T.

C KIRIKKALE NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANA BLM DALI

YALIN KKSAL DEMR

SOUK SAVA SIRASINDA AMERKAN PROPAGANDASI TRKYE RNE

YKSEK LSANS TEZ

TEZ YNETCS: PROF. DR. CEMALETTN TAKIRAN

KIRIKKALE - 2006

ZET
Bu almada Souk Sava srasnda Amerikan propagandas ve Trkiyedeki uygulamalar incelenmi, propaganda, Souk Sava ve Amerikan propagandas kavramsal olarak aklanmtr. Propagandann yntemleri, aralar ve amalar Amerikan propagandasnn oluum srecinde etkilendii deerler ve Amerikan propagandasnn yapl amac ortaya konulmaya allmtr. Souk Sava dnemi olaylar ve Souk Sava srasnda ABD ile SSCB arasndaki ilikiler irdelenmitir. Souk Sava dneminde Trk ABD ilikileri ve tarihi arka plan ele alnm, Souk Sava dneminde iki lkenin birbirlerine baklar ve i birlii ierisinde olmalarnn nedenleri aratrlm, Souk Sava Dnemi boyunca Trk ABD ilikilerinin dnemsel analizi yaplmtr. Trkiyenin ABD ile mttefik ve SSCB ile komu olmasndan kaynaklanan ilikileri, krizleri incelenmi, bu balamda Souk Sava dnemi olaylar sistematize edilmitir. Souk Sava dneminde etkin olarak kullanlan propaganda yntemi daha dorusu, ABDnin komnizm kart olarak bilinen propaganda yntemlerinin Trkiye rneinde amalar, sonular ortaya karlmtr. Bu gne dein ok bilinen bir ama olan Amerikan propagandasnn komnist hareketleri durdurmak, snrlandrmak hatta yok etmek gibi bir niyetinin yan sra belki daha nemlisi, ABDnin siyasal, ekonomik vb gcn artrmak iin bir ok yntemi de kullanp, kendi mttefiklerine de propaganda yapt anlatlmtr. Trkiye rneinden hareketle bu sonuca varlmtr. ABDnin her trl arac kullanarak Trkiyenin siyasal, askersel, ekonomik, sosyal ve kltrel hayatnda nasl etkili olduu belgelere dayandrlarak aratrlmtr. Yukarda ifade edilen, ABDnin propaganday daha ok mttefiklere uygulad yolundaki tezin doru olduu sonucuna varlmtr. Yine; ABDnin uygulad propaganda yntemlerinin zaman zaman deitii, zellikle Trkiye iin Trkiyenin koullarna uygun propaganda teknikleri gelitirdii de varlan sonulardandr.

II

Ayrca;

bu

gnk bu

Trk-

ABD

ilikilerinin gelien

anlalmasn olaylardan

kolaylatracak karlabilecei

argmanlarnda, anlalmtr.

dnem

iinde

Anahtar Kelimeler: Propaganda, Souk Sava, Amerikan propagandas, bloklama, mttefik, Komnizm, Liberalizm, kamuoyu, d politika, medya

III

ABSTRACT

In this paper, the American propaganda and its applications in Turkey during Cold War are reviewed. The terms of propaganda, Cold War and American propaganda are considered conceptually. The methods, means and objectives of propaganda, values during the process of formation of American propaganda and the purposes for implementation of American propaganda are attempted to be pinpointed. The events of the Cold War period, and the relations between USA and USSR during Cold War are analyzed. The Turk-American relations during the cold war and their historical background are reviewed. The perception of the nations towards each other during cold war and the basis for their cooperation are reviewed and intervallic analyses of Turk-American relations throughout the Cold War period are pinpointed. The relations and crises that stem from the fact of Turkey for being and ally with USA and neighbor with USSR are reviewed and in this context the period of Cold War are systematized. The propaganda method that is systematically used during cold war, the objectives and consequences of US propaganda methods which are known as against communism in Turkey example are observed. It is mentioned that in addition to the most well known objective of American Propaganda which is to stop, restrict and annihilate communist movements, perhaps most importantly it aimed to increase the political, economic and etc powers of the US and that it applied said method to its allies as well. This observation is obtained evaluating and analyzing specifically the Turkey example. The achievements of the USA for acquiring an impact in political, military, economic, social and cultural lives of Turkey are reviewed by basing on documents. It is concluded that the thesis defending the US propaganda mentioned above is particularly applied to its allies is verified. IV

Again it is observed that the propaganda methods that are used by the US have changed from time to time, and particularly it developed propaganda techniques that are suitable for Turkeys special conditions. Also it is considered that the arguments that may facilitate the Turk-American relations at present may be inferred from the events that were developed during said period.

Key Words: Propaganda, Cold War, American Propaganda, block formation, ally, Communism, Lliberalism, public opinion, foreign policy, media.

KSEL KABUL / AIKLAMA

Yksek Lisans olarak hazrladm Souk Sava Srasnda Amerikan Propagandas Trkiye rnei- adl almam, ilmi ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazdm ve faydalandm eserlerin bibliyografyada gsterdiklerimden ibaret olduunu, bunlara atf yaparak yararlanm olduumu belirtir ve bunu eref ve haysiyetimle dorularm.

Tarih: Ad- soyad: mza:

VI

NDEKLER

ZET..I ABSTRACT..III AIKLAMA..V NDEKLER ....VI KISALTMALAR..IX GR..1

BRNC BLM 1. KAVRAMSAL EREVE

1.1. PROPAGANDA....10 1.1.1. Propagandann Tarihesi...12 1.1.2. Propaganda Yntemleri.....16 1.1.2.1. Beyaz Propaganda......17 1.1.2.2. Gri Propaganda....18 1.1.2.3. Siyah Propaganda..........18 1.1.3. Propaganda Aralar......19 1.1.3.1. Kiisel Propaganda Aralar...20 1.1.3.2. rgtsel Propaganda Aralar.......20 1.1.3.3. Devlet Propaganda Aralar...22 1.2. 1.3. PROPAGANDANIN AMACI VE YAPILII....23 DI POLTKA YNTEM OLARAK PROPAGANDA.....25 1.3.1. Resmi Diplomasi......27 1.3.2. Resmi Olmayan Diplomasi ....28 1.4. 1.5. 1.6. SOUK SAVA........29 1.4.1. ki Kutuplu Sistem (Bloklama) Dengesi...........30 SOUK SAVA SIRASINDA PROPAGANDA....32 AMERKAN PROPAGANDASI...38

VII

1.6.1. Amerikan Propagandasnn Amac ...43 1.6.2. Amerikan Propagandasnda Karar Verme Sreci52 1.6.2.1. 1.6.2.2. 1.6.2.3. Amerikallk. ..54 Gcn Gereklii...56 Tek Olmann Cazibesi. ....57

KNC BLM 2. AMERKAN PROPAGANDASINI ETKNLETREN ULUSLARARASI ORTAM VE TRKYE ABD LKLER
2.1. 2.2. SOUK SAVA DNEM OLAYLARI ......59 TRKYE - ABD LKLERNN BALANGICI....83 2.2.1. Atatrk Dnemi Trkiye ABD likileri (1923 1939)...84 2.2.2. kinci Dnya Savandan Souk Savaa Trkiye ABD likileri (1939-1947).. ..86 2.3. 2.4. 2.5. SOUK SAVA SIRASINDA ABDNN TRKYEYE BAKII.87 SOUK SAVA SIRASINDA TRKYENN ABDYE BAKII.92 SOUK SAVA SIRASINDA TRK AMERKAN

LKLERNDEK BALICA GELMELER KIRILMA NOKTALARI.....96 2.5.1. Sistemli likilerin Balang Dnemi (1946-1952 ) . 97 2.5.2. Trkiye- ABD likilerinin Zirve Dnemi (1952-1960) . 98 2.5.3. likilerde Kriz Dnemi (1960- 1974)...100 2.5.4. Kontroll liki Dnemi (1974-1980).102 2.5.5. Yeniden birlii Dnemi (1980-1990). ..102 2.6. ABD LE SSCB ARASINDA BR LKE: TRKYE.........104

VIII

NC BLM 3. SOUK SAVA YILLARINDA TRKYEDE AMERKAN PROPAGANDASI

3.1. 3.2. 3.3. TRKYEDE AMERKAN PROPAGANDASININ AMACI....110 TRKYEDE AMERKAN PROPAGANDASININ ARALARI.112 KAMUOYU OLUTURMA ARALARINDA AMERKAN PROPAGANDASI....115 3.3.1. Gazete, Dergi, Kitap.115 3.3.2. Radyo.125 3.3.3. Televizyon..129 3.3.4. Gzel Sanatlar..131 3.3.5. Sinema...134 3.4. 3.5. 3.6. TRKYENN SYAS, ASKER VE EKONOMK YAAMINA YNELK AMERKAN PROPAGANDASI...137 SOSYAL VE KLTREL ALANDA AMERKAN PROPAGANDASI.. .151 TRKYEDEK AMERKAN PROPAGANDASININ SYASAL KARAR ALMA SRELERNE ETKS...157 3.6.1. Amerikan Propagandasnn Balang Yllar (19461952)..158 3.6.2. Amerikan Propagandasnn Baar Yllar- (1952 1960)..163 3.6.3. Amerikan Propagandasnn kmaza Girdii Kriz Yllar (1960-1978) .....166 3.6.4. Kontrol Amerikan Propagandas Yllar- (1978-1990)..169 SONU......173 EKLER...........184 KAYNAKLAR214 ZGEM222

IX

KISALTMALAR
ABD BBC BM CENTO CHP CIA DP GLADIO IIS T KGB KEK KOS MIT MT MOSSAD NATO ODT SSCB TBMM TRT TSK TV USIA VOA a.g.d a.g.e a.g.g a.g.m Bknz s. ss. vb : Amerika Birleik Devletleri : ngiliz- Amerikan ortakl televizyon ve radyo kuruluu : Birlemi Milletler : Central Treaty Organization : Cumhuriyet Halk Partisi : Central Intelligence Agency : Demokrat Parti : NATOnun gizli Terr rgt : Uluslararas Enformasyon Servisi : stanbul Teknik niversitesi : stanbul niversitesi : Komit Gosudarstvennoy Bozopasnosi :Kamu Enformasyon Komitesi : Komnist Olmayan Sol : Masschussetts Teknoloji Enstits : Milli stihbarat Tekilat : Mossad Letafkidim Meyouch-hadim : North Atlantic Treaty Organization : Orta Dou Teknik niversitesi : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii : Trkiye Byk Millet Meclisi : Trkiye Radyo Televizyonu : Trk Silahl Kuvvetleri : Televizyon : ABD enformasyon Ajans : Voice Of Amerika : Ad geen dergi : Ad geen eser : Ad geen gazete : Ad geen makale : Baknz : Sayfa : Sayfa sralar : Ve benzeri

GR Trkiyenin Kurtulu Savandan sonra oluan ortamda izledii tam

bamsz ve tarafszlk politikas, II. Dnya Savandan sonra uluslararas konjonktre uygun olarak deimek zorunda kalmtr. Bu konjonktr, literatrde Souk Sava olarak adlandrlmaktadr. Bu dnem, dnyann iki sper gc olan Amerika Birleik Devletleri (ABD) ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB) arasnda geen g mcadelesi ve rekabet kavramlaryla zdelemitir. II. Dnya Savann galip devletleri olan ABD, SSCB, ngiltere ve Fransa; sava sonras dnemi dzenlemek iin yaptklar anlamalarda, SSCBnin yaylmac emeller peinde kotuu, Komnizm ideolojisini tm dnyada kabul ettirmek iin faaliyet ierisinde bulunduunu anlamlardr. zellikle ABD, SSCBnin bu amalarna set ekmek iin eitli yollara ba vurmutur. Bu balamda, ABD bakan Truman 1947 ylnda kendi adyla anlan doktrini ilan etmitir. Trumann, Trkiye ve Yunanistana askeri yardm yapmay neren doktriniyle Souk Sava dnemi balam kabul edilmektedir. Berlinde SSCB, kendi igal blgesini ayrmak iin ina ettii Berlin Duvarnn 1989 ylnda yklp, iki ayr devlet olan Federal Almanya ve Demokratik Almanya Cumhuriyetlerinin 1990 ylnda birlemesi ile Souk Sava diye adlandrlan dnem sona ermitir. Souk Sava Dnemi olarak adlandrlan 1947-1990 yllar arasnda, ABD; liberal demokrasi, SSCBde komnizm ideolojisini savunmutur. ki sper g, ABD ve SSCB bu dnemde ideolojilerini askeri yntemlere

dayanarak yayamayacaklarn anlamlardr. nk nkleer silahlarn ortaya kmas ile gelien G Dengesi bu niyetlerini gerekletirmelerine izin vermemitir. Bu defa; ideolojilerini yaymak iin propaganda yntemlerini kullanmlardr. Propaganda bu dnemde lkeleri etki altna almak iin bir yntem olarak ortaya kmtr. Her iki lke de kendi ideolojisinin daha iyi olduunu gstermek amacyla youn propaganda almalar yapmlardr. Propaganda, askeri, siyasal, kltrel, sosyal alanlar da kapsayan tm ilikilerde kullanlmtr. Souk Sava dnemin de iki lke birbirlerini ypratmak, zayf drmek amacyla hem kendi vatandalarna hem de mttefik devletlerin

vatandalarna youn propaganda uygulamlardr. i hareketleri, zgr genlik hareketleri, niversite olaylar, siyasal parti eylemleri ve bamszlk hareketleri srasnda propagandann rnekleri grlmtr. Propaganda faaliyetlerinde istihbarat rgtleri en etkin grevi stlenmilerdir. zellikle ajan tabiri bu dnemde en gl anlamn bulmutur. Souk Savan iki byk ve nemli g merkezi olan, ABD, SSCBde, SSCB de ABDde ajan bulundurma, ajan kiralama, ajan yetitirme eylemlerinde bulunmutur. Bundan tr, Souk Sava srecinde ynetimin izledii politikalar eletiren herkese dman ajan gzyle baklmtr. Souk Sava srasnda ABD ve SSCB kendi lkelerine kar yaplan propaganday bertaraf etmeye almlardr. Bununla beraber mttefik lkelerdeki propaganda aktivitelerini de yok etmeye almlardr. ki sper g olan ABD ve SSCB, yaptklar youn propaganda ile lkelerin siyasal rejimlerini deitirmek istemilerdir. Bu anlamda yandalarna silah ve lojistik yardmda da bulunmulardr. Askeri darbeler, halk ayaklanmalar, bu dnemin en nemli siyasal rejim deitirme aralar olarak grlmtr. Yetitirilen ajanlar veya kazanlan sempatizanlar kendi lkeleri lehine youn propaganda yaparken, istihbarat bilgilerini de ajan olduu veya destekledii lkeye iletmeyi ihmal etmemilerdir. ABD ve SSCB birbirlerine ve kar taraftan olan lkelere yaptklar youn propagandann yan sra, ve ondan da nemli olarak, kendi mttefiklerine de propaganda yapmak ihtiyac hissetmilerdir. Propagandann amac her ne kadar kar taraf ypratmak, zayf drmek olsa da, mttefiklere ynelik yaplan propaganda; bu lkeleri elden karmamak, her ne olursa olsun i birliine zorlamak amacyla yaplma ihtiyacndan domutur. Souk Sava dnemde oluan bloklarn liderleri ABD ve SSCBnin yapm olduklar propagandalar kendi lke ve ideolojilerinin adlaryla anlmtr. ABDnin yapm olduu propaganda faaliyetleri Amerikan Propagandas ad ile anlrken, SSCBnin yapm olduu propaganda genellikle Komnist

Propaganda ad ile tanmlanmtr. Bu alma, Souk Sava srasnda yaplan Amerikan propagandasn Trkiye rnekleminde ele almaktadr. Souk Sava dnemi, birok almada uluslararas sistem, d politika, siyasi tarih konusu olarak incelenirken genellikle askeri olaylar, diplomatik ilikiler, ideolojiler, ekonomik sistemler balamnda ele alnm, dnemin gelimelerinde ok byk etkisi olan propaganda faaliyetleri yeterince incelenmemitir. Oysa Souk Sava dneminde bir ok gelime propaganda faaliyetlerinin sonucu olarak ortaya km, propagandann aralar dnem boyunca tm ilikilerde kullanlmtr. Uluslararas ilikilerde bir yntem olan propaganda, diplomatik ilikilerin kesildii, sava durumunun olutuu, ancak bir ok nedenden tr, sava halinin olamamas durumunda ortaya kan iliki biimidir. Bu yntem, sava halinin olmad diplomasi ile sava arasnda olan iliki biimini ifade etmektedir. Souk Sava dnemini salkl bir ekilde analiz etmek ve anlayabilmek iin bu iliki biiminin incelenmesi gerekmektedir. Souk Sava dnemi propaganda yntemleri siyasal, askersel, kltrel, toplumsal, snfsal, sanatsal birok dal kapsamaktadr. Bu yntemi kullanan lkelerin okluu bir btn olarak Souk Sava dnemi propaganda konusunu aratrmay zorlatrmaktadr. nk, ABD ve SSCB, yaklak bu krk be yllk dnemde, ok eitli yntemler kullanarak faaliyetler yapmlardr. ki sper g; propaganda teknikleri asndan da birbirlerinden farkl aralar gelitirmi ve uygulamlardr. Souk Sava srasnda uygulanan propaganda faaliyetlerinin btnn analizini yapmak yukarda belirttiimiz gibi bir hayli gtr. Ancak bu faaliyetlerin bir ksmnn ortaya karlmas, yntemlerin analiz edilmesi iin bu geni konunun snrlandrlmas zorunlulu aikardr. Bu yzden, bloklarn sper gc olan ABD ve SSCBnin uygulad propaganda da bir lke rnek alnarak alma, Souk Sava Srasnda Amerikan Propagandas Trkiye rnei- ad ile snrlandrmtr. Bylece, Souk Sava dneminin nemli aktr olan ABDnin uygulam olduu propaganda yntemi aklanarak, Trkiyeye etkileri incelenmitir. Bu ekilde; Souk Sava dneminde Trk D Politikasnda

nemli bir yere sahip olan ABD ve SSCB ile Trkiyenin ilikilerini daha doru olarak grmek, anlamak, mmkn olacaktr. Souk Sava dnemindeki siyasal, askersel, kltrel, toplumsal

gelimelere etki eden olaylar analiz etmek, olaylarn i yzn kavramak, kriz ve bar dnemlerini, toplumsal deiimleri, sanatsal gelimeleri, teknolojik almalar bilmek iin propaganda faaliyetlerinin aklanmas, anlalmas zorunludur. Bu nedenle almada, gelien olaylarda propaganda faktrnn etkisi ele alnm, olaylarn zmlenmesinde propaganda etkinlikleri ne denli nemli olduu aklanmaya allmtr. Souk Sava dnemi incelemelerinde, ABD ile SSCB arasndaki g mcadelesinden ve hemen her alandaki rekabetten, iki lkenin ideolojik kamplamasndan, bloklararas siyasal ve askeri ilikilerin gerginlemesinden, yumuamasndan ve iki lkenin uygulad doktrinlerden, politikalarndan sz edilerek Souk Sava aklanmaya allmaktadr. Aratrmaclar, Souk Sava srasnda ABD ve SSCBnin scak atmaya girmemelerinden tr, propaganday Souk Sava dnemi boyunca etkin bir ekilde kullanm olduklarn kabul etmektedirler. nk, iki lkenin birbirlerini zayflatmak, ypratmak veya geri ekilmesini salamak amacyla silahl atma yerine bu yntemi sklkla kullandklar bir vakadr. Bu dnemde Amerikan liberalizmi, Sovyet (SSCB) komnizmi kendi emperyal amalar iin kullanmtr. Fakat ok gelimi ve sistemli propaganda aralar ile bu gerei gizlemeyi de bilmilerdir. ABD ve SSCBnin Souk Sava dneminde izledikleri d politika stratejisinin nihai hedefinin, dnya kaynaklarna egemen olma ve dnyada tek sper g olarak kalma eklinde biimlendii anlalmaktadr. ABD, Souk Sava ncesinde de SSCBnin evresindeki lkeleri kendi yrngesine sokmaya almtr. ABD, Souk Sava dneminde bu politikasn daha kapsaml ve teorik erevelere oturtmutur. Bu balamda; McKinderin 19.

yzyl sonunda teorik erevesini kurduu Kara Hakimiyeti teorisinde Kenar Kuak olarak belirtilen corafya zerinde bilhassa propaganda yoluyla etkinlik kurmaya almtr. evreleme ad verilen bir siyaset izleyerek Kenar Kuak lkelerini yeni konsept lleri ierisinde kendi sistemine dahil etmeye almtr. Burada Kore ve Vietnamda scak atmalara girerek, ABD bu atmalar da propaganda yapmann bir arac olarak grmtr. Bylece dierlerine, mttefiklere her an bir savaa girmeye hazr olduunu gstermek istemitir. ABD, Souk Sava srasnda lkelerin rejimlerinin devam etmesini veya deimesini isterken, kendi lehine olan deiimi salamak amacyla askeri darbe giriimlerini, halk ayaklanmalarn, bamszlk hareketlerini desteklemi ve kendi mttefiki olan lkelerdeki Amerikan kart eylemleri bertaraf etmek iin tm kaynaklarn seferber etmitir. ABD, Finlandiyadan balayan Orta Avrupa, Yunanistan, Trkiye, ran, Pakistan, in-Hindi lkeleri, Japonya, Gney Koreye kadar uzanan blgede SSCBye kar askeri s, radar (Dinleme merkezleri), nkleer fze rampalar, propaganda merkezleri kurmu, SSCByi bu emberin ierisine kapatmak istemitir. ABD, SSCBye kar uygulad politikann baarya ulamas iin yapt bu youn aktiviteler iinde, mttefik propaganda reticilerinden ve aralarndan faydalanmtr. Bu dnemde ABDnin, mttefik ve yanda lke politikalarnn kendi ulusal amacna hizmet etmesini salamak ve mttefiklerin yandalnn devam etmesini temin etmek, her ne olursa olsun ibirliini salamak, amacyla mttefik ve yanda lkelerde de youn bir propaganda yrtmtr. Souk Sava dnemi boyunca zellikle mttefik lkelerdeki Sovyet yaylmacl, Sovyet emperyalizmi, Sovyet katliamlar ve bir ok ktleme propagandas retmitir. ABD; demokrasi, insan haklar, insanca ve zgrlk iin de yaama propagandasn srekli mttefik lke vatandalarna yapmtr. Bu propaganday baarl klmak iin medya, okullar, fabrikalar hatta ibadethaneler propaganda malzemesi olarak kullanlmtr. Grlyor ki; ABD, propaganday Souk Sava dneminde ok ileri noktalara tamtr. Bu almada, propaganda hak ettii nemli deeri almtr. Fakat; propagandaya uluslararas ilikilerde hak ettii deerin verilmedii de aktr.

Buna gre: propaganda daha ok iletiim aralarnn bir alt dal olarak alglanmaktadr. Propagandann kltr, sanat, askerlik vb alanlara etkisi, ynlendirmesi bu yaklam tarznda hi dikkate alnmamaktadr. Propaganday yalan haber ile e anlaml olarak kullanan aratrmaclar da ayn dzlemde bulumaktadrlar. Oysa, Souk Sava srasnda ABDnin ve SSCBnin propaganda yntemini kullanarak nedenli etkinlikler yaptklar aktr. Yaplan almada bu yntem kullanlarak, Trkiyenin Amerikan propagandasnn etkisinde kald ortaya kmtr. Kimi aratrmaclar, ABD ve SSCBnin silah gsterilerini, tatbikatlarn, kltrel emperyalizmini propaganda yntemi olarak adlandrlrken bu almalarn siyasal yapya ve d politikaya etkisini bilerek veya bilmeyerek gzden kamaktadrlar. Oysa, Johannes Glasneckin Trkiyedeki Faist Alman Propagandas adl eser, II. Dnya Sava srasnda Trk siyasal hayatnda, d politikasnda, kltr ve sanat yaamnda Alman etkisinin varl somut olarak ortaya koyulmaktadr. Propaganda ile lkeler ve toplumlarn nasl etki altna alnabildiine en gzel rnek Hitler Almanyasndaki toplumsal, siyasal, kltrel deiimlerdir. Nitekim, bugn bile, Japonyann yapt Pearl Harbour basknn, ABDli yetkililer tarafndan bilindii, ancak Amerikan kamuoyunu savaa katlmaya ikna etmek iin, yetkililerin bu bilgiyi gizledii yolundaki iddialar tartma konuudur. Propaganda sadece dman halklara ve devlete uygulanmayp kendi halkna ve mttefik devletlere de uygulanabildii bu rneklerden anlalmaktadr. Souk Sava dneminde, ABD ve SSCBnin propaganda faaliyetlerinde bulunduklarn herkes tarafndan kabul edildii bilinmektedir. Souk Sava dneminde Amerikan propagandas SSCBye almada da kar, komnizmin etkisini azaltmak, komnist sistemin ktlklerini gstermek ve bu sistemi ykmak iin sistemletirilmitir denilebilir. grlecei gibi propaganda almalarnn ABD tarafndan mttefik ve ibirliki lkelere de ynelttii hatta youn propagandann mttefik lkeleri, i birliine zorlamak maksadyla, SSCByi ve Komnizmi eytan olarak gsterip aslnda mttefiklerini kendi emperyal amalarna hazrlamak olduu da somut bir gerektir.

Bu alma; Souk Sava dneminde Amerikan propagandasnn nelere ynelik olduunu , neleri amaladn aratrmay hedeflemitir. Bu hedefe uygun olarak almann birinci blmnde; propaganda kavram ve propagandann tarihesi, yntemleri ve Souk Sava kavram aklanmtr. Yine, Souk Sava srasndaki propaganda ynteminin daha nce uygulanan propaganda yntemlerinden fark anlatlmtr. Ayrca, Amerikan propagandasnn zellikleri, sistemi, amac ve Amerikan propagandasndaki karar verme srecini etkileyen faktrler incelenmitir. kinci blmde; Souk Sava srasndaki ABD- SSCB ilikilerine farkl bir yaklam getirilmeye allmtr. Siyasal olaylarn propaganda asndan anlalmas amalanmtr. Yine bu blmde, ABD- Trkiye ilikilerinde balca nemli olaylarn, bilhassa ABD tarafndan Trkiyenin i ve d politikasn ynlendirmek amacyla nasl kullanld ortaya konulmaya allmtr. almann son blmnde; Souk Savan rn olan Amerikan propagandasnn hangi yntemleri kulland ve Trkiye zerindeki uygulamalar rneklerle gsterilmi, aklanmtr. Ayrca, ABDnin mttefiki ve yanda olan Trkiyede, Amerikan propagandasnn amac ve etkilerinin kamuoyunda nasl yank bulduu, Trk D Politikasnn bu propagandadan nasl etkilendii tasvir edilmeye allmtr. Yine, Souk Sava srasnda uygulanan propaganda yntemlerindeki teknolojik gelimelere paralel olarak deien propaganda aralar ve bu aralarn propaganda retiminde kullanl, Trkiyedeki siyasal, sosyal, kltrel, sanatsal, askersel, ekonomik deiim ve gelimelerde Amerikan propagandasnn etkisi incelenmitir. ABDnin mttefik ve yanda lkelerde yapt propagandaya rnek olarak, Trkiyede yaplan ve Amerikan propagandas olarak adlandrlan faaliyetlerin Souk Sava dneminde farkl bir bak as ile analiz edilmesi salanmtr. te yandan, Trkiyenin Souk Sava dneminde yaad olaylar, uygulad politikalar, siyasi deiimler, ekonomik politikalar, toplumsal olaylar ve bunlara etki eden kamuoyu oluturma aralarndaki bu deiikliklerin olumasnda Amerikan propagandasnn rol aratrlmtr.

Souk Sava dnemi Trkiyesinde meydana gelen olaylarn analiz edilmesinde; propaganda ile kamuoyu oluturularak d politikay ynlendirme yapld yntemi, bugne dein kullanlmamtr. Oysa ki, Souk Sava dnemi boyunca gelien olaylarda, dneme damgasn vuran propaganda aktiviteleri olmutur. Olaylarn analiz edilmesinde, propaganda perspektifinde bir yntem kullanmann incelemelerde zorluu hangi ortadadr. kaynan nk; propagandann amal doas gerei propaganda yazlp yazlmad, suretiyle

propagandann yntemleri arasnda olan siyah, gri veya beyaz propaganda yntemlerini uygulamak iin yaplp yaplmadn anlayabilmek mmkndr. Bu zorluktan tr almada; karlatrmal analizler yapmak, dnemin gazetelerinin, dergilerinin, radyolarnn propaganda reten aralarn yaynlar, almalar, balantlar incelenerek geni kapsaml bir btnlk salanmaya allmtr. Ayrca, Amerikann Sesi Radyosu, Moskova Radyosu, Ankara Radyosu, Hollywood Sinemas, Yeilam Sinemas, Komnist ve Liberal yaynlar, devlet destekli yaynlar, zel yaynlar, askeri, ekonomik, sosyal, siyasal yaplanmalar, toplumsal olaylar, niversiteler incelenmeye allarak sonuca ulalmaya allmtr. Trkiyenin Souk Sava dnemi sonrasnda da ABDnin mttefiki ve ibirlii iindeki bir lke olmas almay zorlatran baka sebeplerindendir. Souk Sava sonrasnda, Bat ve Dou lkelerinde resmi kaynaklar tarafndan i yz aklanmtr. Trkiyede ise Souk Savan bitmesinden uzun yllar gemesine ramen, bu konuda resmi bir aklama yaplamad gibi Souk Sava srasnda ilenen cinayetler, askeri mdahaleler mehul olarak kalmtr. Bir ok olay hala sr perdesini korumaktadr. almada da ska yararlanlan, Frances Stonor Saundersin Paray Verdi Dd ald, CIA ve Kltrel Souk Sava adl eserinde Trkiye blm sr perdesini korumas anlamldr. Oysa, Noam Chomskynin bir ok eserinde de grld gibi bir ok lkedeki, Amerikan propagandas yntemleri deifre edilmitir. Ancak, Jens Mecklenburgun editrln yapt NATOnun Gizli Terr rgt GLADIO adl eserde Trkiyedeki GLADIOyu yazan Olaf Goebel; Souk Sava dnemi olaylarnn, Trkiyede hala gizemini koruduunu belirtmektedir.

Souk Sava dneminin daha iyi anlalabilmesi iin kaleme alnan bu alma ile, bu srecin bir cephesi betimlenmeye allmtr. Konu ile ilgili gizli belgelerin hem ABD, hem de Trkiye tarafndan sr olmaktan karlmas halinde bu nemli dnemin olaylarnn daha doru ve ak olarak anlalmas mmkn olabilecektir.

BRNC BLM
1. KAVRAMSAL EREVE

1.1. PROPAGANDA Propaganda kelimesi Latince kkenli olan ve yaylmas gereken anlamna gelen Propago kelimesinden gelmektedir. 1 Propaganda kelimesinin Trk Dil Kurumunun szlnde talyanca kkenli bir kelime olduu vurgulanarak bir retiyi, dnce veya inanc bakalarna tantma, benimsetme yayma amacyla sz, yaz vb. yollarla gerekletirme abas anlamna geldii belirtilmektedir. 2 Vernon Bogdanorun Blackwellin Siyaset Bilimi Ansiklopedisinin propaganda blmnde Simgelerin (szckler, sloganlar, gsteriler, mziksel ve grsel gsterilerde dahil olmak zere) hesapl bir biimde maniplasyonu izleyici topluluun tutum ve davranlarn tasarlama veya dolayl olarak deitirme olarak tanmlanmaktadr. 3 Ayrca Sovyet yazarlarn yaymlad Politika Szlnde ise Propaganda: deolojilerin, retilerin, politik teori ve bilgilerin yaylmas aklanmas, anlatlmas ve kantlarla dorulanmas anlamna geldiini ifade etmilerdir. 4 Propagandann kitleleri etkilemek anlamna geldii yukardaki aklamalardan anlalmaktadr. Propaganda kelimesi, bugn bir ok insanda kt bir imaj canlandrsa da, Yirminci Yzyln nemli bir buluu olarak karmza kt sylenebilir. Propaganda kitleleri etkilemek anlamna geldiinden zellikle demokratik lkelerde halkn oyunu olmak, desteini kazanmak ve sonucunda iktidar olmak anlamna geldiinden nemlidir. Propaganda sava kazanmak, ekonomik ve ideolojik bir retiyi yaymak asndan nemli olduu son iki yzylda aka grlmektedir. deolojik a olarak adlandrlabilir. Yirminci Yzyl Komnizm,
Oktay Vahap, Modern Propaganda, T.T.Postas, stanbul, 1957, s.5. Bknz. http:/ www.tdk.gov.tr , Propaganda, 10/07/2005. 3 Bknz. Vernon Bogdanor, Blackwellin Siyaset Bilimi Ansiklopedisi, L-Z, II. Cilt, mit yaynclk, Ankara,2003. 4 Bknz. N.S. Aukin, N.P. Butrskiy, A.B. Veber, A.. Dadidov, .V. lina, L.V. Kirillova,.V. Lehin, .. Lukovtseva, M.E. Struve, M.M. Yunin, Politika Szl, vr: BEYHAN, Mazlum, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1979, s.189.
2 1

10

Faizm, Nazizm ve ksmen de Liberalizm halklar, devletleri etkileyen ideolojik akmlardr. Bu akmlarn yaylmas, benimsenmesi propaganda ile mmkn olmutur. Propaganda faaliyetleri ile; sanayilemesini tamamlamam, ii

snfnn ok kk olduu Rusya topraklarnda Lenin Bolevizmi halka inandrm, komnist iktidarn kurmutur. 5 Hitler in propaganda bakan Joseph Goebbels altm milyonluk Almanyay Nazizm simgeleri altnda birletirmi ve Almanyay kanl bir dnya savana hazrlamtr. 6 Yirminci Yzyln propagandaclar olarak ilk aklmza gelen isimler; I. Dnya Savan bitiren ve on drt ilkelik Wilson Prensipleriyle tm dnyada sempati kazanan Bakan Woodrow Wilson, Rus Devrimini gerekletiren Lenin, yoktan bir ulus var eden Mustafa Kemal Atatrk, Almanyay savaa hazrlayan J. Goebbels ve Hitler, talyan milliyetiliini ve Roma hayallerini uyandran Mussolini, ini tek devlet tek millet ve bayrak altnda birletiren Mao 7 , II. Dnya savanda Londra bombalanrken halk cesaretlendiren ve sava kazanmak iin her eyi yapan ngiliz babakanlar Lloyd George ve Churchilldir. Bu liderlerin ortak zellikleri medyaya nem vermeleri ve genellikle yurt gezilerine kmalardr. Propaganda uygulayclarnn nemli zelliklerinden bir tanesi sz ustalar olmalardr. Sz ustalar halk ynlendiren ve bir ideal uruna her eyi yaptrabilen insanlardr. 8 Propagandac olan sz ustalar iktidarlar elinde tutan yada iktidardaki liderlerin en yakn arkada olan kiilerdir. Hitler iyi bir propagandac olmasna karn Goebbels gibi usta bir propagandacy da sz ustas olarak yannda bulundurmutur. Lenin, Atatrk, Mao, Churchill ve Woodrow Wilson birer sz ustas olduu gibi ayn zamanda iktidar elinde tutan liderlerdir.

5 6

Lenin resimli Bolevik Propaganda afii, http://en.wikipedia.org, bknz. Ek: 1 Hitlerin propaganda konumasndan bir kesit, http://www.docpoint.info, bknz. Ek: 2 7 inde uygulanan propagandaya rnek bir afi, http://www.iisg.nl, bknz. Ek:3 8 Eric Hoffer, Kesin nanlar, m Yaynclk, stanbul, 1999, s. 155 170.

11

Propagandann baarya ulamas iin gerekli olan ara ve gerecin yan sra propaganda yapclarnn akl, zeka, yetenek, sabr ve inisiyatif kullanma zellikleri de sonucu etkilemektedir. 1.1.1. Propagandann Tarihesi Propagandann, insanlar etkileme anlamnda insan iki kii olduu zamandan itibaren balad sylenilebilir. Kutsal dinlerin hepsinde Havvann Ademe yasak elmay yedirdii gnden bahsedilir. ok basit bir ekilde ele alrsak ilk bireysel propaganda eylemi olarak gsterilip, propagandann tarihi buradan balatlabilir. Ancak propaganda daha ok kitleleri etkilemek amac ile yaplan bir eylem olarak ele alnacandan ilk propaganda eylemini Roma ile balatmann daha doru olaca kabul edilmesi gerekir. Roma Cumhuriyeti ve mparatorluu dneminde propagandann bir ok rneini bulmak mmkndr. Romal olmayanlarn barbar, vahi, yaratklar olarak tanmlanmasnn Romann gcn gsteren Planax , spor msabakalar zellikle gladyatr dvleri Romann birer propaganda aralardr. Roma mparatorluu insanlar zerine brakt etkiden yzyllar boyunca faydalanmtr. Byk bir corafyada an verdii snrl imkanlara ramen yzyllarca hkm srmenin belki tek deil ama nemli nedeninin baarl bir Roma propagandas olduunu sylemek gerekir. Tarih boyunca propaganda ordularn nnde ilerlemi sava meydanlarnn galiplerini maluplarn belirlemitir. Mool ordusunun ok gl olduu inanc Moollara yaklak 44 milyon km2 alana hakim olmalarn salamtr. Osmanl mparatorluu fetih edecei yerlere gitmeden nce o yerlere derviler, alimler, alp erenler gndererek kaleyi ieriden fethetmesi propagandann tarih boyunca uygulanan bir yntem olduunu gsterir.

Yunan sava dzeni, sk saflarla birbirine kenetlenmi mzrakl askeri dzen. Bu dzende ordu tek vcutlu bir canavar andrr ve askerler ayaklarn yere vurarak ilerlerler.

12

Propaganda kelimesi ilk olarak 1622 ylnda Romada misyonerlik okulunda misyoner cemaati tarafndan kullanlmtr, 9 Papa 15. Greguar tarafndan toplanan misyoner kardinaller kongresi, Martin Lutherin ortaya att yeni mezhebi yok etmek amac iin propaganda yaplmasn tasarlamtr. 10 Dini propaganda ile zellikle Cizvit Tarikat misyonerlik alannda ok ileriye gitmi, Hristiyan retiyi yaymak iin dnyann her tarafna misyoner gndermitir. 11 Propaganda kelimesi 17. ve 18. yzylda dini anlamda kullanlmtr. Propaganda denildiinde akla gelen Hristiyanlk dininin retilerini yaymak, yeni Hristiyanlar yaratmaktr. 1776 1789 yllar ise propagandann siyasi amalar adna kullanld yllar olarak karmza kmaktadr. Bu dnemde propaganda kelimesi Hristiyanl yayma amal deil ama yinede bir yayma anlam ile bamszlk, milliyetilik ve devrim fikirlerinin yaylmas anlamnda kullanlmtr. 12 Amerikan ve Fransz devrimleri srasnda propaganda yapclar ve sz ustalar baarl bir ekilde almlardr. Amerikan bamszlnn elde edilmesinde propagandann nemi byk olmutur. Bu dnemde gazete nemli bir propaganda arac olarak kullanlmtr. 13 Bugn bile aklmzda kalan baz anekdotlar devrimini, Fransz devrimini hatrlatmaktadr. ABDnin bize Amerikan bamszln

kazanmasnda nemli bir olay olan Boston Liman Basknnda gerekleen olaylar ve Fransz Kraliesine halk ekmek bulamyor denildiinde onun cevabnn; ekmek bulamyorlarsa pasta yesinler sz dnemin propaganda rneklerini tekil etmektedir. 18. ve 19. yy bize bir ok propaganda rnekleri sunsa da propagandann kurumsallat dnem 20. yzyldr. zellikle iki dnya sava aras dnem propaganda aktivitelerinin youn olduu ve sistemletii dnemdir.
9

Arsev Bekta, Kamuoyu, letiim ve Demokrasi, Balam Yaynclk, 2. Bask, stanbul, 2000, s. 144. 10 Oktay Vahap, a.g.e, s.5. 11 Oral Sander, , Siyasi Tarih, lk alardan 1918e, mge Kitabevi, 10. Bask, Ankara, 2002, s. 87. 12 Arsev Bekta, Siyasal Propagandann Tarihsel Evrimi ve Demokratik Toplumdaki Uygulamalar, Balam Yaynclk, stanbul, 2002, s. 80 92 . 13 Arsev Bekta, a.g.e, s.82.

13

Propaganda da nemli olan kitleleri ynlendirme, istenilen faaliyetleri yaptrma anlaydr. Bu nedenle zellikle Almanyada genlik dernekleri yani izcilik tekilatlar kurulmutur. Pfadfinderin iz bulucu rgt, gen yataki Almanlar asker olarak hazrlamak iin yaplan bir alma olarak karmza kmaktadr. I. Dnya Savanda Osmanl mparatorluunun mttefiki olan Almanya bu rgtlenme yapsn (Kaisrlich Deutse Jugeniuebr) Osmanlda da uygulamak iin Von Der Golc paay grevlendirmitir. 14 I. Dnya Savas balamadan nce ve savan devam ettii srede, devletlerin nemli ihtiyac, cepheye gidecek askerin temin edilmesi, cephe gerisinde de halkn savaa verdii destei devam ettirmekti. Almanlar gen derneklerinde yaptklar propaganda ile cephede Byk Almanya ideali iin savaan asker bulmada zorluk ekmediler. I Dnya Sava, modern sava sanatnn ilk rneklerinin verildii bir sava alan olduu gibi propagandann da sava kazanmada bir ara olarak sistemletirildii yerdir. Bu dnemde, sava tarihinin binlerce yllk gelenei olan kara ve deniz savalarnn yan sra hava ve propaganda savalarnn sava literatrne eklendii grlr. zellikle sistemli propaganda ile Almanyann baarl olduunu gren ngiltere yzyl boyunca yapt propaganda almalarn merkezi bir elde toplayp, sistemli bir ekilde propaganda retilmesinin gereklilii anlalmtr. Alfred Harmsforth ve Lord Northcliffe, babakan Lloyd Georgeun emriyle Crewhouse da 1917 tarihinde propaganda brosunu kurmulardr. 15 Bronun grevi Alman zaferleri karsnda morali bozulan ngilizlerin moralini dzeltmek ve kar propaganda yapmaktr. I. Dnya Savanda sistemli bir ngiliz propagandasnn ne kadar baarl olduu savan sonucunda grlmtr. zellikle Osmanl Devletine olan etkisi ve ABDdeki etkileri sistemli ve kurumsal propaganda merkezinin baarlarn gzler nne sermitir. ngiltere Almanyann mttefiki olan Osmanl Devletine kar yapt propaganda da kulland ara ve gere bakmndan yeni ve yaratc yntemler kullanmtr.
14

Mustafa Balcolu, Tekilat- Mahsusadan Cumhuriyete, Geniletilmi 2. bask, Asil yaynclk, Ankara, 2004, s.198-208. 15 Sezer Akarcal, , II. Dnya Savanda letiim ve Propaganda, maj Yaynclk, Ankara, 2003, s. 217.

14

ABDnin savaa dahil olmasnda ngiliz propagandasnn etkin olduu bilinmektedir. Woodrow Wilson Amerikaya kadar uzanan Alman ve ngiliz propagandasndan rahatsz olmu ve bu alanda geri kaldklar dncesi ile yakn arkada olan George Creelin bakanlnda Kamu Enformasyon Komitesini (KEK) kurdurmutur. 16 Bakan Wilson 1917 ylnda Avrupaya Paris Konferansna hazrlam olduu 14 maddelik Wilson ilkeleri ile geldiinde, tm dnya ABD adaletine snmak istemi, malup devletler ve galip devlet smrgelerinde bu 14 maddelik ilke konuulmu ve uygulamasn istemilerdir. 17 Ancak Wilson bu 14 maddenin ilkelerinin mttefik lke smrgelerinde, Latin Amerika da duyulmas korkusu ile tereddt etmi George Creelin kendisine tuzak kurduunu dnmtr. 18 Wilson propaganda uzman olarak Avrupaya getirdii Creelin grmelerinden de phelenmitir. nk Wilson ideal dnyay maluplar zerine deil galipler zerine kurmak istemekte ve Avrupa sorunlarnn Amerikaya ulamasndan korkmaktadr. nk halk Monroe Doktrininden itibaren Avrupa sorunlarnn kendilerini rahatsz etmelerini istememekteydi. Bu 14 maddelik ilke tm dnyada Amerikan sempatizanln artrrken ve Amerikann global bir politika izlemeye iterken Wilsonu da koltuundan edebilirdi. Bu nedenle Wilson ABDye dndnde Kamu Enformasyon Komitesinin deneklerini keserek faaliyetlerini durdurmutur. 19 Propagandann etkin uyguland ve propaganda sanatnn ustas olarak gsterilebilecek olan Lenin 1917 Bolevik devrimi ile byk bir baar gstermitir. Lenin Ne Yapmal adl kitabnda nasl bir propaganda yaplmas gerektiini sylemitir. 20 Leninin nderliinde propagandann kurumsallat 1917 ylnda kurulan Ajitasyon ve Propaganda Departman 21 SSCBnin 1990a kadar istihbarat ve propaganda retim merkezi olma zelliini korumas ve bir ok kurum ve kuruluunda ynetmitir. SSCBnin kurulmasnda en az Lenin kadar etkili olan Trokiyi saf d brakan Stalin bu kurumun yetitirdii ve
16 17

A.g.e., s.237. Margaret Mcmillan, Paris 1919, ODT Yaynclk, Ankara, 2005, s.20-23.. 18 A.g.e., s.23. 19 Sezer Akarcal, a.g.e., s.238. 20 A.g.e, s.201. 21 A.g.e., s.202.

15

bakanln yapt bir kii olarak propaganda departmannn ne kadar etkili olduunun gstergesidir. Propagandann kurumsallamas srecini anlatrken nemli noktann Nazi Almanyas olduunu belirtilmelidir. Propagandann en st noktaya kt dnem bu dnemdir. Hitler 1933de iktidara geldiinde kurmaylarndan olan Joseph Goebbelsin bakanlnda 13 Mart 1934 tarihinde propaganda Bakanln (Public Enlightenment and Propaganda) kurmutur. 22 Goebbels propaganda tarihinde bir dnm noktasn temsil etmektedir. Sistemi, simgeleri, aralar ve propagandaya getirdii yenilikle Yirminci yzylda propagandann devletler aras ilikilerde ve devletin i ilerinde kullanlan bir sistem olmasn salamtr. 1.1.2. Propaganda Yntemleri Propagandann kitleleri ynlendirmektir. Bu ynlendirmeyi yaparken kullanlan ara ve gerelerin devletlerin siyasi yaplarnn ve devleti oluturan insanlarn davranlarn deitirmek amalandn belirtmek gerekir. Propaganda uygulama yntemleri bir ok isim altnda aklana bilir. Propaganday yapl biimi asndan gruplandracak olarsak ana balk altnda aklanabilir. Propaganda gnmzde uygulan aamasndan ve propagandann kitleleri ynlendirmede kulland haber, sz ve yaznn gizlilii derecesinde u ekilde snrlandrlmaktadr.
23

Beyaz

propaganda,

Gri

propaganda, Siyah propaganda.

Hermen Kinder, Werner Hilgemann, Atlas of World History Volume 2 From The French Revolution The Present, Penguin books, Munchen, 1995, s.194. 23 Rakm Ziyaolu, Propaganda ve sanat, Halk Basmevi, stanbul, 1963, s. 41.

22

16

1.1.2.1. Beyaz Propaganda Propaganda yapcsnn kimliinin ak olduu ve haberlerin

kaynaklarnn ispat edilebildii salam delil ve gereklere dayal olarak sylenen sz ve yazlardr. 24 Gerek olmu olay sslemeden ve yaln bir ekilde ifade edilir. zellikle yorumsuz fotoraflar ve ksa haber balklar bu propaganda yntemine girmektedir. Beyaz propaganda dman hatalar zerine kurulan bir propaganda yntemidir. Haber yaplrken doru en kk bir detay karlmaz. Beyaz propaganda uygulayclar kimlikleri ak olduundan gvenilir kiiler olmas nemlidir. nk haberin doru olmas neticesinde haberi sunann da gvenilir olmas nemlidir. Bu nedenle bu propaganda da st dzey yneticiler ve akademisyenler kullanlr. zellikle akademik evreler tarafsz ve yaln bir anlatmla olayn doruluunu halka kantlarlar. Genellikle gazete kelerinde, radyo programlarnda ve televizyon oturumlarnda konu soru cevap eklinde en ufak ayrntsnn dahi sorgulanarak aktarlmas ile hedef kitle ynlendirilmeye allr. Beyaz propaganda, zellikle tarafsz imaj ile kitleleri etkilemeyi amalamaktadr. Beyaz propaganda yaplrken en nemli konu, seilen kelimelerin doru ve sade olmasdr. nk gzden kaan kk bir ayrnt bu propagandann eklini deitirir ve hedef kitlede byk soru iaretleri uyandrr. Beyaz propaganda gelimi lkelerde ska uygulanan bir yntemdir. Doru haber kayna hibir frsat karlmadan hemen halka iletilir. Bu ekilde halkn hkmete olan gveni de salanm olur. Demokratik lkelerde halkn Beyaz propaganda ile ynlendirilmesinin en nemli nedeni, hkmete olan gvenin azalmas sonucu halkn iktidar deitirme yetkisine sahip olmasdr.

24

A.g.e , s. 42

17

1.1.2.2. Gri Propaganda Propaganda yapcsnn kimlii haberin durumuna gre ak veya gizli olduu ancak salam delillere dayanmayan genellikle dorular zerine eklenen sslemelerle haberin saptrlmas eklinde yaplan propaganda biimidir. Byk oranda halk tarafndan doru olarak kabul edilen bir olayn yalan, dedikodu ve rivayetlerle halk ynlendirmek iin kullanlr. Gri Propaganda bazen gerek haberlerin arka planda kalmas iin gndemi gerek bir haberin belirlememesi , gndem deimesi iin kullanlr. Kk bir olay sonular ok farkllatrlarak ve nemsetilerek halka duyurulur. Gri propaganda, beyaz propaganda ile siyah propaganda arasnda bir yerdedir. Haberlerin sisli olarak aktarlmas hedef kitlenin kafasn bulandrd iin doru olan semesini engellemeyi amalar. 25 Gri propaganda, gelimekte olan demokratik lkelerde uygulanan bir yntemdir. Siyasi, ekonomik veya hkmet zaaflarn saklamak, halkn bilgisine sunmamak iin gndem deitirmek adna yaplr. Gri propaganda da ama, bir doru zerinden oluturulan yeni bir yalann, halkn gndemine aktarlmas ve kitlenin doru olan bir olayn sonularna bakn deitirmektir. 1.1.2.3. Siyah Propaganda Propaganda yapcsnn kimliinin ve haberin kaynann belli olmad genellikle yalan bir haberin doru ve kantlanabilir ekilde sunulmasdr. 26 Habere gvenilir bir kaynaktan edinilen bilgiye gre veya adn aklamayan bir yetkili eklinde haberin kayna belirtilerek balanr. Genellikle haberin kaynann gizlilik ilkesi hakk gereince ve kaynak aklanrsa kaynan bu haberden dolay kiisel zarar grecei gibi insani duygular n plana karlr.

25 26

A.g.e , s. 43 A.g.e , s. 43

18

Siyah propaganda hedef kitleleri dehete drmek, doru haberlere olan inanc krmak, lkeleri, halklar, kiileri karalamak, ktlemek, iktidarlar ypratmak, hedef devlet ve halkn birlik duygusunu zayflatmak, devlete, hkmete olan gveni zedelemek amacyla kullanlr. Siyah propaganda gizem, bilinmeyeni bilmek, gizliliin verdii heyecan ve madalyonun dier yzn grmek gibi duygularla ilerler bazen fslt gazetesi (dedikodu) ile hzla yaylr. Siyah propaganda daha ok demokratik olmayan lkelerde i ve d politikada, kendi halkna ve dman halklarna uygulanr. Demokratik lkeler genellikle bu yntemi sava zamanlarnda kendi halklarn dman propagandasna kar korumak amacyla yaparlar. Siyah propaganda yeni bir tarih, anlay ve blok oluturmak iin de kullanrlar. 1.1.3. Propaganda Aralar Propaganda kitlelere ulamak iin bir ok ara ve gereci kullanmak zorundadr. Propagandann nemli zellii her dnemde en ilkel iletiim aralarn ve en modern iletiim aralarn ayn zamanda kullanabilmesidir. nsan sesi konuma ilk alardan itibaren kullanlan bir propaganda aracdr. Yaznn bulunmas ile yaz da propaganda arac olarak kullanlmtr. Propagandann temelinin sz ve yaz olduunu sylenebilir. Teknolojik gelimeler sayesinde propagandann temeli olan sz ve yaz, kitlelere ulamada birok teknolojik bulular kullanmtr. Ayrca gzel sanatlardan olan resim, heykel ve mzik de propaganda iin kullanlan ara ve gerelerdendir. 27 Propaganda, kitleleri ve kiileri etkilemek iin kullanlan tm imkanlardan yararlanmaktadr. Propaganda aralarn sralarken u ekilde gruplandrabiliriz: a) Kiisel propaganda aralar. b) rgtsel propaganda aralar. c) Devlet propaganda aralar.

27

Toby Clark, Sanat ve Propaganda, Kitle Kltr anda Politik mge, Ayrnt Yaynclk, stanbul, 2004, ss. 63-90.

19

1.1.3.1.

Kiisel Propaganda Aralar

Kiisel propaganda, bir kiinin kullanabilecei ara ve maliyetle yaplan propagandadr. En yaygn olan konumaktr. Kiisel propagandaclar, bulunduklar her yerde ve konuabildikleri herkese inan, ideoloji ve dlerini anlatrlar. Konuma propagandann temelini oluturur. nk kullanlan aralarn birou ses ile yaplr ve insanlar dinlemenin verdii kolaylk ve mali ykn azl nedeniyle dinleme ve izleme eylemini daha ok tercih ederler. Kiisel propaganda yazy da kullanr. Fakat bunun maliyeti yksektir ve hedef kitle belirli bir kaynak ayrarak alabileceinden snrl bir kitleye ynelir. Genellikle yerel gazete ve dergiler bu tr rnekler tekil etmektedir. Kiisel propaganda tek tek konumak, kap kap dolamak, kendisinin yaynlad veya kendi dncelerini paylaan gazete, dergi vs. elden tek tek datmak eklinde yaplr. teknolojisi sayesinde internet kullanlabilmektedir. Kiisel propaganda aralarnda temel etmen propagandacnn
28

Son zamanlarda hzla gelien bilgisayar Kiisel propaganda arac olarak

de

ulaaca amacn maliyetidir. Bazen sponsor veya reklam etmenlerini kullanarak geni kitlelere ulaan aralar kullanrlar. Fakat birey snrlarn atnda propaganda boyut deitirir. 1.1.3.2. rgtsel Propaganda Aralar

rgtsel propaganda aralar maliyetini bir rgtn karlayabilecei ve birden fazla kii ile yaplabilecek propaganda aralarnn kullanm olarak karmza kar.

28

Jean-Marie Domenach, Politika ve Propaganda, Varlk Yaynlar, nc Bask, stanbul, 2003, s. 51.

20

rgt, sz ustalar ve eylem adamlarnn ayn cephede birletii veya ayn zamanda eylem adam olan sz ustasnn liderlik ettii gruptur. Gandi, Troki, Lenin, Hitler ilk balarda sadece sz ustalarydlar. Ama ayn zamanda eylem adam olarak da ortaya kmaktadr. rgtn kurulmasn salayanlar, sz ustalardr. rgtn fikirsel bazda olumasn salarlar. rgt harekete geiren ve heyecan veren de eylem adamlardr. 29 rgt oluturan insanlar eitli mesleklerden olduu gibi eylem ve sz ustalar da eitli mesleklerden olabilir. Hatta bazlar okuma yazma bilmedikleri halde ok baarl sz ustalar olabilirler. Ancak rgt bireysel baarnn snrlarn at durumda birliktelii yanstr. rgtsel propaganda da kullanlan ara gereler hedef kitleyi etkilemek iin yaplan pahal gsteriler, teknolojik aletler, kalabalk trenler, partiler vs. ile bunlar kap kap dolap ulaamadklar insanlara ulatrabilmek iin maliyeti yksek olan gazete, dergi, televizyon, radyo, sinema gibi aralar kullanrlar. zellikle gl yerel radyolar, gazeteler ve nispeten devlet ve byk irket televizyonlarnn btelerinden daha kk bteli televizyonlar rgt destekleriyle hareket ederler. Hitler rgt ikiye ayrmaktadr. rgt yeleri ki bunlar sz ustalar, eylem adamlar ve rgtn bymesi iin her eyi yapmaya mecbur olanlar ve sempatizanlardr. 30 rgt propagandasnda en nemli olgu yelerin okuduu, sempatizanlarn da okuyaca bir yol haritas olan kitaptr. Bu kitap ou zaman lider tarafndan yazlsa da bazen rgtn etkin tannm sz ustalar tarafndan da yazlabilir. En gzel rneklerinden birisi olarak Hitlerin Kavgam adl eserini verilebilir. Propagandann yaplmasnda kitap temel ara olarak rgt propagandas aralar arasnda yerini alr. rgt propaganda aralarn ksaca u ekilde sralanabilir. Basl yaz (gazete, dergi, kitap, afi, duvar yazlar vs. ) sz, ( televizyon, radyo, hoparlrle yaplan konumalar vs.) resim, (gzel sanatlar resim ve heykel) gsteri, sinema

29 30

Eric Hoffer, a.g.e, s. 157. Adolf, Hitler, Tam Metin Yaynlar, 16. Bask, Ankara, 2001, ss. 158-169.

21

ve tiyatro. 31

rgt propaganda aralar, rgtn sadk mritlerinin elde

edebilecei aralar kullanmaktr. Genellikle i politikada ve kendi lke halkn etkilemek iin kullanlr. rgt propagandas snrlarn atnda ekil deitirerek daha gl imkanlara sahip olarak maliyeti yksek propaganda aralarna sahip olur. Hedef kitlesini genileterek boyut deitirir. 1.1.3.3. Devlet Propaganda Aralar

Devlet propaganda aralar devletin sahip olduu ve etkin olduu lke ii ve ayn lkenin lke d ara, gere ve insanlarn kapsamaktadr. Bireysel propaganda ve rgtsel propaganda aralarnn ulaamayaca en son noktay temsil eder. Devleti yneten hkmet bu propaganda aralarnn bizzat kullancs durumundadr. Propaganda rgtsel ve bireysel kullanm alannda pek fazla bir anlam ifade etmemektedir. Propaganda kelimesinin anlam ve ifadesini kstlayan devlettir. 20. yzylda propaganda devletler tarafndan sistemletirildikten sonra literatre eklenmitir. Kitle iletiim aralar her zaman ilk etapta devlet tekelinde kurulmu ve gelimitir. 32 lk posta tekilat, telgraf sistemi, gazete ve dier birok iletiim arac devlet tarafndan kullanlm belirli bir mddet tekel oluturduktan sonra zel teebbsler tarafndan ksmen olsa da egemenlii blmtr. Yalnz devlet bu egemenlik paylamnda denetim yani sansr hakkn kullanmtr. Sansr kelimesi Roma devletinin oluturduu bir makamn adndan gelir. Roma Hristiyan Kilisesinin Avrupadaki ve Hristiyan alemindeki dini ihlalleri cezalandrmak iin uygulanmtr. Engizisyon Mahkemeleri sansr kavramnn cezalandrma sistemini oluturmutur. Papa IV. Paul ilk defa 1559da yasaklanm kitaplar listesini oluturmutur. 33 Devlet tm iletiim aralarnda devletin gvenlii, evrimci ya da tehlikeli tasarmlarn nlenmesi, ahlak ve dinin korunmas, devletin rejiminin savunulmas gibi nedenlerle

Jean-Marie Domenach, a.g.e, s. 50-55. Thema Larousse Tematik Ansiklopedi, letiim ve Toplum, Milliyet Gazetesi Yaynlar, stanbul, 1994, s. 493. 33 Vernon Bogdanor, a.g.e, s. 196.
32

31

22

sansr kurumunu hep kurulmu ve kullanlmtr. 34 Demokratik lkelerde sansr kurumunu varolmasna ramen demokratik haklar nedeniyle etki alan biraz daha snrldr. Demokratik olmayan lkelerde tm iletiim aralarnn devlet tekelinde olmas nedeniyle sansr uygulama alan bakmndan gldr. Devlet sansr mekanizmasn kullanrken amac propaganda yapmak ve yapt propagandann baarya ulamasnn engellenmemesini salamaktr. Devlet ayn zamanda propaganda yapmak iin gazete, dergi, kitap, televizyon yaynlar, radyo yaynlar gibi birok iletiim aracn bizzat kendi kurumlaryla ynetmektedir. Ayrca devlet, i ve d istihbarat ve gvenlik kurumlar, d politika reticileri ve uygulayclar, eitim kurumlar, din kurumlar ile de propaganda yapmaktadr. Devletin propaganda aralar devletin ekonomi, teknoloji ve bilimsel gc ile de yakndan ilgilidir. Ancak propaganda, en ilkel aralarla en gelimi aralar ayn ada kullanabilen en nadir kavramdr. Bamsz devlet, propaganda aralarn snrlandrmak ve kar propaganda faaliyetlerini bertaraf etmek iin propaganda aralarn kullanr. Bamsz devlet, i ve d politikada devlet tm imkanlarn kullanabilme yetkisine sahip tek organdr. 1.2. PROPAGANDANIN AMACI VE YAPILII

Propaganda bireyi, grubu, toplumu belirli bir ama dorultusunda ynlendirmek, kitleleri etkilemek sanatdr. Propagandann temel amac fikir, dnce, ideoloji, eylem, dost edinme, dman edinme, sava, bar, iktidar olma, devrim, yaam, uluslama gibi konularda kitle zerinde etkin olma, kitleyi ynlendirmektir. Propaganda siyasi anlamn Fransz ve Amerikan devrimleri ile kazanmtr. Propagandann 18. yzyldan itibaren baar ile gerekletirdii uluslama sreci gz nne alnmas gereken nemli bir konudur. Propaganday sadece bir ama etrafnda tanmlamak zordur.

