T.C.

MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLM DALI
DN SOSYOLOJS BLM DALI
















YEN DN HAREKETLER

Yksek Lisans Tezi









ZLEM ULU











stanbul, 2006
T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLM DALI
DN SOSYOLOJS BLM DALI











YEN DN HAREKETLER

Yksek Lisans Tezi









ZLEM ULU



Danman: DO. DR. M. TAYFUN AMMAN












stanbul, 2006
ii
NSZ

Bu tez ile zellikle son yllarda lkemizde de faaliyette bulunmaya balad
gzlenen yeni dini hareketlerin tantlmas amalanmtr. Bu oluumlar, yerleik dinlerde
blnmelere ve yeni dini hareketlere ilikin Batda yaplm sosyolojik analizler
erevesinde incelenmitir.
Tez almam srasnda ynlendirici bilgileri ile benden yardmlarn esirgemeyen
ve bu almann gereklemesinde byk emei bulunan deerli hocam ve danmanm
Sayn Do. Dr. M. Tayfun AMMANa ve ayrca literatre ilikin destei iin Dr. Nuri
TINAZa teekkrlerimi sunarm.

zlem ULU
stanbul, 2006








iii

NDEKLER

Sayfa No

NSZ.............................................................................................................................................................. II
NDEKLER...............................................................................................................................................III
1.GR.............................................................................................................................................................. 1
2. MODERN TOPLUMA DORU TARHSEL DNMLER.............................................................. 6
2.1. MAKRO SRELER................................................................................................................................... 6
2.1.1. Rnesans ve Reformasyona Hazrlayan Gelimeler ..................................................................... 8
2.1.2.Rnesans Hareketinin Getirdii Dnmler ................................................................................ 11
2.1.3. Din Anlaynda Dnmleri Hazrlayan Nedenler..................................................................... 12
2.1.4. Reformasyon.................................................................................................................................. 14
2.1.5. Avrupada Devrimler ve Din......................................................................................................... 17
2.2. MODERNLEME VE SEKLERLEME BALAMINDA DN......................................................................... 20
2.2.1.Kavramsal Almlar ...................................................................................................................... 20
2.2.2.Seklerleme Kuram ve Eletiriler ................................................................................................ 24
2.2.3. Farkl Din ve Dindarlk Anlaylarnn Ykselii .......................................................................... 39
3.DN KURUM VE ORGANZASYONLARA SOSYOLOJK YAKLAIMLAR................................ 43
3.1. KLSE-MEZHEP TEORS........................................................................................................................ 43
3.1.1. Kilise ............................................................................................................................................. 53
3.1.2. Mezhep .......................................................................................................................................... 57
3.1.3. Denominasyon............................................................................................................................... 67
3.2. KLT...................................................................................................................................................... 71
3.2.1. Kavramsal Tartmalar ................................................................................................................. 71
3.2.2.Kltlerin Genel zellikleri ............................................................................................................. 73
4. YEN DN HAREKETLER: TANIMLAR VE SOSYOLOJK TPOLOJLER................................ 76
4.1. YEN DN HAREKETLER ........................................................................................................................ 76
4.1.1. Yeni Dini Hareketler ve Yeni Sosyal Hareketler ........................................................................... 78
4.1.2. Sosyolojinin Aratrma Konusu Olarak Yeni Dini Hareketler ...................................................... 82
4.1.3. Yeni Dini Hareketlerin Ortaya k ............................................................................................ 92
4.1.4. Yeni Dini Hareketlerin Farkllklar ve Baar ltleri .............................................................. 94
4.2. YEN DN HAREKETLERN TPOLOJLER ............................................................................................... 98
iv
4.2.1. Genel Deerlendirmeler................................................................................................................ 98
4.2.2. Monistik-Dualistik Gruplar: Thomas Robbins ve Dick Anthony................................................. 101
4.2.2.1. Dualistik Sivil Din Mezhepleri ................................................................................................. 102
4.2.2.2. Monistik Gruplar...................................................................................................................... 103
4.2.3. Dini Hareket-Taraftar likisine Dayal Analiz: Frederick Bird................................................. 105
4.2.4. Dini Hareket-Hedef Kitle likisine Dayal Analiz: Rodney Stark ve William Sims Bainbridge . 107
4.2.5. Dini Hareketin D Dnya ile likisine Dayal Analiz: Roy Wallis............................................ 109
4.2.5.1. Dnyay Reddeden Mezhepler.................................................................................................. 109
4.2.5.2. Dnyay Tasdik Eden Mezhepler.............................................................................................. 111
4.2.5.3. Dnya ile Uzlaan Mezhepler (Kltler).................................................................................... 112
4.2.6. Dini Hareketlerin likilerine ve D ilikilerine Dayal Analiz: James Beckford................... 113
5.RNEKLERLE YEN DN HAREKETLER ....................................................................................... 116
5.1. UNFCATON CHURCH (THE FAMLY FEDERATON FOR WORLD PEACE AND UNFCATON/MOONES)116
5.2. TRANSANDANTAL MEDTASYON (TRANSCENDENTAL MEDTATON)................................................... 119
5.3. THE NATON OF ISLAM......................................................................................................................... 121
5.4. THE CHURCH OF SCENTOLOGY........................................................................................................... 124
5.5.RAELANS (RAELYANLAR).................................................................................................................... 127
5.6. FENG SHU ........................................................................................................................................... 129
5.7.ISKCON: THE INTERNATONAL SOCETY FOR KRSHNA CONSCOUSNESS/HARE KRSHNA MOVEMENT
(ULUSLAR ARASI KRNA BLNLL TOPLULUU/HARE KRNA HAREKET)........................................ 131
5.8. ALEPH: ALLANCE FOR JEWSH RENEWAL ......................................................................................... 133
5.9. GUSH EMUNM..................................................................................................................................... 134
5.10. SAHAJA YOGA ................................................................................................................................... 135
6.SONU VE DEERLENDRME............................................................................................................ 138
KAYNAKA................................................................................................................................................. 148

1
1.GR

Din, dnya tarihi boyunca insanoluyla birlikte var olmu ve her dnem ihtiya
duyulan bir deer olarak varln srdrmtr. Bilimin ilerlemesi ile bu deerin ortadan
kalkaca ngrlerinde bulunulmu, tm cevapsz sorularn karlk bulaca ve bu sebeple
dogmatik bilginin ortadan kalkaca iddia edilmiti. Ancak zellikle yzylmzn ikinci
yarsndan itibaren farkl din anlaylarnn ortaya kmas ile din, insan hayatnda tahmin
edilmeyecek derecede ykselen ve etkin bir olgu olduu iin tartlr hale geldi.
Kkenlerini Reformasyona dek gtrebileceimiz alternatif din araylarnn
temelinde ekonomik, kltrel, siyasal ve toplumsal gelimelerin birbiriyle etkileimi
yatmaktadr. Orta a boyunca kilise tm alanlara egemen bir kurum olarak varln
srdrmt. Tanr ile birey arasnda arac kurum olan kilise, Tanrdan ald yetki ile
meruiyetini yine kendinden almaktayd aslnda ve dolaysyla hkmleri ve/veya talepleri
sorgulanamayan dini bir organizasyondu. Fakat ekonomide yaanan gelimeler,
beraberinde kilise de dahil olmak zere, dnemin btn kurumlarn etkiledi. Yani
ekonomik dengelerdeki deiim, mevcut sosyal snf sistemindeki dengeleri de deiime
uratt.
Rnesans ve Reformasyon ile birlikte, toplumun kilise ve soylular tarafndan
ynetildii, bu sosyal kurumlarn kendi karlar dorultusunda verdikleri kararlarla halka
hkmettii Orta an dzeninde etkileri gnmze kadar uzanan dnmler meydana
geldi. Sz konusu dnemde ortaya kan Protestanlk, yerleik dini yaplardaki kopu,
ayrma ve yeni gruplamalarn sosyal bilime dayal olarak incelenip yorumlanabilecek bir
gelime olarak, tarihe yansm en nemli rnek olmutur. Bu balamda Protestanln
oluum sebeplerinden yola karak yaplan analizler, daha sonraki dini gruplamalarn
deerlendirilmesinde klavuz rol oynamtr.
Yerleik dini gelenee duyulan rahatszln yaratt tepkiler, tarih boyunca
grlm tm yeni dini rgtlenmelerin ortaya kma nedenleri arasnda geerli kabul
edilebilecek en belirgin itici gtr. zellikle kinci Dnya Savandan sonra kendini
gsteren yeni dini hareketler de dier dini oluumlar gibi tm yerleik dinlere, Batda
Hristiyanla, yani temsilci ve arac organ olan kiliseye kar eletirel tutumla ortaya
2
kmtr. Hem dini kurumlarda hem dinde srekli devam eden bu canllk ve hareketlilik,
bu konuda aratrma yapmamz iin bizi tevik eden ilk neden olmutur.
Bu konuyu sememizin bir dier nedeni ise, Trk sosyolojisinde yeni dini
hareketlerin kuramsal olarak yeterli lde incelenmemi olmasdr. Batda yaplan
tartmalardan henz ok az literatrmze kazandrlmtr ve bu, yeni dini yaplanmalara
dair ciddi bir bolua neden olmaktadr. Bat lkelerinin uzun yllardr yaad sorunlarla
karlamamak iin, bilim dnyasna ve zellikle kamu oyuna bu hususta bilgi kayna
salanmaldr. Baz rneklerinin Trkiyede de var olduunu basndan ve eitli
yaynlardan okuduumuz, grdmz bu dini oluumlara ilikin en doru yorumlar,
Batda olduu gibi bilimsel zeminden yola karak yaplabilir.
Bu almay yaparken hem ekonomik, kltrel, siyasal ve toplumsal deiimlerin,
dini kurumlarda ne gibi blnme, ayrma ve yeni gruplamalar dourduunun ve bu yeni
gruplamalar arasnda ne gibi farkllamalarn var olduunun irdelenmesi hem de din
kurumunun - insan hayatndan kaca, ihtiya duyulmayacak bir deer haline gelecei
iddialarna ramen- yeni oluumlarla ykselie gemesine ve ortaya kan yeni dini
yaplanmalara ilikin tartmalarn irdelenmesi amalanmtr.
Aratrmamz giri, deerlendirme ve sonu dnda, drt ana blmden
olumaktadr. Birinci blmde ilk olarak sosyo-politik ve sosyo-kltrel dnmler
neticesinde Bat tarihinin makro sreleri olan, Rnesans, Reformasyon, Fransz Devrimi,
Sanayi Devrimi; daha sonra, bilim ve teknolojide grlen ilerlemelerin din kurumuna
etkilerine ilikin ngrler aklanmtr. Bu blmde, ncelikle siyasal ve toplumsal
hayatta meydana gelen gelimelerin dnemin aktrlerinin rollerinde ne gibi deiimler
yaratt ele alnmtr. Daha sonra, seklerleme, dnyevileme ve laiklik kavramlarndan
yola karak, seklerleme kuram balamnda, bilimin, dinin toplumsal ve kltrel
hayattaki nemini azaltaca argmanlar incelenmi; bu beklentilere ramen zellikle son
yllarda belirginleen farkl dindarlk anlaylar zerinde durulmutur.
Batnn dini organizasyonlarn incelediimiz nc blmde kiliseden
blnerek ortaya kan doan dini gruplar incelenmitir. Bu blmde kilise-mezhep teorisi
balnda M. Weber, E. Troeltsch, R. Niebuhr, H. Becker ve M. Yingerin bu ayrmalara
3
dair kategoriletirmeleri ve yeni gruplamalarn rutinlemesine ilikin neo-Weberci
yaklamlar ele alnmtr. Daha sonra kilise, mezhep, denominasyon ve klt ad verilen
dini yaplar detayl bir ekilde irdelenmitir.
Bu kavramsallatrmalar, sz konusu gruplarn zellikleri verilerek, hem yeni dini
hareketlere sistematik adan rnek olmas hem de yeni dini hareketlerle ortak ve farkl
ynlerinin grlmesi iin ayrntl olarak ilenmitir. Bu blmde sunulan dini ayrmalarla
ilgili eitli sosyologlarn aratrmalar ve yorumlar, dini kurumlarn aratrlmasna hz ve
derinlik kazandrmalar asndan sosyoloji tarihinde nemli yere sahiptir. Zira imdiye
kadar bu konuda yaplm olan analizler, daha uzun gemie sahip olan ve gnmzde de
varln srdren gruplamalarn yannda yeni dini oluumlarn deerlendirilebilmesi iin
rnek oluturmaktadrlar.
almamzn drdnc ve asl ksmn oluturan blm ise yeni dini hareketlere
ilikin yaplan incelemelerdir. Bu blmde ilk nce yeni dini hareketlerin genel tanmlar
ve bu oluumlarn yeni sosyal hareketlerle karlatrmas yaplmtr. Yeni dini hareketleri
nemli klan ve aratrlmaya deer yapan, dikkat ekmesine neden olan faaliyetlerinden
bahsedilmi; sosyal hareketlerle kyaslamal bir ekilde tanmlar, amalar, kullandklar
argmanlar ve zellikleri verilmitir. Burada ayrca, yeni dini hareketlerle ilgili yaplan
aratrmalarn geliim srecine, bu srecin dourduu problemlere ve sosyolojik, teolojik
ve klt kart bak alaryla yaplan deerlendirmelere de yer verilmitir. eitli
kesimlerce yaplan tanmlamalar verilerek, bu hareketlerin anlalmasn kolaylatrmak
amalanmtr.
Drdnc blmde incelenen bir dier husus, yeni dini hareketleri hangi
sebeplerin ortaya kard ve onlarn tahmin edilemeyecek lde etkiler yaratmasnn
nedenleri, dolaysyla bu hareketlerin dier dini yaplanmalardan farkllklardr.
almamzn bu ksmnda, yeni dini hareketlerin hem dier dini yaplanmalardan
farkllklar hem de kendi ilerinde var olan eitlilikleri bu konuda yaplm kuramsal
tartmalarla aklanmtr. Genel olarak B. Hargrove, J. Lofland ve J. Richardson, D.
Bromley ile G. Meltonn ayrmlarn verdiimiz bu blmde, D. Anthony ve T. Robbins,
F. Bird, R. Stark ve W. Bainbridge, R. Wallis ile J. Beckfordun bu konuda yaptklar
almalar ise ayrntl ekilde ele alnmtr. Ad geen uzmanlarn analizlerinde hangi
4
kriterlerle nasl tanmlamalar yapldna, bir dier ifade ile kavramsallatrmalara yer
verilmitir. Verilen bu tipolojiletirmeler, karlatmz yeni dini hareketler hakknda fikir
edinebilmemizi ve bu dorultuda hareketlerin faaliyetlerini okuyabilmemizi salayacak
tablolar olarak deerlendirilebilirlii ile nem tamaktadr.
Beinci ve son blmde almamz boyunca aklanan kuramsal tartmalara
rnek oluturmas iin bu hareketlerin popler olanlarndan bazlar, kurucular, retileri,
ritelleri, grup ii ilikileri ve bu gruplarn d dnya ile ilikileri asndan incelendi. Farkl
dini gelenekler ve farkl felsefelerle kendilerine has retilere sahip olan yeni dini
hareketlerden birka rnek sunduumuz bu blmde, bu yeni oluumlarn niin cazip
grld veya aykr, sapkn olarak deerlendirildiinin izleri grlebilir.
Gnmz sosyolojisinde ok sk tartlan ve ykselen bir konu olan yeni dini
hareketler ile ilgili literatr tahmin edilebilecei gibi ok genitir. Bu balamda, dnyada,
zerine ok aratrma yaplm bir konu olan yeni dini hareketleri incelerken bizim de baz
snrlamalar yapmamz gerekti. lk snrlamamz, modern topluma doru tarihsel
dnmler balndan da anlald zere, modernlemenin Batya atfedilen bir olgu
olmas sebebiyle Batda yaanan makro srelerin incelenmesi olmutur. Snrlama
yapmamz gerektiren ey, incelediimiz oluumlarn ortaya kt ve yayld yerdeki
dnmlerin daha anlalr bir zetini karabilmek idi.
Dnyada var olan yerleik dinlerin hepsinde blnmeler, ayrmalar, protestocu ve
muhalif yaklamlardan kaynaklanan yeni gruplamalarn olduu muhakkaktr.
almamzda yaptmz bir dier snrlama, tm dinlere dair genel bir mezhepleme
olgusunu deil, Batnn dini de denen Hristiyanlktaki paralanmalar incelemek
olmutur. nk her ne kadar bu konu Bat dnda da tartlan bir konu olsa dahi, Batnn
dini kurumlarna ilikin daha sistematik analizler yaplmtr.
almamzn esas ksmn oluturan yeni dini hareketler blmnde ise kendimizi
kuramsal tartmalar zerinde odaklanarak snrladk. Zira bu hareketlerin toplumlara etkisi,
toplum-yeni dini hareketler ilikisi ve bu balamda medyann rol gibi konularda detayl
ekilde analizler yapmak, vermeyi amaladmz kuramsal yaklamlar zedeleyebilirdi.
5
rnekler verdiimiz hareketlerin yer ald son blmde ise popler olan ve
ksmen basnmzda da yer alan baz hareketleri setik. Burada, yaplm kuramlarn ve
tipolojilerin anlalmasnn -dnyada binlerce yeni dinin ve hareketin var olduu gz
nnde bulundurularak-, Trkiyede de duyduumuz baz rnekler zerinden nispeten daha
kolay olaca dnlmtr.
Konumuzla ilgili Batda yaplan almalarn pek ounun Trkeye tercme
edilmemi olmas ve ngilizce asllarn temin etmeye almamz, dolaysyla kaynaklara
ulaamamak, aratrmamz srasnda karlatmz en byk sorun olmutur. zellikle
konuyla ilgili bilim insanlarnn katklar bu zorluu amamza katkda bulundu. Ayrca
kapsaml ekilde ilgili veri tabanlarn ve literatr tarayarak elde ettiimiz kaynaklar da
konumuza k tutacak ekilde deerlendirildi.
almamz ynlendiren, dolaysyla da ekillendiren unsurlar, belirlediimiz
snrlandrmalar ve kaynaklara ulam zorluunun yannda doruluunu test etmek
istediimiz baz hipotezlerimizin bulunmas idi. Bu hipotezlerimizi sralayacak olursak:
i- Dini kurumlarn siyasal ve toplumsal dzlemde rolleri Bat tarihinde grlen
gelimelerle ekillenmi, bu gelimelerin etkileri Batya atfedilen modernleme sreciyle
beraber gnmze yansmtr. Rnesans ve Reformasyon, zellikle fikri, siyasal ve
toplumsal alanlarda dini kurumlarn yapsnda byk deiimlere neden olmu, bu
balamda dini oulculuk tartlmaya, sosyolojik olarak analiz edilmeye balanmtr.
Ayrca bilimsel gelimeler de, dinin gelecekteki nemine ilikin -gen el olarak menfi-
tahmin ve yorumlarn yaplmasn beraberinde getirmitir.
ii- Yerleik dinlerden blnme ve ayrma yoluyla ortaya kan dini oluumlar,
yerleik dinleri zayflatmann tesinde glendirmi, bu yeni gruplamalar baar elde
ederek sreklilik gstermi, hatta bir ksm yerleik din haline gelmitir.
iii- Dinin deer kaybedecei kehanetlerinin gereklemediinin gstergesi olarak
deerlendirilebilecek ve modern an rn olan yeni dini hareketler, tarihte grlen dini
ayrmalar ve gruplamalardan farkldr. Yeni dini hareketler kavram, ieriindeki
kelimelere bakldnda teolojik olarak incelenmesi gereken bir olgu biiminde anlalsa da,
6
ekonomik, teknolojik, siyasal ve kltrel gelimelerden etkilenerek ortaya kan ve
toplumu etkileyen, bu sebeple zellikle sosyolojik bak asyla da incelenmesi gereken bir
konudur.
iv- Yeni dini hareketlerin baarl olabilmesi, faaliyetlerini srdrdkleri ada
toplumun deerlerini yanstan dini yaplar olduunun kesin gstergesi deildir. Bu
oluumlar, modernleme sreci ile toplum deerlerinde oluan boluklar kullanabildikleri
lde etkili olabilirler. Sz konusu hareketler, kendilerini kimi zaman dini kimi zaman
bilimsel oluumlar olarak tanmlamakta, yani dolduraca boluklar hedef kitlesine gre
belirlemektedir.
almamzda bu olgular sosyolojik kuram ve tartmalar nda ele alacaz ve
gnmzn deien sosyo-kltrel artlarnda yeni dini hareketlerin daha iyi anlalmasna
katkda bulunacaz.


2. MODERN TOPLUMA DORU TARHSEL DNMLER
2.1. Makro Sreler
Tarih boyunca din-toplum ilikileri zaman zaman gerilim ve srtmeler zaman
zaman da i ie gemeler eklinde tanmlayabileceimiz karlkl etkileimler biimini alan
farkl ve karmak srelerden gemitir. Dini kurumlar, Reform ve Rnesans dnemine
kadar sosyal ve siyasal yaamda ciddi nitelikte varlk gsterirken modernleme ve
seklerleme ile birlikte bu etkisi deiime uramtr. Burada ncelikle belirtilmesi
gereken husus, bu gelimenin daha ok modernleme olgusunun ilk ortaya kt ve
kurumsallat Bat dnyas ve Batnn dini olan Hristiyanlk kurumlar iin geerli
olduunu sylemenin daha doru olacadr. Bir baka ifade ile, modernleme ve din
ilikilerini de iine alan kuramlar, Bat dnyasnda yaanan olaylara bal olarak
gelimitir.
Geleneksel ve modern toplumlarda dini sembol, sylem ve kurumlarn farkl
ilevler grdn sylemek mmkndr. Geleneksel toplumlarda kurumlarn kendi
7
aralarnda uyum iinde ilemesi ve toplumsal istikrarn salanmas, dinin youn etkinlii
sebebiyle kendiliinden olumaktayd. Kilise, toplumdaki yaygn inan ve deerler
sistemini ynlendirme gcne hakim olurken meruiyetini yine kendinden almaktayd. Bu
yapnn hakim olduu dnemde, din ve dini kurumlar toplumsal hayat dorudan ve
derinden etkileyecek gce ve aralara sahipti. Dinin toplumsal hayattaki neminin en
belirgin gstergeleri arasnda, sosyolojinin kurucularndan M. Weber
1
ve E. Durkheim
2

gibi dnrlerin almalar gsterilebilir. rnein Durkheim, Dini Hayatn lkel Biimleri
adl kitabnda geleneksel toplumlarda dinin ne kadar nemli olduunu gstermektedir.
Ancak modernleme ve rasyonelleme sreleri dinin toplumsal fonksiyonlarnda, en
azndan Bat dnyas iin ciddi deiimlere yol amtr. Rnesans, Reformasyon
dnemleri ve aydnlanma sreleri ile kazanlan bilin, daha nce adalet, ahlak, eitim,
bilim, sanat alanlarna hakim ve siyasal iktidar da elinde bulunduran kilisenin hem etkisini
azaltm hem de onun yerine geecek kurumlara destek vermitir. Nitekim Orhan
Trkdoann
3
da belirttii gibi, Bat dnyasndaki gelimeler, bir inan sistemi olarak
Hristiyanln Orta a boyunca uhrevi alem ile ilgili grleri savunabildii bir toplum
yapsndan, bu zihniyete kar duran ve Yeni aa atfedilebilecek dnya grn
dourmutur. Bu gr, insan en mkemmel varlk kabul ederken Tanry yaamdan
kartan hmanist deerlerin benimsenmesidir.
Rnesans dneminin etkisiyle birlikte, Avrupa insannn din alanndaki
dncelerinde ortaya kan deiiklikler, Bat stnlnn temel nedenlerinden biri
olurken, ayn zamanda sonraki yzyllarn ekilleniinde de nemli etkide bulunmutur.
Kilise ve din, toplum iindeki eski otoritesini ve itibarn nispeten yitirmi ve modern an
laik toplum, siyaset ve kltr yaplanmas nndeki engel byk lde kalkmtr.
almamzda kkenlerini bu tarihlere kadar gtrebileceimiz
yerleik/kurumsallam dinlerden ayrl ve kopu olgusu, yani farkl dini grup ve
mezheplerin ortaya k, Rnesans ve Reformasyon dnemlerini douran sosyal, siyasal

1
Geni bilgi iin bkz. Max Weber, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, Talcott Parsons
(ev.), London: Unwin Hyman, 1989.
2
Geni bilgi iin bkz. Emile Durkheim, Dini Hayatn lkel Biimleri, Fuat Aydn (ev.), stanbul: Ata
Yaynlar, 2005.
3
Orhan Trkdoan, Osmanldan Gnmze Trk Toplum Yaps, 2. Bask , stanbul: amlca Yaynlar,
2004, s. 677.
8
ve ekonomik gelimelerin neticelerinden biridir. Bu dnemlerin ardndan gelen
modernleme sreci, dinin farkl yaam alanlarndaki yerinin sorgulanmasn ve dinin
geleceine ynelik yorumlar beraberinde getirmitir. Sosyolojik ngrler, bilimin
gelimesi ve rasyonel akln etkisiyle dinin toplumsal hayattaki etkisini yitirecei ve ferdi
bilin dzeylerinde gerileyecei, ve sonunda dinsiz topluma dnlecei ynnde idi.
Yani seklerleme kuram ad verilen bu gr savunanlar, modernlemenin ykseliine
ve yaygnlamasna paralel olarak dinin siyasal ve toplumsal hayattan kopaca beklentisi
iindeydiler. Seklerlemeyi ve modern toplumdaki dinin geirdii evre ve dnmleri
anlayabilmek iin Rnesans ve Reform dnemlerinin bu srelere etkisinin irdelenmesi
yararl olacaktr.
2.1.1. Rnesans ve Reformasyona Hazrlayan Gelimeler
Dini kurumlarn etkiledii alanlarda yaanan gelimelerin boyutlarn 12.
yzyldan balayarak siyasal, toplumsal ve dnsel alanlarda yaanan dnmlere kadar
gtrebiliriz. Keif seyahatleri (Yeni Dnyann kefi), Rnesans ve Reformasyon,
Avrupann siyasal, sosyal, kltrel ve fikri hayatnda kkl dnm balatmaya
yardmc olmutur.
4
zellikle bu srelerle birlikte elde edilen doa bilimlerindeki
baarlarn verdii zgven, Orta ada hakim olan dnya grnn zaman iinde
zlmesine neden olan en nemli makro dnm faktrlerinden birisidir.
Bat dnyasnda makro dnmler ncesi dnemi temsil eden ve 9. yzylda
gelien Feodalizm, tm Orta a boyunca ve daha sonralara kadar Avrupann toplumsal
ve siyasal dzenine temel olmutur. Yapsnda yaam seviyesi yksek olan valyeler, yani
bir sava snf ve bu snf iin alan bir kyl ynnn var olduu bu sistemde, feodal
beyler kyllere toprak verir, kyller de borcunu rnle ve her trl hizmetle derdi.
5

nce Fransada doan bu sistem zamanla tm Avrupaya yaylm, her yerde bir byk bey
ve ona bal birok kk beylerden oluan bu tr sosyal halk snflar ortaya kmt. Orta
a Avrupas, soylu, din adam, burjuva ve kyl snflarndan olumaktayd. Bu dnemde
krallklar ile derebeyleri arasndaki mcadeleler istikrarl bir sistemin srmesine engel
olmaktayd. Sistem iinde soylular, din adamlarnn dahi boyun edii, en fazla yetkiye

4
David West; Kta Avrupas Felsefesine Giri, Ahmet Cevizci (ev.), stanbul: Paradigma Yaynlar, 1998,
s. 23
5
Derebeylik,Trk Ansiklopedisi, C. 13, Ankara: Milli Eitim Basmevi 1966, s. 91
9
sahip olan kesimdi. Toprak sahibi olan soylular ksa zaman iinde nemli bir kimse haline
geliyor, kralla karlkl hak ve grevlere sahip olduu bir stat elde ediyordu.
6
Din
adamlar ise krallara ta giydirebilme ve hatta onlar aforoz etme yetkisini elinde
bulundurmaktayd. Burjuva snf zanaat ve ticaretle uratndan dnemin artlarnda
fazla yetkileri yoktu; ve kyller topraa bal, toprakla beraber alnp satlmakta olan bir
kesimdi. Ancak her ne kadar btn snflar ynetimde sz sahibi olmasa da, bu dnemin
Avrupas, eski gebe hayatndan uzak, yerleik ve dzenli bir hayata gemi, eitli
haklar bulunan bir topluluktu. Tm snflarn kendi ilerinde sahip olduu sorumluluklar
ve dolaysyla yetkiler, soylu, din adam, tccar ve kyl snflarnn kendi kendilerinin
efendisi olduu bir sosyal yapy meydana getirmekteydi.
7
Zamanla bahsedilen aktrler ve
kurumlarn ilevlerinin deimesi, bir ksmnn dnme uramas, bir ksmnn ise
ortadan kalkmas ile bu yap farkllamtr. Avrupadaki bu yapnn bozulmasnda
etkenlerden biri corafi keifler olmutur.
8

nceleri yalnzca tahminlere dayanan Avrupallarn haritalar, corafi keiflerin
salad bilgiler sayesinde btnyle deimitir. Ayrca keif seyahatleriyle eski ticaret
yollarnn deimesi ve Avrupallarn yeni kefedilen yerlere smrge imparatorluklar
kurmalar, kefedilen lkelerden Avrupaya altn ve gm bata olmak zere bol miktarda
hammadde gtrlmesine neden olmutu. Daha nce yaplan Hal Seferleri yznden
soylularn zayf dmesi ile birlikte, ekonomi alanndaki bu gelimeler zellikle ticaretle
uraan burjuva snfnn zenginlemesini dourdu. Bylece ekonomik ynden
kazanmlaryla burjuva snf, feodal dzen iinde varln belli edecek kadar glenmeye,
mevcut dzene direnmeye ve ynetimde hak iddia etmeye balad. Yani Avrupada
ekonomik anlamda yaanan gelimeler, siyasi ve sosyal ynde deiimleri de beraberinde
getirmiti. Ekonomik g kazanan yeni snf, yeni sosyal artlarn domasna ve ayrca
siyasal hak ve yetkiler edinme arayna girmilerdi. Yeni sosyal yapnn aktrlerinin elde

6
Oral Sander, Siyasi Tarih: lkalardan 1918e, 7. Basm, Ankara: mge Kitabevi Yaynlar, 1999, s. 67.
7
Sander, s. 67
8
smail Cokun, Modern Devletin Douu, stanbul: Der Yaynlar, 1997, s. 140.
10
ettii bu ksmi zgrlk ve kendi kendine ynetim imkan, Avrupada kilisenin roln
deitirerek tm dnyay etkileyecek yeni bir srecin domasn salamt.
9

Avrupa toplumunun yerleik hayata gemeden nce en byk sorunlarndan biri
haydut ve korsanlarla mcade etmekti. Bu, yerleik hayata geerek yerel gvenliin
salanmas sayesinde ortadan kalkmt. Artk deerli mallarn zorla elde edilmesi geerli
yol olmaktan km ve korsan gemilerinin yerini ticaret gemileri, haydutlarn yerine ise
tccarlar almt. Zamanla bamszca kendi ilerini grmeye alan ve ticarete uygun
blgelere yerleen bu kesim Bat ve Kuzey Avrupada kentlerin oluumunu salamt.
Giderek kentlerin oalmas tketimi artrm, dolaysyla yeni tarm alanlar ihtiyac
domutu. Ekim alanlarnn genilemesi ve kyllerin de yeni alan ekim alanlarna
gitmeleri, kyllere zgrlk vermek anlamna da gelmekteydi. nk yakn mesafede
olan bir baka kydeki kyller ticaret yaparak zgrln ksmen de olsa kazanmt.
Giderek bu yap genilemi ve soylu snf kendisi -de al veri yapabilmek iin paraya
ihtiya duyduundan-, kyllerin yllk olarak dedii para karlnda onlara zgrln
vermek durumunda kalmt. Bylece kendi topraklarna sahip olan kyl ticaretle maddi
ynden glenmeye balamt.
10

Avrupada byle canl bir ticari yapnn olumas, siyasal ve sosyal alanda olduu
gibi din ve kltrde de deiim beklentilerinin kendini gstermesine neden olmutu. nk
feodal yapnn hakim olduu Bat dnyasnda, zellikle Orta an ilk dnemlerinde
Hristiyanla karamsarlk hakimdi; insann tabiat erdi ve o doutan gnahkard.
11
13.
yzyldan itibaren bu anlay deiime urayarak, insann btnyle kt olmad inanc
ortaya kt ve dnyadaki hayat nem kazanmaya balad. Hem kyllerin hem de burjuva
snfnn ekonomik, hukuki ve siyasal g ve yetkilerinin deimesi dnya grlerinin de
deimesini salamt. Hatta zamanla toplumun byk kesiminde grlen bu dnm
dier snflarda da kendini gstermeye balamt. Kilise teologlar yani ruhban snf dahi

9
Alaeddin enel, Siyasal Dnceler Tarihi: Tarih ncesinde, lk ada, Orta ada ve Yeni ada
Toplum ve Siyasal Dn, 6. Ksaltlm Basm, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 1996, ss. 278-286.
10
Sander, ss. 68-69.
11
Rza Kurtulu, Avrupa , Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 4, stanbul: Trkiye Diyanet
Vakf slam Aratrmalar Merkezi Yaynlar, 1991, s. 134

11
bu dnemde Tanrnn olaanst bykl yerine, ilahi adalet fikrine nem vermeye
balamlard.



2.1.2.Rnesans Hareketinin Getirdii Dnmler

Rnesans, Antik Yunan-Roma medeniyet deerlerini n plana alarak sanat,
edebiyat ve ilimde gerekletirilmi, Orta an feodal yapsna ve dinsel kurumlarna
tepkiyi temsil eden bir sretir. stanbulun fethinden sonra talyaya gelen Bizans
sanatkarlarnn Yunan sanatn yaymak amacyla yaptklar tantm abalar, esasen eski
Yunan medeniyetine yakn olan talyada baarl sanatkarlarn yetimesini dourmutu.
12

Papalarn, krallarn, prenslerin ve soylularn desteini kazanan bu sanatkarlar, bylece bir
tek hkmdarn ve hanedann huysuzluklarndan kurtulma zgrln kazanm, corafi
hareketlilii sayesinde temsil ettii hmanist grn dier lkelere yaylmasn
salamlard.
Orta ve Kuzey talyadan Bat Avrupaya yaylarak Bat toplumunun fikir
sistemini ve ortak deerlerini hazrlam olan bu dnemin etkin aktr burjuva snf, eski
soylular ve ruhban snfnn dnya gr dnda yeni bir dnya gr arayndayd;
nk ne lm sonras bir dnyaya kendilerini hazrlamaktaydlar ne de kaderlerine boyun
emekteydiler, onlar bu dnyaya ynelik yayorlard. Neticede Rnesans dnemi dnya
gr, insan konu edinen, merkeze oturtan, tm felsefe ve ilahiyat retilerini birbiri ile
badatrmay amalayan, ve insann -kaybedilmi olduu varsaylan- ruh ve bilgeliini
arayan hmanist dnya grn meydana karmt. Din, lm sonrasna ynelik bir
inan, bir dnce gelitirirken, hmanist gr, insan ve bu dnya merkezli bir dnya
gelitirmekteydi. Bu anlaya gre yaadmz dnya, baka dnyalar dnme ve onun
iin hazrlk yapmaya gerek kalmayacak kadar ilgi ekici bir yerdir.

12
okun, Modern Devletin Douu, ss. 144-145.
12
Bu gr yeni zengin snfn hem sanatkarlar hem bilim adamlarn desteklemesini
dourmutu. nk o yllarn bilim adamlar ve sanatkarlarnn ou zaten ya burjuva
snfna mensup ya da burjuva snfndan kan grevlilerdendi. Mesela Fransada
Corneille, Racine, Bolileau, Descartes, ngilterede Harvey, Newton, Almanyada Leibniz,
talyada Galilei bu konuda rnek verilebilecek isimlerdir. Dolaysyla ortaya kan bu yeni
snf, dine kar durular sebebiyle, evren hakknda sahip olunan bilginin yeniden
deerlendirilmesine, bilimi dogmalardan kurtararak doaya dnk, doay anlamaya,
renmeye ve ona egemen olmaya gtren faaliyetlere destek vermeye akt. Orta ada
tabiat olaylar Tanrsal nedenlere balanarak ifade ediliyor, kilise din d bir bilgi edinmeyi
gereksiz gryordu, oysa Rnesansta dogmatik inancn ve bilginin yerini yaratc dnce
almt.
13
Bylece ortaya kan yeni dnya gr bilim alannda gelimeler yaanmasna
sebep olmu, kilisenin dogmalar yklmaya balamt. Bilim adamlar, inan sistemleri ve
din dogmalarna dayal olarak kurulmu, daha nce insanlarn yanl bildikleri ya da ancak
gizemli bir hava iinde kavradklar evrenin yapsn aydnlatrlarken, insann, sadece yanl
olan doa bilgisinden deil, ayrca dinsel inancn getirdii gizemli dogmalardan da
kurtulmasn salamt.
14
Bilim, insanlar dinin korku veren aklamalarndan
kurtarmaktayd; insana din karsnda bamszlk kazandrmt.
15
Bir baka deyile insan,
bilim ile bamsz bir birey haline gelmiti.
2.1.3. Din Anlaynda Dnmleri Hazrlayan Nedenler

Tarihsel sre ierisinde, zellikle de 14. yzyldan itibaren orta snfn
kalknmasyla e zamanl olarak kilise de zenginlemeye balamt. Papalkn artan refah
karsnda kilisenin gelirlerini tek elde toplama giriimi vergi toplama iinin bankalara
braklmasn dourmu, yani para toplama iini kiliselerden devralan zel bankalar ortaya
kmt. Bu zel bankalar, din ve parann bir arada grlmesi anlamna gelmeye
balamt. Kilisenin yozlat sylemi, -doktrinel ekimelerin dnda- ite bu alveri
ilikisini temel alarak ykselmektedir.
16
Bu gelimeler, kilisenin Batdaki anlamyla
dinin- konumunu sarsm, din ve inanlar zerinde yenilik hareketlerine yol amt.

13
Hsen Portakal, Rnesans ve Laiklik, stanbul: Cem Yaynevi, 2003, s. 21.
14
Portakal, s. 70.
15
Portakal, s. 36.
16
Kurtulu, s. 134
13
Avrupada kilisenin siyaset ile birlikte toplumun her alanndaki etkinlii, yolsuzluklar ve
neticesinde yozlamalarla manevi yetkisini ve etkisini zayflatmt. Yaamn birok
alannda etkisini yitirmeye balayan Hristiyan dininin dnemin yeni koullarna gre
gzden geirilmesi gereklilii, Reform ad verilen yenilikleri dourmutu. 16. yzylda tm
Avrupay etkileyen bu dinsel hareket, Katolik kilisesinin -bilhassa endljans
uygulamalaryla- ar zenginlemesi ve yozlamasna kar gelimi, Avrupadaki mezhep
birliini bozmu, Hristiyanln bugunk byk mezhebinden biri olan Protestanln
olumasn salamtr.
yle ki, matbaa ile Tevrat ve ncil gibi kitaplarn ok sayda baslmas,
Avrupallara bu kitaplar dorudan okuyabilme imkann salamt; ve kitaplarda
okuduklaryla kilise uygulamalarnn farkl olduunu grenlerde kiliseye kar tepkiler
uyanmt. Bu tepkilerin amalar ve ierikleri, farkl zellikler tamaktayd. Zira kiliseye
kar eletiri ve reaksiyonlar, dardan olduu gibi kendi iinden de gelmekteydi. Hem
kilise iinde reform isteyen din adamlar hem kilise dndaki insanlar, kilisedeki
yozlamay dile getirmekteydiler. Dardaki insanlarn grlerini ise, kilisenin gcne
ynelik tartmalar oluturmaktayd.
Dinde reformu kiliseye muhalefet etmek olarak ele aldmzda, bir kilisenin
gcne bir de kilisenin gszlne kar tepkilerin var olduunu grrz. Monarklar
ve zenginlerin nazarnda kilise, eski saygnln yitirmeye balamt. Kilisenin manevi
snrlandrmalarna, hkmranlna ve koyduu vergilere kar kmaya balayan
monarklar artk kilisenin g ve mlkne itibar etmemeye balamt. Dier taraftan
eitimli kimseler de daha ok halkn tepkilerini dile getirmekteydi. Baz bilgin ve
dnrlerin toplumun grn yanstan sylemi ise temelde dini nitelikteydi. Onlar
monarklar ve zenginlerin aksine, dinin gcne deil zayflna isyan ediyorlard; daha sk
bir kilise denetimi, daha drst bir kilise istiyorlard. Papann Hristiyanln ruhani lideri
olacana dnyevi bir iktidar sahibi haline geldiini, ahlaki yozlama ve bo inanlara kar
kilisede kkl bir Reformasyonun gerekletirilmesi gerektiini sylyorlard. Tm bu
eletirilerin neticesinde gerekleen Reform hareketleri, geni halk kitlelerinin
hassasiyetlerini dile getiren Martin Luther tarafndan, kiliseyi dzeltmek deil, onu alaa
edip yerine ncilden karlacak ilkeler zerine yeni bir kilise ina etmek amacyla
14
balamt. Bylece o zamana kadar kurumsallam ve tekillemi Hristiyanlktan
kopular yaand grlmtr.
2.1.4. Reformasyon

Yaygn olarak Martin Lutherle balatlan Reform hareketlerinin (1517-1600)
aslnda daha derin bir tarihi vardr. Bu nedenle Reform hareketinin yalnzca Lutherle
gerekletiini sylemek hatal olur. Zira Lutherden nce ngilterede John Wyclif (1320-
1384) ve Bohemyada Jean Hussun (1369-1415) Papala kar kmasyla reform iin
baz teebbsler olmutu. Wyclif Papalk ve ruhban aleyhtar hareketi ile tannmt,
Bohemyada ne kan ve Wyxlifin doktrini benimseyen Huss da dinde reform iin
muhalif duruu temsil etmekteydi. Ancak Hussun aforoz edilip diri diri yaklmas hareketi
ortadan kaldramad ve tam anlamyla Reform diyebileceimiz sre Lutherle balam
oldu.
17

Martin Luther, kilisenin Endljans satmna ve Papann bu husustaki otoritesine,
ayrca gnahlar balamas ve bunu mali kaynak haline getirmesine, Kutsal Kitap
yorumlayarak hkm karmay kendi tekelinde bulundurmasna ve Latincenin hakimiyeti
hususlarnda Kiliseye kar karak
18
, 1517de balatt reform hareketi ile Hristiyanln
u anki ana kolundan biri, Protestanlk mezhebinin ortaya kmasna yol amtr. Bu
arada Papa 10. Leo, kilise otoritesini vaftiz ve kominyon hari hibir takdis ayinini kabul
etmeyerek reddeden Lutheri, ynelttii eletiriler iin tevbeye davet etmiti, fakat bunu
reddeden Luther, Papa tarafndan aforoz edildi. Bunun zerine Lutherin 1519da hakknda
karlan aforoz fermann halkn nnde yakmas, hkmdarn -Papann mracaat
etmesiyle- toplad mecliste idama mahkum edilmesi kararnn kmasna neden oldu.
Ancak Luther Alman hkmdarlarnca korunmaktayd; ve ncili Latinceden Almancaya
evirip yaynlayarak Kutsal Kitapta Papann otoritesine ve uygulad metotlara ait hibir
ey bulunmadn halka anlatt.
19
Bu sre, kiliseden kopu hareketlerine ivme kazandran
bir gelime olarak tarihe gemitir.

17
Reform, Trk Ansiklopedisi, C. 27, Ankara: Milli Eitim Basmevi 1978, s. 258.
18
Ramazan Altnta, Din ve Seklerleme, stanbul: Pnar Yaynlar, 2005, s. 34.
19
Rnesans, Trk Ansiklopedisi, C. 27, Ankara: Milli Eitim Basmevi 1978, s. 440; enel, ss. 292-293
15
Lutherin teolojisi, imana ulamada insann roln pasifize ederek ilahi rahmetin
seilmiler iin olduunu kabul eder. Lutherin kurtulu anlaynda, ne kilisenin ne salih
amellerin ne de ibadetlerin rol vardr. Luther, kilisenin etkinliini yok etmek, Tanr ve
insan arasndaki araclk roln ve otoritesini ortadan kaldrmak iin bir dizi reformist
gr ne srmtr. O, bir Hristiyann kendi iyi fiilleri ve ibadetleri sayesinde deil
Tanrnn inayeti ve rahmetiyle temize kacan, yani ebedi selamete erieceini, bunun
ise ancak Hz. sann efaatiyle kurtulacana iman eden itikad sahibi kimselere
bahedileceini savunmutu. Kilisenin insann kurtuluundaki rolne meydan okuyan
Luther, yalnzca kutsal kitap (sola scriptura), yalnzca iman (sola fide) ve yalnzca
rahmet (sola gratia) anlaylarn gelitirerek kurtuluu daha kolay bir srece indirgemiti.
Lutherin bu anlayna gre iman en nemli unsur olarak ortaya kt, yani ibadet ve
riteller mmin olmann tanmlayc gesi olmaktan kt. Bu balamda kilisenin insann
kurtuluundaki tekelci rol ortadan kaldrlm ve bu rol Kitab- Mukaddese verilmiti.
Kutsal Kitap kilisenin tekelinden karan Luther, Onu Latinceden Almancaya
evirmesiyle bu fikirlerinin daha geni kitlelere yaylmasn salamtr. Dolaysyla
bylece mezhep yaylmaya balamtr.
20

Lutherin baarsnda, Papann maddi olarak kendilerini soymasndan, hem
Papaya hem de Katolik mparatorluklarna kul olmaktan bkan Alman Hkmdarlarnn
desteini kazanmas byk etken olmutur. Zira yukarda da ifade edildii gibi, hakknda
idam ferman karldnda kendisini koruyan Alman Hkmdarlar olmutu. Bunun
yannda milli dinlerinden okuyabildikleri ncile matbaann kullanmyla daha kolay
eriebilmeleri de, bu devletlerin nazarnda Papann otoritesini byk lde sarsm oldu.
Reform hareketlerinin ilk nce Almanyada balamasnn sebepleri arasnda
Almanyann dier Avrupa lkelerine gre geri kalml ve Rnesanstan daha az
etkilenmi olmas saylabilir. nk yeni ticaret yollarnn Orta an btn kurumlarnn
kklemi olduu Almanyadan uzak olmas ve dolaysyla bu lkenin yeni ekonomik
koullara kendini adapte edememesi, Almanyann dini bir yenilenme iin dier lkelere
gre daha elverili hale gelmesini salamt.
21
Almanyada, protestolar bastrabilecek

20
Adnan Aslan, Martin Luther , Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 27, Ankara: Trkiye
Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi Yaynlar 2003, s. 238; enel, ss. 293-294
21
Kurtulu, s. 134.
16
gce ve zenginlie sahip zengin kesim-din adamlar i birlii yaplabilecek imkan ve
artlar salanamamt.
Luther tarafndan gelitirilen zel Protestanlk formu, resmi din olduu Almanya,
Danimarka, Norve ve sve dndaki lkelerde reform hareketlerini doktrinel niteliinden
ok sosyal bir hareket olarak etkilemitir. Dier lkelerde, rnein svire Zrihte
Protestanlk Zwinglinin teorisi ile temsil edilmiti. Luther gibi Tanryla aracsz ilikiyi ve
dini trenlerin sadeliini vurgularken Ulrich Zwingli, aslnda Lutherinkine oranla daha
soyut olan teolojisinde kurtulu ayinlerinin ve dier dini trenlerin hibir pay olmad bir
nefis mcadelesinden bahsetmiti. Yine svirede, Cenevrede bir dier Reform hareketi
lideri Jean Calvindi. O, hukuk ve disiplini n plana kararak, onlarn Lutherin vicdan
stnlnden ok daha farkl olduunu gstermiti.
22

Lutherin yeniliki grleriyle ncln yapt Reformasyon birok lkede
Katolik Kilisesinden kopulara ve yeni mezheplerin (veya kiliselerin) ortaya kmasna
neden olmutur. svirede Reformasyon, Reform hareketini yeterli bulmayp onu baz
ynleriyle eletiren Anabaptist hareketin olumasn salamt. ngilteredeyse Protestan
Reformu 1570ten itibaren Anglikan Kilisesi tarafndan temsil edilmektedir. Bu byk
reform hiziplerinin yannda Kveykrlar (Quakers), Metodistler (Methodists),
Asompsiyonistler (Assumptionists) gibi pek ok Protestan kkenli mezhep Avrupada
yaylma imkan bulmutu. Avrupa lkelerinde Protestan kiliselerinin kurulmas, ayrca
Katolik kiliselerin reform ihtiyac hissetmesine neden olmutu. rnein talya ve
spanyadaki baz tarikatlar Cizvit tekilatnn kurulmasna n ayak olmutu. Bu tekilat
zamanla byk g elde etmi ve Avrupada ynetilen hareketlerde nc ve etkin olma
zellii kazanmt. Fakat kilise her ne kadar revizyon giriimi balatm olsa da, Papa 10.
Piusun kar kmas ile bu ihtimal ortadan kalkmt.
Lutherin savunduu ve yayd grlerdeki dini dnce ve pratiklerdeki
dnmler sz konusu olduunda Protestanln belirgin bir ekilde n plana kt
grlmektedir. zellikle Avrupada zihinsel deiimlere neden olan bu gelimeler daha
sonraki yllarda seklerleme ve laiklik eklinde kendisini gsterecek olan nemli

22
Kurtulu, s. 134.
17
dnmlere zemin hazrlamtr. Protestanlk Tanr ile birey arasndaki arac kurumlar
reddederken beraberinde o kurumlarn ritellerini de reddetmitir. Bylece getirdii sert
ilkeler, topluma manevi motivasyon ve btnlk salayc unsurlar ortadan kaldrmtr.
Protestan Hristiyanlk kilise ayinleri, l kimse iin dua etme ve merasim dzenleme gibi
ritelleri uygulamaya son vermi, azizlerin aracl, mucize gibi inanlar retisine dahil
etmemitir; adeta ibadeti meslek ahlak ile snrlandrm gibidir. Akn tanr anlayna
vurgu yapan Protestanlk, Katolik Hristiyanln maneviyat gdleyen, uluhiyet dnyasna
zenginlik katan retisinden farkl olmas bakmndan insann manevi dnyasn boaltma
etkisi gstermitir. Nitekim Kalvinizme bal olarak Protestan ahlak sayesinde kapitalist
ekonomi anlaynn ortaya ktn syleyen Webere
23
gre de, Protestanlk kapitalizmin
ve seklerlemenin yolunu am, byy ortadan kaldrmtr.
24
Ancak kapitalizm kendi
dayanaklarn kurduktan sonra Protestanla srt evirmi, ve bu zihniyet, insann yalnzca
bedensel yaps ve ihtiyalarn karlamak iin yaamn srdrd bir dnya durumunu
gelitirmi; dine kar kaytszl, dnyevilemeyi beslemitir.



