i Mslim vard. ngiliz eli Sivas nfusu hakknda 8 farkl nfus tahmini toplam t. Bunlardan biri Ermeni patri i tarafndan verilmi ti. Fakat rakamlar hem Mslmanlar hem Gayr- Mslimler asndan olduka hatalyd. Patrik IX. Hassoun 62.000 Hristiyan ve 80.000 Mslman olmak zere Sivasn nfusunu 142.000 olarak belirtmekteydi. Sivas Ermeni Psikoposu tarafndan Yarbay Wilson Ocak 1880 ylnda sunulan rakamlara gre Sivas Vilyetinin nfusu 201.245 Hristiyan, 694.437 Mslman olmak zere 895.682 idi.91 1881 ylnda Sivasn toplam nfusuna ili kin tahminler 708.550-893.682 arasndadr. 50.000 erkez hari tutulursa Hristiyan Mslman oran 1:3.4 ile 1:5.01 arasnda de i mektedir. 1881/18821893 genel saymnn sonularna gre Sivas
* 91

Erzurum, Diyarbakr, Harput, Mu ve Van vilyetleri. Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 92-93.

36

vilyetinde 766.558 Mslman, 37.813 Rum, 116.545 Ermeni, 3.052 Katolik, 209 Yahudi, 1994 Protestan, 435 Gayr- Mslim ingene ve 65 yabanc uyruklu olmak zere 926.671 ki i vardr.92 Sivas vilyetine ait nfus bilgileri Tablo 3te sunulmu tur. Tablo 3. Sivas Vilyetine Ait Nfus Bilgileri (1894, 1895, 1896, 1897)
Sivas Vilyeti Mslman Rumlar Ermeniler Bulgarlar Katolikler Yahudiler Protestanlar Latinler Suriyeliler Gayr-i Mslim ingeneler Yabanc uyruklular Toplam nfus 65 926.564 959.495 980.569 106 980.876 1894 766.559 37.813 116.266 3.224 209 1994 435 1895 790.348 41.207 120.222 3.112 247 2.647 1.712 1896 810.916 43.205 120.379 3.172 245 2.652 1897 807.651 42.123 123.204 3.175 253 2.706 1.764

Esat Uras, Fransz sar kitabndan Trkiye nfusu ve Ermeni miktarna ili kin a a daki bilgileri nakletmi tir. Btn Anadolu illerinde genel nfus Btn Anadolu illerinde Ermeni nfus Sivas vilyetinde genel nfus Sivas vilyetinde Ermeni nfusu : 14.856.118 : 1.475.011 : 1.086.015 : 170.433

Vital Cuinete gre ise Sivas Vilyetindeki Ermeni nfusunun 170.433 oldu unu ve Ermeni nfusunun genel nfusa orannn % 15.7 oldu unu nakletmi tir.93 Fakat
92 93

Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 176-177. Bu tablo Kemal H. Karpat' n Osmanl Nfusu isimli eserinden faydalanlarak olu turulmu tur. Ayrca son dnem Ermeni nfusuyla ilgili Fransz Sar kitab ve di er Batl kaynaklarda gsterilen istatistiki bilgiler hakknda Ek 22ye baknz. Esat Uras, a.g.e., s.139.

37

yukarda verdi imiz bilgilerin aksine Ermeni Patrikhanesi, Ermeni nfusuyla ilgili olduka farkl ve tart mal rakamlar vermi tir. Patrikhane, 1882 ylnda toplam Ermeni nfusunu 2.660.000 olarak gstermi tir. Ayrca Vilyet-i Sittede 1.630.000 Ermeninin ya ad n iddia etmi ve Sivas Vilyetinde bu rakam 280.000 olarak gstermi tir. Fakat bu bilgilerin, siyasi emellerine ula mak isteyen Patrikhane tarafndan byk glere sunulmak amacyla hazrland herkes tarafndan bilinmektedir. Patrikhane istatistiklerine gre Sivas Vilyetinde 192.000 Trk, 43.000 erkes, 50.000 Krt, 165.000 Ermeni, 25.000 Nasturi-Yakubi-Keldani, 30.000 Rum ve di erleri olmak zere 507.000 nfus vardr.94 Bayram Kodaman, Fransz D i leri Bakanl Ar ivlerindeki istatistiklerden 1901 yl itibariyle Sivas Vilyetinin nfusunu 1.215.250 olarak nakletmektedir. Burada toplam nfusun 1.004.000 (% 82)i Mslman, 142.000i Ermeni ve 67.000i Rum olarak vermi tir.95 1914 Osmanl nfus istatistiklerine gre Sivas Vilyetinde 1.169.443 nfus tespit edilmi tir. Bu saynn 939.735ini Mslmanlar (% 80.3), 75.324n Rumlar (% 6.4), 151.674n Ermeniler (% 12.9) ve 2.710unu da di erleri (% 0.4) olu turmaktadr.96 Son olarak 1914 lna ait Sivas Vilyeti nfusunu gsteren tablo a a da sunulmu tur.

94 95

96

Justin McCarthy, a.g.e., s.46. Bayram Kodaman, Fransz Ar iv Vesikalarna Gre Erzurum-Van-Sivas Vilyetinde Ermeni Nfusu, Ermeni Ara trmalar, I.Trkiye Kongresi Bildirileri, C.I., ASAMEREN, Anara, 2003, s.181. Ahmet Gkbel, nan Tarihi Asndan Sivas, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2004, s.171., Kemal H. Karpat, a.g.e., s.216-217. Tablo 1.17.A., Bayram Kodaman, a.g.m., s.182.

38

Tablo 4: Sivas Vilyetinin 1914 Saymna Gre Etnik ve Dini Guruplara Gre Nfus Da lm *
Rum Mslmanlar Sivas Tonus Hafik Darende Divri i Aziziye Kangal Kogiri Grn Yldzeli Amasya Havza Kpr Gm hacky Merzifon Ladik Tokat Erbaa Zile Niksar Re adiye Karahisar- ark Alucra Mesudiye Su ehri Koyulhisar TOPLAM Rumlar Ermeniler Katolikler Ermeni Katolikler Protestanlar

54.819 40.868 40.076 26.518 30.630 50.344 29.212 47.203 15.640 39.239 53.123 17.475 41.853 24.957 25.370 13.861 90.125 50.895 69.328 22.843 25.660 26.379 30.737 26.510 22.871 21.199 939.735

728 21 8 6.112 569 2.679 7.869 4.755 3.660 1.067 4.920 3.997 7.922 154 4.815 811 16.383 692 5.264 2.040 858 75.324

23.812 12.969 11.376 2.798 8.354 1.038 3.111 5.980 7.788 1.379 9.598 335 1.032 3.549 8.160 343 12.046 3.274 2.833 3.183 8.477 30 664 11.240 37 143.406

1.830 141 6 4 414 121 7 406 764 3.693

434 584 58 60 76 703 260 320 173 1.160 115 430 88 17 97 4.575

Kemal H. Karpat,n Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri isimli eserinden faydalanlarak hazrlanm tr.

39

Sonu olarak Osmanl Devleti snrlarnda yakla k olarak e itli kaynaklarn verilerine gre 1.000.000-1.800.000 Ermeni nfusunun oldu u tahmin edilmektedir. 1914 ylna ait Osmanl istatistiklerine gre 1.294.851 Ermeni vardr. O gnn artlar dikkate alnd zaman kaynaklarda net olarak bir rakamn verilememesi aslnda anla lmas ya da izah edilmesi g bir durum de ildir. Fakat baz eksiklik veya yanl lklara ra men yine en gvenilir rakamlarn Osmanl Devleti istatistik rakamlar oldu unu rahatlkla syleyebiliriz. Yine son dnem Sivas Ermenilerinin nfusunun da e itli kaynaklarda 150.000 ila 170.000 arasnda de i ti i grlmektedir. Fransz Sar Kitabnda ve Cuinetin eserinde 170.000 rakam gemektedir ki aslnda bu rakam 1914 istatistiklerinde Katolik ve Protestanlarn eklenmesiyle elde edilen 151.764 rakamyla aralarnda ok da fazla bir farkn oldu unu syleyemeyiz. Ayrca son dnem Sivas vilyetindeki Ermeni nfusunun genel nfusa orannn % 15 (Cuinet e gre) oldu u kabul edilmektedir.97 Yine Osmanl Devletindeki Mslmanlarn genel nfusa oran % 80 den fazlasn olu turmaktadr. Ksaca Osmanl Devletinde Ermenilerin nfusunun yakla k olarak 1.500.000 civarnda oldu unu ve Ermeni nfusuna ili kin en gvenilir kayna n Osmanl istatistik defterleri oldu unu rahatlkla syleyebiliriz. 1.5. Osmanl Devletinde Ermenilerin II. Me rutiyete Kadar Sivas Vilyetinde kard syanlar 1.5.1. Sivas Olaylar Hac skender A a isimli bir Ermeni vatanda n Sivasa 65 km. uzaktaki Hanl ve Kayadibi kyleri yaknnda ldrlmesi, Ermenilerin isyan etmesi iin bir frsat olmu tur. lm sebebini bahane eden Ermeniler 21 Ekim 1881de isyan etmi lerdir.98 500 kadar Ermeni valinin harem dairesine hcum ederek protesto eylemlerine ba ladlar. Gittike o alan Ermeniler 1500 ki i oldular ve hkmet aleyhine a r szler sarf ettiler. Vali toplulu u ikna etmeye al sa da ba arl olamam ve gittike a rya kaan Ermeniler valinin harem ve selamlk dairelerini ta lam lardr. Hkmet
97 98

Esat Uras, a.g.e., s.139. Necati Demir, Ermeni Hareketlerinde Sivas, Ermeni Ara trmalar 2. Trkiye Kongresi Bildirileri C I, Asam, Ankara, 2007, s.282., Kemalettin Kuzucu, Sivasta Ermeni Hareketleri ve Yerel Ynetiminin Uygulamalar, Ermeni Ara trmalar, I. Trkiye Kongresi Bildirileri C. I., ASAM-EREN, Ankara, 2003, s.521., Ahmet Gkbel, a.g.e., s.174-175.

40

Ermenilerin ta knlklarna herhangi bir kar lk vermemi hatta hkmet kona nn nnde toplanan Mslmanlarla Ermeniler arasnda at ma kmasna da mani olmu tur. Protesto ak am 9:30a kadar devam etmi ve ardndan da protestocular da lm tr.99 Vali Hakk Pa a Sivas Ermeni Piskoposu Bedrostan sorumlularn adn ister. Piskopos da reddedince gerekli tahkikat yaptrr ve 30 ki iyi tutuklattrr. Bunun zerine Sivas Ermeni Piskoposu Bedros, Sivas Ermeni Cemaati Ba kan G. Odaba yan, Ba kan Yardmcs G. Prouttiyan, Patrik Nerses, ngiliz yetkililerine sulularn serbest braklmas, Vali Hakk Pa a, Gmen Komisyonu Ba kan Mehmet Ali Bey ve Savc Mehmet Efendinin grevlerinden alnmas iin kampanya ba lattlar ve sonunda da Bb- li bu grevlileri, 11 Ocak 1882de grevden uzakla trmak durumunda kald.100 1.5.2. Tokat Olay Ermeni e kyalarn 1894 ylnda Tokatta kardklar olay yle gerekle mi tir. Amasyadan Tokata yanlarnda komita talimat bulunan iki ki i geldi ve Tokatta Komita ba Drdryan Serkizin evinde toplandlar. Aralarnda yaptklar mzakereler sonucunda postann vurulmasna karar verdiler. Bu grevi de e kyalar akco lu Armanak, Kalasto lu Serkiz, Pehlivan Serkiz, Kaloso lu Kasbar, Ke i o lu Ni an, Bezirgano lu Ovadis ve Melkno lu Leona verdiler.101 4 A ustos 1894 Per embe gn ak amst posta Tokattan stanbula gitmek zere yola kt. Para, emanet ve mektup ykl araba gece saat bir sularnda Tokattan ayrld. Bir buuk, iki saat sonra Gme ky yaknndaki ose zerindeki kprye geldiler. Kprnn altnda az nce isimlerini verdi imiz e kyalar saklandklar yerden karak postaya saldrdlar. Posta tatar Mehmet Efendi kar koymaya al sa da Ermeni e kyalar onun zerine hcum ettiler ve vah i bir ekilde Mehmet Efendiyi ehit edip postadaki 107350 kuru para ile postadaki be dengi gasp ettiler. Bunun zerine, bir askeri mfreze Ermeni e kyalar takibe kt ve ardndan arp malar
99 100 101

Mehmed Hocao lu, a.g.e., s. 186., Kemalettin Kuzucu, a.g.m., s.521., Ahmet Gkbel, a.g.e., s.175 Necati Demir, a.g.m., s.284., Kemalettin Kuzucu, a.g.m., s.523. Mehmed Hocao lu, a.g.e., s. 197., Cemal Anadol, Tarihin I nda Ermeni Dosyas, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2002, s.133-134., Gltekin Ural, Ermeni Dosyas, Kamer Yaynclk, stanbul, 1998, s.116.

41

ya and. Bu arp mada Abdullah avu isimli bir er ehit oldu. Fakat e kya ve destekileri birer birer yakalanp harp divanna teslim edildiler. Olayn neticesinde ise komita ve kilisenin olayn olu masndaki etkisi tespit edildi.102 1.5.3. Merzifon Olaylar Merzifondaki ayaklanmay ba latacak olan Ermeni ihtillci birli i AmasyaMerzifon arasnda De irmenderede stlendiler. Bu blgedeki olaylarn sorumlusu, bir Rus Ermenisi olan Leon Samayand. Bunun etesinde Toncayan Artin, Merzifonlu buluyordu. Ermeni ihtillciler birli inin ilk ihtill ve ayaklanma kprdanmas, 1893 yl Ocak aynda kolejin duvarlarna Vatansever slm Komitas ba l altnda, Ermenilere kar cihat ilan edildi ini, mallarnn ya malanaca n, kendilerinin kltan geirilece ini bildiren bir duvar ilannn yap trlmas ile ba lam t. Ayn ekilde Pa a Camiinin kapsna da Ermenilerin ve komitaclarnn, ayn ekilde Mslmanlar yok edeceklerini bildiren bir duvar ilan yap trlm t. Her iki taraf da korku ve heyecan kaplam t. Olayla ilgili oldu u sanlan iki Trk retmen tutuklanm t. Fakat daha sonra yaplan tahkikat sonunda gerek sulu iki Ermeni yakalanarak srgne gnderildi. Ayn gnlerde devlet binalarnn kaplarna Ermeni milletini vergi iin sk trmayn, zalimlik etmeyin yoksa hemen hesab sorulur eklinde ilanlar sokak aralarna ve cami avlularna da aslm t. 103 Rus komitac ihatn stanbula gtrlrken, Merzifon Ermenilerince ani bir basknla kurtarlm ve Merzifon komitasna katlmasyla komitac Ermenilerin cesareti bir kat daha artarak ehirde sloganlar atp sa a sola ate etmi lerdi. Trklerle iyi ili kisi olan Ermeni Agop A a ehrin ortasnda Ermeniler tarafndan ldrlm , hafif me rep bir Ermeni kadn da da a kaldrp tecavz edilerek ldrlm t. Bu iki olay zerine
102 103

ihat, Mihter Mihtiyan, Artos ve Kirkor da bulunuyordu. Ermeni

ihtillciler birli i taktik ve propaganda merkezi, Merzifondaki Anadolu Kolejinde

Mehmed Hocao lu, a.g.e., s. 197198., smail zelik, a.g.e., s.141., Cemal Anadol, a.g.e., s.134., Gltekin Ural, a.g.e., s.117. Ali Tuzcu, Merzifonda Ermeni Ayaklanmas, Belleten, Cilt LVII, Say:220, 1993, s. 810-811., Ayhan ztrk, Merzifonda Ermeni Olaylar (1893), Dnden Bugne Ermeni Meselesi Sempozyumu, Seluk niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Ara trma ve Uygulama Merkezi, Konya, 2003, s.93.

42

gvenlik gleri gerekli soru turmay yapt ve olaylarn sorumlular olan Vartsis ve L. Leon yakalanarak stanbula gnderildi. Leon Perrih ve etesi gvenlik gleriyle at t. Bunlarn drd sa , be i l olarak ele geirildi. ki asker de ehit d t.104 Yaplan gizli soru turmada olaylarn Derevenkte ve Merzifonda planland ortaya kt. R dni tutukland. Ardndan derinle en tahkikatta olayda Kayayan ve Tomayann da oldu u anla ld. Kayayan ve Tomayan Merzifon Amerikan Kolejinde retmenlik yapyorlard. Ayn zamanda Hnak Komitasnin Merzifon reisiydi.105 Bunlar tutuklandktan sonra Ankaraya istinaf mahkemesine sevk edildiler ve Tomayan, Kayayan ve Akba yan lm cezasna arptrldlar. Bu ahslarn tutuklanmas zerine ABDnin Sivas konsolosu Jewet geli en olaylar hakknda abartl, Trklerin aleyhine ve Ermenilerin katledildiklerine dair raporlar gnderdi. Bu raporlar ABD ve ngiliz misyonerleri aracl ile kamuoyunda abartl bir ekilde yer ald. ngiliz hkmeti Ermenileri arptrldklar cezalardan kurtarmak iin Osmanlya bask uygulad ve bu ki ilerin serbest braklmamas halinde Msr Osmanl Devletinden ayrarak ayr bir devlet olarak tanyaca n bildirdi. Bunun zerine sultan II. Abdlhamit bu iki komitacy (Kayayan, Tomayan) serbest brakmak zorunda kald. Bu ikisinden ba ka di erlerinin de serbest braklmas iin 7 Eyll 1893 gecesi renciler ve komitaclar silahlanarak Merzifona da ldlar. Rastgele sa a-sola ate atlar, yangn kardlar. Baz insanlar yaraladlar, Merzifon r diyesini yaktlar. Olaylar nlemek iin Amasya ve di er kazalardan jandarmalar geldi ve gerekli nlemler alnd. Polis, komitalarn merkezine ve saklandklar yerlere baskn dzenledi. Evlerin iinde bulunan komitaclar polis ve asker zerine ate atlar, bomba attlar. 25 askeri ehit ettiler. Komitaclardan Semoyan stanbula kat ve arlk Rusyas konsoloslu una s nd. Di er komitaclar Artin Toncayan, ihak, Stefan Ma lumdr. Artos Kirkor ve iki komitac l olarak Grc kyafetleriyle ele geirildiler. Soru turma sonunda olaydan sorumlu oldu u anla lan iki profesr tutukland.106

104 105 106

Ali Tuzcu, a.g.m., s. 811. Esat Uras, a.g.e., s. 464., Ayhan ztrk, a.g.m., s.98. Ali Tuzcu, a.g.m., s. 813-814.

43

1.5.4. 1895-1896 Ylnda Sivas Vilyetinde Meydana Gelen Olaylar Ermeni Komitalarnn yo un bir ekilde faaliyet gsterdikleri ve baz tedhi hareketlerine katldklar yllardan biri de 1890l yllar olmu tur. Gerek Gayr- Mslim gerekse Mslman unsurlar zerinde korku ve deh et saarak onlar sindirme politikasn takip eden bu tip eteciler bazen ehirlerde bazen ise ky ve kasabalarda gerekle tirdikleri katliam, ya ma, baskn ve yangnlarla emellerine ula may gaye edinmi lerdir. Ermeni etecilerinin ykc faaliyetlerinin grld yerlerden biri de Sivas Vilyeti olmu tur. Sivas Polis ba komiserli inin 5 Kasm 1895 tarihli raporuna gre Refahiye, ebinkarahisar, Su ehri, Divri i, Darende, Grn kasaba ve kylerinde baz kar klklar meydana gelmi tir. Ermeni komitaclarnn isyan ve kar klk karmaya ynelik tavr ve davran lar Mslmanlar zerinde panik havasnn ya anmasna sebep olmu tur. Sivas ar snda meydana gelen arp malar yakla k olarak bir saat srm ve bu arp malar esnasnda da baz dkknlar ya ma edilmi tir. Fakat ya ma edilen mallar memurlarn gayretiyle tekrar sahiplerine iade edilmi ve karga a yat trlarak asayi temin edilmi tir. Olaylardan iki gn sonra Ermeniler Mslmanlara hcum ettiler eklinde kan sylenti zerine ufak bir kar klk km fakat sylentinin yalan oldu unun anla lmas zerine sa lanm tr.107 Sivas Vilyeti ba komiserli inin olaylarla ilgili olarak 17 Kasm 1895 tarihli raporunda; Sivasta Sal gn meydana gelen kar klk ve Per embe gn kan olaylarda meydana gelen kayplar u ekilde vermektedir. Ermenilerden 438 l, 88 yaral ve Mslmanlardan be l, onyedi yaral vardr. Gnn kasabasnda 476 l, otuzbe yaral Ermeni ve altm drt l ve ellialt yaral Mslman vardr. Ayrca 457 Ermeni ve alt Mslman evi yanm ve sekiz Mslman cesedi de Ermeniler tarafndan yaklm tr. Divri ide ismi belirlenemeyen bir kasaba ile baz kylerde toplam 114 Ermeninin ld ve yirmidokuzunun da yaraland ve yetmi sekiz Ermeni evinin de
107

ehirde tekrar sknet

Mehmed Hocao lu, a.g.e., s. 257-258., Grsoy ahin, Osmanl Devletinin Son Dnemlerinde Sivas ve Su ehri Blgelerinde Ermeni Faaliyetleri, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2007, s.107., Kemalettin Kuzucu, a.g.m., s.526.

44

yand bildirilmi tir. Krtlerden bazlarnn lmesine ra men naa larn yanlarnda gtrdkleri iin saylarnn tespit edilemedi i belirtilmi tir. Darende kasabasnda ise Ermenilerin mallarnn ya ma edilmesinin yannda yirmi Ermeni ve iki Mslmann ld bildirilmektedir. Merzifonda e yalarn ya ma edilmesinin yannda seksenbir Ermeni ve bir Mslmann ld ve yirmi Mslmann yaraland belirtilmektedir. Tokatta -drt kyde Ermenilerden seksensekiz ki inin ld ve Amasya kazasnda ise dkknlardaki mallarn ya ma edildikleri, fakat herhangi bir can kaybnn ya anmad bildirilmi tir.108 Yine Ermeni etecilerin Amasyaya ba l Kpr kasabasndan Bafral Emin Efendi isimli medrese rencisine saldrmalar ve ardndan da medreseyi basmalar zerine yre halk galeyana gelmi , iki taraf arasnda baz at malar km tr. kan bu olaylar sonucunda ise elli l, onbe yaral Ermeninin oldu u ve iki l, drt yaralnn da Mslman oldu u tespit edilmi tir. 109 Sivas Vilyeti ba komiserli inin raporuna gre; me hur Komitac Daniel (Tanel)in Su ehri ile Koyulhisar arasndaki Karabayr ismindeki yerde alt saat sren arp mann sonunda alt arkada yla birlikte l olarak ele geirildi i ve drt etecinin de sa olarak yakaland bildirilmi tir.110 Sivas Vilyeti ba komiserli inin 8 Haziran 1896da meydana gelen olaylarla ilgili 5 Temmuz 1896da gnderdi i rapora gre; Tokatn Niksar kazasnda Ermeni Cemaatinden Kokas Gedikyann sebepsiz yere silahyla Reji kolcusu Mustafay kur unlayarak ldrd nn haber alnmas zerine ldrlen ahsn Akrabalarndan Daden Mehmet isimli ahsn evinden kp olay mahalline do ru gitmekte iken Demirciyan Avedisin kendi silahyla Daden Mehmeti ldrmesi zerine halk galeyana gelmi ve bunun sonucunda da baz at malar ya anm tr. Ya anan karga a esnasnda Ermenilerin mallar ya ma edilmi , fakat daha sonra olaylarn yat masnn ardndan bu mallar devlet grevlilerinin gayreti sonucunda tekrar sahiplerine iade edilmi tir.

108 109 110

Hseyin Nazm Pa a, Ermeni Olaylar Tarihi, Ba bakanlk Devlet Ar ivleri Genel Mdrl Yaynlar, Ankara, 1998, s.118,119. Hseyin Nazm Pa a, a.g.e., s. 153., Grsoy ahin, a.g.e., s.117. Hseyin Nazm Pa a, a.g.e., s. 133., Grsoy ahin, a.g.e., s.113-114.

45

Ya anan arbade sonunda ikisi kadn 130 Ermeni lm , onbe Ermeni de yaralanm tr. Rumlardan ise bir ki inin ld ve bazlarnn da yaraland iddia edilmi se de bunun zanna dayal oldu u belirtilmi tir. Olaylarn asl tetikleyicisi olan Kakos Gedikyan olaylar esnasnda hayatn kaybetmi tir.111 22 Eyll 1896 tarihli Sivas Vilyeti polis ba komiserli inden dhiliye nezaretine gnderilen telgrafta; E in hadisesinden sonra Mamret-l aziz vilyeti sakinleri ile Divri i kazasna ba l Pengan, Zamare ve Ke me kyleri Ermenileriyle bir arbadenin ya and bildirilmi tir. Olayda can kaybnn ne kadar oldu u ise tam olarak tespit edilememi tir.112 10 Ekim 1896 ylnda Sivas Vilyetinden Dhiliye Nezareti ve Sadarete gnderilen telgrafta, Karahisar- arkde baz Ermeni ileri gelenlerinden zorla para almaya al tkar ihbar edilen Karahisarl alt ve Sivasl ki inin takip edilerek Karahisar Kasabas yaknnda bir Ermeninin evinde yakalandklar bildirilmi tir. Evde yaplan aramalar sonucunda bu ki ilerle birlikte dokuz adet rovelver, be adet kapakl ve bir adet Rus fundalsyla, iki adet eski biim e hne ve bir hayli cephane ele geirilmi tir. Ayrca baz muzr ne riyat da bu ki ilerle beraber ele geirilmi tir.113 11 Ekim 1896 tarihinde ise; Sivasa ba l Perkenek (Pirkinik-ayboyu) kynde, Ermeni Katoli i olan Pirkinik ky tahsildr (Kabz- Ml) Mgrdcn evinde yaplan arama sonucunda iki adet martini, iki adet rovelver, drt kadar martini ve rovelver fi e i, iki grc ba l , baz zararl evraklar ve Tru ak gazetesi ele geirilmi tir. Ba ka bir evde yaplan aramada ise bir martini ve bir rovelverle birlikte yirmibe kadar fi ek elde edilmi tir. Yaplan tahkikat sonucunda Mgrdcn Venedikteki Murat Refail okulundan mezun oldu u ve Dersaadet ttihad- htill Tru akyan Cemiyeti tarafndan Sivas ve evresinde komita te kili ve ihtill hareketinin geni letilmesi ile grevlendirildi i anla lm tr.114

111 112 113 114

Hseyin Nazm Pa Hseyin Nazm Pa Hseyin Nazm Pa Hseyin Nazm Pa

a, a.g.e., s. 133., Grsoy ahin, a.g.e., s.117,118. a, a.g.e., s. 202 a, a.g.e., s. 425. a, a.g.e., s. 426.

46

Merzifon Olay Osmanl Devletinin Ermeni terr faaliyetlerine kar ok sk tedbirler olmasna kar n Ermeni terr ve tehdidi bir trl bitip tkenmek bilmiyordu. Temmuz 1895 tarihinde Belediye Meclis yesi Garabet Kuyumcuyan A a, iki komitac tarafndan kilise kapsnn nnde feci ekilde ldrld. Olayn hemen akabinde gvenlik gleri olay yerini ku atma altna alarak baz ki ileri gzaltna ald. Gzaltna alnanlar arasnda szkonusu kilisenin papaz Krmzyan, Zangocu ve Krekor Arakelyan isimli Ermeni asll Amerikan vatanda vard. Tutuklularla grg tanklar yzle tirildi. Fakat katiller bulunamad. Ardndan da Papaz Krmzyan serbest brakld. Olaylarn asl sorumlusu olan Krekor Arakelyan, ABD konsolosunun gayretleri sonucunda serbest braklmak durumunda kalnd. Ardndan ehirde baz olaylar meydana geldi. Merzifon Kaymakam kan olaylar yat trabilmek iin din adamlar ve toplumun nde gelenlerini makamna a rarak bir toplant yapt ve dini nderler ve cemaat liderlerinden sa duyu a rsnda bulunmalarn ve cemaatlerini dizginlemelerini istedi. Fakat Papaz Krmzyan, Trk tarafn olaylarda taraf olmakla sulam ve ngiliz Hkmetinin Ba kan Gladstonun tm bu ya ananlarn hesabn soraca n iddia etti. Bu szleri zerine papaz hakknda rapor tutulmu ve oruma srgn edilmi tir.115 Papaz Krmzyann tutuklanmas ve ardndan da srgn edilmesi Ermeni ayaklanmasnn ilk kvlcm oldu. Komitaclar kendilerine kar olan iki Ermeni ve iki Amerikal profesrn evini kur unladlar. Sihak Arhali isimli Ermeniyi ldrdler. renciler sokaklara dklerek, sa a sola ate etmeye ve yangn karmaya ba lad. 14 Ekim 1895 gn kz kolejini yaktlar. Baz Ermenilerin Trkler silahlanp Ermenileri kesmek iin geliyorlar diye yaygara karmas zerine halk pani e kapld. Komitac Ermeniler de halka silah da tp, dkknlarn kapatmalarn ve evlerine gitmelerini istedi. Kiliseden an seslerinin duyulmasnn ardndan baz Ermeniler Trklere ate etmeye ba lad. Terzi smail Usta, Pa a Camiinin merdivenlerinde kur unlanarak ehit edildi. Komitac Ermeniler, Trk kl na girerek Mslman ahaliyi galeyana getirmeye
115

Ali Tuzcu, a.g.m., s. 815-817.

47

al t. O gnn Merzifonun Pazar gn olmas dolaysyla evreden birok insan ehre gelmi ti. Dolaysyla tahrikilerin kimlikleri tannamad. Yaralananlarn feryadn gren halk yine galeyana gelerek Ermeniler zerine yrd ve iki taraf arasnda iddetli arp malar ya and. Fakat olaylar daha fazla bymeden gvenlik gleri hemen duruma mdahale etti ve kan olaylar yat trmay ba ard. Bu arp malarda Trklerden yirmi, Ermenilerden de seksen ki i ld ve her iki taraftan da pek ok insan yaraland.116 Ayn ekilde Ermeniler 3 Kasm Cuma gn Amasya Vezirkpr, Havza ve Gm hackyde de benzer k krtmalar yaptlar. Vezirkprde Molla Mehmeti yaralad ve Cuma sabah da bir Trk genci komitaclar tarafndan ldrld. Gm hackyde, Ohannesi ve belediye meclis yesi Arif A ay ldrdler. Tam olarak olaylar yat t ve halk sknete kavu tu derken Merzifonda baz evlerin i aretlendi i anla ld, Kaymakamn evinde patlama oldu, ehirde baz ev ve dkknlar yakld ve R diye binasyla handa yangn kt. Bunun zerine Amasya Mutasarrf Srr Pa a kazalardan temin etti i 1000 kadar askerle beraber Merzifona geldi. Tarafsz olan Ermenileri koruma altna ald ve ehirde tekrar huzur ve gven ortamnn olu masn sa lad. Fakat baz misyonerler, ehirde ya anan olaylardan Mslmanlarn sorumlu oldu unu, gvenlik glerinin olaylarda taraf tuttu unu, en az 150 Ermeninin ldrld n ve 80 kadar Ermeninin de yaraland n Avrupa ve ABDye rapor ettiler. Meydana gelen olaylar ancak Ocak ve ubat 1896 ylnda tam olarak kontrol altna alnabilmi tir.117

116 117

Ali Tuzcu, a.g.m., s. 817-818. Ali Tuzcu, a.g.m., s. 820.

48

II. BLM B R NC DNYA SAVA I VE ERMEN TEHC R N N S VAS V LAYET NDE UYGULANMASI Birinci Dnya Sava gerek dnya tarihi gerekse Osmanl tarihi asndan byk bir neme sahiptir. Bu sava n k , olaylarn byk bir sava a do ru ak , Osmanl Devletinin bu sava a srkleni i veya i ve d etkenlerle srklendirili i tarihsel bir geli imin sonudur. Bu sava n tohumlar daha XIX. yy.da atld. Bu sava , Fransz htitali ve yirmibe yla yakn sren htilal Sava larnn meydana getirdi i politik, sosyal ve ekonomik geli melerin bir sonucudur. Ulusalclk hareketinin bir sonucu olarak kendi milli devletlerini olu turup sanayile mede byk geli meler kaydeden Avrupal devletlerin, hammadde kaynaklar ve retim mallarna pazar bulmak amacyla yaptklar mcadele, smrgecilik ve emperyalizm olarak XIX. yy.dan XX. yy.la brakt bir mirast. XIX. yy.ln ikinci yarsnda talya ve Almanyann kendi ulusal birliklerini kurmalar Avrupada g dengelerini bozmakla kalmad, zellikle Balkan milletlerinin ulusalclk ve ba mszlk hareketlerini de kamlad. Avrupadaki ekonomik, politik ve askeri geli meler Almanya-Avusturya- talya yaknla masn ve l ittifakn kurulmasn sa lad. Buna kar lk ngiltere, Fransa ve Rusya da l ittifak olu turdu.118 Avrupada Alman birli inin kurulmasndan itibaren zellikle II. Wilhelm dneminde emperyalist politikalara byk a rlk verilmi ve Osmanl Devleti do al bir smrge sahas olarak grlmeye ba lanm tr. Di er taraftan Alman endstri rnleri ngilterenin sanayi hegemonyasn tehdit etmeye ba lam t. Almanya 1890l yllarda dnyann en ok reten drdnc lkesi olmu tu. Almanyann bu ekilde geli mesi ve yaylmac bir politika takip etmesinden endi e duyan ngiltere, Fransa ve Rusya; Almanyaya kar ittifak antla malar imzalam lardr.119 ngiltere, Almanyann bu ekilde hem ekonomik hem siyasi hem de askeri ynden geli erek glenmesini endi eyle takip etmekteydi. 1890l yllardan itibaren
118 119

Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, Zeus Kitabevi Yaynlar, zmir, 2006, s.43. Cezmi Erarslan, I. Dnya Sava ve Trkiye, Trkler, Editrler: Hasan Celal Gzel, Kemal iek, Salim Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, C:13, s.339.

49

geli en Almanya, Gneydo u Avrupa ve n Asyay da etkisi altna alarak Afrika ve Asyada smrgecilik faaliyetlerine giri ti. Bu ekilde geli en Almanya ngiltere iin ciddi bir rakip haline geldi. Almanya, ngilterenin Hindistan yolunu olumsuz etkilemekteydi. Bu nedenle ngiltere Almanyann bu nfuzunun krlmas gerekti ini d nmekteydi. Fransa ise gl bir Almanyann kendi gelece ini tehlikeye sokaca n ve Alsace-Lorraineyi yeniden ele geirmeye al aca n d nyordu. Rusya ise, snrnda gl bir devlet olan Almanyann, Do u Avrupadaki Panslavist faaliyetlere engel olmasndan endi e duyuyordu ve Avusturya-Macaristan ykarak btn Slavlar Rus egemenli inde birle tirmek istiyordu.120 Avusturya-Macaristan mparatorlu u topraklarndaki ok sayda Slav

vatanda ndan dolay Rusyadan ekiniyor ve Rusyann Slavlar zerindeki nfuzunun bir an nce krlmas gerekti ini d nyordu. talya ise, Avusturyada kalan baz topraklarn geri almak ve Akdenizde yaylmak istiyordu. Taraflarn artk saflarn belirledi i ve kar lkl antla malarn yapld bir ortamda, sava n kmas iin bir bahane yeterliydi. Grnen bahane 28 Haziran 1914te Avusturya-Macaristan veliahdnn Saray Bosna ziyareti srasnda milliyeti bir Srp tarafndan suikasta u rayarak ldrlmesi olmu tur. Avusturya 23 Temmuzda a r bir ltimatom ve ardndan 28 Temmuz 1914te sava ilan etmi tir. Sonunda da taraflar birbirlerine sava ilan etmi lerdir.121 2.1. Osmanl Devletinin Sava a Giri i Trablusgarb ve Balkan Sava larndan yenik kan Osmanl Devleti byk toprak kaybna u ram t. Ardndan da i ve d birok problemle kar kar ya kalm t. Sava lar sonunda ordunun zayflad hissedilmi ti ve diplomatik yetersizlik ortaya km t. Bu dnemde orduyu glendirmek, orduda dzenleme yapmak amacyla Alman subaylar tarafndan ordunun e itimi tamamlanmaya al ld. Yine diplomatik bir yalnzlk hissine kaplan Osmanl Devleti e itli ittifak aray larna girdi. Bu amala Almanya ile diplomatik ili kilerini geli tirdi. Fakat Osmanl Devletinin ya ad e itli sava lar ittifak glerine olan gvenini zedelemi ti. Akas Osmanl Devleti talya,
120 121

Ahmet Eyicil, Siyasi Tarih, Gn Yaynclk, Ankara, 2005, s.233. Cezmi Erarslan, a.g.e., s.340.

50

Avusturya ve Almanyaya kar kendisini gvende hissetmiyordu. Bu nedenle Osmanl Devleti ilk anla ma teklifini ngiltereye yapt. Maliye Bakan Cavit Bey Ekim 1911de ngiltere Bahriye Nazr Winston Churchille bir mektup yazarak itilaf devletlerine katlma teklifinde bulundu. Fakat bu teklif ngilizler tarafndan reddedildi. Osmanl Devleti ikinci teklifini Bulgaristana yapt. Fakat Bulgaristan ittifaka Almanyay da dahil etmek istedi. Almanya, Bulgaristann teklifini reddedince Osmanl Devletinin ittifak te ebbs neticesiz kald.122 Osmanl Devleti nc ittifak teklifini Fransaya yapt. Cemal Pa a Pariste oldu u bir sra Fransa d i leri bakanyla irtibat kurarak ittifak teklifinde bulundu. Fakat Fransadan da olumlu cevap gelmedi. Son are olarak 1914 Maysnda Rus ar yaz tatili iin Krma geldi inde Talat Pa a ziyaretine giderek ittifak teklifinde bulundu. Bu durum Ruslarn gururunu ok am tr ancak stanbul ve bo azlar ele geirmek konusunda mttefiklerinden istedi ini alan Rusya, Alman askeri heyetinin stanbulda olmasn bahane gstererek ittifak teklifini reddetti.123 Nihayetinde ittifak giri imleri sonusuz kalan Osmanl Devleti adeta Almanyann kuca na itildi. Zaten ba ndan beri Sait Halim, Enver ve Talat Pa alar ile Meclis Ba kan Halil Bey Almanyayla ittifak taraftaryd. Osmanl Devleti, 22 Temmuzda ittifak iin Almanyaya mracaat etti. Almanya da zaten byle bir anla may arzuluyordu. Zira itilaf devletlerince embere alnm t.124 Almanya, Osmanl Devletini kendi safna ekmekle, Rus kuvvetlerinin nemli bir ksmn Kafkasyaya ekerek Alman ve Avusturya ordularnn ykn hafifletmek, Svey kanaln kapamak veya orada byk bir ngiliz gcn me gul etmek ve Osmanl Halifesinin manevi gcnden yararlanmay hedeflemekteydi.125 27 Temmuzda stanbulda ba layan gr melerin sonunda heyetler arasnda mutabakata varld ve her iki taraf arasnda bir antla ma imzaland. Gizli

122 123 124 125

Ahmet Eyicil, a.g.e., s.241-242. Cezmi Erarslan, a.g.e., s.341. Ahmet Eyicil, a.g.e., s. 243. Cezmi Erarslan, a.g.e., s.343.

51

gerekle tirilen bu gr melerde yaplan anla may Sait Halim Pa a, Talat ve Enver Pa alarla Halil Bey ve Alman eli Wongenheim imzalad.126 Osmanl Devleti antla may imzalad gn genel seferberlik karar ald. Meclisi Mebusan kapatt ve iki gn sonra tarafszl n ilan etti. 11 A ustos 1914 gn ngilizlerin takibinden kaarak anakkale bo azndan geip Marmara denizine giren Alman zrhls Goben ve Breslav isimli sava gemileri stanbula s nd. Tarafszl n ilan eden Osmanl Devletinin bu gemilere el koymas gerekmekteydi. Almanyann itiraz zerine szde daha nce Amerikadan alnd iddia edilen bu gemilere Trk bayra ekildi ve tayfalarna fes giydirildi. Gemi tm mrettebatyla Osmanl donanmasna katld. Harbiye Nazr Enver Pa ann emriyle Amiral Souchon komutasndaki Trk donanmas 27 Ekim 1914te Karadenize ald. 28-29 Ekim gecesi Odesa, Svastopol ve Novorossiki limanlarn topa tuttu. Bir oldu bittiye getirilerek tm bu yaplanlarn sonucunda da 2 Kasmda Rusya, 5 Kasmda da ngiltere ve Fransa Osmanl Devletine sava ilan etti. Osmanl Devleti de 12 Kasm 1914te resmen sava a girdi ve padi ah sava a girdikten iki gn sonra Cihad- Ekber ilan etti.127 2.2. Osmanl Devletinin Sava t Cepheler 2.2.1. Kafkas Cephesi Kafkas Sava lar 1 Kasm 1914te Ruslarn saldrsyla ba lad. Ancak blgedeki Osmanl ordular buna ba aryla kar koydular ve Ruslar geri pskrttler. Enver Pa a Rusyaya kar Kafkaslarda elde edilecek bir askeri stnlkle Turanc lky gerekle tirebilece ini d nyordu. 6 Aralkta Trabzona, oradan da Erzuruma gelen Enver Pa ann k ortasnda askerin yazlk kyafetle btn yollar geip taarruza geece i fikrine kar kan 3. Ordu Komutan Hasan zzet Pa a ile 9. ve 10. Kolordu Komutanlar istifa etti. Her eye ra men taarruz emri veren Enver Pa a 90.000 ki ilik orduyla Sarkam Harektn ba latt. Fakat etin k artlar askere geit vermedi ve ku atld fakat binlerce er daha sava madan donarak ld. 14 Aralkta ba layan bu hazin taarruz 27 Aralkta Ruslar tarafndan durduruldu. 28-29 Aralkta Sarkam
126 127

Ahmet Eyicil, a.g.e., s.243. Ahmet Eyicil, a.g.e., s.245-246.

52

binlerce er donarak ld iin ku atma ba arsz oldu. Rus ordusunun ileri harekt ile Ardahan ve Oltu Ruslarn eline geti. Bu harekttan ancak 12 binki i geriye dnebildi. 15 bini Ruslara esir d t. Kafkaslarda stnl ele alan Ruslar, hemen hemen tm Do u Anadoluyu ele geirdiler.128 2.2.2. Kanal Cephesi ngilizlerin asker, mhimmat ve malzeme sevkyatnda can damar olan Svey kanal harekt bu damar kesip, karlacak isyanla Msr geri almak hedefine ynelik oldu. Cephe Komutanl ise 4. Ordu Komutan sfatyla Cemal Pa aya verildi. ngilizlerin yakla k 150 bin ki ilik kuvvetine kar lk 35 bin ki ilik orduyla gelen Cemal Pa a stelik bir de Sina ln a mak zorunda kald. Her trl malzemesini beraberinde gtrmeye mecbur olan Osmanl ordusunun ancak iki gnlk yiyece i vard. Ayn gece taarruz edilmi se de ancak 600 ki i kadar kanal geebilmi , geenler de ya ldrlm veya esir d m t. Bunun zerine geri ekilen ordu, taarruzu ileri bir tarihe ertelendi.129 Bu ba arsz harekttan sonra Svey kanal sephesinde yaplan sava nemini yitirdi ve a rlk anakkaleye verildi. Bu harekttan sonra blgedeki stnlk ngilizlere geti. ngilizler Araplar Osmanl Devletine kar k krtt. erif Hseyin Kasm 1916da krall n ilan etti. Hicaz demiryollar kesildi ve bylece Hicaz byk lde Osmanlnn elinden kt. 1917de ngilizler Kuds i gal etti. talya ve Fransa Suriyeye asker kard. ngilizler 1918de am, Franszlar Beyrutu ald. Bylece Osmanl Devleti Ortado udaki topraklarnn byk bir blmn kaybetmi oldu.130

128 129 130

Ergn Aybars, a.g.e.., s.51. Cezmi Erarslan, a.g.e., s.348. Ahmet Eyicil, a.g.e., s.251-252.