Propaganda insan yaamnn hemen hemen her alannda karmza kar. Propaganda, deiik amalarla yoluna devam eder. Bazen propaganda bir
34

A.g.e, s. 196.

23

lkeyi gl gstermek, bazen de yermek iin yaplr. Propaganda bazen bir bireyin ahsiyetini kabullendirir, bazen de bir partiye oy toplar. 35 Propaganda kelimesi zellikle II. Dnya Savandan sonra anlam olarak insanlar kandrlmay, yok etmeyi ve edilmeyi anmsatmaktadr. Bu nedenle gnmzde propaganda yaln ekilde yazlm ile bir kurum, bir kurulu ad olarak karmza pek kmamaktadr. Ancak propagandann nedenleri, sonular kavramlatrlarak kullanlmaktadr. Haber alma (istihbarat), reklam, lk (hedef) propagandann kaynadr. 36 Bu kaynaklar gnmzde sistemlemi ve kurumsallamtr. Ayn zamanda propagandann sonucu olan Kamuoyu da bugn birok isimle sistemlemi, kamuoyu oluturma kurumlar, kamuoyu aratrma gruplar vs eklinde adlandrlarak kurumsallatrlmlardr. Kamuoyu oluturmada kullanlan ara ve gereleri incelediimizde propaganda amalar ile rtr. 37 Bugn her iki kavram iice girmi gibi gzkse de aslnda propaganda kamuoyu oluturan etkenlerin sabit etkenler hari byk ksmn kapsayan ve kamu grne etki eden, kamuoyu da bu etki sonucunda kamunun edindii ortak grtr. 38 Propagandann yaplmas aamasnda insan dncesinin temelini oluturan iki kavramn kullanldn grrz. yi ve kt. Propagandann amac iyiyi ve kty tanmlamak, hedefe neyin iyi neyin kt olduunu gstermektir. yi kt dzlemi zerinde propaganda hakl-haksz, dost-dman, yanl-doru gibi kavramlarn anlamlarn hedef kitleye aklamaktr. 39 Propaganda taraf olma zelliine sahiptir. 40 Propaganda da dman belirlenenin hakl ya da iyi olmas imkanszdr. nk dman olann iyi olmas dman olarak belirlenmesinde hedef kitlede soru iaretleri oluturur. Bu nedenle dman kt olan her eydir. Propaganda hedef kitleyi inandrmak ve harekete geirmek iin gnlk haber ve olaylar kulland gibi tarihi olaylar da kullanr. Seilmi travmalar ve zaferler yaratlarak kitlenin aktif hale gelmesi
35 36

Arsev Bekta, a.g.e, s. 160. Jean-Marie Domenach, a.g.e, ss. 24-26. 37 Arsev Bekta, a.g.e, ss. 97-143. 38 A.g.e, ss. 41-69. 39 Vamk D. Volkan, Politik Psikoloji, A. Rektrl Yaynlar, Ankara, 1993, ss. 1-37. 40 Jean-Marie Domenach, , a.g.e, s. 55.

24

salanr. 41 Seilmi travmalarn srekli gndemde tutulmas seilmi zaferlerin gndemde tutulmas gibi unutmama dzlemi iindedir. 42 Devletlerin ve halklarn tarihte zulme uramas, hakszla uramas hatta katliama uramas gibi muhatap devlet ve halkla olan ilikileri ve ibirliini imkansz hale getirebilir. zellikle propaganda, dmanlar sistemletirmede bu yolu ska kulland gibi dost ve mttefik edinmede de bu yolu kullanrlar. Bu tr bir propaganda yaplrken ama ieride milli birlik ve beraberlii salamak amalanr, dmann da haksz ve kt olduu anlatlmak istenir. Bu ekilde dman politik ilikilerde hakszlk yapmann verdii mahcubiyet duygusuyla hareket etmesi salanmak istenir. Bu ekilde gl olmann avantajlar yan sra mazlum olmann hakll ile de hareket edilerek dmana yaplan her trl davrann hakllk zemini hazrlanm olur. Devletlerin, dost ve dmanlarn belirleyen propaganda, uluslararas ilikilerde nemli bir yere sahiptir.

1.3.

DI POLTKA YNTEM OLARAK PROPAGANDA

D politika aralarndan kabul edilen propagandann kullanm devletin varolduundan beri karmza kmaktadr. Propaganda zellikle I. Dnya Sava ve II. Dnya Savanda ve aras dnemde bir d politika arac olarak sistemlemi ve daha sonraki tarihlerde bir iliki biimini almtr. Devletler yaplan propagandann ama ve niteliini anlamak ve kar propaganda yapabilmek iin birok resmi kurum kurmulardr. Devletler arasndaki ilikiye uluslararas ilikiler adn verdiimiz bu ada bu ilikiyi salayan kuruma Dileri Bakanl ad verilmitir. Bu kurumun yapt grme ve sisteme diplomasi denmektedir. Gnmz devletler aras ilikilerin bir ok alanda gelimesi nedeniyle bu ilikilerin tmn Dileri Bakanl kurumu karlayamamaktadr. Ekonomik, askeri, siyasal, kltrel,
41 42

Vamk D. Volkan a.g.e, ss. 70-72. Cemalettin Takran, Kanl Mrekkeple Yazn ektiklerimizi...!, Platin Yaynlar, Ankara, 2005, Arka Kapak Yazs

25

sosyal, dini vs. bir ok konuda faaliyet gsteren kurum ve kurulularda uluslararas sistemde birer aktr olarak karmza kmaktadr. Propaganda devletin d politikada ara ve sistemlerde kulland bir yntem olarak karmza kmaktadr. Be nedenle propaganda bir ok nekle birlikte anlmaktadr. Bunlardan bazlarn sralayacak olursak u ekilde bir sralama yapabiliriz: Siyasal propaganda, kltrel propaganda, askeri propaganda, ekonomik propaganda. Devletin byle yaygn ve her alanda propaganda yapmasnn amacn g esi oluturmaktadr. D politikada uygulanan propagandann temelinde gl olmann gsterisi bulunmaktadr. g realist teorinin d politikadaki temel kavramdr. 43 Propagandann etkilemek anlam d politikada dier devlet ve devletlerin liderlerini, halklarn etkilemede kullanlr. D politikada etkinin iyi olabilmesi iin hedefin, sosyal, kltrel, ekonomik, siyasal, teknolojik ve kltrel elerin iyi analiz edilmesi gerekmektedir. Hedefin, propagandann amacna uygun olarak belirlenmesi gerekir. Gl askeri yapya sahip olan ktalar aras balistik fzelere sahip bir devlete kar ksa menzilli fzelerle bir askeri geit treni yaparak gl olduunuzu gstermeye alyorsanz bu yapmak istediiniz propagandann ters tepmesine neden olur. Ya da ekonomik olarak gsz olduunuz bir lkeyi ambargo uygulamakla tehdit etmeye kalkamazsnz. Bu nedenle d politikada propaganda yntemini kullanmak G ile doru orantldr. Uluslararas propagandann g ile doru orantl olmasnn bir baka nedeni ise dman ilan edilen lkeye korkunun, dost mttefik lkeye verilecek gvenin temelini gcn oluturmasdr. Propaganda, dman yldrmak, korkutmak, geri ekilmesini salamak, i karklklar kmasn salamak, blnmesini, yklmasn amalamaktadr. Ayn ekilde mttefik ve dost lkelerde gcn gstermek, dier lkelerin de kendi tarafna gemesini veya tarafsz kalmasn salamak amalanr. Bu nedenle devletler gl olduklarn gstermek iin birok aktivitede bulunurken g propagandas da yapmaktadrlar. Bu durum devletlerin uluslararas
44

politikada,

prestij

salama

amac

olarak

adlandrlmaktadr.
43 44

Hans J. Morgenthau, Uluslararas Politika, Siyasal Bilimler Enstits, Ankara, 1970. A.g.e, ss.92-105.

26

Propaganda d politika arac olarak savata ve barta sistemli olarak uygulanan bir yntemdir. Ayrca devletin d politika aralarndan bir tanesi olan diplomasi propaganda amacyla da kullanlr. Diplomasinin propaganda amal olarak kullanlmasn ikiye ayrabiliriz. a) Resmi Diplomasi b) Resmi Olmayan Diplomasi. 45 1.3.1. Resmi Diplomasi Diplomasinin kurallar, 1814-1815 Viyana Kongresi ile temel ekillerini almtr. Bu tarihten itibaren kk deiikliklerle sistemleerek gelen diplomatik kurallar, zellikle I. Dnya Savandan sonra propaganda amal olarak da kullanlmaya balanmtr. Resmi diplomatik propagandann uygulama alan lkedeki diplomatik misyonla snrldr. Diplomatn baka bir lkede olmas nedeniyle kurallara uygun olarak hareket etmesi gerekir. Resmi diplomatik propagandada diplomat grev almaktadr. Diplomatn grevleri, resmi olarak lkesini temsil etmek, lkedeki vatandalarnn haklarn ve karlarn korumak, bilgi toplamak, diplomatik mesaj iletmek, d politika karar alclarna yardmc olmaktr. Diplomat, lkesini temsil ederken lkesinin prestijini ykseltmek ve gcn gstermek iin maliyeti yksek partiler dzenler. Ayrca elilik binasn byk ve gsterili olas lkenin gcn gstermesi asndan ve diplomatn bulunduu lkede etkisini artrc etkendir. Diplomat en iyi arabay kullanr, iyi giyinir, bulunduu lkede gsteriiyle lkesinin her adan gl ve zengin olduunu gsterir. Ayrca lkedeki vatandalarnn karlarn korumak iin gerekli olan tm imkanlarn kullanr. rnein; lkedeki bir vatanda hastalandnda en iyi uakla vatandan lkesine gnderilmesini salayarak kendi lke vatandana verdii nemi gsterir. Diplomat bulunduu lke hakknda bilgi edinmek iin resmi grmelerin dnda byk ve geni basn toplantlar yaparak hem o lke hakknda bilgi edinir, hem de kendi lkesi hakknda yanl bilgi yayar. Bulunduu lke temsilcilerine gcn gsteren
45

Vamk D. Volkan, a.g.e, s. 51

27

bilgileri iletir. Ayrca diplomat, diplomatik mesajlarla bulunduu lke liderlerine medya aracl ile halkna dost veya dman propagandas dman olduunu resmi yollardan iletir. Resmi diplomasi ile yaplan propaganda yasal yollarla kurumlar erevesinde lkesini tantma biiminde zetlenebilir. 1.3.2. Resmi Olmayan Diplomasi Resmi olmayan diplomasi, diplomasinin propaganda amal

kullanlmasdr. Aralarnda iletiim sorunu bulunan iki dman lkenin tarafsz, etkin kiiler tarafndan grmeler, toplantlar, yemekler, konferanslar gibi bir dizi aktivitede gr alverii yaparak iki lke arasnda iletiim salama almalarna kuralsz diplomasi ( resmi olmayan diplomasi) ad verilir. 46 Arabuluculuk olarak adlandrabileceimiz bu almalar zellikle Souk Savan yumuama dneminden sonra hz kazanm fakat bu durumun propaganda amal kullanlmas olasl gz nne alnm ve bir ok aktivitede katlmclar tarafsz olma gsterilerine ramen kendi lkelerinin propagandalarn yapmlardr. Resmi olmayan propaganda da en nemli zellik katlmclarn tarafszldr. 47 Ancak tarafsz olarak grmelere katlan bir ok gazeteci, akademisyen, din adam, irket temsilcisi ve siyasetinin lkelerinin veya baka lkenin istihbarat birimlerince desteklendii i birlii iinde olduu ortaya kmtr. Arabuluculuk olarak grev yapan bir ok kii bu tr sulamalarla itham edilmi, bir ou da tek tarafl grleri nedeniyle knanmtr. Ama olan iletiimi salamak ve orta yolu bulmak olan bu tr almalar bazen gl lkelerin prestijini gstermek amacyla da kullanlmtr. ki lke arasndaki sorunu zmek iin SSCB ve ABD tarafsz kiiler ad altnda temsilci gndererek sorunun kendi lehine zlmesini amalamtr. zellikle ABDdeki niversitelerin blge aratrma enstitleri veya brolar Amerikan
46 47

A.g.e, ss. 51-55. A.g.e, s. 52. Trkiye zerinde almalar yapan ve dnyaca tannm tarafsz bir akademisyen olan Arnold J. Toynbee Ermenilerin katliama uradn iddia ettii Mavi Kitap ngiliz istihbaratnn istei zerine yazdn belirmitir.

28

karlar iin blge hakknda yanl yazlar yazm, syleiler, toplantlar, konferanslar, incelemeler ve grmeler yapmlardr. 48 Diplomatik propaganda yapan kiilerin resmi diplomatik nvanlar olmamasna ramen kendi lkelerini savunur durumda olmulardr. Bu amala zellikle niversiteler, irketler, din adamlar ve bir ok sivil toplum rgt faaliyet gsterdikleri lkelerde kendi lkelerinin ve ideolojilerinin propagandasn yaparak o lkede i birlikiler yetitirmeyi, ajanlar yerletirmeyi, karklklar karmay, bazen de faaliyetlerinin boyutuna gre kendi lkesi ile srekli i birlii iinde kalmalarn salamay hedeflemilerdir. 49 Bu tr kurumlarn diplomatik bir unvanlar olmamasna ramen resmi diplomatn savunmasnda olmalar iki lke arasnda sorun tekil edebilmektedirler. Ayrca bu tr misyonlar bulunduklar lkelerdeki niversite, medya, din adamlar gibi kurumlarda da faaliyetlerde bulunarak kiisel dostluklar veya etkilemeyle kamu oyunu oluturma abasnda olmulardr. Souk Sava srasnda zellikle mttefik lkelerdeki bu tr faaliyet youn bir ekilde uygulanrken, dman lkelerde zaman zaman bu tr uygulamalar ska grlmtr. zellikle SSCBden ABDye snan bir ok akademisyen ve brokrat resmi olmayan diplomasi aktiviteleri sayesinde demir perdeden kamay baarmlardr. 1.4. SOUK SAVA Souk Sava tabirinin kullanm amac konvansiyonel veya

konvansiyonel olmayan silahlarla yaplan deniz, kara ve hava savann olmamas durumudur. Souk Sava, her an bir sava olacak ihtimaline kar hazrlkl olma, gergin olma durumudur. Souk Sava, scak bir atma olmadan yaplan bir savatr. Bu sava diplomatik, ekonomik, kltrel, siyasal, askeri teknolojileri ve propaganda arac olarak kullanlmas ile yrtlen bir savatr. Souk Sava kavramn ilk defa 14.Yzylda spanya Prensi Juan Manuelin
48

kullanm olduu sylenir. Bu tabirin 1947-1990 yllar arasnda

Noam Chomsky, Editr, Souk Sava niversite, Kzl Elma Yaynclk, stanbul, 1998, ss.187-209. 49 Ernest Volkman, Tarihin Seyrini Deitiren Gizli Ajanlar, Truva yaynlar, stanbul, 2005, ss. 710

29

cereyan eden ABD- SSCB ekimesi iin kullanlmas, Amerikal finansr Bernard Baruchun 1947de bir konferansta kullanmasyla balam, gazeteci Walter Lippmannn tabiri srekli ABD-SSCB ekimesini karlamak iin kullanmas ile yaygnlamtr. 50 Souk Sava dneminin, Souk Sava kavramndan sonra bu dnemi tabir eden ve SSCB lkesini ve mttefiklerini temsilen sylenmi olan Demir Perde tabiridir. Bu tabiri deneyimli bir politikac olan ngiliz eski Babakan Churchill 5 Mart 1946da ABDnin Missouri Eyaletinin merkezi olan Jefferson Citynin kuzeyindeki Fulton kentinde konumac olarak katld konferansta SSCB genilemesine dikkat ekerek Baltktaki Stettinden, Adriyatikteki Triesteye kadar bir Demir Perde indiini sylemitir. 51 bylece Souk Sava srasnda SSCB ve mttefiklerine hitaben Demir Perde tabiri kullanlmtr. 52 1945ten itibaren balayan 1947 ylnda Truman doktrini ile kesinleen ABD- SSCB ekimesi bu iki tabirle adlandrlmtr. 1.4.1. ki Kutuplu Sistem (Bloklama) Dengesi ki kutuplu sistem, dier bir tabir ile iki bloklu dnya sisteminde aktr vardr. Birbirine cephe alm olan iki sper g ve oluturduklar bloklarla bu oluuma dahil olmayan devletlerin oluturduu zayf birlikteliktir. Eski Yunan ehir devletlerinde de grlen bu durum, 1947 ylnda balayan Souk Sava, ABD ve SSCB etrafnda dier devletlerin toplanmas ile oluan sistemdir. ki kutuplu sistem NATO ve Varova paktlarnn kurulmas ile bloklar aras g mcadelesinin oluturduu denge ile Souk Sava dnemi devam etmitir. 53 Kutup liderlerinden her ikisinin de amac birbirine kar stnlk salamak ve yan sra egemenlik sahalarnn genilemesini nlemek, bloklardaki lkeleri etkilerinden karmamak, bloklara dahil olmam lkeleri de kendi bloklarna dahil etmektir. 54

50 51

Georges, Longlos, Editr, 20. Yzyl Tarihi, Nehir yaynclk, stanbul,2000, s.275. Henry Kssnger, Diplomasi, 3.Bask, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2002, s.472. 52 Demir Perde olarak tabir edilen lkeler, http://astro.temple.edu, bknz. Ek: 4 53 Souk Sava dnemi oluan bloklarn snrlar, http://cla.calpoly.edu, bknz. Ek: 5 54 Feridun Engin, Uluslararas politika stratejileri, Gney Matbaas, stanbul, 1975, s.146.

30

ki kutuplu sistemin balca iki sper devlet aktr vardr. Dier devletlerin bir araya gelmesiyle bile bu iki sper gcn askeri gcne eriilemez. ki kutuplu sistem olarak adlandrlmasnn nedeni lkelerin ekonomik, askeri, siyasal, ideolojik, hatta rk ve dini nedenlerle bile iki devletten birinin etrafnda toplanlmasdr. Bu toplanma bazen gnlllk ve i birlii esasna dayanrken, ounlukla sper gcn askeri ve propaganda yntemleri ile kendi blouna dahil edilmesi ile olmaktadr. ABD ve ngiltere birliktelii gnllk ilikisine dayanrken, ekoslovakyann SSCB blouna dahil olmas askeri yntemle olmutur. ABD askeri yntemlerle Gney Koreyi blouna dahil ederken Vietmanda baarsz olmu ayn ekilde SSCBde Afganistanda baarszla uramtr. Propaganda yntemi iki kutuplu sistemde en ok uygulanan yntemdir. Propaganda yntemi ile blok iindeki devletlerin bloktan ayrlmas engellenmeye allrken, blok dndaki devletlere de bloa dahil olmas iin propaganda yaplmaktadr. ki kutuplu sistemde sper gler arasndaki denge teknolojik gelimeler ve ekonomik dzeye gre deie bilmektedir. Nitekim 1944 ylndan 1949 ylna kadar nkleer gc elinde bulunduran ABDnin bu alandaki tekelliini, 1949 ylnda SSCBnin nkleer bomba yapmas ile dengelenmitir. 1957 ylnda SSCB, uzay almalar ile de ABDnin nne gemitir. Sper gler birbirlerindeki teknolojik gelimeleri takip ederek ve teknolojik gelimelerden geri kalmayarak dengeyi salamaya almlar. ki kutuplu sistemde sorun sper glerden ziyade sper glerin oluturduklar bloklara dahil olan devletlerden olumaktadr. Bu dnemde bloun kk devletleri bile sper gleri tedirgin edecek davranlarda buluna bilmektedirler. zellikle blok deitirme ve blok d hareket etme kabiliyetleri byk tehlike oluturmaktadr. Nitekim Yugoslavyann ve inin SSCBnin oluturduu bloktan kmalar Fransann ve Yunanistann da NATOnun askeri kanadndan ekilmeleri iki kutuplu sistemde sper glerin zaaf olarak ortaya kmtr. Bu nedenle iki kutuplu sistemde iki gcn byk askeri ve teknolojik gleri nedeniyle savamas her iki lke ve

31

dnya iin ykcl yksek olmasndan sper gler birbirlerine kar ihtiyatl politika izlerken ikinci lkeler de snrl silahlarla savalar olmutur. Morton A. Kaplan, iki kutuplu sitemi alt gruba ayrarak, iki kutuplu sistem iindeki dengeyi uygulanan politika, askeri yntem, denetim, ekonomik yntem, birliktelik ve devre dlk sistemleriyle ilediini belirtmekte, Artur L. Bruns, iki kutuplu sistemin en nemli aktrn Nkleer silahlar olduunu belirtirken ilk vuru , ikinci vuru yetenei nedeniyle ve nkleer silahlarn tahrip gcnn ykseklii, nkleer silahlar elinde bulunduran sper glerin bir denge oluturmak zorunda olduunu belirtmitir. 55 1.5. SOUK SAVA SIRASINDA PROPAGANDA ABD bakan Harry Truman, 12 Mart 1947 tarihindeki konumasnda; inde bulunduumuz gnlerde, dnyadaki her lke

alternatif yaam biimleri arasnda bir tercih yapmak zorunda. Bunlardan biri, ounluun arzusu esasna dayal olan, hr kurumlar, temsili bir hkmet, hr seimler, bireysel zgrlkler, konuma ve din zgrl ve siyasi basklardan uzak bir rejime karakterize edilen bir yaam biimi. Bir dieri ise, aznln arzusunun ounlua zorla kabul ettirildii bir sistemin getirdii yaam biimi. Burada korkutma ve bask, sansr edilen basn ve radyo, seimlerde sahtecilik ve tm kiisel zgrlklerin ilgas sz konusu. Benim inancm odur ki, ABDnin politikas silahl aznlklar yada d gler tarafndan bask altna alnmaya allan ve bunu reddeden hr halklara destek vermek olmal. 56 Diyerek Souk Savan ilk gnlerinde propaganda yntemleri ile neler yaplabildiini ve kendilerinin ne yapacan aklamtr. Souk Sava yllar eer baka bir isimle adlandrlacak olursa herhalde en gzel tabir Propaganda
55 56

A.g.e, s.148. Stephen E. Ambrose, Dnyaya Alm , 1938den Gnmze Amerikan D Politikas, D Politika enstits yaynlar, Ankara, 1992, s.60

32

Savalar Dnemi olurdu. NATO ve Varova Paktlar kurulmas ile iki ikiye ayrlan dnyada yaanan gelimeler propaganda sava ile anlamlandrlabilir. Souk Sava yllarnn en ok konuulan, konu olan CIA ile KGB arasndaki mcadele bu dnemin propaganda ve istihbarat savalar dnemi olduunun gstergesidir. Ayrca siyasi, askeri, kltrel ekonomik gelimeler, istihbarat rgtleri tarafndan propaganda amal olarak kullanld bilinmektedir. Askeri alandaki gelimeler, uzay almalar, kltr, spor baarlar, ekonomik g bu dnemde ABD ve SSCBnin kendi sistemlerinin dnyaya ne kadar baarl ve gl olduunu gstermek amacyla kullanlmtr. Souk Sava dneminde faaliyetleri gz nne alndnda ABDnin ve SSCBnin propagandalarn ekseriyetle kendi hakimiyet alanlarnda ve etki snrlarnda yaptklar grlmektedir. Polonya, Dou Almaya, Bulgaristan, Romanya gibi lkelerin Souk Sava yllarndaki siyasal, kltrel, bilimsel ve bir ok alandaki yaynlarna, medya organlarndaki yaz ve szlere baktmzda komnist propagandann ne kadar etkili olduu grlmektedir. Ayn ekilde ABD, etkisindeki lkelere de baktmzda da bu durum deimemektedir. Amerikann Sesi Radyosunun Rusa yaynlar olsa da yayn saati paylam gz nne alndnda, ngilizce, Almanca, Franszca, Trke yaynlarnn ekseriyeti kapsad grlmektedir. 57 Nitekim Moskova Radyosu da yaynlarnda Romence, Bulgarca, Srpa byk yer kaplad bilinmektedir. Souk Sava yllarnn propaganda boyutunu II. Dnya savandan ayran nemli faktrn kendi mttefiklerine yaplan propaganda olduunu sylemek yanl olmaz. Souk Sava dneminde teknolojinin II. Dnya Sava dnemi ile karlatrlamayacak kadar gelimi olduu bilinmektedir. Teknolojik imkanlar ile ABDnin ve SSCBnin rahatlkla birbirlerinin snrlar ierisinde etkin propaganda yapabilecekleri imkan dahilindedir. Ancak bu tr rnekler o kadar azdr ki dnem incelendiinde akla dankl dv ihtimali gelmektedir. Souk Sava yllarnda propaganda ve younlukla ABDnin SSCByi evreleme Politikas izledii lkelerde meydana gelmitir. 58 Bu lkelerin II.
57 58

Amerikan Sesi Radyosu Yabanc Dillerde Yaynlar, http://www.voanews.com, 22.04.2006. evreleme politikas izlenen lkeler, http://www.heartland.it, bknz. Ek: 6

33

Dnya sava sonras toplanan Potsdam ve Yalta konferanslarnda durumu belirlenemeyen lkeler olmas konun anlalmasna yardmc olacak gzel rnektir. ABDnin ereveleme politikas nedeniyle destek verdii lkeleri incelediimizde, sonras Trkiye ve Yunanistan Yalta konferansnda Ancak durumu netlemeyen lkelerdir. Trkiyenin tarafsz bir lke olarak II. Dnya sava durumunun ile ilgili grlmemesi konular gerekmektedir. gelmitir. toplantlarda Pakistan Trkiyeye gndeme Yunanistan,

(Hindistanla birleik) ve rann byk bir blm ngiliz kontrolndedir. Nitekim ran sorunu olarak tarihe geen, Souk Savan balamasnn en nemli sorunlarndan grlen randa ki SSCB igali, SSCBnin blgeyi terk etmesi ile son bulmutur. ran, ah dneminde ABDnin mttefiki olmutur. Dolaysyla evreleme politikas olarak adlandrlan sistemin lkeleri II. Dnya Sava sonunda ABD-ngiliz egemenliindeydi. Bu lkeler ayn zamanda SSCB ve ABDnin hakimiyet izgisinin snrlarn da oluturuyorlard. Souk Sava yllarnda propaganda savalar younlukla bu hat zerinde olmutur. Bu hat ABD ve SSCBnin ayn zamanda hakimiyet snrn da oluturmaktadr. Bu hat zerinde olacak bir deime komnizmim veya liberal Batnn galibiyeti anlamna gelecektir. Bundan tr Souk Sava dneminde karlkl propaganda evre lkelerde cereyan etmitir. Souk Savan iki sper gc olan ABD ve SSCB, bu lkelerdeki propaganda faaliyetlerine zel nem vermilerdir. Oysa, Fas, Moolistan gibi bir ok rnekle oaltabileceimiz evre lkeleri dndaki devletlerde de genellikle tek tarafl propagandann rneklerine rastlanr. ABD ve SSCBnin Souk Sava dnemi boyunca bahsi geen hat zerinde yaptklar propaganda bugne kadar sregelmi propaganda yntemlerinden de byk farkllklar gsterir. Souk Sava dnemi propaganda yntemlerini daha nceki dnemlerde yaplan propagandadan ayran nedenleri u ekilde sralaya biliriz; 1. nter disiplinel almalarn propaganda amal kullanlmas. 2. Askeri teknolojilerdeki gelimeler. 3. Sosyal ve saysal bilim dnyasndaki gelimeler.

34

4. Sanat, kltr ve dnce alanndaki gelimeler. 5. Propaganda almalarnda deneyimlerin artmas. 6. kitle psikolojisi yntemlerindeki gelimeler. 7. Propagandada ideolojinin kitleleri etkilemede insan yaamn merkez almas. Bu maddeler Souk Sava dneminde uygulanan propaganday daha nceki propaganda yntemlerinden ayran zellikler olarak ifade edilinebilinir. Bu maddelere ileriki blmlerde atfta bulunularak aklamalar yaplacaktr. Propagandann temeli olan inandrma veya yayma anlam yukarda saydmz bu maddeler gelitirilerek bir sava yntemi oluturulmutur. Souk Sava nceki dnemlerde propaganda sava srasnda sava kazanmak adna yaplan bir yntemken Souk Sava dneminde bizzat sava kazanmak adna tek bana kullanlan bir ara olmutur. Scak savan olmamas nedeni ile Souk Sava adn alan bu dnem, propaganda sava ile yeni bir boyut kazanmtr. Bu sava iki bloklu dnyann temsilcileri olan ABD ve SSCBnin yan sra bu lkelerin ve mttefiki olan lkeler tarafndan da gerekletirilmitir. Hatta bu lkelere kendi halklarna da propaganda yntemlerini uygulamlardr. Devletler daha ok taraf olma anlay ile sistemlemitir. zellikle Amerikan propagandas, propaganda ile taraftar edinmede insan yaamn merkez edinmi, insani deerleri, yaam standartlarn n plana karmtr. Souk Sava dneminde propaganda bal bana sava kazanma yntemi olarak ortaya kmtr. Bundan dolay sivil ve askeri faktrler propaganda yntemleri ierisine girmitir. Propaganda bu gne kadar getirdii anlam olan yayma anlam gelimi bal bana btn faktrlere etki eden yntem olarak ortaya kmtr. Souk Sava dneminde ekonomi propagandas, kltr propagandas, sanat propagandas gibi bir ok alanda propaganda yntemleri uygulanmtr. Propaganda sadece iletiimde bir yntem olmayp geni bir perspektifte btn alanlarda kitleleri etkilemek, bireyleri inandrmak, ideolojileri yaymak, lkeler igal etmek, sistemleri deitirmek vb. anlamlara gelecek ekilde kullanlmtr.

35

Souk Sava dnemi propaganda faaliyetleri savasz sava anlamna gelmektedir. Propaganda uygulamalar propaganda reticisi olan iki sper gcn uygulamalarna gre farkllk gstermektedir. II. Dnya savanda ABD, icat ettii atom bombasn kimseye duyurmadan bir gizlilik ierisinde Japonyada denenerek bizzat askeri alanda kullanlm, Souk Sava dneminde Korede taraflar atma ierisindeyken ABDnin gelitirdii yeni atom bombas Pasifikte yaplan denemeler ile dnyaya duyurulmutur. ABD mttefiki her lke medyasnda Atom bombasnn etkisi, neler yapt veya yapamad anlatlmaya allmtr. 59 Bu rnekte grld gibi ABD Souk Sava dneminde elinde bulunan gl silah sava meydannda kullanamamasnda bu byk dehet silahn propaganda yntemi ile dman lkelerde caydrc ve mttefik lkelerde de ABDye olan gveni, sadakati artrc bir yntem olarak kullanmtr. Souk Sava dneminde bu tr rnekler ska oaltlabilir. Bu yntemler mttefik lkelerin medyalar incelenerek grlebilir. nk ayn dnemde ABD mttefiki ve ibirlikisi lkelerde atom bombasn gc, deheti, etkisi anlatlrken ayn yllarda SSCB ve etki alanndaki lkelerde atom bombasnn sava kazanmada kesin yntem olmad, atom bombasnn gcnn ve ykclnn abartld bilimsel olarak aklanmaya allyordu. Nitekim SSCBde atom bombasn yapana kadar bu ekilde aklamalar devam etmitir. SSCB ve mttefik medya yaynlarnda devam etmitir. SSCB, atom bombasn yaptn ilan ettikten sonra zellikle Sputnik adl fzeyi uzaya gndermesi ile artk atom bombas propagandas gc gsteren bir e olarak kullanlmtr. Ekonomik g n plana karlp, askeri gten daha ok her iki lkenin atom bombasna sahip olmas ile balayan srete hangi sistemin daha baarl olduunu gstermek adna propaganda yaplmaya balanmtr. Bu yarta baarlarn veya baar olarak gstermek istenileni medya organlar ile insanlara ulatrarak, insanlar etki altnda braklmaya allmtr. Souk Sava dneminin sava fzesi propaganda, frlatma rampas ise medya organlar olmutur. Medya organlar tarihinin en parlak dnemini Souk Sava srasnda yaamtr. Siyah, gri, beyaz propaganda olarak adlandrlan haberler medya organlar tarafndan sistemletirilmitir. Kiisel , rgtsel ve
59

Cumhuriyet Gazetesi, I. Cilt, 22 Ocak 1951.

36

Devlet propaganda aralar, medya organlar zerine kurulmutur. Sz ve yaznn yannda grsel aralarla Souk Sava srasnda ideolojiler taraftar kazanma yarna girmilerdir. Propaganda ile insanlar etki altnda braklarak sistemler deitirilmeye allmtr. 60 Souk Sava dneminde ABD ve SSCB btn imkanlarn propaganda yntemlerini uygulamakta kullanarak etki alanlarn geniletmeye almlardr. Souk Sava dnemi propaganda yntemi olarak ABD bakan Trumann ilan ettii doktrin ile Marshall yardm rnek gsterilebilir. 61 ABD, SSCBnin Comunform ile balatt komnist lkelere destek, yardm ve ibirlii anlayna karlk, ABDde ekonomik yardm ile yklm olan Avrupann SSCBnin gc karsnda etkisiz kalarak SSCBnin yaymaya alt komnist propagandann etkisinde kalmamas iin Avrupa lkelerine ekonomik yardm salamak amalansa da ekonomik yardm ile zenginleebileceklerine inandrmakt. ABDnin ekonomik olarak glendirdii Avrupann komnizmin vaat ettii deerlere inanmamas amalanmtr. Marshall Plan ile Avrupann kalknmas hedeflenerek ABD ayn zamanda Avrupaya sataca rnlerde ekonomik gcn gelitirecek byk bir pazara sahip olmutur. 62 Souk Sava dneminde ABDnin mttefikleri ayn zamanda ABDnin ticari partnerleri konumuna gelmilerdir. SSCBnin ayn yntemle ilerlediini sylemek zor olsa da SSCBde mttefik lkelerine salad mhendislik ve kaynak imkanlar ile bu ekilde gcn ve sisteminin inandrcln salamaya almtr. Nitekim Souk Sava dneminde en ok tartlan konu hangi sistemde daha refah ve gelimilik dzeni ulalabileceidir. Bir ok tartma ve makale ABD veya SSCB sisteminin kalknmada daha salkl olabileceini konu edilmitir. Souk Savan zellikle son evresi olan 1980li yllara kadar ekonomik ve askeri olarak bir birlerine denk olarak grlen bu iki sistem 1980 sonras SSCBnin yaad ekonomik bunalmlarla deimitir. ABD bakan Reagan balatt yeni ekonomik Souk Sava sonunda, SSCBnin insanlarn en doal hakk olan iyi yaama ve zgr olma hakkn dahi veremediini ilan etmitir. SSCB 1989 ylnda Gorbaovun

smail Kayabal, Cemender Aslanolu, Propagandann Soysal- Psikolojik Temelleri, TSK yaynlar, Ankara, 1987. s. 140 61 Marshall yardm iin yaplan tantm afii, http://www.geschiedenisvoorkinderen.nl, bknz. Ek: 7 62 Marshall yardm alan lkelerin aldklar yardm miktar, http://www.vho.org, bknz. Ek: 8

60

37

uygulad politikalarla birlikte dnyaya alnca SSCBnin ekonomik olarak gszl ortaya kmtr. Souk Sava dnemi hzla gelien teknoloji, ba dndrc bilimsel gelimeler, ekonomik sistemler, askeri byklkler, haber alma tekilatlar, casusluk oyunlar, spor msabakalar, sanat-kltr alanndaki deiikliklerle dnyada yeni bir a amtr. Dierinden daha iyisini yapmak, kendi sisteminin en iyi olduunu kantlamak adna olan bu yar propaganda ile dnyann en gl lkesini tantmay en iyi sistemi gstermeyi amalamtr. Bu yarta lkeler kendi mttefik veya yandalarna en iyi sistemin kendi uyguladklar sistem olduunu anlatmak ve kendi etki alanlarnda kalmalarn salamak iin btn bu gelimeleri propaganda ile zellikle kendi etki alan iindeki lkelere ve kendi saflarna katlmlarn salamak iin propaganda yaptklar lkelere de uygulamlardr. 1.6. AMERKAN PROPAGANDASI Propaganda kelimesinin nne bir ek getirilmesi neye ait olduunu, kimin yaptn belirtmek
64

iin

kullanlr.

Amerikan

Propagandas 63 ,

ngiliz

Propagandas , Alman Propagandas, Sovyet Propagandas gibi propaganda yapm merkezini belirtirken ayn zamanda hangi ulusun- devletin faaliyeti olduunu da belirtir. Direkt olarak devlete mal edilen isimlerin yan sra liberalizm propagandas, komnizm propagandas eklinde ideolojiyi yayma amal olarak da kullanlmaktadr. Propaganda global bir ama iin yapldnda global hedeflere ilettii imaj ile adlandrlr. Bu nedenle global politika izleyen lkelerin siyasi, askeri, kltrel, sanatsal, ekonomik, modellerinin reklam ve kabul edilmesini salayc aktiviteleri lkenin propagandas olarak adlandrlr.

63 64

Amerikan propagandasna rnek gsterilen en bilinen afi, http://www.loc.gov, bknz. Ek: 9 ngiliz yaylmacln gsteren rnek bir propaganda afii, http://www.diggerhistory2.info, bknz. Ek: 10

38

Global politika izleyen lke, kendi kltr ve sanatn dier lkelere empoze etmedeki amacn siyasi, askeri ve ekonomik faktrlerle destekleyerek global politikadaki amac olan hegemon g olma, dnya kaynaklarn elde etme, ulusal zenginliini arttrmay gerekletirebilmek iin dier lkelerin kendi sisteminde hareket etmelerini salayarak mmkn olacan bilirler. Bu nedenle global politika izleyen lkeler dnyaya kendi sistemlerinin, ideolojilerinin, askeri glerinin, ekonomilerinin en iyisi olduunu belirtirler. Kendi kltrlerinin en gzel olduunu savunurlar. Kendilerinde olan her eyin iyiliinden mkemmelliinden ve insanlk iin en iyi olduundan bahsederler. nk, kendi kltrlerine olan hayranln ayn zamanda lkelerinde retilen mallar da pazarlanacan bilirler. Bu nedenle lkeleri, halklar, propaganda yoluyla kendi sistemlerine balamay, kendileri ile ibirlii yapmalarn salayarak, rettikleri deerleri satmay amalayarak ulamak istedikleri kaynaklara da sorunsuz bir ekilde ulamay amalarlar. Propagandann insanlar etkileme sanat olarak ortaya kmasndaki en nemli neden I. ve II. Dnya Sava srasnda yaanan olaylardr. nsan gcne dayanan sava teorisi daha ok asker gerektirirken, daha ok asker bulabilmek iin insanlarn inanlarna hkmetmek gerei anlalmtr. Ulus-devlet Avrupasnda, halkn devleti sorgusuzca desteklemesi cephede askerlerin sorgusuzca savamas iin gerekli olan ortak inanc bulmak gerekiyordu. Bundan dolay halk bir arada toplamak iin ortak dman yaratmlardr. Ekonomik skntlarn nedeni olarak Yahudileri gsterip, Katolik/Protestan ayrmnda olan Almanlar bir hedef etrafnda toplam ve btn Alman kkenli halklar bir araya getirme ve daha gl olma inancyla birletirmitir. Bylece II. Dnya Savanda olan tm saldrlar Alman halk gznde hkmetin meruluunu kaybetmemesini salamtr. ulus-devletlerin oluumunda etkili olan dmana kar birlik propagandas ayn anda ekonomik, sosyal, kltrel, ekonomik gelimeyi de beraberinde getirecei inanc ile pekitirilmitir. Emperyal dnemde ulus-devlet propagandas ile birletirilen halk smrgecilik yarnda lkelerin gl olmasn salam, ancak milliyetilik propagandasnn dnyann dier halklarna da yaylmas ile lkelerin ulus propagandasnn kaynaklara ulamada atmac sorunlar yaamasna neden olmutur. II.

39

Dnya Sava sonunda balayan ideoloji propagandas bu sorunun almasnda etkili olmu yeni dnem askeri, siyasal, kltrel, sosyal-ekonomik ilikileri ideoloji propagandas ile yeniden ekillendirmitir. 18. ve 19. Yzyl dnyasnda olduu gibi lkeler tasnif edilirken, ulus adlarndan ziyade komnist yada komnist olmayan liberal-demokrat eklinde ideolojik aklamalarla belirtilmitir. Christopher Simpson, bu dnemi kalknmaya ve dou ile batnn blgesel etkinlik alanlar iinde yrttkleri mcadeleye kar yerel direnii kontrol altnda tutmaya ynelik Amerikan ve Sovyet abalarnn tarihidir. 65 diyerek aklamaktadr. Kaynaklar ele geirmek, hegemon g olmak iin verdikleri mcadelede, ideolojik taarruz, psikolojik sava, politik sava, dk younluklu sava, zel harp, zihin yar, ulusallatrma, zenginletirme, kalknma, zgrletirme gibi isimlerle maskelemilerdir. Amerikan propagandas ve Sovyet propagandas dendiinde ideoloji anda ABDnin ve SSCBnin dnya kaynaklarn elde etmek iin dnya halklarna ideoloji ad altnda empoze ettii propaganda gelmelidir. ABD ve SSCB bu propaganda ile lkelerin kendileri ile ibirlii iinde olmalarn hedeflemilerdir. Amerikan propagandas olarak adlandrlan propaganda , anti-komnizm olarak da bilinmektedir. Amerikan propagandas, zgrlk, demokrasi, liberalizm, insan haklar kavramlarn kullanmtr. Amerikan propagandas, komnizmi kt olmakla sularken, Amerikan deerlerinin yaylmasn istemektedir. Souk Sava sadece ABD ve SSCB sava olarak aklamann ve bu bak ile anlamlandrmaya almann eksik bir yaklam olduu bilinmelidir. nk Souk Sava, ABD ve SSCB arasndaki bir rekabet olarak grlse de ABDnin ve SSCBnin dier lkelere askeri mdahalelerinin, rejim ihralarnn, kltr propagandalarnn ve dier bir ok eylemlerini anlamlandrmak zor olur. Amerikan propagandas, kendi bana lkenin siyasi, askeri, ekonomik, sosyal, kltrel ve dier deerlerini yayma anlamndadr. ABD, bir lke olarak bu kavram ile lkenin yapt propaganday anlatmaktadr. Ulusal propaganda
65

Christopher Simpson, niversiteler, Amerikan imparatorluu, Kzl Elma Yaynclk, stanbul, 2000, s.23.

40

dnemi olan 18 ve 19. Yzyl propagandalarndan farkl olarak, Souk Sava srasndaki propaganda, Souk Savan askeri deerleri ve kutuplamalar nedeniyle savan yaplamad ortamda propaganda ile lkeleri igal etme metodu olarak karmza kmaktadr. Amerikan propagandas Souk Sava dneminde byk gelimeler gstermise de Amerikan propagandasnn izledii yolun kkenleri, Amerika ktasna ilk gelen Avrupal gmenlerin yerlemesiyle balayan 350 yllk srecin getirdii deneyimle oluan dnya grne dayanr. Etnik kkenleri farkl olan Amerikan gmenlerinin rk, millet propagandasnn genel anlamda beyaz rk olarak geniletilse bile bu durumun Avrupa ulusdevletlerinden gelen gmenleri ayn ama urunda hareket etmelerini salayc bir unsur deildir. Amerikan gmen halklarn birletiren tek unsur Kzlderililerdi. Kzlderililerin dmanlatrlmas ile birleen beyaz Amerikallar, dman kavram ile birlikte hareket etmilerdir. Amerikallar, 1600-1700 yllarnda birletiren dman vahi Kzlderililer, 1800l yllarda da smrgeci ngiliz ve dier Avrupal devletler, 1900l yllarn ilk yarsnda ise Alman Faizmi ve Japon Militarizmidir. 66 Etnik, dini, kltrel tanmlamalarla oluturulan dman olma propagandasnda ABDliler, zgrlk iin mcadele verdikleri inancn paylamlardr, Amerika, Amerikallarndr anlay empoze edilmitir. Souk Savaa kadar dmanlarn askeri yntemlerle savaarak bertaraf eden ABD, 1900l yllardan itibaren dnyann en byk askeri ve ekonomik gcne ulamtr. 67 Bu askeri ve ekonomik gcn devam etmesi iin gerekli olan hammadde ve pazar geniletme gereksinimi ABDnin global politika izlemesi gerektii inancn ortaya koymutur. nk ABD ekonomisi, ngiltere- Fransa ve Almanyann toplamndan daha byk olmasna ramen, yatrm stokunun sadece %8ini salamaktadr. Bu da Amerikan ekonomisinin devamn salamak iin yeterli deildir. 68 ABD ekonomik gcn devam ettirmek iin emperyalist politikalar izlemesi gerektiini I. ve II. Dnya Savandaki tecrbelerinden anlamtr.
Samuel Huntington, Biz Kimiz? Amerikann Ulusal Kimlik Aray, CSA Global Yayn Ajans, stanbul, 2004, ss.109-138. 67 Paul Kennedy, Byk Glerin Ykselii ve k, Trkiye Bankas Yaynlar, 2001, ss. 50-51, 399. 68 Maxime Lefebvre, Amerika D Politikas, letiim Yaynlar, stanbul, 2005, s.17.
66

41

Fakat, bat deerlerinin ve askeri teknolojilerinin dnyann bir ok blgesine yaylmas ile artk savalarn ok kanl atmalara neden olmas yan sra bamszlk ve milliyetilik kavramlarnn artk smrge elde etmede emperyalist dnem yntemleriyle hareket edilmesine izin vermemektedir. 69 Amerikann yneticileri, kendi ulusal karlarn gerekletirmek, gvenli bir ekilde emperyal politika takip edebilmek iin dier hkmetlerin ve ynetici elit brokratlarn kendi nfuzlarna almak ve onlar kendi deerleri erevesinde etkilemek veya yetitirmek iin yeni bir yntem bulmas gerektiini anlamlardr. Bunu da yapacak olann niversiteler yani bilim dnyas olduu Bakan Truman ve Dean Acheson tarafndan dile getirilmitir. Dileri Bakanl, Genel Kurmay Bakanl, Ulusal Gvenlik Konseyi tarafndan finanse edilen bilim evreleri, ABDnin ekonomik ve siyasi stnlnn devam etmesi iin gerekli olan politikalar belirlemek, blgesel almalarn yan sra askeri alanda yeni teknolojiler gelitirmek, propaganda yntemleri hakknda yeni tarz ve yntemleri belirlemek gerektiini, bunun modernitenin, global kapitalizmin, dnya apnda zaferini salamak dnyann pazarlarn kaynaklarn ABD iin nemli olan her eyin ele geirilmesinin gerekli olduunu sylemilerdir. 70 ABD bunu yapmazsa, dnya apnda kalknm ekonomik sistemini kaynak, pazar ve ticaret yollarn kaybetmekle kalmaz, ABDde byk politik ve kltrel sorunlara da yol aaca belirtilmitir. ABDnin gcn kaybetmesi, veya devam ettirememesi, yklm Avrupann yeniden kalkndrlamamas ve dnya pazarnn Batllarn elinden kmas bir ok kt senaryonun yan sra dier medeniyetler tarafndan yok edilme, cezalandrlma eylemine de dnme tehlikesini tamaktadr. Bat medeniyetinin yzyllar daha yaamas iin dnya kaynaklarnn elde tutulmas ve Bat deerlerinin dnyann geri kalan ksmna yaylmas bunu yaparken hem lkeleri yabanc yatrm ile kalkndrp, stratejik boru hatlarnn, demir yollarnn, kara yollarnn ve enerji kaynaklarnn elde tutulmas gerekmektedir. Bunun iin demografik ve kltrel eilimle ilikili istihbarat,
Victor Davis Hanson, Bat Neden Kazand? Katliam ve Kltr, Aykr Tarih Yaynlar, stanbul, 2003, ss.317-369 70 Christopher Simpson, a.g.e., s.22. Batl tabiri, kuzey Avrupa kkenliler iin kullanlmtr.
69

42

kamuoyu verileri, medya, maniploasyon ve dier aktivitelerle ynetim sistemleri, askeri teknolojiler ve ulatrma- iletiim alanlarnda yenilik ve gelimelerle desteklenerek bat deerlerinin ve ekonomik gelimesinin nnde engel olan yerel meydan okumalar ynetmek, engellemek ve baz durumlarda ortadan kaldrmak veya farkl ideolojik taarruzlarla bat deerlerini yayarak Batyla ibirlii yapmalarn salayarak ABD ekonomik ve siyasi gcnn devamn salamay amalamtr. 71 Souk Sava srasnda I. ve II. Dnya Savandaki propaganda ve komnist propagandadan farkl bir yol izleyen ABD, propaganda reticilerinin baarlar, yeni yntemler gelitirerek ABD ekonomisi, siyasi ve askeri gcnn devamn salamtr. SSCB ile ABD arasndaki mcadele olarak adlandrlan Souk Savata ABD, SSCBye kar ykc propagandadan ziyade, SSCByi dman olarak gstererek dier devletlerin ABD ile ibirlii yapmalarn salama ve bu lkelere Amerikan siyasi, kltrel yaam tarzn empoze etmeyi amalamlardr. Souk Sava srasnda youn olarak yaplan bu faaliyetler Amerikan propagandas olarak adlandrlmaktadr. 1.6.1. Amerikan Propagandasnn Amac ABDyi kuran halk Avrupal gmenler olarak, 13 kolonide yaayan ngiliz ve rlandallarn yan sra Alman, Fransz, talyan, spanyol etnik kkenine sahip Avrupallardr. Bu halkn Avrupadan Amerika ktasna geli maceralar ounlukla Avrupa kurum ve otoriterinden ka olarak yeni bir ktada yeni bir hedefe doru olmutur. ABDnin yaratan kurumlar ABD Avrupa de kurumlarndan etkilenerek ve baka Avrupa isimlerle

uygarlnn bir versiyonu olarak karmza ksa da, zellikle Avrupa da sorun kurumlarn oluturulmad kurumsallatrld grlmektedir.

71

Christopher Simpson, a.g.e., ss.23-34.

43

ABDde

propaganda

adn

tayan

herhangi

bir

kuruma

rastlanlmamaktadr. Avrupa da ise propaganda, kiliseden bir ok hkmet organizasyonuna kadar yaymak anlamnda kullanlr. I. ve II. Dnya savanda propaganda bakanl ad altnda sistemleen propagandann amac kitleleri etkileyip ynlendirmek iktidarn karlar dorultusunda halk bir ama etrafnda toplamakt. Avrupa da uygulanan propaganda faaliyetlerinin bir ok baarya imza atmas nedeniyle ABDde propagandann kurumsallamas gerektii inanc yaygnlamtr. Ancak ABDye gelen gmenlerinin ve ABD halknn byk ounluunun Avrupa da ki propagandann yalanclk, lm, ikence anlamna geldiine inanmas nedeniyle ABD de propaganda k kt anlamlar anlmtr. Woodrow Wilson 1917de ABDde oluturmak istedii propaganda kurumunu bu nedenle Kamu Enformasyon Komitesi ad ile kurmu, ancak kurum daha sonra denei kesilerek kapatlmtr. ABD I. Dnya Sava sonras yeniden Monroe Doktrinine dnmesi Avrupada oluturulan kurumlarn ve Avrupann sorunlarnn ABDyi hep zarara uratt inanc olumutur. ABD yneticilerinin propaganda kumlarnn gerekliliine inanmalarna ramen, kamuoyunun propaganda kelimesine kar tepkisini azaltmak iin propaganda kurumlarnda propaganda kelimesi kullanlmamaya dikkat edilmi enformasyon, iletiim, haber, kamu diplomasisi, kamuoyu, yumuak g ad altnda propaganda kurumlarn oluturmulardr. II. Dnya sava srasnda ABD bakan Rooseveltin kurduu Sava Enformasyon Dairesi ABD de propaganda amal almalar yapmtr. Ancak propaganda genellikle sivil kurulu ve irketlerin elinde olmutur. ABD bakanna bal olsa da bir ok propaganda rgt, sivil kiiler tarafndan iletilmitir. Propaganda, lke iinde lke halknn d politik olaylar karsnda iktidarn politikalarnn doruluunu anlatmak kamuoyu oluturmak adna yaplm buna karlk yanlzclar ad altnda ve genellikle ABDnin savaa katlmasn istemeyen, global politikalara kar olan kiiler de propaganda aralarn kullanarak ve propaganda rgtleri oluturarak ABD snrlar iinde kamuoyu oluturarak d politikay etkilemeye almlardr. yi ile Kt kavramlar arasnda geen konumalar temel olarak ABDnin Anglo-Sakson, Protestan, Yahudi temelleri ile Gney Avrupal-

44

rlandal, Katolik temeller zerinde bir g mcadelesini kapsyordu. ABDnin II. Dnya savana katlp global politika izlemesini isteyen ngiliz ve Yahudilere karn yanlzc olan rlandal, talyan ve spanyol aslllar, ABD d politikasnda uygulayaca yntemi belirlemeye almlardr. 72 Nitekim Almanlar da ngilizler de ABDnin savaa kendi yanlarnda girmeleri veya zellikle Almanya ve talyann istei olan ABDnin savaa katlmamas propagandas yapmlardr. kinci Dnya sava srasnda ABDde de etkisini gsteren Alman ve ngiliz propagandasna karlk Bakan yardmcs Truman Dileri Bakan Yardmcs Dean Achesonun nerisiyle dileri bakanlna bal olarak Uluslararas Enformasyon Servisi (IIS) ad altnda Amerikan haber alma ve propaganda rgtlerini birletirmitir. 73 1947 ylnda yaynlanan Amerikan gvenlik yasas karar ile d haber alma servisi olarak Central nteligence Agency (CIA) ad altnda Ulusal Gvenlik Konseyi ile beraber kurulmutur. 74 Amerikan propaganda rgtlerinin birka elde toplanp devletin resmi kurumlar haline getirilmesiyle CIA, d istihbarat ve propaganda eylemlerini gerekletirirken, Dileri Bakanl, Ulusal Gvenlik Konseyi ve Pentagona bal bir ok istihbarat ve propaganda birimi de kurularak d politikada uygulanacak olan resmi veya resmi olmayan aktiviteler bu birimler tarafndan planlanm ve uygulanmtr. 1942 ylndan 1947 ylna kadar Amerikann Sesi Radyosunu yneten Enformasyon servisi (IIS) 1947 ylndan itibaren bu grevi CIAye devretmitir. 1947de Ulusal Gvenlik yasasnn kararlaryla oluturulan kurumlar ve birimler 1950 ylnda Dileri Bakan Dean Acheson 75 tarafndan Dileri Bakanl bnyesinde birletirilerek btn istihbarat ve propaganda aktivitelerini gerekletiren kurum ve kurulular bir elde toplanmtr. 76 ABD kurumlar iindeki kurumsal karmakla bylece son verilirken ABDnin nasl bir
Serzar Akarcal, a.g.e. , s. 239. Allan A. Needell, Turva Projesi ve Sosyal Bilimlerin Souk Sava Tarafndan lhak, niversite Amerikan mparatorluu, Kzl Elma Yaynclk, stanbul, 2000, s. 43. 74 http://www.cia.gov/cia/history/american_history.shtml, 22.01.2006. 75 Dean Acheson, http://www.coldwarfiles.org, bknz. Ek: 13 76 Allan A. Needell, a.g.e., s.44.
73 72

45

propaganda izleyeceinin belirlenmesi iin almalara hz verilmitir.

1949

ylnda Amerikann Sesi radyosunun Rusa yaynlarnn SSCB tarafndan engellenmesi ve dnyadaki etkin SSCB propagandasna karlk ABDnin propaganda amacn ve hedeflerini belirleyecek olan hedeflerinin ne olacan bu almalar ile belirlenmitir. Kongre Trumann nderliinde enformasyon programlarnn arttrlmas iin gerekli olan finansman salamak adna yaplan grmeler ve bte artrm isteini kongre kabul ederek istihbarat ve propaganda almalarnn gelitirilmesi iin kaynak oluturulmutur. 77 Pentagonda Souk Savan teknik, sosyolojik ve psikolojik boyutlarnn incelenmesi ad altnda Souk Sava dneminde izlenecek olan propaganday belirlemek iin Michigan niversitesinde psikolog olan Donald Marguies grevlendirilmi, Marguies propaganda psikolojisi adl konferans ve syleilerle ABDdeki sekin bilim adamlarnn bu konu hakkndaki grlerini, almalarn , ordu destekli olarak finanse edilmesini salamtr. 78 Dileri Bakanl tarafndan da desteklenen bu almalarn daha kapsaml bir ekilde ABD propagandasnn bugnden sonra dnyada izleyecei yolu belirlemek iin Masschussetts Teknoloji Enstits (MIT) beeri ve sosyal bilimler dekan John E. Burchard, Dileri Bakanl tarafndan grevlendirildi. Burchard, Truva projesi olarak adlandrlacak olan ABDnin propaganda da izleyecei yolu belirleme projesinde alacak olan personeli u isimlerle belirlemitir; Edward M. Purcell (Harvard Eitimli fiziki), Jerome S. Bruner (Harvard Eitimli Psikolog), Clyde K. M. Kluckhohn (Harward Eitimli Antropolog), General Douglas Macarthur, Alex Bavelas (MIT psikoloji profesr), Elting Morison (MITde tarihi), Burnham Kelly (MITde hukuk profesr), Max Millican (MITde ktisat), Donald Marbuies (Pentagon Propaganda raportr, psikolog), Robert Marson (Rockafeller Vakf Tp Bilim Bakan), Dana K. Bailey (Radyo Uzman), John A. Marisson (Maryland niversitesi Corafya uzman), John R. Pierce (elektronik uzman), Hans Speier

77 78

A.g.e., s.44. A.g.e., s.45.

46

(RAND comperation Sosyal bilimler Bakan), Jerome Wiesner (MIT elektronik laboratuar mdr yardmcs). 79 Amerikan propagandasnn izleyecei yolu belirleyecek olan bu ekip bir dizi almalardan sonra 15 ubat 1951de Dileri Bakanlna Dean Achesona sunulmak zere 81 sayfalk ve ardndan 3 cildi bulan toplam 26 adet ekten oluan rapor gnderdi. Raporda John E. Burchard, amacn, SSCBnin Amerikann Sesi Radyosunun yaynlarn SSCBnin engellemesini bertaraf etmekten teye giderek, ABDnin izlemesi gerektii propagandann temellerinin izildiini ve Demir Perdeyi delecek etkinlikleri ierdiini belirterek Siyasi Sava tabiri ile yeni programn belirlendiini bunu, Marshall Plan, 4 nokta Program ve Ekonomik birlii daresinde Uzakdoudaki faaliyetlerini rnek vererek saldrgan ve kapsaml bir siyasi sava program ile imdi saldrya geersek amalarmza silahl bir saldr olmadan ulaabiliriz demitir. Ayrca Radyo yaynlar ve balonla atlan afilerin yan sra filmler, gezginler, ktphane hizmetleri, renci mbadeleleri, mesleki dergiler, endstriyel ticari yaynlar ve ihracat mallar ile propaganda yaplabileceini belirtmitir. Kk radyo alclar gelitirerek bunlar kalem, el feneri gibi kk aletlerin iine yerletirip radyo yaynlarnn dnyann her yerinde ulatrlmasn istemitir. 80 teknik imkanlarla propaganda ikinci yapabilme blmde olanaklarn sosyal adamlarnn ardndan Teknolojik ve sralayan bilim Amerikan

bilimciler,

propagandasnn nasl hareket edeceini belirlemitir. Buna gre toplumlarn sosyal, kltrel ve psikolojik yaplarnn dikkate alnmas gerektiinden bahsedilmitir. Raporda, Amerikann propaganda yaparken dikkat etmesi gereken en nemli sylevin Komnizmin kt ve kmsenecek bir ey olarak deil de, Stalinzm ve Marxizmin Batda bar ideallere ihanet ettii grn savunmas gerektii vurgulanmtr. Ayrca, SSCBnin entelektel temellerine ve bilimsel gelimelerine saldrlmamal, ekonomik baarlar abartlmamal, SSCBlileri kzdrarak birlik iinde hareket etmelerini nlemek asndan nemli olduunu sylemitir. SSCB iindeki ayrlk hareketlerin desteklenmemesi gerektiini bunun tm SSCB halklarn birletireceini belirtilmitir. Raporda,
79 80

A.g.e., ss.48,49 A.g.e., ss.47-50.