2.1.5. Avrupada Devrimler ve Din

Sosyal, siyasal, ekonomik ve kltrel ynleriyle Bat dnyasnda yaanan bu
gelimeler Avrupallara geni bir vizyon kazandrmt. 11. yzylda yaanan Hal
Seferleri, onlar denizar keiflere ak hale getirirken, ayrca daha sonra matbaann
kullanm ile bilgi kolaylkla ulaabilir hale gelmiti. Kutsal Roma mparatorluunun
siyasi otoritesini yitirmesi ve Papaln toplumsal ynden dnyevi olaylarla ilgili eskisi
kadar iktidar mcadelesi iinde olmamas, Avrupada, zerk siyasal birimlerin, soylularn,
prenslerin ve tccarlarn aktif olduu bir siyasal yap meydana getirmiti. Bu bamszlk
bilinci, zellikle Portekiz, ngiltere, spanya ve Fransa olmak zere ynettii halkn

23
Max Weber, The Protestant Ethic and The Spirit of Capitalism, Talcott Parsons (ev.), London: Unwin
Hyman, 1989, s. 44.
24
Sezen, slamn Sosyolojik Yorumu, s. 346.
18
desteini ve siyasal ban kazanan monarileri daha da glendirmiti. Bu dnemde
ykselen bir milliyet dncesi sz konusuydu. Halkn d dnyayla temas edebilmesini
salayan yeni imkan ve artlar, bu milliyeti anlay kuvvetlendirmi, ve dolaysyla ulus-
devlet olgusunun temeli olumaya balamt. Ancak retici olmayan soylularla kilisenin
ayrcalkl konumu, bu zihniyetle birlikte bir sre sonra retici halk snfn rahatsz etmeye
balamt. Zamanla ngiltere, Amerika ve Fransada tepkiler kendini gsterdi. zellikle
Fransada, dier lkelerde yaananlara gre toplumu rahatsz eden ey farklyd. Ama
siyasal g elde etmek veya bamszlk kazanmak deil, ekonomik smrye kar
haklarn savunulmasyd. nk monarklar ar genileme istekleri uruna savalara
girmi, dolaysyla askeri harcamalar karlanamaz hale gelmiti. Bu giderlere monarinin
saray harcamalar eklenince, bte yetersiz gelmeye balam ve halkn vergi yk
artrlmt. Bu harcamalar karlanamaz olunca, halktan ar miktarda vergi alnmas
gndeme geldi. Bu gelimeler, soylularn ve kilisenin vergi ayrcalklar karsnda zarar
gren halkn ve ticaretle uraan kesimin tepkisini dourdu. Fransa millet olma ve milliyet
bilinci yerlemi bir lke olduu iin bu tepkilerin birlemesi ve etkili olmas daha kolay ve
abuk olmutu. Bu gelimeler, 1789da tarihi deitiren Fransz Devrimini dourdu.
Ekonomik, siyasal ve toplumsal ynleriyle gerek Bat lkelerinde yaanan sreler gerekse
Fransadaki devrim, tm Avrupada ve daha sonra dnyada kkl deiimlere neden oldu.
25

Fransz Devriminin de etkisiyle kilisenin, dolaysyla dinin Orta adaki etkin
konumunu yitirmesi, bireye siyasal geleceini deitirebilecei bilincini de kazandrmt.
Bu srele yneticilerin otoritelerinin sorgusuz sualsiz kabul edilmesi olgusu ortadan
kalkmt. Siyasal dzenin sorumluluu Tanrdan bireye gemi, bylece yeni bir dnem
balamt. Yani din-devlet, din-toplum ilikileri yeniden tanmlanm, din siyasal iktidar
zerindeki etkisini kaybetmi ve daha pasif bir konuma gerilemiti. Bu sre, btn Avrupa
lkelerinde ve Avrupaya yknen dier blgelerde de yaand.
On dokuzuncu yzylda bilimde yaanan gelimelerin retime uygulanmasyla
ekonomik alanda nemli gelimeler yaanmtr. Buhar gc ile alan makinann icad,
makinalam endstrinin ilk adm olmu, ardndan gelen icatlarla beraber Avrupa

25
Sander, ss. 78-80, 144, 145; Charles Tilly, Avrupada Devrimler, zden Arkan (ev.), stanbul: Afa
Yaynlar, 1995.
19
devletlerindeki sermaye birikimi artmt. Bunun yannda, daha nce de deindiimiz gibi,
bu dneme kadar din ve gelenek, insan vcuduna ynelik aratrmalar ve uygulamalar
snrlamt. Ancak bilim ve teknoloji alanndaki gelimeler, bu konudaki dogmalar yava
yava ortadan kaldrmaya balamt. Bu srelerle balayan ekonomik yapnn deiimi ve
yeni bulularn retime uygulanmas literatre Sanayi Devrimi ad verilen gelimeyi
ortaya karmtr. Arlkl olarak ngilterede balayan Sanayi Devrimi tarm
toplumundan endstri toplumuna geii ve bu sre ierisinde de kkl sosyal deimeleri
beraberinde getirmitir.
Fransz Devrimi ve Sanayi Devrimi gibi kkl dnmler Avrupada din-ulus ve
din-devlet arasndaki allagelmi ilikileri ciddi bir eilde deitirdi. Yani bu nceki
dnemlerde grlen yakn ilikiler, Fransz Devrimi ile birlikte sona erdi. Bir topluma ye
olmann tanm, dini temellere dayal olmaktan ziyade vatandalk temeline oturtuldu.
Avrupa tarihine bakldnda din-devlet veya din-toplum ilikilerindeki dnmler her
lkede farkl tonlarda yaanmtr. Fransada kat bir ayrma yaanrken ngilterede daha
yava bir gei olmutur. Portekiz (1910) ve spanyada (1931) da cumhuriyetin kurulmas
ile din kart bir seklerleme sreci balatlmtr. Fransa rneine bakldnda bu
deiimlerin din eitimi politikalarna yansd da grlmektedir. rnein Fransada
devlete bal ilahiyat faklteleri 1880lerde ortadan kalkmt. Eitimdeki seklerleme
hzla devam etmi ve 1886 ylnda alnan bir kararla retmenlerin de tamamen laik
olmalar yani herhangi bir dini organizasyona ye olmamalar gerektii prensibi
benimsenmitir. Fransadaki din-toplum ve din-devlet arasndaki ilikilerde yaanan
kopukluk, 1905 ylnda Fransz Parlamentosunun ald bir kararla daha belirgin hale
gelmitir.
26

On sekizinci ve 19. yzyldan balayarak etkisini artran Fransz Devrimi ve
Sanayi Devriminin yaratt deiimler 20. yzyln her iki yarsnda da etkili olmutur.
Birinci ve kinci Dnya Sava, Avrupadaki sosyal, ekonomik, siyasi ve fikri ak ciddi
bir ekilde sekteye uratmt. Her iki dnya savanda yaanan ac tecrbeler ve trajediler,
sava ve otorite kartl gibi yeni bir dnce dalgasnn ortaya kmasna neden olmu ve

26
Sander, ss. 119-149; Jean Bauberot, Avrupa Birlii lkelerinde Dinler ve Laiklik, Fazl Arabac (ev.),
stanbul: Ufuk Kitaplar, 2003, s. 99; Tilly, Avrupada Devrimler; Eric J. Hobsbawm, Devrim a:
Avrupa 1789-1848, Bahadr Sina ener (ev.), Ankara: Dost Kitabevi, 1998.
20
zellikle 1968 Fransasnda yaanan protesto ve kar kltr hareketleriyle daha sonraki
gelimeleri etkilemitir. Hatta dnyann dier blgelerindeki toplumsal hareketler iin
ilham kayna olmutur.
2.2. Modernleme ve Seklerleme Balamnda Din

Yukarda da grld gibi Rnesans ve Reformasyon dnemlerinde ortaya kan
fikirler ve yaanan sreler, dini kurumlarn yapsn, din-toplum ve din-siyaset ilikilerini
derinden etkilemitir. Rnesans ve Reformasyon dnemlerinde ortaya kan yeniliki
dnceler gibi modernleme sreleri de din-toplum ilikilerini ve dinin modern hayattaki
ilevlerinin yeniden tanmlanmasna neden olmutur. zellikle Bat Avrupada yaanan
gelimeler, sosyologlar arasnda dinin giderek gerileyecei ve toplumsal hayattaki
fonksiyonlarn yitirecei beklentisi dourmutur. Modernletike dinden uzaklalacan
savunan ve sosyoloji literatrnde seklerleme kuram olarak adlandrlan bu anlay,
dinin tmyle bireysel ve vicdani bir olguya dneceini iddia etmitir. zellikle son
yzyldaki din-toplum ilikilerine k tutmaya alan bu anlayn ngrlerinin ksmen
doru ktn ancak Bat d dnyadaki gelimeleri tmyle aklayamad sylenebilir.
Fakat yeni dini hareketlerin ortaya k din-modernite ilikisi konusunda 1960l yllara
kadar etkin olan seklerleme kuramnn tekrar tartlmasna neden olmutur.
Seklerleme kuram etrafndaki tartmalara bakmak, yeni dini hareketlerin ortaya k
srelerinin daha iyi anlalmasn salayacaktr. Ancak seklerleme kuramn tartmadan
nce seklerizasyon, seklerleme, dnyevileme, laiklik gibi kavramlara aklk
getirmemiz, amacmz iin daha faydal olacaktr.
2.2.1.Kavramsal Almlar

Protestan Kiliselerinin yaygnlamas Katolik kilisesinin otoritesinin sarslmasn
dourmu, iki mezhep arasnda uzun ve zorlu mcadeleler yaanmt. Bu srete
Protestanlar ve Katolik kilisesi arasnda 30 yl sren din savalar meydana gelmi,
mcadeleler nce 1555 ylnda Augsburg Din Barnn, ardndan Westfalya anlamasnn
imzalanmas ile son bulmutu. Augsburg Din Barna gre 1624e kadar srdrlmesi
ngrlen kimin topra, onun dini ilkesi uygulanacakt. Sz konusu maddeye gre prens,
Katolik veya Protestanlk mezhebinden (dininden) hangisini seerse tebaas da onun
21
mezhebini (dinini) semek durumundayd. Bu ilke 1624 ylna kadar prensliklerin egemen
olduu alanlarnda din birlii salad. ngrlen srenin sona ermesiyle, 1644-1648
yllarnda yeniden grmeler yapld ve nihayetinde Westfalya anlamas imzaland.
Seklerizasyon ifadesinin ilk kullanm, din ve devlet ilerinin ayrlmas anlamnda, bu
anlama metninde olmutur.
27
yle ki, bu anlama ile arazi ve emlak, kilise otoritelerinden
karlm olacakt; yani kilisenin mlk zerindeki etkisi ortadan kaldrlmt.
28
Bylece
seklerizm, Protestan hareketinin bir neticesi olarak tarih sahnesine km oldu.
29

Balangta Hristiyanln aslna, mistisizme dnmek gibi tezlere dayanan ve
adeta bir dini hareket niteliinde olan bu akm, zamanla evrensel kilise otoritesine kar
dikelmeye, sonradan bir adm ileri giderek her trl ruhani gce kar durmaya ve
dnyevilii savunmaya balayan siyasi ve dnyevi bir hareket halini ald.
30
Hem Westfalya
Anlamasnda, hem -tarikatlardaki bir mridin dnyaya yneliini gstermeye balayan
kavram olarak- Roma dini hukukunda kullanmlarnn iaret ettii anlamyla seklerleme,
gnmzde kullanlan anlamndan uzak, daha az deer iermekte ve tasviri nitelikteydi.
31

Seklerizmin ilk dnemlerindeki amac, manevi alanlara ynelik ahlakn teolojiden
ayrlarak zgrletirilmesi eklinde tanmlanmaktayd. Oysa sanayileme ve beraberinde
modernlemenin seklerizm mefhumunu dnyevileme olarak deiime uratt
sylenebilir. Gnmzde zaman zaman seklerleme ve dnyevileme kavramlar
birbirinin yerine kullanlsa dahi dnyevileme, seklerizmin ilk dnemlerdeki anlamndan
uzak olarak materyalizm, pozitivizm ve pragmatizm gibi anlamlara da sahiptir.
32

Dnyevileme, insann varla ve hayata bak asnda bir zihniyet deiimidir.
Bununla beraber zaman zaman sekler ve laik kavramlarnn birbirinin yerine
kullanldn da grmekteyiz. Ancak laiklik, daha ok siyasi-hukuki ilke zellii tayan
bir kavram olarak kullanlmaktadr. lk defa 16. yzylda ngilterede papaz olmayanlarn
da kiliseleri ynetebilmelerini isteyen fikir akmn ifade etmek iin kullanlan laisizm

27
Altnta, s. 37; Bryan R. Wilson, Secularization, , The Encyclopedia of Religion, Vol. 13, Mircea
Eliade (ed.), New York: Macmillan Publishing Company, 1987, s. 159.
28
Peter Berger, Kutsal emsiye, Ali okun (ev.), 2. Bask, stanbul: Rabet Yaynlar, 2000, s. 166.
29
Altnta, s. 37.
30
Altnta, s. 38.
31
Berger, s. 166.
32
Ymni Sezen, slamn Sosyolojik Yorumu, stanbul: z Yaynclk, 2004, s. 336.
22
(laiklemecilik) terimi
33
, etimolojik olarak Greke laos halk, laikos halka ait, halktan
olan, ruhban snfna mensup olmayan kelimelerinden tretilmitir. Laisizm, dini her trl
sosyal hayattan ve devletten tecrit etmek eklinde bir fikir akmdr. Devletin din ve dnya
siyaseti olarak hukuki statsn ifade eden laiklikte, hukuk, ahlak, siyaset, sanat dinin
etkisinden kurtulmu olmaldr.
34

Sekler kavramnn etimolojik olarak anlamysa a, dnya anlamna gelen
Latince saeculum, saecularis kelimesinden tretilerek aa uymak, dnyaya uyacak
biimde deimektir. Seklerizmde laisizmden farkl olarak, kilise veya kilise adam,
kural ve kaideleri, yetkileri ile onlarn dnyaya ait karlklarnn kar karya gelmesi, ok
sayda llere gre birbirinden tamamen ayrt edilmesi durumundan ziyade, gelenee
bal, katlam kural ve kaideler karsnda, zamann gereine dnyann gidiine uyan
kural ve kaideleri gelitirme davasnn yz yze gelmesi durumu vardr.
35
Seklerizmin
dnyevileme anlamnda kullanlmasnn sebebi, kavramda dnyevi olan bir manann
bulunmasndandr; bylece seklerizm, dnyevileme, adalama manasn
korumaktadr.
Laiklik ve seklerizm kavramlarnn farkl anlamlarda kullanlmasnn nedenleri
arasnda, bu kavramlarn ortaya kt Hristiyan dnyasnn eitli blgelerinde, sz
konusu kavramlara yklenen manalarn farkl oluudur.
36
Baz yazarlara gre bu kavram
farkll, Avrupadaki uygulamalarda da kendini gstermektedir.
37
Zira Protestan
toplumlarn sekler, Katoliklerin ise laik kavramlarn daha sk kullandklar ifade
edilmektedir. nk seklerizmde kutsal ve kutsal dlk anlamlar vurgulanmaktadr, ve
bu kullanm Protestan retisinin ortaya kmasyla gerekleen kltrel deiimde rol
oynayan bir kriter olmutur. Katoliklere gre ise kilisenin yetkilerini elinden almak iin
onun otoritesine yneltilmi tehdidi ifade eder. Bu kullanm farknn dier nedeni de,

33
Kenan Grsoy, Laiklik, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 27, Ankara: Trkiye Diyanet
Vakf slam Aratrmalar Merkezi Yaynlar, 2003, s. 61.
34
Ymni Sezen, Trk Toplumunun Laiklik Anlay, stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi
Vakf Yaynlar, 1993, s. 25; Ali Fuad Bagil, Din ve Laiklik,2. Bask, stanbul: Yamur Yaynevi, 1962, s.
147.
35
Seklarizm, Trk Ansiklopedisi, C. 28, Ankara: Milli Eitim Basmevi 1980, s. 278; Albert Keller,
Secularization, Encyclopedia of Theology, Karl Rahner (ed.), Rochester: Burns Oates ve Washbourne
Ltd., 1993, s. 1554
36
Sezen, Trk Toplumunun Laiklik Anlay, s. 25.
37
Sezen, s. 26.
23
kavramlarn linguistik kkenlerine dayanmaktadr. Katolik Hristiyanln yayld
halklarn dilinde Greke kken, Katoliklik dndaki Hristiyanln yayld yerlerde
Latince kken kullanlm, Protestanln etkisi altnda, kk Latince olan ngilizce ve
Almanca terim seklerizme yaylmtr.
38
Hans Freyer, sekleri (seaculum) dini olann
kart, dnyevi, seklerizmi de dnyevileme manasnn dna tamamtr.
39

Yukarda siyasi ve hukuki anlama sahip olduunu ifade ettiimiz laiklik terimini
Emile Littrenin tanmyla daha anlalr klabiliriz. Littre, laiklii, din hususunda devletin
mutlak tarafszl eklinde deerlendirmektedir. Bu terimin anlam esas olarak, dini
inanlar sz konusu olduunda, din ve dini inanlarn devlet idaresi zerinde bir etkide
bulunmamas ve devletin tm din ve mezhepler karsnda tarafszln korumasdr. Yani
hem devlet her trl din veya kiliseden bamsz kalacak hem din ya da dinler devlet
katnda serbest olacaktr.
40
Seklerizm kavramyla arasndaki fark belirtmek iin, laikliin
devlet asndan ortaya konan bir terim olduunu yinelemek gerekir. Buna gre ancak
devletin laikliinden bahsedilebilir, dinin laiklii kurumsal nitelii asndan dinin
yapsna uygun deildir.
41
Laiklik, devlete atfedilebilecek bir vasf olduu iin, birey
asndan laiklik ahlak yalnzca vatandalk ahlak zerinden devlete kar duru olarak
deerlendirilebilir. Hukuki ve siyasi anlam ierdiini grdmz laiklik terimi ile
seklerlik arasndaki fark buradadr; seklerlik felsefi, dnsel bir tutumdur, bireyin
yalnzca devletle kstl olmamak zere, dini tm alanlardan olmak zere hayatndan
karmas anlamndadr. Seklerizm tabii ahlakllk prensipleri zerine temellendirilmi,
ve din veya tabiat st inan gibi gsterilenden mstakil bir anlay sistemidir.
42
Laiklik
bir taraftan zerk bir devlet yapsnn zorunlu olduunu dnrken dier taraftan bu
devletin sayg duyup korunmasna ve salkl yaamasna katkda bulunaca bir zel alan
var saymak durumundadr. Bu erevede din de bu zel alana ilikin grlmektedir.
43

Dolaysyla laiklik ana hatlar itibariyle yapsal zelliklere iaret eden bir kavram iken,
seklerizm daha ok birey ve zel bir alan ve anlaya iaret eden bir kavramdr.

38
Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Ankara, 1978, ss. 16-17 Aktaran: Ymni Sezen Trk
Toplumunun Laiklik Anlay, s. 25.
39
Freyer Hans, Din Sosyolojisi, Turgut Kalpsz (ev.), Ankara: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi, 1964,
s. 76 Aktaran Ymni Sezen, s.25
40
Grsoy, s. 61.
41
Grsoy, s. 62.
42
Seklarizm, s. 278.
43
Grsoy, s. 62.
24
Gnmzde ifade ettii anlamyla seklerleme ile modernleme arasnda iliki
kurulmasnn nedeni, endstrilemenin sonucu olarak kentlemenin ve kentlerin gelimesi,
modernlemenin bu blgelerde gereklemesi ve seklerleme projesinin buralarda
olumasdr.
44
Seklerleme kavramnn modern kentlerde dnyevileme anlamyla
ekillenmesi, kilisenin kurumsal anlamda da kamu hayatndan, toplum, siyaset, sanat ve
kltr alanlarndan kartlmas sonucunu dourmutur.
45
Kimi zaman mspet kimi zaman
menfi anlam yklenen bu kavrama, geleneksel kiliseye bal evrelerce Hristiyanlktan
uzaklama, dinsizleme gibi anlamlar ierdii kastyla saldrlrken, ruhban kart ve
kendini ilerlemeci olarak tanmlayan evreler, modern insann dini tavsiyelerden kurtuluu
anlam vererek olumlamlardr. Protestan ilahiyatlarn da seklerizasyon hususunda
Hristiyanln esasnn gerekletii iddialar, yukarda bahsedilen anlamlandrmalarla
birlikte, esasnda ideolojik bir yaklam biimleri olduu iddia edilebilir. Zira seklerleme
teorisine eletiriler de onun bir ideoloji, bir dogma olduuna dayanarak yaplmaktadr.
2.2.2.Seklerleme Kuram ve Eletiriler

Bizim burada zerinde duracamz seklerleme kavram, aydnlanmadan sonra
ortaya kan ve ilahi temeldeki her eye meydan okuyup insan merkeze alan, akl
mutlaklatran ve kutsal ile balar zayflatan modern zamanlara ait dnceler btndr.
Buraya kadar seklerizasyon/seklerleme ve dnyevileme gibi kavramlarn tanmlarna
aklk getirmeye altk ve hangi anlamlar ierdii zerinde durduk. Modern dnemlere
gelindiinde din-toplum ilikileri sosyologlar tarafndan 1960 ve 1970li yllara kadar geni
kabul gren seklerleme kavram balamnda ele alnmt. Ancak yeni dini hareketler
ve dinin dn, dini canlanma, dini ihya ve alternatif dinler gibi kavramlarla ifade
edilen gelimeler, geleneksel seklerleme kuramnn eletirilmesine yol amtr. Yeni dini
hareketler gibi dini ierikli gelimeleri daha iyi anlayabilmek iin bu konuyla ilgili
tartmalar ve eletirileri ele almak pek ok ynden gereklidir.
kinci blmdeki konular arasnda yer alan kilise-mezhep (church-sect) kavram
gibi seklerleme kavramn da sosyolojiye kazandran Max Weber olmu, ancak kavram

44
Altnta, s. 45.
45
Altnta, s. 51.
25
Ernst Troeltsch tarafndan yaygnlatrlmtr.
46
Weber, modern toplumda bir
rasyonelleme sreci olduunu ve bu rasyonellemenin gzn almas anlamna geldiini
ileri srmt. Ve o, bu iki ynl rasyonelleme-gzn almas srecine seklerleme
adn vermiti.
47

Seklerleme terimi iin baz sosyal bilimciler, -yaanan bir gereklik olmas
sebebiyle- seklerlemenin, ortaya kt sre gz nne alnarak aklanmas gerektiini
sylemi, bazlar ise onu din kart bir ideoloji formu olarak deerlendirmilerdir.
48

Dolaysyla seklerizasyon teriminin sosyal bilimler literatrnde eitli ynleri
vurgulanarak tanmlanm olduunu syleyebiliriz. Bu balamda rnek verecek olursak,
Max Weberin almalarndan etkilenen David Martin, Peter Berger ve Bryan Wilson din-
toplum ilikileri balamnda rasyonalizm argmann kullanmlardr. rnein Bryan
Wilsona gre seklerleme, dini dncelerin, uygulamalarn ve kurumlarn toplumsal
nemlerini kaybetmesi srecidir.
49
Aydnlanma bilimsel bilgiye, evrenin teknolojik
kontrolne ve deneysel kantlama ltlerine dayal rasyonel bir dnya gr ortaya
karmtr. Bu yaklama gre rasyonalizm modern dnyada, kilisenin merkezi iddialarn
boa karm ve Bat Avrupada hurafeye dayal dogmalar ykmtr. Rasyonalizm inan
kaybna neden olmutur. nan kayb ise dinin zlmesine, kiliseye yelik ve devam
alkanlklarnn ve bireysel dini pratiklerin erozyona uramasna, mezhebi kimliklerinin
toplumsal anlamlarnn kaybolmasna, inan temelli kurum faaliyetlerine katlm ve sivil
toplumdaki dini gruplara verilen destein azalmasna neden olmutur.
50

Sosyologlarn bu konudaki kuramlar zerine eilen Weber, Comte, Freud,
Durkheim ve Spencer gibi C. Wright Mills de modernlemeyle ters orantl olarak dinin
nem kaybedecei grne sahip olduunu belirtmektedir. Mills, bu sosyologlarn
bahsettiimiz yaklamlarn rasyonalizm ve inan kayb argmanlaryla aklar. Ona gre,
dnya bir zamanlar dnce, pratik ve kurumsal form alanlarnda kutsal ile dolu idi.

46
William H. Swatos Jr. ve Kevin J. Christiano, Seklerleme Teorisi: Bir kavramn Serveni, Seklerizm
Sorgulanyor Ali Kse (derl.), stanbul: Ufuk Kitaplar, 2002, s. 96.
47
Swatos ve Christiano, s. 100.
48
Ian Thompson, Odaktaki Sosyoloji Din Sosyolojisi, Bekir Zakir oban (ev.), stanbul: Birey Yaynclk,
2004, s. 31.
49
Bryan Wilson, Religion in Sociological Perspective, Oxford: Oxford University Press, 1982, s. 149;
Thompson, s. 31.
50
Pippa Norris and Ronald Inglehart., Sacred and Secular, Religion and Politics Worldwide, Cambridge:
Cambridge University Press, 2004, s. 7.
26
Reformasyon ve Rnesanstan sonra modernleme gleri btn dnyay sard ve
modernleme ile ezamanl tarihsel sre olan seklarizasyon, kutsaln basknln
gevetti. Kutsal btnyle yok olacak ve belki ancak zel alanda kendine yer
bulabilecekti.
51

Seklerleme srecinin neleri kapsad ve ne anlama geldii konusunda ok
sayda gr olduunu belirtmitik. 1950li yllardan itibaren bu konu zerine gr
bildiren sosyologlara bakldnda seklerleme byk oranda dinin nemini yitirmesi
eklinde anlalmaktadr. rnein Parsonsa gre seklerleme dini olann sekler olandan
ayrlmasdr.
52
Seklerleme iin, Luckmann, geleneksel ve kutsal kozmosun
zl
53
, Berger, modern Bat tarihinde toplumsal ve kltrel sektrlerin, dini kurum
ve sembollerin basksndan kurtuluu
54
, Yinger, dinin d veya kaybedilmesi
55
,
Bellah, bilimi aydnlk getirici ve din ile dier karanlk eyleri yok edici olarak gren
aydnlanma efsanesi
56
, Viktor Lidz, dini inanlar, ibadetler ve cemaat duygusunun
toplumun ahlaki hayatndan uzaklatrlmas, Daniel L. Edwards, mistisizm dahil tm
dini konu ve tutumlara kar tam ilgisizleme olduunu sylemi, El Wood, yar
paganlama, Mark Chaves, dini otoritenin gerilemesi, Edward Bailey ise dini olann
kart eklinde tanmlamlardr.
57
Stark ve Bainbridge ise seklerlemeyi dini
organizasyonlarn yaam dngsnn sabit bir zellii olarak grr, dominant gelenekler
seklerletiinde ve ykldnda yeni inanlarn var edildiini ne srerler.
58


51
C. Right Mills, The Sociological Imagination, Oxford: Oxford University Press, 1959, ss. 32-33.
52
Jeffrey K. Hadden, Seklerizmden Dn, Seklerizm Sorgulanyor, Ali Kse (derl.), stanbul: Ufuk
Kitaplar, 2002, s. 140.
53
Peter L. Berger and Thomas Luckmann, The Social Construction of Reality, Garden City: Doubleday,
1967, s. 101.
54
Berger and Luckmann, s. 107.
55
J. Milton Yinger, Religion, Society and The Individual: An Introduction to The Sociology of Religion,
New York: Macmillan, 1957, s. 119.
56
Robert N. Bellah, Beyond Belief: Essays on Religion in a Post-Traditional World, New York: Harper
and Row Publishers, 1970, s. 237.
57
Altnta, s. 44.
58
Thomas Robbins, Cults, Converts and Charisma: The Sociology of New Religious Movements,
London: Sage Publications, 1988, s. 53.
27
Shiner
59
seklarizasyonun tek boyutlu olmadn, farkl alanlar kapsadn
savunarak bir seklerleme tipolojisi izer ve alt tip seklerleme biiminden veya
seklerleme alanndan bahseder.
Birinci seklarizasyon eidi, bu kuram savunanlarn zerinde ittifak ettii gibi
dini sembol, doktrin ve kurumlarn nemini ve prestijini kaybetmesi eklinde kendini
gsterir. Shinere gre seklarizasyonun son noktas dinsiz bir toplumsal yapnn
kurulmasn ngrr.
60

Seklarizasyonun ikinci tipi, bu dnya ile uyum iinde olmaktr ve bu dnyaya
uyum salamaktr. Bu srete dini gruplar veya dine nem veren toplumlar doa st
glerden ve konulardan uzaklaacak ve bu dnyaya daha fazla ilgi gstermeye
balayacaktr.
61

Seklarizasyonun nc biimi, toplumun dinle olan balantsnn kesilmesi,
artk dine dayal bir anlaytan kurtulup bamsz bir gereklik oluturmas ve dinin
etkilerini zel hayat alanna snrlamas eklinde kendini gsterecektir.
62

Seklarizasyonun drdnc biimi, dini bilgi, inan ve kurumlarn ilevlerinin bu
dnya temelli bir grntye brnecei ngrsn iermektedir.
Seklarizasyonun beinci biimi, bu dnyann kutsal karakterini aamal biimde
kaybedecei, bunun yerine rasyonel olarak aklanan bir alann objesi olaca dncesine
dayanmaktadr. Bu tip seklerlemede rasyonalite doast inanlarn ve gizemli
yaklamlarn yerini alacaktr.
Ve son olarak seklarizasyonun altnc biimi ise, kutsal toplumdan sekler
topluma gei eklinde formle edilen sosyal deimedir. Toplumdaki btn kararlar dini
gerekelere deil rasyonel temellere bal ve yararlar gz nne alnarak alndnda
seklarizasyon artk tamamlanm olacaktr. Buna gre seklerleme tezinin iddias, dinin

59
Larry Shiner, The Concept of Secularization in Empirical Research, Journal for the Scientific Study of
Religion, Vol. 6, N. 2, 1967, ss. 209-216.
60
Shiner, s. 209.
61
Shiner, s. 211.
62
Shiner, s. 212.
28
gerilemesi, yani dinin daha nce kabul gren sembollerinin, doktrinlerinin ve
kurumlarnn prestij ve nfuz kayb anlamn tamaktayd; seklerlemenin sonucu dinsiz
toplum demekti.
63

Bunun yannda Tschannen, Luckmann, Berger, Wilson, Martin, Fenn ve
Parsonsun seklerleme kuramlarn bir tablo halinde sistematize ederek ortak ve farkl
ynlerini anlalr ekilde gstermitir (Tablo 1).
64

Shinerin alt balk altnda izdii tipoloji aslnda Karel Dobbelaerein
65
de
belirttii gibi toplumsal, kurumsal ve bireysel olarak genel boyutta seklerleme
yaand eklinde daha anlalr bir biimde de formle edilebilir. Dobbelaere farkl
teorisyenlerin farkl paradigmalarla seklerlemeden farkl eyler kastetmekte olduunu ve
tm seklerletirme teorilerinin bu teorinin kurucularnn kullandklar paradigmalar da
dikkate almalar gerektii kanaatinde olduunu sylemitir.
66
rnein Tschannenin
tablosunda da gsterdii R. Fenn, Luckmann, Berger, Martin, Parsons, Bellah ve
Wilsondan farkl olarak, seklerleme srecini dinin ykselii veya gerileyii olarak ele
almaz. Bunun yerine, seklerlemenin kutsaln snrlarnn geniletilmesi veya
daraltlmasna ynelik abalar erevesinde ele alnmas gerektiini savunur.











63
Swatos ve Christiano, s. 101.
64
Olivier Tschannen, The Secularization Paradigm: Systematization, Journal for the Scientific Study of
Religion, Vol. 30, N. 4, 1991, s. 397.
65
Karel Dobbelaere, Secularization: An Analysis at Three Levels, Brussels: Peter Lang, 2002, ss. 29-38.
66
Hadden, s. 141.
29
Genelleme
Tablo 1: Seklerleme Kuramlar
LUCKMANN
Dnya grnn farkllamas

Sosyal farkllama
Otonomi ~dnyevilik
zel Konum(Privatization)genelletirme
oullama

BERGER

Dini Kkenler
Rasyonelleme
(Farkllama)
Dnyevileme
Objektif Seklerleme: oullama
zerkleme 1

Subjektif Seklerleme: Dnya grnn sonu

WILSON

Cemaat
zerkleme
Farkllama Dini pratikte azalma
Rasyonelleme
= = =
Bireyselleme oullama
Sosyalleme nanszlk


Toplum
(dini kurumlarn dnyevilii)

MARTIN
Seklerleme
Farkllama
Bilimselleme
(dier faktrler)
oulculuk derecesi
~ Yksek din siy. sorun deil
Orta tolerans
Dk ksr dng
Din-devlet farkllama
derecesi

Dk

Yksek

FENN
Aama 1

Ruhban
snfn ortaya
k
Aama1+2
Snrlarn
belirginlik
talebi
Aama1+2+3

Sivil din
Aama1+2+3+4
Kutsaln
snrlarna
ilikin abalarn
genellemesi
Aama1+2+3+4+5
Bireysel ve
kolektif alanlarn
ayrmas

PARSONS
Kltrel merulatrc = = = oulculuk
(din)
^
Tabakalama zel konum Genelleme
(Privatization)
BELLAH
Sembol sisteminin karmaklamas ~
zelleme
Ben uurunun/kendilik bilincinin ~ J
Ykselii
30

Tschannenn hazrlad tabloda kuramn sistematize ederek gsterdii Fenne
gre dini dorudan tanmlamamalyz. Fenn, seklerizasyonun aslnda dinin tanmyla ilgili
bir mcadeleyi ierdiini, daha ak bir ifade ile kutsaln snrlarna ilikin aklamalar
ierdii syler. Tm seklerleme sreci aslnda kutsaln snrlarn geniletmek veya tam
tersine bu snr daraltmak isteyen toplumsal aktrlerin mcadelesinden domaktadr. Ona
gre bu sre be aamada zetlenebilir. Ancak bu aamalar geliimsel bir izgi takip
etmez, ve ayrca tersine dndrlebilir bir sreci de ierir. Birinci aama din
adamlarnn/ruhban snfn ortaya kt aamadr. Bu aamada gzlemlenen sre her
zaman olabilir, hatta seklerleme beinci aamaya ulasa bile ruhban snf mevcut olabilir.
Ikinci aamada belirli bir sosyal aktrler kategorisi kutsalla zel bir iliki tesis edince,
kutsaln snrlar ile ilgili mcadele de balar. nc aamada ise, devlet de kutsaln
salad toplumsal otoriteden nasibini almak iin devreye girer ve sivil dini desteklemeye
balar. Drdnc aamada giderek artan sayda katlmcnn da dahil olduu bu mcadele
srer ve nihayet bugn de ahit olduumuz gibi bireysel ve kollektif alanlar birbirinden
ayrlr.
67
Bu bilgilerden yola karak unu syleyebiliriz ki, Shinerin tipolojisi ve
Tschannenin tablosu, gemiteki toplum-din iliki ekilleriyle imdikilerinin ok farkl
olduunu ortaya koymaktadr.
Tanmlarn verdiimiz bu toplumbilimcilerden bazlar seklerleme srecinin
gerekletiini gstermek iin baz gzlenebilir gelimelere dikkat ekmilerdir. rnein
pek ok sosyolog kilise yelii ile kiliseye katlm orann ve din adam saysnn
azalmasn istatistiki verilere dayanarak seklerleme srecinin gstergelerinden kabul
etmilerdir. Bunun yannda kilisenin daha evvel dini kurumlarn ynlendirdii ve yrtt
din dndaki faaliyet alanlar iin etkinliini yitirmesi, yani kilise-toplum arasndaki
zlme, seklerlemenin bir dier gstergesi saylmtr. Ancak istatistiki verilerden yola
karak ileri srlen bu argmanlar bir takm eletirilere maruz kalmtr.
yle ki David Martin, kilise yelii ve kiliseye katlm hususunda, istatistiklerin
demografik artlar dahilinde deerlendirilmesi gerektiini, nk ya unsurunun byk

67
Tschannen, s. 399.
31
farklara sebep olabileceini, dolaysyla bu verilerin yanltc olabileceini ne srmtr.
Aslnda Martin seklerleme teorisini reddeden ilk sosyolog olarak ki kendisi daha sonra
yapt bir aratrmayla seklerlemenin bir teori olduu ve seklerleme kavramnn terk
edilmemesi ynnde fikir deitirmitir-, dini bir dnemden sekler bir dneme istikrarl
bir gei olduunu iddia edebilmek iin yeterli delillere sahip olmad ve onun kuramsal
sistemden yoksun, ideolojik nitelikte olduunu sylemi, seklerleme kavramnn sosyal
bilimsel sylemden karlmasn dahi istemiti.
68
Bu teoriye ok daha nceleri, 1840
ylnda, bir baka eletiride bulunan kii Alexis de Tocqueville, tm yorumlara ramen
Amerikadaki insanlarn hala ibadetlerini yerine getirdiklerini sylemiti. Bir dier ifade
ile, her ikisi de, Martin ve Tocqueville seklerleme tezinin gerekleri ifade etmek iin
bilimsel verilerin yeterli olmadn ne srmlerdi. Bu deerlendirmelerden hareketle
Stark, insanlar bir tanrya inanmaya devam ederken, o toplumun veya lkenin
seklerletiini sylemenin doru olmayacan ifade etmitir.
David Martin ayrca kilise yeliinin kilise iinde ve kiliseler arasnda
farkllaabileceini, kimi zaman corafi hareketlilik sebebiyle bir kiinin birden fazla
kiliseye yeliinin sz konusu olmas gibi durumlar sebebiyle istatistiki verilerin hatal
olabileceini sylemitir. Bunun yannda, dier baz aratrmaclar gibi kiliseye gitmenin
u veya bu sebeple ya da tesadfi olarak rutin olarak devam edeceini ileri srmtr.
69

Bu balamda istatistiki verilerin gvenilirliinin deerlendirilmesi yannda, kiliseye devam
etmenin dindarlk lt olup olmad sorular da gndeme gelmitir. Her zaman, gemite
dnyann daha dindar olduu anlay kabul edilmektedir. Ancak yine bilinmektedir ki, C.
Morris, E. Duffy, C. J. Sommerville, J. Bossy, J. Obelkevich, A. Murray, K. Thomas, G. G.
Coultonun da ifade ettii gibi, tmyle dindar bir gemi yoktur.
70
nk toplumsal
aratrmalar, kendi beyanlar dikkate alndnda gnmzde halkn da byk bir kesiminin
birtakm dini inanlara sahip olduunu ortaya koymaktadr. Fakat kilise yelii ve kiliseye
katlm oranlarna baklacak olursa, bireylerin beyanlaryla bu oranlar arasnda bir
uyumazlk grlmektedir; ve aslnda insanlarn kiliseye devam ettii dindar gemi
varsaymndan hareketle byle bir uyumazlk mevcut kabul edilmektedir. Nitekim Stark

68
Rodney Stark, Topran Bol Olsun Seklerleme, Seklerizm Sorgulanyor, Ali Kse (derl.), stanbul:
Ufuk Kitaplar, 2002, ss. 41-42.
69
Thompson, ss. 32-33.
70
Stark, s. 43.
32
seklerleme teorisini reddederken gemite daha dindar bir Avrupa olduu eklindeki
abartl algdan kaynaklanarak dini katlmda d olduu iddiasnda bulunulduunu
sylemektedir.
71
Eletirilerden bir dieri yine bu noktay iaret ederek Demerath ve
Hammond tarafndan yaplmtr. Onlar ibadet ile dindarlk arasnda doru orant kurmann
yanl olabileceini sylemiler, nitekim yksek statdeki insanlarn toplumsal statlerini
srdrmek iin kiliseye devam ettiklerini ifade etmilerdir.
72
Ayrca kiliseye devam etme
ve kilise uygulamalarna katlma gibi eitli dini faaliyetlerin resmi kilise ile ilgili bir
durum olduunu ve seklerlemenin evrensel bir olgu olarak kabul edilemeyecei, nk
resmi kiliselerin yannda, yerlemi kiliselerden ayr dini gruplara ve onlarn ritellerine
katlmn da mevcut olduu ileri srlmektedir. Burada ifade edilmek istenen, deiimin
seklerlemeyi deil, insanlarn kutsala ynelik araynn ne ktn gstermesidir.
Her ne kadar seklerleme tezini iddia etmekten vazgememi olsa dahi tezin
savunucularndan Steve Bruce dahi son zamanlarda kurumsal katlm anlamnda dindar bir
gemiin var olmadn kabul etmeye balamtr.
73

Daha nce belirtildii zere, kilisenin din d alanlardaki faaliyetlerde etkisini
yitirmesi, seklerlemenin bir dier gstergesi olarak kabul edilmiti. Bu gre dayanan
aratrmaclar kilisenin insanlarn tm faaliyetleri zerindeki kontrol ve nfuzunu
kaybettiini, nemini yitirdiini iddia etmilerdir. Durkheimden etkilenen ve bu yaklam
savunan Bruce, Luckmann, Dobbelaere gibi toplumbilimciler dinin toplumdaki merkezi
rolnn ortadan kalkmasn sanayi toplumlarndaki ilevsel ayrmaya balar. Bu
yaklama gre din sadece inanlardan ibaret deildir. Doum, lm ve evlilik gibi hayatn
eitli dnglerinde trenler ve ritellerle ilevsel bir yn de vardr. Sanayilemi
toplumlarda i yaamndaki profesyonelleme, mesleki farkllama, kilise ve din
adamlarnn uzun sredir yapmakta olduu ileri ve yetkileri ellerinden almtr. Devletin
kurduu okul, hastane ve bakm evi gibi kurumlar kilisenin bu ve benzer alanlardaki
hegemonyasna son vermitir. Yani ilevsel evrim ve kurumsal/mesleki ayrmalar dinin ve
kilisenin toplumsal yaamdaki etkilerini ortadan kaldran bir seklerlemeye neden
olmutur.
74
Bu gzlemlerden de anlald gibi onlara gre, kilisenin yerine, o konuda

71
Stark, s. 51.
72
Thompson, s. 35.
73
Stark, s. 56.
74
Norris and Inglehart, s. 9.
33
uzmanlam baka kurumlar kilisenin grevlerini devralmlardr. Orta ada kilise, bata
eitsel, idari, hukuki, iktisadi olmak zere toplumsal hayatn tm alanlarna hizmet
etmekteyken, artk gnmzde yalnzca manevi konularla ilgilenen bir kurum haline
gelmitir. Bylece dinin kamusal alandan uzaklamasnn bir seklerleme gstergesi
olduu iddia edilmektedir.
Bu grleri destekleyen ve seklerlemenin gstergelerinden kabul edilen
geleneksel dini kurumlarn geleneksel toplumda srdrd grevlerini devlet kurumlarna
devretmesinin, endstrilemi toplumda dini kurumlarn marjinal hale gelmesine sebep
olduunu ne srenlerden biri de M. Hilldir. Fakat bu varsaymlar, kilisenin eitsizlik,
tenazi, krtaj gibi meselelerde hala sz hakkn kullanyor olmasn gz ard ettii
ynnde eletirilmitir; nk kilise bu konularda yorum yaparak yalnzca manevi
konularla ilgili deil sekler alanlarla ilgili konularda da birtakm etkilerde bulunmaktadr.
Parsonsun da belirttii gibi, anlalyor ki, kilise bireylerin deer yarglar ve
motivasyonlar zerinden toplumsal ballklar srdrmektedir
75
, ve kilisenin ekonomi ve
siyaset alanlar dnda faaliyetlerini srdrmesi yozlamaya mahal vermeyecek samimi bir
din anlaynn ortaya kmasna katkda bulunmaktadr.
Yine bir ok yazar, rasyonelleme ve bilimsel dncenin dini sylemlerin
nemini azaltmas ile dnyann kutsal nitelikten soyutlandn ifade etmi, ayrca deimez
nitelikte grdkleri dinin, kreselleen dnyada hakim olan dini oulculuk yznden
deerini kaybedeceini belirtmilerdir. Weber, dini aklamalarn yerini bilimsel ve
rasyonel aklamalarn alacan sylemiti. Modern toplumlarda rasyonel dnce
sisteminin anahtar zellik olmasna mukabil modernleme srecinin ilerlemesiyle birlikte
dinin, dini aklamalarn deer kaybedeceini ne srmt. Yine Wilson, rasyonelleme
ve bununla birlikte kutsallktan arnma eiliminin dini inanc ve onun etkilerini ortadan
kaldrdn savunmutur.
76
Ancak o da, bilimin ilerlemesine ramen hala cevab
bulunamam sorularn var olduu, modern sanayi toplumlarnda insanlarn byk
ounluunun tanr inancna sahip olduklarn beyan etmeleri ve aslnda ilkel toplumlarn

75
Thompson, ss. 37-38.
76
Thompson, s. 40.
34
inan sistemlerinin de kendi iinde bir rasyonaliteye sahip olduu grleriyle
eletirilmitir.
Tarihsel olarak dinlerin tekel olma zelliini elinde bulundurduunu dile getiren
ve gnmz toplumunu inan yaps bakmndan dini oulculuk ile karakterize eden
birok yazar seklerlemenin dini oulculuk ortamn beslediini ne srerler. Burada dini
oulculuk ve seklerleme arasndaki balant hususunda farkl deerlendirmeler vardr.
Bryan Wilson, tarikatlar (sects), seklerlemedeki artn ve geleneksel dinin deer
kaybetmesinin bir sonucudur derken
77
, dini oulculuu/tarikatlar dini canlan gstergesi
olarak yorumlamaktadr. Bir ksm yazar dine duyulan ihtiyacn hayati nemini
srdrdn iddia eder. Glock ve Bellah ise sekler ortamda beliren dini hareketlerin
ruhsal duyarlln artn ve anlam arayn ifade ettiini ne srerler.
Seklerleme hususunda yaplan genellemelerden bir dieri ise, bizzat kilisenin
kendisinde grlen seklerleme eiliminin artmasdr. Berger ve Luckmann, kurumsal
dinden yola karak yukarda belirtilen faktrlerin dinde deer kaybna deil, deiime
iaret ettiini ileri srmlerdir. Luckman seklerleme ve din arasndaki ilikinin kurumsal
din gz nne alnarak ifade edildiini, oysa kurumsal dinin, dinin yalnzca bir tipi
olduunu ve modern toplumda ikincil bir neme sahip olduunu sylemitir. Berger de
seklerlemenin ortaya kmasn, dinin yalnzca dini kurumlar asndan tanmlanmasna
balar.
78

Kurumsal olarak toplumsal yaamdaki ilevlerini kaybetmesine ramen kilise,
buradaki anlamyla din, bir anlam sistemi olarak bireysel bilinteki yerini kaybetmemitir:
Modern insan bilim, teknoloji ve modernitenin varolusal anlam salayamadn,
dolaysyla dinin yerinin dolmadn hissetmektedir.
79
Kiliseye gitme oran dse dahi,
yaplan aratrmalara gre insanlarn byk bir blm lmden sonra yaama, ve ruhun
var olduuna inanmaya devam etmektedir. Dolaysyla modernitenin seklerleme kart
birok akm dourmas, rasyonel zihniyetin hakim olduu modern dnem iin, dinin hem
toplumsal hem de ferdi bilin dzeyinde gerileyecei ve hatta silinecei tezini rtm

77
Thompson, s. 43.
78
Thompson, s. 47.
79
Ali Kse (derl.), Seklerizm Sorgulanyor, stanbul: Ufuk Kitaplar, 2002, s. 8.
35
olur. Nitekim seklerleme teorisinin daha nce savunucularndan biri olan Peter Berger de
Dinin Krizinden Seklerizmin Krizine adl makalesinde, modern seklerizmin insanlarn
ferdi elemlerini ve dnyadaki adaletsizlikleri teselli etmede herhangi bir ileve sahip
olmadn ileri srerken, nceleri dinin kriz yaad modern dnyada imdilerde
seklerizmin krizde olduunu
80
ifade etmitir. Berger, deneysel temeli olmad, ideolojik
amal olduu iddiasyla seklerleme tezinin geersiz olduunu ne srmektedir.
81
Berger
gibi seklerleme teorilerini eletirenlerden biri de Rodney Starktr. Stark, eletirilerini
seklerleme kehanetleri adn verdii, seklerleme hususunda ne srlen fikirlerin
zelliklerini gz nnde bulundurarak yapmtr. Bu fikirlerin balca zellikleri
unlardr
82
:
Birincisi, seklerleme tezi her zaman modernleme olgusuna bal olarak
deerlendirilmitir. Seklerleme teorisyenleri endstrileme, ehirleme ve rasyonelleme
artyla dindarln deceini ngrmekteydiler. Bu balamda, ekonomik gelime,
ehirleme ve eitim, modernlemenin sonucu veya bir yn ise, -ki modernleme
sreklilik arz eden bir sretir- seklerleme de onlar gibi ilerleme eilimi gsterecek, yani
geici olmayacaktr. Modernlemenin son derece ilerledii, post-modernizmin seviyesine
geldii birok lkede seklerlemenin en azndan devam ettii, dindarln da belirgin
ekilde dt farz edilmelidir.
83

Starka gre ikinci zellik, seklerleme teorisyenlerinin ncelikle bireysel
dindarlk ve inanla ilgilenerek kurumsal ayrmalar hedef almam olmalardr.
Seklerleme, daha nce de iaret edildii gibi, sosyal bilimciler tarafndan eitli
ekillerde tanmlanmtr. Bir ksm aratrmac seklerlemeyi, dinin kurumsal bazda
toplumsal arenadan ekilmesi eklinde deerlendirse dahi, aslnda tartmann odak noktas
bireysel dindarla vurgu yaplmas idi. Seklerleme konusunu makro dzeyde ele alarak
eer kiliseler g kaybederse, bireysel dindarlk zayflayacak; bireysel dindarlk
zayflaynca da kiliseler g kaybedecek[tir]
84
anlayn ortaya koymulard. Nitekim,

80
Peter L. Berger, Dinin Krizinden Seklerizmin Krizine, Seklerizm Sorgulanyor, Ali Kse (derl.),
stanbul: Ufuk Kitaplar, 2002, ss. 76-77.
81
Kse, s. 10.
82
Stark, ss. 36-41.
83
Stark, ss. 36-37.
84
Stark, s. 38.
36
seklerleme ngrlerinde bulunan Thomas Jefferson, Frederich Engels, Anthony Wallace
ve Bryan Wilsonun ileri srdkleri grleri hep bireysel dindarl vurgulamt.
Rasyonelleme ile doast glere inancn giderek ortadan kalkacan ileri
srmekteydiler.
Starka gre seklerleme kuramnn nc zellii, din iin en byk tehdidin
bilim olduu iddiasdr. Zira A. Comte ve Roy Wallace bilim sayesinde inancn batl
engellerinden kurtulmann gerekleebileceini ileri srerken, Wilson bilimsel ve sosyal
bilimsel kavraylarla birlikte Hristiyanln teolojik anlamda makul olma zelliini
kaybettiini
85
ifade etmitir.
Drdnc zellik, seklerleme srecinin geri dn olmayan bir olgu olarak
grlmesidir. Oysa dinin hayattan karlmas iin Dou Avrupa ve eski Sovyetler
Birliinde gsterilen abalar seklerlemenin geri dn olmadan devam eden sre
olduu anlayn ykmak iin yeterlidir. nk birka nesil boyunca Dou Avrupa ve eski
Sovyetler Birliinde ateistik komnizm ideolojisi yrtlerek dini dnyadan silecek
seklerleme sreci hzlandrlmaya allm, ancak baarszlkla sonulanmt. Hatta
eski Sovyetler Birliinde dikkate deer derecede dini uyann varolduu sylenebilir.
86

Starkn belirledii beinci zellik ise, seklerleme kuramnn snrl bir sos-
kltrel balama dayal olmasdr. nk seklerleme konusundaki tartmalar
ounlukla Hristiyanlk erevesinde gerekleirken tezin tm nde gelen savunucular
onu kresel bir fenomen gibi ele alma[mlardr]
87
Seklerizasyon kukusuz Avrupann
son 150-200 yllk tarihinde din-toplum ilikisini ve dini hayat derinden etkilemitir.
88
Ve
yukarda bahsettiimiz gibi Demerath ve Hammond, seklerleme tezinin insanlarn
yerlemi kiliselerden ayr dini gruplara katlm gerei gz nnde bulundurulunca
evrensel kabul edilemeyeceini ileri srmlerdir. Ancak seklerleme srecine ilikin
gzlemler genelde Bat Avrupa deneyimine bal olarak gelitirilmitir. Grace Davie gibi
sosyologlar Bat Avrupann bu anlamda istisnai bir durumu temsil ettiini belirtmekte, ve
Bat Avrupann zel artlarna dayal gelitirilen tezlerin kresel geerlilii olamayacan

85
Stark, s. 40.
86
Stark, s. 41.
87
Stark, s. 41.
88
Rene Rmond, Religion and Society in Modern Europe, Oxford: Blackwell Publishers, 1999, s. 187.
37
savunmaktadr.
89
Nitekim, ABDden Hint Yarmadasna, Orta Doudan Uzak Dou
Asyaya kadar birok yerdeki dini gelimeler Bat Avrupa deneyimi balamnda gelitirilen
seklerleme kuramnn evrensel bir aklama nitelii tamadn gstermektedir. Eer,
Bergerin seklerlemi bir dnyada yaadmz n kabul yanltr. Gnmzde dnya
baz blgeler hari en az gemiteki kadar hatta baz blgelerde gemiten daha fazla
dindardr
90
eklindeki gzlemi doru olarak kabul edilirse, seklerleme kuramnn
gerekten de genel geer bir analiz nitelii tadn sylemek olduka zordur.
Stark yukarda saylan zellikleri akladktan sonra, dinin ve doktrinlerin
deiebileceini belirterek, deiimin d ifade etmediini ve seklerleme yerine dini
eitlilii aklayacak bir teorinin gerekli olduunu sylemektedir. Ona gre
seklerlemeyi savunanlar, deiim diye bir eyin var olmadn dnenlerdir.
91

Seklerleme teorisini eletiren bir dier toplumbilimci Jeffrey Hadden, bu
kuramn belirgin zellii olduunu iddia eder. lk olarak, teorinin ideolojik temellere
dayandn dolaysyla teoriden ok bir doktrin olduunu ne srmtr.
92
Hadden,
seklerleme teorisinin mantksal yaps itibariyle kendi iinde zayf, yani sistematii
olmayan bir teori olduunu, kutsallatrldn; aratrmalarla elde edilen verilerin
seklerleme teorisini destekler nitelikte olmadn; dini canlanmann iareti olan yeni dini
hareketlerin seklerletii iddia edilen lkelerde ortaya kt ve hala varlklarn devam
ettirdiklerini, bu durumun dinin tm kltrlerde her zaman var olduunu gsterdiini; ve
dinin, -gnmzde de dnya politikasnda nemli bir etkiye sebep olduu gibi- her zaman
reformlarla ters dtn belirterek seklerleme tezindeki ncelikle dinin
bireyselleecei grnn geersiz klndn sylemitir.
93
Onun iin seklerleme

89
Grace Davie, Europe: The Exception That Proves the Rule?, The Desecularization of the World,
Resurgent Religion and World Politics, Peter L. Berger (ed.), Washington: Ethics and Public Policy Center,
1999, s.76; Grace Davie, Religion in Modern Europe: A Memory Mutates, Oxford: Oxford University
Press, 2000, ss. 25-26.
90
Peter L. Berger, The Desecularization of the World: A Global Overview, The Desecularization of the
World, Resurgent Religion in World Politics, Peter L. Berger (ed.), Wahington: Ethics and Public Policy
Center, 1999.
91
Stark, ss. 65-66.
92
Hadden, s. 125.
93
Swatos, ss. 97-98; Hadden, ss. 139-140.
38
ideolojisi, imdi zerine gerekletirilen bir izah olmaktan ok, gemi zerine
oluturulan inanlara dayanmaktadr
94
ve baarsz olmutur.
95

Haddene gre seklerleme kuramnn ikinci belirgin zellii, dini hayattaki
zayflamann genele yaygnlatrlmas ve bunun seklerleme gstergesi olarak
sunulmasdr. O, tarihsel veriler gz nne alndnda kimi zaman dini canlanma kimi
zaman d olduunu, ksa dnemli dlerin seklerleme tezini desteklemek iin
yorumlanabileceini sylemektedir. Ancak bu noktada dikkat ektii baz hususlarla kesin
ve srekli bir dn iddia edilemeyeceini ifade eder
96
: nsanlarn inandklar eylerin ve
ibadet ekillerinin srekli deien bir sre olduunu destekleyen pek ok veri vardr. Belli
dnemlerde toplumda tanr inancnn veya kilise ayinlerine katlmn azalmas, onlarn daha
az dindar olduklar anlamna gelmez. Ayrca baz veriler ve gstergeler kltrel evrelerin
etkisini yanstabilmektedir; mesela suni olarak dzenlenen anketlerle suni gndem yaratlp
medya tarafndan dinin geriledii gibi yanl haberler yaplabilir.
Hadden, yeni dini hareketlerin ortaya kmasn seklerleme tezini rten
nc faktr olarak belirlemektedir.
97
O, David Bromley ve Anson Shupe ile Rodney
Stark ve William Sims Bainbridgein yaptklar aratrmalara dayanarak, Yerleik
geleneklerden ayrlan mezhepsel blnmeler ve yeni ortaya kan veya baka bir kltrden
ithal edilen kltlerin tm insanlk tarihi boyunca her zaman var olduu; bu mezhep ve
kltlerin oluum kalplar ve srelerinde benzerlik olduu
98
; dini blnmenin kanlmaz
bir gereklik olduu ve yeni dini oluumlarn gerek ak bir toplumda gerekse kapal bir
toplumda her zaman meydana geleceini; ve yeni ortaya kan veya ithal edilen kltlerin
geleneksel dinlerin zayflad yerde gelime imkan bulduunu savunur.
99
Hadden, bu
toplumsal gelime ve oluumlarn seklerleme kuramnn ngrleriyle elitiini iddia
eder.

