SELUK N VERS TES SOSYAL B LMLER ENST TS TAR H ANAB L M DALI YAKINA TAR H B L M DALI

1839-1841 YILLARINDA S VASTA A LE HAYATI

YKSEK L SANS TEZ

DANIMAN YRD. DO. DR. HSEY N MUMAL

HAZIRLAYAN 054202041002 ZEHRA H ZMETL

KONYA 2008

 NDEK LER NDEK LER.....I NSZ....IV KISALTMALARVI TABLOLAR L STES ....VII G R ......1 A. Aratrmann Amac, nemi ve Snrlar...1 B. Aratrmann Muhtevas ve Metodu..2 C. eriye Sicilleri nin Aratrmamz Asndan nemi.......3 B R NC BLM 1839 - 1841 YILLARINDA S VAS'IN SOSYAL VE EKONOM K DURUMU I. OSMANLI DEVLET N N NDE BULUNDUU DURUM6 II. S VASIN SOSYAL VE EKONOM K DURUMU.15 A. Yeryz ekilleri 15 B. Tarihi16 C. Ynetimi...23 D. Ekonomisi.27 E. Eitimi...30

II. BLM S VASTA F Z K VE DEMOGRAF K YAPI I. S VAS MAHALLELER ..34 II. S VAS EVLER ...39 III. S VASIN DEMOGRAF K YAPISI..46 A. Mslman Nfusu 47 B. Gayr-i Mslim Nfusu51 III. BLM S VASTA A LE OLUUMU I. A LE VE OLUUMU55 A. Nian.57 B. Evlenme.....59 II. EVL L KTE MEH R.62 III. KADINLARIN A LE NDEK YER 66 IV. OK EL L K DURUMU...710 V. OCUKLAR VE OCUK SAYISI...77 VI. A LE FERTLER N N KULLANDII S MLER VE UNVANLAR .80 VII. KLE VE CAR YELER.85

II

IV. BLM A LEN N EKONOM K DURUMU VE SAH P OLDUU EYALAR I. A LEN N EKONOM K DURUMU889 II. A LEN N SAH P OLDUU EYALAR.93 A. Ev Eyalar...93 B. Tarm Aletleri ve Silahlar.......1000 C. Gayr-i Menkuller........1022 D. Giyim Kuam ve Ziynet Eyalar....10303 1. Kullanlan Kumalar...10303 2. Giyim Kuam.10404 3. Ziynet Eyalar10606 V. BLM A LEN N DAILMASI I. BOANMA.108 II. VAS VE VESAYET KURUMU...110 III. A LEDE LMLER.....112 IV. M RAS PAYLAIMI...114 V. BOR VE ALACAKLAR..116 SONU........119 B BL YOGRAFYA.........124 EKLER ....137

III

NSZ

1839-1841 yllarnda Sivasta aile hayat konulu aratrmada Sivasta aile yaps, belirtilen tarihler kapsamnda aydnlatlmaya allmtr. Konunun seiminde bahsedilen yl aralnn tercih edilmesinde, Tanzimatn henz ilan edildii yllar olmas etkili olmutur. Aratrmamza kaynak olarak Sivas eriye sicillerinden 20 numaral defterden yararlanlmtr. Bu defter ierisinde bulunan tereke kaytlar Sivasta aile yapsn ortaya koyacak veriler sunmaktadr. Ayn zamanda tereke kaytlarndan baka aratrma konumuzla ilgili yaplm olan bilimsel aratrmalardan da yararlanlmtr. 1839-1841 yllarnda Sivasta aile yaps ele alnrken ilk olarak bu yllarda Osmanl ve Sivasn iinde bulunduu sosyal ve ekonomik durum ortaya konulmutur. Aratrmann I. Blmn oluturan bu blmde, belirtilen yl aralnda Sivasn tarihi, ynetimi, ekonomisi ve eitimi ele alnmtr. II. Blmde Sivasn fizik ve demografik yaps ele alnarak ilk olarak, Sivasta dnemin mahalle ve evleri hakknda aklamalara yer verilmitir. Ardndan ehrin demografik yaps irdelenerek dnemin Mslman ve gayr-i Mslim nfusu hakknda edinilen bilgiler ve verilen tablolarla eitli yorumlamalara gidilmitir. Ailenin oluumunun akland III. Blmde ise Sivasta nian, evlenme ve mihir konularna yer verilmi, ok elilik durumunun ocuk says ile ilikisi ve ailede ocuklarn durumu ortaya konulmaya allmtr. Yine ayn blmde aile fertlerinin kulland isimler ve unvanlar belirtilerek ailenin yesi olarak

IV

deerlendirilen kle ve cariyeler, ailedeki konumlar ve Sivasta cariye sahibi olan kimselerin maddi durumlar gz nnde tutularak deerlendirilmitir. Ailenin ekonomik durumunun ele alnd IV. Blmde Sivasta Mslman ve gayr-i Mslimlerin maddi durumlar ayr ayr ele alnarak tereke kaytlarndan seilen rneklerle aydnlatlmaya allmtr. Fotoraf rnekleriyle zenginletirilen bu blmde terekelerde karlalan ev eyalar, tarm aletleri, silahlar, kiilerin sahip olduu gayr-i menkuller ele alnm ailenin giyim kuam ve ziynet eyalarna yer verilmitir. Son blmde ise ailenin dalmas ele alnarak boanma, lm, miras paylam ve vasilik kurumu aklanmaya allm, bor ve alacak meselelerine yer verilmi, nihayet bor al veriinin sosyal dayanma ya da ticar boyutu belirlenmeye allmtr. Aratrmada yardmn ve desteini benden esirgemeyen danmanm Yrd. Do. Dr. Hseyin Mumala teekkr bir bor bilirim.

Zehra Hizmetli

KISALTMALAR SS Haz. Bkz. M.S. M. H. Nr. ev. (ed) S. s. vs. Yay. Sivas eriye Sicilleri Hazrlayan Baknz Milattan Sonra Milad Hicr Numara eviren Editr Say Sayfa ve saire Yaymlayan

VI

TABLOLAR L STES
Tablo 1: 20 Numaral Sivas eriye Sicilinde Rastlanlan Mahalle Adlar........37 Tablo 2: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Ev Fiyatlar...43 Tablo 3: 1839-1841 yllarnda Yksek Fiyatl Evler ve Sahipleri..................................... 45 Tablo 4: Seyyahlara Gre Sivas Nfusu .......................................................................... 48 Tablo 5: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Cinsiyetlerine Gre Tereke Sahipleri ................. 50 Tablo 6: 1831 Nfus Saymnda Gayr-i Mslimlerin Youn Bulunduu Mahalleler........ 53 Tablo 7: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Tereke Sahiplerinin Cinsiyetlerine ve Sosyal Durumlarna Gre Snflandrlmas ................................................................................ 61 Tablo 8: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Mihir Dalm .................................................. 64 Tablo 9: 1839-1841 Yllarnda Sivasta En Yksek Mihir Sahipleri ................................ 65 Tablo 10: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Kadn Tereke Sahiplerinin Medeni Durumlar ....................................................................................................................... 68 Tablo 11: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Terekesine Gre Zengin Kadnlar .................... 69 Tablo 12: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Tereke Kaytlarna Gre ok Elilerin ocuk Saylar ................................................................................................................ 74 Tablo 13: 1839-1841 Yllarnda Sivasta ok Eli Evlilerin Sosyal Statleri................... 75 Tablo 14: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Mslman Ailelerin Sahip Olduklar ocuklarn Say ve Cinsiyetleri....................................................................................... 78 Tablo 15: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Gayr- Mslim Ailelerin Sahip Olduklar ocuklarn Says ve Cinsiyeti ........................................................................................ 79

VII

Tablo 16: 1839-1841 Yllarnda Sivas Terekelerine Gre Miraslar ............................... 81 Tablo 17: 18391841 Yllarnda Sivasta Mslman Terekelerde Sk Karlalan simler ............................................................................................................................ 83 Tablo 18: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Terekelerde Geen Unvanlar ........................... 84 Tablo 19: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Mslmanlarn Gelir Durumu.......................... 89 Tablo 20: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Gayr- Mslimlerin Gelir Durumu ................... 90 Tablo 21: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Mal Varl En ok Olan Mslman Terekeleri ....................................................................................................................... 91

VIII

GR A. Aratrmann Amac, nemi Ve Snrlar Aratrmamz, yalnzca bulunduu blgenin tarihini yanstmakla kalmayp, o dnem Osmanl Devletinin iinde bulunduu durumu aydnlatmas bakmndan byk nem tayan eriye sicillerinden, 20 Numaral Sivas eriye Sicilinin

deerlendirilmesinden ibarettir. Bylece ad geen sicilin deerlendirilmesi neticesinde 18391841 yllarnda Sivas ta aile yaps ele alnacak ve Sivasn bu dnemi Aile merkezinde aydnlatlmaya allacaktr. Bu vesile ile nemli bir Anadolu ehri olan Sivasta, oluumu, dalmas ve kadnlarn aile iindeki yeri gibi zellikler asndan ailenin niteliini, ok elilik durumu ve ocuk saylar asndan da niceliini, yani Aile yapsn ortaya koyarak, Osmanl ailesi hakknda yaplan aklamalara ve tespitlere katk salanm olacaktr. Bu almada, yukarda ifade edildii gibi H. 12551257, M. 18391841 yllarn kapsayan 20 Numaral Sivas eriye Sicilinden yararlanlmtr. zellikle konumuzla yakndan ilgili olduundan defter ierisinde bulunan ok sayda tereke kaytlar kullanlarak, Sivasta dnemin aile hayat ve gnlk yaam belirlenmeye allmtr. Aratrmamzn iinde bulunduu zaman dilimi Tanzimatn ilk yln kapsamaktadr. Bu nedenle aratrmamz henz, Sivas aile hayatnda Tanzimatn etkilerinin pek hissedilmedii bir dnemde yaanan gelimelerin, ehir hayatna ne kadar yansdn gstermesi asndan da nem tamaktadr.

B. Aratrmann Muhtevas Ve Metodu Aratrmamza 18391841 yllarnda Osmanlnn ve Sivasn sosyal ve ekonomik durumu ile balanmtr. Daha sonra Sivasn tarihesi, demografik yaps, ynetimi, mahalle ve evleri hakknda verilen bilgilerle Sivas ehri tantlrken, sz konusu dnem ierisinde Sivasta aile kurumunda evlenme, ok elilik, ocuk says gibi konulara yer verilerek Sivasta aile oluumu ortaya konulmaya allmtr. Bununla birlikte boanma ve miras paylam gibi konularla da ailenin dalmas ele alnmtr. Bu erevede Osmanl toplumunun genelinde olduu gibi temel yaps aile olarak bilinen Sivas toplumunun yaad mekn da aratrlarak, barnma ihtiyacnn nasl karland belirlenmeye allmtr. Ayrca sahip olunan eyalarn eitlilii ve says, ailenin zenginliini ortaya koyduu kadar sosyal ve kltrel durumunu yansttndan, konu bu ynyle de aratrmamz ierisinde yer almtr. Buraya kadar, aratrmamzn amac hakknda bilgi verilmiti. Bundan sonra, bu aratrmann hazrlanmas safhasnda kullanlan metotlara deinilebilir. ncelikle, 20 numaral Sivas eriye sicili gzden geirilerek iinde bulunan tereke kaytlar gnmz Trkesine transkript edilmitir. Bu defterde toplam 123 adet tereke kaydna rastlanlmtr. Tereke kaytlar transkript edildikten sonra, ayr ayr filenerek konularna gre tasnif edilmitir. Bylece, tereke sahiplerinin ka eli olduklar, ocuk saylar, hangi mahallede oturduklar, tereke miktarlar, mal varlklar, borlar, alacaklar ve bu konudaki muhataplar gibi zelliklerinin de tespit edilmesi mmkn olmutur. Bu verilerin yardmyla da eitli grafikler oluturulmu, bylece, sz konusu verilerin mukayese edilebilmesine imkn verilmitir.

C. eriye Sicilleri nin Aratrmamz Asndan nemi eriye sicilleri Osmanl Devletinde eitli mahkeme tutanaklarnn ve merkez hkmetle karlkl olarak gerekletirilen yazma suretlerinin kadlar tarafndan kaydedildii defterlerdir. eriye sicilleri, eri mahkemelerde yarg grevini yerine getiren kadlar tarafndan tutulur. Kadlar, insanlar arasnda meydana gelen anlamazlklar eri hkmlere gre karara balamak iin sultanlar veya onlarn yetkili kld ahslar tarafndan grevlendirilen, kendilerine hkim veya hkim--er de denilen kimselerdir1. eri, hukuk ve idar ynden nemli vazifeleri olan kadlar, bu geni vazifeleri nedeniyle, kendilerine gelen hkm ve fermanlarla bunlara verilen cevaplar, ayrca grdkleri eitli davalara ilikin vermi olduklar hkmleri kaydetmek iin sicilleri tutmulardr2. Bu defterlere eri mahkemeler tarafndan verilen her eit ilm, hccet ve eri evrak asllarna uygun olarak kaydedilmektedir3. eriye Sicillerine kaydedilen her trl belge belli bir usule gre dzenlenmitir. Sakk- eri usul denilen bu usulle eriye sicilinin belli standartlarda tutulmas salanarak bu kaytlarn tanzimi meselesi dzenli ve salam bir kaideye oturtulmutur4. Kadlar baz hukuk meseleleri bu kaytlara bavurarak zdklerinden sicil defterlerinin korunmasna5 ve dzenli bir ekilde tutulmasna byk zen gstermilerdir.
1

Ahmet Akgndz, slam Hukukunun Osmanl Devletinde Tatbiki: eriye Mahkemeleri ve eriye Sicilleri, smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara 1988, s. 109. Akgndz, eriye Mahkemeleri, s. 57. Akgndz, eriye Mahkemeleri, s. 58. M. Akif Aydn, Osmanlda Hukuk, Osmanl Devleti ve Medeniyet Tarihi, stanbul 1994, s. 418.

Trkler, Ankara 2002, X, s. 54.

2 3 4 5

eriye sicilleri memleketin ok eitli maddi ve kltrel konular zerinde yaplan mahalli aratrmalarn birinci derecede kaynaklardr6. Bu kaynaklar toplum hayatnn durumunu ve bunun karsnda devletin tavr ve adl gidiatnn ne durumda olduunu grmek bakmndan byk nem tamaktadr7. eriye sicilleri Trk tarihi iin nemli olduu kadar Osmanl mparatorluuna bal olan milletler iin de ok deerli ariv malzemelerindendir8. Bugne kadar yazlm olan Osmanl tarihlerinde grlen yanllklarn dzeltilmesi, Osmanl tarihi ve tekilat hakknda daha doru ve eksiksiz aratrmalar yaplabilmesinde eriye sicillerinden de faydalanmak mmkndr9. Osmanl sosyal hayatnn temel kaynaklarndan biri olan eriye sicillerinin, ait olduu dnemde yaanan hayatn btn ynlerini gstermesi asndan nemi byktr10. Dolaysyla bu kaytlardan eski Trk aile yaps, nianlanma, evlenme gibi messeselerin nasl iledii, kadn ve erkein kullanabildii boanma hakknn ne ekilde kullanld gibi konularda nemli bilgilere ulalabilir11. Osmanl Devletinin ekonomik, sosyal ve ehircilik tarihi konusundaki aratrmalar iin vazgeilmez kaynaklardan biri olan eriye sicillerinde, mahkeme kararlar, zabtlar, hccetler, bor senetleri, emir suretleri, avarz kaytlar, mlk
6

Feyyaz Grkan, eriye Mahkemeleri Sicilleri zerinde Bir Aratrma IX. Trk Tarih Kongresi, Ankara Feridun M. Emecan, Osmanllarda Devlet, Toplum ve Mahkeme 18. Yzyl Kad Sicilleri Inda Eypte Komisyon, eriye Sicilleri, stanbul 1988, s. 12; Grkan, eriye Mahkemeleri, s. 765. Grkan, eriye Mahkemeleri, s. 767. Muhiddin Tu- Adnan Grbz- mer Demirel, Osmanl Ailesi le lgili eriye Sicillerinden Seilen rnek Komisyon, eriye Sicilleri, s. 13.

1988, s. 765.
7

Sosyal Yaam, stanbul 1998, s. 79.

8 9

10

Belgeler, Sosyo- Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara 1992, s. 849.
11

satlar ve narh fiyatlar gibi belgelerin yannda, dank olarak tereke kaytlar da bulunmaktadr12. Terekeler, Osmanl ekonomik ve sosyal aratrmalarnda mhim

kaynaklardandr. Bu kaytlar, len kimselerin braktklar mallarn tespit edilip, bu mallarn eriat esasna gre blnmesini gsteren belgelerdir13. Vefat eden kimselerden miras kalan mallar, kadnn bu ilerle grevli memuru kassamn14 nnde saylr ve bunlar yetkili bilirkiiler araclyla kymetleri belirlenerek detayl muhallefat listeleri dzenlenirdi15. Tereke kaytlarnda Osmanl aile yaps ve ailenin eitli ynlerine k tutan pek ok bilgiye ulamak mmkndr. lenlerin sosyal meneleri, medeni halleri, aile yaplar, mahalleleri, her trl giyim ve ev eyas, mutfak takmlar, tarla malzemeleri gibi bilgileri sralayan tereke kaytlar hem itima hem de iktisad hayat iin zengin malzemeler tar. Bununla birlikte bu belgelerde, vefat eden kiinin borlar ve alacaklar da yer alr. Bu ynleriyle de tereke kaytlar pek ok konuda fikir sahibi olmamza yarayan veriler sunmaktadr. Bu nedenle de konumuz asndan ayr bir neme sahiptir.

12

Alpay Bizbirlik, Tereke Defterleri ve Edirne Tereke Defterleri zerini Bir Deneme, Trkler, X, Ankara Serap Ylmaz, ranl Ermeni Bir Tccarn Terekesi ve Ticari Etkinlii zerine Dnceler, Tarih Kassam, szlkte taksim eden, bltren anlamna gelirken Osmanl uygulamasnda, miras davalarnda bizzat

2002, s. 731.
13

ncelemeleri Dergisi, S. VII, zmir 1992, s. 191.

14

dava mahalline giderek, gerekli tahkikat yapp, ihtilaf hakknda bir neticeye vardktan sonra, davay hkme balayan ve terekeyi varisler arasnda taksim eden eri memuru ifade etmektedir. Bkz. Sait ztrk, kassam, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, XXIV, stanbul 2001, s. 579.
15

Bayram rekli- Alpay Bizbirlik, Karaman Valisi elik Mehmet Paann Terekesi Trkiyat Aratrmalar

Dergisi, S. 1, Konya 1994, s. 177.

I. BLM 18391841 YILLARINDA S VASIN SOSYAL VE EKONOM K DURUMU I. OSMANLI DEVLET N N NDE BULUNDUU DURUM Osmanl Devleti, XVIII. yzyla gelinceye kadar, yapt fetihlerden krl karken bu yzyldan sonra, arka arkaya yenilgiler almaya balam, devletin merkeziyeti yapsnda farkllklar olumutu. Osmanlnn karsndaki bat, eskisi gibi deildi. Osmanllara nazaran deniz ticareti ve teknoloji asndan belirli bir stnlk kazanmt. Artk Osmanl Devletinin hasmlar da kuvvetliydi. Ayn zamanda bu hasmlar karlar rttnde birlikte hareket edebiliyorlard16. Tmar sisteminin yerini iltizam usulne brakmas, eyaletlerde merkez otoriteyi sarsacak sebepler douruyordu. XIX. yzylda devletin en nemli sorunlarndan birisi de kukusuz bamszlk hareketleriydi. Devletten ilk kopmalar bu yzylda balad ve devam etti. Bu dnemde ordunun durumu da yeterli deildi. Yenierilerin says sava artlarnn deimesinden dolay artrlm, bu art beraberinde sosyal, siyasal ve ekonomik baz sorunlar getirmiti17. Bu dnemde Osmanl Devletinde retim ve tketim esnaf loncalarnn denetimindeyken i ve d ticaret devletin denetiminde ve gzetiminde belirli kurallara gre yaplyordu18. Ancak ticar ayrcalklar ve geniletilen kapitlasyonlarn da

16

Bu konuda bilgi iin baknz. Cemal Kafadar, Osmanl Tarihinde Gerileme Meselesi, Osmanl Geriledi mi?, Oral Sander, Ankann Ykselii ve D, Ankara 1987, s. 106. Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara 1991, s. 6.

stanbul 2006.
17 18

etkisiyle Osmanl endstrisini gelitirme abalar sonusuz kalyordu. Osmanl Devleti XIX. yzylda toprak ve nfus bakmndan dnyann en byk devletlerinden birisiydi. Yzyla gelininceye kadar byk badireler atlatm, haliyle ypranmt. Dnya, ekonomik, siyas, asker pek ok alanda deiim geirmi, bu alanlarda ve zellikle sava tekniklerinde gittike ilerleyen lkelerle komu olunmutu. Bu nedenle Osmanl Devleti, gerek teknolojik gelimeleri gerekse deien dnya dzenini yakalama abas ierisine daha XIX. yzyl ncesinde girmiti19. XVIII. yzyln sonlarnda dnya politika ve dengelerinde nemli bir takm deimeler yaand. Ruslarn, Balkanlar ve Akdeniz Blgesinde yaylma politikasn gtmeleri, 1774te Ruslarla yaplan Kk Kaynarca Anlamas ile sonuland. Nitekim bu antlama ile Ruslar, Karadeniz ve boazlar kullanarak, Akdeniz Blgesinde yaylma politikasn harekete geirmeye balamlardr. Zira Rusya, bu antlamayla Osmanl Devletinde serbest ticaret yapma hakkn elde ediyordu. stelik Rusya, bu hakk sadece kendisi iin deil Rus bayra altnda olmak kaydyla istedii yabanclar iin de elde etmiti20. Kk Kaynarca Antlamas, Rusyaya Hristiyan tebas zerinde himaye hakk tanmt. Rusya, bu hakk kullanarak srekli Osmanl Devletinin i ilerine mdahale etme frsatn da yakalamtr21. Bu antlamann Rus arna padiah unvann vermesi ve Rusyaya diledii yerde konsolosluk aabilme hakknn tannmas, Rusyann Osmanl Devleti zerinde bask kurma abasnda etkili

19

Osmanl sanayi geliimi hakkna bilgi iin baknz. Edward C. Clark, Osmanl Sanayi Devrimi Ali hsan Ba, ngilterenin Osmanl mparatorluunun Toprak Btnl Politikas ve Trk

Tanzimat,Ankara 2006, s. 499-512.

20

Diplomasisinin aresizlii, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ankara 1999, s. 45.
21

Sleyman Kocaba, Trkiye ve ngiltere, stanbul 1985, s. 53.

olmutur22. Bu antlamann ac sonularndan biri de Krmn ilhak edilmesidir. Rusya Krmn ilhakyla Karadenize tam anlamyla km, byk lde genileme politikasn gerekletirmitir23. XVIII. yzyln sonlarnda meydana gelen Fransz htilali, devletler zerinde nemli etkiler yaratm, dnya dengelerini deitirmitir. Balangta ihtilalin Osmanl toplumuna dorudan bir etkisinin olmayaca, bu hareketlerin, Fransann bir i sorunu, hatta Osmanl topraklarna giremeyecek bir Hristiyan sorunu olarak dnlmtr24. Osmanl Devleti eitli uluslardan oluuyordu. Ancak Fransz ihtilalin yaym olduu milliyetilik akm, Osmanl Devletinin millet sistemiyle badamyordu25. Bu nedenle Osmanl Devleti Avusturya ve Rusya ile sava halinde olunmasnn da etkisiyle, ihtilale ilgisiz kalmsa da26 ihtilal sonucunda Avrupada yaylan ulusuluk, hrriyet, eitlik, prensipleri, XIX. yzyln balarndan itibaren Osmanl

mparatorluunu da etkilemeye balad. Nitekim 4 ubat 1804te Srp syan ve 12 ubat 1821de Morada Yunan syan, bu fikirlerin etkisiyle ayrlk dncelerle karlan isyanlard27. htilalin zararl etkilerinden korunmak iin, uluslar aras zeminde savunma durumuna geen Osmanl Devleti, XVIII. yzyln sonlarndan balamak zere XIX. yzyl boyunca kendi kuvvetine dayanan bir siyasetten uzaklaarak, devletlerin
22 23 24 25 26 27

Ali hsan Ba, Osmanl Ticaretinde Gayri Mslimler, Ankara 1998, s. 15. Ba, Trk Diplomasisinin aresizlii, s. 45. Sander, Ankann Ykselii ve D, s. 110. Glnihal Bozkurt, Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu 18391914, Ankara 1996. s. 40. smail Soysal, Fransz Diplomasisi Mnasebetleri (17891802), Ankara1999, s. 101. Hseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri, I, Ankara 1985, s. 64.

menfaat atmalarndan istifade etme temeline dayanan, bir denge politikas izlemitir28. Bu politikay izlemekteki ama ise Avrupann byk devletleri arasnda kar atmalarndan yararlanarak, devletin siyasal bamszln ve toprak btnln srdrmektir. III. Selim padiah olduktan sonra (6 Nisan 1789) Avusturya ve Rusya ile devam eden savalara, Avusturya ile yaplan Zitovi (1791) ve Rusya ile yaplan Ya (1792) Antlamalaryla son verilmitir29. Bu dnemde devletin askeri bakmdan zayflamas, toprak btnlnn ve bamszlnn korunmasnda diplomasiyi n plana karmtr. Diplomasinin gereklemesi iinse buna uygun kurumlar gelitirmenin ve bu konuda uzman kiiler yetitirmenin nemli olduu anlalmtr.30 III. Selim, devletin iine dt durumdan kurtarlabileceine inanyordu. Bu nedenle slahat giriimlerinde bulundu. Bu dnemde yaplan Meclis-i Meveret adl toplantlarda devlet adamlar, devletin gidiat hakknda neler yaplabileceini dile getirmilerdir. Bu gr ve dnceler rapor halinde hazrlanarak Islahat Layihalar adyla padiaha sunulmutur. Bu raporlar dorultusunda ve III. Selim in nderliinde Nizm- Cedit denilen bir takm yeniliklere giriilmitir. III. Selimin 17891807 yllarn kapsayan padiahl, Kabak Mustafa syanyla tahttan indirilmesi eklinde sonulanmtr31. Osmanl Devleti, yaplmaya giriilen bu slahat giriimleriyle deien dnya dzenine ayak uydurmak ve eksik grnen noktalardaki boluklar doldurmak
28

Gl Akyldz, III. Selimin D Politika Anlay ve Diplomasi Reformu erevesinde Batllama Siyaseti Vakur Versan, Osmanl Devletinde Tanzimattan Sonra Bat Devletler Hukukunun Benimsenmesi, ada Sander, Ankann Ykselii ve D, s. 113. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri , s. 5.

Trkler, XII, Ankara 2002, s. 664.

29

Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ankara 1999, s. 106.

30 31

iin abalamtr. Ama getirilmeye allan bu yeni dzen ulema ve bir ksm ynetici ibirliiyle, yenieriler tarafndan durdurulmutur. Osmanl mparatorluunda gerek anlamda reformlar balatan kiinin II. Mahmut olduunu syleyebiliriz. O, reformlar gerekletirmekle kalmam, onlar engelleyen unsurlar da bertaraf etmeye almtr. Bu nedenle imparatorluk zerinde kalc etkileri olmu, giriilen yenilik hareketleri baarl sonular dourmutur. II. Mahmutun reform hareketleri dnemini de aarak kendisinden sonra da devam etmitir. Bilindii gibi Tanzimat Fermannn ilan her ne kadar Abdlmecid dnemine rastlasa da hazrlk safhas II. Mahmud dnemindedir32. II. Mahmud tahta getii ilk yl devlet otoritesini salamlatrmak iin baz nlemler ald. Bu nlemlerden birisi de ayanlarla imzalanan Sened-i ittifaktr33. Bilindii gibi II. Mahmud tahta bir ihtilal sonucunda kmt. Bu dnemde Alemdar Mustafa Paa ile birlikte Rumeli ve Anadolu ynlar konumdayd34. stanbulda egemen

te bu szleme ynlar merulatrp kurumsallatrrken; ayn

zamanda onlar bask alnda tutan bir belge zelliindeydi35. Sened-i ttifak XIX. yzyl anayasa hareketlerinin bir balang noktas sayabiliriz. Bu szlemenin imzalanmasndaki asl ama, merkez otoriteye kafa tutan yn ve valilerin ballklarnn yeniden salanmasyken, bu belge padiahn mutlak

32

Enver Ziya Karal, Glhane Hatt- Hmyununda Batnn Etkisi, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl Mehmet Maksudolu, Osmanl Tarihi 1299-1922, stanbul 2001, s. 261. Mehmet Seyittanlolu, Yenileme Dnemi Osmanl Devlet Tekilt, Trkler, XIII, Ankara 2002, s. 563. Sina Akin, 1839da Osmanl lkesinde deolojik Ortam ve Osmanl Devletinin Uluslararas Durumu,

mparatorluu, Ankara 2006, s. 78.

33 34 35

Mustafa Reit Paa ve Dnemi Semineri Bildiriler, Ankara 1994, s. 8.

10

otoritesine ilk kez hukuk bir snrlama getirmitir36. ynlar, bylece padiahn mutlak otoritesi karsnda, kendilerinin durumlarn garanti altna almak

istemilerdir37. Sened-i ttifak, btn bunlarn yannda bizlere o dnemde ynlarn ne kadar nemsendiini de gsterir. ynlar artk onlarla ayn masaya oturulacak kadar glenmitir. Bu nedenle II. Mahmud ilk olarak ada bir ordu kurup, merkez otoriteyi glendirmek istemitir. Sened-i ttifakn ardndan Sekban- Cedid Oca kurularak yeniden asker slahatlara giriildi. ok gemeden bu olay yenierilerin isyanyla sonuland. Alemdar Mustafa Paay ldren yenieriler saraya yneldiler. Bunun zerine, II. Mahmud sekban- cedid i datmay ve slahatlar yok etmeyi kabul etmek zorunda kalmtr. Bylece asker slahat XVIII. yzyl boyunca gndemden kmtr. II. Mahmud bu olaydan sonra reform hareketlerinin baarl olabilmesi iin reform kartlarnn yok edilmesini ve devlet otoritesini yeniden kurmay zorunlu grmtr38. Bu bakmdan asker slahatlarn yaplabilmesi iin yenierilerin kaldrlmas gerekiyordu. stelik Yanya yn Tepedelenli Ali Paann harekatnda (1820) ve Rumlarn isyannda (1826) yenierilerin baarszl gn na kmt.

Yenierilerin d devletler karsndaki durumu da hi i ac deildi. Onlarn bu baarszlklar karsnda II. Mahmud yeniden asker bir rgtlenmeye giderek Ekinci Ocan kurdu (1826). Yenierilerin ok gemeden isyan etmesi oca kaldrmak iin uygun bir frsatt39. Bu frsat deerlendiren II. Mahmud yenieri ocan kanl bir
36 37

Sander, Ankann Ykselii ve D, s. 115. Halil nalck, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmynu, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl Robert Mantran, Osmanl mparatorluu Tarihi, ev. Server Tanilli, II, stanbul, 1999, s. 30. Akin, 1839da Osmanl lkesi, s. 9.

mparatorluu, Ankara, 2006, s. 86.