47

amacn SSCBye saldrmaktan ok SSCBye kar Avrupa lkelerinin ABDnin yannda olmas gerektiine inandrmak olduunu bunun iin tarihsel, rksal, siyasal balar kullanlmas gerektiini, Avrupada ABD ile ibirlii yapan iktidarlarn ekonomik adan desteklenmesi gerektiini bu iktidarlarn halka baarl olduklarn ispatlamalar iin yardmlarda bulunarak, ABD ile ibirlii yapacak politikaclar Avrupada iktidara getirilmesi gerektii ve bunun Amerikan propagandasnn baarsnn hayati noktas olduu belirtilmitir. Raporda, Uzakdoudaki komnist uzantlarn SSCB ile dorudan bir balants olmad ileri srlrken, Uzakdou lkelerinin amacnn ekonomik ve teknolojik gelimelerle lkelerini kalkndrmak isteyen liderlerin komnistlere yaklatn analizi yaplmtr. Bunlarn asl amacnn SSCBnin uydusu olmak deil, lkelerini gelitirmek olduunu bu nedenle ABD Uzakdouda bu lkelerin ekonomik ve endstriyel gelimelerini tamamlamalarn salamaldr. ABD karlarna uygun bir ekonomik yapya sahip olmalarn salayarak, ABD propagandas ile Uzakdouda ABD ile ibirlii yapan lkeler oluturmann zorluu aklanmtr. Bunu yapmak iin zor artlarda eitim, salk ve mhendislik hizmetleri gibi bir ok alanda faaliyet gsterecek olan Amerikan genlerinin bu lkelere gnderilmesi gerektiini ve Amerikay doru temsil edecek kiilerin seilmesi gerektii belirtilmitir. Uzakdou lkelerinden rencilerin de ABDde eitim almalarna olanak salanmaldr 81 diyerek Amerikan propagandasnn Souk Savata izlenecei yol haritas izilmitir. Rapor, eklerle beraber Avrupa, Asya ve Amerikann yan sra dier blgelerde de uygulanacak propagandann nasl olacan nelere dikkat edilmesi gerektiini sosyolojik, psikolojik, ekonomik, askeri, kltrel ve tarihi temellere dayanarak anlamlandrmaya allmtr. Rapor genel olarak ABDnin kara propagandadan daha ok beyaz ve gri propaganda yapmas gerektiini ve insani deerler zerinden lkeleri ve halklarn etkilemenin gerektiini, direk komnizm dmanl yerine komnizmin elikileri zerinden komnizmin tartmaya almasn, bylece komnizm deerlerinin arpklarn ortaya kararak, propaganda
81

blnmelerin

salanmas SSCB

gerektiini politikalarnn,

vurgulamtr. komnizm

Amerikan ile alakal

oluturucular,

A.g.e., ss. 50-59.

48

olmadn, igalci, emperyal ve saldrgan politikalar izlediini ilemilerdir. Bunu kantlayan delillerin bulunmas gereklilii de vurgulanmtr. Avrupa ve Uzakdoudaki devletlerin, ABD ile ibirlii yapmalarn salamann gerektiini, bunun iin demokratik lkelerde ABD ile ibirlii yapacak politikaclarn ekonomik ve askeri bakmdan desteklenmelerini belirtmilerdir. SSCBnin saldrgan tehlikesi karsnda lkelere Amerikan destei vaat edilmesini nermilerdir. SSCBye kar siyasal sava hzla devam ettirilmelidir grn savunmulardr. Truva Projesi olarak adlandrlan bu proje, ABD propaganda reticileri arasnda eitli dnemlerde tartlsa da genel olarak uygulanacak olan propaganda asndan nemlidir. ABD, kendi ulusal karn korumak ve uygulad politikalarn, hem kendi halkna, hem de dnya halklarna doruluunu kantlamak, ulusal ve global destek almak iin dnyada propaganda organizasyonunu genileterek propaganda ile sorumlu kurumlar oluturmutur. Bylece ABD, karlarn dnyada korumak ve devam ettirmek istemitir. 1953 ylnda Eisenhower tarafndan kurulan ABD enformasyon Ajans (USIA) 141 lkede 190 birimi ile faaliyet gstermektedir. USIAnn amac, Amerikan d politikasna enformasyon ve kltrel organizasyonlarla desteklemek olarak belirlemitir. Bu kurum, Dileri Bakanna bal ancak zerk olarak alan bir birim eklinde dzenlenmitir. 82 ABDli propaganda reticilerinin propaganda kelimesini kullanmama gelenei ile kamu diplomasisi olarak tabir edilen propaganda faaliyetlerinde kamuoyunu etkilemek ve ABD karlarna uygun hareket etmeleri salanmaya allmtr. Kamu diplomasi lke veya yabanc lke halklarn hkmet destekli programlarla destekleyerek balca sinema, kltrel deiimler, radyo yaynlar, TV yaynlar, eitim, salk, ekonomik alanlardaki aktivitelerde etkileyerek Amerikan ulusal karlarn ve gvenliini salamay amalanmtr. 83

82

H.Emre Bace, Emperyalizm Kuramlar ve Amerikan Kamu Diplomasisi, Siyasal bilgiler Faklte Dergisi, No;28, stanbul, 2003, s.74. 83 A.g.e., s.75.

49

Noam Chomsky, Medya Gerei adl eserinde Amerikan medyasnn ABDnin ulusal karlarn desteklemek adna medya patronlarnn lkedeki btn yerel medya merkezleri ile ibirlii iinde olduunu ve izinsiz hibir haberin yerel gazetelerde bile yaynlanamayacan belirtmitir. Ayrca bir dizi anlamalar ve desteklemelerle dnyadaki bir ok medya organn da denetlediklerini sylemektedir. 84 ABDnin eitli kurululara propaganda amal parasal destein, Souk Sava srasnda ok byk boyutlarda olduu propaganda amal haber, film, sanat, akademik alma, salk ve bir dizi alanda yaplan almalarn parasal olarak desteklemitir. 85 Souk Sava dneminde ABD bir ok alanda yapt propaganda ile Amerikan karlarn devam ettirmeyi ve d politikasna kamuoyu destei salamay amalamtr. Souk Sava, ABD ile SSCB arasnda hegemonya sava tarihi olarak grmtr. 86 ABD bu sava global politika uygulama ans olarak grmtr. Bu anlay, ABDnin byk bir g olarak ortaya kmasn salam ve Souk Sava srasnda ABD, dnyann ekonomik kaynaklarna hakim olma mcadelesi vermitir. ABD, d politikasnda ekonomik, askeri ve siyasal hedeflerini belirlemede ncelikli olarak komnist olmayan blgelerle olan ilikilerini ve o blgelerde yaplacak olan propagandann amalarn belirlemi, bundan dolay Amerikan propaganda argmanlar komnist olan lkelerden ziyade komnist olmayan ABD mttefiki veya ibirlikisi lkelerde faaliyet gstermitir. ABD, ekonomi politikasn belirlemede de ayn mantkla komnist olmayan lkelerde yaplan siyasi, askeri ilikileri ve ekonomi politikalarn u ekilde belirlemitir. a) Acil ve ksa dnemdeki kayglarmz, askeri srecimizle ilgilidir. Dnyann komnist olmayan blgeleri yakn askeri tehditle kendi askeri gleriyle ve gelirlerinde byk dler yaamak zorunda kalmadan kar koymalarna el verecek ekonomik kaynaklara sahip olmallardr. b) Komnist olmayan lkeler fedakarlk yapabilecekleri kadar ekonomik adan desteklenmelidirler.

Bunlarn bir elin parmaklar kadar olduunu sylemektedir Naom Chomsky, Medya Gerei, 3.Bask, Everest Yaynlar, stanbul,2002, ss.112-158. 85 Cristopher Simpson,a.g.e, s.20. 86 A.g.e., s. 23.
84

50

c)

Dzenli bir ekonomik ve askeri kalknma sayesinde insani kaynaklarnda gelitirilerek ABD karlarna uygun olarak komnist lkeler, askeri adan evrilmelidirler.

d)

lkemizin srekli bymesinin salanmas iin dnyann alm gc arttrlmal Amerikan retim mekanizmasnn salkl bir ekilde almas salanmaldr. Bunun iin komnist olmayan lkelerin ekonomik dzenleri Amerikan ekonomisine uygun olmaldr. 87

ABD, komnist olmayan lkelerdeki askeri, siyasi, ekonomik isteklerini gerekletirmek iin propaganda aralarn kullanmtr. Komnist olmayan lkelerde etkinliini salamlatrarak kendi hegemon alanndaki lkelerin elden kmasn nlemeye almtr. Amerikan Mdahalecilii olarak da adlandrlan bu durum erevesinde ABD, Kore ve Vietnam dnda Pasifik ve Latin Amerikada bir ok lkeye askeri mdahalede bulunarak komnist yaylmacl nlemek adna, Amerikan karlarn savunan politikaclar i bana getirmitir. Hkmet darbelerine destek vererek, ABD yanls hkmetlerin olumasn salamtr. Komnizmin yaylmasn nlemek, hr dnyay kurtarmak iddiasyla yaplan bu mdahalelerde ABD bir ok lkede kendi ekonomik, askeri ve siyasal etkisini kurumsallatrmtr. 88 ABD, Souk Sava boyunca yapt propaganda faaliyetleri ile dnya hegemonyasn pekitirmeye almtr. zledii global politika sonucunda siyasi, askeri ve ekonomik kazanmlarn arttrmtr. ABD, emperyal politikalarn devam iin gerekli olan dman olma durumunu SSCB ile kullanm, yapt propaganda sayesinde dnyaya SSCBnin emperyalist, igalci olduunu anlatarak dier lkelerin ABD ile ibirlii yapmalarn salamay amalamtr. ABD, Souk Sava srasnda SSCBden daha ok komnist olmayan lkelere kar propaganda uygulam ve komnist bloa dahil olmayan lkelere kar askeri mdahalelerde bulunmutur.

Max F. Millikan, Walt W. Roster, D Politika zerine Notlar, niversite, Amerikan mparatorluu, a.g.e, s. 71. 88 Naom Chomsky, Amerikan Mdahalecilii, Aram Yaynclk, stanbul, 20036, s.192-197.

87

51

1.6.2. Amerikan Propagandasnda Karar Verme Sreci Amerikan propaganda reticilerinin ve propaganda yaplmas iin gerekli olan envanteri temin edenlerin, propaganda oluturma srecinde etkilendikleri idari ve hukuki kaynaklar propaganda aralarn kullanmada ve onay mercilerine kabul ettirmek zorunda kaldklar karar verme sreci durumunda Amerikan tarihi, kltrel ve geleneklerine bal kalmak zorunluluu domutur. Amerika kurulduu yllardan itibaren karar verme srecinde kamuoyunun, propaganda yntemlerinde etkin bir yeri oluturmutur. ABDnin kendi i dinamiklerinin dourduu sonular, Amerikan d politikasna da yansmtr. Amerikan sisteminde bulunan iki partili sistem ayn zamanda ABDnin iki yzn oluturur. Demokratlar daha entelektel liberallerin, sendikalarn ve Yahudi, Hespanik gibi Kuzey Avrupal olmayan gmenlerin partisi, Cumhuriyetiler ise Kuzey Avrupal muhafazakarlarn partisidir. 89 Bu iki parti arasnda 26 Temmuz 1948 tarihinde d politikada ortak karar alma anlay kabul edilmitir. 90 Ancak iki parti arasnda d politika yntemi olarak farkllklar grlmektedir. Demokrat parti, idealizm teorisinin gereklerini yerine getirmeye alrken, Cumhuriyetiler realizm teorisinin gerekelerini d politika argman olarak kullanmaktadrlar. Amerikan sisteminde, d politikay belirleyen etkenlerin banda bakan gelir. Bakan icrann banda bulunduu gibi ayn zamanda ordu komutandr. Ayn ekilde propaganda retim merkezi olan haber alma tekilat, Pentagon ve dileri bakanl bakann kontrolndedir. Amerikan sisteminin bakan bu kadar yetkili klmas ayn zamanda bakann geni bir ekiple almasna da olanak verir. Danmanlar, brokratlar, askerler, akademisyenler ve bir ok meslek grubundan insanlar bakanlk ofisinde alma imkan bulurlar. Amerikan propagandasnda karar verme srecinde ite btn bu meslek gruplarnn oluturduu sistematik bir a olay karsnda belirlenecek bir d politika veya uygulanacak propaganda yntemlerini belirlemede nemli rol oynarlar. Bu nedenle Souk Sava srasndaki Amerikan
89 90

Maxime Lefebvre, a.g.e, s.78. Cumhuriyet gazetesi, 26 Temmuz 1948.

52

propagandas bu gne kadar gelmi olan propaganda yntemlerinden farkllk arz eder. Propaganda yntemi belirlenirken dileri bakanl bnyesinde veya bamsz tink-tank kurulular tarafndan hazrlanan raporlar, CIA, Pentagon ve dilerli bakanl bnyesinde incelenerek sistemli bir ekilde oluturulacak olan propaganda yntemi bakana sunulur. Bu sre devletin resmi ve resmi olmayan kurulularnn yardm ile kamuoyuna aklanr. Ak veya gizli olarak CIA tarafndan uygulamaya koyulur. Amerikan sisteminde kurumlar denetleyen kurumlar olmas kurumlar aras rekabette bakan hakem rolne sokmas ve son szn bakanda olmas nedeniyle nelidir. Kongre ve Temsilciler Meclisi yeleri de bakan denetlemesi Amerikada kamuoyu oluturmadan yaplacak herhangi bir d politika atann veya propaganda amal almann Amerikan sistemi tarafndan aa karlma endiesi oluturur. Bu nedenle zellikle dileri bakanl ve enformasyon daireleri kamuoyu oluturma aralar ile Amerikan toplumunu zellikle kongreyi uygulanacak olan politikalara inandrmak zorundadr. Amerikan propagandasnn sistemletirildii kurum olarak dileri bakanl birinci merkez olarak ortaya kar. Ancak, CIA ve ticari irketler, medya organlar, vakflar propaganda uygulama kurumlar etkin grev stlenirler. Propaganda karar verme srecinde ncelikli kurum dileri bakanldr. Dileri bakanl oluturduklar d politika yntemlerini ve ulusal karlarn korumak adna yapacaklar politikalar baarl bir ekilde uygulamak iin propaganda yntemlerini belirlerler. Dileri bakanl ABDnin d siyaseti iin ok nemli olan bu kurum propaganda retim merkezi ve propaganda yntemlerini finanse eden kurum olarak faaliyet gsterir. Dileri bakanl bugnk rakamlarla yaklak yz elli bin kiilik kadrosu, sekiz milyar dolarlk btesi ve dileri bakanl adna alan dier kurulularla beraber yaklak elli milyar dolarlk bir paray faaliyetleri iin kullanr. 91 Souk Sava srasnda en etkin bakanlk olan dileri bakanl propaganda retiminde merkez rol stlenmitir. Dnyann bir ok yerinde eleman ile birlikte Amerikann Sesi Radyosu, Birleik Devletler Enformasyon
91

Maxime Lefebvre, a.g.e, s.80.

53

Ajans, Silahlarn Snrlandrlma ve Anlamalar Kontrol Ajans, Gelien lkelere Yardm Ajans gibi zellikle propaganda retim aralarna sahip bir bakanlk olarak grev yapmaktadr. Propaganda retiminde bakan, dileri bakanl, CIA dnda

propaganda karar alma srecinde etkili olan bir dier kurum pentagondur. Pentagon 1949 ylnda savunma bakanl ad ile kuruldu. zellikle ABDnin Souk Sava dnemindeki askeri faaliyetlerini stlenen bu kurum propaganda srecinde etkin bir rol stlenmitir. ABD sistemli propaganda yapm srecinde, yntem ve eylemleri belirlemek iin en son bakana ve mali destek iin kongreye sunulan d politika argmanlar retiminde dileri bakanl, CIA, Pentagonun alt birimlerinde retilen politikalar Bakana sunularak kabul edilir. Bu karar alma srecinin rnekleri daha sonraki konularda zellikle Truva Projesi olarak bahsedilerek aklanmtr. Karar alma srecine giden yolda hazrlanan raporlar, niversite, sanat, kltr, medya, ekonomi gibi bir ok alanda uzmanlam kii ve kurumlarn hazrladklar raporlarla oluturulan propaganda yntemi en son olarak dileri bankalna ve oradan bakana gelir. Bakann ikna edilmesi en nemli merkez olarak ksa da kongrenin ikna edilmesi iin dileri bakanl bizzat kamuoyu oluturma almalar da yapmaktadr. Amerikan d politikasn etkileyen i ve d faktrlerin Amerikan propagandasnda da etkili olduunu sylemek gerekir. Amerikan propaganda oluturucular, Amerika, tarihi, kltr ve sisteminden etkilenmilerdir. Amerikan propaganda oluturma srecinde karar vericilerin etkilendikleri deerlere ksaca gz atmak Amerikan propagandasn anlamakta yardmc olacaktr. 1.6.2.1. Amerikallk Amerikan propagandasnn kendine zg yntemleri olduundan

bahsedilmitir. Amerikann farkl olmasnn nedeni, Amerikan ulusuluunda yatmaktadr. Amerikan halk Avrupal gmenlerden olumasna ramen farkl bir anlay ve sistemle yeni bir devlet ve ulus oluturmay hayal etmilerdir. Bu nedenle Amerikallar kendilerini dier uluslardan farkl ve onlara rnek olarak grrler. Bunda biraz da Anglo-Sakson kibirlii, Fransz umursamazl, Alman

54

yaylmaclnn etkisi olduu sylene bilir. Amerikann ulusa bak tarz gibi dine bak tarz da Avrupadan farkldr. Bu farklln getirdii baar olarak ABD kendisini dnyann sper gc olarak grmektedir. zellikle I. ve II. Dnya Savalarnda uluslarn yardma koan, himayeci ABD anlay, ktleri cezalandrma gibi misyonla ABD uluslarn koruyucusu ve dnyann ihtiyac olan medeniyet anlayn benimsemitir. ABDnin lkelerle olan ilikilerinde bu faktr Amerikal liderler ve brokratlar tarafndan ska dile getirilir. birlii iinde bulunduu lkeler Amerikan karlarna uygun hareket etmediklerinde ABD kendinde ama biz sizi kurtarmtk anlayndaki serzenileri sergilemelerini halklar olarak grrler. Nitekim Fransann NATOnun askeri kandan ayrlmas srasnda Fransz yetkililerin Amerikan kart szlerine karlk ABD, srekli Alman igalini, Marshall yardmn gndeme getirmitir. ABD, dn Alman, talyan yaylmaclndan Avrupay korumu bugnde SSCB yaylmaclndan korumaktadr. Bu anlay, Avrupal ve SSCB tehdidindeki uluslarn ABD ile sorgusuz i birliine gitmeleri gerektiinin kant olarak Amerikallar tarafndan sunulmutur. Amerikallar vaat edilmi topraklarn sahibi olarak, tanrnn onlara ktlkle savamak , ahlaki deerlere sahip kmak iin grev verdiine inanrlar. Amerikadaki bir ok kilisede bu inan Avrupadan farkl olarak yaygndr. Amerikann askeri mdahaleleri incelendiinde grlecek nemli bir nokta ABDli bakanlarn sava karar almalarndaki ktlk ile savadr. I. Dnya Savana girerken bakan Wilson Barbar Almanlarla II. Dnya savanda Roosevelt, Katil Naziler ve Gaddar Faizmle Souk Savata da Truman, Johnson, Kennedy, Nixon, Reagan ve Bush, eytan Komnistlerle savatklarn dile getirmilerdir. Amerikan bakanlarnn hemen hemen hepsinin konumalarnda, insan haklar, demokrasi, zgrlk, eytan, ktlk merkezi vb. szcklerini ska kullandklarn grrz. 92 Amerikan propagandasnda ska kullanlan bu szler hem Amerikalln hem de Amerikan propagandasnn olumasnda karar alclar etkilemektedir. Samuel Huntingtonun Biz Kimiz adl eserinde Amerikal olmann ayrcalklarn
92

Maxime Lafebvre, a.g.e, s. 74.

55

ve farkllklarn grmek mmkndr. 93 Ayrca Souk Savan nemli bir dnm noktasnda Dileri Bakanl yapan Henry Kissingerin Amerikann D Politikaya htiyac Var M? adl eserinde de Avrupa literatr olan Diplomasinin eit ulus devletler arasnda yapldn ABDnin ise eiti olan bir ulus devletin olmadn ve ABDnin diplomasiye ve dolaysyla d politikaya ihtiyac olmadn yaptklar d politikann ise dier uluslar ktlklerden korumak adna olduunu dile getirmektedir. 94 Amerikan propaganda retim srecinde karar vericilerin Amerikallk anlaynn etkisi altnda olduklar Amerikan propagandasnn yapl yntemleri ile rttn, Amerikan propagandasnda kullanlan argmanlarn Amerikallk anlaynn bir yansmas olduunu grmekteyiz. 1.6.2.2. Gcn Gereklii ABDde dealizm ve Realizm teorilerinin uygulamaya koyulmasnda g faktrnn etkili olduu inanc bir gereklik olarak ortaya kar. ABDde, idealizmle ideal bir dnya yaratmak iin gcn var olmas gereklilii anlay mevcuttur. G Dengesi sitemine dayal realizm teorisi Avrupa kkenli bir teori olmasna karn ABD, g dengesi sistemini Souk Sava srasnda SSCBnin g yar anlaynda kullanmtr. ABDnin g anlay rakamlar olarak ortaya kar. Ne kadar asker, silah, para, toprak, nfus o kadar g anlay mevcuttur. Bu nedenle Souk Sava dneminde propaganda reten yayn organlarnda srekli ABD ve SSCByi asker, silah, para, nfus, etki alan olarak karlatran haritalar, resimler, analizler yaynlanmtr. 95 En ok rakama ulaan argmanla en gl olan belirlenmektedir. Bu nedenle ABD, SSCBye kar zayf olduu alanlar dier argmanlardaki fazla retimi ile kapatmay hesaplam bu da tarih boyunca grlmemi bir silahlanma ve yaylma yarna dnmtr.

93 94

Baknz, Samuel Hungtinton, Biz Kimiz, CSA yaynclk, Ekim 2004. Baknz, Henry Kissinger, Amerikann D Politikaya htiyac Var M?, MTU yaynclk, Ekim 2002. 95 Silahlanmaya en ok para harcayan lkelerin sralamas, http://gbulten.ssm.gov.tr, bknz. Ek: 11

56

Amerikan propagandasnn bir boyutu da gcn gsterisidir. 96 Bu nedenle ABD mttefik lkelerde ve uluslararas sularda srekli g gsteri yapmtr. Amerikan propaganda reticileri gl olduklar alanlarda propagandann baarl olacana inanm ve zellikle her alanda gl olduklar mttefik ve nc dnya lkelerinde youn propaganda yapmlardr. 1.6.2.3. Tek Olmann Cazibesi ABD, kurulu tarihi olan 1776 tarihinden itibaren tek olmann gerekliini uygulam bir lke olarak karmza kaktadr. Ulusal sembol olarak yalnz avlanan Amerikan kartaln semesi bile, ABDnin tek g olarak var olmas anlayn yanstmaktadr. Monroe Doktrini her ne kadar ABDnin izalosyon sreci olarak alglansa da o dnemde Avrupann byk glerine kar global anlamda boy lemeyecek olan ABDnin Amerika ktasnda tek hakim g olarak kabul edilmesi anlamna gelmektedir. ABD, Monroe doktrini ile lke snrlar ierisine deil, Amerikan ktasna ekilmitir. Bu durum o gne kadar global politika izleyemeyecek kadar snrl gce sahip olan ABDnin koca bir ktay Avrupa etkisinden kendi eksenine almas bir nevi ktada tek olma anlamna gelmektedir. I. ve II. Dnya Savalarndan sonra global aktr olarak ortaya kan ABD dnya zerinde tek olma mcadelesi vermitir. Souk Sava dneminde kendisine rakip olarak SSCBnin ABDnin dnya zerindeki hakimiyet alann geniletmek dnda, ABDye herhangi bir zararnn olmad gz nne alnrsa ABD ve SSCB arasnda ki ilikinin hangi balamda olduu gizli kalan bir noktadr. ABD ile SSCB arasnda ki iliki ikinci blmde bir balk olarak ele alnmtr. ABD Souk Sava dneminde tek global g olarak politikalar izlemek adna yapmaya alt bir ok operasyonda karsna SSCB kmtr. Ancak, SSCB etkisinde olamayan lkelerde ABDnin tek g olarak varln devam ettirmesi nemlidir. ABD Souk Sava dnemi boyunca SSCBnin yaylmac politika izledii propagandas ile dier lkeleri zellikle mttefik lkeleri kendi gc etrafnda tek
96

ABD hava kuvvetlerine ait Souk Savan ilk yllarndaki jet ua, http://www.pinetreeline.org, bknz. Ek: 12

57

g olarak toplamtr. 1947 tarihinden itibaren SSCB hibir Amerikan mttefiki lkede hakimiyet kuramamtr. ABD, tek sper g olma yolunda verdii mcadelede Amerikan propaganda reticileri ciddi roller stlenmitir. Amerika propaganda uygulad lkelerde zellikle byk g, tek sper devlet propagandasn ilemitir.

58

KNC BLM
2. AMERKAN PROPAGANDASINI ETKNLETREN ULUSLARARASI ORTAM VE TRKYE ABD LKLER

2.1.

SOUK SAVA DNEM OLAYLARI

ABD bamszln elde ettikten sonra batya doru genileyerek bir kta devleti olmutur. Californiay topraklarna kattnda, Pasifik kylarna gelmiti. ABD, 1867de Rus topra olan Alaskay satn aldnda 1867 ylnda Rusya ile komu olmutu. ABDnin Alaskay almasnn nedenlerinden bir tanesi de 1815 Viyana Kongresinden sonra alnan kararlar neticesinde spanyadaki karklklar bastran Fransann Latin Amerikadaki spanyol smrgelerindeki karklklara da mdahale etmek istemesidir. Fransa Latin Amerikaya girerken sorunla baa kamazsa Viyana sisteminin (Metternich sistemi) ittifak yelerinin Kuzey Amerikadan girerek destek vermesi de gndeme gelmitir. Bu tehlikeyi gren Amerikan Bakan James Monroe 2 Aralk 1823 tarihinde ABDyi yalnzclk politikasna iten tarihi Monroe Doktrinini ilan etmitir. 1867de ABDnin Alaskay almas da ihtimal olabilen Rus askerlerinin Amerika ktasna gelmelerini engellemi olmutur. ABD birliini tamamlayp, emperyal devletler arasna girmek istediinde nnde nemli iki sorun bulunmaktayd. a) Atlantikte yzlerce yllk Avrupa devletleri hakimiyetinin devam ediyor olmas. b) Pasifikte uramas gereken ykselen gler Japonya ve Rusyann varl. ABD ktadaki hakim gcn korumak global bir g olabilmek iin ekonomisini, askeriyesini geniletmek iin 1917 ylna kadar Amerika ktas dndaki gelimelere kaytsz kalmaya alt. 1917 ylnda Rusyadaki Bolevik

ngiltere, Fransa Atlantikin bu dnemde en gl deniz kuvvetlerine sahip lkelerdir.

59

ihtilali nedeniyle savatan ekilen Rusyann yerine ngilterenin basks zerine ABD savaa girmitir. Mttefikler, Rusyann savatan ekilmesiyle Alman ordularnn batya kayaca korkusu yznden arlk Rusyaya yardm edebilmek iin bir ok yol denemek zorunda kalmlardr. Bunlardan en nemlisi Boazlardan geerek Rusyaya yardm etmek fikridir. Ancak bu baarszla uramtr. kincisi, Kafkaslardan ran zerinden yardm etmektir. Bu da hem corafi zorluklar hem de blgede zaten Alman ve Osmanl ordusu ile savan devam etmesi yan sra buradaki bir malubiyet Alman ve Osmanl ordusuna Hindistan yolunu aard. Bu nedenle nc bir yol olan Sibiryadan var olan demir yollarnn kolayl ile de arlk Rusyaya yardm etmek ve doudan Almanlara kar cepheyi yeniden amak olmutur. Bu amala Austos 1918 tarihinde ngiliz ve Fransz kuvvetleri komnistleri de bastrmak, arlk yanls Ruslara destek vermek iin Arkanjelisk Limanna asker kardlar. Bu tarihlerde Japonlar da, Viladivostoka asker kard. Eyll 1918de ABDde Sibiryaya asker karmtr. 97 Bylece ABD ilk kez Pasifiki ap Asya ktasna asker karm oluyordu. 98 Almanlarn bat cephesinde yenilmesi ile bu cephe nemini kaybedince ABD gleri Sibiryadan ekilmitir. 1919 ylnda Paris konferans yapldktan sonra, Woodrow Wilson, ekonomisini dzeltmek amacyla sava ncesi duruma geri dnmek istemitir. Amerikan kamuoyunun da bu dncede olduu belirtilmitir. Bylece ABD yeniden Monroe Doktrini kararlarna geri dnmtr. ABD arlk Rusyann yklp yerine Bolevik Rusyann kurulmasndan rahatszlk duymutur. Ancak, duruma mdahale etmek gibi bir dncesi de olmamtr. Bolevik Rusyann devrimi yayma dncesi zellikle ABDnin Pasifikteki karlarn tehdit etmekteydi. Avrupa Devletleri de Bolevik Rusyann bu tutumundan rahatsz oluyorlard. Bolevik Rusyann her yerde devrim fikrinden vazgemesi ile Avrupal devletler hepsi 1920li yllardan 1930lu yllara kadar SSCByi tanmlardr. SSCB ile i birlii iine girmilerdir. ABD hem uygulad yeniden Monroe Doktrini sebebiyle hem de SSCBnin Japonya ile birlikte Pasifikte kendisine tehdit olaca dncesi nedeni ile SSCByi 1933
97

Fahir Armaolu, 20. Yz Yl Siyasi Tarihi, Alkm yaynclk, Geniletilmi 14. Bask, stanbul , ss.163-164. 98 Viladivostok ehrini ve Uzak Douyu gsteren harita, http://www.army.mil, bknz. Ek: 14

60

ylna kadar tanmamtr. 1933 ylnda SSCB ile youn ticari ilikiler iine giren Amerikal i adamlarnn basks sonucu ABD 1933 ylnda SSCByi tanmtr. 99 SSCB ABD ilikileri II. Dnya Savann balamasna kadar temkinli bir bekleyi ile gemitir. SSCB batda Almanyann ykselii ve dier Avrupal demokratik lkelerin komnizm basks nedeniyle, Pasifikteki Amerikan karlarn tehdit edecek bir giriimde bulunmamtr. Zaten byk bir deniz gc olmayan, askeri gcn kalabalk Kzl Orduya balayan SSCB Pasifike gemek iin ABDden nce Japonya ile uramak zorunda kalmtr. Japonya, Dou Asyada hzla ykselie gemi, yeni smrgeler arayna girmiti. 100 SSCB 1905deki Japonyaya yenilmitir. Dou- Bat ynnde uzun bir araziye sahip olan SSCB iin doudaki bu Japon varl tehdit ediciydi ancak, II. Dnya Savann balamasyla Almanyann komusu olan SSCB kuvvetlerini batda tutmak zorunda kalmtr. II. Dnya Savanda ABD ve SSCB iin tek dman vardr. O da Nazi Almanyas olmutur. nk, Almanya, Atlantikte askeri faaliyetler dzenlerken, Japonyann yardm ile de Pasifikte faaliyet gsteriyordu. Bu nedenle Almanya hem ABD hem de SSCB iin tehdit olmutur. Ancak Hitler nedeni hala tartlan farkl bir hareketle 22 Haziran 1941de SSCBye sava ilan etmitir. Hitlerin bu hareketi SSCBden pek fazla haz etmeyen ABDyi SSCBye yaklatrmtr. nk Hitler, SSCBden sonra ABDye sava aabilirdi. Bu nedenle Almanya, geni Dou Avrupa topraklarna gmlmeli, yada yllarca srecek bir maceraya srklenmeliydi. Bylece 1941 ylndan 1945 ylna kadar sren ABD SSCB ittifak balamtr. Savaa girmek iin can atan ABD Bakan Roosvelt, tarihi 7 Aralk 1941deki Japonlarn Pearl Harbor baskn ile Monroe Doktrini neticesinde gelen kamuoyu basksn aarak savaa katlmtr. 101

99

Fahir Armaolu,a.g.e, s.165. II. Dnya Sava srasnda Japon yaylmasn gsteren harita, http://cla.calpoly.edu, bknz. Ek: 15 101 Liddell Hart, II. Dnya Sava Tarihi I, 6. Bask, YK Yaynlar, stanbul, 2004, ss.230-232.
100

61

II. Dnya Savanda

ABD- SSCB ilikilerinde anlalmakta zorluk

ekilen en nemli taraf 1941 ylnda Bakan Roosveltin senatodan geirdii kiralama ve dn verme yasasnn nimetlerinden ngiltereden sonra en byk pay SSCBnin almasdr. ABD, Sava banda yksek meblada temel ihtiya ve askeri envanteri dn veya kiralama ad altnda mttefiklere vermitir. ABD bu drt yllk sre zarfnda toplam 50 milyar dolarlk yardm yapmtr. Bu yardmn 10 milyar dolar yiyecek ve hizmet, 40 milyar dolar da askeri malzemeydi. 102 Bu yardmdan aslan payn Atlantikte ve Pasifikte gl donanmas ile ABDnin yannda olan ve donanmasnn belirli bir ksmn ABD emrine veren ngiltere almtr. kinci byk pay alan SSCB ise, 11 Milyar dolarlk ABD yardm almtr. Bunun 9 milyar dolar askeri yardmd. SSCB askeri yardm ile insan gcne dayal olan kara ordusunu, motorize ekipmanla modernize etmitir. 103 SSCBnin Alman ordularn yenmesindeki en nemli destei olan bu modernizasyon, sava bittikten sonra kendini Dou Avrupada gstermitir. Hzl hareket kabiliyetine ABD yardm ile ulaan SSCB ordular, savan bitiminde Stalingraddan binlerce kilometre uzaktaki Berlin, Viyana, Bkre hattna kolaylkla ulamlard. Souk Savan balamasna neden olan Berlin Sorunu ABD, ngiliz ve Fransz askerlerinin Bat Avrupa saylabilecek Berline girdiklerinde SSCB ordular ile karlamalarnda olmutur. Oysa ki ilerleme alan dikkate alndnda, SSCB dndaki mttefik kuvvetler henz Avrupann neredeyse ellerinde bulunan ksmlarnda hakimiyet kurmulardr. Oysa SSCB sava ncesi topraklarndan binlerce kilometre uzaktaki Bat Avrupa snrndadr. Bu durum yzyllardr salanmaya allan Rusyann Avrupaya giriini engelleyecek olan Dou Avrupa tampon blgesinin yklmasn AlmanRus ibirliinin engellenmesinin teminat olan blgeyi Almanlardan kurtarrken, mttefikler SSCBnin ellerine brakmtr. 104 Avrupay bir Bat Avrupal devlet olan Almanyann igalinden kurtaran mttefikler, Avrupann en dou ucunu temsil eden ve Avrupall tartma konusu olan ve ideolojisi nedeniyle Bat
102 103

Oral Sander, a.g.e, s.162. Liddell, Hart, II. Dnya Sava Tarihi II, 6. Bask, YK Yaynlar, stanbul, 2004, s 615. 104 1945-1948 yllar arasnda Dou Avrupada askeri durumu gsteren harita, http://www.shsu.edu, bknz. Ek: 16

62

Avrupal demokrasilerin korkusu olan SSCBnin tehlikesi ile kar karya kalmlardr. Aslnda savan mttefiklerce zaferle sonulanmasnn klar grlmeye balandnda, SSCBnin niyetleri belli olmutur. 09-20 Ekim 1944 Churchill ile Stalinin Moskovada konferansta grmeleri sonucunda SSCBnin niyetleri anlalm ama henz sava sona ermediinden Churchill, SSCB grlerini %50 oranlarnda kabul etmitir. 105 4 11 ubat 1945 tarihleri arasnda Yaltada bir araya gelen mttefikler sava sonras durumu grmlerdir. zellikle ABDnin Uzak Douda skmas ve halen Japon direncinin krlamam olmas SSCBnin bu konferansta byk kazanmlar elde etmesine yarar salamtr. SSCB, Japonyaya sava ilan edeceini sylemesine ramen Stalin ileri biraz ardan almtr. nk SSCB iin nemli olan Avrupa blmdr. 30 Nisan 1945 gn mttefik kuvvetleri ki Bakanlk Sarayn eviren Kzlordu 2 Mays 1945te Berlin teslim alm ve 7 Mays 1945de Alman kuvvetleri teslim olmutur. Teslimiyet anlamas imzalanm,. Almanyann teslim olmas nedeniyle mttefikler zafer kazanmlardr. Ancak bir ok sorun gndeme gelmitir. zellikle SSCBnin durumu ngiltereyi kayglandrm, bu nedenle 17 Temmuzdan 2 Austosa kadar srecek olan Potsdam Konferans toplanmtr. Fakat konferansta Stalin hari II.Dnya Savann liderlerinin hi biri bulunmamtr. 12 Nisan 1945de len Rooseveltin yerine ve Rooseveltten ok farkl kiilik ve dnceye sahip olan Truman gelmitir. 106 ngilterede ise Temmuz ayndaki seimleri Churchill kaybetmi, konferansn yarsndan sonra ngiltereyi yeni babakan i Partili Clement Attlee temsil etmitir. Potsdam Konferansnda SSCB hemen hemen tm isteklerini kabul ettirmitir. Yalta Konferans kararlar sonucu kurulmu olan Birlemi Milletler, dnyada bar ve huzuru salamay amalamtr. Potsdam Konferans ile bu bara bir adm daha atlm ancak SSCB Dou Avrupadan henz ekilmemi ve randa hakimiyetini devam ettirmitir. Uzak Douda ise Sovyet yaylmacl artk Pasifike inmek iin hazrlklar balatmtr.

105 106

Fahir, Armaolu, a.g.e, ss.398-399. Henry Kissinger, Diplomasi, Trkiye Bankas yaynlar, stanbul, 2002, ss.404-405.

63

SSCBnin bir ok konuda Avrupal ve ABDli uzmanlar ve siyasetiler tarafndan uzlamaz tutumu ile sulansa da Truman durumun yanl anlalmadan ve tarihi tecrbeden farkl kltrllkten kaynaklandn dndn belirtmitir. 107 Ancak halen, SSCB, ABDnin ulusal karlar iin bir tehdit tekil etmiyordu. SSCB, ran hari ABDnin bulunduu snrlar amamtr. 108 ABD, Japonyay saf d braktktan sonra Pasifikte tek g, ngilterenin sava sonras yknt nedeniyle de Atlantikte rakipsiz kalmtr. Hem ABDnin elinde atom bombas gibi ykcl Hiroima ve Nagazakide kantlanm bir silah vardr. Fakat ABDnin bu dncesi 1946 ylndan itibaren deimeye balamtr. Savan bitmesi ile balayan SSCBnin niyetlerinin i yznn ortaya kmtr. Ancak, ngilterenin mdahale edecek gcnn olmamasndan, ABDnin de SSCByi tehlike grmemesi nedeniyle 1946 ylna kadar gelinmitir. ABDnin 1946 ylnda SSCBnin tehlike tutumunu anlamasnn en nemli nedeni Joseph E. Daviesti. Davies, adeta bir Sovyet propagandacs gibi almasdr. 109 Potsdam Konferansnda Davies, Trumann yanndadr. 110 ABD, hala SSCBye mttefik olarak bakyordu. Ancak Stalinin tutumu ak ve netti. Stalin belki bahane belki de SSCBnin prestijini ykseltmek adna Sovyet topraklar veya askerleri bulunan yerler dnda hibir konferans ve toplantya katlmamtr. Bu da uluslararas prestij bakmndan SSCBnin gcn gstermitir. ABD, SSCBnin hareketlerine sessiz kalarak savaacak gc kalmayan Avrupay, adeta yalvartmaya almtr. Nitekim Churchill dahil bir ok Avrupal Amerikallarn fikirlerini deitirmek iin bir ok konferansa katlm ve grmeler yapmlardr. ABD, yal Avrupay SSCB tehdidi ile kendine ekmeyi amalamtr. nk SSCB, ABD iin deil Avrupa iin bir tehdittir. Eer SSCB, ABDye kar bir eylem ierisine girerse ABD atom bombas ile SSCByi mahvedebilirdi. Ancak 1946 ylnda Stalinin atom bombas hakknda grlerini bildiren doktrini ilan edince ABD cephesinde de iler deimitir. Bu olay SSCBnin yaylmas iin bir psikolojik hareket olduu anlalmtr. Nitekim
107 108

A.g.e, s. 407. Comecon lkelerini ve SSCBnin dou Avrupadaki snrlarn gsteren harita, http://www.sciences-po.fr, bknz. Ek: 17 109 Henry Kissinger, a.g.e, s.410. 110 A.g.e, s.410.

64

1946 ylna gelindiinde SSCB, Dou Avrupadan kmad gibi Pasifikteki Komnist ayaklanmalar da kkrtmaya balamtr. Bylece ABDnin ulusal karlarn tehdit etmitir. inde Rusyann komnistlere silah yardm yapmas bunun ak delili olarak ABDnin karsna kmtr. ABD, SSCBye kar yeni bir sava veya tehdit politikas uygulamak zorunda olduunu anlamtr. Ancak bunun iin ABD kamuoyunun hazr olmas gerekmektedir. Nitekim, ABD kamuoyu, savan bittiini, Japonlarn yenildiini, imdi bozulan ekonominin dzeltilmesi iin bir bar ortamnn olmas gerektiine inanyordu. ABD kamuoyunun SSCBye kar ABDnin sert politika izlemesi iin dmeye baslmt. Zaten 1945ten itibaren devam eden SSCB kart konferans ve syleiler hkmet kanadnda da ses bulmutur. .Bunun en nemli nedeni ABDnin Moskova eliliinde Rus uzman olarak alan George F. Kennann Long Telegram olarak tannan raporlardr. 111 Stalinin i yzn ortaya karan bu raporlar 1947 ylnda Bay X ad ile yaynland. 112 SSCB yaanan ran krizi ve ardndan SSCBnin Trkiyeyi tehdit ederek dou snrnda dzenleme ve boazlarda s istemesinin yannda, Yunanistandaki komnistlere silah yardm yaparak destek vermesi. 113 Gerorge F. Kennan hakl karmtr. ngiliz hkmetinin 21 ubat 1947de ABD Dileri Bakanlna Yunanistana ve Trkiyeye yardm yaplmas ngilterenin SSCBnin yaylmac politikasna kar koyamayacan bildirmitir. 114 Bunun zerine Bakan Truman harekete geerek, George F. Kennann raporlar, ngiliz hkmetinin durumu, Yunanistann durumu ve Trkiye Cumhuriyeti yetkilileri ile yaplan grmeler sonucunda ABD Avrupann kendisine muhta kaldn, global bir politika izleyebilmek ve ekonomik karlarn devam ettirebilmek iin SSCBnin tehdit ettii tm lkelere yardm etmesi gerektiini ve bu yardm Amerikan karlarna uygun bir ekilde yapmas gerektiini kamuoyuna ilan etmitir. 12 Mart 1947 ylnda senatodan Trkiye ve Yunanistana 400 milyon dolarlk bir yardm yapmak iin onay istenmitir. Bu
F,George Kennan, Soviet Foreign Policy 1917-1941, D. Van Nostrand Company, New York, 1960. 112 Henry Kssnger, a.g.e, ss.429-435. 113 Mustafa, Balcolu, Cumhuriyet Tarihi II, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2002, ss,463-464. 114 A.g.e, s.464.
111

65

onay isterken Truman, kongrede zgr uluslarn yaamas, demokrasilerin yaamas, komnist tehlikenin nlenmesi bar ve huzurun devam iin komnistlerle mcadele edilmesini ilan etmitir. 115 Truman doktrini olarak adlandrlan kararlar erevesinde ABD, 400 milyon dolarlk yardmn 300 milyon dolarn Yunanistana 100 milyon dolarn da Trkiyeye vermitir. Ancak yardm belirli artlar karlnda verilmitir. Bu da silah karlnda bir yardmdr. ABD bu ekilde Souk Savata nasl bir ekonomik politika izleyeceinin de haberini vermitir. Daha sonra, Dean Acheson, kongrede yapt konumada komnizm in nlenmesi gerektiini, bunun iin gerekli olan her eyi yapmann ABD iin iyi olacan nk Roma- Kartacadan sonra dnyada ikinci kez ABD-SSCB baat gcnn kaldn, zgr uluslar komnist basksndan kurtarmak gerektiini belirtmitir. 116 George F. Kennann raporlar, Bakan Trumann Trkiye ve

Yunanistan iin kongreden istedii yardm konumas, Dean Achesonun kongre konumalar, Churchillin yapt tarihi konferans ve ABDli ve Avrupal uzmanlarn SSCB hakkndaki grleri ABD kamuoyunu SSCBye kar harekete geirmeye yetmiti. 5 Haziran 1947de General Marshalln Harward niversitesinde kendi nutuundan sonra, kongre Marshall Plan olarak adlandrlacak olan Avrupal demokratik lkeler ve SSCBnin tehdidi altndaki devletlere ABD yardm yaplmas kararlatrlmtr. 117 12 Temmuz 1947 ylnda Pariste 16 Avrupal devlet toplanarak Marshall yardmnn nasl yaplacan kararlatrlmtr. 118 Bu yardm planna SSCB ve Dou Avrupa lkeleri de davet edilmitir. Ancak SSCB bunun onur krc bir hareket olduunu, dmanca bir tavr alnmasnn sonucu olarak grlmtr. ABDde de yardm baz ekonomik dzenlemeler ve IMF denetiminde yapacandan SSCB, Marshall planna kar kmtr. Yanda lkelerinin de bu yardm almasn engellemitir. SSCBnin , Yunanistan, Trkiye, ran, Dou Avrupa, Uzak Dou, gney Asya(Pasifik) blgelerinde ABD ile kart tutumlar su yzne kmt. Truman Doktrininden sonra Marshall Planna da sert tepki gsteren SSCB artk bu blgelerde hzla
Jeremy Isaacs, Taylor Downng, Cold War, Bantam press, London,1993, ss. 43,44,46. Henry, Kssnger, a.g.e, s.433. 117 Georges Longlos, a.g.e, s.278. 118 1947-1957 yllar arasnda Truman doktrini ve Marshall plan erevesinde yardm alan lkelerin ekonomik kalknma oranlarn gsteren tablo, hptt://www.ncpa.org, bknz. Ek: 18
116 115

66

ilerlemek iin bir dizi faaliyete girimitir. Bylece Souk Savan atmalar ve bloklamalar dnemi balamtr. 1948 ylna gelindiinde ABD ve SSCB global politikalar izlemek iin gerekli tm nlemleri almlardr. ABDnin Truman Doktrini ve Marshall planna karlk SSCB Stalin Doktrini ve Komnform Birliini kurmutu. 119 Bu ekilde bloklamann temeli atlrken, ABDde de SSCByi 1945deki durumundan ileri gitmemesi, yeni toprak, mttefik kazanmlar olmamas iin snrlandrma politikas uygulanmtr. SSCB ise bu snrlandrmay krmak iin askeri varln ABDnin atom bombas tekeline kar kullanamad iin hedef lkelerdeki komnist rgt ve partileri destekleyerek hedef lkede komnist devrimler ile komnistlerin iktidara gelmesi iin faaliyete girimitir. Bu yntem ile 1948 ylna kadar Polonya, Romanya, Bulgaristan, Yugoslavya , Macaristan, Arnavutluk ve Dou Almanya Demokratik Cumhuriyeti, ekoslovakya Komnist iktidarlar egemen olmutur. 120 Dou Avrupadaki bu durumun Batllar iin en vahim ve SSCBnin yaylmaclnn kant olmutur. ekoslovakyann Kzlordu darbesi ile SSCB egemenliine dahil olmas ve bu duruma ABDnin ses karmamas Avrupay endielendirmitir. Oysa ekoslovakya sava sonrasnda Avrupallar iin tam olarak Dou Avrupada SSCB igaline uramam tam bir demokratik lkeydi. Bat Avrupa demokrasisine uygun Bat yanls iktidar, ekoslovakyann bamszl iin Almanyaya kar mcadele etmitir. ekoslovakyann igali, SSCBnin tm Avrupay igal edecei korkusunu dourmutur. ekoslovakyada II. Dnya Sava ncesi iktidarda Dr. Bene vardr. Dr. Bene bir liderin bana gelebilecek en kt durum olan lkesini kaybetmek durumuna ne talihsizliktir ki iki kere tank olmutur. Birincisinde Hitlerin bask ve tehditle imzalatt birlik anlamas, ikincisi ise kendisinin babakan olarak
Comecon yesi lkeler ve Avrupadaki dier ekonomik ortaklklar belirten harita, http://www.zum.de, bknz. Ek: 19 Yugoslavya lideri Tito 1945de partizan adl rgt ile Almanlara kar mcadele etmi ve savan bitiminde lkede iktidar ele geirerek Komnizmi ilan etmitir. Bu aamada Tito tamamen milli bir hareketle Komnizmi kurmutur. SSCBden Komnist iktidar oluturmak iin destek almamtr. Bu nedenle dier Dou Avrupal Komnist lkelerden farkl bir yap ierir. 120 Dou Avrupa lkelerini gsteren harita, http://www.geschiedenisvoorkinderen.nl, bknz. Ek: 20
119

67

atad ve lkedeki liberal ve komnist yanls kiileri dengelemek adna gvendii kii olan Klement Gottward, ekoslovakyada komnist iktidar oluturmak iin harekete gemitir. SSCB, ekoslovakyadaki durumdan rahatszlk duymutur. nk lkedeki bakanlarn bir ou komnist deildir. SSCB, ekoslovakyann komnist iktidardan kurtulmas korkusu ile olaya mdahale etmitir. SSCBnin mdahalesi askeri bir mdahale deildir. K artlar zor geen, alkla kar karya kalan ekoslovak halkna buday yardm yapacak olan SSCB, bu yardmn koullarn Babakan Gottwardn yapt komnist atamalarn kabullenmesine balamtr. Buna kar kan komnist olmayan bakanlar istifa dilekelerini vermilerdir. stifalar kabul etmemek taraftar olan Dr. Bene, Bat Avrupadan ve ABDden hibir somut admn atlmamas ve SSCBnin basksnn yan sra, Babakan Gottwardn silahlandrd paral iilerin eylemler yapmas nedeniyle ubat 1948de Bene istifalar onaylamtr. Gottward istifa eden komnist olmayan bakanlar yerine komnistleri atmtr. ekoslovakyada komnist iktidarn tam anlamyla lkeye hakim olmasnn nnde iki engel kalmtr. Birincisi, lkenin kurucusu olan Thomas Masarykn olu Jan Masarykn hala dileri bakan olmas, ikincisi ise Dr. Benein kendisidir. 10 Mart 1948 gn hala intihar m yoksa suikast mi olduu anlalamayan bir olay yaanmtr. Dileri Bakan Jan Masaryk, bakanlk binasnn nnde l bulunmutur. 121 Ardndan Dr. Bene de hastal ve yall nedeniyle istifa etmitir. Bylece ekoslovakyada Batl bir demokrasi olma zellii tarihe gmlmtr. ekoslovakya Darbesi olarak adlandrlan bu gelime bat Avrupada ve ABDde byk yank uyandrm, zellikle Avrupal medya ve ABDli medya gruplar bu olay gnlerce dramatize ederek yaynlamlardr. ekoslovakyann komnist lkeler arasna girip, SSCBnin gdmne girmesi ve bunun lkedeki komnist babakan tarafndan gerekletirilmesi Bat Avrupal devletleri harekete geirmitir. Ayrca duruma ABDnin sessiz kalmas da olas benzer bir olayn baka bir demokratik lkede gereklemesi halinde ABDnin nasl davranacann belirsizliini ortaya koymutur. Oysa ABD, Truman Doktrini ve Marshall Plan ile SSCByi snrlandrma politikas izliyordur. Yunanistan,Trkiye ve randaki tutumu ile de bunu kantlam oluyordur. Ancak ekoslovakyada bu ekilde davranmasnn
121

Oral Sander, a.g.e, s.244.

68

en nemli iki nedeni vardr. Birincisi 1948 ylnn son aylarnda yaplacak olan ABD seimlerinde SSCBye kar dmanca tavr sergiledii iin sulanan Trumann durumudur. zellikle ABDli bir ksm brokrat ki bunlar,Wilson geleneinin devamn isteyen ve ayn zamanda Rooseveltin ekibinden olan ve Truman zamannda da i banda olan idealistlerdir. Bu ekip ABDnin ngilterenin kkrtmas ile SSCBye kar bir III. Dnya Savana doru cepheleme yaratldn, BMyi ve Amerikan geleneklerini hie sayarak Avrupa ilerine kartn syleyerek, Trumann oluturmaya alt SSCBye kar kamuoyunu etkilemeye almlardr. Truman 1948 ylnda seimlerde 24 milyon oy alnca rakiplerinden en nemli kart Wallacen ancak New Yorkdan 1 milyon oy almas ile Trumann uygulad bu politikann halk tarafndan da dorulanm olduunu ispatlamtr. 122 Bylece ABD, ekoslovakya Darbesine sessiz kalarak, kamuoyunu SSCBye kar birletirmitir. ABDnin sessiz kalmasnn ikinci nedeni ise, sava sonras SSCBnin srekli yapt bar propagandasna Bat Avrupal devletlerin ve tabi ki kendi lkesindeki baz brokratlarn da inanmasdr. zellikle Bat Avrupadaki devletler SSCBnin bar propagandasna inanmak istemiler ve ABDnin oluturmak istedii bloa katlmakta istekli olmamlardr. Ancak, ekoslovakya Darbesi, Bat Avrupa devletlerini dehete drmeye yetmitir. ngilterenin abalar ile 4 mart 1948de ngiltere, Fransa, Hollanda, Belika bir araya geldiler. 123 17 Mart 1948de birlik anlamasn imzaladlar. Bu ortaklk SSCBnin olas bir Bat Avrupa igaline kar yeterli bir g anlamna gelmemektedir. nk ABD, bu ittifaka da katlmamt. ABDnin bu ittifaka katlmamasnn nedenleri arasnda, halen daha baz Avrupa lkeleri SSCBnin bar propagandasna inanmasdr. Nitekim bu anlamaya arlmalarna karn skandinav lkeleri katlmamlardr. Nitekim Mart 1948de SSCB Bat Avrupa Birliine kar cevapta gecikememitir. 1945ten itibaren igal devam ettii, 124 Almanya topraklarnn ortasnda bulunan Berlin ilinin drde blnmesinin yanl olduunu kendisine braklmas gerektiini gstermek iin
122 123

Henry Kssnger, a.g.e, s.451. Avrupada ekonomik ve askeri ibirlii imzalayan lkeleri gsteren harita, http://www.duitslandweb.nl, bknz. Ek: 21 124 Alman topraklarnn mttefikler igal ettii blgeleri gsteren harita, http://www.zum.de, bknz. Ek: 22

69

Mart 1948den itibaren Bat Berlini abluka altna ald. ABD, Avrupa lkelerinin kendisine olan gvensizliini krmak ve i muhalefete ite SSCBnin anlad dil dedirtebilmek iin duruma hemen mdahale etmitir. 125 Bizzat Bakan Trumann emri ile Berline hava kordonu alarak Amerikann byk nakliye uaklar olan C-47, C-54 ve C-74lerle, gnde 500 tonu aan gda, yakacak yardm yaplmtr. 126 SSCBnin ABDnin gl hava gcne karlk bir ey yapamam olmasnn yan sra SSCBnin sayca fazla Kzl Ordu askerleri ve ou II. Dnya Savandaki ABD yardmnda oluturulan motorize ekiplerinden baka ABDye kar koyacak silahlar yoktu. O dnemde yksek irtifadan uaklar vuracak teknolojinin olmamasnn yan sra Avrupa ile yaplacak bir savata gl olan SSCBnin, ABDnin savaa katlmas sonucu gc sfrlanabilirdi. nk Sovyetler Eyll 1948e kadar sren bu gerginlik srasnda henz Atom Bombas yapamamtr. ABD atom bombas ykl uaklarn ngilterede bulunan slere getirmitir. Herhangi bir savata Moskovann Hiroima gibi yerle bir edilmesi korkusu SSCByi geri adm atmaya zorlamtr. Ancak, ABD bu hava ve atom bombas stnlne ramen SSCBnin ne Dou Almanyadan ekilmesini ne de II. Dnya Sava sonunda ulat etki alann boaltmasn istedi. ABD tam anlamyla bir snrlandrma politikas grnyordu. SSCByi ykma veya geriletme politikas izlemiyordu. Eyll 1948de ABD, Fransa, ngiltere, Almanyann igal topraklarn Haziran 1948de birletirerek Federal Almanya Cumhuriyetini kurdular.Buna karlk Ekim 1949da SSCB de Dou Almanyada Demokratik Alman Cumhuriyetini kurarak Almanyann blnmesini resmiletirdiler. 127 ABD ve ngiltere Almanyann blnmesinin pek yararlarna olmadn dnseler de zellikle ABD elinde imkan bulunmasna ramen SSCBnin Dou Almanyadan ekilmesi iin hibir ciddi giriimde bulunmamtr. Berlin Ablukas Bat Avrupaya iki eyi retmitir. Bunlar; SSCBnin Avrupada genilemek iin istekli olduu ve SSCBnin Dou Avrupada srekli Bat iin bir tehdit olarak kalaca ve ABD olmadan da SSCByi asla durduramayacaklar gerekleridir..
125 126 127

Berlin ablukasnda Amerikan yardmn anlatan bir afi, http://home.comcast.net, bknz. Ek: Jeremy Isaacs, Taylor Downng, a.g.e, ss.72-74. Fahir Armaolu, a.g.e, s.447.

23

70

Berlin Ablukas, Avrupaya Amerikasz asla bir ey yapamayacaklarn anlatmtr. Ayrca Marshall yardm da Avrupay ABDye mecbur brakr bir hale getirmitir. 128 ABD parasna ihtiyac olan Avrupa, bir de SSCB tehdidi karsnda ABDden gelen her ittifaka ak hale gelmitir. ABDnin nderliinde bat Avrupal on devletin, Kanadann katlm ile 4 Nisan 1949da NATO (North Atlantic Treaty Organization ) Yani Kuzey Atlantik birlii rgt kurulmutur. Bu rgt SSCByi snrlandraca gibi Avrupaya yapaca her hangi bir saldrda ABD ve Kanada dahil bu ittifak karsnda bulmasna neden olacaktr. Bu nedenle SSCB, NATO grmeleri srasnda 31 Mart 1949da bir memorandumla ittifaka dahil olacak lkeleri hem tehdit etmi, hem de yine bar propagandas yaparak SSCBnin Avrupa iin bir tehdit olmadn, eer byle bir ittifak iinde olurlarsa bir tehdit durumunun oluacan anlatmtr. 129 Buna ramen NATO kurulmutur. Ancak SSCB gerekten de ABDnin mttefiki iin bir tehdit olacak kadar gl deildir. zellikle ABDnin hava ve nkleer gc SSCBnin yapaca hareketleri caydracak bir nitelie sahiptir. Nitekim, bunun rnekleri 1946dan itibaren grlmtr. Ancak, Austos 1949da, Bat Avrupay dehete dren, ABDyi de telalandran SSCBden gelen bir haber oldu. SSCB 29 Austos 1949dan itibaren atom bombasna sahip olduunu nkleer bir deneme ile ilan etmitir. 130 Ancak Batnn bir blok halinde olmas ve SSCBnin bu bombay kullanacak hava gc veya roket sistemi olmadndan ABD fazlaca bir politika deiimi gstermemitir. SSCB de Avrupada bulunduu konumdan daha ileriye gidemeyeceini anlamas zerine uzak doudaki mhim bir gelime nedeniyle de yzn douya dnmtr. Bu dn ayn 1905de Rusyann Japonyaya ar bir ekilde yenilmesiyle batya dnmesine benzer bir olaydr. SSCB, Batda gl bir blou karsnda bulmu ve prestij kaybetmitir. Uzak douda Maonun 1949 ylnn son aylarnda Pekini ele geirerek Komnist in Halk Cumhuriyetini ilan etmesi SSCByi dou da gl duruma getirmitir.

128

Marshall Plan erevesinde yardm alan lkelerin bayraklarn gsteren propaganda afii, http://en.wikipedia.org, bknz. Ek: 24 129 Jeremy Isaacs, Taylor Downng, a.g.e, ss.80-81. 130 Thema Laureosse Tematik Ansiklopedi, a.g.e, s.450.