94
Swatos, s. 97.
95
Hadden, s. 154.
96
Hadden, s. 146.
97
Hadden, s. 147.
98
Hadden, s. 148.
99
Hadden, ss. 148-149.
39

2.2.3. Farkl Din ve Dindarlk Anlaylarnn Ykselii

19. yzylda ve 20. yzyln balarnda sosyal bilimin tm nl kurucular pek ok
konu hakknda tartm ve ortak noktada buluamamlard, yalnzca dinin hzl dne
ynelik ngrlerinde ayn fikirdeydiler. Sosyal bilimciler seklerlemeyi, batl itikad ve
mistisizmin stnde modernitenin zaferi sonucu olan ve rasyonel aydnlanma ile bilimin
ykseliinin bir neticesi, modern bir fenomen olarak grdler.
100
Belli dini
rgtlenmelerden ziyade dini tutumlarn sorgulanmas, ve seklerlemenin dini tutumlarn
tamamnda her zaman ve her yerde ortaya kan evrensel bir fenomen olduu anlay,
seklerlemenin olaan olduu nermesine gtrmt. Elit kesimin sadakatini ve
balln alrken karlnda tm topluma resmi taleplerini empoze eden Hristiyanln
kyl kitlelere ynelik abalarda bulunmamas Hristiyanlatrmada baarszlk
dourmutu.
101
Ancak bu, yer yzndeki tm dinlerin, veya tabiat st inancn btnyle
ykld anlamna gelmemelidir. 20. yzyln son eyreinde seklerleme teorilerinin
ngrdnn aksine dini canlanmann yaanmasyla, geleneksel beklentinin yanld
muhakkaktr; nk seklerleme ngrsnde bulunan toplumbilimciler, sadece dini
organizasyonlarn baarsz olabilecei ihtimalini gz ard etmilerdi. Dolaysyla imdiki
seklerleme tezi hususunda yaplan tartmalarn sebebi, gereklemesini beklemedikleri
bir srecin yaanmaya balamasndandr.
Kurumsal dinden kopu, farkl dindarlk anlaylarnn douu ve dahas yeni dini
hareketlerin ortaya k bu konuda yeni tartmalar balatmtr. Bu tezin konusu olan
yeni dini hareketler de seklerleme ve modernleme sreleri balamnda ele alnmas
gereken konulardan birisidir. nk yeni dini hareketlerin modernlemenin dntrc
etkisi ve seklerlemenin din-toplum zerindeki etkisi ile yakndan ilikisi vardr.

100
Rodney Stark, Church and Sect, The Sacred in a Secular Age: Toward Revision in the Scientific
Study of Religion, Philip E. Hammond (ed.), Berkeley: University of California, 1985, s. 144.
101
Stark, Topran Bol Olsun Seklerleme, s. 52.
40
Seklerleme ve yeni dini hareketler ilikisi zerine yaplan tartmalar iki temel
esasa dayanr
102
:
1. Yeni dinler esas itibariyle seklerlemenin bir tezahr olarak grlmekle
birlikte bu sreci durdurma ihtimalinin zayf olduu kabul edilmektedir.
2. Yeni dinler, u ya da bu ekilde, seklerleme srecini tersine evirmeye
ynelik bir tepki olarak ortaya kmtr.
Robbins, Bell, Turner ve Wilsonun almalarna dayanarak, seklerleme
teorisinin yanldn syleyen grlerin, yeni dini hareketler olarak grlen alternatif
yaplanma ve oluumlarla devam eden seklerleme sreci arasnda dorusal bir balant
kurarlar ve daha ileri giderek seklerlemeyi kltlerin bir dier ifade ile yeni dini
hareketlerin ykselii iin bir aklama olarak kullanrlar.
103
Daniel Bell ise, insanlarn
dindar olma hissini yaayabilecekleri yaam araynn klt/yeni dini hareketlerin
ykseliini kolaylatrdn ve yerleik dinlerin kurumsal sistemi paralanmaya balayp bu
kurumlar baarsz olduklarnda gerekletiini ileri srer.
104
Ayrca Bell, seklerlemenin,
dinin yeni biimlerini bulmaya almada bireyleri motive ettiini syler.
105

Wilson da, bu hususta Bell ile ayn fikirdedir; fakat o, Bellden farkl olarak,
ezoterik yeni dini hareketlerin ortaya k ve ykseliini seklerlemenin zayfl veya
seklerleme tezini tersine evirmenin bir iareti olarak grmez. Wilson, yeni dini
hareketlerin ykseliini, seklerlemenin boyun emezliinin tezahr olduunun altn
izer.
106
O, yeni dinleri seklerleme srecinin bir ispat olarak grr ve devam eder, yeni
dinler, modern toplum iin nemsiz hale gelen din alann iaret ederler. Toplumsal
kontroln kiiliksiz yapsnn hakimiyeti, toplumsal yapy ve kltr dntrebilecek
otantik bir dini uyan tipini engeller. Wilsona gre teknolojik imkan ve kontrollerle

102
Roy Wallis, The Elementary Forms of the New Religious Life, London: Routledge and Kegan Paul,
1984, s. 57.
103
Robbins, s. 54; Thomas Robbins and Dick Anthony, The Sociology of Contemporary Religious
Movements, Annual Review of Sociology, 1979, Vol. 5, s. 75.
104
Robbins and Anthony, s.75.
105
David Bromley, New Religious Movements, Encyclopedia of Religion and Society, William H.
Swatos Jr. (ed.), Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J Denison, James McClenon (asist. ed.), Walnut Creek:
Altamira, 1998, s. 329.
106
Robbins, s. 55.
41
beeri etkinliklerin pek ok alannda insan ilikilerini deitirdiimiz gibi dnyamzn
ahlakn da bozduk. Dinin fonksiyonlar geriledi ve bylece insanlar din ihtiyacn daha az
hisseder hale geldiler. Bugnn yeni dinleri tketim rnne indirgendi, toplumun yeniden
btnlemesi zerine hibir katkda bulunmad. Dinin tketilen bir rne dntrld
konusunda benzer grler belirten aratrmaclardan bir dier Harvey Coxdur. Cox,
mistisizmin Amerikan kltrnde bir meta haline indirgendiini ileri srmtr.
107
Yine
Marcello Truzzi, astroloji, occultizm gibi mistik bilgilere ynelik biimlerin yeniden
canlanmasn belirterek seklerleme tezini kuvvetlendirir: Kltr seklerletii iin
astroloji, occultism gibi hareketler ak biimde geliirler. Yani bunlar, aslnda toplumun
seklerlemesine dini bir kalktr, fakat marjinal bir fenomen[dir].
108

Dinlerin seklerleme srecinin bireysel lekte tersine evirme ynelik bir tepki
olarak ortaya ktn savunan gr, Durkheimin fonksiyonalist din ve toplum anlayna
dayanr. Durkheim, dinin sregiden toplumsal yapnn bir yansmas olduunu, kollektif
kimlik ve dayanmann kayna olduunu iddia eder. Toplumsal yap deiince dini
ifadenin baat yaps da deiir. Robert Bellah, bu konuya deinirken, tarihsel dinlerdeki
geleneksel dualizmin ykldn ve yeni bir durumun ortaya ktn iddia eder. Bu yeni
durumda belirgin ekilde dini olarak tanmlanan gruplarn artk insanlarn akn ile
ilikilerini yorumlamada tekellerin olmadn belirtir ve daha akkan/deiken kurumsal
biimlerin ortaya ktn syler.
109
Bu yeni durumda bireylerin kendi kararlarn verme ve
kendi dindarlklarn yaama konusunda daha bamsz ve yetkin bir dzeye eritikleri
sylenebilir.
Durkheimi takip eden Westley, insanlarn toplumla ritel kanallarla ilikiler kurup
ifade edecei bir alana ihtiyac olduunu ileri srmtr. Bylece, modern bireycilie zg
dini ifade biimi, bireyin idealletirilmesini gklere karan ve ona tapnan insan klt
olmutur.
110
Ferdileme ve ferdiyetiliin hzl art dini ferdiyetilii de getirmitir
111

Byk lde farkllam ve bireysellemi toplum, dini formlarn eitliliini
oluturmaya uygun bir zemin oluturur.

107
Robbins and Anthony, s. 75.
108
Bryan Wilson, The Secularization Debate, Encounter, Vol. 45, N. 4, ss. 81-82.
109
Wallis, s. 57.
110
Wallis, s. 58.
111
Sezen, slamn Sosyolojik Yorumu, s. 344.
42
Colin Campbell, yeni dini hareketlerin, -Troeltschin spirituel ve mistik din adn
verdii- yeniden canlanmay gsterdiini ileri srer. Campbelle gre, dinin mistical ve
spiritual formlarnn yeni dinler arasnda say olarak baskn olduunu gstermedii gibi
onlarn, kilise dininden bir bakasna dnen insanlarn kk bir kesimine gre daha fazla
eyi aklayabileceini de gstermemitir; bylece yeni dinler etkileyici bir ekilde
seklerlemenin reddini gsterir.
112

Seklerlemenin modern dnemlerde nemli bir trend olduunu kabul eden Stark
ve Bainbridge, bunun dinin d anlamna geldii grne katlmaz. Stark ve
Bainbridge seklerlemeyi kendini snrlayan bir sre (self limiting process) olarak grr.
nk bu gelime, birbirine denk gc olan iki sreci ortaya karr: Bunlardan ihya
(revival), yeni ve ayrmac mezhepleri (sects) ifade eder. Mezhepler, dnyevilemi ve
gittike bozulmaya yz tutmu dini geleneklerden doar. Buna paralel olarak gelien bir
dier sre ise dini yeniliktir (innovation). Yani bugn toplumda sk sk tarttmz olgu
yeni dinlerdir. Ve bu yeni dinler eski inanlarn yerini almaktadr. Bu tartmalar bize,
seklerleme ve yeni dinler arasnda dorudan bir balantnn olduunu ve bir anlamda
yeni dini hareketlerin seklerlemenin veya seklerlemenin getirdii imkanlarn, bir dier
ifade ile yaratt yeni durumlarn bir sonucu olduunu gstermektedir. te bu nedenle
Stark ve Bainbridge, yeni dini oluumlarn eskilerin yerini aldn sylemektedir.
113

Bu argmanlarn eski ve yeni balamnda neye, hangi kavram ve kurumlara
tekabl ettiini grebilmek iin konuyla ilgili sosyolojideki temel ayrmlara bakmann
kanlmaz olduu sylenebilir. Bu nedenle ikinci blmde, kurumsal oluumlar ve yaplar
szkonusu olduunda sosyolojik teorilerde sk sk gndeme gelen kilise (church),
denominasyon (denomination), mezhep (sect) ve klt (cult) gibi konulara deinilecektir.



112
Wallis, s. 59.
113
Robbins, s. 57.
43
3.DN KURUM VE ORGANZASYONLARA SOSYOLOJK
YAKLAIMLAR

3.1. Kilise-Mezhep Teorisi

Kilise ve dinler tarihi almalarnda kilise-mezhep kavramlar zerinde yazlanlarn
uzun bir gemii vardr. Ancak kilise ve mezhep arasndaki ayrmlar ilk defa sosyologlar
Max Weber ve Ernst Troeltsch tarafndan belirginletirilmitir. Weber ve Troeltsch, kilise-
mezhep arasndaki isel mant belirtmek amacyla bu iki yapy karlatrma gerei
duymutu. Bu karlatrmann temelinde, zellikle kilise kurallarna uyma ve onu protesto
etme, kendiliinden olma ve kurumsallama deikenleri bulunmaktayd.
114
Kilise ve
mezhep eiliminin her ikisinin de Hristiyanln balangcndan itibaren var olduu
gsterilmiti.
Sosyolojik dnce tarihinde kilise-mezhep kavramlaryla ilk ilgilenen Max
Weber olmutur. Bu kavramlarn daha yaygn ve popler nitelik kazanmas ise Weberin
kuramlarn detaylandran ve ksmen de ondan ayrlan Troeltschin ardndan gelen
Niebuhrun almalar sayesinde gereklemitir. ada sosyoloji literatrnde bu
kavramlarla ilgili belirsizlii ortadan kaldrmak ve tartmalarn detaylarn anlayabilmek
iin Weberin din sosyolojisi anlaynda bu kavramlarn ne anlama geldiini ve
Troeltschin almasnn ayn kavramlara ne anlamlar yklediini, onlar nasl
deitirdiini yeniden gzden geirmek faydal olacaktr.
115

Weberin sosyolojik almalarnn temelinde yatan en nemli tema, davrann
rasyonellemesi srecidir. O, geleneksel toplumdan modern topluma geite yaanan
deiimi rasyonelliin, brokrasinin ve geleneksel otoritenin yerini alan karizmatik ve daha
sonra yasal otorite parametreleriyle aklar. Webere gre bu gelimelerde itici g

114
Anthony Giddens, Sociology, 2. Edition, Oxfod: Polity Press, 1993, s. 469; Michael Hill, A Sociology of
Religion, New York: Basic Books, Inc., 1973, s. 47; Bryan R. Wilson, Religion in Secular Society,
Baltimore: Penguin Books, 1966, s. 209
115
William H. Swatos Jr., Church-Sect Theory, Encyclopedia of Religion and Society, William H. Swatos
Jr. (ed.)., Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J. Denison, James McClenon (asist. ed.), Walnut Creek: Altamira,
1998, s. 90
44
inanlard;
116
ve o, evrensel-tarihsel rasyonelleme sreci ve krlmann Anglo-Amerikan
kapitalist ruhunda tmyle nasl baarl olduu sorusunu cevaplamaya almt.
117
Ve bu
projenin bir paras olarak Weberin, sosyoloji anlayndaki bir ikilemi zecek analitik bir
yntem gelitirmesi gerekmekteydi. Ona gre bu ikilem, sosyolojinin bir taraftan bilimsel
bir disiplin olmas dier taraftan da deneysel dorulua yakn bir empati/anlay sosyolojisi
(verstehende soziologie) gelitirmenin zorluudur. Weberin bu ikilemi zmek iin
izledii yol, ideal tip aracn kullanarak karlatrmal bir yntem ortaya koymas olmutur.
Bu ideal tip arac, varsaymsal olarak somut bir gereklie ve deneysel unsurlara dayal
zihinsel bir inaya tekabl eder; ve ayn zamanda aratrmacnn ilgi duyduu spesifik
alanlarda dorudan karlatrma yapabilmesini kolaylatrmak iin ekillendirilmi bir
nitelii iinde barndrr. Herhangi bir l birimi gibi, kilise ve mezhepin
kavramsallatrmas, iki veya daha fazla dini rgtlenmelerin birbiri ile karlatrlmasna
imkan verir. Webere gre bu iki kavram birbirinden ayrt eden kritik deiken, yelik
biimleri idi. Yani Weber iin temel soru, bu kurumlara yeliin doutan m yoksa kiisel
verilmi bir kararla m gerekletiidir. Dolaysyla sz konusu iki kurum arasndaki fark
gsteren, bu sorulara verilecek cevaptr.
118

Aslnda bu kavramlarla ilk ilgilenen kii kendisi olmasna ve daha sonra
sosyologlar tarafndan pek ok incelemesi yaplm olmasna ramen Weber, kendi
almasnda kilise-mezhep dikotomisini az kullanr. Bu dikotomiyi belirgin hale getiren,
Weberin almalarn detaylandran ve dolaysyla deitiren Troeltsch olmutur.
119

Troeltschin tartmalara nemli katks, eitli kriterler temelinde, yerleik kiliseler ile
mezhepler arasnda ayrm yapmay kolaylatran rgtsel bir model sunmu olmasdr. Bu
modellemedeki balca unsurlar, kurumsal farkllklarn boyutu, uzmanlama, hiyerari ve
topluma ilikin ynelimdir. Ancak, Troeltsch, u varsaymla yola kmtr: Farkl dini
grnmler farkl dini rgtsel yaplarda ifadesini bulur.

116
Zeki Arslantrk ve M. Tayfun Amman, Sosyoloji: Kavramlar, Kurumlar, Sreler, Teoriler, stanbul:
Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf, 1999, s. 369.
117
Weber, ss. 144-154
118
Swatos, s. 90,
119
Michael Hill, Sect, The Encyclopedia of Religion, Vol. 13, Mircea Eliade (ed.), New York: Macmillan
Publishing Company, 1987, s. 155; Walter H. Capps, Toplum ve Din, Din, Toplum ve Kltr, Din
Sosyolojisi ve Antropolojisine Giri, Ali okun (derl. ve ev.), stanbul: z Yaynclk, 2005, s. 42.
45
Hristiyanlk erevesinde alan Troeltsch, kilisenin ilk dnemlerinde iki genel
dini eilim olduunu belirtmi ve bunlarn benzersiz dini rgtlenme biimlerine
dntn gstermitir. rgtlenmenin bir tipi, toplumun ana kesitinin dnda eitliki
bir cemaat (egalitarian community) kurma ihtiyacn vurgular. Bu ynelim, brokratik
yaplar ve hiyerariyi zellikle snrlandrmaya eilimlidir. Dier ynelim ise, evresindeki
toplumsal kurumlar kendi amac dorultusunda kullanmak isteyen ve bamsz olarak
ortaya km toplulua iaret eder. Bunlardan ilki radikal eilimleri, ikincisi muhafazakar
eilimleri ierir. Radikal eilim zellikle monastik ve mezhepi hareketlerde grlr,
muhafazakar eilim ise kilise yaplanmasnda baskn olarak kendini gsterir.
120

Troetsch The Social teachings of the Christian Churches adl eserinde Weberin
daha nce ortaya koyduu kilise-mezhep tipolojisinde nemli deiiklikler yapmtr.
Troeltsch, Weberden iki kritik hususta ayrlr. lk olarak Troeltsch, Weberin rgtlenme
biimi zerindeki vurgusunu hareket biimi eklinde deitirmitir. Yani Troeltsch iin
nemli olan bu kurumlarn hareket tarzdr. kinci olarak Troeltsch, farkl dini oluumlar
arasnda ayrm gstermek iin yelik biimi yerine uzlama (compromise) veya uyum
(accommodation) fikrini vurgulamtr. Troeltsche gre dini oluumlar birbirinden ayran
ey bunlarn davran biimleri ve uzlama veya uyum kapasiteleridir. yelik biimi
nispeten dorudan aratrmaya ve renmeye dayal olabilir, halbuki uyum dorudan deil,
ama daha dolayl bir sre olma zelliine sahiptir. Troeltschin bu
kavramsallatrlmasnda uyumun rgtsel biimi deil teolojik bak as belirleyicidir.
121

Troeltschin Weberden ayrld ve farkllamann en belirgin ekilde grld
alan, dini davrann biimde ortaya konmasdr. Bunlar ruhani (churchly), mezhepi
(sectarian), ve mistik (mystical) davran biimleridir. Mistik davran artk gnmzdeki
kilise-mezhep kuramclar tarafndan ele alnmamaktadr. Weberin kavramsallatrmasnda
bu kavram, asketizm-mistisizm adnda iki ulu bir tipolojide ortaya kar. Bununla beraber
Troeltschin tartmalarnn en banda mistik tipin varl, onun bu kavram kurumsal
analizler konusunda kilise-mezhep tartmasndan daha ayr bir yere koyduunu
gstermektedir. Troeltsche atfedilen kilise-mezhep dikotomisi ynl ema ierisinde, ve

120
Stephen J. Hunt, Alternative Religions, Aldershot: Ashgate Publishing Limited, 2003, ss. 34-35.
121
Swatos, s. 91.
46
Weberin ideal tip arasal balamnda anlalmaldr. Tm bunlardan yola karak
syleyebiliriz ki Troeltsch, Weberin yntemini geni oranda benimsemi, kuramnn
ieriini ksmen onaylam; onun projesini ise ancak yzeysel olarak paylamtr.
122

Hristiyanlk (dini) ile dnya arasndaki ilikiyi incelerken Troeltsch, Hristiyan
kiliseye kar koyan drt gerilim veya ikilemi incelemitir: aile hayat (family life), iktisadi
faaliyetler (economic activity), siyaset ve iktidar (politics and power), ve entellektel
aray (intellectual endeavour). Troeltsch, bu sreleri kullanarak uzun sre eitli
biimlerde kendilerini sergileyen iki ana eilimin izlerini tayan bir tarihi anlatmaya
almtr. Bu eilimlerden birincisi, dnya ile uzla iinde olma, sekler toplum ve
kltrle ilgili kavramlar anlama eilimiydi. kincisi ise sekler kltre ve onun
kurumlarna muhalefet etme, ve hatta onu reddetme idi. Bu eilimler, Troeltschin kilise ve
mezhep dedii iki temel ve tezat oluturan sosyolojik tipolojilerde anlamn bulmutur.
123

Bu tipolojilerle ilgili daha detayl bilgiler kilise ve mezhebin ayr ayr ele alnd
blmlerde grlecektir.
Weber ve Troeltschin kilise-mezhep kavramsallatrmasna katkda bulunan H.
Richard Niebuhr, The Social Sources of Denominationalism (1929) isimli eseriyle
tartmalar ngilizce konuulan evrelere yayan kii olmutur.
124
Niebuhr bu almasyla,
mezheplerin kiliseden ayrlp kendilerini yeni bir kiliseye dntrmesi sreci ile balant
kurarak kilise ve mezhep kavramlarnn kuramsal tartmasna canllk getirmitir.
125

Zaman zaman evrimci ve dar bir bak asna sahip olsa da, Niebuhrun almas, kilise-
mezhep analizlerinde daha nceki tartmalarda rastlanmayan nemli bir katk salamtr.
Niebuhr, kilise ve mezhebi basite ifade edilen farkl kategoriler olarak deil, bir
devamlln kart kutuplar olarak aklama yolunu tercih etmitir. Niebuhr, dini
oluumlar veya gruplar sadece mezhep benzerlii veya kilise benzerlii balamnda
snflandrmaz; bunlar din tarihinin dinamik sreci ierisinde srekli var olan gruplar
olarak analiz eder.
126
Niebuhrun teorisi, yeni dini organizasyonlarn geleneksel kiliselerden

122
Swatos, s. 90.
123
Thomas F. Odea, Sects and Cults, International Encyclopedia of the Social Sciences, Vol. 14,
Macmillan: Free Press, 1968, s. 130.
124
Swatos, s. 91.
125
Stark, Rodney; Church and Sect, s. 139.
126
Swatos, s. 91.
47
ayrlmasyla ilikili blnme teorisidir. Fakat belirtmek gerekir ki, yeni dini
organizasyonlarn hepsi eski inanlar ihtiva etmeyebilecei gibi, bu dini organizasyonlar
yalnzca blnme ile meydana gelmeyebilir de. Zira bazen bir topluma dardan inanlar
ithal edilebilir; veya bazen biri yeni dini anlaylar kefeder ya da icat eder, ve bylece
yeni bir inan tarz olumu olur.
127

Niebuhrun orijinal kilise-mezhep teorisi, ada toplumlardaki Hristiyan
denominasyonlarn byk blnmln aklamaya alr. Niebuhr, dini
rgtlenmelerin orta ve st snf tarafndan kendini dini ilere adama kapasitelerini
kaybeden kimselerin hayallerini ve umutlarn memnun etmek iin ele geirildiini ve bu
rgtlenmelerin dnyaya uyum salam olduunu doru varsayarak bu blnml
aklamaya almtr. Niebuhrun modeli mezhep hareketlerinin douu ve dnmnn
sonsuz bir dngs olduu varsaymna dayaldr.
128

Niebuhrun bu kavramsallatrmas, benzer konularda aratrmalar yapan Liston
Popeu etkilemitir. Pope, dnyaya mezhepi uyum srecini, bir mezhep-denominasyon-
kilise devamll veya dnmnn bir basama olarak ifade eder. Popea gre bu
dnmn papazlk maann seviyesi ve church servetinin deeri, yoksulluktan bollua
deiim; ahlaki bir topluluk, tam gn papazlk gibi uzmanlk alanlarnn ortaya k ve
bununla birlikte doal ibadet dzeninin yerini kurall ve cemaatle yaplan ibadetin almas
gibi eitli gstergeleri vardr. Bu gstergeler ve deikenler temelinde Pope, Free Will
Baptist Holiness (zgr rade Baptist Kutsall) ve Pentacostal Holiness (Pentakostal
Kutsallk) gruplar mezhep olarak, Metodist ve Baptistleri denominasyon olarak, ve
Protestant Episcopal (Prostestan Episkopal) ve Roman Catholic (Roma Katolik) gruplar ise
kilise olarak gruplandrr. Popeun almasnn en nemli zellii, dini rgtlenmeleri
daha iyi anlamaya ynelik tipolojiler oluturulmasna katkda bulunan ilk giriimlerden biri
olmasdr.
129

Niebuhr, kendilerini sekler topluma uyarlayan ve sekler toplumla uzlasn
gerekletiren biimiyle mezhebin, kurucu jenerasyonun tesine devam edemeyeceini

127
Stark, s. 142.
128
Stark, s. 143.
129
Hill, Sect, s. 156.
48
sylemiti. Ancak Popeun almas, nemli lde uyumun ou kez, mezhebi kuran
jenerasyonun hayatta olduu srada gerekleeceini gsterecekti.
130

Kilise-mezhep tartmalarna deinen bir baka bilim adam Howard Becker
(1932), kilise-mezhep teorisinde gzlemlenen spesifiklemeyi kolay anlalr hale getirmek
iin orijinal kilise-mezhep kavramlarn her biri ierisinde iki tip ortaya atmtr. Bu aba,
klt-mezhep-denominasyon-kilise (ecclesia) modelini ortaya karmtr. Bylece Becker,
tipolojinin gelimesinde, hayali inalara dayal soyut kollektiviteler eklinde kendini
gsteren ideal tip anlayna alternatif getirmitir.
131
Becker, kiliseyi (ecclesia) baskn bir
ekilde muhafazakar ve evrensel (universalistic) olarak tanmlarken, bu tip dini bir
organizasyonun toplumun tamamna hkmetmeyi amaladn ve yeliin uurlu olgun
yata bir kimsenin seiminden ziyade doumla gerekletiini ifade etmitir. Kilise bireyin
hayatna doumla beraber girmesi sebebiyle, bylece, bir eitim kurumu haline gelir.
Becker kilisenin uluslar aras ve ulusal olmak zere iki temel biimini tespit etmi;
Katoliklii uluslar aras kiliseye, Luthercilik ve Anglikanizmi ulusal kilise iin rnek
gstermitir. Mezhep ise tamamen kiliseye zt olarak gnll yelik ve sekinci karakter ile
kk ayrlk gruptur. Bu tr gruplarda dini yeterliin ye olmadan nce gsterilmesi
gerektii ve tm inananlarn papazl sz konusudur. Beckerin denominasyon tipi ise,
mezheplerin daha gelimiidir, sekler dnya ile ve birbirleri ile uyum iindedir. Becker,
herhangi denominasyonun tarihsel kkenini ve doktrinini mezhepten aldn ifade eder.
Son olarak Beckere gre klt kategorisi ise kilise ve mezhep yelerinin kendi
organizasyonlarn korumaya alt sosyal yap ile gevek iliki iindeki taraftarlara
sahiptir. Bu tr gruplar sadece vecd ile kazanlan kurtulu, huzur, ve mental veya fiziksel
salk peindedirler.
132

Religion and the Struggle for Power (1946) isimli eserinde J. Milton Yinger,
Beckerin drt tipten oluan kavramsallatrmasn genileterek alt unsurdan oluan bir
tipoloji gelitirmitir. Bu tipolojide kulland kavramlar: klt, mezhep, kurumsallam

130
Odea, Sects and Cults, s. 131.
131
Joachim Wach, Din Sosyolojisi, nver Gnay (ev.), stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi
Vakf Yaynlar, 1995, s. 250; Swatos, s. 91.
132
Michael Hill, A Sociology of Religion, s. 61-63; Odea, Sociology and The Study of Religion: Theory,
Research, Interpretation; New York: Basic Books, 1970, ss. 118-119; David O. Moberg, The Church as a
Social Institution: The Sociolgy of American Religion, Englewood Cliffs: Prentice-Hall Inc., 1962, ss. 78-
79.
49
mezhep (established sect), snfsal kilise/denominasyon (class church/denomination), dini
(ecclesia), ve evrensel kilisedir (universal church).
133
Yinger, mezhepleri toplumsal dzenle
ilikileri balamnda, yani toplumsal dzeni kabul edip etmeme, toplumsal dzenden
uzaklama veya bu dzene saldr erevesinde alt tiplere ayrmt.
134
Bu gelime, kilise-
mezhep kuramlatrmasna yeni bir ilgi dalgas yaratt ve ok sayda yazar konuyla ilgili
kendi grlerini ortaya koydu.
Niebuhrun takipisi sosyologlar, kuramsal anlamda neredeyse btnyle
mezheplerin dk gerilimli kiliselere dnmesi veya dnmemesi sreciyle
ilgilenmilerdir. Bunlar arasnda en uzun sreli etkiyi brakan Bryan Wilsonn
almasdr. 1959daki makalesiyle Bryan Wilson, bu konuda yaplacak aratrmalarn ne
kadar verimli ve nemli olduunu gstermiti. yleki Wilson, toplumsal evre ile dini
rgtlenmeler arasndaki etkileimi gsterirken, dini rgtlenmelerde d faktrlerin ne
kadar etkili olabileceini belirtmitir. Bir baka ifade ile, evrenin herhangi bir dini grubun
kaderinde belirleyici rol oynayabileceini gstermitir.
135
Bu yaklamn sonucunda kilise-
mezhep teorisinin odak noktas karlatrmal analizler iin bir ara olmaktan kurtulmu ve
sosyolojik terminolojinin dini rgtlere uyarlanmasn salayan snflayc bir sisteme
dnmtr.
136

Yinger ve Wilsonn almas, tm mezheplerin eski saldrganlk ve ayrmclk
ruhlarn kaybetmeyebildiini ve mezhepten denominasyona dnme srecinden
gemediini gstermiti. Baz mezhepler, uzun sre sekler topluma ve onun deerlerine
bakaldrma veya en azndan bu deerleri reddetme davranlarn srdrme baars
sergiler. Bu baary gsteren mezhepler, yerleik mezhepler haline gelir; yani kurucu
neslin bitii ve evresi ile ilikilerinin yapsnda gerekleen deiimlere karn, dnyann
karsnda, mezhepi bir rgtleni, muhalif olu ve geri ekili tavrn kaybetmeyen
mezhepler haline gelir. Bu yerleik mezheplerin iki tipi grlebilir. Bu tiplerden biri
yaad evreyi d dnyadan izole eden ve mekansal ayrmay nceleyen bir modele
dayanr; yani kendi cemaati iinde bir hayat srer. Ami (Tha Amish), Hutteri (Hutterites)

133
Yinger, Religion, Society and The Individual: An Introduction to the Sociology of Religion, ss. 148-155.
134
Swatos, s. 91.
135
Stark, s. 143.
136
Swatos, s. 91.
50
gruplar bu tipe rnek olarak gsterilebilir. kinci tip ise, Yehova ahitleri ve
Christadelphians gibi her ne kadar kendilerini corafi olarak soyutlamamlarsa da, gzden
daha uzak bir hayat srme modeline dayanr.
137

imdiye kadar aklamaya altmz kilise-mezhep kavramsallatrma modelleri
zaman zaman eletirilere uramtr. Eletirilerin bir ksm, bu yaklamlarn ampirik
dnyann sistematik incelemesi asndan yetersiz kaldn iddia etmitir. Ayrca kilise-
mezhep kuramlatrmas, belirsiz ve anlalmaz, kesin tanmlamalardan ve gvenilirlikten
yoksun, gereki analiz yapmak iin uygun olmayan, aklayc olmaktan ok tanmlayc,
dier olas yaklamlara gre daha az bilgilendirici, tarihsel ve corafi olarak kstl, ve
sosyolojik teorinin geri kalanyla balantsz olmakla eletirildi. Ancak btn bu eletirilere
ramen, kilise-mezhep teorisinin gelitirildii kuramsal sitem ve yaklam, olduka fazla
verinin edinilmesine imkan salamtr.
138

Baz yazarlar kilise-mezhep teorisini, neo-Weberci eklinde tanmlayabileceimiz
bir yaklamla yeniden gzden geirme ihtiyac duymutur. Bu yazarlardan biri de
kariyerinin ilk dnemlerinde, Troeltschin kilise-mezhep yaklamlarn eletiren Benton
Johnsondr.
139
Kilise-mehep teorisi ile ilgili tartmalar Johnsonn giriimleriyle yeni bir
boyut kazanmtr. Johnson, kilise-mezhep teorisini alla gelmi tartmalardan farkl bir
ekilde gndeme getirmeye almtr. Johnsonun makalesinden nce yaplan
tartmalarda kilise ve mezhep kavramlar, dini oluumlar snflandrmada giderek
kullansz hale gelmi ve bu yzden analitik gcn yitirmiti. Eski yaklamlarn analitik
gcn yitirmesinin nedeni Johnsona gre tanmlama biimi deil, snflandrma biimi
idi. rnein sosyologlar, mezheplerin kk olmaya, yeliin din deitirme ile
kazanlmasna, hogrszlk ve baskya, ibadetin youn duygusal tarzn kullanmaya
yatkn olduuna dikkat ekerler. Ama, birok grup bu zelliklerin bazlarndan yoksun
olduunu, bazlar ise hepsinden yoksun kaldklarn dndler. Jonhsona gre kat
snrlar olan modeller ortaya kmamtr. Etkileim halinde olan melez tiplerin varlndan
sz edilebilir. Jonhsona gre gruplar snflandrlrken isnat edilen zellikler, aslnda tm

137
Odea, Sects and Cults, s. 131.
138
Swatos, s. 91.
139
Swatos, s. 92.
51
rneklerde grlebilir. rnein, bir baka dini kurulutan ayrlmas ile biimlenmi dini
grup olduunu sylemek en azndan prensipte- tm mezhepler iin dorudur.
140

Johnsonn daha sonraki almalarnda, dorudan Weberin kilise-mezhep
tartmalarna deil, ama Weberin temsilci ve rnek peygamber arasnda yapt ayrm
zerine younlatn grmekteyiz. Bu bak asyla Johnson, bir grubun iinde yaad
sosyal evreyle ilikisinin tek ve evrensel deikenine odaklanmtr. Bu balamda kilise,
sosyal evrenin kabul olarak, mezhebi bu evrenin reddi olarak grlr. Johnson -Wilson
(1973) gibi-, mezheplerin tanmlanmasnda dnyaya tepki gstermeyi temel ilke olarak
gren ideal tipik snflandrma yanls olan yazarlardan ayrlr.
141
Johnson, sosyal evrenin
kabuln veya reddini, evresinde ampirik kilise-mezhep ayrmnn gruplandrlabilecei
tek bir deiken olarak kabul eder ve bu tipoloji yaklamnn tarihsel koullar deitike
yeni tipler reten yaklamdan daha stn olduunu savunur.
te bu nedenle Johnson, analiz gcn kaybetmi kilise ve mezhep tanmlar
yerine, bu kurumlar kavramlara ykledii iki anlamla aklamak istemitir. Bu
anlamlardan ilki, kilise ve mezhep kavramlarnn siyasi gruplar iin deil dini gruplar iin
kullanlabilir olduudur. kincisi, kilise ve mezhep bir dereceye kadar dini bir grup ve bu
gurubun evresi arasndaki geriliminin oluturduu tek deiim ekseninin kutuplarn ifade
eden isimlerdir. Yani kiliseler, evreleri ile dk dzeyde gerilimi olan dini kurumlardr;
mezhepler ise yksek dzeyde gerilimi olan yaplardr.
142

Johnsonn bu kavramlara ykledii yeni anlamlar, yalnzca mezheplerin
ekillendirilmesi ve dnmesi hakknda nerileri test etmeyi ve ifade etmeyi mmkn
klmam, adeta apak nermeler sunmutur. Johnsonun emas, nceden ihmal edilmi
yaynlara dikkat ekmi, bu gruplarn az gerilimli ifadelere doru hareket etmeye
dnmesini ak hale getirmitir.
143

Johnsonun bu yaklam, Stark ve meslektalarnn rasyonel seim
modelletirmeleri ve Swatosun koullara ballka dayal birbirinden farkl akmlar ciddi

140
Stark, s. 140.
141
Swatos, s. 92.
142
Stark, s. 141.
143
Stark, s. 141.
52
bir ekilde etkilemitir.
144
Johnsonun makalesi bir bulu niteliindedir ancak dier
aratrmaclar iin allacak baz alanlar da brakmtr. rnein dini bir grup ve bu
gurubun evresi arasndaki ilikileri anlatmak amacyla kullanlan gerilim kavramnn
kullanlabilmesi iin ak bir ekilde tanmlanm olabilmesini gstermek gerekliydi. Bu
balamda Bainbridge ve Stark, alt kltrel sapknlk kavram ile gerilim kavramn eit
tutarak var olan bir kavramsal boluu doldurmay amaladlar. Bu amaca ynelik olarak
bir dini grup ile onun sosyokltrel evresi arasndaki ilikilerin farkllk, ztlk ve
blnmlk derecesine bal olarak llmesi gerektiini savundular. Bainbridge ve Stark,
genel bir din teorisini ina etmeye karar verdiklerinde mezhep ve klt kavramlar arasnda
ayrm yapmalar gerektiini dnmlerdi. Onlar, geleneksel/basmakalp bir dini gelenek
kapsamnda yksek gerilimli dini hareketlere mezhep terimini kullanrken, sapkn bir dini
gelenekte yksek gerilimli hareketleri tanmlamak iin klt terimini nermilerdir. Onlar
ayrca sapkn din haline gelmemi, bysel, sihirsel aktivitelerden sz etmek iin kitle klt
ve mteri klt kavramlarn nermilerdir.
145

Johnsonn ayrmlar, her ne kadar kavramsal yetersizlie kar baz kesin
avantajlar salasa da, tarihsel farkllklar, dini kurumlarn fonksiyonlarn srdrd
sosyal yaplar ve kltrel sistemlere entegre edememesi makro-sosyolojik analizlerde
potansiyel sorunlar tar. Mikro-sosyolojik temelli rasyonel seim modeli, birinci derecede
karar vericinin kurumsal tecrbesinin etkilerine younlar ve kurum-sistem unsuruna
sadece ikinci derecede vurgu yapar. Daha kltrel yaklaml analiz ise farkl sistemlerin
farkl organizasyon modelleri retecei zerinde durur. Bu yaklama gre bahsedilen tipler
tek bir evrensel deikenle anlalamaz. Bylece Johnsonn kabul-red kuramna kar
Swatos, tekelcilik ve oulculuk ayrmasna dayal sosyo-kltrel sistemi nerir. Hem
Berger (1969) hem de Littlen (1969) almasndan yola karak Swatos, sosyo-kltrel
sistemin tabiatnn, belli dini rgtsel modeller ve gerekelerde ifade edilmi hale gelen
kabul ve red modellerini biimlendirdiini iddia eder. lgili almada, Martin ve Wallisin
rneklerinden faydalanan Swatos (1981), Starkn kilise-mezhep modelletirmesinde klt
teriminin kullanmn eletirmitir. Weberci yaklamdan hareket eden Swatos, klt
kavramnn aslnda mistisizm-asketizm tipolojisi ierisinde ele alnmas gerektiini

144
Swatos, s. 92.
145
Stark, s. 142.
53
savunmu ve klt kavramnn tarikat (order) kavramyla karlatrlmas gerektiini ne
srmtr.
146

Tezimizin bu blmnde kilise-mezhep ayrmas ve ilgili teorileri genel hatlaryla
aklamaya altk. Yine de bu konuda yaplan incelemeleri daha anlalk klmak iin
kilise, mezhep, denominasyon gibi kavramsallatrmalar ve yaklamlar daha detayl bir
ekilde ele alnacaktr.
3.1.1. Kilise

Weber, dini uzmanlarn, uygulamal dini ahlak kurallarnn, dini cemaatler ile
topluluklarn ve dinlerin resmilemesinin tarihsel-tipolojik aklamalarn yaparken, onlarn
isel manalar ve yaplarnn gelien otonomisi, rutinlemesi ve rasyonellemesi ile sosyal
tabakalarn maddi ve dnsel ilgilerinin merulatrlmasna ynelik eilimlerini
tanmlama amacn gtmt.
147
Weber, bu eilimleri Batnn kendine zg gelimesinde
anahtar unsurlar olarak grrken, hem rasyonellemenin hem de merulatrmann uzun
dnemli srelerinde dini rgtlenmelere kritik bir deer verir. Bu yzden 16. ve 17. yzyl
Protestanlklar, Batnn ilerleyici rasyonellemesi fikrinde gze arpan motiftir. Weberin
yakndan ilgi kurduu dinin kurumlamas, karizmatik baar ve rutinleme arasnda
mantksal bir iliki vardr. Bu, hem dnyaya ruhani adaptasyona mezhepi meydan
okumalar, hem de kutsal ve insan arasnda araclk etmek iin ruhbani giriimler
arasnda kurduu ilikiye dair Weberin dncesini aklar.
148

Durkheimin dini rgtlenmelere ynelik aratrmalar ise, Weberinkine oranla
daha dar kapsamldr; ancak Durkheimin sosyal entegrasyonun deien temelleri ve
bunlarla ilgili kavramsal almlar konusundaki grleri Weberin grleri kadar
nemlidir. Dini rgtlenmelerin sosyolojik nemi, onlarn birey ve toplum arasnda uygun
grlen ilikilerinin ahlaki ve ritel imajlarn merulatrma ve aktarma kapasitesinde
yatar. Durkheim, organik ilkeye dayandrlan dayanmann sz konusu olduu gelimi bir

146
Swatos, s. 93.
147
James A. Beckford, Religious Organizations, The Sacred in a Secular Age , Phillip E. Hammond (ed.),
Berkeley: University of California, 1985, ss 126-127.
148
Beckford, s. 127.
54
toplumda, dinin deien uygulamalarna atfta bulunarak din-toplum ilikisini aklamaya
almtr.
149

Dini rgtlenmelerin farkl tiplerini tartmaya aan ilk yazarlardan biri E.
Troeltschtur.
150
Troeltschu sosyoloji tartmalarnda nemli klan ey, Batdaki dini
rgtlenmelerle ilgili balca kavramlar sistematik bir ekilde formlletirmesidir.
Troeltsch, kilise, mezhep ve mistisizm adn verdii balca rgtsel tipler zerinde
ayrntlara inmi ve ncelikle Hristiyan ahlak kurallarnn ifadesinin kurulduu ve
gelecekte beeri ilikileri etkileyecei n grlen sosyal formlarn eitliliini izah etmeyi
amalamtr. O, kendi Hristiyanlk anlay erevesinde beklenmedik tarihsel olaylara
adaptasyonu salayan ahlaki, toplumsal ve dini unsurlar tayan deikenlerin birbirleri
arasnda uyum salamay hedeflemitir. Troeltsch, analizlerinde Weber gibi rutinlemi
karizma ve rasyonellemi dini n planda tutmamtr. Troeltschin Hristiyanlk tarihinden
anlad ey, Hristiyanln ilk dnemlerinde grlen maddi ve manevi ilgilerin
karmdr. Troeltsch, Hristiyanln ana damarlar olarak yukarda bahsettiimiz kilise,
mezhep ve mistisizm yaplar zerinde durarak aslnda Hristiyanln bu ana damarlarnn
hangisinde devam ettirilebilecei konusuyla ilgilenmitir.
151

Troeltsch, Katolik kilisesi veya ngiliz Kilisesi gibi byk ve yerleik dini
organizasyonlardan sz etmek iin kilise kelimesini kullanmtr.
152
Troeltschin tanmna
gre kiliseler, baskn bir ekilde muhafazakar, sosyal dzeni onaylayan, kitlelere hkmeden
ve bylece evrensel (universalistic); istihdam ettii kiilerin maan dedii, bu kimseler
arasnda hiyerarik bir dzenin olduu ve geleneklere gre olumu biimsel
rgtlenmelerdir.
153
Bu tr rgtlenmelerde bireyler belli bir kilisenin yesi olmak iin
inanlarn kantlamak zorunda deillerdir; nk zaten bir kilisenin iinde doarlar. Vaftiz
uygulamas, tm yelerin ocuklarnn yeterli olgunlua gelmeden otomatik olarak ye
yaplmasn salamaktadr. Bylece, ocuk vaftizi uygulamas kiliselerin karakteristii
olurken ve kiliseler eitici organlar haline gelir. Kiliseler evrensel olma iddias

149
Beckford, s. 127.
150
Michael Haralambos and Martin Halborn, Sociology: Themes and Perspectives, London: Collins
Educational, 1991, s. 665.
151
Beckford, s. 127.
152
Giddens, s. 469.
153
Haralambos and Halborn, Sociology: Themes and Perspectives, ss. 665-666; Hill, A Sociology of Religion,
s. 53.
55
srdrdnden dolay, yeleri toplumun tm snflarndan oluur; fakat zellikle st
snflarn kilisede egemen konumda olduklar sylenebilir. Troeltsch, bu durumu kilisenin
siyasi dzeni belirleyici ve dengeleyici olmas zelliine balar.
154
Buna karn,
Hristiyanlk tarihi boyunca tipik olarak kiliseden kopan ve onun dnyeviliini knam
olan mezhep, alt snflara hitap eder. Yerleik kiliseler, kendilerine rakip olarak grdkleri
mezheplerin etki alanlarn ortadan kaldrmak iin onlar radikal ve heretik olarak niteler.
155

Kilise evrensel vahiyleriyle tm insanlarn din deitirmesi iin abalar. Sonu olarak,
onun sosyal yapsnn kapsayc olduunu ve ou kez, toplu bir medeniletirme ile veya
corafi ya da kltrel varlklar ile uyutuunu syleyebiliriz.
156

yle ki, Troeltsche gre dini rgtlenme balamnda kilise, sosyal dzenin
meruiyetini geni lde kabul eder ve yaamn her alannda otoriteye sahip olmaya
alr. Bunun yannda ideolojik olarak muhafazakar ve statkocu bir yap da sergiler.
Devleti etkilemeye alan kilise bu amaca ulamak iin egemen snflarla iliki kurar.
157

Kilise, ana hatlar itibariyle ounluun tepkilerini ortaya koyar ve uzlamann eitli
renklerini kendi yaps ierisinde barndrr. Kilise, bu kurumu kutsallatrmak amacn
tayan insan ile Tanr arasndaki ilikinin yerleik ifadesi olarak anlatlr ve kendini ilahi
ltfun kurumsal balants olarak tanmlar. Bu misyonu stlenen kilise, savunduu
deerlerle dnyaya hkmetmeye alr. Ancak iktidar mcadelesine sahne olan dnyada
kilisenin, bir alana hkmederken kendisinin de hkmedilen bir kuruma dnebilecei gz
nnde bulundurulmaldr.
158

Kilise formundaki dini rgtlenmeler dnyadaki hayat kabul eder, dorular,
sosyal hayatn tm alanlarnda hareket edebilir; ve bu tr yaplanmalarn toplumdan geri
ekilmeleri ya da soyutlanmalar beklenemez. Kilisenin tarihsel olarak devletle yakndan
ilikilendirilmi olmas, toplumla i ie yaamay srdrme eiliminde olduu iin anormal
deildir. Zira rnek verilecek olursa, Orta a Roma Katolik Kilisesi nemli siyasal ve

154
Odea, Sects and Cults, s. 131; Thomas F. Odea and Janet Odea Aviad, The Sociology of Religion, 2.
Edition, New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1983, s. 84.
155
Hunt, s. 35.
156
Odea, Sects and Cults, s. 131.
157
Hunt, s. 35; Moberg, The Church as a Social Institution: The Sociolgy of American Religion, s. 74.
158
Odea, s. 130.
56
sosyal ilevlere sahipti.
159
Bununla beraber kiliselerin her zaman devletle iliki kurma
balamnda uyum gsteren bir rgtlenme olduunu sylemek de hata olur. nk bir
kilisenin yeleri toplumun geni miktarna yayld iin eitlenir; bylece kilise devletten
bamsz konuma gelebilir ve dolaysyla da devlete bakaldran bir odak noktasndan
hareket edebilir. Bu hususta Latin Amerika ve Polonya rnek verilebilir. Kilisenin pek ok
koulda dini gereklikteki tekelini elinde tutmak istedii vakidir. Kilise, otorite ve
nfuzunun sorgulanmasna msamaha gstermez. Fakat yine de Troeltschin ileri srd
gibi kilisenin her zaman muhafazakar olduunu sylemek de hata olur, zira kilise her
zaman toplumdaki hakim gruplar desteklemeyebilir.
160

zellikle Bat Avrupa ve Amerikada kinci Dnya Savan takiben yaanan
sosyal ve kltrel dnmler dini rgtlenmelerle ilgili tartmalarda baz deiikliklerin
ortaya kmasna neden olmutur. Bu dneme kadar yaplan deerlendirmelerde dini
rgtlenmelerin toplumsal dinamiklerin hangi ynlerini yanstt n planda tutulmutu.
Yani rgtsel yaplar ve toplumsal dinamiklerin bilekesi bu dneme kadar yaplan
tartmalarn temelini oluturuyordu. Ne var ki kinci Dnya Sava sonrasndaki gelimeler
dini rgtlenmelerin sosyolojik incelemesinde birtakm yeni bak alar getirmitir.
zellikle 1960tan sonraki sosyolojik incelemeler, konuyla ilgili klasik tartmalar glgede
brakmtr. 1960l yllardan itibaren bu rgtlenmelerin i stats ve dini rgtlenmeler
iin ihtiya duyulan toplumsal aralar gibi konular da tartmaya dahil edildi. Bir anlamda
sosyo-kltrel evrenin dini rgtlenmeler zerindeki etkisi daha belirgin bir ekilde n
plana karlm oldu.
161

Modern toplumdaki kiliseler, artk dini hakikati tmyle elinde bulundurduu
iddiasn gtmemektedir. rnein ngilterede, dini gruplarn giderek artan bir eitlilii
olduu ngiltere Kilisesi tarafndan artk kabul edilmektedir. Bunun yannda endstri
toplumunda kiliselerin, dier dini gruplara nazaran, muhafazakar olmaya ve genilemeye
daha yatkn olduklarn syleyebiliriz. Buna mukabil, az endstrilemi lkelerde kiliseler
ou kez daha geleneksel nitelik tamaktadr. rnein rlandada Roma Katolik kilisesinin
retilerinin doum kontrol ve krtaj konularna yansmas ile, randa din ve devlet

159
Haralambos and Halborn, s. 665.
160
Haralambos and Halborn, s. 666.
161
Beckford, Religious Organizations, ss. 128-129.
57
arasndaki yakn kimlik zdelemesi ve oulculuun kabul edilmeyii, az endstrilemi
lkelerde kiliselerin/dini kurumlarn gelenekselliini gsteren rneklerdir.
162

3.1.2. Mezhep

Mezhep kavram, din sosyolojisinde dini gruplarn belirli bir tipini tanmlamak
iin kullanlmaktadr. Bu kavram, dini hareketlerin ve gruplarn incelenmesinde yararl
bulunan gruplandrma kavramlarndan birisidir. Latince sequiden tretilen mezhep (sect)
kavram, uzun sreli yerleik dini birliktelikten ayrlmay veya ana gruptan blnm olan
dini gruplar; Hristiyan teolojisinden alnm ve egemen Ortodoks topluluun normatif
retisini, otoritesini, tapnma eklini ve pratiklerini reddeden gruplar ifade etmek iin ve
aalayc anlam iermek zere hazrlanm bir kavramdr. Dini organizasyonlar sz
konusu olduunda kilise kavram gibi mezhep kavram da sosyoloji literatrnde sk sk
karmza kmaktadr. rnein sosyolojinin nclerinden Max Weber, 20. yzyln
banda Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu adl eseriyle bu terime aklk getirmeye
almtr. Weber, hem hakl hem de haksz ister istemez kapsayan bir kurum olarak
tarif ettii kilise ile, kendini yalnzca (iman asndan) yeniden domularn ve birey
olarak iman eden kimselerin oluturduu bir topluluk olarak gren mminler kilisesi
(believers church) arasnda ana bir ayrma dikkatleri eker.
163
Yani Weber, kilise
yaplanmas bnyesinden farkllamay ifade etmek zere mezhepi rgtlenmeleri kast
eden mezhep kavramn kullanmtr. Weber bu ayrm, Baptistler, Mennoniler
(Mennonites), ve Kveykrlar gibi Hristiyan rgtlenmelerinin tartmas srasnda ortaya
koymutur. Mezhep kavram balamnda Weber, bu rgtlenme biiminin bir baka
unsuruna dikkat eker: Vaftiz edilmesi gerekenler, kendi inanlarn ahsi tercihleriyle
belirleyen yalnzca yetikinlerdir. Yani Webere gre mezhebin nemli ynlerinden biri,
yeliin dayand temeldir. O, doum (vaftiz) ya da iradi seimi dini aidiyeti belirleyen
balca unsurlar olarak kabul etmiti. Bir mezhebe aidiyet bireysel ve iradi seimle
gerekleirken, geleneksel kiliselerde daha nceki blmde de ifade ettiimiz gibi,
ounlukla ocukken ve kiinin kendi iradesi dnda vaftiz sz konusudur. Mezhebin bir
baka zellii ise toplumsal olarak egemen olduunda kilise ile paylat kurtulu fikridir.