53

2.2.3. anakkale Cephesi ngiltere ve Fransa daha sava n ba langcnda Bo azlar ve stanbulu alarak Osmanly sava d brakmay, mttefiklerine yardm etmeyi ve Ruslarn Batdaki ykn hafifletmeyi d nyorlard131. ngiliz ve Fransz Filolar 19 ubattan itibaren anakkale Bo az a zna yo un bir bombardmana ba ladlar. Bombardman 17 Marta kadar srd. 18 Mart 1915te ngiliz ve Fransz filolar bo az gemek iin saldrya ba ladlar. Nusret mayn gemisinin bir gn nce Bo aza mayn dkt nden habersiz olan bu muhte em donanma, Trk kuvvetlerinin amansz direni iyle kar la t. Ak ama do ru bo az geemeyeceklerini anlaynca sava alann terk ettiler. Yedi tane gemilerini kaybeden tilaf devletleri bu kez yarmadaya asker karmaya ba ladlar. En kanl sava lar da bu dnemde oldu ve zellikle Anafartalarda M. Kemal ve askerlerini kar larnda buldular. 57. alayn dillere destan olan kahramanlklar sonucunda Anafartalarda Mttefikler ba arsz oldu. ok kanl sava lar sonunda ngiliz Fransz ordusu, Anafartalar ve

Conkbayrnda Trk direni i kar snda yenilgiyi kabul etmek zorunda kald ve askerlerinin bir ksmn ekti. 3-6 Ocak 1916da da di er kuvvetlerini ekerek yarmaday bo alttlar. Her iki tarafta da binlerce erin ld bu sava larn sonunda itilaf devletleri, Rusyaya yardm edemediler ve Osmanl saf d edilemedi. Genel sava iki yl daha uzad. ngilizlerin bu sava n neticesinde prestiji sarsld ve Rusyada sefalet ve yoksullu un artmas sonucunda ihtill oldu. ngiliz ve Fransz ekonomileri sarsld.132 2.2.4. Irak Cephesi Sava n ba lamasndan ksa bir sre sonra ngiltere zengin petrol kaynaklarnn bulundu u Irak bir an evvel ele geirmek istiyordu. Ksa zamanda Basra Krfezine

131 132

Ahmet yicil, a.g.e., s.252. Ergn Aybars, a.g.e., s.53-54.

54

asker kard.

ngilizlerin amac Msr ile Hindistan ba lantsn sa lamak,

Almanyann blgedeki planlarn ortadan kaldrmakt.133 ngiliz harekt ba laynca Albay Nurettin Bey (Pa a) Irak Cephesi komutanl na atand. ngiliz komutan Towhseld Eyll 1914te Kutel Ammareyi alp yerle mi ti. Kasm aynda yaplan etin sava larda her iki taraf a r kayplar vermi ti. Bu arada cepheye Von der Gol atand. 7 Aralk 1915te Trk Ordusu Kut-el Ammareye saldrd ve ku atma 4-5 ay srd. Sonunda a r kayplar veren ngiliz ordusu Trk ordusuna teslim oldu (1916).134 2.3. Birinci Dnya Sava Srasnda Ermeni Faaliyetleri Birinci Dnya Sava nn ortaya kmasnn ardndan Ermeni Komitalar ve Patrikhane, Osmanl Devletinin sava a girmesi durumunda takip edecekleri politikay belirlemek zere bir araya gelmi lerdi. stanbul Galatadaki Ermeni Okulunda Patrikhane grevlilerinin ba kanl nda Ta naksutyun, Hnak ve di er Ermeni Komitalarndan olu an Birle ik Ermeni Kongresi topland Kongrede, Ermenilerin Osmanl Devletine sadk kalmalar, askeri grevlerini yapmalar, d tesirlere kaplmamalar karar alnd.135 Bu toplantnn ardndan 1914 Hazirannda Erzurumda Ta naksutyun kongresi toplanm t. ki hafta sren kongreye stanbul, Trabzon, Mu , Erzurum, Sivas, Harput, Samsun, Adana, Beyrut, zmir, Kayseri, Konya blgelerinden, Ecmiyazin, Moskova, Tiflis, Tahran, Tebriz, Amerika, Msr ve Balkan rgtlerinden ve Avrupa, Rusya, Trkiye rencilerinden olmak zere 30 ye gelmi edilecek ve kendisiyle iddetli bir mcadeleye giri ilecektir..136 Birinci Dnya Sava patlak vermeden evvel Osmanl Devletine sadakatlerini bildiren Ta naksutyunn Trkiye ubesi szlerini tutmayarak Ruslarn lehine ve yaplan kongrede u karar alnm t. ttihat ve Terakki Partisinin ald kararlara muhalefet

133 134 135 136

Ahmet Eyicil, a.g.e., s.249. Ergn Aybars, a.g.e., s.52. Mim Kemal ke, a.g.e., s.162. Uras, Esat a.g.e., s.579.

55

faaliyetlere ba lam lardr. zellikle Do u cephesi (Kafkas)nde Ruslarla birik olup Osmanl Devletine kar cephe alm lardr. Kamuran Grn bu durumu Kaaznuniden u ekilde nakletmi tir: 1914

sonbahar ba larnda Trkiye sava a henz girmemi , fakat sava hazrlklar iindeyken n Kafkasyada Ermeni gnll gruplar byk bir evk ve bilhassa amatayla te ekkl etmeye ba lad. Ta naksutyun Erzurumda birka gn ncesi genel kurulundaki kararna ra men mezkr gruplarn te kilatlanmasnda ve bilhassa silahlanmasnda Trkiyenin aleyhine olarak fiilen yardmc oldu. Bugn, gnlllerimiz n planda olmalmyd diye sormann manas yoktur. Tarihi olaylarn kendine zg bir mant vardr. 1914 sonbaharnda Ermeni gnllleri kuruldu ve Trklere kar dv tler. Bunun aksi olamazd. Zira eyrek asrdan bu yana Ermeni toplumu belli ve kanlmaz bir psikolojiyle beslenmi ti. Bu hlet-i ruhiyenin tezahr gerekliydi ve gereken oldu. Aslnda bu szler kendisinin ifadesiyle eyrek asrlk Ermeni mcadelesinin bir zeti ve if as durumundayd.137 lkenin her tarafndan Ermeni gnllleri Rus ordusuna, etelere ve intikam olaylarna girmek zere Kafkasyaya gidiyorlard. Tiflis belediye ba kan bir ulusal Ermeni brosu kurarak bu rgtlenmeyi kurumsalla tryor ve yaplacak olan hareketler iin hazrlyordu.138 Ayrca seferberlik ilan edildikten sonra Emiyazin Katogikosu 5 A ustos 1914te Kafkasya Genel Valisi Worontzof Dachkofa bir mektup gndererek; Rusya Ermenilerinin yksek sadakatn ve Trkiye Ermenilerinin iten ba llk ve ilgisini sunarak arn nezdinde Trkiye Ermenilerinin mitlerini savunmalarn istiyordu.139 Yine Ermenilerin Rus tarafnda te kilatlanmalaryla ilgili olarak Esat Uras, alku yandan yle aktarm tr: Byk masraflarla derhal gezici Ermeni hastaneleri kuruldu. Tiflisten her tarafa Dama yesi Babacanof, Episkopos Mesrop, Tiflis Belediye ba kan Hatisof, Kafkas Ermeni Hayr Cemiyeti Reisi Arutyunof imzalaryla tesinde bulunan birok karde lerini u tamim gnderildi: Ermeni milletinin kurtarmak iin hibir fedakrlktan Rusyaya kar de i meyen sadakatini gstermesi zaman geldi. Ermeniler, hududun ekinmemelidir.

137 138 139

Kmuran Grn, a.g.e., s.282. Mim Kemal ke, a.g.e., s.163. Kmuran Grn, a.g.e., s.284.

56

Gnll listeler dola trld. Bu listelere Amerikadan, ngiltereden, Fransadan, Bulgaristandan, Romanyadan ve hatta Buharadan, btn Rusyadan gelen Ermeniler giriyordu. Bunlar mallarn sattlar, ticaretlerini, i lerini braktlar. Silah ve cephanelerini temin ettiler. Toplama yeri olan Tiflise ko tular. Ben, bu binlerce gence arkada lk ettim. Vatanmzn mar n sylyor, bir d ne ko ar gibi cepheye gidiyorlard. Bu gnlllerden ba ka yzbinlerce Ermeni de di er Rus tebas gibi, Rus ordularnda sava yorlar, grevlerini yapyorlard. Gnlller ise btn btn bunlardan ayryd. Bu gnlller, vatanlarnn, Trklerin yzyllardan beri keleriyle ezdikleri analarnn imdadna, hudut illerinde esirlik ve zincirler altnda can veren karde lerinin yardmna ko uyorlard. Voronzofun emirlerine gre, Ermeniler arp malarn ba ndan itibaren hafta iinde sava alanna gireceklerdi. Bu kez Ermeniler iin olmak veya olmamak sz konusuydu. htiyarlar, hastalar bile gnll olarak yazlmak iin mracaat ediyordu. Ermeniler blgeyi tanyordu. Ruslarn da bunlara ihtiyac vard. Tm genler derhal cepheye ko uyordu. 1914 Ekiminde Ruslar Osmanl Devletine kar sava ilan etti. Ayn tarihte Ta naksutyun da Trkiyeye sava ilan etti.140 Sava ilannn ardndan Ruslar, ran ve Kafkasyadaki Ermenilerden gnll toplamaya ve onlara silah da tmaya ba lam lard. Bin ki iden olu an ilk gnll birli i Antranikin emrine verildi. Di er gnll alay da Osmanl snrna do ru yola km t. General Dro ikinci alayn ba nda I dra girmek zere harekete geti. Hamazaap ve Keri ynetimindeki nc ve drdnc alaylar Kars i gale hazrlanm t. Bu tr geli melerden Osmanl rahatszd, nk kendi tebas olan Ermenilerin de bu durumdan etkilenmemeleri mmkn de ildi. Zira gelen haberler de bu yndeydi. Yabanc devlet konsoloslarnn silahlandrd Ermeniler, ran ve Kafkas snrna do ru ko mu , silah altna alnan Ermeni askerler o silahlaryla d man tarafna gemi ve artk Osmanlnn sonunun geldi ini d nerek isyan faaliyetlerine ba lam lard. Nitekim isyanlar ard ardna patlak verdi.141 Sava n ilk yllarnda Ermeniler, Rusyann yan sra ngiltereye mracaat etmeyi ihmal etmemi lerdi. lk i birli i teklifini Bogos Nubar Pa a 1914 Kasmnda yapt. ngiltere yaplan bu tekliflere resmi olarak olumsuz cevap vermesine ra men el altndan Ermenilere yardmc olmaktan ekinmedi. Franszlarn ise Ermenileri kendi emelleri do rultusunda
140 141

Esat Uras, a.g.e., s.590-591. Mim Kemal ke, a.g.e., s.163-164.

57

kullanma d ncesi vard. Nitekim ukurova Ermenileri Osmanl ordusuyla giri tikleri silahl at malardan ba arsz olmalarnn ardndan Musa Da na ekildi. Buradan da Fransz deniz kuvvetlerinin yardmyla Port Saide getirildi. Be bine yakn olan mltecilerin yerle tirilmesi iin ngiltere, talya, Rusya ve Cezayire ba vurulmu fakat kabul edilmemi tir. Bunun zerine Franszlar bunlar Osmanllara kar kullanmay tasarlam ve bylece ark Lejyonu (Legion dOrient) fikri do mu tur. Fransz amirali deniz kuvvetlerine alnd takdirde onlardan yararlanlabilece ini d nyordu. Amirale gre szkonusu Ermeni gnllleri bir kampta toplanmal, silah verilmeli ve askeri ihtiya do rultusunda ukurova blgesine gnderilmeliydi. Nihayet 13 Kasm 1916da olu turulan ark Lejyonu, Magosann 58 km. d nda sk bir askeri e itimden getikten sonra 1917de Filistinde, 1918de Kafkaslarda ve 1919da ise Fransz kuvvetleriyle ukurovada Osmanlya kar arp m lardr.142 Son olarak sevk ve isknnn asl sebebi olan Ermeni isyan ve ihtill faaliyetlerini vererek bu blm burada bitirmek istiyoruz. 2.4. Birinci Dnya Sava nda Ermenilerin kard syanlar 2.4.1. Zeytun Olaylar Birinci Dnya Sava nn ortaya kmasndan sonra ilk Ermeni isyan Zeytunda km tr. Zeytun Ermenileri, seferberli in ilanndan sonra hkmetin emirlerine kar yine aktan kar kmaya ba lam lard. Devlete demeleri gereken vergiyi demedikleri gibi askerlik iin de mracaatta bunmuyorlard. stelik askerlik vazifesi iin yola kan insanlarn yolunu kesip e yalarn gasp ediyorlard. 3 A ustos 1914 ylnda seferberlik ilan edildikten sonra Zeytun Ermenileri, sadece kendilerinden mte ekkil bir Ermeni Alay kurak iin yetkililere mracaat ettiler. Bu tekliflerinin reddedilmesi zerine isyan ederek evrelerindeki insanlara zarar vermeye ba ladlar. 30 A ustos 1914 ylnda Zeytun Askerlik ubesinden terhis olup memleketleri Andrna gitmekte olan 100 a kn Mslmana saldrdlar, mallarn gaspettiler ve biro unu da ehit ettiler. Ayrca nakliye vastalarna saldrp Mara yolu zerindeki Kaymakam Pnar mevkiinde Bi anl ky Mslmanlarna hcum ettiler ve onlar ldrdler. Takibat sonucunda e kiyadan
142

Mim Kemal ke, a.g.e., s.167-169.

58

altm be kadar, kendi imalleri olan birok gra, bomba, dinamit ve di er silahlarla yakandlar.143 Zeytundaki Hnak Komitas liderlerinden akro lu Panosun evinde yaplan toplantda ngilizlerin skenderuna kacaklar iin Adana, Mara i gal oluncaya kadar isyanlarla seferberli e mani olunmas, ngilizlerin harektnn desteklenmesi, jandarmann silah ve cephanesinin ele geirilmesi, Kaymakam ve di er hkmet grevlilerinin ldrlmesi, telgraf tellerinin kesilmesi tavsiye edilmi tir. ubat aynda harekete geen sekizyz civarndaki eteci, Mara n telgraf ba lantsn kesmi ler, askeri k la ve hkmet kona na saldrm lar ardndan da Tekke manastrna s nm lardr. Yaplan ku atma esnasnda jandarma komutan Binba Sleyman Bey ve yirmibe erini ehit etmi ler, otuzdrt eri de yaralam lardr. Ayrca Mara n e itli yerlerinde e kiyalk yapp birok Mslman ldrm veya yaralayp mallarn gasp etmi lerdir. Olaylarn sonunda hkmet gleri yediyzoniki tfek, oniki ifte, oniki mavzer tabanca, e itli bombalar, yetmi nakil hayvan ve Ermeni papazyla birlikte altm bir e kya ve komitaye ait birok dokman ele geirmi lerdir.144 2.4.2. Kayserideki Ermeni Faaliyetleri Kayseri gherile ocaklarna ve ula m yollarna sahip olmasndan dolay Osmanl Devleti iin nemli ikmal ve ticaret merkezlerinden biri olmu tur. 1890 yllarndan itibaren Anadolunun birok yerinde ba layan komita faaliyetleri burada da ba lam ve Birinci Dnya Sava yla birlikte olduka yo unla m tr. Kayseride Hnak komitas, te kilatlarn daha da yaygnla trmak ve kylere kadar ula abilmek iin David Sultanyan, Sarkis Torosyan ve Vanl di i Melkonu grevlendirmi tir. Bunlara Kayseriden yardmc olan Kuyumcu Hoca Ohannes, Bakra Karabet ve Karde i Levonun al malaryla bol miktarda bomba imal edilmi tir. Ayrca Amerikada bulunan Kayserililerden de bol miktarda maddi yardm ve malzeme

143

144

Abdullah Yaman, Ermeni Meselesi ve Trkiye, Ota Yaynlar, 1973, s.356-257., Halil Metin, a.g.e., s.133, Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilaliyyesi, s.218, Gltekin Ural, a.g.e., s. 256, Cemal Anadol, a.g.e., s.263. Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilaliyyesi, ss. 219-221, Cemal Anadol, a.g.e., s. 264, Gltekin Ural, a.g.e., ss. 257-259.

59

sa lam lardr. Komitalerin direktifiyle Kayserili gen Ermeniler orduya katlmam veya katlanlar silahlaryla birlikte firar ederek e kiyalk yapmaya ba lam lardr.145 Seferberli in ilannn ardndan Hnak ve Ta nak komitalerinin talimatyla te kilatlanmas ve silahlanmas tamamlanan yerlerde tedhi hareketlerine ba lanm tr. Everekte Asador ve arkada lar Amerikadan byk bir elektrik cihaz getirmi lerdir. Bu cihazdan elde edilen elektri i sokaklara gerilen tellere vermi ler ve bylece Mslman halkn ve askerlerin lmne sebep olmu lardr. Ayrca 1914 ylnda Amerikada bomba yapmn renerek yurda dnen Kevorkun evinde kazayla bombann patlamas sonucu szkonusu ki i parampara olmu ve bomba patlayan eve ko arak gelen frnc ra nn grdklerini hkmete bildirmesinin ardndan hkmet meseleden haberdar olmu tur. Bu olayn ardndan hkmet geni bir tahkikat yapm ve neticesinde de Everekte 1914 ubatnda otuz, 1916 Martda yirmibir, Maysta onbir bomba; Kayseride doksan a kn e itli bomba, dinamit ve di er patlayc maddeler; drtyz a kn silah ve birok rovelver ve mavzer tabancas bulunmu tur. Develi mezarl nda bomba imalatna mahsus aletler, Vasio lu Hac Parsihin bahesinde yirmidrt pomba ve ikiyzelli kur un bulunmu tur. Tm bunlardan Kayserinin mkemmel bir depo haline getirildi i anla lm tr.146 1915 ylnn ba larndan itibaren Kayseride baz isyan, tecavz, gasp ve katl olaylar ba lam tr. Yeniden harekete geen hkmet Ermeni evlerinde mezarlklarda, cemiyetlerde, kiliselerde ve okullarda birok silah, cephane, bomba, dinamit, talimat, beyanname ele geirmi ve birok Ermeniyi sust yakalam tr. 2.4.3. Bitlis Olaylar Yln her mevsiminde i lek olan Van-Diyarbakr-Halep- skenderun yollaryla ba lants ve Mu ve Talori (Sasun) gibi Ermeni isyan merkezlerine yaknl sebebiyle Bitlis ve etraf, Ermeni faaliyetlerinin en yo un oldu u blgelerden biri olmu tur.147
145 146 147

Azmi Ssl, a.g.e., s.71-72., Cemal Anadol, a.g.e., s. 222, 224, 265., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilaliyyesi, ss.221-222, Gltekin Ural, a.g.e., s.211-213. Abdullah Yaman, a.g.e., s.265., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilaliyyesi, ss. 225-227, Gltekin Ural, a.g.e., s.214, Cemal Anadol, a.g.e., s.224. Azmi Ssl, a.g.e., s.73-74.

60

Bitlis Ermenileri seferberli in ilan edilmesinin ardndan ilk sralarda askere katlmaya ve Osmanl Devletinin lehinde gsteriler yapmaya ba lam lard. Fakat silahlandrldktan sonra askerden kap d man safna gemi lerdir. lk zamanlar kk olaylara kar an bu Ermeniler, daha sonra daha byk olaylara kar maya ba lam lardr.148 1914 yln Ocak aynda Bitlise ba l Hizan kazasnn Sekur kyne kaaklarn yakalanmas iin gnderilen jandarma mfrezesini, ky halk; Osmanlya asker vermeyeceklerini ve hkmeti tanmayacaklarn syleyerek silahla kar ladlar ve gelen jandarmalar ehid ettiler. Ayn durum Korso, Akhis, Bikri, Ar in, Taso gibi byk kylerde de ya and. Bunlar kylerine gelen veya yaknndan geen jandarmalara saldrm lardr.149 Taso ve Sekur kylerinde isyann devam etti i anda ba ka bir isyan da yine merkeze ba l Viriste ba lad. Bitlis ve Hizann ardndan Mu ovasnda da isyanlar ba gstermeye ba lad. Sancaka ba l Seronk kyne asker celbi iin gelen mfrezeye ate alm ve at ma saatlerce devam etmi tir. Yine Akan nhiyesine ba l Kms kyne giden nahiye mdryle jandarmalara ate alm ve arp malar sekiz saat kadar devam etmi tir. kan olayda dokuz ki i lm tr. Bu olaylar Taknaklarn delegesi Rupen ve Komita reisi Esronun idare etti i ve Papazyann da ba ekti i anla lm tr. ubat aynda Kms kynden kaan e kiyalarn anl Manastra geldikleri haberi alnd ve buraya bir mfreze gnderildi. Mfrezenin Manastra yakla t bir anda, alan yaylm ate i sonucu Te men Ahmed Efendi ve baz askerler ehit oldu. Manastrdaki e kiyalar da kamay ba ardlar. Yine asker toplamak amacyla Hizana giden Bitlis jandarma alay komutan ile mfrezesinin yolu Karkar deresinde kesildi ve baz erler burada ehit edildi.150

148 149 150

Abdullah Yaman, a.g.e., s.270., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilaliyyesi, s.231. Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilaliyyesi, s.232, Halil Metin, a.g.e., s.136. Abdullah Yaman, a.g.e., s.271-272., Veysel Ero lu, a.g.e., s.151-152, Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilaliyyesi, s.232-233, Halil Metin, a.g.e., s.136, Azmi Ssl, a.g.e., s.74., smail zelik, a.g.e., s.172,173.

61

Btn bu ya ananlar blgeyi adeta bir barut fsna evirmi ti. Bir taraftan Osmanl Ordusu arkadan vurulurken blgede nemli bir askeri gcn olmamasndan istifade ederek kadn, kz, ocuk, ya l-gen savunmasz tm insanlar hemen hemen hergn katliam ve i kencelere maruz kalm lardr. E kiyalar zellikle Ocak 1915 ylndan itibaren bu tr faaliyetlerine yo un bir ekilde devam ettiler ve Do uda Ruslarla, batda anakkale cephesinde itilf devletleriyle sava an Osmanl Ordusunun ikmal yollar ve telgraf hatlar kesilmi ve cepheden dnen ve asayi i sa lamakla grevli jandarmalara ve gvenlik glerine saldrm lardr. 2.4.4. Van syan Osmanl tarihinde belki de Ermenilerin kaderini de i tirecek olaylarn en mhimi Vanda Rus i galiyle birlikte gerekle ecek olan Ermeni ayaklanmasdr. Van vilyeti Ermenilerin en yo un olarak ya adklar (fakat hibir zaman o unluk olmadlar) blgedir. Tarihi gemi inden dolay da Ermenilerin nemli merkezlerinden birisidir . syan hareketi, Ermeni tehcirinin uygulanmasndan yakla k 1,5 ay nce 15 Nisan 1915 tarihinde km tr.151 Daha isyan ba lamadan nce kylerde bulunan Ermeniler, kafileler halinde Van ehrine yerle meye ba lam lardr. Seferberli in ilanndan sonra firari olan birok Ermeni de ehre gizlice gelmi lerdir. Bu gelenlerle birlikte ehirde toplam 30-40 bin silahl Ermeninin oldu u ve bunlarn Ruslarn buralar i gal etmesini beklemekteydiler. Van ehrinde toplu isyan hareketi ba lamadan evrede meydana gelen isyan haberleri duyulmaktayd. 16 Mart tarihinde Vann atak kazasnda Ermeniler jandarma karakoluna saldrm lard. 20 Mart 1915 tarihinde artk Vilyetin her tarafndan arp ma haberleri gelmekte ve bu at malarn gittike verilmekteydi. iddetlendi i haber

151

enol Kantarc, Sevk ve skn Kararna Giden Yolda Olduka nemli Bir Olay; II. Van syan, Trk-Ermeni li kilerinin Geli imi ve 1915 Olaylar Uluslar aras Sempozyumu Bildirileri, Gazi niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Ara trma ve Uygulama Merkezi, Ankara, 2006, s.439.

62

Yine bu tr olaylar ya anmaya devam ederken birok etecinin akn akn Vana geldikleri, blgedeki kyleri basmaya ba ladklar, her taraf yakp yktklar, kadnlara, kzlara hatta ihtiyarlara bile tecavz ve i kence ettikleri haberleri gelmekteydi. 15 Nisan 1915 tarihinde Vanda isyan hareketinin ba lamasndan 5 gn sonra Ermeniler, Vandaki Osmanl Bankasn, Duyn-u Ummiye binasn ve postaneyi yakm lar ve Mslman mahallelerini ate e vermi lerdir.152 Ermenilerle Mslmanlar arasnda iddetli arp malarn devam etti i dnemde ilerleyen Rus i galinin Mays aynn ortalarnda Van da iine kataca n d nen vali Cevat Bey 14 Mays 1915 tarihinde ehirdeki Mslman halkn daha gvenli blgelere nakledilmesi emrini vermi tir. 14 Maysta g ba lam tr. G kara ve gl yoluyla gerekle mi tir. Kara yolu ok tehlikeliydi, ancak bu yolu kendisini savunabilecek olanlar tercih etmi tir. Gl yoluyla ise yakla k 50 tane aratan istifade edilmi , fakat bu gemilerin sahiplerinin Ermeni olmas Valiyi tedirgin etmi ti. Korkulan oldu ve sonunda bu gemicilerden bazlar, mltecileri Tatvan yerine Rus i galindeki Adilcevaza gtrm ve birok Trk burada katledilmi tir.153 Mslmanlarn ehri bo altmasnn ardndan Ruslar ehre girdi. Fakat Ruslar askere girmeden nce Ermeniler Van kalesini ve kamuya ait binalar ele geirdi. Vann Rus i galine girdi i 17 Mays tarihinden itibaren Ermeniler ehrin ynetimini ele geirdi. Van valisi Aram Manukyan oldu ve evre kaymakamlklara da Ermeniler atand.154 Van i gal edildikten sonra Ruslarn da tahrikiyle Ermeni isyanlar evreye yayld. Ermeni eteleri birok yerde katliamlara giri ti ve baz Mslman kyleri yok edildi.155 Ermeni ve Ruslarn bu zulmnden kaan binlerce masum insan buralardan lkenin bat kesimlerine do ru g ederek seferberlik dnemindeki ilk trajediyi ya am lardr. Saylar tam olarak bilinemeyen binlerce mlteci ve muhacir A air ve Muhacirin mdriyeti umumiyesince de i ik blgelere yerle tirilmi lerdir. Bu
152 153 154 155

enol Kantarc, a.g.m., s.442-444. enol Kantarc, a.g.m., s.445. enol Kantarc, a.g.m., s.439. Azmi Ssl, a.g.e., s.78. Konu ile ilgili daha fazla bilgi iin Tuncay n, a.g.e.

63

mdriyetin kaytlarna gre 1916 yl bahar aylarnda Anadolunun e itli yerlerine s nan mltecilerin says 707.504tr ve bunlar Ankara, Diyarbakr, Sivas, Trabzon, Musul, Adana, Halep, Kastamonu, Konya, Mamretl-aziz Vilyetleriyle; Urfa, zmit, el, Eski ehir, Bolu, Canik, Kayseri, Karahisar- sahip, Mara ve Ni de sancaklarna yerle tirilmi lerdir. Gerek rakamlarn saylmayanlarla beraber ok daha fazla oldu u sanlmaktadr.156 Fakat nedense ya anan bu ac trajedi hibir zaman dnya kamuoyunu rahatsz etmemi , hatta hi duyulmam tr. G edemeyen Mslman halk da Ermeni ve Ruslarn merhametine braklm tr. Fakat bunlarn da byk o unlu u katledilmi tir. Aram dneminde 10.000 zerinde masum sivil halk katledilmi , sa kalanlar byk i kencelere, i fallere maruz kalm bazlar da bu i kencelere dayanamayarak feci ekilde can vermi lerdir.157 Vandaki Ermeni hkimiyeti yakla k 3 yl devam etmi ve 2 Nisan 1918 tarihinde Trkler tekrar ehrin hkimiyetini ele geirmi lerdir.158 2.4.5. Mu Olaylar Anadolunun birok yerinde oldu u gibi Mu ve evresinde de Ermeni

faaliyetleri seferberli in ilan ve ardndan Kafkas cephesinde Osmanl-Rus sava nn ba lamasyla byk bir hz kazanm tr. Mu ve evresinde ba langta 7000 kadar Ermeni silahlanm ve bunlar gruplar halinde kylere da lm lardr. Bunlara asker kaa Ermeniler de katlm lardr. Rus ordusunun blgeye girmesinin ardndan Hnak ve Ta nak eteleri Ruslara ba llklarn ve kahramanlklarn gstermek iin Trk ky ve kasabalarndaki kadn, ocuk ve ya llara akla hayale gelmedik i kenceler ve katliamlar yapm lardr. Bu eteler Rusyadan gelen gnll Ermenilerle birlikte 30 bin civarna ula m tr ki bunlarn en me hurlar Rupen ve Aram Manukyan (Vann i galinden sonra Van valisi oldu)dr. Mu un i galinin ardndan Ruslar ve Gnll Ermeni birlikleri Mslmanlar merhametsizce katlettiler. Kadnlarn rzna geip onlar diri diri yaktlar.159

156 157 158 159

Tuncay n, Unutulmu Bir Trajedi Vilayat- arkyye Mltecileri (1915-1923), Babil Yaynclk, Ankara, 2004, s.37. enol Kantarc, a.g.m., s.447. enol Kantarc, a.g.m., s.450. Azmi Ssl, a.g.e., s.80-81.

64

2.4.6. Diyarbakr Olaylar Diyarbakr vilyetindeki Ermeni nfusunun genel nfusa orannn olduka az olmasna ra men, Ermeniler zellikle seferberlik ilan edildikten sonra Ruslarn Anadoluyu i gal edeceklerine inanarak te kilatlanma ve isyan hareketlerine a rlk vermi lerdir. Ermenilerin Ermenistan kurulmasna olan inanlar o kadar kesindi ki evlerine, okullarnda, ibadethanelerinde, trenlerinde ve toplantlarnda; Ermeni liderlerinin resimleri, Ermenistan haritalar ve Ermenili e ait resimleri asmaktan ekinmemi lerdir.160 Ruslarn Anadoluya do ru ilerledikleri haberini alan Ermeniler, asker kaaklar ve komitaclarden olu an bir Dam Taburu Alay kurdular. Bu taburdan elli kadar fedai e itli yerlerdeki resmi daireleri bombalayacak ve bu olay sonucunda meydana gelen korku ve a knlktan istifade ederek nemli grdkleri yerleri i gal edeceklerdi.161 Durumdan haberdar olan Osmanl gleri bu taburu ve kaaklar ele geirmek iin yapt aramalarda; bunlardan 500 kadarn ele geirmi tir. Yaplan istihbarat de erlendiren yetkililer, 12-14 Nisan 1915 tarihinde Vilyet merkezinde altm n zerinde bomba, kutular ierisinde birok dinamit kapsl, kangal kangal dinamit fitili, dinamit barutu, yzlerce mavzer, menliher, inayder ele geirmi lerdir. Yine evlerin e itli yerlerinde saklanm 1000den fazla asker kaa yakalanm ve ele geirilen dokmanlarda, e er Rus ordusu blgeye yakla acak olursa, aynen Vanda oldu u gibi, Ermeniler isyan edip halk katledecek, ehri yakp Ruslarn i galini kolayla tracakt.162 Diyarbakr Valili inin yapt tahkikata gre; Ermeniler blgede pek ok olaya kar m lard. Silvan kazasnn Be nik Ermeni kyne yerle en Doryan Dono ba kanl ndaki bir ete, 28 Haziran 1914 ylnda, milis subay Hac Hamit Efendi ve birli ine saldrm ve erlerin byk bir ksmn ehit etmi tir. Hava de i imi iin terhis edilen erler,
160 161 162

Cemal Anadol, Ermeni Dosyas, a.g.e., s.293., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilaliyyesi, s.239-240., smail zelik, s.176. Cemal Anadol, a.g.e., s.293., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyyesi s.240., smail zelik, s.176., Gltekin Ural, a.g.e., s.287. Azmi Ssl, a.g.e., s.82., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyyesi, s.240241., Azmi Ssl, a.g.e., s.82., smail zelik, a.g.e., s.176., Cemal Anadol, a.g.e., s.294.

65

Liceye ba l Kom ve Som Ermeni kylerindeki eteler tarafndan saldrya u ram lar, bazlarnn ba lar, bazlarnn da kol ve bacaklar kesilmi ve hanerlerle paralanarak ehit edilmi lerdir. Merkeze ba l ark nahiyesinin Arzuo lu ve ani ky Ermenileri me hur komitaci Honann ba kanl nda bir ete kurmu lardr. Bunlar Hzr- lyas Mslman kyne, erkeklerin o unun askerde olmasndan istifade ederek saldrm lar ve rastladklar btn kadn ve ocuklar ehit etmi lerdir. Kadnlarn ldrmeden nce rzlarna gemi lerdir. Siverek-Urfa caddesinde al an Ermeni i iler, ayaklanarak jandarmalara saldrm lar ve onlar ehit etmi lerdir.163 2.4.7. Mamretl-Aziz (Elaz ) Olaylar Elaz Vilyetindeki Ermeniler, bir taraftan komitalarn, konsoloslarn, di er taraftan da kilisenin, hayr cemiyetlerinin ve Ermeni okullarnn tahrikiyle seferberlikten ok nce faaliyetlerine ba lam lardr. Bu faaliyetler seferberlikle beraber daha da yo unla trlm tr. Blgede olu turulan eteler ve Rusyadan gelen gnll birliklerle vilyet ve evresinde sabotajlar yaplm , asker ve emniyet gleri yok edilmeye al lm , birok yer bombalanm , yaklm ve Ruslar, ngilizler ve Franszlar lehine casusluk yaplm tr.164 Mesela ngiliz Konsoloslu u tercman olan, Osmanl vatanda bir Ermeni, II. Kolordu hakknda, bizzat dola arak bilgi toplam tr. Toplad bilgiyi konsolosa vermi , o da bunu rapor halinde ngiliz sefaretine gndermi tir. Bir ekilde bu raporu Osmanl yetkilileri ele geirmi lerdir. Fakat tercman, Rusyann harp ilanndan nce Beyrut yoluyla Kbrsa kam tr. Dersim Krtlerini hkmete kar k krtmak zere stanbuldan ve Rusyadan pek ok komitaci gelmi ve bunlar Dersimde faaliyet yaparken yakalanm lardr.165 E inde Osmanl ordularna gnderilmek zere depolanm maddelerini havaya uurmak zere E inli Filipos isimli olan gda genci

Ermeni

grevlendirilmi se de biti ikteki dkkn sahibi kar knca dkkn ate e verdi i
163 164 165

Gltekin Ural, a.g.e., s.288., Veysel Ero lu, a.g.e., ss.174-176., Cemal Anadol,, a.g.e., s.294,295. Azmi Ssl, a.g.e., s.83. Abdullah Yaman, a.g.e., s.277., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyyesi, s.238., Gltekin Ural, a.g.e., s.309.

66

esnada kendisi de yanm ve dkknn bir ksm yanm tr. Filipposun evinde yaplan aramada olaya pek ok ki inin kar t tesbit edilmi tir.166 Olaylar zerine hkmet yetkilileri teyakkuza gemi ler ve yaplan aramalar sonucunda 5 bini a kn silah, 300 kadar bomba, krk kilo bomba fitili, 200 paket dinamit, 5 bin adet dinamit misketi ele geirilmi tir. Btn bu aramalarda ele geirilen silah ve mhimmatn btn ehri havaya uuracak nitelikte oldu u tespit edilmi tir..167 2.4.8. Erzurum Olaylar Rusya Ermenilerinin Kafkaslardan Osmanl topraklarna getikleri yer olan bu blgeyi komitaclar Garin olarak adlandryordu. Ta naksutyun komitasnn ark brosu buraya nakledilmi ; Komita Birinci Dnya Sava ncesi son genel kongresini bu ehirde yapm tr. Erzurumun Trabzon-Van yolunun ortasnda bulunmas, karayoluyla Kafkaslardan, Trabzon yoluyla da Batum ve Kstenceden gelen bilgi ve silahlarn Anadolu ilerine transit gei i, Erzurumun nemini daha da arttrmaktayd.168 Osmanl Devletinin Birinci Dnya Sava na girmesinin hemen ardndan Vilyet merkez ve Beyaztda bulunan Ermenilerin byk ksm ve Ordudan firar eden Ermeniler Rusyaya iltica etmi lerdir. Rusya da bunlardan yararlanarak gnll olaylar kurmu ve Rus Ordusunun ba nda Osmanl Ordularna kar kullanm tr. Bunlar da blgedeki Ermeni etecilerle birle erek Mslman ahaliye akla hayale gelmedik i kence ve katliamlar gerekle tirmi lerdir.169 Ermeniler seferberlik ilan edildikten sonra askerlikten kam lar, Patrikhnenin de deste iyle Ermeni kiliseleri, Bedel-i Nakdnin yarsn demek suretiyle, Ermenileri kiliselerde Rahip ve Mstahdem olarak al r gstermi lerdir. Ermeniler, Erzincan deta bir silah deposu haline getirmi tir. Silah ve bombalarn kiliselerde saklam lardr.
166 167 168 169

Azmi Ssl, a.g.e., s.84., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyyesi, s.238, Gltekin Ural, a.g.e., s.310., Cemal Anadol, a.g.e., s.310. Abdullah Yaman, a.g.e., s.278., smail zelik, a.g.e., s.175., Halil Metin, a.g.e., s.139. Gltekin Ural, a.g.e., s.130., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyyesi, s.234, Cemal Anadol, a.g.e., s.146, smail zelik, a.g.e., s.174. Azmi Ssl, a.g.e., s.85., Halil Metin, a.g.e., s.137., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyyesi, s.234-235.

67

Fakat Surp Agop kilisesindeki bombalardan biri patlaynca di erleri de infilak etmi ve kiliselerdeki bu tr faaliyetler ortaya km tr. 1914ten itibaren hazrlklarna ba layan Ermeniler, 1915 ylnda harekete gemi ler ve zellikle 1916 Temmuz ayndan itibaren Erzincann Ruslarn eline gemesiyle katliamlarn yo unla trm lardr. Rusyann blgeden ekilmesinin ardndan yrede bir Ermeni kolordusu kurulmu tur. Bu kolordu ve blgedeki eteler, Erzurum, Erzincan, Bayburt ve Gm hanede Mslmanlar imha faaliyetine yeniden giri mi ve akla hayale gelmeyen, insanlk d katliamlar gerekle tirmi lerdir. 2.4.9. Sivas Olaylar Sivas vilyeti Osmanl mparatorlu u topraklarnda en fazla Ermeninin ya ad blgelerden biridir. Daha nce de belirtti imiz gibi, Sivas vilyetinde Ermenilerin genel nfusa oran ortalama % 15 civarndadr. Sivas vilyetinin zellikle co rafi konumu itibariyle stratejik ve politik bir nemi vard. syanc Ermeniler de blgenin bu neminden dolay terr faaliyetlerini bu blgede yo unla trm lardr. Sivasta Ermeni isyan ve ihtill te ebbsleri tedenberi varolmu tur. zellikle 1894 ylndan itibaren Amasya, Merzifon, Tokat, Su ehri ve Karahisar- arkde btn faaliyetlerine aralksz olarak devam etmi lerdir. Buralardan me hur komitaclar ve eteba lar ortaya km tr ki bunlarn en me hurlar Hafikli Daniel avu Muradtr.170 Me rutiyet ilan edildikten sonra me rt ynetim eklini halka anlatmak ve onlar bu konuda szde bilgilendirmek isteyen Ta nak komita yeleri kylere giderek me ruti ynetimin Hrriyet-E itlik ve Karde lik (Uhuvvet ve Msavat) sylemlerine inanmamalarn, Ermeni milletinin gelece inin ancak isyan ve ihtillle sa lanaca n ve Elinizde neyiniz varsa satn ve silahlann eklindeki telkinleriyle Ermeni halkn ynlendirmeye ve isyana te vik etmi lerdir. ve

170

Abdullah Yaman, a.g.e., s.282.

68

1913 ylnn A ustos aynda Karahisar ve Su ehrinin gezmek amal yola kan Amerikal retmen Mr. Hoburg Karahisardan dn nde Su ehrinde gece bir bahede ldrld. lk nce katillerin Mslman olduklar zannyla hareket edildi ve birok insan tutukland. Mahkeme alt ay devam etti. Emniyet ve mahkeme var gleriyle katilleri bulmaya al t, sulu ve ahit olarak birok ki iyi a rd ve bazlar tutukland. Neticede cinayetin ba kalar tarafndan siyasi emellerle gerekle tirildi i anla lnca tutuklular serbest brakld. Gerek katil bulunamad, fakat olaylarda Ermenilerin parma nn oldu u anla ld.171 Yine 1913 senesinde, Balkan Sava larnn devam etti i bir srada Su ehrine ba l Ezbider buca papaz Kerihin baz davran lar hkmetin dikkatini ekmi ti. Kerihin bir hrszlk olayna ad kar masndan dolay evi arand. Papazn evinden, alnm e yalardan ba ka e itli yasak silah ve cephane ortaya kt. Papazn tutuklanmasnn ardndan Karahisar piskoposu Kerihi kurtarmak iin hkmet ve ileri gelen baz ki iler nezdinde arac olmaya ve Kerihi kurtarmaya al t.172 1914 ylna kadar devam eden Ermeni isyan ve ihtill hareketleri bu tarihten itibaren yeni bir devreye girdi. Seferberli in ilanndan sonra Ermeniler de Mslmanlarla birlikte askerlik ubelerine giderek mracaat ettiler. Fakat kaydolan Ermeniler cepheye gitmek zere evlerine veya kylerine dnd. ebinkarahisarn Yayc kynn papaz Sponil, Kasm ay iinde, grn te patrikhane ve piskoposlu un aidatn toplamak iin, Su ehri Ermeni kylerine giderek ky halkn etrafnda toplayp u telkinlerde bulunmu tur: Osmanllar, ma lup olacaklar sava a girdiler. Biraz sonra Ruslar, Erzurumdan girip buraya kadar geleceklerdir. Ruslar nden biz arkadan, Osmanl ordusunu me gul edece iz. Size zamannda vermi oldu umuz silahlar kullanma vakti geldi. O zaman silahlar almakla tereddt gsteriyordunuz. Bugn anlayacaksnz ki silahlar elimizde kt de ilmi . Hayatn feda ederek silah da tmaya al anlar siz de takdis edeceksiniz. Papazn aidat toplama bahanesiyle gerekle tirdi i faaliyetlerinden sonra Pinganl Piza Mgrdi, deri ticareti bahanesiyle kyleri tefti e km tr. Bu ki inin
171 172

Mehmed Hocao lu, a.g.e., s.595-596. Mehmed Hocao lu, a.g.e., s.596., Abdullah Yaman, a.g.e., s.285.