71

SSCB, Batda kendisine kar nasl bir blok oluturulduysa kendisi de in ile birlikte ABDye kar bir blok oluturabilecek gte olduunu grmtr. ABDnin Japonya ile bar yaptktan sonra ikili savunma anlamas yaparak, askeri sleri boaltmamt. Ayn anlamay Filipinler, Avustralya, Yeni Zelanda ile de yapm ve Korenin gneyini 38. Paralele kadar igal etmiti. 38. Paralelin kuzeyini de SSCB igal etmitir ve iki Korenin birlemesi iin ABD ve SSCBnin anlaamamas sonucu Kore ikiye blnmtr. 131 Komnist Kuzey Kore ve Demokratik Gney Kore olumutur. SSCB uzak douda yeni kazanmlar elde etmek, yeni mttefiklerin olumas iin komnist hkmet ve rgtleri destekleyerek inin komnist olmas ile de komnist yaylmacln hzlanmasn istemitir. 132 Bu amala desteklenen Komnist Kore, 38. Paraleli geerek snr boyunca Gney Koreye saldrmtr. SSCB, durumun kendi lehine olacan dnm, Batl bloun, Koreyi savunmayacan, zaten yenilmi olan Japonyann da mdahale edecek gcnn bulunmadn dnmtr. SSCBnin Japonya asndan dnceleri doruydu. Ancak ABD henz askeri varl ile birlikte blgede bulunuyordu. Truman, Kuzey Kore ile Gney Korenin birlemesi gerektiini her frsatta dile getiriyordu. Bu SSCBye cesaret veren bir aklamayd. Ancak, ABDnin Pasifike ykselebilmesi ve bunu Pasifik lkelerinin istei ile yapmas iin Pasifik lkelerini tehdit eden byk bir gelimenin olmas gerekiyordu. te SSCB destekli Kuzey Kore, ABDye bu frsat vermiti. ABD, Japonya ile yapt ve askerlerinin Japonyada kalmasn salayan anlamann benzerlerini Filipinler, Avustralya ve Yeni Zelanda ile de yaparak Pasifikte SSCB ve ine kar bir blok oluturmutur. 25 Haziran 1950de SSCB ve inin boykot etmesi nedeniyle BMnin mdahale karar almas sonucu ABDnin ncln yapt ve Trkiyenin de asker gndererek katld Kore Sava, 27 Temmuz 1953de yaplan bir anlama ile eski duruma dnlmesi ve Korenin iki kesimliliinin kabul ile son bulmutur. Savan son bulmasnda her ne kadar Mart 1953de Stalinin lmesi nedeniyle SSCBnin iktidar ekimeleriyle uramas ve Avrupadaki sorunlarla kar karya kalmas gsterilse de sava bittiinde kimsenin kazanmad bir duruma dnlmt. Ancak Uzak Douda iki devlet sava kazanmt. Bunlardan birincisi ABDdir.
131 132

Korenin ikiye blnmesini gsteren harita, http://www.asianinfo.org, bknz. Ek: 25 Komnist in propaganda afii, http://www.iisg.nl, bknz. Ek: 26

72

nk ABD Kore Savann oluturduu tehdit nedeniyle birinci derecede nemli alm alan grd Pasifik Blgesine yerlemitir. 133 kinci kazanan devlet ise SSCBdir. nk SSCB de Gney ile bir daha asla birleemeyecek olan ve Uzak Doulu bir mttefike yani Kuzey Koreye kavumutur. Blgesel bir g olan in, blgede kurulan ABD ittifakn ve ABDnin kendisini tehdit olarak grp SSCBye daha ok yanaacakt. Kore Sava, Souk Sava iin bir kural belirleme alan olmutur. Souk Sava bitene kadar Kore Savanda yazl olmayan kurallar uygulanmtr. Bu yazl olmayan kurallarn birinci zellii iki devletin SSCB ve ABDnin ak bir sava ilan ile birbirleri ile savamamalardr. Kore Savandan sonra ABD ve SSCB nc bir lkede kar karya gelseler de asla birbirlerine sava ilan etmemilerdir. Her zaman statkoya dn yaanmtr. Bu statko 1948de Avrupada 1954de de Uzak Douda salanmtr. Avrupadaki statko durumunu zaten kurulacak olan Varova Pakt, kurulan NATO ile kesin snrlarna ulat ve bu tarihten itibaren Avrupada statkoyu deitirebilecek bir deime yaanmamtr. 1954e kadar Korenin kuzey ve gney olarak ayrlmasnn fiili olarak kabul, Vietnamn kuzey ve gney olarak blnmesinin 20 Temmuz 1945de Cenevre kongresinde resmi olarak kabul edilmesi ve 1954 ylna gelene kadar ABDnin Japonya, Filipinler, Avustralya, Yeni Zelanda ile ittifak anlamalar yaparak bu lkelere yerlemesi Tayvanda resmi olmayan bir tanma ile ibirlii iine girerek Pasifikte snrlarn izmi bulunuyordu. Dnem revizyonist hareketler gereklese de bu hareketler hangi lke blgesinde gerekleiyorsa o lkenin mdahalesiyle karlayordu. Moolistandaki, Sibiryadaki, Orta Asyadaki, Dou Avrupadaki revizyonist hareketlere SSCB mdahale etmi, Pasifikte, Latin Amerikada, Bat Avrupada, Orta Doudaki revizyonist hareketlere de ABD mdahale etmitir. Bu durum 1815de Viyana Kongresinde alnan kararlar sonucu oluan Metternich Sistemine benzemektedir. 134 Souk Savan bu dneminde ilgin iki olay Souk Savataki yazl olmayan ABD- SSCB anlamasn ortaya koyar niteliktedir. Birincisi 1948 ylnda srail Devletinin kurulmas ve 1948-49 Arap- srail Savanda ABD ve SSCBnin tutumu, ikincisi
133 134

Pasifik lkelerini gsteren harita, http://bojack.org, bknz. Ek: 27 Hner Tuncer, Metternichin Osmanl Politikas, mit Yaynclk, Ankara,1996, ss.18-22. Bknz. Geni Bilgi, Metternich Sisteminde Avrupada Fransz Devrimi etkisiyle oluan milliyeti ve ayrlk ayaklanmalar Viyana ttifakna imza atm 4 devlet kendi blgelerindeki ayaklanmalar bastracaktr.

73

1956 ylnda balayan ngiltere ve Fransann Svey Kanal harekatnda ABD ve SSCBnin tutumu benzerlik gstermektedir. Her iki sorunda da ABD ve SSCB, Souk Savan en derin ayrlklarnn, atmalarnn ve bloklamalarnn yaand bu dnemde ortak hareket etmilerdir. srail Devletinin kurulu aamasnda sorunun BMye gtrlmesinde ABD ve SSCB srail lehinde oy kullanmlardr. 135 Araplarn sraile 15 Mays 1948de sava ilan etmesiyle de SSCB, sraile silah yardm yapm, blgeyi ablukaya alan ABD, Araplara silah sevkyatn engellemi ve bu ekilde Araplarn ar yenilgiye uramas nedeniyle de srail Devletinin resmen kurulmasn salamtr. Ayn dnemde, ABD, Fransa, ngilterenin yan sra SSCBli Yahudilerin de sraile g etmesi ortak bir ekilde uygulanan bir konu olarak karmza kmaktadr. Nitekim srail gizli rgt MOSSAD ve dier kurumlarn SSCBden aldklar destek ve ilgiyle glendikleri bilinmektedir. 136 kinci olay olan Kanal Krizinde, ABD ve SSCB, ngiltere ve Fransaya kar ortak hareket ederek bu lkeleri Msrdan ekilmesi iin uyarm ve tehdit etmilerdir.Nitekim ngiltere ve Fransann Msrdan ekilmesiyle biten bu srete ABD Bakan Eisenhower, 5 Ocak 1957de Senatodan ald kararla Orta Douda Amerikan karlarn korumak ve bir daha bu tr olaylara mahal vermemek iin kararlar alarak Eisenhower Doktrinini ilan etmitir. SSCBnin Orta Doudaki bu krlmada ABDnin yannda gzkmesinin nemli iki nedeni vardr. Birincisi 1953 ylnda Stalinin lmesi ile Dou Avrupada balayan bir dizi olaylara ABDnin mdahale etmesini nlemek , ikincisi Orta Douda oluacak yeni kamplamada ibirlii yapabilecei lkeleri grebilmekti. Nitekim SSCB, bu nemli iki hedefinde baarya ulamtr. Dou Avrupadaki ayaklanmalar bastrmada knama ve dman propagandas dnda hibir ABD mdahalesiyle karlamam, ayn ekilde de ABD blgesi olan Orta Douda da Souk Sava bitene kadar ABD kart olan devletlerle de ABDyi kzdrmayacak ekilde ibirlii yapmtr. Orta Douda silah ticareti yapmaktan ileri gitmemi nitekim Souk Sava bitene kadar SSCB, Orta Douda hi bir lkede s kurmamtr. Bu durum ABDnin komnist Tito ile SSCBye kar ibirlii yapmas, silah ve gda yardmnda bulunmas, SSCBnin de Orta Douda bazen Msr, Suriye
135 136

Faruk Snmezolu, a.g.e, s.488. Richard Deacan, srail Gizli Servisi, Anahtar Yaynclk, stanbul, 1993, ss. 64-68.

74

veya Irakla ayn iliki biiminde hareket etmesine neden olmutur. Nitekim yazl olmayan ABD- SSCB ittifak bu ekilde kk karlkl anlaylarla srmtr. ABDnin, 1951de Yunanistan ve Trkiyeyi NATOya almas, SSCB kanadnda 1954teki Federal Almanyann NATOya aln kadar etki yaratmamtr. 1954 ylnda Federal Almanyann NATOya aln ve ikinci Dnya Savann bitiminden henz on yl gemesine ramen Savan nedeni olan Alman silahlanmasnn yaylmac amalara dnmesi unutularak Federal Almanyann silahlandrlmas karar alnmtr. Bu durum aslnda SSCB asndan nemli bir konu deildir. Zaten Federal Almanya Bat Avrupa grubu lkeler arasnda ve NATO tarafndan her zaman savunulacak bir lkedir. Ayrca, SSCBnin Almanyann hepsini igal etmek gibi bir dncesi olsayd bunu 1945de deneyebilirdi. Ancak, Federal Almanyann NATOya alnmasna tepkinin asl nedeni, Dou Almanya ile Federal Almanya arasndaki ak ekonomik uurumun olumas ve milyonlarca Dou Almann Batya kama abalardr. SSCB, Dou ile Bat arasndaki kaplamay daha da derinletirmek iin 14 Mays 1955de SSCB, Romanya, Bulgaristan, Macaristan, ekoslovakya, ve Polonya ile birlikte Varova Paktn kurduklarn ilan etmilerdir. 137 Bu durum, Dou Avrupann kesin SSCB tarafnda olduunun yazl bir metni olduu gibi iki Almanyann birlemesini engellemek ve Stalinin lm ile ba gsteren huzursuzluklardan SSCBnin kendi mttefik lkelerinde askeri harekatta bulunabilmesini salayacak bir klf olarak ortaya kmtr. Nitekim, bundan sonra Dou Avrupa lkelerinde ortaya kabilecek her hangi bir ayrlk faaliyette, Kzlordu bizzat mdahale etmitir. 138 ABD ve SSCB arasnda yazl olmayan ittifakn olmadn ispatlamak iin, bu dnemdeki bir ok olay ele alnabilir. Ancak, ABD ile resmi ittifak iinde olan ngiltere ve Fransann yaptklarndan daha fakl olmad dnlebilir. Bu dnemde balayan bloklar ii ekimelerde bu durumun en gzel rnekleridir. SSCBnin Yugoslavya, Arnavutluk ve in ile yaad sorunlarn yan sra, ABD de en yakn mttefiki olan ngilterenin yan sra Fransa ile youn anlamazlklar yaamtr. zellikle Fransann in Hindi Blgesinde ve Afrikada yapt

Berlin Duvarnn rlmesi de nleyemeyecektir Varova paktnn imzalanma an, http://www.byegm.gov.tr, bknz. Ek: 28 138 NATO ve Varova pakt lkelerini gsteren harita, http://www.byegm.gov.tr, bknz. Ek: 29
137

75

hareketler ve mdahalelere ABD, kimi zaman sessiz kalmsa da kimi zaman da sert tepki gstermitir. SSCB ile ABD arasnda yaanan U-2 Casus Ua Olay ve Kba Krizi de bu ekilde grlebilir. Ayrca 1957 ylnda SSCBnin Sputnik 1 uzay aracn uzaya gndermesi ile balayan dehet dengesi teorisi ve nkleer silahlarn artk snr tanmamas zellii, ABD ile SSCB arasndaki silahsal dengeyi doururken 1960larn sonuna kadar bu silahlara ngiltere, Fransa ve inin sahip olmas hatta 1974lerin ortalarnda da Hindistan ve Pakistann da nkleer silaha sahip olmas nemli bir durumdur. ABD ve SSCBnin nkleer silahlara sahip olmas nedeniyle savaamadklar inanc 1945den itibaren balad bilinen ABD-SSCB ekimesinde 1957ye kadar nde olan ABDnin SSCBye neden saldrmad, hayati bir dmansa eer Japonya gibi yok edilebilecei halde bu yola bavurulmadnn nedenleri dikkatlice analiz edilmelidir. 1962 ylnda ba gsteren Kba Fze Krizinde SSCBnin bu durumu pazarlk konusu olarak kullanmas ve dankl sertlemenin dnya kamuoyunda artk eskisi gibi kamplamann deil kamplar iinde blnmeye neden olmas yeni bir sreci dourmutur. Nitekim bu dnemde SSCB blou iindeki blnmelerin yan sra ABD blounun iinde de ciddi blnmeler olmutur. Bu nedenle temelleri 1960dan itibaren atlan yumuama, 1962 Kba Fze Krizinin sonunda hayata gemi bir anlamda resmi olmayan ittifak, dankl dve bloklar iindeki sorunlar gidermek amacyla son verilmitir. Bu dnemde her iki lke de hakimiyet alanndaki blgede etkinliklerini arttrmak iin youn diplomatik, askeri ve propaganda aktivitelerinde bulunmulardr. Souk Savan yumuama evresi ABD ve SSCB arasndaki youn silahlanma yarnn tehlikeli boyutlara ulamas ile balad dnlmektedir. Nitekim 1960l yllara gelindiinde nkleer g olarak karmzda bulunan ABD ve SSCBnin yan sra dier devletlerde bu silahlara sahip olmulard. Bu nedenle artk nkleer g kullanma inisiyatifi sadece iki lkede bulunmamaktadr. ABD veya SSCB birbirlerini hibir ekilde baka bir devlet iin tehlikeye atamamtr. ki devlet mttefik lkelerine nkleer silah vermilerdir. Ancak bu silahlarn denetimleri tamamen ABD ve SSCBnin kendi ellerinde olmutur. rnek olarak Trkiyedeki Jpiter ksa menzilli nkleer

76

silahlar gsterilebilir. Bu silahlar ABD, Trkiyeye sadece kendini gvende hissedip ABD ile ibirliini devam ettirmesi iin bir propaganda arac olarak kullanmtr. nk bu silahlar TSK (Trk Silahl Kuvvetleri) kullanma tekeline sahip deildir. Nitekim 1962 Kba Krizinde de grld ki ABD hibir ekilde danmadan bu silahlar pazarlk konusu yapmtr. Souk Sava srasnda balattklar olmadnn harekatlar bir Avrupann anti-komnist yeni bir mcadele iinde gstergesidir. zellikle, bamsz devletlerin

bamszlklarn koruyamayacaklar korkular ki bunu

ou zaman ABD ve

SSCBnin yaylmacl gsterilerek yaplmtr. Kendi himayesine alrken SSCBde ayn taktii kullanmtr. ABD, ekoslovakya, Macaristan ve Polonya ayaklanmalarnda SSCBye mdahale etmezken, SSCBde Latin Amerikadaki gelimeleri grmezden gelmekte baarl davranmtr. 1960lara kadar ABD ve SSCB tm dnyaya nc bir yolun olmadn kantlamak iin ortak hareket etmilerdir. ABD SSCB dndaki lkelerin yan sra bu bloklara dahil olmayan lkelerde de yaylma eilimi gsteren nkleer silahlarn imhas ve snrlandrlmas gndeme gelmitir. Bu nedenle yaplan SALT-I ve SALT- II anlamalar ve devam eden grmeler neticesinde grlen iki nemli konu vardr. Birincisi ABD ve SSCBdeki nkleer silahlarn tam saysnn bilinmemesi ve yok edilen nkleer silahlarn genellikle nc lkelerde olmas ikincisi ise ABD ve SSCB kendi ana karalarndaki silahlar hakkndaki grmelerde vakit geirme, oyalama ve bilgi eksiklii sunmas taktiidir. Yumuama Dneminin bir baka boyutu ki asl amacn bu olduunu dndrten olaylar zincirinin balamasdr. Yumuama Dneminde adeta hakimiyet alan zincirleri krlm ve Balantszlar Hareketinin baarszl iin iki lke ortak hareket etmitir. Souk Savan devrim, ihtilal, sava, mdahale, blnme, darbe, halk mcadelesi, protesto gsterileri, zgrlk mcadeleleri, terrizm, bloklar aras gei gibi olaylarn bu dneme denk gelmesi ve zellikle balantsz lkeler iinde veya zayf blok lkeleri ierisinde cereyan etmesi nemlidir. Bu hareketler sonucunda lkeler ya ABD tarafn ya da SSCB tarafn tercih etmeye mecbur braklmtr. Yumuama dneminde zellikle SSCBnin, ekoslovakya, Macaristan ve Polonyada yapt mdahalelerde baarl olmas, zellikle Latin Amerika, Orta Dou ve Afrikada yeni mttefikler edinmesi, buna karn ABDnin Yumuama Dneminde elindeki mttefiklerle yetinmesinin yan sra bu dnemi,

77

Vietnam Sava ile geirmesi ABD asndan byk hayal krkl yaratmtr. ABD, kendi mttefiklerinin kendini Vietnamda yalnz brakmasnn yan sra bat bloundaki blnme ve paralanma hat safhaya ulamtr. ABD bu dnemde, SSCB tarafndan kandrld ve Vietnam bataklna drldn dnmtr. 139 ABD, Vietnam Savanda kaybettiklerini geri almak iin yeniden harekete gemek zorunda olduunu bu nedenle yumuamann zellikle SSCBye yaradn grmtr. 140 1962 ylndan itibaren balayan yumuama dnemi 1973 ylnda ABDnin Vietnamda yenilmesi ile son bulma sinyallerini vermitir. ABD, bu dnemde geri ekilme sendromunu yaam ve SSCBnin yaylmasna snrlandrma politikasn brakarak yattrma politikas izlemitir. Ancak durum 1939 ncesi ngilterenin Hitler Almanyasna uygulad politikadan farkllk gstermiyordu. Sonu olarak SSCB, 1943-1962 ylna kadar var olduu snrlarn propaganda ile amtr. SALT I anlamas SSCBnin sanlandan daha gl olduunu da gstermitir. Askeri envanter olarak tm NATO yesi lkeleri ancak Kzl Ordu ile rakamsal olarak boy lebilecek durumda olduu grlmtr. Bir de ABDnin blgesel g bile olamayan kk bir gney Asya lkesinde baarszla uramas SSCByi cesaretlendirmitir. SSCB, ABDnin Vietnamda baarszla urad tarihe kadar srdrd emperyalizme hayr, bar, zgr halklar propagandasn bu yllarda brakmtr. Kta genilemesini salamak amacyla yeni blgeler igal etmek iin hazrlklar yapmaya baarmtr.ABD ise 1970li yllara kadar SSCBnin bu davrann yanllamak iin uramtr. Ancak, SSCB 1945deki hakimiyet alann amad iin pek fazla sorunla karlamamtr. Bugn ise SSCB, tm dnyada faaliyet gstermeye balamtr. nk, SSCBli kurmaylar artk ABDnin yenildiini dnmektedirler. SSCBnin propaganda faaliyetleri sonucunda Arap Petrol Boykotu, Latin Amerika syanlar-Devrimleri, Pasifikteki Komnist hareketler ve 1979 ran Devrimi ile ABD, Souk Savan balang yllarndan
139

itibaren

izledii

emperyal

politikalarda

Vietnam

Sendromu

Haydar akmak, Avrupa Gvenlii, NATO,AGT,AGSP, Aka Yaynlar, Ankara,2003, s.137. 140 Henry Kissinger, a.g.e, s.741.

78

nedeniyle baarszla uramtr. ABD, SSCB karsnda dt bu durumdan kurtulmak iin yeniden Souk Sava politikasn uygulamtr. zellikle de Reagan dneminde nkleer savatan bile bahsetmi, yldz savalar projesini gndeme getirerek, uzayda ne getii SSCByi uzaydan vurmay planlamtr. Her blgede SSCB uydular ve mttefiklerine kar ambargo, sava gibi basklarn yan sra propaganda faaliyetlerini arttrmtr. Souk Savan en youn propaganda aktivitesinin bu dnemde olmas bu nedenle dikkat ekicidir. 1945-1970 yllarnda kadar SSCB aleyhine yaplan film, bror vs. gibi materyallerden daha fazla 1970-1990 yllar arasndaki yirmi ylda yaplmtr. ABD bu dnemde zellikle mttefik lkelerde veya yanda lkelerdeki komnist faaliyetleri durdurmak iin propaganda ile devrim, ihtilal, silahl mcadele, kar devrim, kar propaganda, istihbarata kar koyma, suikast, aydnlarn ldrlmesi gibi eylemler bu dnemde ska karmza kan faaliyetler olmulardr. Reagan dneminde SSCBye kar nkleer silah kullanma tehdidi 1980li yllara kadar olan sylemlerden ok ciddi bir dil kullanlmtr. Bu dnemde ABD, karlkl geri ekilme veya bar grmelerinin yerine kararl bir ekilde SSCBnin geri adm atmas istenmitir. Ronald Reagan, ABD bakanlarnn aksine d politika ile hi uramam olan bir Hollywood sanatsdr. ncilden okuduu kyamet gn senaryolarnn bugn gerek olabileceini ve sonun yaklatna inandn belirtmitir. 141 Reagan, 1981de iktidara geldiinde bu durumun ilk etapta ABD iin bir zafiyet olduu dnlmtr. nk hibir diplomatik yetenei olmayan bir Hollywood sanats ABD Bakan olmutur. Ancak, Ronald Reagan, politikaya o kadar uzak deildir. Kaybetmi olduu bir seim vardr ve Hollywoodda Komnist Avcs olarak tannmtr. Yeni, ABD Bakanlna komnizme gerekten dman olan, dini inanlar ve gelenekleriyle komnizme kar hayat boyunca mcadele vermi bir kiidir. Reagan bir rol adam olduu iin ve muhtemelen d politika kurallarn bilmediinden bir ok akademisyen ve uzmana farkl ve anlalmaz gelmitir. 142 Reagan, iktidara geldii 1981 ylndan itibaren kesintisiz
141 142

Henry Kissinger, a.g.e, s.742. A.g.e, ss.742-744.

79

olarak 1990a kadar iktidarda kalmtr. Bu sre ierisinde 1979a kadar ABDnin etkisini kaybettii lkelerdeki etkisini ABD, bu dnemde siyasal, kltrel ve askeri adan geri almtr. SSCBnin Afganistan igal etmesiyle balayan gerilim 1981den itibaren ABDnin Afgan mcahitlere mthi derecede silah ve envanter yardm ile hat safhaya kmt. Ancak Reagan dneminin en nemli zellii olan Souk Savan ekinen tarafn SSCB olmas gerektii inanc gerek olmasdr. ABD, 1979 ylna kadar SSCBnin hakim olduu tm lkelerde operasyonlar dzenlenmitir. Kamboya, Angola, Graneda, Nikaragua, Panama, Peru, Ortadou lkeleri, Pasifik- in Hindi lkelerine ABD yardmnn yan sra ayrlk hareketlere de para ve silah yardm yapmtr. Bu dnemde ba dndrc bir ekilde propaganda faaliyetlerinin yaplmas da dnya kamuoyunu oluturmak iin nemli bir etkendi. zellikle 1983 ylnda Reagann SSCByi ktlk imparatorluu ilan etmesi ve emperyalizm iin her trl yalana bavuracaklarn sylemesi mthi bir propaganda rnei olmutur. 143 SSCBde ise durum ABDnin atlmlarna karlk geri ekilme pozisyonunda olmutur. Tarih tekerrr etmi ve ABDnin Vietnamda dt batakla SSCBde Afganistanda dmtr. Ancak SSCBnin Afganistan gibi dalk, fakir bir kta ii devleti neden igal etmeye almas SSCBnin Rus Yaylmaclnn verdii hareketle Afganistanda sonra Pakistan alarak tarihi scak denizlere inme hayalini gerekletirmek istemitir. SSCB, Afganistanda mthi bir slami diren ve ABD silahlaryla karlamtr. Bu dnemde ABDnin zellikle yeil kuak projesi ve Komnizmin slama dman olmas propagandas etkili olmutur. Yalnz bu etki zellikle kendini Trkiye, Afganistan ve Pakistanda gstermitir. ABD mttefiki olan srailin dman Arap lkelerinde bu propaganda ayn etkiyi gstermemitir. Ancak, Orta Doudaki sol kkenli parti veya hkmetlerin genellikle ihtilalle aldklar iktidar sonrasnda ABD, karlarna uygun davranlar da gzden karlmamas gereken nemli bir husustur. Bu dnemde ABD ahin politikalar izlerken, SSCBnin karsnda yumuama dneminin en etkin ismi Brejnevi olmutur. Ancak, Kasm 1982de Brejnevin lm ile SSCB bir iktidar mcadelesinin
143

A.g.e, s.745.

80

ardndan uzun srecek bir istikrarsz iktidarlar dnemine girmitir. Brejnevden sonra Bakan, 1983de iktidara gelen Yuri Andropov yallktan ve hastalktan lnce yine onun yerine Andropovdan daha hasta ve yal olan Konstantin ornenko Bakan olmutur. Oysa ABD Bakan Reagan, uzun yllar srecek istikrarl bir politika ile Bakanlk grevini srdrmtr. 1981den 1986daki Reykjavit Grmelerine kadar Reagan nkleer bir savan kanlmaz olduunu ve ABDnin bundan asla ekinmeyeceini sylemitir. SALT II anlamasnn ABD tarafndan onaylanmamas ve Reagann 23 mart 1983de aklad nkleer silahlarn imhas iin youn bilimsel program hazrl ve silahlanmaya hz vermesi tm stratejilerini nkleer silahlar zerine kuran SSCByi korkutmutur. nk SSCB yllardr ABD ile dengelemeye alt nkleer gcn bir anda modas gemi, eski bir fzeden farkl olmayaca durumu SSCB yaylmacl iin korkun sonular ihtimalini dourmutur. 144 SSCB, ABDnin ilan ettii fze kalkan projesi ile yaanabilecek ekonomik istikrar ve gten Afganistan harcamalar nedeniyle yoksun kalmtr. Buna karlk ABD, Avrupay nkleer fze deposu haline getirmiti. Geri SSCB de kendi lkesi ve Varova Pakt yelerindeki nkleer silahlar barndrsa da hemen yan bandaki Avrupa nkleer deposu olmas SSCBnin nkleer gcn nemsizletirmitir. Bir de Reagann aklad gibi nkleer silahlar etkisiz hale getiren bir silah veya sistemin bulunmas ki SSCBnin bu dnemde byle bir aratrmas olmad bilinmektedir. SSCB iin ABDnin stratejik stnln yakalamak iin yeni ekonomik yar anlamna gelecektir. 1986 ylna gelindiinde Reagan ve Gorbaov 48 saatlik bir gemi yolculuundan sonra zlandann bakenti Rykjavikte yaplan grmeler sonunda ilk 5 ylda btn stratejik kuvvetleri %50 orannda azaltmak ve 10 yl iinde de btn nkleer silahlar kaldrmak konusunda anlamlardr. 145 Bu anlamay yapmadan nceki Avrupadaki nkleer silahlarn konulandrlmas tartmalarnda ABD, Avrupay nkleer silah deposu haline getirmek isterken, SSCB kendi nkleer gcn dengeleyebilecei asndan tehlikelidir. Bu dnemde ABD, zellikle bar hareketleri ad altnda Avrupada yzlerce gsteri dzenlenmiti. nk
144 145

A.g.e, s.756. A.g.e, s.760.

81

SSCBnin propagandas etkisiyle yirmi yl boyunca devrimci hareketler glenmitir. zellikle Fransa, Almanya, Trkiyede ABD denetimi etkisizlemitir. Fransa De Gaulle ile yeni bir Fransa politikas ile Avrupa gvenliini Avrupallarn salamas, SSCB ile ikili anlamalar ile gvence altnda olma, bamsz nkleer g gibi konularda faaliyet gstermiti. Ancak 1968, genlik hareketleri, hippi kua ve Beatles grubunun arklar Fransann i huzurunu bozmutur. Sa ve sol atmalarnn yan sra duyarsz bir toplumun olumas tehlikesi ba gstermitir. Almanya ise Fransa kadar sert ve kararl tutum iine girmemise de dou bat birlemesi hayali iin ikili grmelerin mmkn olduunu dnmtr. Trkiyede ise istikrarsz hkmetler ve sol iktidarlar birlikte Komnist hareketler en gl dnemini yaamaktaydlar. Bu dnemde propagandann tm inceliklerini kullanan ABD, ahin d politika ile SSCBnin yeniden silahlanma yoluna girmesini istemekteydi. SSCB, ABD karsnda prestij kaybetmemek iin ABDnin Federal Almanya ve Bat Avrupaya yerletirmeyi ilan ettii nkleer fzelere karlk Dou Avrupaya yerletirmeyi kabul etmek zorunda kalm ancak SSCBnin zellikle Baltk lkelerinde ba gsteren ulusuluk ve ayrlk hareketleri bastrmak ve egemenliini kalmtr. ABD silah indirimi anlamalar ile SSCBye bu zaman vermitir. Ancak Gorbaovun ilan ettii Prestiroyka (yeniden yaplanma) Glasnost (aklk) politikalar ABDnin ve Gorbaovun hi beklemedii bir ekilde SSCBnin dalmasna neden olmutur. Bu dalma sreci de 1989dan 1993e kadar srd. Bu srete SSCBnin dalmasna hazrlkl olan sadece Federal Almanya olmutur. ki Almanyann birlemesiyle Almanya kurulmutur. Ancak ABD, SSCBnin dalmasna hazrlkl deildi.nk SSCB daldnda ABD ne Dou Avrupada ne Orta Asyada ne de Orta Douda bir hazrlk yapmtr. Tm enerjisini mttefiklerini yeniden ele almak ve eski hakimiyet alanna yeniden girmek adna harcayan ABD, bu ani dal karsnda ok olmutur. Bu beklenmedik dalma ABDnin Avrupaya ve eski hakimiyet alanna tam olarak yerlemeden olmutur. Bu da blgelerdeki yeni seslerin ortaya kmasn ve yeniden rezerve ederek ABD ile yarr hale gelebilecek ekonomik ve siyasi gc kazanmak iin zaman aramak zorunda

82

Souk Sava boyunca mttefiklere kar sunulan SSCB tehdidini ortadan kaldrm yllarca hazrlanarak ilenen SSCBye kar propaganda faaliyetleri tecrbesi yeni dnemde propaganda uygulama alan bulmutur. 2.2. TRKYE - ABD LKLERNN BALANGICI

Trk Amerikan ilikileri Amerikann bamszln ilan ettii 1776 ylndan itibaren ABD Osmanl (Trk) ilikilerinin baladn sylenebilir. ABDyi oluturan halk, Avrupa gmeni olan ngiliz, Alman, talyan, Fransz kkenli Amerika doumlu zellikle ngiliz, sko ve rlanda kkenli olan 13 kolonide yaayan halkt. Bu halk Hristiyan olmas, Avrupa kkeninden gelmesi nedeniyle emperyalist bir gr, ulus-devlet modelinin getirdii argmanlar kullanan yaylmac bir devlet olarak tarih sahnesine kmtr. Bu nedenle 1800l yllardan itibaren Trk corafyas olan Osmanl Devleti topraklarnn bakir ve zengin varlndan pay almak iin dier Avrupal devletler gibi ABD de Osmanl ile eitli mnasebetler iine girmitir. ABD - Osmanl ilikileri 1831 ylna kadar Osmanl merkezi ynetiminden ziyade Osmanl eyaletleri ise ABD arasndaki eitli ticaret ve korsanlk faaliyetleri yznden balamtr. imzalanan
146

ABD- Fas, Cezayir, Tunus ilikileri bu boyutta incelendiinde Sefain Ticaret Anlamas ylnda ile balam ilk ABD ivme

Osmanl merkezi ynetiminin direk olarak ABD ile mnasebeti 1983 ylnda Seyr- maslahatgzar David Poterin 1831 stanbula geliiyle

kazanmtr. 147 ABD, Osmanl topraklar zerinde yrtt ticaret faaliyetlerinin yan sra misyonerlik merkezleri, kolejler, hastaneler de am, eitli dnemlerde bu kurulular ABD karlarna hizmet etmek iin bir ok faaliyetlerde bulunmulardr. zellikle misyonerlik faaliyetleri almalarnda AB, Osmanl topraklarnda yaayan gayri Mslimlerin haklarn korumak adna byk oranda isyan ve bamszlk hareketlerine destek vermilerdir. 148

146

ar Erhan, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, mge yaynclk, Ankara, 2001 ss.33-66. 147 Fahir Armaolu, Belgelerle Trk Amerikan Mnasebetleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991, s.119. 148 Mustafa Balcolu, Tekilat- Mahsusadan Cumhuriyete, ss .69-80.

83

Resmi olarak 1830 ylnda balayan Osmanl- ABD ilikileri I. Dnya Savana Osmanl Devletinin girmesi ile balayan sreten 1917 ylna kadar srmtr. Osmanl Devleti, ABD ile bu neredeyse 100 yl sren dnemde 5 anlama imzalamtr. 149 23 ABD elisi stanbulda 12 Osmanl Elisi ise Washingtonda grev yapm ve Ticari faaliyetlerde ABD Osmanlda ciddi gelimeler kaydetmitir. 150 Osmanl- ABD ilikilerinde yaanan bir ok nemli gelimeye ramen Osmanl tarihini etkileyecek bir etki yaratmamtr. Bundaki en nemli nedenler dnemin artlar neticesinde corafi uzaklk ve her iki lkenin i politikas ve ilikiden beklentilerinin farkl olmas etkilidir. ABD Osmanlya alm, pazar blgesi olarak bakarken Avrupal mantkla Osmanly dman ve Hristiyanlar ezen unsur gzyle grmektedir. Ayrca ABDnin ilan ettii Monroe Doktrini nedeniyle Osmanl- Avrupa ilikilerine karmak istememekteydi. Oysa Osmanl ABDyi Avrupa devletlerine kar kullanabilecei, nc bir yol olarak grmekte ticari kolaylklarla Avrupal dmanlarna kar ABDyi mttefik olarak grmek istemekteydi. ABDnin Osmanlnn bu isteine hibir zaman olumlu bir tavr gstermemesinin yannda zellikle gayri Mslimlere verdii destek ve I. Dnya Savanda Ermeni sorunlar nedeniyle Osmanlya dmanca tavr alm ve nitekim 1917 ylnda ABD Osmanl ilikileri Cumhuriyetin kurulmasna kadar kesilmitir. 2.2.1. Atatrk Dnemi Trkiye ABD likileri (1923 1939) Bu dnemde Trk Amerikan ilikileri aslnda psikolojik ortamn hazr olmasnda ramen ciddi bir gelime gstermemitir. Bundaki en nemli neden ABDnin ilan ettii Monroe Doktrinine I. Dnya Sava sonras geri dnmesi, ABDnin oluturmak istedii ideal Dnya Milletler Cemiyeti rgtnn galipler arasnda yaplmasdr. 151 Yeni kurulan Trk Devletinin Avrupaya kar savamas, Wilson prensiplerinin Trk Devleti zerinde kurulmasn ngrd Ermenistan ve Krdistan devletler prensibi, ABDnin tecrit edilen Ermenilere basks ve Cumhuriyetin kuruluu srasnda Anadoluda kan isyanlarda Amerikan misyonerlerinin etkisi nedeniyle bu dnemde Trk Amerikan
149 150

Fahir Armaolu, a.g.e, ss. 1-18. ar Erhan, a.g.e. ss.417-420. 151 Margaret McMillan, a.g.e., s.87.

84

yaknlamas mmkn olmamtr. Ancak Trk Devletinin ABDye bak olumlu olduu Atatrk ile Roosevelt arasndaki mektuplamalardan bilinmektedir. 152 ABD, Lozan Konferans hakknda yaplacak siyasi ve mlki dzenlemelerin sorumluluunu almamak iin katlmamtr. Ancak temsilci ile grlerini bildirmitir. 153 Bu dnemde Trk Amerikan ilikilerindeki nemli krlma noktalar; Ermeni sorunudur. ABDde yaayan Avrupa gmeni ve Anadolu gmeni Ermeniler ABDnin Trkiyeye kar tutumunu etkilemekteydiler. 154 Ancak ABDnin Trkiyeye kar neredeyse 1940lara kadar sren souk politikasnda etkili olan Avrupadaki gelimelerdir. Bu dnemde ABD 1929 Ekonomik Buhrann yaam Avrupa byk bir kntyle yeni emperyalist politikalar izleyerek pazar payn arttrmak iin hayati tehlikeleri gze almaktayd. zellikle Avrupada balayan Hitler iktidar ABDnin Trkiyedeki projelerini rafa kaldrmasna neden olmutur. Chester projesi, Boazlar sorunu birka defa ABDnin Trkiye hakknda gr bildirmesine neden olsa da uluslararas ortam ve ABDnin kamuoyu tutumu ABDnin bir Avrupa sorunu olarak grd Trkiye ile ilikilerini gelitirmesine olanak vermitir. Trk Amerikan ilikilerinde milat 1 Nisan 1939 ylnda imzalanan Trk Amerikan Ticaret Anlamasdr. Bu yln zellikle II. Dnya Savann balang yl olarak gz nne alndnda ilikilerin balamasnn bir sre daha ertelenmek zorunda olduu grlmtr. Bu ertelemenin en nemli nedeni 1939da balayan Trk- Amerikan Ticaret Anlamas gereince Trkiyeye dn verme ve kiralama yoluyla yaplan askeri ve sivil yardmlarla Trkiyenin ngiltere safnda savaa girmesi amalanmaktayd. Ancak Trkiye tarafsz kalmaya devam ettii gibi 1941 ylnda Almanya ile imzalad Ticaret Anlamas ile ABDnin tepkisini ekmi ve ilikiler son bir kez daha kesintiye uramtr. 155

152 153

Mustafa Balcolu, a.g.e, s.463. Fahir Armaolu, a.g.e., s. 20. 154 Haluk zdemir, Diaspora Ararat Ararken: Ermeni Kimlii ve Soykrm ddialar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, 2004, Say. 14-15, s..95 155 Mustafa Balcolu, a.g.e. s.456.

85

2.2.2. kinci Dnya Savandan Souk Savaa Trkiye ABD likileri (1939-1947) ABD, I. Dnya Savann galipleri arasnda olmasna ramen ABDnin dnya politikasnda yerini almamtr. 1929 ekonomik buhran ve Avrupal mttefiklerinin sava sonras ABD ile ilikilerinde yaanan olumsuzluklar, Amerikan kamuoyunu Avrupa iin bir kez daha asla grne yneltmitir. Monroe Doktrinine geri dnlmtr. Ancak ABD, bir dnya devleti olmak iin global politikalar izlemek zorunda olduunu her frsatta dile getirmitir. Bunun iin gerekli almalar yapmtr. zellikle ikili ticaret anlamalar ile yaplan ticari faaliyetler, siyasi ve askeri adan desteklenmedike gc grlmediini bilen Amerikan Ticaret irketleri iktidar global bir siyasi ve askeri politika izlemeye zorlamtr. Roosevelt, Amerikan kamuoyunu global siyaset izlemeye hazrlamak iin yurt gezilerine ksa da savaa kar olan kamuoyunun isteine gre konumalar yapmak zorunda kalmtr. Alman denizaltlarnn Amerikan ticaret gemilerine saldrmas ve ABD ar derecede propaganda edilen Hitlerin lgnlklar ABD halknn savaa evet dememelerini srdrmesini engellememitir. ABD, dn verme ve kiralama anlamalaryla mttefiklere yardm etse de, savaa girmedii iin sava sonras oluacak ortamda etkin bir global rol kapamayacan dnmektedir. Ancak tarihler 1941 yln gsterdiinde Japonyann Pearl Harbour baskn Amerikan kamuoyunu savaa girmeye ikna etmitir. 7 Aralk 1941 ylnda ABD, Japonyaya ve Almanyaya sava ilan etti. Trk Amerikan ilikileri 1941 ylna kadar ABDnin ibirlii iinde olduu, ngiltere ile gelien ikili ilikiler erevesinde srdrlmtr. Mttefikler Trkiyeyi II. Dnya Savana sokmak istemilerdir. zellikle Trkiyenin savaa girmesi iin ngiltere ve ABD Trkiyeye silah ve sivil yardmlar sz vermi ABDnin kiralama ve dn verme yasasndan Trkiyeyi de yararlandrmtr. Ancak Trkiyenin srarla sava d kalmas, ABDde Trkiye aleyhtar bir havann olumasna neden olmutur. ABDde varolan Trkiye kartl lobisi ABDde Trkiyeye kar bir ok iftira ve sulamalara neden olmutur. Trkiyenin Almanya ile olan ticareti ve Trkiyedeki Alman propagandasnn

86

etkisi Amerikallar ve ngilizler tarafndan hep eletirilmitir. zellikle bu dnemde Trkiyedeki Trk ve Turanc yaklamlar Almanya tarafndan desteklendii ve buna da Trk iktidarn gz yumduu iddia edilmitir. 156 Trkiyenin savan dnt yl olan 1944 ylnda Almanya ile ilikilerini kesmesi ve son anlarda Almanyaya sava ilan etmesi ile Trkiye de ngiltere ve ABD ile ilikilerini gelitirmeye almtr. Bu dnemde Trkiye, ngiltere ve ABD ile iliki kurabilmek iin Alman etkisinin sonu olan siyasi ve sosyal yaplanmalarn arka plana atlmas iin Alman sisteminden etkilendii iddia edilen Trk-Turanc faaliyetlerin engellenmitir. Bu yllarda faist Turanc olmakla sulanan smet nn imdi komnist olmakla sulanm 3 Mays 1944 tarihi Trk aydnlanmann yargland tarih Trkiyede bir milat olmutur. Trkiye bu dnemde uluslararas konjektrden ve birlikte hareket ettii lkelerin hakim ideolojilerinden etkilenmi ittifak araynda dahil olmak istedii ittifakn ideolojik balantlarn Trkiyede var olmalarn salayarak yaknlk kurmak istemitir. Trkiye 1947 ylnda netleen bloklamadan itibaren ABDnin politikalarn uygulayarak ve lkedeki komnist ideolojiye hayat sahas brakmayarak lkede komnistlere yaamak olana tanmamaya almtr. Trkiye batllama uruna yzyllk gelenei olan ittifak politikas uzak bir mttefik anlay sayesinde ABD ile ayn ittifakta yer almaya almtr. 1947 ylndan itibaren Trk- Amerikan ilikilerinde baz kopma noktalar da dahil olmak zere Trkiye gnmze kadar ABD ile ilikilerini srdrmtr. 2.3. SOUK SAVA SIRASINDA ABDNN TRKYEYE BAKII

Trkiyenin jeopolitik konumu tarihten itibaren hep nemli olmutur. Anadolu topraklar Asya ve Avrupa uygarlklarnn kesime noktas olduu gibi slam-Hristiyan uygarl, skender - Pers, Bizans-ran, Bizans-Seluklu, Osmanl-Avrupa devletlerinin hep atma ve hakimiyet mcadelesinin yaand topraklar olmutur. I. ve II. Dnya Savanda jeopolitik nemi nedeniyle hep n planda olan bu topraklar Souk Sava dneminde de Avrupa
156

Johannes Glasnek, Trkiyede faist Alman Propagandas, Onur yaynlar, Ankara, 1968, ss.55-280.

87

ile SSCB, Orta Dou ile SSCB arasnda stratejik bir blge olarak grlmtr. 1947 ylnda ABD bakan Truman doktrinini ilan ederken komnizmle savata en nemli lkelerin Trkiye ve Yunanistan olduunu vurgulamtr. Trkiyenin ABD tarafndan desteklenmesi SSCBnin isteklerine de cevap nitelikli olmutur. Baz akademisyenlerin ABDnin amacnn Trkiyeye yardm deil SSCBye kar izlemek istedii dman politikasnda bir an nce Souk Sava balatmak istemesidir. 157 Souk Sava, dnya paylamnda ABD-SSCB ittifak olarak yorumlanabilse de Trkiye blgesel adan ABD ile ittifak yapabilecek en uygun lke konumunda olmas nemlidir. ABDnin dnyaya verdii demokrasi ve bar iin komnizm tehlikesinden bahsederken demokrasi ve liberalizm ABDnin ncelikli ideolojisini oluturmaktadr. Bu nedenle blgede bu kritere en uygun olan tek lke Trkiye olarak karmza kmaktadr. Her ne kadar demokratik gelimeler salanamam ve liberal bir ekonomiden bahsedilemese de Trkiye Batllama abasyla Avrupa ittifaknda yer almak istediini ve Avrupal mttefikleriyle olan ilikileri Trkiyeyi Avrupa yanls bir lke konumuna sokmutu. nceki blmlerde anlatlan nedenlerden dolay ABDnin Ortadou blgesi ve Gney Dou Avrupada mttefik ihtiyac Trkiye ve Yunanistanla almak istenmi zellikle yine nceki blmlerde bahsedilen ngilterenin artk global politika izleyemeyeceini aklamas nedeniyle ABD Truman doktrinini ilan ile ngilterenin boaltm olduu yerleri ABD hakimiyeti ile doldurulmas olarak ortaya kmtr. Trkiye, jeopolitik konumu nedeniyle hem SSCBye kar bir tampon ve serbest hareket blge olma zellii olmas yan sra Ortadou blgesine ABD, alm salayacak konumda olmas blge olaylarna mdahalede iyi bir s olma grevi gre bilecek olmas nedeniyle ABD, Trkiye ile ilikileri gelitirmek ve ittifak iine almak zorunluluu hissetmitir. 158 ABD, II. Dnya sava sonunda SSCBnin d politika yntemlerine karlk barl dzenlemeler meydana getiremeyince Truman Doktrini ile Souk Sava olarak adlandrlacak SSCByi snrlandrma ve evreleme politikalarn uygulamaya koymutur. SSCBnin bir deniz gc olarak ortaya kmasn engellemek isteyen ABD, SSCBnin zellikle Yunanistan, Trkiye,
157 158

Trkkaya Atav, Amerika NATO ve Trkiye , Aydnlk Yayn Evi, Ankara, 1969, ss.20-97. Oral Sander, Trk-Amerikan likileri, Sevin Matbaas, Ankara 1979, s.16.

88

ran, Pakistan ve Kore hattn salamlatrmak adna bu lkeler ile gl ibirlikleri kurma yoluna gitmitir. Trkiye bu balamda, ABDnin SSCByi evreleme politikas izleyecei Dou Akdeniz havzasnda ki politikalarda kilit lke olarak nem arz etektedir. 1947 ylndan 1952 ylna kadar geen srede yaanan olaylar neticesinde Trkiyenin NATO yesi olmas gereklilii iyice artmtr. 1947 ylnda balayan ran sorunu ABDnin eer nlem alnmazsa Trkiye ve Yunanistann SCCB uydusu olacan ve SSCBnin Dou Akdenizde hem Avrupay tehdit edecei gibi Afrika, Orta Dou, Hindistan blgesinde de hakimiyet kurabileceini grmtr. ABDnin elindeki nkleer silahlar nedeni ile 1950 ylna kadar SSCBnin Avrupa veya herhangi bir blgede ABDnin izin vermemesi halinde genileme veya operasyon dzenleyemeyecei fikri SSCBnin Berlin olaylar, ekoslovakya Darbesi, 1949 ylnda atom bombasn yapmas, inde Maonun iktidara gelmesi ve Kore sava ile ABDnin nkleer gcnn SSCB^yi caydramayaca anlalmtr. SSCBnin Korede olduu gibi Avrupada da askeri harekata giriebilecei endiesi oalmtr. ABD, SSCB ile olas bir savata stn duruma geebilmek iin gerekli olan s ve mttefik lke imkanlarn salamak adna oluturulan gvenlik kalkann geniletmek zorunda olduunu grmtr. SSCBnin Bat Avrupaya saldrmas durumunda gl kara birlikleri ile Avrupay igal etmede hibir sorun yaamayaca dnlecek olursa ABDnin Avrupa savunmasndaki corafi engeli de gz nn alnrsa ABDnin SSCByi byle bir savata saf d edebilmek iin Trkiyeye ve Trkiyede kuraca slere ihtiyac daha da belirgin bir ekilde ortaya kmtr. SSCB, Avrupada giriecei harekatta ABD Trkiyedeki slerden kalkan ar bombardman uaklar ile SSCB silah fabrikalarn imha edebilecek ve SSCBnin geni bir alanda savamasn salayacaktr. Bat Avrupann gvenliini salayabilecekti. Avrupann gvenliini salamak, SSCBnin genilemesine engel olmak, kresel olarak Amerikan karlarn savunabilmek adna ABD, Trkiyeyi kendi saflarna

89

katmak iin bir ok yntemi kullanmtr. 1946 ylndan itibaren balata bilecek ancak zellikle 1948 Marshall yardm ile byk oranda alt yaps tamamlanan Trkiyede ABD etkisini artrma almas, 1952 ylnda Trkiyenin NATO yesi olmas ile tamamlanmtr. 1952 ylna gelene kadar ABDnin Trkiyeyi neredeyse her alanda desteklemesi, hala Trkiyede sylenen Mehmet Ali Birandn dile getirdii, Trkiye, Trklere braklamayacak kadar deerli bir lkedir. Sylemi kantlar niteliktedir. Trkiyenin 1947-1952 yllar arasnda uygulam olduu politika yeni kurulmu cumhuriyetin Atatrkn d politika yntemlerine uygun olarak tam bamsz ve ulusal karlar dorultusunda olduundan ABD Trkiyenin NATO yesi olmasna kadar slerini kullandrmayaca gereini grmesine neden olmutur. Bu nedenle ABD, Badat pakt, Ortadou Komutanl, Balkan Pakt gibi blgesel savunma ve ibirlii almalarnda Trkiyeyi slerini ABDye amas karlnda desteklemitir. Ancak Trkiye zellikle NATOnun kuruluundan itibaren NATO yesi olmadan buna yanamamtr. Trkiyenin NATO yesi olmadan lkede Amerikan sleri kurulmasna izin vermemesindeki nemli ortaya koyulabilecek bir neden olarak karmza byle bir durum karsnda SSCBnin saldrsna kar Trkiyenin gvenliini salayacak hibir sistemin olmay ve cumhuriyeti kuran anlayn devam olan partinin iktidarda olas gsterilebilir. ABDnin zellikle 1948 ylndan itibaren youn temas halinde olduu Trk brokrasisinin zelliklerini anlam olmas muhtemel olduu ABDnin Trkiyedeki etkin evreler ile youn temas halinde olmas ile gsterilebilir. Bu dnemde i dnyasnn, medya patronlarnn, dileri bakanl elemanlarnn yan sra Trk silahl kuvvetlerinin etkin isimlerinin ABDye ziyarete gitmesi ve ABDden de bu oranda etkin kiilerin Trkiye gelmesi irtibatlar kurduklar, ABDye giden grevlilerin ABDden geldikten sonra Trkiyede nemli mevkilere gelmesi Trkiyedeki Amerikan etkisini gstermek asndan nemlidir. Ankara Radyosunda, Amerika lehine programlar yapan Selim Sarperin ABDdeki BM temsilcisi olarak atanmasndan sonra dileri bakan olmas, Trkiyede zellikle hava sleri isteyen ABDnin Trk hava kuvvetlerini de gelitirerek SSCBye kar yaplacak herhangi bir hava harekatnda kullanmak istedii Trk hava kuvvetlerinin etkin korgenerali Zeki Doann 10 Austos

90

1948 tarihinde ABDyi ziyaret etmesi ve Trumann zel ua ile Trkiyeye geldikten 20 gn sonra terfi ederek orgeneral olmas ve hava Kuvvetleri komutanlna atanmas 159 1952 ylndan sonra balayacak olan Amerikan sleri ve lkedeki Amerikan etkisinin arka plann kiilere bal olduu sylenemese de phe uyandran nemli gelimelerdir. Trkiyenin NATO yesi olmak iin verdii youn aba karsnda ABDde durum ayn ekilde Senatoyu ve mttefik ngiltereyi ikna etmeye alan Amerikan Bakan Johnson, 23 Mart 1951 tarihinde Amerikan senatosuna verdii demete Dou Akdenizin sadece bu blge iin deil tm dnya iin neli olduunu SSCBnin yksek silah gcne karlk vermek iin ABDnin de bu blgede hava, kara, deniz kuvvetlerini kullanarak hemen cevap vermek iin emre amade olmas gerekmektedir 160 diyerek, Trkiyenin NATO yesi olarak slerini Amerikan kuvvetlerine amasnn hayati derecede nemli olduunu anlatmtr. Amerikann SSCBye kar saldr stratejisinde nemli bir noktada olan Trkiyede hava slerinin yan sra NATO yesi olacak olan Trkiyenin hava kuvvetlerini gelitirerek SSCBye kar hava gcnde byk stnlk salamay amalamtr. ABD, Trkiyeye hava jetleri vererek Trk Hava Kuvvetlerinin gelimesini amalamakta 22 ocak 1951 tarihinde Trkiyeye jet yardm yapm ve jet uaklarna uygun olarak en az be havaliman yapmak gerektiini belirtmitir. 161 ABD, Trkiyenin kesin bir ekilde Amerikan politikalarna uygun olarak d ve i politikasn dzenlemek gerektii inancn pekitiren gelimeler Amerikann Avrupa, Ortadou ve Uzakdoudaki d politika yntemlerini uygulamada stratejik bir lke olarak Trkiyenin en uygun toprak ve enerjiye sahip olmas nemli noktay oluturmaktayd. Bu nedenle ABD Trkiyede ihtiyac olan sleri alabilmek iin gerekli olan her eyi yapmann gerekli olduunu New York Times yazarlarndan Sulzberger yle aklamaktayd; tarafsz bir lke olarak bile Trkiye, Batl devlet iin byk bir tehlikedir. Byle bir siyasal durum SSCBnin yeni bir savata Balkanlar hatta talyay hi hesaba
159 160

Cumhuriyet Gazetesi, I. Cilt, 10-30 Austos 1948. Ayn Tarihi Dergisi, Mart 1951, s. 107. 161 Cumhuriyet Gazetesi, 22 ocak 1951.

91

katmadan dorudan Kuzey Avrupaya ynelecektir. 162 Trkiyenin ABD ve Avrupa asndan nemini ortaya koymaya yetecek olan bu aklama ABDnin Trkiyeye baknn nedenlerini de ortaya koymaktadr. Trkiyedeki Amerikan propagandasn anlatrken yukardaki nedenlerin etkili olduunu sylemek ABDnin Trkiyeyi sorgusuz mttefik haline getirmek iin yapt almalarn nedenlerini anlamak asndan nemlidir. Amerikadan Trkiyeye bakmak sadece haritadaki yerini grmek halinde bile ne kadar nemli olduunu anlamaya yetmektedir. Souk Sava dneminde Amerikan politikalar asndan Trkiyenin nemini anlamak haritaya bakmak kadar kolaydr. 2.4. SOUK SAVA SIRASINDA TRKYENN ABDYE BAKII

Trkiye Cumhuriyeti Batl emperyalist glere kar verdii mcadele ile kurulan Bat tarz yaplanmay seen, Avrupa lkeleri seviyesine gelmek isteyen Batl lke modelini kendine model semi bir lkedir. Trkiyeye uluslararas ortam ve daha sonra da bahsedilecek olan propaganda yntemleri ile ittifak politikalarna dahil olmak durumunda da kalmtr. ttifak politikas Souk Sava dneminde de kendini gstermi II. Dnya savann sonular Trkiye cumhuriyetine demokratik glerin daha salam ve devaml olduunu ABDnin Atom bombas gyle yenilmez olduunu, tarafsz kalsa da Trkiyenin jeopolitik konumunun her dnemde ie yarayan bir etken olduunu, boazlarn her zaman nemini koruduunu gstermitir. Boazlarn korunmas ve neminin kullanlmas 1936 ylnda Atatrk, Babakan nn ve Dileri Bakan Saraolu arasnda yaplan gizli yazmalardan anlalmaktadr. 163 Gizli yazmalarda Montreux anlamasnn kararlarn Trkiye lehine kabul edile bilmesi iin talya tehlikesi ve talya ile kesilen ilikilerinin balamas, Trk donanmasnn glendirilmesi ancak Trk donanma gcnn (tonaj orannda) yarsnn boazlardan geebilmesi ngiltere ve SSCB iin ok kk miktarlar
162 163

Oral Sander, a.g.e, s.59. Erturul Zekai kte, Montreux Boazlar Konferans Srecinde Trk D Politikasn Ynlendiren Gizli Yazmalar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi,stanbul, Kasm, 1998, Say, 22, ss. 69-75.

92

olduu iin sava zamannda ie yaramayacak olmas grleri ve boazlarn kesinlikle Trk savunmasna braklmas grleri ve emirleri verilmitir. Bu dnemde, Trkiye boazlarn Trk egemenliinde kalmasn salayan Montreux anlamasnn tartlmasn istememektedir. II. Dnya sava sonunda, kararn sava kma olasl nedeniyle alnm olmas Montreux anlamasnn sava sonunda SSCB tarafndan tartlmaya alm ve Trkiyeye Boazlar sorunu hakknda nota vermitir. 19 Mart 1945 tarihinde Ankarann Moskova byk elisi Selim Sarpere Molotov tarafndan verilen bu nota da SSCB ile imzalanan 1925 tarihli Trk-Sovyet anlamasnn yenilenmeyecei ancak yeni bir anlama yapla bilecei de belirtiyordu. 164 Saper, Molotovla grmelerinde ve SSCB basnna yansyan Trkiye haberlerin de SSCBnin sava sonras Trkiye grlerinin dostane olmadn zellikle SSCBnin boazlar hakkndaki olumsuz grlerinin yan sra dou snrnda dzenleme yapmak istedii Kars ve Ardahann SSCBnin zerk Cumhuriyeti olan Grcistan topraklarna dahil edilmesi gerektii grleri olduunu renmi ve bu durumu Ankara hkmetine iletmitir. Yalta, Kahire, Tahran ve en nihayetinde Potsdam konferansnda SSCBnin Trkiyeye kar tutumu zellikle sava srasnda SSCBnin savaa girmesindeki srar ve sava sonrasnda Trkiyenin maluplar statsnde ele alnmasn istemesi ardnda Trkiye hakknda nota vermesi Trkiyenin SSCBye kar olan gvensizliini artrmtr. SSCBnin komnizmi yayma amacyla ilk bask uygulayaca lke olarak Trkiyeyi grd izlenimini glendirmitir. SSCBnin Trk Kurtulu Sava srasnda Atatrk milli Mcadeleyi desteklemesindeki nedenin emperyalist Batl glere kar mcadele veren Trkiyenin komnist bir lke olaca ve olmas gerektii grleri ve yapt almalardr. 165 Kurtulu Sava dneminde, ABD ve ngilterenin tutumu nedeniyle Trkiyenin SSCBye kar iyi komuluk politikas izlemek zorunda kaldn gsteriyordu. Trkiye 1935li yllardan itibaren ilk nce talyan, II. Dnya savanda Alman ve 1945 ylndan sonrada SSCB tehlikesi nedeniyle ekonomisini ve halkn sava
Ayegl Sever, Souk Sava Kuatmasnda Trkiye, Bat ve Ortadou 1945-1958, Boyut Yaynlar, stanbul, 1997, s.19. 165 Baymirza Hayit, Sovyet Kaynaklarnda Atatrk, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, stanbul, Mart 1985, Say.1, ss. 20-26.
164

93

durumu dzeninde tutmu ok sayda asker beslemek zorunda kalmtr. Ekonomik yatrmlar askeri harcamalara ayrmak zorunda kalmtr. II. Dnya savanda ald ABD ve ngiliz yardmnn devam etmemesi halinde Trkiyenin SSCBye kar ordusunu glendirmede ok zor durumda kalaca gzler nndeydi. Bu nedenle boazlar konusu kullanlarak tarihi Rus isteklerine kar ngiliz desteinin kullanlmas yoluna gidilmesi kararlatrlmtr. Ancak ngilterenin sava sonras ekonomik ve askeri durumu gz nne alndnda bunun mmkn olmad grlmtr. ngilterenin tarihi hakimiyet alann brakt ABDnin Trkiyeye yardm etmesi iin ABDnin gr sorulmu, ilk etapta boazlar konusunda neredeyse SSCB ile ayn dnd grlen ABD byk bir hayal krkl yaratmtr. 1945-1946 yllar Trkiyenin gvenlik asndan en zor geen yllar olmutur. 1945 ylndan itibaren balayan ABDSSCB anlamazl Trkiyenin ABD ile yaknlamasn salayacak olan ortam hazrlamtr. SSCBnin sava sonras Avrupa ve Ortadouda yapmak istedii dzenlemeleri kabul edilemez savan komnistler lehine bulan ABD, SSCBnin randan kmak ngilterenin ardndan Dnyaya istememesi , Dou Avrupa ve Balkanlardaki hzl yayl, Yunanistandaki i dnmesi hkmeden global politikalar izlemek isteyen ABDnin Trkiyeye yardm etmesini salamtr. 6 nisan 1946 tarihinde Missouri adl zrhl sava gemisinin stanbul limanna gelmesi Trkiye tarafndan ABDnin SSCBye kar Trkiyeyi destekledii imajn vermitir. ABD dileri bakanl ve ngiliz hkmeti ABDnin Trkiyeyi desteklemesi bakmndan nemli grler ileri srmler eer Trkiye ve Yunanistan SSCBnin gdmne girerse tarihi Rus hayallerinin gerek olaca gibi ngiliz ve ABD karlarna ters olacak olan Orta Dou petrolleri de SSCBnin eline geecei gr etkinlik kazanmtr. 1947 ylnda ilan edilen ve Souk Sava balatan Truman doktrini bu tezden yola karak, Trkiye ve Yunanistana yardm edilmesi gerektiini belirten grn benimsenmesini salamtr. 1947 ylnda ABD desteini almay garantileyen Trkiye bu tarihten itibaren ABD ve Avrupal mttefikler safnda yer alan bir lke olmutur. Trkiyenin ABD ile ittifak yapmasna mecbur olmasn gerektiren artlar ksaca sralayacak olursak:

94

a)

SSCBnin sava sonras tutumuna kar Trkiyenin verecei tepkinin SSCB asndan caydrclnn dk olmas.

b)

Ordusunu modernize etmek ve byk saydaki orduyu beslemek zorunda olan Trkiyenin d yardma gereksinin duymas.

c)

Gelime srecinde olan Trkiyenin ekonomisinin bozulmas ve yatrma ayrlmas gereken parann askeri harcamalara gitmesi.

d)

Uzun sren sava ortamnda tarmla uraan retim yapan kalifiye elemanlarn, gen nfusun silah altnda tutulmas nedeniyle oluan verin dklnn Trkiyeyi alk snrna getirmesi ve bir ok yiyecek maddesinin ithal edilmek zorunda olunmas.

e)

Oluacak olan uluslararas ortamda Trkiyenin savan galip devletleri safnda yer almas nedeniyle itilmi olduu yalnzln Trkiye iin douraca sorunlarn Trk devletinin varln tehlikeye drecek boyutlara ulamas.

f)

Halkn ar fakirlemesi sonucu oluan toplumsal kaosun dzeltilmesi iin gerekli gvenlik nlemlerinin alnmasnn zorunluluu. Nedenlerinden dolay bir mttefike ihtiya duyan Trkiye dnemin en

gl ve global politikalar izlemeye soyunmu olan ABD ile i birlii iine girmeyi hayati derecede nemli grmtr. 166 Trkiye, gvenlik ve dier ekonomik etkenler nedenleri ile ABD ile olan ittifaka deer vermesindeki nemli nedenlerden biri de tarihi deneyimidir. nk Trkiye gvenlik ve ekonomik eksikliklerini SSCB ile yapaca i birlii sayesinde aa bileceine ramen ABDyi tercih etmesinde Osmanl imparatorluunun Abdlhamit zamannda uygulanan denge politikas ve
166

Bu bilgiler: Oral Sanderin Trk-Amerikan likileri 1945-1964, Atatrk Aratrma Merkezi yaynlarndan Trkiye Cumhuriyeti tarihi I-II ve Dnemin Ekonomik, Sosyal, Siyasal, Askersel, Kltrel olaylarndan ksa notlar veren Ayn Tarihi dergisinden edinilmitir.