162
Haralambos and Halborn, s. 666
163
Weber, s. 144.
58
Bunun yannda Weber, mezhebin bir baka zellii olarak dnyadan soyutlanmay n plana
karmtr.
164

Weber, daha sonra mezhep tanmn detaylandrmtr. Amerikadaki Protestan
mezhepleri aklarken Weber, mezheplerin tercih edebilecei alternatif gelime yollarna
iaret eder. Webere gre mezhepler ar dindarlarn (pietism) yapt gibi geni bir kilise
yaps iinde yer alabilir veya bamsz bir organizasyon olarak ortaya kabilir. Weberin
agmannda ima edilen ey, mezheplerin resmi karizmay deil kiisel karizmay kendi
bnyesinde somutlatrmasdr. Ancak zaman ierisinde mezhepler de kurumsal dini
organizasyonlara dnecek biimde rutinleebilir. Weber, ayrca mezhepi bir topluluktaki
sk ahlaki disiplin ile monastik bir tarikattaki ahlaki disiplin arasnda benzerlik kurmu, her
iki grupta da tam yelikten nce bir deneme sresi olduunu belirtmitir.
165

Daha nce de ifade edildii gibi Weber sosyolojik almalarnda kilise-mezhep
ikilemine ok sk vurgu yapmamtr. Weberin grlerini gelitiren kii Troeltsch
olmutur. The Social Teaching of the Christian Churches (1931) isimli eserinde Troeltsch,
rekabete dayal kilise ve mezhep tiplerinin kkenlerini ncil ahlakna dayandrmtr.
166

Troeltsch kiliseyi kurumsal dinin somut rnei ve dnyaya uyum biimi olarak
tanmlarken, bu yaplarn bamsz gruplara ve mezheplere dnebileceini
savunmutur.
167
Troeltscha gre mezhep tipi, kiliseye gre kk bir grup iinde bir sevgi
idealini gerekletirme giriimi ile sosyal dzenin geri kalan kesimine kkten kaytszlk
veya saldrganlk anlayna sahip olmas zelliklerine dayanarak tanmlanabilir.
168

Troeltschin yapt mezhep tasviri, dnyada egemenlik kurma ideali tamayan ve
yelerin grup iinde dorudan kiisel duygu paylam arad nispeten kk bir
btnlkler eklindedir. Troeltsche gre mezhepler, neredeyse tamamen kilisenin zt
zelliklerine sahiptir. Hem daha kklerdir hem de -dier dini rgtlenmelere gre-
mezheplerin topluma entegrasyonu daha zordur. Bunun yannda Troeltsch, kilise
kurumundaki gibi toplumun btn kesimlerinden yelerin cezbedilmesi ve devlete

164
Hill, Sect, s. 155; Thomas F. Odea, Sociology and The Study of Religion: Theory, Research,
Interpretation, s. 118; Meredith B. McGuire, Religion: The Social Context, California: Wadsworth
Publishing Company, 1987, s. 115.
165
Hill, s. 155.
166
Hill, s. 155.
167
Odea, Sects and Cults, s. 134.
168
Hill, Sect, s. 155; Hill, A Sociology of Religion, s. 53.
59
yakndan balanm olmann aksine, mezheplerin alt snflarla veya toplumdaki devlete
muhalif unsurlarla balanm olduklarn ifade etmitir. Buna gre toplumun deerlerini ve
kurallarn kabul etmekten ve muhafazakar olmaktan ok uzak olan mezhepler dnyaya
kar muhaliftirler; kendilerini evreleyen dnya deerlerini reddederler, amalar gerek
yolu kefetmektir. Kilise doutan yesi olan kiilerle kutsal arasnda araclk yaparken,
mezhepte kutsalla iliki dorudan kurulmaktadr.
169
Onlarn kiliseden farkll, hukuk
kurallarn kullanmak, mahkeme nnde yemin etmek, zel mlkiyet, kendi dndakiler
zerinde hakimiyet denemeleri veya savata rol almay reddetmede aklanabilir.
170
Ayrca
bir mezhep, -uygun toplumsal artlar olutuunda- etnik veya yar etnik bir oluum, hatta
bir ulusal topluluk haline dnebilir. Yani her ne kadar mezhepler toplumun genelinden
soyutlanm gibi grnse de zaman zaman sosyal hareketlilik ve rutinlemenin bir sonucu
olarak sekler toplumun deerlerini onaylayan denominasyonlar haline dnebilir.
171

nk -mezhep yelerinin kendilerini grup dndaki dnyadan ekmeleri beklense dahi-
onlar eninde sonunda toplumda yer alma dnmlerini grmeyi mit ederler.
172

Dinsel trenin nemini anlamaya yetecek olgunlukta olmadklar takdirde
ocuklarn -genellikle- vaftiz edilerek mezhebe girmeleri sz konusu deildir. Zira bir
mezhebin yesi kendini dini hayata adamak iin dnyevi zevkleri feda etmeye karar
verebilecek bilinte olmaldr. Mezhep yelerinin, mezhebin inanlarna derinlemesine
teslim olmalar beklenir. Eer yeler vaatlerini yerine getirmede baarsz olurlarsa
gruplarndan dlanrlar. Bu anlamda, mezheplerin rnein modern ngiliz Kilisesine oranla
bireylerin hayat zerinde daha gl kontrol uyguladklar grlr. Tm mezhepler, dini
inanlarn sosyal hayat zerinde gl nfuza sahip olduu lkelerde dinlerin bu tr
zelliklerini paylarlar. Yani mezhepler de etkili toplumsal aktr olabilirler. Orta a
Avrupasndaki Roma Katolik Kilisesi gibi, mezhepler dini gerekliin tekelini elinde
bulundurduu inancna yatkndrlar. Yine de kiliselerden fark olarak, bu tr dini yaplarda

169
McGuire, s. 116; Moberg, s. 74.
170
Haralambos and Halborn, Sociology: Themes and Perspectives, s. 667, Giddens, Sociology, s. 469.
171
Odea, s. 134.
172
Haralambos and Halborn, s. 667.
60
cretli memurlarn hiyerarisi dorultusunda oluturulmamtr. Eer merkezi otorite bir
mezhep ile var ise, bu ounlukla tek bir karizmatik liderin mirasdr.
173

Yukarda anlatlanlardan yola karak zet niteliinde deerlendirilebilecek
Troeltschin mezhep tanmlamasna bakabiliriz. Troeltsch, kilise-mezhep tartmalarnda bu
yaplarn temel zelliklerini u ekilde sralar:
174

1. Mezhepler, kiliselere gre daha sade rgtlenme biimi olan kk birer
dini topluluktur. Grup yelerinin birbirleriyle sk bir ekilde btnlemi olduu bu tr dini
yaplar, kiliselere ve denominasyonlara gre ne karmak bir organizasyon yapsna ne de i
hiyerari yaplmasna sahiptir.
2. Mezhepler, kilisenin tersine st toplumsal snflardan gelen yelerden
olumaz, daha alt tabakaya hitap ederler; ve kilise gibi devlet ile yakn ba kurmazlar.
3. Mezhepler dnyevi hayat ve ounluk toplumun kltrn reddeder;
devleti ve geleneksel dini otoriteyi baskc olarak grrler.
4. Mezhep yelerinin d dnyadan kendilerini soyutlamalar beklenir.
5. Mezhepler, yelerin bu yapya ballklarn kantlamalarn ve inanlarna
kat bir ekilde ballk gstermelerini talep eder.
6. Mezhep yelii, dini grup iinde sosyalleme sreciyle gereklemez,
yetikin kimselerin kendi tercihleri ve gnll katlmlaryla oluur.
7. Mezhepler, hakikatin sadece kendi tekelleri olduuna inanr ve kendi
inanlarnn stn olduunu iddia ederler.
8. Mezheplerde maal istihdam edilenler veya papazlar arasnda hiyerarik bir
sistem yoktur.
175


173
Haralambos and Halborn, s. 667.
174
Hunt, Alternative Religions, s. 35; Odea and Odea Aviad, The Sociology of Religion, s. 84.
175
Hunt, s. 35.
61
Troeltschten bu yana sosyolojik literatrde tanmland gibi mezhep, sosyal
rgtlenmenin kilise biimine kar muhalif bir ideal tipi ifade eder. O, baz ynlerden
dnyevi hayata srt eviren kat inananlarn gnll bir topluluudur. Mezhebin yelik
biimi zgr irade ile belirlenir ve snrl bir nitelik tar. Ayrca mezhep, yaplanmas
itibariyle kk boyutlu, daha sofu ve kat bir anlaya sahiptir. Bu zellikleriyle mezhep,
kilisenin manevi ve dini birlii (ecclesiastical) ile belirgin bir ztlk iindedir.Mezhep,
sekler alann talepleri karsnda dnyann reddini ve dnyevi hayata srt evirmeyi ifade
eder. Mezhebe katlmak iin ncelikle din deitirme tecrbesinin yaanmas gerekir.
Sosyolojik teorilerde kilise, dnyaya uyumlu dini bir kurumun ideal tipi olarak, mezhep ise
hem kilisenin dnyaya uyumunu hem de dnyay protesto eden ideal bir protesto grubu
olarak tanmlanr. Mezhebin sekler deerler ve kurumlar ile uzlamay reddedii, hem
aktif hem de pasif ifade biimleri bulabilir. Bunun sonucu olarak burada balca iki tane
mezhep tipi ortaya kmaktadr. Bunlardan birincisi aktif bir ekilde dnyevi hayata
muhalefet eden militan muhalif mezhep, ikincisi ise militan muhalefet yaplabilmesi iin
dnyadan geri ekilmeyi tercih eden pasif mezheptir.
176

Mezhep kavramnn analizinde kuramsal katklarda bulunan bir baka bilim adam
H. Richard Niebuhr olmutur. Neibuhrun nemi, onun dini rgtlenmeleri -Avrupada
gzlenen yerleik ve resmi kiliselerin bulunmad- Kuzey Amerika balamnda
incelemesinde yatar. Yani Amerika tecrbesi sz konusu olduunda Niebuhra gre
Avrupadaki gibi kilise ve mezhep tipleri arasnda kutuplamadan, bir dikotomiden
bahsetmek mmkn grnmemektedir.
177

The Social Sources of Denominationalism (1929) adl eserinde Neibuhr,
denominasyonalizm (denominationalism) (veya Hristiyan blnme) ve sosyo-ekonomik
faktrler arasndaki balar ortaya karmaya almtr. Daha zel olarak Neibuhr, hayati
nem tayan dini ilgilerin, ncelikle yoksul kesimler arasnda bulunduunu gstermi ve
mezhepi rgtlenmelerin kurucu jenerasyon iin geerli olduunu iddia etmitir.
Niebuhra gre sonraki nesiller nadiren ayn evk ve ballkla bu mezhepleri benimser.
178


176
Odea, Sects and Cults, s. 131.
177
Hill, Sect, ss. 155-156.
178
Hill, s. 156.
62
Mezhep kavramnn analizindeki kuramsal almlardan bir ksmn ise, Howard
Beckerin Hristiyanlk iindeki rgtsel tipleri sistematize etme giriimi oluturur. Nibuhr
gibi Becker, herhangi bir dini rgtlenmeyi ortaya karan eye kaynaklk eden ikilemin,
sosyal snftan kaynaklanan deerler ile dini bir kaynaktan karlan deerlerin atmas
olduunu dnmtr. Becker, bu iki deer atmasnn ortaya kard gerilimin asla
btnyle etkisizletirilemeyeceini ne srer. Systematic Sociology on the Basis of the
Beziehungslehre ve Gebildelehre of Leopold on Wiese adl almasna Becker, mezhebi
dar kapsaml, isteyerek ye olunan, dindar ve sofu nitelikli yelerin oluturduu, zgn bir
karaktere sahip, kiliseden ayrlm grup olarak tanmlar.
179

Beckerin rencisi J. M. Yinger, Religion in the Struggle for Power isimli
eserinde yerleik mezhebin nemli baz alt tipleri olduunu savunmutur ve bu sektleri de
u ekilde formle etmitir:
180

1. Bireycilik ile karakterize edilen ve Oxford Hareketi tarafndan temsil edilen
onaylama (acceptance) mezhepleri;
2. Gnahkar olduunu dnd iin toplumu reddeden ve vaftize kar kan
tepkisel (aggressive) mezhepler;
3. Ktmserlik/karamsarlk ve ahirette yeni bir yaam zerinde vurgu yapan,
Amerikadaki eitli kutsallk (holiness) gruplar ile temsil edilen ie kapank
(avoidance) mezhepler.
Yinger dnda Bryan Wilson da eitli makalelerde, Sects and Society ve
Religious Sects isimli kitaplarnda mezheplerin tek tip olmadn, alt tipleri olduunu ve
farkl eilimleri yansttn savunmaktadr. Wilsona gre mezhepler ideolojik
hareketlerdir
181
ve mezhep tiplerini ayrt etmek, onlarn ideolojik balamda uyum
salamalar temelinde mmkndr. Bunu mezheplerin zellikle sunduklar misyonu ele
alarak- kendini tanmlamas temelinde ve Protestanizm balamnda yapar.
182
Wilson

179
Hill, s. 156.
180
Hill, Sect, s. 157; Hill, A Sociology of Religion, s. 74.
181
Bryan R. Wilson, A Typology of Sects, Sociology of Religion: Selected Readings, Roland Robertson
(ed.), Suffolk: Penguin Books, 1969, s. 362
182
Odea, s. 133.
63
mezheplerin alt tiplerini tartrken balangta ihtidac (conversionist), yeniliki
(revolutionist), ie kapanmac (introversionist) ve ynlendirici (manipulationist) olmak
zere drt, daha sonra mucizevi (thaumaturgical), reformist ve topyac kategorileri
ekleyerek yedi alt tipe ayrldn ne srmtr.
183

Wilson, mezheplerin doktrinel veya teolojik snflandrmasnn yaplmas iin
ayr engel olduunu ifade eder. ncelikle, bu tr bir snflandrma farkl dini geleneklerdeki
mezhepleri karlatrmal ekilde aratrma imkanlarn snrlar. Bunun yannda byle bir
snflandrma, mezhep zelliinin dier nemli ynlerinin fark edilmesi ve onaylanmasna
engel olur. Son olarak teolojik olduu iin snflandrmann bu biimi, mezhebi esasen
notmatif olan kavramlarda nitelendirmek ve aalama riskine gtrr.
184

Wilsona gre mezhepi hareketler, tekil bir zellik tamaz. Bu nedenle hepsini
tek bir oluum biimi olarak tanmlamamak gerekir. Mezhepleri birbirinden ayrmann
yolu, toplumsal gelimelere gsterdikleri tepkilerden anlalabilir.
185
Bu tepkiler, onlarn
teolojisini, rgtlenmesini, sosyal ahlak kurallarn ve pratiklerini kapsar. Dier taraftan
toplumsal uyumun baskn modeline kar durmay gerektirir.
186
Bat toplumlarnda, drt
ana tepki eklinde kendini gsteren mezhep biimlerini daha detayl olarak ele almadan
nce Wilsonn mezheplerin genel tipik zellikleriyle ilgili belirlemelerine bakmak faydal
olacaktr:
187

1. Mezhepler gnll bir ortakl ve birliktelii ifade eder.
2. ye vasfn kazanabilme, doktrin bilgisi, kiisel erdem gibi zelliklerin
mezhep otoritesine ispat edilmesi veya saygn yelerin tavsiyesi ile mmkndr.
3. Mezhepte sekinlik vurgulanr; ve mezhepten kovulma doktrinel, ahlaki
veya rgtsel emirleri ineyenlere kar uygulanr.

183
Hill, Sect, s. 157; Wilson, A Typology of Sects, ss. 364-370
184
Wilson, A Typology of Sects, s. 363
185
Wilson, Religion in Secular Society, s. 224
186
Wilson, s. 224.
187
Hill, Sect, s. 157; Hill, A Sociology of Religion, s. 78; Michael Hill, The Religious Order: A Study of
Virtuoso Religion and its Legitimation in the Nineteenth-Century Church of England, London:
Heinemann Educational Books, 1973, ss. 61-69.
64
4. Mezhepler zel olarak aydnlanm bireylerden oluur ve kiisel
mkemmeliyet standart bir zellik olarak vurgulanr.
5. Mezhepler en azndan bir ideal/ama olarak, tm inananlarn manevi
nderliini kabul eder.
6. Mezhepte gnll olmakla birlikte dinde uzmanlamam kiilerin katlm
sz konusudur.
7. Mezheplerde yelerin inanlarn ve ballklarn ifade etme frsat vardr.
8. Mezhep, sekler topluma veya devlete kaytsz veya dmanca tavr
iindedir.
Bu genel tanmlamadan sonra, Wilsonn mezheplerin drt alt tipine daha ayrntl
bir ekilde bakabiliriz:
188

1. htidac (conversionist) mezhepler:
Wilsonn ihtidac olarak snflandrd mezhepler, ncilin aslna uygun lafzi
yorumunu vurgulayan ve ncelikle ihtida edenleri hedefleyen kktenci evanjelik
mezheplerdir.
189
Bu tr mezheplerde gl bir liderlik vardr.
190
htidac mezheplerde
evanjelik etkinlikler ve ncilin metne dayal dorudan yorumlanmas esastr. Bu tip
mezhepler sosyal reformla veya sosyal problemlerin siyasal zmyle ilgilenmez.
191
Bu
mezheplerde yelik, din deitirme ile gerekleir. Gnahtan kurtulma ve temizlenme, bir
dini dnm olarak vurgulanr. Wilson, Niebuhrun tersine mezheplerin uzun sreli
olabileceini savunmaktadr. zellikle baz mezheplerin denominasyona dnmeden ve
denominasyon temeli olmadan uzun sre varln srdrebileceini savunur. Wilsona
gre bu noktada kritik faktr, mezheplerin Balanm olmak iin ne yapacaz?
sorusuna verecekleri cevaplardr. Mezhepler, bu soruya verecekleri cevaplarda
kullandklar terimlerle snflandrlabilir. Bu balamda Wilson, sadece ihtidac

188
Hill, Sect s. 157; N. J. Demerath and Phillip E. Hammond, Religion in Social Context: Tradition and
Transition, New York: Random House, 1969, ss. 159-160
189
Wilson, s. 224; Hill, A Sociology of Religion, s. 78.
190
Wilson, s. 224.
191
Wilson, A Typology of Sects, s. 364
65
mezheplerin bir denominasyona dnebilmeye uygun olduunu ifade ederken, aada
greceimiz dier mezhep tiplerinin kendi pozisyonlarn bir denominasyon biiminde
srdremeyeceklerini syler.
192
rnein Metodizm, hem ngiltere de hem Amerikada bu
bahsettiimiz eilim ve ynelimlerle ile ortaya kmtr. Bu tr mezheplere rnek olarak
Salvationism (Kurtuluuluk) ya da Pentakostalizm verilebilir.
193



2. Yeniliki veya devrimci (revolutionist) mezhepler:
Wilsona gre adventist sfat da verilen bu mezhepler mileneryan beklentileri n
plana karan mezhepler olarak tanmlanabilir. Bu tip mezheplerde sa Mesihin yeryzne
dn ve dnyada Tanrnn kralln kurma beklentisi en nemli gr olarak belirir. Her
ne kadar bu tip mezhepler ok sayda taraftar edinmeye alsa da, mileneryan beklentileri
kabullenmeyen ounluk topluma muhalif bir durua sahiptir.
194
Bu tip mezheplerin balca
ilgi alan toplumsal dzenin yakn zamanda kecei gr ve ncilin lafzi yorumu deil,
daha ok dolayl ve kinayeli yorumu hakimdir. Bu tip mezheplere yelik ihtida ve din
deitirme yoluyla deil, daha ok dini doktrin bilgisinin renilmesine dayaldr.
195

Yukarda da belirtildii gibi, sann yeryzne ikinci gelii beklentisinin hakim olduu ve
inanlarna gre sadece kendi mezheplerinin yeleri yeni dzende kendilerine yer
bulabildii bu tip gruplarn anlayna gre, kendileri dndaki insanlarn sann dnyadaki
krallnn dnda tutulacaktr.
196
Pek ok ada Adventist mezheplerin balang noktas,
1930lar ve 1940larda Amerikada William Millerin vaazlarna dayanr. Bu tip
mezheplere rnek olarak Yedinci Gn Adventistleri, Christandelphians ve Yehova ahitleri
verilebilir.
197


192
Haralambos and Halborn, s. 675.
193
Wilson, s. 224
194
Wilson, s. 226; Hill, A Sociology of Religion, s. 78.
195
Hill, Sect ,s. 157; Wilson, A Typology of Sects, ss. 365-366
196
Haralambos and Halborn, s. 675.
197
Wilson, s. 226.
66
Wilson, bu tip hareketlerin bir denominasyon haline gelmesini, yelie kabul
edilmeden nce adaylara doktrinleri zerine verdikleri sk eitim yznden olas
grmez.
198
Zira Adventist mezhepler, denominasyon olabilmek iin sa Mesihin ikinci
gelii beklentisinden feragat etmek zorundadrlar. retilerinin dayand ve dnyadan
ayrlmay beraberinde getiren bu beklentileriyle denominasyonalizm birbiriyle badamaz.
Bylece Wilson, bir mezhebin kurtuluu elde etme yolu anlaynn, -o bir denominasyon
haline gelsin veya gelmesin-, tanmlamada byk bir faktr olduunu ortaya koymutur.
199

3. e kapanmac (introversionist) mezhepler:
Wilsona gre Sofu (pietist) mezhepler de denilen ie kapanmac mezheplerin en
belirgin zellii dnyevi hayattan kendilerini soyutlama eilimidir; yani d dnyaya srt
evirmeleridir. Bu mezhepler ilhama dayal duygular ile balar; genellikle ihtida veya din
deitirme sreleriyle ilgilenmez; fakat dnyadan uzaklaarak kiisel ermilikle ulalan
kurtulua ererler.
200
e kapanmac mezheplerin denominasyon biimi almasn Wilson, din
propagandas yapmaktan kanmalarn ve d dnyadan geri ekilmelerini neden
gstererek mmkn grmez.
201
zellikle 18. yzylda Almanyada ortaya kan bu tr
mezhepler, ve 19. yzyldaki kutsallk (holiness) hareketleri
202
ile Amana Cemaati gibi
hareketler dnyevi hayata srt evirmeyi ve ie kapanmay tlemekteydi.
203

4. Ynlendirmeci (manipulationist) veya Gnostic Mezhepler:
Wilsona gre bu tip mezhepler ne dnyay reddeder ne de tamamen ilerine
kapanrlar; hem dnyevi hem de uhrevi ynelimleri srdrrler. Ynlendirmeci mezhepler
taraftarlarna salk, zenginlik, uzun mrl olma, psikolojik gvence, zeka, mutluluk ve
baar kazanma hedeflerine ulamalar iin ilahi ve ruhani bilgiler edinmelerini ve toplumla
iliki kurmalarn tler. Bu saylan hedeflere ulama anahtarnn kendi tekellerinde
olduunu iddia ederken
204
sunduklar retilerin kendini gerekletirme iin gnlk hayatta

198
Hill, s. 158.
199
Haralambos and Halborn, s. 676.
200
Wilson, A Typology of Sects, s. 366
201
Hill, s. 158.
202
Wilson, s. 226.
203
Hill, s. 157.
204
Wilson, s. 226
67
uygulanmasnn art olduunu ne srerler.
205
Bu tr mezheplerde grup ve cemaat hayat
yukarda anlatlan grup tiplerindekilere oranla saysal adan daha az ve yaant olarak daha
youn biimde gze arpmaktadr.
206
Bu hareketlerin yeleri bir araya geldiinde ayinin
ilk fonksiyonu ballk veya ibadet etmek deildir; mezhebin retilerini bilme derecesini
kullanarak sosyal stat ve prestij salamaktr.
207
Christian Science (Hristiyan Bilimi) ve
New Thought (Yeni Anlay) gruplar bu tr mezheplere rnek olarak verilebilir. Wilson
ynlendirmeci mezhepleri aklarken belirgin bir ekilde, klt veya mistisizm unsurlarn
dahil etmitir.
208
Buraya kadar yaplan tartmalardan da grld gibi sosyoloji
literatrnde kilise ve mezhep kavramlarna ilikin kuramlar, dini rgtlenme yap ve
biimlerinin tanmlanmas, analizi ve yorumlanmas iin analitik aralar olarak
kullanlmtr.
209

3.1.3. Denominasyon

Dini yap ve rgtlenmelerle ilgili sosyolojik analizlerde karmza kan kilise ve
mezhep gibi nemli kavramlardan birisi de denominasyon kavramdr. Rutinletirilmi, dini
uyan dinamizmini kaybetmi ve kurumlam hale gelen mezhebe denominasyon ad
verilmitir. Bylece mezhep kavramnn kullanmndaki gibi, gnlk konumada sk sk
kullanlan denominasyon, daha kesin ve teknik bir kavram nitelii kazanmtr.
210

Denominasyon terimi, 17. yzyln sonlarnda resmilemi ngiliz Kilisesinden
farkl dnen, fakat ngiltere devletine btnyle sadk olduklarn iddia eden
ngilteredeki Hristiyan gruplar tarafndan ortaya atlmtr. Denominasyon kavram,
popler kullanmda sapkn veya ho karlanmayan eilimler ve dncelere sahip olanlar
aalamak iin kullanlan mezhep terimine alternatif olarak ortaya konmutur.
211
Yani
mezhep terimine atfedilen olumsuz anlamlardan dolay, bu kavram yerine denominasyon
kavramnn kullanlmasn yaygnlatrmaya almlardr.

205
Hill, s. 158.
206
Wilson, s. 226.
207
Wilson, A Typology of Sects, s. 368
208
Hill, s. 158.
209
Odea, s. 134.
210
Odea, Sects and Cults, s. 131, Giddens, s. 751.
211
William H. Swatos Jr, Denomination/Denominationalism, Encyclopedia of Religion and Society,
William H. Swatos Jr. (ed.), Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J. Denison, James McClenon (asis. ed.), Walnut
Creek: Altamira, 1998, s. 134
68
Amerikadaki din aratrmalarnda, denominasyonu kiliseden ayrt eden ilk yazar
H. R. Neibuhr olmutur. Niebuhr, The Social Sources of Denominationalism (1929) isimli
eserinde denominasyon kavramnn sosyolojik analizini yapar. Niebuhrun bu konudaki
grleri kendisinden sonraki din sosyolojisi almalarnda nemli izler brakmtr.
212

Niebuhr, Amerikadaki dini yaplara bakldnda, bunlar arasnda zaman zaman bir
geikenlik ve dnm yaand gzleminden yola karak kilise-denominasyon ayrmn
gerekletirir. O, denominasyonal blnmeleri aslnda kilisenin ahlaki baarszln
yansttn ne srerek mahkum etmitir. Niebuhra gre denominasyonlar herhangi
anlaml teolojik meselelerden ok sosyal, rksal, ahlaki ve ekonomik ayrmlar yanstr. Bu
sebeple denominasyonalizmin kayna teolojik deil, sosyaldir.
213

Niebuhr, 1920lerde Amerika tecrbesinde mezhepten denominasyona bir gei
olduunu, denominasyonlarn insanlar arasnda yaylan sosyal blnmelere ve
farkllamalara kar gsterilen bir tepki olarak ortaya ktn gzlemlemitir.
Denominasyonu kilise gibi topluma uyum salam ekilde nitelendirirken, bu tip dini
gruplar kiliseden farkl olarak toplum zerinde egemenlik kurma kabiliyetinden ve
amacndan yoksundur. Aslnda Niebuhrun asl ilgisi, mezheplerin dier organizasyon
biimlerine dnmesi srecine ynelikti. Bu balamda denominasyonlar ile mezhepler
arasnda dinamik bir iliki olduunu ne srerken Niebuhr, varln devam ettirebilen her
mezhebin bir denominasyon yaps kazanabilecei n grsnde bulunur. Niebuhra gre
bir mezhep, gnll ballk, ikinci neslin yelii, yelik yapsnda snrllklarn olmas
gibi zelliklerden dolay denominasyona dnebilir. Yani bir mezhep, bu saylan
zelliklere sahip olduu andan itibaren denominasyona dnm olur.
214

Dini rgtlenmelerle ilgili kilise-mezhep tipolojisine katkda bulunan
sosyologlardan David Martin (1962), denominasyon kavramn da aklamaya almtr.
Martin 1962de yaynlad yenilikler ieren makalesinde, ounluk toplum tarafndan
marjinal grnen dini rgtlenmeler (mezhep ve klt) yerine denominasyon kavram

212
Haralambos and Halborn, s. 666.
213
Robert Bruce Mullin, Denomination, The Encyclopedia of Protestanism, Hans J. Hillerbrand (ed.),
New York and London: Routledge, 2004, Vol. 2, s. 583; Demerath and Hammond, ss. 110-111
214
Swatos, Denomination/Denominationalism, s. 134; Wilson, s. 228; McGuire, s. 117; Winthrop Hudson,
Denominationalism, The Encyclopedia of Religion, Mircea Eliade (ed.), Vol. 4, New York: Macmillan
Publishing Company, 1987, s. 296.
69
zerine younlamtr. Bu makale yaynlandnda fazla ilgi uyandrmam, ancak
1970lerin sonunda ortaya kan yeni tipolojiletirme almalarna belirgin bir etki
yapmtr. rnek verilecek olursa, Wallis ve Swatosun eylem sosyolojisi (action
sociologies) modelleri ve Starkn rasyonel seim (rational choice) modelleri mezhepi ve
kltik biimlere alternatif tipoloji olarak denominasyonal dindarln nemini
vurgulamtr.
215

Martin denominasyonun zelliklerini anlatrken bu yapnn tad baz zellikleri
ile kiliseden, baz zellikleri ile de mezhepten ayrldn belirtmitir. Ona gre
denominasyonu kilise ve mezhepten ayran zellikler unlardr: Kiliseye gre
denominasyon, kurtuluun kurumsal tekelini elinde bulundurmaz; kurumsal ilkeleri daha
esnek ve pragmatiktir. Denominasyon mevcut toplumsal dzen sz konusu olduunda,
kilise kadar tutucu, mezhep kadar devrimci veya sosyal dzene kaytsz deildir, fakat daha
yenilikidir. Toplumsal bir fenomen olarak denominasyon, Amerika ve ngiliz uluslar
topluluu lkelerine zg bir yaplanmadr. Bu lkelerdeki liberalizm, bireycilik ve
pragmatizm denominasyonalizme atfedilir.
216
Kiliseden farkl olarak bir denominasyon
toplumda kapsaml ve evrensel cazibeye sahip deildir. rnein Methodistler 1987 ylnda
toplam 517 bin yeleri olduunu ve bunun 241 bininin ngilterede bulunduunu iddia
etmekteydi. Yani ok geni bir taraftar kitlesi yoktu. Ancak kiliselere benzer ekilde
denominasyonlarn toplumun tm tabakalarndan ye ekebildiini eklemek gerekir.
Bunlarn yannda kiliselerdeki gibi st snflarn younluu denominasyonlarda
bulunmaz.
217
Bir denominasyon kendini kilise gibi devletle zdeletirmez, kilise ile
devletin ayrln uygun bulur.
Wilson, denominasyonlarn ounlukla muhafazakar olduunu savunur ve geni
topluma gre marjinal nitelikte farkl deerlere sahip olmasna ramen yelerin genellikle
toplumun deerlerini ve kurallarn kabul ettiini belirtir. Baz denominasyonlar yelerine
basit kstlama ve snrlamalar getirirler. Mesela Methodistler kumar oynamak ve alkol
tketimini azaltmaya alrken ll olduu srece bu tr davranlara msamaha

215
Swatos, Church-Sect Theory, s. 91.
216
David Martin, Pacifism: An Historical and Sociological Study, London: Routledge and Kegan Paul,
1965, ss. 221-24.
217
Haralambos and Halborn, s. 666.
70
gsterirler; yeler alkol aldklar iin denominasyondan dlanmazlar.
218
yelik sz konusu
olduunda kiliseye benzer biimde, adaylar rahata ye olarak kabul edilir ve bu yeler
arasnda kilisedekine benzer bir hiyerarik yap gzlemlenir.
219

Amerikadaki dini rgtlenmeler balamnda denominasyon kavramnn oulcu
bir dini yapy veya modeli ifade eder biimde kullanlmaya baladn sylemek
mmkndr. Her ne kadar denominasyonalizm Protestan bir dinamik olarak grlse de,
Amerikadaki btn etkin dini gruplar tarafndan tannm ve kabul edilmi bir gerekliktir.
1940l yllarda, baz sosyal bilimciler bilhassa, hem sosyal tabakalara ayrlma ile hem
sosyo-politik deikenler ile denomination arasndaki ilikiyle ilgilenmitir. rnein
Yinger, denominasyona karlk olarak snfsal kilise (class church) kavramn ortaya
atmt,
220
ancak bu kavram kabul grmedi.
Baz dini gruplarn, bir etiket olarak kavramdan kanmak iin belli giriimlerde
bulunmasna ramen; denominasyon yine de, Amerikada dini rgtlenmeleri belirlemek
iin kullanlan en tarafsz ve yaygn kavram olmay srdrmtr. Amerikadaki kltrel
anlamyla denominasyonalizm, dini toplumsal bir sistem olarak bir ideolojinin rn veya
plan deil, oulcu bir sosyo-kltrel sistemde toplum ile kutsal arasndaki ilikileri
organize etmek iin ortaya kan yapsal fonksiyonel bir modeldir. Bu modelde dnce
zgrl ve hogr vurgulanr, ben algs belirsizdir, dogmatik reti vurgusu azdr,
yaygn kltr deerlerinin, sekler toplumun ve devletin deerlerinin kabul sz
konusudur.
221

Amerika ve Protestan dnyas sz konusu olduunda denominasyonalizm ile
oulculuk arasndaki ortakln ok nemli olduu grlr. oulcu bir yapda birey
herhangi bir denominasyona ait olabildii gibi bu tr gruplarn hibiriyle balants
olmayabilir de. Bu toplumlarda din, daha zel bir nitelie brnmtr; yani bireyin kendi
iradesiyle ve seimiyle katld veya reddettii gnll bir faaliyet alandr.
Denominasyonlar kilise ve mezheplerden farkl olarak mutlak ve sekinci olma iddialarnda

218
Haralambos and Halborn, ss. 666-667.
219
Haralambos and Halborn, s. 667.
220
Swatos, Denomination/Denominationalism, s. 135.
221
Swatos, s. 135; James C. Juhnke, Denominationalism, The Mennonite Encyclopedia, Cornelius J.
Dyek, Dennis D. Martin (ed.), 4. Edition, Scottdale: Herald Press, 1990, Vol. 5, s. 226.
71
bulunmaz; ve her ne kadar kendi aralarnda yelik konusunda birbirleriyle rekabet
ierisinde olsalar da, byk bir ama iin birleebilmektedirler. te bu noktada
denominasyon, ortak ilgileri, gnlll n plana karan zellii ve ortak ama iin
birleebilirlii ile rekabetin hkm srd oulcu toplumda dier dini gruplardan
ayrlr.
222
imdiye kadar anlatlan kilise, mezhep ve denominasyon kavramlar kltrel
snrlara sahip olsalar dahi Giddensa gre tekrar canlanma ve kurumsallama eilimi olan
tm dinlerdeki gerilimi analiz etmek iin yararl olan kavramlardr.
223

3.2. Klt
3.2.1. Kavramsal Tartmalar

Din sosyolojisi aratrmalarnda dini rgtlenmeler, yaplar veya gruplar sz
konusu olduunda daha nce bahsettiimiz kilise, mezhep ve denominasyon kavramlar
gibi klt kavramnn da kuramsal tartmalara dahil edilmi olduunu gryoruz.
Klt terimi iki farkl amala kullanlmaktadr. Yaygn kullanmyla klt, dini
inan, pratik ve kurumlar iinde barndran zel bir yap veya rgtlenme anlamna gelir.
Bu yaygn kullanmn ieriini kapsamakla birlikte klt kavram din sosyolojisinde daha
zel bir anlam ifade etmek iin kullanlr. Bu ynyle klt kavramnn sosyolojik
almlarna Troeltsch ve Beckerin yazlarnda rastlamaktayz.
224

Klt kavramn daha iyi anlayabilmek iin Troeltschin The Social Teaching of the
Christian Churches isimli kitabnda ortaya koyduu dini rgtlenme sistematiine tekrar
dnmek incelememiz iin faydal olacaktr. Troeltsch, Hristiyanlkta kilise dini, mezhep
dini ve mistisizm ayrmn yapmt. dealistik mistisizm, spiritual mistisizm veya mistik
din de denilebilecek nc tip, cemaatilie kar bireycilii ve iine kapanmay ifade
etmekteydi. Kilise ve mezhep ise dini rgtlenmenin iki ayr kutubuna iaret etmekteydi.
Halbuki mistik din, son derece bireysel ve rgtlenmesi itibariyle de belirsiz ve grnmez
bir yap arz etmektedir.
225
Troeltsch, mistisizm gesiyle dini inan ve davranlarn da

222
Swatos, s. 135; Mullin, Denomination, s. 581.
223
Giddens, s. 470.
224
Colin Campbell, Cult, Encyclopedia of Religion and Society, William H. Swatos Jr. (ed.), Peter
Kivisto (as. ed.), Barbara J. Denison, James McClenon (asist. ed.), Walnut Creek: Altamira, 1998, s. 122.
225
Campbell, s. 122; Mcguire, ss. 116-117.
72
vurumunu ve dnyaya tepki biimini aklamaya almtr. Troeltscha gre mezhep, alt
snflarn katlmaya yakn olduu bir fenomen olurken, mistik din daha ziyade eitimli,
aydn ve st snflarn katlmaya eilimli olduu bir yapy temsil eder. Mistik boyut,
otoritesi ile kontrol altnda tutan yerleik dini rgtlenmelere kar bir protestoyu ve onlarn
sunduu yaam tarzn zenginletiren bir katman da ierir.
226
Mistik unsur, Katolik
kilisenin sofu hayatnn gelimesinde son derece nemlidir; ayrca Reformasyon sonras
dnem ve Protestanlkta nemli etkileri olmutur. Toplumsal olarak alt snflar
etkilediinde yoksul kesimin baskn dzene kar bakaldrmasna ve yenilik talebinde
bulunmasna yol amtr. Dini tecrbe sz konusu olduunda ise Tanrya yaknlk, ruhani
bilgi ve deneyime zemin hazrlar.
227
Wilson da Troeltsch teyit eder ekilde kltn
gnostik/ruhani bilgiye ait bir mezhep olduu fikrindedir.
228

Din sosyolojisi tartmalarnda Troeltschun mistisizm kategorisi zerinde durarak
klt kavramn ilk gndeme getiren kiilerden biri Becker olmutur. Becker, Troeltschin bu
kategorisindeki bireycilii esas alarak mistisizme klt adn vermitir. O, yaps itibariyle
kk, geici, mahremiyeti vurgulayan, yelerin sahip olduu inanlarnn kiisel
niteliinin altn izen ve rgtlenme biimi belirsiz olan yaplar klt olarak tanmlamtr.
Becker klt ile mezhep yaplanmalar arasnda u ekilde bir ayrm yapmtr: rnein
mistik unsurun hakim olduu yaplanmada yeler arasnda gevek bir dayanma varken,
mezhep yapsnda daha yakn bir btnleme sz konusudur. Mistik yapnn yeleri,
rgtsel yapnn kurulmasyla fazla ilgilenmezler. Onlar iin nemli olan mistik yapda
bireysel dini tecrbe, fiziksel ve ruhsal geliim gibi sreler sz konusuyken, bunlarn
mezhep yaplanmasnda ayn younlukta bulunmad grlr. Beckerin tanmlad
ekliyle ortaya kan klt yaplarna rnek olarak Spiritualizm (Spiritelizm), Teosofi,
Christian Science (Hristiyan Bilimi) ile Swamis ve Yogis gibi sahte Hinduizm gruplar
verilebilir.
229

Klt yaplanmalarnn yelik zelliklerine bakldnda, klte yeliin ksa ve
ou kez geici olduu grlr. nk bu tip dini organizasyonlara katlmak, yap iindeki

226
Odea, Sects and Cults, s. 135; McGuire, s. 116.
227
Odea, Sects and Cults, s. 135.
228
Odea, s. 134.
229
Hill, Sect, s. 156, Campbell, s. 122.
73
bir otoritenin onayn gerektirmez ve klte yelik iin dier dini yaplarda olduu gibi
herhangi bir engelleme veya kat kural sz konusu deildir.
230

Klt terimi ile ilgili kavramsallatrma tartmalarna da katlan Yinger, klt ile
mezhep arasndaki fark gstermek iin kltleri mezheplere benzer fakat toplumdaki
baskn dini gelenekten krlmay ifade eden gruplar olarak tanmlamtr.
231
Daha sonraki
dnemlerde grlen tartmalarda ise, mezheplerin belli bir toplumun dini gelenei iinde
paralanmann bir rn olduunu, oysa kltlerin yabanc bir dini gelenein ithalini ifade
ettiini ne srmtr.
232

3.2.2.Kltlerin Genel zellikleri

Bu kavramsal tartmalarn nda klt yaplarnn genel zelliklerine
baktmzda u unsurlarn daha belirgin bir ekilde karmza ktn grrz
233
:
Kltler tarihsel olarak kurumsallam Hristiyanln baskn inan yaps,
dogmalar ve gnah karma gibi pratiklerinden kopuu ifade eder. Klt, bu balamda
kilisenin inanszlk ukuruna dtn, hakikati tekrar bulmann ancak klt yelerine
bahedileceini iddia eder ve kiliseden bamsz bir yap iinde rgtlenmeyi savunur.
Kltler, kurumsallam kilisenin gemiini reddederler; nk onlara gre sadan bu yana
kiliseye anlam katan eyler ancak kendi gruplarnn kurucusunun faaliyetiyle balamtr.
Kltlerin ikinci genel zellii nemsiz baz gerekleri ve retileri gereinden
fazla bytmeleri ve bunlara merkezi bir nem atfetmeleridir. Kltler nemsiz meseleleri
bytrken hayati olan konular grmezden gelirler. Bunun sonucu olarak kltn teolojik
grleri tahrip edilmi hale gelir.
Kltlerin bir baka genel zellii ise mkemmeliyeti eilim tamalardr. Klt
yeleri kendilerinin dier gruplardan ve zellikle de yerleik kilise yesi kiilerden daha
stn olduklarna inanrlar. Kltte gnah duygusu nemli deildir, mesela bu anlaya gre
Tanrnn bizim iin zorunlu tuttuu gndelik pratikleri yapamayabiliriz.

230
Odea, s. 134.
231
Hill, s. 157.
232
Hill, s. 157.
233
A. A. Hoekema, The Four Major Cults, 2. Edition, Exeter: The Paternoster Press, 1972, ss. 374-376
74
Kltlerin genel zellikleri bu saydklarmz olmakla beraber, Hoekemaya gre
aadaki zelliklerin baskn olduu btn hareketler ve kltler Hristiyanlktan tamamen
km olarak deerlendirilir.
234

1. Farkl bir kutsal otorite kayna (kitap) aray: Hoekemann Hristiyanlk
snrlar dnda grd kltlerin belirgin zelliklerinden birisi, Hristiyanln kutsal
kitab ncilden baka bir kutsal kitaba veya metine bavurmalar, yani farkl bir otorite
kaynan kabul etmeleridir. Kurt Hutten buna sol eldeki ncil der; ki bu, Hristiyanlktaki
asl ncilin yerine kullanlr ve ayn zamanda sonradan gelmi vahiyi ifade eder. Bu gruplar
varlklarn merulatrmak iin bir ikilemle kar karyadr; ya Kutsal Kitap yeniden
yorumlamak ya da daha baka bir kutsal metnin varln iddia etmek durumundadrlar. Bu
nedenle Kutsal Kitapa kar tutumlar bir kararszlk gsterir. Bir taraftan Kutsal Kitapn
otoritesini kabul ederler, dier taraftan retilerini maniple etmeye alrlar.
2. Meruiyetin sadece Tanrnn ltfuyla olduunun inkar: Geleneksel
Hristiyanln dnda grlen kltlerin bir baka zellii Tanrnn ltfuna dayal
meruiyet ilkesinin reddidir. Tanr, hibir deeri olmayan gnahkara artk ltufta
bulunmaz; Tanrnn ltfu ancak mminin gayretiyle mmkndr. Hutten bu zelliin,
kltn en nemli zellii olduunu syler. Kltler, Reformasyonun savunduu kurtulu
dncesine kar koyar. Reformistler, kurtuluun ancak Tanr tarafndan herhangi bir n
art olmadan verileceini savunmaktayd. Ancak kltler bu doktrine kar kmakta,
kurtuluun ancak baz pratikleri ve artlar yerine getirmekle mmkn olabileceini
savunmaktadr.
3. Kutsal Ruhun deersizletirilmesi: Hoekemann Hristiyanlk dairesi
dnda grd kltlerin bir baka zellii Kutsal Ruhu deersizletirmeleridir. Bu
noktada Hutten, kurtuluun salanmasnda kltn belirleyici bir rol stlendiini ve bu
nedenle de Kutsal Ruhun roln sadece bir aracya indirgediini ifade eder. Bu, Kutsal
Ruhun misyonunu tmyle inkar etme anlamna gelmez, ancak bir vurgu deiimi ifade
eder. Kltler, Kutsal Ruha geleneksel Hristiyanln ykledii misyonu yklemez, yani o
bir kurtarc deildir; insan kurtulua erdirecek olan kendi gayreti ve almasdr.

234
Hoekema, ss. 376-386.
75
4. Sekin kurtulua ermiler grubu olma anlay: Hoekemann Hristiyanlk
dnda grd kltlerin drdnc ayrc zellii, klt yelerinin kendilerini kurtulua
ermi bir grup olarak grmeleridir. Bu ynyle kendilerini daha sekin ve seilmi olarak
takdim ederler. Her klt, sadece kendilerinin gerek Tanr dostu ve Tanr yolunda grup
olduunu iddia eder. Dolaysyla Tanrnn sadece kendi gruplarn koruduuna inanrlar.
5. Eskatolojik tarihin ak ve dnyann gidiatnda merkezi rol stlenme
iddias: Kltlerin son belirleyici zellii, eskatolojik iddialarnda kendini gsterir. Kltler
tarihi ak ierisinde geleneksel kiliselerin braktklar nemli boluklar doldurmak iin,
onlarn ihmal ettikleri boluklar doldurmak iin Tanr tarafndan zel olarak
grevlendirilmi olduklarn iddia ederler. Bu manada bir kltn douu, kilisenin
damgasn vurduu tarihin sonu anlamna gelir. Dnyann sonunun yaklat bu dnemde
klt, dnyaya yeniden dnecek olan sann habercisi olarak kendini tanmlar. Hesap gn
yaklarken Tanrnn yardmcs geldiinde felaketlerden kurtuluun sna olan,
Tanrnn desteiyle zafere ulaacak sekin grup eklinde kendini betimler. Bu
zellikleriyle klt, dnyann sonu yaklarken kendisini merkeze koyar.
235

imdiye kadar dini kurum ve organizasyonlarn yaplar, zellikleri, kendi iindeki
farkllklar sz konusu olduunda din sosyolojisi aratrmalarnda en sk tartlan kilise,
mezhep, denominasyon ve klt kavramlarna ilikin kuramsal tartmalar ve yaklamlar
gzden geirdik. Bu geleneksel dini yaplanmalar ve kurumlar, birinci blmde anlatmaya
altmz gibi, hem sosyal hem kltrel dnmlere paralel olarak baz deiimler ve
blnmeler yaamtr. Ancak modern ada, pek ok ynyle tarihte grlenlerden daha
farkl dini oluumlar ortaya kmtr. Yeni sfatyla tanmlanan bu dini organizasyonlar,
20. yzyl toplumlarnda byk etki uyandran ve aratrmalara konu edilen oluumlardr.
Bir sonraki blmde bu yeni hareketlerin sosyologlar tarafndan nasl tanmlandna, niin
ortaya ktna, ne tr amalar tadna, nasl rgtlendiklerine ve hangi tipolojiler
altnda incelendiine ilikin tartmalara yer vereceiz.