69

kyleri dola maktaki asl amac daha nce da tt silahlarn al p al madklarn kontrol etmek ve silah kullanmasn bilmeyenlere, onu nasl kullanacaklarn retmekti. Ayrca kesin zafere ula acaklarna dair kyllere telkinlerde bulunuyordu. Yalnz Sivas blgesinde 30 bin msellah Ermeni kuvveti hazrland n, Mslmanlardan eli silah tutan kimsenin kylerde kalmad n da szlerine ilave ediyordu.173 Komitaci Ermeniler sava ba ladktan sonra yalnzca Ermeni halk zerinde propaganda yapmyorlard, ayn zamanda Mslman halka da seferberli e katlmamalarn, Ruslarn birka kolordu ile yaknda Sivas vilyetini i gal edecekleri iin herkesin ailesi ba na bulunmas gerekti ini ve ba larnn aresine bakmalarn telkin etmi lerdi. Her vesileden istifade ederek Trk kadnlarn, ahaliyi ve hkmeti a a lamaya al yorlard. Bu arada firariler hakknda karlan genel afla ilgili olarak ise korkunun ismini af koymu lar diyecek kadar marm lard. Bu arada faaliyetlerini iyice artran Ermeniler arasnda yaplan aramalarda elde edilen bilgilerden komitalarn Sivas vilyetini blgeye ayrdklar ve birinci blgeye me hur Sivasl Murad (Hamparsum), di er ikisine de tannm iki mhim komitacy komutan tayin ederek Osmanly arkadan vurmak niyetinde olduklar anla lm tr.174 Ermeniler, amalarna kolayca ula abileceklerini zannediyorlard. Zira

seferberli in ilanndan sonra blgedeki nemli oranda erkek nfusunun askere alnmasndan sonra daha kolay ve rahat hareket edebileceklerini zannediyorlard. Fakat aldanm lard. Zira Sivas Kafkas cephesine do ru hareket eden Osmanl ordusu iin zellikle Su ehri ve ebinkarahisar blgeleri, bir u rak yeriydi. Sivastan Erzincana ve Erzuruma Su ehri yoluyla geen askeri ktalarn bir trl arkas kesilmiyordu. Oysaki Ermeniler tarafndan Ruslarn ilk muharebeden sonra buralara geleceklerini iddia etmi lerdi. Fakat i ler Ermenilerin iddia ettikleri gibi olmam t. Sava n ba lamasndan drt ay geti i halde, Ruslardan hl zafer haberleri gelmemi ti. Bu da Ermenileri birazck olsun mitsizli e d rmeye ba lam t. Artk iyice mitsizli e d memek iin ilk silah Prk (Ye ilyayla)te patlatm lard. Prk ky, arazisinin geni li i, verimlili i ve nfus oran itibariyle Su ehrinin nemli bir Ermeni Kydr.

173

174

Abdullah Yaman, a.g.e., s.286-287., Grsoy ahin, a.g.e., s.157-158., Gltekin Ural, a.g.e., s.113., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyyesi, s.245., Ahmet Gkbel, a.g.e., s.177-178. Grsoy ahin, a.g.e., s.155.

70

Kaza merkezine 5 kilometre mesafede ve Kse da nn ete indedir. Topra nn verimli olmas dolaysyla ky halk evresine nispeten daha mreffeh bir hayat ya amaktayd. Trk kynde Ta naksutyun ubesi 1909 ylnda alm t ve buras bir nevi Su ehri kyleri iin merkez konumunda idi.175 23 ubat 1915 gn Su ehrinden hareket eden Zara Te kilat- Mahsusa gnll birlikleri, yol zerindeki Prk kynden geerken, e yalarn ta mak iin ve ilk gelen kyde de i tirilmek zere Prk ky Ermenilerinden iki yk hayvan isterler. Ama Muhtar Agop onlarn istediklerini vermek istemedi. Gnlller para teklif ederler. Fakat srarlara ra men istedikleri yerine getirilmedi. te bu durum onlarn bir olay karmas iin iyi bir vesile oldu. Muhtar, iindeki isyan duygusuyla hareket ederek bu silahlar hl hangi gn iin saklyoruz diye ba rarak kafile memuru Nuri Efendiyi yaralad. Gnlllerin elinde daha ordu birliklerine ula madklar iin henz silah da yoktu. Silah sesini duyan kyller de derhal silahlarna sarlm lar ve gnlllere saldrm lardr. Fakat olay bymeden, kaza merkezinde duyulur duyulmaz gvenlik gleri olay yerine gnderildi ve bylelikle Prkte tutu turulmak istenen isyan ate i daha ba lamadan sndrld. Yaplan aramalar sonucunda kyde ondrd mavzer olmak zere 150 martin, manliher ve gra tfe iyle 10 bine yakn mermi hkmete ele geirildi. Yaplan tahkikat neticesinde di er Ermeni kylerinde ve burada, silahlar ve isyan hazrlklarnn oldu u ortaya kt. Aramalarda yalnzca bu kylerde 560 silah ve bomba ele geirildi.176 Olaylar ba lar ba lamaz Su ehri kaymakam Ahmet Hilmi (Kala) Beyin jandarma komutan Salim ve Ziya Beyleri yanna alarak do rudan kye gitmesi ve olaylara jandarmann tereddtsz hemen kar lk vermesi zerine isyan bymeden ksa srede sonlandrlm tr.177 Aramalarn devam etti i bir srada, ebinkarahisar piskoposlu unun silahlarn saklanmasna ynelik tebligtna ra men blgede nemli miktarda silah ve askeri mhimmat ele geirilmi tir. Sadece Ezbider kynde yaplan aramada elli silah bulunmu tur.178 Su ehrinde silahlarn beklenmedik bir tarzda devletin eline gemesi,
175 176 177 178

Grsoy ahin, a.g.e., s.161. Abdullah Yaman, a.g.e., s.288. Grsoy ahin, a.g.e., s.164., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyyesi, s.247-248., Grsoy ahin, a.g.e., s.164-165. Abdullah Yaman, a.g.e., s.289.

71

Mart ayndan Mays ayna kadar Su ehrinin ordu talimgh seilerek 13 bin ki ilik, depo kta askerinin bulunmas, Su ehri ve hareketlerini geciktirmi tir. Zara kazasnda, seferberli in ilanndan nce komita reislerinden Kemisli Tanil ve arkada lar, Zara ve Hafik arasndaki Sakar Da nda, Dker kynden oniki Mslman bo azlayarak, Karahisar- ark savcs Cemal Bey ile iki jandarmay kur unlamak suretiyle ehit ettiler. Su ehri, Zara snr arasnda Kavak glnde byk bir kervan soyduktan sonra Finih kynde Molla Halilin iki o lunu, Saryarda Adalyurt ba nda drt Trk, E in kazas haclarn, Af ar deresinde ok feci bir ekilde ldler. Yine etecilerden Karabo azl Demirci o lu Ovadis yedi arkada yla Harputa kadar sarkarak birok Mslman bo azlayayp zerlerindeki paralar alarak Karahisar komitasna teslim etmi lerdir. Seferberlikten sonra Zarada Ba o lu mer A ann evinin duvarna fitilli iki byk bomba ve kasabann st ba nda Divri iye giden yol zerindeki Kzlrmak kprsnn altna kpry havaya uurmak iin bomba koymu lard.179 Hafik kazasnda da, me hur komitaci dnl Muradn izlenmesi srasnda; Horsana kynn giri inde yeraltnda bulunan iki byk mahzende sandk silah ile, alt byk bomba ve birka sandk cephane bulunmu tur. Sivas-Erzurum yolu zerine bulunan ve stratejik nemi haiz olan Tuzhisarda yaplan aramada ise; yalnz bu kyde be sandk silah, ok miktarda cephane, be dinamit, e itli bomba, iki kutu bomba fitili, ayr sandkta komitaclare ait elbise ve be teneke barut bulunmu tur. Kyn evresinde ma aralar bulunmu tur. Hafik kazasndaki aramada ise bir mavzer, otuzbe manliher, drt martin, otuzbir para martin, krkbe yunan ras, alt Rus srmelisi, birok muhtelif tfek, altm mavzer, bir byk Amerikan, otuz muhtelif tabanca, yirmibir bomba, on gaz tenekesi barut, 13 bin fi ek, dinamit, krkiki Karada , 277 muhtelif tip tabanca ve drt kapakl tfek ele geirilmi tir. ebinkarahisardaki Ermenilerin isyan

179

Mehmed Hocao lu, a.g.e., s.599., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyyesi, s.249, Gltekin Ural, a.g.e., s.114., Cemal Anadol, a.g.e., s.132.

72

Grn kazasndaki aramada; oniki bomba, otuzbir dinamit paketi, birok dinamit kapsl, 225 harp silah, 714 adi silah, 234 roveluer, yirmisekiz yaralayc alet, 180 kilo barut ve bir o kadar kur unla 10.000i a kn e itli fi ek ortaya karlm tr. Tonus ( ark la)ta da, birok feci olay meydana geldi. 300 harp tfe i, 300 a kn rovelver, ok sayda cephane ve e itli bombalar ele geirildi.180 22 Temmuz 1915 tarihinde leden sonra 7.30 sularnda Amasyann Kuyumcular ar snda bir dkknda kan yangn rzgrn da etkisiyle bat ve gneybat istikametinde hzla yaylm ve ancak ertesi gn leden sonra saat 3te kontrol altna alnabilmi tir. Bu yangnda 1000e yakn ev ve dkkn yanm , merkez hastanesinin iki blm yanm 92. Alay ve Byezid k lasnda nemli hasarlar ortaya kmakla beraber mhimmat kurtarlabilmi tir. Olayda kast oldu u tahmin edilmi ve baz Ermenilerden phelenilmi tir. Evleri yanan aileler ise bo olan Ermeni evlerine yerle tirilmi tir. Yine 23 Temmuz 1915 tarihinde bir Ermeni etesi, Zile snr zerinde ve da lk yerlerde ya ayan halk ve a iretleri katletmi , kyleri yakarak Zileye do ru ilerlemi tir. Ayrca atl bir Ermeni kafilesi Tokat ile Zile snrnda da lk blgede oturan Mslmanlar katlederek kyleri yakm tr. Tokatn Erbaa blgesinde gvenlik kuvvetleriyle kan at mada Pn da ormannda gizlenen onsekiz silahl Ermeniden, alts l, bir kadn ve iki kz da yaral olarak ele geirilmi tir.181 2.4.9.1. ebinkarahisar Ayaklanmas ebinkarahisar sanca , komitalar iin Sivas Vilyetinin en mhim

merkezlerinden birisiydi. Ruslar ve onlarn gdmnde olan Ermeniler bu blgeye olduka fazla nem vermekteydi. ebinkarahisar, do u cephesindeki Trk ordusunun
180

181

Abdullah Yaman, a.g.e., s.291., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyyesi, s.250-251., Gltekin Ural, a.g.e., s.115-116., Cemal Anadol, a.g.e., s.133., Grsoy ahin, a.g.e., s.138. Hikmet zdemir, Seferberlik lanndan Rus galine Kadar Ermeni Milislerle at malar, Trk Ermeni li kilerinin Geli imi ve 1915 Olaylar Uluslar aras Sempozyumu Bildirileri, Gazi niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Ara trma ve Uygulama Merkezi Yayn, Ankara, 2006, s.131-132.

73

ikmal yollarndan birinde yer alyordu. Do u cephesine silah ve mhimmatn ula trld yoldan birisi de buradan gemekte idi. Blgenin ve ebinkarahisarn Osmanl-Rus harbindeki neminin farknda olan Ermeni komitalar teden beri burada faaliyetlerini zellikle de ruhani liderleri kullanarak gerekle tirilmi lerdir. zellikle Osmanl Devletin Birinci Dnya Sava na girmesinin ardndan bu faaliyetler daha da yo unla m , silah altndaki Ermeniler ordudan kaarak kylerde e kiyalk yapmaya, gvenlik kuvvetleriyle arp maya ve Ruslarla i birli i ierisine girmi lerdir. Hkmet yetkililerinin (III. Ordu Komutan Mahmut Kamil Pa a) 15 Nisan 1915 tarihinde Sivas blgesi ierisinde olduklarn Ba kumandanlk vekletine bildirilmesine ve yetkililerin de gerekli tedbirleri almalarna ra men, bu tr isyan hareketlerini nleyememi lerdir. ebinkarahisarda nl komitac Muratn nderli inde byk bir Ermeni isyan km tr. Yakalanan bir miktar Ermeni asker kaa nn 15 Haziran 1915 sabah askerlik ubelerine nakilleri srasnda Ermeni komitaclar ve 500 kadar silahl Ermeni, muhafzlar ehit ederek yakalanan asker kaaklaryla beraber kamalaryla olaylar ba lam tr.182 syan bastrmak iin ilk etapta burada bulunan polis, jandarma ve askere sevkedilmek zere toplanan 120 ki i ve bir miktar milis kuvvetiyle hareket edilmi tir. Fakat isyann ekillenmesi zerine Su ehrinden Erzincana gitmekte olan Binba Ali Beye ait bir miktar silah ve mhimmat buraya sevkedilmi tir. Ermeniler isyan ettikleri gn Trk mahallelerini ate e vererek yangn karm lar, yaplan uyarlara silahla cevap vermi lerdir. Yakla k 152 ki inin lmne sebebiyet vermi lerdir. kalmam , Trkler Ermenilere, Ermeniler de Trklere saldrm lardr.183 syann ba lamasndan sonra kaleye s nan Ermenilerin says Bayburt ve havalisi ile Ezbider papaz Kerih kumandasnda gelenlerle beraber 500 bulmu , kadn ve ocuklarla bu say 2 bine ula m tr. Kalenin muhkem bir yer olmas ve yakla k 200 metre ykseklikte olmasndan dolay askeri glerin buraya ovadan ula mas mmkn de ildi. Zira a a da yaplan her hareket katleden rahatlkla savu turulabiliyordu. Bu yzden kaleyi top ate iyle dvmek amacyla Sivastan mantelli bir top ebinkarahisara
182 183

ehirde asayi

Grsoy ahin, a.g.e., s.168-171., smail zelik, a.g.e., s.184., Cemal Anadol, a.g.e., s.330., Gltekin Ural, a.g.e., s.326. Grsoy ahin, a.g.e., s.172.

74

gnderildi. III. Ordu Komutan Mahmud Kmil Pa a, 16 Haziranda blgeye Ne et Pa ay gnderdi. 30 svari telefon ve telgraf tellerini korumakla grevlendirildi. Sivastan da 234 ki ilik bir askeri tabur buraya sevkedildi ve kan olaylar ancak drt gn sonra kontrol altna alnabildi.184 ki hafta sren bu isyan hareketi sonunda Ermenilerin giyecek, silah ve mhimmatnn azalmas zerine, 2 Temmuz gecesi k iin silah ve bombalarla ablukay yarmay ba arm lar ve Tamzara rma ndan Kabaktepe mevkiine Eskiky srtlarndan Kllbaba ormanna daha sonra da ormanlara kamay ba arm lardr. Kaleden kp kaan Ermeni etecilerinin says 300 ila 500 arasnda oldu u tahmin edilmekteydi.185 Asiler katktan sonra kale ve iinde kalan kadn ve ocuklarla di er Ermeni ahli teslim alnarak blgede gvenlik sa land. Olaylarda askerden seksendrt ehit ve 140 yaral, Mslman halktan ise otuz halk byk zarar grm tr. 2.4.10. Trabzon Olaylar Samsun ve Trabzon Anadolunun Karadenizdeki i lek limanlarndan oldu u iin, komitalarn Sivas, Erzurum, ebinkarahisar, Van, Elaz blgelerine silah sevkiyat bu blgeler vastasyla gerekle tiriliyordu. Seferberlikten nce, buralarda komitalarn te kilat ve ubeleri bulunmaktayd. Bu ubeler zelikle itilaf devletleri konsoloslar ve yabanc postahaneleri aracl yla Rusyadan ve yabanc lkelerden bilgi almaktaydlar. Silah ihracat iin Giresun iskelesine byk bir nem verilmi ti. Vahan Badelyan ile Kel Artin silah ihracat i ini yrtyorlard. Bir gn Artin, Rus vapurundan karmakta oldu u bir saman balyasnn, vinten bo alarak da lmas zerine, arasnda 400 martin ile ok sayda mavzer tfekleriyle birok mermi km tr.186
184 185 186

ehit ve yirmi ki i de yaralanm tr.

Ermenilerden ise 230 ki inin ld tespit edilmi tir. yirmi gn devam eden isyanda

Grsoy ahin, a.g.e., s.178-179., Gltekin Ural, a.g.e., s.327. Grsoy ahin, a.g.e., s.184., Cemal Anadol, a.g.e., s.331. Abdullah Yaman, a.g.e., s.238-294., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyyesi, s.252-253., Cemal Anadol, a.g.e., ss.316-318., Gltekin Ural, a.g.e., ss.311313., smail zelik, a.g.e., s.180., Azmi Ssl, a.g.e., s.89.

75

Bu blgedeki komitac Ermeniler seferberlik emrine uymadklar gibi Mslman ahalinin de askere katlmasna engel olmaya al m lar ve Rus i galinin ardndan galeyana gelerek Mslman halka saldrm lardr. Ruslarn blgeden ekimesi sonrasnda Trabzondan Erzincana kadar btn Mslman kyleri Ermeni eteleri tarafndan tahrip edilmi , camiler pisliklerle doldurulmu , meyve a alar kesimi , kuyular Mslman cesetleriyle doldurulmu , evler kesilmi doldurulmu tur.187 2.4.11. Ankara Olaylar Seferberli in ilann ardndan hazrlklarn tamamlam olan Ermeni eteleri, Ankara vilyeti ve evresinde birok olaylarn ya anmasna sebep olmu lardr. lk hareket, Bo azlyan kazasnn Orih kyndeki Ermeniler tarafndan Akda a ba l ayr eyhi kynn e itli yerlerine yerle tirilen bombalardan birinin patlamas sonucu Sdk isimli bir ocu un a r yaralanmasyla olmu tur. Bu olay sonucunda Orih, Mente e ve deli kylerinde yaplan aramalarda pek ok silah, cephane, bomba ve dinamit bulunmu tur. Asker toplamak zere kye giden jandarmalara saldrdktan sonra, atkebir yaknndaki ormanl a s nan yzden fazla Ermeni, jandarmaya, yoldan gelip hcum etmi ler ve Akda ma deni kaza merkezinde bombalar atarak gsteri yapm lardr. Yine Bo azlyann evre kylerindeki 300 kadar Ermeni, ete kurarak faaliyet gstermi ldrme, ya ma ve apulculuk eylemlerine katlm lardr.188 2.4.12.Adana Olaylar Osmanl Devletinin sava a girmesinin ardndan faaliyetlerini hzlandran Ermeni komitalar, Kafkas ve cephesinde oldu u gibi, gneyde de silahlanma ve te kilatlanma i ini tamamlam lar ve ngiltere ile Fransa hesabna casusluk ebekeleri kurmu lardr. Bu casuslardan en me hurlar, 1915 ubatnda d mana iltica eden Drtyol Ermenilerinden Abraham Salcyan, Artin ve Bedrostur. eller, ayaklar ve paralanm vcutlarla

187 188

Azmi Ssl, a.g.e., s.89. Azmi Ssl, a.g.e., s.89-90., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyyesi, s.253-254.

76

24

ubat 1915 tarihinde K ker Toroso lu ve Muallim Agop isimli ki iler, skenderuna karlm larsa da, filo

d man tarafndan Kbrstan getirilerek

komutannn verdi i talimatla yakalanm ve dvn- harbe verilmi tir. Ayn tarihte toplad belgelerle birlikte d man gemisine s nmaya al an Da lo lu Artin de yakalanm tr. Bunlardan ba ka Saimbeyli, Drtyol, Kozan ve di er kazalarda yzlerce silah, bomba, dinamit, harita ve bayrak bulunmu ve Saimbeylinin sarp kayalklarna papazlar ve komitalarca saklanan gazya lar ve 150 kg barut bulunmu tur.189 2.4.13. Urfa Olaylar Urfa sanca tehcire tabi tutulan Ermenilerin iskn yerlerinden biriydi. Urfann iinde yakla k 13 bin Ermeni ya amaktayd. Ermeni ihtill komitalar II. Me rutiyetin ilanndan sonra Urfada te kilatlarn yaygn bir ekilde geni letip kuvvetlendirmi lerdi. Patrikhanenin Urfaya piskopos olarak gnderdi i Sofomo, 1896 Ermeni isyanlarnda isyan hareketlerine bizzat katld iin Trablusgarpa srlm ve daha sonra da patrikhanece Urfaya piskopos olarak tayin edilmi tir. Bu mezkr ki inin yre halkn isyan ve ihtille hazrlayan faaliyetleriyle Avrupa ve ABDde e itimlerini tamamlayp memleketlerine muallim olarak dnen Ermenilerin al malar, bu blgede Ermeni olaylarnn kmasnda nemli bir etken olmu tur. Ayrca burada bulunan misyoner okullar ve te kilatlaryla yabanc lkelerin konsolosluklarnn faaliyetleri Rusyann Ermenileri k krtmalar, szkonusu olaylarn kmasnda nemli bir etken olmu tur.190 Hazrlklarn tamamlayan Urfa Ermenileri, artk uygun bir ortamn olu masn beklemekteydiler. Birinci Dnya Sava nn kmas ve Osmanl Devletinin sava a srklenmeside onlara bu imkn vermi tir. syan hazrlklarna ba layan komitalara, Zeytun, Sasun, Bitlis ve Antep mntkalarnda bir komutan maiyetinde istihdam olunmak zere Mara kurmu lardr. ve Diyarbakrdan gelen asker kaaklarndan olu an silahl bir birlik

189

190

Azmi Ssl, a.g.e., ss.90-91., Cemal Anadol, a.g.e., s.313-314., Gltekin Ural, a.g.e., s.308., Halil Metin, a.g.e., s.142., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyyesi, s.295-296. Abdullah Yaman, a.g.e., ss.337-340., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyyesi, ss.378-340.

77

lk isyan hareketi Urfaya 1,5 saat mesafedeki Germu kynde km tr. Burada bir Ermeni etesinin varl ndan haberdar olan Devlet, buraya bir jandarma kuvveti gndermi tir. Ama aramann geceye denk gelmesi yznden bunlar ele geirmek mmkn olmam tr. Fakat o srada kyn yaknnda bulunan bir seferi kuvvetin yardmyla Germu da nda Sivasl ve Kayserili iki Ermeni fedaisi yakalanm ve ok sayda silah, bomba ve cephanede ele geirilmi tir. Bu olay zerine hkmet blgedeki silahlar toplama karar alm ve Urfann iinde yakla k 820 tfek, 406 tabanca, ondrt yaralayc alet, 4922 fi ek ele geirilmi tir. 7 A ustos 1915 tarihinde Telll-ebyaz-Urfa-Siverek yolunda al an amele taburunun Ermeni fertleri, Mslman subay ve i ilerine saldrm lardr. Daha sonra Telll-ebyaz-Urfa ksmnda al an blktekiler, ele geirdikleri e itli let ve silahlarla subaylarn ve Sryani arkada larnn zerine hcum etmi lerdir ve subay Hilmi Efendiyi de ehit etmi lerdir. Ayrca drt jandarma erini ve muhtar da yaralam lardr.191 16 Eyll 1915 gecesi, Kilise soka nda Tarako ullarnn evinde toplanan bu aile fertlerinden Bedros, Serkis ve Mgrdc ve Sasonlu bir e kya tarafndan krk el silah atld. Burasnn skynetim blgesi olmasndan dolay evi saran polis ve jandarmalar, kapy atramaynca ba ka bir evin duvarndan ieriye girmek istedi. Ermeni mahallesinden alan ate sonucunda bir jandarma eri ehit oldu ve Ermeniler Kilise annn almaya ba lamasyla Sofomonun idaresinde isyana ba ladlar. 4. Kolordudan yardm istendi. 4. Kolordunun yardma yeti mesinin ardndan Ermenilerin bulundu u mahalleler ku atld ve teslim olmalar iin bir sre tannd. Fakat olumlu bir kar lk verilmeyince Ermenilerin s ndklar yerler top ate ine tutuldu. Geceli gndzl arp malarn sonunda 27 Eyll gecesi Ermeni mahallesinin kenarndaki ilk hat ele geirildi. Daha sonra Ermeni kilisesi zerine gidildi. Kilise mazgallarndan ate almas zerine topu ate iyle kar lk verilmi ve bunun zerine Ermeniler beyaz bayrakla ate kes istediler. 600 kadar kadn ve ocuk teslim oldu. Olaylarn bu ekilde bitti i zannediliyordu. Fakat kaan eteciler, gizli yollar, s naklar bularak buralardan askere bomba ve silah ya drdlar. kan at malarda halktan krkiki, jandarmadan

191

Abdullah Yaman, a.g.e, ss. 342-345., Gltekin Ural, a.g.e., s.320-321., Cemal Anadol, a.g.e., s.325-326., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyyesi, s.345-346.

78

sekiz ki i ld. Askerden biri subay 200 a kn ehit ve yaral verildi. 120den fazla silah ele geirildi.192 2.5. Ermeni Tehciri 2.5.1. Tehcire Giden Yol ve Tehcir Kararnn Alnmas Osmanl Devletinin I. Dnya Harbine girmesinin ardndan lkenin durumu hi de i ac de ildi. zellikle 1915 ylnn ilkbaharnda anakkale cephesinde itilaf kuvvetlerinin donanmalar ilerlerken, do uda Rus cephesi, Suriyede Kanal cephesi ve Irak cephesinde de ngiliz tehdidi ile kar kar ya idi. lkenin drt bir taraf adeta bir ate emberiyle sarlm bir vaziyetteydi. erde ise Osmanl Devleti Ermeni Komitalarnn karm olduklar isyanlarla u ra mak durumunda kalm t. Komitalarca karlan bu olaylarda zellikle Osmanl Devletinin ikmal yollar, askerlerin sevk gzerghlar, yiyecek ve cephane sevkiyat yaplan yerler hedef seilmi ti.193 Kafkas Cephesinde Osmanl gleriyle arp an Rus ordularnn Mays ay ierisinde Osmanl topraklarna girip Van i gal edece ini d nen Ermeniler, blgede Mart ve Nisan aylarnda bir isyan ve ihtill hareketine ba lam lard. Seferberlik olmas mnasebetiyle ve blgedeki askeri birliklerin Kafkas cephesinde Ruslarla sava halinde olmalarndan dolay ehirde nemli bir askeri kuvvetin olmamas, Ermenilerin isyan hareketinde ba arl olmalarn ve baz ehirlerin ynetimini ele geirmelerini kolayla trm tr. Mslmanlarn canlarn kurtarmak iin ehirden karlmasnn ve lkenin batsna do ru g ettirilmesinin ardndan Ruslar Van i gal etmi lerdir. Bu durum Osmanl Devleti yneticilerinin olduka zor durumda kalmasna ve baz cil ve kesin nlemler almalarna sebep olmu tur. Fakat bu olaylar ya anmadan nce Bb- liye Osmanl Ermenilerinin bir takm isyan ve ihtill hareketleri iin hazrlk yapmaya ba ladklar, Ermenilerin zellikle de baz misyoner okullarnda al an retmenler ve kilise grevlileri ile komita reisleri tarafndan ynlendirilmeye ve

192 193

Gltekin Ural, a.g.e., s.323-324., Cemal Anadol, a.g.e., ss.326-328., Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilliyyesi, ss.347-352. Berna Trkdo an, 1915ten Gnmze Tehcir (Trk-Ermeni li kileri), IQ Kltr-Sanat Yaynclk, stanbul, 2006, s.81.

79

silahlandrlmaya al ldklar do rultusunda ordu kumandanlar tarafndan istihbari bilgiler gnderilmekteydi. Osmanl Devleti de I. Dnya Sava na girdikten sonra Ermenilerin Osmanl Devleti aleyhinde faaliyetlerini nleyebilmek iin baz tedbirler almaya ba lad grlmektedir. i leri Bakan Talat Pa a, Erzurum Mebusu Vartkes Efendiye Ermenilerin d manla i birli i yapmaya devam etmeleri halinde ok iddetli tedbirler alnaca ihtarnda bulunmu tu. Ayrca Talat Pa a, Aralk 1915te do u vilyetlerine gnderdi i gizli bir talimatta olduka fazla sayda var olan ve zellikle Ermenilerin e itimiyle ilgilenen yabanc kurulu ve memurlarnn harp srasnda ba ka blgelere gnderilmelerinin d nld n bildirmi tir.194 Takip eden gnlerde Ermeni isyanlarnn devam etmesi zerine Hkmet bir tedbir olarak Zeytun, Mara ve civarndaki Ermenileri Konyaya sevk etti. Fakat Ermenilerin burada da toplu halde bulunmalar ve o blgedeki Ermenilerle birle me ihtimlinden dolay da bundan vazgeildi ve Halepin gneydo usu ile Zor ve Urfa havalisine sevkedilmelerine Hkmet tarafndan karar verildi.195 i leri Bakan Talat Pa a, Zeytun Ermenilerinin ba latt olaylarn bir trl yat mamas zerine 6 Mays 1915 tarihinde Mara Mutasarrfl na gnderdi i gizli bir ifre ile Zeytun Ermenilerinin tamamen ihra edilmelerini emretti.196 Osmanl Devletinin lm kalm sava verdi i bir srada Ermeniler, cephede ve cephe gerisinde d mann i ini kolayla tracak baz faaliyetlerde bulunuyorlard. Bu durum kar snda ba kumandanlk 25 ubat 1915 tarihinde btn birliklere bir genelge gnderdi. Ermenilerin e itli yerlerde baz eteler kurduklar, askerden kaarak e kiyalk yaptklar belirtilerek, baz aramalarda bol miktarda silah ve bomba yakaland ve bunun da bir isyan hareketi oldu una dikkat ekilerek a a daki tedbirlerin alnmasn istemi tir. Ermeni erler seyyar orduda ve silahl hizmetlerde kullanlmayacak, komutanlar silahl saldrlara kar koyacaklar, gerekirse rfi idare ilan edecekler, her yerde uyank

194 195 196

Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Ba bakanlk Devlet Ar ivleri Genel Mdrl Osmanl Ar ivi Daire Ba kanl Yayn, Ankara 1995, s.6. O.B.E., a.g.e., s.6. O.B.E., a.g.e., s.6.

80

davranlacak, planl hareket olmayan yerlerde arama yaplmayacak ve sdk tebaya herhangi bir zarar verilmeyecektir.197 Van isyannn patlak vermesinin ardndan Talat Pa a tarafndan btn vilyetlere gnderilen telgrafta, Ermeni komitalarnn ubelerinin kapatlmas, evraklarna el konulmas, komitann ileri gelenlerinin, Muzr Ermenilerin ve bulunduklar yerde ikmetleri mahzurlu olan Ermenilerin tutuklanmasn istemi tir. Bundan ba ka Mslman ahali ile Ermeniler arasnda meydana gelebilecek at malara meydan braklmamas talimat verilmi tir.198 Yine ayn gn Dhiliye Nezareti tarafndan Orduy Hmayuna a a daki genelge gnderilmi tir. 26 Nisanda da bu genelge Ba kumandanlk tarafndan btn birliklere yollanm tr. Devletl Efendim Hazreteri; Ermeni komitalarnn Memlik-i Osmaniyyedeki te kilt- ihtilliye ve siysyyeleriyle teden beri kendilerine bir muhtariyet-i idre teminine matuf olan te ebbsleri ve iln- harbi mteakib Ta nak Ermeni Komitasnn Rusyada bulunan Ermenilerin derhal aleyhimize hareketine ve Memlik-i Osmaniyyedeki Ermenilerin dahi ordunun dar- zaaf olmasna intizr ederek o zaman btn kuvvetleri ile ihtill eylemlerine dir ittihz ettikleri mukarrert ve her frsattan istifde etmek sretiyle memleketin hayat ve istikbline tesir edecek harekt- hinneye cretleri bil-hassa devletin hl-i harbde bulundu u u srada Zeytun ile Bitlis, Sivas ve Vanda vuk bulan hdist- hle-i isyniyye ile bir kere daha teeyyd etmi ve esasen Merkezleri Memlik-i ecnebiyyede bulunan ve el-yevm unvanlarnda bile ihtillcilik sfatn muhafaza eden btn bu komitalar mesaisinin Hkmet-i Osmaniye aleyhine olarak her trl esbb ve vesite mrcat sretiyle netice-i emelleri olan muhtariyeti istihsal maksad etrafnda topland ve Kayseri ve Sivas ile mahall-i sirede meydana karlan bombalar ile Rus ordusuna gnll olaylar te kil ederek Ruslarla birlikte memlekete saldran ve an-asl Osmanl memleketi ahlisinden olan Ermeni Komita ressnn

197 198

O.B.E., a.g.e., s.6. Yusuf Halao lu, a.g.e., s.62,63., Blent Bakar, Ermeni Tehciri ve Uygulanmas, s.69., B.O.A. DH. FR. 52/96-97-98.

81

harekt ve Orduy- Osmani-yi arkadan tehdid etmek sretiyle pek byk bir mikyasta alnan tertibt ve ne riytlar ile tahakkuk eylemi dir. Binen-aleyh hkmet kendisi iin bir mesele-i haytiye te kl eden bu kabil tertibt ve te ebbstn temdsine hibir zaman nazr- i mz ve msmaha ile bakamayaca ve memb- mefsedet olan komitalarn hl mevcdiyetini me r telkk edemeyece i cihetle ifhen de gr ld vechle bil-umum te kilt- siysiyyenin ilgsna lzm- cil hissetmi ve cb eden tedbiri ittihz eylemi tir. Nubarn Hnak ve Ta nak ve emsali komitalarn gerek py- tahtta ve gerek vilyatta bulunan ucabtnn derhal sedleri ile evrak ve vesikinin katiyyen ziy ve imhsna imkn brakmamak sretiyle msderesi ve komitalar resa ve erkannn mte ebbis e hs ile hkmete tannan mhim ve muzr Ermenilerin hemen tevkfi ve bulundukar mahallerde devam- ikmetlerinde grnenlerin vilyet dhilinde mnsib grlecek mevkide toplattrlarak firarlarna meydan braklmamas ve cb eden mahallerde silah taharriye ba lanarak her trl hl ve ihtimle kar kumandanlar ile bil-muhbere kuvvetli bulunulmas ve icratn hsn-i tatbiki esbbnn temin ve istikmli ile zuhur edecek evrak ve vesikin tedkki neticesinde tevkf olunan e hsn dvn- harblere tevd mnsib grlm olmakla mahzr- tensb bulundu u, buyuruldu u takdirde iktizsna tevessl olunmak zere keyfiyetin i rna msaade buyurulmas bbnda emri fermn hazret-i men lehlemrindir. 11. Nisan 331 Dhiliye Nazar Talat199 Genelgeden de anla ld gibi Ermenilerin zellikle harp blgelerinde grlen muzr hareketlerinden dolay lke ierisindeki btn komita merkezlerinin kapatlmasna, buralardaki evrak ve dosyalarn imha edilmeden ele geirilmesine, buralarda grevli, ynetici ve ba kanlarnn tevkifine karar verilmi tir. Bu kararn alnmasndan ve szkonusu yetkililere gnderilmesinin ardndan lkenin e itli yerlerinde dvn- harblere sevkedilmek zere Ermenilerden baz ki iler tutuklanm tr. stanbulda 2345 ki i tevkf edilmi tir.200 Sivas vilyetinde de bu emrin tebli
199 200

Ar iv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, s.424-425den naklen BDH. Kls. 401 E.dos.50 Y.dos 1580 f.1-3. Kmuran Grn, a.g.e., s.307.

82

edilmesinden sonra vilyet merkez, sancak ve kazalarnda baz ki iler tutuklanm tr. Sancak ve kazalarda tutuklanan Ermenilerin bazlarnn Sivasa gnderildikleri ve bunlarla birlikte Sivasta tutuklu bulunanlarn saysnn 1500 ila 2000 arasnda oldu u tahmin edilmektedir.201 Alnan btn tedbirlere ra men Ermeni isyan ve ihtill hareketleri devam ediyordu. Van isyan btn hzyla sryor ve di er blgelerdeki isyan hareketleri de bir trl son bulmuyordu. Btn bunlar kar snda olduka zor durumda kalan Ba kumandan vekili Enver Pa a Ermenilerin isyan karamayacak bir ekilde etkisiz hale getirilmesini arzuluyordu. Bu amala 2 Mays 1915 tarihinde Dhiliye Nazr Talat Pa aya bir yaz gndermi tir. Bu yazda, Ruslarn 20 Nisan 1915 tarihinde kendi snrnda ya ayan baz Mslmanlar sefil ve peri an bir vaziyette Osmanl snrna soktu u gibi Osmanl Devletinin de sorun olan Ermenileri ya sorunun ya and bu blgeye ya da Rus snr dhiline gndermeyi teklif etmi tir. E er bunlar da olmazsa Anadolunun belli yerlerine da tlmalarn nermi tir.202 Dhiliye Nazr Talat Pa a, durumun nezaketi kar snda Meclis-i Vkeladan kacak karar beklemeden ve bu i le ilgili geici bir kanun kartmadan Ermeni tehcirini ba latt ve sorumlulu u tek ba na zerine ald.203 Talat Pa a nce Van, Bitlis ve Erzurum blgelerinde bulunan Ermenilerin harp sahas d na karlmalar konusunu ele ald. Bu amala 9 Mays 1915 tarihinde Erzurum Valisi Tahsin Beye ve Van Valisi Cevdet Beyle Bitlis valisi Mustafa Abdlhalk Beye ifre emirler gnderdi. Talat Pa a emrinde zellikle bu blge Ermenilerinin isyan ve ihtill hareketleri ierisinde oldu unu ve buralarn deta birer isyan ve ihtill ocaklar haline geldi ini belirtmekteydi. Bunlarn yo un olarak ya adklar yerlerden karlarak gneye do ru sevklerinin kararla trld bildirilmekteydi. Ayrca bu kararn derhal tatbikini gerekle tirmeleri, valilere mmkn olan her trl yardmn yaplmas gerekti ini ve Ba kumandanlk Vekaletinden 3. ve 4.
201 202 203

James Bryce, Arnold Toynbee, Osmanl mparatorlu unda Ermenilere Ynelik Muamele, C II., ev. Atilla Tuygan, Jlide De irmenciler, Pencere Yaynlar, stanbul, 2006, s.17. O.B.E., a.g.e., s.8. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi Cilt III., Ksm III., T.T.K. Yaynlar, Ankara, 1991, s.38.

83

ordu komutanlarna tebligat yazld n ve bu uygulamann Vanla birlikte Erzurumun gney ksm ve Bitlise ba l nemli kazalara, bilhassa Mu ve Sasun ile Talori civarna te milini istemi tir. Ayrca Valilerden, ordu komutanlaryla i birli i yaparak derhal uygulamaya gemelerini emretmi tir.204 Talat Pa a 23 Mays 1915 tarihinde 4.Ordu kumandanl na gnderdi i ifre telgrafnda, ba ka vilyetlere gnderilecek Ermeniler hakknda bilgi vermekte ve bo altlmas gereken yerleri yle sralamaktayd: 1.Erzurum, Van, Bitlis vilyetleri; 2.Adana, Sis ve Mersinin merkezleri mstesna olmak zere Adana, Mersin, Kozan, Cebel-i Bereket livalar, 3.Mara merkez hari Mara sanca ; 4.Haleb vilyetinin merkezi hari olmak zere skenderun, Bilan, Cisr-i u ur ve Antakyadaki ky ve kasabalarda bulunan Ermeniler bulunduklar yerlerden karlacak. Erzurum, Van, Bitlis vilyetlerinden karlanlar, Musul vilyetinin gneyi ile Zor sanca hari Urfa sanca na yerle tirileceklerdi. Adana, Haleb ve Mara civarndan karlacak olanlar da Suriye vilyetinin do u ksm ile Haleb vilyetinin do u ve gneydo usuna, Hkmet tarafndan tayin edilen yerlere nakl ve orada iskn edilecekti. Nakil i lemlerine nezaret etmek zere Adana blgesine, yannda bir mlkiye mfetti iyle maliyeden de zel bir memur olmak zere Mlkiye mfetti lerinden Ali Seydi Bey, Haleb ve Mara iin de ayn ekilde Hamid Bey tayin edilmi ve Ali Seydi Bey grev yerine gitmi tir. skn yerlerine ula an Ermeniler, hal ve yerin durumuna gre ya mevcut ky ve kasabalarda in a edecekleri evlere veyahut Hkmet tarafndan belirlenen yerlerde yeniden kuracaklar kylere yerle tirileceklerdi. Ermeni kylerinin Ba dat demiryolundan en az yirmibe kilometre uzakta olmas art ko uldu. Nakli gerekli olan Ermenilerin sevk ve iskn mahalli memurlarn idaresine brakld. skn yerlerine sevk edilen Ermenilerin mallarnn ve canlarnn korunmasyla ia e ve istirahatlarnn sa lanmas, gzerghlarnda bulunan idari memurlara aitti. Sevk edilen

204

Yusuf Halao lu, a.g.e., s.66.

84

Ermeniler tm kymetli mallarn ve menkullerini yanlarnda gtrebilirlerdi. Gayr- menkul mallar hakknda ise geni bir talimatnme hazrlanm tr.205 Do u Anadolu vilyetleriyle Gney ve Gneydo u Anadolu vilyetlerinden karlarak yukarda zikretti imiz szkonusu blgelere gnderilmelerine karar verilen Ermenilerin yeniden faaliyet ierisine girmemeleri iin Ba komutanlk baz uyarlarda bulunmu ve bu amala 26 Mays 1916 tarihinde Dhiliye Nezaretine bir yaz gndererek u hususlarn dikkate alnmasn istemi tir.206 a)Ermeni nfusu gnderildi i yerlerdeki a iret ve iskn saysnn % 10 nisbetini gememelidir. b)G ettirilecek Ermenilerin kuracaklar kylerin her biri elli evden ok olmamaldr. c)Ermeni gmen aileleri seyahat ve nakil suretiyle de olsa yakn yerlere ev de i tirememelidir.207 26 Mays 1915te Ermeni isyanlar ve tehcirine dair Dhiliye Nezretinden Sadarete bir tezkire gnderildi. Dhiliye Nezretinin gnderdi i tezkire a a dadr:208 Sava blgelerine yakn yerlerde oturan Ermenilerden bir ksmnn Hudd- Osmaniyye-yi d man devlete kar koymakla me gul eden Orduy- Hmaynun hareketlerini gle tirme ve Erzak ve Askeri malzemelerin nakliyatn zorla trma ve d man ile birlikte hareket etme ve masum insanlara silahla taarruz ve Osmanl ehir ve kasabalarn tasallut ile katl ve ya malamak ve d man deniz kuvvetlerine erzak tedarikiyle mstahkem mevkileri gsterme cretleri bu gibi ihtillci unsurlarn hareket sahasndan uzakla trlmasn ve asilerin hareket ss ve yeri olan kylerin tahliyesi icab ederek bu babda e itli icraatlara ba lanld ve bu cmleden olmak zere Van, Bitlis, Erzurum vilyetleriyle, Adana merkez, Sis ve Mersin merkezleri mstesna olmak
205 206 207 208

B.O.A. DH. FR, 53/94., Yusuf Halao lu, a.g.e., s.67-68. Yusuf Halao lu, a.g.e.,s.68. Genelkurmay, No 1/1, KLS 44, Dosya 207, F.2-3den nakleden Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, s.307. Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., s.37., Karacakaya Recep, Trk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi (1908-1923), Toplumsal Dn m Yaynlar, stanbul, 2005, s.254., OBE, s.30,31., Kmuran Grn, a.g.e., s.307,308.