38 39

11

hareketle bastrd. Yenieri ocann kaldrlmasndan sonra devlet otoritesi gzle grlr bir biimde yeniden kuruldu40. Zaten ama merkez hkmetin hkimiyetini

glendirmekti. Bylece ynlara boyun edirilebilecek ve d tecavzlere kar koyulabilecekti. Baz ynlar kendileri asndan tehlikeli olabileceini

dndklerinden modern bir ordunun kurulmasnn karsnda olmulard. 1826 ylnda ynlarn korktuklar balarna geldi ve yllar ncesinden de denenen fakat baarsz olunan bir hareket baaryla sonuland41. Ardndan Askir-i Mansre-i Muhammediyye adnda bir ordu kuruldu. Avrupa ordular rnek alnarak kurulan bu yeni orduda, Prusya subaylar grevlendirildi. 42 Osmanl Devleti Morada balayan ayaklanmay Msr valisi Mehmet Ali Paann yardmyla bastrd. Ancak 1827 ylnda bir ngiliz-Rus-Fransz ortak

donanmasnn Osmanl donanmasn Navarinde yakmas, Yunanistan bamszlna doru gtrd43. Rusyann 1828de Osmanl Devletine kar ilan ettii sava Osmanlnn yenilgisi ve Edirne Antlamas ile sonuland. Bu savatan toprak kaybederek ve Tazminat demeye mahkm edilerek klmt. Ar artlar tayan bu antlama ile Yunanistan bamszlna kavutu. Yunanistann bamszl Osmanl tebas dier uluslara rnek olmu, devletten kopmalarn bir balangcn oluturmutur. Dou Akdenizde Mora elden karken, Fransann Cezayiri igaliyle (1830) bat
40

Stefan Yerasimos, Tanzimatn Kent Reformlar zerine, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl Kemal H. Karpat, Osmanl Tarihinin Dnemleri: Yapsal Bir Karlatrmal Yaklam, Osmanl Geriledi Maksudolu, Osmanl Tarihi, s. 265. mer Krkolu, Trk- ngiliz likileri (1919-1926), Ankara 1978, s. 19.

mparatorluu, Ankara 2006, s. 368.

41

mi, stanbul 2006, s. 245.

42 43

12

Akdenizde de Cezayir elden kmtr44. 1831 ylnda en nemli eyaletlerden biri olan Msrda Mehmet Ali Paa isyan sz konusuydu. Ktahyaya kadar ilerleyen isyanc kuvvetler byk baarlar elde ettiler45. Mehmet Ali Paann bamszlk istei ve bu amala uluslar aras giriimlerde bulunmas Osmanl Devletini ngiltereye yaklatrd. 1839da ngiltere ile yaplan Balta Liman Antlamas bu yaknlamadan kaynakland46. Msr sorunu, Osmanl ordusunun Mehmet Ali Paaya Nizipte yenilmesinin ardndan II. Mahmudun lmnden sonra geici olarak zmlenebildi. Neticede Msra yar bamszlk verildi47. Ayrlk isyanlarn ve devletten kopmalarn yaand bu dnemde, devletin bir i sorunu olan Mehmet Ali Paa zmlenebilmiti. Rusyann syan, Avrupa devletlerinin desteiyle karlar dorultusunda Osmanl

Akdenizdeki

Devletinin yannda olmas, ngiltere ve Fransann dou Akdenizdeki karlarn tehlikeye sokmutu. Bu nedenle yaptklar yardmda ama, yine kendi karlarna hizmet etmekti. Nihayet 1840 ylnda Londrada yaplan bir konferansla Msr sorunu devletlerin karlarna uygun bir ekilde noktalanmtr. II. Mahmut, youn i ve d sorunlarn yaand bu dnemde askerlik alannda eitli dzeyde okullar am, donanma ve dier asker snflarda nemli iyiletirme almalar yapmtr. II. Mahmut dneminde yaplan geni kapsaml yenilikler Yunan isyan ve Msr meselesi gibi devleti uzun sre uratran skntl bir zamanda
44 45 46 47

Sander, Ankann Ykselii ve D, s. 118. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s.5. lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 2006, s. 54. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s.5.

13

gereklemitir48. Ayrca asker reformlarn yan sra, idare ve eitim alannda da dzenlemelere gidilmitir. Hkmet uras, Adliye leri Yksek Kurulu, Asker ura Dairesi bu dnemde oluturulan idar meclislerdir. Bunlarn yan sra modern eitim kurumlar da alarak Avrupaya eitim iin renci ve subay da gnderilmitir49. Pek ok skntnn yaand bu dnemde lke ynetiminde merkezilemeye de gidilmi yeni ynetin anlaynn gerektirdii uzman memurlar ve uzman kurumlar birbiri ardna kurulmaya balamtr50. Yukarda ifade edildii gibi Tanzimat dnemi, II. Mahmudun 1826da balatt yenilik hareketlerinin bir devam niteliindedir51. Tanzimat fermannda hkim olan dnce Mslmanlarla gayrimslimler arasnda tam bir eitlik salamaktr. Tanzimatlara gre, bu eitlik sayesinde imparatorlua bal btn teba birbirine kaynaarak hep beraber imparatorluun devam iin hizmet edeceklerdi52. Osmanl temel messeselerinin bat modeline brnmesi ve baty rnek alarak imparatorluu kurtarma gayreti, Tanzimat hareketinin temelini tekil etmitir53. Bu durum kendi z deerlerinden kopuk, batl modellerin taklidi eklinde ortaya kmtr. Ancak Fermann getirdii yeniliklerin uygulanmas 1840-1856 yllar arasndaki srede byk lde gereklemitir. Ne var ki, bu dnemde yaplan

48 49 50 51 52 53

Seyittanlolu, Yenileme Dnemi, s. 564. mit Akta, Osmanl a ve Sonras, stanbul 1998, s. 184. Seyittanlolu, Yenileme Dnemi, s. 565. Musa adrc, Tanzimat Dneminde Trkiyede Ynetim, Belleten, LII, Ankara 1988, s. 601. Halil nalck, Tanzimat Nedir?, Tanzimat Deiim Sresinde Osmanl mparatorluu, Ankara 2006, s. 29. Mehmet Aydn, Tanzimatla Aranan Hviyet, Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu,

Ankara 1994, s. 15.

14

dzenlemelere tepkiler de domutur54. Bu erevede Osmanl Devletinin batllama abalar deiim isteyenler iin modas gemi olarak deerlendirilirken, geleneksel deerlere ve yaama ekline yaplan saldrlara direnen bir ksm halkla da yabanclamasna neden olmutur55. Tanzimatn ardndan yaplan dzenlemeler imparatorluun btnnde ayn anda balatlmamtr. nce hkmet merkezine yakn yrelerde balam, daha sonra uzak yrelerde uygulamaya geilmitir. Uygulama srasnda da yenilikleri benimsemi ve uygulayabilecek bir kadro oluturulmamas, insanlarn yzyllardan beri srdrdkleri alkanlklarn deitirmenin olduka g olmasndan dolay skntlar yaanmtr56. II. S VASIN SOSYAL VE EKONOM K DURUMU A. Yeryz ekilleri Sivas ehri, Anadolunun kuzeydou ksmn oluturan yukar Kzlrmak havzasnda yer alan ve tarihi ok eskilere dayanan bir ehirdir57. Dou Anadolu ve Karadeniz Blgesinde de topraklar bulunan ehrin bir blm Kzlrmak, bir blm Yeilrmak ve bir blm de Frat havzasna girer. Ortalama ykseltisi 1000 metrenin stnde olan ehirde dalar, dalar arasnda uzanan vadiler, ukurlarda olumu ovalar ve yksek platolar balca yeryz ekillerini oluturur58. Dier taraftan Sivas ehri,
54

Musa adrc, Tanzimatn Uygulanmasnda Karlalan Baz Glkler, Tanzimatn 150. Yldnm Kafadar, Gerileme Meselesi, s. 144. adrc, Tanzimatn uygulanmasnda Glkler, 296. lhan Erdem, Trkiye Seluklu- lhanl likilerinde Sivas, Seluklular Dneminde Sivas Sempozyum Zeki Ekmekiolu (ed. ), Cumhuriyetimizin 75. Ylnda Sivas, Ankara 1998, s. 17.

Uluslar aras Sempozyumu, Ankara 1994, s. 296.

55 56 57

Bildirileri, Sivas 2006, s. 65.

58

15

Trkiyenin en uzun akarsuyu olan Kzlrmakn kaynak alan durumundadr.

59

Kzlrmak Vadisine dik yamalar ile Merkum Yaylas arasndan gelen Msml Irmak ve Murdar Irmak, ehrin gneyinde Kzl Irmaa dklr60. Sivasn iklimi ve bitki rts, bulunduu corafyann artlarna gre ekillenmitir. Sert bir kara iklimine sahip olan Sivasn, bahar gayet ksa, az yal, klar ok souk ve kar yaldr61. Kar bu ehrin zelliidir. Bu ehirde yln on iki aynda be ay kar grmek mmkndr. Anadolunun doudaki kilit kaps olan ve tarihte byk ticaret yollarnn zerinde bulunmasnn verdii avantajyla, nemli bir ehir olma niteliini koruyan Sivas, zaman zaman bu blgede kurulan devletlere bakentlik de yapm ayrca bu devletlerin stratejik ve ticar adan en nemli merkezlerinden biri haline gelmitir62 B. Tarihi Sivas ehri, tarihin ilk dnemlerinden beri daima nemli bir yerleim merkezi olmu, zamanmza kadar burada pek ok medeniyetler ve devletler hkimiyetlerini srdrmlerdir. nemli yollarn kavak noktasnda bulunmasnn yan sra, hayvanclk ve azda olsa tarm endstrisi asndan insanlara uygun bir ortam salayan ehir, Bizans dneminden itibaren siyas bir neme de sahip olmutur63.
59 60 61

Ekmekiolu (ed), Sivas, s. 20. Besim Darkot, Sivas, slam Ansiklopedisi, X, s. 579. mer Demirel, Osmanl Vakf-ehir likisine Bir rnek: Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol, Ankara Bahattin Dartma, Beylikler Devrinin Mmtaz ve Mtevazi Bir ahsiyeti: ihabuddin es- Sivasi, Seluklular

2000, s. 9.
62

Dneminde Sivas Sempozyum Bildirileri, Sivas 2006; Enver Konuku, Mool Noyanlar Kaylar ve Sivas, Seluklular Dneminde Sivas Sempozyumu Bildiriler, Sivas 2006; Abdurrahim Tufantoz, Seluklular anda Sivasn Stratejik ve Ekonomik nemi, Seluklular Dneminde Sivas Sempozyumu Bildiriler, Sivas 2006.
63

lhan Erdem, Seluklu- lhanl, s. 65.

16

Tarihi srete, Sivas ehrinin bulunduu blge hakknda eitli bilgiler verilmektedir. Aratrmaclar bu ehrin tarihini daha ok Anadolunun byk bir blmn kapsayan Kapadokya tarihi ierisinde incelemeyi uygun grmlerdir. Sz konusu dnemde bu ehrin ilk sahiplerinin Hititler olduu ifade edilir64. Dnemin seyyahlarndan Adren dupre Sivas ehri iin Kapadokyann Sebastesi dir demekte, ve eski isminin cabira (kabira) olduunu ifade etmektedir65. nceleri Kabira, Megolopolis, Diospolis, Talaurs ve Karana gibi isimlerle anlan ehir, Sivas adn ise, Roma mparatoru Ogste sadakat ifade etmek zere eski Yunancada Ogstn ehri anlamna gelen Sebasttan ald kabul edilmektedir66. Sebast ehri uzun mddet Roma idaresinde kalm, sonradan Bizans idaresine gemitir. ehrin nemli ticaret yollar zerinde bulunmas, Bizans dneminde mhim bir vilayet merkezi olmasn da salamtr. Sivas, nceleri serbest bir vilayetken M.S. VIII. yzylda Tema yani, askeri bir valilik merkezi oldu. Zira bu yzylda Bizansllar Anadoluyu Tema adyla bir takm eyaletlere ayrmlard. Sivas da bu temalardan birinin merkeziydi67. Bizans Devletinin ulardaki hkimiyetinin zayflamasyla birlikte uzun sre mahalli prenslikler tarafndan ynetilen ehir, VII. yzyln balarnda Sasani Ordularnn igaline uramtr68. Bu igalden sonra ise Malatya, Sivas ve Amasyaya kadar uzanan Emevi Ordularnn aknlarna ahit olmutur. Hatta bu aknlardan sonra

64 65 66

smail Hakk Uzunarl- Rdvan Nafiz, Sivas ehri, Haz. Recep Toparl, Erzurum 1992, s. 4. Adren Dupreden nakleden Adnan Mahiroullar, Seyyahlarn Gzyle Sivas, stanbul 2001, s. 51. Hakk Acun, Sivas ve evresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Deerleri, Vakflar Dergisi, S.XX, Kadri Erdil, Sivas Rehberi, Sivas 1953, s. 22. Acun, Sivas ve evresi, s. 184.

Ankara 1988, s. 183.

67 68

17

Emevi Ordusunun komutanlarndan biri olan Abdulvehhab Gazi69 Sivas ynetiminde bulunduu sre ierisinde ehrin imar ve kalknmas ile halkn Mslman olmas konusunda almtr70. Ancak Emevilerin yapt bu igaller srekli olmamtr. Netice de Bizansllar Sivas tekrar ele geirmeyi baararak XI. yzyln ortalarna kadar hkimiyetlerini srdrmlerdir71. Trklerin Sivasa hkim olmalar Malazgirt Zaferinden sonradr. Bu zaferin ardndan danimendiler ynetimindeki Trkler, bata Niksar ve Sivas olmak zere Kayseri, Kastamonu ve Malatya arasndaki memleketleri bir Trk vatan haline getirmeye almlardr72. yle ki, Sivas Danimentli Devletinin Anadoluda Bizanstan ele geirdii ilk byk ehir olmutur73. II. Kl Arslann hkimiyetlerine son verene kadar Danimendiler sahip olduklar blgelerde Trk yap sanatnn Anadoludaki ilk rneklerini vermiler, pek ok mimari eserler meydana

getirmilerdir. Battal Gazi Mescidi, Yabasan Hangh, Zahird-din li Han adl mimari eserlerin yannda bugn hl varln srdren Sivas Ulu Camii74 bizlere Danimendilerin brakt onlarn izlerini tayan muhteem bir eserdir75.

69

Abdulvehhab Gazi, Sivasta ehir merkezinin dousunda, Akkaya Tepesi zerinde, yukar tekke adyla bilinen

yerde trbesi bulunan ve Anadolunun byk velilerinden saylan bir ahsiyettir. Doum tarihi bilinmemektedir. Emeviler dneminde Bizans ierisine yaplan aknlarda bulunduu, Sivasta iki yla yakn emir olarak kald, Bizansllarn Sivas tekrar almalar zerine yaplan bir savata (731) Sivas civarnda ehit dt bilinmektedir. Bkz. brahim Yasak, Sivas Yatrlar ve Abdulvehhab Gazi Hazretleri, Sivas 2004.
70 71 72 73

Muammer Tokat- Erdoan Dursun, Cumhuriyet ncesi ve Sonras Sivasta Eitim, Sivas 1998, s. 4. Uzunarl-R. Nafiz, Sivas ehri, s. 11. Ouz Ceylan, Sur ve Kaleleri le Tarihte Sivas, Sivas 1988, s. 16. Hseyin Kayhan, Danimendli- Bizans likileri, Seluklular Dneminde Sivas Sempozyum Bildirileri, Sivas Evliya elebi, seyahatnamesinde, Ulu Caminin Klnarslan tarafndan yapldn yazmtr. Baz mahalli

2006, s. 97.
74

rivayetlere gre ise bu eser Alaeddin Keykubat dneminin eseridir. Bir takm kaynaklarda Evliya elebinin gr teyit edilmise de, tarihi tam olarak bilinmeyen bu yapnn XII. yzyln ikinci yarsnda ina edilmi

18

Kl Arslann Sivas, Niksar ve Tokat ele geirmesi ile Sivasn en parlak dnemi balamtr. Sivas ve yresini ele geiren Seluklular, burann corafi ve stratejik imknlarndan yararlanarak daha da glendiler. Bu dnemde uluslar aras ticaret ilikileri iinde nemli bir istasyon olan Sivas, bir vilayet merkezi haline geldi76. Alaeddin Keykubat dnemi (12191237) gerek ilim, gerekse bayndrlk ynnden almalarn younlat bir dnemdi77. Bu dnemde Sivas ehri, daha da byyp gelierek uluslar aras kozmopolit bir ehir haline geldi. Seluklu Devletinin istikrarn bozan gelime 1240 ylnda kan ve Anadolunun byk bir blmn etkileyen Babai syan idi. Ardndan 1243 ylnda Kseda Yenilgisi ile balayan Mool istilas, Seluklular her adan olumsuz etkiledi78. Savan ardndan Moollar tarafndan gn sreyle yama edilen Sivas Anadolunun dier blgelerinde olduu gibi lhanllarn tayin ettii valiler tarafndan ynetilmeye baland79. Bylece Sivasa byk bir kltr merkezi olma zelliini kazandran Seluklu dnemi sona ermi oluyordu. Seluklu dnemi sona ermise de,

olabilecei, dolaysyla Danimentli dnemine ait olduu baz uzmanlar tarafndan savunulmaktadr. Bkz. Erdem, Seluklu- lhanl, s.69. Ad geen eserin fotoraf iin Resim 1e bkz.
75

Muharrem Kesik, Danimendliler Zamannda Sivas (10711175), Seluklular Dneminde Sivas Sempozyum Erdem, Seluklu- lhanl, s. 71. Ekmekiolu, Sivas, s. 32. Erdem , Seluklu- lhanl, s. 74. Bahattin Dartma, Beylikler Devrinin Mmtaz ve Mtevazi Bir ahsiyeti: ihabuddin es- Sivasi, Seluklular

Bildirileri, Sivas 2006, s. 119.

76 77 78 79

Dneminde Sivas Sempozyum Bildirileri, Sivas 2006, s. 223.

19

Seluklular arkalarnda Gk Medrese, ifte Minareli Medrese, Buriciye Medresesi adyla bu gn bile tarihe tanklk eden ilim merkezlerini brakmlardr80. Anadolu Seluklu Devletinin yklmasndan sonra Sivas ehri lhanllarn gnderdii valiler tarafndan ynetilmitir. Bu valilerden biri olan Anadolu Genel Valisi Emir Eratna, cesareti, adaleti ve akll siyasetiyle Sivasta siyas bir otorite haline gelmi ve giderek Sivasa kesin olarak hkim olmutur81. 1327-1381 yllar arasnda hkm sren Eratnallar lhanllarn varisi

olmalarndan dolay Anadolu Seluklu topraklarnn byk bir ksmna sahip olmulardr. Kurucusunun lmnden sonra gitgide zayflayan devlet, Naib Burhaneddin Ahmed tarafndan yklmtr82. Sivasta Osmanl hkimiyetine kadarki geen srede Eratnal bir vezir olan Kad Burhaddin Ahmeti gryoruz. Kad Burhaneddin, Eratna Beyliinin zayflamas ile idareyi ele alarak kendi adyla anlan bir devlet kurmutur83. 1381de Sivasa hkim olan Kad Burhaneddin, ksa bir sre sonra Anadoluda ba gsteren Timur tehlikesi ile kar karya kalmtr84. Kad Burhaneddin 1398 ylnda Akkoyunlu beyi Kara ylk Osman zerine at bir seferde ldrlnce, hkmet erkan ehri Akkoyunlu beyine deilde Yldrm Bayezde teslim etmilerdir. Buradaki ilk Osmanl hkimiyeti

80 81 82

Sivasta Seluklu eserlerinin fotoraflar iin Resim 2, 3, 4 ve 9a bkz. Gde, Eratmallar Devrin, s. 39. Gde, Eretnallar Devri, s. 44; Eratna Devletinden gnmze kadar gelen mimari eser Sivasta Dabaz Bilal Kemikli, iir ve ktidar: Hkmdar air Kad Burhaneddin rneinde Bir nceleme Seluklular Mustafa ztrk, Osmanllar Dneminde Sivas, Sivas Kongresi IV. Uluslar aras Sempozyumu, Ankara

Tekkesi olarak bilinen Gdk Minaredir. Bu yapnn fotoraf iin Resim 5e baknz.
83

Dneminde Sivas Sempozyum Bildirileri, Sivas 2006, s. 234.

84

2005, s. 2.

20

ise ok ksa srm ve Timurun Sivas kuatmasyla son bulmutur85. Timur Sivas zapt ettikten sonra ehri yamalam halkna da byk zulmlerde bulunmutur. Dilden dile anlatlan Timurun zalimlii bu gn bile unutulmayacak kadar iddetli olmutur. Evliya elebi Timurun ehirde ldrd insanlar hakknda unlar anlatmtr: Sivas halk ve binlerce ocuk boyunlarna Kuran takarak Timuru karlamaya kmlarsa da demir yrekli nursuz adam bunlar ayaklar altnda perian etmitir. Burada yedi gn kalarak yetmi bin bilgin ve halk kltan geirmitir. Bu ekilde kaleyi dahi harap etmitir.86 Timurun Sivas ehrini zapt, ynetimin deimesinin yannda demografik, ekonomik ve fiziki adan tam bir ykm olmutur. ehir len ve genlerden dolay nemli bir nfus kaybna uramtr87. ehrin zapt srasnda burada bulunan ticar meknlarn ou byk lde tahrip edilmitir. En ok zarar gren ise ehrin fizik yaps olmutur88. Kad Burhaneddinin damad olduu dnlen Mezid Bey, 28 Temmuz 1402 Ankara bozgununun ardndan Sivas ele geirerek burada beylik kurmutur. Mezid Bey, elebi Mehmetin zerine gnderdii Bayezd Paaya yenilmi ve teslim olmutur. Mezid Beyin affedilip Sivasa vali olarak atanmasyla Sivas ikinci defa Osmanl hkimiyetine girmitir89.

85 86 87

Darkot, Sivas, s. 572. Evliya elebi, Seyahatname, stanbul 1993, III-IV, s. 155. mer Demirel, Sivasn Timur Tarafndan Zapt ve Yamalanmas, Osmanl Dnemi Sivas ehri Demirel, Sivasn Zapt, s. 18. ztrk, Osmanllar Dneminde Sivas, s. 3.

Makaleler- Sivas 2006, s. 17.

88 89

21

Sivas Akkoyunlu tehlikesi belirene kadar Osmanl ehzadelerinin oturduu sancak merkezlerinden birisi olmutur. 1472de Akkoyunlu Ordusunun Timurun Sivasa yaptna benzer bir hareketle ehri yamalamas karsnda Fatih Sultan Mehmet harekete gemi, 1473te Akkoyunlulara kar Otlukbeli Zaferini kazanmtr. Bu seferin hazrlklarnn Sivasta yaplm olmas Sivasllar zerinde byk bir memnuniyete de sebep olmutur 90. 1533 ve 1548 yllarnda Kanuni Sultan Sleyman ran Seferine giderken, 1634 ylnda ise IV. Murat Revan Seferine giderken Sivasta konaklamlardr. Bu durum Sivasn dou seferlerinde bir s olarak kullanldn gstermektedir91. XVII. yzylda gerek Celali syanlar ve gerekse merkez otoritenin zayflamas yznden karklklar yaanm, yerel glerle merkez arasnda meydana gelen atmalardan ehir ok zarar grmtr92. Osmanl ynetimi zamannda Rmiyei sura veya Eyaleti Rum adlar ile anlan bir Beylerbeyilik merkezi ve paa sanca olan Sivas, Osmanl Devletinin zayflamasnn doal bir sonucu olarak, ekonomik, sosyal ve kltrel ynden eski canlln ve zenginliini kaybetmeye balamtr93. Sivasn Kurtulu Sava yllarnda da Trkiye tarihi asndan nemli bir yeri vardr. Sivas, Anadolunun kalbi olma zelliini kurtulu mcadelesinde de gstermi, 4 Eyll 1919da burada toplanan Sivas Kongresiyle Cumhuriyetin temellerinin atld yer olma erefine nail olmutur.

90 91 92 93

mer Demirel, Osmanl Dnemi Sivas ehri ve Esnaf Tekilat, Sivas 1998, s. 10. Ekmekiolu, Sivas, s. 34. Acun, Sivas ve evresi, s. 185. Ceylan, Tarihte Sivas, s. 21.

22

C. Ynetimi Osmanl Devleti, idar bakmdan merkez ve tara tekilat olmak zere iki esas yapdan oluuyordu. Osmanl tara tekilatnda idar sistemin en stnde eyalet ve eyaletlere bal sancaklar bulunmaktayd. Sancaklar da kaza ve nahiye gibi alt idar birimlere ayrlmlard94. Osmanl Devletinin kuruluundan sonra ilk olarak Rumeli ve Anadolu eyaletleri oluturulmutu. XIV. yzyln sonlarnda ise Rumiye eyaleti kuruldu. Amasya Canik, orum, Karahisar- ark blgeleri de bu eyalete dhil edildi95. XV. yzyln ilk yarsnda eyalet merkezi Amasya idi. XVI. yzyldan itibaren Sivas, Eyalet-i Rumun paa sanca olarak grlmektedir. Ayni-Ali Efendinin H.1018 (M.1602) tarihli eserinde eyaleti meydana getiren sancaklar ise Amasya, Tokat, Bozok, Canik, orum, Divrii ve Arapkir olarak belirtilmektedir96. XVI. yzylda Eyalet-i Ruma Trabzon ve Malatya sancaklar dhil edilmise de yzyln sonlarnda Malatya Dulkadir Eyaletine balanm, Trabzon ise mstakil bir eyalet haline gelmi, Karahisar- ark, Kemah ve Bayburt kazalar ise Erzurum Eyaletine balanmtr. XVIII. yzyln sonlarnda Eyalet-i Rumda kaza olarak geen yerleim birimleri yle sralanmaktadr: Sivas, Yldzeli, Tokat, arpare, Niksar, Karakaya, Erak, Sonusa, Taabad, Zile, Karahisar- Behramah, Hseyinabad, nallu-ballu, Kazabad, Turhal, Sivasili,

94

Adnan Grbz, XV-XVI. Yzyllarda Sivas ehrinde dari ve Ekonomik Yap, Vakflar Dergisi, S. 26, Saim Sava, 18. Asrn sonlarnda Sivasta dari Durum Asayi ve Ahlak, Revak, Sivas 1991, s. 40. Ayn Ali Efendi, Osmanl mparatorluunda Eyalet Taksimat, Toprak Datm ve Bunlarn Mal Gleri,

Ankara 1997, s. 87.

95 96

ev. Hdiye Tuncer, Ankara 1964, s. 32.

23

Gelmfad (Gelmgat), Yakack, Artukabat, Tibel, epni-ongar, Amasya, orum, Canik (Samsun), Bozok, Divrii, Arapkir, Trkmanah- Yeniil ve Mamalu97. Osmanl Devletinde tarada idar, asker ve hukuk tekilatlanmay salamak iin beylerbeyi ve kad grevlendiriliyordu. Devletin yrtme gcn temsil eden grevliler eyaletlerde beylerbeyi, sancaklarda sancakbeyi idi. Yarg gcn ise kad temsil ediyordu98. Osmanl Devletinde yarg yetkisi kadya, verilen hkmn uygulanma yetkisi ise ehl-i rfe aitti. Kadlarla, beylerbeyi, sancak beyi gibi ehl-i rf arasndaki iliki, bir astlk-stlk ilikisi deildi. Bunlar, aralarnda ibirlii olmakla beraber birbirlerinden bamsz alan birer kamu grevlisiydiler99. Tanzimat ncesinde ehir idaresi adeta kadlarn tekelindeydi. Kad bir ehrin her trl mlk, beled ve adl ilerinden sorumlu olan memurdu. Kad, Osmanl tara tekilatnda, Tanzimattan nce, birok hkmet iini ve belediye vazifelerini gren, zabtaya amirlik eden, btn bunlarla birlikte adaleti tatbik eden bir memurdu100. Osmanl tara tekilatnn dier nemli grevlisi ise nceden bahsedilen Beylerbeyi idi. Beylerbeyi daha ok yrtmeden sorumluydu. nceleri sancaa gnderilen yneticiye Sancakbeyi, eyalete gnderilene ise beylerbeyi denilmekteydi. Beylerbeyinin grev alan Beylerbeyilik iken, zamanla vilayet ardndan eyalet olarak adlandrlmt. Bu erevede Beylerbeyine de zamanla vali denilmeye balanmtr101.
97 98 99

Sava, 18. Asrn Sonlarnda Sivas, s.40. Grbz, XV-XVI Yzyllarda Sivas, s. 91. Hasan Tahsin Fendolu, Osmanlda Kadlk Kurumu ve Yargnn Bamszl, Osmanl, VI, Ankara 1999, Osman Ergin, Trkiyede ehirciliin Tarih nkiaf, stanbul 1936, s. 77. Muhittin Tu, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, Konya 2001, s. 33.

s. 458.
100 101

24

Eyaletin merkezi olan sancaa atanan sancakbeyi/vali, hem grevlendirildii sancan hem de tm eyaletin yneticisi konumundayd. Blgeden ordu iin gerekli olan askeri hazr bulundurmak, bunlarla ilgili her trl problemle ilgilenmek, halknn asayi ve gvenliini salamak gibi sorumluluklara sahipti102. Tanzimatn iln sralarnda atandklar eyalet merkezinde oturan valiler kendilerine bal sancaklara da mtesellimlerini gndermilerdir103. Ayrca kendileri seferde olduklarnda, eyalet ve sancaklarn ynetimi yine mtesellimler tarafndan yaplmtr. Mtesellimler ise, genellikle blgelerinde nfuzlu ailelerden

atanmaktayd104. Eyalet ynetiminde mutasarrf ve muhassl adl yneticiler de bulunmaktadr. Bunlar zel durumun ortaya kard geici kurumlardr. Mutasarrf, vali ile ayn yetkilere sahiptir. Vezir rtbesini alan kimselere valilik grevi baz nedenlerle verilmeyince, bu kiilere geimlerini salamalar amacyla birka sancan ynetimi verilmitir. Tanzimatn ilnndan nce azda olsa karlalan muhassllar ise eyalet ve sancan hem valiliini yapan hem de hslatn toplayan kimseler olarak adlandrlmaktadr105. Bunlarn yannda ehrin alaybeyi, yenieri serdar, kale grevlileri, kad naibi, mfts, nakbl-eraf kaymakam ve ehir emini gibi grevlileri de bulunmaktadr106.

102

Hayri Erten, Konya eriyye Sicilleri Inda Ailenin Sosyo-Ekonomik ve Kltrel Yaps (XVII. Y. Y. lk Musa adrc, Tanzimatn ln Sralarnda Trkiyede Ynetim (1826-1839), Belleten, LI, Ankara 1988, Saim Sava aratrmasnda XVIII. Yzyln sonlarnda Sivas idare eden mtesellimlerin genellikle

Yars), Ankara 2001, s. 25.

103

s. 1222.
104

Zaralzade, Sarzade ve Kenanzade ailelerine mensup olduunu belirtiyor. Sava, 18. Asrn Sonlarnda Sivas, s. 42.
105 106

adrc, Trkiyede Ynetim 1826-1839, s. 1227. Erten, Konya eriyye Sicilleri, s. 25.

25

Tanzimat reformlarna kadar Osmanl tara idaresinin ana birimi sancak iken reformlar sonrasnda eyaletlerin yerini vilayet tekilat almtr. Sivas, Tanzimattan sonra vilyet statsne gemi Amasya, orum, ebinkarahisar, Tokat sancaklarn da bnyesinde barndrmaya devam etmitir107. XVI. yzyln ikinci yarsndan, Tanzimatn ilnna kadar varln srdren mtesellimler, sancaklar ya bir vali ya da devlet hazineleri adna yneten memurlar olarak karmza kmaktadr108. Sivas II. Mahmud dneminde Mukataat Hazinesince atanan grevliler tarafndan ynetilirdi. Sivasn vali, mutasarrf ve mtesellimleri Mukataat Hazinesi tarafndan padiaha neriliyor ve bylece atamalar yaplyordu109. Tmar sisteminin giderek deiiklie uramas, iltizam ve mukataa usulnn yaygnlamas, Tanzimat ncesi en kk ynetim birimi diyebileceimiz

voyvodalk kurumunun gelime ve yaylmasna neden olmutur. Voyvodalar, blgelerinin vergilerini bizzat toplayarak hazineye veya ilgiliye demekle ykml ayrca baz askeri grevleri de olan kimselerdir110. Osmanl ehir toplumunda devlet ile reaya arasnda, hem ahalinin temsilcisi, hem de emirlerinin reayaya ulamasnda ve uygulanmasnda resm grevlilerin yardmcs olan ayanlar vardr111. Ayrca imamla birlikte ihtiyar heyetini tekil eden,

107

Bayram Kodaman, XX. Yzyl Banda Sivas Vilyeti (1901), Trk Tarihinde ve Trk Kltrnde Tokat adrc, Trkiyede Ynetim 1826-1839, s. 1231. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s. 15. adrc, Trkiyede Ynetim 1826-1839, s. 1233. zer Ergen, Osmanl ehirlerindeki Ynetim Kurumlarnn Nitelii zerinde Baz Dnceler, VIII. Trk

Sempozyumu, Ankara 1987, s. 170.