235
Hoekema, ss. 385-386.
76
4. YEN DN HAREKETLER: TANIMLAR VE SOSYOLOJK
TPOLOJLER
4.1. Yeni Dini Hareketler

Yeni dini hareketler kavram kimi zaman yeni dini organizasyonlar, alternatif
dini hareketler, marjinal hareketler veya -olumsuz ve aalayc anlam atfetmek iin- klt
terimleri kullanlarak ifade edilen ve ayrm yaplmas olduka zor olan dini yaplarn
kimliini belirginletirmek iin kullanlmaktadr. Yeni dini hareketler, 1960larda Batda
ortaya kan, 1970li yllarda nem kazanan ve 1980lerde duraanlaan ancak son yllarda
tekrar ykselen maneviyat araylarn ifade etmek iin sosyal bilimciler tarafndan
kullanlan bir kavramdr.
Bu hareketleri tanmlamak iin bir araya getirilen kelimelere baktmzda dikkat
ekici olmasnn zellikle yeni ve dini kelimelerinden kaynaklanm olduunu grrz.
Bir ak ve dinamizmi artran hareket kelimesi ise gruplarn egemen kurumsal dzene
muhalif olmalar ve alternatif yapsal bir dzen kurmay amaladklar anlamlarn ifade
eder.
236
Bu hareketler iin kullanlan dini sfat farkl ekillerde anlalmaktadr. Baz
kesimler, bu hareketleri allmn dnda olduklar ve belirsiz grndkleri iin olumsuz
ama ve ierikli yaplar eklinde deerlendirirler. Baz kesimler ise bu tr gruplara olumlu
bir gzle bakarak yeni harekete bal bir insann hayatn dini deerlere gre
anlamlandrd ve bu ekilde dzenledii grn benimserler.
237

Dier taraftan tanmda geen dini sfat geni halk kitlelerince bir meruiyet
kayna olarak alglanabilir. Yani bir hareket veya oluumun dini olduunun ifadesi,
dnce ve eyleme doast bir kaynan referans gsterilmesiyle inan sistemlerinin ak
ve belirgin ekilde tanmlanmasn ve kabul edilirliinin salanmasn beraberinde
getirir.
238
Ancak bu konu zerine pek ok sorunun sorulmasn ve aratrmalarn
yaplmasn btn olarak deerlendirdiimizde, gruplarn dinamizmi, muhalif yaps,

236
John Lofland and James T. Richardson, Religious Movement Organizations: Elemental Forms and
Dynamics, Research in Social Movements, Conflict and Change, Vol. 7, s. 30.
237
George Baker, Language and Mind in the Study of New Religious Movements, Understanding the
New Religion, J. Needleman ve G. Baker (ed.), New York: Seabury, 1978, ss. 286-288; James A. Beckford,
New Religions, The Encyclopedia of Religion, Mircea Eliade (ed.), Vol. 10, New York: The Macmillan
Publishing Company, 1987, s. 390.
238
Lofland and Richardson, s. 30
77
doast gleri kaynak gstermesi ve yeniliinden kaynaklanan cazibenin ve belirsizliin
dikkatleri zerine ekmesinde en byk etkenler olduunu syleyebiliriz. Aslnda her ne
kadar baz yeni dini hareketlerin douu yakn zamanlarda gereklemi olsa da, dier pek
ou nceki kuaklar tarafndan kefedilen kltrel konularn aktarm
239
ve yeniden
kombinasyonlarndan oluur ya da ada keifleri tekil ederler. Yani bu kategori
ierisinde ele alnan gruplarn tamamn yeni diye nitelemek baz ynlerden hatal da
olabilir. Bu balamda bahsedilen yaplanmalar deerlendirirken, geleneksel ve yaygn
formlardan farkllklarnn belirleyici unsur olduunu sylemek en dorusu olacaktr. Bu
farkllklar yeni riteller gelitirmelerini, yerleik ve eski organizasyonlarn dnda yeni
bak alar ve yeni (dini) tecrbeler zerine kurulmu olmalarn kapsar.
240

Teknolojik ilerlemeler, ekonomi, hukuk, tp ve tedavi alanndaki deiimler, ve
global lekte ortaya kan rgtlenmeler yeni dini hareketleri aykr bir profile
brndrmtr. zellikle ilk ortaya kt zamanlarda bu hareketler askeri, ekonomik ve
eitim kurumlarnda tepki uyandrmamt. Ancak 1978de Jim Jonesun Guayanada toplu
intiharyla olumsuz ve kmseyici tepkiler ve yorumlarn yaplmaya balanmtr. Robert
Wuthnowun The Restructuring of American Religion isimli eseri bu konu ile ilgili
tartmalarn n plana kmasna neden olmutur. Wuthnow, ilgili eserinde Amerikan
toplumunda grlen dini yaplara ilikin tartmalara odaklanarak dikkatleri yeni oluumlar
ve hareketler zerine ekmitir.
241
Bu tr hareketleri tartma zeminine eken nemli
olaylardan birisi 1978deki toplu intihar eyleminin bir beyin ykama faaliyeti olduu
iddiasdr. Ancak bu iddiaya dayal olarak alan davada mahkeme beyin ykama
iddialarnn bilimsel olmad kararna varm ve bu karar ad geen hareketleri
olumsuzlayan yorumlarn bir sre geri plana dmesine neden olmutur. Fakat Order of the
Solar Temple (1994), Aum Shinri-kyo (1995), the Heavens Gate (1997) gruplar ve
Wacoda (1993) kamu tarafndan su saylan kitle lmlerinin gereklemesi yeni dini
hareketler zerine yaplan aratrmalara ve tartmalara ivme kazandrmtr.
242
Her ne

239
J. Gordon Melton, Encyclopedic Handbook of Cults in America, New York: Garland Publishing Inc.,
1986, s. 3.
240
Odea and Odea Aviad, The Sociology of Religion, s. 81.
241
Thomas Robbins, Quo Vadis the Scientific Study of New Religious Movements?, Journal for the
Scientific Study of Religion, Vol. 39, N. 4, 2000, s. 515.
242
Adam Possamai and Murray Lee, New Religious Movements and The Fear of Crime, Journal of
Contemporary Religion, Vol. 19, N. 3, 2004, ss. 337-340.
78
kadar pek ok ynden eletirilecek taraflar bulunsa da, daha nceki zamanlarda var olan
hareketlere kyasla ada yeni dini hareketler, gnmzde kendilerini tanmlarken ve
meruiyet kazanrken ok daha bilinli hkme varabilecek niteliktedirler. Yani
gnmzdeki yeni dini hareketler varlklarn ve faaliyetlerini merulatrmak, geni
kitlelere kendilerini anlatmak ve onay almak iin daha etkin bir dil, sylem ve yntem ile
mevcut btn aralar (hukuk, siyaset, ekonomi ve medya) kullanmaktadr.
4.1.1. Yeni Dini Hareketler ve Yeni Sosyal Hareketler

Dini ve sosyal hareketler sosyolojinin kuruluundan bu yana, bu disiplinin balca
konular arasnda yer almtr. Ancak din sosyologlar ve sosyal hareketleri aratran
uzmanlar bu iki eit hareketin ortak kkenlerini ve yapsal zelliklerini
kavramsallatrrken aralarnda bir benzerlik kurma eilimini gstermemilerdir. Daha ok
farkl paradigmalarla bu hareketleri aratrma yoluna gitmilerdir. Son yllarda her iki
aratrma alannda da baz yeni yaklamlarn ortaya kt ve zaman zaman sosyal hareket
kuramyla yeni dini hareketleri aklama giriimlerinin olduu grlmektedir.
243
Bu
noktada yeni dini hareketlerin birer sosyal hareket olup olmad tartmas gndeme
gelmektedir. Bu soruya cevap verebilmek iin sosyal hareketlerin tanmlanmas ve balca
zelliklerinin gzden geirilmesi gerekmektedir. Ancak byle bir sreten sonra yeni dini
hareketlerin sosyal hareketler kapsamnda deerlendirilip deerlendirilemeyeceini
sylemek mmkn olacaktr. Bu nedenle almamzn bu blmnde sosyal hareketlerin
tanmn, ortaya k sebeplerini ve balca amalarn tartacaz. Btn bu tartmalar
nda dini hareketler ile sosyal hareketlerin ortak ve farkl ynlerinin neler olduunu ve
ayn kategoride olup olmadklarn karlatrmal olarak grm olacaz.
Yirminci yzyln ikinci yars, yeni toplumsal aktrlerin ortaya ktna tanklk
etmitir. zellikle 1960lardan itibaren ykselen ve varlklarn meru yntem ve abalarla
kabul ettirerek gnmzde ulus ar nitelikte bir etki alanna sahip olan sosyal hareketler,
protesto eylemleri ve siyasi partilerden bamsz siyasi amal gruplar ve benzeri sivil
oluumlar demokratik toplumlarn vazgeilmez aktrleri olma zelliini elde etmitir.
Vatandalk haklarnn elde edilmesi ve kullanlmasnda nemli roller stlenen sosyal

243
John A. Hannigan, Social Movement Theory and the Sociology of Religion: Toward a New Synthesis,
Sociological Analysis, Vol. 52, N. 4, 1991, s. 311.
79
hareketler, gnmzde demokratik bir siyasal sistem ve toplumsal yap inasnda nclk
eden aktrler konumundadr.
Sosyal hareketler gnmzde Bat demokrasileri iinde olduka etkin ve itibarl
aktrleri arasnda kabul edilmektedir.
244
Sosyal hareketler, eylemleri ve amalar itibariyle
sivil toplumun gelimesi, demokratikleme projesinin genileyerek yaygnlamas, her
kesimin siyasal hayata katlmnn salanmas, temel hak ve zgrlklerin temini ve
korunmas, kamusal alanda katlmc ve mzakereci srelerde rol alnmas ve btn
bunlar salayacak siyasal, yapsal, hukuki ve fikri dnm salama aktrleridir.
Sosyal hareketler kolektif bir bilinci ve amac yanstr ve bir dnm ihtiyacnn
sonucu olarak ortaya kar. Sosyal hareketler bir srtmenin ve farkl talepler zerine
kurulu alkantlarn rndr. Bu hareketlerin amac toplumdaki farkl taleplerin
demokratik yntemlerle ifade edilmesini salamak suretiyle demokratik bir deiim ve
dnmn olmasna katkda bulunmaktr.
Sosyal hareketler farkl ekillerde tanmlanmaktadr. rnein dayanma ve grup
ruhunu temel alan Tarrow
245
sosyal hareketi ortak amalar olan ve birbiriyle dayanma
iinde bulunan insanlarn, sekinler, muhalifler ve yetkililer ile srekli etkileim iindeki
meydan okumas biiminde tanmlar. Alain Tourain
246
ise sosyal hareketleri dzenin
marjinal bir reddi deil tek bana toplum inasn kontrol altna almak iin teki ile
mcadele eden merkezi gler ve tarihi ekillendirmek isteyen aksiyon snflar olarak
tanmlar. Tourainee gre yeni sosyal hareketler, kendisinin tanmyla post-endstriyel
toplumda, sosyal dzenin kendi at alanda mcadele ederler.
247
Sosyal hareketlerin drt
ortak zelliinden bahsedilebilir.
248
Bu ortak zellikler unlardr:
1) Resmi olmayan etkileim alar,

244
Donatella Della Porta and Mario Diani, Social Movements, Oxford: Blackwell Publishers, 1999, s.1.
245
Sidney Tarrow, Power in Movement: Social Movements, Collective Action and Politics, Cambridge:
Cambridge University Press, 1994, s. 3
246
Alain Touraine, The Voice and The Eye: An Analysis of Social Movements, Cambridge: Cambridge
University Press, 1981, s. 29
247
Kenan ayr, Toplumsal Sahnenin Yeni Aktrleri: Yeni Sosyal Hareketler, Yeni Sosyal Hareketler,
stanbul: Kakns Yaynlar, 1999, s. 16.
248
Della Porta and Diani, ss. 14-15; Ali okun, Mehdilik Fenomeni, stanbul: z Yaynclk, 2004, ss. 49-
50.
80
2) Ortak inanlar ve dayanma,
3) Srtmelere odaklanan kolektif eylem ve
4) Protestoya bavurmak.
Sosyal hareketlerin bu zelliklerini yeni dini hareketlerde de gzlemlemek
mmkndr. Sosyal hareketlerin geliim izgisine bakldnda bunlarn kendiliinden
deil baz dnmlerin rn olarak ortaya kt grlr. zellikle kinci Dnya
avandan sonra Batda gzlenen temel deime sosyal hareketlerin ortaya kmasna
zemin hazrlamtr. Bu dnmleri retim ve ekonomik alandaki deiimler, devletin
rolndeki deiim yani siyasal deiimler ile kamusal ve zel alan ilikilerinde deiimler
eklinde sralayabiliriz.
249
Rnesans, Reformasyon, Aydnlanma, Sanayi Devrimi ve
kreselleme gibi baz makro dnmler sosyal hareketlerde olduu gibi yeni dini
hareketlerin ortaya kmasna da zemin hazrlayan gelimelerdir. Yani hem sosyal
hareketler hem de yeni dini hareketler bir bolukta domam sosyal, kltrel ve
entellektel deiimlerin sonucu olarak ortaya kmtr.
Genel hatlaryla yeni sosyal hareketler ve yeni dini hareketler arasnda aadaki
ekilde bir karlatrma yapmak mmkndr:
250




249
Della Porta and Diani, ss. 29-37.
250
John A. Hannigan, Apples and Oranges or Varieties of the Same Fruit? The New Religious Movements
and the New Social Movements Compared, Review of Religious Research, Vol. 31, N. 3, 1990, s. 248.
81
Yeni Dini Hareketler
liberal hristiyanla meydan okur;

kutsaln dorudan deneyimini,
sezgisel bilinlilii vurgular;
ortaya k dneminde karizmatik
ve otoriter liderlik baskndr;

normatif ilikiler dzeyine sahiptir;

bireylerin yeni kimlik ve normlar
benimsemesi istenir;
mantk ve dnceye dayal vicdan
terk edilir.

Yeni Sosyal Hareketler
merkezi otorite ve devlete meydan
okur;
toplumun rasyonel inasn vurgular;

ortaya k dneminde katlmc
demokrasi ve konsensse dayal
karar verme hakimdir;
iletiime dayal ilikiler dzeyine
sahiptir;
yeni kimlikler ve normlar mzakere
ile benimsenir;
mantk ve dnceye dayal vicdan
deerlidir.

Bu tartmalar nda yeni sosyal hareketler ve yeni dini hareketlerin amzdaki
kamusal ve zel alan snrlarnn ortadan kalkmas veya belirsizlemesi sonucu ortaya
ktklar sylenebilir. Yeni sosyal hareketler siyasal alann demokratiklemesi iin
mcadele verirken, yeni dini hareketler sekler kamusal alanda dini daha etkin hale
getirmek amacn gder. Her iki tr hareket de yaklamlar itibariyle holistik bir vizyon
tar.
251
Bu tartmalardan da grld gibi, yeni dini hareketlerle yeni sosyal hareketler
arasnda baz benzerliklerin ve ortak ynlerin olduu grlmektedir; ancak bu ad geen
hareket trlerinin tmyle ayn olduu anlamna gelmemektedir. Sosyologlar, yeni dini
hareketleri, sosyal hareketler kuram asndan da aratrmaya balamalarna karn henz
bu alandaki belirsizlii giderebilmi deillerdir.


251
Hannigan, Apples and Oranges or Varieties of the Same Fruit? The New Religious Movements and the
New Social Movements Compared, ss. 254-255; ayr, s. 16-17.
82
4.1.2. Sosyolojinin Aratrma Konusu Olarak Yeni Dini Hareketler

almamzn birinci ve ikinci blmnde de grld gibi din ve dini kurumlar
birok blgede sadece varln srdrmekle kalmam zellikle son yllarda daha grnr
ve fark edilir hale gelmitir. Kukusuz toplumsal hayatn eitli katmanlarn etkileyen dini
hareketlilik kanlmaz olarak sosyologlarn ilgilendii balca konulardan biri olmutur.
Zaten son otuz ylda yaynlanan literatre bakldnda din-toplum, din-siyaset ve din-
kltr gibi konularn kapsaml bir ekilde ilendiini grrz. Bu ilgi hala canl bir ekilde
devam etmektedir. Sosyologlarn din ile ilgili konular aratrmas sadece bunlarn
toplumsal olgu olmasndan kaynaklanmamaktadr. Baz sra d ve arpc grnen
gelimeler de bu ilgiyi artrmaktadr. rnein gemi dnemlerde baz dini topluluklarda
grlen iddet ve piskoposluk, sistematik sahtekarlk ve aldatma, istismar, taciz gibi
skandallar, otoriter liderlik ve smr gibi sreler sosyologlar bu sorunlar analiz etmeye
itmitir.
252
Gnmze gelindiinde baz dini anlay ve pratiklerin deersizlemesi gibi
nedenlerden dolay dinin geleneksel olmayan biimlerinin ok sayda insan tarafndan cazip
grlmesi, ve hatta insanlarn geleneksel dinleri deersiz ve yozlam grmesi de
sosyologlarn kanlmaz olarak bu fenomene ilgi gstermesine neden olmutur.
253

Dolaysyla son dnemlerde yeni dini hareketlerin ortaya k ve saylarnn artyla
gzlemlenen dini eitliliin kapsamnn genilemesi, bu hareketleri bir aratrma alanna
dntrmtr. nceleri dar kapsaml olan yeni dini hareketlerle ilgili bilimsel
aratrmalar zellikle kinci Dnya Savandan sonra giderek genileyerek daha sistematik
bir aratrmaya dnm ve bugn din sosyolojisinin balca inceleme konularndan biri
haline gelmitir.
254

Yeni dini hareketler zerine yaplan incelemelerle birlikte e zamanl olarak
kilisedeki yozlam yapnn basn yoluyla topluma yansmas neticesinde yerleik dini
organizasyonlara ynelik sorgulama ve eletiriler de gelimitir. Katolik din adamlarnn
korumasndaki ocuklara cinsel taciz, eitli lkelerde Katolik kilisesi tarafndan ynetilen

252
James A. Beckford, The Continuum Between Cults and Normal Religion, Cults and New Religious
Movements, Lorne L. Dawson (ed.), Oxford and Boston: Blackwell, 2003, s. 27.
253
James A. Beckford, The Mass Media and New Religious Movements, New Religious Movements:
Challange and Response, Bryan Wilson and Jamie Cresswell (eds.), London ve New York: Routledge, 2001
s. 103; Bellah, Beyond Belief: Essays on Religion in a Post-Traditional World, s. 215.
254
Beckford, New Religions, s. 392.
83
yurtlarda iddet, Katolik kilisesi himayesindeki kimsesiz ocuklarn ngiltere ve
rlandadan Avustralyaya tanarak ailelerinden koparlmas, Chicago Katolik kilisesinin
kart ykl finansal yolsuzluklar, pek ok Amerikan kilisesinde ruhban snfnn eitli
ekillerde yrtt suistimal, ngilteredeki Metodist rahipler arasnda cinsel sapknlklar,
baz Pentekostal kiliselerin kart finansal sular, ngiltere Kilisesinde rklk; pek ok
Hristiyan kilisesinde kadnlarn istismar/smrlmesi
255
gibi Hristiyan kiliselerinde
grlen skandallar, istismarlar ve problemler yeni dini organizasyonlara ynelmeye ivme
kazandrm, dolaysyla bu hareketlilik, farkl ve yeni olan dini formlara dair aratrmalar
hzlandrmtr. Yeni bir dini hareketin ne anlama geldii, hakknda neyin yeni olduu,
dinin yeni bir biimini tekil edip etmedii, yeni dindarlk ynteminin ada toplumun
zellikleriyle alakal olup olmad ve dindarlk biiminin daha nceki tarzlarndan farkl
olup olmad; bunlarn yannda yeni dini hareketlerin hepsinin hareket zellii tayp
tamad, iinde gelitikleri eitli toplumlarda varolan siyasal dzene meydan okuyup
okumad, onlarn yeni kltrel bir model gelitirip gelitirmedii gibi sorular bu konu
hakknda tartlan balca konulardr.
256
Bu sorular etrafnda yaplan aratrmalarla kuram
ve uygulama asndan da yeni problemler ve tartma formlar ortaya kmtr. Bu
sorunlar u ekilde sralamak mmkndr:
257

1. Yeni dini hareketlerin poplerlemesi sebebiyle, bu hareketlerin hacimli ve
tartmal olanlar zerine daha ok younlalmtr. Dolaysyla, arlkl olarak popler
nitelikteki hareketler zerine allmas, daha dar kapsaml yeni dini hareketlerin
sosyolojik aratrmalarnn ihmal edilmesine neden olmutur.
2. Yeni dini hareketlerle ilgili yaplan aratrmalar zaman zaman kapsaml bile
olsa, bu aratrmalarn basit alan aratrmalar ve yzeysel incelemeler olduu grlr.
Gerek sosyal deimenin hz gerekse yeni dini hareketlerin kendilerini srekli deitirmesi
daha nce toplanan bulgularn hzla demode olmasna ve kullansz hale gelmesine neden
olmutur. Gnmzde yaanan iletiim imkanlarndaki ve kreselleme srecindeki

255
James A. Beckford, The Continuum Between Cults and Normal Religion, s. 26.
256
Carrol J. Bourg, The Politics of Religious Movements, Of Gods and Men: New Religious Movements
in The West, Eileen Barker (ed.), Macon: Mercer University Press, 1983, ss. 45-46.
257
David G. Bromley, New Religious Movements, Encyclopedia of Religion and Society, William H.
Swatos Jr. (ed.), Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J Denison, James McClenon (asist. ed.), Walnut Creek:
Altamira, 1998, s. 331.
84
gelimelere bakldnda, yeni dini hareketlerle ilgili verilerin gittike eitlendii,
detayland ve zenginletii grlmektedir. Bu nedenle ad geen hareketlerle ilgili veri
toplama gittike zorlamaktadr.
3. Yeni dini hareketlerle ilgili aratrmalar nispeten yeni olduu iin kuramsal
ve metodolojik yaklamlarda belirgin bir konsenss bulunmad gzlemlenmekte, ancak
bir sosyal gereklik olarak bu hareketlerin allmas gerektii ihtiyacn karlamak iin
genel yaklam yntemleri kullanlmaktadr. Yani zel olarak yeni dini hareketleri
aratrmada srdrlen yaklam ve yntemler hala gelitirilme aamasnda olup, yukarda
zikrettiimiz hzl sosyal deime ve bunun yeni dini hareketlere yansmas bu alanda
yaplan aratrmalarda bir sorun olarak varln srdrmektedir.
4. Yeni dini hareketlerle ilgili aratrmalarda bu hareketlerin kkeni,
hareketlerin rgtlenmesi, retileri ve etkileri ile kyaslandnda ok daha snrl bir
erevede aratrlmtr. Son zamanlara kadar yaplan aratrmalar bu hareketlere
katlanlarn ve katlma nedenlerinin sosyo-psikolojik ynden incelenmesini n plana
karmt. Kresellemenin hzla yaygnlat amzda artk sadece yeni dini
hareketlerin kkenlerine ve kimin katlp kimin katlmadna ilikin deil, bu hareketlerin
sosyo-kltrel, sosyo-politik ve dini inan esaslar ve rgtlenmeleriyle ilgili ynlerinin de
detayl olarak aratrlmas gerektii ortaya kmaktadr.
5. Son zamanlara kadar yaplan yeni dini hareketlerle ilgili aratrmalarn
tamamna yakn Kuzey Amerika ve Bat Avrupa lkelerini kapsamaktadr. Kkenleri
sadece Avrupa ve Amerikada olmayan bir ok yeni dini hareketin sosyoloji literatrnde
marjinal kald, zellikle Amerika ve Avrupal sosyologlarn Bat merkezci bir yaklamla
kendi toplumundaki yeni dini oluumlar inceledii grlmektedir. Bu da yeni dini
hareketlerin genel grntsne bakldnda konuyla ilgili almalarda bir dengesizlik
yaratmaktadr. nk Amerika ve Avrupa dnda da ok sayda yeni dini hareketin var
olduunu, hatta bunlarn bir ksmnn Batya kadar uzantlarnn ulatn gryoruz. Bu
gzlemden hareketle Bat dnda yeni dini hareketlerin sistematik bir ekilde yeterince
allmad sorunu hala varln srdrmektedir.
85
6. Sosyal bilimcilerin Katolikler, Mormonlar, Christian Scientistler (Hristiyan
Bilimciler), Yehova ahitleri gibi gruplarn gelimesi, bunlara gsterilen tepkilerin ortak
ynleri, benzerlikleri ve ayrt alanlar hakknda bir hayli detayl bilgiler rettikleri
grlmektedir. Ancak sosyoloji literatrnde yeni dini hareketlerin tarihsel ve
karlatrmal almalarnn hala eksik olduu ve aratrmalardaki younlamann bir tek
hareket zerine topland ve derinletii gzlenmektedir.
Farkl dini yaplanma ve rgtlenmelerin aratrma kapsamna alnma aamalarn
ve ortaya kan genel izgileri Robertson u ekilde aklamaktadr: Yeni dinlerin ykselii,
sosyolojideki klasiklemi kilise-mezhep teorisinin kavramsal geerliini sorgulamaya
neden olmutur. Din sosyolojisi aratrmalarnda yeni dini hareketlerin ortaya kt
dneme kadar marjinal dini hareket aratrmalarnda baskn olarak gze arpan kuramsal
yaklam mezhep kavram zerine younlamt. Yeni dini hareketlerin sosyolojik
aratrmalar ise u aamalardan geerek bugnk halini almtr:
258

1. Robertsona gre yeni dini hareketlerle ilgili aratrmalarn ilk aamasnda
ortaya kan yaklam, Niebuhrun klasik Troeltschian analizlerine cevap nitelii tayordu.
Bu dnemde, hareketlerin farkl tiplerinin belirleyici faktrleri ve bu faktrlerle ilikileri ve
hareketlerin evrimini etkileyen dahili ve harici faktrler balca aratrma konular
yaplmt.
2. Yeni dini hareketlerle ilgili sosyolojik aratrmalarda ikinci aama Yingerin
almalaryla balamtr. Yingerin yapt aratrmalar, farkl hareket biimlerinin
nemine ilikin daha geni bir toplumsal ilgi uyandrmtr. Bu aamada yaplan
aratrmalarn kkenleri son yirmi yldr srdrlen ve bu hareketlerin grnmeyen
btnletirici sonularna odaklanan almalara dayanyordu. Ancak her iki aamada da
kuramsal olarak baskn olan yaklam Troeltschten esinlenerek formle edilen kilise-
mezhep analiz biimi idi. Bu analiz biiminde, dini hareketlerin gstermek zorunda olduu
uzlama konusu zerine younlalmt.

258
Roland Robertson, Religious Movements and Modern Societies: Toward a Progressive Problemshift,
Sociological Analysis, Vol. 40, N.4, ss. 302-306.
86
3. Robertson, nc aamann ise 1970lerin banda baladn ifade eder.
Bu dnemdeki aratrmalar, yeni gruplarn farkll ve ezoterik yapsn da gndeme ald.
Bunu yaparken tek tek hareketlerle veya onlarn bir tek ynyle ilgilenmek yerine daha ok
genel konulara younlalmt. Bu dnemde yeni dindarlk veya yeni dini bilinin ne
olduu sorusu balca aratrma konusu olarak ortaya kt.
Dini hareketlerin sosyolojik analizinin ilk aamalar, sosyolojik rgtsel teorinin
izlerini tamaktayd; yani dini hareketlerin rgtsel boyutlarna daha fazla ilgi
gsteriliyordu. 1960l yllarn sonlarnda yeni dindarlk biimleri ortaya kmaya
baladnda, din sosyologlarnn dinin sosyolojik ynlerine daha az vurgu yaptklar, bu
hareketlerle ilgili dini unsurlara ve fikirlere ise daha fazla yer verdikleri grlmtr. rnek
verilecek olursa, Robert Bellah, Dick Anthony, Robert Wuthnow ve Steven Tipton gibi
bilim adamlar, dini anlamlarn kapsam ile modern toplumlarn ileyiindeki deiiklikler
arasndaki ilikileri incelemitir.
4. Robertsona gre yeni dini hareketler aratrmasnn drdnc aamasnda,
yeni hareketlerin otoriter yaps, zorlayc pratikleri ve onlarn ykc sonular zerine
yaplan tartmalardan ciddi bir ekilde etkilenmektedir. Bu hareketlerin sosyolojik
incelemesi, dini faaliyetlerin farkl tiplerinin toplumsal sonularna ilikin nceki ilgilerin
yava yava tekrar ortaya kmasna neden olmutur. Bu balamda daha ok, yeni
hareketlerin zel ve kamusal alanda etkileri, din-iktidar ilikileri, siyaset-toplum-din
ilikileri gibi konular incelenmitir.
Robertson iin, dini hareketlerle ilgili aratrmalarda nemli olan, bu hareketlerin
yeni olup olmad, dntrc zellie sahip bulunup bulunmad ya da bu hareketleri
ortaya karan nedenlerin ne olduu deildir. Ona gre en nemli konu, birey ve toplum
arasndaki deien ilikilerde bu hareketlerin tad genel nemdir.
259

Yeni dini hareketlerin yeni olduu dncesi, arlkl olarak Batya aittir.
260

Aslnda imdiye kadar yaplm aratrmalardan elde edilen veriler, gelenek d dinlerin
Amerikada uzun bir gemie sahip olduunu ve bu gruplarn gl bir yap srdrdn

259
Robertson, s. 306.
260
Bromley, New Religious Movements, s. 328.
87
gsterir. rnein Meltona gre Amerikada 1500 akn dini grup vardr ve yaklak
olarak bu gruplarn yars allagelmi ve geleneksel olann dnda grlen gruplardr
(nonconventional). Amerikadaki says bu kadar fazla olan gruplarn hepsi son zamanlarda
ortaya km gruplar deildir; bunlarn kkenlerinin farkl formlarda gemie uzand
grlebilir.
261
Bu etkileyici rakama ramen, yeni dini hareketlerin byk ounluu
kktr ve bireye hitap eden bir grup olarak daha fazla etkiye sahiptir.
Hristiyan dininin egemen otoritesi Amerikan dini hayatn etkilemitir. Fakat
yeni dini hareketlerin bu blgede hzl ykselii ve yerleik geleneklerin kltrel
hakimiyetinin anmas, dini eitliliin ve tarihsel olarak daha gizli bir yapya sahip aznlk
geleneklerin fark edilme derecesini ykseltmitir. 1960l yllarn sonlarndan itibaren dini
hareketlerin ykselii pek ok nedene baldr. Bunlardan en belirgin olan, 1960larda
ncile dayal din ve karc bireycilik olgularna kar ykselmi ve bu deerleri reddetmi
olan kar-kltr hareketlerine katlan genlerin bu alternatif dinlere katlm olmasdr.
262

Bu yeni ynelimler, antropologlar, sosyologlar ve psikologlarn dini organizasyonlar,
kltler, mezhepler ve yeni dini hareketler zerine yeniden incelemeler yapmasn
salamtr. Zira bu kavramlar, belli nanslar barndrmak kaydyla ok yakn anlamlara
sahiptir.
Yeni dini hareketler hususunda alrken klt kavram yerine yeni dini hareketler
kavramnn kullanlmasn tercih eden kii Bryan Wilson olmutur. Bu balamda yeni dini
hareketlerin nasl tanmlanabilecei sorusu gndeme gelmektedir. Yeni dini hareketlerin
tanm sz konusu olduunda bir sosyolojik bir de teolojik (dini) yaklamn olduu gze
arpmaktadr. Sosyolojik bak as ile bir tanmn yaplabilmesi iin yeni dini hareketlerin
ortak zelliklerine dikkat ekilmektedir. Yeni dini hareketler kavramyla tanmlanan veya
bu kavramsal ereveyle aklanan gruplarn bir dereceye kadar ortak zellikleri olduu
sylenebilir. Bu ortak zellikleri u ekilde sralamak mmkndr:
263


261
Malcolm B. Hamilton, The Sociology of Religion: Theoretical and Comparative Perspectives, London:
Routledge and Kegan Paul, 1995, s. 208.
262
Steven M. Tipton, New Religious Movements and The Problem of a Modern Ethic, Religious Change
and Continuity: Sociological Perspectives, Harry M. Johnson (ed.), San Francisco: Jossey-Bass Publishers,
ss. 286-287.
263
Bromley, s. 328.
88
1. Bu gruplar Bat toplumlarnda ortaya kan veya 1960larn ortalarndan
itibaren hzla gelitii grlen ok saydaki hareket ve oluumlarn bir parasdr.
2. Bu gruplar g hareketinin rn veya geleneksel oluumlarn bir uzants
olmad gibi aslnda gelenek d zellikler tar ve ayrca gmen topluluklarla
balamamtr.
3. lk yeler bu gruplarn ortaya kmasnda etken olmutur; zira balca
yelik kaynaklarn da onlar oluturmaktadr; ayrca st sosyal snftan genleri cezbetme
baarsn gstermilerdir.
4. Bu gruplar toplumsal hareket zellikleri gsterir, geleneksel ve yaygn dini
kurum veya inanlara gre aykr niteliktedirler. Bunun yannda manevi aydnlanma ve
bireysel geliim araynda olduklarn veya doast gler, varlklar veya bilgi ile iletiim
kurduklarn iddia ederler.

Yeni dini hareketlerin kavramsal analizi ve tanm konusunda gze arpan bir
baka yaklam ise teolojik yaklamdr. Teolojik adan bakldnda sosyologlarn yeni
diyerek tanmlad hareketlerin aslnda yeni olmad, Hristiyanlk tarihi boyunca ana
gelenekten k opan, onu yeniden yorumlayan ve ayr bir hareket olarak devam eden
oluumlara rastlamak mmkndr. Farkl veya yeni grlen hareket ve dnceler, vahiy
ve gelenei temel alan bir teste tabi tutulur. Bu dini ilkelere dayal bir testtir. Bu adan
bakldnda sosyologlarn yeni dedii dini hareketler teolojik adan u ortak zelliklere
sahiptir
264
:
1. Kilise herhangi bir teolojik gr ortaya koymadan nce, yeni dini
hareketlerin faaliyetleri geleneksel evrelerde kayg uyandrr. Aslnda geni ereveden
baklsa ve kilise otoritesi yeni denilen dini hareketlerin inan ilkeleri ve etkinliklerini
detayl inceleme imkan bulsa, bunlar Hristiyan gelenei ierisinde grebilir. rnein Sun
Yung Moonun iddialar, Unification Churchun Hristiyan gelenein dnda olduu

264
Colin Slee, New Religious Movements and the Churches, New Religious Movements: Challange and
Response, Bryan Wilson and Jamie Cresswell (eds.), London ve New York: Routledge, 2001, ss. 167-168
89
izlenimi yaratsa da, dier kriterler bu hareketin Hristiyan dini gelenei iinde olduunu
gsterir.


2. Yeni dini hareketlerle ilgili ikinci test, Gelenek (Tradition) ile ilgili bir
testtir. Hristiyanlkta Gelenein sreklilii konusunda uzun tartmalar yaplmtr.
rnein Reformasyon ve Anglikan Kilisesinin Gelenein devam olup olmad konusu
srekli tartlagelmitir. Bu tartmalara ramen Hristyan kiliselerin Gelenein bir devam
olduu ve liderlik yoluyla bu Gelenein devam ettii kabul edilmitir. Teolojik bak
asyla yeni dini hareketlerin Gelenei nemsemedikleri, hatta onu bir engel olarak
grdkleri sylenebilir. Yerleik kiliseler, Gelenei bir hazine ve kaynak olarak grr. te
bu noktada yeni dini hareketler kiliselerden ayrlr; nk onu bir hazine ya da kaynak
olarak grmez.
3. Yeni saylan dini hareketler, yerleik kiliselerin hakikat olarak kabul ettiini
ksmen de olsa reddeden bir tabiata sahip olan hareketlerdir.
Teolojik olarak burada karmak bir tablo vardr. Hristiyan hakikati, tanm
itibariyle aslnda yeni bir vahiy geli olaslna aktr; ancak byle bir iddia olursa, bu
iddiann mutlaka test edilmesi gerekir. Bu test bir dereceye kadar dmanlk ierir ve yeni
fikirlerin tmyle kabul edilmesi sz konusu olmayabilir. Fakat mkemmel bir inancn ve
doktrinin yegane sahibi olunduu iddias da hem Kutsal Kitap asndan hem de teolojik
anlay asndan sama bir iddia olarak grlmektedir. Yeni dini hareketler bu adan da
geleneksel kiliselerden fakl grlmektedir; nk kiliselerin hakikat zerindeki
monopollerini bir ekilde reddetme tutumu iindedirler.
265

Yeni dini hareketler yerleik dinlere eitli ynlerden tehdit unsuru
oluturmaktadr. Bu tehditler yalnzca kilise tarafndan hissedilen tehditler deildir. Ayrca
dini hareketlere katlan kimselerin ebeveynleri veya yaknlarnn, bu kimseler hakkndaki
endieleri neticesinde ortaya koyduklar tepkiler, bu hareketlerin pek ok ynden tehlikeli
olduu fikrini yinelemektedir. Bu hareketlerin retilerinin ve getirdii yeniliklerin
temelinde, eski hareketlerin Tanr konusunda hakikati retmedii veya en iyi ekilde-
bunu yetersiz ekilde yapt eletirisi vardr. Bunun yannda yeni dini hareketler, yelerini

265
Slee, s. 169.
90
kaybetmeleri bakmndan da yerleik dinleri tehdit etmektedirler. Tedirgin edici ve tehdit
olarak grlen hususlardan bir dieri ise yeni dini hareketlerin btn dinlerin saygnln
ortadan kaldraca ve kendi sahip olduklar ifade zgrl kadar, kltrdeki tarihsel dini
gelenein statsn riske atma tehlikesidir. Ebeveynler ise, ocuklarnn beyninin
ykand, onlarn rasyonel seim yapma iradelerinin ellerinden alnd ve grup liderine
kle olduklar ykc/zararl gruplar olarak grdkleri bu tr hareketleri, zel hayatlarnn
salna ynelik tehlikeli yaplar eklinde deerlendirmektedirler. Bireyleri psikolojik
olarak hazrlayarak, onlar maniple ederek ve sorgulayc yaklamdan arndrlp
korunmasz hale getirerek sapkn nitelikte din kurulduu sebep gsterilip bu hareketlerin
problem oluturduu yorumlar, yeni dini hareketlere olumsuz yaklamlarn ifadesi olarak
klt-kart hareketlerin kmasna neden olmutur.
266
Klt kart yazarlardan Marcia
Rudin, kltlerin genel olarak kabul edilen on drt zelliini u ekilde sralamtr
267
:
1. Bu tr gruplarn yeleri Mesih olduuna inandklar her eye muktedir liderlerine
sadk kalacaklarna yemin ederler.
2. Grup yeleri rasyonel dnme anlayndan vazgeirilmi veya yasaklanmtr.
3. Bir kltn ye kazanma teknikleri ounlukla aldatcdr.
4. Kltler, sorunlarnn zm iin yeleri gruplara baml klarak onlar psikolojik
olarak zayflatr.
5. Kltler gnahkarlk/sululuk duygusunu maniple ederek bu duyguyu kendi
karlar iin kullanr.
6. yelerin kariyerine ve tm yaamna ynelik kararlarn klt lideri verir.
7. Kltler yalnzca kendi maddi kar iin vadr ve toplumu iyiletirmeye ynelik
sahte szler verir.

266
Slee, s. 169; Melton, Encyclopedic Handbook of Cults in America, s. 5; James A. Beckford, The Cult
Problem in Five Countries: The Social Construction of Religious Controversy, Of Gods and Men: New
Religious Movements in the West, Eileen Barker (ed.), Macon: Mercer University Press, 1983, s. 197.
267
Melton, s. 5.
91
8. Klt yeleri ounlukla, -ok az maddi karlk almak kaydyla veya hi para
almadan- tm zamann grup iin harcar.
9. Klt yeleri d dnyadan ve (grubun) gerekliini test edebilmeyi salayacak
dnyadan soyutlanmtr.
10. Kltler kadn, aile ve ocuk kartdr.
11. Kltler gelecekle ilgili/vahiyle ilgilidir ve dnyann sonunun yaklat vakit
kendilerinin baki kalacana inanrlar.
12. Pek ok klt sonu/hedef arac merulatrr felsefesini srdrr.
13. Kltler zellikle finansal ilemlerini gizlilikle yrtr.
14. Kltler evresinde iddet potansiyeli veya iddet alan vardr.
Yukarda bahsettiimiz sosyolojik, teolojik ve hareket kart bak alar
arasndaki temel fark u ekilde zetlemek mmkndr: Sosyolojik
kavramsallatrmalarda yeni ve farkl olan hareketler iin yeni dini hareketler kavram
kullanlmaktadr. Bu kavramsallatrma srecinde n yarg, sulama, kmseme gibi
olumsuzlamalarn olmadn, ortaya kan fenomenin olduu gibi, yani objektif, tarafsz ve
yansz bir ekilde yanstlmaya alldn sylemek mmkndr. Teolojik ve hareket
kart bak asyla kavramsallatrmalara bakldnda yeni ve farkl oluumlar iin
mezhep ve klt kavramlarnn kullanlma orannn daha fazla olduu ve bu kavramlar
kullanmay tercih edenlerin yeni dini hareketleri olumsuz bir erevede deerlendirdiini
syleyebiliriz. te bu nedenle biz, bu almamzda sosyologlarn tercih ettii yeni dini
hareket kavramn kullanacaz.
Yeni dini hareketlerle ilgili sosyolojik ve teolojik yaklamlar, bu hareketlerin
kavramsallatrlmasna katkda bulunmakla beraber, bu hareketlerin niin ortaya kt
sorusuna kapsaml bir cevap vermemektedir. Klt yani yeni dini hareketlere kart kesimin
bu gruplara yaklam ise ortaya k sebeplerini incelemekten ok olumsuz ynlerini n
plana karmaktadr. Sosyolojik bir gereklik olarak yeni dini hareketlerin hangi sosyo-
92
kltrel ve dini nedenlerle ve gerekelerle ortaya ktn anlamak iin bu konudaki belli
bal almalara bakmak yerinde olacaktr.
4.1.3. Yeni Dini Hareketlerin Ortaya k

Yeni dini hareketlerin ne zaman ve hangi artlarda ortaya kt, hangi sorulara
cevap verdii gibi konularda Colin Slee olduka kapsaml bir aratrma yapmtr. Yeni bir
dini hareketin kurumlam bir kiliseyi kendine rakip olarak grmeye balad zaman
ortaya ktn ifade eden Slee, bu rekabetin kurumsal olandan ok bireysel anlamda daha
sk yaandn ne srmektedir. Bununla beraber, yerleik kiliseden tamamen kopmadan
mevcut yap iinde yar kurumsal yapya sahip bir hareket tarz tayan gruplamalar da
vardr.
Yeni dini hareketlerle ilgili klt ve mezhep kavramlarn kullanan yazar ve
yaynlarn, aslnda bu hareketlere kar dmanlk beslediini ve olumsuz bir tavr iinde
bulunduklarn ne srenlerden biri de Sleedir. Ona gre bu dmanln kayna bu
kavramlarn ierii ile ilgili anlamazlkta deil, hakikatin kimin tekelinde olduuyla ilgili
ortaya konan tepkide yatmaktadr. nk yukarda da bahsettiimiz gibi yeni dini
hareketler, geleneksel dinlerin hakikat tekelini tehdit etmektedir. Mezhep ve klt
kelimelerini kullananlarn aksine, yeni dini hareketler kavramn kullananlar tarafsz ve
akademisyen kesimlerdir. Yani yeni dini hareketler ifadesini kullananlarn bu hareketleri
incelerken dmanca bir tavr iinde olmadn sylemek mmkndr.
268

Yeni dini hareketlerin ortaya kma nedenleri konusunda Slee nemli tespitlerde
bulunmutur. Sleeye gre bu tr dini hareketlerin ortaya kndaki en nemli nedenler
arasnda, kiliselerin baz alanlarda beklentileri yerine getirememesi ve yelerini tatmin
edememesi ya da yeterince uyarc bilgiler verememesi saylabilir. Sleenin tespitlerini
kilisenin yetersiz bir performans sergiledii eitim, bilgilendirme, ballk, karmakln
kabul balklar altnda toplamak mmkndr:
269


268
Slee, s. 169.
269
Slee, ss. 171-172.
93
Eitim/retim (teaching): Kiliseler yeni dini hareketlerin aykr tarz ve Kutsal
Kitap yorumlarndaki hatalarn ieren doktrinlerini sorgulamak iin insanlara gerekli
eitimi verememitir.
Bilgi aktarm (information): Kilise kendisiyle ilgili bilgi sunmada baarsz olmu,
yani sahip olduu ilkeleri, prensipleri, tarihsel geliimi ve savunduu deerler konusunda
yeterli bilgi vermemitir.
Ballk (commitment): Yerleik kiliselerin yeni dini hareketlere katlmak iin
kendilerinden ayrlan insanlar ihmal ettii sylenebilir. nk kiliseler kendi yelerinin
isteklerini yeterli derecede yerine getirememi, ayrca yelerden sadakatlerini srdrecek
kadar ciddi ve uzun sreli taleplerde bulunmamtr. Tarihi kilise, bir genlik ideali olarak
kendi vaadinin idrakini kaybetmitir. Tarihi olmann cezalarndan biri yenilik cazibesini
yitirmektir; kiliseler de uzun tarihsel gemie sahip olmalar nedeniyle ekicilik
zelliklerini kaybetmektedirler.
Karmakln kabul (an acknowledgement of complexity): Yeni dini hareketlere
ye olan veya onlara ynelen kimselerin ounda bir hakikat aray vardr. Hakikat, basit,
kolayca sistemletirilmi, emek isteyen nitelikte ak olma gibi tasavvur edilir. Bu aklk
ve sadelik, The Family (Children of God/Tanrnn ocuklar) gibi hareketlerin hayat
anlaylarnda grlebilir. Bu hareketler her eyin paylalmasn, cemaatin imkanlarna
gre yaanlmasn, ocuk bakm gibi gnlk ihtiyalarn ortaklaa yrtlmesini
benimsemektedirler. Dier taraftan, bu sade ve ak anlay biimi, Jesus Fellowship veya
The Central London Church of Christ hareketlerinin yaam tarzlarnda da grlebilir.
Burada bir taraftan hakikat anlayn, dier yandan da hakikatin karmakln
gzlemleme zellii ortaya kmaktadr. Bu adan bakldnda yeni dini hareketlerin
insanlarn sorularna daha ak, sade ve net cevaplar verdiini gzlemek mmkndr.
Halbuki geleneksel kiliseler karmak cevaplar vermektedir. Bunun en arpc rnei,
Krtaj konusunda ne dnyorsunuz? gibi sorularn ouna Anglikan Kilisesinin
cevaplarnn ihtilafl oluudur. Byle bir soru karsnda, ak, kark olmayan ve dorudan
zm arayan insanlara yardm eden, memnun eden veya meraklarn karlayan bir cevap
yoktur. nsanlar ounlukla hkm vermek iin sorumluluk tamadan ve youn bireysel
tartmann travmas olmadan yaamak istediklerini aklar. Slee, kiliselerin insanlarn bu
94
araylarn hem kabul etmede baarsz olduunu hem de topluma karar verilmesi ve
yorumlanmas g olan meselelere dair karmak cevaplar sunduunu ifade eder.
Dolaysyla yeni dini hareketler hayatn dertlerine kar, inanca dayal ifade ve zm
sunduklar iin kusursuz olarak yeleri cezp edebilme yeteneine sahiptirler.
270

Yeni dini hareketlerin ortaya k nedenlerinden biri dieri de yaanan sosyal
deimeler karsnda daha esnek olan, ama her halukarda dini bak asndan beslenmenin
ve dini metinlerde meruiyet bulma isteine cevap veren bir bak asnn yaygnlamas
olmutur. Yerleik kiliselerdeki kat, deimez ve dogmatik yaklamlar, deien ve
dnen dnyann getirdii sorunlarn stesinden gelme konusunda baz kesimleri tatmin
edememitir. Bu donukluk karsnda yeni dini hareketlerin din ve kutsal metinlere
yaklamlarnda salad esnek okuma biimleri, bu tr dini hareketlerin ortaya kmasna
katkda bulunmutur.
4.1.4. Yeni Dini Hareketlerin Farkllklar ve Baar ltleri

Yeni dini hareketleri yerleik kiliselerden ayrt etmeye yarayan, yani onlarn daha
nce bahsettiimiz kilise, denominasyon, mezhep ve klt gibi yaplardan farkl olduunu
gsteren unsurlardan biri yukarda da belirttiimiz gibi kutsal metinlere olan
yaklamlardr. Kutsal metinlerin tetkiki, dini ibadetler asndan kanlmaz neme
sahiptir. Yerleik Hristiyan kiliselerde Eski ve Yeni Ahitlerin deimez birer kaynak
olarak kabul edildii bilinmektedir. Yeni dini hareketler vahiyi ile Kutsal Kitap anlama ve
yorumlamada daha farkl bir yaklam gelitirmitir. Yeni dini hareketlerin yaklamnda
Kutsal Kitap ve metinleri dorulama ncesinde bir vaziyet al sz konusudur. Mesela
feminist hareketler ve zgrlk Teolojisinin (Liberation Theology) gelimesinde bu
yaklam hakim olmutur.
271
yle ki, nce bir gr ve vaziyet al n plana kmtr,
sonra da bu duruun ve grn kutsal metinlerdeki iz dm ve yansmas, yani kutsal
metinlerin bu yaklam nasl deerlendirebildiine baklmtr.
Esneklik ve yenilik araylar asndan bakldnda yeni dini hareketlerin baz
yeni frsatlar sunduu grlmektedir. rnein yeni dini hareketler, ou kez, geleneksel

270
Slee, ss. 172-173.
271
Slee, s. 175.
95
dzenin baz gelerini kabul etmeyen bir tutum sergilemektedirler. Bu hareketler,
Televanjelizm rneinde olduu gibi teknoloji ile dini birletirmenin yeni tarzlarn, yar
dini terapi hareketleri rneinde olduu gibi din ve iyiletirme arasnda yeni ilikileri, ve
Global Corporate Holding Companies (Kresel Kurumsal Holding irketleri) rneinde
olduu gibi dini rgtlenmeleri finanse etmenin yeni yntemlerini ortaya koyar. Bireysel
bir dzeyde, yeni dini hareketler taraftarlarna, egemen sosyal dzenin eitli geleri ile
kar kltre ait ahlakn yeniden kombinasyonu iin bir ara sunabilir. Hem yapsal hem
bireysel zeminlerde, yeni dini hareketler geleneksel sosyal kalplara muhalefet etme ve
uyum gstermeyi kendi bnyesinde barndrr.
272
te bu yeniliki ve esnek yap, yeni dini
hareketlerin ortaya kmasnda nemli rol oynar.
Yukarda da gsterildii gibi yeni dini hareketler, toplumsal deime srecinde
ortaya kan baz sorunlarn zmlenmesi, insanlarn eitli alardan anlam araylarna
karlk vermesi, dini inan ve kutsal metinler zerinde yerleik dini yapnn srdregeldii
tekelin krlmas gibi srelerle anlatlmaya allmtr. Kanlmaz olarak ortaya kan bu
hareketlerin bir ksm geni bir izleyici ve taraftar kitlesine ulama baars gsterirken, bir
ksm marjinal kalm ve ok snrl bir kitleye hitap edebilmitir. Dini hareketlerin
gsterdii baar ya da baarszlk konusu da din sosyolojisi aratrmalarnda zerinde
sklkla durulan konular arasnda yer almaktadr. Bu alandaki almasyla n plana kan
Rodney Stark, yeni dinlerin nasl baarya ulatna ilikin kuramsal bir model
gelitirmitir.
Starkn baar tanmlamas, bir dini hareketin bir veya daha fazla topluluk
zerinde egemenlik kurma derecesi ile ilikilidir. Bu tr egemenlik, kitlelerin veya elit
kesimin veya her ikisinin din deitirmesinin bir sonucu olabilir. Aslnda Stark, baary
nfuz kavramyla tanmlar. rnein baz hareketler ilk bakta yaygnlk ve ye says
asndan kk grlebilir, ancak bu hareketlerin maddi birikimi ve siyasi ilikileri onlar

272
Bromley, s. 329.
96
sanldndan daha etkin yapabilir. Starka gre yeni dini hareketlerin baar oranlarn
artran dokuz arttan sz edilebilir:
273