85

zere Adana, Mersin, Kozan, Cebel-i Bereket Isvalar ve Mara merkez mstesna olmak zere Mara sanca ve Haleb vilyetinin merkez kazalar mstesna olmak zere skenderun, Belen, Cisr-i ur ve Antakya kazalar ky ve kasabalarnda sakin Ermenilerin Vilayat Gney vilyetlere Cenubiyyeye sevkine bi-l ibtdar Van vilyetiyle snrl olan kuzey kesimi hari Musul vilyetine ve Zor sanca na ve Urfa merkez hari olmak zere Urfa sanca nn gney kesimine ve Haleb vilyetinin do u ve gneydo u ksmna ve Suriye vilyetinin do u ksmnda belirlenen yerlere sevk ve isknna ba lanm ve devam edilmekte bulundu u beyanyla devletin esas menfaatlerine muvkf grlen bu i lerin bir usul ve kaideye ba lanmas gerekti i Talat Pa a imzasyla Meclise sunulan bu tezkerenin ardndan Meclis 27 Mays 1915 tarihinde Vakt-i Seferde icraat- hkmete kar gelenler iin Cihet-i Askeriyece ittihaz olunacak tedbir hakknda isimli geici kanunu kartm tr. 1 Haziran 1915 gn Takvim-i Vekyide yaymlanan bu kanunun maddeleri unlardr: 1)Vakt-i seferde ordu, kolordu ve frka kumandanlar ve bunlarn vekilleri ve mstakil mevki kumandanlar ahali tarafndan herhangi bir sretle evanur-i hkmete ve mdafa-i memlekete ve muhafazai asayi e mteallik icraat ve tertibata kar muhalefet ve silahla tecavz ve mukavemet grrlerse hemen kuvvay- askeriye ile en iddetli suretle tedibat yapmaya ve tecavz ve mukavemeti esasndan imha etmeye mezun ve mecburdurlar. 2)Ordu, kolordu ve frka kumandanlar icbt- askeriyeye mebni veya casusluk ve hyanetlerini hissettikleri kyler ve kasabalardaki ahalinin mnferiden veya topluca di er mahallere sevk ve iskn ettirebilirler.209 Bylece Dhiliye Nezareti kendisinin ba latm oldu u tehcir i ini orduya devretmi tir.210 Nihayetinde de 30 Mays 1915 tarihinde toplanan Bakanlar Kurulu (Heyet-i Vkel) a a daki karar alm tr.

209 210

Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., s.40. Yusuf Halao lu, a.g.e., s.71.

86

Fil-hakika devletin varl n koruma ve emniyeti u runda srekli olarak devam eden icraat ve slahat- fedakrsi zerine icr-i s-i tesire sebep olan bu gibi zararlar hareketlerin tesiriyle imha ve izalesi kesinlikle gerekli olan ve szkonusu bakanlka bu emirde sratle ba lanan icraatlardaki do ruluk ak oldu undan bahsi geen tezkere ortaya konuldu u zere belirtilen ky ve kasabalarda sakin Ermenilerden sevki icab edenlerin hazrlanan yerlerine rahat bir ekilde sevk ve ula trlmalaryla gzerghlarnda istirahatlarnn temini ve can ve mallarnn korunmas ve k larndan itibaren var larna kadar Muhacirn Tahsisatndan i eleri ve gemi mli durumlar ve iktisadi vaziyetleri nisbetinde kendilerine emlak ve arazi verilmesi ve ilerinden muhta olanlara hkmete mesken in as ve ziraatilere ve sanat ehline tohumluk ve alet ve edevat verilmesi ve terk ettikleri memlekette kalan mal ve e yalarnn veya tahliye edilen kylere muhacir ve a ir isknyla emlak ve arazinin kymeti takdir edilerek kendilerine verilmesi ve tahliye edilen ehir ve kasabalarda oturup nakledilen ahaliye aid gayr- menkullerin yazlmas ve kymet, miktar ve cinslerinin tespitinden sonra muhacirlere tevzi ve muhacirlerin uzmanlk ve u ra lar hricinde kalan zeytinlik, dutluk, ba ve portakallklarla dkkn, han, fabrika ve depo gibi akartn mzayede yoluyla satlmas ve idaresi ve Muamelat- Umumiye-i skniyenin hzlandrma ve dzenleme ve tetkiki ve tefti i ve bu hususta talimatname hkmleri ve szkonusu nezaretten alnacak ve telakki edilecek evamir dairesinde mukarrerat ittihaz ve tatbiki ve tli komisyonlar te kili ve maa l memur istihdam vazife ve selahiyetlerini haiz olmak ve do rudan do ruya Dhiliye Nezaretine ba l bulunmak ve bir ba kan ile bir memur- dhiliyeden ve di er memurlar maliyeden seilecek ve tayin edilecek iki yeden olu mak zere komisyonlar olu turularak ve mahallerde mezkur talimatnamenin valiler tarafndan uygulanacak hkmler seilmi oldu unun cevaben szkonusu bakanl a tebli i ve ilgili resmi dairelere malumat itas tezekkr klnd .211 Talat Pa ann 26 Mays 1915 tarihinde Sadarete gnderdi i ve Bakanlar Kurulunun 30 Maysta kabul etti i tezkereye gre Ermeniler kendileri iin tahsis edilen blgelere can ve mal emniyetleri sa lanarak gnderilecek. Ermenilerin ia eleri iskn yerlerine varncaya kadar muhacirin tahsisatndan kar lanacak. Ermenilere durumlar nisbetinde emlak ve arazi da tlacak. Muhta olanlara devlet ev yapacak.
211

MV. 198-24, O.B.E., s.30-32den MV. 198-163.

87

Ziraat malzemeleri, tohumluk, alet ve edevat verilecek, Ermenilerin memleketlerinde brakmak zorunda kalacaklar baz e yalarnn kymeti mnasip bir ekilde kendilerine verilecek. Yurtlarnda brakmak zorunda kaldklar ta nmaz mallar emvl-i metrke komisyonlar tarafndan muhafaza edilecek. Bir ksm mallar ise saym yapldktan sonra do u vilyetlerinden gelmek zorunda kalan muhacirlere da tlacak. Zeytinlik, dutluk, ba ve portakallklarla han, dkkn, fabrika ve depo gibi yerler mzayede usl ile satlacak veya kiralanacak. Buradan elde edilen gelir sahipleri namna korunmak zere mal sandklarna gnderilecektir.212 Bakanlar Kurulunun 30 Mays 1915teki karar, 31 Mays 1915 tarihinde uygulamaya konulmak zere Dhiliye, Harbiye ve Maliye Nezaretlerine gnderilmi tir. Harbiye Nezaretine gnderilen kanun a a da verilmi tir.213 Harp blgelerine yakn yerlerde oturan Ermenilerden bir ksmnn Osmanl hududunu d man devletlere kar korumaya gayret eden ordumuzun harektn zorla trdklar; erzak ve askeri malzeme nakliyatn gle tirdikleri, d manla i birli i yapmak ve birlikte hareket etmek emelinde olduklar, ayrca d man saflarna katldklar, yurt iinde asker kuvvetlere ve masum halka silahl saldrlar dzenledikleri, d mann deniz kuvvetlerine malzeme sa ladklar, mstahkem mevkileri d mana gstermeye cesaret ettikleri tespit edilmi tir. Bunun iin isyanc unsurlarn harekt sahasndan uzakla trlmas gerekmektedir. Bu i lem iin faaliyete ba lanacaktr. Van, Bitlis, Erzurum vilyetleriyle, Adana, Sis ve Mersinin merkezleri hari, Mara sanca , Halep vilyetinin merkez ileleri hari skenderun, Beylan, Cisrisugur, Antakya ilelerinin ky ve kasabalarnda oturan Ermeniler, gney vilyetlere cil olarak sevk edilecektir. Sevk edilecek Ermeniler, Van vilyeti ile snr olan kuzey ksm hri olmak zere Musul vilyetine ve Zor sanca na; Urfann merkezi hari olmak zere Urfa sanca nn gney ksmna; Halep vilyetinin do u ve gneydo u ksmna ve Suriye vilyetinin do u ksmnda belirlenen ve tahsis edilen yerlere nakledilerek yerle tirileceklerdir.

212 213

Blent Bakar, Ermeni Tehciri ve Uygulamas, s.78., Kmuran Grn, a.g.e., s.311-312. Azmi Ssl, a.g.e., s.115.

88

Devletin temel karlar iin uygun grlen bu i lemin bir yntem ve kurala ba lanmasn isteyen 26 Mays 1915 gn ve 270 sayl tezkere, Bakanlar Kurulunda gr lm tr. Gr melerde devletin varl n ve gvenli ini muhafaza iin devam eden uygulamalar ve fedakrca dzenlemeleri bozmaya ynelik zararl hareketlerin etkili bir ekilde bertaraf edilmesi mutlak surette gerekli olup, Bakanl nzn bu konu ile ilgili olarak uygulamaya koydu u kararlar isabetli ve ak oldu undan, Bakanl nzca bu emirde belirtilen uygulamaya ba lanmas uygun bulunmu tur. Belirtti iniz ekilde isimleri yazl olarak bildirilen ky ve kasabalarda oturan ekilde olarak Ermenilerden gnderilmesi gerekenlerin, gidecekleri yerlere rahat bir mallarnn korunmas ve tespit edilen yerlerine vardklarnda kesin

ta nmalar ve ula trlmas ile yolculuklar boyunca istirahatlerinin sa lanmas, can ve yerle tirilmelerine kadar gmenler dene inden ia eleri sa lanacak, daha nce sahip olduklar mali ve ekonomik durumlar orannda, kendilerine emlak ve arazi da tlacaktr. Muhta olanlara, devlet tarafndan evler in a edilecek, iftilere tohumluk, meslek sahiplerinden ihtiyac olanlara alet ve edevat da tlacaktr. Ayrldklar yerlerde kalan e ya ve mallarnn ya da bunlarn de erlerinin kar l kendilerine ayn ekilde verilecektir. Bo altlan kylere yerle tirilecek gmen ve a iretlere, emlak ve arazi de erleri tespit edilerek da tlacaktr. Bo altlan ehir ve kasabalarda bulunan, nakledilen ki ilere ait ta nmaz mallar yazlp; cins, de er ve miktar tespit edildikten sonra gmenlere da tlacaktr. Gmenlerin bildikleri ve yaptklar i lerin d nda kalacak zeytin, dut, ba ve portakal baheleri ile dkkn, fabrika, han ve depo gibi gelir getiren mallarnn ak artrma ile satlarak yahut kiralanmak suretiyle toplam bedelleri kendilerine verilmek zere sahipleri adna geici olarak mal sandklarna yatrlacaktr. Belirtilen bu i lerin yerine getirilmesinde yaplacak harcamalarn, gmenler dene inden kar lanmas iin Bakanl nzca dzenlenmi olan ynetmeli in btn hkmlerinin uygulanmas, terk edilmi mallarn korunmas, idaresi ile genel iskn i lerinin hzlandrlmas, dzenlenmesi, incelenmesi ve uygulanmas, alt komisyonlar kurulmas ve memur istihdam edilmesi ile ilgili grev ve sorumluluklarn ta mak ve do rudan do ruya Bakanl nza ba l kalmak suretiyle, bir ba kan ile biri i leri, di eri Maliyeden seilerek tayin edilen iki yeden olu acak komisyonlar kurularak grev yerlerine gnderilmesi, komisyon gnderilmeyen yerlerde sz konusu ynetmelik hkmlerinin, valiler tarafndan yrtlmesi uygun grlm tr.

89

Konu, Savunma Bakanl na ve Maliye Bakanl na tebli tarafndan uygulanmasna ili kin tezkere yazlm tr.

edilmi tir. Bakanl mz

Sava hali ve ola anst siyasi zorluklar dolaysyla, ba ka yerlere nakledilen Ermenilerin iskn ve ia elerinin nasl yaplaca a a daki esaslara ba lanm tr. Madde 1: Nakli gerekli olanlarn sevklerinin sa lanmas, yerel grevlilerin ynetimine aittir. Madde 2: Nakledilen Ermeniler, ta nabilir btn mallarn ve hayvanlarn beraberlerinde gtrebilirler. Madde 3: skn yerlerine sevk edilen Ermenilerin yol boyunca can ve

mallarnn korunmasyla, ia e ve dinlenmelerinin sa lanmasndan, gidi yollar zerinde bulunan yerel grevliler sorumludur. Bu konuda meydana gelecek gev eklik ve ilgisizlikten srasyla btn grevliler sorumludur. Madde 4: Olu turulan iskn yerlerine ula an Ermeniler duruma ve yere gre; ya mevcut ky ve kasabalarda ayr ayr in a edilecek evlere ya da yerel idareciler tarafndan belirlenecek yerlerde kurulacak kylere yerle tirileceklerdir. Kylerin, sa lk artlarna uygun, tarma ve geli meye uygun yerlerde kurulmasna zellikle dikkat edilecektir. Madde 5: skn blgelerinde ky kurulmasna elveri li, bo , sahipsiz ve devlete ait arazi bulunmamas durumunda, devlet mal olan iftlik ve kylerin iskn iin tahsis edilmeleri uygundur. Madde 6: Ermenilerin yerle tirilecekleri ky ve kasabalarda, yeniden kurulacak Ermeni kyleri snrlarnn, Ba dat demir yoluyla birle me hatlarndan ve di er demir yolu hatlarndan en az yirmibe kilometre uzaklkta bulunmas arttr.

90

Madde 7: Ky ve kasabalarda yeni yaplacak evlere yerle tirilen Ermeniler ile yeni kurulan kylere yerle tirilen Ermenilerin, nfus ktklerine esas olabilecek bir ekilde dzenli olarak kaydedilece i ve her ailenin ismi, lakab, ya , sanat, geldi i ve yerle tirildi i yer ile her aileyi olu turan aile fertlerinin isim ve ya larn aklayan bir defter dzenlenecektir. Madde 8: Belirlenen yere yerle tirilen bir kimsenin, ba l bulundu u komisyonun izni olmadan ve yerel gvenlik makamlarndan zel belge alnmadan ba ka yerlere gitmesi yasaktr. Madde 9: skn edilecekleri yerlere ula an Ermenilerin, kesin yerle imlerine kadar geecek olan srede ia eleri, ayrca ihtiyac olanlara evlerinin in as iin gerekli harcamalar yerel makamlar, gmen dene inden kar layacaklardr. Madde 10: a e ve iskn i lerinin hzl olarak yrtlmesi, g edenlerin sa lklarnn korunmas ve rahatlarnn sa lanmasna ili kin hususlarn yerine getirilmesi, o blgenin en st mlki idarecileri, sorumlu ynetici olmak zere, gmen komisyonlarna aittir. Gmen Komisyonu bulunmayan yerlerde Gmenler Tz ne uygun olarak yeniden kurulmas gereklidir. Madde 11: a e ve iskn i lerinin sa lanmas ve hzl olarak yrtlmesi ve gmenlerin yeterince sevki; ia e ve iskn memurlarnn tayini, Bakanlktan izin alnmak artyla, mutasarrf ve valilere aittir. Madde 12: skn edilen her aileye, daha nceki iktisadi durumlar ve imdiki ihtiyalar gz nne alnarak yeterli miktarda arazi verilecektir. Madde 13: Arazinin seimi ve da tlmas gmen komisyonlarnca

gerekle tirilecektir.

91

Madde 14: Belirlenen arazinin snr ve dnm tesbit edildikten sonra, geici belge kar l nda sahiplerine verildikten sonra tapu ve emlak i lemlerine esas olu acak dzenli bir ekilde, zel defterine kaydedilecektir. Madde 15: htiya sahibi olan ifti ve meslek sahiplerine, uygun miktarda sermaye ya da let ve edevat verilecektir.214 Yukarda maddeler halinde verdi imiz ynetmelikte, Ermenilerin nakil i lemleriyle yerel yneticiler grevlendirilmi tir. Nakledilen Ermenilerin btn ta nabilir mallarn yanlarnda gtrebilecekleri belirtilmi tir. Ermenilerin can ve mal gvenlikleriyle ia elerinin temininden sevk gzerghlarnda bulunan yerel yneticiler sorumlu tutulmu tur. Ermenilerin mevcut ky veya kasabalarda iskn edilecekleri veyahut da yerel yneticiler tarafndan belirlenecek yerlere yerle tirilmeleri kararla trlm , kurulacak olan kylerin sa lk artlar ile tarm ve geli meye uygun yerlerde kurulmasna zellikle dikkat edilecektir. Kurulacak olan kylerin Ba dat demiryolundan en az yirmibe kilometre uzakta olmasna dikkat edilmesi gerekti i belirtilmi tir. Kylere yerle tirilen Ermenilerle ilgili gerekli tm bilgileri havi defterlerin tutulmas istenmi tir. Kendileri iin belirlenen kylere yerle tirilen Ermenilerin gvenlik glerinin izni olmadan bulunduklar yerden ayrlmayacaklar vurgulanm tr. skn edilen Ermenilerin kendileri iin belirlenen yerlere yerle inceye kadar ia e ve yeni evlerinin in as iin ihtiya duyulan parann muhacirn tahsisatndan kar lanmas kararla trlm tr. Gmenlerin iskn, ia e ve sa lklarnn korunmas blgedeki milli idareciler tarafndan kar lanacaktr. skn edilen Ermenilere daha nceki iktisadi durumlar ve u anki ihtiyalar gz nnde bulundurularak arazi verilmesi kararla trlm tr. Arazinin seilmesi ve da tlmas muhacirn komisyonuna tevdi edilmi tir. htiya sahibi ifti ve meslek sahiplerine uygun miktarda sermaye ya da alet ve edevat verilmesi kararla trlm tr.

214

Ar iv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, C.1, ss.429-431den naklen BDH, Kls.No.:361, E.dos.No.:1030, Y.dos. 1445, F.1-3.

92

2.6. Tehcirin Sivas Vilyetinde Uygulanmas Osmanl Devletinde, Birinci Dnya Sava nn ola anst artlar altnda isyan eden gruplarn cephenin gerisinde daha gvenli blgelere sevk ve iskn karar verilmesinin ardndan bu karar, tehcirin uygulanaca btn blgelere tebli edilmi tir. Tehcirin Sivas Vilyetindeki uygulanmasna gemeden nce, bu blgenin Birinci Dnya Sava srasnda sahip oldu u nemden biraz bahsetmek gerekti i kanaatindeyim. Osmanl Devletinde co rafi konumu itibariyle Anadolunun ortasnda yer alan Sivas Vilyeti, Osmanl Devletinin Birinci Dnya Harbinde sava t Do u Cephesine olduka yakn bir konumdayd. Bu sebepten dolay da Vilyetin iki nemli grevi ve i levi bulunmaktayd. Birincisi cephede sava acak erlerin temin edilip cepheye gnderilmesi, ikincisi ise cephede sava an askerin ihtiya duydu u erzak, giyim maddeleri ve ula m vastalarnn temin edilip Do u Cephesine ula trlmasdr. Sivas Vilyetinin nemini arttran di er bir husus da, bu blgenin bir gei noktas olmasdr. Gerek kara, gerekse deniz yoluyla Do u Cephesine gnderilmesi gereken asker mhimmatn nemli bir blm Sivas Vilyetinde bulunan yollar vastasyla Do u Cephesine ula trlmaktayd. Szkonusu ihtiyalarn cepheye ula trlmas hayati bir meseleydi. Bunun slimen yerine getirilmesi gerekmekteydi. Fakat o gnn artlarn d nd mzde olduka zor bir i oldu unu grmekteyiz. nk ula mn nemli bir ksm karayoluyla gerekle tirilmekteydi ve karayolu vastalarnda, Osmanl Devletinin ierisinde bulundu u ekonomik artlardan dolay, motorlu aralar neredeyse hi yoktu. Anadolu yollarnda motorlu vastalara rastlamak neredeyse imknszd. Bu nedenle ula trma vastas olarak daha ok e ek, at, katr, deve ve ka nlardan yararlanlmaktayd. Zaten karayollarnn durumu ve says da hi i ac de ildi. Do u Anadoluda Ruslarla sava an Trk ordusunun ikmal yolu ve ana gzergh SivasErzurum karayolu idi. Bu yol da olduka bozuktu ve kprler harap bir haldeydi. Bu yol Sivasn kuzeyinde yer alan Su ehri ve Refahiyeden gemekteydi.215 Di er nemli yol ise Sivas-Erzincan karayoluydu. Lojistik adan Sivas Vilyeti Do u Cephesi iin ok nemli bir konumdayd. Bunun farknda olan Ermeni eteciler Sivas ve evresinde e itli faaliyetlerin ierisine girmi lerdi. Ermeni Komitaclar, Osmanl Devletinin Do u cephesiyle olan irtibtn kesebilmek iin cepheye giden kafilelere saldrm lar, yollar
215

Grsoy ahin, a.g.e., s.191.

93

tahrip etmi lerdir. Sivas Vilyetinin e itli yerlerinde isyan ve ihtill hareketlerinin ierisinde bulunmu lar ve gerek Mslim gerekse de Gayr- Mslim halk zerinde bask uygulayarak onlar yldrmaya al m lardr. Durumun nezaketi kar snda olduka zor durumda kalan Osmanl Devleti de asker bir zorunluluk olarak Ermeniler ve di er Gayr- Mslim unsurlardan muzr olanlar, sava n gerisinde kalan daha gvenli blgelere sevk ve iskn karar alm tr. Orta Anadolunun nemli merkezlerinden biri olan ve nemli bir Ermeni nfusunun ya ad Sivas vilyetinde, di er blgelerde oldu u gibi, Ermenilerin asker adan daha gvenli blgelere sevk ve isknlar kararla trlm tr. Szkonusu durumla alakl ilk telgraf, Dhiliye Nzr Talat Pa a tarafndan 1 Haziran 1915 tarihinde e itli vilyet ve mutasarrflklarla birlikte Sivas vilyetine gnderilen telgraftr. Telgrafta mte ebbis ve muzr e has ile komita reislerinin tebd ve tevkflerinin yanl anla ld , baz yerlerde yakalanan ahslarn yine yakalandklar yerle ayn zellikleri ta yan ba ka yerlere naklinin yanl oldu u ve bu durumun tevkif edilen bu insanlar iin uygun bir ortam olu masna tekrar sebep olaca ndan bu tr konularda daha dikkatli davranlmas istenmekteydi.216 14 Haziran 1915te Sivas vilyetine Dhiliye Nezareti tarafndan gnderilen ifre telgrafta, Su ehri Ermenilerinin sevki ve Sivas Ermenilerinin ise Nezaretin izni alnmadka imdilik sevk olunmamas tebli edilmi tir.217 20 Haziran 1915te Trabzon, Mamretl-caziz, Sivas, Diyarbakr vilyetleriyle Canik Mutasarrfl na gnderilen ifre telgrafta, vilyet dhilindeki ky ve kasabalarda bulunan istisnasz tm Ermenilerin aileleriyle birlikte karlarak Musul vilyetiyle Urfa ve Zor blgelerine sevk olunmas ve orada iskn edilmesi emredilmi tir. Ayrca szkonusu vilyet ve livalara da Ermenilerin iskn ile ilgili gerekli tlimatlar gnderilmi tir. hra olunacak olan Ermenilerin sevk ve isknlarnn temini maksadyla mahall memurlar grevlendirilmi ve Ermenilerin iskn edildikleri blgelere sevkleri esnasnda can ve mallarnn korunmasyla ia e ve istirahatlerinin sa lanmas iin de szkonusu gzerghlarda bulunan idri memurlar grevlendirilmi tir. Ermenilerin
216 217

O.B.E., s.38den B.O.A. DH. FR, nr 53/201. B.O.A. DH. ifre, nr. 54/7.

94

ihtiya duyduklar gda ve giyim mallaryla beraber btn kymetli e yalarn yanlarnda gtrebilecekleri ilan edilmi tir. Ayrca da bununla alkal gerekli tedbirlerin ve vstalarn temininden sonra sevkiytn ba layabilece i bildirilmi tir. 14 ve 20 Haziran 1915 tarihli ifre telgrafta da; istisnasz tm Ermenilerin sevkedilmesine derhal ba lanmas emredilmi tir.218 24 Haziran 1915 te Mamretl-caziz, Trabzon, Sivas vilyetleriyle Canik mutasarrfl na gnderilen ifre telgrafta; tahliyesi kararla trlan Ermenilerle meskn ky ve kasabalarn isimleriyle buralarda ya ayanlarn miktarlarnn ve hangi yolla nerelere sevkedileceklerinin bildirilmesi istenmekteydi.219 28 Haziran 1915te Dhiliye Nezaretinden Trabzon, Sivas, Mamretl-caziz, Diyarbakr vilyetleriyle Canik mutasarrfl na ekilen telgrafta, sevklerine ba lanan Ermenilerin miktar hakknda bir trl malumat alnamad , imdiye kadar nerelerinin sevkiyatna ba lanlm istenmektedir.220 4 Temmuz 1915te Trabzon, Sivas, Diyarbakr, Mamretl-caziz vilyetleriyle Canik mutasarrfl na ekilen ifre telgrafta, ncelikli olarak ihra olunacak olan Ermenilerden komitac ve muzr olanlarnn aileleriyle birlikte uzakla trlmas ve esnaf ve tccarn vilyet dhilinde kasabalar de i tirilmek zere alkonulmasnn daha do ru oldu u bildirilmi tir.221 10 Temmuz 1915te Erzurum, Sivas, Trabzon, Bitlis, Mamretl-caziz, Diyarbakr, Adana vilyetleriyle Canik Mutasarrfl na ekilen ifrede, ihra ve tebid olunan Ermeniler arasnda rejide grevli olup olmad nn ve var ise esbb- tebidleriyle isim ve memuriyetlerinin ne oldu unun belirtilmesi istenmekteydi.222 ve nerelere sevk edilmi olduklarnn sratle bildirilmesi

218 219 220 221 222

B.O.A. DH. FR, nr 54/87 (Ayrca bkz. EK 2). B.O.A., DH. FR, nr. 54/136 (Ayrca bkz. EK 3). B.O.A. DH. FR, nr.54/222. B.O.A., DH. FR, nr. 54/287 (Ayrca bkz. EK 6). O.B.E., s.64den B.O.A., DH. FR, nr. 54/368.

95

12 Temmuz 1915te Adana, Erzurum, Bitlis, Haleb, Diyarbakr, Sivas, Trabzon, Mamretl-aziz, Mara , zmit, Canik, Kayseri vilyetleri ve civarlarna ekilen telgrafta, karlan Ermenilerin miktaryla, karldklar mahallerin mevki ve isimleri hakknda nce ve sonra istenilen bilgilere baz yetkililerden henz cevap alnmad gibi, verilen malmatta iskn siyasetinin belirlenmesi ve muhacirlerin da tlmasnda bilinmesi gereken esaslar ihtiva etmedi inden nerelerden ne kadar Ermeninin hangi tarihte nerelere sevk edildi inin bildirilmesi istenmi tir. Bundan ba ka ksmen ve tamamen tahliye edilen ky ve kasabalarn isim ve yerlerinin ve buralara muhacir gndermek gerekip gerekmedi inin, icap eden muhacirlerin mikdarnn ve civardan temdin ve iskn edilebilecek a iretlerin mevcut olup olmad nn tekrar bildirilmesi gerekti i ifade edilmi tir.223 2 A ustos 1915 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Edirne, Erzurum, Ankara, Sivas vilyeteriyle baz mutasarrflklara gnderilen ifre telgrafta, Osmanl Devleti snrlarndan d ar kmak isteyen erkek Ermenilerden onalt ila altm ya lar arasnda bulunanlarn yurtd na gidi inin Ba kumandanlka yaymlanan bir genelgeyle yasakland tebli edilmi tir.224 21 A ustos 1915te Emniyeti Umumiye Mdriyetinden e itli vilyet ve mutasarrflklara gnderilen ifre telgrafta, Ne ya ta olursa olsun kadn-erkek hibir Ermeni Karargh- Umum emri olmadan Memleket hricine karlmayacaktr. Ba kumandanlk Vekleti tarafndan tm ordu ve kolordu kumandanlklarna gnderilmi olan emrin Mlk dare tarafndan yerine getirilmesi tebli sevklerine aynen devam edilmesini istemi tir.225 29 A ustos 1915 tarihinde Adana, Halep, Konya, Sivas vilyeteriyle baz mutasarrflklara gnderilen telgrafta, Ermenilerin bulunduklar yerlerden karlmalaryla hedeflenenin hkmet aleyhine herhangi bir te ebbs ve faaliyetlerde bulunmalarna ve bir Ermeni Devleti kurma hakkndaki milliyeti d nceleri takip
223 224 225

edilmi tir.

Burada Memleket haricinden maksat yabanc lkeler oldu u belirtilmi ve Ermenilerin

B.O.A., DH. FR, nr. 54/412. B.O.A., DH. FR, nr. 54-A/251. B.O.A., DH. FR, nr. 55/141.

96

edemeyecekleri bir hle getirilmelerini temin esasna dayand belirtilmi tir. Bundan kastn da szkonusu ki ilerin imhas olmad iin sevkiyat esnasnda kafilelerin can gvenliklerinin sa lanmas ve onlara hibir surette dokunulmamas emredilmi tir. Muhacirler iin muhacirn tahsistndan her trl i elerine ait ihtiyalarnn giderilmesi istenmi tir. Sevkiyata tab tutulanlarn haricinde kalanlarn yerlerinden karlmamas ve daha nce de tebli edildi i gibi asker aileleriyle ihtiya nisbetinde sanatkr, Protestan ve Katolik Ermenilerin kesinlikle sevk olunmamas belirtilmi tir. Kafilelere taarruz, gasp ve rza tecavz edenlerle bunlara nayak olan memur ve jandarmalar hakknda derhal kanun tkibat yaplarak iddetle cezalandrlmalar emredilmi tir. Ayrca bu gibilerin memurluktan azledilerek Divn- Harbe teslim edilmeleri ve isimlerinin inbsn emretmi , bu tr olaylarn yeniden ya anmas durumunda szkonusu vilyet ve liva mesullerinin sorumlu tutulaca beyan edilmi tir.226 28 Eyll 1915 tarihinde Sivas Valili inden Dhiliye Nezaretine gnderilen ifre telgrafta, Merkez ve evresinden yukarda belirtilen tarihe kadar 136.084 Ermeni sevkedildi i, sevke hazr 6.055 Ermeni nfusun oldu u ve krk kadar ki inin de Malatya yoluyla Cizreye gitmek zere yollarda bulundu u belirtilmi tir.227 Genelkurmay ba kanl nn tehcire tbi tutulan Ermenilerin miktarna ve ne kadar Ermeninin hangi kaza ve sancaktan sevkedildi ine dair verdi i bilgiler ise u ekildedir: Sivas vilyetinde kt e kaytl nfus 141.592, sevk olunan nfus 141.592. Sevkedilen nfusun sancak ve kazalara gre da lm ise yledir:

226 227

O.B.E. s.87den B.O.A., DH. FR, nr. 55/292. B.O.A., DH. Eum, 2. b. 68/84 (Ayrca bkz. EK 20).

97

Sivas Sanca Sivas merkez kazas Aziziye Kazas Tonus ( ark la) Kazas Yldzeli (Yenihan) Kazas Hafik (Kohisar) Kazas Zara (Kogiri) Kazas Divri i Kazas Darende Kazas Grn Kazas Kangal Kazas Toplam Amasya Sanca Amasya Kazas Merzifon Kazas Kpr (Vezirkpr) Kazas Mecidz Kazas Ladik Kazas Havza Kazas Gm hacky Kazas Toplam Karahisar Sanca Karahisar- arki Kazas Mesudiye Kazas Su ehri Kazas Koyulhisar Kazas Alucra Kazas Toplam 8.323 639 11.244 25 30 20.271 9.398 8.030 958 317 344 321 3.593 22.871 23.455 949 13.113 1.366 11.347 5.978 8.262 2.783 7.656 3.088 77.997

98

Tokat Sanca Tokat merkez Kazas Re adiye Kazas Erbaa Kazas Zile Kazas Niksar Kazas Toplam Vilyet Toplam 11.431 ---2.149 2.788 3.085 20.453 141.592228

1914 nfus istatistiklerine gre Katolik ve Protestanlarla birlikte toplam 151.674 nfusu olan Sivas vilyetindeki Ermenilerin bir yl sonra neredeyse tamamna yakn tehcire tabi tutulmu tur. Sivasta oturan bir yabancnn 29 A ustos 1915 ylnda gnderdi i mektubu eserinde yaymlayan James Brycen nakletti ine gre; genel olarak Sivas Ermenilerinin gneye nakledildikleri, ehirdeki baz yabanc okul ve yetimhanesinde okuyan ve kalanlarla birlikte hapishanede kalanlar (1.500 civarnda), yol, bina ve ev yapmnda al trlanlar, ordu iin terzilik, ayakkabclk vb. yapan ve askere alnan Ermenilerle hastanelerde grev yapan doktor, hem ire, hastabakclar ve eczaclarn tehcirin d nda tutulduklar anla lmaktadr ki, bu da ar iv belgelerini do rulamaktadr. Normalde Protestan Ermenilerinin tehcirin d nda tutulmalarna ra men Sivastaki Protestan Ermenilerinin de tehcir edildikleri anla lmaktadr. Ayrca yatl okuyan rencilerin daha sonra kafileler halinde retmenleriyle birlikte sevkedildikleri anla lmaktadr.229 14 Haziranda Su ehri Ermenileri ve 20 Haziranda Sivas vilyetindeki Ermenilerin sevk ve isknna dair Dhiliye Nezaretinin ifre telgraf alndktan sonra tehcir i lemine ba lanld anla lmaktadr. Fakat ilk Ermeni kafilesinin sevkine ba lanmadan nce iki haftalk bir hazrlk dnemi olmu tur. Gerekli olan hazrlklarn tamamlanmas ve herhangi bir zorlukla kar la mamak iin gerekli olan tedbirlerin alnmasndan sonra Sivas vilyetindeki Ermenilerin Musul ve Zora sevkine 5 Temmuz 1915te ba lanm tr. Fakat bundan nce Ermeni erkeklerinin hkmet tarafndan gen228 229

Ar iv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918 Cilt I, s.445-453den naklen BDH Klasr no:361, E.Dosya No:1030, Y.Dosya No:1445, Fihrist no:1-6(7,8). James Bryce, Arnold Toynbee, C II, a.g.e., s.26-27.

99

ya l, zengin ya da fakir tm Ermeni erkeklerinin topland ve birka gn k lalarda tutulduktan sonra otuz ila elli arasnda de i en gruplar halinde sevkedildikleri iddia edilmektedir.230 Fakat Sivas Ermenilerinden hapsedilmemi olan erkeklerin aileleriyle birlikte gitmelerine Vali tarafndan msaade edildi i anla lmaktadr.231 Hkmet yetkilileri tarafndan tehcire tabi tutulacak olan Ermeni ailelerine tehcire tabi tutulmadan iki veya gn evvel haber verilmi ve gerekli hazrlklar yapmalar kendilerine tenbih edilmi tir. Hkmet her Ermeni ailesi iin bir kz arabas tahsis etmi (Genelde 4-5 ki iye bir ka n tahsis ediliyordu) ve yanlarna yiyecek ve giysi almalar hatrlatlm tr. Yolculuk hazrlklarna ba layan Ermeniler kendileri iin gerekli olanlar tedarik ettikten sonra baz mallarn satmaya ba lam lardr. Fakat bunlarn de erinin ok altnda ancak satabildikleri tahmin edilmektedir. nk g iin verilen srenin kstl olmas, onlar ellerindeki baz mallar biran nce ellerinden karmalar iin verilen teklifleri kabul etmek durumunda brakm tr. Baz yerlerde Mslmanlardan Ermenilerin mallarn zorla gasbedenler olmu sa da, hkmet derhal bu ekilde davrananlar yakalayp cezalandrm tr.232 Temmuz aynn ba larnda ba layan ve Eyll ayna kadar devam eden srede Ermenilerin sevki belli bir program ve dzen ierisinde gerekle tirilmi tir. Daha nce de verdi imiz ve Sivastan dhiliye nezaretine Vali Muammer Bey tarafndan gnderilen telgrafta Eyll aynn 28ine kadar 136.084 Ermeninin gnderildi i, daha sonra da sevke hazr 6.055 ki inin var oldu u ve yollarda da 40 kadar ki inin bulundu u belirtilmi tir. Bu da bize Sivas vilyetindeki tehcir i leminin Eyll ay itibariyle byk oranda tamamland n ve sevke hazr olanlarn da gnderilmesiyle tamamlanm olaca n gstermektedir. Yakla k olarak bir yl devam eden Ermeni ve di er Gayr- Mslimlerden zararl olanlarn sevk ve iskn, Dhiliye Nezretinin 15 Mart 1916daki e itli Vilyet ve Mutasarrflklara gnderdi i telgrafla son bulmu tur.233 Birinci Dnya Sava nn ola anst artlarndan kaynaklanan ve de tamamen askeri zorunluluk dolaysyla

230 231 232 233

James Bryce, Arnold Toynbee, C II, a.g.e, s.55. James Bryce, Arnold Toynbee, C II, a.g.e., s.21. James Bryce, Arnold Toynbee, C II, a.g.e., s.56. B.O.A.DH. FR, nr. 62/21 (Ayrca bkz. EK 14).

100

kar la lan sevk ve iskn kanunu, Osmanl Devletinin beks iin alnm tr. Drt cephede mcadele etmek zorunda kalan Osmanl Devleti, ite de zellikle Ermeniler ve di er baz Gayr- Mslim unsurlar tarafndan zor durumda braklmak istenmi tir. Osmanl Devleti yneticileri de kar tepki olarak sevk ve iskn kanunu kararak devletin birli ini ve btnl n sa lamaya al m lardr. Ermeniler ve di er baz unsurlarn tehcirlerinin kararnn alnmasnn ardndan, szkonusu karar; btn Vilyet ve Mutasarrflklara tebli edilerek en ksa zamanda bu i lemin yerine getirilmesi ve emredilmi tir. Tehcir i leminin yrtlmesinde mlk mirler grevlendirilmi

olabilecek tm durumlardan onlarn sorumlu oldu u belirtilmi tir. Sevk edilen insanlarn can ve mal emniyetlerinin sa lanmas, onlarn rahat ve huzur ierisinde kendileri iin belirlenen yerlere ula trlmalar srarla belirtilmi tir. Tehcir esnasnda ya anan gasp, rza tecavz ve cinayetlerden sorumlu olanlarn derhal Divn- Harbe sevkedilmeleri ve bu tr durumlara mahal braklmamas istenmi tir. Ayrca Ermenilerin btn menkul mallarn yanlarnda gtrebilecekleri ve gtremedikleri di er baz mallarn ise kendilerine verilen sre ierisinde satabilecekleri tebli edilmi tir. Ermenilerden kalan gayr- menkul mallarn ise Vilyet ve Mutasarrflklarca belirlenen komisyonlar tarafndan kayt altna alnmas ve bunlarn kendileri namna korunmas kararla trlm tr. 2.6.1. Sivas Ermenilerinin Sevk Edildikleri Yerler ve Sevk Gzerghlar Tehcir kararnn alnmasnn ardndan en nemli sorun sevklerine karar verilen bu insanlarn hangi yollardan ve hangi gzergh takip ederek nerelere iskn edilecekleriydi. Osmanl belgelerine bakt mz zaman bunun planl ve programl bir ekilde gerekle tirilmesi iin gereken nlemlerin alnd ve Ermenilerin sevk gzerghlar ve sevkedilecekleri yerlerin nceden planlanp ilgili vilyet ve sancaklara gnderildi ini grmekteyiz. Tehcir kararnn uygulanmasyla ilgili olarak Trabzon, Sivas, Diyarbakr, Mamretl-caziz vilyetleriyle Canik Mutasarrfl na gnderilen ifre telgrafta, buralardan sevklerine karar verilen btn Ermenilerin aileleriyle birlikte Musul vilyetiyle Urfa ve Zor cihetlerine sevklerine karar verildi i bildirilmektedir.234 Ayrca gerekli olan mlmatn Ermenilerin sevkedilece i mezkr vilyet ve sancaklara
234

B.O.A., DH. FR, nr. 54/87 (Ayrca bkz. EK 2).

101

da tebli edildi i bu belgeden anla lmaktadr. Ayrca Urfa Mutasarrfl na ekilen ifre telgrafta da Mamretl-caziz ve Mamretl-caziz-Diyarbakr yoluyla Canik ve Sivastan gnderilecek Ermenilerin merkez hari liva dhilinde isknlarnn gerekli oldu u yani buralara yerle tirilmeleri gerekti i tebli edilmi tir.235 Yine Dhiliye Nezaretine Sivas valili i tarafndan gnderilen ifre telgrafta nemli miktarda Sivas Ermenilerinin nihai var yerlerinin Cizre oldu u belirtilmekte ve yollarda bulunan nfusun Malatya yoluyla Cizreye gittikleri ifade edilmektedir.236 21 Haziran 1915te Dhiliye Nezaretinden Musul vilyetine ekilen ifre

telgrafta, Musul vilyetine gnderilen Ermenilerin Ba dat hattnn kuzey ve do u taraflarna kesinlikle yakla trlmayarak zellikle bu hattn batsnda bulunan yerlere iskn edilmeleri konusunda gereken titizli in gsterilmesi istenmi tir.237 22 Haziran 1331 (5 Temmuz 1915) tarihli Dhiliye Nezaretinin telgrafnda, Ermenilerin isknlarna tahsis edilen mntkann grlen lzum zerine de i tirildi i ve geni letildi i, buna gre; 1)Kerkk sanca nn ran snrna 80 km mesafedeki ky ve kasabalar ile Musul vilyetinin gney ve bat kesimleri, 2)Diyarbakr snrndan 25 km ierde ve Habur ile Frat nehirleri vadisindeki bayndr olan yerler dahil olmak zere Zor sanca nn gney ve bats, 3)Halep vilyetinin kuzey kesimi istisna olmak zere do u, gney ve gneybatsnda varolan btn kasabalar ile kylerde Ermenilerin Mslman nfusun % 10u nispetinde da tlmas ve yerle tirilmesi tebli edilmi tir.238 Yine ayn ekilde Ermenilerin iskn edilecekleri blgelerin geni letilerek, ran snr, Musul, Halep ve Suriye vilyetlerine Mslman nfusun % 10u nisbetinde yerle tirilmesinin gnderilmi tir.
239

kararla trld na

dair

ifre

telgraf

Zor

mutasarrfl na

Ayn konuyla ilgili ifre telgraf Adana, Erzurum, Bitlis, Haleb, zmit

Diyarbakr, Suriye, Sivas, Trabzon, Mamretl-caziz ve Musul vilyetlerine, Adana Emvl-i Metrke Komisyon Ba kanl na, Zor, Mara , Canik, Kayseri, mutasarrflklarna ve Halep Emval-i Metruke Komisyonu ba kanl na gnderilmi tir.

235 236 237 238 239

B.O.A., DH. FR, nr. 54/337 (Ayrca bkz. EK 9). B.O.A., DH. EUM, 2. b. 68/84 (Ayrca bkz. EK 20). B.O.A., DH. FR, nr. 54/83. B.O.A., DH. UMVM, nr. 131/87. O.B.E. s. 65den naklen B.O.A.DH. FR. nr, 54/308.

102

Burada da yine Ermenilerin isknna tahsis edilen mntkann grlen lzum zerine tadil ve tevsi edildi i bildirilmi tir. Buna gre; 1) Kerkk sanca nn ran hududuna seksen km. mesafede mevcut ky ve kasabalar dahil Musul vilyetinin gney ve bat kesimleri, 2) Diyarbakr hududundan yirmibe km dahilde ve Habur ile Frat nehirleri vdisindeki mamureler ( ehirler) dahil olmak zere Zor sanca nn gney ve bats, 3) Haleb vilyetinin kuzeyi hari do u, gney ve gneybatsndaki tm ky ve kasabalar ile Suriye vilyetinin Havran ve Kerek sancaklar dahil olmak zere imendfer gzerghndan yirmibe km. ierde yer alan ky ve kasabalarda Mslman nfusun % 10u nisbetinde tevzi ve iskn edileceklerdir. Sevkiyatn buna gre tertib ve icras bir genelgeyle bildirilmi tir.240 15 Temmuz 1915te Dhiliye Nezaretinden Adana, Erzurum, Bitlis, Sivas vilyetleriyle ile Urfa, Kayseri, Canik ve zmit mutasarrflklarna ekilen telgrafta, Haleb vilyetinin gneyi, Suriye vilyetinin do usu ve Kerkk livasnda iskn kararla trlm oldu u iin Zor sanca nn % 10 nisbetini a t ndan dolay artk buraya yeni sevkiyatn yaplmamas, az nce zikredilen vilyetlere sevkleri ve sevkiyat yollar zerinde bulunan memurlara da tebli edilmesi istenmi tir.241 3 A ustos 1915 tarihinde Dhiliye Nzrnn cevab yazsnda, Sivas vilyetinde sevk edilecek 4 bin haneyi a kn Ermeni oldu unun anla lmasna ve Fndcak karyesinde olaylarn kmasndan tr Sivastan sevk olunacak Ermenilerin Elbistan yoluyla Mara tan gei lerinin slimen olamayaca ndan bunlarn ba ka bir yoldan sevklerinin lzumu Mara Mutasarrfl ndan bildirildi inden ona gre davranlmas istenmi tir.242

240 241 242

B.O.A., DH. FR, nr. 54/315. O.B.E., s.68den B.O.A., DH. FR, nr. 54/413 (Ayrca bkz. EK 13). B.O.A., DH. FR, nr. 54-A/220.