108 109 110 111

Tarih Kongresi, II, Ankara 1981, s. 1269.

26

halk tarafndan seilen mahalle mmessilleri hviyetinde olan muhtarlara da 1834 ylndan itibaren rastlanmaktadr112. D. Ekonomisi nemli ticaret yollarnn zerinde yer alan Sivas ehri, bu zelliini ok eski tarihlerden beri korumutur. Bu ticaret yollarnn birinin kuzey-gney, dierinin ise dou-bat dorultusunda, Anadoluyu bir batn bir baa kat ederek uzanmas, Sivasn ticaret an fazlasyla geniletmitir. Bu zellii ile Sivasn, kuzeyde ve gneyde nemli liman ve ticaret ehirlerini, batda stanbul, zmir ve bu ehirler araclyla Avrupann nemli merkezlerini birbirine balayan gzergh zerinde bulunduu grlmektedir113. Sivas ehir merkezinin genel ekonomik yapsnda ticaret, kk el zanaatlar ve ziraat nemli bir yer tutmaktadr. XV. ve XVI. yzyllarda ticaret ve tarmn yan sra boyahane ve tuzla gelirleri de ehir ekonomisi zerinde olduka etkilidir114. Dier Osmanl ehirlerinde olduu gibi Sivas ehrinde de, ehrin iskn blgesini oluturan mahalleler ile i sahas durumundaki ticaret ve sanayi blgeleri, baz istisnalar dnda, birbirinden ayrdrlar115. ehirde ticaret ve sanayi blgeleri; kentin asl kapal al veri merkezi zelliindeki, byk tccarlarn bulunduu, transit ticarete konu olan mallarn alnp satld Bedestenler116, bedestenin evresinde
112 113 114

Midhat Sertolu, Osmanl Tarih Lgat, stanbul 1986, s. 228. Muhiddin Tu, XIX. Asr Ortalarn Doru Sivasn ktisad Yaps, Revak, Sivas 1995, s. 40. Galip Eken, Tanzimat Dneminde Sivasn Sosyo-Ekonomik Yaps zerine Baz Bilgiler, Revak, Sivas mer Demirel, XIX. Yzyl Osmanl ehir Ekonomisi (Sivas rnei), Osmanl, III, Ankara 1999, s. 504. Halime Doru, XVIII. Yzyla Kadar Osmanl Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Grnts, Eskiehir 1995, s.

1999, s. 17.
115 116

116.

27

geceleme yeri ve ticaret yaplan konaklama yerleri niteliindeki Hanlar117, genel olarak zanaat rnlerinin retim ve alveriinin yapld st kapal pazar zelliindeki arlar118 ve pazaryerleridir. Ayrca debbahneler, tahmishneler, boyahneler, deirmenler, mumhneler de sanayi ve ticar zellikler gsteren yaplardr119. mer Demirel XIX. yzylda Sivas arlarnda toplam 26 ar, 4 pazar, 14 han, 2 debbahne, 3 mumhne, 5 boyahne ve 82 deirmen, ayrca bu arlarda 932 civarnda da dkkn olduunu belirtmitir120. Bu yzylda Sivas, ticar ehir zelliini ksmen korumaktadr. Sivas zerinde hl devam etmekte olan transit ticarette, Sivasl tccarlarla birlikte Beyrutlu, Ankaral ve stanbullu tccarlara da rastlanmaktadr. Genel olarak Sivasn ticar dengesini salayan gelir kaynaklarn ise yle sralayabiliriz: a. Sivasl tccarlarn elde ettikleri gelir b. Devlet personeline hizmetleri karlnda denen cret c. karlan madenlerden elde edilen gelir d. Geni bir araziye sahip olmas nedeniyle, ziraattan elde ettii ihtiya fazlas rnlerin geliridir. Sivas ehrinde arazi ve iklim, ziraat ve hayvanclk iin elverili olduundan en ok hububat ekimi yaplyordu. htiya fazlas olan hububat stanbul veya kuraklk

117 118 119 120

Doru, Osmanl Kentleri, s. 117. Demirel, ehir Ekonomisi , s. 504. Demirel, ehir Ekonomisi, s.504. Demirel, ehir Ekonomisi, s. 506.

28

yllarnda yeterli retim yaplamayan blgelere gnderiliyordu121. Zaten Osmanl ehirlerinde halk kitlelerinin ihtiya duyduu en nemli yiyecek maddesi hububatt. Bu nedenle yneticiler hububat iaesi konusuna byk bir nem vermi ve bu konuda gerekli grdklerinde her trl tedbiri almlardr122. Osmanl ehirlerinde, halkn ihtiyalarn giderecek her trl mal reten esnaf gruplar vard. Sivas esnafnn %46s mal retimi yapmaktayd. Bunlar ayn zamanda alm-satm ile de urayorlard. Bu retim faaliyetlerine ramen birok hammadde ve mamul mal Sivas dndan getiriliyordu. Gda, dokuma, deri, maden ve kk el rnleri, Sivas iinde retilen mal eitleri arasnda yer almaktayd. Uzun k mevsimleri ve sahip olduu sert iklim Sivasta zirai retimi olumsuz ynde etkilemekteydi123. Sivasta hayvanclk ise ailelerin kendi ihtiyalarn karlamaya ynelik olarak yaplyordu. ncelediimiz terekelerde, kiilerin mallar arasnda,

hayvan sahibi olanlarn az olmas, ounlukla az sayda inek, koyun, davar ve kei beslemeleri, kendi st, yourt, peynir gibi ihtiyalarn karlamak amacyla hayvan besledikleri tezini desteklemektedir. Sivasta pek ok maln retimi yaplmasna ramen, retim miktar ehir ihtiyacnn tamamna cevap verememitir. ehir ihtiyacnn karlanabilmesi iin ehir dndan eya ve erzak getirilerek, problem giderilmeye allmtr. ncelediimiz tereke kaytlarnda Anadoludan: slambol, Diyarbakr, Erzurum, Zile, Ktahya,

Karahisar, Kayseri, Tokat, Trabzon; Arap yarmadasndan: Haleb, am, Trablus,

121 122

Tu, Sivasn ktisad Yaps, s. 42. Ahmet Uzun, Osmanl Devletinde ehir Ekonomisi ve ae, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, III, S. Demirel, Sivas ehri, s. 92.

6, stanbul 2005, s. 213.

123

29

Badat, Hama; Asyadan: Acem, Tebriz; Rumeliden: Selanik ve Osmanl haricinden: Amelikan, ngiliz, Fransz meneli mallara rastlanlmtr. II. Mahmud dneminde Sivasta pek ok mesleki dalda retim yaplyorsa da genel bir iktisadi kriz sz konusuydu. Hammadde ktl, satlarda narhn dk olmas, vergi artlar ve zellikle de dardan gelen yabanc mallarn imparatorluu istilas ile bu dnemde Sivas esnaf gruplarnda hzl bir k balamtr124. E. Eitimi nsan kltrnn yeni nesillere aktarld yegne sistem olan eitim, toplumun kendini savunma mekanizmasdr. Bir toplum eitimle, hem kendini koruyacak yeni nesiller hazrlar, hem de kendini gelitirecek bir ortam yaratr. Bu yzden eitim, her toplumda ilk ele alnan, temel messeseler arasnda yer almaktadr125. Anadolu ve Byk Seluklu devletleri gibi, Osmanl Devleti de eitimin bir devletin ykselmesinde ve geri kalmasnda nemli bir etkiye sahip olduunun idrakine vararak, eitim ve retime gerei kadar nem vermilerdir. Devlet yneticilerini yetitirmek zere okullar kurmu, halk iin sbyan mektepleri ve medreseler tesis etmitir126. Mektepler; padiahlar, valide sultanlar, byk devlet adamlar, zenginler ve dier hayr sahipleri tarafndan yaptrlr, kurucular tarafndan balanan vakflarla, ocuklardan alnan haftalklarla ve halkn yardmyla desteklenirdi. Hemen hemen her camide yaplm olduundan ve genellikle de camisiz ky ve mahalle

124 125 126

Demirel, Sivas ehri, s. 105. Tu, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, s. 148. mer Demirel, 18761909 Yllarnda Sivasta Egitim, Osmanl Dnemi Sivas ehri Makaleler-, Sivas

2006, s. 160.

30

bulunmadndan mekteplerin yaygn bir retim verdiini syleyebiliriz127. mer Demirel ilkokul dzeyi eitim retim veren mekteplerin Sivasta bilinen ilk rneinin 1514 tarihli Kerimavuzdelerin mektebi olduunu ve bu mektepten itibaren 1850 tarihine kadar 34 mektep ismine rastladn ifade etmitir128. Evliya elebi Sivasta 140 adet mektebin bulunduunu ve krknn vakfnn kuvvetli olduunu belirtmitir129. Bir eitim merkezi olan medreselerde eitimin yan sra birer mescit, trbe, eme, ktphane ve bir dnem iin drz-ziyafe adl blmlere sahip olup, medreselerin buna gre fonksiyonlar farkllk gsterirdi130. Evliya elebi,

seyahatnamesinde Sivasta Hamam, Aahisar, Hasanpaa Medreselerinin varlndan sz etmise de131 gnmze kadar gelebilen 4 medrese vardr. Bunlar: Gkmedrese, ifteminare, ifaiye ve Buruciye medreseleridir. Gkmedrese 1271 ylnda yaptrlmtr. ki minaresindeki mavi inilerden dolay Gkmedrese olarak bilinir. Zengin ve fonksiyonel bir medresedir. Osmanl dnemi ierisinde en fazla talebe saysna sahip olan bu medrese bulunduu mahalleye kendi ismini de vermitir132. Uzun yllar byk tahribe uram olan bu eser imdilerde restore edilmektedir133. ifteminare yine 1271 ylnda Drl-Hadis olarak yaplmtr134. 12171218 yllarnda, Sultan I. zzeddin Keykavus tarafndan yaplan

127 128 129 130 131 132 133 134

Cahit Yaln Bilim, Trkiyede ada Eitim Tarihi (17341876), Eskiehir 2002, s. 2. Demirel, Sivas ehri, s. 46. Evliya elebi, Seyahatname, s. 159. Demirel, Vakf-ehir, s. 152. Evliya elebi, Seyahatname, s. 159. Demirel, Sivas ehri, s. 45. Gkmedresenin fotoraf iin Resim 14e bkz. Demirel, Sivas ehri, s. 45. ifte Minarenin fotoraf iin Resim 3 ve 4e bkz.

31

ifahiye Medresesi ise Anadolunun en byk ifahanesidir135. lmiye medresesi olarak yaplan Buruciye Medresesi ise yine 1271 ylnda Gyaseddin Keyhsrev zamannda yaptrlmtr136. Mektep ve medreselerin dnda eitim retim yeri olarak camileri ve zaviyeleri de sayabiliriz. Camilerde halkn namaz dndaki baz ibadet ve eitimleri de gerekletirilmektedir. Buralarda devletin halk kendi istekleri ynnde eitmesi ve kendine balamas ynnden vaizlerin halka yaptklar nasihatler halk eitimini etkilemitir137. Zaviyeler de nemli lde halk kitlelerini etkilemi halk eitimine katk salamlardr. Ayrca zaviye eyhleri okul eitimini destekledikleri gibi ok sayda kitap telif etmilerdir. Bu da zaviyelerin eitim faaliyetlerinin farkl bir ynn gsterir138. Verilen eitim hizmetlerinden biri de cami, medrese ve zaviye bnyelerinde ya da bal bana bir messese olarak ayr yerlerde ina edilen ktphanelerdir. Numan Efendi Ktphanesi, Hayri Efendi, Sleyman Paa ve mer Efendi kitap vakflar Sivas ehrinde kurulan nadir kitap vakflardr139. Birok ynyle bir medeniyet beii olan Sivas, gemiinden miras kalan mimar eserleriyle, eskiden beri kltre verdii deeri gstermektedir. nk imdilerde maalesef ykk dkk olsa da bizlere kalan bu mimari eserlerin ou, dnemlerinde eitim yuvalar olmulardr. Sivas gezerken bir kltr eseri grmemek

135 136 137 138 139

Acun, Sivas ve evresi, s. 186. Erdil, Sivas Rehberi, s. 27. Buruciye Medresesinin fotoraf iin Resim 2ye bkz. Demirel, Vakf-ehir, s. 146. Demirel, Vakf-ehir, s. 150. Demirel, Vakf-ehir, s. 154.

32

mmkn deildir. ifte Minarenin hemen karsnda ifahiyeyi, Buruciye Medresesini grrsnz. Trk tarihinde byk nem tayan, kongre binas ise bu mimari eserin karsnda bulunmaktadr.

33

II. BLM S VASTA F Z K VE DEMOGRAF K YAPI I. S VAS MAHALLELER Osmanl ehirlerinde mahalle genel olarak birbirini tanyan, belirli lde birbirinin davranlarndan sorumlu, sosyo-kltrel, ekonomik, din ve hatta siyas dayanma iinde bulunan kiilerin oluturduu topluluun yaad blgedir. Her bir mahalle ehri/btn oluturan bir paradr. Baka bir deyile mahalle, ayn mescide ibadet eden cemaatin aileleriyle birlikte yerletikleri alandr140. Mahalleler eski Osmanl idaresinde mlk, beled ve adli tekilatn ilk basaman olutururdu. Nahiyeler mahallelerden nce, kazalar da nahiyelerden nce gelirdi. Kazalar kadlar, nahiyeleri naibler, mahalleleri de imamlar idare ederdi141. Mahallenin hem din hem sosyal yneticisi olan imamlar, XIX. yzyln ikinci yarsna gelene kadar bu vasf korumulardr. Halkn topland yer olan camiler, onlarn ynlendirilmesinde ve uyarlmasnda etkili bir meknd142. mamlarn cemaatlerine be vakit namaz kldrmak ve lenler iin gerekli dni hizmetleri yapmann yannda baka sorumluluklar da vard. Mahalleyi ilgilendiren btn ilerle yakndan ilgilenirlerdi. mamlar halkn birbiriyle olan kk anlamazlklarnn zmnden, mahallelerin gvenlii, temizlii ve dzeninden sorumlu tutulurlard143.

140

mer Demirel, Osmanl Dnemi Sivas ehrinde Sur, Saray, Mahalleler ve Sosyo-Kltrel Eserler, Osmanl Ergin, Trkiyede ehircilik, s. 103. Doan Kuban, Trk ve slam Sanat zerine Denemeler, ? 1995, s. 186. Sivasta bulunan tarih camilerle adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s. 40.

Dnemi Sivas ehri -Makaleler-, Sivas 2006, s. 41.

141 142

ilgili rnek fotoraflar iin ekler blmne bkz.

143

34

18391841 yllarn kapsayan 20 numaral eriye Sicili kaytlarnda incelediimiz terekeler ierisinde mahallelerin farkl nitelikleri nedeniyle

adlandrldklar grlr. Mahallelerin adlandrlmasnda esnaf isimleri, ar ve pazar isimleri, cami, mescit, medrese, zaviye, imaret isimleri, dervi, eyh, hoca isimleri gibi nitelikler etkili olmutur. Ancak, ounlukla medrese, zaviye ve cami ismini aldklar anlalmaktadr. Sivas mahallelerinden eyh oban, Tokmak, Sar eyh, Ali Baba ve Abdulvehhab Gazi mahalleleri zaviyelerin isimleriyle adlandrlmtr. Bu durum isimlendirmelerde dni motifin kullanldn gsterdii gibi ayn zamanda zaviyelerin dni ve sosyal hayattaki fonksiyonlarn gstermekte ayrca bunlarn blgenin imar ve isknnda oynadklar rol ortaya koymaktadr144. Cami-i Kebir Mahallesi adn Ulu Camiden almtr. Bu mahalle Kale-i Atikin gneyinde, arlara birleik merkezi bir yerdedir145. Sivasn ilk mahallerinden olan Mescid-i Hoca Hseyin Cumhuriyet dnemine kadar gelmi ve Demircilerard Mahallesi ile birleerek zamanmza kadar varln srdrmtr146. XVI. yzyldan beri varl bilinen ve Cumhuriyet dnemine kadar varln srdren mahallelerden birisi de Ganem Mahallesidir. Bu mahalleyi, muhtemelen Sivas civarnda bulunan Ganem Kynden gelenler kurmutur147. Gnmzde Ganem Mahallesi, Billur Mahallesi snrlarnda kalmtr. Bir mescit etrafnda oluun Billur Mahallesi ise tahminen 15001501 ylnda kurulmu olabilir148.

144 145 146 147 148

Saim Savas, Sivas Zaviyeleri, Toplumsal Tarih, V, S. 28, stanbul 1996, s. 55. Demirel, Sur, Saray, Mahalle, s. 41. Demirel, Vakf-ehir, s. 24. Demirel, Vakf-ehir, s. 28. Demirel, Sur, Saray, Mahalle, s. 42.

35

15531554 tarihlerinde kuruduu muhtemel olan Veled Bey Mahallesi, Paa Hamam yaknnda yer almaktadr. Bu mahalle Cumhuriyet dnemine kadar varln ve ismini korumutur149. Bu dnemde ryan- Mslim adyla anlan mahalle gnmzde Murdar Irmak yannda olmasndan dolay Sularba Mahallesi adn almtr150. Murdar Irmak boyunda bulunan dier mahallelerden biri de Ksedere-i Zmmi Mahallesidir. Bu mahalle. ehrin kuzeyinde bulunan en d mahallelerden birisidir151. Ksedere-i Zmmi Mahallesi ile birlikte Murdar Irmak boyunda bulunan dier mahalle Ksedere-i Mslim mahallesidir. Bunlarla birlikte ehrin kuzey-bat ynnde bulunan Ece, Kurt Mescidi Mahalleleri en d mahalle zelliini gsterirler. Merkeze yakn, ehrin kuzeyine doru Bahtiyar Bostan Mahallesi ve onun ilerisinde Gke Bostan Mahallesi gnmzde de ismini korumutur. Bu dnemde ismi geen Ferhat Bostan, Kei Bula, Hac Veli ehrin kuzeydou ynnde bulunmaktadr152. Ferhat Bostan, Hamurkesen ve Keibula Mahalleleri, Cumhuriyetin balarndan itibaren birleerek Ferhat Bostan adyla gnmze kadar gelmitir153. Osman Paa Mahallesi, 1703 tarihinden itibaren kaynaklarda cami ve mektep olarak gemekte, bu mahalle Kale-i Cedid, Veled Bey ile rtlpnar Mahalleleri arasnda bulunmaktadr
154

. Aada Osmanl dneminde Sivas ehrinde

149 150 151

Demirel, Vakf-ehir, s. 32. Demirel, Sur, Saray, Mahalle, s. 43. Demirel, Sivas Mevlevhnesi ve Mevlev eyhlerinin Sosyal Hayatlarna Dair Baz Tespitler, Trkiyat Demirel, Sur, Saray, Mahalle, s. 46. Demirel, Vakf-ehir, s. 44. Demirel, Vakf-ehir, s. 45.

Aratrmalar Dergisi, Konya 1996, s. 217.

152 153 154

36

bulunan ve tereke kaytlarndan tespit edilen mahalle isimlerine bir tablo halinde yer verilecektir155. Tablo 1: 20 Numaral Sivas eriye Sicilinde Rastlanlan Mahalle Adlar
avuba Bahtiyar Bostan Hoca Hsam Osman Paa Kurtmescidi Kala-i Atk Kala-i Cedd Olanavu Khnecivan Hac Zhid Klavuz Krcuk Zilkar Acablge Uryan- Mslim Uryan- Zmmi Kayseriye Kapusu Keibula Ksedere-i Zmmi Mmezgin Temrcilerard Zaviye Alibabadan Cmi-i Kebir Ganem Gk Medrese Kkbengiler Gkebostan Kkminre ems-i Firu Hamam Ard Tokmak Kapu Hac Veli Hac Mahmut Hoca Ali avu Hac Mehmet Paabey Hamrkesen Hoca Mahmut eyh oban Deirmen Ferhat Bostan Ece Baldzbazar ah Hseyin maret rtlpnar Abdulkerim Veledbey Sar eyh Billur Karbad Bab- kayseriye Abdulvehhabgazi Kaleard

155

Sivasta bulunan mahallelerle ilgili rnek fotoraflar iin Resim 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20ye bkz.

37

Tablo 1den anlalaca gibi 1839-1841 yllarn kapsayan 20 numaral eriye siciline gre, Sivasta 54 farkl mahalle ismine rastlanlmtr. ncelediimiz tereke kaytlarnda 16s ev sahibi olmak zere 24 adet gayr-i Mslim terekesine rastlanlmtr. Evler 14 farkl mahalleye dalmtr. Gayr-i Mslimlerin Mslmanlarla ayn mahallede yaamalarndan, birbirleriyle komuluk yaptklar anlalmaktadr. Hatta incelediimiz eriye sicilinden ehirde yer alan bir ok mahallede Mslim ve gayr-i Mslimlerin birbirilerinden ev alp sattklar anlalmaktadr. Bu da gayr-i Mslimlerin istedii mahallede mlk edinebilme zgrlklerini ispatlad gibi Mslmanlarla Hristiyanlarn karlkl olumlu ilikiler kurduklarn gsterir156. XIX. yzyln balarna kadar imamla birlikte mahalle ileri gelenlerinin de mahalle halk adna hareket ettikleri, mahalleyi ilgilendiren konularda bunlarn da etkin olduklar grlmektedir. Yani muhtarlk rgtlenmesi ncesinde mahallede imamla birlikte kthda, ihtiyar adlaryla anlan temsilciler de bulunmaktayd157. II. Mahmud dneminde zellikle taradan g nlemek amacyla, mahalle dzeyinde yeni bir rgtleme gerei duyularak, ilk kez 1829da stanbul

mahallelerinde muhtarlk rgt kurulmutur. Bu rgt ky ve kent mahallelerinde 1833-1836 arasnda faaliyete gemitir158. Ardndan Tanzimat ile ele alnan reform hareketleri toplumun sosyal yapsnda birok deiiklik meydana getirmi, iskn
156 157

SS, Nr. 20, s. 83-1, 92-1, 129-2, 132-2, 146-2, 162-1. Musa adrc, Anadolu Kentlerinde Mahalle (Osmanl Dnemi), Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve adrc, Mahalle, s. 260.

Yerleme, stanbul ?, s. 258.

158

38

birimlerindeki eski mahalle dzeni yerini, mahalleyi idare edecek resm kurululara brakmtr159. II. S VAS EVLER Ev, insann her trl fizyolojik, sosyolojik, estetik ve ekonomik ihtiyalarnn karland gvenliinin saland bir korunak, ihtiya duyduu bir yapdr. Trk toplumunda ev, vatan ve devlet gibi kutsal bir kavramdr. nk bu kutsal kavramlarn ekirdei ailedir. Ailenin yaam yeri olan evlerde ise gelenek grenekler, edinilmi olan ahlki deerler yaatlr ve nesilden nesile aktarlr. Vatan, milleti oluturan aileler sonraki nesilleri ilk burada sosyalletirir ve topluma kazandrr. te evlerin olumasnda dini, ekonomik ve sosyal endielerin olmas tad byk nemden kaynaklanr160. Osmanl ev mimarisinde en ok Orta Asya, Orta Dou, slam ve Anadolu gelenekleri etkili olmutur. Bunlarn yannda corafi mekn, malzeme, ekonomik g, mimari bilgi ve ustalk gibi baz etkenlerde Osmanl evinin ekillenmesinde nemli rol oynamlardr. Tm bu zelliklerin etkisiyle Anadolu evlerinde eitlilik arz eden bir yap ortaya kmtr161. Diyebiliriz ki bu eitlilikte imparatorluun etnik yaps da etkili olmutur. zellikle krsal kkenli etnik gruplarn oluturduu ev tipinde nemli lde eitlilik sz konusudur. Belirli bir blgede oturan gruplarn, ayn etnik toplulua ait olmalar ile ina ettikleri konut tipleri arasnda bir uyum varsa da, her

159

Kemal Ahmet Ar, Osmanl-Trk Kentlerinin Genel Karakteristikleri zerin Grler, Tarihten Gnmze Haim Karpuz, Erzurum Evleri, Ankara 1984, s. 9. mer Demirel- Muhiddin Tu- Adnan Grbz, Osmanl Anadolu Ailesinde Ev, Eya ve Giyim Kuam,

Anadoluda Konut ve Yerleme, stanbul ?, s. 332.

160 161

Sosyo Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara 1992, s. 703.

39

etnik grup ayn blgede veya imparatorluun btn topraklarnda birbirlerinin kulland tarz ve tiplerden yararlanmtr. nk halklar ylesine kuvvetli ve derin karmtr ki her etnik grup iin ounluu oluturduklar bir blge varsa da her bir kentte btn etnik gruplar beraberce varlklarn srdrmlerdir162. Bu da hayatn iinde olmann gerei birbirlerinden etkilenmelerini salam ve birok etkenle birlikte kent evlerinin eitlenmesine katk salamtr. Osmanl ehirlerinde sokak ya da caddeler, ev ehir balantsn salayan unsulardr. Burada iki tr sokaktan bahsedebiliriz. Birisi herkesin kullanabilecei iki taraf ak yol anlamna gelen tark-i mm, dieri sokak sakinlerinin kullanmna ak tark-i hass yani kmaz sokaklardr163. Mahremiyetin ve korunmann btn avantajlarna sahip olan kmaz sokaklarn amac, alan, sokak sakinlerinin en fazla yarar salayabilecekleri ekilde zelletirmektir164. Osmanl evinin konumunda bir nevi din imar plan diyebileceimiz kble faktr etkilidir. Mslman Trk ailesi iin ok nemli olan bu durum evlerin bir yne uyum gstermelerini gerektirmitir165. Sivasta evlerin ynn etkileyen dier bir faktr de iklimidir. Burada evler sahip olduu sert iklimi krmak iin cepheleri gneye ynelik olarak yaplmtr166.

162

Maurice M. Ceras, Osmanl Kenti Osmanl mparatorluunda 18. ve 19. Yzyllarda Kent Uygarl ve Demirel, Ev, Eya ve Giyim Kuam, s. 704. Paul Dumont, Franois Georgeon (ed), Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, ev. Ali Berktay, stanbul Demirel, Ev, Eya ve Giyim Kuam, s.704. Burhan Bilget, Sivas Evleri, Ankara 1993, s. 53.

Mimarisi, ev. Asl Atav, stanbul 2001, s. 25.

163 164

1999. s. 13.
165 166

40

Osmanl evlerine dardan bakldnda yksek duvarlarla kuatld grlr. Evlerde barnabilmek iin; ahr ileri, tezek yapm, bahe temizlii, erite, pekmez, etlik, bulgur gibi ilerin yaplmas gerekirdi. Btn bu ilerde kadna den pay byk olduundan, evleri kuatan yksek duvarlar, birazda kadnlara serbeste alabilecei, kapal bir ortam hazrlama amac tayordu167. Bu duvarlardan baheye ya da avluya geilirdi. Avlu ve bahe Osmanl ailesinin youn olarak kulland meknlardand. Avlunun bir uzants olan ahr, samanlk ve ambar gibi elemanlar evin zemin katnda bulunurdu168. Bylece k aylarnda evleri stmak daha kolay olurdu169. Mobilyasz olan odalarda her trl kullanma ve yaama ihtiyac duvara bal veya gml mobilya ile gideriliyordu. Evlerde her trl yaama ihtiyac ayn odada temin edilirdi. Bir odada yemek yenilir, oturulur, abdest alnr, namaz klnr, yatlrd. Odaya pabula girilmez darnn pislii ieriye getirilmezdi170. Evin asl odas tabhane yani baodayd. Ziyaretiler buraya davet edilir, zellikle kn ev sakinleri iin oturma odas olurdu171. Odann bir duvar ocak duvaryd. Ocak hem stc hem de havalandrc grevi gryordu. Ocak duvar hcre ve dolaplarla zenginletirilmiti. yle ki Trk evinde ocak, yuva ile zdeleecek kadar nemliydi172. Buraya kadar Sivas evlerinin genel zellikleri hakknda bilgiler verilmitir. Bu genel giriten sonra, gerek bu bilgileri teyit etmek ve gerekse inceleme dnemimizde
167 168 169

Necdet Sakaolu, Divriide Ev Mimarisi, stanbul 1978, s. 16. Demirel, Ev, Eya ve Giyim Kuam, s.704. Galip Eken, XVIII. Yzyl Ortalarnda Antepte Aile, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S. 6, Konya 2000, Sedat Hatt Eldem, Trk Evi Osmanl Dnemi, ? 1987, s. 15. Suraiya Faroqhi, ehir Evinin Fiziki ekli, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara 1992, s. Cengiz Bekta, Trk Evi, stanbul 1996, s. 108.

s. 479.
170 171

1152.
172

41

evlerin zelliklerinin ne olduunu tespit edebilmek iin baz deerlendirmeler yaplacaktr. Ancak ncelikle tereke kaytlarndan hareketle Sivasta, bulunduklar mahalle ve fiyatlarna gre evlerin farkl niteliklerini gsteren bir tabloya yer verilecek ve deerlendirmeler sz konusu tabloya istinaden yaplacaktr.

42

Tablo 2: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Ev Fiyatlar

0-500 kuru

500-1000 kuru

1000-5000 kuru

5000- kuru

Ksedere-i Mslim Tokmakkap Billur Ganem Ece Hoca Hssam Kayseriye Kapusu Bahtiyar Bostan Demirciler Ard Abdlkerim Kale Ard Klavuz Ganem Cami-i Kebir maret Ece ems-i Firu Ali Baba Gk Medrese

Hoca Ali avu Paabey Acablge(5) avuba(4) Keibula Kk Minare Mmezgin Veledbey ems-i Firu Billur Hamam Ard(2) Sar eyh Karbad Bab- Kayseriye(2) Bahtiyarbostan Ksedere Zmmi(3) Ece Cami-i Kebir(4) ah Hseyin Hac Mehmet Hac Veli Kk Bengiler(2) rtl Pnar Gke Bostan

Hoca Mahmut Hamrkesen Uryan- Mslim Demirciler Ard Cami-i Kebir Bahtiyar Bostan Baldr Pazar Kk Minare Abdulkerim

Abdulvehhabgazi Uryan- Mslim(3)

Kayseriye Kapusu(2) Veled Bey

43

Yukardaki tabloda terekelerde geen evlerin Sivasta hangi mahallede ve hangi fiyat aralnda olduu gsterilmitir. Mahallelerin bazlarnda birden fazla eve rastlandndan mahalle isimlerinin yanlarndaki saylar o mahallede o fiyat aralnda bulunan ev saysn gsterir. Tabloya gre, evlerin ou 10005000 kuru arasndadr. Deeri 500 kuruun altnda olan 6 ev, 5000 kuru ve zerinde olan 11 ev vardr. Evlerin ounun deeri 10005000 veya 5001000 kuru arasndadr. Bu durum, Sivasta, 500 ila 5000 kuru arasndaki evlerin genelin %77sini tekil etii ve ehir halknn daha ok mtevazi evlerde oturduunu gstermektedir. Terekelerde sadece iki yerde mlk- menzilin konak olduu belirtilmitir. Konaklarn biri Uryan- Mslim dieri Hamrkesen mahallesindedir. Anlalan, bu mahallelerde mtevaz evlerle konaklar bir arada yer almaktadr173. Terekelerde dierlerine gre baz evlerin ok pahal olduu anlalmaktadr. Aada, bu konuda bir tablaya yer verilecektir.