95

kurtulu sava srasnda batl mttefiklere hatta Rusyaya kar duyulan phe etkili olmutur. Kurtulu Sava srasnda Erzurum ve Sivas kongrelerinde de dile getirilen Amerikan Mandas isteinde de ABDnin corafi uzakl ve snrda olmad iin lkeyi igal edemeyecek olmas etkili olmutu. Atatrkn tam bamszlk politikas nedeniyle bu seenekten kurtulan Trkiye II. Dnya Sava sonras SSCBnin yaylmas politikas ile bu sefer farkl bir ekilde yine Trk d politikas veya gvenlik politikasnda gndemine gelmitir. ABD-Trk ilikilerinde tarihi travmalarn olmay Trk kamuoyunda ABDye bak daha sempatik hale getirirken tarihi dman Rusyann Trkiye kar igalci veya byk ortak olarak da tahamml edilemeyecek derece tarihi kinin etkin olmas Trkiyenin ABD ile ibirliine daha yakn psikolojik ortam olumas etkin olmutur. Trkiye ABDnin Trkiyeden toprak talep etmeyecei gibi o gnlerde ihtiyac olan snr gvenliini olacan hesaplamtr. 2.5. SOUK SAVA SIRASINDA TRK AMERKAN LKLERNDE BALICA GELMELER, KIRILMA DNEMLER Trk-Amerikan ilikilerinin balangcndan itibaren Souk Savaa kadar geen dnemde iki lkenin birbirine bak yukarda anlatlmtr. Souk Sava dnemi Trk-Amerikan ilikileri iki lkenin ulusal karlar ve gven problemleri nedeniyle eitli dnemlere ayrlabilmektedir. Bu dnemler bir ok eserde yaklak olarak ayn olaylar yada ayn yllara denk gelse de Trk- Amerikan ilikilerinde kesin izgiler izilebilmesi biraz zordur. Trk- Amerikan ilikilerinde en net grlen krlmalar ; Kbrs ile ilgili gr ayrlklar ve Kbrs Harekatndan sonra uygulanan ambargo, Johnson mektubu, Kba Fze Krizi sorunlardr. Ancak bu dnemlerde dahi genel itibariyle konu ele alndnda ilikilerin devam ettii ancak inili-kl dnemler yaand grlr. Daha nceki ve sonraki sayfalarda bu inili-kl dnemlerin olaylar anlatlmtr. Bu blmde Trksalamada iyi bir mttefik

96

Amerikan ilikilerindeki bu inili kl dnemlere ayrarak konunun anlalmas salanmak istenmektedir. 167 2.5.1. Sistemli likilerin Balang likiler Dnemi 1952) Bu dnem II. Dnya Sava sonras oluan uluslararas ortamda Trkiyenin savata tarafsz olmann bedelini dememek ve yakn komusu SSCBnin yaylmaclna maruz kalmamak iin mttefik arad dnemdir. ABDnin de global politikalar izlemek ve SSCByi snrlandrmak adna Dou Akdenizde ibirlii yapabilecei lke aray iinde olduu dnemdir. Trkiye, bu dnede ABDnin bu ihtiyacna hem cevap vermek hem de bu ihtiyatan faydalanmak, gvenlik zaafn ABD yardm ile kapatmak amacyla ibirliini gelitirmeye almtr. Dnemi 1946 tarihinde balatmann nedeni Trk medyasnda SSCBnin yaylmac amalarn ieren yaynlar ve Boazlar sorununun gndeme gelmesiyle Trkiyenin ABDden yardm istemesidir. ABD, ran olaylar Yunanistandaki i sava, Orta Avrupadaki Sovyet yaylmacl, Berlin sorunu nedenleriyle Trkiye ve Trkiyede kuraca slere ihtiya duymaktayd. 1947 Truman Doktrini ile balatlabilecek olan Souk Sava dnemi Marshall Yardm ile ivme kazanm ve Trk-Amerikan ilikileri hzl bir gelime gstermitir. Bu dnemde Trk- Amerikan ilikileri karlkl anlayla gereklemi, sadece Marshall yardmn almak ve sonrasnda da alnacak pay belirlemek adna baz kk przler ortaya km ancak bu przler ABD nin Trkiye lehine kararlar almasyla geitirilmitir. Bu dnemi hazrlk evresi olarak tanmlamann nedeni ABDnin Trkiyedeki varlnn temelini oluturan gelimelerin yaanmasdr. TrkAmerikan ticaret anlamasnn, silah yardmnn, ekonomik yardmn, askeri eitim, mhendislik, salk gibi bir ok teknik eleman ve ihtiyacn ABD tarafndan karlanmas ve bunun SSCB yaylmacln nlemek adna Trkiyeden pek fazla bir fedakarlk istenmedii bir dnem olmasdr. Trkiye, bu
167

(1946-

Daha geni bilgi iin, baknz, Oral Sander, Trk- Amerikan likileri 1947-1964, Nasuh Uslu, Trk-Amerikan likileri, 21.YY Yaynlar, Ankara, 2000, Mustafa Balcolu, Cumhuriyet tarihi II.

97

dnemde NATOya girme almalar yapm, NATOya girmek iin Koreye asker gndermitir. Trkiyenin Koreye asker gndermesi, ABDnin ihtiyacn karlamaktan ok, Trkiyenin sadk ve yararl bir mttefik olarak NATOya girmek ve gvenliini garantiye almak amacn tamtr. Trkiyenin, bu dnemde Badat Pakt, Ortadou Komutanl gibi blgesel ibirlii almalar hem kendi gvenliini salamak hem de asl ama olan NATOya girebilmek iin zellikle ABDnin nemli mttefiki olan ngiltereyi ikna etme amac tamaktadr. gemitir. 2.5.2. Trk- ABD likilerinin Zirve Dnemi (1952-1960) Bu dnemin en nemli olay Trkiyenin NATOya girmesidir. NATOnun kurulduu tarihten itibaren Trkiyenin NATOya girmek istemitir. ABDnin de desteklemesiyle NATO yesi olan Trkiyede, ABDye olan gven ve hazrlk evresinde yaplan antlamalar, karlksz yardmlar Trkiyenin ABDye olan gveninin hat safhaya kt dnem olarak grlebilir. Bu dnemde Trkiyede NATO Anlamas erevesinde bir ok s, radar, lojistik destek salayan kurumlar alm, bunlarn yannda anlamalar erevesi dnda ABDye istedii yerde faaliyet yapma serbestlii de tannmtr. Bu dnem Amerikan askerlerinin Trkiyede adeta ayrcalkl muamele grd, Trkiyenin tm imkanlarndan faydaland dnemdir. Trkiye, SSCBnin yaylmac politikalarna kar bu dnemde lkeyi ABD ss haline getirmek ve btn imkanlar ABDye seferber etmekle sulanmtr. SSCBnin tehditlerine aldrmadan ABD ile bu sorgusuz ilikiyi devam ettiren Trkiye, ABD yardmlarn almaya devam etmi, Yunanistan ile yaanmaya balayan Kbrs ve stanbul Rumlarnn sorunlarn grmezden gelmitir. ABDye olan gveni ve ABDnin Trkiyeye olan ihtiyac nedeniyle i politikada radikal kararlar almtr. Demokrat Partinin ABDye olan gveninin nedeni olan TrkABD ilikilerini hat safhaya getirmitir. Trkiyenin NATOya girmesini salayan, Trk- ABD ilikileri hazrlk evresi karlkl anlay ve hemen hemen her alanda ABDnin Trkiyeyi desteklemesiyle

98

ABD slerini aan partinin Demokrat Parti (DP) olmas nedeniyle i politikada uygulad politikalar, Trkiye Cumhuriyetine rejim tehlikesi yaratacak irticai gelimelere neden olmutur. 6-7 Eyll olaylar Yunanistan ile ilikileri kmaza srklemi, Suriye bunalm ile Arap komular ile ilikiler kopma noktasna gelmi, SSCByi dikkate almayan notalarna dahi ciddiyetle cevap verilmemesi Trk Sovyet ilikilerini derin bir kmazn eiine getirmitir. ABDye kar olan gven ve sorunsuz devam edecek olan ibirlii hayali ile Trkiye, 1955 ylnda Bandungda toplanan balantszlar hareketine adeta ABDnin szcs olarak katlm ve bu toplantya katlan lkelerin ABD blouna dahil olmalarn nererek balantszlar hareketinden ayrlmtr. ABD ile uzun yllar sreceini dnd ibirlii erevesinde ikinci bir alternatifin tm yollarn tkayan bu dnem politikalar, zellikle 1950li yllarn sonlarna doru Kbrs sorununda ABDnin Trkiyeye kar tavr almas, SSCB ile tm ipleri atan Trkiyeye karlk ABDnin SSCB ile grmelere balamas Trkiyeyi hayal krklna uratmtr. Demokrat Parti, ABDye olan gveni nedeniyle i politikada yapm olduu tehlikeli admlar neticesinde zellikle Trk Silahl Kuvvetlerinde byk etkisi bulunan smet nnnn muhalefetini dikkate almamakla byk hata ettiini 1960 darbesi ile demek zorunda kalmtr. 1960 darbesi sonras alnan d politika kararlar ise Trk Amerikan iliklilerinin hibir ekilde sekteye uramayacan belirtmesiyle ABDnin Trkiyedeki iktidarla deil lkedeki karlarnn nemli olduunu, ilikilerin devam etmesi srecinde iktidarlarla ilgilenmeyeceini gstermitir. 168 Bu dnem Trk Amerikan ilikilerinin sorunsuz bir ekilde zirveye kt dnem olduu gibi, derin atlaklarn ve gvensizliklerin balayaca dnem olarak da dikkate deerdir.

168

Cneyt Akaln, Uluslararas likiler Ortamnda 27 Mays Mdahalesi, Galatasaray niversitesi Yaynlar, stanbul, 1999, s. 172-174.

99

2.5.3. likilerde Kriz Dnemi (1960- 1974) Askeri darbe ile bu dnemi balamasnn nemli nedeni ABD ile ilikilerde ncelikli olan Trk Silahl Kuvvetlerinin bu dnemde ABD ile ilikilerin sekteye uramasnda etkin rol almasdr. Byle bir yargya varmann nedeni Kba Fze Krizinde, Kbrs olaylarnda siyasi yelpazeden daha ok askeri kanadn tepki gstermesidir. Her ne kadar 1960 darbesinden sonra ABD ile ilikilerin sorunsuz devam edecei sylense de bu dnem Amerikan kartlnn artt ABDye olan gvenin azald ve ABD ile ilikilerde kaoslarn yaand dnem olmutur. lk olarak Trkiyeye yerletirilen nkleer balk tayabilen Jpiter isimli fzelerin Trkiyeye sorulmadan SSCB ile Kba'daki fzeler karlnda pazarlk konusu yaplmas ve ardndan Jpiter adl fzelerin sklmesi ile balayan, 1964 Johnson mektubu ile derin bir krizin eiine gelinmesiyle devam eden Kbrs olaylar nedeniyle ABD ye olan gvenin sona erdii dnemdir. Trk- Amerikan ilikileri bu dnemde, daha nceki dnemde edinilen kazanmlarn devam etmesi ile srse de, Trkiyedeki Amerikan askeri varl kamuoyunda tepkilere neden olmutur. Bu dnemde Trkiyede ilk defa Amerikan aleyhtar byk gsteriler dzenlenmitir. Kbrs konusunda ortak tavr gsterilmitir. Trkiyedeki Amerikan askeri varl azaltlma almalar yaplmtr. Amerikan slerindeki birinci derecede yetkili Trk komutann olmas istenmitir. Amerikal askerlerin Trkiyedeki faaliyetleri kayt altna alnmaya allm, mevcut sler haricinde baka bir s almasna mmkn olduunca izin verilmemitir. Bu dnem ayn zamanda Trk Sovyet ilikilerinin yumuamaya balad SSCB ile ilikilerin yeniden tesis edilmeye alld dnemdir. SSCBnin Sputnik-1 adl fzeyi uzaya gndermesiyle balayan yumuama dnemi de Trkiyenin ABDye bakn deitirmitir. SSCB ile yumuama dnemine giren Trkiyedeki nkleer fzeleri pazarlk konusu yapp kaldran ABD iin Trkiye, ok tarafl politika izlemesi gerektiinin farkna varmtr. Bu nedenle Trk Amerikan ilikileri her ne kadar n planda Kbrs sorunu olsa da global ve gvenlik sorunlar nedeniyle yavalama dnemine girmitir. ABDnin her ne olursa olsun sorunsuz ilikiyi devam etmesi iin yapt

100

faaliyetler, krizin daha da derinlemesine neden olmutur. Bu dnemde ABDnin Vietnam Savan yaamas ve Vietnamda byk bir kmaza girmesi karsnda SSCByi, ABDnin herhangi bir savata durduramayaca phesinin de doduu dnem olmutur. ABD askerlerinin bu dnemde Trkiyede askerlerin azaltlmasnda ABDnin sert tepkiler vermemesinin bir nemli nedeni de Vietnamda ABDnin varolan asker ihtiyacdr. Vietnam Savanda ABDyi Trkiyenin kesin hakl olarak grmesine, ABDnin ulusal karlarnda desteklemesine karlk ABDnin Kbrs gibi hakl ve Trkiyenin ulusal davasnda destek vermemesi ilikilerin kopma noktasna gelme srecindeki nemli travmay oluturmutur. Trkiye, ABDnin uyuturucuya at sava erevesinde Nixonun ABDdeki uyuturucu trafiinin Trkiyeden gelen haha ile dndn ilan etmesi nedeniyle ilikiler tamamen kopma noktasna gelmitir. 169 ABDnin Kbrsta Trkiyenin giriecei herhangi bir harekette Trkiyeyi savunmayacan ilan etmesiyle de sorun derinlemi, 1974te Trkiyenin Kbrsa harekat dzenlemesi ardndan aday ikiye blmesi ile de devam eden srete ABD, hem haha sorunu hem de Kbrsta Amerikan silahlarnn kullanlmamas iin bu dnemde Trkiyeye ambargo uygulamtr. Trkiyede bu ambargoya karlk, ncirlik ss hari Trkiyede bulunan tm Amerikan sleri ve tesislerini kapatmtr. Bu dnem Trk-Amerikan ilikilerinin neredeyse bittii dnemdir. Ancak, Trkiye bu dnemde NATO yesi olmaktan vazgememi, askeri kanadndan ayrlmam, SSCB ile ilikileri yumuatmaya almasna ramen bat ile irtibat kesmemeye almtr. Trkiye, ihtiyac olduu yardm ve envanteri Bat Avrupadan zellikle de Federal Almanyadan temin etmeye almtr.

169

Daha Geni Bilgi in Baknz. Aytun Altndal, Haha ve Emperyalizm, Havas Yaynlar, stanbul, 1979

101

2.5.4. Kontroll liki Dnemi (1974-1980) Bu dnem Trk Amerikan ilikilerinin 1974 Ambargosu ile balayan srete, Trkiyenin ald kararlar neticesinde devam eden dnemdir. Ayn zamanda bu dnem ABDnin Vietnam Sava srasnda SSCBnin kazanmlarn geri almak iin mcadele ettii dnemdir. Trk- Amerikan ilikileri minimum seviyede beklerken ABD, hayat alan olarak grd Pasifikteki gelimelerle megul olmu, yani hayat damar olan Pasifiki kurtarmadan dier sorunlarla ilgilenmeyeceini gstermitir. Bu dnem ayn zamanda Trkiyenin sa-sol atmalarnn youn bir ekilde yaand dnemdir. Trkiye, uluslararas sorunlardan daha ok i sorunlarla mcadele etmek zorunda kalm, lkede olabilecek herhangi bir komnist devrimi engellemek ve bu arada da ilikilerin minimum seviyede olan ABDden destek alamadndan SSCByi kzdrmadan adeta kim galip gelirse o egemen olur mantyla sren atmalara mdahale etmede zafiyet gstermi, bu dnemi i mcadele ile atlatmtr. 2.5.5. Yeniden birlii Dnemi (1980-1990) Bu dnemi aslnda 1978 ylnda Amerikan ambargosunun kalkmasyla ve Trk- ABD antlamasnn yenilenmesiyle balatmasna ramen 1980 tarihinden balatlmasnn nedeni 1978-80 aras dnemde Trkiyenin youn i atmalarnn ve Amerikan kartlnn devam etmesidir. Trkiyede istikrarsz hkmetlerin koalisyon partilerinin iktidarda olmas ve srekli iktidar deiimi yaanmas nedeniyle Trk-Amerikan ilikilerinin tam anlamda balayamamtr. lkedeki sa-sol atmasnn hat safhada olduundan istikrarl bir dnem olmamas lkede istikrarn saland ve Trk - Amerikan ilikilerine muhalif gruplarn sistem dna itildii, 1980 darbesiyle balayan sreten itibaren ele almann daha doru olduunu sylemek gerekir. 1980 ihtilali ile balayan srete Trk Amerikan ilikileri Trkiyenin Yunanistann NATOnun askeri kanadna yeniden girmesine evet demesi ile Trk- ABD ilikilerinin zaten 1978 ylnda kaldrlm olan ambargo ve antlamayla balayan srecin devam etmesidir. 1980-90 dnemi, Souk

102

Savan ayn zamanda son evresi olup, ABDnin Reagan bakanlnda SSCBye kar yeniden Souk Sava ve ilikilerin sertletii dnemdir. 1960lardan 70lere kadar sren dnemde SSCBnin elde ettii kazanmlar ABD, bu dnemde hemen hemen geri alm ve SSCByi evreleme politikasn baaryla devam ettirmenin yannda eytan koalisyonuna son anlay ile SSCBye son vermek amacn gtmtr. ABD, bu dnemde hem yeniden silahlanma ve uzay kalkan projesi ile yeni bir silah yarna girerek SSCBnin ekonomik olarak Afganistanda urad kayplar ve prestijden yararlanma yolunu semitir. ABD, bu dnemde Trkiye ile olan ilikilerin yeniden SSCBye kar gl bir blok oluturmak ve ayn zamanda ekonomik olarak glenmek adna Trkiyenin serbest piyasa ekonomisine gemesini salam ve pazar ekonomisi kavram olumutur. Bu dnemde Trkiye ekonomik ve askeri ynden daha gl hale gelmek ve lkeyi pazar ekonomisine uygun hale getirmek iin zall yllar olarak adlandrlan dnemi yaamtr. Trk-Amerikan ilikileri Berlin Duvarnn yklna dein sorunsuz bir ekilde devam etmitir. 1952-60 dnemini aratmayacak ancak daha sistemli bir ekilde Trk- Amerikan ilikileri gelimitir. Trkiyenin stratejik ve jeopolitik konumun yan sra nfusu, askeri zellikleri, enerji kaynaklarna yakn oluu, yeni pazarlara almnda s konumu grebilecek olmas, enerji blgelerini kontrol altna alma ve mdahale edebilme yeteneine sahip stratejik konumda olmas, Trk- Amerikan ilikilerinin bu dnemde stratejik ortaklk noktasna kadar gelebilmesine neden olmutur. Bu dnem Souk Savan bitimiyle farkl bir boyut kazanmtr. Bugne kadar SSCBye kar bir s ve mttefik olarak grlen Trkiye, SSCBnin yklmasyla Trk- ABD ilikilerinde Souk Sava sonras dnem olarak adlandrlan ve gnmze kadar gelen dnemin de balang evresini oluturmas asndan nemlidir.

103

2.6.

ABD LE SSCB ARASINDA BR LKE: TRKYE

II. Dnya Savann galip lkeleri olan ABD ve SSCB sava sonras dzenlemeler nedeniyle zellikle ran ve Berlin sorunu da anlamazla dmesi nedeniyle SSCBnin tarihi scak denizlere inme politikasn yeniden gndeme getirilmitir. Bu durum Trkiyenin sava sonras dnemde nemini arttrmtr. ABDnin yeni deniz gc olarak ortaya kmas SSCBnin Trkiye zerinden Akdenize inme politikas, ABDnin sava sonras ngilterenin yerine global g olarak gemesinde SSCB tehdit oluturmutur. SSCBnin II. Dnya Sava sonras dzenlemelerde kara hakimiyetine karn ABD deniz hakimiyetinden taviz vermemi, SSCBnin denizlere k olarak yapaca almlar engellemek istemitir. 1947 Truman Doktrini bu adan Trkiye ve Yunanistann desteklenmesi olarak aklanmas nemlidir. SSCB, Trkiye ve Yunanistan zerinde nfuz kurarak scak denizlere inmek istemesi nedeniyle 19 Mart 1945de SSCB, Trkiyeye nota vererek, Trkiyeyi bask altna almak istemitir. SSCBnin sava sonras dzenlemelerde savaa katlamayan Trkiyeyi de dahil etmek istemesi Trkiyede rahatszlk yaratmtr. Moskova elisi Selim Sarper konu hakknda Trk hkmetini bilgilendirirken SSCBde yaynlanan Trkiye hakkndaki gazete makalelerini de SSCBnin dmanca politikasnn delili olarak sunmutur. SSCBnin dzenleme istedii ilk yllarda ABD tarafndan olumlu karlanrken Trkiye konuyu tarihi denge politikasnn ie yaramayaca anlamna gelmesinden dolay korkmutur. Ancak, 1946 ylnda ABDnin yeni bir politika izleme aamasnda Trkiyeye destek vermi Souk Sava dneminin de balamas anlamna gelen bu destekle Trk-Amerikan ilikileri hzla geliirken Trk-Sovyet ilikilerinin gerginlemesine neden olmutur. Trkiyenin ABD ile her alanda ibirlii yapmaya almas lkesindeki sol hareketleri, medyay bask altna almas nedeniyle SSCB Trkiyeye nota vermi ve basknn bir an nce durmasn istemitir. Trkiyenin Marshall Yardmndan yararlanmas SSCBnin Trkiyeye kesin cephe almasna neden olmutur. 1950 ylnda Trkiyenin NATOya girmek istemesi SSCBde Trkiye

104

aleyhine yaynlanan yazlarn sertlemesine neden olmutur. Trkiyenin NATOya girmesi nedeniyle SSCB Trkiyeye nota vererek Trkiyenin arazisini NATOnun saldrgan emellerine tesis ettiini ve sorumluluunun Trkiyeye ait olduunu bildirmitir.
170

SSCB, Trkiyenin ABD blounda yer almas nedeniyle srekli tehdit etmi, SSCBnin bu tehditleri Trkiyenin ABDye daha da yaknlamasna neden olmutur. Trkiye ABDye yanatka ABD desteini almak iin ABDnin Ortadou politikalarnda SSCBye kar uygulad stratejiler Trkiyenin topraklar yan sra tarihi ve kltrel ilikilerini de kullanmtr. Trkiye, NATOya girmek ABD ile ilikilerini salam bir zemine oturtmak iin zellikle ngilterenin istei zerine Ortadou komutanln oluturmak iin Ortadou lkeleriyle grmeler yapmtr. Trkiye, Ortadouda Amerikan ve ngiliz karlarn savunmutur. Trkiyenin Ortadou komutanlndaki aktif rol SSCB tarafndan iddetle eletirilmi ve yaplan bu almaya kaytsz kalmayacan belirtmitir. ubat 1952 ylnda Trkiyenin NATOya girmesi ise SSCB tarafndan tam anlamyla Trkiyenin dmanca bir tavr iinde olduunu ilan edilmitir. SSCB radyolar ve gazeteleri tm dnyada Trkiye aleyhine propagandasn iddetlenmitir. 171 Trkiyenin bar dman, emperyalizmin ua ve Amerikan eyaleti olduu, tm blgeyi tehlikeye srkledii, iddetli bir ekilde III. Dnya Savan balatmaya altn sylenmitir. Ayrca Trkiyenin dnyadaki tm barl insanlarn dman olduunu belirmitir. SSCB tehdit ve propagandasna ramen Trkiye, 1945den itibaren devam ettii ABD ile ibirliini devam ettirmi, Trkiyedeki Amerikan askeri varln arttrm ve lkenin bir ok yerinde ABDye yeni sler vermitir. 1950li yllarn sonunda Trkiyedeki ABD askerlerinin says 30 binli rakamlara ulam, ayrca tm askeri birlikler SSCBye kar konulandrlm, Trk- Amerikan ilikileri her alanda gelime gsterirken, Trkiyedeki Amerikan faaliyetleri, anlamalar erevesinden ziyade ortak iki lke ilikisi eklinde gelitirilmitir. Trk radyo, gazete ve
170 171

Mustafa Balcolu, Cumhuriyet Tarihi II, AA Merkezi, Ankara, 2000, s. 473 A.g.e, s.474.

105

dergilerinde ABD vlrken, SSCB ve Komnizmin eytanlklar, ktlnden bahsedilmitir. 5 Mart 1953te Stalinin lm zerine Kruev Bar iinde bir arada yaamak doktrinini yaynlanmas, SSCB yneticileri Souk Sava srasnda Trkiyenin ABDye yanamasndaki neden olan toprak talebi hibir zaman olmadn aklamlardr. Bu durumun Trk- Amerikan ilikilerine zarar vereceini dnen Trkiye SSCB notasna uzun sre sessiz kalrken Trkiye hakkndaki grleri uluslararas basnda yaynlannca 18 Temmuz 1953de Trkiye, SSCBnin barl notasna toprak talebinde olmamalarna memnun olduklarn, boazlar sorunu ile ilgili konularn Montreux Szlemesinde belirlendiini sylemilerdir. 172 ABD, Trkiyede NATO erevesinde sler kurmas hatta NATO erevesinde belirtilen sler dnda bulunmayan Trkiyedeki slere de yerlemesi olana bulmutur. 173 Ayrca, Montreux Szlemesine aykr olarak yksek tonajdaki askeri gemilerin boazlarda demir atmas ve gsteri yapmas SSCByi rahatsz etmi bu konuda Trkiyeye sorulan soruya Trkiye i ilerine karma olarak tanmlayacan SSCBye bildirmitir. Montreux Anlamasnn 20 yl sreyle yrrlkte kalacan, srenin bitmesine 2 yl kala taraf lkelerden birinin iptal ihbar yapmas gerektiini Kasm 1954 tarihinde de SSCBnin byle bir iptal ihbarnda bulunmadn bu nedenle Montreux Anlamasnn devam ettiini sylemitir. 174 Ortadouda Avrupal mttefiklerin krizler karmas, Ortadoulu Arap lkelerinin SSCBye yanamasna neden olmas, Svey Kanl krizinden sonra 5 Ocak 1957 tarihinde ABD Bakan Eisenhower Doktrinini ilan ederek, Ortadou devletlerinin SSCB emellerine kar bamszln korumas gerektiini bunun iin ABDnin destek vereceini aklamas ile ABDnin Ortadoudaki btn giriimlerine Trkiye barol oynamtr. Trkiye, Ortadouda ABD adna giritii ittifaklar neticesinde Arap Devletleri ve SSCB ile ilikilerin daha da ktlemesi durumunda da ABD ile sorgusuz ibirliine devam etmitir. SSCBnin dostluk mesajlarn ve 16 Mart 1956 gn SSCB gazetelerinde kan Trkiye ile ibirliini gelitirmede
172 173

A.g.e, s. 476. Edip elik, 100 soruda Trkiyenin D Politika Tarihi, Gerek yaynevi, Ankara, 1983, s.197. 174 Kamuran Grn, D likiler ve Trk D politikas, Ty Yaynclk, Ankara, 1983, s.197.

106

Trkiyenin

NATOya

yeliinin

sorun

tekil

etmeyecei

haberleri

ile

balayabilecek yeni dostluk giriimleri Macaristan Olaylarnn balamas ve ardndan Trkiye, Suriyeyi SSCB ile ibirlii yapmak, komnizmi Ortadouya getirmekle sulamas ve Trk- Sovyet ilikilerinin yeni bir gerginlik dnemine girmesine neden olmutur. SSCB, Trkiye Babakan Adnan Menderese gnderdii mektupta Trkiyenin Suriyeye tecavz emelleri beslediini SSCBnin herhangi bir fiili hareket sonucunda asla sessiz kalmayacan bildirmesi ile Trkiye, SSCB ile kar karya kalm bu durum karsnda ABD ise sessizliini korumutur. 175 ABDnin 1955 ylndan itibaren zellikle 1957 ylndan sonra Trk-Sovyet ilikilerindeki krizlerde sesiz kalmas Amerikan yardmlarnn istenildii bir dzeyde artmamas ve SSCBnin Nkleer karlk doktrini karsnda ABD-SSCB ilikilerinin yumuama dnemine girmesi Trkiyenin SSCB ile ilikilerini gzden geirmek ve barl bir havaya sokmas gerektii anlalmtr. 1959 ylnda Salk bakan Ltfi Krdar ile byk bir heyetin SSCB ziyaret sonrasnda ilikilerin dostane bir ekilde gelieceini aklamas ile 1960 ylnn ilk aylarnda Adnan Menderesin SSCB ziyaretini planlamtr. Ancak 27 Mays 1960 darbesi ile Menderes iktidardan uzaklatrlmtr. 28 Haziran 1960 tarihinde Kruev yollad mesajda yeni Trk hkmeti ile ilikilerin dzeltilmesi dileini iletmitir. 8 Temmuz 1960 tarihinde Cemal Grselin cevabnda Trk- Sovyet ilikilerinin iyiletirilmesi zerinde hibir engel olmad belirtilmitir. lk ortak alma olan Aras Nehri zerine yaplacak olan Arpaay Barajnn temeli 1962 ylnda atlmtr. Bu yllarda ortaya kan ve ABD ile SSCB arasnda nkleer bir savan eiine gelmesine neden olan Kba fze Krizi ve ABD- SSCB arasnda grmeler srasnda Trkiyedeki Jpiter ksa menzilli nkleer fzelerin gndeme gelmesi ile Trkiye hem SSCBnin nkleer tehlikesi altna girmi hem de ABDnin Trkiyedeki fzeleri Trkiyeye sormadan pazarlk konusu yapmas ve fzeleri skeceini bildirmesi Trkiyenin ABDye kar gven bunalmna srklenmesine neden olmutur. 1964 yl Kbrs Olaylar ve Johnson Mektubu ile iyice gerginleen Trk-Amerikan ilikileri nedeniyle Trkiye alternatif bir d politika retmek iin SSCB ile ilikilerini dzenlemek istemi ancak Kbrs konusunda SSCBnin Makariosu destekler grleri Trk Sovyet ilikilerinde
175

A.g.e., s. 201.

107

buhranl yllarn devam etmesine neden olmutur. Dileri Bakan Feridun Cemal Erkin, ABDnin tutumu karsnda bu gne kadar ABD ile sorunsuz birliktelik nedeniyle hem gneyden hem de kuzeyden tehlike altnda olan Trkiyenin bu handikabn amak iin Moskovay ziyaret etmi zellikle Kbrs konusunda SSCB ile grmelerde bulunmutur. Erkin, SSCBnin Kbrs konusunda iki halkn bar iinde yaamas gerektii ve Kbrsta iki ayr toplumun varln kabul etmesi ile ilikiler dzene girmitir. Bu tarihten itibaren Trkiye ile SSCB arasndaki ilikiler her alanda bir dzelme gstermitir. SSCB kredi ve bedelli ihra rnlerinden denme yolu ile skenderun Demir- elik fabrikas, Aliaa petrol rafinerisi, Seydi ehir Alminyum Komplekslerini kurmutur. Trkiye, SSCBden ald bu teknolojik ve maddi yardmla yeni sanayi tesislerine kavumutur. 176 1966 ylnda SSCB Babakan Kossiginin Ankaray 1967 ylnda Babakan Sleyman Demirelin de Moskovay ziyaret etmeleri iki lkede ilikilerin gelimesini glendirmi, 1969 ylnda Trk Amerikan Savunma ve birlii Anlamas ile Trkiyedeki ABD varlnn en aza indirilmesi gelimeleri sonucunda Kasm 1969da gerekleen Cemal Grselin Moskova Ziyareti Trk Sovyet ilikilerinde en zirve noktas olmutur. 19701971 yllarnda balayan ve 1980 darbesine kadar devam eden Trkiyedeki sol eylemlerin artmasn Trkiye, SSCBnin Trkiyedeki emellerini gerekletirmek iin yapt anari ve terr hareketi olduunu dnmtr. renci eylemleri, ii grevleri ve sol grl terr rgtlerinin SSCB tarafndan desteklendii dnlm Trkiye basnnda SSCB hakknda gvensizlik ve phecilik yeniden balamtr. 177 1974 Kbrs Bar Harekatnda ABD ve SSCBnin Trk harekatna kar tepki gstermi, SSCB Trk Askerlerinin bir an nce adadan ekilmesini isterken ABD Trkiyeye ambargo uygulamtr. Trkiyenin 1974-1980 yllar arasnda NATO yesi olmasna ramen ABD tarafndan ambargo uygulanmas SSCBnin Trkiyedeki terr ve anarinin destekleyicisi olarak alglanmas ile uluslararas arenada yalnz kaldn dnmtr. 12 Eyll Askeri Darbesi Trkiyedeki atmalar bitirirken ABD Bakan Ronald Reagan, Trkiye ile
176 177

Fahir Armaolu, a.g.e, s.830,831. A.g.e., s.831.

108

ABD arasnda yeni bir dnem baladn belirtmi, 178 1980 Darbesi ABDde memnuniyetle karlanmtr. 179 SSCB ile ilikilerde souk devam ederken Trkiye, 1950li yllardan itibaren d politikada tek bir lke ile ibirliinin zararlarn grm, ABD ile ilikilerini sistemletirirken, SSCB ve dier lkelerle iyi ilikiler kurulmasn ihmal etmemeye almtr.

178 179

A.g.e., ss. 820-824. Mustafa Balcolu, a.g.e, s.474.

109

NC BLM
3. SOUK SAVA YILLARINDA TRKYEDE AMERKAN PROPAGANDASI

3.1.

TRKYEDE AMERKAN PROPAGANDASININ AMACI

ABDnin dnyaya sunduu ideoloji demokrasi ve liberalizm oldu. Souk Sava srasnda global bir politika izlemede kullanlan ideolojiler ABDnin liberal ekonomi ve demokratik rejimlerin varl ile etkinlik oluturmasna neden olmutur. ABDnin Trkiye de dahil olmak zere mttefik lkelerde bu argmanlarn etkin olarak kullanmtr. ABD kendi sistemini dier lkelerde de tesis etmek iin bir ok propaganda faaliyetinde bulunmutur. 1947 ylnda ilan edilen Truman Doktrini Amerikan kongresinde tartlmas srasnda ABD Dileri Bakan Yardmcs Dean Acheson ve Bakan Trumann konumalarnda, Amerikan propagandasnn Trkiyedeki amacnn nasl bir yol izlediinin belirtmilerdir. Dileri Bakan yardmcs Dean Achesonn Temsilciler Meclisindeki konumasnda: Ekonomik problemlerini zgrlk yolunu semek suretiyle zmlemelerinde kendilerine elimizden geldii kadar yardm etmek karmz iin hayatidir. Trkiye ve Yunanistann yklmas ve iki lkede totaliter rejimlerin kurulmasnn Ortadou lkeleri zerindeki etkisinin ne olacan anlatmama gerek yok te yandan Yunanistan ve Trkiyenin zgrlk ilkelerini sk skya baladklar ABDden yardm grdkleri zaman bunun moralleri ve i gelimeleri zerindeki etkisini bir dnn. Trkiye ve Yunanistanda elde edilecek sonucun boazlardan in denizine kadar olan geni blgede nasl byk bir ilgi ile izleneceini sylemek ok abartl olmaz. demitir. 180 Bakan Trumann Kongreye verdii zel demecinde Trkiye ve Yunanistan
180

hakknda

Her

iki

lkede

grevimiz,

ana

amacmz

Oral Sander, a.g.e., s.16.

110

gerekletirmeye ynelmitir. zgr halklarn, ounluunun isteklerine uygun olarak hkmetlerin biimini ve bileimini koruma gayretlerine yardm etmek. 181 diyerek ABDnin Trkiyedeki amalarn zetlemilerdir. ABDnin en yetkili iki azndan dklen bu szckler Trkiyedeki Amerikan propagandasnn ne gibi sonularla, ABD karlarna hizmet edeceini gstermektedir. ABD mttefik ve ibirlii yapt lkelerdeki halk etkilemek amacyla askeri, siyasi ve ekonomik yardmlarn yan sra ABDli bilim adamlarndan oluan bir ekip de bu lkelerde eitli konferanslar verdirmitir. Bu balamda, 1946-1947 yllarnda ABDli bilim adamlar stanbul, Ankara ve zmir illerinde ekonomi politikalarndan siyasi politikalara bir ok konferanslar vermilerdir. 182 ABD, 1947 ylnda ilan ettii doktrini uygulamak ve SSCB ile Yaltada anlatklar gibi dnyay paylamak ve tarihi Avrupa hegemonyasna ait blgelere SSCBnin girmesini engellemek amacyla ak siyasi ve askeri zmlerin yan sra zellikle bu lkelerdeki komnist faaliyetleri durdurmak amacyla gizli bir rgt kurduu, bugn bu rgtn faaliyetlerinin aa kmasndan anlalmaktadr. 18 Temmuz 1948 tarihinde Ulusal Gvenlik Konseyi yurt dndaki gizli ABDli ajanlara ok gizli ad altnda geen ve artk gizlilii kalmayan belge ABDli ajanlarn bulunduklar lkelerde SSCBnin etkisinde olan ve Amerikan karlarn tehdit eden komnist faaliyetleri engellemek iin suikast, eylem, sabotaj ve bir ok operasyonu yapabilecek gayri nizami rgtlenmi, hcreler kurmalar istenmektedir. 183 Trkiyede yllarca tartlan ve birok eylem, suikast, provokasyon ve darbeler yaps olarak atfedilen ve ABD tarafndan desteklenen anti-komnist timi ve gayri nizami harp tekilat gnmzde hzla deifre olmasna ramen halen daha gerek lideri ve Trkiye uzantlar deifre edilememitir. Orgeneral Kemal Yamakn glgede kalan izler ve glgeleen bizler adnda yaynlanan kitabnda bu konu zerinde durulmusa da baz konularda kitap kamuoyunu aydnlatmada ok yetersiz kalmaktadr. Ancak, Trkiyede bir ok devlet grevlisi ABDnin bu gizli rgtnn ve faaliyetlerinin varolduunu bahsetmektedir. Bu haberler gnlk
181 182

A.g.e.,s.17. Ayn Tarihi Dergisi, 1946-47, s.30-32. 183 Jens Meclenburg, NATOnun Gizli Terr rgt, Sorun Yaynclk, kinci bask, stanbul, 2000, s.18.

111

siyasi gazetelerde yerini almaktadr. Kemal yamakn kitab zerinden yaplan Hrriyet Gazetesi yaz dizisinde ABDnin her yl Trkiyedeki Gayri Nizami Harp Dairesine 1 milyon dolar verdii sylenmektedir. 184 ABD, Trkiyedeki karlarn korumak adna bir ok propaganda eylemine bavurduu gibi aktif kont gerilla taktiklerine de bavurduu anlalmaktadr. ABDnin amac Amerikan karlarn Ortadouda koruyacak mttefik veya ibirliki lkerlerin srekli elde kalmasn salamak ve ABD karlarn korumak olduu ou zaman ok ak olmasa da ABDli st dzey yneticilerinin asl amalarnn zgr dnyay savunacak ABD karlarn korumak olduunu sylemekten geri durmamlardr. Trkiyenin Jeopolitik konumu Ortadou, Balkanlar ve SSCByi snrlandracak politikalarda en uygun s grevi grmektedir. 185 Daha ncede aklanmaya allan ABDnin Trkiyede etkin olma anlayn gerekletirmek iin Souk Sava dnemin en etkin silah olan propaganday kullanmtr. Amerikan propagandas blmnde anlatlan yntemleri Trkiyeye kar kullanan ABD, amac Trkiyede kendi politikalarna uygun hareket edecek sistemler oluturmak ve ABD politikalar destekleyen kamuoyunu oluturmutur. 3.2. TRKYEDE AMERKAN PROPAGANDASININ ARALARI

Propaganda kitleleri etkileme sanat olduunu ve kitleleri etkilemek iin kullanlabilecek tm ara ve gerelerin haber, etki, tepki ve sonu ilikisinde istenilen amac gerekletirmek iin doru hedef kitlesine ulamak adna yaplmaktadr. ABD, Souk Sava dneminde zellikle mttefik ve ibirliki lkelerde ynetici elitin ve halk kitlelerine ulamak ve etki altna almak adna bir ok ara ve gere kullanmtr. Bunun iin Hollywood sinemas, Amerikann Sesi Radyosu, Amerikan Ulusal Tiyatrosu ve Akademisi, Amerikan lkelerini Korumak in Birlemi Sinemaclar rgt, Amerikan Gazeteciler Birlii, Enformasyon Ajans, Ford Vakf, Asya Vakf, Film Festivallileri, ada Sanatlar Enstits, ada Dil Dernei, Enformasyon Aratrma Dairesi, Farfield Vakf,
184 185

Hrriyet Gazetesi, Gndem, CHPli zel harpiler, 2 Ocak 2006, s.18. Trkkaya Atav, a.g.e., s.217.

112

Komnist Olmayan Sol rgt (KOS), Kltrel zgrlk Komisyonlar, CIA, zgr Avrupa Radyosu, zgrlk Hallar, New York Times, zgr Avrupa, zgrlk Evi, Psikolojik Sava ve Strateji Daireleri, Rockefeller Vakf, Uluslararas Yaymclk irketleri Birlii, Uluslararas Hukukular Komisyonu, Uluslararas Emek Aratrma Vakf, Ulusal Sanat Vakf, Artforum, Ulusal Yazarlar Komitesi, Yeniden Manevi Silahlanma Harekat, Yurt i Amerikan Dman eylemler Komisyonu 186 bir ok alanda faaliyet gsteren hemen hemen hepsinin amac komnist faaliyetleri ve dier lkelerdeki uzantlarn etkisiz klmak Amerikann dnyaya verdii zgrlk, demokrasi, bar , liberalizm ve yksek yaam standard anlayn yaymak amacyla ABDnin mttefik ve ibirliki lkelerin de faaliyetlerde bulunmaktadrlar. Amerikan propagandas blmnde deinilen bu konularn Trkiye uzantlar ve Trkiyedeki Amerikan propagandasnn aralarn ana balklar ierisinde incelenen, ABDnin Souk Sava yllar olarak snrlandrlabilir. 1947-1989 yllar arasnda kltrel, sosyal, ekonomik, siyasal alanlarda Trkiyenin bu yllarda politikalarn etkilemeye nasl altn ve ne kadar baarl olduunu grmek asndan nemlidir. Propaganda faaliyetleri, Trkiyede uzun yllar tartlmasna ramen, bir ok lkede bu konuda oluan arivin almasna ve birok aratrmac yazarlar tarafndan aydnlatlmasna ramen Trkiyedeki Amerikan propagandasnda uzmanlarnn kulland aralarnn isimleri ve ibirlikileri aklanmamtr. Ancak, genel Amerikan propagandasna hizmet eden eylem ve etkenlerden oluan haber, aktivitelerde anlalmaktadr. Konu hakknda genel bir deerlendirme Souk Savan balama evresi olan 1946 ylndan itibaren Trkiyenin deiim ve dnm srecine girdiini dnemin basn yayn organlarnn durumu ve Trkiye Cumhuriyetinde kurulan dernek ve vakf ve sivil toplum rgtlerinin amac ve faaliyetlerine bakldnda ABD propagandasnn etkisi grlmektedir. Trkiyedeki bir ok akademisyen dalgal dnemler geirse de, 19461947 yllarndan itibaren gnmze kadar ABD ile ilikilerin byk g, kk mttefik ilikisi iinde geldiini belirtmektedirler. ABD, Truman doktrinini ilan
Frances Stonors Saounder, Paray Verdi Dd ald CIA ve Kltrel Souk Sava, 2. Bask, Doan Kitap Evi, stanbul, 2004, ss. 76-480.
186

113

ederken hedeflerini aka belirtmi demokratik, zgr hkmetler yaratmak olduunu sylemitir. 1945 ylndan itibaren dnyada yaplan demokratik seimler furyasnda Yaltada anlalan dnya paylam neticesinde Dou Avrupann Slav halklarnn yaad devletlerde komnistler iktidar kazanm dier lkelerde ise demokratlar iktidara gelmitir. Ancak anlama snrlarndaki lkelerdeki ekimeler sonucunda Souk Sava dnemi yaanmtr. ekoslovakya, Macaristan, Yunanistan ve Trkiye ngiliz eski babakan Churchillin dedii gibi demir bir perdenin ekildii hat zerindeki devletlerdir. Bu devletlerdeki sorunlar ABD ve SSCB arasndaki imzal olmayan anlamann atma noktalarn oluturmaktadr. Trkiye ve Yunanistann ABD saflarna dahil olurken ekoslovakya ve Macaristan SSCBye Yugoslavya ise nc bir yolu semitir. nk Yugoslavya komnform da istedii bulamad gibi eitli sulamalara maruz kalrken ABD hibir zaman yardm etmedii dier komnist uydu devletlere ramen Yugoslavyaya bonkrce davranmtr. ABD, Trkiyede de medya , gzel sanatlar, yardmlar, ve dier btn kurulularla yapt yardm ve dier yntemlerle etkin olmaya almtr. Trkiye 1945-1946 d politik olaylar nedeniyle kendini ABDye teslim etmek zorunda kalmtr. Oysa SSCBnin d politika reticileri Trkiyeye yapacaklar bask nedeniyle Trkiyenin ABD ile ibirliine gidebileceini hesaplayamayacaklarn dnmek ancak tesadfilik aklamasyla belki anlamlandrlabilir. Fakat d politikada tesadflerin zellikle de uzun sreli politikalarda olmamas gereken bir durumdur. Avrupann bir ok lkesinde ABD propagandasnn ilevleri ve eylemleri baz noktalar ile aa kavumutur. Bir ok gazete, dergi, kurulu, vakf ve kurumlarn Souk Sava srasnda Amerikan propagandas yapt hatta bir ok yazar ve akademisyenin propaganda amac ile yazlar yaynlanmtr. Kitaplar, filmler ile yaplan propaganda aklanm, bunlar bugn Souk Sava dnemi olaylarn anlatmak ve anlamlandrmak adna rnek olarak ders kitaplarnda bile okutulmaktadr. Trkiye ve Trkiye gibi birka ABD mttefiki veya ibirlikisi lkelerde Souk Sava dnemi bir sr gibi saklanmaktadr.

114

1946 ylndan itibaren Trkiyedeki propaganda aralarnn eylem ve faaliyetlerinin genel bir deerlendirme ile inceleyip dnemi aklayan lkelerdeki eylem ve olaylarla benzerlik gsteren faaliyetleri ve sonularna bakarak Souk Sava dnemi Trkiyedeki Amerikan propagandas akla kavuturulacaktr. 3.3. KAMUOYU OLUTURMA ARALARINDA AMERKAN

PROPAGANDASI Kamuoyu oluturma aralar yazl, szl, grsel haber ve sanat aktiviteleri ile kitleleri etkilemek ve ynlendirmek anlamnda kullanlr. Amerikan propagandas Trkiyede kulland aralar ile Souk Sava dnemindeki Propaganda Trkiyeye etkilerine medya organlarndaki haber ve yazlarla anlalabilmektedir. 3.3.1. Gazete, Dergi, Kitap Eski MT (Milli stihbarat Tekilat) mensubu Mahir Kaynak Star gazetesindeki bir ke yazsnda Satr Aralar adl balk ile verdii makalesinde haberin satr aralarnda gizli olduunu sylemektedir. 187 Propaganda yntemi olan bu sistem Trkiyede uygulanmaktadr. 1946 tarihinden itibaren Trkiyede gazeteler genel olarak incelediinde hem Trkiyedeki deiimlere hem de satr aralarndaki Amerikan propagandasna tanklk etme imkan bulunur. Dnyada gazeteler ilk nce devletin resmi yayn organ olarak sahneye kmtr. Ancak gazetelerin bamsz ad altnda devlet memuru olmayan ahs veya kurumlarn eline gemesi pek eski tarihlere dayanmaz ve tm gazetelerin bir amac olduu, bu ama dorultusunda yayn yapt bilinmektedir. Kurtulu Sava srasnda Trk Kurtulu Savann haklln dnyaya ve kendi halkna duyurmak isteyen Atatrk, bir ok gazete karm, ayn ekilde stanbul hkmeti ve zararl cemiyetler de gazeteler karmtr. Osmanl yayn merkezi olan Bab- Ali semti Trk gazeteciliinin merkezi olarak bilinmektedir. 1919-1922 yllar arasnda Bab- Alide yayn yapan gazetelerin hemen hemen hepsinde Atatrk ve Kuva-i Milliyecileri
187

Mahir kaynak, Satr Aralar, Star Gazetesi, Ankara Basks, 10 Aralk 2005.

115

ktlemitir.

1923

ylndan

itibaren

ise

gazeteler

Atatrk

ve

Trkiye

Cumhuriyetini savunan yazlar yazmlardr. Trk basnndaki bu dnmler devlet rejiminin veya ideolojisinin deiimi ile orantl olarak deimitir. II. Dnya Savanda Almanyann bykl, gll ve Alman ideolojisi hakknda yazlan yazlar yerini ksa bir dnem SSCB lehine dntrse de zellikle 1946 ylndan itibaren ABDyi ven yazlar yazlmaya balamtr. Komnist ideolojiden bahseden gazeteler kapatlm veya halk bu gazeteleri komnist diyerek basp yamalamtr. Dnyada hemen hemen ayn seyri izleyen gazeteler dnm yaayan lkelerde gzle grlr bir ekilde ksa vadeli aralklarla deiimler yaadklar grlmektedir. Trkiyedeki gazete yazlarnn 1945-46 yllarndan itibaren nasl deitiini grmek iin dnemin olaylarna ve basnn tutumuna gz atmakta yarar vardr. 19 Mart 1945 tarihinde SSCB, Trkiyeye 1925 tarihli dostluk anlamasn bitirdiine dair nota gndermesi zerine Trk hkmetinde balayan tela, Aralk 1945de Grcistanda kan Komnist adl gazetede iki grc profesrn tarihi Grcistan adl makalesinde Kars, Ardahan ve bir ok dou Karadeniz ve Dou Anadolu illerinin tarihi Grc topra olduunu iddia etmesi ve bunun Kzl Ordu yayn organ olan Kzl Yldz ve Moskova gazetelerinde de yaynlanmas Trk basnnda ve hkmetinde SSCBnin Trkiyeden toprak talebi olarak yorumlanmtr. Grc profesrlerin bu iddialarna karlk kr Saraolu; Trkiyede Mslman Grc vardr ancak bu vatandalarmzn toplam says 57,325 kiidir ve ounluu Marmara blgemizde yaarlar Grc Profesrlerin bahsettii topraklarmzda ise sadece 15,596 Mslman Grc vatandamz yaamaktadr. 188 cevabn vermitir. Trk medyasnda konu hakknda, 03 Ocak 1946 tarihli Tanin Gazetesinde; Hseyin Cahit Yaln Trk Meselesi 189 ,04 Ocak 1946 tarihli Akam Gazetesinde, Necmettin Sadak Bir Trkiye Meselesi Yoktur ve Olamaz 190 , 08 Ocak 1946 Cumhuriyet gazetesinde, Nadir Nadi

188 189

Ayn Tarihi Dergisi, 146-17B, Ocak 1946, ss. 34 36. Tanin Gazetesi, 03 Ocak 1946. 190 Akam Gazetesi, 04 Ocak 1946.

116

Profesrlere Cevabmz 191 , 17 Ocak 1946 Vatan gazetesinde, Prof. Dr. Fuat Kprl Trkiye Harpte Kendi Emniyetini Korumutur 192 adl makaleler yazarak hem grc Profesrler, SSCB ve Trk halkma mesajlar vermilerdir. Ancak SSCBnin Trkiyeye gnderdii nota da toprak talebinde bulunmam sadece 1925 tarihli dostluk anlamasnn sresinin bittiini yeni anlama yaplmas iin grmelerin yaplabileceini belirtmiti. Bu dnemde Trkiyenin ABD bykelisi Minur Ertegunun cenazesini ABD zrhl sava gemisinin stanbula getirmesi basnda ABDnin SSCBnin tehditlerine kar Trkiyenin yannda olduunu aklayan makaleler ve haberler yazlmtr. 1945 ve 1946 tarihlerinde Trk basnndan ABDnin 500 ielik penisilin yardm, Missouri Gemisinin gelii, ngilterede eitim gren 50 rencinin Trkiyeye gelii, BM konferansna katlmak iin Babakan Hasan Sakann ABD ye gidii, Hasan Sakann ABD dileri bakan Stettiniusla San Franciscoda grmesi, II. Dnya Savann bitii ile yaplan BM enliine Trkiyenin de katlmas, ngiliz Ajax kruvazrnn stanbula gelii, Niantandaki Amerikan Hastanesine Amiral Bristol Hastanesi ad verilmesi, ABDnin Pan-Am Havayolu irketinin New York Hindistan seferini yaparken stanbula uramas, New Yorktaki Amerikan Flagpale Equipment adl irketin Antkabir iin hediye ettii Trk Bayrann gndere ekilmesi Trk basnnda birinci haber olarak halka duyurulmutur. Bu haber, ABD sempatizanln arttrc haberlerdir. Ayrca, nnnn 19 Mays 1945 tarihinde yapt demokrasi ve ok partili sisteme gei konumas sonras Trkiyede ok partili hayata gei srecinin balamas Nuri Demiran Milli Kalknma Partisini kurmas devletilik rejimini yeren konumalar yan sra putlara tapmayacaz, put olmayacaz diyerek demeler vermesi, 14 Mays 1945 tarihindeki toprak reformu yasasnda alnan kararlara muhalif olan 4 milletvekili Fuat Kprl, Adnan Menderes, Celal Bayar, Refik Koraltan, drtl takrir ad altnda meclise nerge vererek kurulacak Demokrat partinin temellerini atarken Trk basnnda uzun sre tartlrken Tan Gazetesinin bu konudaki grleri gndemde yerini alm, 04 Aralkta Beyazt Meydannda toplanan bir grup, Komnist olduu
191 192

Cumhuriyet Gazetesi, 08 Ocak 1946. Vatan Gazetesi, 17 Ocak 1946.

117

gerekesiyle Tan gazetesi, Grler Dergisi, Yeni Dnya ve La Turquie Gazetelerini ve Matbaalarn tahrip etmilerdir. 193 Ayrca bu gazetelerin afileri zerine bunlar komnisttir okumayn! yazlarak grler dergisinin yaz kurulunda Celal Bayarn da bulunduunu ilan edilen afiler aslm, Celal Bayar komnistlikle sulanmtr. SSCBnin TASS Ajans, bu olaylar Polis ve hkmet yetkilileri gzetiminde yapldn ilan eden bir haber karmas Trkiyedeki dnmn ne kadar belirgin olduunun bir gstergesidir. 12 Haziran 1946 tarihinde stanbul Gazeteciler Cemiyeti kurulurken Gn, Yn, Noror, Ses, Sendika ve Dost Dergi ve Gazetelerinin yasaklanmas 194 bu dnemin en belirgin gazete ve dergi deiiminin rnekleridir. ABD aleyhine yaz yazan yazarlarn gazete ve dergilerin komnist ilan edilmesi yarglanmas veya kapatlmas, Trkiyedeki ABD etkisini gsteren nemli deliller saylabilir. 5 ocak 1946 tarihinde ngiltere Byk elilii basn ataesi M. Roy Tristman ile ABD basn ataesi M. Demonun Trk basn konseyi yelerine kokteyl partisi vermitir. 195 ABD ve ngiliz yetkililerin Trk basnn durumu ile ilgili brifingler verilmesi bu tarihten sonra Trk medyasndaki deiimleri grmek asndan nemlidir. Nitekim 26 Ocak 1946 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Amerikal Sumner Welles adndaki yazar Amerikal Gz le Trkiye balkl ke yazs ile Trkiyenin ABD iin neminden bahsederken SSCBnin de bu durumu grmesi gerektiini ve Trkiye ile ilikilerine bu perspektifte yaklamasn tavsiye etmektedir. 196 Ayn gnlerde ise nl Amerikan dergisi Times, Trk Rus ihtilaflar zerine paragraflar yaynlyor olmas gerip bir tesadf olarak adlandrlamazd. Trkiyede medya aracl ile halkta uyandrlan tarihi Rusya dmanl her gn gazetelerin ba kelerini SSCBnin dmanca emellerini deifre eden haberlerle doldurulmaktadr. ABDnin SSCBnin planlarna verecei cevabn nasl olacan ve muhtemel Sovyet yaylmacl karsnda ABDnin Trkiyeye kar taknaca tavrn nasl olacan bilmeden bir elden ynetilircesine Trk medyasnda her gn SSCBnin Trkiye ile ilgili planlar ve bunun sonucunda Ortadou ve Akdenize hakim
193 194

Cumhuriyet Ansiklopedisi 1941-1960, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005, s.72. A.g.e., s.75. 195 Ayn Tarihi Dergisi, 146-17B, Ocak 1946, s.2. 196 Cumhuriyet Gazetesi, I. Cilt, Ocak 1946.

118

olaca senaryolar izilmekteydi. zellikle ABDnin SSCB ile olan itilaflarnn gn yzne kmas ile haberler genellikle Avrupal eski smrge anlayna sahip yneticilerin tarihi kabuslar olan Ruslarn boazlara hakim olma senaryolar Trk medyasnda yaynlanyordu. 04 ocak 1947 tarihli Cumhuriyet gazetesinin manet blmnden alt alta verilmi kayna belli olmayan iki haber Trkiyenin ABD veya SSCB saflarna kaymasnn an meselesi olduunu anlatmaktayd. Bu haberlerin bir tanesi Fransz dier ise Romen kaynakl olduu belirtilirken, Fransz kaynakl haberde Trkiyenin SSCB ile birlemesinin an meselesi olduu yazlyor. Romen kaynakl haberde ise Trkiyenin ABD askeri ss olduu haberleri veriliyordu. 197 Bu haberler hem Trk kamu oyunda hem de Bat kamu oyunda geni yank bulmas Trkiyenin bir an nce Bat safnda yerini almas iin abalarn hzlandrlmas fikrini gelitirmeye yaryordu. Nitekim Times dergisinde 09 Ocak 1947 tarihinde yaynlanan SSCBnin zellikle Balkanlar ve Trkiyenin boazlarn ilgilendiren blmnde yapaca deiiklikler Bat dnyasn dehete drmeye yetecek derece vahimdi. Bu haber 16 Ocak 1947 tarihinde Cumhuriyet gazetesinde de Sovyetlerin Balkan Plan olarak manetten verilmitir. Bu plana gre Sovyetler Baklanlarda Sovyet Cumhuriyetleri oluturduu gibi Yunanistann blnmesi ve Boazlarn bamsz stanbul blgesi olarak SSCB hakimiyetine geecek ekilde dzenlendii grlyordu. 198 1947 yl gazete manetleri ve haberlerin ieriinin genellikle Trk- Rus Dmanl ve SSCBnin Trkiye zerindeki planlarnn ilan ile dolu olmas Trkiyenin Batllarn desteklemeleri ile Trkiyenin oluacak Bat ittifakna katlmaya hazr olduunu gsteriyordu. Trkiye Batnn Trkiye lehine veya aleyhine alaca bir kararda ynn netletirmek iin SSCB kapsn da durumun ksmen ak tuttuu ancak kesin olarak Bat taraftar olacan bekledii anlalyordu. Truman Doktrininin ilan netlemesini

edilmesiyle birlikte Trkiye netletirmeye alt durumuna destek kazanm, Truman Doktrini Trk medyasnda byk bir zafer nidasyla yaynlanm, doktrin kararlar 1 Eyll 1947 tarihinde Mecliste Amerikan Yardm Anlamas ad ile oy birlii ile kabul edilmitir. 199 Bu tarihten itibaren, komnist aleyhtar yazlar gazetelerin manetlerini sslemitir. Cumhuriyet gazetesi, Stalinin tm dnyay
197 198

A.g.g, 04 Ocak 1947. A.g.g, 16 Ocak 1947. 199 Ayn Tarihi Dergisi, s.127.