103

18 Eyll 1915 tarihinde Mamretl-caziz vilyetinden gnderilen ifre tegrafta, 14 Eyll 1915 tarihi itibariyle vilyet mlhakatndan sevk ve tebid olunan Ermenilerin miktarnn 51 bin civarnda oldu u bildirilmi tir. Gerek yerli gerekse yabanc olan 14 bin civarnda Ermeninin kylerde gizlenmi bir vaziyette yakalandklar ve bunlarn sevkedilmek zere olduklar bildirilmi tir. Sivastan gelen kfilelerden Malatya ile Urfa arasnda 15 bin mevcutlu iki kafile bulundu u ve bunlarn ekserisinin ynnn Urfa oldu u bidirilmi tir. Bunlardan ba ka vilyet dhilinde herhangi bir kafilenin mevcut olmad Mamretl-caziz vilyetince Dhiliye Nezretine tebli edilmi tir.243 10 Eyll 1915 tarihli telgrafta ise; Urfaya gidecek olan Ermenilerin Diyarbakr yoluyla Musula sevklerinin daha uygun oldu u ve gerekli mlmtn Diyarbakr vilyetine gnderildi i vurgulanm tr.244 Yine ayn ekilde benzer bir telgraf da Sivas, Diyarbakr, Mamretl-caziz vilyetleriyle Kayseri Mutasarrfl na gnderilmi tir.245 3 Ocak 1916 tarihinde Dhiliye Nezaretinin Zor Mutasarrf Saad Beye gnderdi i ifre telgrafta, Resl-aynda bulunan Ermenilerin Musula sevk edilmeleri istenmi tir.246 1 Nisan 1916da Dhiliye Nezretinden Urfa Mutasarrfl na gnderilen telgrafta, Deyr-i Zora sevk edilmek zere Resl-aynda toplanan Ermenilerden ok aznn sevk edildikleri, di erlerinin ise toplu halde bulunmalarnn sakncal olmas yznden en ksa zamanda kendileri iin belirlenen yerlere sevk edilmeleri belirtilmi tir.247 1 Nisan 1916 tarihinde Dhiliye Nezretinden Urfa Mutasarrfl na ekilen ifre telgrafta, bin ki ilik Ermeni kafilesinin Zora hareket etti i, fakat Devletin harp hazrl yapt sralarda, Musul vilyetinde Ermeni nfusunun yo un olarak bulunmas d man kuvvetini arttraca ihtimlinden dolay Ermeni kafilelerinin Musula sevk edilmeyerek Urfa dhilinde isknlar emredilmi tir.248 Ayn ekilde benzer bir telgraf da
243 244 245 246 247 248

B.O.A., DH. EUM, 2. b. nr. 68/70. B.O.A., O.B.E., S.99dan B.O.A. DH. FR, nr. 56/94. B.O.A., DH. FR, nr. 56/308. B.O.A., DH. FR, 59/189. B.O.A., DH. FR, nr. 62/199. B.O.A., DH. FR, nr. 64/175.

104

Zor mutasarrfl na gnderilmi tir. Bu telgrafta, Musul Vilyetinin harp blgesi olmasndan dolay Ermeni sevkiyatnn Musula yaplmamas ve Mutasarrflk ve Liva dhilindeki Ermenilerin bulunduklar mahallerde geici olarak isknlar istenmi tir.249 Sonu olarak bu kadar me akkatli ve nemli bir meselenin yakla k olarak bir yllk bir sre ierisinde tamamland n ve Ermenilerin nihi olarak iskn edilecekleri blgelerin bazen zaruri sebeplerden dolay de i tirilmesine ra men yine de, bu srecin byk bir titizlik ve itina ile sonulandrlmaya al ld n grmekteyiz. Yalnz sevkiyata tabi tutulan Ermenilerin gidecekleri ana yollarn belirtilmi olmasna ra men takip ettikleri gzerghn ayrntl bir ekilde bilgisi verilmemi tir. Belgelerde Sivas vilyetinden sevkedilen Ermenilerin Malatya yolu zerinden Cizreye ve Sivas-Elaz Diyarbakr zerinden Urfaya getikleri ve niha olarak Zor ve Musula yerle tirilmelerinin hesapland n grmekteyiz. Fakat unu da belirtmek gerekmektedir. Sivas vilyeti dhilindeki btn Ermenilerin ayn gzergh takip edip nihi yerlerine ula mam lardr. Zira Sivas vilyetinin byk bir co rafyay kapsayacak ekilde geni olmas dolaysyla sevkedilecek olan Ermeniler belli merkezlerde toplanm ve buradan da yneticilerin tayin ettikleri en gvenli ve kestirme yollardan gtrlmeye al lm lardr. Mesela Amasya Sanca ve mlhaktndaki Ermeniler, gruplarn belli saylara ula masnn ardndan Tokata, oradan Yldzeli- ark la-Grn-Darende zerinden Malatyaya, oradan da Adyaman-Urfa ve Nihai var yerleri olan Zora sevkedildiklerini tahmin etmekteyiz. Yine Sivas ve evresinde oturan Ermenilerin ise Sivas-Kangal-Malatya-Diyarbakr ve Cizreden Musula sevkedildikleri, ikinci bir yol olarak da Sivas-Divri i-Mamretl-aziz-Diyarbakr ve Cizreye, oradan da Musula sevkedildikleri, ebinkarahisar ve evresindeki Ermenilerden sevkedilenlerin ise ZaraDivri i-Mamretl-caziz-Diyarbakr-Cizre yoluyla Musula sevkedilerek kendileri iin tahsis edilmi mahallere Mslman halkn nfusunun % 10unu gemeyecek ekilde ve tren yollarna uzak mahallere yerle tirildikleri anla lmaktadr. Biz Sivas vilyetinden gnderilen Ermenilerin daha yo un bir ekilde Musul vilyetinde bulunan btn ky ve kasabalara yerle tirildiklerini tahmin etmekteyiz. Zor blgesine de sevkedilenler olmu tur, ancak Sivas valisinin Dhiliye Nezaretine ekti i ve bizim de daha nce verdi imiz belgede 136.084 ki inin Cizreye sevkedildikleri ve yollardaki krk ki i
249

B.O.A. DH. FR, nr. 64/248.

105

kadar Ermeninin de ynlerinin Cizre oldu unu bildirmektedir. Bu da bizi Sivas Ermenilerinin Musul ve evresinde yerle tirildikleri d ncesine gtrmektedir. 2.6.2. Sevkiyata Tabi Tutulmayan Ermeniler Ermeni sevk ve iskn kanununun Sivas vilyetinde uygulanmasna dair emrin Dhiliye Nezreti tarafndan Sivas vilyetine gnderilmesinin ardndan, idar yetkililer gerekli hazrlklar yaparak sevk i lemini ba latm lardr. Fakat yer de i tirme karar btn Ermeniler iin uygulanmam tr. Osmanl Hkmeti, ehir ve kasabalarda devlet dzeninin sa lkl bir ekilde yrtlebilmesi iin ihtiya duyulan personelin bulunduklar yerde kalmalarna msaade etmi tir. Buradaki esas ama ise sosyal, ekonomik ve idar dzenin sa lkl bir ekilde devam etmesini sa lamaktr. Fakat daha sonra zararl olduklar tespit edilenler de di erlerinde oldu u gibi tehcire tabi tutulmu lardr. Zorunlu gn d nda tutulanlar Katolik ve Protestan Ermenilerle Osmanl Bankas al anlar, Ermeni Mebuslar ve onlarn aileleri, Osmanl ordusunda e itli grevlerde bulunan subay ve sa lk grevlilerinin yannda, ehir ve kasabalardaki esnaf, tccar, zanaatkr, i i ve retmenler ile bunlarn aileleridirler. Bunlar tehcirden muaf tutulmu lardr. Ayrca, a a da kronolojik bir ekilde verece imiz belgelerden de anla ld gibi ihtida edenler, Ermeni kadnlardan Mslmanlarla evlenenler, konsolosluklarda al anlar, baz nemli grevleri if eden Ermeni memurlar, hasta, sakat ve ya llar ile on ya n altndaki Ermeni ocuk ve yetimleri gn d nda tutulmu lardr. Fakat yukarda da belirtti imiz gibi bunlardan zararl olanlar ve komita mensuplar yaptklar i e bakmakszn tehcir edilmi tir.250 8 Temmuz 1915 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Sivas Vilyetine gnderilen ifre telgrafta, Amerikal Gravfordun vilyet d na karlmamas ve Protestan Ermenilerinin sevkinden sarf- nazar olunmas tebli edilmi tir.251 15 Temmuz 1915 tarihli Dhiliye Nezaretinin Erzurum, Trabzon, Sivas vilyetleriyle Mara ve Canik Mutasarrfl na ekilen
250 251

ifre telgrafta, ihra ve tebid olunan Ermeniler arasnda

Grsoy ahin, a.g.e., s.204-205. B.O.A., DH. FR, nr. 54/359.

106

Osmanl Bankas ubelerinde mstahdem olanlar olup olmad nn ve var ise esbb- tebidleriyle isim ve memuriyet derecelerinin haber verilmesini istemi tir. Ayrca bunlarn bulunduklar vilyetin de i tirilmesiyle yetinilmesi istenmi tir.252 20 Temmuz 1915te Dhiliye Nzr Talat Pa a tarafndan e itli vilyet ve mutasarrflklara gnderilen telgrafta, ihra olunan Ermenilerden bazlarnn ihtida etmeleri zerine bulunduklar yerlerde brakldklarnn anla ld ve bunlarn ihtida etmelerine baklmakszn sevk edilmelerinin istendi i belirtilmi tir. nk bu ihtidalarn muvakkat oldu u ve tehcirden kurtulmay amalad ifade edilmi tir.253 4 A ustos 1915te Erzurum, Adana, Haleb, Sivas, Trabzon vilyeteriyle baz mutasarrflklara gnderilen telgrafta, kalan Katolik Ermenilerin sevk ve ihracndan sarf- nazar edilmesi ve bulunduklar yerlerdeki nfus miktarlarnn bildirilmesi istenmi tir.254 Yine ayn ekilde Katolik Ermenilerle ilgili Dhiliye Nezaretinden Sivas vilyetine gnderilen telgrafta, Ermeni Katoliklerden sevk olunmayanlarn miktar az ise gnderilmemeleri emredilmi tir.255 15 A ustos 1915 tarihinde baz vilyet ve mutasarrflklara gnderilen ifre telgrafta, Protestan mezhebinden olan Ermenilerden sevk olunmayanlarn ihracndan sarf- nazar olunmas ve vilyet dhilinde kalanlarla sevk olunanlarn miktarlarnn haber verilmesi istenmi tir.256 Yine ayn tarihte gnderilen bir ba ka telgrafta da Ermeni Mebus ve ailelerinin ihra edilmemesi istenmi tir. 257 15 A ustos 1915te Dhiliye Nezaretinin baz vilyet ve mutasarrflklara gnderdi i telgrafta, ihra olunacak Ermenilerin asker, zabtan ve zbtn- shhiye ailelerinin bulunduklar yerlerde braklarak ihra edilmemeleri emredilmi tir.258

252 253 254 255 256 257 258

B.O.A., DH. FR, nr. 54-A/14. B.O.A., DH. FR, nr. 54-A/49. B.O.A., DH. FR, nr. 554-A/252 (Ayrca bkz. EK 11). B.O.A., DH. FR, nr. 54-A/290. B.O.A., DH. FR, nr. 55/120. O.B.E., s.78den B.O.A., DH. FR, nr. 55/19. B.O.A., DH. FR, nr. 55/18.

107

17 A ustos 1915 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Sivas vilyetine gnderilen telgrafta, yetimhanelerdeki muallime ve
259

ocuklarnn

bulunduklar

yerlerde

kalabileceklerine izin verildi i belirtilmi tir.

19 Ocak 1916 tarihinde Dhiliye Nezaretinden baz vilyet ve mutasarrflklara gnderilen telgrafta, Ermenileri nakl ve tahliye edilmi yerlerde Dyn-u Ummiye ve reji idaresinde al an Ermeni memurlarn oldu u ve buralarda sevkten istisna tutulanlarla yeniden tayin ve izam olanlarn isimleri ve tayin tarihleriyle birlikte nereli olduklarnn bildirilmesini istemi tir.260 22 Nisan 1916 tarihinde Dhiliye Nezaretinden baz vilyet ve mutasarrflklara gnderilen ifre telgrafta, 23 Nisan 1916 tarihi itibariyle yerli Ermenilerden sevk edilmeyerek yerinde braklanlarla ba ka yerlerden gelip de geici olarak braklanlarn ba ka yerlere gitmek zere yollarda ne kadar Ermeninin oldu unun iki gn ierisinde bildirilmesi istenmi tir.261 17 Aralk 1916 tarihinde Dhiliye Nezareti tarafndan Sivas vilyetine gnderilen telgrafta, harp blgelerine yakn Kemah, Kuruay, Zara, Refahiye, Su ehri, Karahisar- arki, Alucra, Giresun ve Tirebolu kazalarnda sevk esnasnda firar veya ihtida ederek kalm olan baz Ermenilerin d mana casusluk etmelerinden dolay sevklerine lzum grld 3. Ordu Kumandan tarafndan bildirildi i belirtilmi tir. Bunlarn miktarlarnn ve sevklerine gerek olup olmad nn hzl bir bildirilmesi istenmi tir.262 Yukarda ksaca vermeye al t mz belgelerden de anla laca gibi Ermeni tehcirinin Sivas vilyetinde uygulanmaya ba lamasnn ardndan herhangi bir ayrm yaplmakszn tm Ermeniler sevke tabi tutulmu lardr. Fakat daha sonra Dhiliye Nezareti tarafndan gnderilen di er telgraflarda sevkten muaf tutulan Ermeniler teker teker belirtilmi tir. Ancak szkonusu tarihe kadar herhangi bir ayrm yaplmakszn tm ekilde

259 260 261 262

O.B.E., s.83den B.O.A., DH. FR, nr. 55/42. O.B.E., s.129dan B.O.A., DH. FR, nr. 60/48. O.B.E. S.138den B.O.A., DH. FR, nr. 63/72. B.O.A., DH. FR, nr. 71/12 (Ayrca bkz. EK 15).

108

Ermeniler sevk edilmi tir. Sevkiyatn d nda tutulanlar tekrar vermek gerekirse ilk nce Protestan Ermeniler, Osmanl Bankas ubelernide al anlar, ihtida eden baz Ermeniler, Katolik Ermeniler, Mebus, asker Zabtan ve Shhiyelerle bunlarn aileleri, Dyn-u Ummiye ve Reji idaresinde al anlar ve Mslmanlar tarafndan korunup saklananlar tehcirin d nda tutulmu veya bundan kurtulmu lardr. Fakat Protestan ve Katolik Ermeniler tehcir d nda tutulmalarna ra men nemli bir ksmnn g ettirildi i anla lmaktadr. 2.6.3. Sevkiyatta Kar la lan Problemler Birinci Dnya Harbi esnasnda cephe gerisinin gvenli ini sa lamak ve kabilecek i kar klklar nceden tedbir alp nlemek amacyla Ermenilerin cephe gerisinde ba ka yerlere sevkleri kararnn alnmasnn ardndan sevkiyatn ba lamasyla birlikte g yollarnda meydana gelebilecek her trl ihmal, grevsizlik, saldr, ya ma hareketleri ve iklim artlarndan ve daha ba ka olumsuzluklardan meydana gelebilecek sorunlar nlemek amacyla Osmanl Devletinin baz tedbirleri alm oldu unu grmekteyiz. Fakat bu tedbirlerin ne kadarnn gerekle tirilebildi i veya olu an olumsuz artlar veya tecavzlere ne lde kar konuldu u yahut engellendi i hep tart ma konusu olmu tur. Yani sevk ve iskn i iyle grevlendirilen hkmet grevlileri bu i in stesinden hakkyla gelebilmi ler midir? Yoksa sevk esnasnda kendilerine emanet edilmi bu insanlar lme mi terk etmi lerdir? Yahut bir sorumsuzluk ya da ihmal olmu mudur? Burada bizim vermeye al t mz ar iv vesikalar olaylar hakknda teferruatl bilgiler vermese de en azndan bu sreci ba latanlarn niyetini gstermesi asndan faydal olaca kanaatindeyim. 14 Haziran 1915 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Erzurum, Diyarbakr, Mamretl-aziz ve Bitlis vilyetlerine gnderilen yazda, Erzurumdan gnderilen 500 ki ilik bir Ermeni kafilesine Erzincan ile Erzurum arasnda Krtler tarafndan saldrlarak katledildi i, bundan dolay yollarda bulunan Ermenilerin hayatlarnn korunmas gerekti i, ayrca firar etmek isteyen ve memurlara mukavemet edenlerin cezalandrlmasnn tab oldu u, fakat bunlara ahalinin kar trlmamas gerekti i, Ermenilerin gzerghlarnda bulunan a iret ve kyllerin saldrlarna kar her trl

109

tedbirin alnmas gerekti i ve Ermenilere kar katliam ve ya maya cret edecek olanlarn da derhal cezalandrlmalar gerekti i belirtilmi tir. Ayrca Erzuruma gnderilen yazda da karlan Ermenilerin di er yolun ok uzun olmas dolaysyla daha nceden kullanlan eski yoldan sevklerine devam edilmesi istenmi tir.263 26 Haziran 1915te Erzurum vilyetine gnderilen telgrafta, ihralarna ba lanan Ermenilern sevklerinin tehirinin do ru olmad ve sevkiyata devam edilmesi gerekti i bildirilmi tir. E er ek askeri kuvvete ihtiya duyulursa ordudan temin etmeleri istenmi tir.264 Yine ayn tarihte Mamretl-aziz vilyetine gnderilen yazda da muhafaza altnda Erzurumdan sevk edilen Ermeni kafilelerinin Dersim e kiylar tarafndan yollar kesilerek katledildikleri ve bunlarn ellerinden Ermeni kafileleri kurtarmak mmkn olmad iin gelen kafilelerin gvenliklerinin sratli bir ekilde sa lanmas istenmi tir.265 29 A ustos 1915te e itli vilyet ve mutasarrflklara gnderilen ifrede

zellikle Ermenilerin mal ve can gvenliklerinin sa lanmas, gasplara engel olunmas, hayvani hislere kaplp rzlara geilmesinin engellenmesi ve bunlara nayak olan memur ve jandarmalarn derhal iddetli bir ekilde cezalandrlmas ve memuriyetlerine son verilmesi emredilmi tir.266 5 Eyl 1915te Dhiliye Nezaretinin Halep vilyetlerine gnderdi i ia elerinin temini ile olabilecek saldrlardan korunmalar istenmi tir.267 3 Kasm 1915te Diyarbakr vilyetine ekilen ifre telgrafta, Urfadan Reslayn ve Nusaybin tarikiyle Ermeni sevkiyat yaplrken buralarda bulunan l bedevileri ve a iretlerin tecavzlerine maruz kalarak geri dnmek zorunda kaldklar ve bu kafilelerin Siverek yolu zerinden Musula sevklerinin yaplmas istenmi tir.268
263 264 265 266 267 268

ifre

telgrafta, istasyonlarda Ermenilerin biran evvel belirlenen mahallere sevki ve

B.O.A., DH. FR, nr. 54/10. (Ayrca bkz. EK 1), 54/9. B.O.A., DH. FR, nr. 54/156. O.B.E., s.53den B.O.A., DH. FR, nr. 54/162. O.B.E., s.87den B.O.A., DH. FR, nr. 55/292. B.O.A., DH. FR, nr. 55-A/77. O.B.E., s.119dan B.O.A., DH. FR, nr. 57/277.

110

6 Kasm 1915te Dhiliye Nezaretinden Urfa mutasarrfl na ekilen yazda, Urfadan Rakkaya giden ilk kafileye grevlendirilen jandarmalarn sevk esnasnda uygunsuz davran larda bulunduklar ve kadnlarn jandarmalarn gzleri nnde karldklar ve bunlarn verilen emirlerin aksine imendifer hattndaki baz yerlere yerle tirildiklerinin muhacirin mdr kr Bey tarafndan bildirildi inden bu ki ilerin dvn- harbe sevk edilip cezalandrlmalar bildirilmi tir.269 Osmanl Devletinin tehcir esnasnda kafileler halinde gnderilen Ermenilerin yollardaki gvenliklerini sa lamak amacya birtakm tedbirler alm tr. Gnderilecek olan kafileler iin en gvenli yollar tercih edildi i gibi yolarda meydana gelebilecek saldrlara ve gasblara kar da bir jandarma mfrezesini grevlendirerek nihai olarak yerle tirilecekleri yerlere sa salim ula malarn temine al m lardr. Fakat gidilen yolun olduka uzun olmas ve insanlarn binek hayvanlaryla ve ka nlarla sevkiyat ve bir kafilenin bir gnde ancak 7-8 saat yol katetmesi bu yolculu un olduka uzun ve me akkatli olmasna neden olmu tur. Yolculu un ok uzun ve yorucu olmas, gzerghlar zerindeki baz krtlerin ve bedevi Araplarn kervanlara saldrmalar, baz jandarmalarn ihmal ve sorumsuzluklar, Dersim blgesindeki e kiyalarn saldrlar, yetersiz beslenme, iklim artlar, barnma sknts ve hastalklar gibi olumsuzluklar bu yolculu un ok uzun ve skntl bir ekilde gemesine yol am tr. Sivas ile Zor arasndaki mesafenin 176 saat, Sivas ile Ba dat arasnn 276 saat oldu unu270 d nrsek bu sre ierisinde ya ananlarn hite kolay olmad n tahmin etmek zor olmasa gerek ama Birinci Dnya Sava ile Osmanl Devletinin bu sava ta drt cephede birden verdi i mcadeleyi ve lkenin ierisinde bulundu u sosyo-ekonomik artlar d nd mzde Ermeni sevk ve isknn Osmanl Devleti asndan bir ba ar olarak grebiliriz. 2.6.4. Sevkiyata Tabi Tutulan Ermenilerin Ta nr-Ta nmaz Mallarnn Durumu Tehcire tabi tutulan Ermenilerin menkul ve gayrimenkul mallaryla ilgili birtakm tedbirlerin alnd ve olu abilecek ya ma veyahut talan edilmelerinin nne geilmek istendi ini grmekteyiz. Konuyla ilgili olarak ilk emir Dhiliye Nezaretinden
269 270

B.O.A., DH. FR, nr. 57/309. B.O.A., DH. EUM, MH. 86/97.

111

Erzurum

vilyetine

ekilen

ifre

telgraftr.

Burada

Ermenilerin

yanlarnda

gtremeyecekleri mallarnn de erinin tespit edildikten sonra Emval-i Metruke Komisyonu tarafndan muhafazasn veya mzayede usulyle satlmasn ve elde edilen gelirin mal sahiplerine verilmesini bildirmektedir.271 27 Haziran 1915te Sivas, Trabzon, Mamretl-aziz vilyetleriyle Canik mutasarrfl na ekilen ifre telgrafta, sevklerine karar verilen Ermenilerin beraberlerinde gtremeyecekleri emvali menkule ve gayr- menkulelerinin idare ekli ve muhafazas hakkndaki emrin postada oldu undan imdilik muhafaza altna alnmas istenmi tir.272 28 Haziran tarihli ifrede ise; Emval-i Metrukenin muhafaza ve defterlere kaydedilmesi iin mlkiye ve maliye memurlarndan olu an bir komisyonun olu turulmas istenmi tir.273 5 Temmuz 1915 tarihinde Sivas, Diyarbakr ve Mamretl-aziz vilyetlerine gnderilen yazda, Ermeniler tarafndan tahliye edilmi mahallerde terkedilmi ekinlerin kaldrlp elde edilmesi hususunda baz problemler ortaya km tr. Bu i in Emval-i Metruke komisyonunun gzetiminde Hkmete bitirilip harmanlanmas ve alnacak mahsulden masraflarn d lmesinin ardndan kalann askeriyeye verilmesi ve bunun dzenli bir ekilde yerine getirilmesi iin ne kadar asker, emek, alet ve edevata ihtiya duyuldu unun bildirilmesini istemi tir.274 11 A ustos 1915 tarihinde e itli vilyet ve mutasarrflk Emval-i Metruke Komisyonu ba kanlklarna Dhiliye Nezaretince ekilen ifre telgrafta, nakledilen Ermenilerin emval-i menkulelerinin ok ucuza elden karld ve urdan buradan toplanan vurguncularn mallar az bir fiyatla elde etmesi ve mallarn yok pahasna satlmas dolaysyla sahiplerinin zarara u ratld nn haber alnmas zerine; -Tahliye edilecek blgelere yabanc, pheli ve mahiyeti mehul hibir kimsenin giri ve seyrine msaade edilmemesi, gelenler varsa derhal karlmas,

271 272 273 274

B.O.A., DH. B.O.A., DH. B.O.A., DH. B.O.A., DH.

FR, nr. 53/303. FR, 54/202. FR, nr. 54/226 (Ayrca bkz. EK 4). FR, nr. 54/301.

112

-Bunlardan ucuz mal alm lar varsa sat n iptali gibi tedbirlere mracaatla asli fiyat zerinden satlmasn sa lamak suretiyle Gayr- mesra menfaatlere frsat verilmemesi, -Ermenilerin istedikleri e yalar gtrebilmelerine msaade edilmesi, -Gtremeyecekleri e yadan durmakla bozulan e ya ile zaruri ihtiyalardan olanlarn mzayede ile satlmas, -Gtremeyecekleri muhafazas, -Emval-i gayri menkule kira, rehin, sznde durarak feragat ve haciz gibi gerek sahibinin mlkyle ili kisini ve tasarrufunu yok etmeyecek akitlerin yasaklanmas ve hicretin ba langcndan itibaren saylmas, -Szle meler ve ukudat- muvazaa-karaneye meydan verilmemesi, -Sat ve fera gibi sat i lemlerine msaade edilmesi ve ahbabnn arazi ve emlak satn almasnn yasaklanmas gerekti i tebli edilmi tir.275 24 A ustos 1915te e itli vilyet ve mutasarrflk Emval-i Metruke Komisyonu Ba kanlklarna Dhiliye Nezaretince ekilen ifre telgrafta, nakledilen Ermenilerin menkul ve gayr- menkul mallarnn satlmas ve istimlak ile toplam bedelden borlarnn denmesinin ardndan kalannn sahibine iadesi devlete kararla trlm tr. Bu konu hakknda bir kanun yaymlanm oldu undan hkmete intikal etmi olan mallar ve sz konusu arazilerin muhafazas ve hazinenin korumas ve gidenler hakknda meydana gelecek bor ve davalar daha sonra temizlemek zere imdilik e it ve davalarn miktar ile davac ve davallarn isimlerinin belirtilen cetvellerin hazrlanmasn istemi tir.276 24 A ustos 1915te Dhiliye Nezaretinden Sivas vilyetine gnderilen telgrafta, Devlet nakledilen Ermenilerin Gayr- menkul mallarnn istimlaka ve borlarn vermeye karar verdi ini, bundan dolay hkmete intikal eden hukukun muhafazas gerekti i ve muamele-i tevsiyyenin kanunlara uydurulmas icab etti ini bildirilmi tir. 29 A ustos 1915 tarihli ifrede e itli vilyet ve mutasarrflk emval-i metruke komisyonu
275 276

e yadan

durmakla

bozulmayanlarn

sahibi

namna

imdiye kadar uygulanan akitlerin feshedilmi

O.B.E., s.76dan B.O.A., DH. FR, nr. 54/381, B.O.A. DH. FR. Nr. 54-A/388. B.O.A., DH. FR, nr. 55/196.

113

ba kanlklarna ekilen ifre telgrafta, Ermenilerin nakil ve sevki ile terk edilmi mallarn hkmet namna idare ve muhafazas baz mahallerde zaruri ihtiyalardan olan e yann sa lanmas zarureti ak oldu u ve sz konusu ahalinin yokluk ierisinde olmalar uygun olmad ndan mevcut mallar arasnda zaruri ihtiyalardan olup d ardan tedariki imkn olmayan e ya ve sairenin talimatnamede be yazl madde ve izahat erevesinde mzayede yoluyla satlmasnn uygun grld bildirilmi tir.277 1 Kasm 1915te Dhiliye Nezaretinden e itli vilyet ve mutasarrflk Emval-i Metruke idare komisyonlar ba kanl na gnderilen yazda, stanbulda veya henz Ermenileri ba ka yerlere nakledilmemi vilyetlerde mukim Ermeni tccarlaryla di er Osmanl veya yabanc messeselerin mal olarak orada imdiye kadar vekil-i umur veya ortak sfatyla Ermeniler tarafndan idare edilmi ticarethane, emlak, fabrika vs. olup olmad nn ve varsa oradan nakledilenin ismiyle ve gerek sahibinin kim oldu unun ve bunlardan terkedilmi mal ve emlakn muhammel bedellerinin tahkik ve tedkikiyle acilen teferruatl bir ekilde bilgi verilmesini istemi tir.278 Ermenilerin ba ka mahallere sevklerinin ardndan Ermenilere aid mallarla ilgili 26 Eyll 1915te Aher mahallere naklonulan e hasn emval, dyn ve matlubat- metrukesi hakknda kanunu muvakkat isimli geici bir kanun km tr. Bu kanunun ba lca hkmleri unlardr: Madde 1) 14 Mays 1331 tarihli muvakkat kanunla ahar mahallere nakledilen e has- hakikiye ve hkmiyenin terk etmi olduklar emval ve matlubat ve duyun, bu husus iin mte ekkil komisyonlarn her ahs iin ayr ayr tanzim edecekleri mazbatalar zerine mahkemelerce tasfiye olunur. Madde 2) Madde 1de beyan olunan e hasn hin-i nakillerinde mutasarrf bulunduklar daml, st rtl ve damsz, st ak vakfiyenin hazine-i evkaf ve emval-i gayr- menkule-i sairenin hazine-i maliye namna kaytlar icra edilerek her iki ksm emval-i gayr menkulenin mezkr hazineler tarafndan verilecek bedellerinden bad et-tasfiye kalacak mikdar eshabna ita olunur.
277 278

B.O.A., DH. FR, nr. 55/330. B.O.A., DH. FR, nr. 57/241.

114

Madde 3) Bu e hasn nukut ve emval-i menkule-i metrukesiyle mevduat ve matlubat 1.maddede zikrolunan komisyon reisi veya vekili tarafndan cem ve istirdat ve tahsil ve dava ve emval-i metrukeden mnazin-fih olmayanlar bil-mzayede fruht ile hasl olan mebali sahipleri namna emaneten mal sandklarna tevdi olunur. Bu kanunun genel anlam, tehcire tabi tutulanlarn yerlerindeki btn mal ve mlklerinin tasfiye edilece i, dolaysyla oraya daha sonra geri dnseler bile artk ok aznn yeniden uyum sa layabilece i ayrca tasfiye esnasnda kendilerinden veya yaknlarndan anla lm tr.279 Bu kanunun karlmasnn ardndan iki gn sonra Ahmet Rza Bey bir takrir verir ve kanunun uygulanmasn bar tan sonraya kalmasn ve II. Maddenin de i tirilmesini ister. tirazlarn ise u cmlelere dile getirmi tir: Kanunun bahsetti i emval-i metruke diye tavsif etmek kanuni bir ey de ildir. nk bu emvalin sahibi olan Ermeniler mallarn isteyerek terk etmemi ler, onlar yerlerinden uzakla trlm , zorla, cebirle karlm , hkmet onlarn mallarn memurlar vastasyla sattryor. Bu kanun Mevki-i icraya vaz olunursa bu adamlara bir kat daha gadredilmi olacak. nk mallarna talip bulunmayacak veyahut mal de er fiyat zerine satlamayacaktr Bu da mucib-i gadirdir. Devletimiz hibir zaman gadr ve zulm kabul etmez. Ermenilerin mal ksmen ya ma edildi. Kuvve-i te riiye kanunu reddedinceye kadar elde bir ey kalmayacaktr. Yaplacak eylerin hepsi yaplm olacak.280 Tehcir Kanunuyla Osmanl Devletinin gneyine gleri kararla trlan Ermenilerin geride braktklar mallara ili kin Osmanl Devleti hkmeti baz kararlar alm tr. lgili vilyet ve mutasarrflklara gnderilen szkonusu yazlarda, g eden Ermenilerin mallarn muhafaza etmek ve defterlere kaydn tutmak amacyla mlkiye ve maliye memurlarndan olu an bir komisyonun kurulmas istenmi tir. Ayrca Ermenilerin menkul e yalarn belirli bir bedel kar l nda satabilecekleri281,
279 280 281

kimse

olmayaca ndan

menfaatlerini

ancak

devlet

yetkilileri

koruyacaktr. Yani bu konuyla grevlendirilmi olan ki ilerin inisiyatifine brakld

Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., s.45-46. Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e.,s.48-49. B.O.A. DH. FR, 54/346.

115

bozulabilecek e ya ve hayvanlar satmalar, e ya, mal ve mcevherlerin muhafaza altna alnmas ve gayr- menkul mallarn hibir yere tahsis edilmemesi ile Ermenilerin vergi borlarnn tahsilinin tehir edilmesi kararla trlm tr.282 Fakat 24 A ustos 1915te Emval-i Metruke Komisyonlarna gnderilen bir yazyla Ermenilerin menkul ve gayr- menkul mallarnn satlmas ve istimlki ile elde edilen gelirden Ermenilerin borlarnn denmesi ve kalann da sahibine ula trlmas tebli edilmi tir. Daha sonra da Ermenilerin borlarn devlet demi tir. Nakledilen Ermenilerin mallarnn ok ucuza elden karld ve yok pahasna satlmak durumunda kalnd nn haber alnmas zerine, bu mallarn sat na dair antla malar feshedilmi , memurlarn ancak pe in parayla ve gerek de eri zerinden Ermenilerden ev alabilmelerine izin verilmi tir. 11 A ustos 1915 tarihinde de konuyla alkal genel bir teblgat ilgili tm vilyet ve mutasarrflklara gnderilmi tir. 26 Eyll 1915 tarihinde sevkedilen Ermenilere ait mallarla ilgili geici bir kannu kartlm tr. Yukarda da de indi imiz gibi bu kanunla g ettirilen Ermenilerin mallarnn muhafazas szkonusu yerlerde bulunan idari memurlara braklm tr. Fakat bu kanun karlrken baz tart malara neden olmu tur. Ahmet Rza Bey bu kanunun kaldrlmas ve II. Maddesinin de i tirilmesi iin meclise takrir vermi ve yukarda maddeler halinde verdi imiz kanuna muhalefet etmi tir. 2.6.5. Kimsesiz Kalan ocuklarn Durumu Gnmze kadar ihmal edilmi ara trma konularnn ba nda Darl Eytamlar gelmektedir. Birinci Dnya Sava yllarnda Osmanl toplumunun nemli sosyal yaralarndan biri de kimsesiz kalm ocuklardr. 1914 ylndan itibaren kimsesiz ve korumasz kalan bu ocuklar iin Anadolunun birok ehrinde yetimhneler alm tr. Nitekim bu yetimhnelerin says Sivasta alan yetimhneyle birlikte altm ikiye kadar ula m tr. zellikle Osmanl Devletinin sava ta olmas dolaysyla binlerce ocuk bu yurtlarda barnma imkn bulmu lar ve ortada kalp lme terkedilmekten kurtarlm lardr. Fakat bu yurtlarda genelde bilinenin aksine yalnzca Ermeni ocuklar
282

B.O.A. DH. FR, 54/420.

116

barnmam , ayn zamanda kimsesiz kalan Mslman ve di er gayr- Mslim unsurlarn ocuklar da buralarda barnma imkn elde etmi lerdir. Bunlarn da saysnn bilinenin aksine olduka fazla oldu u tahmin edilmektedir. nk Osmanl Devletinin zorunlu g sadece Anadoluda ya ayan Ermeniler ve Anadolu ve Kafkaslarda Rus zulmnden kaan Vilyet-i arkyye gmenleriyle Balkanlardan g eden veya zorunlu olarak yurtlarndan kovulan insanlar da benzer hatta daha zor durumlar ya am lardr. Bunun sebebi de onlarn yurtlarndan geici olarak de il bir daha dnmemek zere gmek zorunda kalmalardr. rne in Gney Kafkaslar ve Do u Anadoludan Ruslarn zulmnden kaan yakla k 1 milyon civarnda Mslman topraklarn terk ederek Anadolunun ilerine gmek zorunda kalm lardr ve bunlardan yakla k olarak 200250 bini e itli sebeplerden yollarda hayatn kaybetmi tir. Osmanl Devleti de kimsesiz kalan btn ocuklar yetimhnelere yerle tirmi tir. Fakat yetimhnelerdeki kapasitenin snrl ve ocuk saysnn fazla olmas dolaysyla Osmanl Devleti Hkmeti bu ocuklar zellikle Ermeni ocuklarn Mslman ailelerin yanna yerle tirdi. Gerek ehirlerde gerekse kylerdeki ailelerin yanarna yerle tirilen her ocuk iin durumu iyi olmayan ailelere aylk 30 kuru maa ba lam tr. te a a da kronolojik olarak vermeye al t mz ar iv belgeleri szn etti imiz konuyu Sivas vilyeti ba lamnda ve genel anlamda asl kayna ndan do ru bir ekilde de erlendirmemize yardmc olaca kanaatindeyiz. 26 Haziran 1915te Maarif Nazrnn Diyarbakr, Haleb, Trabzon, Erzurum, Sivas, Bitlis vs. vilyetlerle Mara mutasarrfl na ekti i telgrafta, tehcire tabi tutulan Ermenilerin 10 ya ndan a a ocuklarn yetimhane tesisiyle veya tesis edilmi darl-eytamlara ekmek suretiyle e itim ve retimleri d nlm oldu undan bunlardan vilyet dhilinde ne kadar ocuk bulundu unun ve orada yetimhane tesisi iin uygun binann olup olmad n sormaktadr.283 Yine ayn tarihte Dhiliye Nezaretinden Mamretl-aziz vilyetine ekilen telgrafta, daha nce bildirilen sahipsiz Ermeni ocuklarnn bildirmi tir.284 vilyette kalabilece ini, orada kalmann daha uygun oldu unu

283 284

B.O.A., DH. FR, nr. 54/150. B.O.A., DH. FR, nr. 54/163.

117

9 A ustos 1915de Dhiliye Nezaretinden Haleb valisi Bekir Sami Beye ekilen ifrede, erkekleri olmayan Ermeni aile ve kadnlarn byk ehirlere gnderilmelerinin uygun olmad ancak kk ya ta ve kimsesiz kalan kz ve erkek ocuklar da nk bir ekilde slam kylerine verilebilece ini ifade etmi tir.285 Kimsesiz kalan Ermeni yetimlerinin iskn ve ia eleriyle ilgili olarak Dhiliye Nezareti tarafndan e itli vilyet ve mutasarrflklara ekilen telgrafta, konuyla ilgili olarak szkonusu vali ve mutasarrflarn dikkat etmeleri gereken hususlar u ekilde sralanm tr. 1)Erkekleri sevkedilip veyahut askerde olup da kimsesiz kalan ve velisiz kalan aileler yabanc ve Ermeni bulunmayan ky ve kasabalara da nk bir al malar, 2)Gen ve dul kadnlarn evlendirilmelerine, 3)12 ya na kadar olan ocuklarn bizim yetimhanelere ve ksz yurdlarna da tlmalarna, 4)Yetimhanelerin mevcudu yetmedi i taktirde durumlar iyi olan Mslmanlar nezdinde mahalli adetler ile terbiye ve temsillerine, 5)Bu ekilde Mslman aileler bulunmad taktirde muhacirin tahsisatndan ayda 30 kuru iade masraf verilmek suretiyle kyllere da tlmalarna ve geen zaman ierisinde vaki olacak icraat ve te ebbslerden adet ve rakamlara dair peyder-pey malumat verilmelidir.286 ekilde da tlmalar ve muhacirin tahsisatndan ia eleri temin edilerek mahalli adetlere

285 286

OBE, s.74den B.O.A. DH. FR, nr. 54-A/325. O.B.E., s.141-142den B.O.A., DH. FR, nr. 63/142.

118

Dhiliye Nezareti tarafndan e itli vilyet ve mutasarrflara ekilen mallarnn korunmas, murisleri lenlere hisselerinin verilmesi istenmektedir.287

ifre

telgrafta, ihtida eden, evlenen ve gvenilir kimselerin yanna braklan ocuklarn ahsi

9 Mays 1916da Dhiliye Nezaretinden Ba kumandan vekili Enver Pa aya ekilen cevabi telgrafta, yetimhanelere yerle tirilecek olan mhtedi ve gayr- muhtedi Ermeni ocuklar iin gerekirse yeniden ek tahsisat verebileceklerini bildirmektedir.288 12 A ustos 1916da Dhiliye Nazr Talat Pa a tarafndan Haleb vilyetine gnderilen ifrede, Ermeni yetimlerinin ia esi iin tahsisat yoksa, gerekli miktarn bildirilmesini Halep vilyetinden istemektedir.289 21/23 Eyll 1915te Kayseri mutasarrfl na ekilen ifrede, belirtilen ahval ve artlara nazaran sz edilen Ermeni kzlardan ebeveynleri bulunanlarn ebeveynlerine verilmeleri ve bulunmayanlarn ise yetimhanenin uygun bir yerinde isknlaryla DarlEytam binasnn muhacirler iin misafirhane olarak hazrlanmasnn uygun oldu u bildirilmektedir.290 18 Ocak 1919 tarihinde Dhiliye Nezaretinden e itli vilyet ve mutasarrflklara ekilen ifre telgrafta, Ermeni yetimlerinin, Ermeni cemaati te kilat olan yerlerde onlara teslimi, olmayan yerlerde ise Hkmete emniyet altna alnmas ve gerekli malumatn bildirilmesi talep edilmi tir.291 5 ubat 1919da Dhiliye Nezaretinden Kayseri Mutasarrfl na gnderilen

ifrede, slam aileleri yannda bulundu u sylenen Ermeni kz ve ocuklarnn derhal bulunduklar yerlerden aldrlarak Ermenilerden olu an komisyona teslim edilmeleri ve ia elerinin temininin sa lanmasn bildirmi tir.292

287 288 289 290 291 292

O.B.E. s.77den B.O.A., DH. FR, 54-A/382. B.O.A., DH. KMS, nr. 39/4. O.B.E., s.150den B.O.A., DH. FR, nr. 66/229. O.B.E., s.151den B.O.A., DH. FR, nr. 68/95. O.B.E., s.205-206dan B.O.A., DH. FR, nr. 95/163 (Ayrca bkz. EK 19). O.B.E., s.218den B.O.A., DH. FR, nr. 96/76.