173

Sivas evleri ve konaklar hakknda rnek fotoraflar iin Resim 21, 22, 23 ve 25e bkz.

44

Tablo 3: 1839-1841 yllarnda Yksek Fiyatl Evler ve Sahipleri

Sayfa No

Mahallesi

sim

Ev Fiyat (kuru)

Toplam Tereke (kuru)

28-2

Cami-i Kebir

El-Hac Mehmet Aa bin Halil Aa Ali Aa bin Abdullah

8500

1255, 5

62-1

Baldzbazar

10 000

20562, 5

140-1

Hamrkesen

Ayvazzade Kerimesi Fatma binti mer Aa Zaralzade EsSeyyid Ltfullah Paa bn-i Osman Bey

8000

23 800

146-1

Uryan- Mslim

25 000

32 072

Grld gibi yksek fiyatl evlere sahip olanlardan ikisi Aa nvanna sahiptir. Dier ikisi nl ailelerden iken, ayn zamanda bunlardan biri de Es-seyyid unvanna sahiptir. lk tereke sahibinin borlar ve giderlerinden dolay terekesinden yalnzca 1255,5 kuru kalmtr. Dier tereke sahiplerinden birinin Ayvazzde ailesinden bir kadn olmas dikkat ekicidir. En son tereke sahibi ise Zaralzde ailesindendir174.

174

Zaralzde aile mensuplarnn genellikle ehl-i rf olarak grev yaptklar bilinir. Zaralzde ailesinden Osman

Paa ilk olmak zere Mehmed Paa, Feyzullah Paa, Recep Paa, Ltfullah Paa valilik ve mtesellemlik veya Muhassllk grevi yapmlardr. mer Demirel, Sivas ehri Vakf Kurucularna Dair, Osmanl Dnemi Sivas ehri Makaleler-, Sivas 2006, s. 140-146.

45

III. S VASIN DEMOGRAF K YAPISI Toplumlarn sosyal ve ekonomik durumlarnn izah edilebilmesinde eitli faktrlerden yararlanlabilir. Bu erevede toplumu oluturan nfusun zelliklerinin bilinmesi de nem arz etmektedir. Bu nedenle toplum bilimleriyle uraanlar iin demografik veriler nemli kaynaklardr. Gerek sosyoloji ve gerekse tarih aratrmalar ile uraanlar iin en byk sorun, olaylar birok ynden ele alrken bunlar oluturanlarn saysal ve yapsal durumlarn saptama gldr175. Nfus, ok eskiden beri, gerek asker ve gerekse mal konulardan dolay zerinde nemle durulan, verdii saysal deerlerden yararlanlarak karmlar yaplabilen, halkn niceliksel ynn sergileyen verilerdir. Bu nedenle sahip olunan nfusun miktarn tespit etmek amacyla dnemin artlarna ve ihtiyalarna gre tahrirler yaplmtr. Eski dnemlere ait tahrirleri deerlendirmek zere tarihi demografi diye bir ilim dal da olumutur. Osmanl Devleti de bu ihtiyac hissederek fethedilen blgede ilk olarak, nfus ve arazi tahriri yapmtr. Bu tahrirler XVII. yzyla kadar periyodik denilebilecek nitelikte devam etmi daha sonraki dnemlerde yaplmamtr. Bu tahrirlere, her ne kadar yapld dneme ait bilgiler veriyorsa da, gnmz anlayna uygun nfus saym demek mmkn deildir176. Osmanl Devletinde modern anlamda ilk nfus saym II. Mahmud dneminde yenieri ocann kaldrlmasyla 18261828 yllar arasnda yaplmtr. Genel bir nfus saym iin bir nevi tecrbe olan bu saym Rusyaya kar giriilen harp dolaysyla sonusuz kalmtr. Bu harbin Edirne Antlamasyla sonulanmasnn
175 176

adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s. 44. Tu, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, s. 119.

46

ardndan 1831 ylnda Osmanl hkmeti yeni bir sayma girimitir177. Bu saymda ama, yenieri ordusunun kaldrlmasndan sonra, yeni bir ordu kurulmas maksadyla, vergi kaynaklarnn bulunmas ve askerlik yapabilecek kii saysnn tespit edilmesidir178. Tanzimattan sonra yaplan saymlarda ise, getirilen mli yeniliklerin ardndan toplumun sahip olduu gelir dzeyinin belirlenmesi ve bunun sonucunda alnacak vergilerin tespit edilmesi amac gdlmtr179. A. Mslman Nfus Rum Eyaletinin merkezi olan Sivas, tarihin ok eski devirlerinden itibaren nemli bir yerleim alan olmutur. XV. ve XVI. yzyllarda ehir nfusunda gayr-i Mslimler ounluktadr. Nitekim 14541455 yllarnda Sivasta 216 Mslman hane varken 351 Gayr-i Mslim hane bulunmaktadr. Gerek Mslman gerekse gayr- Mslim hane miktarnda zamanla bir art gereklemitir. Ancak bu art Mslman hane saysnda gayr-i Mslimlere oranla daha hzldr. 1519 ve 1520 yllarnda Mslman hane says 333 iken, gayr-i Mslim hane says ise bu rakamn nerdeyse kat, yani 994tr. 15531554 yllarna gelindiinde Mslman nfusu buuk kat artarak 1149 hane olmutur. Gayr-i Mslim hane saysndaki art ise 236 ile toplam 1230 hanedir. Zamanla gzle grlr bir ekilde Mslman hane saysnda hzl bir art sz konusuyken, gayr-i Mslim hane saysndaki art daha yavatr. Zaten ilerleyen yllarda Mslman hane saysndaki artn devam etmesiyle birlikte nfus, Mslmanlar lehine geliecektir180.

177 178 179 180

Enver Ziya Karal, Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym, Ankara 1997, s. 8. Karal, lk Nfus Saym, s. 11. Tu, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, s. 120. Saim Sava, Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi, stanbul 1992, s. 24.

47

Tanzimat dnemine gelene kadar, belirli yllarda Sivasa gelen seyyahlarn verdii bilgilerden faydalanarak Sivas nfusu hakknda fikir edinilebilir. Biz de Adnan Mahiroullarnn eserinden yararlanarak farkl yllarda seyyahlarn Sivas nfusu hakknda verdii u bilgilere ulayoruz181. Tablo 4: Seyyahlara Gre Sivas Nfusu Tarih 1826 1827 1835 1838 1839 1851 Seyyah Victor Fontanier Felix Lebaujour Baptistin Poujoulat Eugene Bore W. F. Ainsworth A. D. Mordtmann Belirtilen Nfus 40000 50000 15000 zeri 40000 16000 50000

Grld gibi seyyahlarn verdii bu rakamlar deiiklik arzetmektedir. Seyyahlar Sivasa farkl yllarda gelmilerse de geldikleri yllar birbirlerine yakndr. Eugene Bore isimli seyyah 1838 ylnda Sivasn nfusunu 40000 olarak gstermi, hemen bir yl sonra W. F. Ainsworth adl baka bir seyyah nfusu, 16000 olarak gstermitir. Belki bu durum g ya da baka nedenlerle aklanabilirse de daha ok verilen deerlerin subjektif olduunu hissettiriyor. 18301831 yllarnda yaplan ilk nfus saymnn verileri daha gvenilir sonulara gtrebilir. Yaplan bu ilk nfus saymnda Sivasta Veli Paazade Selim

181

Mahiroullar, Seyahatnamelere Gre Sivas, s. 6088.

48

Srr Bey grevlendirilmitir. Buna gre Sivas Livasnn nfusu 97253 Mslman, 18537 gayr-i Mslim, toplam 115790 kiidir182. Bu ynyle Sivas 1831 ylnda Anadoluda byk ve blgesel ana merkezlerden birisidir183. Dier taraftan XIX. yzyln sonlarnda Mslman nfus 442509, gayr-i Mslim nfus ise 93165 kiidir184. XX. yzyln balarna gelindiinde ise nfus daha da ok artarak 1220250 kiiye ulamtr. Bunlarn 214250si gayr- Mslimdir185. Buraya kadar Sivasta bulunan Mslman ve gayr-i Mslimlerin nfuslar hakknda bilgi verilmitir. nceleme dnemimizin daha iyi anlalabilmesi iin

Mslman ve gayr-i Mslim nfusun tereke kaytlarna ne oranda yansd hakknda bir tablo oluturulmutur. Aada sz konusu tabloya yer verilecektir.

182 183 184 185

Karal, lk Nfus Saym, s. 215. Suraiya Foraqhi, Osmanl ehirleri ve Krsal Hayat, ev. Emine Sonnur zcan, Ankara 2006, s. 48. Fikri Karaman Sivas ve Salnmeler zerine, Revak, Sivas 2002, s. 115. Kodoman, Sivas Vilayeti (1901), s. 179.

49

Tablo 5: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Cinsiyetlerine Gre Tereke Sahipleri Tereke Sahipleri Gayr-i Mslman Erkek Kadn Toplam 84 15 99 % 68,2 12,19 80,4 Mslim 24 _ 24 % 19,51 _ 19,51

ncelediimiz 123 adet terekeden 99u Mslmanlara ait olup toplam tereke miktarnn %80,4n tekil eder. Geriye kalan 24 tereke gayr- Mslim terekesi olup %19,51 oranndadr. Tereke sahiplerinin %87,8i erkek, %12,19u kadndr. Dikkat ekici noktalardan biri de gayr-i Mslim kadn terekesine rastlanmamasdr. Baz zmmi terekelerinde, terekede gsterilen e ya da ocuklardan yani varislerden lenler de olmu ve terekede bu durum da belirtilmitir. Byk ounlukla bu kiilerin mal varlklar sralanmayp sadece lmlerine deinilmitir. Bu durum hem zmmi terekeleri hem de Mslman terekeleri iin geerlidir. Zmmi kadn terekesi yoksa da varis lmlerinde grlmektedir. Terekeler ierisinde bu durumda olan ve mal varlklar da sralanan iki zmmi kadn da vardr186.

186

SS, Nr. 20, s. 55-1, 114-3

50

B. Gayr-i Mslim Nfus Osmanl aile yaamnda farkllklar dini ve etnik olmaktan ok blgesel ve corafidir. Osmanl devletinde milletler uzun yllar boyunca ayn corafyay paylamlardr. Bylece oluan tarih-kltrel dokuda, imparatorluun her dinden halklar, aile yaamlar, detleri ile birbirine paralellik gstermitir. Bylece Osmanl Ailesi terimine dini ve etnik unsur gzetilmeksizin Osmanl olanlar dhil olmutur187. Bu durumu, incelediimiz belgelerde aka grebiliyoruz. Gayr-i Mslim olan aileler ile Mslman aileler ayn mahallelerde, ayn tarz evlerde yayor, ayn eyalar kullanyordu. Birbirileriyle komuluk ediyor, bor alveriinde bulunuyordu. nk her ne kadar etnik ve din yaplar farkl olsa da ayn hayat paylayor, beraberce Osmanl Devletinin tebasn oluturuyorlard. Kaytlarda gayr-i Mslimleri Mslmanlardan ayrmak iin zmmi sfat kullanlmtr. Mslmanlardan lenler iin fevt, gayr- Mslimlerden lenler iinse hlik tbiri kullanlmtr. Miras paylam konusunda Mslmanlara tannan haklarn hepsi zmmilere de tannmtr. ldkten sonra tpk Mslmanlar gibi zmmilerin mallar da yaknlarna paylatrlmtr. Bu duruma dair rnekleri miras paylam iin mahkemeye bavuran zmmi terekelerinde grmekteyiz188. Gayr- Mslimler sosyal yaamlarnda slam hukukuna uygun muameleye tbi tutulmulardr. Nikh, boanma, nafaka gibi hallerin zmnde eri mahkemelere bavurmu ve kanun-i eri zere ilem grmlerdir189.

187 188 189

lber Ortayl, Osmanl Tolumunda Aile, stanbul 2006, s. 2. SS, Nr. 20, s. 18-1, 35-1, 55-1, 143-1, 158-2. Mehmet pciolu, Konya eriyye Sicillerine Gre Osmanl Ailesi, Ankara 2001, s. 131.

51

Osmanl kentlerinin ekonomik yaamnda nemli rolleri olan gayr-i Mslimler ticaret ve her trl el sanat ile uramlardr. Zamanla kendilerine tannan ayrcalklar artrldka dil, kltr, din ve milliyetlerini yitirmeden Osmanl snrlar iinde yaamlarn srdrmlerdir190. Gayr-i Mslimler Mslmanlarla her trl sosyal ilikide bulunmulardr. ncelediimiz sicil defterinde bylesi kaytlara

fazlasyla rastlanlmaktadr Uryan- zmmi Mahallesinden Osman bin Ali adl kiinin mlk menzilini Kei Agob veled Agob adl zmmiye sattn gsteren belge bu kaytlara bir rnektir191. XV. ve XVI. yzyllarda ehir nfusunda gayr- Mslimlerin younlukta olduunu daha nce ifade etmitik. XVII. ve XVIII. yzyllarda Mslman nfusunda hzl bir art olmu, gayr- Mslim nfus oran hzla dmtr. 1827 ve 1831 yllarnda yaplan nfus saymlarnda gayr-i Mslim hanelerin Mslman hanelerden az olduu grlmtr. lk saymda 1830 Mslman hanesine karlk 1804;

ikincisinde 2005 Mslman hanesine karlk 1842 gayr-i Mslim hanesi olduu grlmtr. Bu saymlarda asker grup hari tutulduundan bu farkn daha da fazla olduu anlalr192. Sivasta gayr-i Mslim nfusu youn olan Zilkr Mahallesi Cumhuriyet dnemine kadar ismini korumutur. Bu mahalle nemli sayda gayr- mslim nfusa sahip iken 18271831 yllarnda tamamen Mslman nfusun barnd bir mahalle hviyetini kazanmtr. Bazar Mahallesi de XIX. yzylda byk ounluu gayr-

190 191 192

Doru, Osmanl Kentleri , s. 221. SS, Nr. 20, s. 129-2. Demirel, Sivas ehri, s. 63.

52

Mslim olan bir mahalle halindedir193. Aada 1832 ylnda Sivasta yaayan gayr-i Mslimlerin nfuslar hakknda bir tablo verilecektir. Bu tablodan gayr-i Mslimlerin Sivas Mahallerinde dal grlebilir. Tablo 6: 1831 Nfus Saymnda Gayr-i Mslimlerin Youn Bulunduu Mahalleler; 194
Mahalleler Hoca mam Cami-i Kebir Bazar Khne Civan Sar eyh ryan- Mslim ryan- Zmmi Ksedere-i Zmmi Akdeirmen Kilise Acablge Ece rtlpnar Baldr bazar Kk Bengiler Kk Minare Temrciler Ard Bb- Kayseriye Hane Says 58 72 178 49 42 64 119 97 105 143 80 129 87 96 98 23 110 79

Bu nfus saymnda gayr-i Mslim nfusun ounluunu Ermeniler oluturmutur195. Ermenilerden sonra ise Rumlar gelmektedir. Gayr-i Mslim nfusun
193 194

Demirel, Vakf ehir, s. 26. mer Demirel, Sosyo-Ekonomik Adan Osmanl Dnemi Sivas Ermenileri, Osmanl Dnemi Sivas ehri

-Makaleler-, Sivas 2006, s. 185.

53

ounluunu oluturanlarn milliyetleri konusunda daha sonraki kaytlardan edinilen bilgiler de bunu dorulamaktadr196.

195 196

Demirel, Sivas Ermenileri, s. 184. Kodoman, Sivas Vilayeti (1901), s. 179.

54

III. BLM S VASTA A LE OLUUMU I. A LE VE OLUUMU Aile, evlilik neticesinde ortaya kan ve akrabalk ilikisiyle birbirlerine balanan fertlerin bir araya getirdii topluluktur197. Fertlerin bir araya gelmesiyle aile, ailelerin bir araya gelmesiyle de toplumlar oluur. Toplumlarn ekonomi, siyaset, eitim, din gibi temel kurumlarnn yannda en temel elerinden biri de ailedir. Her toplumun kendi gelenekleri, grenekleri, rfleri, detleri, ekonomileri, din inan ve deerleri ailenin oluumu ve biimlenii zerinde etkili olmutur198. nsanln balangcndan itibaren var olan aile, toplumun varlnn devam etmesinde nemli grevler stlenmitir. Ekonomik hayata yn veren, sosyal ve siyas hayat dzenleyen, din ve kltrel fonksiyonlar icra eden ailenin en nemli grevi insanlarn varl ve yeni nesillerin teekkl hususundadr199. Tm toplumlarda olduu gibi Osmanl Devletinde toplumun temelini aile oluturur. Aile; anne, baba, ocuklardan, bazen torunlardan meydana gelebiliyordu. Sadece elerden oluan ailelere rastlanmakla birlikte, hala, day, teyze ve onlarn ocuklarnn da dahil olduu geni ve byk ailelere de tesadf edilmekteydi. Aralarnda kan ba bulunmayan, ama aile ile birlikte yaayan kleler de bu kurum ierisinde saylmaktadr. Osmanl toplumunda gerek erkek ve gerekse kadn kleler

197 198 199

Mehmet Akif Aydn, Aile, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul 1989, s. 196. Erten, Konya eriyye Sicilleri, s. 31. mer Demirel, Osmanllarda Ailenin Demografik Yaps, Sosyo-Kltrel Deiim Srecinde Trk Ailesi, I,

Ankara 1992, s. 97.

55

aile bireylerinden kabul edilir ve onlar arasnda yer alrd. Ayrca kimlikleri bal bulunduklar aile ile beraber aklanrd200. Osmanlda aile kurumuna ynelik uygulamalar slam aile hukuku erevesinde tayin edilirdi. Bu nedenle Osmanl aile hukukunu slam aile hukukundan bamsz olarak dnmek mmkn deildir. Aslnda slam aile hukuku Hanef mezhebine bal olan Osmanllarda titiz bir uygulama alan bulmutur. Kad ve mftlere ait belgelerde zellikle XVI. yzyldan itibaren hkm ve fetvann Hanef mezhebinin en sahih grlerine gre verilecei belirtilmitir201. Osmanl ailesinin ka kiiden meydana geldii konusunda henz ortak bir kanaat olumamtr. Bununla beraber geleneksel ehir ve kylerde geni aile daha ilevseldir. Ailenin retimi, yllk tketim stoklarnn hazrlanmas, krsal alandaki i blm, ailenin gvenliinin salanmas bakmndan byk ailenin tercih edilmesi mmkndr202. Ayrca Osmanl ailesinde anne ve babann, evlatlar tarafndan bakm ve barndrlmas, dini bir vecibe olmasnn yannda yaygn bir kltrd203. Geni ailede gelirler tek elde toplanr, harcamalar tek elden yaplrd. Toplumda aile yelerinin aileden kaynaklanan bir saygnl vard. Geni ailede bireylerin eitim, korunma, dini, elenme ve dinlenme ihtiyalarn aile karlard. Geni ailenin bu zelliklerine karlk ekirdek aile daha snrldr204. Btn bunlarn yannda incelediimiz terekelerin ounda tereke sahiplerinin evlerinin olmas, kiilerin
200 201 202 203

brahim Gler, Sinopta Medeni Durum, Tarih ve Dnce Dergisi, S. 3, stanbul (Mart 2001), s. 23. Mehmet Akif Aydn, slm ve Osmanl Hukuku Aratrmalar, stanbul 1996, s. 158. Ortayl, Osmanl Toplumunda Aile, s. 4. mer Demirel, 1700-1730 Tarihlerinde Ankarada Ailenin Niceliksel Yaps, Belleten, LIV, S. 211, Ankara Faruk Kocack, Sivasta Kentsel Aile, Sivas 1997, s. 6.

1990, s. 953.
204

56

ebeveynlerinden farkl evlere sahip olduklarn dolaysyla bir arada bulunmadklarn dndrse de tm lmlerin eriye sicillerine yansmad gz ard edilmemelidir. Terekeleri inceleyen mer Demirel ve brahim Gler Osmanl ailesinin geni aile olmadn belirtmilerdir205. Osmanl ailesinin nemli lde deimesi Tanzimat ile balayan sre ierisinde olmutur. Bu srete zellikle tarm ve eitim alannda grlen yapsal deimeler, tm dnyada yaanan haberleme ve teknolojik devrim, klasik aile yapsn deimeye zorlamtr206. A. Nian Nian erkein kadna evlilik teklif etmesi, muayyen bir mihir zerinde anlamalar ve karlkl rzann meydana gelmesi sadece akdin bulunmamasdr. Nian bir evlilik deil bir evlilik vaadidir ve bu evlilik vaadinde slami kurallara

uyulmaktadr. Ayn soydan veya stten dolay nikh dmeyen akrabayla, evli ya da iddet bekleyen kadnla ayrca bakasnn istedii kadnla ki bu kadn teklifi kabul etmise, nian teklifi yaplamazd207. Evlilik ncesi bir hazrlk dnemi olan Nian, evliliin salam temeller zerine oturtulmas iin bir tedbir mahiyetindeydi. nk niann bozulmas boanmaya nispetle daha hafif bir hadiseydi208.

205 206 207 208

Demirel, Demografi Aile, s. 113; Gler, Sinopta Medeni Durum, s. 23. Kocack, Sivasta Aile, s. 9. Hayreddin Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, I, stanbul 2001, s. 296. Karaman, slam Hukuku, s. 298.

57

Sivasta nian ncesinde kz bakma, nian yaplacak kzn belirlenmesi, dnr gitme aamalar tamamlanrd. Ardndan nian treni yaplrd209. Sivasta eski nian trenlerini Vehbi Akun yle anlatyor: 210 Niann ad erbet ime dir. Sz kesildikten sonra derhal nian hazrlklar balar. Erkek tarafndan byk bir kalabalk kz evine giderler. Pekir Sallama tabir edilen nian arsna erkein en yakn tandklar ile yakn akraba ve komular itirak ederler. ekerleme, lokum ve kahveden baka zel bardaklarla erbetler gelir. Ve btn konuklar byk bir nee iinde erbetlerini ier, duasn yapar bu suretle nian trenini yapm bulunurlar. Nian dnemi eer kurban bayramna rastlarsa, olan tarafndan bir ko sslenerek hediyelerle, bayramdan bir hafta evvel kz evine gnderilirdi211. Nianllk dnemi kzn yaa kk olmas ya da kz tarafnn hazrl tamamlayamamas gibi nedenlerle uzayabilirdi212. Niandan en az 15 gn sonra dn balar, bunu okuyucu adl kiiler ilan ederdi213. Nian ve evlenme, vefat, tedavisi mmkn olmayan bir hastaln ortaya kmas gibi nedenlerle sona erdirilebilirdi. Ayrca tek tarafn bozmak istemesi ile de bozulabilirdi. Nian erkek ya da kz tarafndan bozulduu takdirde duruma gre maddi ve manevi tazminat ya da verilen hediye ve mihrin iadesi istenebilirdi214. Hanefi mezhebine gre verilen hediyeler nian bozulduunda aynen iade edilirdi. Maliki
209 210 211 212 213

Kadir redi, Eskiden Sivasta Dn Gelenekleri, Revak Sivas, 1998, s. 62. Vehbi Cem Akun, Sivas Folklor I-II, Sivas 2006, s. 34. redi, Sivasta Dn, s. 64. Agun, Sivas Folklor, s. 39. Agun, Sivas Folklor, s. 40.

58

mezhebine gre ise hediye veren nian bozan taraf ise hediyeyi geri alamaz, hediyeyi alan nian bozmusa iade eder veya derdi215. B. Evlenme Yukarda ifade edildii gibi Osmanl Devleti toplumunun temelini aile oluturur. Ailenin temeli ise yaplan evliliklerle atlr. Osmanl toplumundaki evliliklerde, eri hukuk hkim ve geerli olmakla birlikte, kimi durumlarda rfi davran biimlerinin de uyguland bilinmektedir216. slam ynden evliliin dayand prensipler Osmanl toplumu iin byk nem tar. ncelikle evliliin gayesi aileye huzur ve saadet, cemiyete de iyi bir nesil temin etmektir. Evlilik medeni bir akit olmakla birlikte enliklerle kutlanlabilecek sevin ve neeyle karlanan bir kurumdur. nk cemiyetler bylece oalr. Zenginlik ve kuvvet kazanr. Hukuken ailenin oluabilmesi iin kar ve koca adaylarnn kendi zgr iradeleriyle kydracaklar bir nikha ihtiya vardr. Hanefi mezhebine gre yetikin erkek ve kadnlar kendi rzalar olmakszn evlendirilemezler. Bu ekilde kylm bir nikhn taraflar zerinde bir etkisi olmad gibi hukuk bir geerlilii de yoktur. nk sahih bir nikh olma zelliini yitirmi olur. Sahih bir nikh ise taraflardan birinin evlilik teklifinde bulunmas, dierinin bu teklifi kabul etmesiyle olur. Ayrca nikhta iki Mslman erkek ahidin veya bir Mslman erkek ile iki Mslman kadn ahitlerin hazr bulunmas arttr. ahitlerin bulunmamas ya da hepsinin kadn olmas, bir gayr- Mslim ahit olmas gibi nikhn artlarnn biri eksik

214 215 216

Karaman, slm Hukuku, s. 297. Hamza Aktan, slm Aile Hukuku, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, II, Ankara 1992, s. 398. brahim Gler, XVIII. Yzylda Aile: Sinop rnei, Trkler, XIV, Ankara 2002, s. 29.

59

olursa nikh sahih olmaz217. ahitlerin bulunmasndaki ama, bu birlemenin gizli bir ey olmayp mer bir evlenme olduunu bildirmek ve taraflarn haklarn korumaktr218. nceleri Osmanl devletinde kadnlarn, kendi iradeleriyle bizzat nikh merasimine katlarak veya vekil araclyla kendilerini temsil ettirerek, velilerinin rzas aranmakszn evlenebilirlerdi. Bu durum 1544 tarihinden itibaren deiiklie urad. Artk ancak velilerinin izniyle evlenebileceklerdi. Bu tarihten sonra kadlar XX. yzyla kadar nikhta velilerin iznini aramlarsa da Kanuni devrinden itibaren bu izin olmadan akdedilen nikhlarn feshine gidilmemitir219. Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren nikh akitleri ya bizzat kadlar ya da kadlarn verdii izinname ile yetkili klnan din adamlar tarafndan yaplmtr220. Kaddan izin alnmadan kylan nikhlara rastlanmazken, Tanzimata kadar baz idarkazai dzenlemelerle kaddan izin alnmadan nikh kylmamasn ve bylece evlenme akitlerinin devletin kontrol altnda kylmasnn teminine allmtr221. Osmanl toplumunda ayr dinden gruplar arasnda evlenme ok azd. Mslman erkek gayr-i Mslim bir kadnla evlenebilmekteydi. Fakat gayr-i Mslim cemaatler bylesi gelimeleri nlemekteydiler222. Osmanl Devleti iinde dil, din ve gelenek ynnden tamamen serbest yaayan zmmiler aile hukuku ile ilgili baz konular, kendi cemaatleri arasnda hallederken bazlarnn zm iin eriye mahkemelerine
217 218 219 220 221 222

Aktan, slam Aile Hukuku, s. 398. H. Mehmet Soysald, Kuran ve Snnete Gre Evlenme ve Boanma, stanbul 1999, s. 21. Gl Akylmaz, Osmanl Aile Hukukunda Kadn, Trkler, X, Ankara 2002, s. 366. Aydn, slm ve Osmanl, s. 162. Aydn, slm ve Osmanl, s. 165. Ortayl, Osmanl Toplumunda Aile, s. 63.

60

bavurabiliyorlard. Kendi dinlerine gre evlenip boanabilen zmmilere devlet, aile hukuku ile ilgili konularda herhangi bir mdahalede bulunmuyordu223. ncelediimiz terekelerde Mslman ve gayr- Mslimleri cinsiyetlerine gre evli, dul ve bekr eklinde snflandrarak tabloda gsterebiliriz. Tablo 7: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Tereke Sahiplerinin Cinsiyetlerine ve Sosyal Durumlarna Gre Snflandrlmas Evli Erkek Mslman Gayr- Mslim Toplam 87 11 9 3 12 1 66 21 Kadn 11 _ Erkek 7 2 Dul Kadn 3 _ Bekr Erkek 10 2 Kadn 1 _

Yukardaki grafii olutururken terekesinde eleri olanlar evli olarak; eleri ve ocuklar olmayanlar bekr olarak gsterilmitir. Varisleri arasnda ocuklar olup eleri olmayanlar dul olarak kabul edilmitir. Buna gre toplam 123 tereke ierisinde 13 bekr 110 evlenmi kii vardr. Toplam terekeler ierisinde evlenme olayn gerekletirenlerin bekrlara oran % 89, 4tr. Bekrlarn oran ise % 10, 56 olarak tespit edilmitir.

223

Rfat zdemir, Tokatta Ailenin Sosyo-Ekonomik Yaps (1771-1810), Trk Tarihinde ve Trk Kltrnde

Tokat Sempozyumu, Ankara 1987, s. 107.

61

II. EVL L KTE M H R Mihir, evlenirken erkein kadna verdii veya vaat ettii para veya deerli olan mallardr. Mihir dorudan doruya kadnn maldr ve istedii ekilde tasarruf edebilir. Hediye eklinde olan mihir kadnn bedeli deil bir mr birlikte paylamann bir anlamda sembolik alametidir224. Mihrin nikh srasnda peinin denen ksmna ise mihr-i meccel denilmektedir225. Mihr-i meccelin verildiini zevcenin mahkemede tasdik etmesi gerektii gibi ayn zamanda mihrinden vazgetiini mahkeme nnde beyan ederek kaydettirmesi de gerekirdi226. Mihir miktarnn tespit edilmesi de nemli bir konudur. Baz fkhlar mihir miktarn en az on dirhem olarak gstermilerdir. Asgari olarak yirmi, krk, elli dirhemi kabul edenler de vardr. 227 slam hukuku mihrin mutlak surette kadnn hakk olduunu ve bu parada kadn dnda ne e ne de baba, abi gibi akrabann hakk olduunu savunmu ve kesin kurallara balam, gnn artlarna, ailenin zengin veya fakir olularna gre deien belirli bir parann kza verilmesini art komutur228. Kuran- Kerimde mihir hakkndaki ayetler de slam hukukunda mihrin nemini gstermektedir. 229 slamiyet ncesinde de mihir tarz uygulamalara rastlanlmtr. Moollarda kaln olarak bilinen uygulama Orta Asya Trklerinde de aynen uygulanmtr. Cahiliye dnemi Arap toplumunda mihir adyla uygulanmsa da farkl zellik
224 225 226

Said ztrk, stanbul Tereke Defterleri (Sosyo-Ekonomik Tahlil), stanbul 1995, s. 220. pciolu, Konya eriyye Sicilleri, s. 30. lber Ortayl, Osmanl Aile Hukukunda Gelenek, eriat ve rf, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Karaman, slm Hukuku, s. 338. zdemir, Tokatta Aile, s. 108.

Ailesi, II, Ankara 1992, s. 459.