1. Yeni dini hareketlerin baarsn arttran anahtar faktr, geleneksel inanlar
ile bu hareketler arasndaki kltrel srekliliin devamdr. Yani gelenekten tmyle
kopmam olan ve eitli ekillerde gelenei devam ettirebilme esnekliine sahip olmak
etkendir.
2. Baary artrma ihtimali olan ikinci faktr, yeni dini hareketler ile toplumsal
evre arasndaki gerginliin orta dzeyde olmasdr. st dzeyde bir gerginlik bu anlamda
olumsuz etkiye sahiptir.
3. Baarnn bir baka anahtar, yelerin etkin mobilizasyonudur. Yani yeni
dini hareketin faaliyetlerine, amalarna ve arlarna uyma ve itaat konusunda insanlar
etkin bir ekilde ynlendirme ve ikna edebilme gcn elinde bulundurmak bir dier
faktrdr.
4. Baaryla yakndan alakal bir baka faktr, demografik faktrlerdir; bir
dier ifade ile ya, cinsiyet, eitim gibi deikenler sz konusu olduunda daha yaygn bir
tabana yaylm olma durumudur. Bu, yeni dini hareketlerin sadece belirli cinsiyet ya da
ya gruplarn hedeflemesinin kendilerinin baarsn olumsuz olarak etkileyecei anlamna
gelir. Ancak Wilsonn da belirttii gibi toplumun dinamik kesimlerine yani orta snf
genlerine ynelik hareketlerin daha aktif olduunu gryoruz. Bu da hareket liderlerinin
btn bir aileyi deil, ama bir aile ierisindeki gen bireyleri hedeflemesinden
kaynaklanmaktadr.
5. Starka gre uygun ortamlar iyi kullanlrsa bu baary artran bir faktr
olarak ortaya kar. Yani iinde yaanlan sosyal, kltrel, dini ve hukuki unsurlar atma
ve gerilim yaratmyorsa, bu durum yeni dini hareketler iin verimli bir alma alan
oluturur. Bunun aksine toplumdaki ilikilerin balayclnn olmay ise negatif bir
faktr olarak grlmelidir. Wilsonn da iaret ettii gibi ada toplumdaki boanma

273
Rodney Stark, How New Religions Succeed: A Theoretical Model, The Future of New Religious
Movemenst, David G. Bromley and Phillip H. Hammond (eds.), Macon: Mercer University Press, 1987, ss.
13-24.
97
oranlarnn bir hayli yksek oluu, toplumsal ilikilerdeki zayfl gsteren ve yeni dini
hareketlerin baars iin olumsuz grlen bir faktrdr.
6. Yukarda bahsedilen uygun ortama ilave edilecek bir baka faktr ise
toplumdaki mevcut inanlarn durumudur. Yani ciddi iddialarla ortaya kan mezheplerin
zaman iinde kiliseye dnmesi ve canlln yitirmesi durumunda yeni dini hareketlerin
ortaya kma ihtimali ve bu yaplarn baarl olma oranlar daha fazladr. nk mevcut
halleriyle eski dini yaplar toplumda baz kesimlerin ihtiyalarn karlamaktan uzak bir
konuma dmtr.
7. Yeni dini hareketlerin baarsn artran unsurlar arasnda sosyal alarn da
ne ktn gryoruz. Din deitirme ve bir dini inanca balln art srelerinde bu
alarn ok etkin olduu grlmektedir. Yani bir dini hareketin yeleri arasnda sosyal
ilikiler gl ise baar oran artar. Etkileyici mobilizasyon, hareketin taraftarlar arasnda
i balln youn bir a oluturmasn salar. Bu sosyal alar arasndaki ilikilerin zayf
olmas durumunda yeni dini hareketlerin baarl olma ihtimali zayflar.
8. Dnya ile bark tutum ve davran, yani iinde yaanlan dnyaya srt
evirmeme ve gnlk hayatn ileyiinden kopmamaya dayal retileri, yeni dini
hareketlerin baar oranlarn artran faktrlerdendir. Daha ak bir ifade ile dini ve dnyevi
arasnda denge kuran hareketlerin baarl olma ihtimalleri daha fazladr.
9. yelerin ve zellikle onlarn ocuklarnn, grup ve hareket ierisinde etkin
bir ekilde sosyalletirilmesi de baar artrr. Bu noktada genlere zel bir rol veren
gruplarn bu yatakilerin balln artrd grlmtr. Grup ii sosyallemenin zayf
olduu hareketlerde hzl bir seklerleme sreci grlmektedir, ki bu da bir hareketin
etkinliini kaybetmesi anlamna gelir. Ancak Wilsona gre zellikle genleri hedefleyen
hareketlerin baarsz olma ihtimali de sz konusudur. Yeni dini hareketlerin baarsnda
deneyim, bilgi, grg gibi daha ok orta ya ve st kiilerde grlen zellikler genlerde
yeterince bulunmad iin istenilen baarya ulalamayabilir. Ayrca genlerin daha sk
aidiyet ve grup deitirme eilimleri de olumsuz bir faktr olarak grlebilir.
98
Buraya kadar eitli ynlerini tarttmz baarl olan yeni dini hareketlerin iki
aamal bir sreten geerek kurumsallat sylenebilir. Kurumsallamadaki ilk aamada,
yeni dini hareketler, snrlar yava yava izilen, formal bir organizasyona kavuan ve
otoriter bir ekilde ynetilen bir durum arz eder. Wallis bu aamadaki hareketlere klt,
Stark ve Bainbridge kitle klt veya zayf mteri klt demektedirler.
Kurumsallamann ikinci aamasnda ise hiyerarik bir otorite yapsnn olutuu,
yeliklerin aktivist veya daha az katlmc olan d kitleler eklinde ayrt, karizmatik
otorite, guru ve peygamber anlaylarnn rasyonel ve hukuki unsurlarla kart, gerilimi
azaltc rntlerin ortaya kt ve sosyo-kltrel evre ile uzlamann belirdii grlr.
Birinci aama daha ok, klt hareketlerin youn olduu bir ortamdan doar. Bu aamadaki
hareketlerin tad zellikler unlardr: rgtlenme asgari dzeydedir, deiken bir yelik
ve ok az ballk sz konusudur, grup snrlar belirsizdir. Bu dzeydeki hareketin doktrini
yetersiz bir ekilde gelitirilmitir. Meher Baba ve Spiritual Frontiers Fellowship (Manevi
ncler Dernei) buna rnek olarak verilebilir. Bu aamay baaryla geen hareketler,
Stark ve Bainbridgein tabiriyle Hare Krishna ve Scientology rneinde olduu gibi kltik
bir harekete dnr. Bu tr gruplar daha geni kaynaklar mobilize etme imkanna sahiptir.
Kurumsal yaplar daha salamdr, nk yeleri daha yksek dzeyde ballk gsterir.
274

4.2. Yeni Dini Hareketlerin Tipolojileri
4.2.1. Genel Deerlendirmeler

Yeni dini hareketleri aratran sosyal bilimcilerin ou bu hareketlerin ortaya k
ve gelimesiyle ilintili olduka karmak srelerin var bulunduunu gzlemlemi, btn
bu karmak yapy sistematik bir ekilde anlamak, yorumlamak ve aklamak iin teorik
yaklamlar gelitirmeye almlardr. Bu teorik yorumlama abasnn bir sonucu olarak
yeni dini hareketlerin belirgin ideoloji, kurumsallama ve liderlik gibi konulardaki
farkllklar belirli bir dzen iinde grmek iin ve onlar daha anlalr hale getirmek iin
tipolojiler izme yolunu semilerdir.
Din sosyolojisi literatrndeki tipolojilerin byk bir ounluunun farkl ama ve
yaklamlarla yeni dini hareketlerin anlam sistemlerini, organizasyon yaplarn, yeleriyle

274
Robbins, s. 111
99
iliki biimlerini ve toplum ile kurduklar ilikileri gz nnde bulundurarak tipolojiler
ortaya koyduklarn gryoruz. Tipolojilerin nemli bir miktar, -anlam sisteminin tipiyle,
yani bak alar ve nesnelerin farkllyla- ya hareket ve toplum arasndaki ilikiye ya da
hareket rgtlenmesi ve taraftar-hareket ilikisinin biimine dayanarak oluturulmutur.
275

Ancak bunun yannda kimi tipolojilerde yeni dini hareketleri ayrt edebilmek iin bu
hareketlerin en yakndan bal gzktkleri dini geleneklere veya seklerlemeye kar
tepkilerine gre farkllklar da temel alnmaktadr.
276
Bu balamda sosyologlarn farkl
deikenleri temel alarak tipolojiler izmi olduu grlmektedir.
Din sosyolojisinde yeni dini hareketlerle ilgili tipolojilere bakldnda genel
olarak karmza aadaki tartmalarn ktn gryoruz. Bu genel tartmalarn da
tesinde baz sosyologlarn konuyla ilgili daha kapsaml almalar sz konusudur. Biz
ncelikle genel tartmalara ksaca deindikten sonra literatrde etkin bir ekilde tartlan
sosyologlarn (Robbins ve Anthony, Bird, Stark ve Bainbridge, Wallis, Beckford)
grlerini daha ayrntl olarak inceleyeceiz..
Tipolojilere genel olarak bakldnda Anthony ve Robbinsin monistik-dualistik;
Birdin hayran/dindar (devotee), mritlik (discipleship) ve raklk (apprenticeship); Stark
ve Bainbridgein kitle klt (audience cult), mrit klt (client cult) ve klt hareket (cult
movement); Wallisin dnyay reddeden (world rejecting), dnyay tasdik eden (world
affirming) ve dnya ile uzlaan (world accommodating) hareketler; ve Beckfordn i iliki
(internal relationship) ve d iliki (external relationship) temeline dayanan tipolojileri en
sk karmza kan kavramsallatrmalardr. Bunlar kadar kapsaml olmamakla beraber,
baz sosyologlar da yeni dini hareketlerin tiplojilerini karma konusuyla ilgilenmilerdir.
rnein Hargrove (1978), yeni dini hareketleri anlam aray deikenine bal
olarak iki snfa ayrr. Bunlardan ilkine btnletirici (integrative), dierine
dntrc (transformative) hareket adn verir. Bu balamda yabanclama sreci, baz
insanlarn yeni tecrbeler aramasna ve kiisel geliim abalarna nclk edebilir. Bu
ekildeki anlam aray, dntrc yeni dini hareketleri ortaya karan bir zemin hazrlar;

275
Bromley, New Religious Movements, ss. 328-329.
276
Eileen Barker, New Religious Movements: Yet Another Great Awakening?, The Sacred in a Secular
Age: Toward Revision in the Scientific Study of Religion, Philip E. Hammond (ed.), Berkeley: University
of California, 1985, ss. 41-44.
100
bu, liberal grl kiilere daha cazip gelir. Muhafazakar grteki bireyler iin ise
toplumdaki ahlaki yozlama ve bozulma bu tr zlmelerin nne geilmesi iin bir
anlam aray balatabilir. Byle bir durumda da btnletirici, yani birey ve toplumu veya
cemaat iindeki yeleri btnletiren yeni dini hareketler ortaya kar.
277

Dier taraftan Lofland ve Richardson (1984), tipoloji almalarnda hareket
rgtlenmesinin modeline ve yeler arasndaki ilikinin tabiat zerine odaklanr. Lonfland
ve Richardson iin en nemli snflandrma lt yeni dini hareketlerin ortak bir kolektif
yaam biimi ina etme dzeyleridir. Bu anlamda alt ortak yaam biimi kurulmasndan
sz edilebilir: Topluluk (the clinic), cemaat (congregation), kolektif i (work collective),
hane/aile (house-hold collective), birlik (corps), ve kolonidir (colony).
278

Yeni dini hareketlerin tipolojisi ile ilgilenen bir baka yazar Bromley (1997) ise bu
hareketleri, uyum salayabilen (adaptive) ve dntrc (transformative) hareketler
olarak snflandrr. Bu hareketleri birbirinden ayran temel unsur, her birinin onaylad ve
gelitirmeye alt sosyal iliki biimidir. Uyum salayabilen hareketler kendilerini
geleneksel toplumdan ok az soyutlar; nk bu hareketler sosyal ilikilerin baskn
formlaryla daha fazla uyum iindedirler. te yandan dntrc hareketler, aile, din ve
cemaatin onaylad sosyal iliki formlarnn baat kurumlarn rgtsel biimi ile atma
iinde olduunu iddia eder.
279

Bu hareketler arasnda ayrm yaplabilecek bir baka lt ise kendilerini belli dini
geleneklere balayan inanlar ve pratiklerine gre deerlendirmek olmutur. rnein J.
Gordon Melton sekiz Ailesel Grup ayrm yapar. 1. Pentakostal aile (pentacostal family),
2. Komn aile (the communal family), 3. Hristiyan bilimi-metafiziksel aile (the christian
science-metaphysical family), 4. Spiritalist, psiik ve new age aile (the spiritualist, psychic
ve new age family), 5. Antik bilgelik ailesi (the ancient wisdom family), 6. Bysel aile
(the magic family), 7. Dou ve Orta Doulu aileler (the eastern and middle eastern
families), 8. Yeni ve snflandrlamaz dini gruplar kategorisi (a category for new and

277
Bromley, s. 329.
278
Bromley, s. 329.
279
Bromley, s. 329.
101
unclassifiable religious groups).
280
Bu sekilde yaplan snflandrma daha ok hareketlerin
tarihsel balarnn n plana kt ve tanmlamaya ynelik bir snflandrmadr.
Sosyolojik aratrma ve yaynlardaki yeni dini hareketler hakknda sistematik
snflandrma giriimleri arasnda yukardakilere ilave olarak Dick Anthony ve Thomas
Robbins, Frederick Bird, Rodney Stark ve William Sims Bainbridge, Roy Wallis ve James
A. Beckford tarafndan yaplanlar daha sk tartlmakta ve n planda gzkmektedir.
imdi bu sosyologlarn tipolojilendirmelerini daha detayl bir ekilde ele alabiliriz.
4.2.2. Monistik-Dualistik Gruplar: Thomas Robbins ve Dick Anthony

Yeni dini hareketlerin en etkili ve en bilinen tipolojilerdinden biri Thomas
Robbins ve Dick Anthony
281
(1987) tarafndan yaplm olandr. Robbins ve Anthony,
Robert Bellahn sivil din deerlendirmesi zerine yeni dini hareketlerin Amerikan sivil
dininde bir eletiriye cevap olarak anlaldn ne srmlerdir.
282
Bu gr, halen mevcut
olan dini yapya uygun ve aykr olanlar eklinde yaplan ayrm temel alarak mevcut
dinin gerilemesine bir cevap eklinde ortaya kan yeni akmlarn deerlendirilmesidir.
283

Robbins ve Anthony, yeni dinlerin sivil dinin bozulmasna karlk iki trl cevab
olduunu ne srmlerdir. Birincisi, geleneksel ahlaki mutlakiyetin unsurlarn rahatsz
edici ve abartlm bir tarzda yeniden onaylayan dualistik eklinde adlandrdklar
hareketlerdir. Dieri ise greceli ve subjektif nitelikte bir ahlaki anlam sistemi ne sren ve
onaylayan monistik hareketlerdir.
284
Bu tipoloji ahlaki anlam belirsizliinin derinlemesi
neticesinde manevi anlamda kazanlmak istenen yeni amalarn yorumlanmasn
salamtr.
285


280
Lorne L. Dawson, The Nature of New Religious Movements, Cults and New Religious Movements,
Lorne L. Dawson (ed.), Oxford and Boston: Blackwell, 2003, s. 33.
281
Ayrntl bilgi iin bkz: Thomas Robbins ve Dick Anthony, Cults in the Late Twentieth Century,
Encyclopedia of American Religious Experience, C. Lippy and P. W. Williams (eds.), Vol. 3, New York:
Charles Scribners and Sons.
282
Wallis, The Elementary Forms of the New Religious Life, s. 2.
283
Ali Kse, Neden slam Seiyorlar: Mslman Olan ngilizler zerine Psiko-Sosyolojik Bir
nceleme, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi Yaynlar, 1997, s. 120.
284
Wallis, s. 2.
285
Robbins, Cults, Converts and Charisma, s. 134
102
Temel olarak Anthony tarafndan gelitirilen bu tipoloji, eletirel din psikolojisi ve
din sosyolojisinin belkemii kabul edilir. Bu ikili ayrmn odak noktas, maneviyatn
yenilenmesi ve canlanmasyla birlikte zararl sosyal ve psikolojik sonularn artmas ve
dolaysyla esas yapy normatif ekilde otantik olmayan (inauthentic) ve doa st
(transcendence) olmak zere ikili bir ayrma tabi tutmaktr. Anthonynin tipolojisi,
gerilemi ve yozlam ynleriyle dine kar ada maneviyat araynn hakl olduu
yorumunu kapsamaktadr. Anthony ve Ecker tarafndan yazlan bir makalede bu tipoloji
ak ve uzun bir ekilde ifade edilmitir. Anthony ve Eckerin nazarnda ada dini
hareketler, Batda esasl bir kltrel dnm ifade eder. Yeni dinlerde maneviyat aray,
erkein egemen olduu bir yapdan zerk otoriteye gei biiminde yaanan toplumsal
deiiklik balamnda ortaya kar; ve pek ok grup iinde bu aray, genellikle bamsz
bir ekilde yaanan tecrbedir.
286

Robbins ve Anthonynin gelitirdii dualistik-monistik kavramsallatrmasn u
ekilde aklayabiliriz:
4.2.2.1. Dualistik Sivil Din Mezhepleri

Bu hareketler, modern kltrn phesizliine, greceliine ve serbestliine kar
bir protestodur ve ilahi merkezli bir ahlaki dualizmi onaylarlar. Ayrca genellikle
muhafazakar bir ynetimle siyasal yapy ve siyasal sreci yeniden dzenleme amalar
vardr. Akn kutsal anlayna sahiptirler. Bu tr hareketler iki alt tipe blnr: Jesus
People gibi yeni kktenci (neo fundamentalist) ve Unification Church gibi revizyonist
senkretik (revisionist syncretic). Bu tipe rnek verilebilecek dier gruplar ise Children of
God, the Peoples Temple ve Synanondur. Bu tip hareketlerin siyasal ortam yeniden
biimlendirme giriimleri veya metafiziksel anlamlarla dnm balatt grnnden
yola karak, dualistik hareketlerin -Amerikan toplumunun geleceinin modelleri olarak-
alternatif topluluklar retebilecei sylenebilir. Onlar, bylece sistematik olarak
dzenlenmi kurumlar haline gelir ve yelerini genel toplumdan ve resmi ortaklklardan
tecrit ederler.
287


286
Robbins, s. 135.
287
Wallis, s. 2.
103
4.2.2.2. Monistik Gruplar

Monistik hareketler ise, alemin metafiziksel bir btnlk iinde ilediini syleyen
ve tanrnn dnyaya tecelli edeceini ileri sren bir gre sahiptir. Greceli ve subjektif
olan anlam sistemlerinden ve znde var olan kutsal mefhumundan sz eden bu tip
hareketler, isel manevi uyan ve ruhun iindeki uur keifini gelitirir. Robbins ve
Anthony daha sonra monistik hareketlerin zerine yaptklar almay derinletirmilerdir.
ki alt tipe bldkleri monistik hareketleri teknik ve karizmatik olmak zere
snflandrmlardr. Teknik hareketler, standartlatrlm arasal yntemleri ve
tanmlanm teknikleri kullanr. yelerini din deitirir deitirmez aydnlanm olarak
kabul edilen bu hareketlere TM, Hare Krishna, Yoga, est ve Scientology rnek verilebilir.
Karizmatik hareketler ise, ilerlemi uur modeli olarak grlen liderlere zenme ile ve onu
yceltme ile aydnlanma vaat ederler. Ancak bu tip hareketlerde aydnlanmann,
maneviyatn geliimi srecinde ender kazanlabildii kabul edilir.
288
Divine Light Mission,
ISKCON, Happy-Healty-Holy, Zen Budist gruplar ve Meher Baba gibi Dou kkenli
hareketler bu tipe rnek tekil ederler.
Anthony, dualistik ve monistik hareketlerin boyutlu olduunu savunmaktadr.
Bunlar, monizm ve dualizmin metafizik boyutu, teknik boyut (uygulama boyutunun
karizmatik yn) ve tek dzlemli-ok dzlemli (unilevel-multilevel) yorumsamac duyarlk
eklinde adlandrlr. Bu boyutlar daha iyi anlalr klmak iin u ekillerde aklayabiliriz:

289

Monism-dualismin metafizik boyut ayrm, ahlaki-kurtulusaldr (ethico-
salvational) ve ktle kar iyilik (good vs. evil) ile iyi ve ktnn tesinde mutlakiyeti
teklik gr arasndaki ztl ortaya koyar. Monizm, kutup olarak deerlendirilebilecek
olan lanetlenmi ve kurtarlm mefhumlarnn eskatolojik niteliini yeniden
canlandrr.
Teknik boyut (uygulama boyutunun karizmatik yn), tekniklerin manevi dnm
arama iin belirleyici olup olmad veya maneviyata ulamann manevi bir lider ile

288
Wallis, s. 3.
289
Robbins, ss. 136-137.
104
dorudan (veya dntrc) bir balant ya da iliki neticesinde gerekletii
incelemesinin yaplp yaplmadn deerlendirir.
Tek dzlemli-ok dzlemli yorumsamac duyarlk (unilevel and multilevel religion)
boyut, tipolojinin kritik noktasdr. Anthony ve Eckere gre tek dzlemli (unilevel)
gruplar, dillerinin ve metinlerinin deerlendirmelerinde tanmlaycdrlar ve bu gruplarn
yorumlar aslna uygun niteliktedir; aklamalar sembolik ve mecazi anlamlar gz nnde
bulundurulmadan, tek anlaml yaparlar. Bilimsel ifade gibi de deerlendirilebilecek
yorumlaryla aslnda putperestlii de beslerler. Maneviyat hususundaki konularn tek
dzlemli (unilevel) yorumlar, epistomolojik mantk veya manevi dnmn kant
dncesi ile birlikte, deerin dnyevi alanda tahmin edilebilir olduu grn ortaya
koyar.
ok dzlemli (multilevel) gruplar manevi sistem ve retileri, anlam belirleyici
deer olarak grr, zira onlara gre manevi aydnlanmaya gtren retilerin dnda hibir
ey yoktur. ok dzlemli (multilevel) gruplar, dnyevi ve metafizik arasnda ayrm
yapmaktadrlar.
290

Tek dzlemli, monistik, teknik gruplar, meditasyon, ilahi sylemek, denetleme
(auditing), seminer eitimi (seminar training) gibi manevi aydnlanma retmenin yannda,
bireyin olaan ekilde iyiliini arttran standartlatrlm teknikleri vurgularlar. Tek
dzlemli, dualistik, teknik gruplar, ibadet ve iman sayesinde arasal dllerin kazanlmas
ve iyilik kazandrmay vurgulamaya ynelir; bylece manevi stnlk ve baarnn e
anlamll ortaya kar. Tek dzlemli gruplar genellikle, teknik rasyonellik, rekabete dayal
bireycilik gibi, maneviyat, baskn kltrel motifleri hatrlatan kavramlar haline
dntrmeye eilimlidir. Bu dinamik ayrca, tek dzlemli monizm ile 1970lerde
Amerikal sosyal eletirmenler tarafndan belirtilmi hazc ve msamahakar kltrel slup
arasndaki ilikide grlebilir.
291

En karizmatik monistik gruplar olduka kklerdir ve ounlukla istikrarsz
nitelie sahiptir. Onlar, aydnlanma kazanmn ile retilebilir bilgi ve srelerle

290
Robbins, s. 137.
291
Robbins, s. 138.
105
otonomluk kazanmn vurgulayan Scientology, TM, est ve Silva Mind Control gibi tek
dzlemli, monistik, teknik hareketlerdeki cazibeden yoksundur.
292

Anthony ve Robbinsin gelitirdii monistik-dualistik ayrma dayal tipoloji,
kullanlan kriterlerle hareketleri snflandrrken dini hareketlerin ounu aklayabilecek
niteliktedir. Robbins ve Anthonynin tipolojisi, betimleyici nitelii asndan olduka
baarl olmutur. Bu snflandrma, hareketin ileri zelliklerinin tahmin edilebilmesini
salayacak niteliktedir.
293
Ortaya koyduu en nemli yenilik ise yeni dini hareketler ile
sosyal dzen, anlam sistemi, ahlak, meruiyet ve kimlik problemleri arasndaki ilikiyi
gstermesidir.
4.2.3. Dini Hareket-Taraftar likisine Dayal Analiz: Frederick Bird

Frederick Birdin taraftar-hareket ilikisine ynelik emas teorik olarak, Robbins
ve Anthonynin ahlaki belirsizliin yerletirilmi derinletirici bir kltrel iklime monistik
ve dualistik karlklar izdii tipolojisi formlletirmeleri ile ksmen benzerdir. Bird,
ahlaki duyarllk, kayg, sululuk ve karmaklk duygulara sahip yeler arasnda ahlaki
sorumluluu azaltmak iin ok ynl, greceli ve nispeten msamahakar ahlak dersi
beklentileriyle yaylm kltrel bir evrenin ortaya kmas ile ada yeni dini
hareketlerin arttn ifade eder. Ahlak atmalar, greceli-subjektif ahlak kltr ile
devam eden ahlak vaadinin geleneksel objektif esaslar arasnda ortaya kar. Kafas
karm gen bireyler, ahlaki sorumluluk duygularn azaltan manevi-ideolojik
gizemlilikler iinden gnahszl elde etme peindedirler.
294

Bird (1979) taraftarlar ile hareket arasndaki ilikiye dayal hayran/dindar
(devotee), mritlik (discipleship), raklk (apprenticeship) olmak zere paral
tipolojiyi gelitirmitir:
295


292
Robbins, s. 138.
293
Wallis, ss. 3-4.
294
Robbins, s. 145.
295
Frederick Bird, The Pursuit of Innocence: New Religious Movements and Moral Accountability,
Sociological Analysis, Vol. 40 N. 4; Bid, Charisma and Ritual in New Religious Movements,
Understanding the New Religion, J. Needleman ve G. Baker (ed.), New York: Seabury, 1978, ss. 182-185;
Bromley, New Religious Movements s. 329; Robbins, Cults, Converts and Charisma s. 145, Wallis, The
Elementary Forms of the New Religious Life, s. 1.
106
Bunlardan taraftarlarnn Hayran/dindar zellikli olduu gruplarda, taraftarlar
kendilerini insan akln aan hakikat veya ruhani bir stada adar. Bu tip yelik daha ok
karizmatik gruplar iinde sz konusudur. Divine Light Mission, ISKCON, Meher Baba bu
tr gruplara rnek verilebilir.
Mritliin (Discipleship) ne kt gruplarda, taraftarlar ruhani otoritelerin
egemenliinde manevi aydnlatma ararlar. Bu gruplar iin ise Yoga, Zen Budist Merkezleri
rnek verilebilir.
raklk (Apprenticeship) anlayna dayal gruplarda taraftarlar, kendi iinde
bulunan ruhani gleri aa karmak iin onlara imkan verecek belli psiik, amani ve
terapik yeteneklerden birini edinmeye abalarlar. Silvia Mind Control, est, TM,
Scientology gibi dini hareketler taraftarlarn rak olarak grld gruplara rnek tekil
eder.
Bird, bu farkl hareket tiplerinin, onlarn cazibelerindeki faktrlerin biri olduuna
inand ahlaki sorumluluk problemi ile kopyas karlan farkl yntemleri rettiini
gstermeye almtr.
296
Birdin l tipolojisindeki her bir tip, varsayma dayal olarak
kutsal gc elinde bulunduran veya tapnlan liderlere, onlarn taraftarlaryla ilikisine
ahlaki sorumluluu azaltma yntemi salamaktadr.
297

Taraftarlar hayran/dindar saylan gruplar, manevi kiilikler veya kimlik
sembolleri ile yelerin ahlaki safla erimelerini ve bu yolla kendi gerek kiiliklerini
bulmalarn tler. Taraftarlarn mridlikle zdeletii gruplar, empoze edilen
standartlarla llemeyen ama ahenkli olan bir hayata ulamak ve gnlk hayatn eitli
uralar ierisinde yaanlan zihin danklndan kurtuluu ararlar.

raklk anlaynn
ne kt gruplar, yelerine bireysel zgrlk duygusu alar ve bu zgrlk duygusunun
her bir bireyin kendi ahlaki statsn deerlendiren balca ge olduu vurgulanr.
298

Beckford, Birdin tipolojisini yerinde deerlendirmeler yapt iin vmektedir:
Bu tipoloji, ahlaki ve metafizik ilkelere vurgu yapar; ve bu vurgulama srasnda uygulamal

296
Wallis, s. 2.
297
Robbins, s. 145.
298
Robbins, ss. 145-146.
107
ahlak kurallarna (practical ethics) iaret edilir. Ancak Beckford bu tipolojinin
doruluuna karn, ar genellemelere dayanmasndan dolay kullanlln sorgular.
Birdin tasla ayrca doktrin ve uygulamal ahlak arasnda iliki kurarken modern Bat
toplumundaki ahlaki srtme ve deiim analizlerine yeni unsurlar ve ilikiler de ekler.
Bylece yeni dini hareketlerin toplumdaki dier nemli eilim ve glerle ilikili olduunu
gsterir. Fakat bunun yannda Roy Wallis, ahlaki sorumluluun budanmasna eletirel bir
ekilde yaklar ve byle bir durumun baz hareket yeleri iin doru olabileceini ve
evrensel bir genelleme yaplamayacan sylemitir.
299

Birdin tipolojisi, yeni dini hareketlerin retilerini, yelik ve organizasyonel
kalplarn kapsar. Bu yaklam biimi, sadece Hindu ve Vedantism ile ilikili olarak
grnen- ontolojik ve ahlaki dualizm yznden deil, ayrca bulandrlm Hinduist, Budist,
slami ve Taoist geleneklerden ortaya kan dinler arasndaki farkllklarn nemi yznden
de,

monistik gibi dou orijinli gruplarn tanmlarna ilikin sorgulamalarn domasna
neden olmutur.
300

4.2.4. Dini Hareket-Hedef Kitle likisine Dayal Analiz: Rodney Stark ve
William Sims Bainbridge

Stark ve Bainbridge (1985)
301
, kltlerin ve yeni dini hareketlerin rgtsel ve hitap
ettii kitle ile ilikilerinin seviyelerini tespit eden tipini belirlemektedir.
302
Onlar,
biimsel/resmi rgtlenme derecesini ifade etmek zere kltleri farkllatrr:
303

Kitle Kltleri (Audience cults), hedef kitlenin veya mritlerin yzeysel
ballklarna dayal resmi olmayan rgtlenme tipi ortaya koyan klt biimleri eklinde
tanmlanmaktadr.
304
Bu tip kltler, en yaygn ve en az organize olmu klt trdr. Baz
yeler vaaz dinlemek veya dini bir gsteri izlemek iin zaman zaman bir araya getirilseler

299
Robbins, s. 146.
300
Wallis, s. 3.
301
Daha ayrntl bilgi iin bkz: Rodney Stark and William Sims Bainbridge, The Future of Religion:
Secularization, Revival and Cult Formation, Los Angeles, Berkeley, CA: University of California Press.
302
Bromley, s. 329.
303
Robbins, s. 156.
304
Bromley, s. 329.
108
de, bu tr dini gruplarda yelik fiilen resmi rgtlenmenin hibir ynn gstermeyen
tketici faaliyettir.
305
Uzun sreli clientlerden ve resmi yelikten yoksundurlar.
306

Mrit kltlerinde (Client cults) belli hastalklar ve duygusal problemler iin tedavi
edebilme iddialar sz konusudur. Yani bu kltler mritlerin dertlerine deva bulacaklarn
savunur. Ancak kitle kltleriyle kyaslandnda manevi hizmet sunanlar, bu hizmetten
yararlananlarn aksine nispeten daha organize olmu durumdadrlar. Hizmetten
yararlananlar gevek bir sosyal a ile iliki halindedir ve bu ba aracl ile de sunulan
hizmet ve rnlerin deiimini gerekletirirler.
307

Kitle kltleri, mrit kltlerine gre katlmclar daha iddetli ekilde
hareketlendirir. Mritler dier yelere, merkez ofislere ve liderlere dahil edilir. Katlmclar
yelikten ziyade ounlukla mrit olmay srdrr. Bunlarn bazs, e zamanl olarak iki
veya daha fazla klte birden katlr ve bunun yannda geleneksel dini bir rgtlenme ile
ilikili olmay da srdrebilir.
308
Bu tr kltler dini (religious) olmaktan ok bysel
(magical)dir.
Stark ve Bainbridgee gre, Amerikadaki klt faaliyetinin ounluu rgtlenmi
nitelikte klt hareketleri deil, sk disiplin altnda toplantlara katlma durumunun
gereklemedii kitle kltleridir veya klt ile katlmclar arasndaki iliki, doktor-
hasta/danman-mteri arasndaki ilikiye benzeyen- mrit kltlerindeki gibidir.
309

Klt hareketler (Cult movements), taraftarlarn zamann, enerjisini ve balln
mobilize etme oran deimesine ramen, taraftarlarn manevi ihtiyalarnn tamamn
yerine getiren hizmetleri salamaya alan hareketlerdir.
310
Klt hareketler, din
deitirenlerin dini gereksinimlerinin tamamn memnun etmeye girien, btnyle
olgunlam dini rgtlenmelerdir. Fakat klt hareketler aslnda faal olarak hareket etme
veya zorlayc bir ekilde yeleri disiplin altna alma zellii temel alnarak eitlere ayrlr.
Bunlardan bazlar taraftarlarn, bir guru veya peygamberden mesaj veya yeni ilhamlar

305
Robbins, s. 156.
306
William Sims Bainbridge and Rodney Stark, Cult Formation: Three Compatible Models, Cults and
New Religious Movements, Lorne L. Dawson (ed.), UK: Blackwell Publishing Ltd., s. 64.
307
Bainbridge ve Stark, s. 64; Bromley, s. 329.
308
Robbins, ss. 156-157.
309
Robbins, s. 156.
310
Bromley, s. 329.
109
almak iin ya da tartmalara katlmak zere dzenli olarak bir araya getiren alma
gruplardr. Fakat bunun yannda baz klt hareketler ise, balanma ilikileri ve almalar
ile geleneksel mezheplere benzer nitelikte ilerler.
311

Kitle ve mrid kltleri kelimenin tam anlamyla gerek kltlerdir. Yani bu yaplar,
bir kilise-mezhep sistemi iine dahil edilebilmeyi salayan rgtsel uyum ve dini
zelliklerden yoksundurlar. Kitle kltleri mitoloji, mrit kltleri by (magic) ortaya
koyarken, klt hareketler btnyle din olmaya daha yakndr.
312
Christian Science ve
Scientology, klt gibi balamlard, ancak imdi onlar kilise-mezhep modelletirmesi iine
oturtan rgtsel bir yap ve birikime ulatlar. Dini bilgiler ve inan gelerine dayal tedavi
ve iyiletirme iddiasnda bulunan pek ok tip, asla klt hareketler haline gelmez ve bu
yzden de bu hareketler bir kilise-mezhep kavramsallatrmas erevesinde ele
alnmamaldr.
313

4.2.5. Dini Hareketin D Dnya ile likisine Dayal Analiz: Roy Wallis

Wallisin almas, kinci Dnya Sava dneminde Batda ortaya kan ve
1960larda belirgin hale gelen yeni dini hareketlere kavramsal bir ereve kazandrmtr.
314

Bu kavramsallatrma, gruplarn kkeni, katlm temelleri, karakteristikleri ve gelimeye
ynelik modellerinnin teorisini gelitiren bir analizdir. Wallisin izdii tipoloji bpyutlu
analitik bir temel zerine oturur. Troeltschin dini rgtlenmeler snflandrmas gibi,
Wallisin kulland esas lt de onlarn d dnya ile ilikileridir.
315
Bunlar dnyay
reddetme, dnyay tasdik etme ve dnya ile uzla iinde olma kavramlaryla ifade
edilmitir. Wilsonn tipolojilerini daha detayl olarak aadaki ekilde ele alabiliriz.
4.2.5.1. Dnyay Reddeden Mezhepler

Yeni dini hareketlerin bu tipi, Troeltschin aklad niteliklere en ok sahip olan
hareketlerdir. Bu tip hareketler, ounlukla belli bir Tanr fikrine sahip dini bir
rgtlenmedir. Baz bakmlardan geleneksel olmaktan uzak olan bu hareektlerin d dnya

311
Robbins, s. 156.
312
Bainbridge and Stark, s. 64
313
Robbins, s. 158.
314
Wallis, s. 1.
315
Haralambos and Halborn, s. 668.
110
ile ilikilerini belirleyen ideolojileri hassas ve eletiricidir. Bu tip yeni dini hareketlerin
aktif bir ekilde deiim gerekletirme hedefi vardr.
316

Dnyay reddeden hareketler, genel sosyal dzeni Tanrnn emirlerinden ve
planndan sapm olarak grrler. Onlara gre insanlk, Tanr ve manevi kaynaklar ile
temasn kaybetmi ve sadece maddi ilgilerin var olduu kirletilmi bir evre yaratmada
baarl olmutur. Dnya hrs, samimiyetsizlik, mitsizlik ve kemeke ile doldurulmutur.
Dnyay reddeden hareket kentsel endstri toplumunu ve onun -zellikle zenginlik veya
tketim modelleri ile llen bireysel baarlarn- deerlerini knar. Dnyay reddeden
hareket, kiisel karn peinden koan bir hayattan ziyade, guru veya peygambere ve onu
takip edenlere hizmet eden bir hayat gerektirir.
317

Dnyay reddeden hareket, milenyumun yaknda balayacan veya hareketin
dnyay deitireceini; bunun yannda herkes ye olduu zaman ya da ounluk
olduklarnda, veya iltidardakilere rehberlik edebildiklerinde, basit, sevgi dolu, daha insani,
daha manevi olan yeni bir dnya dzeni balayacan beklemektedir.
318
Bu iddia, dini ve
siyasi amalara sahip olduklarn ortaya koymaktadr. Onlar sekler dnyann kurumlarn
reddederler. yelerin dini ballklar ise, yaamnn tamamn etkileyen bir aktivitedir.
319

Gruba katlm yeniden dou anlamna gelmektedir; yeliin kazanmyla birlikte yeni
bir kimlik edinilir. Bu balang, yeni bir isim almay da beraberinde getirir.
320
Gruba
balanma dnyevi hayat ile btnyle kopmay gerektirirken, bu kopma eitim, kariyer,
arkadalk ve aile ilikilerini kapsamaktadr.
321

Wallis iin Hare Krishna, Unification Church, Peoples Temple ve Children of God
gibi gruplar, eytani/kt olarak tanmlanan yaygn sosyal dzene muhalefet eden world-
rejecting hareketlere rnektirler. Bu tr gruplar ou kez, ego (ben) veya nceki benin
(former self) btnyle inkar edilmesi gerektii anlayyla otoriter cemaati hayat srmek

316
Haralambos and Halborn, s. 668.
317
Wallis, The Elementary Forms of the New Religious Life, s. 10-11; Roy Wallis, Three Types of New
Religious Movement, Cults and New Religious Movements, Lorne L. Dawson (ed.), UK: Blackwell
Publishing Ltd., 2003, s. 36
318
Wallis, The Elementary Forms of the New Religious Life, s. 11.
319
Wallis, s. 13.
320
Wallis, s. 18.
321
Wallis, s. 13.
111
iin toplu yerleim blgeleri edinirler.
322
Bir dier ifade ile bu gruplar, iindeki eitlilie
ramen, dnyann mevcut halinden memnun deildirler.
323

4.2.5.2. Dnyay Tasdik Eden Mezhepler

Dnyay tasdik eden yeni din, dier iki tipten farkl olarak dnyevi ve manevi
arasnda ayrm yapar. Din, balca sosyal deer olarak ina edilmez. Bu gruplarn
anlaynda din, kiinin i dnyasn teselli veya tahrik eder. Bireyi dnya hayat iin
canlandrmasna ramen, hayatn nasl yaanacana dair ok az kurallar vardr.
Dolaysyla toplumun bundan etkilenmesi tasarlanmamtr; bu etki, istemeden edinilen bir
sonutur.
324

Dnyay tasdik eden bir ynlendirme ile yenilik yapan dini hareket, dnyaya veya
topluma kar kmaz; fakat yaygn dini kurumlara ya da dayanma gcnn zayi olmasna
kar protestoda bulunur. Bu tip hareketler, biime dayal anlaya sahip deildir; manevi
hayat ile tecrbeye dayal hayat birletirir ve bylece dini kurumlarn giderek daha baml
hale geldii dnyada kaybolan ruhun yerini alrlar. Byle hareketlerin yeleri, yaygn
soysal dzene kaynatrlr. Dnyay reddeden hareketler, kiliselerin geleneksel sosyal
modellerinden veya dier fahri birlemelerden ibirliine dayal biimlerini kendilerine
adapte ederler.
325

Bu tip gruplarn edindii yeler, ounlukla hayal krkl yaratm byk bir
kilise veya denominasyonun eski yeleridir. Ayrca tipil olarak dnyay tasdik eden
hareketler, ne dnyay olduu haliyle kabul ederler ne de onu reddederler. Bu hareketlerin
cevap rettii problemler, dnyevi sorulardan ok dini sorulara yneliktir. Taraftarlarn dini
inanlar, belki onlarn dini olmayan hayatlarnn stesinden gelmelerine yardmc olur;
ama dinin amac, yeni bir toplum oluturmak ve inananlarn hayatnda baarl olma ans
gelitirmek deildir.
326
Bu tip gruplar arasnda Neo-Pentakostalizm, Charismatic Renewal
Movement ve Subud saylabilir. Wallis, The Elementary Forms of The New Religious adl

322
Robbins, s. 147.
323
Haralambos and Halborn, s. 670.
324
Wallis, The Elementary Forms of the New Religious Life, ss. 35-36; Wallis, Three Types of New Religious
Movement, ss. 54-55.
325
Wallis, The Elementary Forms of the New Religious Life, ss. 36-37.
326
Haralambos and Halborn, s. 670.
112
kitabnda, yukarda bahsettiimiz dnyay tasdik eden ve dnyay reddeden hareketler
zerinde daha ok durmu, dnya ile uzlaan mezhepler (kltler) hususunda ok detayl
aklamalar yapmamtr.
327

4.2.5.3. Dnya ile Uzlaan Mezhepler (Kltler)

Dnya ile uzla iinde olan bir dini hareketin tarz, din ile geleneksel olarak
birlemi zelliklerin pek oundan yoksundur. Bu yapya sahip hareketler, kilisedeki gibi
kollektif ibadet riteline sahip deildir; ve gelimi ahlak kurallar ve Tanr biliminden
yoksundur.
328
Dnyay reddeden hareketle karlatrldda ise sosyal dzene kar
aalayc yorumu daha azdr. Dnya ile uzla iinde olan hareketler, dnyadan geri
ekilmeksizin insanlara fiziksel, akli ve ruhsal potansiyellerinin kilidini amak iin olanak
verme aracn elinde bulundurduunu iddia ederler. Bunlar kutsal kavramna daha sekler
ve bireyselletirilmi yap atfederler. Ayrca bu tip hareketler doast, bysel ve ruhani
glere ulamay ve onlar mazur gsteren dini etiketlere dayandrma becerisini sunarlar.
329

Bu tr hareketlerin taraftarlar, mevcut sosyal dzenin baz snrlandrlm
ynlerine kar kabilirken, iinde etkin olduu deer ve hedefleri normal olarak kabul
ederler. Onlar, dnya ve dnyann deerlerinden geri ekilmek veya kamak iin deil,
dnya menfaatlerini edinmeyi, onlar daha kolay gerekletirmeyi salayacak aralar
edinmek iin byle hareketlere katlmlardr.
330

Dnya ile uzla iinde olan hareketlerde, sosyal dzen Tanr yolundan sapm ve
hakszlkla dolu olarak grlmez. Bu hareketlerin inan esaslar bireyseldir. Ancak bireysel
deiimin retilmesi iin sosyal dzende deiiklik yaanmaldr. Birey, iinde bulunduu
durumlar ve bu durumlar deitirmek iin sorumluluk almaldr.
331
Dnyayla uzla iinde
olan hareketlerde birey, sadece kendi evresindeki ortam iin sorumlu deildir, kendi
yapt her ey iin sorumludur. zellikle manevi boyut, bireysel subjektif gerekliin ve

327
Robbins, s. 148; Wallis, Three Types of New Religious Movement, s. 55
328
Wallis, The Elementary Forms of the New Religious Life, s. 20.
329
Wallis, s. 22.
330
Wallis, s. 23.
331
Wallis, The Elementary Forms of the New Religious Life, s. 24; Wallis, Three Types of New Religious
Movement, s. 46
113
bireysel yaamn bir meselesidir. Tanr, insana ahlaki kurallar btnn uygulama art
komayan bir Tanrdr.
332

TM, Silva Mind Control, est, Nichiren Shoshu gibi rnekler verilebilecek dnya
ile uzla iindeki yeni dini hareketler, dier tiplerden ok farkldr. Bunlar geleneksel
yaam tarzyla radikal ayrma dmez, yelerinin davranlarn snrlamaz, yelerine
maddi ve pratik avantajlar sunarlar. Tm bu sebepler iin dnyayla uzla iindeki
hareketlerin dier dini hareketlere gre topluma ynelik cazibesinin daha yksek oranda
olmas olaandr.
333
Ancak her ne kadar Wallis, dnyay tasdik edici hareketlerin nasl
gelitii hakknda az ey sylemi olsa da bunlar yeni dini hareketlerin en kalcs
gzkmektedir.
334
nk bu hareketler bir taraftan dini ihtiyalar karlamakta bir yandan
da dnya ile bark bir izgide retilerini yaymaktadrlar.

4.2.6. Dini Hareketlerin likilerine ve D ilikilerine Dayal Analiz: James
Beckford

James Beckfordn tipolojisi yeni dini hareketlerin sosyolojik analizinde gzden
kam hususlara dikkat eken bir analizdir. Dini harekete katlm ve ayrlma gibi
konularda karmak bir hal alan yapy aklamaya yneliktir. Bunun yannda dini
hareketlerin rgtsel amalaryla hareket ederek kontrol ettii ve etkili olduu kabulnden
yola karak yeni dini hareketlerin siyasal ve ahlaki tutumlar zerine odaklanmtr.
335

Beckfordn tipolojisi i ilikiler (internal relationships) ve d ilikiler (external
relationships) olmak zere iki snflamadan olumaktadr. ilikiler, yeni dini hareketlerin
kendi iindeki ilikileri analiz eder. Bu tipoloji yeni dini hareketlerdeki hayran/dindar
(devotee), stad/uzman (adept), mteri (client), hami (patron) ve mrted (apostate) iliki
snrlarnn karakteri, etkinlii ve birleme deerine odaklanmaktadr. Bu karakterlerin
zellikleri yle aklanabilir
336
:

332
Wallis, s. 26.
333
Haralambos and Halborn, s. 674.
334
Haralambos and Halborn, s. 677.
335
James A. Beckford, Cult Controversies, London: Tavistock Publications, 1985, ss. 77-79.
336
Beckford, ss. 82-84.
114
Hayran/dindar (Devotee): Yksek younluk, kapsayclk ve ok deerlilik ile
tanmlanan hayran/dindarlar, kendileri ait olduklar hareketlerinin deerlerine, retilerine
ve maddi gvencelerinin (material security) tantmna adarlar. Kendilerini btn olarak
gruplarna adarken, hareketin yesi olmayan kiilerle de balarn nemli lde azaltrlar.
Children of God, Unification Church ve ISKCONun yeleri genelde kendilerini bu ekilde
tanmlarlar.
stad/uzman (Adept): Adeptler, sadece sofu denebilecek nitelikte, grubun dini
retilerini fazlasyla benimsemi kiilerle birlikte olanlarla veya yelerin yaknlaryla
ilikilerini snrlandrrlar. Bu ilikileri dzenleyen bal olduklar dini gruplardr. Bu tr
hareketlerin yeleri, bireysel veya toplu liderlerin otoritesine kendilerini adamazlar.
Mteri (Client): Dier yelerle birlikte, insanlarn gruba katlmas amac
tamakta olan mteriler ou zaman, belli kurallar erevesinde hikmet, yetenek, terapi
veya arkadalk gibi vaatleri kabul ederler. Ve bu vaatler bal olduklar hareketlerin kendi
yaamlarn etkileme amac tamaktadr.
Hami (Patron): Hareket iindeki ilikiye dair en az belgeye sahip olunan tiptir.
Bunun sebebi aratrmalarda gzden kam olmalar deil, toplantlarda veya ibadetlerde
kendilerini gstermedikleri ve sorumluluk alabilecekleri bir pozisyonda olmamalardr.
Bununla beraber yeler, ahlak dersi destei vererek, maddi yardmda bulunarak, ve ara sra
neri ve hizmet sunarak harekete katkda bulunurlar. Propaganda iin grubun posta
listesinde kaytldrlar, ancak dier yelerle kiisel ilikileri snrldr. Hamilerin, hareketin
liderlerinin otoritesine sorumluluu yoktur, sosyal yaamlarn srdrmeye devam ederler.
Mrted (Apostate): Dini hareketin topluma kattklarnn karmakln ve
eitliliklerini fark edecek dikkattedirler. Bu kategori ieriden bal olduklar dini
hareketler hakknda bilgi verir; dahili rgtsel yapnn nasl altn ve grup ii
problemlerin ne olduunu aklarlar.
Beckfordn dier tipolojisi d ilikiler ise yeni dini hareketlerin eitli kurumsal
alanlar ve organizasyonlarla yapt ibirlii eitlerinin analizine dayanr. Bu tipoloji,
kendilerini evanjelizm, iyiletirici hizmetler satmak, veya topyay gerekletirmek gibi
115
hususlarda d dnyayla kurduklar ilikileri gsterir. Bu, sadece dier rgtlenmelerle
kurduklar resmi ilikileri iaret etmenin dnda, toplumsal konumlarnn nemli bir
boyutuna da iaret eder. Dini grubun yesi olmayan insanlarla iliki kurmak, bu ilikiye
katlanmak ve grup dndakilerle arasndaki krlmalar kapsar. Bu sebeple Beckfordn
tipolojisi her dini hareketin topluma katk profilini belirlemede olduka faydaldr.
337

Beckfordn hareketin d dnyaya yaklamna dayal gelitirdii modelleri u ekilde
sayabiliriz: Snma (Refuge), hya (Revitalisation), zgrleme (Release).
338

Snma (Refuge): Bu tr hareketler sosyal ve maddi koullar retme ve onlar
muhafaza etme abas iindeki yeni dini hareketlerdir. Bu tr gruplarda grup yesi
olmayanlarla ilikiler zayf ve snrldr. Yeni dini hareketlerin tasarlarnn toplumsal
uygulamalara dntrc ynteminin gstergelerinden biri, bireylerin grup iine katlmn
salama, onlar sosyalletirme ve resmen yelie balatma metotlardr.
hya (Revitalisation): Bu tr dini hareketlerin, kendi deerlerine ve retilerine
gre sekler dnyay yeniden canlandrma ve biimlendirme amalar vardr. hya etme,
kk geni kapsaml anlam sistemlerine dayanan belirleyici deerlerin uygulamas
srasnda sosyal sreleri ve kurumlar biimlendirme giriimini ifade eder. Bu yapdaki
baz yeni dini hareketler, okullar, klinikler, fabrikalar, yayn evleri, kltrel merkezler veya
elence tesisleri gibi kendi siyasal ve ekonomik kurumlarn biimlendirme
eilimindedirler.
zgrleme (Release): Bu tip modeller ise insanlara sahip olduklar
potansiyellerinin btnyle farkna varmalarna engel olan artlardan kurtarmay vaat eder;
yelerin yaamlarn anlaml klmay amalarlar. Bu yapdaki hareketlerin vaat ettikleri
bilgi, yetenek ve tekniklerin retimi ve yaylmas, kesin mteriler ve olas yelerle
balanty gerektirir. Hareket dndaki dnyayla iliki biimleri kesin yeler ile mteriler
arasndaki esnek ayrmla birletirilmeye meyillidir.