119

20

ubat 1919da Dhiliye Nezaretinden e itli vilyet ve mutasarrflklara

ekilen telgrafta, slam aileleriyle resmi messeseler ve hususi messeselerden alnarak akrabalarna veya aid olduklar cemaatlere tesim edilen gayr- mslim ocuklardan ba ka baz Mslman ocuklarn da Ermeni oldu u zannyla istenmekte oldu u yaplan ikyetler zerine anla ld , geri bahsedilen Hristiyan ocuklar ile Mslmanlarn yanlarnda bulunan gayr- Mslim kz ve kadnlarn dini kimliklerini izharda serbest oldu u ve bunlardan kk ocuklarn ve di erlerinin kaytsz artsz velilerine veya mensub olduklar cemaatlere teslimleri gerekli ise de Mslman ocuklarnn Hristiyanlarn eline gemesine hibir surette izin verilmemesi ve bu konuda dikkatli olunmasn tebli etmi tir.293 1915 ylnda uygulanan tehcirin belki de zerinde en ok d nlmesi gereken konularn ba nda Ermeni yetimlerinin durumu, onlarn bu sreci nasl ya adklar ve atlattklar meselesidir. Tehcir dneminde anne-babalarn kaybeden veyahut da annebabasndan aylmak, ayr d mek zorunda kalan Ermeni yetimlerini Osmanl Devleti yneticileri gerekli olan tedbirleri aldktan sonra byk bir o unlu unu Darleytamlara yerle tirmi tir. Yetimhanelerdeki kontenjann tamamen dolmasnn ardndan yeni yurtlarn kurulmas ve Ermeni yetimlerinin buralara yerle tirilmeleri konusunda gereken hassasiyet gsterilmeye al lm tr. Yetimhanelerin tamamen dolmasnn ardndan baz Ermeni ocuklarn Mslman ailelerin yanlarna verildikleri hatta durumlar iyi olmayan ailelere aylk 30 kuru ba lanarak bu ocuklarn iyi, sa lkl ve rahat bir ekilde kamalar hedeflenmi tir. Tehcire tabi tutulan, Ermenilerin tekrardan evlerine dn kararnamesinin tebli inin ardndan yetimhanedeki ocuklarn da ebeveynlerine ve yaknlarna tekrar istemeleri halinde verilebilece i ve e er herhangi bir yakn bulunmazsa aid oldu u cemaata teslimine karar verilmi tir. Fakat bu i lemlerin devam etti i srada yetimhanelerde bulunan Mslman yetimleri zerinde kilisenin baz iddialarda bulunmas ve onlar almaya al masn fark eden hkmet yetkilileri, yetimhanedeki grevlileri uyararak bu konuda dikkatli ve titiz davranmalarn emretmi tir. Konumuzla alakal olan nemli bir husus da tehcir esnasnda baz Ermeni aileleri tehcirin o zorlu ko ullarndan kurtarmak amacyla ocuklarn Mslman ailelere emanet olarak brakmalardr. Bunun saysnn ne kadar
293

O.B.E., s.334den B.O.A., DH. FR, nr. 96/248.

120

oldu unu kestirmek zordur. Fakat nemli miktardaki Ermeni ocu unun bu yolla tehcirden kurtarlarak Mslman kom ularna emanet olarak verildi i tahmin edilmektedir. Hatta baz Mslmanlar yalnzca Ermeni ocuklarn de il ailelerini bile saklayarak tehcir edilmekten kurtarm lardr. Ermeni yetimhanelerinde kalan ve evlatlk olarak verilen Ermeni ocuklarnn saysna gelince, tm resmi yaz malara ve kaytlara ra men tehcirde ka ocu un evlatlk verildi i, ne kadarnn yetimhanelerde barnd konusuna dair sa lkl bilgilere ve rakamlara ula mak zordur.294 1921 ylnda Ermeni Patrikhanesi tarafndan hazrlanan rapora gre Mslman ve Arap kabilelerinde bulunan yetim ocuklarn toplam saysn 63 bin olarak vermekte ve bu sayy Sivasta ise 3.500 olarak gstermektedir. Rakamlarn biraz abartl oldu u ortadadr. Fakat olayn boyutunu ve birok Ermeni evladnn bu vermektedir.
295

ekilde barndrld n ortaya koymas asndan nemli bir fikir

2.6.6. Sevkiyata Tabi Tutulan Ermenilerin skn ve a e Masraflar Sevk ve iskna tabi tutulan Ermenilerin sevk ve isknna ili kin gerekli olan parann tahsis edilmesi ve gnderilmesi hakknda baz kararlar devlet tarafndan alnd n ve bunlar uygulamaya al ld n, gerekli olan parann tamamen olmasa bile imkn dhilinde temin edilmeye al ld n grmekteyiz. Gerek Ermenilerin iskn edilecekleri nihai yerlerine gtrldkleri yollardaki ihtiyalar gerekse iskn edildikleri blgelerdeki ihtiyalar kar lanmaya al lm tr. Yani yerle im yerlerine uyum sa layabilmeleri iin kendilerine ihtiya duyduklar maddi yardmlar gerek Osmanl Devleti gerekse yardm kurulu larnn yardmlaryla kar lanmaya al lm tr. 1 Haziran 1915te Dhiliye Nezareti tarafndan Suriye vilyetine gnderilen telgrafta, Suriyeye gnderilecek olan Ermenilerin iskn ve gerekli olan tahsisatn temin edilip gnderilece i bildirilmekteydi.296 Yine 1 Eyll 1915te Konya, Adana,

294 295 296

Erhan Ba yurt, Ermeni Evlatlklar Sakl Kalm Hayatlar, Karakutu Yaynlar, stanbul, 2006, s.37. Hikmet zdemir, vd., a.g.e., s.126-127. B.O.A., DH. FR, nr. 55-A/14.

121

Haleb, Suriye, Ankara Vilyetleriyle zmit ve Eski ehir mutasarrflklarna ekilen telgrafta, Ermenilerin iskn yerlerine dzenli bir ekilde yerle tirilmeleri iin bu konuyla ilgili olarak Konya vilyetine 400.000, zmit sanca na 100.000, Eski ehir sanca na 200.000, Adana vilyetine 300.000, Halep vilyetine 300.000, Suriye vilyetine 100.000, Ankara vilyetine 300.000 olmak zere toplam 1.700.000 kuru luk havalenin gnderildi is ia elerinin dzenli bir ekilde temini ile istasyonlardaki Ermenilere da tlmak zere mmkn oldu u miktarlarda ekmek, zahire, bo teneke ve f gibi eylerin biriktirilmesiyle sefalet ekmelerine meydan verilmemesi ve mal sand var olana kafi de ilse bunun telgrafla bildirilmesini istemekteydi.297 7 Eyll tarihinde Suriye vilyetine ekilen telgrafta ise Suriye vilyetine 4. Ordu Kumandanl nca gsterilen bildirilmekteydi.298 7 Eyll tarihinde de yine Suriye vilyetine 10.000 lira gnderilmi tir.299 26 Ekim 1915te Halebde muhacirin mdr kr Beye ekilen telgrafta, lzum zerine 10.000 lira parann gnderildi i

Ermeni kafileler arasnda hergn alktan lmler oldu undan dolay hergn en az 100.000 lirann gnderilmesinin gerekti ini 4. Ordu Kumandanl nn bildirmesi zerine gnderilen tahsisatn yeterli olup olmad nn ve mal sandklarnn gerekli olan havaleyi gnderemedi inin do ru olup olmad nn haber verilmesini istemektedir.300 8 Kasm 1915te Halep Emval-i Metruke dare Komisyonu ba kanl na

gnderilen telgrafta, Emvali metruke komisyonu tarafndan satlan hayvanlarn mevcut bedeli olan 645.810 kuru tan 600.000 kuru unun Ermenilerin sevk ve ia e masraflarna harcanmasnn uygun oldu u bildirilmekteydi.301 Yine 8 Kasm tarihinde Halebde muhacirin mdr gnderilmi kr Beye ekilen telgrafta, muhacirin tahsisatndan 3.000 lira ile Eski ehirden telgrafla oldu u, Halebde mevcut 600.000 kuru

gnderilecek 200.000 kuru la beraber Ermenilerin ia e ve sevkine harcanmas ve

297 298 299 300 301

B.O.A., DH. FR, nr. 55-A/17. B.O.A., DH. FR, nr. 55-A/135. B.O.A., DH. FR, nr. 55-A/118. O.B.E., s.116-117den B.O.A., DH. FR, nr. 57/110. B.O.A., DH. FR, nr. 57/342.

122

gerekirse yeni tahsisat talebinde bulunmalarn bildirmi tir.302 kr Beye gnderilen ifre telgrafn bir benzerini Haleb vali vekiline gnderilerek irsal olunan parann Ermenilerin ia e ve isknlarna harcanmasn emretmekteydi.303 16 Kasm 1915te Dhiliye Nezaretinden Haleb Vilyetine ekilen ifre

telgrafta, Hdavendigar Vilyetinden Emval-i metruke haslatndan 8.000 lirann temin edilerek gnderildi i, emaneten malsand na tevdi ve Ermenilerin ia e ve isknna sarfn ve ula trlmasn bidirmektedir.304 20 Eyll 1916da Zor mutasarrfl na ekilen ifre telgrafta, Ermenilerin ia e ve iskn iin muhacirin tahsisatndan 10.000 (lirann) Halebe gnderildi i bildirilmektedir.305 22 Mart 1917de Dhiliye Nezareti A air ve Muhacirin Mdriyeti umumiyesinden Aydn, Konya, Sivas vilyetleriyle Eski ehir, zmit, Bolu vs. sancaklara ekilen ifre telgrafta, muhacirin tahsisatnn mltecilerle muhacirlere hasr ve bu tahsisattan imdiye kadar iskn ve ia eleri temin edilmekte olan Ermeni, Rum, Arap ailelere toplam 6.640.000 kuru un gnderildi i bildirilmektedir. Bunun Vilyet ve mutasarrflkla da lm ise u ekildedir: Aydn vilyeti Musul vilyeti stanbul vilyeti Ankara vilyeti Haleb vilyeti Hdavendigar vilyeti Suriye vilyeti Sivas vilyeti Kastamonu vilyeti 50.000 Kuru 50.000 Kuru 250.000 Kuru 500.000 Kuru 800.000 Kuru 150.000 Kuru 750.000 Kuru 500.000 Kuru 20.000 Kuru

302 303 304 305

B.O.A., DH. B.O.A., DH. B.O.A., DH. B.O.A., DH.

FR, nr. 57/348. FR, nr. 57/349. FR, nr. 58/24. FR, nr. 68/73.

123

Konya vilyeti Mamretl-az vilyeti Diyarbekir vilyeti Edirne vilyeti Eski ehir sanca zmit sanca Bolu sanca Zor sanca Karesi sanca Ktahya sanca Mara sanca Canik sanca Kayseri sanca Kale-i sultaniye sanca Toplam

500.000 Kuru 30.000 Kuru 30.000 Kuru 50.000 Kuru 150.000 Kuru 500.000 Kuru 100.000 Kuru 1.000.000 Kuru 500.000 Kuru 50.000 Kuru 500.000 Kuru 80.000 Kuru 50.000 Kuru 30.000 Kuru 6.640.000 Kuru

Bundan sonra bu gibi hususlar iin muhacirin tahsisatndan bir ey istenmeyerek bunun yerine seferberlik tahsisatndan ifasnn sa lanmasn tebli byle olu acak
306

etmi tir. Bundan tahsisat

olan

ihtiyalarn

kar lanmasyla

seferberlik

grevlendirilmi tir.

26 Nisan 1917 tarihinde Suriye vilyetine gnderilen ifre telgrafta, umumi btenin onayndan sonra 25.000 lira gnderilece i gibi, Ermenilerin ia esi iin banka vastasyla Harbiye tahsisatndan 4.000 lira gnderildi i, ayrca bu husus iin zellikle ordu tahsisatndan para harcanlmamas gerekti i ve gerekti i taktirde muhacirin tahsisatndan veya Harbiye tahsisatndan para talep edilmesini emretmi tir.307 20 Haziran 1917de e itli vilyet ve mutasarrflklara ekilen ifrede, o gne kadar, Rum ve Ermeni mlteciler iin Harbiye tahsisatndan verilmekte olan yevmiyelerin Temmuz 1917 tarihinden itibaren kkler iin altm paraya ve bykler

306 307

B.O.A., DH. FR, 74/234 (Ayrca bkz. EK 16). B.O.A., DH. FR, nr. 75/244.

124

iin kuru a ykseltildi i bildirilmi tir.308 Bu da o gne kadar verilen paralarn yetersiz olmasna binaen Ermeniler iin verilen parann arttrld n gstermektedir. 5 Eyll 1915 tarihinde Meclisi Vkelann ald bir kararla iskn yerleri de i tirilen Rum ve Ermeniler ile 4. Ordu kumandanl nca ba ka yerlere nakledilen ailelere yaplan sarfiyat iin A air ve Muhacirin Mdriyeti Umumiyesi btesinden ayrlan ve ancak mltecilerin idarelerinin sa lanmasna yarayan 300.000 lirann ve Harbiye tahsisatndan sa lanan parann yetersizli inden dolay bunlara ilaveten 300.000 lirann daha sa lanmas kararla trlm tr.309 8 Ekim 1917 tarihinde e itli vilyet ve mutasarrflklara gnderilen yazda tehcir edilen Ermeniler ve Rumlar ile 4. Ordu mntkasndan gnderilen e hasn masraflar iin havale gnderildi i belirtilerek bu parann asla ba ka bir ama iin harcanmamas, sadece sz konusu ki ilerin ihtiyalar iin kullanlmas hatrlatlmaktayd. Urfa mutasarrfl na ekilen ifre telgrafta, gnderilen 2.500 lirann sz konusu ama do rultusunda kullanlmas istenmekteydi.310 Bu tarihte di er merkezlerin bazlarna gnderilen havale miktarlar ise yledir: Zor Mutasarrfl na 2500 lira311 Haleb Vilyetine 2000 lira312 Suriye Vilyetine 5000 lira313 Musul Vilyetine 3.750 lira314 Sivas Vilyetine 4000 lira315. Bylece Meclis-i Vkelann karar do rultusunda ayrlan 300.000 lirann nemli bir ksm 8 Ekim tarihi itibariyle e itli vilyet ve mutasarrflklara havale edilmi tir. 24 Mart 1918 tarihinde de vilyet ve mutasarrflklara Ermeni, Rum ve Arab ailelerin
308 309 310 311 312 313 314 315

B.O.A., DH. FR, nr. 77/168. B.O.A., MV. nr. 209/42. B.O.A., DH. FR, nr. 80/73. B.O.A. DH. FR, nr. 80/79. B.O.A. DH. FR, nr. 80/80. B.O.A. DH. FR, nr. 80/86. B.O.A. DH. FR, nr. 80/88. B.O.A. DH. FR, nr. 80/92.

125

masraflar iin seferberlik tahsisatndan para gnderilmi tir. Bu tarihte e itli vilyet ve mutasarrflklarn bazlarna gnderilen para yardm ise yledir: Haleb Vilyetine 500.000 kuru Musul Vilyetine 750.000 kuru Sivas Vilyetine 1.000.000 kuru Suriye Vilyetine 500.000 kuru
316 317

Urfa Mutasarrfl na 500.000 kuru

318 319 320

.
321

Urfa Mutasarrfl na 1.000.000 kuru

7 Mays 1918 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Sadarete yazlan yazda 1917 senesi ierisindeki Ermeni, Rum ve Arab ailelerin sevk, iskn ve ia e masraflar iin ayrlan 60.000.000 kuru tan 54.440.000 kuru un harcand , 1918 senesi ierisinde de 60.000.000 kuru a ihtiya duyuldu u belirtilmekteydi. Bunun sonucunda da 1918 senesi iin 60.000.000 kuru un seferberlik tahsisatndan kar lanmas kararla trlm Dhiliye ve Harbiye nezaretlerine bu konuyla ilgili bilgi verilmi tir.322 Osmanl Devleti Birinci Dnya Sava yllarnda ekonomik adan olduka zor ko ullarnda olmasna ra men sevk ve iskn kararla trlan Ermenilerin ihtiyalarn kar lamaya al m tr. Sevk esnasnda kafilelerin ihtiyalarnn kar lanmasyla iskn- A ir ve Muhacirin mdriyetini grevlendirdi. Sevkiyat esnasnda muhacirlerin ihtiyalarnn kar lanmas iin toplam 2.250.000 kuru tahsis etmi tir. Vilyetler de kendi imknlar lsnde e itli yardmlarda bulunmu , kendilerinin yetmedi i zamanlarda ise merkezden tahsisat istemi lerdir. Ayrca Osmanl Devletinden ba ka lke snrlar dhilinde e itli faaliyetlerde bulunan yabanc kurulu lar ve yurt d nda ya ayan Ermeniler de tehcir edilen Ermeni ve Rumlara yardm etmi lerdir.323 Ermenilerin ihtiya duydu u ekmek, zahire, bo teneke ve f gibi gda maddeleri ve
316 317 318 319 320 321 322 323

ve

B.O.A. DH. FR, nr. 85/204. B.O.A. DH. FR, nr. 85/208. B.O.A. DH. FR, nr. 85/209. B.O.A. DH. FR, nr. 85/210 (Ayrca bkz. EK 17). B.O.A. DH. FR, nr. 85/213. B.O.A. DH. FR, nr. 85/221. B.O.A., BEO, 338597. Yusuf Halao lu, a.g.e., s.87.

126

mallar devlet tarafndan temin edilmeye al lm tr. Emvl-i Metruke komisyonu da Ermenilere ait baz mallardan sattklarnn bedelini sevk ve ia e masraf olarak ihtiya duyulan yerlere gndermi tir. Dhiliye Nezaretinin 22 Mart 1917 tarihli telgrafnda da grd mz gibi Ermeni, Rum ve Arab ailelerine tehcir dneminde toplam 6.640.000 kuru gnderilmi tir. Bu ba lamda Sivas Vilyetine 500.000 kuru gnderilmi tir.324 Yine belgelerden 1917 yl ierisinde Ermeni, Rum ve Arab aileler iin seferberlik tahsisatndan sevk, iskn ve i e masraf olarak 54.440.000 kuru harcanm tr. 1918 yl ierisinde ise 60 milyon kuru a ihtiya duyuldu u bildirilmi tir. 1918 ylnda Osmanl Devleti Sivas Vilyetine 1 milyon kuru gndermi tir. Tm bunlardan ba ka Osmanl Devleti Ermeni ve Rum mlteciler iin yevmiyeler vermi tir. Bu yevmiye 1917 tarihinden itibaren kkler iin altm ykseltilmi tir. 2.6.7. Tehcirden Kurtulmak Amacyla Din De i tiren Ermeniler Ermeni tehcirinin belki de dikkat eken en nemli sosyal olaylarndan biri de tehcire tabi olmaktan kurtulmak iin kendi asli dinlerini de i tirip ihtida eden Ermenilerdir. Osmanl Devleti yneticilerinin tehcirden kurtulmak amacyla dinlerini de i tirip yerlerinde kalmaya ve bu uygulamadan kurtulmaya al an Ermenilerin oldu unun farkna varmalarnn ardndan baz tedbirler almaya al tklar grlm tr. 1 Temmuz 1915te e itli vilyet ve mutasarrflklara gnderilen yazda, sevk edilen Ermenilerin bazlarnn toptan veya ferdi olarak yerlerinde kalmak amacyla din de i tirme yolunu setikleri belirtilerek, bu gibi durumlara kesinlikle itimat edilmemesini ve ihtida etmi olsalar bile kendileri iin kararla trlm yerlere sevkiyatlarnn yaplmas gerekti i emredilmi tir.325 Yine 20 Temmuz 1915 tarihinde e itli vilyet ve mutasarrflklara ayn mealde bir emir tebli edilmi tir.326 Yalnz ihtida ederek veya evlenen ve gvenilir kimselerin yanna braklan ocuklarn olduklar yerde paraya, bykler iinse kuru a

324 325 326

B.O.A., DH. FR, 74/234 (Ayrca bkz. EK 16). B.O.A., DH. FR, 54/254 (Ayrca bkz. EK 5). B.O.A., DH. FR, nr. 54-A/49.

127

kalmalarna msaade edildi i, onlara pek dokunulmad 327 ve ihtida eden Ermeni kzlarnn Mslmanlarla evlenmesine izin verildi ini grmekteyiz. Fakat daha sonra Osmanl Devletinin ihtida etmek isteyenlere kar taknd bu kat gibi gzken tutumun tehcir kararnn verilmesinden itibaren ilk zamanlarda uygulanmaya al ld , daha sonra ihtida etmek isteyenlere pek dokunulmad n grmekteyiz. 4 Kasm 1915 tarihinde e itli vilyet ve mutasarrflklara gnderilen ifre yazda, ihtida etmek isteyen Ermenilerde gz nnde bulundurulmas gereken artlar yle sralanm tr: 1)Sevk edilmeyip teden beri ikamet ettikeri mahallerde ibka olunanlarn ihtidas kabul olunur. 2)Umum meyannda sevk olunduklar srada merkezlerden tebli olunan emr-i mahsus ile alkonulup sevklerinden sarf- nazar edilenlerin gerek ikametgh aslilerine iade edilmi olsunlar, gerekse bir mevkide kalm olsunlar, ihtidalar kabul olunur.328 Sevkedilen Ermenilerin sevkedildikleri blgelere yerle tirilmelerinin ardndan ihtida etmeleri halinde ihtidalarnn kabul edilece ine dair karar Dhiliye nezaretince Haleb, Suriye, Musul vilyetleriyle Urfa ve Zor mutasarrflklarna bildirilmi tir.329 21 ubat 1916da Dhiliye Nezareti tarafndan baz vilyet ve mutasarrflklara ekilen ifre telgrafta, ihtida eden Ermenilerin kendilerine verilen nfus tezkereleriyle serbeste dola tklarnn anla lmasndan, ihtida etmi tir kayd d lmeksizin bulunduklar yerin ismi yazlarak mahalli zabta memurlarnca mezkur tezkerenin imzalanmas istenmi tir.330 16 Mays 1917 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Sivas Vilyetine gnderilen ifre telgrafta, Ermeni mhtedi ve Mhtediyelerinin yekdi eriyle evlenmelerinde herhangi bir saknca olmad n bildirmi tir.331

327 328 329 330 331

B.O.A., DH. B.O.A., DH. B.O.A., DH. B.O.A., DH. B.O.A., DH.

FR, nr. 54-A/382. FR, nr. 57/281. FR, nr. 59/83. FR, nr. 61/71. FR, nr. 78/150.

128

22 Mays 1917de e itli vilyet ve mutasarrflklara gnderilen yazda, ya lar ondan fazla olup da ihtida eden Ermenilerin tezakir-i Osmaniyelerinin arkasna ikmet ettikleri kasaba ve mahallenin isimleri yazlarak zabta idarelerince kayda geirilmesi, yine ihtida edenlerin tezakir-i Osmaniyyelerine bu suretle erh yazlp mhrlenmesi ile polis ve jandarma dairelerince bu i aretin ihtida eden Ermenilere aid oldu unu bilerek sefer esnasnda ona gre muamele yaplmasn istemi tir.332 28 Ekim 1918 tarihinde e itli vilyet ve mutasarrflklara gnderilen yazda, Mslmanlarla evlenmi olan Ermeni kz ve kadnlarnn ailelerine teslimi hakknda baz mracaatlarn oldu u, bunlardan isteyenlerin eski dinlerine dnmelerinde tamamen serbest olduklar ve bu ekilde nikhlar kendili inden d ece inden ebeveynlerinin yanlarna dnebilmelerinde serbest olduklar ve bu konuda gerekenin yaplmasn istemi tir.333 1 ubat 1919 tarihinde e itli vilyet ve mutasarrflklara gnderilen yazda,

zamannda baz Mslman aileleri tarafndan himaye edilmi olan Ermeni ocuklaryla mhtedilerinin velilerine ve mensub olduklar cemaatlere teslimi hakknda bir tebligatn olmasna ra men baz yererde bu tebli in aksi istikametinde davrananlarn oldu u, e er sz konusu yerlerde bu ekilde insanlar varsa mezkur ahkmn hemen uygulanmas ve bunlarn iade ve teslimleri hakknda herhangi bir ikayete meydan verilmeden hakkyla yerine getirilmesi gerekti i emredilmi tir.334 Ayn ekilde benzer bir emir 8 ubat 1919da e itli vilyet ve mutasarrflklara gnderilmi tir. Burada da Ermenilerden yirmi ya n doldurmayan erkek ve kadnlarn ihtidalarnn dikkate alnmamas; yirmi ya n geenlerin ise asli dinlerine dnmeleri konusunda serbest braklmalar istenmi tir.335 Tehcirin zor ko ullarndan kurtulmak isteyen ve yurtlarn terk etmek istemeyen baz Ermeniler din de i tirme yolunu veya Mslmanlarla evlenerek bulunduklar yerde kalmay d nm lerdir. Fakat Osmanl Devleti tehcir kararnn uyguland bu

332 333 334 335

B.O.A., DH. B.O.A., DH. B.O.A., DH. B.O.A., DH.

FR, nr. 76/238. FR, nr. 93/300. FR, nr. 96/15. FR, nr. 96/100.

129

dnemde ihtida hareketlerine itibar etmeyip onlar kararla trlan yerlere sevk ve iskn etmi tir. Yalnz baz ocuklarn ve ihtida eden gen kzlarn bulunduklar yerde kalmalarna msaade ve etmi tir. Ermeni Ancak Osmanl Devletinde iin tehcir belirlenen i leminin yerlere tamamlanmasnn muhacirlerin kendileri

yerle tirilmelerinin ardndan ihtida etmek isteyenlerin ihtidalarn kabul etmi tir. Bundan ba ka Mslmanlarla evlenenlerin istedikleri yerlerde kalmalarna msaade etmi tir. Fakat ihtida etmi olanlarn kimliklerinde ihtida etmi olduklarna dair bir i aretin de kimliklerine konulmasn istemi tir. htida etmi olan Ermenilerin ne kadar olduklar ise kesin bilinmemekle birlikte sevkiyata tabi tutulanlara kar la trld zaman baz evrelerin iddia ettikleri gibi ok nemli ve yksek rakamlara ula mamakla birlikte olay sosyal bir adan de erlendirdi imizde ise dikkat ekici boyutlarda oldu unu syleyebiliriz. 2.6.8. Tehcir Esnasndaki Ermeni Kayplar 14 Haziran 1915 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Diyarbekir, Mamretl-caziz ve Bitlis Vilyetlerine ekilen ifre telgrafta, Erzurumdan sevk olunan kafilenin ahslarn Krdler tarafndan katledildikleri bundan dolay sevk edilenlerin can gvenli inin sa lanmas iin gerekli tedbirlerin alnmas, aykr harekette bulunan cezalandrlmas ve kar lkl at malara meydan verilmemesi istenmekteydi.336 26 Haziran 1915te Dhiliye Nezaretinden Mamretl-aziz vilyetine gnderilen yazda, Erzurumdan sevk edilen Ermenilerin Dersim e kiyas tarafndan yollar kesilerek katledildikleri ve bunlarn ellerinden Ermeni kafilelerini almann zor olmasna ra men bu konuda kaytsz kalnmamas ve o insanlarn canlarnn korunmas iin gereken tedbirleri acilen alnmasn emretmekteydi.337 12 Temmuz 1915te Diyarbekir Vilyetine gnderilen telgrafta, Ermeniler ve Hristiyanlara ynelik katliamlarn oldu u, Diyarbekirden sevk olunan e has vastasyla Mardinde Murahhasa ile Ermenilerden ve di er Hristiyan ahaliden yediyz ki inin
336 337

O.B.E. s.44den B.O.A.DH. FR, nr.54/9. O.B.E. s.52-53den B.O.A.DH. FR, nr.54/162.

130

geceleri

ehirden d ar karlarak koyun gibi bo azland ve u ana kadar bu ehirlere de sirayet edece inden korkuldu unun

katliamlardan 2000 civarnda ki inin ld tahmin edilmekte ve buna hzl bir cevap verilmezse bu durumun civar bildirilmesi zerine Ermeniler iin uygulanan askeri ve siyasi tedbirlerin di er Hristiyan unsurlara da te mili kesinlikle caiz olmad ndan bu gibi durumlara meydan brakmamak ve Hristiyanlarn hayatn tehlikeye sokacak bu tr olaylara bir son verilmesi gerekti ini emretmi tir.338 17 Ekim 1915te Suriye Vilyetine gnderilen yazda, Hamada bulunan 20 bin civarndaki muhacirin arasnda humma ve dizanteri hastalklarnn ortaya kmas sonucunda gnde 70-80 ki inin lmesinden dolay muhacirlerin kendileri iin tahsis edilmi iskn yerlerine bir an evvel sevklerinin yaplmas istenmekteydi.339 Ayrca ayn telgraf Halebde bulunan Muhacirin mdr kr Beye de gnderilmi ve konu zerinde gerekli hassasiyetin gsterilmesi istenmi tir.340 3 Kasm 1915te Diyarbekir Vilyetine gnderilen yazda, Urfadan Resl-ayn ve Nusaybin tarikiyle sevkedilen Ermeni kafilelerin bedevi ve a iretlerin tecavzlerine maruz kalp geri dnmeleri zerine Siverek yoluyla sevklerinin daha uygun oldu u bildirilmi tir.341 Cephe gerisinin gvenli ini sa lamak, ordunun ikmal yollarnn gvenli ini temin etmek ve muhtemel Mslman ahali ile Ermeniler arasndaki at malar nlemek amacyla daha gvenli blgelere sevk ve isknlarna karar verilen Ermenilerin sevk gzerghlarnda baz skntlarla kar la tklarn elde mevcut olan belgelerden anlamaktayz. zellikle sevk yollar zerindeki Krd a iretlerinin ve bedevilerin saldrlar ve katliamlar, sevk gzerghlar zerindeki meskn ahalinin saldr ve ya malar, kafilelerin gvenli ini sa lamakla grevli baz jandarmalarn ihmal, grevsizlik ve kt niyetleri gibi skntlardan kaynaklardan kayplar ve zellikle o dnemde yaygn olarak grlen humma, dizanteri ve tifs gibi salgn hastalklardan kayplar ile beslenme ve barnma ihtiyalarnn yeteri kadar giderilememesi yznden baz Ermeniler yollarda hayatn kaybetmi tir.

338 339 340 341

O.B.E. s.69dan B.O.A. DH. FR, 54/406. B.O.A. DH. FR, nr. 57/71 (Ayrca bkz. EK 12). O.B.E. s. 108den B.O.A. DH. FR, nr. 57/51. B.O.A. DH. FR, nr. 57/277.

131

Ermeni kayplaryla ilgili olarak Trk Tarih Kurumu Ba kan Yusuf Halao lu, toplam sevkiyata tabi tutulan Ermenilerin saysn 438.758 olarak vermekte ve bunlarn 382.148inin iskn sahasna ula tklarn, dolaysyla bu iki rakam arasnda 56.610 ki ilik farkn oldu unu ve belgelerden elde edilen bilgilere gre, bu farkn u ekilde ortaya kt n ifade etmi tir: 500 ki i Erzurum-Erzincan arasnda; 2000 ki i UrfaHaleb arasndaki Meskenede; 2000 ki i Mardin civarnda e kya ve Arap a iretlerinin saldrlar sonucu katledilmi , 5 bin ve belki biraz daha fazla ki i Dersim blgesinden geen kafilelere yaplan saldrlar sonucu ldrlm tr. Ayrca yollarda alktan lenler olmu tur. Bunlarn d nda tifo, dizanteri gibi salgn hastalklardan da, yakla k 25-30 bin ki i telef olmu tur.342 2.6.9. Tehcir Esnasnda Su leyenlerin Cezalandrlmas

Osmanl Devleti Ermeni ve baz Rumlarn bulunduklar mahallerden lkenin gneyine geici olarak sevk ve iskn edilmeleri kararn aldktan sonra bu i in gvenli ve dzgn bir ekilde i leyebilmesi iin sz konusu yerlerdeki mlki ve askeri yetkilileri grevlendirmi ti. Ermenilerin sevkedildikleri blgelerdeki yetkililer ile sevk gzerghlarndaki vali ve mutasarrflar kendi blgelerinden geecek olan kafilelerin can ve mal emniyetini sa lamak zorundaydlar. Fakat Ermenilerin belirlenen mahallere sevkleri esnasnda gerek mahalli idareciler, gerekse Ermenilerin emniyetini sa lamakla grevli muhafzlar ve baz yre halknn suistimalleri grld. Osmanl Devleti de bu ekilde su i leyenleri cezalandrmak amacyla onlar tespit yoluna gidip sulularn Divan- Harblere sevklerine ve hak ettikleri cezalara arptrlmalarna karar verdi. Bu ba lamda szkonusu sulularn tespit edilip Divan- Harbe gnderilmek zere bir komisyon olu turulmasna dair Emniyeti Umumiye Mdriyetinden Sivasta Bitlis Sabk Valisi Mahzar Beye gnderilen telgrafta, Sivas, Trabzon, Erzurum, Mamretlaziz, Diyarbekir, Bitlis vilyetleriyle Canik Mutasarrfl dhilinde Ermenilerin sevki esnasnda kanunlara muhalif hareket ve suistimalleri bilinen memur ve jandarmalar hakknda tahkikat yaplmas ve sular sabit olanlarn divan- harblere tevdi eylemek zere adliyece mnasip grlen bir ki i ile jandarma dairesinden Binba Ali Naki

342

Yusuf Halao lu, a.g.e., s.98.

132

Beyden olu an bir komisyonun olu turulmas ve derhal szkonusu mahallerde grevlerini ifa etmeyle ba lamalar tebli edilmekteydi.343 24 Ekim 1915te Dhiliye Nezaretinden Sivas vilyetine gnderilen ifre yazda, Ermeni sevkiyat esnasnda usulsz hareketleri grlen Tenos ( ark la) Kaymakam Cemil Beyin grevinden azline ve hakkndaki evrakn Divan- Harb-i rfiye gnderilmesine bildirilmekteydi. dair
344

Heyet-i

Tahkikiye

Reisi

Mahzar

Beye

yazld

25 Ekim 1915te Dhiliye Nezaretinden Sivas vilyetine gnderilen yazda, Aziziye Kaymakam Hamid Beyin yre Ermenilerinin sevkleri esnasnda usulsz hareketlerinden dolay grevinden alnarak Divan- Harbi rfiye gnderilmesi emredilmekteydi.345 6 Kasm 1915te Urfa Mutasarrfl na gnderilen telgrafta, Urfadan Rakkaya gnderilen ilk kafileye refakat eden muhafz jandarmalarn kaytszlklarndan kaynaklanan baz uygunsuzluklarn meydana geldi i, jandarmalarn gz nnde kadnlarn karld ve bunlarn emirlerin aksine imendifer gzergah zerindeki kylere bazlarnn yerle tirildikleri tespit edildi inden szkonusu jandarmalarn Divan Harbe sevkedilip cezalandrlmalar bildirilmi tir.346 13 Kasm 1915te Sivas vilyetine gnderilen yazda, Grn kaymakam uayb Efendinin Ermeni i lerindeki uygunsuz hareketlerinden dolay Divan- Harbe gnderilmesini Tahkik Heyetinin bildirildi i ve sz konusu ki inin grevden alnmas gerekti i tebli edilmi tir.347 17 Kasm 1915te Sivas Vilyetine gnderilen ifrede, Su ehri Kaymakam Vekilli inde bulunan Fahri Efendinin Ermenilerin sevkleri esnasnda gvenliklerini sa lamad ve sevk gn ya anan ya malara kar herhangi bir ey yapmad Tahkik
343 344 345 346 347

B.O.A. DH. FR, nr. 56/179. O.B.E. s. 115den naklen B.O.A. DH. FR, nr. 57/105. O.B.E. s. 116dan naklen B.O.A. DH. FR, nr. 57/116. O.B.E. s. 122den naklen B.O.A. DH. FR, nr. 57/309. B.O.A. DH. FR, nr. 57/413 (Ayrca bkz. EK 13).

133

Heyeti

Riyaseti

tarafndan

bildirildi inden
348

bu

durumun

cezay

gerektirip

gerektirmedi inin bildirilmesini istemi tir.

22 Temmuz 1916da Zor Mutasarrfl na gnderilen telgrafta, Zora gelen Ermenilerden be bin liray ald bildirilen tabur kumandan Yzba Salih Efendi hakknda tahkikat yaplmas ve bunun sonucunun Dhiliye Nezareti Emniyeti Umumiye Mdriyetine bildirilmesini istemi tir.349 12 Aralk 1918 tarihinde Meclis-i Vkelann alm oldu u bir kararla

seferberlik srasnda tehcir esnasnda yaplan tecavzler ve sulular tahkik iin bu sularn i lendi i her bir vilyet ve liva iin dhiliye ve adliye memurlarndan uygun olan memurlardan mrekkeb birer heyet kurulmas kararla trlm tr. Bunlardan biri Ankara ve Kastamonu Vilyetleriyle Bolu sanca , ikincisi Trabzon Vilyeti ile Samsun livasn, ncs Bursa ve Edirne vilyetleriyle atalca sanca n, drdncs Aydn vilyetiyle anakkale ve Karesi sancaklarn, be inci Konya Vilyetiyle Eski ehir, Karahisar, Ktahya ve Antalya sancaklarn; altncs Sivas vilyetiyle Kayseri ve Yozgat livalarn; yedincisi Erzurum, Van ve Bitlis vilyetlerini, sekizincisi Diyarbekir, Mamretl-aziz vilyetlerini; dokuzuncusu Adana vilyeti ile Mara onuncusu Urfa, Zor ve Antep sancaklarn ihtiva edecekti.350 14 Aralk 1918de yine Meclis-i Vkelann alm oldu u kararda, seferberlik esnasnda meydana gelen tehcir ve isyan dolaysyla su i leyenlerin tahkik edilip suu sabit grlenlerin rfi idare mahkemelerine sevklerine dair Harbiye, Adliye ve Dhiliye Nezaretlerinin iste i zerine bir zabtname hazrlanm tr.351 Ayrca kurulan bu komisyonlarn zaruri ihtiya ve masraflarnn seferberlik tahsisatndan kar lanmas, e er para bulunamazsa Maliye hazinesinden kar lanaca na dair karar Meclis-i Vkela 9 Aralk 1918 tarihinde alm tr.352 sanca n;

348 349 350 351 352

B.O.A. DH. FR, nr. 58/47. B.O.A. DH. FR, 66/55. O.B.E.. S.188den naklen, B.O.A. Meclis-i Vkela Mazbatalar, nr. 213/60. O.B.E. s. 189dan B.O.A. MV. nr. 213/62. O.B.E.. S.191-192den naklen MV. Nr. 213/54.

134

Osmanl Devleti yetkilileri tehcirin nedenlerini tespit etmek zere kurulacak soru turma komisyonlarna tarafsz hukukularn i tiraklerinin sa lanmas hususunda sve, Hollanda, spanya, Danimarka hkmetlerine birer nota vermi tir.353 11 ubat 1919da Dhiliye Nezaretinden nazr vekili zzet Beyefendi

Hazretlerine ve Harbiye Nazr Yaver Pa aya gnderilen yazda, Ermeni tehcir, taktil ve mallarn ya ma i lerine ad kar an Sivas Polis Mdr-i sabk olup Kadkynde Msro lu semtinde oturan Mehmed Rifad Efendi hakknda Karabet A ayasyan ve arkada larnn imzasyla verilen mektubun ieri inde yazlanlar gerekenin yaplmasn istemi tir.354 Osmanl Devletinin Ermeniler iin tehcir kararn almasnn ardndan g ettirilen insanlarn can ve mal emniyetlerini sa lamak iin bir dizi nlemler alm tr. Fakat gerek mlki amirlerin gerekse sevk esnasnda kendilerine refakat edecek olan jandarma muhafzlarnn ihmal ve kt niyetlerinden kaynaklanan baz olumsuzluklar ya anm tr. Osmanl Devleti de bu tr hareket ve eylemlerde bulunan kimseleri tespit edip gereken cezalar vermek amacyla tahkikat komisyonlar kurmu ve bunlar 1918e kadar faaliyetlerini srdrerek olaylara ad kar anlar belirleyip divan- harblere sevklerini sa lam lardr. Ancak bu mahalli komisyonlarn 1918de grevlerini tamamlamalarnn ardndan yine ayn yln sonlarna do ru Mecis-i Vkelann kararyla Adliye ve Dhiliye memurlarndan olu an Tahkikat heyetleri olu turulmu tur. Bu komisyonlarn grevi, tehcir dneminde su i leyenleri bulup hak ettikleri cezalar ekmeleri iin Divan- Harblere sevklerini sa lamakt. Sz konusu komisyonlarn yapt tahkikat sonucunda Ermeni tehciri esnasnda ihmal ve sular bulunan 1397 ki i tutuklanm ve bunlarn byk ksm idam olmak zere e itli cezalara arptrlm lardr. Bu ba lamda Sivas vilyetinden 648 ki i ve ebinkarahisar ayet do ruysa

mutasarrfl ndan alt ki i olmak zere toplam Sivas vilyetinde 654 ki i tutuklanarak e itli cezalara arptrlm lardr.355 Bunlar arasnda en me hurlar Tenos, Aziziye ve Grn Kaymakamlar ile Su ehri Kaymakam vekili Fahri Efendi vardr. Bunlar

353 354 355

O.B.E. s. 195den B.O.A. HR. M, nr. 43/17. B.O.A. DH. KMS, 49-1/89. Kmuran Grn, a.g.e., s.319.

135

grevleri esnasndaki usulsz tavr ve davran larndan tr azledilerek e itli cezalara arptrlm lardr. 2.6.10. Sevkiyata Tabi Tutulan Ermenilerin Memleketlerine Dnmelerine zin Verilmesi Birinci Dnya Sava nn sona ermesinin ardndan lke ierisinde herhangi bir kar klk veya isyan hareketlerinin tekrar kmayaca n d nen Osmanl Devleti Ermenilerin tekrar eski yurtlarna dnebilmeleri iin baz al malar yapmaya ba lam tr. Bu durumun gazete ve dergilerde dile getirilmesi Ermeniler asndan byk bir heyecan vesilesi olmu tu. Sokaklarda halk artk Ermenilerin tekrar eski yerlerine gidebilece ine dair baz al malarn yapld sylentisini konu maktayd. Bu konuyla ilgili gerekli nhazrlklar yapan Osmanl Devleti, Ermenilerin bekledi i karar 21 Ekim 1918 ylnda alm tr. Bu kararla sava sebebiyle ba ka yerlere sevk edilmek zorunda kalan Ermeni ve Rumlarn tekrar memleketlerine geri dnebilecekleri belirtiliyordu. Szkonusu kararn uygulanmasna dair bir tlimatnme de Muhacirn Mdriyet-i Umumiyesi tarafndan hazrlanarak ilgili memurlara gnderilmi tir. Burada iskn edilmi olan Ermeni evlerinin derhal bo altlmas emredilmi tir. 5 Kasm 1918de alnan ve ilgili vilyet ve mutasarrflklara gnderilen bir kararla da, yurtlarna dnmek isteyen Ermenilere her trl kolayl n sa lanmas, yol masraflarnn kar lanmas ve memurlarn Ermenileri zor durumda brakacak herhangi bir durum ve fiili nlemesini istemi tir. Ermenilerin pey-der-pey eski yerlerine dnebilecekleri kararnn alnmasnn ardndan szkonusu ki ilerin iskn ve ia elerinin harbiye tahsisatndan kar lanmas, seyahat edenlere yolda yetecek kadar ekmek verilmesi veya sevk gzerghlarnda doyurulmas, emniyet ve gven ierisinde seyahat edebilmeleri iin trenin kullanlmas kararla trlm tr. zellikle trenle gidi in mmkn olmad durumlarda binek aralar ve hayvanlar temin edilmeye al lm tr. Karayoluyla seyahat edeceklere jandarmalarn refakat etmeleri sa lanm ve Ermenilere seyahat vesikas verilmi tir.