227 228

62

gstermitir230. slamiyet ncesi Arap toplumlarnda kadn, herhangi bir eya gibi dnldnden, mihir, bir sat akdi gibi grnse de bu dnemde mihrin menei ve fonksiyonlar farkl ekilde izah edilebilmektedir. Bu toplumlarda kadnla evlenmek isteyen erkein kadnn babasna veya sahibine, onun hizmetlerinden mahrumiyetine karlk, belirli bir bedel demesi gerekirdi231. Mihir, slam hukuku ile birlikte kadn lehine dzenlemeler getirilerek kadna verilen deeri simgelemitir. XIV. ve XVII. yzyllarda Orta Anadolu Blgesinde namzetlik akesi ya da mihir adyla kz tarafna para deniyordu. Bu para iktisadi bir tazminat grntsnde bir igcnn kz evinden alnmas karlnda veriliyordu. Zirai geleneksel toplumlarn ounda grld gibi bu detin nedeni iktisadidir232. Osmanl toplumunda mihir miktarlar belirli dnem ve blgelere gre farkllklar gstermitir. Mihir miktarnn fazla olmas evlenmeyi gletirdiinden Osmanl Devleti zellikle Tanzimat Dneminde sk sk bu konuya mdahale etmitir. Fakir, orta halli ve zenginler iin farkl miktarlarda mihir belirlenmise de buna riayet edildiini sylemek zordur233. ncelediimiz terekelerde mihir, vefat eden kadn ise, terekesi ierisinde alacak olarak, eer vefat eden erkek ise terekeden eine denmesi gereken bor olarak kaydedilmektedir. Toplam 123 tereke sahibinin 52 adedinin terekesinde mihire

229

Kadnlara mihirlerini gnl holuuyla verin Nisa suresi 4. Ayet (Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dini Mehmet Akif Arcan, Tanzimat Dneminde Amasyada Aile, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Sivas 2002, Halil Cin, slm ve Osmanl Hukukunda Evlenme, Konya 1988, s. 226. Ortayl, Osmanl Toplumunda Aile, s. 55. Ortayl, Osmanl Toplumunda Aile, s. 127.

Kuran Dili, II, stanbul ?, s. 496.

230

s. 15.
231 232 233

63

rastlanmtr. Aada incelenen terekelerde geen mihir fiyatlarnn dalmna ilikin bir tablo verilecektir. Tablo 8: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Mihir Dalm 0-100 kuru 100-300 kuru 2 39 300-500 kuru 11

Tablo 8e gre En dk mihir 54 kuru ile Ece Mahallesi sakini Hseyin bin Mustafann terekesinde kaydedilmitir234. En yksek mihir ise 500 kuru ile 4 terekede gemektedir. Aada sz konusu veriler hakknda deerlendirme yaplarak terekesinde mihir fiyat en yksek olanlar sosyal statlerinin anlalmas bakmndan bir tablo ile gsterilecektir.

234

SS, Nr. 20, s. 87-2.

64

Tablo 9: 1839-1841 Yllarnda Sivasta En Yksek Mihir Sahipleri Belge No Mehir Sahibi 16-1 Fatma binti Ali 28-2 Asiye binti El-Hac Ali Efendi 62-1 Zeliha binti Ahmet 127-1 Aie binti Ebubekir Ali Aa bin Abdullah Ali Dede Olu Abdullah bin Ahmet 500 kuru 2799, 5 kuru 500 kuru 20562, 5 kuru Emirbalzade Osman Aa bin ? El-Hac Mehmet Aa bin Halil Aa 500 kuru 1255, 5 kuru Kocas Mehir Miktar 500 kuru Terekenin Toplam Geliri 6248 kuru

Grld gibi yksek fiyatl mihir sahiplerinin bulunduu terekelerden nn ei aa unvanldr. 28-2 numaral terekede ise aa unvannn yannda iki e el-Hac unvanna sahiptir. 16-1 numaral tereke sahibinin iki ei vardr. Elerinden Fatma binti Aliye mihir borcu 500 kuru, dier ei Aie binti el-Hac Mustafaya ise 310 kuru olarak gsterilmitir. ncelediimiz defterde tereke sahiplerinden iki eli olanlarn

65

terekelerinde, iki eine de mihir verildii grlmtr235. Bununla birlikte mihrin iki ee farkl miktarda verildii terekeler de mevcuttur236. En yksek mihir sahibi terekelerin toplam gelirlerine bakldnda, en dk gelir sahibinin 28-2 numaral tereke sahibi olduu grlr. Bu tereke sahibinin borlar karlmadan nce 14954 kuruluk terekesi mevcuttur. Borlarnn fazlal 13699,5 kuruluk gelirini gtrmtr. ncelediimiz terekelerde mihir fiyatlar 54 ile 500 kuru arasnda deimektedir. 100 ve 300 kuru arasnda mihir alanlar % 78. 8 ile ounluktadr. Sonu olarak incelediimiz terekelerde, mihir fiyatlarnda, belirgin farklar

grlmemekle birlikte fiyatlar makul seviyededir denilebilir. III. KADINLARIN A LE NDEK YER Osmanl toplumunda bir kadn ve bir erkein evlenmesiyle oluan ailede, kadn ve erkein belirli rolleri vard. Osmanl ailesinde sanldnn aksine baba otoritesi snrldr. Babann erkek evlatlar ve eleri ve torunlar zerinde otoritesi vardr. Ama bu hukuk bir yetki olmayp ailenin ilikileri, mal ileri, etrafla olan sorunlarn zm ve aile bireyleri arasndaki hakemlikten ibaret geleneksel bir grevdir237. Osmanlda aile ve evlilikte geleneklerin nemli etkisiyle birlikte, ncelikle slam hukuku hkmleri uygulanmaktayd. Bu nedenle slamn kadn

kmsemeyip, onlarn erkekler zerinde haklar olduunu savunmas, slam dininin olduu kadar Osmanlnn da savunduu dnceydi. Cennet analarn ayaklar
235 236 237

SS, Nr. 20, s. 112-1, 143-3, 153-2, 21-1, 93-3. SS, Nr. 20, s. 30-1, 104-1. Ortayl, Osmanl Toplumunda Aile, s. 77.

66

altndadr dsturu Osmanlda vcut bulmu, anneliin mukaddesat ve anneye duyulan sayg, Osmanl toplumunda ve kltrnde daha etkin bir ekilde yer almtr. Bu erevede toplumda anne, bir kadn olarak deer tayordu. ocuk anneye sayg duyulan bir ortamda yetitiinde, anneye saygy zmseyerek gelecek nesillere de bunu aktarmaktayd. Osmanl toplumunda evlilik kadnn ahsiyetini ortadan kaldrmazd. Kadn, kendine ait mallar zerinde kimsenin rzasna ihtiyac olmakszn tam bir tasarruf hakkna sahiptir. Kadnn hibir hukuk muamelesine kocann karmad gibi engel olma hakk da yoktu. Kadn mallarn bizzat idare edebilir, kocasndan baka bir ahsa brakabilir ve kocasnn rzasn almakszn serbeste vakflar kurabilirdi. Eler arasnda tam bir mal ayrl rejimi kabul edilmiti. Bu rejim erevesinde kocann eine verdii mihir de kadnn mal varlna dhil olurdu ve ne koca ne de baba mihirde hak iddia edemezdi238. Nitekim kadnn mihrinin kendi terekesinde mal varl olarak, kocasnn tereksinde kocann borcu arasnda gsterilmesi bu durumu aka ortaya koymaktadr. ncelemi olduumuz 123 terekenin ierisinde 15 kadn terekesi vardr. Bu kadn terekelerinin iinde gayr-i Mslim yoktur. Terekelerde bulunan kadnlarn medeni durumlarna gre dalmlar yledir.

238

Akylmaz, Aile Kadn , s.368.

67

Tablo 10: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Kadn Tereke Sahiplerinin Medeni Durumlar Evli Bekr Dul 11 1 3

Tablo 10ta grld gibi tereke sahibi olan kadnlarn sadece biri bekrdr. Bu durumun toplumda evliliin yaygn olmasyla ilikili olduunu syleyebiliriz. Nitekim Tablo 7ye bakldnda da toplam terekeler iindeki bekr kiilerin orannn az olduunun grnmesi de toplumda evliliin yaygn olmasyla aklanabilir. Kadn terekelerinin ierii doal olarak erkek terekelerinden farkldr. Nitekim bu terekelerde daha ok, iekli entariler, ipekli allar, hamam takmlar, iekli bohalar, ipekli bezler gze arpar. Erkek terekelerindeki silah, tfek, silahlk, palaskann yerini zir kol balar, yzkler, kpeler, gerdanlklar, sim kemerler almtr. Ziynet eyalarnn eitlerine zengin tereke sahiplerinde rastlyoruz.

ncelediimiz kaytlarda kadn tereke sahiplerinden mal varl fazla olanlar aada bir tablo halinde gsterebiliriz.

68

Tablo 11: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Terekesine Gre Zengin Kadnlar Tereke No Tereke Sahibi Ayvazzade 140-1 Kerimesi Fatma binti mer Aa Ei Asakir-i Mersure Kol Aalarndan Saadetli Hseyin Aa Emine binti 37-1 Sleyman Aa 51-2 ems binti Hseyin Fatma binti 76-1 Veleddin Musa bin el-Hac Hseyin 5576, 5 smail bin Ahmed 6753 Mustafa (nceden fevt olmu) 17498 13653 Toplam Geliri

Emine binti Sleyman Aa isimli kadn zengin olmakla birlikte mal varlnn nemli bir ksm einden ve kardeinden kendisine kalanlardan olumaktadr. Ancak ad geen kiinin terekesinde ziynet eyalar zellikle dikkat ekicidir. Ayvazzde Kerimesi Fatma binti mer Aann terekesi ise hem eitlilik hem de gelir bakmndan zengindir. Deerli ziynet eyalarna sahip olduu gibi Hamrkesen Mahallesinde bir Kona, 2000 kuru deerinde bir cariyesi vardr. Terekenin giderlerinden sonra dahi, geriye 23800 kuruluk mal varl kalyor. Bu terekede ayrca tereke sahibinin bor verdii ve borlu olduu kiiler de bulunmaktadr. Bor verdii kiilerden biri zmmidir. Grld gibi bor-alacak ilikisi, kadn tereke

69

sahiplerinde de grlmektedir. Bor verdii anlalan kadnlardan biri de Bahtiyar Bostan Mahallesi sakini Kerime binti Sleymandr239. ems binti Hseyin Efendinin terekesi de kadnlarn vazgeilmezi olan ziynet eyalarndan payn almtr. Yine bu terekede vefat eden kadnn baz kiilerden alacaklar olduu grlmektedir. Fatma binti Veleddinin terekesinde Hac Veli Mahallesinde 3000 kuruluk evi bulunmaktadr. Terekesinin iinde ve varislerinden olan ve sonradan ld anlalan einin terekesi de verilmitir. Musa Bin El-Hac adndaki einin terekesi 23329 kurutur. Ancak bu terekedeki kaytlarn ounluu, Musa bin el-Hacn

alacaklarndan olumaktadr. Nitekim terekedeki kaytlara gre Musa bin el-Haca 66 kiinin borlu olduu grlmektedir. Bu durum, ad geen kiinin nitelii hakknda, eitli ihtimalleri dndrmektedir. ncelediimiz terekelerde mal varl en dk olan kadn, Hamrkesen Mahallesi sakini, Vahide binti Yusuftur. 505,5 kuruluk terekesi ei, kz ve emmi zadesine paylatrlmtr 240.

239 240

SS, Nr. 20, s. 51-1. SS, Nr. 20, s. 127-2.

70

IV. OK EL L K DURUMU ok elilik eski toplumlardan beri var olan evrensel bir olgudur. Bu olgu slamiyet ncesi Trklerde hanmlarnn farkl yerlerde oturmas artyla, sadece Krgzlarda grlmtr241. Konumuz itibariyle birok yerde hatrlattmz gibi yine bu balk altnda da Osmanl aile hukukunun, slam aile hukukunun ilkeleri dorultusunda olutuunu, ayrca bu ilkelere ters dmeyen baz rf ve adetten kaynaklanan uygulamalara msaade edildiini tekrar hatrlayalm. slam ilkeleri bir erkein ayn anda evli bulunabilecei e saysn belirlemitir. Buna gre toplumda ancak drde kadar evlilie msaade edilmi ve konu baz artlara balanmtr242. slamiyet ok elilie, kadnlar arasnda adaleti salayabilme artyla, zaruret halinde msaade etmitir. Bu nedenle dier Mslman toplumlarnda olduu gibi Osmanl toplumunda birden fazla evliliklere rastlanlmaktadr. Ancak Osmanl toplumuna baktmzda sanlann aksine, bu tr evliliklerin yaygn olmad grlr243. Bu konuda alm olan baz aratrmaclar eitli ehirlerde ok elilik orann tespit etmilerdir. Ankara iin XVIII. yzylda yaplan bir aratrmada ok elilik oran %12 olarak belirlenmitir244. Yine ayn yzylda Kayseri iin bu oran % 8,69 olarak bulunmutur245. Tanzimat dnemini konu edinen Amasya iin bu oran % 10 olarak

241 242 243 244 245

Arcan, Amasyada Aile, s. 31. Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, III, stanbul ? , s. 95. Said ztrk, Osmanlda ok Evlilik, Trkler, X, Ankara 2002, s. 375. Demirel, Ankarada Ailenin Niceliksel Yaps, s. 951. Muhiddin Tu, Kayseri Tereke Defterleri zerine Bir Aratrma (17001730), Seluk niversitesi Sosyal

Bilimler Enstits Dergisi, S. 4, Konya 1999, s. 163.

71

tespit edilmitir246. XVIII. yzylda Sinop ehrinde yaplan bir dier aratrmada bu oran % 8,6 deerindedir247. 17561856 yllarn kapsayan Konya iin yaplan bir aratrmada ok elilik oran %9,45tir248. Grld gibi deerler birbirine yakndr. XVIII. yzylda Antep iin yaplan aratrmada %15 ile deerlerine kyasla deer biraz ykselse de tek elilere oranla dk seviyededir249. ncelediimiz terekelerde Tablo 7de grld gibi 83 Mslman erkekten 66(%79,5)s evli, 7 (% 8,4)si dul, 10 (% 12)u da bekrdr. Evli 66 adet Mslman erkein 53 yani % 80,3 tek kadnla evlidir. 13 (% 19,7) erkek ise iki elidir. ki eten fazla eli erkee rastlanlmamtr. ok elilik konusunda dikkat eken hususlardan biri de bu durumun niin tercih edildiidir. Said ztrk ok eliliin nedenlerini yle aklar. 1. Nesebin devamn salama ve ocuk sahibi olma istei 2. Tbbn bu gnk geliiminden ok uzak olmasndan dolay gerek kadn gerekse erkekten kaynaklanan, ocuk sahibi olmay nleyen hastalklarn nne geilmediinden erkein tek k yolu olmas. 3. Erkek ocua sahip olma istei 4. Gazalar sonucu savalan lkelerin ikinci e olarak alnmas 5. Evlilik yandaki kadn nfusunun fazlal
246 247 248 249

Arcan, Amasyada Aile, s. 34. Gler, XVIII. Yzylda Aile, s. 30. Tu, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, s. 138. Eken, Antepte Aile, s. 485.

72

6. Kadnn gebelik, doum ve doum sonras stten kesilmesine kadar erkein karsndan ekinmek zorunda kalmas durumunun erkei ikinci bir ee itmesi 7. Kadnlarn erkeklere gre daha gen yata evlenmesiyle doum, ocuk bytme gibi yklerin altnda ypranmas sonucu gzelliklerini yitirmeler, zevcelik vazifesini yerine getirememeleri250. ok elilik konusunda aratrma yapan ou aratrmac, ok eliliin ocuk edinme arzusundan dolay olduu konusunda fikir birliindedirler. Bu durumun incelediimiz terekeler iin de geerli olduunu syleyebiliriz. Aada bu durum, incelediimiz kaytlarda geen ok elilerin, ocuk says ve ocuklarn cinsiyetleri, byklk ve kklklerine gre dalmn gsteren bir tabloyla ortaya konulmaya allacaktr.

250

ztrk, Osmanlda ok Evlilik, s. 376, 377.

73

Tablo 12: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Tereke Kaytlarna Gre ok Elilerin ocuk Saylar Tereke No ocuk says Kz ocuk Sagir 16-1 21-1 30-1 93-3 99-3 104-1 105-1 112-1 143-1 146-1 149-2 153-2 161-3 Toplam 5 2 6 5 7 3 1 3 ----1 --2 35 1 11 4 1 16 4 1 1 2 1 3 2 2 1 1 Kebir Erkek ocuk Sagir 3 2 2 2 2 1 1 2 1 2 Kebir 1

Tabloda grld gibi 3 ocuun altnda ocuk sahibi olan 4 kii ve iki eli olduu halde hi ocuu olmayan 3 kii var. ocuklarn sagr ve kebir olmalar ve cinsiyetleri de ok eliliin nedenleri konusunda aydnlatc olabilir. ok elilerin

74

sahip olduklar toplam ocuk saysnn %77,14 sagrdir. 13 kiiden toplam 4 kiinin kebir ocuu vardr. Bu durumda ok elilerin ocuk sahibi olamadklarndan dolay ikinci bir ele evlenerek ocuk edinmek istedikleri dnebilir. Ayrca ok elilik, sadece kz ocua sahip olanlarn, erkek ocuk edinme arzusundan kaynaklanabilir. Bu durum ocuk edinme konusunda kadnn kusurlu grldn bu nedenle birden fazla e edinildiini dndrmektedir. Birden fazla evliliklerin kimliklerine bakarak toplumu oluturan sosyal gruplar arasnda ok eli evliliklerin dalmn u ekilde gsterebiliriz. Tablo 13: 1839-1841 Yllarnda Sivasta ok Eli Evlilerin Sosyal Statleri Aa 2 Seyyid 3 El-Hac 2 Efendi 1 Yok 5

Grld gibi toplumun her kesiminde ok eli evlilik yaplabilmektedir. ok elilerin en ounu herhangi bir stats olmayanlar oluturmaktadr. Seyyid unvanna sahip olanlar da ikinci sradadr. ok elilikte zenginliin etkisinin olup olmamas da zerinde durulmas gereken bir konudur. ncelediimiz terekelerdeki ok elilerin toplam tereke miktarlar deiiklik gstermektedir. En yksek gelire sahip olan, Uryan- Mslim Mahallesi sakini Zaralzde Es-seyyid Ltfullah Paa bin Osman Beydir. Osman Beyin mal varl 32072 kurutur251. Mal varl ok olan dier bir tereke Uryan- Mslim Mahallesi sakini, Ktip Abdullah Efendi Bin Mehmete aittir. Onun toplam terekesi 11240 kurutur252. ok elilerin ierisinde rastladmz en dk miktardaki tereke ise
251 252

SS, Nr. 20, s. 146-1. SS, Nr. 20, s. 21-1.

75

Hac Mahmut Mahallesi sakini Hseyin bin Mehmetin terekesidir. Terekesinde 4 kalem eyas, 3 kiiden alaca, elerine mihri ve resm-i ksmet dnda 5 kiiye borcu vardr. Toplam terekesi ise 204,5 kurutur253. Bunlarn dnda ok eli dier terekeler 10716731 kuru arasnda deimektedir. Birden fazla ele evlenmenin, genellikle maddi durumlar yksek olan zmrede olduu yolunda yaygn kanaatlerin aksine her kesimde kiilerde bu durum grlebilmektedir. Ekonomik durumlarn iyi ya da kt olmas evlilik saysn etkilememektedir254. grlmektedir. Zaten incelediimiz terekelerde de bu durum aka

253 254

SS, Nr. 20, s. 104-1. Demirel, Demografi Aile, s. 104.

76

V. OCUKLAR VE OCUK SAYISI ocuk hibir ey bilmeden geldii dnyada renmeye ilk olarak ailede balar. Bilgiyi, grgy, iyilii, ktl ilk olarak burada renir. Bu nedenle ocuun yetimesinde ailenin rol byktr. Ailenin devam etmesi iin temel unsur ise ocuklardr. slam hukukuna gre aile kutsal bir yuvadr ve evlilikteki asl maksat neslin bekas anlamna gelen ocuk sahibi olmaktr255. Elbette ki ebeveynlerin tek sorumluluu ocuk sahibi olmak deildir. ocuklarn her trl ihtiyac, yetimesi onlara daha ar sorumluluklar ykler. Bu nedenle kurulan yuvann mimar anne ve baba, sorumluluklar paylarlar. Anneler aile iinde ocuklarn terbiyesi ve yetimesinden sorumluyken, babalarn vazifesi, ocuun yiyecek, elbise ve barnma ihtiyacnn karlanmasdr256. Osmanl toplumunda ocuklarn, devlet tarafndan hukuken himaye ve koruma altna alnd bilinmektedir. Kimsesiz kalan ocuklarn her trl ihtiyalarnn karlanmas ve yetitirilmesi iin eriye mahkemeleri tarafndan vasiler tayin edilmitir. Devlet, kimsesiz veya yetim kalan ocuklara vasi tayin ederek onlar, sosyal ve ekonomik gvencesi altna alm, bunu hukuken ve denetleyici bir ekilde gerekletirmitir257.

255 256 257

Eken, Antepte Aile, s. 487. pciolu, Konya eriyye Sicilleri, s. 36. Gler, XVIII. Yzylda Aile, s. 31.

77

Osmanl toplumunda ailelerin sahip olduklar ocuk miktar merak edilen bir konudur. Bu konu, farkl ehirler iin yaplan aratrmalarda aydnlatlmaya allmtr. Konunun aydnlatlmasnda tereke kaytlarnn nemi byktr. Biz de inceleme konumuz olan Sivas ailesinde, ailenin niceliksel zelliklerini ortaya karabilmek maksadyla gerek ocuk miktar gerekse aile bana den ocuk saysn belirleyebilmek iin terekelere mracaat ettik. Ancak, sz konusu deerlendirmeler, baz ynleriyle ihtiyatla ele alnmaldr. ncelikle btn terekelerin mahkemeye intikal ettirilip ettirilmedii mehuldr. kinci husus, terekelerde varislerin arasnda sadece yaayanlarn kaydedilmi olmasdr. Bu durumda, tereke sahibinin kendisinden nce lm ocuklar olabilecei hesaba katlmaldr. Terekelerde ocuk sahibi olan aileler, ocuk saysna ve cinsiyetlerine gre aada bir tablo halinde gsterilmitir. Tablo 14: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Mslman Ailelerin Sahip Olduklar ocuklarn Say ve Cinsiyetleri
Sahip Olduu ocuk Says Bir ocuklu ki ocuklu ocuklu Drt ocuklu Be ocuklu Alt ocuklu Yedi ocuklu Toplam 18 18 16 14 3 4 1 73 7 17 22 37 9 8 3 103 11 19 26 19 6 16 4 99 18 36 48 56 15 24 7 204 Aile Toplam Erkek Kadn Toplam

Yukardaki tabloda bahsedilmedii halde, Mslman terekelerinde, hi ocuu olmayan 16 tereke sahibi vardr. Bunlardan , iki elidir. Terekesinde bekr olan 11
78

Mslman tereke sahibi vardr. Bunlarn dnda 18 tereke sahibinin 1 ocuu, 17 tereke sahibinin iki ocuu, 16 tereke sahibinin 3 ocuu, 14 tereke sahibinin 4 ocuu, 3 tereke sahibinin 5 ocuu, 4 tereke sahibinin 6 ocuu, 1 tereke sahibinin ise 7 ocuu vardr. Buna gre Mslman ailelerin ou 14 arasnda ocuk sahibidirler. Bu da toplam aile saysnn %90,41i demektir. Mslman ailelerin sahip olduu ortalama ocuk says ise 2,79 olarak ortaya kmaktadr. Mslman terekelerinde ei olduu halde ocuu olmayan 16 tereke sahibi vardr. Mslman evli ve dul tereke sahipleri arasnda ocuksuz olanlar %18,39

civarndadr. Gayr- Mslimlerde bu durum biraz farkllk gsterir. Tablo 15: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Gayr- Mslim Ailelerin Sahip Olduklar ocuklarn Says ve Cinsiyeti
Sahip Olduu ocuk Says Bir ocuklu ki ocuklu ocuklu Drt ocuklu Be ocuklu Alt ocuklu Yedi ocuklu Sekiz ocuklu Toplam 6 4 5 3 1 1 --2 22 3 4 9 4 5 2 --11 38 3 4 6 8 --4 --5 30 6 8 15 12 5 6 --16 68 Aile Toplam Erkek Kadn Toplam

Tablo 15e gre, gayr- Mslim ailelerin ocuk saylar ortalama 14 arasnda deimektedir. Ancak Mslman ailelerde en fazla 7 ocua rastlanlrken, gayr- Mslimlerde bu say 8e ykselmi ve 8 ocuklu iki aile tespit edilmitir. Gayr-i Mslimlerin sahip olduu ortalama ocuk says ise %3,09 dur.

79

Neticede Mslman veya gayr-i Mslim olmasna baklmakszn terekelerde kaytl toplam 272 ocuun % 48, 5 (132 adet)i byk ve % 51, 4 (140 adet)nn de kk olduu grlmektedir. Kiilerin gelir oranlar ile ocuk saylar arasnda bir iliki olup olmadna bakacak olursak, gelir oran ile ocuk says arasnda herhangi bir paralellik ya da pozitif bir iliki kurulamadn syleyebiliriz. Bilakis, baz zengin ailelerin dier ailelilere gre daha az ocuu vardr. Geliri 10000 kuruun zerinde olan aileler arasnda 1 ocuk sahibi bulunduu gibi258, 8 ocuk sahibi de bulunmaktadr259. te yandan geliri 10000 kuruun zerinde olan Mslman ailelerde ten fazla ocua rastlanmazken zmmiler de rastlanlmaktadr. Gayr-iMslimlerde bulunan 8 ocuklu iki terekenin de ehir merkezinde olmamas dikkat ekicidir. VI. A LE FERTLER N N KULLANDII S MLER VE NVANLAR Tereke kaytlarnda, tereke sahibinin ei ve ocuklarndan baka varisler arasnda gsterilen ve tereke sahibi ile akraba ilikisi olan baka kiiler de bulunmaktadr. Bunlarn banda, ailenin dier yeleri olarak da dnebileceimiz anne ve baba gelir. Nitekim incelediimiz 99 adet Mslman terekesinin 11inde (% 11,11) anne veya baba varisler arasnda gsterilirken gayr-i Mslimlerde ise 7 kiinin terekesinde (%29,16) gsterilmektedir. Grld gibi Mslman terekelerinde, anne ve babasndan nce len kiilerin oran gayr-i Mslimlere gre dktr. Terekelerde mirastan pay alanlar arasnda kz ve erkek kardeler de bulunmaktadr. Miras paylamnda kardelerin mirastan pay almalar elerin ve
258 259

SS, Nr. 20, s. 121-3, 141-1. SS, Nr. 20, s. 108-3.

80

ocuklarn mevcudiyetine gre deiiklik gsterir260. Kardelerin dnda terekelerde amcalar, karde ocuklar, torunlar, amcaoullar da tespit edilmitir. Aada terekelerde, miraslarn aile iindeki sosyal rollerine gre saylar verilecektir. Tablo 16: 1839-1841 Yllarnda Sivas Terekelerine Gre Miraslar Varisler Mslman Gayr- Mslim Koca Kar Anne Baba Kz ocuk Erkek ocuk Kz Karde Erkek Karde Dier Toplam 11 66 10 4 102 102 6 8 3 302 --21 5 2 30 38 1 ----97

Tablo 16dan anlalaca zere tereke sahiplerinin varisleri arasnda 8 farkl kii bulunmaktadr. Kz ve erkek ocuklarn ayn sayda km olmas ilgi ekicidir. Dier grubunda ise, nadiren terekelerde karlalan mmzde ve mmzde ocuklar bulunmaktadr.

260

Arcan, Amasyada Aile, s. 25.

81

ncelediimiz dnemde kiilere verilen isimler de nem tamaktadr. Mslman terekelerinde peygamberlere ya da sahabelere ait isimler gze arparken, tereke sahiplerinin ocuklarna kendi babalar ya da annelerinin isimlerini verdikleri de sk rastlanan bir durumdur. 18391841 yllarnda Sivasta tereke sahiplerinin ve varislerinin isimlerine bakldnda 233 farkl ahs ismi gemektedir. Toplam 115 Mslman isminin 61i kadn 54 erkek ismidir. Gayr- Mslimlerin kulland farkl isim says ise 118dir. Bunun da 72si erkek, 46s kadndr. 123 terekeden 24 tanesi zmmi olduuna gre zmmilerin isimleri Mslmanlara oranla daha ok farkllk gstermektedir. Mslmanlarn ayn isimlerde younlamas dini bir takm zelliklerden kaynaklanr. Daha nce de ifade edildii gibi bu durum peygamber ve sahabe isimlerinin ocuklarna verilmesinin Mslman aileler iin byk nem tamasndandr. Zmmi isimlerindeki farkllk belki zmmi topluluk arasnda, gerek milli btnln olmamas gerekse ayn din iinde mezhep ayrmnn ok kuvvetli olmasndan kaynaklanabilecei gibi, zmmi isimlerinin yazlrken farkl harflerle yazlabildiinden dolay dnemin ktiplerinin yazmndan ya da yanl okumamzdan kaynaklanm da olabilir261.

261

Tu, Kayseri Tereke Defterleri, s. 168.

82

Tablo 17: 18391841 Yllarnda Sivasta Mslman Terekelerde Sk Karlalan simler Erkek Mehmet Mustafa Ali Ahmet Hseyin mer Osman brahim Hasan Adet 58 34 31 29 28 28 27 24 23 Kadn Fatma Aye erife Emine Hatice Mevlde Zeynep Keziban Medine Adet 35 25 19 16 14 10 8 5 5

Tablo 17de grld gibi, Mslman isimleri arasnda en fazla tercih edilen ismin Mehmet olduu, bunun yannda, Mustafa ve Ali isimlerinin de ok kullanld anlalmaktadr. Tabiatyla bu durum yukarda birka kez ifade ettiimiz gibi slam Dininin peygamberi olan Hz. Muhammedin ve onun halifelerinin isimlerinden kaynakland ok aktr. Bu durum kadn isimlerinde de grlmektedir. Nitekim kadn isimlerinde en fazla Fatma ve Aye ismine rastlanlmtr. Zmmilerde kadn isimleri erkek isimlerine oranla daha fazla eitlilik gstermektedir. Erkek isimlerinden Karabet, Artin, shak, Agop, Gabril, Kivyork, Mikail gibi isimlere, dier isimlere nazaran daha sk karlalmtr. Zmmilerde

83

bazlarnn ocuklarna Trke ya da Trklerle ortak kullanlan Arslan, Elmas, Nazl, Meryem isimlerini vermeleri de ayrca dikkat ekici bir husustur. Terekelerin bazlarnda isimler belirtilirken unvanlaryla birlikte verilmektedir. Tereke sahiplerinde ve varislerinde alt ayr unvana rastlyoruz. Aada bu unvanlar bir tablo ile verilecektir. Tablo 18: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Terekelerde Geen Unvanlar
el-Hac 26 Aa 26 Seyyid 25 Efendi 18 Hafz 5 Bey 4

Terekelerde karlalan El-Hac ya da Hac unvan, O kiinin hac vazifesini yaptn belirtiyor olmaldr. El-Hac kadar yaygn olan dier unvan ise Aa unvandr. Aa unvan yksek asker snfa mensup olanlarda bulunmaktadr. Osmanl devlet ricalinin orta tabakasndan olanlarn byk bir ksmna bu unvan verilmitir262. Terekelerde sk karlalan dier unvan Es-Seyyid dir. Seyyidler genel anlamda peygamber soyundan olan kimselerdir263. Karlatmz 25 seyyid unvannn isim olarak kullanlanlarnn olma ihtimali de vardr. Nitekim Seyyid unvannn babasnda olmad halde kendisinde olanlarn mevcudiyeti bu ihtimali dndryor264. ncelediimiz terekeler iinde en zengin tereke seyyid ve aa

unvannn ikisini birden tayan Es-Seyyid Mustafa Aa bn-i brahim adl kiiye aittir.