119

komnistletirmek

iin

ordu

kurduunu,

komnistlerin

yerel

ibirlikileri

kullanarak harekete geecei haberlerinin ardndan stanbul ve Ankarada Emeki ve Kyl Partisi kurmak iin faaliyet gsteren Komnist propaganda yapmakla sulanan krk be kii tutuklanmtr. 200 Haberleri vererek lkedeki komnist ideolojiyi savunanlara sonlarnn ne olaca gsterilmeye allmtr. Cumhuriyet gazetesinde yaynlanan haberler genellikle Komnist faaliyetler ierisinde olan kiilerin ihanet derecesinde olduunu ve bu hareketlerin cezasz kalmadn belirtmektedir. 16 Temmuz 1948 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde ABDnin ngiltere ve Kanada ile birlikte komnist casuslar yakalamak iin ortak karar aldklar haberi ve ABDnin d politikada tm partilerle birlikte deimez ortak D Politika kararlar aldklar yazmaktadr. 201 Trkiyedeki sol yazarlarn, gazetelerin ve dergilerin kapatlmas, yasaklanmas ve cezalandrlmas srecinde medya ABD sempatizan izgisine getirilmi ve Kbrs Sorununa kadar hemen hi denecek sayda ABD aleyhine yazlar medyada yer almtr 1960l yllara kadar, Trkiyede komnist dergi ve gazete karlmasna izin verilmemitir.Ayrca, ABDyi eletiren, SSCByi ven veya SSCBden haber veren btn yazarlar ve gazeteler hakknda soruturma balatlmtr. 1946-1960 yllar aras Trkiye iin nemli siyasi olaylarla doludur. Trkiye, ok partili hayata gemi, Demokrat Parti iktidara gelmi, SSCB ile sertlik politikas 1953 ylndaki SSCB Dostluk Notasna ramen devam etmi, ABD Lbnan olaylarnda ncirlik ssn kullanm, Trkiye NATOya girmi, Trk Ordusu Kore Savana katlm, 6-7 Eyll olaylar olmu, Kbrs Sorunu balamtr. Trkiyenin Kore Savanda ABDye yardm ederek Trk askerinin Komnizme kar savat ayn ekilde Trkiye NATOya giriinde Trk basn Trkiyenin NATOya girmesinin sadece gvenlik deil, demokrasi, zgrlk ve ekonomik adan nemli olduunu ve ABDnin Trkiyeye yardm etmesinin devam edeceini yazm, Trk Basn ABD lehine Trk halkn ynlendiren yazlar yaynlamtr. 202 Bu dnemde bir ok kez basn kanunu deimesine ramen gazeteler ve yazarlara kar
200 201

Cumhuriyet Gazetesi, 15 Temmuz 1948. A.g.g, 16 Temmuz 1948. 202 Hseyin Emirolu, Trkiyenin Atlantik Paktna Giri Sreci ve Trk Basnnn Tutumu, SBF Dergisi, stanbul, Mart 2003, Say 28,ss. 85-115.

120

basklar devam etmi, 7 Haziran 1957 tarihli Basn kanununun kabul edilmesi ve Uluslararas Gazeteciler cemiyetinin 20den fazla gazetecinin hapis edilmesini knamasna ramen basn zerine yaplan iktidar basklar devam etmitir. Demokrat Partinin zellikle sol grl aydnlarn zerine gitmesi, sol grl yazar, aydn ve vatandalarn CHP (Cumhuriyet Halk Partisi) saflarna katlmas CHPde dnm salam, Kbrs Olaylar neticesinde ABDnin TrkYunan anlamazlnda Trkiyeye kar tutum deitirmesi ve Demokrat Partinin rejimi tehdit eden faaliyetler ile sulanmas zellikle smet nnnn asker zerindeki etkisi nedeniyle 1960 Darbesi ortam hazrlanmtr. 1960 ylndan itibaren Trk basnnda kk deiimler yaanmaya balanm ve yeniden sol basn yayn organlar sahneye kmaya balamtr. 1960 -1974 yllar zellikle Kba Fze Krizi, Kbrs olaylar ve Johnson Mektubu yznden ABD ile Trkiye ilikisinin sorgulanmaya balanmtr. 1974 Kbrs harekat ve ardndan gelen ABD ambargosuna kadar geen srede ksmen denetimli saylabilecek kadar bir sol yaynda art gzlenmi, saclarla solcu basn arasnda yaanan tartmalar yava yava halk arasnda byk tartmalara neden olmutur. ABD donanmasnn altnc filosu Trkiyeye gelii lke apnda byk sol eylemlerin balamasna neden olmutur. Trk basn, sac ve solcu yayn kurulular olarak ikiye ayrlmtr. Kbrs harekat srasnda birlik ve beraberlik misali ile bir araya gelen halk Kbrs harekatndan sonra 1974 ylndan 1978 ylna kadar sren ABD ambargosunun kalkmasna kadar geen srede adeta lke i sava yaam bundan gazeteler de payn ald gibi halk ynlendiren gazete ve dergiler de olmutur. Bu dnemde Abdi peki cinayetinden baka bu dnem bir ok gazeteci cinayeti ile sarslm, 352 gazeteci ceza evine girmi ve yarglanmtr. 203 1978 tarihinde ABDnin ambargoyu kaldrmas ile yumuamas beklenen Trk- ABD ilikilerinin bir trl istenilen yere gelmemesi lkede etkin olan sol eylemler ve medyann gc nedeniyle olduu anlalmaktadr. 1980 Darbesi ile girilen yeni srete lkeyi blnmenin eiine getiren sa ve sol ayrmn mdavimleri yarglanm ve bir ou idam edilmitir. 1980 tarihinden itibaren balayan medyann dnm gazete ve dergiler yeniden ABD sempatizan hava estirmeye balamtr.
203

Cumhuriyet Tarihi II, AAM Yaynlar, Ankara, 2002,s.233.

121

1946 ylnda Cumhuriyet Gazetesinde Fazl Hsn Dalarcann Missouri adl bir iir yaynlamas 204 ile balayan ABDye kar sempati uyandran yaynlar 1961 ylnda John Kennedynin lm zerine Trk Oca Dergisinin kapak arkasnda John Kennedy adl iirle devam etmi, 205 toplumda oluturulan ABD yanls hava, Kba Fze Krizi ve Johnson Mektubunun basna verilmesi, Kbrs harekatnda ABDnin tutumunun basnda yaynlanmas, ABD ambargosu Trk basnnda 1960l yllara kadar gelen olumlu ABD havasn bozmutur. 1980 ylna kadar basnda ABD aleyhtar yaynlar yaynlanmaya balamtr. 1980 Darbesi ile dzelen Trk Amerikan ilikileri, olumlu havas devam ederek Souk Savan bitimine kadar Trk basnnda 1950li yllarn slogan olan Kk Amerika olma hayali yeniden balam, zalla gelen srete gazeteler Amerikanvari dizaynlar ile yeni srece katlm oluan demokratik zgrlk hava Amerikanvari yaam hayaline dnmtr. Trk basn genel olarak incelendiinde sadece haber balklar takip edildiinde bile fark edilen en nemli nokta, Trk- Amerikan ilikilerinin olumlu olduu yllarda medya ABD taraftar olmu, ABD ile ilgili olumlu tm haberleri ana sayfalardan okuyucuya iletmilerdir. Dnemin ABD yardmlar, Trk yetkililerin ABDde karlanmas, ABDli yetkililerin Trkiyeye gelmeleri hatta Trkiyeden tarifeli geen yolcu uaklar hava alanlarmzda yakt ikmali yapmalar bile anlatlmtr. Amerikan yaam tarz vlerek anlatlrken, Trkiyedeki bir ok Amerikanvari yaam tarz zendirilmeye allmtr. Bununla birlikte, ABDyi eletiren yazarlar hapse atlarak gazeteler kapatlmtr. ABDye kar eletiri yazan, Moskovann adn anan herkes komnist ilan edilmitir. Noam Chomsky, medya gerei adl eserinde dman kontrol altna almak blmnde genel olarak gazetelerin devletin kontrolnden kamad, devletin her zaman snrl da olsa kontrolnn olduu ve gazetelerin dman kontrol altna almak iin varolduklarn sylemektedir. 206

204 205

Cumhuriyet Ansiklopedisi, a.g.e , s.107 Trk Oca Dergisi, 1961 cildi, Milli Ktphane Arivi. 206 Noam Chomsky, Medya Gerei, Everest yaynlar, stanbul, 2002, ss.33-67.

122

Trkiyede

Amerikan

propagandas

yapan

Trk

gazeteleri

Trk-

Amerikan ilikilerinin bozulduu zamanda hkmetin ksmen de olsa basksyla ve dier yaynlarn etkin olmas nedeniyle istenilen propaganda yaplamamas gibi zamanlarda ABD, dnyada olduu gibi Trkiyede de ibirliki ajanlarn kullanarak provakatif eylemlerle ok haberler yaratarak ABD karlarna uygun politikalar uygulanmas hedeflenmektedir. CIA dnyann bir ok lkesinde ajan istihdam ettii gibi CIAden para alan basn yayn ajanlar da bulunmaktadr. 207 New York Times Gazetesinin 1966 ylnda yaynlad makaleler dizisinde Avrupa ve dier lkelerdeki CIA ajanlarnn dtkleri kt ve komik durumlar okuyucularna bildirmitir. Ancak haberlerde CIAye alan yazarlar olmasna karn CIAden habersiz hatta ABD kartl yaptn sanan yazarlarn nasl CIAden para aldklarn komedi serisinde aklayarak Avrupadaki zellikle tarafsz veya sol grl yazarlarn saygnln ve inandrcln halk gznde kaybetmelerine neden olmutur. 208 ABD propaganda yntemlerinde etkin olarak kulland gazete, dergi ve kitap bastrmak yntemleriyle bir ok Avrupa lkesinde etkili olduunu ve kitaplarn teki propaganda aralarndan farkl olduunu belirtilmitir. 1977 ylnda New York Timesda yaynlanan bir yazda isim verilmeden yaynlanan bine yakn kitabn CIA destekli olduunu aklyordu. 209 Bugn ABDde ve Avrupann bir ok lkesinde CIA adna alan kiiler yayn evleri gazeteler ve baslan kitaplarn finansmannn kimler olduu eitli ariv ve aratrma belgelerinde aklanrken Trkiyede bu haberler Souk Sava dnenimde olduu gibi sylentiden ileri gitmemitir. ABD adna alt yazd yazlardan itafen sylenen bir ok yazar ve gazeteci hibir belge ve bilgi aklanmad iin haberin gerek bir deer tamad sadece iftira olarak kullanld grlmektedir. Ancak Trkiyede Trk basn hari Avrupa gazeteleri ve Amerikan gazeteleri yayn hayatnda yerini bulmutur. zellikle New York Times ve ABD ile Avrupa orijinli gazeteler Trkiyenin Ankara, stanbul, zmir gibi byk ehirleri dnda Adana, Bursa, Diyarbakr, Gaziantep gibi dier birok ehirlerinde ana caddelerinde satlmaktadr. Ayrca bildiri, afi gibi ak
Bknz, Jim Keith, CIAden Medyaya Kitlelerin Kontrol, Noktakitap Yaynlar, stanbul, 2005, Frances Stonor Saunders, a.g.e, s.17,18. 209 A.g.e., s.262.
207 208

123

ve gizli olarak datlan haber ve reklam argmanlarnda propaganda amal bir ok etkinin var olduu tespit edilmitir. Yasaklanan veya gizli almas nedeniyle hcre evleri eklinde rgtlenen sa ve sol rgtlerin basn ve yaynlarnda ABD ve SSCB lehine bir ok propaganda haberi olduu grlmtr. Devlet eliyle basld, yazld ve bir istihbarat kitab olduu her ekilde belirtilmi olan beyaz kitap serilerinde de Trkiyedeki solcu renci kii, rgt veya i yerleri deifre edilmek, resimleri koyulmak amacyla kitaplar baslm, 1973 ylnda baslan byle bir kitapta bugne kadar yaplm sol eylemleri yapanlar, yaayanlar, destek verenler ve yakalananlar resimleriyle deifre edilmi, adeta terristler bunlar! dercesine belirtilmitir. Kitap fiyat bandrol olmadan datlm ve satlm, kitapta ABDden bahsederken Dost ve mttefiklerimiz , Bizi komnizme kar koruyan mttefiklerimiz gibi sempati uyandracak cmleler kullanlmtr. 210 Ayrca SSCBnin igal ettii lkeler olan Orta Asya ve indeki Trk soydalarn yaad sorunlar sk sk dile getirerek 1945de Trkiyeye yerlemi olan Uygur ve Kazak Trklerine yerel kyafetlerle gsteriler dzenletilmitir. zellikle Biz ektik siz ekmeyin, Artk uyann! pankartlar tatlmtr. 211 Solcu gazetecilerin yazdklar yazlar neticesinde tutuklanmas, hapse atlmas nedeniyle sk sksa dier demokratik lkelerdeki gazetecilere yaplan olumsuz rnekler verilerek yaplanlarn uluslararas hakll yine gazete ve kitap sayfalarnda anlatlmtr. Souk Sava dneminde Trk Gazetecilii Trkiyenin dahil olduu taraf dnda yaplan yorum ve yazlara ancak Trkiyenin taraf olduu blokla sorun yaadnda mmkn olmutur. Ancak, bu geici sre zarfndaki srece aldanan yazarlar sorunlarn zlmesi sonucunda teker teker cezalandrlmtr. 1946 ylndan 1990l yllara gelindiinde Trk gazetecilik tarihi komnizm ile mcadele tarihi olarak yerini almtr. Souk Sava dnemi boyunca Trkiyenin Bat blouna dahil olan bir lke olarak Bat blounun lider gc olan ABDyi ven yazlarn gazetelerde yer almas doal olarak karlanabilir. Ancak gazetelerdeki Amerikan propagandasn dnemlere ayracak bu dnemlerin Trk ulusal karlarnn Bat blou tarafndan desteklenmedii ve i sorunlar
210 211

Beyaz Kitap, Trkiye gerekleri ve Komnizm, Ankara, 1973, ss.15-185. Cumhuriyet Ansiklopedisi, a.g.e, s. 172

124

karsnda Bat blounun, Trk devletinin rejimin savunmas verdii dnemlerde Amerikan propagandasnn etkisi snrlandrlmtr. 1947-1964 yllar arasnda medyada baz kk dnemler olsa da genellikle Amerika lehine yazlar gze arpar. Haberlerde SSCBden bahsederken Komnist Rusya inden bahsederken Kzl in ABDden bahsederken ise Dost ve Mttefikimiz Amerika olarak bahsedilmesi Amerikan Propagandasnn kamuoyu oluturma asndan nemli grlmektedir. Bu dnemde ABDnin Trkiye yapt yardmlar, ziyaretler, Trkiye hakkndaki medya yaynlar veya ahsi yorumlar Trk gazetelerinin manetlerini sslemitir. 1964-1978 yllar arasnda ise Trk basnnda yksek derecede Amerikan aleyhtarlnn daha doru tabirle bir ok alanda gven duyulan ABDnin Trkiyenin ulusal davalarnda Trkiyeyi yalnz brakmas hatta Kbrs konusunda ambargo uygulamas nedeniyle ABDye kar halk arasnda oluan kzgnlk gazetelere de yansmtr. Ancak bu dnemde de ABD kartlnn temkinli bir durumda yanstlmtr. Bu dnem ABDnin Trkiye olmakszn neler yapamayacann gsterilmesi asndan nemli bir dnemi oluturmutur. Bu yllar arasnda Trkiyedeki sa-sol atmas olarak adlandrlan olaylarn gndemi megul etmesi nemlidir. 1978-1990 yllar aras ise Trk gazeteleri yeniden ABD lehine yazlara geri dnse de ok seslilik anlay SSCBnin dalp Souk Savan bitmesine kadar srmtr. 19641978 dnemin getirmi olduu tecrbeler, bu dnemde sorgusuz bir Amerikan sempatizanlna izin vermemitir. Ancak genel olarak, 1947-1964 yllar gibi 1978-1990 yllar aras dnem ABDnin gelimiliini, zgrln anlatan haberlerle sayfalarn ssleyen yazlar ile devam etmitir. 3.3.2. Radyo Dnyada Amerikan propagandas dendiinde akla gelen radyo

yaynlardr. Bu radyolarn en nls Amerikann Sesi Radyosudur. Amerikann Sesi Radyosu tm dnyada ve Trkiyede Amerikan propagandas yapldnn kantdr. Amerikann Sesi Radyosu bir ok lkede olduu gibi Trkiyede de yayn yapmaktadr. Halen daha yaynlar sren bu radyo propaganda tarihinin en gzel rneini oluturur. Souk Sava srasnda radyo ve propaganday bir araya getiren radyolar olarak; Amerikann Sesi Radyosu, zgr Avrupa

125

Radyosu, zgrlk radyosu, Radyo Moskova, Bar ve zgrlk Radyosu, Radyo Havana Kba, Vietnamn Sesi Radyosu, Komnist Radyo 212 dnemin propaganda yapan radyolar olarak n plana kmtr. 213 Amerikann Sesi radyosu, 1942 ylnda Amerikan Haber Alma tekilatnn nerisi zerine orta ve ksa dalgada yayn yaparak Avrupada yayn yapan komnist radyolarn propagandasn engellemek Avrupal mttefiklere moral vermek ve ABDnin barl politikalarn halka anlatmak amacyla yayn hayatna balamtr. lke etapta 27 dilde yayn yapan radyo bir ok yerel radyo ile de anlaarak mttefik ve ibirliki lkelerdeki radyo yaynlarnda ABD propagandas yapmtr. 7 Temmuz 2005 tarihindeki Amerikann Sesi Radyosu Internet sitesinde Trkiyedeki karde radyolar olarak NTV Radyo, Radyo X (Ankara), Kanal S(Gaziantep), First FM (Kbrs), Bizim Radyo (Kocaeli), Azerbaycan Fm (Bak ), Kent Fm (Piritina) olarak vermitir. 214 Amerikann Sesi Radyosu, CIAden maddi destek BBCden teknik destek alarak srdrd yaynlar ayrca sabit ve gezici verici istasyonlar ile dnyaya haber yayma imkanna ulamtr. Trkiyede radyo yaynlar bir ok Avrupa lkesiyle yakn yllarda balasa da bir ok nedenden dolay gerek anlamda gelimesi 1980lerden sonra olmutur. 1980lere kadar radyo devlet tekelinde olmutur. Baz zel teebbsler radyo yayn yapsa da devlet izni ve kontrolnde bu yaynlar yapmlardr. Trkiyede radyo yayn almalar Atatrk, ngiltereye spiker ve teknisyenlerin eitim almas iin gndermesi ile balamtr. 215 BBCde eitim alan elemanlar Trkiyeye gelerek radyo yayncl almalarn hzlandrmlardr. stanbul Radyosundan sonra Ankara Radyosu, zmir, Gaziantep, Kars, Trabzon gibi illerde radyo kurma almas devam etmitir. D yaynlarda Trke yaynlar yaplmasndan dolay Trkiye de d dnyaya sesini duyurmak iin d yaynlar yapmtr. zellikle II. Dnya Sava dneminde Trkiyenin tarafszln anlatmak iin kullanlan d yaynlar 1944 ylndan itibaren ABD ve ngiltere lehine dnen politikay anlatmak iin yaplr duruma
212 213

Komnist Radyonun reklam afii, http://www.kommunist.se, bknz. Ek: 30 Souk Sava Dneminde Propaganda yayn yapan radyolar, http://www.trwikipedia.org/wikipropaganda-44k, 12/10/2005. 214 Amerikann Sesi Radyosu Trke Yaynlarnda Karde Radyo Anlamas Yapt Radyo evleri, http://www.voanews.com/turkish/affibitaes.cfm, 07/07/2005. 215 Sezer Akarcal, Radyo ve Televizyonda D Yaynlar,maj Yaynclk, Ankara,2003, s.49,30.

126

gelmi 1944 ylndan daha sonra Ankarann SSCB bykelisi olacak olan basn yayn umum mdr Selim Sarper, Ankara Radyosu yaynnda Amerikal Bykeli A. Steinhardla birlikte Amerikal Dostlarm bu Trkiyenin sesidir adl dizi programnda Trkiyenin halknn ve devletinin uluslararas sorunlara bakn dnyaya duyurmak olduunu sylemitir. 216 Selim Sarper, daha sonra SSCBde Trkiye bykelisi olduunda 1945 notas ile Trkiyenin SSCB ile arasnn iyice bozulduu ve SSCBnin Trkiyeden toprak talebi olduunu halka ve hkmete duyuran kiiydi. Oysa Selim Sarperin bir bykeli olarak SSCB ile Trkiyenin arasnda ibirliini tesis etmesi gerekirken, bykeli olarak baarszlk anlamna gelen bir durum onun dneminde, SSCB ile Trkiye arasnda derin krizler yaanm, komu SSCBnin Trkiyeye kar dmanca tavr almasna neden olmutur. Selim Sarper, 1944 ylnda yapt ve yaptrd radyo yaynlarnda ABD lehine yaynlar yapm ve amacnn dnyaya Trkiyenin grlerini anlatmak adna ABD ile ibirliini savunan programlara imza atmtr. Trkiyede radyo yaynlarnn tekelini oluturan Ankara Radyosudur. Ankara Radyosu bu dnemde, uluslararas yayn yapan ve dnyada uluslararas yayn yapan radyolar arasnda ilk sralarda yerini almtr. Ankara Radyosu, hkmet kontrolnde yayn yapmakta ve dnyaya Trkiyenin politik tarafn anlatmay amalamaktadr. 14 Ocak 1948 tarihli Cumhuriyet gazetesinde manetten verilen bir haberde Amerika Basn Ankara Radyosu iin Mdafiimiz Diyor yazlarak haberin ieriinde Romanyadaki Anti-Komnist rgtlerin Ankara Radyosu yaynlarn neriyat haline getirip yaynlattklarndan bahsetmektedir. 217 Trkiye bu dnemde Ankara Radyosu ile d yaynlar yapmasnn yan sra zellikle Moskova Radyosunun Trkiye ile ilgili yaynlarna da cevap vermektedir. 11 Temmuz 1948 tarihinde Moskova Radyosunun Trke, Farsa yaynlarnda Trk-ran tarihi ilikileri ve Trkiyenin ran zerindeki emellerini konu alan yaynlar yapmasna karlk Trk ran dostluunu ieren yaynlar yapmtr. Moskova Radyosunun bu yaynlar gazetelerde de iddetle knanm ve halka Moskova radyosunun amacnn
216 217

A.g.e., s.30. Cumhuriyet Gazetesi, I. Cilt, 14 Ocak 1948.

127

Trk-ran ilikilerini bozmak olduu anlatlmtr. 218 Ankara Radyosu ayn zamanda blge lkeleri ile ilgili haberler yaparak ve Komnist propaganda yapan Radyolarnn yaynlarna cevap vermek Trkiyenin haklln anlatmak iin d yaynlar yapmaktadr. Ankara Radyosu, 1961 Anayasasnn getirdii dzenleme ile kurulan TRT dnemine kadar Trkiyenin sesi olmutur. 1948 ylnda Ankara Radyosu Ankara Radyosu Marshall Saati ad ile radyo yayn yapmtr. Trkiyenin NATOya girmesi ile birlikte ABD, NATO ve Bat Avrupa lkelerini anlatan ve ven programlar yapmtr. Bu dnemde BBC, VOA (Voice Of America), ngiliz Kltr heyeti ile program anlamalar yaplm, ayn anda sz ve haber programlar yaynlanmtr. UNESCO Saati, Trkiyede Marshall Plan, BM Saati, NATO Saati gibi programlar radyodan tm Trkiyeye duyurulmutur. Ayrca, Trkiyedeki ABDli personel ve askerlerin Noel mesajlarn gndermek iin Ankara Radyosu zel programlar yapmtr. Radyolarn, ana haber kayna olan Anadolu Ajans ve Yabanc Haber programlar Dinleme Merkezi, Trk radyolarnda dnemin olaylarn halka, devletin siyasi balantlar Trkiyede radyolar dikkate alnarak Sesi ve hkmet ve kontrolnde dnda yaplmtr. 219 vermek olan Amerikann ki bunlar, Radyosu BBC

Trkiyedeki ABD slerinde yayn yapan ve asl amac ABDli personele hizmet iilli (zmir), ncirlik(Adana), Karamrsel(Samsun), Trabzon ve Sinoptaki slerde yayn yaparak Trke haberler dnda hafif bat mzii ve popler arklar yaynlamlardr. Bu radyolar aracl ile, Trk genlerinin bu radyolar dinlemesi salanarak ABD propagandas yaplmtr. 220 1960 ylndan sonra TRT ad ile zerk bir kurum halini alan radyo yaynlar, TRT1, TRT2,TRT3,TRT4, TRT Fm Radyolar ile yayn hayatna devam etmi, Ankara radyosunun balatt uluslararas anlamalar devam etmesine ramen ABD ile kriz dnemlerinde gazeteler gibi radyolarda ksmen az deitirirken, d haber radyolar, ABD taraftarlndan pek fazla taviz vermemilerdir.

218 219

A.g.g, 11 Temmuz 1948. zden ankaya, Bir Kitle letiim Kurumu tarihi TRT 1927-2000, YKY, stanbul, 2003, s. 50. 220 A.g.e., s.52.

128

3.3.3. Televizyon Televizyon gnmzde en yaygn olarak kullanlan propaganda arac olarak karmza kmaktadr ancak Souk Sava yllarnda Avrupa ve ABDde etkin olan televizyon yayncl Trkiyeye ok ge dene bilecek yllarda 1968 ylnda gelmitir. stanbul Teknik niversitesi 1952 ylnda niversite iinde 17:00 - 18:00 saatleri arasnda televizyon yayn yapmtr. 221 Trkiye ye televizyonun gelmesi iin gerekli olan ekipman ve parann ok fazla olmas nedeniyle Trkiye hkmetleri bu yllarda televizyon yaynclna pek scak bakmamlardr. smet nn, radyo yaynlarnn dnya standartlar lsnde kalitesini oluturduktan sonra televizyon almalarna geilmesinin daha iyi olacan belirtmitir. Trkiye de ki televizyon yaynclnn gelimesindeki engel ekonomik nedenler olarak sralansa da bu dnemde radyo yaynlarnda ve gazete yazlarnda ska tartmalara neden olan iktidar-muhalefet ekimesi ve hkmetin ncelikle gazetelerdeki haberlerin yan sra CHPnin muhalefet olduu dnemde iktidarn elinde olan radyo yaynlarnn nasl iktidarlar tarafndan kullanld grlm televizyon yaynlar ile de hkmetin propaganda denetimini elinden karacan dnmesi de etkili olmutur. Ayrca askeri darbelerde de grlen ve darbenin baarsn gsteren radyo istasyonlarn ele geirmek ve darbeyi halka duyurmak ile baarl olduu anlay nedeni ile ayrca askerlerinde ok sayda radyo ve daha gelimi ses ve grnt cihaz olan televizyonun pheli grlmesi de etkili olduu sylene bilir, fakat gelien dnya koullar neticesinde Trkiyenin komular olan balkan lkeleri, SSCB ve hatta rann bile televizyon yayna gemesi nedeniyle Trkiye bu gelimelerden geri kalamamamtr. stanbul da televizyonu olan vatandalarn ok gl denilen antenlerle Bulgar, Romen, Yunan ve Yugoslav kanallarn bulabilmek iin uramalar nedeni ile hkmet bir an nce televizyon yaynn balamas gerektii kansna varmtr. 9 Nisan 1963
221

A.g.e, s. 52.

129

tarihinde Federal Almanya ile yaplan grmelerde televizyon yayn yapa bilmek iin teknik anlamalar imzalanm ngilterenin BBC televizyonundan ve Federal Almanyadan getirilen eiticiler yan sra yaynlar hzlandrabilmek ve halka gsterebilmek iin Avrupann nl televizyon reticilerinin ihaleye girmesi ile halkn televizyon ihtiyac karlanmak istenmitir. Ancak Avrupann renkli televizyon yayna gemesi ile ucuzlayan renksiz televizyonlarn satna onay veren hkmet bylece bu malzemenin daha ucuza mal edilebileceini hesaplamtr. lk TV yayn 31 Ocak 1968 tarihinde balasa da yaynlarn ancak Ankara ve stanbula konulan verici ile bu illerde izlenebilmitir. Bu durum televizyon yayncl ile propaganda yaplabilmesini geciktirmitir. lk televizyon yayn 18:30dan 20:51e kadar 141 dakika srmtr. Bu aralkta haberler, devrim tarihi(belgesel), Antalyann srlar ( belgesel) ve izgi film yaynlanmtr. 222 Televizyon yaynlar ve vericileri bu tarihten sonra gelise de gelimesini ok yava srdrmtr. Trkiyede televizyon izleme olanana ancak 1980li yllarn sonlarna doru ulalmtr. TRTnin uluslararas yapt anlamalar erevesinde zellikle Avrupal yaynclarla yapt anlamalar neticesinde televizyonlarda Federal Alman yapm eitici programlar ve diziler, Franszca mzik programlar yan sra iyi Akamlar Katrina, eitli lkeler ve bilinmeyen ynleri ile lkeler, jimnastik ustalar, ngilizce Dil Dersi, Bibi Johnsu tanyor musunuz?, Byk Sava gibi ngiliz ve ABD yapm programlar da yaynlanmtr. Ayrca bu yllarda yaynlanan 25 filmin yapm kimlii belli olan 8 filminden 5 i ABD yapm 223 olmas Trkiyedeki Amerikan propagandas televizyondaki etkisi asndan nemlidir. Souk Savan biti yllarna denk gelen televizyon yayncl ve verici istasyonlarnn gelimesi ve bir ok devlet televizyonu ve zel kanallarn almasyla gnmzde televizyon yayncl propaganda asndan daha nem tamaktadr. Televizyon yaynclnn gelimesinin nndeki engellerden biri de TRTdeki iktidar muhalefet ekimesidir. smail Cemin TRT Genel Mdr olduktan sonra yapt bir ok baarl almaya ramen TRT sa-sol atmasn yaam, Demirel, smail Cemin TRTyi komnistletirdiini iddia etmi, iktidara gelince ilk
222 223

Cumhuriyet Ansiklopedisi 1961-1980, s. 202. zden ankaya, a.g.e, s.81.

130

i olarak smail Cemin yerine Nevzat Yalnta getirmitir. Ancak Yalnta basklara dayanamayarak TRTden istifa etmitir. 1970li yllarn TRTnin sa/sol tartmalarna kurban gitmesi Televizyonun gelimesinin nnde bir engel olmutur. Trkiyedeki Amerikan propagandasnn televizyon aracl ile olmas Souk Sava yllarnda televizyon yaynclndaki bu ge kalma nedeniyle yava olmusa da zellikle yeni olan televizyonda ngilizce Dil Eitimi verilmesi ve Amerikan filmlerinin en ok izletilen filmler olmas Trkiyedeki ABD etkisi gstermektedir. 3.3.4. Gzel Sanatlar Gzel sanatlar da dier bir ok ara gibi propaganda alannda kullanlmtr. Sadece sz, yaz temeline dayanan propagandann yeterli olmad zellikle II. Dnya Sava srasnda anlalmtr. Bu nedenle kitleleri derinden etkileyen kitlelerin grsel zevklerine hitap ettii gibi duygusal ynlerine de hitap eden resim, heykel, tiyatro yaplmtr. Propaganda amal yaplan resim heykel, mzik, tiyatro almalarn ksaca propaganda sanat olarak belirtilebilir. Sanatn bugnk anlamda propaganda boyutunda kullanlmasnn en youn ve gelimi olduu dnem Souk Sava dnemidir. Bu konuda en baarl rnekleri ise ABD vermitir. 224 Souk Sava srasnda zellikle SSCB ve dier komnist lkelerce kullanlan genel olarak kitsch olarak adlandrlan resim ve heykelle ideolojinin direk olarak halka sunulmas sanatna karlk ABD daha zgn sanat deeri tayabilecek ancak ABDnin dnyada savunduu deerleri anlatan zgrlk, bar, mutluluk, isyan, znt, bamszlk, zgrce gezmek, zgrce yaamak, istediini yapmak gibi pozitif sanatn yan sra karmak duygular, grsel zevkler, dnceler ieren resim ve heykellerle propaganda yapmtr. Soyut davurumculuk olarak adlandrlan Clement Greenbrek tarafndan sistemletirilen siyasal ve ideolojik saplantlardan arnm gibi gzken insana hizmet eden sanat anlay 1950li yllarda Amerikan Soyut Da Vurumcular Ekol ve New York Modern Sanat Mzesi tarafndan gelitirilmitir. Bu
224

Toby Clark, a.g.e., s.13.

131

kurumlar dnyann bir ok yerinde zellikle ABD mttefiki ve ibirlikisi lkelerde sanat sergileri dzenlenmitir. 225 Amerikan Ulusal tiyatrosu ve Akademisi, Artform, ada Sanatlar Enstits, Kltrel zgrlk ngiliz Dernei, Uluslararas Kltrel zgrlkler Dernei gibi ABD ve ngiliz Dernekleri ve kurulular CIAnin destei ile dnyann bir ok yerinde sanatn icra etmektedir. 226 Trkiyede gzel sanatlar Cumhuriyetin kurulup Atatrk inklaplarnn yaplmas ile balam denilebilir. Halk arasnda resim, heykel sanatnn dinde kesin yasak olduu inanc bat tarz mziin asla kabul edilemedii tiyatronun ise Tanzimat dneminde hafif bir gelime gsterdii grlr. Atatrk, resim ve heykel sanat adna yapt bir ok konuma ve sanatkarlar desteklemesi nedeniyle bu sanatlarda baz gelimeler yaanm, ancak bu sanatlarn bir propaganda arac olarak kullanlmas ok ileriki tarihlere kadar mmkn olmamtr. Demokrat Partinin Yeter, Sz Milletin sloganl el resminin izildii afi bu dnemdeki en etkili propaganda resmidir. 227 Cumhuriyet gazetesinde bu dnemde izilen karikatrler Marshall Yardmn anlatan afi ve ilanlar propaganda aralar olarak kullanlan birka rnektir. 228 Ancak Trkiyede youn ABD ve SSCB propagandas nedeniyle dardan gelmi afi, bildiri ve ilanlardan ideolojik resimler, halk etkilemekte baar kazanmtr. Bu dnemdeki sac ve solcu eylemciler de tadklar pankartlarda yaznn yan sra ABD veya SSCByi ven veya yeren resimler de yaplmtr. Resim alannda en etkili ve ABDdeki soyut da vurumculuk akmndan etkilenerek 12 Mays 1947de oluturulan Onlar Grubudur. Ivy Stangali liderliinde kurulan daha sonra 11 kiinin daha katlp, 21 kii olan resim grubudur. Bu grup 1948, 1949 ve 1950 yllarnda resim sergileri am, en son toplu olarak stanbul Amerikan Haber Merkezinde 1954 ylnda byk bir sergi amtr. 229 Bu grup, zellikle dou/bat sentezi, olarak bat tarz resim sanat ile dounun motiflerini birletirmeyi amalamtr. Bu dnemde Trk resmindeki Avrupa ve ABD etkisi dier sanatlarda olduu gibi etkisini gstermektedir.
225 226

A.g.e., s.13. Frances Stonor Saunders, a.g.e., ss.151-451. 227 Demokrat Partinin seim afii, http://www.sodev.org.tr, bknz. Ek: 31 228 Trk medyasnda da yaynlanm olan Marshall plan afii, http://www.dhm.de, bknz. Ek: 32 229 Cumhuriyet Ansiklopedisi 1941-1960, s.117.

132

27

Aralk
230

1949

tarihinde

imzalanan

Trkiye-ABD

Kltr

Anlamasndan

sonra Trkiyede zellikle tiyatro, mzik, resim ve heykel

alannda ABD etkisi hzla grlmeye balanm, ABDde etkin ve sevilen sanatlarn resimleri ve hayat hikayeleri Trk mecmualarnn ba sayfalarn sslemitir. Trkiyede caz mzii popler hale getirilmeye allrken ilke caz mzii yldz Sevin Tevs, ngilterede BBCde alm, ABDde eitim alm, 1950li yllarda Trkiyede caz konserleri vererek n yapmtr. 3 ocak 1970de kurulan Trk Amerikan Kadnlar Dernei 231 de Trkiyede ABD etkisinin her alanda yayldnn en nemli kantlarndan birini temsil etmektedir. Mzik alannda ABD etkisi radyo ve plaklarda alnan arklar ve yaplan filmlerin mziklerinde kendini gstermi, tiyatroda ise ABDli ve Avrupal sanatlarn yazd oyunlar sahnelenmi, Muhsin Erturulun Yap Kredi Bankas destei ile kurduu Kk Sahne, bu dnemde ABD etkisinin en youn hissedildii faaliyetlerden biridir. Bugn, daha bir ok tiyatro sanatmzn yetitii bu tiyatro okulu Amerikan tarz yaamn halka yaylmaya almasnda en nde grevi stlenmitir. Trkiyedeki Amerikan etkisi ve propagandas Trkiye- SSCB ilikilerine konu olmu, Trkiyede SSCB kartl ve propagandasnn biran nce durdurulmasn isteyen ve solculara kar yaplan basklarn durmas iin birka. Kez nota vermitir. Trk Gzel sanatlarnda 1960lara kadar sren bu durum zellikle 1962 Kba Fze Krizinden sonra yava yava deimeye balamtr. Trkiyenin ABDye gveni sarslm, yeni araylar iine girmitir. 1945li yllardan itibaren devam eden tavizsiz Amerikanclk yerini daha ittihatl politikalara devrettiinden ve 1962,1978 yllar aras dnem Trk- Amerikan ilikilerinde sorunlar dnemi olmas nedeniyle bu dnem bir ok alanda olduu gibi gzel sanatlar alannda bir aray balam, ABDnin Vietnam ura nedeniyle askeri ve eleman asndan zor durumda olmas SSCB propaganda

230 231

A.g.e., s.262. A.g.e., s.176.

133

reticilerinin etkisi arttrmtr. Trkiye ve dnyada bu dnemde SSCB propagandasnn etkisi grlmeye balamtr. 232 3.3.5. Sinema Sinema, ilk etapta fotoraf karelerinin arka arkaya gsterilmesiyle balamtr. Sessiz olmas, maliyeti yksek olmas ve izleyici kesimini arttrmak iin teknolojik geliime ihtiya duyulmutur. lk sinema gsterimleri halka deil de elit bir zmreye kar etki douran sanat olduu iin ilk etapta insanlar gldren , elendirici bir ara olarak grlmtr. Bazen de tarihe not dmek amal belgesel nitelikle senaryosuz, naturel ekimler yaplarak belge niyetine kullanlmtr. 1914 ylnda Ruslarn Ayestefanosda (Yeilky) yaptklar abidenin Fuat Uzknay tarafndan filme alnmas Trk sinema tarihinde ilk film olarak bilinir. 233 Sinemann propaganda amacyla kullanlmas I. Dnya Savanda Alman Ordu Film Endstrisinin kurulmas ile ve bu sistemin Trk Ordusunda ordu film merkezi kurularak devam etmesi, Ordu, sinema ve propaganda kavramlarn bu dnemde bir araya getirmitir. Fakat sinemann propaganda amal kullanlmasnn en gzel rnekleri Alman Propaganda Bakan Goebbelsin Alman Film Endstrisini kurmas ile balar. Goebbels, Hitler ve Nazi propagandas yapan, belgesel ve senaryolu filmler yaptrm, kurduu sinema irketleriyle btn Avrupada etkin olan sinema a kurmutur. ABDde gsterilen bu filmlerin amac ABDdeki Alman halkn etkilemek olmutur. 234 ABD sinemas, propaganda amal kullanlmasna ramen askeri propaganda alanna o yllarda Hollywoodu ekememitir. II. Dnya Sava yllarnda Hollywood film yapmclarnn ve finansrlerinin hemen hemen hepsinin ngiliz ve Yahudi olmas Hollywoodun mttefikleri desteklemesinde byk bir etken olsa da ounlukla kar amal olan sinema sektr ve yapmclarn bamsz fikirli sanat kiilikleri olmas, ak, hzn, komedi gibi insani duygulara ynelik
232

Trkiyede devam eden ABD kartlna rnek afi, http://www.kureselbarisveadalet.org, bknz. Ek: 33 233 Levon Panos Dabayan, Zaman Tnelinde Her Ynleriyle Sinema Dnyas, IQ Yaynclk, stanbul, 2004, s.22. 234 Sezer Akarcal, a.g.e., s.98.

134

filmlerin

ok

gie

yapmas

Hollywoodun

askeri

propaganda

filmleri

yapmamasnda byk etken olmutur. Amerikan Haber Alma Tekilat ve Pentagonun Hollywooda el atmas baz film senaryolarn desteklemesi, askeri ve hkmet argmanlarn kullandrmas ile durum yava yava deimi II. Dnya Savann sonlarna doru Alman kart birka film gsterime girmitir. 235 Hollywood, Amerikan propaganda tarihinde hep tartma konusu olmutur. Amerikan propaganda filmlerinin yan sra Amerikan aleyhtar filmlerin de ekildii bir yer olarak zellikle komnizmle mcadele adna faaliyetlerde bulunan senatr McCarthy tarafndan ok eletirilmitir. McCarthy, Hollywoodun Sovyet propaganda merkezi olduunu iddia etmi, ancak Hollywood ABD propagandasnn merkezi olma zelliini hibir zaman deitirmemitir. Trkiyede Amerikan filmleri, Amerikan propagandasnn birer rnekleri olarak karmza karken Hollywoodun siyasi ve askeri propaganda dnda kltr emperyalizmi gibi bir misyonu olduunu unutmamak gerekir. Bu nedenle Hollywood yapm olan irkin Amerikal gibi filmlerin siyasi ve askeri propagandadan ok kltr propagandas yapt Amerikan Gizli Servisinin (CIA) ne kadar gl olduunu gstermekten geri durmayarak, ABDli bir eliyi yererken, yksek Amerikan deerlerinden taviz vermeyen yan dikkate deerdir. Trkiyedeki Amerikan sinemas ise izleyici profiline gre duygusal ve macera olarak iki kategoriye ayrlr. Trkiyede her iki trde filmlerde ayn anda vizyona girmilerdir. Trkiyede, Sovyet filmleri, dnyada olduu gibi pek rabet grmemesinin asl nedeni hkmet engellemelerinden daha ok Sovyet film reticilerinin yaln propaganda yapmasdr. Dk kalitede kaba propaganda filmleri olmasdr. SSCBnin dolduramad bu alan ABDli film reticileri ierisinde Amerikan propagandasnn sakl olduu komnist ierikli filmler yapmlardr. Komnist propaganday blmek amacn tayan filmlerin ou ABD sinemaclnn tarafszln kantlamak adna yaplan filmler olduu gibi Hollywood tarafndan ekilen komnist filmlerin, komnizmin elikilerini ve yaanacak fikirsel
235

A.g.e., ss.250-257.

135

farkllklar anlatmas sol grl insanlar arasnda fikir ayrlklarna ve tartmalara sebep olmas iin kullanlmtr. Trk Sinemas, Amerikan propagandas ierii olan bir ok film ekmesine ramen zaman zaman sosyalist propaganda yapan filmler de ekmitir. Bu filmler, ou zaman hkmetlerce yasaklanmasna ramen Trk sinema tarihinde yerini almtr. Ylmaz Gney ve Tark Akan gibi isimler, sol grl filmleri nedeniyle yarglanmtr. Ylmaz Gneyin kovboy filmlerini Trk sinemasna tayan isim olmas ve Tark Akann bat tarz ak filmlerin ideal jn olmas bu elikiyi ortaya koyan dier bir durumdur. Yeilam kstl btesine ramen bu dnemde bir ok tarihi ve gncel film yapmtr. Bu filmlerin byk bir ounluu ise Trkiyedeki sosyal yapy dejenere eden filmler olmas teknolojik destein Avrupa, ABDli sinema irketlerinden almas asndan ne kadar milli olduklar ne kadar ABD propagandas yapmadklar phelidir. Trkiyede yaynlanan Amerikan ahlak d filmler Trk sinemaclar tarafndan da yaplmtr. Ahlaki deerlerin zayflamas yoluyla lkelerin milli direncini krmak istemitir. 236 zellikle irkin Amerikal, adan knt hedeflenmektedir. 237 Amerikan Film Sektr filmlere finansman ve ekipman desteini CIA ve Pentagondan ald bu nedenle bamsz senaristlerin senaryolarnn CIA veya Pentagon tarafndan deitirildii yada yaynlanmasna izin verilmediini ayrca Hollywoodda CIA ve Pentagon yetkililerinin bizzat elemanlar veya onlar adna alan eletirmenlerin olduu bilinmektedir. Bu nedenle bir ok film senaryosundaki Amerikan kartl sylemlerin karld ABDde ve dnyada yaynlanan bir ok filmin CIA ve Pentagon soruturmasndan getii bilinmektedir. 238 Trkiyede yaynlanan sinema filmleri ve Yeilam yapm olan Trk sinema filmlerinin devlet kontrolnden gemedii sylenemez. Hkmetlerin kard basn yayn kanununda sansr olgusunun yer almasnn yan sra karlan milli ahlak ve deerlere sayg ad altnda sansr
236 237

gibi yapmlarla

Amerikan kartlnn dearj olmas amalanrken, Dallas vb diziler ile ahlaki

Levon Panos Dabayan, a.g.e., ss.171-275. A.g.e., s.350. 238 David L. Robb, Hollywood Operasyonlar, Gncel Yaynclk, stanbul, 2005,ss. 29-49.

136

messesesi iletilmitir. Souk Savan balama evresi olan II. Dnya Savann sonlarnda Trkiyede etkin olan Alman sinema filmlerine ve Sovyet sinema filmlerine 23 Austos 1945de Tek Parti Hkmeti CHP el koymu ve bu filmlerin bir daha yaynlanmasn engellemek iin filmleri imha etmitir. 239 Bu tarihten sonra Trk filmleri ve yabanc filmler SSCB kart filmler olmu ancak Trk filmlerindeki tarihi temalar ska yaynlanan ve bir dnem uzun soluklu ekilen Trk tarihi filmleri Trklk propagandasndan daha ok Trkiyenin tarihi dman olan Rusyay hatrlatmak tarihi kini kullanmak amacn tamaktayd. Trkiyede sinema bu dnemde yabanc zellikle de Amerikan yapm filmlerin revata olduu her 10 filmden en az 8inin Hollywood yapm olduu grlmektedir. 240 Trkiyedeki ABD propagandas Trkiyede Amerikan deerlerini empoze etmenin yan sra Amerikan kartln dearj etmek ve kltr emperyalizmi ile Amerikan kltrn yayabilmek amacnn yannda milli ve manevi deerleri ykarak Trkiyede emperyal dzeni kurmay amalamtr. 3.4. TRKYENN SYAS, ASKER VE EKONOMK YAAMINA YNELK AMERKAN PROPAGANDASI Trk Amerikan ilikilerinin en belirgin ve grnen taraf olan ABDli yneticilerin Trkiyeyi ziyaretleri, anlamalar, askeri yardmlar, askeri ziyaretler, Trkiyedeki Amerikan propagandasnn etkisini gstermesi bakmndan da nemli olan siyasal ve askersel ilikiler ayrca Trkiyedeki Amerikan kartlarnn deifre olmasn yer alt rgt konumunda olmasn engellemi, Amerikan kartlar veya SSCB taraftarlarnn kimler olduu bilinmesinin yan sra halkn hem dearj olmas hem de ABDnin en gl yzn gsterdii Trkiyede Amerikan hayranlnn artmasn salamtr. 241

Cumhuriyet Ansiklopedisi, a.g.e., s.85. Levon Panos Dabayan,,a.g.e., ss. 47-58. 241 Trkiyede devam eden Amerikan kart Komnist eylemler, http://www.anarsistkomunizm.org, bknz. Ek: 34
240

239

137

Trk Amerikan ilikilerinde dnm noktas,5 Nisan 1946 tarihinde 270 m boyunda 57.500 tonu bulan arl ile 1600 mrettebat olan dnyann en byk ikinci zrhl sava gemisi Washington bykelisi Mnir Ertegnn cenazesini stanbula getirmesidir. ABDnin en byk zrhl sava gemisinin stanbula gelii Trk hkmeti ve halknca SSCBnin tehditlerine kar ABD destei olarak alglanmtr. ABDnin ok gl olduu ve Trkiyeye yardm edecei Trk basnn megul etmitir. Zrhlnn stanbula gelmesi Amerikan propagandasnn rneidir. Naan havayolu veya daha kk gemilerle getirilebilecek olmasna ramen ABDnin en byk zrhl gemisi ile getirilmesi hem Trk-ABD ilikileri hem de Amerikan propagandas asndan nemlidir. ABDnin bu tarihlerde SSCB ile ran ve Manurya sorunu yznden grmeler aamasnda olmas aslnda Trkiyeye yapaca ziyaretin SSCB tarafndan yanl anlalma olasl olmasna ramen ABD Missouri Zrhlsn Trkiyeye gndermitir. Missouri Zrhls adna iirler yazan ve boazn esiz bir manzaras olarak gren halk, neredeyse Trk donanmasnn tmnn tonajna yakn olan gemiye ve Amerikan gcne hayran olmutur. Ayrca bu dnemde II. Dnya Savan kazanan lkenin ABD olmas yan sra , Japonyaya att atom bombas ABDnin yenilmez bir gte olduu kansn uyandrmtr. Ayrca Trk medyasnda Amerikann gcn anlatan makaleler yaynlanmaktadr. 01 Ocak 1947 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde Andre Mauroisin svirede verdii konferansta ABDnin ekonomik, askeri ve siyasi gcn ven yazlar yaynlanm, ABDnin II. Dnya savanda ylda yz bin uak rettii ve gerekirse yz bin tanede retebileceini belirtilmitir. 242 ABDnin II.Dnya Savandan byk askeri ve ekonomik g olarak kmas nedeniyle Trkiyedeki ekonomik evrelerde ABDnin bu gcnden faydanlmas gerektiini belirtmilerdir. 03 Ocak 1947 tarihinde ABD ziyaretinden dnen Vehbi Ko Cumhuriyet gazetesine verdii demecinde, Trkiyenin II. Dnya savanda byk bir frsat kardn ancak ABDnin byk imkanndan faydalana bilmek iin iki ylmzn olduunu ve ABDnin douda serbest ticaret limanlar aradn bir an nce elimiz abuk tutup stanbulda bir an nce serbest ticaret liman almas gerektiini belirtmitir. 243 zellikle bu dnemde
242 243

Cumhuriyet Gazetesi, I. Cilt, 01 Ocak 1947. A.g.g, 03 Ocak 1947.

138

Trk medyasnda ABD ile ilgi haberlerin had safhaya kmas, SSCBnin Trkiye ve blge ile ilgili planlarnn yaynlanmas dikkate deerdir. 1947 Truman Doktrininin ilan edilmesi 244 ve bu erevede Trkiyeye yardm gnderilmesi kararlatrlmas sonucunda, ABD yardm TBMMde tartlmaya almtr. 245 Dnemin CHP hkmeti adna Dileri Bakan Hasan Saka Amerikan yardm hakknda konumasnda zetle; zellikle eitli gazete ve dergilerde kan Amerikan yardmnn Trk bamszl ve bamsz iktisadi gelimesine engel olacana dair yazlarn, maksad belli olmayan siyasi amalar tadn belirtmitir. Ayrca, anlamann incelenip eer byle bir ihtimal gzkrse zaten reddedileceini ve bu ngrde bulunanlara teekkr edilecei ilan edilmitir. Hasan Sakadan sonra sz alan Nihat Erim ve Kasm Glekde Amerikan yardmnn Truman Doktrinin Trkiyenin gvenlii ve ktisadi gelimesi asndan ok faydal olacan belirtmilerdir. 12 Temmuz 1947 tarihinde imzalanan Amerikan yardm anlamas, 01 Eyll 1947 tarihinde 339 kabul sfr red oyu ile kabul edilmitir. 246 Bylece Trkiye, Amerikan yardm alarak, SSCBye kar ABD desteini salamak adna nemli bir adm atmtr. Ancak Truman doktrini erevesindeki yardm ABD kongresinin kararlarna tabi ve deitirme yetkisine sahip olmas yan sra yardmlarn halka duyurulmas iin kitle iletiim aralarnn kullanlarak Amerikan propagandas yaplmasna, ABDli kitle iletiim, hkmet ve sivil kurulularnn Trkiyedeki Amerikan yardmlarnn nasl kullanldn inceleme yetkisine de sahip olmutur. 247 Trkiye bu dnemde ABDnin oluturduu tm uluslararas rgtlere ye olmaya almtr, ABDnin askeri ve ekonomik yardmlar trenler dzenlenerek Trkiyeye getirilmitir. Ayn anda, ABDli askeri ve iktisadi heyetler de Trkiyede incelemeler yapmak zere gelmilerdir. Trkiye, askeri yardm erevesinde verilen silahlar ABDnin II. Dnya Savanda Avrupa cephesinde kulland silahlar olmas yan sra ekonomik mrn neredeyse
244

ABD bakan Truman, Trkiye ve Yunanistana yardm ieren belgeyi imzalyor, http://www.trumanlibrary.org, bknz. Ek: 35 245 Truman Doktrini ilan edildikten sonra CIAin Trkiye ve Yunanistan hakkndaki raporu, http://www.trumanlibrary.org, bknz. Ek: 36 246 TBMM Tutanak Dergisi, VIII devre 6, Eyll 1947. 247 Trkkaya Atav, a.g.e., s.198.

139

tamamlam ara ve gerelerden olumas da nemli bir konudur. Ancak silahlarn Trk ordusunun teknolojik yenilenmesini salayacak derecede Trkiyede bulunmayan aralar olmas bakmndan nemli olarak alglanm yardmlar ordunun modernize edilmesi asndan nemli olduu vurgulanmtr. Trkiyenin ald kredi miktar 4 Temmuz 1948 tarihli Trk Amerikan Ekonomik birlii erevesinde yani Marshall Plan dahilinde 1948-1952 yllar arasnda 354 Milyon Dolardr. Bu para bu dnemde Trkiyenin demeler dengesi cari ana eit bir paradr. 248 ABD Trkiyeye yardm ederken ama Trkiyeyi kalkndrmak deil Trkiyenin srdrlebilir ekonomik yapsn korumaktr. Bu tarihlerde Harvard niversitesinde yaynlanan bir bildiride Trkiye iin harcanan her bir Amerikan dolar Amerika asndan pek salam bir yatrmdr. 249 Denmesi bu dnemdeki Amerikan yardmlarnn amacn aka gstermesi bakmndan nemlidir. ABDnin Trkiyeye gnderdii yardmlar ve kullanlacak olduklar alanlar denetlemek ve yeni alanlar kefetmek adna Trkiyeye gelen ABDli heyetler Trkiyenin SSCB tehdidine kar ald ABD yardmlarndan ok Trkiyeyi ABD ticaret kolonisi haline getirmek amacn gttkleri anlalmaktayd. Nitekim ABDli mhendis, mimar, akademisyen ve uzmanlarda oluan ekip, Trkiyedeki ulam, iletiim, bayndrlk, tarm gibi bir ok alanda faaliyet gstererek incelmelerinin yan sra mhendislik hizmetine de talip olmulardr. Binlerce Trk iisinin alt bu alanlarda Amerikal uzmanlar Trk halkna gl, zengin ve yardm eden Amerika propagandasn yapmalarnn yannda Trkiyeyi Marshall Plannda da belirttii gibi bir tarm lkesi yapma aamasn yrtmlerdir. 250 Marshall yardm erevesinde yaplan anlama 11 madde ve ek blmlerden oluurken bu maddelerde Trkiye Cumhuriyetinin tek tarafl ABD isteklerini kabul ettii tm yatrm ve harcamalarda ABDli heyetlerle istiare edilecei ve yaplan yardmn kullanlaca alanlar ABDnin

248 249

Cumhuriyet Ansiklopedisi, a.g.e.,s.131. Trkkaya Atav, a.g.e., s.261. 250 A.g.e. s.198.

140

belirleyecei, belirtilmitir.
251

ABDli

heyetlerin

diplomatik

dokunulmazlklar

olaca

1948- 1952 yllar arasnda verilen yardm ve kredilerde Amerikan stnlnde gzle grlr derecede tek tarafl ve SSCB tehdidine kar Trkiyeyi gvence altna almak anlamna gelen anlamalardan ok Trkiyenin ekonomik bir pazar olarak oluturulmasna ynelik olduu gzkmektedir. Amerikan yardm sadece silah veya kredi olarak deil gda rnleri olarak da verilmi II. Dnya Savanda ktlk eken halk, Amerikan unu, Amerikan st, Amerikan ikolatas, gibi halk arasnda hala konuulan Biz Amerikan st ile bydk diyerek gl ve grbz olduunu aklayan deyimler bu dnemde ABDnin halk arasnda nasl propaganda yaptnn ve bu propagandann etkisini gstermek asndan nemlidir. Yaplan tm yardmlarda ABD bayrann olmas yan sra radyo yaynlarnda Amerikan yardm uzun uzun anlatlm bir saati aan Marshall Yardm Program , ABD ve Biz gibi ABD propagandas yapan yaynlar yaplmtr. Gazetelerde Marshall yardmn anlatan afiler yaynlanarak ABD yardmnn Trkiye iin ne kadar hayati olduu halka anlatlmtr. Trkiye ile ABD arasnda yaplan anlamalar SSCB tehdidine kar olan askeri anlamalardan ok ekonomik ve kltrel anlamalar olmutur. Nitekim Trkiyedeki Amerikan propagandas olarak anlatlan ve Trkiyede Amerikanvari bir yaam ngren bu anlamalar erevesinde Trkiye Bat tarz bir lke olduunu anlatmada ve ispatlamada kullanld grlmektedir. Trkiye Avrupallama adna olumlu grd bu gelimelerle Trkiyede Amerikan propagandas meru bir zemin bulmutur. 1952 ylnda Trkiyenin NATOya ye olmas ncesindeki grmelerde Avrupal bir ok lke lideri ve akademisyenleri Trkiyenin Batnn savunulmas iin gerekli olan askeri topraklar olduunu belirtmitir. Trk ve ABDli yetkililer Bat tarz yaamdaki gelimeleri, demokratik gelimeleri hatta Trkenin Macarca, Fince, Estonca, Letonca dilleri ile ayn aileden
251 252

olduunu

ileri

srmlerdir. 252

Trkiyenin

Kore

Savandaki

Fahir Armaolu, a.g.e., ss.165-179. Trkkkaya Atav, a.g.e, s.204

141

yararllklarndan bahsetmilerdir. Ancak Trkiyenin Bat tarz bir lke olduunu vurgulamlardr. 253 Bu dnemde Trkiye Batl olduunu gstermek adna yaygnlaan Avrupai yaam, Amerikanvari hayat ve ekonomik durumu gstermek adna btn kitle iletiim aralarnda Bat mzii, Bat sanat, Bat tarz yaam gsterilmeye allmtr. Trk kamuoyu Koreye asker gndermedeki destei Demokrat Parti tarafndan NATOya girmek iin bir ans olarak gstermesi, ABD yardmlarna karlk bir minnet borcu olarak Trkiyenin de imdi ABDye yardm etmesi gerektii inanc yaygnlk kazanm, Behie Borann kurduu Trk Barseverler Cemiyetinin protesto gsterilerine ve CHPnin ABDye evet DPye hayr muhalefetine ramen Koreye asker gnderilmitir. Trk Barseverler Cemiyeti komnist bir rgt olduu gerekesi ile kapatlmtr. 254 Demokrat Parti iktidar dneminde Koreye asker gnderilmesi hakknda, Krehir Millet Vekili Osman Blkba ve Mardin Millet vekili Kemal Trkolunun gensoru vermeleri nedeni ile mecliste yaplan konumalarda iktidar ve muhalefetin tutumu Koreye asker gnderme meselesinin ne anlama geldiini gstermektedir. Osman Blkba konumasnda, Koreye asker gnderen lkeler NATO yesidir. Trkiye ise deildir. diyerek Trkiyenin herhangi bir gvence altnda olmadan Koreye asker gndermesinin sakncal olduunu eer NATO yesi olunursa gerekirse elli bin asker gnderelim. Diyerek NATO yesi olmadan Koreye asker gnderilmesini eletirmitir. Ayrca asker gnderme iinin Resmi Gazetede neden yaynlanmadn sormutur. Babakan Adnan Menderes ise Koreye asker gndermenin Birlemi Milletler kararlar dorultusunda olduunu ve Resmi Gazetede yaynlanp yaynlanmadnn takipisinin kendisinin olmadn belirtmitir. 255 Gensoru veren dier vekil Kemal Trkoluda Koreye asker gnderen lkeler Kore ile siyasi olarak iliki ierisinde ve NATO yesidir. Trkiye ise deildir. diyerek Trkiyenin NATO yesi olmadan Koreye asker gnderilmesini eletirmitir. Btn bu sorulara D leri Bakan Fuat Kprl; Efendiler, devletin emniyeti meselesi gayet tabii olarak her hkmetin dnecei bir meseledir. Biz bu
253 254

A.g.e. S. 204. Cumhuriyet Ansiklopedisi, a.g.e., s.167. 255 TBMM Tutanak Dergisi, IX Devre 3, Aralk 1950 Ocak 1951.

142

emniyeti iptida kendi kuvvetimizin yerinde olmasnda ve memleketin, milletin hrriyet ve istiklal ruhunu muhafaza ederek bozguncu propagandalar ve bozguncu telkinleri nefretle karlamasnda bulunanlardanz. Bir milletin emniyeti i bnyesinde ve i kuvvetle temin edilir. Dardan ne kadar desteklenirse desteklensin iini kurt yiyen hastalkl bnyeler vardr. Bu millet o bozgunculuk propagandalarna gelmeyecektir. diyerek Koreye asker gndermemize kar kan kiilerin bozgunculuk propagandas yaptn sylemitir. 256 Meclis sralarndan Kprlye kim? Kime diyorsun? gibi bararak sorular yneltilmesine karlk, Kprl satama eklindeki sorular cevapsz brakmtr. Daha sonra sz alan Manisa Millet Vekili Hamdullah Suphi Tanrver konumasnda; Trkiyenin Koreye asker gndermesinin snr korumas ile ilgilidir. Kafkaslarda snrda olduumuz Sovyet Rusya, Kore ile de snrdatr. Tehlike bizi de ilgilendirir. Diyerek balad konumasnda, Rusyann bizim tarihi dmanmz olduunu, Yunanistan ve ran gibi komularmzn da dman olduunu, Rusyann tm Trk Dnyasn yuttuunu, snrlar ierisindeki Trkleri katlettiini, Balkanlar da mahvettiini syleyerek devam ettirmitir. Hamdullah Suphi Tanrver, ABD ziyaretinde ABD bakan Eisenhower ile grmek istediini Selim Sarpere bildirerek Bakandan grme talep ettiini belirterek, bakanla aralarnda geen diyalogu yle anlatmaktadr. Eisenhowern odasnda bakann yannda bulunan eski asker ve imdi niversitede rektr olan bir kii ile yapt sohbete tank oldum. Bunun zerine bakana, SSCB ile ilgili sorunlarn gnmzle ile ilgili olmadn bu meselenin on bir asrlk Balkanlardan Asyaya uzanan bir sorun olduunu syledim diyerek SSCB sorunun ne kadar derin ve vahim olduunu anlatmaya almtr. 257 Osman Blkba ve Kemal Trkolunun verdii gven oyu yoklamasnda yaplan bu konumalarda Trkiyenin Koreye neden asker gnderildiinden te NATOya ye olmadan asker gnderilmesi eletirilmektedir. ABD ile olan birliktelik veya ibirliini eletirilmemekte adeta Trkiyenin NATO yesi olmas iin ABDye mesaj gnderilmektedir.