136

Ermenilerden geri dnmek istemeyenlere kar olduka ho grl davranlm , yerinde kalmak isteyenlere herhangi bir bask yaplmam tr. Fakat halktan bu ynde bir bask yapld nn duyulmas zerine szkonusu ki iler uyarlm tr. Ayrca yerlerinde kalmak isteyenlerin iskn ve ia elerinin ilgili vilyet ve mutasarrflk yoluyla yaplmasna al lm tr.356 Eski yerlerine dnen baz Ermenilerin istekleri zerine Osmanl Devleti Ermenilerin demeleri gereken baz vergilerden onlar iki yl muaf tutarak sosyal ve ekonomik adaptasyonu tekrar yakalamalarna yardmc olmaya al lm tr. Konumuzla ilgili olarak memleketlerine dnecek olan Ermeniler ve bunlarn geri dn leriyle ilgili alnmas gereken tedbirler ve yaplmas gereken dzenlemeler Dhiliye Nezareti tarafndan Sivas, Edirne, Erzurum, Adana, Ankara, Aydn, Haleb, Diyarbakr, Trabzon, Musul, Van, Kastamonu, Konya, Mamretl-aziz, Hdavendigar Bitlis gibi vilyetlerle baz mutasarrflklara 5 Kasm 1918 tarihli yazda bildirilmi tir. Buna gre; 1)Yerlerine avdet edecek Ermenilerin seyahat vesikas olmasna mecbur tutulmas ve mezkur vesikalarn da baz muamelat neticesinde verilmi oldu undan baz zorluklarn kt anla lm tr. Bunlar hkmet tarafndan gnderildikleri iin vesika teminine ihtiya olmad ndan trene binenlere ait bir listenin tanzimi. 2)Seyahat vesikas itas akabinde mahalli yneticilerce Ermenilerin yanndaki ekmek vesikalarnn zorla alnd ve tren bulamama yznden bunlarn gnlerce ekmeksiz kald bildirildi inden a ve susuz kalanlara bulunduklar yerde ve yolda kifayet edecek miktarda ekmek verilmesi ve sevk gzerghlarnda doyurulmalar. 3)Seyahat edecek Ermenilere haftada iki defa tren tahsis edilmesi. 4)Ermenilerin yol masraflarn Harbiye tahsisatndan kar lanmas.

356

Karacakaya, Recep, a.g.e., s.83,84,85.

137

5)Zorlama, bask ve korkutmayla ihtida edenlerin serbest braklmas hakkndaki hkmlerin tam olarak yerine getirilmesi ve gerekli malumatn nezarete bildirilmesi. 6)Ermenilerin seyahat esnasnda kar la abilecekleri saldr ve tecavzlere engel olunmas ve bu konuda mahalli inzibatlarn gereken titizli i gstermesi. E er bu konuda bir ikyet olursa bundan Mlki idareciler sorumludurlar.357 22 Ekim 1918 tarihinde Dhiliye Nezaretinden e itli vilyet ve

mutasarrflklara ekilen telgrafta ise, sava sebebiyle ba ka yerlere nakledilen Rum ve Ermenilerin ia e ve isknlarnn temin edilerek emniyet ierisinde geri dnmelerine msaade edildi i bildirilmi tir. Buna gre; 1)Ahval-i harbiye dolaysyla karar- askeri ile bir mahalden karlarak di er mahalle sevk edilmi olan bil-umum ahalinin karldklar mahallere avdetlerine msaade edilmesi Meclis-i Vkelca takarrur etmi oldu undan avdete talib olanlara msaade edilecektir. 2)Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Diyarbakr, Mamretl-aziz vilyetleriyle Erzincan mutasarrfl dhilinde vesait-i ia enin adem-i kifayesine binen i bu mahaller ahlisinden avdet etmek isteyenler in evvel-i emrde mahalleriyle bilmuhabere selmet-i seyr ve seyahatleri ve ia e ve isknlar esbb- temin edildike peyder-pey azimetlerine msade edilmesi muktezidir. 3)Bu karar menfi-i liye-i memleket nazar- itibara alnarak ittihaz edilmi oldu undan emr tatbiktnda katiyyen taalll ve teahhura meydan verilmeyecektir.358 23 Ekim 1918 tarihinde e itli vilyet ve mutasarrflklara gnderilen yazda, sava sebebiyle ba ka mahallere sevk ve nakl edilen ahalinin memleketlerine dnmelerine msde edildi i ve bunlarn emn ve slim bir ekilde dnebilmeleri iin gerekli tedbirlerin alnmas ve bu hususta kusuru grlenlerin cezalandrlmalar

357 358

B.O.A. DH. FR, nr. 93/57 (Ayrca bkz. EK 18). B.O.A. HR. M, 43/34.

138

istenmekteydi. 22 Ekim 1918 tarihinde gnderilen ifre telgrafa ek olarak gnderilen bu yazda; Esbb- harbiyyeden dolay mahal-i hara sevk ve nakl edilen bil-umum ahlinin memleketlerine avdetlerine msaade itas Hkmete ne derece matlub ise bunlarn emn ve slim bir sretde memin-i seyr seferleri de keml-i ehemmiyetle mstelzemdir. Binen-aleyh mevadd- tnin nazar- dikkatden dr tutulmamas muktezidir. 1)Her vilyet veya liva merkez veya mlhakatnda tlib-i avdet ne kadar nfus ve aile vardr ve bunlar nerelidir. 2)Birinci fkrada gsterilib tlib-i avdet olan e hsn memleketleri nazar- itibra alnarak avdetleri ve memleketlerinde isknlar mmkin olup olmad nn ve seyr-i seyahatlerinde selmet-i katiyye bulunup bulunmad nn gidecekleri memleket hkmetiyle muhabere edildikten ve mikdrlar hakknda mahalline ve merkeze malumat verildikten sonra e hs- mezkure iade olunabilecektir. 3)Ahali-i mezkurenin kemal-i selmetle iadesi ide eden hkmt- mahalliye ressnn taht- mesliyetinde cereyan edece i cihetle husst- mebhsenin bilmuhbere tayin ve tesbitinden ve ahval ve vaziyyet-i hzraya gre yollarda selmet-i seyr seyahatleri her sretle ayn- itimad memurin-i inzibtiyye ise sir alkadr memurin tarafndan temin edildikten sonra icra olunacaktr. 4)Husst- nifenin tatbik ve icrsnda kusr ve teksl grlen memrin hakknda derhal en klnacaktr.359 27 Ekim 1918de Dhiliye Nezaretinden Diyarbekir vilyetine ekilen yazda; edid mczat tatbik edilmek zere hemn merkeze i r

359

O.B.E. s. 176-177den naklen B.O.A. HR. M, nr. 43/34.

139

1)El-yevm me gl olan emval-i metrkenin Ermeniler geldike pey-der-pey tahliyesi muvafkdr. Fakat bo olan hnelerin tahribden vikayesi lzmdr. 2)Bitlisten tahrik edilen Ermeniler Diyarbekir vilyeti ahalisinden de il iseler bunlarn 23 Te rin-i Evvel sene 1334 tarihli ifreli telgrafnme ile icra edilen tebligt vechile slimen ve mreffehen memleketlerine iadeleri muktezidir. 3)Musuldan Mardin istikmetinde sevk olunan Ermenilerin de Musul havalisinden olduklar takdirde kezalik ayn muameleye tabi olmalar icb eder. 4)Bade-m Ermeni sevkiytnn tatili ile beraber Musul ve Cizreden karlm olan e hs- mezkurenin mahallerine iadeleri hakknda ikinci Ordu Kumandanl na serian tebligt icras ayrca Harbiye nezaretine yazlm tr.360 Buna gre kullanlmakta olan mallarn sahipleri olan Ermeniler geldike bo altlmas, Bitlisten gelen Ermeniler Diyarbekir ahalisinden de ilseler salimen memleketlerine iadeleri, Musuldan Mardine sevk olunanlarn da ayn muameleye tabi tutulmalar ve Musul ve Cizreden karlanlarn yerlerine iade edilmeleri istenmekteydi. 1 Kasm 1918 tarihli Dhiliye Nezaretinden Hariciye Nezaretine gnderilen yazda; Esbb- Harbiyyeye binen mahalli hara sevk ve nakl edilmi olan Rum ve Ermenilerin memleketlerine iadeleri hakknda Hkmete ittihaz olunan karr zerine keyfiyet ta ralara tamim ve tebli edilmi ve bu tebligatdan bir ksmnn da birer sreti leffen takdim klnm dr. Tebligt- vka ahli-i mezkurenin serbesti-i seyr ve seferine ve gidecekleri yerlerde temin-i iskn ve ia eleriyle Kann- Esasi-i Osmnnin kabul etdi i hrriyet-i vidniyyenin mutlak ve kati suretde tatbikine ve mesarf- seferiyyelerinin Hkmete tesviyesine ve harb dolaysyla i gl edilmi olan mektib ve mebid ve messest- sairenin ve himaye kasdyla vaktiyle drl-eytamlara ve ahali nezdine kabul olunan yetimlerin hemen aid olduklar cemaatlere iade ve teslimine metuftur. Vrd eden malmata nazaran ahali-i merkmeden kendiliklerinden avdet
360

O.B.E. s. 178den naklen B.O.A. HR. M, nr. 43/34.

140

edenler hari olmak zere marifet-i Hkmetle imdiye kadar Sivasa 3160 nfus Ermeni ve 136 Rum ve Mamretl-aziz vilyetine 2721 Ermeni, Canike 456 Rum ve 271 Ermeni ve di er mahallere de Rum ve Ermeni Muhacirini sevk ve iade edildi i gibi Mente e ve Antalya Rumlar tamamen mahallerine gnderilmi hkmet-i mahalliye tarafndan tebli ve te ekkrleri edilmi dir. Bunlardan ba ka Tekfurda ve

Edirne ahlisinden dahi bir hayli Ermeni yerlerine sevk edildi i gibi zmitin Ba ecik Ermenileri kmilen iade edilmi tir ve Ermi e Drl-eytm alkadarlarna teslim olunmu dur. Keza Bursa ahalisinden olup vrd etmekte olan Ermenilerle Yeniky, ile, Ayvalk Rum ahalsi Pey-der-pey iade olundu u ve zmitdeki Ermeni Eytamyla di er darl-eytamlarda mevcud yetimler ve ahali nezdinde bulunan bi-kes Ermeni ocuklarndan biroklar da Patrikhanelere iade klnm tr. Tefsilat- nifeden anla laca zere ahval ve erait-i hazra-i edidinden ba ka vesit-i nakliyenin fikdnna ra men toplam olarak 7163 Ermeni 2455 Rum yerlerine iade ve iskn edilmi ve elyevm stanbulda mevcud olup bu gnlerde sevk edilmekte olan 1083 Ermeni ve Rum nfus ilave edildi i takdirde mecmu 10601 nfusa ula m olur. ahiren te ebbst ve takibt- mkerrere ve ciddiye zerine elde edilen bir iki kk vapurla da Marmara havzas sakinlerinden bulunan Rum ve Ermenilerin ve bunlar meynnda ile, Yeniky ahalisinden bulunan Rumlarn iadesine ur edilmi ve gidecekleri mahallere de gerekli mebla lar bil-issal iskn ve ia eleri esbb temin ve her kafileye nezaret etmek zere birer memr terfik edilmi tir. Drt sene zarfnda devam eden u hl-i fevkaladenin ild etdi i gn-gun m kilt ve fikdn- vesit nazar- dikkate alnd takdirde btn bu muamelt ve hdisatn istis r edilemeyece ive deruhde edilen vazifenin azam- mesi sarfyla ifasna al ld msta n-i arz ve izhdr. Ol babda emr- ferman hazret-i men lehl-emrindir.361 Bu belgeden de anla ld zere, 1 Kasm 1918 tarihine kadar Sivasa 3160 Ermeni ve 136 Rum geri dnm lerdir. Ayrca birok Ermeninin de stanbula gittikleri ve yetimhnelerde bulunan Ermenilerin istemeleri durumunda yaknlarna iade edilecekleri ve e er bunlar da bulunmazsa ait olduklar cemaatlara verilecekleri belirtilmektedir. 3 Kasm 1918de Dhiliye Nezareti A ayir ve Muhacirin Mdriyet-i Umumiyesinden baz vilyet ve sancaklara gnderilen yazda, Ermeni ve Rumlarn
361

O.B.E. s. 179-180den naklen B.O.A. HR. M, nr. 43/34.

141

memleketlerine dnme konusunda serbest braklmalar, dnmek istemeyenler oldu u takdirde bulunduklar mahallerde i ve gleriyle u ra malarnn sa lanmas ve sevk olunanlardan muhta olanlara yardm edilmesini istemektedir.362 19 Aralk 1918 tarihinde Meclis-i vkelann ald kararla Ermenilerin di er mahallere sevk ve iadelerine nezaret eden heyetlerin zaruri masraflarnn ve harcrahlarnn seferberlik tahsisatndan kar lanmas ve bunlara gnlk iki er lirann verilmesi kararla trlm tr.363 3 Ocak 1919 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Hariciye Nezaretine gnderilen yazda, Osmanl lkesi iinde bir yerden ba ka bir yere nakledilen Ermeni ve Rumlardan isteyenlerin asl vilyetlerine dnmelerine izin verilmi se de bunlardan i ledikleri sulardan dolay Yunanistan ve di er lkelere kam olanlarn yeniden Osmanl lkesine dnmelerine izin verilmeyece i, gerek Mslim gerekse gayr- Mslim hibir muhacirin ve firarinin itilaf devletlerine ait vastalarla Osmanl Devletine gelmemeleri iin yabanc lkelerin temsilciliklerine uyarlarda bulunulmas istenmekteydi.364 18 Ocak 1919 tarihinde e itli vilyet ve mutasarrflklara gnderilen yazda, Ermeni yetimlerinin Ermeni cemaati te kilat olan yerlerde onlara teslim edilmesi, olmayan yerlerde Hkmete emniyetleri sa lanarak gerekli olan malumatn bildirilmesini istemekteydi.365 gnderilen yazda; 1) Rum ve Ermeniler iin seferberlik tahsisatndan drt yz bin kuru luk havalenin gnderilmi oldu u ve sarf emri telgrafla tebli edilmi tir. 22 Ocak 1919 tarihinde Mamretl-aziz vilyetine

362 363 364 365

B.O.A. HR. FR, nr. 93/26. O.B.E. s. 191-192den naklen B.O.A. MV. 213/54. O.B.E. s. 193-194den B.O.A. HR. M, nr. 43/16. O.B.E. s. 206dan B.O.A. DH. FR, 95/163 (Ayrca bkz. EK 19).

142

2) Hkmetin yardmna muhta olup da memleketlerine dnecek olan Rum ve Ermenilere sefer masraflar ve zaruri ihtiyalarnn kar lanmasyla dnmeyecek olanlarn ia elerinin temin edilmesi. 3) bin lirann posta ile gnderildi i ve iki bin lirann da Kayseriden gnderilece ine dair bir kayt bulunamad ndan bu konudaki tebligat ve tarih ve numaralarnn posta telgrafla bildirilmesi ve suretlerinin posta ile gnderilmesi. 4) Mahalli ahardan vilyete sevk edilmi olup bu kez de iadeleri kbil olamayan Rum ve Ermenilerden yardma muhta olanlarn ia esinin sa lanmas. 5) Vilyetden ba ka mahallere tebid edilmi olup da bu kere vilyete avdet edenlerin pek ziyade muhta olanlarna nihayet yirmibe gn gememek zere yardm yaplmas caizdir.366 1 ubat 1919da Mardin mutasarrfl na gnderilen ifrede, tehiri caiz olmayan Ermenilerin imendferle Arab kprsne kadar sevkleri oradan da Urfa yoluyla memleketlerine kadar ia e ve sevklerinin teminini emredilmektedir.367 ubat 1919 da Dhiliye Nezaretinden Sadarete gnderilen tezkerede, eski yerlerine dnmeleri kararla trlan Rum ve Ermenilerin ia e, sevk ve isknlarn mahallerinde tetkik etmek zere olu turulan komisyonun harcrah ve zaruri masraflarnn seferberlik tahsisatndan denmesini talep etmekteydi.368 23 ubat 1919 tarihinde Ankara vilyetine gnderilen ifre telgrafta, geri dnen Ermenilerin en fazla yirmi gne kadar olan ia elerinin temin edilebilece i ondan sonrasnn ise tahsisat msait olmad ndan denemeyece ini bildirmektedir.369 imdilik

366 367 368 369

O.B.E. s. 206-207den naklen B.O.A. DH. FR, nr. 95/209. O.B.E. s. 215-216dan naklen B.O.A. DH. FR, nr. 96/1. O.B.E. s. 216-217den B.O.A. DH. SYS, Kr. 53/2. O.B.E. s. 225den naklen B.O.A. DH. FR, nr. 96/279.

143

19 Mart 1919da Dhiliye Nezaretinden Sadarete gnderilen tezkerede, memleketlerine avdet eden Ermeni ahaliden temin-i mai etleri zmmnda ufak tefek ticaretle me gul olanlar muhacirin misill iki sene mddetle temett vergisinden muaf tutulmalarn talep ettiklerinden bu gibi ki ilerin muhacirine bah olunan mali afdan istifadelerine uan kanuni bir imkn yoksa da u anki durum ve hallerine dikkate alnarak baz kolaylklarn sa lanabilece ine dair Hdavendigar Vilyetinden gelen 18 ubat 1919 tarihli tahriratda bildirilmi ve filhakika muhacirin ol babdaki kanun ve nizamlar mucibince tarihi isknlarndan itibaren iki sene zarfnda baz muafiyetlere mahzar olduklar gibi harb-i umumi esnasnda d man tarafndan i gl ve ele geirilmi olan yerlerin ahalisinin de baz ykmllklerinden istisnalar 13 Haziran 1918 tarihli kanun ile temin edilmi olmasna nazaran bu kez de memleketlerine geri dnen Ermeni ve Rumlardan muhta olanlarn da muhacirin ve mltecilere kyasla muayyen bir zamana mahsus olmak zere rden m-ada di er ykmllklerden muafiyetleri icabat- madelet ve siyasete muvafk grlm oldu undan keyfiyet tensib-i smi-i fehimnelerine de iktiran eyledi i takdirde bu babda icab eden hyha-i kanuniyyenin bit-tanzim alel-usul mevki-i meriyyete konulmak zere makm- celil-i SadretPenhilerine takdimi lzumunun Maliye Nezareti celilesine havale buyurulmas talep edilmektedir.370 7 Haziran 1919 tarihinde uray- devlet Hariciye Nezareti tarafndan ngiliz Yksek Komiserli ine gnderilen tahsisatda, Mslman ve Gayr- Mslim mltecilerin acil olarak Anadolu demiryollar vastasyla parasz olarak sevk edilmeleri gerekti ini bildirmi lerdir.371 14 Mays 1920 tarihinde ura-y devlet tarafndan Dhiliye Nezaretine

gnderilen tezkereyle Harb-i Umumide nakledilen ve eski yerlerine geri dnen Ermenilerin baz vergilerden muaf tutulduklar bildirilmi tir.372 Osmanl Devleti Harb-i Umumi esnasnda tehcire tbi tuttu u baz Rum ve Ermenilerin harbden sonra tekrar asli yurtlarna geri dnmelerine izin vermi tir. Bu i in
370 371 372

O.B.E. s. 232-233den naklen B.O.A. DH. SYS, nr. 53/2. O.B.E. s. 247-248den naklen B.O.A. HR. M, nr. 5/326. O.B.E. s. 263-266dan naklen B.O.A. DH. SYS, nr. 53/2.

144

gvenli ve rahat bir ekilde gerekle mesi iin de yerel idarecileri sorumlu tutmu , gerekli olan paray da seferberlik tahsisatndan ilgili vilyet ve mutasarrflklara gndermi tir. Ermeniler, geriye dnmelerine izin verilmesinin ardndan kafileler halinde yurtlarna geri dnmeye ba lam lardr. Fakat ne kadarnn kendi memleketlerine dnd konusunda kesin bir rakam vermek zordur. zellikle birok Ermeninin stanbul ve evresine do ru g ettiklerini ve nemli bir Ermeni nfusunun burada oturmaya ba lad n ar iv vesikalarndan grmekteyiz. Sivas vilyetine ise tam olarak ne kadar Ermeni geri dnm tr. Bunu tam olarak ifade etmek zordur. Ama Yusuf Halao lu, Ermeni Tehciri isimli eserinde 1918 ylnda Sivas vilyetindeki Ermeni nfusunu ngiliz ar ivlerine dayanarak 162.000 olarak vermektedir.373 Bu rakam 1914 ylna ait Ermeni nfusuna ili kin Osmanl istatistiklerinin verdi i rakamlardan fazladr. Bu da bize Sivas vilyetine dnen Ermenilerin yalnzca Sivas Ermenileri de il ba ka vilyet ve sancaklardan gelen Ermenilerin de oldu u sonucuna gtrmektedir. 1927 ylnda ise Trkiye Cumhuriyetinde ya ayan Ermenilerin says tahmini olarak 140.000 idi. Bunlarn ise tahmini yarsn stanbulda ya ayanlar olu turuyordu.374 Ama bu nfusun Osmanl Ermenilerinin gerek nfusunu olu turdu unu sylemek biraz zordur. Zira 1927 nfus saymnda Ermeniler etnik bir grup olarak de il de lisan ve dini ynden tanmlanm tr.

373 374

Yusuf Halao lu, a.g.e., s.106. Justin McCarthy, a.g.e., s.114.

145

SONU Ermeniler, Anadolunun pek ok yerinde da nk bir hayat srmekteydiler. Fakat Ermeni nfusunun en yo un oldu u blge bilindi i gibi Do u Anadolu blgesiydi. Trklerin Anadoluya girip buralar Bizans hkimiyetinden almasnn ardndan Bizansllar iin teki olan ve srekli din ve siyasi basklara maruz kalan Ermeniler, Trk- slam hkimiyetine girdikten sonra olduka zgr ve mreffeh bir hayat ya amaya ba lam lardr. Anadoludaki Trk hkimiyeti Ermeniler iin huzur ve refahn ba langc olmu tur. Seluklu hkimiyeti dneminde Ermenilerin memnuniyetsizliklerine ait herhangi bir kaydn olmamas bize Ermenilerin bu dnemde olduka rahat bir hayat ya adklar fikrine vermektedir. Seluklu hkimiyeti dneminde, Bizansn ezmeye ve yok etmeye al t Ermenilerle kiliseleri korunmu , onlarn din ve vicdan hrriyetilerinin yannda her trl hak ve zgrlkleri gvence altna alnm tr. Bunun sonucu olarak da iki toplum birbirlerine yaknla maya ba lam lardr. Bu yaknla ma Osmanl imparatorlu u dneminde de devam etmi ve iki toplum birbirleriyle karde e ya amaya ba lam lardr. Ayn zamanda teb-i sdka olarak adlandrlan ve devletin gven ve sevgisini kazanan Ermeniler, pek ok nemli kademelere getirilmi lerdir. Osmanl hkimiyeti dneminde rahat ve huzur iinde bir hayat sren Ermeniler, 1880li yllardan itibaren baz d glerin de etkisiyle yava yava Osmanl Devleti iin sorun olmaya ba lam lardr. Osmanl Devletinin XIX. Yzyln sonlarna gelindi inde artk Avrupa, Kuzey Afrika, Do u Akdeniz ve Msrdaki hkimiyet alanlarn iyice yitirmi , yabanc yatrmclar, ticari antla ma ve d borlar yznden ekonomisi artk iyice d a ba ml bir hale gelmi ti ve d glerle rekabet gc neredeyse kalmam t. Tm bu olumsuzluklarn yannda devlet dzeninde nemli aksaklklar ortaya km , r vet, adam kayrma ve yolsuzluk gibi pek ok olumsuzluklar devlet brokrasisini iyice ypratm t.

146

Osmanl Devletinin iine d m oldu u bu skntlar ve buhranlar gren Ermeniler, kendi geleceklerinin kaygsna d erek, kendileri iin bir karar vermek durumunda kalm lardr. Ya devletin btnl ierisinde Osmanllk ideali erevesinde tm uluslarla beraber birlikte, devletin varolmas iin u ra acak veya da zellikle Balkan rklarnda oldu u gibi kendi ba mszlklar iin mcadele yolunu seeceklerdi. Ermeniler ikinci yolu yani kendi ba mszlklarn kazanp mill devletlerini kurma yolunu semi lerdir. Kendilerine de Bulgaristan rnek alm lardr. Tek ba larna ba mszlklarn elde etmenin zor oldu unu gren Ermeniler ncelikli olarak D glerin deste ini sa lamay ve Ermeni milletini tek bir ideal etrafnda toplamay hedeflemekteydiler. nk ya adklar hibir blgede o unlu u olu turamyorlard ve daima Mslman nfusun en yo un olduklar yerlerde bile onlarn yars kadar edemiyorlard. Osmanl Devletinin zerinde emperyalist emelleri olan ngiltere, Fransa ve Rusya srekli olarak devletin ii lerine mdahale ediyordu. Osmanl Devletini zor durumda brakarak belli karlar elde etmeye al an bu devletler bu amalarna ula mak iin daima aznlklar kullanm lardr. Rusya asndan Osmanl Devleti scak denizlere inmelerini, bo azlara hakim olmalarn ve ngilterenin Hindistandaki smrgelerine rahat bir ekilde ula malarn engelleyen bir konumdayd. ngiltere iin Hindistan ve Kuzey Afrikadaki karlarn korumas asndan ve Ruslarn scak denizlere inmelerini engellemesi ynyle varl zorunlu bir devletti. Fransa asndan da durum pek de farkl gibi gzkmemekteydi. Osmanl Devletiyle olan derin ticari karlar ve Afrikadaki smrgeleri onlarn Osmanl Devletiyle olan ili kilerinde hep anahtar rol oynam t. Kendi ba larna Osmanl Devletinde isteklerinin yerine getirilmeyece ini d nen Ermeniler, hedeflerine ula abilmek iin gl devletlerin himayesine ihtiya duymaktaydlar. Avrupal devletler asndan da Osmanl Devletinin i i lerine mdahale etmek iin Ermeniler, bulunmaz bir nimet olarak grlyorlard. te bu ortamda Ermenileri kullanmak zere 1880li yllardan itibaren Ermeni ihtill cemiyetleri kurulmaya ba lanm tr. Bu komitalar Ermeni ba mszl nn

147

gerekle tirilebilmesi iin nemli bir adm olarak grlm tr. Bunlarn en nemlileri Hnak, Ta naksatyun ve Ramgavardr. Parti program olarak Marksist ve Sosyalist zelliklere sahip olan bu komitalar, ihtill yoluyla ancak emellerini gerekle tirebileceklerini d nyorlard. Artk tm hazrlk a amalar tamamlanm sra bunun halk nezdinde makes bulmasna, halknda bu olu um iinde yer almasna sra gelmi tir. Bunun iin ciddi bir propaganda te kilat kurularak en cra kylere dahi gidilerek, insanlar bu konuda ynlendirilmeye ve birle tirilmeye al lm tr. Avrupann da mdahalesini sa lamak ve dnyaya Ermeni milletinin sesini duyurmak amacyla baz isyan ve ihtill eylemlerine ve propaganda faaliyetlerine giri ilmi tir. Yaplan al malar meyvesini vermi ve Ermeni meselesi Osmanl-Rus

sava nn ardndan imzalanan Ayastefanos (3 Mart 1878) antla masnn 16.maddesi olarak anla ma metninde Ermenilerin korunmasn ieren madde yer alm t. Bu antla maya gre Ermenilerin skin oldu u Do u Anadolu vilyetlerinde slahat yaplacak ve Ermeniler buralarda ya ayan Krt, Trk ve erkeslere kar korunacakt. Bu antla mayla Ermeni meselesi ilk defa uluslararas bir antla mada yer alyordu. Fakat bu antla ma uygulanma frsat olmadan geleneksel ngiliz karlarna aykr grld iin ngiliz hkmetini rahatsz etmi ve Ruslarn scak denizlere inip ngiliz smrgeleriyle olan ba larn koparabilece i endi esiyle antla mann ok a r oldu unu nesren ngiltere, Rusyay yeni bir antla ma yaplmas konusunda ikna etmi ti ve taraflar Berlinde bir araya gelerek yeni bir antla ma imzalamalar konusunda ikna etti. Berlin konferans 4 Haziran 1878 tarihinde toplanm ve taraflar arasnda yeni bir antla ma imzalanm t. Osmanl Devletinin 15 Temmuz 1878de tasdik etti i bu antla masnn 61. maddesi yine Ermeni slahatyla ilgiliydi. Ermeni slahat meselesini Avrupal devletlere de anlatp onlarn deste ini almak isteyen Ermeniler, heyet halinde Berlinde bulunmaktaydlar. Bylece hedeflerine ula an Ermeniler, Ermeni sorununun uluslar aras bir sorun olmasn ve bu konuyla ilgili batl devletlerin ilgisini ekmeyi ba arm lard. Sra bu devletlerin kamuoyuyla birlikte desteklerini elde etmekte idi. Bu amala Anadoluda birok isyan ve ihtill hareketlerine giri mi ler ve bazen kanl bir ekilde bastrlan bu isyanlar, bat kamuoyunda mazlum ve masum bir halkn barbar Trkler tarafndan katledilmesi olarak yanstlm t. Bu durum masum olarak

148

gsterilen Ermeni halka kar bat kamuoyunda bir sempati hatta destek olu masna zemin hazrlam t. Yklma ve paralanma srecine giren ve deta Emperyalist devletlerin oyunca haline gelen Osmanl Devleti de yabanc devletlerin kendi ii lerine kar malarn engelleyebilmek iin baz sosyal ve siyasi reformlar ilan edip Avrupann etki ve nfuzundan kurtulmak ve paralanmak zere olan unsurlar bu ekilde bir arada tutmak d ncesindeydi. Bu amala Tanzimat ve Islahat Fermanlar ilan edilmi , Me rt bir ynetim biimi benimsenmi ve Mslim ve Gayr- Mslim unsurlar arasnda e itlik sa lanmaya al lm tr. Fakat zellikle de Balkanlardaki unsurlarn ba mszlklarn kazanmalarnn nne geilememi ti. Geri 1908de ilan edilen II. Me rutiyetle Ermeniler ve Mslmanlar arasnda geici de olsa karde lik rzgarlarnn esmeye ba lad gzlemlenmektedir. Ancak bu dnem olduka ksa srm ve 1909 Adana olaylaryla iyimser hava tekrar taraflarn birbirlerine kar d manca tavrlar almalarna neden olmu tu. Ya anan btn bu olumsuzluklar artk iki toplumun bir arada karde e ya amalarn, dosta al veri te bunmalarn iyice imknsz bir hale getirmi ti. Osmanl Devletinde grlen btn bu olumsuzluklar ya anmaktayken dnyada da hzl bir kutupla ma ile zellikle Avrupa devletleri arasnda kar at malar meydana gelmekteydi. Almanya ve talya ulusalla masn tamamlam , kendi milli devletlerini kurarak sanayide dev atlmlar gerekle tirmi lerdi. Her iki lke artan hammadde kaynaklarn temin etmek amacyla baz faaliyetlerin ierisine girmi lerdi. Bu amala Almanlar, Franszlardan Alsace-Lorraine blgesini alm lar ve bu durum iki lke arasnda anla mazlk ve sava larn kmasna sebep olmu tu. Emperyalist devletlerin bu ekilde kar at masndan kaynaklanan kutupla ma ierisine girmeleri ve kar lkl ittifak ve itilaf kuvvetlerini olu turmalar Avrupa ve dolaysyla dnyada yeni sanclarn olu masna ve en ufak bir bahaneyle bile bu byk glerin birbirleriyle sava acak bir duruma gelmelerine sebep olmu tu. Aranlan bahanenin bulunmas zor olmad ve Srbistan gezisi esnasnda Avusturya veliahtnn bir Srp milliyetisi tarafndan ldrlmesinin ardndan Avusturya imparatorlu u Srbistana sert bir ltimatom verdi ve baz artlarn yerine getirilmesini, aksi taktirde sava ilan edece ini bildirdi. Srbistann yannda yer alan Rusya ve ngiltere de Avusturyann sava ilan

149

etmesi durumunda kendilerinin de Avusturyaya kar sava

aacaklarn ilan

ediyorlard. Osmanl Devleti kendisinin gelece ini teminat altna almak maksadyla ncelikli olarak itilaf kuvvetlerine yakla maya al t. Fakat itilaf kuvvetlerinin artk lmek zere olan Osmanl Devletinin kendileri yannda sava a katlmasn bir klfet olarak gryorlard. Bu yzden Osmanl Devletinin teklifini teker teker reddediyorlard. Osmanl Devleti yetkilileri de mparatorlu un tarafsz kalmas durumunda zellikle itilaf devletleri tarafndan payla laca ve paralanaca korkusuyla ve Alman hayran olan ttihat ve Terakkinin baz yneticilerinin i gzarl sonucunda Almanyayla gizli bir antla ma imzalayarak onlarn safnda sava a katlmay kabul ediyorlard. Pek ok devlet yetkilisinin hatta padi ahn bile durumdan haberi yoktu. ngiliz takibinden kaan Goben ve Breslav isimli iki Alman zrhlsnn anakkale bo azndan gemesi ve Osmanl Devletine s nmalarnn ardndan bu gemilerin Karadenizde Rus limanlarn bombalamasyla Osmanl Devleti de sava a srklenmi oluyordu. Osmanl Devleti sava a girmesinin ardndan pek ok cephede d manla mcadele etmek zorunda kalm ve Balkan harpleriyle iyice ypranm ve askeri mhimmat neredeyse tamamen tkenmi tir. Btn bunlarn yannda ekonomisi de olduka kt bir durumdayd. Osmanl Devletinin bu zor durumundan istifade etmek isteyen Ermeni Komitalar, faaliyetlerine byk bir hz kazandrm lardr. lkenin zellikle sava n yo un olarak ya and cephelerin gerisinde isyan hareketleri ve baz huzursuzluklar karm lard. Osmanl Devletinin anakkalede varolma mcadelesi verdi i bir srada Ermeniler de do uda isyan ederek Osmanly zaafa d rmek ve zaten ok zayf olan askeri gcn iyice zayflatmak hatta paralamak niyetindeydiler. Seferberli in ilan edilmesiyle birlikte askere gitmekten ve askerlik ubelerine gidip gnll olarak kaydolmaktan imtina eden Ermeniler, askerlik ubelerine gidip asker olmak ve d manla sava mak isteyenleri yollarda katletmi ler, isteklilerin askere gitmemeleri gerekti ini, zira Osmanl Devletinin yenilece ini syleyerek onlara devlet aleyhinde telkinlerde bulunmu lard. Do uda bo luktan istifade edip e kiyalk yapan komitaclar, Ermeni halkn isyan edip ba mszlklarn kazanmalar konusunda ynlendirmeye al m lard. Hatta cephelerde d man ordularna katlm , onlara nclk etmi ler ve gnll alaylar kurup Osmanl askeriyle sava m lard.

150

Osmanl Devleti de; Ermenilerden kaynaklanan btn bu isyan ve kar klklar nlemek, cephe gerilerinin gvenli ini sa lamak ve Ermenileri bu tr faaliyetlerinden dolay etkisiz hale getirmek amacyla, Talat ve Enver Pa alarn da ncl nde, Osmanl Ermenilerinin cephe gerisinde bulunan daha gvenli blgelere tehcir edilmeleri kararn 27 Mays 1915 tarihinde alm tr. Fakat bu tarihten nce Talat Pa a isyan eden Zeytun Ermenilerini Konya istikametine sevkiyat emrini vermi ti. Fakat tehcirin nedeni saylabilecek Van isyan Osmanl Devletinin daha radikal zmler retmesine sebep olmu ve nihayetinde de tehcir karar alnarak btn sava blgelerindeki muzr Ermenilerin lkenin gneyinde bulunan Musul, Suriye ve Haleb vilyetlerine sevklerine karar verilmi ti. ncelikli olarak tehcir do u blgelerinde uygulanm ve istisnasz btn Ermenileri kapsam t. Sorun olan Ermeni ve baz Rumlar iin geici sevk ve iskn kararnn bakanlar kurulunca alnmasnn ardndan gerekli emir ve talimatlar ilgili btn vilyet ve mutasarrflklara gnderilmi tir. nemli bir Ermeni nfusunun ya ad Sivas vilyetine de konuyla alakal ilk emir 14 Haziran 1915 tarihinde Su ehri Ermenilerinin sevki ile ilgili gelmi tir. 20 Haziran 1915 tarihinde de Sivas vilyetinde bulunan istisnasz btn Ermenilerin aileleriyle birlikte Musul, Urfa ve Zor cihetlerine sevki emri gelmi tir. Ermenilerin sevkiyle mahalli memurlar sorumlu tutulmu , gerekli olan tedbirlerin alnmas ve vastalarn temin edilmesinden sonra icraate ba lanmas kararla trlm tr. ncelikli olarak komitac ve muzr olan Ermeniler sevkedileceklerdir. Ermenilerin sevk ve iskn, can ve mallarnn korunmas, i ae ve istirahatlerinin teminiyle sevk gzerghnda bulunan idri grevliler sorumlu tutulmu tur. Sevk edilecek olan Sivas Ermenileri sevkiyat iin belirli noktalarda toplanm lardr ve kafileler belirli bir sayya ula tktan sonra bir jandarma mfrezesinin korumasnda bin ile ikibin ki i arasnda de i en kafileler halinde daha nceden belirlenen en gvenli ve rahat yollar tercih edilerek nihai var yerlerine gnderilmi lerdir. Malatya zerinden Diyarbakr ve Urfa yoluyla Cizreye gnderilen Sivas Ermenileri, buradan da nihai yerle tirilecekleri yer olan Musul ve Zora sevk edilmi lerdir. Musula sevk edilen Ermeniler Ba dat demiryolunun zellikle batsnda bulunan yerlere belirli bir dzen ve kurallar

151

erevesinde yerle tirilmi lerdir. Fakat daha sonra bu blgelere gelen nfusun fazla olmasndan dolay iskn edilecek yerler geni letilmi tir. nemli bir Ermeni nfusunun tehcir edilmesine ra men baz Ermeniler bundan muaf tutulmu lardr. Bunlar Protestan ve Katolik Ermeniler, Osmanl Bankasnda al anlar, mebus aileleri, asker, zabtan ve zabtan- shhiye aileleri, duyun-u umumiye ve reji idaresinde al anlar, ihtida eden baz Ermeniler veya saklananlar ile Mslman ailelere emanet braklan ocuklardr. Fakat Protestan ve Katolik mezhebinden olan Ermenilerin sevk edilmemesi gerekti ine dair emrin vilayete tehcir i leminin ba lamasndan sonra ula t iin szkonusu tarihe kadar herhangi bir ayrm yaplmadan btn Ermeniler sevk edilmi tir. Ancak o tarihden itibaren Protestan ve Katolik Ermenilerle Osmanl Devletinde baz nemli grevleri ifa eden Ermeni memur ve aileleri tehcirin d nda tutulmu tur. Sevk edilen Ermenilerin her trl ihtiyalar imkn lsnde devlet tarafnadn kar lanm ve bu amala iskn- a air ve muhacirin mdriyeti grevlendirilmi tir. Ermeniler kendileri iin tahsis edilen blgelere yerle tirildikten sonra ihtiya duyduklar sosyal ve ekonomik deste i de devlet imknlar lsnde kar lamaya al m tr. Geici sevk ve iskn kanunuyla devletin gney blgelerine yerle tirilen Ermenilerin geride braktklar mallarna ili kin Osmanl Devleti Hkmeti baz kararlar alm tr. Sevke tabi tutulan Ermenilerin mallarnn muhafazas iin vilyetlerde komisyonlar kurulmu ve bunlar vastasyla Ermenilerin mallar muhafaza ve kayt altna alnm tr. Ayrca bu mallardan bozulma riski olanlar sahibi adna satlm ve elde edilen gelir ya sahibine ula trlmaya al lm veyahut da onun adna korunmu tur. Birinci Dnya Sava ve onun a r ko ullarnn sona ermesinin ardndan, Ermenilerin tekrar eski yurtlarna dnebilmeleri iin Osmanl Devleti Hkmeti baz al malara ba lam tr. Bu durumun gazete ve dergiler yoluyla halk arasnda duyurulmasnn ardndan, zellikle Ermeniler arasnda byk bir sevin ve heyecan ya anmasna vesile olmu tur. 5 Kasm 1918 tarihinde szkonusu kararla ilgili kararname btn vilayet ve sancaklara gnderilmi tir. Burada tekrar eski yerlerine dnmek isteyen Ermenilere her trl kolayl n sa lanmas, yol masraflarnn

152

kar lanmas ve Ermenileri zor durumda brakacak her trl durum ve fiilin nlenmesi istenmi tir. Dnmek isteyen yahut bulunduklar yerde kalmak isteyen Ermenilere olduka ho grl davranlm ve halktan Ermenilere sknt karan veya karmak isteyenler engellenmi tir. Fakat memleketlerine dnen Ermenilerden ne kadarnn kendi memleketlerine dndklerini sylemek zordur. 1 Kasm 1918 tarihinde Dhiliye Nezaretinden Hariciyeye gnderilen yazda, szkonusu tarih itibariyle 3160 Ermeni ve 136 Rum Sivas vilayetine dnm tr. ngiliz ar ivlerine gre ise 1918 yl sonu itibariyle Sivas vilayetinde ya ayan Ermenilerin says 162 bin olarak gsterilmi tir. Fakat bu dnem ierisinde Sivasa yalnzca Sivas Ermenileri de il ayn zamanda ba ka vilayetlerin nfusuna kaytl Ermenilerin de geldi i anla lmaktadr. Ancak daha sonraki yllarda vilayetteki Ermeni nfusu hzla d m ve son zamanlara kadar neredeyse kalmam tr. Sonu olarak Osmanl Devletinin geici sevk ve iskn kararndaki gayesi, Hkmet aleyhinde ve mstakil bir Ermenistan hayaliyle baz al malarda bulunan Ermenilerin bu d ncelerini takip edemeyecekleri bir hale getirmeleri esasna dayanmaktadr. d nlmemi tir. Ermenilerin toptan imha veya yok edilmeleri kesinlikle

153

B BL YOGRAFYA AR V BELGELER Ba bakanlk Osmanl Ar ivi A) Dhiliye Nezareti tasnifi a) Kalem-i mahsus mdriyeti belgeleri (DH. KMS.): nr.39/4; nr. 49-1/89 b) Emniyet-i umumiye mdriyeti muhasebe ubesi belgeleri (DH.EUM.MH) nr. 86/97; nr. 87/111. c) Emniyeti umumiye mdriyeti 2. ube belgeleri (DH. EUM.2, B.) T. 68/70; nr. 68/84. d) Siyasi ksm belgeleri (DH. SYS.) nr. 5312. d) ifre kalemi belgeleri (DR. FR.) nr.53/94; nr.531201; nr.53/303 nr.54/7; nr.54/9; nr.54/10; nr.54/19; nr.54/71; nr.54/87; nr.54/36; nr.54/150; nr.54/156; nr.54/162; nr.54/163 nr.54/183; nr.54/202; nr.54/222 nr.84/226; nr.54/254 nr.54/287 nr.54/301 nr.54/308; nr.54/315; nr.54/337; nr.54/359; nr.54/368; nr.54/381; nr.54/406; nr.54/413; nr.54-A/14: nr.54-A/49; nr.54-A/251; nr.54-A/252; nr.54-A/290: nr.54A/325; nr.54-A/382; nr.54-A/388; nr.55/18; nr.55/19 nr.55/42; nr.55/120; nr.55/141; nr.55/196; nr.55/292; nr.55/330; nr.55-A/14 nr.55-A/77; nr.55-A/118; nr.55-A/135; nr.55-A/220; nr.56/94; nr.56/179; nr.56/308; nr.57/51; nr.57/105; nr.57/110; nr.57/116; nr.57/241; nr.57/277; nr.57/309; nr.57/342; nr.57/348; nr.57/349; nr.57/413 nr.58/24 nr.58/47; nr.59/83; nr.60/148; nr.61/71; nr.62/21; nr.62/199; nr.63/72; nr.63/142; nr.64/175: nr.64/248; nr.66/55; nr.66/229; nr.68/73; nr.68/95; nr.7l/12; nr.74/234; nr.75/244; nr.76/238; nr.77/l68; nr.78/150; nr.80/73; nr.80/79; nr.80/80; nr.80/86; nr.80/88; nr.80/92; nr.85/204; nr.85/208; . nr.85/209; nr.85/210; nr.85/213; nr.85/221 nr.93/26; nr.93/57; nr.93/300. e) Umur- mahalliye-i vilyet belgeleri (DH.UMVM) nr.13l/87. B) Hariciye Nezareti Belgeleri a) Hariciye mtareke evrak belgeleri (HR.M.) nr.5/326; nr.43/16: nr.43/17; nr.43/34; b) Hariciye Nezareti Siyasi Ksm Belgeleri (HR.SYS), nr.2876-3 C) Meclis-i Vkela Mazbatalar (MV.): nr.198/24; nr.198/163; nr.209/42; nr.213/54; nr.213/62.