262 263 264

Tu, Kayseri Tereke Defterleri, s. 178. Murat Sarck, Osmanl Devletinde Nakbl Erflk Kurumu, Trkler, X, Ankara 2002, s. 385. SS, Nr. 20, s. 37-1, 71-1, 89-1.

84

Bu tereke, toplam geliri 86476 kurula incelediimiz terekeler iinde en yksek miktara sahiptir. Terekelerde baz kiilerin Nazmizde, Ayvazzde, Zaralzde, Emirbalzde, Osmanzde, Ahmetzde eklinde aile isimleriyle kaydedilmi olmalar dikkat ekici bir husustur. Terekeler iinde 24 kiinin babasnn adnn Abdullah olduunu

gryoruz. Abdullah adnn kle ve devirmelere, sonradan Mslman olanlara verilmesinden dolay, bu ahslarn sonradan slam dinini setikleri veya kle ya da devirme olduklar dnlebilir265. Efendi, Hafz unvanlar, o kiilerin ilimle uratklarn belirtmektedir. Yine Dervi unvan da ilim ehline verilen unvanlardandr ve terekelerimiz iinde bir kii bu unvana sahip bulunmaktadr266. VII. KLE VE CAR YELER slam tanmlamada aile ierisindeki hizmetiler anlamna gelen kleler, iinde yer aldklar aile ile shh ve kan ba yolu ile bir akrabal bulunmamasna ramen ayn at altnda ailenin yeleri sfatna sahiptiler267. Aileye dardan katlan bu yeler, dier hizmetiler gibi ev ii almalarnda aile yelerine hizmet edip onlarla arkadaa ilikiler kurabiliyorlard. Bu durumun nedenleri, kle ve cariyelerle efendileri arasnda kurulan mnasebetler zerinde slami deerlerin etkili olmas,

265 266 267

Arcan, Amasyada Aile, s. 66. SS, Nr. 20, s. 145-3 Demirel, Demografi Aile, s. 112.

85

ayrca onlarn ailenin bir ferdi gibi hizmet grmesinden dolay bir yaknlama olumas eklinde aklanabilir268. slam hukukuna gre kle ve cariyeler, sahiplerinin insafna teslim edilmeyerek, onlar iin belli kurallar getirilmitir. Kleyi bir mal veya eya deil de insan olarak deerlendiren slam hukuku, kleye, klelii devam ettii srece ailenin dier fertleri gibi muamele gsterilmesinden yanadr269. slma gre hrriyet her insann tabi ve dokunulmaz hakk olarak grlmektedir. Nitekim slam dini, sava srasnda

Mslmanlarn eline esir derek kle olanlarn kt muamelelere uramamalar iin bir ok hkm getirmitir270. Aile ile btnleen kleler belli artlar dhilinde miras olabiliyorlard. ocuk sahibi olmas durumunda cariyeler, e statsne kavuuyorlard271. Azad edilen erkek klelerde mensup olduu aile ierisindeki kadnlarla evlenebilmekteydiler272. ncelediimiz terekeler arasnda sadece iki terekede cariyeye rastlanlmtr. Bu durum ailelerin ekonomik gcyle alkal gibi grnmektedir. Cariye sahibi olanlardan biri en zengin terekeye sahip olan Es-Seyyid Mustafa Aa bn-i brahim adl kiidir. Sahip olduu cariyenin deeri ise 3500 kurutur273. Dier cariyeye bir kadn terekesinde rastlyoruz. Ayvazzde Kerimesi Fatma binti mer Aa adl kiiye
268 269 270

Erten, Konya eriyye Sicilleri, s. 104. Yusuf Kakda, Lale Devrinde Konya, (Seluk niversitesi Baslmam Doktora Tezi), Konya 1989, s. 99. zzet Sak, 16. ve 17. Yzyllarda Konyada Klelik Messesesi, (Seluk niversitesi Sosyal Bilimleri Sahibinden hamile kalan cariye, efendisi hayatta kaldka cariye olarak kalr, efendisinin lmyle de

Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi), Konya 1987, s. 6.

271

efendisinden hamile kaldn iki ahitle ispat etmesi veya miraslarn ikraryla cariye, hrriyetine kavuurdu. ( ztrk, stanbul Tereke Defterleri, s. 199).
272 273

Demirel, Demografi Aile, 112. SS, Nr. 20, s. 36-2.

86

ait bu terekenin toplam geliri ise 23800 kuru deerindedir. 2000 kuru deer biilen bir cariyesi vardr. Bu toplam gelirden vasiyetleri karlrken cariyenin deerinde 800 kuruluk bir dme olduu ve asl deerinin 1200 kuru olduu kaydedilmitir274. Ailelerin bir nevi hizmetlisi grevinde olan cariye ve erkek kle anlamna gelen gulamn dnda, zengin ailelere hizmet etmek iin verilen ocuklar da vard. Mehmet Bin Dervi mer adl kiinin 12 yandaki kzn Osman Paa Mahallesinde ikamet eden, Ahmet Aann haremine hizmet etmesi iin vermesi, bu konuya uygun bir rnektir. eriye mahkemelerine bavuran baba 67 gndr kayp olduunu rendii ocuunun bulunmasn istemektedir275. Kleler herhangi bir karlk beklemeksizin sadece Allah rzas iin azad edilebilecei gibi276 Mkatebe yoluyla yani belli bir sre hizmet etmek kouluyla da azad edilebiliyorlard277. Bir baka azaldk ekli ise sahibinin lmne bal olarak yaplan tedbir yoluyla azaldkt. Bu durumda kle sahibi, yaad srece klesinin hizmetinden yararlanr, kiraya verebilirdi. Sahibi lnce kle azaldk kazanrd. Tedbirin baka bir ekli de art koularak yaplan muallk tedbirdi. Sahibinin kleye Sen u ii yaparsan azatsn demesi ve klenin o ii sahibi hayattayken yapmas durumunda azat olmasyd. Yine kle sahibinin Sen yarndan itibaren azatsn, Bu hastalndan kurtulursam azatsn

274 275 276 277

SS, Nr. 20, s. 140-1. SS, Nr. 20, s. 137-2. ztrk, stanbul Tereke Defterleri, s. 191. Hseyin Mumal, XII. Yzyln lk Yarsnda Konyada Sosyal ve Ekonomik Hayat, (Seluk niversitesi

Baslmam Yksek Lisans Tezi), Konya 2000, s. 78.

87

gibi artlara bal olarak yaplan azatlk da tedbir e giriyordu ve artlar olduu takdirde kle azal edilmi oluyordu278. Azat edilme ekillerinden biri de kitabete kesmektir. Kitabet klenin belli bir bedel karl hrriyetini satn almas iin sahibiyle yapt bir anlamadr. Kitabete balanan kle, kitabet sresi iinde alarak, ticaret yaparak borcunu demeye alrd. Paray kazanmas srasnda sahiplerinin yanlarnda kalma mecburiyetleri de yoktu279. Azat edilen klelere azat edildiklerine dair Itakname veriliyordu. Bu belge klenin hrriyetinin ispatnda byk nem tayordu. zellikle yer deitirecek ya da ticaret yapmak iin baka yerlere gidecekse yolda kakn kle (abd-i bk) zannyla tevkif edilmemesi iin azad edilen klenin taknamesini zerinde tamas gerekiyordu. Aksi takdirde hrriyetini ispat iin gnlerce hapis yatabilir, hatta tekrar kle olarak satlabilirdi280. Klelik messesesinin kaldrlmas konusunda ise ilk defa Abdlmecid zamannda kararlatrlarak, kle ticaretinin engellenmesi hususunda baz valiliklere emirler verilmitir. Hatta kle ticaretinde srar edenlerin iddetle cezalandrlmasna ilikin fermanlar gnderilmitir. 1847 ylnda kle ticareti yasaklanarak kle pazarlar kapatlsa da kle alm-satm 1908 ylna kadar devam etmitir281.

278 279 280 281

ztrk, stanbul Tereke Defterleri, s. 192. Mumal, Konyada Sosyal ve Ekonomik Hayat, s. 80. ztrk, stanbul Tereke Defterleri, s. 195. Sak, Klelik Messesesi, s. 13.

88

IV. BLM A LEN N EKONOM K DURUMU VE SAH P OLDUU EYALAR I. A LEN N EKONOM K DURUMU Toplumun temelini tekil eden aileyi pek ok ynden ele aldmz gibi ekonomik ynden de irdelememiz gerekir. Ailenin ekonomik durumunu terekelerden izleyerek salkl bilgiler elde etmemiz mmkndr. nk terekelerde, vefat eden kiinin hayattayken kazanm olduklar btn mallar ve servetleri kaydedilmitir. Bylece, bu kaytlar kullanlmak suretiyle ailenin ekonomik durumu hakknda bilgilere ulalabilmektedir. Sivas tereke kaytlar incelendiinde, ehirde yaayan ailelerin, ekonomik durumlar hakknda baz tespitler yaplabilmektedir. Bu tespitler nda, baz aileler ekonomik ynden dierlerine gre iyi durumda iken, baz ailelerin ise daha az gelire ve ekonomik gce sahip olduklar sylenebilir. Sz konusu tespitlerin daha iyi anlalabilmesi iin aada tereke kaytlarndan istifade edilerek hazrlanm bir tabloya yer verilecektir. Mslman ve gayr- Mslimlerin ekonomik zellikleri hakkndaki veriler ayr tablolara yanstlmtr. Tablo 19: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Mslmanlarn Gelir Durumu 0-500 Kuru 9 500-1000 1000-5000 Kuru 14 Kuru 53 5000- Kuru 23

89

1000 kuruun altnda mal varlna sahip olanlar deerlendirmelerimizde en alt seviyedeki gelir grubunu tekil edecektir. Buna gre Mslmanlarn % 23,23nn bu gruba girdii grlr. 10005000 kuru arasnda mal varl olanlar orta halli olarak nitelendirilebilir. Bu erevede Mslman ailelerin % 53,53 orta hallidir diyebiliriz. 5000 ve stnde mal varl olan tereke sahipleri de zenginler olarak snflandrlabilir. u halde bu gurubun oran da % 23,23 olarak ortaya kmaktadr Buna gre Sivasta yaayan ahalinin byk ounluu orta halli olarak deerlendirebileceimiz ekonomik gce sahiptir. Aada gayr-i Mslimlerin ekonomik durumu hakknda bir tabloya yer verilecektir. Tablo 20: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Gayr- Mslimlerin Gelir Durumu 0-500 Kuru 3 500-1000 1000-5000 Kuru 3 Kuru 11 5000- Kuru 7

Tablo 20de gayr-i Mslimler iin ortaya konulan veriler zerinden yukardaki gruplandrma geerli klnrsa, gayr-i Mslimlerin Mslmanlara nazaran ekonomik adan daha iyi durumda olduu grlr. Bununla birlikte orta halli eklinde snflandrdmz grup gayr-i Mslimlerde de fakir ve zenginlerden fazladr. Buna gre gayr- Mslimlerde mal varl 1000 kuruun altnda olanlar; % 25, 10005000 kuru arasnda olanlar; %44, 5000 kuru ve stnde olanlar; % 29, 16dr.

90

Aada Mslmanlar arasnda ekonomik durumun ayrntlarnn tespiti yaplabilmesi iin, dikkat ekici zellikte gelire ve ekonomik gce sahip olanlar hakknda bir tabloya yer verilecektir. Tablo 21: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Mal Varl En ok Olan Mslman Terekeleri Tereke No 36-2 Es-seyyid Mustafa Aa bn-i brahim 89-1 Tatar Aas Ali Aa bin brahim 117-2 Nazmizde Es-seyyid El-Hac Hasan Aa bin Mehmet Efendi 146-1 Zaralzade Es-seyyid Ltfullah Paa bin Osman Bey 140-1 Ayvazzde Kerimesi Fatma binti mer Aa Terekelerindeki mal varl asndan zengin olarak nitelendirilebilecek olan tereke sahipleri Tablo 21de grld gibi Es-seyyid ya da Aa unvann tamaktadr. Zengin kiilere ait terekelerde derzimmet olduu belirtilerek ok 21980 32072 33072 53995 86476 Tereke Sahibi Gelir Miktar

91

sayda isim sralanmtr. Anlalan zengin tereke sahipleri ok sayda kiiye bor vermilerdir. Mslman zengin terekelerinden birisi de Ayvazzde kerimesi Fatma binti mer Aa adl bir kadna ait olandr. Bu terekelerde gze arpan ziynet eyalar vefat eden kiinin sosyal stats hakknda bir fikir vermektedir. Yine varlkl bir kadnn olan Emine binti Sleymann terekesinde, 17498 kuruluk mal varlnn olumasnda sahip olduu ziynet eyalarnn yannda kendinden nce vefat eden ei ve kardeinden kalanlar da bir yekn tekil etmektedir282. Gayr- Mslimlerden en zengin tereke sahibinin gelir miktar 17316 kurula Balik Veled Ohannestir. Bu kiinin terekesinde bol miktarda bez toplar, yastk toplar, ngiliz al toplar gibi eyalar bulunmaktadr. Bu terekenin ilgi ekici bir zellii de toplam 278 kiinin tereke sahibine borcunun olmasdr. Bu kiinin borlularnn genelde kadn olmasna ve terekesinde bulunan eyalara baklrsa kuma ve bez toplar satan bir esnaf olduunu dnebiliriz283. Yine terekesinde bez toplar bulunan Grn kasabasndan tccar olduu belirtilen Ragob Veled Serkez adl zmminin gelir miktar 10658 kurutur284. Bu rneklere gre Sivasta seyyar bir ekilde, kyleri ve kasabalar gezmek suretiyle ticaret yapan baz gayr-i Mslimlerin olduu da net bir ekilde anlalmaktadr. Mal varl bakmndan zengin terekeler olduu gibi mal varl dk olan terekeler de mevcuttur. Hatta gelirinin tamamnn borlarna ancak karlk geldii terekeler de vardr. Bylesi bir tereke, bir kahvehanede halik olan ve terekesinde
282 283

SS. Nr. 20, s. 37-1. SS. Nr. 20, s. 121-3.

92

drt kalem eya bulunan, Karabet Veled Manuk adl zmmidir. Miraslar olmayan zmminin btn geliri resm-i ksmet, delliye, memura hizmet, kahveciye, hekime verilen mebla eklinde paylatrlmtr285. Baz terekelerde tespit ettiimiz inek, kz, kei, koyun gibi hayvanlarn adedine bakldnda Sivasta hayvancln ailenin kendi ihtiyacn ancak karlamak maksadyla yapld anlalr. Sivas halk belli ki st, peynir, yourt gibi ihtiyacn karlamak iin inek, koyun, kei gibi baz havyanlar beslemekteydi. Bu ynyle Sivas ehrinin Orta Anadoludaki dier Osmanl kentleriyle benzerlik gsterdii

sylenebilir. Bu ehirlerde insanlar ticar ve sna faaliyetlerle megul olsalar dahi, kendi ihtiyalarn karlamak maksadyla zira faaliyetlerde de bulunmulardr. Demirciler Ard Mahallesi sakini Altunolu Seyyid Osman Efendi bin Mustafann terekesinde ise 5 adet ar kovan tespit edilmitir. Bu da Sivas ehir merkezinde az da olsa arclk yapldn gstermektedir286. II. A LEN N SAH P OLDUU EYALAR A. Ev Eyalar Ev eyalar kiinin sosyal yaantsn yanstan unsurlardr. yle ki terekelerde kaytl eyalar bizlere ailenin, eyalar ve ev dzeni hakknda bir fikir verebilir. Ayrca o kiinin kltr, sosyal evresi, gelir seviyesi gibi konularda bir kanaat oluturabilir. Bu eyalara dair listeler incelendiinde, hemen hemen herkesin asgari ihtiyalarn karlamak maksadyla kulland baz ev eyalar bulunurken, baz ailelerin ise gelir
284 285 286

SS. Nr. 20, s. 139-1. SS. Nr. 20, s. 159-2. SS, Nr. 20, s. 153-3.

93

durumuna gre daha lks olarak nitelendirebileceimiz eyalara da sahip olduklar dnlebilir. Kiilerin eyalar gz nne alnarak yaplan deerlendirmeler neticesinde bir ehrin hatta devletin sosyal yaants tasvir edilebilir. Eyalarn nitelii ve nicelii, kiinin veya ailenin, sosyal, ekonomik ve kltrel durumunu yanstmakla birlikte, ayn zamanda hayat tarzn da ortaya koyar. Bu eyalarn eitlilik arz eden grnmn tereke kaytlarndan kolaylkla grebiliriz. Tereke kaytlarnda tereke sahibinin btn eyalarnn, fiyat ve tadklar zellikleriyle dkmnn yaplmas ev eyalar hakknda nemli bilgiler sunar. Ayrca bu kaytlar, kadn, erkek, Mslman, gayr-i Mslim, zengin, fakir gibi Osmanl toplumunun farkl kesimlerine ait ailelerin eyalar hakknda fikir edinmemizi salamas asndan nem tar287. Ev eyalarndan sergiler, Osmanl evinin zellikle kilimiyle nl Sivas ehrinin vazgeilmezi haline gelmitir. Osmanl evlerine ayakkab ile girilmediinden her evin sergili olduunu syleyebiliriz. ncelediimiz terekelerde de bunu grmek

mmkndr. Birok terekede hal, kilim, minder, makat iltesi, ul, hal demesi adyla ev sergilerinin ad gemektedir. Ayrca ou terekede rastladmz halnn; yan hals, khne hal, beyaz hal, krmz beyaz hal, adr yan hals, orta hal, it hal gibi zellikte olanlarnn olmas Trklerdeki halclk ve dokumaclk sektrnn zenginliini ve bu sergileri kullananlarn zevkini ortaya koyar. Yukarda ifade ettiimiz gibi, kilimin Sivasta ok ayr bir yeri vardr. Sivas kilimine dair yazlan bir makalede kilim yle anlatlr:288 Onlardaki renk cmb,
287 288

Demirel, Ev, Eya ve Giyim Kuam, s. 706. S. Elikaraolu, Kilime zenti, Su Dergisi, S. 4, Sivas 1961, s.16.

94

renk armonisi; mzik gibi, iir gibidir. Anadolunun sar sca ile krmz kaderlerini bir arada grr, Ayenin, Fatmann aklarn onlarda yaarsnz ekillerdeki incelik, geometrik gzellikler, amaz bir saat gibidir. Ana tema etrafnda meydana getirilen motifler, ilemeler onlara apayr bir gzellik, bir renk verir. Onlardaki tema hi bitmez. Binlerce, on binlerce motif, cokun ve fkr fkr oynaan renklerin yan yana kayna Naklarn yerli yerine konuu, kabartmalarla glgelerin meydana getirilii Anladm senin sanat deerin parayla llmez. Yukardaki ifadeleri teyit edecek nitelikte baz bilgilere de ulaabilmekteyiz Nitekim terekelerde rastladmz kadaryla kilimin; khne kilim, orta kilim, yan kilimi, krmz kilim, sar kilim, boz kilim, adr nakl kilim, gll kilim, krmz nakl kilim, devety kilim gibi zellikte olanlar vardr. Kilime de neredeyse her terekede rastlamakla beraber, kilimin eitlerinin en fazla bulunduu tereke sahibi Ayvazzde Kerimesi Fatma binti mer Aadr289. Bu durum kiinin zenginliini gstermekle birlikte, kilime olan ilgisinden de kaynaklanm olabilir. Ev sergilerinden minderler ve yastklar gnmzdeki sandalye ve koltuklarn grevini yerine getirmektedir. Minderler sergiler zerine konulur, yaslanmak amacyla da yastklar kullanlrd. leri yn, aput ve ku ty olan, yzleri it, dimi gibi kumalarla kaplanan minder ve yastklar kullanldklar yere gre ke minderi, ke yast adn almaktaydlar290.

289 290

SS, Nr. 20, s. 140-1. Demirel, Sivas ehri, s. 74-75. Ev sergilerinden hal, kilim minder ve yastklarn rnek fotoraflar iin Resim

25 ve 26ya bkz.

95

nsanlarn geceleri yatp uyumak iin kulland yastk, yorgan, dek istisnalar olsa da291 hemen hemen her terekede bulunmaktadr. Terekelerde yastn; it yzl, sagr, dimi yzl, ilte, derunlar aput, Sivaskr, yz yast gibi zelliklerde olanlar vardr. Yorganlar; it, it yzl, khne, alaca yzl, mitil, sagr, arafl it gibi zellileriyle ifade edilmilerdir. Son olarak dekler de; it yzl, sagr ilte, khne ilte, khne iekli, tire, alaca gibi zelliklere sahiptirler. Osmanl ailesinde yatak takmlar gndzleri ortalkta bulunmazd. Geceleri serilerek kullanlan yataklar gndzleri toplanarak yklklerde muhafaza edilirdi292. Mslmanlar tarafndan namaz klmak amacyla kullanlan seccadeler, eit itibariyle terekelerde; sagr, kebir, hal, kilim, zile, adr hal seccadesi gibi adlarla gemitir. Mslmanlarn ibadet amacyla kulland seccadelerin gayr-i Mslim terekelerinden bazlarnda da gemi olmas293 mer Demirelin belirttii gibi Osmanl evinde seccadenin sergi amacyla da kullanldn dndrmektedir294. Ayn zamanda gayr-i Mslimlerin, gnlk hayatta Mslmanlarla iyi ilikiler ierisinde olmalarndan dolay, evlerine gelen Mslman misafirler iin seccade bulundurduklarn dnmek de mmkndr. Osmanl evine geceyi gndz etmeye yarayan amdan, fenar, kandiller bulunurdu. amdanlarn ve fenarlarn kebir ya da khne olanlar, kandillerin kebir, cam olanlar vard. Yine oca tttren ocaklar da evin aydnlatlmasnda kullanlabiliyorlard. Ocaklarn dier kullanm alanlar yemek yapmak ve snmakt.

291 292 293 294

SS, Nr. 20, s. 17-3, 17-2. Demirel, Ev, Eya ve Giyim Kuam, s. 710. SS, Nr. 20, s. 79-1, 141-1. Demirel, Ev, Eya ve Giyim Kuam, s. 710.

96

Terekelerde ocakla ilgili ocak demiri, maa ve mangallara rastlyoruz. Daha ok snmakta kullanlan mangallarn Erzurumkr, nhas ve khne olanlar vardr295. Eski evlerimizin mangallarn Mjgan er yle anlatr:296 Mangal, eski evlerimizin ss olduu kadar baharn serin gnlerinde iimizi de strd. Kn bile odalara, ocaktan ate alnarak mangallar konup, snld gibi, yemek bile piirilebilirdi. Eski bykler mangal ateinde pien yemein ve kahvenin daha lezzetli olduunu sylerdi. Mangallar evin yak idiler Tereke kaytlarnda temizlikte kullanlan eyalardan hamam tas, hamam takm, sabun, sabun kalb, su tas, havlu, pekir, abdest leeni, leence, el leeni gibi eyalar bulunmaktadr297. Bu eyalar Osmanl toplumunda bedeni temizlie nem verildiini gstermesi asndan dikkate deerdir. Bununla birlikte Osmanl evinde bedeni temizlik iin hamamlar ve bunun dnda odalarda yer alan, bazen zerinde yatak ve yorganlarn muhafaza edildii, ayn zamanda hamamlk olan yklk

kullanlmaktadr298. Yemekler evne-i nhas denilen bakr kaplarda yaplyordu. Bakr kaplara hemen her terekede rastlanlmas halkn bakr eya kullanmna itibar etmesiyle ilgilidir. Bu nedenle Sivas dhil baz merkezlerde bakr atlyeleri kurulmutu. Bu

295 296 297 298

Osmanl evinde kullanlan aydnlatclar ve mangaln rnek fotoraflar iin Resim 27ye bkz. Mjgan er, Anamn A Tandrn Ba Sivas Mutfa, stanbul 2006, s. 354. Temizlikte kullanlan eyalarn ve hamam takmlarnn rnek fotoraflar iin Resim 29a bkz. Demirel, Ev, Eya ve Giyim Kuam, s. 714.

97

atlyelerde

bakr,

toplumun

sosyal

ihtiyacn

karlayacak

ekilde

biimlendiriliyordu299. Tereke sahipleri arasnda Ktahyakr tabak ve taslar bulunan kiiler de vardr300. Bu kiilerin gelirlerine bakldnda bunlarn toplam geliri 10000 kuruun zerinde olduu grlr. yle anlalyor ki bu gn bile nn koruyan Ktahyakr tabaklar o dnemde ancak gelir dzeyi yksek kimselerin mutfaklarna girebiliyordu. Ktahyakr tabaklar dnda takm olduu anlalan ve adetleri fazla olan tabak, sahan ve taslar bulunan bir kiinin terekesinde yldzl kahvalt taba, yldzl sahan, yldzl Suriye taslar da vardr301. Terekelerde gda maddelerinin isimlerine de rastlamak mmkndr. Bu erevede revgan, don ya, dakik, bulgur, yarma, hnta, tuz gibi yiyecekler ailenin yemekte kullandklar malzemeleri hakknda da bilgi edinilebilmektedir. Bir kiinin terekesinde 15 batman pirin bulunmaktadr302. Ayrca baz terekelerde yiyeceklerin dvlmesi ve tlmesinde kullanlan havan ve dibek gibi aletler de bulunmaktadr. Kahve, Trk dnyasnda ok erken zamanlarda kabul grm etrafnda bir kltr ortam oluturmutur. Misafire kahve ikram etmek adeta ailenin refahnn ve misafire olan saygnln bir ifadesi olarak alglanmtr303. ncelenen terekelerde kahve ile ilgili; fincan, zarf ( sar, sim ), kahve ibrii, kahve deirmeni, kahve tavas, kahve kutusu, kahve gm gibi eyalara da sk sk rastlanlmtr. Osman Bin slam
299

Emine Karpuz, Anadolu Mutfaklarnda Kullanlan Bakr Kaplar ve Osmanl Dnemi rnekleri, Trkler, SS, Nr. 20, s. 21-1,62-1,108-3. SS, Nr. 20, s. 146-1. SS, Nr. 20, s. 89-1. Cengiz Yldz, Trk Kltr Tarihinde Kahve ve Kahvehane, Trkler, X, Ankara 2002, s. 636.

XII, Ankara 2002, s. 426. Bakr kaplarn rnek fotoraflar iin Resim 30 ve 31e bkz.
300 301 302 303

98

adl kiinin terekesi bu adan dikkat ekicidir. Zira terekesinde 5381 kuru deerinde 55 batman kahve bulunmaktadr. Paa hannda fevt olan kiinin kahve satan bir tccar olduu anlalmaktadr304. Tereke kaytlarnda duhan, duhan ubuu ve duhan tablas da ska gemektedir. Ttn iimi ile ilgili bu terimlerle birlikte, ttnn farkl bir ekilde iimine salayan nargilenin getii terekeler de bulunmaktadr305. Dier taraftan ortamn gzel kokmasn salayan Buhurdan ve glabdann306 yan sra baz terekelerde enfiye kutusuna da rastlanlmtr. Terekelerinde kitap bulunan tereke sahipleri de vardr. ncelenen terekelerde yedisinde kitaba rastlanlmtr. Bunlardn ikisi gayr- Mslimdir. Bunlar arasnda Tatar Aas Ali Aa bin brahimin 330 kuru deerinde Mushaf- erif (Kuran- Kerim)i vardr. Bu terekede ok eitli kitaplar bulunmasa da sahip olduu deerin, dier terekelerdeki kitaplarn fiyatnn toplamndan daha fazla olduu

grlmektedir307. En ok kitap ise Es-seyyid Koca Mustafa Aa bin Alinin terekesindedir. Bu kiinin 7 adet kitab bulunmaktadr. Kitaplarnn arasnda Enm- erif, El-Hayat, Ali Paa Risalesi gibi kitaplarda bulunmaktadr. Bunlarn deeri toplam 75 kurutur308. Dier terekelerden birinde 150 kuru deerinde Kelm- Kadim309, dierinde de 30 kuru deerinde Vehbi Tahfesi, Tabirnme, Delil-i erif

304 305

SS, Nr. 20, s. 133-1. Kahve takmlarnn rnek fotoraflar iin Resim 32ye bkz. SS, Nr. 20, s. 72-2, 45-3, 89-1. Nargile ve ttn iiminde kullanlan azlklarn rnek fotoraflar iin Glabdann rnek fotoraf iin Resim 34e bkz. SS, Nr. 20, s. 89-1. SS, Nr. 20, s. 105-1. SS, Nr. 20, s. 81-1.

Resim 33e bkz.

306 307 308 309

99

adl kitaplar da bulunmaktadr310. Baka bir terekede de 8 kuru deerinde bir Enm- erif bulunmaktadr311. Zmmilerin terekesinde ise Ermeni Kitab adyla bir kitap dikkat ekmektedir. Bu kitap bir terekede 50 kuru312, dierinde 10 kuru deerindedir313. Terekesinde yaz yazmak iin kullanlan makas, kalemtra, divit gibi aralarnn bulunduu kiilere de rastlanmaktadr. Hatta zmmi birinin terekesinde 300 kuru deerinde sim divit bulunmaktadr314. Bunlarn dnda terekelerde; mektup mumu, ekmece, cicim315, heybe, sanduka (selvi), sacaya, pencere perdesi, kap perdesi, kutu316, (yldzl sim, maden, sagr ekmeceli, sakal tara (aa, zir, sim ), tespih (mercanl) gibi eyalar da yer almaktadr. B. Tarm Aletleri ve Silahlar Tarm, insanolunun yaradlndan itibaren temel geim kaynan salayan ana uralardan biridir. Tarmn Trklerde ayr bir nemi vardr. Gebe Trkler tarmla uramaya baladklarnda yerlemek lzumu hissetmi ve o andan itibaren kalc eserler brakmaya balamlardr. Tarma verilen nem giderek artm ama verimlilii artrabilmek iin iklim artlaryla mcadele etmek de gerekmitir. Sivasta tarm, iklimin olumsuzluklarndan epeyce etkilenir. ehir topraklarnn olduka engebeli olmas ve yrede karasal iklimin hkm srmesi tarmda verimlilii

310 311 312 313 314 315 316

SS, Nr. 20, s. 128-2. SS, Nr. 20, s. 149-2. SS, Nr. 20, s. 79-1. SS, Nr. 20, s. 158-2. SS, Nr. 20, s. 141-1.Kitaplar ve yaz takmlarnn rnek fotoraflar iin Resim 36ya bkz. Cicimin rnek fotoraflar iin Resim 26ya bkz. Kutunun rnek fotoraflar iin Resim 35e bkz.

100

ve rn eitliliini olumsuz ynde etkilemitir317. Bu gn bile bu durumun deitiini sylemek gtr. ncelediimiz dnemde kullanlan tarm aletlerinin gnmzde hl

kullanlmaya devam ettiini syleyebiliriz. Tarm teknolojisi gelimi olsa da alm gcnn olmamas bata olmak zere baz sebepler eski usullerde tarmn devam etmesine neden olmaktadr. nceleme dnemimize ait baz terekelerde trpan, orak,

trmk, saban demiri gibi tarm aletlerine rastlyoruz. Bununla birlikte inceleme dnemimizde tarmda hayvan gcnden yararlanld da bilinmektedir. kz olan tereke sahiplerinin terekelerine bakldnda ounlukla 2 adet kze sahip olduklar grlmektedir. ift kz eklinde kaydedildiine gre bunlar tarlalarn srlmesinde kullanlyorlard. Bu ekilde kzlerin yannda atlarn da tarmda kullanldn syleyebiliriz. Terekelerin ounda, gerek ateli gerekse delici silahlara rastlanlmtr. Silahlar terekelerde u ekilde gemektedir: Pitov, filinta tfenk, hakkaki filinta tfenk, Sivaskr khne kl, tabanca ift, khne silah, khne filinta tfenk, sagr tfenk, kl, kara takm tabanca ift, karahisari tabanca gibi. Silahla ilgili olarak silahlk, khne silahlk, adr silah abas gibi eyalar da terekelerde gemektedir318. Terekelerde bulunan ateli ya da kesici silahlarn bazen zevkli birer sanat eserine dntkleri simli, hreli, kakmal olmalarndan anlayabiliriz.319 ncelediimiz

317

Adnan Mahiroullar, Seyahatnmelere gre Osmanllar Dneminde Sivasn Sosyo-Ekonomik Yaps, Silah eitleri ve silahln rnek fotoraflar iin Resim 37ye bkz. Yavuz Cezar, Bir yann Muhalefat, Belleten, S. 161, Ankara 1977, s. 63.