337
Beckford, Cult Controversies, s. 85.
338
Beckford, ss. 85-89.
116
5.RNEKLERLE YEN DN HAREKETLER

5.1. Unification Church (The Family Federation for World Peace and
Unification/Moonies)

Resmi olarak Holy Spirit Association for the Unification of World Christianity
(Dnya Hristiyanln Birletirme Kutsal Ruh Dernei),
339
popler kullanmda ise
Mooniler olarak bilinen bu hareket, 1920de Kuzey Korede doan Sun Myung Moon
tarafndan, yeni a iin Tanrnn elisi olduu iddiasyla 1954te Seoulda kurulmutur.
Hareketin gittike bydn gren Moon, 1972-73te yeni frsatlar lkesi olarak bilinen
Amerikaya (New York) tanmtr. Ancak Amerikaya geliinden itibaren grleri ve
eylemleri ile tartma konusu olan Moon, bilhassa para toplama, vergi karma ve
endoktirine teknikleri sebebiyle eletirilmeye balanmtr. 1982de vergi karma suundan
hkm giyen Moon, 18 ay hapiste yatmtr.
340
Moonun dnya apnda yrtt
faaliyetler hala tartma konusu olmaktadr.
Unification Church (Birlik Kilisesi) yaplanmas, 1936da kurucusu Moonun Hz.
sadan vahiy aldn ve Tanrnn yeryzndeki kralln gerekletirmek iin kendisinin
seildiini ne srmesiyle balamtr. 1945te Kuzey Korede kendi aleni papazlna
balayan Moon, Hz. sann yannda Hz. Musa, Buda ve hatta Tanrdan vahiy ald
iddialarna devam etmi, 1952 ylnda Unification hareketinin inanlarnn iskeletini ieren
Divine Principle (Kutsal lke) veya Completed Testatment (Eksiksiz Ahit) adn verdii
retilerini ortaya koymu, bu retiler 1957de Korede yazya geirilerek yaynlanmtr.
Amerikaya gelii ile din deitirenlerin hareket hakknda daha ok ey renebilecekleri
Birlik Medresesi mekanlar yaratlm, ve bu dnemde hareket Mooniler adn almtr.
O dnemde yeni yeler, tm zamanlarn hareket iin ya para toplama ya da potansiyel

339
Eileen Barker, Unification Church, Encyclopedia of Religion and Society, William H. Swatos Jr. (ed.),
Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J. Denison, James McClenon (asist. Ed.), Walnut Creek: Altamira, 1998, s.
532.
340
Ali Kse, Milenyum Tarikatlar, stanbul: Truva Yaynlar, 2006, s. 133; Jin Pak, Moon, Sun Myung,
The Encyclopedia of Protestanism, Hans J. Hillerbrand (ed.), Vol. 3, New York and London: Routledge,
2004, s. 1306.
117
yeleri harekete kazandrma amalar iin almaya vermekte, ve ounlukla Birlik
Merkezinde ya da gezici para toplama takmlaryla birlikte yaamaktayd.
341

Unification teolojisi baz ynleri itibariyle Budizm, Konfyanizm, Daoism ve
amanizm gibi Korenin yerli dinlerinden ve ayrca Kore Hristiyanlndan etkilenmi baz
ynleri itibariyle de Eski Ahit ile Yeni Ahitin etkisinde kalmtr. 1950lerde Korede
ortaya kan pek ok hareketten biri olan Unification hareketinin inanlar Korenin genel
senkretik dini iklimine yerletirildii zaman, o blgenin dinlerinin etkisi daha belirgin hale
gelmi ve Bat balamnda allm olmayan Unificationizm inanlarnn bazlarn
aklamtr.
342
Eski ve Ahitten esinlenen The Divine Principle (Kutsal lke) retileri,
ada yeni dini hareketler arasnda ok kapsaml ve dzenli inan sistemlerinden
birisidir.
343
nsann yaratl, yaratl amacndan uzaklamas ve tekrar yaratl haline
dndrlerek kurtulua ermesi srelerinin sz konusu olduu bu retide Tanr, ruh ve
enerji olmak zere ikili karakteristiklerin karm olan grnmez bir ruhtur, ve tm
varlklar bunlar tarafndan meydana getirilir. Tanr Adem ve Havvay, onlarn Tanr
merkezli bir aile kurmalar iin yaratmtr; ancak bu halen devam etmekte olan Tanrnn
elleri arasndaki insanln eytann eline gemesiyle bozulmaya uramtr.
344
yle ki,
grevi aslnda onlara yardm etmek olan ba melek Lsifer, yani eytan, Adem ile Havva
evlenmeden nce Havvay etkileyerek cinsel iliki kurmalarn salamtr. Bu birleme ile
Tanr merkezli olan aile Tanrnn niyeti dnda gerekleen bir hal almtr, ve bu halen
devam etmektedir.
345
yeler hareketin retilerini Divine Principlen (Kutsal lke)
dnda ayrca Moonun yllar sren konumalarnda sylediklerinden de karmaktadrlar.
Bu inanlar Moonun ahs ve onun ailesini temel almaktadr.
346
Bu hareketin retisine
gre Tanrnn istei dnda srmekte olan aile yaps ancak Mesihin Tanr merkezli aile
kurmasyla olmas gereken hale dnecekti, fakat o gerekletiremeden ldrld iin
grev ikinci defa geleceine inandklar Mesih tarafndan yerine getirilecektir. Mooncular
hem Hristiyanlar hem de dier dinlerin inananlar iin kurtarc olarak grdkleri Mesihin

341
Barker, ss. 533-534.
342
Sarah Lewis, The Family Federation for World Peace and Unification (Unification Church),
Encyclopedia of New Religions, Christopher Partridge (ed.), Oxford: Oxford University Press, 2004, s. 71.
343
Barker, s. 533.
344
Lewis, s. 71.
345
Kse, ss. 135-136; Barker, s. 533.
346
Barker, s. 533.
118
gelecei tarihi 1920ler olarak hesaplamlardr. Nitekim 1920de doan Moon da 1992
ylnda Mesih olduunu ilan etmitir.
347

Tanr merkezli aile kurma anlamnda Adem ile Havvann gerekletiremedikleri
ideal aile ve ideal e olmay, Moon nc ei Hak Ja Han ile yerine getirmektedir. Zira
Moon, hareketin inanlarnn dayand bir dier kaynak olan konumalarnda kendi
kiiliinden ve ailesinden bahsederek bu hususlarn nemini vurgulamaktadr. Bylece
ideal olduklar ve dolaysyla Tanr ile dorudan iletiim kurup onun iradesini bilebildii
hkmnn altn izmektedir.
348

Moonun taraftarlar kendilerini tamamen harekete adamaktadrlar. Bu taraftarlarn
her biri iin Tanrnn cennetinin krallna girmek, en kusursuz ekilde kutsanmakla
gereklemektedir. Ve bu, bu hareketin zn oluturan kutsama merasimi, bir dier ifade
ile toplu evlilik ile mmkndr. Kusursuz ekilde kutsanmak iin Mooncular arasndan
belki de birbirini hi tanmayan, ve hatta farkl dilleri konuan hareket yelerinin
birbirleriyle evlenmesi sz konusudur. Eletirmeler fotoraflar zerinden dua edilerek
Moon tarafndan yaplmaktadr ve hareketin yeleri Moonun Tanrnn rehberi olduuna
inandklar iin birbirine uygun iftlerin bir araya getirileceini dnmektedirler.
349

Evlenebilmek iin en az kiiyi Moon hareketine dahil etmesi, en az yl harekete
hizmet etmi ve erkekler iin 26, kadnlar iin 24 yan doldurmu olmas gereken Moon
hareketi yelerinin, hareket dndan kimselerle evlenmesi yasaktr. Bunun yannda
evlenmeden nce ve evlendikten sonra cinsel ilikiye girmeleri de yasaktr.
350

Unificationism, dier yeni dinlerin bir ksm gibi ok fazla uygulanan ritele sahip
deildir, ancak yeler, hareketin kutsal gnlerinde, bunun yannda her haftann ve her ayn
ilk gnnde sabah saat bete yaplan vaat (pledge) adndaki ksa ayinleri gerekletirirler.
Hareketin dini pratikleri arasnda ayrca evlendiklerinde ve ocuklar doduunda yerine

347
Kse, s. 136.
348
Kse, s. 137; Lewis, ss. 72-73.
349
Hunt, s. 125.
350
Barker, New Religious Movements, s. 215.
119
getirdikleri zel dini trenler ile ayrca kutsal tuz ve dnyadaki baz yerleik kutsal
mekanlarn kullanld uygulamalar vardr.
351

5.2. Transandantal Meditasyon (Transcendental Meditation)

Maharashi Mahesh Yogi tarafndan 1957de kurulan Transandantal Meditasyon
(TM), yaklak 600 sene sonra derlenerek belirlenmi olan Yoga Sutradaki dnme
tekniklerinin modern bir biimini sunmaktadr. Maharashi, The Beacon Light of the
Himalayas adndaki ilk kitabn 1956da yazmtr; ve retilerini yaymak iin 1958 ylnda
Madrasta Manevi Yenilenme Vakfn (Spiritual Regeneration Foundation) kurmutur.
Maharashinin 1959da Amerikaya tad Manevi Yenilenme Vakf, Transandantal
Meditasyon mesajnn yaylmasna yardm etmek iin tasarlanm ve bu tr
organizasyonlarn ilki denebilecek bir dernektir.
352
Hareketin ngiltereye girmesi ise
1960ta gereklemitir.
353
Maharashinin hayatnn ilk dnemlerine dair bilgiler ok az
olsa dahi 1940da Allahabad niversitesinin fizik blmnden mezun olduktan sonra 13
yl boyunca Byk Guru olarak bilinen Swami Brahmananda Saraswati (1869-1953) ile
birlikte yaad ifade edilmektedir. Saraswatinin lmnden sonra Maharashi, 1955te
TMnin lider hocas olarak kaca Utar Kashide iki sene inzivaya ekilmitir.
Uluslar aras Meditasyon Topluluunu (International Meditation Society) kuran
Maharashi, bir sene sonra teknikleri yayabilmek iin TMnin hocalar olacak kiileri
eitmeye balam ve daha sonra Science of Being and Art of Living isimli metini
yaynlamtr. Bunlarn yannda Batdaki genlere TM tekniklerini retmek iin Uluslar
aras renciler Meditasyon Topluluunu (Students International Meditation Society)
kurmutur ancak daha fazla dikkat ekmesi ve yaylmas 1967 ylnda Maharashi ile daha
sonra ISKCON ile ilgilenecek olan- George Harrisonn karlamasyla gereklemitir.
354

1968 ylnda ise Amerikada Uluslar aras Maharashi niversitesi kurulmutur.

351
Barker, Unification Church, s. 534.
352
James T. Richardson, Transcendental Meditation, Encyclopedia of Religion and Society, William H.
Swatos Jr. (ed.), Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J. Denison, James McClenon (asist. ed.), Walnut Creek:
Altamira, 1998, s. 525.
353
Christopher Partridge, Transcendental Meditation, Encyclopedia of New Religions, Christopher
Partridge (ed.), Oxford: Oxford University Press, 2004, s. 182.
354
Christopher Partridge, Transcendental Meditation, Encyclopedia of New Religions, Christopher
Partridge (ed.), Oxford: Oxford University Press, 2004, s. 182.
120
Maharashi, Hintli bir Guru tarafndan eitilmi, dolaysyla Hindu bir gemie
sahiptir. Hindistan kkenli retileri ve teknikleri kullanmasna ramen ne Maharashi ne de
onun taraftarlar TMnin bir din olduunu sylemektedirler. Onlara gre TM bilimsel bir
tekniktir ve TM teknikleri ne inanta ne de yaam tarznda bir deiiklik yaratmaktadr;
bal olduklar hareket din d nitelie sahiptir ve herhangi biri tarafndan
renilebilirdir.
355

TM, bir uur tekniidir; hem fiziksel hem de ruhsal anlamda bireyim tm
yeteneklerini gelitirmeyi amalamaktadr.
356
Bu teknie gre bir insan, meditasyon
srasnda uykudaki haline gre daha gevemi halde olur. Aslnda bu bir uyku hali deildir,
hipnotik transa gei de deildir; nk uur, uygulama srasnda ak olmaya devam
etmektedir.
357
Sabah ve akamst saatlerinde olmak zere gnde iki defa yaklak yirmier
dakika sren meditasyon, gzler kapal halde rahat bir ekilde oturarak yaplan zihinsel bir
aktivitedir.

TMde balang eitimini geen her bir bireye seilmi olduunu ifade eden bir
mantra verilir. 1976dan itibaren, yksek zeka seviyesi, beceri, yaratclk ve nrolojik etki
kazanmay gelitirdiini, bedenin ykselmesi ve ksa sraylar ifade eden yogi uuunu
saladn ne srdkleri TM-Sidhi adnda bir program gelitirilmitir.
358

Hareket, faaliyetlerini dnyadaki yoksulluun engellenmesi, mkemmel saln
kazanlmas ve dnya barnn salanmas ynndeki projelerini ieren yaynlarla da
desteklemektedir.
359
Transandantal Meditasyonun insann hayatndaki kaliteyi, enerjiyi ve
zekay gelitirmesi vurgulanarak baarl olduu ne srlmektedir. Ve bu deerlendirmeyi
temel alarak, herkes meditasyon uygulayacak olursa tm sosyal problemlerin ortadan
kalkaca iddiasnda bulunmaktadrlar.
360
Kendini bilimsel olarak onaylanm tekniklerin
bir grubu olarak sunan bu hareket, faydalarn bilimsel dergilere de eklenmi makalelerle
kantlam olmasyla grnmde sekler bir tablo izer. Ancak TMnin kamuya sunduu
yz btnyle sekler deildir. Zira snflar bir retmen tarafndan uygulanan bir

355
Partridge, s. 183.
356
Hunt, s. 198.
357
Partridge, s. 183.
358
Kse, Milenyum Tarikatlar, s. 200, Partridge, Transcendental Meditation s. 184, Hunt, Alternative
Religions, s. 198.
359
Hunt, s. 214.
360
Kse, s. 200.
121
geleneksel bir dua ile balar. Giri niteliinde olan konferanslar sekler ve bilimsel
grnecek ekilde dzenlenirken, ileri seviyedeki konferanslar yakn yelere yneliktir.
361

TM Telkin ve Bilgi Ofisi (TMs Office of Information and Inspiration), ylda 6
binden fazla olmak zere ngilterede yaklak 150 bin kiinin drt gn sren Transandantal
Meditasyon eitimine katldn ifade etmektedir. Bu insanlardan yaklak 2500 ise ileri
dzey TM Sidhi Programna devam etmitir.
362
Hareketin yayn faaliyetleri, niversitesi ve
eitim merkezlerinin yannda i adamlarna ve irket yneticilerine ve alanlarna ynelik
Uluslar aras Maharashi Kurumsal Gelime (Maharashi Corporate Development
International) adnda bir kurumlar da vardr.
363

Amerikallarn, Kanadallarn ve Bat Avruplallarn byk miktarnn
yaamlarn dorudan etkileyen bu Asya kkenli din, sebepten tr sosyolojinin ilgisini
ekmektedir. Birincisi, Hinduizmin her ynyle Hindu inanlarn, sembollerini ve
pratiklerini bu dinin kltrne sahip olmayan Batllarn kabul edebilecekleri ekilde
uyarlanm- kaynatrlm ve kolaylatrlm bir biimini sunmasdr. Bylece inanc
olmayanlar iin kabul edilebilir nitelie sahip olmutur. kincisi ise Transandantal
Meditasyonun kendini bir dinden ok bilim olarak sunmasdr. Sosyologlarn bu hareket
zerine aratrmalar yapmasnn nc sebebi ise, hareketin bilimsel anlamlaryla dnyevi
faydalarnn aratrlmasnda onaylamaya ak olan zel tazmin ediciler sunmasdr.
364

5.3. The Nation of Islam

Nation of Islam (slam Milleti) adndaki bu hareket, uzun yllar ayrmcla ve
baskya maruz kalan Afrika kkenli Amerikal zenciler arasnda ortaya kan ve daha ok
toplumsal bir tepkiyi dile getiren bir oluumdur. Her ne kadar klelik 1865te resmen
ortadan kaldrlsa da zenciler ayrmcla maruz kalm ve eitlikten yoksun bir yaam
srmeye devam etmilerdir. Bu hareket karizmatik ve giriken bir kii olan Wallace Dodd
Ford (1877-1934) tarafndan kurulmutur. Mslman olduktan sonra Fard Muhammed

361
Arthur L. Greil and David R. Rudy, On the Margins of the Sacred: Quasi-Religion in Contemporary
America, In Gods We Trust: New Patterns of Religious Pluralism in America, 2. Edition, Thomas
Robbins and Dick Anthony (eds.), New Brunswick, NJ: Transaction, 1990, s. 225.
362
Barker, s. 152.
363
Barker, s. 214.
364
William Sims Bainbridge, The Sociology of Religious Movements, New York: Routledge, 1997, ss. 187-
188
122
adn alan bu kii, baz bilim adamlarna gre zenci deil, melezdi. A. I. Palmer, Fard
Muhammedin, 1913te Timothy Drew tarafndan kurulan Moorish Science Templeden
(Moorish Bilim Tapna) ve 1914te Marcus Garvey tarafndan kurulmu olan The
Universal Negro Improvementdan (Evrensel Zenci Gelitirme Kurumu) ilham aldn
syler.
365

Fard Muhammed, slamdan ald fikirlerle kendi ideolojisini birletirmi, daha
sonra bu dini organizasyon Nation of Islam adn almtr. Zamanla kendisini Allahn
vcut bulmu hali olarak grmeye balayan Fard Muhammed ayrca, kendini taraftarlarna
slamn Mehdisi ve Musevi-Hristiyan geleneinin mesihi olarak tantmtr. Fard
Muhammed, siyah bir ii olan Elijah Pooleu (1898-1975) halef tayin etmitir. 1931de
Fard Muhammedin halefi olan Elijah Poole, daha sonra ismini Elijah Muhammed olarak
deitirmitir.
366

Elijah Muhammed, siyahlarn Allah tarafndan yaratlm orijinal insan yapsnda
olduu ve beyazlarn Allaha isyan eden Yakup adndaki siyah bilim adamnn ynettii
genetik deneylerin sonucu beyaz olduu ynnde bir mit ne srmt.
367
O, ilk insann
Allahn bildirdiine gre siyah rktan olduunu ve siyah rkn btn dier rklarn
balangc ve kkeni olduunu iddia ederken,
368
beyazlarn kyamet gn siyahlar
tarafndan ortadan kaldrlacan ne srd. Onlarn inanna gre kyamet, slamn haber
verdii kyamet gn olarak deerlendirilmekteydi. Btn szde zencilerin farknda
olsalar da olmasalar da Mslman olduunu da ne srmekte olan Elijah Muhammed ve
taraftarlarnn grevi, bu szde zencilere ilk insan olduklarn retmek, dolaysyla
Mslman olduklarn anlamalarn salamaktr. Bu harekette Hristiyanln beyazlarn
dini olduu bir ilke olarak kabul edilmekte, bu sebeple uyandrlm bir siyahn

365
Theodore Gabriel, The Nation of Islam, Encyclopedia of New Religions, Christopher Partridge (ed.),
Oxford: Oxford University Pres, 2004, s. 139.
366
Gabriel, s. 139; Eric C. Lincoln, The Black Muslims and Black Acceptance, The Black Experience in
Religion, C. Eric Lincoln (ed.), New York: Anchor Press, s. 238; Hans A. Baer, Nation of Islam,
Encyclopedia of Religion and Society, William H. Swatos Jr. (ed.), Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J.
Denison, James McClenon (asist. ed.), Walnut Creek: Altamira, 1998, s. 322.
367
Gabriel, s. 139.
368
Eric Lincoln, Siyah Mslmanlar, Nadir zata (ev.), stanbul: Bengisu Yaynlar, 1992, s. 102.
123
Hristiyanl kabul etmesine ihtimal verilmemektedir. Bu balamda, Elijah Muhammedin
retisine gre beyaz adam doutan eytan olduu iin slam kabul edemez.
369

Elijah Muhammedin en gzde mritlerinden biri Malcolm X adyla da tannan
Malcolm Littled (1925-65). Malcolm Little, hareketin pek ok yesi gibi kendi soyadn
kullanmayarak X lakabn almtr. Elijah Muhammedden farkl olarak Malcolm X,
hareketin olduka gl olan uluslar aras bir savunucusu haline gelmitir. Malcolm X, her
ne kadar hareketin szcs haline gelmi olsa da, daha sonra Nation of Islamdan kopmu
ve daha orta yol slam inanlarn benimsemeyi tercih etmitir. Malcolm X, orta yol slam
inanlarn benimsemenin, Nation of Islam hareketinin kimliini bozaca dncesine
katlmyordu.
370
Nation of Islam hareketinden 1964te ayrldn ilan eden ve Muslim
Mosque Inc. adndaki kendi organizasyonunu kurmay planlayan Malcolm X, grubuna
beyazlar da almaktayd. O beyazlarla beraber rkla kar mcadeleye hazr olduunu ve
sosyal adaletin salanmas iin gnll olduunu ifade etmekteydi. Bu gelimeler, -her ne
kadar FBIn da rolnn olduu tartmalar sz konusu olsa da-, iddialara gre Malcom
Xin Elijah Muhammedin hareketinin bir yesi tarafndan ldrlmesine sebep
olmutur.
371

Elijah Muhammedin 1975teki lmnden sonra, liderlii olu Warith Deen
Muhammed alm ve hareketi American Muslim Mission (Amerika slam Misyonu) ad
altnda orta yol slama yneltmitir.
372
rgtlenmede bir ayrla neden olan bu gelimenin
ardndan Lous Farrakhan tarafndan Original Nation of Islam ad altnda, Elijah
Muhammedin retilerine dayal rakip bir hareket kuruldu. yelerin byk ounluu
Warith Deen Muhammed ile olmasna ramen Farrakhan medyann dikkatini ekti. Son
zamanlarda Warith Deen Muhammedin Farrakhana dostane nerilerde bulunduu ifade
edilmektedir. Bu dini topluluk deerlendirildiinde, iki gruptan olutuu bilinen The
Nation of Islamn Amerika, Kanada ve ngilterede 25 bin ila 100 bin arasnda yesi
olduu tahmin edilmektedir.
373


369
Lincoln, ss. 102-103
370
Lincoln, The Black Muslims and Black Acceptance, ss. 236-237.
371
Baer, s. 322.
372
Gabriel, The Nation of Islam, s. 140.
373
Gabriel, s. 140.
124
The Nation of Islam hareketi Amerikan toplumunda gzlemlenen nemli dini
ayrmalardan birisidir. Amerikadaki dini oulculua eklemlenen bu ayrma siyahlarn
kendi kimliklerini bulmaya ynelik bir bilinliliin sonucu ortaya kmtr. En dikka
ekici baarlarndan biri, dinlerini yaamn tm alanlarna uygulamalar ve dolaysyla
kendi din anlaylarn ekonomik, siyasal, sosyal ve hatta beslenme alkanlklarna entegre
etmeleridir. Bu adaptasyolar Amerikadaki aznlk statsne belirgin bir etki
oluturmutur.
374

Nation of Islam, dinsel temaya dayal dinamik nitelikte toplumsal bir eylem
zerinde younlaarak dier dini hareketlerden ok farkl yap sergilemektedir. Bu hareket
snrl yelii, kendini gl bir ekilde grup kimliine adamay ve karlkl yardmlama
zellikleriyle ayrlk grup zellii tamaktadr. Hareket yalnzca zencileri deil beyaz rk
dnda tm siyah insanlar kapsamas sebebiyle aslnda btnletirici bir ama da
tamaktadr. Yani bu hareket iin asl ayrlk nitelii kazandran husus temelde siyah ve
beyaz rktan oluan Amerikan toplumunda faaliyetlerini srdrmesidir. Beyaz stnln
yok etmek dncesinde olan hareket, aslnda ayrlk grlerinde bir dogmadan yola
karlar. Hareket, slami bir grup olmasyla beraber ncilden birtakm eyler retmekte ve
temel slami doktrinlerinden bazlarn, rnein rk ayrmn kabul etmeyen kardelik
retisini ve Allahn benzersiz ilahln reddetmektedir.
375

5.4. The Church of Scientology

En yaygn olarak insann pozitif dnme potansiyelini gelitirme gibi bireysel
gelime organizasyonu eklinde bilinen Scientology hareketi,
376
Lafayette Ron Hubbard
(1911-1986) tarafndan 1954te kurulmutur. Hareketin kurucu lideri Hubbardn
Amerikada domu olmas dnda hayatnn detaylarn sergileyecek salam veriler
bulmak olduka zordur, edinilen bilgilerin byk bir ksm ise hareketin yaynlarna
dayanmaktadr.
lk retimini Amerikada srdren Hubbard, babasnn Uzak Douya tayin
edilmesi zerine lise eitimini yarda brakmak zorunda kalmtr. Mevcut kaynaklara gre

374
Lincoln, ss. 235-236.
375
Lincoln, ss. 292-294.
376
Hunt, s. 194.
125
Hubbardn ailesi ile birlikte Amerikaya dn dedesinin lmyle e zamanldr. Bu
dnemde lise eitimini bitirmi, ardndan 1930 ylnda, George Washington niversitesine
matematik ve mhendislik blmne kabul edilmitir. Ancak Hubbardn hangi
niversiteden mezun olduuna dair herhangi bir kayda rastlanmamaktadr.
377

niversitedeyken psikoloji ile de ilgilendii sylenen Hubbard, yine iddialara gre
psikologlarn insanlar anlay eklinden memnun olmad iin niversiteden ayrlarak
kendi bamsz aratrmalarn srdrmeye balamtr.
378

Hubbardn ruh sal ve psikolojik bunalmlarla ilgili almalar Dianetics: The
Modern Science of Mental Health (Dianetik: Modern Ruh Sal Bilimi) kitabn
karmasyla toplumun dikkatini ekmitir. Hubbardn insan ruhuna ilikin dncelerini
ieren bu kitap, ksa srede byk sat rakamna ulaan ve Scientologistler iin nceden
bilinmesi gereken eyleri ieren bir rehberdir.
Dianetics: The Modern Science of Mental Health, dianetic terapi tekniklerinin
arkasnda yatan temel felsefeyi aklar. Dianeticsin temel ngrs, zihinlerin, gemite
yaanan aclarn bellek ad verilen hafzada tutulmas sebebiyle, bulanklat ve etkinliini
yitirdiidir. Bu balamda Dianetic terapinin amac, bulanklam bellekleri eski haline
getirmek ve bylece gemii zihinden silmektir.
379
Dianetics, Hubbardn thetan adn
verdii insan ruhunun analizini sunar. Scientology teorik olarak, ard arda insan
bedenlerinde dnyaya tekrar gelen ve bir kimsenin gerek zn sunan, saf ruhun madde
haline gelmesine izin veren thetan kavramn ortaya koymutur. Bu thetan ruh ve
bedenden farkl, gerek lmsz tanrsal zdr.
380

Beden, ksaca MEST diye formle edilen madde, enerji, mekan ve zamandan
meydana gelir. Bu anlaya gre modern felsefe, psikoloji ve psikiyatri maddeyi yegane
gerek hakikat olarak grmekte ve bu sebeple insanln manevi tabiatn reddetmektedir.
Bu hareketin felsefesine gre kadn ve erkein madde, enerji, mekan ve zaman
mefhumlarndan kurtulmas gerekmektedir.

377
Ekrem Sarkolu, Sayentoloji Mezhebi Kurucusu ve retisi, 19 Mays niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi., S. 1, Samsun, 1986, s. 12.
378
George Chryssides, The Church of Scientology, Encyclopedia of New Religions, Christopher Partridge
(ed.), Oxford: Oxford University Press, 2004, s. 385.
379
Barker, New Religious Movements, s. 173; Greil and Rudy, On the Margins of the Sacred, s. 24
380
Chryssides, The Church of Scientology, s. 385; Greil and Rudy, s. 224.
126
Zihin iki zden meydana gelir: Analitik akl ve tepkisel akl. Analitik akl
rasyonel, ayrmlar analiz edebilme, hesaplayabilme ve fark edebilmek iin yeteneklidir.
Tepkisel akl ise buna zt olarak irrasyoneldir ve geni lde MESTi kullanr, -acy,
irrasyonel korkular ve zihinsel engelleri meydana getirmek iin tekrar ortaya kan- ho
olmayan olaylar hafzada tutar. Bellekteki bu etkilerin bertaraf edilmesi gerekir. Bu
baarld zaman tepkisel akl tamamen ortadan kaybolur ve mridin saf olduu
aklanr.
381

Grubun yesinin saf olmak iin, n-temizlik, denetleme srecinden gemesi
gerekir. Bu, ilk saflk aamasndaki kimsenin ho olmayan gemi hadiselerin tm
detaylarn anmsamak iin arld bir danmanlk yntemidir. Bu tr hizmetler iin
cret gerektiren denetleme, The Church of Scientology bnyesinde eitilmi denetleyiciler
tarafndan yerine getirilmektedir.
382

Scientology yeleri bir kimsenin vcudundaki toksinlerin temiz hale gelme
srecini geciktirdiine inanrlar. Kafein ve nikotine izin verilmi olsa dahi keyif verici
haplar kullanmaya kardrlar. Alkol tketimine izin verilmitir ancak denetim srecinde
mdahale edilebilir ve denetim dneminden nceki 24 saat boyunca tketilmemelidir.
Scientology yeleri manevi zden ok, fiziksel olarak kiiyi tehdit ettii iddiasyla
uyuturucu kullanmna kar kampanya dzenlemilerdir.
383

Scientology bazen bireysel inan olarak nitelendirilse de, scientology yeleri
kiinin Scientology sylevleri olan sekiz dinamikten biri olduunu sylerler. Bu
dinamiklerin dierleri yaratclk, grup hayatiyeti, yaam biimleri, fiziksel evren, manevi
enerji ve sonsuzluktur. Bu grubun yeleri Scientologyyi uygulamal dini felsefe olarak
tanmlarlar. Bunun yannda Scientologynin ahlaki yaps sekler niteliktedir.
Scientologynin ilkeleri aksiyomlar olarak sunulur, itikadi ifadeler olarak sunulmaz ve dini
hizmet, mteri olarak grlen insanlara bir cretle verilir. Scientologynin bir din olduu
iddia edilse dahi, baz resmi kaynaklar onu hala bilim olarak niteler.
384


381
Chryssides, s. 385.
382
Chryssides, s. 385.
383
Chryssides, s. 386.
384
Chryssides, s. 386; Greil and Rudy, s. 224.
127
Scientology devletle ve bu hareket aleyhinde konuan kimselerle hukuki mcadele
srdrd iin tm yeni dinlerin en kavgacs olma nne sahiptir. Hareket baz lkelerde
hukuki kouturmalara ve yasaklamalara uramtr. Scientology resmi engellerin pek
ounun stesinden gelmeyi baarmtr. Yasaklarn bir ksm zaten zamanla din zgrl
adna ortadan kalkmtr. Bu hareket Souk Savan sona ermesiyle, Dou ve Orta Avrupa
lkelerine yaylan dier aznlk ve yeni dinlerden biri olmutur. Scientology bu lkelerde
organizasyonel brolar kurmu ve mesajn yaymak iin nemli kaynaklar harcamtr.
385

Scientology verdii hizmetlerin ounlukla pahal olduu ynnde eletiriye
urar. Her ne kadar yeler onun buna layk olduu iddia etseler de pek ok scientology
grubu yesinin bu hususta ok para harcadndan phe edilemez. Ancak The Church of
Scientology, Dianetics ve Scientology kurslarnn hareketin temel gelir kaynaklar
olduunu ve yelerin para toplama faaliyetleriyle uramas veya ba yapmalar
gerekmediini belirtir.
386

Scientology yeleri, Hubbardn insan akln aan nitelikte bir otorite ve filozof
olmasnn yan sra, onun ayrca bir antropolog, eitimci, yardm sever bir kimse, sanat,
ynetmen, bahvan, mzisyen, pilot, yazar, air ve fotoraf olarak pek ok alanda uzman
olduu grne sahiptirler. retken bir yazar olan Hubbardn 1981de yazd Battlefield
Earth isimli kitab en ok satan kitaplardan biri haline gelmitir.
387
Dnyada bu hareketin
ilkelerini uygulayan yaklak 5.6 milyon Scientology yesinin olduu belirtilmektedir.
5.5.Raelians (Raelyanlar)

Raelyan dini, Claude Vorilhon tarafndan kurulan bir UFO dinidir. Fransz bir
motorsiklet yar muhabiri ve arkc olan Vorilhon, 1973te bir uzay gemisiyle
karlatn ve bir uzaylyla konutuunu sylemitir. Taraftarlarna Rael ad verilen bu
dini akmn retileri, yazm 1974te balayan ve Erich von Danikennin ncille ilgili
olduu sylenen Chariots of the Gods? isimli eseriyle baz benzerlikler tayan kitaptan
yaylmaktadr. Raellerin dnya dndakilerle karlamalar ve retileri, balangta The

385
James T. Richardson, Scientology , Encyclopedia of Religion and Society, William H. Swatos Jr. (ed.),
Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J Denison, James McClenon (asist. ed.), Walnut Creek: Altamira, 1998, s. 451.
386
Chryssides, s. 387.
387
Chryssides, s. 385.
128
Book Which Tells the Truth (1974) ve Extraterrestrials Took Me to Their Planet (1975)
isimli iki kitapta anlatlmtr.
388
Franszca yazlan ve 1978de The Message Given to Me by
Extraterresterials: They Took Me to Their Planet bal altnda birletirilen bu iki kitap,
insanlk ve Elohim
*
arasndaki etkileim saylan ncille ilgili tarihi anlatr. Raeller,
geleneksel anlamda Tanr olarak evrilen Elohim kelimesini oul olarak kullanrken,
aslnda insanlk ve dnyann yaratlnda sorumlu olan dnya d varlklarn eitliliini
kastederler.
ncilde Nephilim
*
adnda dnya d yaratclarn bir grubu, insan rknn reme
ilikileriyle ilgilenir, ve bylece stn zekal insan rkn retirler. Bu rk, Yahudi insanlar
olarak kabul edilir. Bu hareketin yeleri, sann, Elohim adn verdikleri dnya d varlk
olan Tanrlardan biri ile annesi Meryem arasndaki birlemenin sonucu olarak doduuna
inanrlar.
389

Rael, grup yeleri tarafndan yeni Mesih olarak kabul edilir ve onun Elohimin
dnya zerine ulamas iin insanl hazrlayc rol vardr. Elohim dnya zerinde bar
salayacaktr ancak tm insanlar tarafndan gnll olarak kabul edilmesi gerekmektedir;
ve bu grev Rael tarafndan yerine getirilecektir. Onlarn amac, yeni bir dnya dzeni
kurmaktr.
390
Bu dzen, normal zeka seviyesine sahip kimselerin idaresinde, bir demokrasi
biimi olan geniocracy
391
(gen demokrasisi) ile srdrlecektir. Yeni devlet, bilim ve
teknolojide ilerlemeye, maddi refah yaratmaya ve bo zamann artrlmasna n ayak
olacak, hizmeti grevi grecek robotlar gelitirecek, ve bylece insan olmann tadn
alabilecek yaam tarz salayacaktr.
392

Bu harekette, yelerin her gn bir hafta sren ve ok sayda egzersizi kapsayan
uyann meydana geli sreci olarak dnlen Sensual Meditation (Duygusal
Meditasyon) uygulamasn srdrmeleri beklenir. Raelyanlar henz bir topluluk halinde
yaamamaktadrlar. yelerin pek ou kendilerini gelitirerek harekete maddi bata

388
George D. Chryssides, The Raelian Religion, Encyclopedia of New Religions, Christopher Partridge
(ed.), Oxford: Oxford University Press, 2004, s. 404.
*
Eski Ahitte Tanr.
*
Gkten gelen.
389
Chryssides, s. 405.
390
Chryssides, The Raelian Religion, s. 405; Hunt, s. 228.
391
Geniocracy iin bkz: http://www.rael.org/download.php?view.6 (15-05-2006)
392
Chryssides, s. 405.
129
bulunabilmek iin profesyonel yaamlarna younlamalar gerektiini dnmektedirler;
nk gelirlerinin toplam %10unu harekete balamalar gerekir. Gelirlerinin %3n
ngiltere Raelyan Hareketine, %7sini ise Uluslar aras Harekete balarlar.
393

Grubun anlayna gre yaratclar, insanlara lmszlk umudu teklif eder. Bu
otomatik bir hak deildir, sadece davranlaryla buna layk olanlara salanr. Birinin
lmnden sonra, Grand Council of the Eternals (Byk Ebediyet Meclisi), bir insann
klonlanma ile yeniden yaratlp yaratlamayacan belirler. Kurulan hcre bankalar elilik
iinde tutulacaktr ve bu ama iin kullanlacaktr.
394
Ancak sonsuz yaama ulama
amacnn dnda baka sebepler de klonlama almalarnda etkilidir. rnein Raelyanlar,
11 Eyll 2001de New York ve Washingtona yaplan terrist saldrlarn takiben faciann
kurbanlarnn yaama getirilmesi ve bu tr sulularn gerekli cezay yaayabilmeleri iin
klonlamann kullanlabilecei fikrini ne srmlerdi.
Hareketin lmsz yaama sahip olabilme almalar 1997de kurulan Clonaid
adndaki bir kurumla srdrlmektedir. Kurumun yneticisi Dr. Brigitte Boisselier, ilk klon
bebein baarl bir ekilde dnyaya getirildiini ilan etmi
395
ve dnyada yeni tartmalar
balatmtr.
5.6. Feng Shui

Szlk anlam, doay etkileyen iki akc g rzgar ve su anlamna gelen Feng
Shui, salkl, varlkl ve huzurlu yaam ortamnn harmanland bir yaam sanatn ifade
etmektedir. Feng Shui, gler arasndaki denge dncesinin iki ucu Taoist Yin ve Yang
felsefesini merkez edinir. Amac dnyann grnmez ama bazs uurlu/olumlu bazs
uursuz/olumsuz olmak zere gl enerji hatlar ile evrili olduu anlayn
kazandrmaktr. in kkenli olan Feng Shuide, binlerce yllk bir gelenein izleri vardr.
396


393
Barker, New Religious Movements, s. 201.
394
Chryssides, s. 406.
395
Chryssides, s. 406.
396
Sarah Lewis, Feng Shui, Encyclopedia of New Religions, Christopher Partridge (ed.), Oxford: Oxford
University Press, 2004, s 254.
130
Bu hareket, insanlarn ansnn kozmik l ad verilen, deimez doutan gelen
ans, insann kendi yaratt deiebilen ans ve dnyevi ansa bal olduu felsefesine
sahiptir. nsanlarn doutan getirdikleri ans kaderleri olurken, onlar alarak ve eitimle
kendi anslarn yaratabilirler. Kontrol edebildikleri anslarnn olumsuz ynlerini ise
doadaki enerjileri kullanarak Feng Shui ile olumlu hale getirebilirler. Yaadmz
evrendeki uurlu hatlar sheng chi veya Ejderhann kozmik nefesi olarak dnlrken,
uursuz hatlar shar chi veya ldrc nefes eklinde alglanr. Feng Shuinin amac bu
enerjileri bilinli kullanmay retmektir.
Aslnda uygulandktan sonra etkisinin grlmesi zaman alan bu felsefede, Uurlu
feng shui, yalnzca yin (negatif) ve yang (pozitif) enerjiler arasnda bir denge ve uyum
olduu zaman oluturulabilir. Tao felsefesine gre bilindii gibi her ey kendi iinde zt
olan barndrmakta ve birbirlerini tamamlamaktadr. Bu iki zt enerji de birlikte ve denge
iinde bir potansiyel barndrmaktadrlar. Bu, salk, baar, refah ve ilikilerin ahenkli
ekilde bir araya getirilmesini salar.
Aslnda bu felsefeye gre modern teknoloji ve nfus art evrenin glerini
olumsuz ynde etkilememektedir. Bu olumsuzluk, insanolunun, doay kirletmesi, yanl
yaplandrmas ile ortaya kmtr. Dengenin bozulmas ile duygularmz, salmz,
ilikilerimiz ksacas hayat ile ilgili herey olumsuz ynde gelimektedir. Feng Shui,
doadaki bu dengenin, i ve d mekanlarda, ne ekilde salanmas gerektiinin
yntemlerini gstermektedir. Feng shui uzmanlar, sunduklar direktifleriyle
gerekletirilen evdeki eyalarn yerini, odalar dizayn etmenin uurlu dengenin
baarlabileceinin szn verirler. Bu anlaya gre uursuz Feng Shui ise dengenin
salanamam olmasndan dolay hastalk, felaket, kazalar ve ekonomik kayplar getirir.
397

Enerji akn, i ve d mekanlarda olumlu ynlendirmenin yntemleri Feng Shui
uygulayarak salanabilir. Meditasyon, yoga, tai-chi, kung-fu gibi Uzak Dou yntemleri,
bu enerjinin deerlendirilmesini, zihinsel ve fiziksel olarak insann hayatna yansmasn
salar.

397
Lewis, Feng Shui, s 254.
131
Feng shui felsefesi, zellikle son yllarda Batda yaylmaya balamtr. Bat
insan nasl baarl olabileceinin yolunu aramaktadr ve Feng Shui, modern yntemleriyle
bu araya cevap verir. Bu felsefe, yaam dzenlemek iin ve insanlarn yeteneklerini
btnyle kullanabilecekleri yerleri yaratabilmeleri iin kurallar sunar.
398
Mekan ve insan
arasndaki ilikiyi dzenleyen kurallaryla esasnda dini olmaktan uzak olan felsefe,
insanlarn hem manevi hem de maddi dnyasna hitap ettii iin ilgi ekici olmaktadr.
5.7.ISKCON: The International Society For Krishna Consciousness/Hare
Krishna Movement (Uluslar aras Krina Bilinlilii Topluluu/Hare Krina
Hareketi)

Ksa ad ISKCON olan The International Society for Krishna Consciousnessin
(Uluslar aras Krina Bilinlilii Topluluu Hareketi) pek ok yesi, kendisini yeni bir dini
hareketin paras olarak grmez. Onlara gre ISKCON, kkn Hindistann dini
geleneinden alan uluslar aras Hint kkenli bir harekettir. Bu gr, kutsal bir varln
canl rnei olarak dnlen devrimci, sufi ve Gouranga diye bilinen 16. yzyln Hint
dini figr Chaitanyann ISKCON taraftarlatnca grubun merkez ahsiyeti olarak
grlmesine dayanr. ISKCON, Bengal dininin yaygn ve gze arpan unsuru olarak
Chaitanyadan gelien bir dini gruptur.
399

Hareket, 1966da A. C. Bhaktivedanta Swami Prabhupada (1896-1977) tarafndan
kurulmutur. Prabhupada, 1965te Amerikaya girip ksa zamanda kendine taraftarlar
edinmi, hatta nl Beatles grubunun yelerinden George Harrisonu da yeleri arasna
almtr.
400

Batdaki Hint kkenli insanlarn pek ou bu hareketi kendi geleneklerindeki
otantik bir yap olarak grmektedir.
401
Bir Hinduizm mezhebi veya denominasyonu olarak
tanmlanabilecek
402
Krina hareketinde, Hinduizmin dier biimlerinden farkl olarak,
bireyler ile nunun (Ishnu) sekizinci reenkarnasyonu olduuna inanlan Tanr Krina

398
Hunt, s. 179.
399
Malory Nye, ISKCON: The International Society for Krishna Consciousness (Hare Krishna Movement),
Encyclopedia of New Religions, Christopher Partridge (ed.), Oxford: Oxford University Pres, 2004, s. 187.
400
Hunt, s. 117; Susan J. Palmer, International Society for Krishna Consciousness (ISKCON) ,
Encyclopedia of Religion and Society, William H. Swatos Jr. (ed.), Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J.
Denison, James McClenon (asist. ed), Walnut Creek: Altamira, 1998, s. 236
401
Barker, New Religious Movements, s. 185.
402
Palmer, s. 236.
132
arasndaki iliki retilir.
403
Bu hareket, kat bir ekilde tek Tanrc (monoteist) anlaya
sahiptir ve taraftarlarnn Krina uurunu btnyle baarmas iin, kendi yaamlarn
Krinaya younlam olarak, asketik bir ekilde srdrmelerini bekler.
404
Teolojisinin
kkleri Chaitanya Mahaprabhu geleneine dayanan Hare Krina hareketinde yeni ye
adaylar geni apl uygulamalara tabi deildir. Onlarn ilgilerini ekmek ve yaymak iin
balangta yalnzca et yememek, uyuturucu ve sigara kullanmamak, kahve, ay, ikolata
dahil tm alkoll rnlerden kanmak, kumar oynamamak ve evlilik d cinsel ilikiye
girmemek gibi yaptrmlar sz konusudur. ye olduktan sonra bu kiilere Prabhupadann
mutlak otoritesi tantlr; ve bylece onlar Hint dininin dilini ve felsefesini renmeye
balarlar.
405

Grup yelerinin Krina uuruunu kazanabilmesi sadece ona inanmakla
gerekleemez. Ayrca manevi ynn dnda somut olarak baz szleri tekrarlamalar
gerekir. Buna Hare Krishna ilahisi veya mahamantras denir. Her gn saat te kalkarak
iki saat boyunca sylemeleri gereken Japa adndaki ilahilerinin szleri, Hare Krishna, Hare
Krishna, Krishna Hare, Hare Hare, Hare Rama, Hare Rama, Rama Rama, Hare Hare
eklindedir. Bu ilahiyi 108 taneli bir tespihi gnde 16 defa dnerek sylerler.
406

Hareket yeleri d grnleriyle kendilerini belli edecek niteliktedirler;
bazlarnn salar toplumdaki yaygn tarza gre olduka ksadr; rlerek yaplm sikha
adnda bir aksesuar tarlar; balarna ve vcutlarnn yedi blgesine tilaka takarlar.
Tilakann, Lord Vishnunun ayak izi olduuna ve bedenlerini Tanrnn mabedi olarak
gsterdiine inanrlar. Ayrca bu harekette, Hint geleneini yanstan ve manevi bir kyafet
olan dhotisi erkekler, sarisi kadnlar giyer.
407

ISKCONun ynetimi ise, farkl blgelerde oluturulmu komiteler tarafndan
yerine getirilmektedir ve bu yerel mabetlerde yalnzca erkek mabet lideri bulunur.
408


403
Hunt, s.117.
404
Nye, s. 187.
405
Bainbridge, The Sociology of Religious Movements, s. 194.
406
Barker, New Religious Movements, s. 184; Nye, ISKCON: The International Society for Krishna
Consciousness (Hare Krishna Movement) s. 188.
407
Hunt, s. 118.
408
Palmer, s. 236.
133
Hareketin gelimesini etkileyen en nemli olay Prabhupadann 1977 ylndaki
lm olmutur. Aslnda 80 yanda olmas ve rahatszl bu gelimeyi srpriz olmaktan
karmtr, ancak yine de bu, 10 sene srecek karmak ilikilerin ortaya kmasna engel
olamamtr. 1980li yllarn sonunda tekrar kontrol altna alnan bu dini organizasyon, bu
sre iinde zellikle gen gurular liderliinde zarar gren yelerinden pek ounu
kaybetmitir, ve bu sre halen devam etmektedir. 1990l yllarn banda pek ok yenin
ocukluk yllarnda, yani 1970 ve 1980li yllarda, hocalar tarafndan fiziksel ve cinsel
tacize uradklarn aklamas hareket iin ok byk bir skandal olmutur. Ancak her eye
ramen ISKCON, kurulduu yllara nazaran 2000li yllarda Kuzey Amerika hala nemli
bir merkez olmay srdrse de- uluslar aras lekte gl misyoner nitelie sahiptir.
409



5.8. ALEPH: Alliance for Jewish Renewal

Kurman metinlerine dayanan Bnai Or (Son or Children of Light), 1962de Reb
Zalman Schacter tarafndan kurulmutur. Polonya doumlu Schacter, Boston
niversitesinde psikoloji okumu, Hebrew Union Collegede doktora yapmtr. Reb
Zalman, Hasidik retilerin muhafaza edilmesi iin sorumluluk duyacak bir toplum hayal
etmiti. Aslnda bir hareketten ok manevi bir yol sunan Reb Zalmann hayali Yahudi
maneviyat anlaynn yenilenmesine dayanmaktayd, ve sonraki dnemlerde mevcut olan
Yahudi Manevi Hareketine gre Ortodoks Yahudilike daha yakndr.
410

Erken dnem Bnai Orun bir zellii Yahudi erkeklerin ve kadnlarn dua ederken
gkkua renklerinden oluan bir earp (tallith) kullanmalardr. Bu Reb Zalman
tarafndan meditasyon uygulamas srasnda ald ilhamla sonucu gelitirilmitir. Bnai
Orun gelimesi 1993 ylnda ALEPH: Alliance for Jewish Renewal adn almasna kadar
srmtr. Yahudiliin ihyasn amalayan ALEPH, Yahudiliin peygamber ve mistik
geleneine dayal denominasyonlar aras dnya apnda bir harekettir. Yaratclk, ilgi,

409
Nye, ISKCON: The International Society for Krishna Consciousness (Hare Krishna Movement), ss. 188-
189.
410
Shirley Lucass, ALEPH: Alliance for Jewish Renewal, Encyclopedia of New Religions, Christopher
Partridge (ed.), Oxford: Oxford University Press, 2004, s. 116.
134
mutluluk ve manevi pratikleri kapsayan bilinlerin tamamna sahip olmann yolunu arayan
hareket, tm Yahudileri ierirken insanlarn tamamna da sayg gstermektedir.
ALEPH, Bar Merkezi (Shalom Center) ve Yahudi Yenileme Yaam Merkezinin
(Jewish Renewal Life Center) desteinde Kuzey Amerika temelli birbirine bal gruplar
adr, ve taraftarlarnn says bilinmemektedir. Hasidizm ve Kabbalizme ek olarak
Sufizm, Budizm ve Amerikan yerli dininin kimi unsurlarn da iermektedir.
411

5.9. Gush Emunim

Yahudi dini milliyeti bir hareket olan Gush Emunim (Block of the
faithful/nanllar Blou), 1974 ubatnda resmen kurulan bir organizasyondur. Bu
hareket, kendini Siyonist dinamizminin devam olarak grmekte ve Bat eriada pek ok
yeni Yahudi yerleim biriminin kuruluuna destek vermektedir.
Grubun manevi lideri, -1921de srailin ilk Akenazi Ba Haham olan - Rabbi
Abraham Yitzchak ha-Cohen Kook idi. Hegel, Marx, Kabalizm ve Mesiyanizmden
(Messianism) etkilenmi olan Kookun 1935teki lmnden sonra olu Tzevi Yehudah
Kook (Rav Kook) hareketin bana gemitir.
412
Babasnn kabalist-mesiyanist
yaklamndan etkilenen Rav Kook, Siyonist hareketin kuruluundan gnmze kadar
geen sreci deerlendirirken, iinde yaadmz an hem sekler hem de ortadoks
Yahudilerin bedel deyecei bir kefaret srecinin balangc olduunu iddia etmekte ve
srail devletinin de bu kefaretin "ilk aan iei" olduunu savunmaktadr.
Gush Emunim yeleri, Tanr tarafndan srailoullarna vaat edilen topraklar
tmyle geri alnncaya kadar btn Yahudilere sorumluluklar dtn savunmaktadrlar
ve hem srail toprann hem de Yahudi insanlarnn mistik birliine inanrlar. Politika ve
dnya olaylar mesiyanik bak asyla yorumlanr. Pek ok Yahudinin 1980li yllarda
sraile gelii, Mesihin yakn zamanda geleceinin habercisi olarak grld. Benzer
olarak, Alt Gn Savalar (Six Day War) (1967) srasnda Magrip ve Samiriyenin aln,
mesiyanik kurtulu srecinde bir dier aama olarak anlald. Bu nedenle Araplarn bu

411
Lucass, s. 116.
412
Shirley Lucass, Gush Emunim, Encyclopedia of New Religions, Christopher Partridge (ed.), Oxford:
Oxford University Press, 2004, s. 119
135
blgelere tekrar gelip yerlemelerine kar klmtr. Siyasal engeller, insanlarn Mesihe
olan inancnn snanmas olarak grlrken, srail devletinin kuruluu ve devam eden
varlnn Tanrnn emri olduuna inanlr.
Gush Emunimde liderlik, ncelikle Merkaz haRav yani Rav Kookun Talmudik
akademisinden kaynaklanr. Bu kuruluun rencileri onun derslerinden ve zellikle
kurtulu gnne ilikin kehanet ieren konumalarndan etkilenmitir. Bu akademiye
devam edenler daha ok Bnei Akiva Genlik Hareketinden gelir. Yine de Gush Emunim,
Rav Kookun sekler ve ortodox entegrasyonu siyasetini srdrr.
Rav Kookun 1982deki lmnden beri Gush Emunimin sosyal stats kendi
yeleri arasnda tartlmaktadr. Baz yeler artk grubun orijinal biimiyle var olmadna
inanrken dierleri, grubun ideolojisinin onun iskan hareketi olan Amanah ile devam
ettiine inanmaktadr.
413
1992de harekete 100 bin yerleimcinin ye olduu ve bunlarn
saylar 50yi aan yerleim blgelerinde bulunduu tahmin edilmektedir. Ancak ye says
yksek grnmekle beraber bunlardan ne kadarnn gerek anlamda kendini adam
kiilerden olutuunu tahmin etmek kolay deildir. Bu hareket 1994ten beri ksaca
Emunim olarak anlmaktadr.
414