154

ESERLER AIKSES, Erdal. Osmanl Devletindeki Misyonerlik Faaliyetleri ile De erlendirme, Yeni Trkiye, Yl:7, Say:38, 2001. AKGN, Seil. Amerikal Bir Misyonerin Anadoluya Bak lar, OTAM (Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Ara trma ve Uygulama Merkezi Dergisi), Say: 3, 1992. AK N, Sina. Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, mge Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2001. ANADOL, Cemal. Ermeni Dosyas, IQ Kltr-Sanat Yaynclk, stanbul, 2001. AYBARS, Ergn. Trkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, Zeus Kitabevi Yaynlar, zmir, 2006. AR V BELGELER YLE ERMEN FAAL YETLER 1914-1918. C.I. Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Ba kanl Yaynlar, Ankara 2005 AR V BELGELER YLE ERMEN FAAL YETLER 1914-1918 C.II., Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Ba kanl Yaynlar, Ankara 2005. BAKAR, Blent. Ermeni Tehciri ve Uygulamas, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi Trkiyat Ara trmalar Enstits, stanbul, 2003. BA YURT, Erhan. Ermeni Evlatlklar Sakl Kalm Hayatlar, Karakutu Yaynlar, stanbul, 2006. BAYSAN, M. Galip. Ermeni Meselesi 1915 Zorunlu G (Tehcir Olay) Nedenleri ve Sonular, niversiteliler Ofset, zmir, 2005. lgili Bir

155

BAYUR, Yusuf Hikmet. Trk nklb Tarihi Cilt III., Ksm III., T.T.K. Yaynlar, Ankara, 1991. BRYCE, James, Arnold TOYNBEE. Osmanl mparatorlu unda Ermenilere Ynelik Muamele, 1915-1916, C I., Pencere Yaynlar, ev. Ahmet Gner, stanbul, 2005. ..Osmanl mparatorlu unda Ermenilere Ynelik Muamele, C II., ev. Atilla Tuygan, Jlide De irmenciler, Pencere Yaynlar, stanbul, 2006. Belgelerle Ermeni Sorunu, Genelkurmay Tarih ve Stratejik Etd Ba kanl Askeri Tarih Yaynlar, Ankara, 1983. DEM REL, mer. Osmanl Dnemi Sivas ehri ve Esnaf Te kilat, Sivas Belediyesi Kltr Yaynlar, Sivas, 1998. ------ Osmanl Dnemi Sivas ehri Makaleler, Sivas Valili i l Kltr ve Turizm

Mdrl Yaynlar, Sivas, 2006. ------- Osmanl Dnemi Sivas Yayn, zmir, 1997. DEM REL, mer. Ho gr Toplumunda Ermeniler, C.III., Erciyes niversitesi Yay., Kayseri, 2007. DEM R, Necati. Ermeni Hareketlerinde Sivas, Ermeni Ara trmalar 2. Trkiye Kongresi Bildirileri C I, Asam, Ankara, 2007. DEVEL O LU, Ferit. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2004. ehrinde Sur, Saray, Mahalleler ve Sosyo-Kltrel

Eserler, Tarih ncelemeleri Dergisi XII, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi

156

ERARSLAN, Cezmi, I. Dnya Sava ve Trkiye Trkler, Editrler: Hasan Celal Gzel, Kemal iek, Salim Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, C.13. ERO LU, Veysel. Ermeni Mezalimi, Sebil Yaynevi, stanbul, 1973. EY C L, Ahmet. Siyasi Tarih, Gn Yaynclk, Ankara, 2005. Ermeni Komitalarnn Amal ve Harekt- htilaliyyesi, Haz. H. Erdo an Cengiz, Ba bakanlk Basmevi, Ankara, 1983. ESER, Feridun. Ermeni rgtlenmeleri ve Komitaclk Hareketleri, Yenigediz Matbaas, Ktahya, 2007. GED K, lhan, Villat- Sittede Demografik Durum (1875-1914) (Yaymlanmam yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi nklap Tarihi Enstits, Ankara, KS85. GKBEL, Ahmet. nan Tarihi Asndan Sivas, Kitabevi Yay., stanbul, 2004. GYN, Nejat. Trkler ve Ermeniler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2005. GLER, Ali, AKGL, Suat. Sorun Olan Ermeniler, Berikan Yaynlar, Ankara, 2003. GNAY, Nejla. 1895 Zeytun syan, Trk-Ermeni li kilerinin Geli imi ve 1915 Olaylar Uluslar aras Sempozyumu Bildirileri, Gazi niversitesi Ara trma ve Uygulama Merkezi, Ankara, 2006. GNDZ, Ahmet. Osmanl Devletinde Yaplan Misyonerlik Faaliyetleri ve Ermeni Meselesinin Do u u, Geli mesi, Trk Dnyas Ara trmalar, Say:128, 2000. GRN, Kmuran. Ermeni Dosyas, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2005.

157

HALAO LU, Yusuf. Ermeni Tehciri, Babali Kltr Yaynlar, stanbul, 2006. ----- Srgnden Soykrma Ermeni ddialar, Babal Kltr Yaynlar, stanbul, 2006. HOCAO LU, Mehmed. Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, Anda Da tm, stanbul, 1976. Hseyin Nazm Pa a. Ermeni Olaylar Tarihi, Ba bakanlk Devlet Ar ivleri Genel Mdrl Yaynlar, Ankara, 1998. LTER, Erdal, Byk hanet Ermeni Kilisesi ve Terr, Turhan Kitabevi, Ankara, 2007. KANTARCI, enol. Ermeni Sorunu El Kitab, Teimk/Asam Yaynlar, Ankara, 2003. --------Sevk ve skn Kararna Giden Yolda Olduka nemli Bir Olay; II. Van syan, Trk-Ermeni li kilerinin Geli imi ve 1915 Olaylar Uluslar aras Sempozyumu Bildirileri, Gazi niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Ara trma ve Uygulama Merkezi, Ankara, 2006. KARACAKAYA, Recep. Trk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi, Toplumsal Dn m Yaynlar, stanbul, 2005. KARPAT, Kemal H. Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2003. KENT, Marian. Osmanl mparatorlu unun Sonu ve Byk Gler, ev. Ahmet Fethi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1999. KILI, Mehmet Ali, Tarih Boyunca Ermeniler ve Ermeni Meselesi (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Gebze leri Teknoloji Ens., Sosyal Bilimler Ens., Gebze, 2003. KOA , Sadi. Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk-Ermeni li kileri, Altnok Matbaas, Ankara, 1967.

158

KODAMAN, Bayram. ark Meselesi I nda Sultan II. Abdlhamidin Do u Anadolu Politikas, Orkun Yaynevi, stanbul, 1983. KOPAR, Metin. Ermeni Meselesinde Rusyann Genel Politikas, Trk Dnyas Ara trmalar Dergisi, Say:158, Ekim 2005. KKER, Osman, Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonundan Kartpostallarla 100 Yl nce Trkiyede Ermeniler, Bir Zamanlar Yay., stanbul, 2005. KUZUCU, Kemalettin. Sivasta Ermeni Hareketleri ve Yerel Ynetimin

Uygulamalar, Ermeni Ara trmalar I. Trkiye Kongresi Bildirileri, C.1., ASAM-EREN, Ankara, 2003. KK, Abdurrahman. Ermeni Kilisesi ve Terr, Ermeni Ara trmalar 2. Trkiye Kongresi Bildirileri, C II, ASAM, Ankara, 2007. KK, Abdurrahman, Ermeni Kilisesi ve Trkler, Anda Yay., Ankara, 2003. MACFIE, A.L. Osmanlnn Son Yllar 1908-1923, ev. Damla Acar, Funda Soysal, Kitap Yaynevi, stanbul, 2003. McCARTHY, Justin. Osmanl Anadolu Topraklarndaki Mslman ve Aznlk Nfus, ev. hsan Grsoy, Genelkurmay ATASE Yaynlar, Ankara, 1995. MET N, Halil. Trkiyenin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylar, Milli E itim Bakanl Yay., stanbul, 1997. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Ba bakanlk Devlet Ar ivleri Genel Mdrl Osmanl Ar ivi Daire Ba kanl Yayn, Ankara 1995. OGN, Tuncay. Unutulmu Bir Trajedi Vilayat- Babil Yaynclk, Ankara, 2004. arkyye Mltecileri (1915-1923),

159

KE, Mim Kemal. Yzyln Kan Davas Ermeni Sorunu, rfan Yaynevi, stanbul, 6. Bask, 2003. ZEL K, smail. Ermeni Sorunu ve Gerekler, Gndz E itim ve Yay., Ankara, 2005. ZDEM R, Hikmet, Kemal iek, mer Turan, Ramazan alk, Yusuf Halao lu. Ermeniler Srgn ve G, T.T.K. Yaynlar, Ankara, 2005. ZDEM R, Hikmet. Seferberlik lanndan Rus galine Kadar Ermeni Milislerle

at malar, Trk Ermeni li kilerinin Geli imi ve 1915 Olaylar Uluslar aras Sempozyumu Bildirileri, Gazi niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Ara trma ve Uygulama Merkezi Yayn, Ankara, 2006. ZGLDR, Yavuz. GLER, Ali. AKGL, Suat. KRO LU, Mesut. Her Ynyle Ermeni Soykrm, Kara Harp Okulu Basmevi, Ankara, 2001. ZTRK, Ayhan. Merzifonda Ermeni Olaylar (1893), Dnden Bugne Ermeni Meselesi Sempozyumu, Seluk niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Ara trma ve Uygulama Merkezi, Konya, 2003. POLAT, lknur. Osmanl mparatorlu unda Alan Amerikan Okullar zerine Bir nceleme, Belleten C LII, Say: 203, 1988. SARAY, Mehmed. Ermenistan ve Trk-Ermeni li kileri, Atatrk Ara trma Merkezi Yayn, Ankara, 2005. SEZER, Ayten. Osmanl Dneminde Misyonerlik Faaliyetleri, Yeni Trkiye, Yl:7, Say:38, 2001. ------ Ermeni Meselesi ve Misyonerler, Yeni Trkiye, Yl:7, Say:38, 2001.

160

SOLMAZ, Grsoy. Tanklarn Diliyle Ermeni Vah eti Bir Szl Tarih Denemesi, Yeni Trkiye Yayn, Ankara, 2001. SSL, Azmi. Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Van Yzncyl niversitesi Rektrl Yayn, Yayn no:5. AH N, Grsoy. Osmanl Devletinin Son Dnemlerinde Sivas ve Su ehri Blgelerinde Ermeni Faaliyetleri, IQ Kltr-Sanat Yaynck, stanbul, 2007. EKER, Mehmet. Fetihlerle Anadolunun Trkle mesi ve slamla mas, Diyanet Ba kanl Yal., Ankara, 2007. M R, Bilal N. ngiliz Belgelerinde Osmanl Ermenileri (1856-1880), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1986. Talat Pa ann Anlar. Haz. Alpay Kabacal, Trkiye stanbul, 2007. TOZLU, Necmettin. Osmanl Devletinde Ermeni E itim Kurumlar ve Faaliyetleri, Yeni Trkiye, Yl:7, Say:38, 2001. TUZCU, Ali. Merzifonda Ermeni Ayaklanmas, Belleten Cilt LVII, Say:220, 1993. TRKDO AN, Berna. 1915ten Gnmze Tehcir (Trk-Ermeni li kileri), IQ KltrSanat Yaynclk, stanbul, 2006. Trk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu-Tebli ler ve Panel Konu malar, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi ve Sosyal Bilimler Enstits Yayn, zmir, 1983. URAL, Gltekin. Ermeni Dosyas, Kamer Yaynlar, stanbul, 1998. URAS, Esat. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul, 1987. Bankas Kltr Yaynlar, leri

161

YALIN, Durmu , Ya ar AKBIYIK, Ycel zkaya. Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I-II, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Ara trma Merkezi Yayn, Ankara, 2005. YAMAN, Abdullah. Ermeni Meselesi ve Trkiye, Ota Yaynlar, 1973. YEN ER , zcan. Krm Sava , Islahat Ferman ve Paris Antla mas, Trkler C.12, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 2002. ZRCHER, Eric Jan. Sava , Devrim ve Ulusla ma Trkiye Tarihinde Gei Dnemi 1908-1928, ev. Ergun Aydno lu, stanbul, 2004. stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar,

162

EKLER
EK 1. Sevk Edilen Ermenilerin Yollarda Korunmas ve Bunlara Saldranlarn iddetle Cezalandrlmas. B.O.A.DH. FR.54/10

163

Bb-l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyeti Huss: 25 ifre

Erzurum Vilyeti' ne

C. 30 Mays sene [1]331. hrc olunan Ermenilerin yollarda muhfaza-i haytlarna imkn nisbetinde al lmas ve esn-y sevkde firra tasadd edenlerle muhfazalarnn memr olanlara kar taarruzda bulunacaklarn tedbi tabdir. Fakat l-ansr mukteleyi intc edecek ve buna hi bir zaman ahl kar trlmayacak ve beyne' ayn zamnda hrice kar da pek irkin grnecek vakyi tahaddsne katiyyen meydn ve imkn braklmayacakdr. Binen-aleyh karlan Ermenilerin di er yolun pek uzun olmasna mebn kem-fi' s-sbk eski tarkden sevklerine devm olunmas ve ancak gzerghlarnda bulunan a yir ile kylerin taarruzuna kar her drl esbb ve vesitin istikmliyle mdfaas ve katl ve gasba cret edeceklerin iddetle tedbi lzmdr, keyfiyet Diyrbekir, Mamret' l-aziz, Bitlis' de yazlm dr. e F 1 Haziran sene [1]331 Nzr Talat

164

EK 2.

Sivas Ermenilerinin Sevkedilmesi. B.O.A.DH. FR.54/87

165

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyet-i Ummiyye Mdriyeti

Trabzon, Mamret' l-azz, Sivas, Diyarbakr vilyetleriyle Canik Mutasarrfl na

Vilyet dhilindeki kur ve kasabtda bulunan bil-istisn bi' l-umm Ermeniler ileleriyle birlikte ihr olunarak Musul vilyetiyle Urfa ve Zor cihetlerine sevk olunacak ve orada iskn edilecektir. Mezkr vilyet ve livlara iskn hakknda talmt- lzime it klnm tr. hr olunacak Ermenilerin temn-i sevk ve iskn mahall memrn idresine ve mahall-i iskniyelerine sevk edildikleri srada muhfaza-i hayat ve mallaryla temn-i i e ve istirhatleri gzerghlarndaki memrn-i idriyeye itdir. karlm mb eret olunmas. F 7 Haziran sene [1]331 Nzr Ermeniler kffe-i emvl-i menkle ve e ylarn birlikte gtrebilirler. cb eden tedbr ve vesitin ittihz ve istikmliyle hemn icrta

166

EK 3.

Tahliye Edilen Ermenilerin Ya ad Ky ve Kasabalarn simlerinin Bildirilmesi. B.O.A.DH. FR.54/136

167

Bb- l Dhiliye Nezreti skn- A yir ve Muhcirn Mdriyyeti na Mamret' l-azz, Trabzon, Sivas Vilyeti' Canik Mutasarrfl ' yle Tahliyesi tekarrr eden Ermenilerle meskn ky ve kasabalar esm ve mevkiiyle ahlsi mikdrnn ve ne tarkle nerelere sevk edilece inin ve bu bbdaki malmt ve mutlaalarnn seran i r. F 11 Haziran sene [1]331 Nzr Nmna Ali Mnf

168

EK 4.

Ermeni Mallarnn Muhafaza Edilmesi Ve Kayt Altna Alnmas. B.O.A.DH. FR.54/226

169

Bb- l Dhiliye Nezreti skn- A yir ve Muhcirn Mdriyyeti 29 Kayseri Mutasarrfl ' na C. F 10 Haziran sene [1]331. Emvl-i metrkenin muhfaza ve sebt-i defter edilmesi zmnnda memrn-i Mlkiye ve Mliye' mrekkeb komisyon te kli den muktezdir. Bu bbdaki mufassal talmtnme f 28 Mays sene [1]331 trhinde postaya verilmi dir, vuslnn i r. F 15 Haziran sene [1]331. Nzr Talat ifre

170

EK 5.

htida

Eden

Ermenilerin

htidasna

Baklmakszn

Sevkedilmesi.

B.O.A.DH. FR.54/254

171

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummyye Mdriyyeti Huss: 4635 ifre Mahrem

Erzurum, Adana, Bitlis, Haleb, Diyrbekir, Trabzon, Mamret' l-azz, Musul, Van, Urfa, Ktahya, Mara , el, Eski ehir Vilyet ve Mutasarrflklarna hrc olunan Ermenilerden bazlarnn mctemian vey mnferiden arz- ihtid etdikleri ve bu sretle memleketlerinde kalmak resini temne al dklar anla lyor. htid netce-i kanat oldu u iin katiyyen bu gibi mesilde mevz- bahs olamaz ve hibir zaman bu ekilde vuk bulacak ihtidlara itimd olunamaz. Binen-aleyh teden beri kendilerini menfaatlerini tehlikede grdkleri zaman bir vsta-i i fl olarak ihtid etdiklerini ileri sren bu kabl e hsn mrcaatlarna sret-i katiyyede atf- ehemmiyyet edilmemesi ve bi' l-here slm nm altnda da ne r-i mefsedetden geri kalmayacak bu demlerin ihtid etseler bile yine tayn olunan mahallere sevklerinden sarf- nazar olunmamas ehemmiyetle tebl olunur. F 18 Haziran sene 1331 Nzr

172

EK 6.

Komitac ve Muzr Ermenilerin Uzakla trlmas; Esnaf Ve Tccarlarn Yerlerinin De i tirilmesi. B.O.A.DH. FR.54/287

173

Bb- li Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyeti ifre

na Trabzon, Sivas, Diyrbekir, Mamret' l-azz Vilyetleriyle Canik Mutasarrfl ' hrc olunacak Ermenilerden komitecilerle hkmete muzr tnnm e hsn ileleriyle birlikde tebdleri ve kendi i leriyle me gl tccr ve esnfn vilyet/liv dhilinde kasabalar tebdl edilmek zere alkonulmas mnsib grld nden badem o sretle hareket olunmas. F 21 Haziran sene [1]331 Nzr Talat

174

EK 7.

Tahliye Edilen Ermenilerin Mahsullerinin Toplanmas. B.O.A. DH. FR. 54/301.

175

Bb- l Dhiliye Nezreti skn- A yir ve Muhcirn Mdriyeti Sivas, Diyrbekir ve Mamuret' l-azz Vilyetlerine Ermeniler tarafndan tahliye edilmi mahallerde metrk mezrtn kaldrlub elde edilmesi hakknda talmtnmede mnderic mevddn baz mahallerde tatbke imkn bulunmad anla lm ve bunlarn emvl-i metrke komisyonlarnn nezreti tahtnda olmak zere masrf muhcirn tahsstndan verilerek Hkmetce bidirilb harman edilmesi ve alnacak mahslden masrf-- vk bi' t-tenzl mtebksinin takdr olunacak fiyt mcebince cihet-i askeriyeye tevdi mnsib grlerek bu hussta cihet-i askeriyece amele taburlaryla muvenet-i filiyye fs temn edilmi oldu undan zikrolunan mahsltn kaldrlmas in asker vey ahlden ne mikdr amele ve ne cins makine ve lt ve edevta ihtiyc bulundu unun seran tedkkiyle mtlalaryla birlikde iki gne kadar r. F 22 Haziran sene [1]331 Nzr Nmna Ali Mnf ifre

176

EK 8.

Ermenilerin skn Edilecekleri Yerlerin Geni letilmesi Ve Uygalamada Dikkat Edilecek Hususlar. B.O.A. DH. FR. 54/315.

177

Bb- l Dhiliye Nezreti skn- A yir ve Muhcirn Mdriyeti Umm: 361 ifre

Adana, Erzurum, Bitlis, Haleb, Diyrbekir, Sriye, Sivas, Trabzon, Mamretl-aziz, Musul Vilytna, Adana Emvl-i Metrke Komisyon Riysetine, Zor, Mara , Canik, Kayseri, zmit Mutasarrflklarna, Haleb Emvl-i Mtrke Komisyon Riysetine Ermenilein isknlarna tahss edilen mntka grlen lzm zerine tadl ve tevsi edilmi dir. 1-Kerkk sanca nn ran hudduna seksen kilometro mesfede kin kasabt ve kur dah dhil oldu u hlde Musul vilyetinin havli-yi cenbiyye ve garbiyyesi. 2-Diyrbekir huddundan yirmi be kilometro dhilinde ve Habur ve Frat nehirleri vdisindeki mamreler dhil olmak zere Zor sanca nn cenb ve garb. 3-Haleb Vilyetinin ksm- imlsi mstesn olmak zere ark ve cenb ve cenb- garbsinde vki kffe-i kur ve kasabt ile Suriye Vilyetinin Havran ve Kerek sancaklar dhil olmak zere imendfer gzerghlarndan yirmi be kilometro dhil vhil vki kasabt ve kurda ahl-i Mslime nfsunun yzde onu nisbetinde tevz ve iskn edileceklerdir. Sevkiytn ona gre tertb ve icrs tammen tebl olunur. F 22 Haziran sene [1]331 Nzr Nmna Ali Mnf

178

EK 9.

Sivastan Gnderilecek Ermenilerin Yerle tirilmesi. B.O.A.DH. FR. 54/337.

179

Bb- l Dhiliye Nezreti skn- A yir ve Muhcirn Mdriyeti 17 Urfa Mutasarrfl na C[evb-] 21 Haziran sene[1]331 Mamret' l-azz' ve Mamret' den l-azz Diyarbekir tarkyla Canik ve Sivas' gnderilecek Ermenilerin merkez mstesna tan olmak zere dhil-i livda isknlar muktez olup sret-i isknlarna id talmtnme postada bu hussda Haleb' Emvl- Metrke Komisyon' ile muhbere edilmesi. deki u F 24 Haziran sene [1]331 Nzr Nmna mza

180

EK 10. Protestan Ermenilerin Sevk Edilmemesi. B.O.A.DH. FR. 54/359.

181

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyet-i Ummiye Mdriyeti Hussi: 62 ifre Sivas Vilyetine C [evb-] 25 Haziran sene [1]331 Amerikal Gravford' vilyet hricine un karlmamas ve Alman misyonerlerinden bulunan Protestan Ermenilerin sevkinden sarf- nazar olunmas. F 25 Haziran sene[1]331 Nzr

182

EK 11. Kalan Katolik Ermenilerin Sevk Edilmemesi. B.O.A.DH. FR. 54-A/252.

183

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyeti Umum: 423 ifre

Erzurum, Adana, Ankara, Bitlis, Haleb, Diyrbekir, Sivas, Trabzon, Mamratl-azz, Van Vilyetleriyle Urfa, Canik, Mara Mutasarrflklarna Kalm olan Ermeni Katoliklerinin sevk ve ihrclarndan sarf- nazar edilmesi liv/vilyet nfslar mikdrnn i r. F 21 Temmuz sene [1]331 Nzr Talat

184

EK 12. Bula c Hastalklar Sebebiyle Ya anan lmleri Engellemek Amacyla Muhacirlerin Bir An Evvel Yerlerine Sevk Edilmesi. B.O.A.DH. FR. 57/71.

185

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyeti Huss: 54 Sriye Vilyeti' ne Hama' bulunan yirmi bine yakn muhcirn arasnda humma-y tifod ve da dizanteri hastalklar zuhr ederek yevm yetmi seksen vefeyt vuk bulmakda oldu u haber alnm dr. Haleb' bulunan Muhcirn Mdri de mahsslarna sevkleri ve netceden malmt its. F 4 Te rn-i Evvel sene [1]331 Nzr Talat kr Bey' bi' le l-muhbere shhat-i ummiyenin muhfazas zmnnda muhcirnin bir n evvel mahall-i ifre

186

EK 13. Grn Kaymakam uayb Efendinin Divan-I Harbe Sevki Ve ektirilmesi. B.O.A.DH. FR. 57/413.

ten El

187

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyet-i Ummiye Mdriyeti

Hussi: 128
Sivas Vilyetine Grn kaymakm

ifre

uayb Efendi' Ermeni i lerindeki ahvl ve harekt- nin

gayr- lykasna binen Dvn- Harb' tevdi lzmu Heyet-i Tahkkye Riyseti' e ne cevben tebl olunmu tur. Vilyetce de mma ileyhin i den ekdirilmesi. F 31 Te rn-i Evvel sene [1]331 Nzr

188

EK 14. Ermeni Sevkytnn Durdurulmas. B.O.A.DH. FR. 62/21.

189

Bb- Al Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyeti Umm: 9 Edirne Adana Ankara Aydn Hdvendigr Sivas Kastamonu Konya Vilyeti' ne " " " " " " " zmit Bolu Canik Karesi Kayseri Ktahya Ni de Eski ehir Mara Mutasarrfl ' na " " " " " " " " ifre

Grlen lzm ve cb- idr ve askerye binen bade-m Ermeni sevkiytnn tatli takarrur etdi inden imdiye kadar karlanlardan ba ka artk hi bir sebeb ve vesle ile Ermeni ihrc olunmamas tammen tebl olunur. F 2 Mart sene [1]332 Nzr Talat

190

EK 15. Harb Blgelerine Yakn Yerlerde Firar Ederek Casusluk Yapan Ermenilerin Sevki. B.O.A.DH. FR. 71/12.

191

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyet-i Ummiyye Mdriyeti ube:2 Umm:3326 Huss:126 Mstacel ve mahssdur. Sivas Vilyetine Mentk- harbiyeye karb Kemah, Kuruay, Zara, Refhiye, Su ehri, Karahisar, Alucura, Giresun ve Tirebolu Kazlarnda hn-i sevkde firr vey ihtid ederek kalm olan Ermenilerin d mana csusluk etmelerinden n sevklerine lzm grld nc Ordu Kumandanl ' nn i r zerine Ba kumandanlk Vekleti' nden bildiriliyor. Bunlarn mikdrlarnn ve sevklerinde mahzr olup olmad nn vilyetin havli-i cenbiyyesine sevk ve isknlar hakkndaki mtlaanzn seran i r. Fi 4 Knn- Evvel sene 1332 ifre

Nzr mz

192

EK 16. Ermeni, Rum Ve Araba llerinin a e ve skanlarnn Muhacirin Tahsst Yerine Seferberlik Tahsstndan Kar lanmas. B.O.A.DH. FR. 74/234.

193

Bb- l Dhiliye Nezreti A yir ve Muhcirn Mdriyyet-i Ummiyyesi skn ubesi Ummi:49 ifre Telgraf

Muhcirn Tahsstnn mlteclerle muhcirne hasr ve imdiye kadar i bu tahssttan i e ve isknlar temn edilmekte olan Ermeni, Rum, Arap ilelerine id mumelt kem-fi' s-sbk ryet edilmek zere bu bbdaki kfe-i sarfiyytn Seferberlik Tahsst' ndan fs takarrur ederek oraya imdilik Aydn Vilyeti 50 000 Kuru , Musul Vilyeti 50 000 Kuru , stanbul Vilyeti 250 000 Kuru , ( stanbul ayrca tahrirtla tebl edilmi tir.) Ankara Vilyeti 500 000 Kuru , Haleb Vilyeti 800 000 Kuru , Hdavendigar Vilyeti 150 000 Kuru , Sivas Vilyeti 500 000 Kuru , Suriye Vilyeti 750 000 Kuru , Kastamonu Vilyeti 20 000 Kuru , Konya Vilyeti 500 000 Kuru , Mamret' l-azz Vilyeti 30 000 Kuru , Diyarbekir Vilyeti 30 000 Kuru , Edirne Vilyeti 50 000 Kuru , Eski ehir Sanca 150 000 Kuru , zmit Sanca 500 000 Kuru , Bolu Sanca 100 000 Kuru , Zor Sanca 1 000 000 Kuru , Karesi Sanca 500 000 Kuru , Ktahya Sanca 50 000 Kuru , Mara Sanca 500 000 Kuru , Canik Sanca 80 000 Kuru , Kayseri Sanca 50 000 Kuru , Kale-i Sultniye Sanca 30 000 Kuru , Yekn 6 640 000 Kuru luk havlenme der-dest-i irsldir. Sarfiyt memrn-i mlkiyye tarafndan teblgt- slife diresinde tahakkuk ve ml sand nca tediye ettirilecektir. Havlenmesinin vrdundan sonra bu gibi husst iin katiyyen Muhcirn Tahsst' ndan tediytta bulunulmayarak sarfiytn be-heme-hl Seferberlik Tahsst' ndan mevcd havleden fsyla berber her iki ayda bir mevz-i bahs e hsa id sarfiytn mikdarn mbeyyin bir cedvelin isrs ve keyfiyyetin Muhcirn dresi' tebl i. ne F 22 Mart sene [1]333

Nzr Talat

194

EK 17. Ermeni, Rum Ve Arab Aileler Ayrlmas. B.O.A.DH. FR. 85/210.

in Seferberlik Tahsstndan Para

195

Bb- l Dhiliye Nezreti A yir ve Muhcirn Mdriyyet-i Ummiyyesi Muhasebe ubesi Hususi: 25221 Sivas Vilyetine Rum, Ermeni ve Arab alileleri mesrfna mukbil seferberlik tahsstndan nc Kolordu Ahz- Asker riyseti nmna bir milyon kuru luk 23/1numaral havlenmenin sarf iin mliyeden 19 Mart 1334 tarihinde defterdarl a mezuniyet verilmi tir. 24 Mart 1334 Nazr Vekili Nmna

196

EK 18. Ermenilerin Eski Yerlerine Dnmeleri Esnasnda Dikkat Edilecek Hususlar. B.O.A.DH. FR. 93/57.

197

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyet-i Ummiye Mdriyeti ube: 2 Umm: Huss:

ifre Pek Aceledir. Umm, Be yz elli sekiz-

Edirne, Erzurum, Adana, Ankara, Aydn, Bitlis, Haleb, Hdvendigr, Diyrbekir, Sivs, Trabzon, Kastamonu, Konya, Mamret'l-aziz, Musul, Van vilyetine Urfa, zmit, Bolu, Canik, atalca, Zor, Karesi, Kuds-i erf, Kala-i Sultniye, Mente e, Teke, Kayseri, Karahisr- Shib, Eski ehir, il, Ktahya, Mara , Ni de, Erzincan mutasarrfl na
1- Yerlerine avdet edecek Ermenilerin seyhat veskas istihsline mecbr tutulmas ve mezkr veskalarn da bir takm mumelt netcesinde verilmekde olmas yznden ahlnin hayl m kilta dr oldu u anla lm dr. Bunlar taraf- hkmetden gnderilmekde olduklar cihetle veska istihsline hcet olmad ndan trene irkblarnda bir liste tanzmiyle seyyra tevdi ile iktif olunmas. 2- Seyhat veskas its akbinde hkmet-i mahalliyece Ermenilerin yedindeki ekmek veskalarnn istirdd edilmekde oldu u ve halbuki tren bulunamamak yznden bunlarn gnlerce ekmeksiz kald bildirildi inden bunlara orada ve yolda kifyet edecek mikdrda ekmek its ve gzerghda da itm edilmeleri. 3- Seyhat edecek Ermenilere haftada iki defa tren tahssi iin Harbiye Nezreti' nden hat komiserliklerine emir verildi inden vilyt ve elviye ve kazlarca da bu tebl tdan istifde edilerek sevkiytn azam dereceye ibl olunmas. 4- Ermenilerin yol masraflar Harbiye tahsstndan temn ve taahhd edilmi oldu undan masrif-i seferiyyelerinin tahsst- mezkreden tesviyesi. 5- Cebir ve tazyk ve havf ile ihtid edenler hakkndaki tebl t- sbka mcebince kendilerinin serbest braklmas hakkndaki ahkmn keml-i ehemmiyetle tatbki ve peyderpey buraya da malmt its. 6- Ermenilerin esn-y seyhatlerinde hibir gn taarruz ve tecvze marz kalmamalarnn temni ve syi ve inzibt- mahallnin muhfazas husslarna son derece itin edilmesi. Husst- muharrere hakkndaki tebl t- addeye ra men ikytn tevlsi vazfeye kar lkaydne hareket edilmekde oldu unu gstermekde oldu undan bad-ezn bu bbda vuka gelecek ikytdan dolay Memrn-i mlkiyenin ahsen mesliyetleri muhakkak bulundu u tammen ve keml-i ehemmiyetle tebl olunur. 5 Te rn-i Evvel [1]334 Nzr Nmna mz (Bu fkra Konya Vilyeti'ne ilveten yazlacakdr.) fs. 7- Ermeni cematine hemen kilise tedriki iin hkmetce muvenet-i messire

198

EK 19. Ermeni Yetimlerinin Ermeni Cemaatlarna Teslimi. B.O.A.DH. FR. 95/163.

199

Bb- Al Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyeti ube: 2 Umm Huss Edirne Erzurum Adana Ankara Aydn Bitlis Hdvendigr Diyrbekir Sivas Trabzon Kastamonu Konya Mamret' l-azz Musul Van Vilyeti' ne " " " " " " " " " " " " " " Urfa zmit Bolu Canik atalca Karesi Kala-i Sultniyye Mente e Teke Kayseri Karahisr- Shib Eski ehir el Ktahya Mara Ni de Erzincan ( ifre) Mutasarrfl ' na " " " " " " " " " " " " " " " "

Umm yirmi yedi 21 Te rn-i Evvel sene [13]34 ve 5 Te rn-i Sn sene [13]34 trhli telgrafnmelerde de i r olundu u zere Ermeni eytmnn Ermeni cemati te klt olan yerlerde onlara teslmi, olmayan yerlerde Hkmete taht- emniyyete alnarak malmt its tammen tebl olunur. F 18 Knn- Sn sene [13]35 Dhiliye Nzr Vekli Ahmed zzet

200

EK 20. Sivastan Cizreye Sevk Edilen ve Sevke Hazr Ermenilerin Miktar. B.O.A.DH.EUM.2. b. 68/84.

201

Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi C. 3 Eyll sene [1]331. 1- Merkez ve mlhaktdan imdiye kadar Cizre' yz otuz alt bin seksen drt ye nfs Ermeni sevkedilmi tir. 2- El-yevm der-dest-i sevk alt bin elli be nfs mevcddur. 3- Yollarda krk nfs Ermeni vardr ve cihet-i azmetleri Malatya tarkiyle Cizre' efendim. dir F 15 Eyll sene [1]331 Vl Muammer Mahreci Sivas

202

EK 21. Sivastan Zor ve Ba data Olan Mesafenin Bildirilmesi. B.O.A.DH.EUM. MH. 86/97.

203

Bb- Al Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyeti Muhasebe ubesi 1325 Erkn Harbye- Umumye Ryseti Celilesine Ekser turuk itibaryle Sivasdan Zora ve kezalik Sivasdan Ba dada kadar olan mesafenin zeylen beyan buyurulmas arz olunur. Ol bbda emr-u ferman hazreti men lehul emrindir. Emniyet-i umumiye mdryet Muhasebe mdr 9 Muharrem 330 Harita ubesne Saat Sivasdan Deyr-i Zora Sivasdan Ba dada 176 276

Sual edilen mevki muhtelife beynndeki mesftn Balaya kayd ve terkm klnm olmakla i bu mezkure Dahiliye Nezreti emniyet-i umumye mdriyetine iade klnd Erkn- Harbye-i Umumye Harita ubesi 9 Haziran 330

204

EK 22. Son Dnem Ermeni Nfusuyla lgili Batl Kaynaklarda Verilen statistiki Bilgileri eren Belge. B.O.A.HR.SYS. 2876-3.

205

206

207

208

209

210

211

212

213

214

215

216

217

218

219

220

221

222

223

224

225

226

227

Ambassede Imperiale Ottomane a Berlin S. E Hlid Bey a S. E Nesimi Bey le 30 December 1917 N gal 10 Telgraf-nme Sreti Nfs dresi' resm istatisti ine nazaran [1]330 senesinde Ermeni nfsu bir nin milyon yirmi bin sekiz yz seksen bire bli malmt ber-vech-i tdir. Basmacyan tarafndan 1917 de aleyhimize yazlan Historia Modernes des Armeniens nm eserde Trkiye nfsuna dir esst- fenniyyeye terfkan tanzm edilmi istatistik bulunmad ndan Hkmet-i Osmniyye' Patrik-hne' ve 1893 nin nin ve 1897 trhli Fransz Livre Jeune' muhtelif tablolarnda mnderic malmt mezc nn ve mukyese ederek mikdr- nfs hakknda mukrin- shhat denilebilecek malmt deki ber-vech-i t tabloyu istihsl etti ini beyn ve en sahh olmak zre Livre Jeun ' dercediyor. Nfs umru 14 milyon sekiz yz elli alt bin yz on sekiz, bundan on bir milyon sekiz yz bin drt yz seksen be Mslmn ve iki milyon yedi yz altm bin sekiz yz altm drt Hristiyan, bu Hristiyan nfsun bir milyon drt yz yetmi bin on biri Ermeni' Yz yirmi bin dokuz yz krk yedi Msevi, yz yetmi bin sekiz yz dir. yirmi iki ecneb vesiredir. Revue Politique Uitiruatipole, No= 26 Mars, Avril 1917 rislede 1897 Livre Jaune' nindeki malmttan istinbt sretiyle Vilyet-i Sitte' deki Ermeni nfsun nisbeti ber-vech-i t gsterilmektedir ve bu malmtn Patrik-hne tarafndan verilmi olub Hkmet-i Osmniyyece sahh addedilmedi ilve olunmaktadr: Sivas yzde on yedi, Erzurum yzde otuz, Bitlis yzde otuz , Harput yzde on iki, Diyrbekir yzde on yedi, Van yzde on dokuz, Krt ve Ermeni nfsun ayn kesfette bulundu u Van ve Bitlis vilyetlerindeki nfsun nisbeti yledir. Van: Yzde krkalt Krt, yzde yirmi yedi buuk Ermeni, yzde on alt Nastri, yzde on buuk muhteliftir. Bitlis: Yzde elli alt eyrek Krt, yzde otuz yedi eyrek Ermeni, olmaktadr. Muhtelif srda bulunan

228

yzde be

buuk muhteliftir. Franszca Byk Ansiklopedi sahfe 1012 resm

istatistiklere nazaran btn Rusya' yedi yz yetmi be bin Ermeni mevcd olub da bunlarn da onda dokuzundan fazlas yani yedi yz yirmi bin kadar m ver-y Kafkas' ve Rus Ermenistan' da dadr. Ravinstein Dolarie: Trkiye Ermenistan' daki da Ermenilerinin adedi yedi yz altm bin kadar tahmn ediyor. ran' yz elli bin Ermeni mevcd oldu unu tastr ediyordu. Muhtelif vesika nazaran bundan bir o kadar da Asya-y Su r' mevcd olacaktr. S. Reclus ' gre iki yz bini stanbul' olmak zre da e da Avrupa-y Osmn' Ermenilerin adedi iki yz elli bine bli oluyor. Ve' deki l-hsl be bin Ermeni Afrika' yirmi bini Hindistan' on alt bini Avusturya' ve on be bin da da da otuz bin Ermeni Tunus vesir mahallerde bulunuyor. Bu teferrutn mecmu takrben: ki milyon yz elli bin eder ki bu rakamlarn istatistiklerine kaydedemeyece i miktr ile nihyet krre-i arz zerinde milyon Ermeni vardr denilebiliyor. ngilizce Anciclopedia Britanica 1912 do ru istatistikler elde etmek mmkin de ildir. Maamfh Trkiye idresinde bulunan dokuz vilyetde dokuz yz yirmi be bin Gregoryan Katolik ve Protestan olmak zre Ermeni, alt yz krk be bin ve diger milel-i Hristiyaniyye yz bin Msevi ve Kpt ile drt milyon drt yz altm bin slm bulundu u tahmn edilmektedir. En taraf-grne tahmnlere gre bile Ermeniler yz elli dokuz kazadan yedisi Van ve ikisi Mu civrnda olmak zre ancak dokuz kaza ve nevhde ekseriyete mliktirler. Rus Ermenistan' dokuz yz altm bin ve ran Ermenistan' yz otuz nda nda bin Ermeni vardr. Kafkas Co rafya Cemiyyeti iin Zelenyi tarafndan yaplan tahmn ber-vech-i tdir: Sekiz yz doksan alt Tiflis cilt 18 Zapistki Erzurum, Van, Bitlis. Harput, Diyrbekir, Sivas, Haleb, Adana, Trabzon vilyetlerinin nfsu alt milyondur. Bu nfs miynnda Ermeniler dokuz yz on bin sekiz yz yetmi be , yahut yzde on be ve diger milel-i Hristiyaniyye alt yz otuz iki bin sekiz yz yetmi be yahut yzde onbir, Mslimler drt milyon drt yz elli bin iki yz elli yahut yahut yzde yetmi drttrler. Ermenilerin en mhim bir ksmn hv ilk be vilyetteki nfsun mevcdu iki milyon alt yz krk iki bin olub Ermeniler alt yz otuz bin iki yz elli yahut yzde yirmi drt diger milel-i Hristiyaniyye yz yetmi dokuz bin sekiz yz yetmi be yahut yzde yedi Mslmanlar bir milyon sekiz yz yirmi sekiz bin sekiz yz yetmi be yahut yzde altm dokuzdurlar. Yedi Ermeni kazasndaki mevcd nfsun mikdr iki yz seksen iki bin yz yetmi be olub Ermeniler yz seksen drt bin sekiz yz

229

yetmi be yahut yzde altm be , Hristiyanlar bin yahut yzde , Mslmanlar doksan alt bin be yz yahut yzde otuz drttrler. Btn dnyadaki Ermenilerin mikdr iki milyon dokuz yz bin olub tahmnen bir milyon be yz bin kadar Trkiye' dedir. Garho Sl-nmesi 1912: Ermeni ve Krtler ile meskn vilytn mecm- sekenesi iki milyon drt yz yetmi bin dokuz yz nfstan ibret oldu u gsterilmektedir ki bu mikdrdan iki milyona karb mikdrn Krtler te kl eder. stanbul Rus Sefret-hnesi Ate e Militerli i' bulunarak Trkiye ahvline ve bi nde tahssin mesil-i arkiyyeye vukfu ile me hr olan Mraly Tefschkoff'a nazaran Ermeni nfsu tekml-i krre-i arzda tahmnen milyona karb, bundan Trkiye' bir de milyon yz, bin Rusya' bir milyon iki yz bin, ran' elli bin. 1912 de Ermeni da da Patrik-hnesi tarafndan tertb olunan istatistikde Erzurum, Van, Bitlis vilytndaki Ermeni nfsu be yz seksen bin gsterilmektedir. statistikin mrettibi Patrik-hne t-tab bu nfs fazla ve mbla al gsterilmi tir. 1897 senesi Fransa oldu undan bi' Hkmeti tarafndan ne rolunan Sar Kitab' umm Memlik-i Osmniyye' da de Ermenilerin mikdr bir milyon drt yz yetmi be bin gsterilmektedir. Hall imz

230

EK 23. Sivas Vilyeti Haritas

231