256 257

A.g.e, s. 286 A.g.d , Ocak 1951.

143

Trkiyenin Kore savana asker gndermesi ile balayan srete Trk askerinin Korede olmas mecliste olduu gibi halk arasnda ve medya organlarnda da tartlmtr. zellikle sol grl medya organlar Koreye asker gndermenin Trkiyenin iinden kamayaca ve nkleer tehlike altnda olaca bir savaa sokacan iddia ederlerken, hkmeti ve devleti kuran ynetici elit kesime yaknl ile bilenen gazeteler ABDnin Korede verdii savata hakl davasnda Trkiyenin de bulunmas Trkiye iin Bat blouna dahil olmak iin hem byk bir ans hem de kendisini ispatlamak iin iyi bir imkan olarak gryorlard. Henz, Atom bombas yapamam olan SSCBnin Korede ABD ve mttefiklerine herhangi bir saldrda bulunmas durumunda ABDnin atom bombas silahn kullanaca gvencesi mttefiklere gsterilmek iin ABD Pasifik okyanusunda 12 Ocak 1951 tarihinde atom bombas denemesi yapt. 258 ABDnin Avrupaya yeni ordu gnderecei bilgisi gazeteler tarafndan halka duyuruluyordu. Bu dnemde ABD tarafndan Trkiyeye verilen askeri malzemeler gazetelerin ba sayfalarn sslerken ayn zamanda ABDnin Atom bombas denemeleri de medyada geni yer buluyordu. 1951 yl Trkiyenin Koreye asker gndermesi, Orta Dou Komutanl, NATO yelii gibi konularnda gndemde olduu yl olarak bu dnemde rticai eylemlerinde ortaya kmas ilgin bir durumdur. 10 ubat 1951 tarihli cumhuriyet gazetesinde yaynlanan bir karikatrde sarn altndan komnistlerin ktn gstermesi, 259 Trkiyede irticann da komnistler tarafndan tezgahlanan bir oyun olduu imgesi halkn belleklerine yerletirilmeye alyordu. Krehirde ve Ankara Shhiyedeki Atatrk Bstnn tahrip edilmesi ve bu olaylarn ardndan 12 ubat 1951 tarihinde ABD dileri bakan yardmcs McGheenin Trk dileri bakan kr Saracolu ile iki saat sren Trkiyenin Gvenlii 260 adl grme Trkiyedeki olaylarn amacnn Trkiyenin ynn srekli Bat tarafnda tutmak olduunu kantlar derece tesadf olamayacak gelimelerdir. Ancak bu grmelerde hibir zaman NATO yesi olmann ne kadar gvence salayaca grlmemi olmas muhtemel olmal ki Trkiye, 1952 tarihinde NATOya yesi olup, ABD adna Akdeniz, Ortadou ve Karadeniz havzasnda tm tehlikeleri gslemi olduu gibi her hangi bir atmada kendisinin taraf
258 259

Cumhuriyet Gazetesi, 12 Ocak 1951. A.g.g, 10 ubat 1951. 260 A.g.g, 12 ubat 1951.

144

olmama durumunun olmayaca ve kendisine yaplacak olan bir saldrda dier yelerin ne kadar savunaca bir muamma olan duruma gelmitir. 261 Sorulmas gereken ancak Kba Fze Krizine kadar hi sorulmayan Ankara iin Washington feda edilir mi? sorusuydu. Trkiye- ABD ilikileri Trkiyenin ABDye tavizsiz evet demesi nedeniyle gelime gsteriyor olmas ABDlilerin Trkiyede kendi lkelerinde gibi hareket etmelerine neden olmutur. Trkiyedeki Amerikan asker ve personeli 30.000 civarna ulam, ayrca Amerikallar bir ok sivil toplum hareketinde ve sosyal yaamda etkin olurken askeri amalar dnda bir ok alanda faaliyet gstermilerdir. 1960 ylna kadar Trkiyedeki Amerikan askeri ve sivil varlnn yan sra Trk D Politikas da ABD isteklerine gre ekillenmekte Trkiyenin Ortadou, Balkanlar politikas ABD isteklerine cevap verme amal olduu grlmektedir. Trk Ulusal karlar asndan halen daha tartlan bir ok d politika ata dnemin ABD kar ve hedeflerine hizmet ettii grlmtr. Yunanistan ile kurulan ibirlii, Yugoslavya, Yunanistan, Trkiye yaknlamas, Msr ile ilikiler, Svey bunalmnda Trkiyenin tutumu, Ortadou komutanl, Suriye ile savan eiine gelinmesi, Lbnan ve rdn olaylarnda Trkiyenin tutumu, srail ile ilikiler, Cezayir sorununa bak ve nc Dnya Balantszlar Toplantsnda Trkiyenin Atlantik Paktn savunan konumas, bu dnemde Trkiyenin d politikasnda ABD etkisinin olduunun gstergesidir. Halk arasnda ABD sorgusuz sualsiz mttefik olarak anlatlmas ABDnin Trkiyedeki i sorunlara kar rahat hareket etmesini salad gibi Amerikan slerinde alan Trk vatandalar adeta Amerikan Ajan ve propagandacs olduu gibi binlerce Trk vatandann bu lkelerde ii ve personel olarak almasndan dolay maan ABD hkmeti demekteydi. Trkiye, ABDnin mttefiki olarak hem ekonomik hem de askeri adan geliip, gvence altnda olacann inanc yan sra gelimi Bat dnyasnn bir paras olarak tm rgtlerde ve platformlarda yerini alyordu. Trkiye, ABD ile birlikte hareket etmeye o kadar almt ki 1953 ylnda Stalinin lm zerine
261

Mehmet Saray, Sovyet Tehdidi Karsnda Trkiyenin NATOya Girii III. Cumhurbakan Celal Bayarn Hatralar ve Belgeler, AAM, Ankara, 2000, ss. 148-154

145

iktidara gelen Kruevin

bir arada beraberce yaamak politikas nedeniyle

komularyla ilikilerini gzden geirirken Trkiyeye gnderdii ilikilerini yeniden tesis etme notasn Trk hkmeti grmezden gelmi, hatta basn olay Fransz Gazetelerinde yazan SSCB, Trkiyeye nota gndermi haberlerinden renmitir. Hkmet, SSCBnin bu knn ABDlilerle ilikisinin bozulabilecei korkusuyla, kukuyla bakarak, Trkiyeye kar bir komplo olarak alglam ve ok dostane olmayan bir cevap gndermitir. ABD, Trkiyede deil de, Texas veya California gibi bir eyaletindeymi gibi davranmas Trkiyedeki baz bamsz milliyeti aydnlar tedirgin etse de ABD aleyhine sylenen sz veya herhangi bir yaz nedeniyle komnist olmakla itham edilip yarglanma ve hapis srecine uramlardr. Trkiyede sol, Komnist olarak adlandrlan bir ok akademisyen, aydn, vatanda, Bamsz Trkiye sloganl ile hareket ederken ABD karsnda tek g olan SSCB taraftar olmaya zorlanm yada SSCB ajan olarak sulanmlardr. Trkiyede hemen hemen her yerde var olan Amerikan sleri, irtibat brolar, konsolosluklar, okullar, hastaneler, Amerikan irketleri veya Amerikal uzmanlar, igal lkesi havas vermekteydiler. 1960 ihtilaline kadar hibir Amerikan kartlna izin vermeyen hkmet 1957 ylndan, 1960 ylna kadar geen srede uluslararas konjonktrn deimesi nedeniyle zor durumda kalmtr. 1957 ylna kadar ABDnin nkleer saldr doktrini ile elindeki nkleer gcn keyfini yaarken SSCB, 1954de imal ettii nkleer silah ve ktalararas fzeyi ABDye yollayabilme imkanna kavumas ve 1957 ylnda uzay denemesini baaryla gerekletirmesi ile SSCB, ABDnin nkleer saldr doktrinine karlk nkleer karlk doktrinini ilan etti. ABD ve Avrupadan Dehet Dengesi olarak adlandrlacak bu durum artk ABDnin Berlin iin New Yorku feda edip edemeyecei tartmalar balamtr. Fransa, ABDnin kendi lkesinin tehdit altnda olmas halinde Avrupay savunmayacan ilan ederek NATOnun askeri kanadndan ekilirken bamsz Fransz Milli Politikasn uygulayacan ilan etmitir. ABD Bakan Eisenhower bu yeni durum karsnda yumuama dneminin baladn ilan ederek, SSCB ile ilikilerin yumuatlmas iin karlkl grmelere balad.1945-1960 yllar arasnda her eye ramen ABD ile ibirliini devam ettiren ve bu nedenle kk komular

146

yan sra SSCBye kar da dmanca tavr alan ve SSCBden gelen grme taleplerini geri eviren Trkiyeyi telalandrd. ABDnin politika deitirmesi Trkiyeyi 1945de olduu gibi yeni bir gvenlik bunalmna sokmutur. 6-7 Aralk 1959 tarihinde ABD Bakan Eisenhowern Trkiyenin kayglarn gidermek iin Ankaraya geldiinde grmeler ne bundan nceki ABD heyetinin karland gibi karland, ne de ABD Bakan, Ankarada scak ve samimi mesajlar verdi. Oysa, 1954 ylnda Celal Bayarn ABD ziyaretinde Trkiye muzaffer bir lke lideri eklinde ok dostane karlanmtr. 262 Trkiyede de ayn ekilde ABDli yetkililerde en st derecede ve en iyi ekilde karlanmaya allmtr. Bu dnemde, Trkiye, ABDnin SSCB politikas nedeniyle ilk defa yalnz kaldn hissetmitir. Bugne kadar ABDye topyekn destek veren Trkiye, uygulad politikalarn gzden geirilmesi gerektiinin farkna varlmtr. Trkiye ile ABD arasnda ba gsteren bu gven bunalm nedeniyle Trkiye SSCB ile ilikileri yeniden tesis etmek iin 12 Nisan 1960 tarihinde Trk- SSCB ortak bildirisi ile karlkl ziyaretler gerekletirmeyi kararlatrlmtr. 263 Tm abalara ramen, 8 Mays 1960daki U2 Casus Uann Trkiyeden kalktn SSCBnin iddia etmesi zerine Trkiye SSCB ilikileri yeniden gerginlemi, U-2 sava uann at sorun zerine, SSCB yumuama dneminin devam etmesi iin toplanacak olan, dou-bat diyalogunun Pariste yaplacak olan toplantsna SSCB delegelerinin boykot etmesi ile iptal edilmitir. 264 Bugnlerde Ankara hkmetinin devrilmesine sahne oluyordu. Ordu ynetime el koymu, 10 yllk Demokrat Parti iktidarna son vermiti. ktidar Komitesi, Trkiyenin NATO ve CENTOya yeliklerinin devam edeceini d politikada herhangi bir deiiklie gidilmeyeceini bildirirken, Trkiye-ABD ilikilerinde bir dnem kapanyordu. Bu dnemde Trkiyede komnist basn ve komnist derneklere bask azalm, Yn dergisi

262

Feridun Cemal Erkin, Dilerinde 34 Yl Washington Bykelilii, 2.Cilt, 2.Ksm, TTK Yaynlar, Ankara, 1999, ss.453-469. 263 Cumhuriyet Ansiklopedisi, a.g.e., s.395. 264 Fahir Armaolu, a.g.e., s.362.

147

yeniden yayn hayatna girmi 265 , 1961 Anayasas ilan edilmi, zgrlk bir anayasa olan 1961 Anayasas sonraki yllarda ortaya kan sa/sol olaylarnn sebebi olarak grlecektir. Darbeden sonra, 1962 ylnda ABD ile SSCB arasnda yaanan Kba Fze Krizi sonucunda Trkiyedeki Jpiter Fzelerinin pazarlk konusu yaplmas, Trkiyenin ABDye kar gvenini ikinci kez yerle bir etmitir. 266 Trkiyede 1960dan itibaren balayan ABD kartl ykselmeye devam ederken 1960 darbesinden sonra gelien sol akmlar, 1963 ylnda Kbrs krizinin patlak vermesi ve 1964 tarihinde Trkiyenin Kbrsa mdahale etme imkanlarn konumas sonunda ABD Bakan Johnsonun Babakan smet nnye gnderdii ve tarihe Johnson Mektubu olarak geen mesaj Trk Amerikan ilikilerinde sonun balangc olmutur. Trkiyedeki Amerikan varl artk her platformda tartlyor ve Trkiyenin ulusal karlar gerei att her adm ABDye arpyordu. Bu nedenle ABD ile ilikilerin artk devam edemeyecei ve yeni d politika yntemleri aranmas gerektii dnlyordu. ABD, Trkiyeyi Kbrs konusunun yan sra, ABDde kullanlan eroinin Trkiyeden kaak yollarla geldiini iddia etmitir. Bu eroinin Amerikan genlerini zehirlediini bunu da Trkiyenin yaptn iddia ediyordu. 267 TrkiyeABD ilikileri her geen gn hzl bir krize doru gidiyor, ABD, 1945-1960 yllar arasnda Trkiyeye kar izledii politika her alanda Trkiyeyi etkisi altna almak, ABD yardmlarn kendi karlarna uygun olarak kullandrmak, SSCBye kar Trkiye topraklarn kullandrmak, SSCBye kar Trk ordusunu modernize etmek ve Trk halkn Amerikay seven, ibirlii yapan, Amerikanvari bir hayat benimseyen halk yapmak isterken, 1960 ylndan sonra Trkiyede ABD karlarna ters grlerin ykselmesi ABDde byk tepkilere neden olmutur. ABD, SSCB ile balatt yumuama dnemi ve Vietnam sava nedeniyle Trkiyede hem etkin propagandasn devam ettiremedii gibi SSCB ile yumuama dnemine girmesi nedeniyle Trkiye de alternatif d politika
265 266

Cumhuriyet Ansiklopedisi, a.g.e., s.27. Nasuh Uslu, a.g.e, s.157-164. 267 Aytun Altndal, a.g.e, s.104.

148

yntemleri gelitirmek istemi, bu nedenle tavizsiz devam ettirdii Amerikan ilikilerine ve Amerikan propagandasna verdii destek azalmtr. Kbrs sorununda Trkiye ABDden bekledii destei alamamasnn hatta Johnson mektubu ile byk bir hayal krklna uramas, Trkiyedeki Amerikan gvenilirliini azaltmtr. Medya organlarndaki Amerikan haberlerinin olumsuz yaynlara dnmesi, ABD lehine yaz yazan sol gazetelerden baka milliyeti, slamc ve cumhuriyeti gazetelerinde Amerikan kart yazlara yer vermeleri neticesinde Kbrs sorunu karsnda ortak bir tavr ortaya km lkedeki rejim kavgas olarak adlandrlan ABD SSCB taraftarl yerini milli bir birliktelie brakmtr. Bu tarihten itibaren Trk gazeteleri ve siyasetileri zellikle Kbrs sorunu erevesinde ortak demeler vermeleri dikkat ekicidir. 08 Mays 1964 tarihli Cumhuriyet gazetesinin manetinde ABDnin Kbrs sorununda BM yolunu tavsiye etmesi haberinin hemen yan banda SSCB lideri Kruevin gemi ile boazdan gemesi srasnda Trkiye hakknda, stanbul ok gzel, bu lkeyi seviyorum, Trkiye ile bar ve ibirlii iin elimizden geleni yapacaz eklinde demeler verdii yaynlanmtr. 268 Bu gne kadar lkedeki Amerikan kart gsteriler genellikle medyada Komnist propaganda veya Komnistler Dost ve mttefikimiz Amerikallara saldrd gibi haberle verilirken 19 Mays 1964 tarihinde yani Genlik ve Spor bayram enliklerinde ABD kart gsteriler olmu, bu gsteriler peyder pey devam etmitir. 30 Austos 1964 tarihinde zafer bayram kutlamalar srasnda saylar yz bini aan kalabalk amerikan kart bir gsteri yaparak Amerikay lanetlemilerdir. Bu tarihli cumhuriyet gazetesi olay yz bin gen ABDyi protesto etti 269 maneti ile halka duyurmu ve birlik beraberlik mesajlar vermitir. Artk gazeteler Trkiyede ykselen Amerikan kartln birinci haber yaparak hakl Kbrs davamzda ABDnin bize hakszlk yaptn belirtmektedirler. Trkiye bu dnemde ABDnin tutumu karsnda alternatif politika ve ibirlii anlamalar yapmak iin aba sarf etmi SSCB ile yaknlamann yollarn ararken Bat Avrupadan zellikle Bat Almanyadan askeri ve ekonomik yardm alabilmek iin 3 Mays 1964 tarihinde Bat Almanya ile Trk-Alman Askeri yardmlama anlamasn imzalamtr. 270

268 269

Cumhuriyet Gazetesi, 08 Mays 1964. A.g.g, 30 Austos 1964. 270 A.g.g, 03 Mays 1964.

149

1974 Kbrs harekat ve ardndan gelen haha sorunu ile de birleen ABD ambargosu, 1978 ylna kadar Trk- Amerikan ilikilerinin minimum dzeye inmesini salarken, Trk Amerikan ilikilerinde sapma olmutur. 271 1969 ylndaki Trk Amerikan Savunma ve birlii Anlamas erevesinde Trkiyedeki ABD askerleri ve personeli 30.000den 7.000e indirilmi ve ABDnin Trkiyedeki grnts mmkn olduunca azaltlmaya allmtr. 1975 tarihinde ise Ecevit hkmeti, incirlik ss hari, Trkiyedeki Amerikan slerine el koymu, Trkiyedeki ABD etkisi en aza indirilmitir. 272 1974-1978 yllar, Amerikasz yllar olarak tabir edilirken, bu dnem Trkiyenin en alkantl dnemi olmutur. 1968 ylnda Amerikan donanmasna ait 6. filonun stanbulda protesto edilmesiyle balatlabilecek olan ve 68 kua olarak adlandrlan Amerikan kartl hareketi, 70li yllarda milliyeti (lkc) hareketle atma iine girmi, Trkiye sa e sol olarak adeta ikiye blnmtr. Saclar, solcularn Trkiyeyi SSCBnin peyki yapmak istemekle sularken, solcular da saclar Trkiyeyi ABD emperyalizmine kurban etmek istediklerini sylemilerdir. 1970li yllar youn atmalarla gemi, vatandalar birbirlerini ldrm, ordu olaylara mmkn olduunca karmam, ancak Trk ordusunun Trk siyasal ve toplumsal hayatndaki rol, devletin milli birlik ve btnln salamak amac 1960 darbesi, 1971 muhtras ile ortaya ksa da Ordu siyasal hayata mdahale etmede demokrasinin devamn amalamtr. 273 Trk Ordusunun bu zellii Bat ile ilikilerin darbe dnemlerinde de devam etmesinin nemli bir yn olduu gibi darbelerin zellikle ABD etkisinde olduunu dile getirmesine neden olmutur. Trk ordusundaki subay kadrosunun, Amerikal subaylarca eitildii gibi kurmay ekibin ABDde staj yapt ve NATO erevesinde ABDde eitim aldklar ve bu durumun kriz dnemlerinde bile devam ettii sylenmektedir. 1980 darbesinde ABDlilerin Bizim ocuklar Yapt dedii bugn dile getirilse de Trkiyedeki Amerikan propagandas sadece konumalardan ibaret olmamaktadr. Bir dnem silahndan yiyeceine, giyeceine kadar ABDden gelen askeri yardmlar, Trk subaylarn ABDde de eitim almas ve ABDli subaylarn Trkiyede eitim
Burcu Bostanolu, Trkiye- ABD likilerinin Politikas, mge Yaynevi, Ankara, 1999, ss.422444. 272 Mustafa Balcolu, a.g.e., s.474. 273 Birsen rs, Trkiyede Askeri Mdahaleler, Der yaynlar, stanbul, 1996, ss.122-135.
271

150

vermesi ile devam eden Trkiyenin askeri adan ABD tarz eitim, ekipman ve envantere sahip ordusu nedeniyle askeri alanda ABD ile birliktelii devamll gerekli olmu, bu askeri birlik ekonomik ve siyasal birliktelii de beraberinde getirmitir. Baz dnemlerde sapmalar olsa da ilikiler devam etmi, kriz dnemlerinin almas beklenmitir. Trkiyedeki Amerikan propagandas tm alanlarda olduu gibi askeri ve siyasal alanda da Amerika ile ilikiyi ve Amerikanvarilii empoze etmeyi amalad sylenebilir. 3.5. SOSYAL VE KLTREL ALANDA AMERKAN PROPAGANDASI

Amerikan propagandasnn sadece siyasal, askersel ve kamuoyu oluturma aralarndaki etkileri ile incelenmesi krk ayakl bir dzenein sadece n ayaklarn grmek gibidir. ABD dnyada olduu gibi lkemizde de global politikalarnn devam iin propaganday her alanda yapmtr. Bu propaganda sadece ABD varln, gcn ve azametini anlatmak deil ABD karlarn savunacak , destek verecek, ABD karlarna uygun bir hal alacak tm alanlarda yaplmaktadr. Kamuoyunu ABD lehine oluturmak iin kitle iletiim aralarn, sinemay, gzel sanatlar, siyasal ilikileri ve askersel ilikilerini kullanan ABD, bir birine bal bir dzenek dahilinde kitle iletiim aralar ile ekonomik ve askeri propagandasn yaparken ekonomik yardm ve dier aralarla gn gstermekte bu etki ile siyasal yetiye sahip olmakta siyasal yetisini dier balantl propaganda argmanlarnda kullanarak tm toplumu ve devlet birimlerini saran bir propaganda rgtne ulamaktadr. Trkiyenin ncelikli hedefi olarak grlen SSCBye kar ABD desteini almak arzusu ile balayan Trk-Amerikan ilikilerinde ABD Dirsek Etkisi ile Trkiyedeki tm kurum, kurulu ve bireyleri etkilemeye almtr. Trkiyedeki ABD propagandasnn devam iin Trkiyedeki Amerikan varln kurumsallatrmtr. Kurumsallama resmi yollarla yapld gibi gizli anlamalar ve gizli rgtlenmelerle de yaplmaktadr. ABDyi eletiren ABDliler olan Noam Chomsky gibi bir ok yazar ABDnin dnyada byk bir muhbir a kurduunu ve lkelerin tm sosyal, siyasal,

151

ekonomik, kltrel, askeri alanlarna nfuz ettiini bugne kadar yaynlad bir ok kitabnda belirtmitir. ABDnin grnen propagandas olan ABD damgal, Hollywood filmler, askeri ve sivil rnler ABD bayrakl gda yardmlar yan sra ABD bayra tamayan ancak lkelerinde ABDnin sesi olan gazeteciler, akademisyenler, brokratlar, siyasetiler, din adamlar, renciler, askerler Amerikan propagandasnn hedef kitlesini olutururken lkelerin kurumlarnn ABD isteine gre ekillenmesine de n ayak olurlar. 1946 ylnda ABDde eitim gren renciler tarafndan kurulan ve Trk-Amerikan renciler dostluk grubu, ABDye giden Trk yetkililer de ziyaret etmektedirler. 01 Ocak 1950 tarihinde Kaliforniya eyaletinin Standfort niversitesinde ABD temsilcileri ve Trkiyenin Byk elisinin katlm ile yaplan elenceler Trk gazetelerine de konu olmutur. 274 Trkiye, ABD propagandas ikili ilikiler erevesinde yaplan ekonomik ve askeri alanlardan ziyade eitim, kltr, din alannda ABDnin propaganda reticilerini yetitirmek Trkiyede Amerikan varlnn devamn salamak amacyla yaplmtr. Ford Vakf, Rockafeller Vakf, Fulbright Vakf, Joseph Kennedy Vakf gibi bir ok alanda faaliyet gsteren vakflar eitim alannda da faaliyet gstererek Trkiyenin aydn kesimini ve ynetici snfn oluturacak olan rencilere eitli burslarla ABDde eitim verdirerek Trkiyedeki ABD politikalarnn devamn salamay amalamlardr. 275 Souk Sava srasnda eitim kurumlar zellikle yabanc rencileri barndran Harvard, MIT gibi byk niversiteler CIA tarafndan destekleniyor ve yabanc renciler CIA tarafndan eitiliyordu. 276 Souk Sava srasnda askeri alanda da dahil olmak zere Trkiyeden bir ok renci bu niversitelerde eitim aldlar, genellikle ABD mttefiki ve ibirlikisi lkelerden gelen renciler ABDnin bilim, teknoloji ve askeri alandaki stnln hayranlkla lkelerine tadlar. CIAnin niversite blmlerine ve koridorlarn denetlemesine hi tank olmadlar. ABD bu rencilere youn ngilizce eitim yan sra lkelerinin kalknmas iin gerekli modeli de rettiler. Eitimlerini bitirip lkelerine dnen bu renciler lkelerinde etkin grevlerde yer aldlar. Bilerek veya bilmeyerek
274 275

Akam Gazetesi, I. Cilt, Ocak 1950. Trkkaya Atav, a.g.e., s.231. 276 Naom Chomsky, Souk Sava ve niversite, Kzl Elma yaynlar, stanbul ,1998, ss.191198.

152

Amerikan yaam tarzn lkelerine tadlar. Institut Of International Aducation, tarafndan 1988-1989 yllar arasnda yaynlanan ABDde eitim gren rencilerin menei raporunda, Trkiye 3400 renci ile ABDde 26. srada Ortadouda ise Suudi Arabistan, Lbnan gibi lkelerin ardndan gelmektedir ve bu rencilerin %58ini Trkiyede bir kamu kurumunda alanlar oluturmaktadr. ABDde eitim alan rencilerin %53 aratrma grevlisi, %19u mhendistir. Gzel sanatlar ve dier alanlardan renciler de bulunmaktadr. Trkiyede yksek mevkilere gelen, bir ok kiinin ABDde eitim alan kimseler olduu dikkate deerdir. niversite camiasnda ABDde eitim alm ABDde lisans ve yksek lisans eitimi alm kiiler de bulunmaktadr. 277 Trkiyenin 1960-1990 dnemine damgasn vurmu Sleyman Demirel ve Turgut zal ABDde eitim almtr. Blent Ecevit ise Trkiyedeki Amerikan koleji olan Robert Kolejinden mezun olmutur. Trkiyenin ilk kadn babakan Tansu illerde ABDde eitim almtr. Souk Sava yllar itibariyle Trkiyeden ABDde eitim ve yerleme amacyla g olmutur. Bu glerin %79unu oluturan 34.068 kii eitim alma amacyla 1945-1987 yllar arasnda ABDye gitmilerdir 278 ve bu nfusun %60dan fazlas geri gelerek Trkiyede bir kamu kurumunda almtr. ABDde de eitim alm liderlerin Trkiyede Amerikan tarz bir siyaset izlemesi anlamna gelmeyecek olan bu sylemin Trkiyede Trk- Amerikan ilikilerine sorunsuz devam ettiren kiilerin ABDde eitim alm kiiler olduu da dikkate deerdir. Ancak ABD eitim alm insanlarn tamamnn byle bir mantk ve sistemle lkeye dndkleri anlamna gelmemesi gerekir. nk bir ok kii ABD eitim almasna ramen Amerikan kart veya milli egemenlik erevesinde kendini yetitirmitir. Ancak ABDde eitim alan kiilerin ABDde bulunduklar dnemde Amerikan politikalarna ve dnya sistemine muhalif gr ve eylemler ierisinde bulunduklarnda bu durum hem ABD hem de Trkiye tarafndan inceleme nedeni olmutur. Bu erevede 14 ubat 1947 tarihli Cumhuriyet gazetesindeki haber durumu aklama asndan nem arz etmektedir. Haber, ABDli yetkililerin ABDde eitim gren Kenan Baysonun isimli rencinin Komnist faaliyetler ierisinde bulunduu Trk
277 278

Burak Kurtulu, ABDye Trk Beyin G, Alfa Yaynlar, stanbul, 199, s.65,66. A.g.e., s.54.

153

yetkililere bildirilmesi ile balayan bir sreci anlatmaktadr. On yldr ABDnin Chicago kentinde eitim gren Trk renci Komnist bir bildiriye mza atm ve bu bildirileri datmtr. Bilgisi hkmete bildiriliyor. Hkmet yetkilileri ise rencinin ABDden dnmediini ve bursunun da kesildiini bildirerek renci ile alakalarnn olmadn sylemilerdir. Ayn gnlerde ise niversite rencileri birlii Kenan Baysonun komnist faaliyetler ierisinde olmasn proteste eden telgraflar ekilmitir. 279 Bu haber ABD eitim alan kiilerin ABD aleyhtar grlere sahip olmas durumunda ABDde ve Trkiyede nasl karlandnn ak rnei olarak karmza kmaktadr. Amerikan niversitelerinde Amerikan propagandasnn etkin olmas doaldr. Ancak bu propaganda ABD devleti eliyle yaplmas Amerikan propagandasnn ne kadar sistemli olduunu gstermektedir. 1947 ylnda ulusal gvenlik yasas karken ABD sadece askeri yntemlerle global politika izleyemeyecei SSCBnin komnist propaganda ile etkin olmaya altn buna karlk ABDnin de her alanda propaganda yapmas gerektii belirtilmi, D ler Bakan Dean Acheson, 1949da D leri Bakan olduunda askeri, siyasal, ekonomik, kltrel propagandann ve aralarn bir elde toplanmasn ve arasnda e dm salanmasn amalam, akademik yaynlarn ve yetiecek akademisyenlerin ABD propagandasna hizmet etmesi iin bu alanda etki salayacak ve akademisyen-ordu ibirliini salayacak Lloyd W. Berkneri grevlendirmitir. 280 SSCBnin sosyalist propagandasn bertaraf etmek ve global bir politika izlemek iin gerekli olan her eyi yapan ABD yneticileri ABDnin ne kadar barsever, demokratik, halklarn refahn isteyen bir lke olduunu ve SSCBnin ykcln anlatmak iin akademik dnyay kullanmtr. Dnyadaki ABD kart ve taraftar renci hareketlerinin ABD tarafndan organize edildii iddial bir cmle olsa da Allan A. Needeil, Truva projesi ve sosyal bilimlerin Souk Sava tarafndan ilhak adl makalesinde ABDnin niversiteleri kullanarak askeri,siyasal, sosyal,kltrel kazanmlar elde etmeye altn hatta bu yolla lkelerin rejimlerini deitirmeyi amaladn sylemektedir.
279 280

Cumhuriyet Gazetesi, 14 ubat 1947. Allan A. Needeil, niversiteler, Amerikan mparatorluu, Kzl Elma Yaynlar, stanbul, 2000, s.44.

154

1971 -1980 yllar arasndaki Trkiyedeki renci hareketlerini ABDnin rgtledii bylece Trkiyedeki komnist iktidardan korkan ynetici elit ve askerin buna izin vermeyerek yeniden ABD ile hareket edecei hesaplanarak yapld sylenmektedir. Bu durum kesin olarak ispatlanmasa da Frances Stonor Saunders Paray Verdi Dd ald adl kitabnda CIAnin, Avrupada bir ok sol grl basn akademisyen ve rgtleri desteklediini yazmaktadr. Trkiyedeki bir ok sol grl liderin ABDde eitim ald bu liderlerin ortak zellii soldaki blnmeleri n ayak olduklar bir delil deil ama dikkate deer bir argman olarak sunulabilir. Amerikan propagandas etkisi ve tepkisi bakmndan ok karmak bir yapya sahiptir. Trkiye ve dnyadaki sol blnmeler SSCBnin ekoslovakya darbesi ile oluurken ekoslovakyaya ABD destek vermeyerek durumdan fayda salad da sylenebilir. ekoslovakya dnyaya ABD propagandasndaki SSCB smrgeci ve igalcidir imajnn ne kadar gerek olduunun delili olmutur. ABD dnyadaki alternatif sol hareketleri desteklemi bu da ABDnin asl amacnn komnizmi engellemek deil kendi hegemonya alanndan SSCByi uzaklatrmak olduunu gstermitir. Trkiyede hkmetler Amerikan propagandasnn etkisi kltrel olarak Amerikanvari yaam, zgrlk genlik, milli deerlerden uzaklama, hkmetleri halk desteinden yoksun brakarak meruiyetini devam ettirmek iin d destee muhta olmas ABDye yaramtr. 1947den 1990 ylna kadar komnist renci hareketlerinin olduu lkeler hep ABD mttefiki ve ibirlikisi lkeler olmas bunlarnda genelde ABDde eitim alm ve ABD destei ile kurulmu niversite ve akademisyenlerinin olduu niversitelerde olmas dndrcdr. ABDye ancak renci gnderen ve renci deiimi programlaryla ODT (Ortadou Teknik niversitesi), T (stanbul teknik niversitesi), (stanbul niversitesi) ve Amerikan diplomat ve akademisyenlerin sklkla konferans verdii Ege niversitesinde olmas tavana ka tazya tut veya havu/sopa ilikisi dediimiz deimlerin gerekletirilmesi olarak yorumlanabilir.

155

Trkiyede ABDnin destei ile kurulan zel Harp Dairesinde de solcu gelerin bulunmas 281 Trkiyedeki sol olaylarn nedenli komnist propagandann etkisi olduu tartmaya yol amtr. Trkiyede yksek eitim dnda lkokullardan itibaren Trkiyede Amerikan propagandas grlr. lkokul rencilerine datlan ve Amerikan yardm olarak adlandrlan st tozu, leblebi tozu, eker/ikolata gibi yiyecekler ocuk beyinlerde Amerika iyidir imajn yerletirmeyi ama edinmitir. Ayrca eitli meslek gruplarndan olan kiilere Amerikal uzmanlar, akademisyenler ve ajanlar bilim evresi ad altnda Trkiyenin turizm, tarm gibi alanlarda younlamas gerektiini syleyerek Trkiyenin bir ok alanda ABDye ihtiya duymas ve ekonomik sisteminin Amerikan karlarna gre ekillenmesini amalamtr. 282 1947 ylndan itibaren ABDlilerin destei ile kurulan Trk-Amerikan Kadn Dernei, Trk- Amerikan Dostluk Dernei, Bar Gnllleri, Trk-Helen Dostluk Grubu gibi derneklerin yan sra Trkiyede Amerikanvari yaam ngren veya ABD ile kronik ba olduu bilinen bir ok sivil toplum rgt dergi, gazete, bror,afilerle Trkiyede Amerikann sesi olmalarnn yan sra Amerikan karlarna hizmet ettikleri sylenmitir. Trkiyede bugn en ok kolal iek tketiminde birinci olan Coca Cola fabrikasn1964 ylnda Kadir Has kurmutur. 283 Trkiyedeki Amerikan propagandasnn etkisi ve gc nedeniyle bir ok rgt ABD destei ile amacna ulaacan dndnden ABD ile ibirlii yapmtr. CIAnin dnyadaki bir ok muhalif hareketlere desteklediini syleyen Jenz Mecklenburg, NATOnun Gizli Terr rgt adl kitabnda ABDnin Propaganda, suikast, eylem ve bir ok yasa d ileri ABD adna yapmas iin mttefik lkelerde gizli rgt kurduunu belirtmektedir. Bu gizli rgte Gladio ad verilmi 284 bu rgtn yeleri ve eylemleri ksmen dnyada aklanrken Trkiyede hala kara kutu olarak durmaktadr. Trkiyede Susurluk etesi ad ile anlan bir grubun Trkiyede Gladio yeleri olduklar sylense de bununla ilgili
281 282

http://www.hurriyetim.com , CHPli zel Harpiler, 02.01.2006. Trkkaya Atav, a.g.e., s.239. 283 CNNTrk, te Gndem, Kadir Hasla Rportaj, 08. 07. 2006 284 Jenz Mecklenburg, a.g.e., ss. 40-46.

156

ne belge ne yetililerden bir aklama gelmitir. Trkiye ABDnin SSCByi evreleme politikas nedeniyle yeil kuak adl Trkiye, ran, Pakistan ki bu l CENTO ile bir araya gelirken 1979, rann rejim deiiklii ile ABD etkisinden ayrlmas nedeniyle Trkiyede byle bir sona maruz kalmak istemeyen ABDnin propaganda yntemlerinin hepsini Trkiyede uyguladn genlilikle sol izgide olduu sylenen akademisyenler ve yazarlar tarafndan sylenmitir. Trkiyede ki dini cemaatlerin ve dini eilimlerin artmasnn nedeni olarak oluturulan yeil kuak Trkiyenin Komnist = dinsiz inancnn yaygn olmas dini kesimin Karl Marxn din afyondur tanmlamasna byk tepki vermesi ile ABD Trkiyede komnist kartl slam propagandasna destek vermitir. ABDnin Afganistan SSCBnin igaline kar mcadele veren

Mcahitlere destek vermesi Trkiyede slamclarn ABDye kar sempati ile bakmasna neden olmutur. Trkiyede ABDye taraf olanlarda kar olanlarda Amerikan Propagandasnn hedef kitlesi olmu, ABD kart solcular giyim tarzlar, yaam tarzlar bakmndan Amerikan vari bir yaam hatrlatrken sa kesimde Amerikan propagandasndan etkilenmitir. 1990l yllara gelindiinde Amerikan botu, Amerikan pantolonu giyen kola ien, hamburger fast-food tr yemek yiyen bir hayat tarz ortaya kmtr. Trk halk ile Amerikan halk arasndaki benzerlik her geen gn artarak devam etmi ancak televizyon izleyen, fast-food yiyeceklerden imanlayan iki halk arasnda yaamsal benzerlikler artarken toplumsal yaamda da Amerikan tarz egemen olmutur. Kltr emperyalizmi olarak ta tabir edilen Amerikan propagandas global oyuncu olan ABDnin lkelerin ihtiyalarn kendi retim mekanizmasna uygun hale getirme abasnn bir rn olduu sylene bilir. 3.6. TRKYEDEK AMERKAN PROPAGANDASININ SYAS

KARAR ALMA SRELERNE ETKS Souk Sava srasnda Trk-Amerikan ilikileri dnemlere ayrlarak incelenmesi konunun anlalmas asndan nemli olduu gibi Trkiyedeki Amerikan propagandasndaki gelimeler, deiimler nda dnemlere

157

ayrarak incelemek konuyu sistemletirerek anlalmasn salamak adna nemlidir. Yukarda Trkiyedeki Amerikan propagandasnn amalar, aralar ve uygulamalar akland. Trkiyedeki Amerikan propagandas, Trk-Amerikan ilikilerindeki

dnemlerle rtmektedir. D politikadaki gelimeler, ABD ile yaanan sorunlar, krizler ve teknolojik gelimeler, Trkiyenin uluslararas ve ulusal sorunlar Trkiyedeki Amerikan propagandasnn yntem ve aralarn etkilemitir. Amerikan propagandasnda anlatlan propaganda yntemlerinden, lidere suikast, rejim deiiklii de haricinde uygulad tm propaganda anlatld. yntemlerini Trkiyeye uygulad yukardaki blmlerde

Trkiyedeki Amerikan propagandasnn etkinlii Trk karar alclar zerinde byk etkileri olmutur. 3.6.1. Amerikan Propagandasnn Balang Yllar (19461952) Trkiye Cumhuriyetin kurulduu sistemletii yllardan itibaren, zellikle lkenin ihtiyac olan eitilmi igc, askeri ve sivil envanter, ekonomik ve teknolojik destek ihtiyacn dardan karlamak zorunda kalmtr. Trkiye bu ihtiyacn cumhuriyetin ilk yllarnda snrl oranda SSCBden karlanmtr. SSCBnin Atatrk dneminde Trkiye ile ilikilerinin en yksek seviyede olmasnn nemli bir nedeni Batl glere kar sava halinde olan Trkiyenin yardm alabilecei tek devlet olarak SSCBnin olmasdr. Trkiye, Batllarla yapt sava kazanp bar imzaladktan sonra ngiltere, Fransa gibi eski dmanlar ile ilikileri yeniden tesis etmitir. II. Dnya Sava ncesi Avrupadaki gelimeler dahilinde Almanya ile de ilikilerini gelitiren Trkiye zellikle Osmanlnn son dneminden itibaren balayan Alman ekolnn devam etmesini salamtr. Bir ok Askeri komutan Trkiye cumhuriyetinde Alman ekolnden gelmesi ve lkedeki bir ok mhendislik, eitim, salk alanndaki gelimelerin Alman uzmanlar tarafndan gelitirilmesi lkede Alman varln pekitirmitir. II. Dnya Savanda tarafsz olmasna ramen Trkiye Almanya

158

ile byk ticari anlamalar yapm, lkedeki Alman varl ve Alman taraftar olarak adlandrlan kiiler etkin grevler almlardr. 285 Souk Sava dnemine kadar hibir zaman Amerikan sisteminde ve etkisinde olmayan Trkiye ile ABDnin birliktelii hem Trkiyedeki askeri ve sivil sistemin uyumu hem de brokratik eilimler nedeni ile mmkn olmayaca anlay ABD tarafndan grlmtr. Trkiye 1947, ylna kadar ABDden ok yz yllara dayanan ilikiler nedeni ile ngiltere ve Fransa ile ilikileri gelitirmeye alm anacak bu lkelerin II. Dnya Savann ykmndan eski glerini kaybetmelerinden dolay ayn bu lkeler gibi ABD ile ibirliinin yollarn aramtr. Trkiyedeki Amerikan propagandasn 1946 ylndan yani Souk Savan balangc olarak kabul edilen Truman doktrinin ilan edildii 1947 ylndan nce balatmann nemli nedeni, Boazlar meselesinde SSCB notasna karlk ABDden yardm istemesi ile balayan srete ABDnin propaganda faaliyetlere balamas ve Trk medyasnda ABD lehine kan yazlarla Trk- ABD ilikilerine kamuoyunu hazrlanmas ile ilgilidir. Genel kan olan Amerikan propagandasnn Marshall yardm ile balad ve NATOya Trkiyenin girii ile etkisinin artt inanc her ne kadar yanl olmasa da Trkiyedeki Amerikan Propagandasnda 1946 yl dnm noktasdr. Akam gazetesinin 26 Mays 1946 tarihli gazetesinde, Dnyann iki blme ayrlacan ve Trkiyenin bir taraf semek zorunda olduu, Londra kaynakl bir haber ile de ABDnin SSCB olmakszn bir anlama imzalayaca ve yeni bir dnya dzenin kurulaca bu anlamda nemlidir. 286 ABDnin askeri ve ekonomik gcnn ve ABDli yetkililerle grmelerin balad bu ylda SSCBye kar tek gcn ABD olduu anlay medyada yazlmtr. SSCBye kar siyah ve gri propaganda rnekleri gazetelerde yer almtr. SSCBnin Trkiye zerindeki emelleri ve dmanca davranlarna

285 286

Daha Geniz Bilgi in Baknz, Johannes Glasneck, Trkiyede Faist Alman Propagandas. Akam Gazetesi, 26 Mays 1946

159

ska yer verilmitir. 287 ABDnin Trkiyeye bakn ve SSCB ile planlarnda Trkiyenin nemi yukardaki blmlerde anlatlmt. 1946 ylndan itibaren Trkiyede Amerikan etkisinin balamasn hem ABD hemde Trkiyenin birbirlerine bak etkili olmutur. ABD askeri gcn gsteren yazlar ve Trkiyeyi ziyaret eden devasa byklkteki gemilerle Trkiyenin ABD ile ibirlii iinde olmasnn yararl olacan SSCB karsnda zayf olan Trkiyeyi sadece ABDnin koruya bileceini bunu da Boazlar sorununda Trkiyeden yana tavr alarak gsterilmitir. Trkiyenin ihtiyac olan, mhendislik, eitim, salk ve askeri envanterleri salaya bilecek tek lke olarak ABDnin gsterilmesi Trkiyedeki Amerikan propagandasnn sistemlemesine zemin hazrlamtr. 1947 ylnda Truman doktrinin ilan edilmesi ve Trk- Amerikan Anlamasnn imzalanmasyla balayan srete lkedeki Amerikan propagandas resmi zemin edinmitir. Bu tarihten itibaren grsel gsteri ve baz medya organlarnda yaplan Amerikan propagandas devletin resmi kurumlar aracl ile yaplmaya balanmtr. 1948 ylnda Marshall yardm olarak bilinen ABDnin ekonomik yardmlar ile Trkiyede Amerikasz asla anlamna gelen ve her alanda Amerikan yardmn Trkiyenin imkanlarna sunulduu gsterilmeye allmtr. Bu dnemde teknolojinin propaganda yapmakta verdii imkanlar olan medya organlar, afiler ve sylevler Amerikan sempatizan havay yaratmtr. lk askeri renci ve sivil renciler bu dnemde Amerikada eitim almaya balam ve ilk defa hemen her alanda Amerikal uzmanlar bu dnemde Trkiyede faaliyet gstermeye balamlardr. Bu dnemin nemli zellii Trkiyedeki brokratik kesimin halen daha kurtulu sava kadrolar tarafndan yetitirilmi ve Osmanlnn son dnemini yaam kiiler olmasdr. Bu nedenle bamszlk ve egemenlik kavramlarnn ilikileri belirmede etkili olmasdr. Bu dnemde ABD ile yaplan anlamalar ve grmelerde zellikle egemenlik kaybna neden olabilecek her hangi bir anlamadan kanlmtr. Ulusal kar kavramnn gereklilii yerine getirilmi, ABD ile ilikilerde dier devletlerle olan ilikilerde dikkate alnmtr. Bu
287

Cumhuriyet Gazetesi, 12 Austos 1946.

160

dnemde zellikle ABDnin s istekleri nazike geri evrilmitir. SSCBnin grleri dikkate alnmaya allmtr. SSCBnin dmanca davranlar nedeni ile ABD ile ibirlii yapld gerei bu dnemde her olayda gn yzne kmtr. ABD etkin bir ekilde kamuoyu oluturmak ve devlet yneticilerini etki altna almak iin yapt youn faaliyetler arasnda ikili grmeler, konferanslar, sivil ve askeri renci deiimleri yan sra Amerikan sempatizan olan kiilerin ynetime gelmesi iin alt yap oluturmak adna almalar yapt dnemdir. Bu dnemde Ankara Radyosunda d haberler editr olarak alan Selim Sarperin 288 Trkiyenin BM ve NATO temsilcisi olmas, Korgeneral Zeki Doann 289 ABD ziyaretinden Trumann zel uayla dndkten sonra ve ABDnin Trk Hava Kuvvetlerini SSCBye kar saldr amal gelitirmek istedii dnemde Orgeneral olup 30 Austos 1948de hava Kuvvetleri Komutan olmas gibi bir ok rnek garip tesadfler dizisi olarak ortaya kmaktadr. Ayrca ok partili hayata gei, Demokrat Partinin kurulmas ve Demokrat partinin kurucusu Celal Bayarn Cumhurbakan olarak ABDyi ziyaret eden ilk Trk Cumhurbakan, Adnan Menderesin Trk-Amerikan ilikilerin zirve dneminde babakan olmas, ABDde grev yapan bir ok kiinin dileri bakan olmas ABDnin bu dnemdeki faaliyetlerinin meyveleridir. 25 Nisan 1948 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde yaynlanan bir haber ise ABDnin Trkiyede yapt propagandann Komnist adeta ispatyd. Kar Gazetenin Plan dier manet olarak ve blmdeki verilen ibirliki haberde ABD lkelerde Darbelere ABD yazda

ekoslovakyadaki

hareketin

mttefik

tekrarlanmamas iin talya, Trkiye, Yunanistan ve skandinav lkelerinde ABDnin gerekli olan tm nlemleri alacan ve ne pahasna olursa olsun buna izin verilmeyeceini yazmtr. 290 Trkiyede bu dnemde komnist yayn yapan dergi ve gazetelerin kapatlmas da Amerikan propagandasnn etkisi olarak ortaya kmtr. Ayrca bu dnemde ilk defa Amerikal sanatlarn resimleri Trk gazetelerini sslemi
288 289

Selim Sarper, http://www.byegm.gov.tr, bknz. Ek: 37 Orgeneral Zeki Doan, http://www.hho.edu.tr, bknz. Ek: 38 290 Cumhuriyet Gazetesi, 25 Nisan 1948.

161

Amerikan yaam tarz ilk defa Trk halkna tantlmtr. 291 ABD bu dnemde ilk defa Trk siyasal hayatna da mdahale etmeye balamtr. Marshall yardm erevesinde hem ekonomik olarak baz dzenlemeler yapmak zorumda olan Trkiye, ABDnin Demokratik sistem anlay nedeni ile ABDde desteinin devam etmesi iin demokratik hayatn n art olarak gsterilen ok partili hayata gemek zorunda kalmtr. 1950 ylnda Demokrat Partinin iktidara gelmesi ile ABD propagandas bizzat resmi kurumlar tarafndan uygulanma alan bulmutur. D politikada ABD ile hareket edilmeye balanm Trkiyenin karlarna uygun olsun veya olmasn ABDnin istei zerine blgesel ittifaklar kurulmaya allmtr. 1950 den 1952 ylna kadar Trkiyeyi balayan hibir gvenlik anlamas olamamasna ramen Trkiye ABD ile ortak D politika uygulam, Koreye asker gndermitir. Bu dnemde ABDye olan gven ve SSCBye karlk dmanlk o kadar artmtr ki 11 Eyll 1950de iktidar partisine Kore ile ilgili gensoru veren millet vekilleri Trkiyenin SSCB tehdidine karlk hibir gvenlik garantisi olmadan Koreye asker gnderilmesini eletirmi ve Krehir millet vekili Osman Blkba, NATOya girelim elli bin feda olsun szleri ile Koreye Asker gndermemizin ulusal kar asndan nemini ve
292

tehlikesini

deil

NATOya

girmeden

asker

gnderilmesini

eletirmitir.

Bu dnem Amerikan propagandasnn Trk devlet sistemin ierisine szma dnemi olarak adlandrlmasnda ABD politikalarn uygulayacak yneticilerin ve yneticileri etkileyecek kamuoyu oluturan aralarda Amerikan taraftar kiilerin etkin olmasn salamakla gemitir. Bu dnemde Trkiyenin SSCB tarafndan tehdit edilmesi ve SSCB politikalarn deifre eden yazlarn Trk ynetici elitini etkilemesinin yannda karlksz gelen ABD yardmlarnn verdii gvende etkili olmutur.

291 292

Cumhuriyet gazetesi, 11 Temmuz 1948 TBMM Tutanak Dergisi, 11 Aralk 1950, s. 286.

162

3.6.2. Amerikan Propagandasnn Baar Yllar (1952 1960) Trkiyenin bu dnemi ok partili sistemde ilk defa CHP dndaki bir partinin iktidarda olduu dnemdir. 1960 Darbesine kadar iktidarda kalan Demokrat Parti, 1952de Trkiyenin NATOya girmesini ve Trk-ABD ilikilerine zirveye ulamasn salayan partidir. Demokrat Parti iktidarnda Trk-ABD ilikileri hzl bir ivme kazand gibi Trkiyedeki ABD propagandas da etkin bir ekilde sorunsuz olarak faaliyetlerini srdrmtr. Trkiyenin NATOya girmesiyle ABDnin Trkiyede sler kurmas, radyo yaynlar yapmas hatta gazete karmas yan sra lkenin olanaklarn incelemek adna NATO heyeti ismiyle lkenin hemen hemen her yerinde temsilcilikler amas sosyal, kltrel faaliyetlerde bulunmas ile devam eden sretir. Bu dnemde komnist yayn yapan gazete, dergi ve radyolarn kapatlmas Amerikan aleyhtar olan kiilerin tutuklanmas, komnist rgtlenmelerin yasaklanmas nedeniyle lkede rakipsiz olarak haber yayma organlar ABD etkisinde olmutur. Amerikan yardmnn sorunsuz bir ekilde Trkiyeye verilmesi, mhendislik, salk ve eitim hizmetlerinde Amerikallarn grev almas, youn bir ekilde ABDye askeri ve sivil rencilerin gnderilmesi bu dnemde gereklemitir. ABD, SSCBye kar yapt propaganda faaliyetlerinde de Trkiyenin imkanlar kullanld gibi Trke yayn yapan Amerikan radyolar vericileri de Trkiyeye kurulmutur. Amerikann Sesi Radyosunun Trkiyede en etkin olduu dnem bu dnemdir. Bu radyonun vericileri Trkiye topraklarna kurulduu gibi, Trk karasularnda gemilerdeki vericilerden de yararlanmtr. Ayrca, Ankara Radyosu olarak kurulan resmi radyo i ve d yaynlarda ABDnin lehine haberler yapm, Trk-Amerikan ilikilerinin devamll ve gerekliliini anlatan yaynlanmtr. Ayrca, Ankara Radyosu ABDnin dnyada uygulad propagandaya uygun olarak Amerikan sistemini, dncesini ve ideolojisini yayan yabanc yaynlar da yapmtr. Ankara Radyosunda Trkenin yan sra, ngilizce, Bulgarca ve Rusa yaynlar da yaplm, Trk dnyasnda nemli ahsiyetler bu radyoda SSCBye kar rportajlar vermitir.

163

Azerbaycann ilk Cumhurbakan Mehmet Emin Resulzade, 293 Radyosunun Azerbaycann d yaynlarnda rportaj verdii gibi,

Ankara Sesi Trk

Amerikann Ayrca,

radyosunda SSCBdeki Trklere ynelik alt programlk konumaya yaparak Kzlordu tarafndan igalini anlatmtr. 294 gazetelerinde uzun diziler halinde Trk-Rus tarihi dmanl ilenmi, Trkiyeye iltica eden Trk dnyasndan kiilerle rportajlar yaplarak SSCBnin katliam ve vaheti, Trk dnyasna kar yapt asimilasyon hareketleri medyada ve radyo yaynlarnda ska yer altr. Bu dnem, Trkiyedeki Amerikan Trkiyenin propagandas tarihi, hazrlk dini evresini balantlar tamamlam da olarak faaliyet gsterdiinden Trkiye kamuoyuna ynelik propaganda faaliyetlerinin yan sra kltrel, kullanlarak Trkiyenin imkanlaryla propaganda yaplmtr. Trkiyede henz daha radyo alcs dahi yaplamazken, Ankara radyosu kapsad yayn alan bakmndan Dnyann en byk radyolar arasna girmitir. Trkiyedeki Amerikan askerinin varl ile kamuoyuna her ne artla olursa olsun NATO yesi olduumuz iin ABDnin her hangi bir savata Trkiyeyi tereddtsz savunaca, zaten Trkiyeye sava ilan edecek olan bir lkenin Amerikan slerinin younluu nedeniyle Amerikan askeri varlna da saldracandan dolay Amerikann da slerini korumak adna Trkiyeyi savunaca dnlmtr. Bu dnem ayn zamanda i istikrarszln balad dnem olarak da dikkat ekicidir. Trkiyedeki Amerikan propagandas Trk-Amerikan ilikilerinin kesintisiz devamna ynelik olmas nedeniyle Demokrat Partinin i politikada yapt genel politikaya aykr davranlar muhalefetin tepkisini ekmitir. 295 Demokrat Parti, bu dnemde Amerikan taraftar olmakla deil, irticac, hatta komnist olmakla sulanmt. Nitekim, 10 ubat 1951 tarihli Cumhuriyet Gazetesinin karikatr kesinde irticay temsil eden sarn altndan Stalin kyor eklindeki bu karikatr Demokrat Partinin irticaya destek vererek aslnda

Azerbaycann ilk Cumhurbakan Mehmet Emin Resulzade, http://www.kimkimdir.gen.tr, bknz. Ek: 39 294 Nihat Kak, Hasan Ylmaz, Arasdan Volgaya Kafkaslar ( lkeler, ehirler, z Brakanlar), Trkar Aratrma Brosu Yaynlar, Ankara, 2000, s.42. 295 DPnin faaliyetleri nedeni ile irticai faaliyetlerin arttn gsteren karikatr, http://www.tombak.com.tr., bknz. Ek: 40

293

164

Komnizme destek verdii anlatlmaya allyordu. 296 Yine, Krehirde ve sonrasnda Ankara Shhiyedeki Atatrk bstlerine saldrda bulunan kiilerin kimlikleri olarak irticac, rk ve komnistler olarak aklanmas bu dnemdeki Demokrat Partiye kar muhalefetin biz daha ok Amerikancyz anlayyla srdrld grlmektedir. 297 Nitekim 1960 Darbesi, Trkiyedeki ABD varlna deil, rejimin irticai, rk ve komnist etki altna girmek zere olduu, rejimin tehlikede olduundan dolay yapld iddia edilmektedir. 1960 Darbesi sonunda askeri ynetimin Trk-Amerikan ilikilerini sorunsuz bir ekilde devam edeceini bildirmesi nemlidir. Ayrca Adnan Menderesin 1957 Suriye bunalmnda ABD tarafndan gereksiz bir hamle olarak grld hareketinden sonra SSCB ile ilikileri yumuatma dnemine girmesi ve 1959 ylnda Rus lider Kruev ile ikili grme anlamas yaptktan sonra grmenin yaplaca yl olan 1960da askeri darbe olmas dikkate deerdir. ABD, Trkiyede o kadar etkin bir propaganda yaptna ve Trkiyeyi ele geirdiine o kadar inanm olacak ki, 1960 sonras gelimelerde Trk D politikasnn tavrna sert tepkiler vermitir. Bu dnem, ABD propagandasnn hem Trkiyede hem de Trkiyenin olanaklaryla geni bir alanda faaliyet gsterdii dnemdir. Ancak, ABDnin bu denli lkeye hakim olmas Kurtulu Savan gerekletiren kadrolar yani Trk Silahl Kuvvetlerini rahatsz etmitir. 298 1960 darbesi sonras Trk-ABD ilikilerinin sorunsuz bir ekilde devam edecei hesaplanrken ve Amerikan propaganda aralarnn etkin bir ekilde Trkiyenin imkanlarn kullanmaya devam edecei sanlrken Trkiyede sol yaynlara yeniden izin verilmi, en etkin komnist dergi olan Yn Dergisi kmaya balam ve lkede ilk defa byk apta Amerikan aleyhtar gsteriler dzenlenmitir.

296 297

Cumhuriyet Gazetesi, 10 ubat 1951. DP-CHP ekimesini konu edinen karikatr, http://www.tombak.com.tr, bknz. Ek: 41 298 William Hale, Trkiyede Ordu ve Siyaset - 1789dan Gnmze , Hil Yaynclk, stanbul, 1996, ss.100-105.

165

3.6.3. Amerikan Propagandasnn kmaza Girdii Kriz Yllar (1960-1978) Bu dnem, Trk-ABD ilikilerinin derin krizler yaad dnem olduu gibi, Trkiyedeki ABD taraftarlnn minimum seviyeye indii dnemdir. Bu dnemde Amerikan propagandasndaki devlet desteinin kesilmitir. ABD, Trkiye zerindeki propagandasn kiisel ve rgtsel propaganda aralaryla devam ettirmeye almtr. Global propaganda an Vietnam ve Kba krizi nedenleriyle bu yne evirmek zorunda kalmtr. Ayrca bu dnemdeki Johnson mektubu, Jpiter Fze krizi, Kbrs krizi, haha sorunu nedenleriyle Trk-ABD ilikilerinin ambargo ile beraber minimum seviyeye indii dnemdir. 1960dan 1974 ylna kadar, ABD ile ilikilerin devam ettii Ankara Radyosunun d yaynlarnda Amerikan propagandasn kesintiye uratmad grlmektedir. Yine bu dnemde Amerikaya renci gnderilmi, ilikiler kriz dnemlerine ramen devam etmi, askeri yardmlarda kk kesintilerle devam etmitir. Ancak, SSCB ile ilikilerde de yumuama dnemine girilmitir. 1961 ylnda SSCBnin uzay almalarnda ABDnin nne gemesi, nkleer silah dengesinin SSCB lehine deimesi ile balayan srete Trkiyenin ABDnin kendisini savunamayaca phesinin artmas ile ABDden nkleer silah istenmesi ve 29 Ocak 1961 tarihinde Cumhuriyet Gazetesinde de yaynlanan ABDnin Trkiyeye nkleer silah yardm ve bir milyar liralk yardm gndermesi Trkiyenin Sovyet Rusya ile iliki kurmasn engellenememitir. 28 Nisan 1961de Sovyetler ile demir yolu anlamas imzalanmtr. 299 Trkiyede bu dneme kadar devam eden rakipsiz Amerikan

propagandas argmanlarnn karsna komnist propaganda yapan yayn organlar, rgtler, sendikalar, renci hareketleri kmtr. Komnizmle Mcadele Komisyonunun bakan olan ve Amerikal komnizm kartl ile nl senatr McCarthy ile sk sk gren Fethi Tevetolunun 1967 ylnda yazm olduu Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler adl kitap Trkiyedeki Amerikan propagandasna rnek gsterilecek kadar ciddi bir

299

Cumhuriyet Gazetesi, 29 Ocak, 28 ubat, 13 Nisan, 20 Nisan 1961.