Revak, Sivas 1995, s. 104.

318 319

101

terekelerde de sim bilerzikli tfenk ve sim bilerzikli kla rastlanlmtr320. Terekesinde silah bulunanlarn iinde gayr- Mslimler de bulunmaktadr321. C. Gayr-i Menkuller Tereke sahiplerinin bazlarnn gelirlerini oluturan mallar arasnda, eitli tanmaz mallar da bulunmaktadr. Gayr-i Menkul mallar adyla tanmlanan bu mallarn bazen terekede bulunan dier eyalara nazaran daha byk bir paya sahip olduu grlr. Terekelerde en sk rastladmz gayr-i menkul mal mlk- menzil adyla kaydedilmi olan evlerdir. Konak, oda, havlu, ba, bahe, bostan, samanlk, kahvehane, han da mlk hissesi karlatmz dier gayr-i menkullerdir. nceden de bahsettiimiz gibi incelediimiz terekelerde ou kii mlk- menzil sahibidir. Tereke sahipleri, fiyatlar ve mahalleleri farkllk gsteren evlerden en ok 10005000 kuru deerleri arasnda evlere sahiptirler. Dier taraftan konak sahibi olan iki kii vardr. Konak sahibi olmak zenginlik gerektirdiinden bu tereke sahipleri de varlkl insanlar olmaldr322. eitli gayr-i menkulleri bulunan Nazmizde Es-seyyid El-Hac Hasan Aa bin Mehmet Efendinin ayn zamanda Breki dkknndan 24 sehimde 9 sehim hisse, kahvehaneden de 40 sehimde 5 sehim hissesi vardr323. Buradan anlaldna gre baz gayr-i menkuller zerinde ortak mlkiyet sz konusudur. Bir baka rnekte gayr-i menkul eitliliinin fazla olduu tereke sahibi Zaralzde Es-seyyid Ltfullah Paa
320 321 322

SS, Nr. 20, s. 76-1, 89-1. SS, Nr. 20, s. 141-1. SS, Nr. 20, s. 140-1, 146-1.

102

bin Osman Beydir. Bu kiinin Tahanda ve bezirci tarlasnda mlk vardr. Ayn zamanda 25 000 kuru deerinde bir konaa sahiptir324. D. Giyim Kuam ve Ziynet Eyalar 1. Kullanlan Kumalar Kuma, pamuk, yn, ipek gibi maddelerden makinede dokunmu her trl dokuma rndr. Kumalardaki eitlilik insanlarn mevsimlere gre giyinme arzusu ve sslenme gibi isteklerinden ortaya kmtr. Osmanl sosyal hayatnda bu eitlilii en geni anlamda grebiliriz. nk Osmanl toplumunda kuman ayr bir yeri vardr325. Osmanllar Seluklulardan devraldklar kltr mirasn, Anadoluda karlat farkl uygarlklardan gelen etkileri kendi benliinde eriterek oluturduu sentez sonunda, kendisine has bir Trk sanat slubu ortaya karmtr. Bu nedenle ileri dzeyde bir dokumaclk bilgisine sahiptir326. Dokumacl, bitkisel kkenli olanlar, pamuklular ile hayvansal kkenli olan; ynl ve ipekliler olarak hammaddesine gre eitlendirebiliriz. Osmanl

kaynaklarnda pamuk, pembe olarak geer327. Tereke kaytlarnda keten bezi, dlbent, dimi gibi bez trlerine rastlyoruz. Dimi, sk dokulu kaba bez diye tanmlanrken, ad geen bez trlerinin geneli pamuk veya ketenden dokunmutur328.
323 324 325 326 327 328

SS, Nr. 20, s. 117-2. SS, Nr. 20, s. 146-1. mer zkan, Divrii iirinin Penceresinden Osmanl Toplum Hayat, stanbul 2007, s. 565. Fikri Salman, Osmanl Dnemi Trk Kuma Sanat, Trkler, XII, Ankara 2002, s. 410. Hlya Tezcan, Osmanl Dokumacl, Trkler, XII, Ankara 2002, s. 404. Bahaeddin Yediyldz, Samsunda Kullanlan Eyalar zerine Bir Tahlil Denemesi, II. Milletleraras Trk

Folklor Kongresi Bildirileri, V, Ankara 1983, s. 273.

103

Terekelerde elbise ya da cbbe gibi giysiler kaydedilirken hangi tr kumatan yapld belirtilmitir. Buna gre giysiler, deirmi, saten bezi, altparmak, kemha, kutnu, it, al, uka, ipekli, atlas, boasi, pike, selimiye, brmck, alaca eklinde dokumalar da belirtilerek kaydedilmitir. Bunlardan alaca; krmz zemin zerine sar ubuklu pamuktan dokunmu olandr. Altparmak ise alacann bir eidi olup, sar, siyah, beyaz, mavi, yeil ve mor alt ayr renkte ubuklar bulunan kuma trdr. uka ve Selimiye, pamuklu dokumalardan, brmck ise ham ipee keten iplii katlarak dokunan bir kumatr329. Atlas, ounlukla kadn giyiminde kullanlan, ipekten dokunan parlak bir kumatr. Genellikle dz renklidir. Nakl olan eitleri de vardr330. Boasi dokumas, seyrek olan ve kaput bezini andran ince pamuklu kumatr. Birok eidi olan boasi kaftan, kapama, zbn gibi giyecek ve demelik olarak kullanlrd331. Dier taraftan Kemha, altn ve gm tellerle nakl elbiselik ipekli bir kumatr. ounlukla kuak, sark, omuz ve boyun iin kullanlan al ise zellikle ran ve Hindistanda dokunan elbiselik ynl kumalard332. 2. Giyim Kuam Giysilerin kuma trlerine bakldnda erkek ve kadnlarn ok eitli kuma trlerinden giysilere sahip olduklar anlalmaktadr. Giysi eitliliinde ise Sivasa Anadolu dndan getirilen giyim eyalar etkili olmaktadr. Nitekim incelediimiz kaytlarda geen giysi trlerinin getirildii yerle birlikte kaydedilmesi, Sivasa
329 330 331

Yediyldz, Samsunda Kullanlan Eyalar, s. 274. zkan, Osmanl Toplum Hayat , s. 566. Demirel, Ev, Eya ve Giyim Kuam, s. 719.

104

Anadolunun baz ehirlerinden ve Anadolu dndan da giysiler geldiini teyit etmektedir. Anadoludan Diyarbakr, Ankara, stanbuldan gelirken Anadolu dndan, ngiltere, Amerika, am, Hama gibi yerlerden geliyordu. Terekelerde ok sayda kadn, erkek, Mslman ve gayr-i Mslim elbiselerini de belirleyebiliyoruz. Bunlardan kadn ba giyecekleri arasnda ounlukla dlbend, evre, deirmi, yemeniye rastlanlmtr. Dlbent ince beyaz bir bez trdr. Bu bez trnden drt ke, kare eklinde kesilenine de deirmi denir333. Erkek ba giyecekleri arasnda fes, takye, sark, evre, balk, kavuk gibi balklar sayabiliriz. Bunlardan takye, tek bana da kullanld gibi kavuk, sark ve fesin altna, ban terini emerek baln kirlenmesini nlemek amacyla da kullanlmaktadr334. Kavuklar zerine mutlaka sark, dlbent, destar denilen kumalar sarlarak kullanlrd335. Diz kapaklara kadar gelen don, ilik ve i gmlek balca i amarlar arasndandr. Bu i amarlar hem kadnlar hem de erkekler tarafndan kullanlmaktadr. Kadn ve erkeklerin ortak kulland kyafetlerin banda entari gelir. Entariler; Saten bezi, altparmak, Diyarbakrkr, khne, kutnu, it, beyaz, Sivsi, amkr, atlas, pike, Selimiyekr gibi zelliklerde idi. Belden yukarya giyilen gmlekler de hem kadn hem de erkek giysileriydi. Gmleklerin ipeklisi, bez ve brmck olanlar vard. Elbiselerin altna giyilen alvarlarn siyah, it ve alaca olanlar vard. Bu ekildeki
332 333 334

zkan, Osmanl Toplum Hayat , s. 573-574. Yediyldz, Samsunda Kullanlan Eyalar , s. 274. Demirel, Ev, Eya ve Giyim Kuam, s. 719.

105

giysilerden biri de pantolondu. alvarlarn iine sokulan mintanlarn kadife olanlar vard. Mintanlarn zerine cepkenler, hrka ve kaftanlar giyilirdi. Pardes gibi giysilerden cbbeler, krmz ve uka zelliklerinde olabiliyorlard. Bu giysilerden biri de krklerdi. Krk herkesin sahip olabilecei bir ey olmadndan terekelerde snrl miktarda bulunduu grlmektedir. Nitekim krk sahibi olan tereke sahiplerinin gelirlerinin yksek olduu gze arpmaktadr. Krklerin; it yzl, acem, sar yzl ve uka olanlarna rastlyoruz336. Kaytlarda bunlardan baka ayaklar iin kadn ve erkeklerin giydii orap, pabu, izme gibi giyecekler de yer almtr. Ayrca bele sarmak iin kullanlan kuak eitleri arasnda Trablus ve al olanlar en sk rastlanlanlardr. Genellikle belden aa giyilen don, akr, alvar ve pantol gibi giyecekleri tutturmak iin de ukur kullanlrd337. c. Ziynet Eyalar Osmanl dneminde, gm ve altn zerine vurulan damgalar stanbul, Sivas ve Van illerinin adn tard. Kuyumculuk, Sivasta ok gelimi olan bir sanatt. Bu sanatla altna, gme ekil verilen Sivasta gmn en incesi retilirdi. Telkr tarznda yaptklar gmlerle, kemerler, bilezikler, fincan zarflar ve tabaklar, brolar, yaka ieklerini, azlk gibi eyleri sslerlerdi338. Genellikle kadnlarn kullandklar ziynet eyalarna, doal olarak kadn terekelerinde rastlyoruz. Kadn terekelerinde envai eidine rastladmz ziynet
335 336 337

Demirel, Ev, Eya ve Giyim Kuam, s. 720. SS, Nr. 20, s. 62-1, 141-1. Giysilerin rnek fotoraflar iin Resim 40a bkz.

106

eyalar arasnda; zir yzk, zir kol ba, incili kpe, sim bilezik, sa ba, sim kol ba, sim kpe, sim dolama, mercanl kol dmesi, zir incili kpe, sim kemer, zir mhr, sim srme saylabilir. Bunlardan kadn terekelerinde hemen hepsinde rastlanlan ise zir incili kpedir. Gayr-i Mslim terekelerinde ise bunlardan farkl olarak kendi dinlerini simgeleyen sim haa rastlanlmtr339. Terekelerde rastladmz saatler; ngilizkr, sim zarfl, sim mahfazal,

Franszkr gibi zellikler tamaktadr. En ok da ngilizkr olanlarna rastlanlmtr. Toplam terekeler ierisinde saat sahibi olanlarn az olmakla birlikte genellikle geliri yksek olan kiiler de bulunmas dikkat ekicidir340.

338 339 340

Mjgan er, Sivasta Kuyumculuk, Revak, Sivas 1997, s. 73. SS, Nr. 20, s. 74-1. Ziynet eyalarnn rnek fotoraflar iin Resim 38e bkz. Saatlerin rnek fotoraflar iin Resim 39a bkz.

107

V. BLM A LEN N DAILMASI I. BOANMA Evlilikle birlikte eler baz sorumluluklar zerlerine alrlar. Artk elerin belirli statlerinin gerei olarak yerine getirmeleri gereken baz rolleri vardr. Eer eler kendilerinden beklenen rol baaryla karlayabiliyorlarsa, birbirlerine kar olumlu ilikileri devam edecek ve aile ilevselliini devam ettirecektir. Elerin birbirlerine kar olan rol beklentilerini karlayamadklar durumlarda ise

uyumsuzluklar meydana gelecektir. Bu durumda evlilik ilevini salkl ve huzurlu bir ekilde yerine getiremeyeceinden boanma yoluna gidilecektir. Aslnda bylesi bir durumda boanmann tercih edilmesi, hem eler hem de toplum asndan evliliin srdrlmesinden daha faydal grlse de, boanmann bir toplumda fazlaca ortaya kmasnn toplum yapsnda eksikliklere neden olaca da bilinmektedir341. slmda aile, mr boyu srdrmek niyetiyle kurulmu olmaldr. Bir sre sonra ayrlmak artyla yaplm olan evlilikler geerli deildir. Evlilikte sreklilik esas olmakla birlikte boanmann gerekletii durumlar da vardr342. slam hukukunda tr boanmadan bahsedilmektedir. Bunlardan birincisi, kocann tek tarafl bir irade beyanyla karsn boamasdr. Buna terim olarak talk ad verilir. Kocann talak iin mahkeme kararna ihtiyac yoktur. Karsna boanma istei szlerle beyan etmesi yeterlidir343. Fakat boanmay gerekletiren koca iddet

341 342

Erten, Konya eriyye Sicilleri , s. 106. Aktan, slam Aile Hukuku, s. 408.

108

nafakasn ve kadnn mihr-i meccelini demek zorundadr. Sebepsiz boanmalar dinen ho grlmese de koca, talk iin bir sebep ileri srmek zorunda da deildir344. Osmanl hukukunda koca, karsn artl talk ile de boayabilirdi. artl talkta boanma, ileri srlen artn gereklemesine balyd. Talk yetkisine esas itibariyle koca sahipken, nikh annda veya daha sonra karsna bu yetkiyi verirse, kadn bu yetkiyle boanma hakkn kullanabilirdi. Boama hakkn kadna vermek anlamna gelen bu duruma tefviz-i talk denirdi345. slam hukukunda boanmann bir baka eidi de muhlaa yoluyla ayrlmadr. Bu ayrlkta kadn, genellikle mihir alaca karlnda ya da her hangi bir mal karlnda kocasn ayrlmaya raz ederdi346. Osmanl ailesinde muhla genellikle; eler arasndaki geimsizlik, kocann baka bir yere gitmeye karar vermesi, gittii yerden gelmemesi veya sefer-i hmyuna gitmesi gibi sebeplerle yaplrd347. Mahkeme kararyla boanma anlamna gelen tefrik ise kadna boanma konusunda en fazla esneklii tanyan metottur. Kadn; kocann iktidarszl veya baz hastalklarnn olmas, kocann gaiplii, nafaka mkellefiyetini yerine getirmemesi, iddetli geimsizlik ve fena muamele gibi sebeplerle mahkemeye bavurarak evliliin sona erdirilmesini isteyebilirdi. Burada kad uygun grrse evlilik sona erebilirdi.

343 344 345 346

Aydn, slam ve Osmanl Hukuku, s. 168. Akylmaz, Osmanl Aile Hukukunda Kadn, s. 369. Akylmaz, Osmanl Aile Hukukunda Kadn, s. 369. zzet Sak- Alaaddin Akz, Osmanl Toplumunda Evliliin Karlkl Anlama ile Sona Erdirilmesi:

Muhlaa ( 18. Yzyl Konya eriye Sicillerine Gre), Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S. 15, Konya 2004, s. 92.
347

Sak-Akz, Muhlaa, s. 97.

109

Tefrikte kocann rzasnn olmas aranmazd. Kadnn mehir ve iddet nafakasndan vazgemek zorunluluu yoktu348. Kadnlar mihr-i mecceli karl kocalarndan ayrld gibi kocann dorudan boanm olduu kadnlar da vard. Bylesi kadnlarn ayakta kalabilmesi, bu skntl dnemi atlatmas ve yeni bir aile hayatna kavumasnda mihir kurumu alt bir aile kurumu olarak ilevini yerine getirmitir349. II. VAS VE VESAYET KURUMU Tereke kaytlarnda miraslar arasnda hukuk korumaya ihtiya duyan kk veya domam ocuklar varsa vasi tayin edilirdi. Ayn ekilde terekenin taksimi srasnda orada hazr bulunmayan ve gib olanlar iin de vasi tayin edilirdi350. Vesayet kurumu ise haklarn kullanma ehliyeti bulunmayan ya da noksan olan bir kiinin mallarn koruma, iletme ve tasarruf etme hakknn baka bir kimseye tannmasdr351. Vasilerde aranan zellikler ise drst, ehliyetli, dindar ve vasilik ilerini yapmaya muktedir kimseler olmasyd. Devlet vasi olacak kiiyi seerken bu zellikleri tamasna dikkat ediyor, ncelikle ocuun kendi ailesinden ve yaknlarndan, yakn yoksa dardan gvenilir insanlar olmasna zen gsteriyordu. Bylece devlet ocuklarn gvence altnda yetimesini salamay amalyordu352. Vasi tayininde, len kimse kklerin annesi ise ve babalar da hayatta ise mahkeme tarafndan bir vasi tayinine gerek yoktur. ocuklarn babas vasi olarak
348 349 350

Akylmaz, Osmanl Aile Hukukunda Kadn, s. 370. Erten, Konya eriyye Sicilleri, s. 128. Mehmet Akif Aydn, Eyp eriye Sicillerinden 184, 185, 188 Nolu Defterlerin Hukuk Tahlili, 18. Yzyl Erten, Konya eriyye Sicilleri, s. 128.

Kad Sicilleri Inda Eypte Sosyal Yaam, stanbul 1998, s. 65.

351

110

ocuklarn haklarn koruma grevini stlenmektedir. Ancak baba vasi olma zelliklerine sahip deilse mahkeme tarafndan vasi tayinine gidilebilir. Eer len anne deilde baba ise nceden baba tarafndan bir vasi tayin edilmedii takdirde mahkeme vasi olarak ocuun en yakn akrabasn tayin etmektedir353. Vasiler, ocuklarn mallarn onlara zarar verici bir tasarrufta bulunmadan idare etmek mecburiyetindeydiler. ocuun adna mal balama ya da aleyhte tasarrufta bulunamazlard. Kiiler vasileri olduu ocuklarn tanmaz mallarnn satnda kadnn iznini almak zorundaydlar354. Vasilik grevi verilen kiiler devlet tarafndan denetleniyordu. Bu grevin suiistimal edilmemesi iin vasilerin grev ve sorumluluklarn yerine getirip getirmedikleri denetleniyordu. Bunu mahkemece tayin edilen nazrlar yapyordu. Mahkeme ocuklar bytp beslemek, yedirip giydirmek, terbiye etmek, babann ocuklarna brakt terekeyi koruyup tasarruf etmek amacyla vasi; vasi ve ocuklar zerine de nazr tayin ediliyordu355. Vasi tayin edilen kimselere, grevlerini lykyla yerine getirmeleri iin mahkeme tarafndan gnlk olarak para veriliyordu. Ayrca devlet sadece dnyaya gelmi ocuklar deil henz domam fakat babas lm ocuklar iin de vasi belirliyordu. Vesayet kurumu Osmanl toplumunda gayr-i Mslimler iin de geerliydi. Mahkemeler gayr-i Mslimlerin ocuklarnn korunmas, himaye edilmesi,

352 353 354 355

Gler, XVIII. Yzylda Aile, s. 31. Aydn, Eyp eriye Sicilleri, s. 65-66. Aydn, Eyp eriye Sicilleri, s. 66. zdemir, Tokatta Aile, s. 124.

111

ilerinin grlmesi, miras mallarnn korunmas iin Mslmanlarda olduu gibi, en yaknlarndan olan kimseleri ocuklara vasi olarak tayin etmilerdir356.

III. A LEDE LMLER Doum gibi lm de tabi bir hadisedir. nsan da her canl gibi doar, byr ve lr. Bir didinme ve abalama yeri olan dnya lmle son bulur357. lm dnya zerindeki tm dinlerde kutsal bir olay olarak grlmtr. zellikle ilah dinler lm olayn teki leme atlan bir adm olarak grmlerdir. Bu anlay lmle ilgili pek ok detin ortaya kmasna zemin hazrlamtr. ounluu Mslman olan Osmanl toplumundaki lm dncesi ve onun kltrel boyutu daha ok slm dininden beslenmitir358. lenin bir vasiyeti varsa buna ok nem verilirdi. nk bu, lenin salardan istedii son arzudur. Tereke sahiplerinin techiz ve tekfin, eine mihir borcu, resm-i ksmet ve kaydiyesi gibi giderlerinin ardndan kalan terekesi iinden vasiyetleri dlmtr. Bunun ardndan kalan tereke varislere paylatrlmtr. kaytlarda bu ekilde vasiyet brakan tereke sahipleri de bulunmaktadr359. Terekelerin ounda techiz ve tekfin iin yaplan harcamalarn kaydedildii grlmektedir. Vefat eden kiinin gmlme masraf anlamna gelen techiz ve tekfin, tereke sahibinin giderleri blmnde borlaryla birlikte kaydedilir. Erkek ncelenen

terekelerinde bu durum deimezken kadn terekelerinde farkllklar grlr.

356 357 358

Gler, XVIII. Yzylda Aile, s. 32. Akun, Sivas Folklor, s. 238. mer zkan, Divan iirinin Penceresinden Osmanl Toplum Hayat, stanbul 2007, s. 433.

112

Genellikle kadn terekelerinde bu masraf, kendi giderlerinden deil de, eine den hisseden kesilmektedir. Nitekim inceleme dnemimizde Ayvazde Kerimesi Fatma binti mer Aann 313 kuruluk techiz tekfin masraf gib einin hissesinden eren zevcinden alnmas gerektii belirtilerek dlmtr360. Kadnlarn techiz ve tekfin masraflarnn kocalarna ait olduu baz kaynaklarda belirtilmitir361. Bununla beraber eleri sa olduu halde defin masrafnn kendi borlar ksmnda yer alan tereke rnekleri de bulunmaktadr362. Terekelerin bazlarnda tereke sahiplerinin aslen nereli olduklar ve nerede vefat ettiklerine ilikin bilgilerde verilmektedir. ncelediimiz kadaryla kaytlar arasnda Diyarbakrda vefat ettii kaydedilen drt adet tereke bulunmaktadr363. Dier bir terekede ise tereke sahibinin Trablusta fevt olduu bildirilmitir364. Kaytlar arasnda aslen baka ehirden olup da Sivasta vefat edenler de bulunmaktadr. Sivasn Hafik Kazasnn Yarhisar Kynde halk olan Manuk Kei Veled shak adl zmminin aslen Erzincanl olduu belirtilmitir365. Ragob Veled Serkez adl zmminin ise aslen Grnl bir tccar olduu ve Sivasta Kk Handa ikamet ederken halk olduu belirtilmitir366. Bir dier kaytta ise, miraslar olmad kaydedilen Ahmet adl kiinin aslen Mu eyaletinden olduu ve Sivasta zabta askeri

359 360 361 362 363 364 365 366

SS, Nr. 20, s. 127-2. SS, Nr. 20, s. 140-1. ztrk, stanbul Tereke Defterleri, s. 95. SS, Nr. 20, s. 127-2. SS, Nr. 20, s. 17-3, 17-1, 36-2, 45-2. SS, Nr. 20, s. 83-3. SS, Nr. 20, s. 74-1. SS, Nr. 20, s. 139-1.

113

olduu kaydedilmitir367. Sivasta hlik olduu belirtilen baka bir kii ise aslen Ankaral olan bir zmmiye aittir368. Ayrca kaytlar ierisinde, Hatice binti Alinin ei Seyyid Osman Aann Hacda iken vefat ettii belirtilmitir369. Bunlarn dnda len kimselerin kahvehanede iken fevt olduunun belirtildii terekeler de bulunmaktadr370. Handa lmlerde han isimlerinin verildii gibi bazen de kahvehanedeki vakalarda kahvehane isminin verildii de grlmektedir. IV. M RAS PAYLAIMI Tereke, terk etmek, brakmak anlamlarndaki fiilden treyen Arapa bir kelimedir. Kii ldnde sahip olduu btn varlklarn terk ettiinden, Osmanl hukukunda len kiinin geride brakt btn varlna tereke denmektedir. Miras kelimesi de Arapa olup, len kiinin braktklarnn kanunen yaayan ve hak eden aile yelerinin her birine den paylar anlamna gelmektedir. Grld gibi Osmanl hukukunda kullanlan tereke ve miras kavramlar ierik olarak birbiriyle ilikilidir. Bu iliki erevesinde ncelikle tereke tespit edilerek maddi deeri saptanmakta ardndan her bir hak sahibine den miras belirlenmektedir371. Vefat eden kiinin terekesi sralandktan sonra terekeden ncelikle techiz ve tekfin masrafnn ardndan, tereke sahibinin olan borlarnn karldn ve daha sonra vasiyetlerin yerine getirildiini daha nce belirtmitik. Btn bu aamalardan sonra sra terekeden kalan miktarn varisler arasnda paylalmasna gelir.

367 368 369 370 371

SS, Nr. 20, s. 157-2. SS, Nr. 20, s. 141-1. SS, Nr. 20, s. 94-1. SS, Nr. 20, s. 21-1. Gler, XVIII. Yzylda Aile, s. 34.

114

Terekenin varisler arasnda taksim edilmesi slam Miras Hukuku iinde belli kaidelere gre yaplrd. Mirasa hak kazanma derece dereceydi. Buna gre birinci derecede mirasa hak kazanan grup Ashbul- Feriz ad verilen gruptur. Bu grupta yer alanlar unlardr; Koca (zevc), kar (zevce), baba (eb), dede (cedd-i sahih), ana bir kardeler (evldul-umm, benul- ahyf), kz (bint, sulbiyye), olunun kz (bintul-ibn, ibniyye), ana-baba bir kz kardeler (ahavt lehma), baba bir kz karde (uht lil- eb), ana (umm), nine (cedde)372. Neseb bakmndan asabe olan hsmlar ise lye baba tarafndan hsm olup, Ashb- Feriz hisselerini aldktan sonra geriye kalan terekeye hak sahibi olan ve birinci dereceden miras yoksa btn terekeye sahip olanlardr. Bunlar ksma ayrlr373. lki Binefsihi Asabedir. Bunlar len ile aralarnda kadn girmeyen erkek hsmlardr. Mesela; oul, olun olu, baba, babann babas, baba tarafndan erkek kardeler, bunlarn erkek ocuklar, amcalar ve erkek ocuklar gsterilebilir374. kincisi Bigayrihi Asabedir. Bunlar yalnz balarna bulununca asabe olmayp, ashb- ferizden olan hsmlardr. Bunlar drt ksm kadndr ve ancak erkek kardeleriyle beraber bulununca asabe olmaktadr375. Mesela; oul ile beraber oul kzlar, oul ile beraber kzlar, ana- baba bir erkek kardelerle beraber, ana- baba kz kardeler, baba bir erkek kardelerle baba bir kz kardelerdir376. Sonuncusu ise, Maa gayrihi

372 373 374 375 376

Karaman, slm Hukuku, s. 441-459. ztrk, stanbul Tereke Defterleri, s. 99. Karaman, slam Hukuku, s. 462. ztrk, stanbul Tereke Defterleri s. 99. Karaman, slm Hukuku, s. 464.

115

asabedir. Bunlar da ana baba bir kz kardeler, kzlar veya oul kzlar ile beraber bulunmasyla olur377. Eer bu miraslardan hibirisi olmazsa miras; azad sebebiyle asabe olanlara, Red yoluyla miras olan ashb- ferize, zevil-erham denilen kan hsmlarna, mukaveleli vrislere, nesebi muristen bakasna ikrar yoluyla nisbet edilen hsmlara ve kendisine te birden fazla vasiyet edilen kimselere verilirdi. Son olarak da vefat eden kiinin hi mirass bulunmad ya da bulunup da mirastan geriye bir miktar kalrsa terekenin tamam ya da geriye kalan ksm beytlmale teslim edilirdi378. V. BOR VE ALACAKLAR Osmanl toplumunda bor- alacak ilikileri sosyal, din ve iktisad hayatn bir neticesi olarak eitli ekillerde meydana gelmitir. Bu ilikilerin izlenmesi Osmanl toplumuyla ilgili baz konularda fikir edinmemizi salayabilir. Bor ve alacak ilikilerinin izlenmesinde ise tereke kaytlarndan faydalanabiliriz. Zira bu kaytlarda vefat eden kiilerin bor ve alacaklar olduka titiz bir ekilde tutulmutur. Yzlerce alaca olan kiiler bile itinayla kaydedilmitir. yle ki 1 kuruluk alacaklarn bile kaydedildii terekelerde bor- alacak ilikisini izlemek mmkndr379. ncelikle incelediimiz terekelerde, Mslman erkeklerin ounda elerine olan mihir borcunun yer aldn belirtmek gerekir. Bunun dnda tereke sahiplerinin iinde borlu olanlar fazla olmamakla birlikte, borlu olanlarn da nemli lde

377 378 379

Karaman, slm Hukuku, s. 465. ztrk, stanbul Tereke Defterleri, s. 100-101. mer Demirel, Bor- Alacak likileri Asndan Kayserili Gayr- Mslim Tccar ve Esnaf, Prof. Dr.

Ramazan eene Armaan, stanbul 2005, s. 191.

116

borlanmadklar anlalmaktadr380. Terekesinde en fazla borcu olduu tespit edilen Hurit Mehmet bin Abdullahn 11 kiiye borlu olduu kaydedilmitir. Toplam borcu 2159 kurutur. Ad geen kiinin bezzaza ve terziye olan borlarnn dnda 1100 kuru evinden kaynaklanan gideri kaydedilmitir381. ncelediimiz kaytlarda ou tereke sahibinin ise alacakl olduu anlalr. Alacakl olanlardan biri Nazmizde Es-Seyyid el-Hac Hasan Aa bin Mehmed Efendidir. Bu tereke sahibine 45 kii borlu olmakla birlikte alacaklarn toplam 19840 kurutur382. 45 kiinin kendisine borlu olduu bir dier tereke sahibi de Kara Ahmetzde ra Es-Seyyid Mehmed bin Hasan adl kiidir. Bu kiinin toplam alaca ise 3700 kurutur383. Daha nce gayr-i Mslimlerin gelir durumlar aklanrken bahsedilse de bor ve alacak konusuyla yeniden ele alacamz bir dier tereke sahipleri de Balik veled Ohannes ve Kivyork veled Karabet adl zmmilerdir. Balik veled Ohannes adl zmminin terekesinde 278 kiiden alacann bulunduu kaydedilmitir. Toplam 11458 kuru tutarnda olan alacaklarnn arasnda 1 kuruluk borcu olanlarn bile kaydedildii grlr. Terekesindeki eyalar arasnda ok sayda bez toplar bulunmasndan dolay bu kiinin esnaf olmas muhtemeldir. Borlu olan kiilerin ounun kadn olmas edinilen bu fikri pekitirmektedir384. Terekesinde bez toplar bulunan Kivyork veled Karabet adl kiininse tccar olduu dnlebilir. Nitekim tereke sahibine 25 kii borlu olarak kaydedilmitir. Ayn zamanda bu borlular belirtilirken farkl karye
380 381 382 383

SS, Nr. 20, s. 133-1. SS, Nr. 20, s. 50-1. SS, Nr. 20, s.117-2. SS, Nr. 20, s. 74-2.