5.10. Sahaja Yoga

Sahaja Yoga, Mataji veya Divine Mother olarak da bilinen Sri Mataji Nirmala
Devi tarafndan 1970te kurulan bir harekettir. Mataji, Hindistanda Prostestan bir ailede
domu olsa ve kocas Birlemi Milletlerde st dzey bir memur olsa da, Sahaja Yoga
pek ok ynden geleneksel Hindu nitelikte bir yoldur. Bu hareket, eriilemez hedef olmak
yerine kendini gerekletirme ile balad iin dier Yoga gruplarndan farkldr. Mataji,
aslnda Osho hareketine bal bir mrit idi, fakat onunla anlamazla derek kendi
hareketini kurmutur.
415

Mataji, yalnzca ngiltere ve Hindistanda ders vermektedir, ancak bu, onun dnya
apnda bir hareket olmasna engel deildir; zira o, her lkeden mridi vardr. Hareket, 3

413
Lucass, s. 120.
414
Lucass, s. 121.
415
Barker, s. 207, Elizabeth Puttick, Sahaja Yoga, Encyclopedia of New Religions, Christopher Partridge
(ed.), Oxford: Oxford University Press, 2004, s. 200.
136
bini Hindistann dnda, 2 bini Hindistanda olmak zere tam balanmam yeleri ile
birlikte yaklak 100 bin taraftar olduunu iddia etmektedir.
416
Sahaja Yogann yeleri,
Matajinin seyahat giderleri ve ngilterede The Life Eternal Trust adl irket tarafndan
ynetilen uluslararas projeler iin maddi yardmda bulunmaya tevik edilir. Mataji ayrca,
pahal hediyeleri ve nemli miktardaki yardmlar da kabul eder. Hareketin gemite
yaynlanan Life Eternal ve Nirmala Yoga adnda dergileri de vardr.
417
Matajinin yazm
olduu Meta Modern a ve Yeni Milenyum Eski Kehanetleri Yerine Getiriyor isimli
kitaplar lkemizde de satlmaktadr.
Hareket yelerinin inanna gre Sahaja Yoga, ncilde tanmlanan son yarg
merciidir. Kii, yalnzca Sahaja Yogaya geldikten sonra yarglanabilir, ve bu yzden
Sahaja Yogaya geldikten sonra kendinden tamamen vazgemelidir.
418

Sahaja Yoga, yeni dini hareketler -hatta tm dinler- arasnda allmadk bir
harekettir; nk bir kadn tarafndan kurulmu ve liderlii srdrlmekte olan bir
harekettir. Ancak ilgin olarak feminist veya anaerkil bir hareket deildir. Aksine kadnlar,
geleneksel Hindistan aile yapsndaki eler taklit edilerek yumuak bal, itaatkar ve kadns
olmaya zendirilirler. Dolaysyla bu harekette liderlik pozisyonlar -neredeyse- yalnzca
erkekler tarafndan devam ettirilir. Her ne kadar ye saylarnda art olmasa da hareket
iinde ciddi bir para sirklasyonu olduu sanlmaktadr. Ancak finansal konularda kamuya
yansm herhangi bir skandal da imdiye kadar sz konusu olmamtr. Fakat Matajinin
taraftarlarnn talep ettii kat ballk ilgi ve merak konusu olmaktadr. Eitim grmeleri
iin zorlama olmasa bile, hareket taraftarlarnn ocuklarn Hindistandaki okula
gndermeleri ve burada kat bir otoriter eitime tabi tutulmalar eletirilmektedir.
Sahaja doall retir ve Sahaja Yogann prensibi, kutsal ile kendiliinden
oluan bir birlii ifade eder. Bu kundalini yani aydnlanma ise yoga ile gerekletirilir.
Matajinin yardmyla kundalini herhangi bir kimsede uyandrlabilir. Bu gerekletii
zaman uygulayclar kendi avularnda ve balarnn stnde souk ve hafif bir rzgar
hissettiklerini sylerler. Bu deneyim derin bir huzur ve mutluluk salarken ayrca en st

416
Barker, s. 208, Puttick, s. 200.
417
Barker, s. 209.
418
Barker, s. 207.
137
akraya ulaldnda manevi aydnlanmaya gtrr. Hareketin yeleri, akralar Tanrlarn
canlandrdna inanrlar.
419

Kundalini yoga sembolizminin yan sra, Hindu ve Tantrik kutsal yazlardan
karlan Kutsaln geleneksel imgeleri Sahaj Yogada nemlidir. Mataji, kendisinin
Tanrnn vcut bulmu hali olduunu (avatar) iddia eder ve zellikle kadnlna vurgu
yapar. Tanr Vinunun ei Laxmi olarak Mataraji ideal e modelidir. Ayrca o, aydnlanm
bir guruyu, g ve kuvvetle donanm, diil enerjiden meydana gelen Tanr olarak kutsal
kadnsl da temsil eder.
420

Sahaja Yoga yeleri, 20 ila 45 yalar arasndaki orta snf mensubu kimselerden
olumaktadr. nceleri din deitirme sreci, genellikle arkada ilikileri ile
gereklemekteyken, imdi yeni yeler, Matajinin grntlerinin izlendii ve titreimlerin
hissedilmesi frsatnn verildii haftalk toplantlara katlmakla gereklemektedir. Daha
derinlemi Sahaja Yoga yeleri ayrca, dua edebildikleri ve Matajinin resmiyle
meditasyon yaptklar toplant olan Pujaya devam ederler. Pujadan sonra katlmclar
birlikte yemek yerler. Btnyle bal Sahaja Yoga yeleri bizzat Matajinin ynettii
Uluslar aras Pujalara devam ederler. yeler ayrca e seimi iin de Matajiye
bavururlar.
421

Hareketin yeleri, ailelerinden ve ocuklarndan ounlukla ayrdrlar. Ayrca
Mataji, retilerini normal yaamlarna uydurabilmek iin zor bularak vazgeen, ama onun
gcne inanmaya devam eden mritlerini hareketten dlar.
422






419
Puttick, s. 200; Barker, s. 208.
420
Puttick, s. 201.
421
Barker, s. 208.
422
Barker, s. 209.
138
6.SONU VE DEERLENDRME

Yeni dini hareketler, son yllarda zellikle Bat lkelerinde en ok tartlan
konulardan biri haline gelmitir. Kkenleri eitli dini geleneklere dayanan bu yeni
oluumlar, kendilerini modern zamanda grlen maneviyat araylarna bir cevap olarak
sunmaktadrlar. Her ne kadar Trkiye, bu yeni ve alternatif dini oluumlara henz yabanc
saylsa da, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren Batda bu hareketlere ilikin pek ok
aratrma yaplmtr. Dnyada eitli ynlerden tartma konusu olan bu hareketlerden
bazlar son birka yl iinde lkemizde de grlmektedir. almamzla, bu yeni ve farkl
oluumlarn dayand tarihsel arka plan ve literatrde onlara dair kuramsal analizleri
sunmaya altk.
Yeni dini hareketler ile ilgili sosyologlarn yaptklar deerlendirmeleri sunmay
amaladmz almamzn birinci blmnde, bu hareketlerin en ok faaliyet gsterdii
ve dolaysyla aratrma konusu yapld Bat dnyasnda, tarihsel balantlarnn veya
gemi dnemde yaanan gelimelerle benzerliklerinin olup olmadn ele aldk. Konumuz
olan yeni dini hareketleri daha kolay anlayabilmek iin, Batda var olan dini kurumlara
ilikin incelemelerin ve onlarn oluum nedenlerinin en elverili veriler olduu n
grsnden yola karak Avrupa tarihini ve seklerleme kuramn genel olarak inceledik.
Bat tarihinin Orta an geleneksel kurumlarna gsterilen tepkilerle ekillenmi
olduu sylenebilir. yle ki, Avrupada gerekletirilen keif ve icatlar, bunun sonucu
olarak daha nce hibir alanda hak sahibi olmayan sosyal snflarn zenginlemesi ve sistem
iinde aktif rol edinmesi Orta a zihniyetini deitiren unsurlar olmutur. Geleneksel
dnemin temsilcisi saylabilecek kilise, o dnemde dini otoritesinin yannda siyasal
kurumlara mdahale edebilme gcn de elinde bulundurmaktayd. Ancak kurumlar
zerindeki etkinlii ile yaamn her alanna mdahale edebilen ve yaptrmlar bulunan bu
kurum, ekonomik dengelerin deimesi sonucu zlmeye uramtr.
Feodalitenin hakim olduu Orta a Avrupas, soylularn ve din adamlarnn
kendileri dndaki kesimleri karlarna gre ynettii siyasal ve toplumsal yap
sergilemekteydi. Bu sistemde ne burjuva snfnn ne halkn ynetimde sz hakk
bulunmaktayd ve dnemin tm kurumlar kilisenin emirlerine gre ilemekteydi. Ancak
139
corafi keiflerle beraber eski ticaret yollarnn deimesi, ticaretle uraan burjuvann
zenginleerek feodal dzene kar direnmesini, yani siyasal hak ve yetki araylarn
beraberinde getirmiti.
Burjuvann ticari faaliyetlerindeki canllk Avrupadaki kentlerin olumasna sebep
olan birincil unsurlardan biri olmutur. nk ksmen bamsz olarak kendi ilerini
srdren bu kesim, ilerini yrtebilecei uygun yeni blgelerde yeni meskenler edinmek
zorundayd. Tccarlarn bu gerekeyle oluturduklar yeni yerleim yerleri, zamanla Kuzey
ve Bat Avrupada ekonomik ilgi ve karlarn itici g olduu kentler haline geldi. Yeni
kentler, kyllere nispeten zgrlklerini kazanma imkan verecek yeni ekim alanlarna
ihtiyac dourmutu. Zira tketim artm ve retim yetersiz gelmeye balamt. Bu ihtiyac
karlamak iin yeni tarm alanlarna giden kyller, bylece yakn mesafedeki bir baka
kyle ticaret yapabilme imkan kazanmt. Ayrca soylular da sistem iinde ayakta
kalabilmek ve ihtiyalarn karlamak iin kyllere yllk dedii para karlnda
zgrlklerini vermek durumunda kalmt. Sonu olarak, ticari hayattaki bu deiim kyl
snfnn kendi topraklarna sahip olmasn ve ticaret yaparak maddi g kazanmasn
salamt.
Siyasal ve toplumsal dzende meydana gelen bu deiimler, kilise faaliyetlerinin
sorgulanabilirlii anlay ile sonulanmtr. Bu anlayla, daha nce doutan gnahkar
olduuna inanlan ve lmden sonraki hayata hazrlanmak iin yaamas gereken insann
deer kazand, hmanist grn hakim olduu bir zihniyet ortaya kt. Rnesans olarak
tarihe geen bu dnemi ekillendiren balca aktrler bilim ve sanatla uraan ve seyahat
zgrlne sahip olan kesim idi. Dnemin sanatkarlar ve bilim adamlar, tabiat olaylarna
ilikin kilisenin yaklamna karlk bilginin yeniden deerlendirilmesini savunan,
dogmatik inanlara ve bu tr bilgiye meydan okuyan yaklamlarn seyahatleriyle gittikleri
yerlere yaymlard.
Ekonomik, sosyal ve siyasal sistemin deiime uramas ile kilise, yaamn tm
alannda ve btn kurumlar zerindeki egemenliini kaybetmi, kazanlan birey olma
bilinci, bu kurumun ve dinin gzden geirilmesi ihtiyacn dourmutu. nk sz konusu
gelimelerle e zamanl olarak matbaann kullanm, insanlara Tevrat ve ncil gibi kutsal
kitaplar okuyabilme imkann kazandrm; bylece mevcut uygulamalarla kutsal
140
kitaplarnda yazanlarn farkl olduunu gren -hem ieriden hem dardan- kesimlerde
kiliseye kar tepkiler uyanmt. Kilisenin ar zenginliine, yetkilerine, emirlerine ve
taleplerine kar oluan tm tepkiler, onun, dini kendine gre deitirdii, dolaysyla
yozlat yorumlarna dayanmaktayd.
Din ve -Bat dnyas sz konusu olduunda- kilisenin yeniden biimlendirilmesi
talepleri Martin Luther ile zdeleen Reform hareketlerine ivme kazandrmtr. Papann
dnyevi deerler uruna dini kullandn ve kilisenin ortaya koyduu bo inanlarla ahlaki
yozlama iine dtn ileri srerek, ve ncilden karlacak yeni ilkeler zerine yeni bir
kilise ina edilmesi gerektii iddialarn temel alarak ykselen Reform hareketleri,
Avrupann kurumsallam dini olan Katolik Hristiyanlnda ayrmalara neden olmutu.
Tanrnn rahmetine, Kutsal Kitaptan karlacak ilkeleri temel alarak iman eden
kimselerin kavuaca anlayna dayal Protestanln tarih sahnesine kmas, ite bu
srecin getirdii deiimlere dayanmaktadr.
Protestanln, Rnesans ve Reformasyondan ald deerler ve dnce sistemi
ile kurtulu srecini daha kolay hale getiren bir teoloji rettii sylenebilir. Bu yeni
mezhep, Hristiyan dnyasna Orta a zihniyetinden btnyle farkl bir din anlay ve
bilin kazandrm; ve bylece zellikle Avrupada fikri deiimlere neden olacak -sosyal
hayatta- seklerleme ve hukuki hak ve ykmllklerde- laiklik ad verilen dnmlere
zemin hazrlamtr.
Batnn ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel dnyasnda meydana gelen bu
farkllamalar, Avrupa siyasi hayatna bamszlk bilinci ile hareket eden zerk siyasal
birimler kazandrmt. Bamszlk anlay, zellikle ngiltere, Portekiz, spanya ve
Fransada monarileri glendirmiti. Soylular, prensler ve tccarlarn aktif olduu bu
siyasal sistemde monarklar, ynettii halkn desteini ve siyasal ban elde etmilerdi.
Ancak bu dnemde nem kazanan bir baka deer, millet olma bilinci, bir sre sonra,
monarklarn karlanamayacak nitelikte isteklerine kar tepki uyandrmt. Bilhassa
Fransada kkl bir ekilde yerleen milliyet bilinci, bu tepkilerin daha kolay ve abuk
birlemesini salayarak 1789 Fransz Devrimini dourmutu.
141
Fransz Devrimi, bireyde siyasal geleceini deitirebilecei bilincini
uyandrm, bylece din-toplum ve din-devlet ilikilerinin yeniden tanmlanmas gereklilii
ortaya kmt. Bu gelimenin sonucu olarak siyasal dzenin sorumluluu Tanrdan -yani
kiliseden- bireye gemiti. Devlet idaresine ilikin kilisenin rolnde gzlenen bu deiim,
din, devlet ve toplum ilikilerinde gerginlik yaayan tm Avrupa lkelerini etkiledi.
On dokuzuncu yzylda bilimde yaanan gelimelerin retime uygulanmas,
Avrupa devletlerinde makinalam retime geilmesine neden olmutur. Sanayi Devrimi
olarak bilinen bu sre, ykl miktarda sermaye birikimi salayarak kkl sosyal
deiimleri de beraberinde getirmiti. nk bilim ve teknolojide yaanan gelimeler de,
insan vcuduna ynelik aratrmalarn yaplmasn snrlayan dogmalar ortadan kaldrmaya
balamt. Din-devlet ve din-toplum ilikileri birtakm deiimlere urad; bir topluma ye
olmann tanm dini temelli olmaktan kartlarak vatandalk temeline oturtulmutu.
Bu gelimelerden yola karak, kkeni Rnesans ve Reformasyona dayanan
fikirlerin oluumuna zemin hazrlad Fransz Devrimi, Sanayi Devrimi gibi makro
gelimelerle beraber dini kurumlarn yapsn, siyaset-din-toplum ilikilerini derinden
etkilediini sylemek hatal olmaz. Ortaya kan yeniliki dnceler etkilerini gstermede
Birinci ve kinci Dnya Savalar ile kesintiye urasa da, savalar yznden yaanan ac
tecrbeler ve trajediler sava ve otorite kart eylemlerin, yeni yaklamlarn ortaya
kmasna neden olmutu. zellikle 1968 Fransas, tm dnya lkelerini etkileyen kar
kltr hareketlerinin en youn yaand yer olarak tarihe gemitir.
Grld gibi dini kurumlarn siyasal ve toplumsal ynden ilevleri Bat tarihini
oluturan gelimelerle ekillenmitir. Dinde blnme ve ayrmalar, yani mezhepleme,
din-toplum ve din-devlet ilikilerinin sorgulanmas ile etkileimli olarak biimlenmi, dinin
toplumsal hayattaki yerinin deimesi, bu kurumun geleceini de tartlr hale getirmitir.
Zira bilim ve teknolojideki ilerlemeler dinin elinden siyasal ve sosyal hayattaki etkinliini
alrken, bu, onun gelecekteki nemine ilikin tahmin ve yorumlarn yaplmasna neden
olmutu.
Sosyoloji literatrne seklerleme kuram olarak geen, dinin tamamen bireysel
ve vicdani bir olguya dnecei veya bunun da tesinde bilimdeki ilerlemelerle insan
142
hayatndaki etkin nemini kaybedeceinin ne srld teoriler 1960l yllara kadar
kabul grmtr. Ancak Bat dndaki lkelerde meydana gelen ve 1960lardan sonra
Batda patlak veren gelimelerle bu kuramn tekrar tartlmas gerektii dnlmeye
balad. nk Hristiyanlktan koparak veya yeni felsefe ve dncelerin rn olarak
ortaya kan yeni dinler, bilim dnyasnda, bu konuda tekrar yorumlamalarn yaplmas
gerektii ihtiyacn dourmutu.
Tarihte, bilimin ilerlemesi ve rasyonelleme ile dinin insan hayatndan kaca,
insanlarda din ad altnda bir deer kalmayaca ngrlerinde bulunanlar olmutur. Ancak
bilim, aklayamad olay ve olgularla kimi ynlerden yetersiz kalm, insanlarn manevi
dnyasnda byk boluk yaratmtr. Bu, insanlarn maneviyat arayn, dini ve dini
kurumlar -kimi zaman kopukluklara urasa dahi- tarihin her dneminde mevcut klmtr.
Yani din, tarihin her dneminde toplumlar etkileyen bir deer olarak varln srdrm,
dini kurumlar eitli ynlerden eletirilere uram, yalnzca din anlay deimitir. Bir
dier ifade ile din ve dini kurumlar deien artlara ve toplumsal beklentilere paralel olarak
farkl formlarda varln srdrmtr. Bu adan bakldnda tarihsel gelimelerin ve
modern oluumlarn seklerleme kuramn byk lde yanllad sylenebilir.
Sz konusu seklerleme kuramnn yanllanmasnda birincil faktr, aslnda yeni
dini hareketlerin ortaya k ve ykselii olmutur. Yeni dini hareketler, insanlarn her
zaman ruhsal ve manevi doygunluk araynda olduunu, bilimin pek ok soruya cevap
vermesinin yannda aslnda yeni sorunsallar da ortaya kardn, dolaysyla insann, dini
hayatndan karma gibi ihtimalinin hala sz konusu olmadn ortaya koymutur. Bylece
yeni dini hareketlerin ykselii, dini organizasyonlara ynelik aratrmalara hz ve derinlik
kazandrm oldu.
Bat tarihinde ortaya kan dini organizasyonlar ve bu organizasyonlara ilikin
yaplan analizleri incelediimiz nc blmde, hem blnmelere ramen yerleik din
olgusunun devam ettiini hem de yeni dini hareketlerde de var olan iddialarn neredeyse
tm ortaya kan dini organizasyonlarda mevcut olduunu grdk. Bu blmde gerek kilise
ve mezhebin, gerekse denominasyon ve kltn her zaman dier dini yaplanmalar
eletirdii, hakikat tekelinin kendisinde olduunu iddia ettii, dolaysyla tm dinlerin ve
yelerinin- kendi iinde tartlr olmakla birlikte ayn amaca sahip olduu ortaya kondu.
143
Kilise-mezhep teorisi kapsamnda, blnerek oluan yeni gruplarn bir sre sonra
ortadan kaybolaca ngrsne karlk, kiliseden koparak doan kimi hareketlerin bir
sre sonra rutinleerek kilise haline geldii gzlenmitir; ki aslnda Protestanlk da byle
gelimitir. Reform hareketine geri dnldnde, Protestanln Katolik kilisesine
eletiriler ynelttii ve bylece yeni bir teoloji ortaya koyarak kt grlmektedir.
Ancak Wilson ve Yingerin almalar bunu belli kriterlere balamtr: Bu hareketler, eer
eski saldrganlk ve ayrmclk ruhlarn kaybetmeden devam edebilirlerse kiliseye
dnm saylabilirler. Yani bu oluumlarn kurucu nesil sona erse ve grubun evresi
deiime urasa dahi, rgtleniini ve protestocu duruunu kaybetmemesi gerekir. nk
ancak o takdirde kendilerinden dn vermeden ayrlk ve muhalif yaplarn
srdrebilirler.
Bu deerlendirmeler, aslnda toplumun ounluunu endielendiren yeni dini
hareketlere dair ngrlerde bulunulmas iin ara olarak kullanlabilir. Yeni dini
oluumlarn hepsi, tm dinlerin mistik gcn kaybettii, dnyeviletii ve sadece ibadeti
n plana kard iddiasyla mistisizmi kullanr. zellikle kiliselerin inanszl temsil
ettiini ve hem huzura hem kurtulua kavumak iin kendi yntemlerinin veya dinlerinin en
doru yol olduunu ne srerler. Yine de tarihte grlen tm blnmelere ramen
kiliselerin hala ortadan kalkmad, dnya zerinde en ok inanan olan dinlerden birini
temsil ettii ve -her ne kadar siyasal gcn eskiye oranla nispeten kaybettii doru olsa
da- kurumsal zelliklerini srdrdkleri grlmektedir.
almamzn drdnc blmnde, yeni dini hareketlerin tarihte blnme sonucu
oluan dier hareketlere benzer ekilde yapland varsaymnn hatal olaca ortaya
kmtr. Kukusuz tm dini ayrmalar, bal olduu yerleik dinlerin yozlat
syleminden yola karlar. Ve buna paralel olarak, kurumsallam dinlerde dini inancn
kaybolduunu ve manevi huzurun yalnzca kendi dinleriyle elde edilebileceini iddia eden
dini hareketlerin hepsi, aslnda yerleik dinlerin nazarnda aykr bir vizyona sahiptir. Yeni
dini hareketler, modern toplumun dindarlk anlay ile ilgili tartmalar da canlandran bir
gelime olmutur. Genel olarak bu hareketler birey olmann deerli kabul edildii bir
dnyada kurtuluun Tanrnn isteiyle deil, aslnda bireyin kendi abasyla elde
edilebileceini ne srerler. Ayrca, kilise gibi yerleik dinlerdeki temsili figrlerin
144
aracln ve bu araclarla kurtulua erileceini reddederken, farkl olarak yeni bak alar
ve yeni dini tecrbeler ortaya koyarlar. Yeni dini hareketler, bu ynleriyle dier dini
organizasyon yaplarndan farkldr.
ada toplumun gereksinimlerine cevap olarak ve yerleik dinlerin pek ok
ynden hataya dtn iddia ederek ortaya kt sylenen yeni dini hareketlerin
zelliklerine bakldnda ada toplum deerlerini yanstmaklar belirgindir. Onlar dinin
bireysellemesi anlamnda mistik yn n plana karsalar dahi, eletirdikleri kiliseler gibi
dnyevi deerleri, maddi smr aralarn kullanmaktadrlar. Bu gruplarn yelerini
zellikle alt snflardan kazandklar genel geer bir kabul olmamaldr. nk kimi
hareketlerin yksek miktarda maddi beklentileri sz konusudur. Nitekim baz rneklerde
gnlden balln yelik iin yeterli olmad grlmektedir. Bunun yannda yeni dini
oluumlar, yerleik dinlerin sadece ekilsel birtakm unsurlar kullandn eletirirken,
btnletirici ynyle ibadetleri de kendilerince uydurarak uygulamaktadrlar.
Kiliseler, kendilerini sosyal deimelere kolayca adapte edememeleri, geleneksel
ve yerleik yaplaryla hantal olmalar sebepleriyle yeni dinlere ynelimi tevik edici unsur
olarak ne kmaktadrlar. Bu yaplar her ne kadar yeni dini oluumlara ilikin olumsuz
deerlendirmelerde bulunsa da, aslnda tm yerleik dinler, yani Bat dnyas iin kilise, ne
teolojisini ne tarihini ne de amacn tam olarak anlatmamakta, ve bu nedenle kimi zaman
alternatif olarak bile dnlmemektedir. Yeni dinler, sosyal ve teknolojik gelimelere
kendilerini rahatlkla adapte eder ve bu imkanlar kullanrken, kilise ve/veya tm yerleik
dinler bu konularda gerekli zeni gstermedii iin, yeni oluumlar ok sayda ye
edinebilmektedirler.
Yeni dini hareketlerin uzun mrl olup olmayacaklar, toplumlar ne lde etkisi
altna alacaklar da ayr bir inceleme konusudur. Bu hareketlerin tarihte kan pek ok
hareket gibi zamanla etkinliklerini ve hretlerini yitirecekleri ynnde n grlerde
bulunulmaktadr. nk kkeni daha nceki yzyllara dayanan hareketler hari ki onlar
yeni diye nitelendirmek bu balamda doru olmayabilir-, bu dini yaplanmalarn, ayn
heyecan kurucu neslin dnda ikinci nesille de srdrp srdremeyecei ya da hareketin
nc nesil yelere ulap ulamayaca veya karizmatik liderin lmyle hareketin
akibetinin ne olaca gibi sorular etrafnda birtakm tahminlerde bulunabilmek iin yeterli
145
zaman gememitir. Ancak eer tarihte grlen dini organizasyonlara baklrsa, bu tr
sorularn cevaplar bulunabilir. Zira aratrmamzda grdk ki, bu yeni dini hareketlerin
sreklilii, baz geleneksel deerlerle beraber kltrel unsurlar tamalar ve devam
ettirmelerine, yeni deimelere gre kendilerini ayarlamalarna, toplumla ne yksek ne
dk, orta dzeyde gerilime sahip olmalarna, geni tabana yaylabilme ve yeleri ikna
edebilme kabiliyetlerine, hukuki ynden sorun oluturmayan faaliyetlerde bulunmalarna
baldr.
Yeni dini hareketlerin baar elde edebilme ihtimali ayrca daha nceki blnme
sonucu ortaya kan hareketlerin rutinleerek kilise yaps kazanmasna da baldr. Zira bu
dini oluumlar dierlerinden ayracak unsurlar, rutinlememeleri, sradanlamamalar,
yenilik ve canllklarn kaybetmemeleridir. Fakat bir hareketin ka yzyl yeni diye
nitelendirilebilecei bu balamda bir baka tartma konusu olarak ortaya kmaktadr.
Bu hareketler insann hayatn, sosyal ilikilerini ve zamann olumsuz etkileyecek
ne kadar az ritel retirse o derece baarl olur, devamllklarn salarlar. Bir dier ifade
ile radikal beklentileri ve talepleri olan hareketlerin uzun sre ayakta kalmas ve ok sayda
kii tarafndan kabul grmesi kolay olmaz. Kktenci hareketlerin daha iddetli duygu ve
heyecanla hareket etmesi, onlarn cazibesini artraca ve talep grecei yorumlarna neden
olsa da, faaliyetleriyle ses getirmelerine ramen, uzun vadede bu tr organizasyonlarn
devam edebilmesi ok daha zor grnmektedir. Yani eer herhangi bir yeni dini hareket,
yelerini sosyal hayattan koparmadan onlarn balln kazanp, toplantlara katlmalarn
salarsa, ve grup ii sosyal ilikilerini kuvvetlendirir, aktif ve srekli katlm elde edebilirse
baarl olabilme ihtimali artar.
Beinci blmde hareketlerin anlam sistemlerinden, organizasyon yaplarndan,
yeleriyle ilikilerinden, toplum ile kurduu ilikilerden ve yelerin grup ii ilikilerinden
rnekler verildi. Yeni dini oluumlarn uzun sre varlklarn srdrebilme ve baarl
olabilme potansiyeli tayp tamadklar, saylan bu kriterler erevesinde belirlenebilir.
Yeni dini hareketlerin mevcut dini kurumlara ve dinlere olduu gibi sekler topluma da
eletirel yaklat dnlse de, rneklere bakldnda baz hareketlerin kendilerini dini
olarak nitelendirmedii, yani sekler dzene artlar dahilinde sunduu alternatif felsefelerle
cevap verdii grlmektedir. Byle bir yaklam -dini hareketin lml duruu balamnda-
146
daha ok insan cezbedebilmeyi beraberinde getirir. Bu hareketler arasnda elbette dini
temel alarak mevcut sosyal dzeni bazen maddi anlamda kendini soyutlama, kendi iine
ekilme eklinde veya aktif olarak protesto edenler vardr. Ancak rneklere bakldnda
byle bir genellemenin doru olmad ortaya kmaktadr. Aratrmamz, hareketlerin
kendilerini merulatrmalar gerektiinin bilincinde olduklarn ve bu dorultuda
amalarna ulaabilmek iin, insanlarn hayatlarna uygulayabilecekleri huzur verici pratik
ve felsefeler sunmalar gerekliliinin farknda olduklarn ortaya koymaktadr.
Son yllarda yeni dini hareketlerle ilgili ykselie geen tartmalardan bir dieri
ise onlarn sosyal hareket olup olmadna ilikindir. Ancak bu konuda henz bir
konsensse varlm deildir. Aslnda her iki hareket tipinde de gayr resmi etkileim alar,
ortak inan ve dayanma, muhalif ve protestocu bir duru ile toplu eylem mevcuttur. Buna
ramen yeni dini hareketlerin geni apl sonularnn u an iin belirsizlii, bu
yaplanmalar sosyal hareket kategorisi dahilinde incelemek iin engel oluturmaktadr.
Bulunduumuz aamada bir sonuca varabilmek iin ancak bu hareketlerin ilikili olduu ve
tepki gsterdii deerlerden yola kabiliriz. Bylece bu hareketlere farkllk kazandran
unsurlarn birinde dini dierinde ise kamusal tepkiler olduunu tespit edebiliriz. Yeni
dini hareketler, mevcut sosyal dzene ve/veya dinin durumuna eletirel bir yaklam ekseni
etrafnda ekillenir ve hareket ederler. Tepkileri sosyal hareketlerde olduu gibi dorudan
devlete ynelik deil, bak asna gre devletle zdeleen kuruma kardr. Bu tip
hareketlerde rasyonel akln dorultusunda hareket edilmedii gibi, dini lider konumundaki
bir kimsenin kararlar, yarglar ve deerlendirmeleri btnyle hareket yelerinin
davranlarn ynlendirir. Her iki hareketin mcadele alan farkldr; her ikisi de kamusal
alana dair iddia ve faaliyetlerde bulunsa da, birisi dini, dieri ise demokrasi iin ve bu
balamda hukuksal taleplerle hareket ederler. Ancak yine de bu hususta deerlendirme
yaparken kullanlan ltlerin belirleyici olduunu yinelemek faydal olacaktr.
Trkiyede ok n plana kmam ve dolaysyla hakknda bilgi sahibi
olmadmz bu dini oluumlar, Batda uzun yllardr tartlan ve zerine kuramlar,
teoriler ina edilen bir alandr. Popler nitelikte olan hareketler zerinde ise ayrca
aratrmalar ve gzlemler yaplm, eitli veriler ve yorumlar ortaya konmutur. Bizim bu
konuda Bat lkelerine gre avantajmz ise poplerleerek orada glenen hareketlerin
147
daha sonra lkemizde de faaliyet gstermesi, bu dorultuda hareketler hakknda daha kolay
bilgi edinebilmemizdir.





















148
KAYNAKA


Kitaplar

Altnta, Ramazan; Din ve Seklerleme, stanbul: Pnar Yaynlar, 2005
Arslantrk, Zeki ve M. Tayfun Amman, Sosyoloji: Kavramlar, Kurumlar, Sreler,
Teoriler, stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf, 1999.
Bainbridge, William Sims, The Sociology of Religious Movements, New York:
Routledge, 1997.
Barker, Eileen, New Religious Movements, London: Her Majestys Stationery Office,
1989.
Bagil, Ali Fuat, Din ve Laiklik, stanbul: Yamur Yaynevi, 1962.
Bauberot, Jean, Avrupa Birlii lkelerinde Dinler ve Laiklik, Fazl Arabac (ev.),
stanbul: Ufuk Kitaplar, 2003.
Beckford, James A., Cult Controversies, London: Tavistock Publications, 1985.
Bellah, Robert N., Beyond Belief, New York: Harper and Row Publishers, 1970.
Berger, Peter L., Kutsal emsiye, Ali okun (ev.), stanbul: Rabet Yaynlar, 2000.
Berger, Peter. L. and Thomas Luckmann, The Social Construction of Reality, A Treatise
in The Sociology of Knowledge, Garden City: Doubleday, 1967.
Cokun, Ali, Mehdilik Fenomeni, stanbul: z Yaynclk, 2004.
Cokun, smail, Modern Devletin Douu, stanbul: Der Yaynlar, 1997.
Davie, Grace; Religion in Modern Europe, A Memory Mutates, Oxford: Oxford
University Press, 2000.
Della Porta, Donatella and Mario Diani, Social Movements, Oxford: Blackwell Publishers,
1999.
Demerath III, N. J. ve Phillip Hammond, Religion in Social Context, New York: Random
House, 1969.
149
Dobbelaere, Karel, Secularization: An Analysis at Three Levels, Brussels: Peter Lang,
2002.
Giddens, Anthony, Sociology, 2. Edition, Oxford: Polity Press, 1993.
Hamilton, Malcolm B., The Sociology of Religion: Theoretical and Comparative
Perspectives, London: Routledge and Kegan Paul, 1995.
Haralambos, Michael and Martin Halborn, Sociology: Themes and Perspectives, London:
Collins Educational, 1991.
Hill, Michael, The Religious Order: A Study of Virtuoso Religion and its Legitimation
in the Nineteenth-Century Church of England, London: Heinemann
Educational Books, 1973.
Hill, Michael, A Sociology of Religion, New York: Basic Books, INC., 1973.
Hobsbawm, Eric J., Devrim a: Avrupa 1789-1848, Bahadr Sina ener (ev.), Ankara:
Dost Kitabevi, 1998
Hoekema, A. A., The Four Major Cults, Michigan: The Paternaster Press, 1972.
Hunt, Stephen J., Alternative Religions, Aldershot: Ashgate Publishing Limited, 2003.
Kse, Ali, Milenyum Tarikatlar, stanbul: Truva Yaynlar, 2006.
Kse, Ali, Seklerizm Sorgulanyor, stanbul: Ufuk Kitaplar, 2002.
Kse, Ali, Neden slam Seiyorlar: Mslman Olan ngilizler zerine Psiko-
Sosyolojik Bir nceleme, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf slam Aratrmalar
Merkezi Yaynlar, 1997.
Lincoln, C. Eric, Siyah Mslmanlar, Nadir zata (ev.), stanbul: Bengisu Yaynlar,
1992.
Martin, David, Pacifism: An Historical and Sociological Study, London: Routledge and
Kegan Paul, 1965.
McGuire, Meredith B., Religion: The Social Context, California: Wadsworth Publishing
Company, 1987.
Melton, J. Gordon, Encyclopedic Handbook of Cults in America, New York and
London: Garland Publishing Inc., 1986.
Mills, C. Wright, The Sociological Imagination, Oxford: Oxford University Press, 1959.
Moberg, David O., The Church as a Social Institution: The Sociolgy of American
Religion, Englewood Cliffs: Prentice-Hall Inc., 1962.
150
Norris, Pippa and Ronald Inglehart, Sacred and Secular, Religion and Politics
Worldwide, Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
Odea, Thomas F. and Janet Odea Aviad, The Sociology of Religion, 2. Edition, New
Jersey: Prentice-Hall, Inc., 1983.
Odea, Thomas F., Sociology and The Study of Religion: Theory, Research,
Interpretation, New York: Basic Books, 1970.
Portakal, Hsen, Rnesans ve Laiklik, stanbul: Cem Yaynevi, 2003.
Rmond, Ren, Religion and Society in Modern Europe, Oxford: Blackwell Publishers,
1999.
Robbins, Thomas, Cults, Converts and Charisma, London: Sage Publications, 1988.
Sander, Oral, Siyasi Tarih: lkalardan 1918e, 7. Basm, Ankara: mge Kitabevi
Yaynlar, 1999.
Sezen, Ymni; slamn Sosyolojik Yorumu, stanbul: z Yaynclk, 2004.
Sezen, Ymni, Trk Toplumunun Laiklik Anlay, stanbul: Marmara niversitesi
lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, 1993.
enel, Alaeddin, Siyasal Dnceler Tarihi: Tarih ncesinde, lk ada, Orta ada
ve Yeni ada Toplum ve Siyasal Dn, 6. Ksaltlm Basm, Ankara:
Bilim ve Sanat Yaynlar, 1996,
Tarrow, Sidney, Power in Movement: Social Movements, Collective Action and
Politics, Cambridge: Cambridge University Press, 1994.
Thompson, Ian, Odaktaki Sosyoloji Din Sosyolojisi, Bekir Zakir oban (ev.), stanbul:
Birey Yaynclk, 2004.
Tilly, Charles, Avrupada Devrimler, zden Arkan (ev.), stanbul: Afa Yaynlar, 1995.
Touraine, Alain, The Voice and The Eye: An Analysis of Social Movements, Cambridge:
Cambridge University Press, 1981.
Trkdoan, Orhan; Osmanldan Gnmze Trk Toplum Yaps, stanbul: amlca
Yaynlar, 2004.
Wach, Joachim, Din Sosyolojisi, nver Gnay (ev.), stanbul: Marmara niversitesi
lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, 1995.
Wallis, Roy, The Elementary Forms of the New Religious Life, London: Routledge and
Kegan Paul, 1984.
151
Weber, Max, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, Talcott Parsons (ev.),
London: Unwin Hyman, 1989.
West, David; Kta Avrupas Felsefesine Giri, Ahmet Cevizci (ev.), stanbul: Paradigma
Yaynlar, 1998.
Wilson, Bryan, Religion in Sociological Perspective, Oxford: Oxford University Press,
1982.
Wilson, Bryan, Religion in Secular Society, Baltimore: Penguin Books, 1966.
Yinger, J. Milton, Religion Society and The Individual: An Introduction to The
Sociology of Religion, New York: Macmillan, 1957.


















152
Sreli Yaynlar

Aslan, Adnan, Martin Luther, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 27,
Ankara: Trkiye Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi Yaynlar, 2003, ss.
237-239.
Baer, Hans A., Nation of Islam, Encyclopedia of Religion and Society, William H.
Swatos Jr. (ed.), Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J. Denison, James McClenon
(asist. ed.), Walnut Creek: Altamira, 1998, ss. 322-323
Bainbridge, William Sims and Rodney Stark, Cult Formation: Three Compatible Models,
Cults and New Religious Movements, Lorne L. Dawson (ed.), UK: Blackwell
Publishing Ltd., 2003, ss. 59-70
Baker, George, Language and Mind in The Study of New Religious Movements,
Understanding The New Religion, J. Needleman ve G. Baker (ed.), New York:
Seabury, 1978, ss. 285-298.
Barker, Eileen, Unification Church, Encyclopedia of Religion and Society, William H.
Swatos Jr. (ed.), Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J. Denison, James McClenon
(asist. ed.), Walnut Creek: Altamira, 1998, ss. 532-535.
Barker, Eileen, New Religious Movements: Yet Another Great Awakening?, The Sacred
in a Secular Age , Phillip E. Hammond (ed.), Berkeley: University of California,
1985, ss. 36-57.
Beckford, James A., The Continuum Between Cults and Normal Religion, Cults and
New Religious Movements, Lorne L. Dawson (ed.), Oxford and Boston:
Blackwell, 2003, ss. 26-31.
Beckford, James A. The Mass Media and New Religious Movements, New Religious
Movements: Challange and Response, Bryan Wilson and Jamie Cresswell (eds.),
London ve New York: Routledge, 2001, ss. 103-119
Beckford, James A., New Religions, The Encyclopedia of Religion, Vol. 10, Mircea
Eliade (ed.), New York: Macmillan Publishing Company, 1987, ss. 390-394.
Beckford, James A., Religious Organizations, The Sacred in a Secular Age , Phillip E.
Hammond (ed.), Berkeley: University of California, 1985, ss. 125-138.
Beckford, James A., The Cult Problem in Five Countries: The Social Construction of
Religious Controversy, Of Gods and Men: New Religious Movements in The
West, Eileen Barker (ed.), Macon: Mercer University Press, 1983, ss.195-214.
153
Berger, Peter L., The Desecularization of the World: A Global Overview, The
Desecularization of the World, Resurgent Religion in World Politics, Peter L.
Berger (ed.), Wahington: Ethics and Public Policy Center, 1999.
Bird, Frederick, The Pursuit of Innocence: New Religious Movements and Moral
Accountability, Sociological Analysis, Vol. 40 N. 4, ss. 335-46.
Bird, Frederick, Charisma and Ritual in New Religious Movements, Understanding the
New Religion, J. Needleman ve G. Baker (eds.), New York: Seabury, 1978, ss.
173-189.
Bourg, Carrol J., The Politics of Religious Movements, Of Gods and Men: New
Religious Movements in the West, Eileen Barker (ed.), Macon: Mercer
University Press, 1983, ss. 45-64.
Bromley, David, New Religious Movements, Encyclopedia of Religion and Society,
William H. Swatos Jr. (ed.), Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J. Denison, James
McClenon (asist. ed.), Walnut Creek: Altamira, 1998, ss. 328-333.
Campbell, Colin, Cult, Encyclopedia of Religion and Society, William H. Swatos Jr.
(ed.), Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J. Denison, James McClenon (asist. ed.),
Walnut Creek: Altamira, 1998, ss. 122-123.
Capps, Walter H., Toplum ve Din, Din, Toplum ve Kltr, Din Sosyolojisi ve
Antropolojisine Giri, Ali okun (derl. ve ev.), stanbul: z Yaynclk, 2005,
ss. 23-51.
Chryssides, George D., The Church of Scientology, Encyclopedia of New Religions:
New Religious Movements, Sects and Alternative Spiritualities, Christopher
Partridge (ed.), Oxford: Oxford University Press, 2004, ss. 385-387.
Chryssides, George D., The Raelian Religion, Encyclopedia of New Religions: New
Religious Movements, Sects and Alternative Spiritualities, Christopher
Partridge (ed.), Oxford: Oxford University Press, 2004, ss. 404-406.
ayr, Kenan, Toplumsal Sahnenin Yeni Aktrleri: Yeni Sosyal Hareketler, Yeni Sosyal
Hareketler, stanbul: Kakns Yaynlar, 1999, Ss. 13-33.
Davie, Grace, Europe: The Exception That Proves the Rule?, The Desecularization of
the World, Resurgent Religion in World Politics, Peter L. Berger (ed.),
Washington: Ethics and Public Policy Center, 1999, ss. 65-83.
Dawson, Lorne L., The Nature of New Religious Movements, Cults and New Religious
Movements, Lorne L. Dawson (ed.), Oxford and Boston: Blackwell, 2003, ss. 33-
35.
Derebeylik, Trk Ansiklopedisi, C. 13, Ankara: Milli Eitim Basmevi, 1966.
154
Gabriel, Theodore, The Nation of Islam, Encyclopedia of New Religions: New
Religious Movements, Sects and Alternative Spiritualities, Christopher
Partridge (ed.), Oxford: Oxford University Press, 2004, ss. 139-140.
Greil, Arthur L. and David R. Rudy, On the Margins of the Sacred: Quasi-Religion in
Contemporary America, In Gods We Trust: New Patterns of Religious
Pluralism in America, 2. Edition, Thomas Robbins ve Dick Anthony (eds.), New
Brunswick, NJ: Transaction, 1990, ss. 219-232.
Grsoy, Kenan, Laiklik, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 27, Ankara:
Trkiye Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi Yaynlar, 2003, ss. 60-62.
Hadden, Jeffrey K., Seklerizmden Dn, Seklerizm Sorgulanyor, Ali Kse (derl.),
stanbul: Ufuk Kitaplar, 2002, ss. 123-159.
Hannigan, John A., Social Movement Theory and the Sociology of Religion: Toward a
New Synthesis, Sociological Analysis, Vol. 52, N. 4, 1991, ss. 311-331.
Hannigan, John A., Apples and Oranges or Varieties of the Same Fruit? The New
Religious Movements and the New Social Movements Compared, Review of
Religious Research, Vol. 31, N. 3, 1990, ss. 246-258.
Hill, Michael, Sect, The Encyclopedia of Religion, Vol. 13, Mircea Eliade (ed.), New
York: Macmillan Publishing Company, 1987, ss.154-159.
Juhnke, James C., Denominationalism, The Mennonite Encyclopedia, 4. Edition, Vol.
5, Cornelius J. Dyek and Dennis D. Martin (eds.), Scottdale: Herald Press, 1990,
ss. 226.
Keller, Albert, Secularization, Encyclopedia of Theology: The Concise Sacramentum
Mundi, Karl Rahner (ed.), Rochaster: Burns Oates and Washbourne Ltd., 1993, ss.
1554-1561.
Kurtulu, Rza, Avrupa, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 4, stanbul:
Trkiye Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi Yaynlar, 1991, ss. 127-159.
Kyle, Richard, The Family (Children of God), Encyclopedia of New Religions: New
Religious Movements, Sects and Alternative Spiritualities, Christopher
Partridge (ed.), Oxford: Oxford University Press, 2004, ss. 86-88.
Lewis, Sarah, Feng Shui, Encyclopedia of New Religions: New Religious Movements,
Sects and Alternative Spiritualities, Christopher Partridge (ed.), Oxford: Oxford
University Press, 2004, ss. 254-255.
Lewis, Sarah, The Family Federation for World Peace and Unification (Unification
Church), Encyclopedia of New Religions: New Religious Movements, Sects
and Alternative Spiritualities, Christopher Partridge (ed.), Oxford: Oxford
University Press, 2004, ss. 71-74.
155
Lincoln, C. Eric, The Black Muslims and Black Acceptance, The Black Experience in
Religion, C. Eric Lincoln (ed.), New York: Anchor Press.
Lofland, John and James T. Richardson, Religious Movement Organizations: Elemental
Forms and Dynamics, Research in Social Movements, Conflict and Change,
Vol. 7, ss. 29-51.
Lucass, Shirley, ALEPH: Alliance for Jewish Renewal, Encyclopedia of New Religions:
New Religious Movements, Sects and Alternative Spiritualities, Christopher
Partridge (ed.), Oxford: Oxford University Press, 2004, ss. 116-117.
Lucass, Shirley, Gush Emunim, Encyclopedia of New Religions: New Religious
Movements, Sects and Alternative Spiritualities, Christopher Partridge (ed.),
Oxford: Oxford University Press, 2004, ss. 119-221
Mullin, Robert Bruce, Denomination, The Encyclopedia of Protestanism, Vol. 2, Hans
J. Hillerbrand (ed.), New York and London: Routledge, 2004, ss. 580-584.
Nye, Malory, ISKCON: The International Society for Krishna Consciousness (Hare
Krishna Movement), Encyclopedia of New Religions: New Religious
Movements, Sects and Alternative Spiritualities, Christopher Partridge (ed.),
Oxford: Oxford University Press, 2004 ss. 187-189.
Odea, Thomas F., Sects and Cults, International Encyclopedia of the Social Sciences,
Vol. 14, David L. Sills (ed.), New York: Macmillan Company and The Free Press,
1968, ss. 130-136.
Pak, Jin, Moon, Sun Myung, The Encyclopedia of Protestanism, Vol. 3, Hans J.
Hillerbrand (ed.), New York and London: Routledge, 2004, s. 1306.
Palmer, Susan, International Society for Krishna Consciousness (ISKCON),
Encyclopedia of Religion and Society, William H. Swatos Jr. (ed.), Peter Kivisto
(as. ed.), Barbara J. Denison, James McClenon (asist. ed.), Walnut Creek:
Altamira, 1998, s. 236.
Partridge, Christopher, Transcendental Meditation, Encyclopedia of New Religions:
New Religious Movements, Sects and Alternative Spiritualities, Christopher
Partridge (ed.), Oxford: Oxford University Press, 2004, ss. 182-187.
Possamai, Adam and Murray Lee, New Religious Movements and The Fear of Crime
Journal of Contemporary Religion, Vol. 19, N. 3, 2004, ss. 337-352.
Puttick, Elizabeth, Sahaja Yoga, Encyclopedia of New Religions: New Religious
Movements, Sects and Alternative Spiritualities, Christopher Partridge (ed.),
Oxford: Oxford University Press, 2004, ss. 200-201.
Reform, Trk Ansiklopedisi, C. 27, Ankara: Milli Eitim Basmevi, 1978.
156
Richardson, James T., Scientology, Encyclopedia of Religion and Society, William H.
Swatos Jr. (ed.), Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J. Denison, James McClenon
(asist. ed.), Walnut Creek: Altamira, 1998, s. 451.
Richardson, James T., Transcendental Meditation, Encyclopedia of Religion and
Society, William H. Swatos Jr. (ed.), Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J. Denison,
James McClenon (asist. ed.), Walnut Creek: Altamira, 1998, ss. 525-526.
Robbins, Thomas, Quo Vadis the Scientific Study of New Religious Movements?
Journal for the Scientific Study of Religion, Vol. 39, N. 4, 2000, ss.515-523.
Robbins T. and Dick Anthony, The Sociology of Contemporary Religious Movements,
Annual Review of Sociology, Vol. 5, 1979, ss. 75-89.
Roland Robertson, Religious Movements and Modern Societies: Toward a Progressive
Problemshift, Sociological Analysis, Vol. 40, N. 4, ss. 297-314.
Rnesans, Trk Ansiklopedisi, C. 27, Ankara: Milli eitim Basmevi, 1978.
Sarkolu, Ekrem, Sayentoloji Mezhebi Kurucusu ve retisi, 19 Mays niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi., S. 1, Samsun, 1986, ss. 3-38.
Seklarizm, Trk Ansiklopedisi, C. 28, Ankara: Milli Eitim Basmevi,1980.
Shiner, Larry, The Concept of Secularization in Empirical Research, Journal for the
Scientific Study of Religion, Vol. 6, N. 2, ss. 207-220.
Stark, Rodney, How New Religions Succeed: A Theoretical Model, The Future of New
Religious Movemenst, David G. Bromley and Phillip H. Hammond (eds.),
Macon: Mercer University Press, 1987, ss. 11-29.
Stark, Rodney; Topran Bol Olsun Seklerleme, Seklerizm Sorgulanyor, Ali Kse
(derl.), stanbul: Ufuk Kitaplar, 2002, ss.33-74.
Stark, Rodney; Church and Sect, The Sacred in a Secular Age , Phillip E. Hammond
(ed.), Berkeley: University of California, 1985, ss. 139-149.

Swatos, William H. Jr. and Kevin J. Christiano, Seklerleme Teorisi: Bir Kavramn
Serveni, Seklerizm Sorgulanyor, Ali Kse (derl.), stanbul: Ufuk Kitaplar,
2002, ss. 95-121.
Swatos, William H. Jr., Church-Sect Theory, Encyclopedia of Religion and Society,
William H. Swatos Jr. (ed.), Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J. Denison, James
McClenon (asist. ed.), Walnut Creek: Altamira, 1998, ss. 90-93.
157
Swatos, William H. Jr, Denomination/Denominationalism, Encyclopedia of Religion
and Society, William H. Swatos Jr. (ed.), Peter Kivisto (as. ed.), Barbara J.
Denison, James McClenon (asist. ed.), Walnut Creek: Altamira, 1998, ss. 134-136.
Tipton, Steven M., New Religious Movements and the Problem of a Modern Ethic,
Religious Change and Continuity: Sociological Perspectives, Harry M. Johnson
(ed.), San Francisco: Jossey-Bass Publishers, 1979, ss. 286-312.
Tschannen, Olivier; The Secularization Paradigm: Systematization, Journal for the
Scientific Study of Religion, Vol. 30, N. 4, 1991, ss. 395-415.
Roy Wallis, Three Types of New Religious Movement, Cults and New Religious
Movements, Lorne L. Dawson (ed.), UK: Blackwell Publishing Ltd., 2003, ss. 36-
58.
Wilson, Bryan R., The Secularization Debate, Encounter, Vol. 45, N. 4, ss. 77-83
Wilson, Bryan R., Secularization, , The Encyclopedia of Religion, Vol. 13, Mircea
Eliade (ed.), New York: Macmillan Publishing Company, 1987, ss. 159-165.
Wilson, Bryan R. A Typology of Sects, Sociology of Religion: Selected Readings,
Roland Robertson (ed.), Suffolk: Penguin Books, 1969, ss.361-383.
Winthrop, Hudson, Denominationalism, The Encyclopedia of Religion, Vol. 4, Mircea
Eliade (ed.), New York: Macmillan Publishing Company, 1987, ss. 292-298.