117

isimleri ile birlikte yer almtr. Kivyork veled Karabetin tereke kaytlar ierisinde Mslman isimlerine de rastlanlmaktadr. Hatta bu isimler arasnda imam olduu belirtilen bir kii bile vardr385. te yandan Mslman kiilerin borlular arasnda da zmmi kiiler bulunmaktadr386. Anlalan o ki Mslmanlarla zmmiler arasnda hem sosyal dayanma hem de ticar adan bor alverii sz konusudur. Tereke kaytlarnda grlen borlanma miktarnn fazlalnn tefecilikten kaynakland dnlebilirse de borlarn ieriine bakldnda farkl tahminlerde bulunmak mmkndr. Terekelerde bulunan borlar arasnda mihir borcu, kar-koca, evlatlar, kardeler veya dier akrabalar arasndaki borlar, ya da gnlk ihtiyalardan kaynaklanan, hamam, terzi, bakkal borlarn tefecilik olarak nitelendiremeyiz. Ancak borlular arasnda farkl esnaf isimleri ile adlar geen kimselerin ykl miktarda bor alm olmalar tefecilik fikrini desteklemektedir. Bor verme olaynn yaygn almas ise ehirde ve Osmanl genelinde para vakflar iin verilen % 10-15 faiz fetvasnn yaygn olarak uygulanmasna dayandrlabilir387.

384 385 386

SS, Nr. 20, s. 121-3. SS, Nr. 20, s. 158-1. SS, Nr. 20, s. 117-2. mer Demirel, Kuruluundan Gnmze eitli Ynleriyle Bir Osmanl Mahallesi: Sivas Kk Minare

387

Mahallesi, Osmanl Dnemi Sivas ehri Makaleler-, Sivas 2006, s. 34.

118

SONU Bu almada Tanzimatn ilk yllarnda, Sivasta aile hayat zerine deerlendirmelerde bulunulmutur. Deerlendirmelerin tutarl bir ekilde

yaplabilmesi iin aileden nce ehir tantlarak nasl bir corafyada, hangi artlar altnda aileyi aratryoruz? sorusu cevaplandrlmaya allmtr. Bu amala bir Osmanl ehri olan Sivas, doal olarak bal bulunduu devletle ilikili olacandan, ncelikle aratrlan dnemin artlar ele alnmtr. Fizik ve demografik yap, hi kukusuz aileyi etkileyen unsurlardandr. Ailenin mekn evler, mahalleler hakknda fikir sahibi olunmadan aileyi aklamaya almak aratrmada bir takm eksikliklere neden olabilir. Bu nedenle ailenin zamannn ounu geirdii evler ve evlerin bulunduu mahallelerin ilevleri ve zellikleri hakknda da bilgi sahibi olunmaldr. Bu dorultuda 18391841 yllarnda Sivasta bulunan mahalleleri incelediimiz eriye sicilinden belirlenmeye allmtr. Buna gre aratrma dneminde Sivasta 54 farkl mahalle ad gemektedir. Mahalle adlar terekelere kiilerin sahip olduklar evleri araclyla kaydedilmitir. Tereke sahiplerinin evleri farkl mahallelere dalrken fiyatlar da farkllk gstermektedir. Ev sahibi olan gayr-i Mslim ve Mslmanlarn ayn mahallelerde oturduklar anlalmaktadr. Bu da bize Osmanl toplumunda bir arada yaamann doal sonucu olarak, din ve milliyet ayrm gzetmeksizin insanlarn, komuluk ilikisi erevesinde, dosta mnasebetler gelitirdiklerini dndrmektedir. XV. ve XVI. yzyllarda Sivas ehrinde gayr-i Mslim nfusu ounluktayken giderek Mslmanlarn nfusunda gayr-i Mslimlere oranla hzl bir art

119

gereklemitir. 1827 ve 1831 yllarnda yaplan nfus saymlarnda Mslman hanelerin gayr-i Mslim hanelerden ounlukta olduu grlmektedir. Osmanl ailesinin, krsal alanda yaamann bir gerei olarak geni aile olabilecei mmknse de terekelerin ounda tereke sahiplerinin ev sahibi olduklar anlalr. Bu durum, kiilerin ebeveynlerinden farkl evlerde yaadklarn, dolaysyla geni aile olmadklarn dndrse de tm lmlerin eriye sicillerine yansmadn unutmamakta fayda vardr. Osmanl toplumunda mihir miktar, eitli yllara ve blgelere gre farkllk gstermektedir. ncelediimiz kaytlara gre Sivasta mihir miktar 54 kuru ile 500 kuru arasnda deimektedir. Anlald zere mihir fiyatlarnn gelir seviyesinin iyi olmasyla ilikilidir. Kaytlarmza gre Sivasta ortalama 100 ila 300 kuru arasnda mihir alanlar %78,8 ile ounlukta grlmektedir. Bununla birlikte incelediimiz dnemde 500 kuruun stnde mihir sahibinin olmamas, Sivasta mihir fiyatlarnda belirgin farklar grlmediini ve fiyatlarn makul seviyede olduunu gsterebilir. slmiyetin ok elilie msaade etmesiyle ilikili olarak, dier Mslman toplumlarda olduu gibi, Osmanl toplumunda da ok elilik grlmektedir. Aratrmalara konu olan ise ok eliliin Osmanl toplumunda yaygnl, niin tercih edildii, maddi durum ve sosyal statyle ilikili olup olmaddr. Bu konuda Ankara, Kayseri, Amasya, Sinop, Konya ve Antep ehirlerinde yaplan aratrmalara gre ok elilik %8,6 ila %15 arasnda deerler almaktadr. Aratrmamzn temel kaynaklarndan olan tereke kaytlarna gre 18391841 yllarnda Sivasta ok elilik oran %19,7 ile dier ehirlerden fazla grnmektedir. Bu orann fazla olmasnda ocuk sahibi olma isteinin etkili olduunu syleyebiliriz. Nitekim 66 adet Mslman
120

erkein 13 iki elidir ve bu iki elilerden 4nn hi erkek ocuu yoktur. Hatta 3nn de hi ocuu bulunmamaktadr. 13 kiinin toplam 35 ocuu varken bu ocuklardan 27sinin kk 8i byk olduu belirtilmitir. Tereke sahipleri ldkleri halde kk ocuklarnn fazla olmas ocuk sahibi olamadklarndan, ilerleyen yalarda ikinci bir evlilii tercih ettiklerini dndrmektedir. Dier taraftan incelediimiz kaytlara gre Sivasta ok eliliin sosyal stat ve zenginlik seviyesiyle ilikisi grnmemektedir. Osmanl toplumunda ailelerin sahip olduklar ocuk miktar da merak edilen bir konudur. ncelenen terekelere gre 18391841 yllarnda Sivasta hem Mslman hem de gayr-i Mslim ailelerin ou 1-4 arasnda ocuk sahibidir. Buna karlk Mslman aileler en fazla 7 ocuk sahibi iken, gayr-i Mslim aileler en fazla 8 ocuk sahibidir. Gayr-i Mslim ailelerin ortalama ocuk says da Mslman ailelerden fazladr. Nitekim Mslman ailelerde ortalama ocuk says %2,79 iken, gayr-i Mslimlerde bu oran %3.09dur. Ayrca ailelerin sahip olduu ocuk says ile gelir durumu arasnda da bir iliki kurulamamtr. ncelediimiz dnemde Mslman erkek isimleri arasnda en fazla Mehmet Mustafa ve Ali bulunurken, Mslman kadn isimleri arasnda Fatma, Aye, erifenin yaygn olduu grlmektedir. Zmmilerde ise kadn isimleri erkek isimlerine oranla daha fazla eitlilik gstermekte, erkek isimlerinden de en ok Agop, Gabril, Kivyork, Artin, Karabet gibi isimlerin tercih edildii anlalmaktadr. Mslman terekelerin bazlarnda isimler ile birlikte unvanlar da yer almaktadr. Terekelerde en ok el-Hac, aa, seyyid, efendi, hafz, bey unvanlarndan el-Hac, aa ve seyyid unvanlar ile karlalmtr. Unvan sahibi olan kiilerin dierlerine nazaran gelir seviyelerinin

121

yksek olduu gze arpar. Es-Seyyid ve aa unvann tayan bir kiinin cariyesi bulunmaktadr. Terekeler iinde iki kiide cariyeye rastlanlm olup, cariye sahibi olan dier kiinin ise babasnn aa unvanyla kaydedildii grlmektedir. Neticede unvan sahibi olmak gelir seviyesinin yksek olmas ile ilikiliyken, ayn zamanda cariye sahibi olmakla, sahip olunan servetin ilikili olduunu syleyebiliriz. Sivasta incelenen dnemde kiilerin mal varlna bakldnda hem Mslman hem de gayr-i Mslimlerin ounlukla 10005000 kuru arasnda mal varl olduu ortaya kmaktadr. 1000 kuruun altnda mal varl olanlar fakir, 5000 kuruun zerinde mal varl olanlar zengin olarak deerlendirilirse, ehirde ou kiinin mal varl bakmndan orta halli olduklarn dnmek mmkndr. ncelenen tereke kaytlarnda, ailenin sahip olduu eyalar hakknda kiinin eyalarnn dkm yaplmasndan dolay, geni lde bilgi sahibi olmak mmkndr. Kiilerin kullandklar ev sergileri, yatak yorgan ve demeleri, kandilleri, mangallar, hamam takmlar, mutfak malzemeleri, kahve takmlar gibi pek ok eyann farkl zellikleriyle birlikte listelendii bu kaytlarda o dnemde kullanlan eyalar hakknda ayrntl bir ekilde bilgi edinilebilmektedir. Yine bu kaytlarda vefat eden kiinin sahip olduu kitaplar da kaydedildiinden, kltr ve okuma seviyesi hakknda fikir edinmek mmkndr. Ancak bu ynde kesin bir kanaat hasl olmamtr. Eyalar arasnda tarm aletleri bulunanlar muhtemelen tarmla uramaktadr. Yine terekeleri iinde silah sahibi olan kiiler de bulunmaktadr. Bu kaytlarda silahlarn gerek ateli gerekse delici olanlar farkl zellikleriyle sralanmtr. Kaytlar
122

arasnda ev sahibi olanlar fazla ise de az da olsa ev dnda gayr-i menkul sahibi olanlarda bulunmaktadr. Tereke kaytlarnda giyim eyalar da sralanmaktadr. Giyim eyalar kaydedilirken gerek renkleri gerekse kullanlan kumalar da belirtilmi, bu nedenle hem kullanlan giysiler hakknda hem de dnemin dokumacl hakknda bilgi edinebilmek mmkn olmutur. Bu erevede ziynet eyalar ve saatler maddi geliri yksek olan kiilerin terekelerinde bulunurken, bunlardan ziynet eyalarnn eitlerine ounlukla kadn terekelerinde karlalmtr. Kurulan aile boanma ile istee bal bir ekilde dalma aamasna girerken, vuku bulan lmlerle de mecburi olarak dalabilmektedir. Her iki durumda da sahip olunan ocuklarn haklarnn korunmas iin vasi tayin edilmektedir. Bu durum sadece Mslman ocuklar iin deil gayr-i Mslim ocuklar iin de geerlidir. Kiinin lmnden sonra sra terekesinin paylalmasna gelmektedir. Varsa terekesinden vasiyetleri ve borlar karlmaktadr. lmle son bulan hayatta, kiinin varislerine paylatrlan mal varlndan son harcama ise son yolculuuna defnedilme masraf anlamna gelen techiz ve tekfindir.

123

B BL YOGRAFYA Ariv Kaynaklar eriye Sicilleri: 20 Numaral Sivas eriye Sicilleri Dier Kaynaklar ACUN, Hakk, Sivas ve evresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Deerleri, Vakflar Dergisi, S. 20, Ankara 1988, s. 183-219. AKGNDZ, Ahmet, slam Hukukunun Osmanl Devletinde Tatbiki: eriye Mahkemeleri ve eriye Sicilleri, Trkler, X, Ankara 2002, s. 54-68. AK N, Sina, 1839da Osmanl lkesinde deolojik Ortam ve Osmanl Devletinin Uluslararas Durumu, Mustafa Reit Paa ve Dnemi Semineri Bildiriler, Ankara 1994, s. 5-12. AKTAN, Hamza, slm Aile Hukuku, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, II, Ankara 1992, s. 397-433. AKTA, mit, Osmanl a ve Sonras, stanbul 1998, s. 176-184. AKYILMAZ, Gl, III. Selimin D Politika Anlay ve Diplomasi Reformu erevesinde Batllama Siyaseti, Trkler, XII, Ankara 2002, s. 660-670. ___________, Osmanl Aile Hukukunda Kadn, Trkler, X, Ankara 2002, s. 365-374. ARICAN, Mehmet Akif, Tanzimat Dneminde Amasyada Aile, (Cumhuriyet niversitesi Baslmam Yksek Lisans Tezi), Sivas 2002.

124

AR, Kemal Ahmet, Osmanl-Trk Kentlerinin Genel Karakteristikleri zerine Grler, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme, stanbul ?, s. 329-334. AKUN, Vehbi Cem, Sivas Folklor I-II, Sivas 2006. AYDIN, M. Akif, Aile,Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul 1989, s. 196-200. _______, Osmanlda Hukuk, Osmanl Devleti ve Medeniyet Tarihi, stanbul 1994, s. 375-441. _______, slm ve Osmanl Hukuku Aratrmalar, stanbul 1996. _______, Eyp eriye Sicillerinden 184, 185, 188 Nolu Defterlerin Hukuki Tahlili, 18. Yzyl Kad Sicilleri Inda Eypte Sosyal Yaam, stanbul 1998, s. 6572. AYDIN, Mehmet, Tanzimatla Aranan Hviyet, Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara 1994, s. 15-19. AYN AL EFEND , Osmanl mparatorluunda Eylet Taksimat, Toprak Datm ve Bunlarn Mali Gleri, ev. Hdiye Tuncer, Ankara 1964. BAI, Ali hsan, ngilterenin Osmanl mparatorluunun Toprak

Btnl Politikas ve Trk Diplomasisinin aresizlii, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ankara 1999, s. 45-53. ______, Osmanl Ticaretinde Gayri Mslimler, Ankara 1998. BEKTA, Cengiz; Trk Evi, stanbul 1996.

125

B LGET, Burhan, Sivas Evleri, Ankara 1993. B L M, Cahit Yaln, Trkiyede ada Eitim Tarihi (1734-1876), Eskiehir 2002. B ZB RL K, Alpay, "Tereke Defterleri ve Edirne Tereke Defterleri zerine Bir Deneme", Trkler, X, Ankara 2002, s. 731-735. BOZKURT, Glnihal, Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk Durumu 1839-1914, Ankara 1996. C. CLARK, Edward, Osmanl Sanayi Devrimi, Tanzimat, Ankara 2006, s. 499-512. CERASI, Maurice M., Osmanl Kenti Osmanl nparatorlunda 18. ve 19. Yzyllarda Kent Uygarl ve Mimarisi, ev. Asl Atav, stanbul 2001. CEYLAN, Ouz, Sur ve Kaleleri le Tarihte Sivas, Sivas 1988. CEZAR, Yavuz, Bir yann Muhalefat, Belleten, S. 161, Ankara 1977, s. 4178. C N, Halil, slm ve Osmanl Hukukunda Evlenme, Konya 1988. ADIRCI, Musa, Anadolu Kentlerinde Mahalle (Osmanl Dnemi) Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme, stanbul ?, s. 257-262. ________, Tanzimat Dneminde Trkiyede Ynetim, Belleten, LII, Ankara 1988, 601-625. ________, Tanzimatn Uygulanmasnda Karlalan Baz Glkler,

Tanzimatn 150. Yldnm Uluslar aras Sempozyumu, Ankara 1994, s. 295-299.

126

________, Tanzimatn ln Sralarnda Trkiyede Ynetim (1926-1839), Belleten, LI, Ankara 1988, s. 1215-1240. ________, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara 1991. DARKOT, Besim, Sivas, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi, X, stanbul 1989, s. 569-577. DARTMA, Bahattin, Beylikler Devrinin Mmtaz ve Mtevazi Bir ahsiyeti: ihabuddin es-Sivasi, Seluklular Dnemi Sivas Sempozyum Bildirileri, Sivas 2006, s. 222-233. DEM REL, mer- Muhiddin Tu- Adnan Grbz, Osmanl Anadolu Ailesinde Ev, Eya ve Giyim Kuam, Sosyo Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, II, Ankara 1992, s. 703-755. _________, Adnan Grbz, Muhiddin Tu; Osmanllarda Ailenin Demografik Yaps, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, I, Ankara 1992, s. 97-161. __________, 1700-1730 Tarihlerinde Ankarada Ailenin Niceliksel Yaps, Belleten, LIV, S. 211, Ankara 1990, s. 945-961. __________, 1876-1909 Yllarnda Sivasta Eitim, Osmanl Dnemi Sivas ehri Makaleler-, Sivas 2006, s. 160-167. __________, Osmanl Dnemi Sivas ehrinde Sur, Saray, Mahalleler ve Sosyo-Kltrel Eserler, Osmanl Dnemi Sivas ehri Makaleler-, Sivas 2006, s. 3765.

127

__________, Sivas Mevlevhnesi ve Mevlev eyhlerinin Sosyal Hayatlarna Dair Baz Tespitler, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Konya 1996, s. 217-224. __________, Sivas ehri Vakf Kurucularna Dair, Osmanl Dnemi Sivas ehri Makaleler-, Sivas 2006, s. 140-146. __________, Sivasn Timur Tarafndan Zapt ve Yamalanmas, Osmanl Dnemi Sivas ehri Makaleler-, Sivas 2006, s. 13-21. __________, Sosyo- Ekonomik Adan Osmanl Dnemi Sivas Ermenileri Osmanl Dnemi Sivas ehri Makaleler-, Sivas 2006, s. 182-190. __________, XIX. Yzyl Osmanl ehir Ekonomisi (Sivas rnei), Osmanl, III, Ankara 1999, s. 504-521. __________, Osmanl Dnemi Sivas ehri ve Esnaf Tekilat, Sivas 1998. _________, Osmanl ehir-Vakf likisine Bir rnek: Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol, Ankara 2000. _________, Bor-Alacak likileri Asndan Kayserili Gayr- Mslim Tccar ve Esnaf, Prof. Dr. Ramazan eene Armaan, stanbul 2005, s. 189-197. _________, Kuruluundan Gnmze eitli Ynleriyle Bir Osmanl Mahallesi: Sivas Kk Minare Mahallesi, Osmanl Dnemi Sivas ehri Makaleler-, Sivas 2006, s. 22-36. DORU, Halime, XVIII. Yzyla Kadar Osmanl Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Grnts, Eskiehir 1995.

128

DUMONT, Paul, Franois Georgeon (ed), Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, ev. Ali Berktay, stanbul 1999. EKEN, Galip, XVIII. Yzyl Ortalarnda Antepte Aile, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S. 6, Konya 2000, s. 477-490. ______, Tanzimat Dneminde Sivasn Sosyo-Ekonomik Yaps zerine Baz Bilgiler, Revak, Sivas 1999, s. 14-27. EKMEK OLU, Zeki (ed. ), Cumhuriyetimizin 75. Ylnda Sivas, Sivas 1998. ELDEM, Sedat Hakk, Trk Evi Osmanl Dnemi, ? 1987. EL KARAOLU, S.,Kilime zenti, Su Dergisi, S. 4, Sivas 1961. EMECAN, Feridun M., Osmanllarda Devlet, Toplum ve Mahkeme, 18. Yzyl Kad Sicilleri Inda Eypte Sosyal Yaam, stanbul 1988, s. 73-81. ERDEM, lhan, Trkiye Seluklu- lhanl likilerinde Sivas, Seluklular Dneminde Sivas Sempozyum Bildirileri, Sivas 2006, s. 65-82. ERD L, Kadri, Sivas Rehberi, Sivas 1953. ERGEN, zer, Osmanl ehirlerindeki Ynetim Kurumlarnn Nitelii zerinde Baz Dnceler, VIII. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1981, s. 1265-1274. ERG N, Osman, Trkiyede ehirciliin Tarih nkiaf, stanbul 1936. ERTEN, Hayri, Konya eriyye Sicilleri Inda Ailenin Sosyo-Ekonomik ve Kltrel Yaps (XVIII. Y. Y. lk Yars), Ankara 2001. EVL YA ELEB , Seyahatname, III-IV, stanbul 1993.

129

FAROQH , Suraiya, ehir Evinin Fiziki ekli, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara 1992, s. 1151-1178. _________, Osmanl ehirleri ve Krsal Hayat, ev. Hatice Sonnur zcan, Ankara 2006. FENDOLU, HASAN TAHS N, Osmanlda Kadlk Kurumu ve Yargnn Bamszl, Osmanl, VI, Ankara 1999, s. 453-469. GDE, Kemal, Eratnallar Devrinde (1327-1381) Sivas, Seluklular Dneminde Sivas Sempozyum Bildirileri, Sivas 2006, s. 39-45. GLER, brahim, Sinopta Medeni Durum, Tarih ve Dnce Dergisi, S. 3, (Mart 2001), s. 22-28. ______, XVIII. Yzylda Aile: Sinop rnei, Tkler, XIV, Ankara 2002, s. 28-40. GRBZ, Adnan, XV-XVI. Yzyllarda Sivas ehinde dari ve Ekonomik Yap, Vakflar Dergisi, S. 26, Ankara 1997, s. 87-95. GRKAN, Feyyaz, eri ye Mahkemeleri Sicilleri zerinde Bir Aratrma IX. Trk Tarih Kongresi, II, Ankara 1988, s. 765-769. NALCIK, Halil, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmynu, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Ankara 2006, s. 83-100. _________, Tanzimat Nedir?, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Ankara 2006, s. 13-35.

130

PC OLU, Mehmet, Konya eriyye Sicillerine Gre Osmanl Ailesi, Ankara 2001. KAFADAR, Cemal, Osmanl Tarihinde Gerileme Meselesi, Osmanl Geriledi mi?, stanbul 2006, s. 101-164. KARAL, Enver Ziya, Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym 1831, Ankara 1997. _______, Glhane Hatt Hmyununda Batnn Etkisi, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Ankara 2006, s. 65-82. KARAMAN, Fikri, Sivas ve Slnmeler zerine, Revak, Sivas 2002, s. 113118. KARAMAN. Hayreddin, Mukayeseli slm Hukuku, I, stanbul 2001. KARPAT, H. Kemal, Osmanl Tarihinin Dnemleri: Yapsal Bir

Karlatrmal Yaklam, Osmanl Geriledi mi?, stanbul 2006, s. 225-252. KARPUZ, Emine, Anadolu Mutfaklarnda Kullanlan Bakr Kaplar ve Osmanl Dnemi rnekleri, Trkler, XII, Ankara 2002, s. 425-432. KARPUZ, Haim, Erzurum Evleri, Ankara 1984. KAYHAN, Hseyin, Danimendli- Bizans likileri Seluklular Dneminde Sivas Sempozyum Bildirileri, Sivas 2006, s. 97-107. KEM KL , Bilal, iir ve ktidar: Hkmdar air Kad Burhaneddin rneinde Bir nceleme, Seluklular Dneminde Sivas Sempozyum Bildirileri, Sivas 2006, s. 234-246.

131

KES K,

Muharrem,

Danimendliler

Zamannda

Sivas

(1071-1175),

Seluklular Dneminde Sivas Sempozyum Bildirileri, Sivas 2006, s. 108-120. KOCABA, Sleyman, Trkiye ve ngiltere, stanbul 1985. KOCACIK, Faruk, Sivasta Kentsel Aile, Sivas 1997. KODAMAN, Bayram, XX. Yzyl Banda Sivas Vilyeti (1901), Trk Tarihinde ve Trk Kltrnde Tokat Sempozyumu, Ankara 1987, s. 170-183. KOM SYON, eriye Sicilleri, stanbul 1988. KONUKU, Enver, Mool Noyanlar Kaylar ve Sivas, Seluklular Dneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri, Sivas 2006, s. 52-64. KUBAN, Doan, Trk ve slam Sanat zerine Denemeler, ? 1995. KKDA, Yusuf, Lale Devrinde Konya, (Seluk niversitesi Baslmam Doktora Tezi), Konya 1989. KRKOLU, mer, Trk- ngiliz likileri (1919-1926), Ankara 1978. MAH ROULLARI, Adnan, Seyyahlarn Gzyle Sivas, stanbul 2001. _________________, Seyahatnmelere gre Osmanllar Dneminde Sivasn Sosyo-Ekonomik Yaps, Revak, Sivas 1995, s. 104-109. MAKSUTOLU, Mehmet, Osmanl Tarihi 1299-1922, stanbul 2001. MANTRAN, Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi, ev. Server Tanilli, II, stanbul 1999. MUMAL, Hseyin, XII. Yzyln lk Yarsnda Konyada Sosyal ve Ekonomik Hayat, (Seluk niversitesi Baslmam Yksek Lisans Tezi), Konya 2000.
132

ORTAYLI, lber, Osmanl Aile Hukukunda Gelenek, eriat ve rf, SosyoKltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, II, Ankara 1992, s. 456-467. _________, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 2006. _________, Osmanl Toplumunda Aile, stanbul 2006. ZDEM R, Rfat, Tokatta Ailenin Sosyo-Ekonomik Yaps (1771-1810), Trk Tarihinde ve Trk Kltrnde Tokat Sempozyumu, Ankara 1987, s. 81-144. ZKAN, mer, Divrii iirinin Penceresinden Osmanl Toplum Hayat, stanbul 2007. ZTRK, Mustafa, Osmanllar Dneminde Sivas, Sivas Kongresi IV. Uluslar aras Sempozyumu, Ankara 2005, s. 1-15. ZTRK, Said, Osmanlda ok Evlilik, Trkler, X, Ankara 2002, s. 375384. ________, stanbul Tereke Defterleri (Sosyo-Ekonomik Tahlil), stanbul 1995. ________, Kassm, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, XXIV, stanbul 2001. PAZARCI, Hseyin, Uluslararas Hukuk Dersleri, I, Ankara 1985. SAK, zzet-Alaaddin Akz, Osmanl Toplumunda Evliliin Karlkl Anlama le Sona Erdirilmesi: Muhlaa (18. Yzyl Konya eriye Sicillerine Gre), Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S. 15, Konya 2004, s. 91-140. ____, zzet, 16. ve 17. Yzyllarda Konyada Klelik Messesesi, (Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi), Konya 1987.

133

SAKAOLU, Necdet, Divriide Ev Mimarisi, stanbul 1978. SALMAN, Fikri, Osmanl Dnemi Trk Kuma Sanat, Trkler, XII, Ankara 2002, s. 410-415. SANDER, Oral, Ankann Ykselii ve D, Ankara 1987. SARICIK, Murat, Osmanl Devletinde Nakbl Erflk Kurumu, Trkler, X, Ankara 2002, s. 385-393. SAVA, Saim, 18. Asrn Sonlarnda Sivasta dari Durum Asayi ve Ahlak, Revak, Sivas 1991, s. 40-52. ________, Sivas Zaviyeleri, Toplumsal Tarih, V, S. 28, stanbul 1996, s. 5257. ________, Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi, stanbul 1992. SERTOLU, Midhat, Osmanl Tarih Lgat, stanbul 1886. SEY TTANLIOLU, Mehmet; Yenileme Dnemi Osmanl Devlet Tekilt, Trkler, XIII, Ankara 2002, s. 561-576. SOYSAL, smail, Fransz htilali ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri (1789-1802), Ankara 1999. SOYSALDI, H. Mehmet, Kuran ve Snnete Gre Evlenme ve Boanma, stanbul 1999. TEZCAN, Hlya, Osmanl Dokumacl, Trkler, XII, Ankara 2002, s. 404409.

134

TOKAT, Muammer- Erdoan Dursun, Cumhuriyet ncesi ve Sonras Sivasta Eitim, Sivas 1998. TUFANTOZ, Abdurrahim, Seluklular anda Sivasn Stratejik ve Ekonomik nemi, Seluklular Dneminde Sivas Sempozyumu Bildiriler, Sivas 2006, s. 141-155. TU, Muhiddin, Kayseri Tereke Defterleri zerine Bir Aratrma (17001730), Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S. 4, Konya 1999, s. 157-191. ____, XIX. Asr Ortalarna Doru Sivasn ktisad Yaps, Revak, Sivas 1995, s. 40-45. ____, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, Konya 2001. ____, Adnan Grbz-mer Demirel; Osmanl Ailesi le lgili eriye Sicillerinden Seilen rmek Belgeler, Sosyo- Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara 1992, s. 849-875. UZUN, Ahmet, Osmanl Devletinde ehir Ekonomisi ve ae, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, III, S. 6, stanbul 2005, s. 211-235. UZUNARILI, smail Hakk- Rdvan Nafiz: Sivas ehri, Haz. Recep Toparl, Erzurum 1992. _____________, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara 1988. ER, Mjgan, Sivasta Kuyumculuk, Revak, Sivas 1997, s. 73-76.

135

______, Anamn A Tandrn Ba Sivas Mutfa, stanbul 2006. RED , Kadir, Eskiden Sivasta Dn Gelenekleri, Revak, Sivas 1998, s. 64-67. REKL , Bayram-Alpay Bizbirlik, Karaman Valisi elik Mehmet Paann Terekesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S. 1, Konya (Kasm 1994), s. 175-220. VERSAN, Versan, Osmanl Devletinde Tanzimattan Sonra Bat Devletler Hukukunun Benimsenmesi, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ankara 1999, s. 105-112. YASAK, brahim, Sivas Yatrlar ve Abdulvehhab Gazi Hazretleri, Sivas 2004. YAZIR, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, II-III, stanbul ?. YED YILDIZ, Bahaeddin, Samsunda Kullanlan Eyalar zerine Bir Tahlil Denemesi, II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, V, Ankara 1983, s. 271-284. YERAS MOS, Stefan, Tanzimatn Kent Reformlar zerine, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Ankara 2006, s. 365-380. YILDIZ, Cengiz, Trk Kltr Tarihinde Kahve ve Kahvehane, Trkler, X, Ankara 2002, s. 635-639. YILMAZ, Serap, " ranl Ermeni Bir Tccarn Terekesi ve Ticar Etkinlii zerine Dnceler", Tarih ncelemeleri Dergisi, S. VII, zmir 1992, s. 191-213.

136

EKLER

137

Resim 1: Ulu Cami

Resim 2: Buruciye Medresesi

Resim 3: ifte Minare ve Kale Cami

138

Resim 4: ifte Minare

Resim 5: Gdk Minare

Resim 6: Zincirli Cami

139

Resim 7: Meydan Cami

Resim 8: Behram Paa Han

Resim 9: Ahi Emir Ahmed Bin Zelnel- Hac

140

Resim 10: Ta Han

Resim 11: Kurunlu Hamam

141

Resim 12: ay Hamam Soka (1927)

Resim 13: Baldrbazar Mahallesi (1927)

142

Resim 14: Gkmedrese Mahallesi (1932)

Resim 15: maret Mahallesi (1963)

143

Resim 16: Nalbantlarba Mahallesi (1928)

Resim 17: Nalbantlarba Mahallesi ve Ziyabey Ktphanesi (1927)

144

Resim 18: ayhamam Sokandan Grntler

145

Resim 19: Atatrk Caddesi ve Paa Cami Mevki 1924

Resim 20: Atatrk Caddesi ve Paa Cami Mevki 2008

146

Resim 21: Kangal Aas Kona

Resim 22: Osman Aa Kona

147

Resim 23: Abdi Aa Kona

148

Resim 24: Sivas Evleri

149

150

Resim 25: Ev Sergileri

151

152

153

Resim 26: Cicim ve Minderler

154

155

Resim 27: Aydnlatclar

156

157

Resim 28: Semaverler ve Mangal

158

Resim 29: Hamam Takmlar

159

Resim 30: Bakr Kaplar

160

Resim 31: Bakr Kaplar

161

Resim 32: Vazolar ve Kahve Takmlar

162

Resim 33: Nargile ve Azlklar

163

Resim 34: Glabdan

Resim 35: Kutular

164

Resim 36: Kitaplar ve Yaz Takmlar

165

Resim 37: Silahlar

166

Resim 38: Ziynet Eyalar

167

Resim 39: Saatler

168

Resim 40: Giysiler

169