166

eserdir. 300 Ayrca Gusstav A. Wettern Ktr Bakanl tarafndan baslan 1976 ylnda baslan Bugnk Sovyet deolojisi, beyaz kitap serisi olarak adlandrlan yazar belli olmayan 1973 tarihinde yaynlanan Trkiye Gerekleri ve Komnizm gibi komnizm kart bir ok kitap bu dnemde yaynlanmtr. Ayn ekilde Trkiyedeki Amerikan emperyalizmini anlatan bir ok komnist ve sosyalist ierikli kitaplar da yaynlanmtr. 301 ABDnin bugne kadar Trkiyede sol yaynlara izin verilmemesi nedeniyle tek tarafl propagandas son bulmutur. Bugne kadar hibir sorun olmadan Trk limanlarna yanaan, kalabalk topluluklar tarafndan alklanarak karaya kan ABD askerleri, 1968 ylnda Akdenizde bulunan 6. Filonun Trk limanlarna yanaarak ABD askerilerinin karaya kmasnda tarihimizde 68 Olaylar olarak bilinen byk bir ABD kart gsteri ile karlalmtr. 302 Amerikallar, artk istedii gibi Trkiyede faaliyet gsteremez duruma gelmilerdir. Amerikan elisinin ODTde arabasnn yaklmas, eliliklerin baslmas, Amerikan mttefiki srailli i adamnn karlarak ldrlmesi, Trkiyedeki Amerikan varlna kar gsterilen byk tepkilerin bir kadr. Bu dnemde Trkiyedeki siyasi yelpazenin deimeye balad, Amerikanc ve komnist olarak partilerin birbirlerini sulad dnemdir. Sleyman Demirel, CHPyi komnist Rus ajanlar olarak sulayp Komnistler Moskovaya diye barrken, Sleyman Demirele de Morissonun Slo lakab taklarak Fullbridge bursu ile ABDde eitim almas nedeniyle ABDnin adam olarak ilan edildii yllardr. 303 Trkiyede ilk defa bu dnemde sa ve sol kavramlar yerlemi, saclar Amerikanc olmakla, solcular da SSCB taraftar olmakla sulanmlardr. 1974 ylnda iktidara gelen CHP, hem Kbrs harekatn gerekletirmi, hem ABD ile ilikileri ambargo nedeniyle de kmaza sokarken SSB ile ilikiler gelitirilmitir.
300 301

Baknz ; Fethi Tevetolu, Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler, 1967. Bu kitaplara rnek : A.urunov, Y. Rozaliyev, Trkiyede Kapitalistleme ve Snf Kavgalar, Ant Yaynlar, stanbul, 1970; Victor Marchetti, John D. Marks, CIA Amerikann Gizli Emniyetinin yz, Nebiolu Yaynlar, 1974; Pentagon Raporlar, May Yaynclk, 1971; J.Stalin, Marksizm ve Ulusal Sorun ve Smrge Sorunu, Sol Yaynlar, 1976. 302 ABD Deniz kuvvetlerin deniz flosu 6. filoyu talayan Amerikan kart gstericiler, http://www.turksolu.org, bknz. Ek: 42 303 Yurdakul Fincancolu, Demirel Demokrasinin Duraklama Yllar, Bke yaynclk, stanbul 200, ss.61-92.

167

Bu dnem olaylarnn i yz hala gizemini korurken saclar zellikle lkc olarak tabir edilen milliyeti kesimin ABD tarafndan desteklendii, solcu gruplarn da SSCB tarafndan Trkiyede komnist devrimi yapmak iin silahlandrld sylenmektedir. Bu dnem, ayn zamanda propaganda aralarnn teknolojinin gelimesiyle oald ve etkisinin artt dnemdir. Televizyon yaynlar, mzik kaset ve plaklar, sinema gibi aralarn propaganda yntemlerinde kullanld dnemdir. Ayrca, sa ve sol grl rgtlerin silahl atmaya girerek adeta lkede bir savan yaand bir dnem olarak da Trkiye iin Souk Sava dneminin en hararetli ve hareketli zamanlardr. Amerikan propagandasnn kamuoyu oluturmada kulland aralarnn radyo yaynlar yapt slerin, askeri tesislerin, kitapevlerinin kapatld, iktidarn sa ve sol grl partiler arasnda gidip geldii, lkedeki ABD varlnn meydanlarda tartlacak kadar ayyuka kt sokak aralarnda Amerikanc veya Komnist olmakla sulanarak insanlarn ldrld bir dnem olarak ortaya kar. Amerikan propagandasnn Trkiyede etkisinin azalmasnn ve yeraltna ekilmesinin global olarak ABDnin Vietnam, Kba ve Pasifikte zor durumda kalmasnn yan sra Trkiyenin ulusal karlarn ilgilendiren konularda ABDnin olumsuz tavr almas etkili olmutur. ABD, komnizmle mcadelede uygulad kontur gerilla faaliyetlerini ilk defa bu dnemde Trkiyede uygulamtr. NATOnun gizli terr rgt olarak adlandrlan GLADIO Trkiyede siyasi suikast, adam karma, eylem, yldrma, hareketlerine girmitir. Hatta bu rgtn Trk Silahl Kuvvetlerinin iinde oluturulan Komnizmle Mcadele Birimi ile faaliyetler gerekletirdii sylenmektedir. 304 Bu dnemde Atatrke atfedilen Komnistlerin grld her yerde balar ezilmelidir. sz Atatrke ait olup olmad ispatlanamad gibi, bu szn Atatrk kullanlarak retilen bir Amerikan propaganda malzemesi olduu aktr. Amerikan propagandasnn, Trkiyede en zor dnemini oluturan bu yllar, ayn zamanda Trkiyenin kolay bir lokma olmayacak kadar gl tarihi, kltrel, siyasi geleneklere sahip olduunun da bir gstergesidir.
304

Jens Mecklenburg, a.g.e., ss. 127-134.

168

Trkiye, ulusal karlarnda ters dt ABDyi reddedebileceini hatta global politikalarda zor duruma drebileceini, Trkiyenin alternatifi ok olan bir corafyada yaadnn gstergesi olmutur. Souk Savan bitimiyle dnyann hemen hemen her lkesinde Amerikan taraftar olan kiilerin, yayn evlerinin, rgtlerinin, hatta baz sol grl yazar ve yayn evlerinin CIA tarafndan desteklendikleri sylenerek, deifre edilmitir. 305 Trkiyede ise halen daha bu konuda resmi bir bilginin kmamas Trk Devlet geleneinin her dnemde Amerikan ve Sovyet propagandalarna hakim olduunu gstermektedir. Trkiyedeki Amerikan propagandasnn etkili olduu dnemler TrkAmerikan ilikilerinin ulusal kar erevesinde rtt dnemlere denk gelmesi buna en gzel rnektir. 1960-78 dneminde Trk ulusal karlar, Amerikan politikalaryla rtmedii dnemde Trkiyedeki Amerikan propagandasnn zaafa uramas yer alt rgtlenme, dezanformasyon, kontur gerilla hareketleri, siyasi operasyonlar ile propagandann devlet desteksiz dier argmanlaryla yaplan yntemlerine ramen Amerikan propagandasnn Trk Siyasi ynn deitiremediine, Trk ulusal karlar izin vermedii srece ABDnin veya bir baka lkenin Trkiyenin ynn deitiremeyeceine bu dnemde ahit olunabilir. Trkiyede bu dnem i atmalarla kayp yllar olarak adlandrlsa da ekonomik olarak uluslararas siyasi sorunlar asndan zor durumda kalsa da SSCB ile ibirlii yapmasna ramen hibir zaman NATO yelii, bat ile ittifak ve demokrasiden vazgememesi Trk devlet geleneinin ve sisteminin i ve d basklara ne kadar direnli olduunun da bir gstergesidir. 3.6.4. Kontroll Amerikan Propagandas Yllar (1978-1990) Bu dnemin 1978 tarihinden balatlmasnn nedeni 1978 ylnda Trkiyeye uygulanan Amerikan ambargosunun kalkmas ve Trk-ABD ibirlii antlamasnn yeniden imzalanmasyla balayan srecin 1980 darbesine kadar geen srede ABD ile ilikilerin dzeltilmesine allmasna ramen lkede
305

Bknz, Frances Stonor, Paray Verdi Dd ald.

169

etkinlik kazanan ABD kartlnn ilikilerin istenilen seviyeye gelememesidir. Ayrca bu yllarda istikrarsz hkmetlerin ve i atmalarn devam etmesi TrkABD ilikilerinin sistemlemesini engelleyici faktrler olarak ortaya kmasna neden olmutur. Trk-ABD ilikileri bu dnemde dzelmesinin nemli nedenleri arasnda randa ABD kart bir devrimin olmas, SSCBnin ise Afganistan Sava ile megul olmas SSCBnin yaylmac politikasnn getirdii tehlike ve randaki devrim nedeniyle ABDnin Trkiyeye, Trkiyenin de ABDye ihtiya duymasdr. rann rejim ihracndan ve randaki gibi bir devrimin Trkiyede olmasndan korkan ABD, kenar kuan tek tek kaybedilmesinin ABDnin malubiyeti ile sonulanacan, SSCBnin Afganistandan sonra Pakistan da ele geireceini ve bu arada Trkiyede de bir devrim olursa SSCBnin Hint Okyanusundan Akdenize kadar olan blgede etkinlik salayacak olmas ABD ile Trkiyeyi yeniden ibirliine zorlamtr. 1980 Darbesi ile lkedeki sa ve sol olaylar engellenmi, komnist yaynlar toplanm, yaynevleri kapatlm, gazeteciler tutuklanm, sinemalar kapatlm, komnist liderler yakalanm ve srgn edilmi, istikrarszla ve atmaya neden olan siyasi partiler kapatlm, 1952-60 dneminde olduu gibi Trk-ABD ilikileri sorunsuz bir zeminde balamtr. Bu dnemin Trkiyedeki ABD propagandas bugne kadar geen srede farkl olarak hem kontroll hem de karlkl anlamalarla garanti altna alnan faaliyetlerle srmtr. Trkiye, bu dnemde Dnya Bankasnda grevli olan Turgut zal iktidaryla istikrarl bir iktidara kavumu, serbest piyasa ekonomisine gemitir. Amerikan kltr, yaam ve ekonomik sistemi Trkiyeye uyarlanmaya allmtr. 1950li yllarn slogan olan Kk Amerika, Her Mahalleye Bir Milyoner sloganlar yeniden gndeme gelmi, Trkiye, kk Amerika olmak, dnyada ilk on lke arasna girmek adna ABD ile ticari ilikileri gelitirmek, serbest piyasa ekonomisiyle gelimi lkeler seviyesine kmak amacnda lkede Amerikanvari bir hayat tarz yaratlmaya allmtr. Televizyon yaynlarnn ve kanallarnn Amerikan tarz bar ve diskolarn , fast-food yiyecek merkezlerinin, kolann, Hollywood tarz filmlerin en ok reklam yaplarak

170

zendirildii dnem olarak karmza kmaktadr. Teknolojinin verdii imkanlar dahilinde Amerikan propagandas Trkiyenin hemen hemen her yerinde Amerikan kltr ve yaam tarzn gelitirmek adna faaliyet gstermi, ABDye gnderilen renci says en yksek seviyeye km, ngilizce renimi okullarda mecburi ders haline getirilmi, Amerikan ekonomisine uygun olarak lkede pazar ekonomisi tesis edilmi, ABD ve Batdan bir ok mal ithal edilmi, ABD sinemas ve kltrnn yldzlar Trk sokak ve caddelerini sslemi, ABD ile olan ilikiler kontroll olmakla beraber zirveye ulamtr. 1980-90 dnemi ABDnin SSCBye kar yeniden yara girdii dnem olmas ve Trkiyenin bu dnemde yeniden ABD ile birlikte hareket etmesi nedeniyle lkede siyasal, kltrel, ekonomik, askeri ilikilerde ABD propagandas hat safhaya ulamtr. Trkiyenin kurulan ilk zel televizyonu Star Tvnin Amerikan tarz talk showlar yaynlamas ve younlukla Hollywood filmlerine yer vermesi Amerikan propagandasna rnektir. Bu dnemde Trk- Amerikan ilikileri gemiin getirdii hatalar tekrarlamamak adna ilikilerde daha dikkatli davranlm, ncirlik ss dnda lkede ABD sleri kurulmasn ne ABD istemi ne de Trkiye byle bir teklifte bulunmutur. lkede ABD askerinin varl yerine Trk askerinin Amerikan sisteminde eitilmesi ve Amerikan silahlaryla donatlarak herhangi bir operasyonda Trk Silahl Kuvvetlerini NATO gc olarak kullanlmas hesaplanmtr. ABD, bu dnemde Kbrs olaylarnda olduu gibi Trkiyenin ulusal sorunlarna mdahalede bulunmam, Trk- Yunan anlamazlnda her iki tarafa eit mesafede durmaya alm, Trkiye ve Yunanistann sorunlarn savasz ve ikili ilikiler erevesinde amasn sylemitir. 306 ABDnin bu dnemde Trkiyenin ulusal davalarnda ulusal karlarnn att noktalarnda tarafsz kalarak daha nce yaanan krizlerin yaanmamasn salamtr. Bylece Trkiye, ABD ile uluslararas arenada herhangi bir kriz yaamam ve ilikiler kontroll bir ekilde devam etmitir. Bu
306

M. James Wilkinson, Amerika, Trkiye ve Yunanistan- Kii Kalabalktr, ed. Morton Abromowitz, Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas, Liberte Yaynlar, Ankara, 2001, ss. 269-323.

171

dnem, ABD bakanlarnn Trkiyeyi ziyaret ettii Trk liderlerinin de ABDyi srekli ziyaretle yakn iliki iine girdii her iktidar partisi liderinin seimden nce ve sonra ABDyi ziyaret ettii dnemdir. Geroge Bush ve Turgut zal ilikisinde George Bushun Trkiye iin kinci Vatanm diyecek seviyeye kadar gelmesi Trk Amerikan ilikilerinin geldii noktay ve Trk liderlerinin ABDye gittiinde tm grmelerini ngilizce yapmas, stanbulda Beyolu sokaklarnn ngilizce tabelalarla dolmas en lks sigarann Amerikan kovboy simgesi ile Marlboro sigarasnn olmas, Idrn giriinde bile bu sigarann reklam tabelasnn yer almas, en ok tketilen iecein kola, en bilinen markalarn made in USA yazan markalar olmas bluejeans tipi pantolonlarn neredeyse tm erkek ve kzlar tarafndan tercih edilmesi, siyaset, brokrasi, eitim, salk, mhendislik ve dier bir ok alanda faaliyet gsteren kiilerin ABDde eitim grmesi yan sra lkede ABD tipi kolejlerin bir ok ilde faaliyet gstermesi bu dnemdeki Amerikan propagandasna rnek gsterilecek derecede Amerikan propagandasnn baarsdr.

Trkiyede Amerikan propagandas bu dnemde bu kadar baarl olmasnn nedenleri arasnda deien uluslararas konjonktr ve ABDnin Trkiyenin ulusal karlar ve rejimi ile ilgili sorunlara taraf olmamas gsterilebilir.
307

307

Cengiz andar, Trklerin Amerikaya Bakndan rnekler ve Amerikann Trkiye Politikas, a.g.e. ,ss. 169-221.

172

SONU

Souk Sava dneminde, etkin d politika arac olarak kullanlan Amerikan propagandasnn Trkiye zerindeki yanklar byk olmutur. Bu propagandann yansmalar Trk D Politikasn derinden etkilemitir. Bunun yan sra Trkiye, Siyasi, askeri, kltrel ve sosyal hayata sz edilen propagandann etkisinde kalmtr. alclar ounlukla Souk Sava Yukarda da belirtildii gibi Trk karar srasnda Amerikan propagandasnn Bu dnemde, Kurtulu

hedefledii amalara uygun izgi gelitirmilerdir.

Sava ve sonrasnda izlenen tam bamszlk ve kamplamalardan uzak kalma anlay yerini, lke topraklarn yabanc silahl kuvvetlere ama, bunlar lkede konulandrma hatta ayrcalkl yetkilerle donatma noktasna varmtr. Kamuoyunda devletin egemenlik unsurunun varl- yokluu tartmalar da bu dneme damgasn vurmutur. Trkiyede Amerikan propagandasnn etkinlemesine zemin hazrlayan bir takm gelimelerde bu dneme rastlamtr. SSCBnin 1946 ylnda Boazlarda yeni dzenleme istemeleri, SSCBnin zerk bir cumhuriyeti olan Grcistann Trkiyeden toprak talepleri Trkiyeyi Amerikan propagandasna amtr. ABDnin Trkiyeye giriini ifade eden Truman Doktrini ile balayan ve Trkiye ile ABD arasnda sarslmaz ittifaka yol aan bu gelimeler, sistematik Amerikan propagandasnn glgesinde ekillenmitir. Hem ABD hem de Trkiye asndan Komnizmle Mcadele ad altnda gerekletirilen harekat ayn zamanda Amerikan propagandasn ile Amerikan emperyal karlarnn savunulmas olmutur. Bu almada Souk Sava srasnda uygulanan ve Trkiyeyi her anlamda etkisi altna alan Amerikan propagandas btn ynleri ile ortaya konulmaya allmtr. almada, varlan sonular ayr ayr deerlendirilecektir. Bylece konuya bir btnlk kazandrlacak hem de sonularn bir arada sistematik bir btnlk halinde izlenmesi salanacaktr.

173

1. Propaganda, tarih boyunca devletlerin, kiilerin, rgtlerin uygulad insanlar, devletleri ynlendirmek , kendi politikalarn uygulayabilmek iin kullanlm bir yntemdir. Her dnemde bu ynteme ba vurulmutur. Propaganda Romallar zamanda halkn d ve i sorunlar karsnda mparatorun politikalarn aksatacak eylemlerde bulunmamas iin yaplmtr. Bu balamda, dzenlenen oyunlar ve imparatorun baarlarn, halka anlatan yazlarn meydanlara yazlmas ve halka okunmas ile imparator, kendi halkn ynlendirmitir. Daha sonralar ise propaganda Hristiyanln yaylmas iin yaplan misyonerlik faaliyetlerine verilen bir isim olarak propaganda ad ile ilk defa kullanlmtr. Propagandann, bugnk anlam ile ortaya k ve sistemli olarak uygulan, II. Dnya Sava dnemidir. Bu dnemde, Adolf Hitler ve propaganda bakan olan Joseph Goebbels, Propaganda ile zletirilmitir. Propaganda, II. Dnya Savanda ideolojiyi yayma, halklar sindirme, kendi halkn inandrmak iin btn aralarn kullanld sava kazanma yntemiydi. Propagandann yaplabilmesidir. Roma mparatorlarnn baarlarn halka anlatmak iin kullandklar yntemin bugn ulusa sesleni balklar altnda yaplmaktadr. Propagandann dier temel arac olan yaz ise tarihte Asur, Smer yaztlarnda insanlar inandrmak iin kullanlan bir yntemdir. Bugn dnyada en ok inanan olan iki din, Hristiyanlk ve Mslmanln temel dayanann da yaz olduun grmektedir. Propaganda sadece haber yaymak anlamnda deil kltr, sanat, dili, inanc deitirmek, etkilemek iin de kullanlmtr. Misyonerlerin, sanatlarn, yazarlarn seyahatleri, yazlarn baka dillere evrilmesi, haberlerin tm dnyaya yaylmas iin haber ajanslarnn kurulmas ve bunlar yapmak iin byk meblalarda harcamalar yaplmas, propagandann ne denli nemli olduunu anlatmaktadr. Souk Sava srasnda yaplan propaganda faaliyetleri arasnda, propagandann btn bu yntemlerini grmemiz mmkndr. Haber servisleri, bir zellii de insanlarn kulland tm aralarla

174

misyonerlik rgtleri, sanat kurulular, eitim kurumlar, salk kurulular, Radyo- televizyon yaynlar, meydan konumalar, gazete- dergi-kitap yazlar, afiler, resimler, sinemalar, ekonomi sistemleri, kalknma projeleri daha saylabilecek bir ok alanda propaganda yntemleri ile karlalmaktadr. Souk Sava dneminde de bu yntemlerinin her biri geni bir biimde kullanlmtr. Bunun dnda, bu dnemde meydana gelen teknolojik gelimelerden de yararlanlm ve bu gelimeler niceliksel propaganda yapmada yeni almlara imkan vermitir. Yine bu dnemde propaganda yntemlerinde niteliksel gelimelere grlmtr. Propaganda scak atmay destekleyen unsurlardan biri olmann yan sra bar zamannda da ska kullanlan bir toplum mhendislii haline dnmtr. Bu erevede, toplumlar etkilemek, lke rejimlerini deitirmek, hkmetleri i birliine zorlamak iin propagandadan yararlanlmtr. Souk Sava srasnda propaganda diplomasinin temel aralarndan birisi haline gelmitir. Souk Sava srasnda ABD tarafndan en etkin biimde kullanlan propaganda silah Souk Sava sonrasnda da nemini yitirmemi bilakis artmtr. Yeni dnemde, Kamu Diplomasisi , Yumuak G olarak adlandrlmaya balayan bu silaha her geen gn daha fazla ba vurulmaktadr. 2. Souk Sava dneminde, ABD ve SSCB karlkl propaganda savana girmilerdir. Bu savaa iki sper gcn yrngesindeki lkelerde katlmak zorunda kalmlardr. SSCB ve ABD gc paylamamak, kendi etkisi altnda olan lkelerin kar tarafa gemesini nlemek, dier gcn etkisinde olan lkeleri kendi etkileri altna almak ve kendi ideoloji ve sistemlerinin en iyi olduuna inandrmak iin propaganda yapmlardr. ABD, SSCBnin ekoslovakyay igalinin, vahi ve acmaszca olduunu, SSCBnin bu giriimleri kendi snrlarn hakimiyet alann geniletmek iin yaptn, lkeleri igal ederek uluslarn bamsz yaama haklarn ellerinden aldn, amacnn dnyay igal etmek olduunu, mttefik lkelerin halklarna anlatmtr. SSCB de ABDnin lkeleri smrdn, iileri ezdiini, zenginlere yaama ans verip dier insanlar lme terk ettiini, Japonyaya atom bombas atarak savunmasz insanlar gzn krpmadan yok ettii ,iddiasnda bulunmutur. te yandan, Kzlderilileri soykrma urattn ve Vietnamda masum binlerce

175

insann zeride kimyasal silah kullanmaktan ekinmediini, ABDnin amacnn lkeleri igal edip smrmek olduunu kendi bloundaki lkelerin yayn organlarnda ska ilemitir. Her iki lke de birbirlerini kendi ve mttefik halklar gznde canavarlatrmaya almlardr. Bugn de ABD, 11 Eyll saldrlarn yapanlarn slamc terristler olduunu ilan etmi ve slamc terristlerin yok edilmesi gereken vahiler olduklarn ilan etmitir. Btn dnyaya Terrle savata ya bizimlesiniz yada karmzda diyerek dier lkeleri kendisi ile i birliine zorlamtr. Madridde, Londrada, stanbulda patlayan bombalarn henz hibir rgt veya kiiler tarafndan stlenmemiken ve faillerin buluna bilmesi iin gerekli bir soruturma yaplmamken, ABDli uzman ve yneticiler bmbalarn slamc terristler tarafndan koyulduunu daha olaylarn ilk dakikalarnda ilan etmitir. ABD, terrizmle savata kendisini desteklemeyen lkeleri terrist lkeler , eytan geni gibi tanmlamalarla tehdit etmitir. Afganistan ve Iraka terrizmi ortadan kaldrmak amacyla askeri operasyon dzenlemitir. Bu eylemlerini demokrasiyi yerletirme ad altnda yapmtr. Bu eylemlerden ve retorikten karlacak sonu udur: ABD, Souk Sava srasnda edindii tecrbeleri yeni dnemde yine ayn amalar iin kullanma sunmutur. 3. Souk Sava srasnda ABD ve SSCB propaganda silahndan azami lde yararlanmlardr. Bununla birlikte iki lkenin propaganda aralarn kullanma yntemleri birbirinden tamamen ayrlmaktadr. Farkllk iki lkenin tarihi, kltrel birikimlerinden, sistemlerinden, ideolojilerinden kaynaklanmaktadr. SSCB; propagandasn lkelerin ierisinde snf atmalar yaratmak esas zerine kurmutur. Karl Marx ve Leninden esinlenen fikirler, Alman propagandasnda kullanlan kaba metotlarla, kitlelere sunulmutur. Direkt propaganda olarak adlandrlan bu yntemde, her fikir direkt, dolaysz biinde sylenmi ve yazlmtr. En dorunun kendileri tarafndan sylendii ifade edilmi, zor ve telkin yoluyla bu dorular halka benimsetilmeye allmtr. Bu yntemler ile kazanlan kimseler aracl ile lkelerin ierisinde karklklar yaratlm, karklklar bahane eden SSCB, halk demokrasisini kurmak iin

176

lkelerin ynetimini deitirmitir. Daha ok Sovyet propagandasnn cazibesine kaplan yoldalar Kzl Ordunun tanklar glgesinde ynetimleri deitirmilerdir. Bu ekilde Sovyet yrngesine sokulan lkelerin okluu bir anlamda Sovyet propagandasnn ksa srelide olsa baarsn gstermektedir. ABDnin de bu yntemi ksmen kulland ksmen grlse de Amerikan propagandasn, Sovyet propagandasndan ayran en nemli farkllk Amerikallarn, btn faktrleri devreye sokarak, insani deerler zerinden ztlklar kullanp ve mmkn olduunca tarafsz olduklar imajn vererek propaganda yapmalardr. ABD bakanlarnn konumalarnda en ok kullandklar rnekler, iyi ve kt karlatrmalardr. Dnyaya verdikleri mesajlarda zgrlk, bamszlk, insan haklar, insanca yaama, hukuk, adalet, demokrasi ska kullanlan kelimelerdir. ABD, SSCBye ynelik propaganda da her ne kadar eytan, katil vb kelimeler kullanmsa da SSCBde yaayan halklarn bir kabahati olmadn, eytann SSCBli yneticiler olduunu vurgulamlardr. Oysa SSCBli propaganda reticileri tm Amerikallar kt gstermeye almlardr. Ayrca Amerikallar, Sovyetlerden farkl olarak yanllarn kabul etme cesaretini gstermilerdir. Fakat bunu; demokrasi ve insan haklarn korumak iin yaptklarn ne yazk ki sonucun istenileni yanstmadn itiraf etmilerdir. ABD, bu propagandasn zellikle Hollywood aracl ile ilemitir. Hollywood yapm filmlerde Amerikallar, Vietnam igalinin bile her eye ramen hakl olduunu gstermeye almlardr. Burada inandrcl salamak iin propagandann en inceliklerini kullanmlardr. ABDnin bu ekilde yapt propagandaya verilecek rnekler ok fazladr. ABDnin bu derece sistemli ve farkl propaganda izlemesinde Amerikan tarihi ve kltrel deerlerinin yannda, Kamuoyu oluturma anlaynn ABDde gelimi olmas ve btn ABD kurumlarnn, sivil toplum rgtlerinin, bilim adamlarnn bilgi ve deneyimlerinden yararlanlmasdr. ABD, uygulanacak politikalar geni bir ekiple oluturmutur. Tink-tank kurulular, srekli ABD hkmetlerine raporlar gndermi, niversite-hkmet ibirlii salanmtr. Ayrca, lkelerin kltrel, toplumsal yaplar, propaganda retiminde kullanlmtr. lkelere yaplan ekonomik ve askeri yardmlarn yan sra o lkelerde kurulan Amerikan

177

dernekleri, salk kurulular, eitim kurumlar Amerikan propagandasnn yaym merkezi olarak kullanlmtr. Ekonomik yardmlar aracl ile hedef lkelerin ekonomileri ABDye baml hale getirilmitir. Bugn Trkiyede Amerikan politikalarna aykr bir gr ortaya atldnda, bunun imkansz olduunu anlatmak isteyenler, ABDye olan borcumuzu ve ABD ile yaptmz ticareti hatrlatrlar. Amerikan propagandasnn baars, sorun zmleri doru olarak ortaya koymasndan kaynaklanmaktadr. Amerikallar baarl olmak iin her frsat deerlendirmilerdir. Bu yzden Sovyet propagandasnn tek ynl mesajlar, Amerikallar iin geerli olmamtr. Hedef lkedeki sa-sol ayrmn yapmadan btn gruplar kontrol altna alacak ekilde almalar yrtmlerdir. 4. Souk Sava srasnda ABD, propaganda yntemlerinin hemen hemen hepsini uygulad lkelerin banda Trkiye gelmektedir. ABD, mttefiki olan Trkiyede propaganda yapmtr. II. Dnya Savandan sonraki srete SSCBnin Trkiyeye kar taknd tavr karsnda Trkiyenin mttefik aray iine girmesi ile Trk-ABD ilikileri gelitirilmeye allmtr. ABDnin de Truman Doktrini ile SSCBye kar cephe oluturmas srasnda, Trk-ABD ilikileri gelimitir. Bu dnemde ABDye ihtiyac olan lke Trkiye gibi grlse de ABDnin uygulamaya balad SSCB kart global politikalar erevesinde, ABDnin Trkiyeye olan ihtiyac daha fazladr. Trkiyeyi ABD ile ibirlii yapmaya zorlayan olay olarak SSCBnin yaylmac emellerini gsteren Grcistanda bir gazetede kan profesrn Grc tarihi ile ilgili makalesi ve bu makalenin Moskovadaki gazetelerde de yaynlanmas zerine oluan ortamdr. Ayrca Boazlarla ilgili SSCB notasnda SSCBnin Trkiye zerinde yaylmac emeller besledii anlayn dourmutur. Ancak SSCB notas, Boazlarla ilgili grmeler ve ilikilerin yeniden tesisini iptal edilen Trk-Rus dostluk anlamasnn yeniden grlerek deerlendirilmesini iermekteydi. Grc profesrlerin yazd makaleyi Trk medyasnda yaynlatan Selim Sarperin Ankara Radyosunda ABDyi ven programlar yapmas ardndan BMye daimi eli olarak atanmas SSCB ile ilikilerin bu denli kmaza girmesine pheyle baklmasn yol amtr. nk bir ok komu hatta mttefik lkenin profesrleri, yazarlar, Trkiye aleyhinde yazarken byle bir olay ortaya

178

kmamtr. Yunan gazeteleri ve akademisyenleri stanbulu Konstantinopolis olarak adlandrmakta srar etmilerdir. Bu sylemin, stanbulu igal etmeleri anlamna gelmedii gibi ABD de Souk Sava yllarnda Trkiye aleyhine bir ok yaz yaynlanmasna ramen ABDnin Trkiyeden toprak talebinde bulunduu grlmemitir. Nitekim, Trkiye, Boazlarla ilgili SSCB notasn ABDye dant ilk zamanlarda ABDde de SSCB ile ayn grte olduunu belirtmitir. Ardndan ortaya kan ran krizi ile gerginleen ABD SSCB ilikileri nedeniyle ABD, Trkiye tarafnda yer almtr. Trkiyenin de tarihi dmanl nedeniyle SSCBye gvenmemesi, Trk-ABD ilikilerinin her iki tarafn da youn abas ile gelimesini salamtr. ABD, Trkiyeye verdii askeri ve ekonomik yardmlarla Trkiyenin ihtiyacnn karlanmasn salamtr. Boazlar sorunu ile balayan Trk- SSCB gerginliinden ABD istifade etmitir. Bu kriz esnasnda Amerikallarn Trkiyede zaten mevcut olan Rus dmanln krklemeleri de ABD propagandasnn daha ilk gnlerde nedenli etkin olduunu gstermektedir. 5. Souk Sava srasnda ABD, Trkiyedeki propaganda faaliyetlerine zel nem vermitir. nk Trkiye jeopolitik adan ABDnin stratejik amalarnn kesime noktasnda bir corafi konuma sahipti. Dier taraftan, ekonomik, askeri, kltrel g bakmndan da ABD iin ihmal edilemeyecek kadar byk bir gt. Trkiyede gelie bilecek herhangi bir SSCB yanls ynetim, ABDnin SSCByi evreleme politikasn sekteye urataca gibi Avrupada bir harekete giriecek olan SSCBnin gneyden de sktrlmasn engelleyecekti. Ayrca, Trkiyenin SSCB ile iliki kurmas, Trkiyede oluabilecek herhangi bir SSCB sempatizanl, SSCBye Akdeniz, Ortadou ve Hint Okyanusunun da yolunu am olacakt. Bu durum, ABDnin SSCB ile mcadelesinde byk zaaf yaratacandan ABD, bu senaryolarn kesinlikle gereklememesi iin Trkiyede youn bir ekilde propaganda uygulamtr. Propaganda faaliyetlerini uygulayabilmek iin Trk siyasi, askeri, kltrel, toplumsal alanlarda faaliyet gsteren kurum, kurulu, dernek ve kiilerle irtibata gemi, bu dnemde bir ok kii ABDde eitim almakla birlikte ABDden maddi destek grmtr. ABD, Trkiyeyi askeri ve ekonomik yardmlarla kendine borlu hale getirirken,bu askeri envanterin ve ekonomik yardmlarn kullanlaca alanlar belirlemede yetkili olaca anlamalarla Trkiyeyi

179

balamtr. Nitekim, Trkiye, Kbrs harekatnda ABD silahlarn kulland gerekesiyle ABD ile siyasi ilikilerinde olduu kadar bu silahlarn, tamir, bakm ve onarmlarnda byk sorunlar yaamtr. ABD, Trkiyeye yapt yardmlarn takipisi olarak gnderdii uzmanlar aracl ile yaplacak olan tesislerin yerlerinin belirlenmesinden mhendislik hizmetlerine kadar her alanda rol almtr. Souk Savan ilk yllarnda ABDye olan ihtiya nedeniyle Trk medyasnda kan olumlu haberlere karn muhalif yayn organlar da mevcuttu. Ancak ABD ile ilikiler erevesinde Komnizmle mcadele ad altnda tm muhalif yayn organlar kapatlm, kiiler tutuklanmtr. Yayn organlarnn sadece ABD lehinde yayn yapmas kamuoyunun ABD istekleri dorultusunda ynlendirilmesi, halkn ABDye kar sempatisinin artmas, lkede iktidara gelecek kiinin ABD sempatizan olmasn da salamtr. ABD ile ilikileri balatan ancak devletin kurucu elitini oluturan kesimin, ABD ile olan ilikilerde tecrbelerinin getirmi olduu pheyle yanamlardr. Trkiyede ABDnin ekonomik ve askeri yardmn devam etmesinin art olarak demokrasinin gelimesi ve ok partili hayata geilmesi yolunda propagandalar yapmtr. Gerektende Amerikan politikalarn takipisi olmaya kararl Demokrat Partinin iktidar olmas,Trkiyedeki Amerikan propagandasnn Trk siyasi yapsna etki edecek gce ulatn gstermektedir. Trkiye, Demokrat Parti zamannda NATOya girmitir. lkede ABD askeri sleri alm ve tm alanlarda ABDnin etkisi grlmtr. Bu dnemin Trk D Politikas hedefleri olan Koreye asker gndermek, NATOya girmek, Badat Paktn kurmak, Ortadou Komutanln oluturacak almalar yapmak, Arap lkeleriyle ilikileri gelitirmek, Yunanistann faaliyetlerine gz yummak olmutur. ABD politikalarna bir anlamda gsterilen ve phe duyulmayan ballk, Trk medyasnda etkili olan Amerikan propagandas ile oluan kamuoyunu da arkasna almtr. Bu yzden, Trkiye yapm olduu hatay gremedii gibi SSCB ile yaanan derin krizler nedeniyle, ABD ile ibirliine ve ABDnin her dediini yapmaya mecbur kalmtr. ABD ile ilikilerde alternatifsiz kalan Trkiye, Balantszlar Hareketinden kopmutur. Dier taraftan SSCB ile dmanca politika izlemesinden dolay, bamsz bir d politika sreci oluturamamtr. 1950lerde balayan Kbrstaki sorunlara bu

180

yllarda hibir mdahalede bulunulamamtr. Hatta Kbrs ile ilgili gelimeler Trk medyasna yansmamtr. nk ABD bu srada Kbrs Meselesinin gndeme gelmesine izin vermemitir. Ayrca, lkede balayan Atatrk rejimine kar bakaldrlar, artan irticai tehlike, zellikle devletin kurucu temellerini oluturan Trk Silahl Kuvvetlerini rahatsz etmitir. Trkiyenin devlet gelenei, her ne pahasna olursa olsun egemenlikten taviz verilmesini ve devletin bekasn tehlikeye drecek faaliyetlerin ykselmesini izin vermemitir. Bununla birlikte, Trkiyeyi her koldan kuatan Amerikan propagandas, ABD ile olan ilikilerin kesilmesine de izin vermeyeceinden, 1960 Darbesi, Trk- ABD ilikilerinin hibir ekilde deiiklie uramadan devam edecei garantisinin verilmesi ile gereklemitir. Bundan karlacak sonu udur: Amerikann gdmnde olarak kabul edilen hkmeti devirenler, Amerikan propagandasndan ylesine etkilenmilerdir ki darbeden hemen sonra ABDnin nderliini yapt paktlara sadk kalacaklarn belirtmek zorunda kalmlardr. Bu durum; 1946 ylndan balayarak gelien ABD propagandasnn Trkiyenin btn kurumlarnda kkletiini, etkisini youn biimde hissettirdiini de aklamaktadr. 6. Dier taraftan, 1960 Darbesi ile balayan sre, Trkiyedeki Amerikan propagandasnn devam etmesine izin verirken ulusal davalarda zgr karar alabilmek iin lkenin geleceinin ABDnin politikalarna braklmamasnn gerekliliini de anlatmtr. Bu nedenle lkede daha demokratik, zgr, insan haklarna uygun, Bat deerleriyle zde anayasa yaplarak, lkede Amerikan kartlarnn da glenmesi salanmtr. nk Amerikan propagandas ile Trkiye, karar vericiler tarafndan kk Amerika olunmaya aday gibi grlmtr. Nitekim 1946dan itibaren yasaklanan komnist dergiler, gazeteler yeniden yaynlanmaya balanm, sendikalar kurulmu, ii rgtleri gelitirilmi, sol partilerin kurulmasna izin verilmitir. Bylece; lkede oluan Amerikan propagandasnn etkisi krlacak ortam yaratlmaya allmtr. Nitekim 1964te Trkiyenin Kbrsa asker karmasn nlemek iin ABD Bakan Johnsonun ok ar bir dille kaleme ald mektup, Trkiyenin SSCB ile olan ilikilerinin kt olmasndan tr etkili olmu, Trkiye, Kbrsa

181

mdahalede bulunmakta on yl gecikmitir. Bu on yl sresince Trkiyedeki ABD kartl ykselmitir. Bylece; amerikan propagandasnn izleri etkisizletirilmeye allmtr. SSCB ile ilikiler yumuama dnemine girmi, nitekim 1974te Trkiye, ngilterenin onayn da alarak Kbrsa askeri mdahalede bulunmutur. Kbrsa mdahale II. Dnya Savandan sonra etkisini artran Amerikan propagandasnn bir anlamda Trkiyede iflas olmutur. Trkiyedeki, Amerikan propagandasnn krizler, anlamazlklar,

ambargolara ramen devam ettii medya organlarnda kan yazlardan anlalmaktadr. Ancak, Amerikan propagandas rakipsiz deildir. Trkiyede 1960-1980 yllar arasnda Amerikan propaganda aralarnn, eylemlerinin yan sra Amerikan kart propaganda da etkili olmu, adeta lkede propaganda savalar yaanmtr. Nitekim bu propaganda savalar, 1970li yllardan itibaren gruplamalara ve nihayetinde silahl atmalara dnmtr. Siyasi Partiler, Amerikan taraftar veya komnist olarak sulanmtr. Siyasi partiler, sa-sol kavramlarnn yerine komnist olan olmayan olarak adlandrlmlardr. Ortann solu, Moskovann yolu gibi grlmtr. Bu ayrmlarn 1970li yllarda Trkiyenin pek ok servetini, deerini yitirmesine yol at bilinmektedir. Fakat, Souk Sava ylarnda beliren bu ayrlklarn suni ve sper gler tarafndan kendi emperyal amalar iin kardklar anlamazlklardr. zellikle, Trkiyede Amerikan politikalarnn her alanda etkinlik salamasn isteyenlerin, bu ayrlklarn tohumlarn attklar, kkrttklar somut olarak ortadadr. 7. Trkiyedeki Amerikan propagandasnn etkisi zaman zaman

azalmakla birlikte 1980li yllarda yeniden balang dnemindeki gcne ulamtr. Nitekim, Trk Silahl Kuveytlerinden, Siyasal partilerin propaganda yntemlerinde, yeme-ime kltrnde Amerikan tarz yine baat yerini almtr. Bugn, lkenin tm kurumlarnda sivil toplum rgtlerinde, medya organlarnda, sanat yaamnda, Amerikan eitimi alm insanlara rastlamak mmkndr. Amerikan propagandas direkt Sovyet propagandasnda olduu gibi insanlar sloganlarla etki altna almamaktadr. Bu nedenle bir ok insan, aslnda Amerikan propagandasna hizmet ettiinin farknda bile olmamaktadr. ABDde

182

eitim alm kiilere, ABD sistemi retilip etki altnda braklarak lkelerinde de bu yntemleri uygulamalar salanmtr. nsani deerlerden ve ihtiyalardan yola karak uygulanan Amerikan propagandas psikolojik ve sosyolojik deerlendirmeleri de gz nne alarak sistemlemitir. Bu yzden, Amerikan propagandasnn etkileri kltrel, sosyal ve dier alanlarda zamanla etkisini gstermektedir. Trkiyedeki bir ok sanat yapt, kltrel deiimler, yaamsal deiikliklerde Amerikan propagandasnn etkisi bugn daha net grlmektedir. Amerikan propagandas Trkiyede Amerikay savunacak taraftarlarla da retilmitir. ABD, Trkiyedeki taraftarlar vastasyla, her alanda Amerikann istedii, amalad siyasal davranlarn edinilmesini salamtr. Trkiyenin karar vericilerinin bir ksmnn Amerikan okullarndan mezun olduklar, Amerikan kltr ve yaamna tank olduklar ve Amerika ile youn ilikiler gelitirdikleri bilinmektedir. Bu yntemle etkinlik salamann bir rneini de Trkiye vermitir. Yeni bamsz Trk Devletlerine mensup rencilere yaplan yardmlar, gsterilen kolaylklar bu anlamda deerlendirilmesi gerektii aktr. nk Trk yetkililer, bu uygulamay aklarken bugn burada renim gren rencilerin yarn lkelerinde st grevlerde olacaklarn ve Trkiye ile iliki iinde olacaklarn sylemektedirler. ABD tarafndan sistemli ve uzun soluklu yrtlen propaganda faaliyetleri, Trk-ABD ilikilerinin balca belirleyici esidir. Amerikan propagandas Trkiyeyi her alanda ABDye balamtr. Tm askeri silah envanterimiz bu lkenin silah teknolojisiyle donatlm, yedek para ve ekipman olarak ABDye muhta duruma dlmtr. Bugn siyasal hayatta baarl olmak isteyen liderler, ABDyi ziyaret etmeyi bir grev olarak grmektedir. ABDyi ziyaret edip Amerikallarla grme siyasal nderler iin bir stnlk gsterisine dnmtr.

183

EKLER

Ek: 1 Lenin resimli Bolevik Propaganda afii

Ek: 2 Hitlerin propaganda konumasndan bir kesit

184

Ek: 3 inde uygulanan propagandaya rnek bir afi

Ek: 4 Demir Perde olarak tabir edilen lkeler

185

Ek: 5 Souk Sava dnemi oluan bloklarn snrlar

186

Ek: 6 evreleme politikas izlenen lkeler

187

Ek: 7 Marshall yardm iin yaplan tantm afii

Ek: 8 Marshall yardm alan lkelerin aldklar yardm miktar

188

Ek: 9 Amerikan propagandasna rnek gsterilen en bilinen afi

Ek: 10 ngiliz yaylmacln gsteren rnek bir propaganda afii

189

Ek: 11 Silahlanmaya en ok para harcayan lkelerin sralamas

Ek: 12 ABD hava kuvvetlerine ait Souk Savan ilk yllarndaki jet

190

Ek: 13 Dean Acheson

Ek: 14 Viladivostok ehrini ve Uzak Douyu gsteren harita

191

Ek: 15 II. Dnya Sava srasnda Japon yaylmasn gsteren harita

Ek: 16 1945-1948 yllar arasnda Dou Avrupada askeri durumu gsteren harita

192

Ek: 17 Comecon lkelerini ve SSCBnin dou Avrupadaki snrlarn gsteren harita

Ek: 18 1947-1957 yllar arasnda Truman doktrini ve Marshall plan erevesinde yardm alan lkelerin ekonomik kalknma oranlarn gsteren tablo

193

Ek: 19 Comecon yesi lkeler ve Avrupadaki dier ekonomik ortaklklar belirten harita

Ek: 20 Dou Avrupa lkelerini gsteren harita

194

Ek: 21 Avrupada ekonomik ve askeri ibirlii imzalayan lkeleri gsteren harita

Ek: 22 Alman topraklarnn mttefikler igal ettii blgeleri gsteren harita

195

Ek: 23 Berlin ablukasnda Amerikan yardmn anlatan bir afi

Ek: 24 Marshall Plan erevesinde yardm alan lkelerin bayraklarn gsteren propaganda afii

196

Ek: 25 Korenin ikiye blnmesini gsteren harita

197

Ek: 26 Komnist in propaganda afii

Ek: 27 Pasifik lkelerini gsteren harita

198

Ek: 28 Varova paktnn imzalanma an

Ek: 29 NATO ve Varova pakt lkelerini gsteren harita

199

Ek: 30 Komnist Radyonun reklam afii

Ek: 31 Demokrat Partinin seim afii

200

Ek: 32 Trk medyasnda da yaynlanm olan Marshall plan afii

Ek: 33 Trkiyede devam eden ABD kartlna rnek afi

201

Ek: 34 Trkiyede devam eden Amerikan kart Komnist eylemler

Ek: 35 ABD bakan Truman, Trkiye ve Yunanistana yardm ieren belgeyi imzalyor

202

Ek: 36 Truman Doktrini ilan edildikten sonra CIAin Trkiye ve Yunanistan hakkndaki raporu

203

Ek: 36.1

204

Ek: 36.2

205

Ek: 36.3

206

Ek: 36.4

207

Ek: 36.5

208

Ek: 36.6

209

Ek: 36.7

210

Ek: 37 Selim Sarper

Ek: 38 Orgeneral Zeki Doan

211

Ek: 39 Azerbaycann ilk Cumhurbakan Mehmet Emin Resulzade

Ek: 40 DPnin faaliyetleri nedeni ile irticai faaliyetlerin arttn gsteren karikatr

212

Ek: 41 DP-CHP ekimesini konu edinen karikatr

Ek: 42 ABD Deniz kuvvetlerin deniz flosu 6. filoyu talayan Amerikan kart gstericiler

213

KAYNAKLAR

ESERLER AKALIN, Cneyt, Uluslararas likiler Ortamnda 27 Mays Mdahalesi, Galatasaray niversitesi Yaynlar, stanbul, 1999 AKARCALI, Sezer, II. Dnya Savanda letiim ve Propaganda, maj Yaynclk, Ankara, 2003 AKARCALI, Sezer, Radyo ve Televizyonda D Yaynlar, maj Yaynclk, Ankara,2003 ALTINDAL, Aytun, Haha ve Emperyalizm, Havas Yaynlar, stanbul, 1979 AMBROSE, Stephen E., Dnyaya Alm , 1938den Gnmze Amerikan D Politikas, D Politika enstits yaynlar, Ankara, 1992 ARMAOLU, Fahir, 20. Yz Yl Siyasi Tarihi, Alkm yaynclk, Geniletilmi 14. Bask, stanbul ARMAOLU, Fahir, Belgelerle Trk Amerikan Mnasebetleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991 ATAV, Trkkaya, Amerika NATO ve Trkiye , Aydnlk Yayn Evi, Ankara, 1969 BALCIOLU, Mustafa, Tekilat- Mahsusadan Cumhuriyete, Geniletilmi 2. bask, Asil yaynclk, Ankara, 2004 BALCIOLU, Mustafa, Cumhuriyet Tarihi II, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2002 BEKTA, Arsev , Kamuoyu, letiim ve Demokrasi, Balam Yaynclk, 2. Bask, stanbul, 2000 BEKTA, Arsev, Siyasal Propagandann Tarihsel Evrimi ve Demokratik Toplumdaki Uygulamalar, Balam Yaynclk, stanbul, 2002 Beyaz Kitap, Trkiye gerekleri ve Komnizm, Ankara, 1973 BOGDANOR, Vernon, Blackwellin Siyaset Bilimi Ansiklopedisi, L-Z, II. Cilt, mit yaynclk, Ankara,2003 BOSTANOLU, Burcu, Trkiye- ABD likilerinin Politikas, mge Yaynevi, Ankara, 1999

214

CHOMSKY, Naom, Amerikan Mdahalecilii, Aram Yaynclk, stanbul, 2003 CHOMSKY, Naom, Medya Gerei, 3.Bask, Everest Yaynlar, stanbul,2002 CHOMSKY, Noam, stanbul, 1998 Editr, Souk Sava niversite, Kzl Elma Yaynclk,

CLARK, Toby, Sanat ve Propaganda, Kitle Kltr anda Politik mge, Ayrnt Yaynclk, stanbul, 2004 Cumhuriyet Ansiklopedisi, 1941-1960, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005 Cumhuriyet Ansiklopedisi, 1961-1980, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005 Cumhuriyet Ansiklopedisi, 1981- 2000, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005 AKMAK, Haydar, Ankara,2003 Avrupa Gvenlii, NATO,AGT,AGSP, Aka Yaynlar,

ANKAYA, zden, Bir Kitle letiim Kurumu tarihi TRT 1927-2000, YKY, stanbul, 2003 ELK, Edip, 100 soruda Trkiyenin D Politika Tarihi, Gerek yaynevi, Ankara, 1983 DABAYAN, Levon Panos, Zaman Tnelinde Her Ynleriyle Sinema Dnyas, IQ Yaynclk, stanbul, 2004 DEACAN, Richard, srail Gizli Servisi, Anahtar Yaynclk, stanbul, 1993 DOMENACH, Jean-Marie, Politika ve Propaganda, Varlk Yaynlar, nc Bask, stanbul, 2003 ENGN, Feridun, Uluslararas Politika Stratejileri, Gney Matbaas, stanbul, 1975 ERHAN, ar, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, mge yaynclk, Ankara, 2001 ERKN, Feridun Cemal, Dilerinde 34 Yl Washington Bykelilii, 2.Cilt, 2.Ksm, TTK Yaynlar, Ankara, 1999 FNCANCIOLU, Yurdakul, Demirel Demokrasinin Duraklama Yllar, Bke yaynclk, stanbul 2000 GLASNECK, Johannes, Trkiyede Faist Alman Propagandas, Onur yaynlar, Arif Gelen (ev.), Ankara, 1968

215

GRN, Kamuran, D likiler ve Trk D politikas, Ty Yaynclk, Ankara, 1983 HALE, William, Trkiyede Ordu ve Siyaset - 1789dan Gnmze , Hil Yaynclk, stanbul, 1996 HANSON, Victor Davis, Bat Neden Kazand? Katliam ve Kltr, Aykr Tarih Yaynlar, stanbul, 2003 HART, Liddell, II. Dnya Sava Tarihi I, 6. Bask, YK Yaynlar, stanbul, 2004 HART, Liddell, II. Dnya Sava Tarihi II, 6. Bask, YK Yaynlar, stanbul, 2004 HITLER, Adolf, Kavgam, Tam Metin Yaynlar, 16. Bask, Ankara, 2001 HOFFER, Eric, Kesin nanllar, m Yaynclk, stanbul, 1999 HUNTNGTON, Samuel, Biz Kimiz? Amerikann Ulusal Kimlik Aray, CSA Global Yayn Ajans, stanbul, 2004 ISAACS, Jeremy, DOWNING, Taylor, Cold War, Bantam press, London,1993 KAIKI, Nihat, YILMAZ, Hasan, Arasdan Volgaya Kafkaslar ( lkeler, ehirler, z Brakanlar), Trkar Aratrma Brosu Yaynlar, Ankara, 2000 KAYABALI, smail, ASLANOLU Cemender, Propagandann Soysal - Psikolojik Temelleri, TSK yaynlar, Ankara, 1987 KEITH, Jim, CIAden Medyaya Kitlelerin Kontrol, Noktakitap Yaynlar, stanbul, 2005 KENNAN, F,George, Soviet Foreign Policy 1917-1941, D. Van Nostrand Company, New York, 1960 KENNEDY, Poul, Byk Glerin Ykselii ve k, Trkiye Bankas Yaynlar, 2001 KISSINGER, Henry, Amerikann D Politikaya htiyac Var M?, MTU yaynclk, Ekim 2002 KISSINGER, Henry, Diplomasi, 3.Bask, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2002 KNDER, Hermen, HLGEMANN, Werner, Atlas of World History Volme 2 From The French Revolution The Present, Penguin books, Munchen, 1995 KURTULU, Burak, ABDye Trk Beyin G, Alfa Yaynlar, stanbul, 1999 LEFEBVRE, Maxime, Amerika D Politikas, letiim Yaynlar, stanbul, 2005

216

LONGLOIS, Georges, , Editr, 20. Yzyl Tarihi, Nehir yaynclk, stanbul,2000 MARCHETT, Victor, MARKS, John D., CIA Amerikann Gizli Emniyetinin yz, Nebiolu Yaynlar, 1974 MCMLLAN, Margaret, Paris 1919, ODT Yaynclk, Ankara, 2005 MECLENBURG, Jens, NATOnun Gizli Terr rgt, Sorun Yaynclk, kinci bask, stanbul, 2000 MORGENTHAU, Hans J. Ankara, 1970 , Uluslararas Politika, Siyasal Bilimler Enstits,

N.S. Aukin, N.P. Butrskiy, A.B. Veber, A.. Dadidov, .V. lina, L.V. Kirillova,.V. Lehin, .. Lukovtseva, M.E. Struve, M.M. Yunin, Politika Szl, vr: BEYHAN, Mazlum, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1979 RS, Birsen, Trkiyede Askeri Mdahaleler, Der yaynlar, stanbul, 1996 Pentagon Raporlar, May Yaynclk, 1971 ROBB, David L., Hollywood Operasyonlar, Gncel Yaynclk, stanbul, 2005 SANDER, Oral , Siyasi Tarih, lk alardan 1918e, mge Kitabevi, 10. Bask, Ankara, 2002 SANDER, Oral, Trk-Amerikan likileri, Sevin Matbaas, Ankara 1979 SAOUNDER, Frances Stonors, Paray Verdi Dd ald CIA ve Kltrel Souk Sava, 2. Bask, Doan Kitap Evi, stanbul, 2004 SARAY, Mehmet, Sovyet Tehdidi Karsnda Trkiyenin NATOya Girii III. Cumhurbakan Celal Bayarn Hatralar ve Belgeler, AAM, Ankara, 2000 SEVER, Ayegl, Souk Sava Kuatmasnda Trkiye, Bat ve Orta Dou 1945-1958, Boyut Yaynlar, stanbul, 1997 SMPSON, Christopher, niversiteler, Amerikan imparatorluu, Kzl Elma Yaynclk, stanbul, 2000 STALN, J., Marksizm ve Ulusal Sorun ve Smrge Sorunu, Sol Yaynlar, 1976. URUNOV, A., ROZALYEV, Y., Trkiyede Kapitalistleme ve Snf Kavgalar, Ant Yaynlar, stanbul, 1970 TAKIRAN, Cemalettin, Kanl Mrekkeple Yazn ektiklerimizi...!, Platin Yaynlar, Ankara, 2005

217

TEVETOLU, Fethi, Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler, 1967 Thema Larousse Tematik Ansiklopedi, letiim ve Toplum, Milliyet Gazetesi Yaynlar, stanbul, 1994 TUNCER, Hner, Metternichin Osmanl Politikas, mit Yaynclk, Ankara,1996 USLU, Nasuh, Trk-Amerikan likileri, 21.YY Yaynlar, Ankara, 2000 VAHAP, Oktay, Modern Propaganda, T.T.Postas, stanbul, 1957 VOLKAN,Vamk D., Politik Psikoloji, A. Rektrl Yaynlar, Ankara, 1993 VOLKMAN, Ernest, Tarihin Seyrini Deitiren Gizli Ajanlar, Truva yaynlar, stanbul, 2005 ZYAOLU, Rakm, Propaganda ve sanat, Halk Basmevi, stanbul, 1963

MAKALELER BACE, H.Emre, Emperyalizm Kuramlar ve Amerikan Kamu Diplomasisi, Siyasal Bilgiler Faklte Dergisi, No;28, stanbul, 2003, ss. 63-80 ANDAR, Cengiz, Trklerin Amerikaya Bakndan rnekler ve Amerikann Trkiye Politikas, ed. Morton Abromowitz, Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas, Liberte Yaynlar, Ankara, 2001, ss. 169-220 EMROLU, Hseyin, Trkiyenin Atlantik Paktna Giri Sreci ve Trk Basnnn Tutumu, SBF Dergisi, stanbul, Mart 2003, Say 28, ss.81-116 HAYT, Baymirza, Sovyet Kaynaklarnda Atatrk, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, stanbul, Mart 1985, Say.1, ss. 30-35 MLLKAN, Max F., ROSTER Walt W., D Politika zerine Notlar, niversite, Amerikan mparatorluu, Kzl Elma Yaynclk, stanbul, 2000 NEEDELL, Allan A., Turva Projesi ve Sosyal Bilimlerin Souk Sava Tarafndan lhak, niversite Amerikan mparatorluu, Kzl Elma Yaynclk, stanbul, 2000 KTE, Erturul Zekai, Montreux Boazlar Konferans Srecinde Trk D Politikasn Ynlendiren Gizli Yazmalar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi,stanbul, Kasm, 1998, Say, 22 ZDEMR, Haluk, Diaspora Ararat Ararken: Ermeni Kimlii ve Soykrm ddialar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, 2004, ss. 75-95

218

WLKNSON, M. James, Amerika, Trkiye ve Yunanistan- Kii Kalabalktr, ed. Morton Abromowitz, Trkiyenin Dnm ve Amerikan Politikas, Liberte Yaynlar, Ankara, 2001

DERGLER Ayn Tarihi Dergisi, 146-17B, Ocak 1946 Ayn Tarihi Dergisi, 1946-47 Ayn Tarihi Dergisi, Mart 1951 Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say, 22, 1998 Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say.1, 1985 TBMM Tutanak Dergisi, 11 Aralk 1950 TBMM Tutanak Dergisi, IX Devre 3, Aralk 1950 Ocak 1951. TBMM Tutanak Dergisi, Ocak 1951. TBMM Tutanak Dergisi, VIII devre 6, Eyll 1947. Trk Oca Dergisi, 1961 cildi, Milli Ktphane Arivi TELEVZYON PROGRAMILARI CNNTrk, te Gndem, 08.07.2006. GAZETELER Akam Gazetesi 04 Ocak 1946. Akam Gazetesi 26 Mays 1946 Akam Gazetesi, I. Cilt, Ocak 1950. Cumhuriyet Gazetesi 08 Mays 1964. Cumhuriyet Gazetesi 01 Ocak 1947. Cumhuriyet Gazetesi 03 Mays 1964. Cumhuriyet Gazetesi 04 Ocak 1947. Cumhuriyet Gazetesi 08 Ocak 1946. Cumhuriyet Gazetesi 10 ubat 1951. Cumhuriyet Gazetesi 10 ubat 1951. Cumhuriyet Gazetesi 10-30 Austos 1948. Cumhuriyet gazetesi 11 Temmuz 1948 Cumhuriyet Gazetesi 11 Temmuz 1948. Cumhuriyet Gazetesi 12 Austos 1946. Cumhuriyet Gazetesi 12 Ocak 1951. Cumhuriyet Gazetesi 12 ubat 1951. Cumhuriyet Gazetesi 13 Nisan 1961 Cumhuriyet Gazetesi 14 Ocak 1948. Cumhuriyet Gazetesi 15 Temmuz 1948. Cumhuriyet Gazetesi 16 Ocak 1947.

219

Cumhuriyet Gazetesi 16 Temmuz 1948. Cumhuriyet Gazetesi 20 Nisan 1961. Cumhuriyet Gazetesi 22 Ocak 1951. Cumhuriyet Gazetesi 22 Ocak 1951. Cumhuriyet Gazetesi 25 Nisan 1948. Cumhuriyet gazetesi 26 Temmuz 1948. Cumhuriyet Gazetesi 28 ubat 1961 Cumhuriyet Gazetesi 29 Ocak 1961 Cumhuriyet Gazetesi 30 Austos 1964. Cumhuriyet Gazetesi I. Cilt, Ocak 1946. Cumhuriyet Gazetesi, 14 ubat 1947. Hrriyet Gazetesi, 2 Ocak 2006 Star Gazetesi 10 Aralk 2005 Tanin Gazetesi 03 Ocak 1946 Vatan Gazetesi 17 Ocak 1946

NTERNET STELER http://astro.temple.edu http://bojack.org http://cla.calpoly.edu, http://en.wikipedia.org, http://gbulten.ssm.gov.tr http://home.comcast.net http://www.anarsistkomunizm.org http://www.army.mil http://www.asianinfo.org http://www.byegm.gov.tr http://www.coldwarfiles.org http://www.dhm.de http://www.diggerhistory2.info http://www.docpoint.info http://www.duitslandweb.nl http://www.geschiedenisvoorkinderen.nl http://www.heartland.it http://www.hho.edu.tr http://www.iisg.nl http://www.kimkimdir.gen.tr http://www.kommunist.se http://www.kureselbarisveadalet.org http://www.loc.gov http://www.ncpa.org http://www.pinetreeline.org http://www.sciences-po.fr http://www.shsu.edu http://www.sodev.org.tr http://www.tombak.com.tr

220

http://www.trumanlibrary.org http://www.trwikipedia.org/wikipropaganda-44k http://www.turksolu.org, http://www.vho.org, http://www.voanews.com/turkish/affibitaes.cfm http://www.zum.de http:/ www.tdk.gov.tr http://www.cia.gov/cia/history/american_history.shtml http://www.hurriyetim.com http://www.voanews.com.

221

ZGEM Yaln Kksal Demir, 03/12/1978 tarihinde Trabzonda dodu. lk renimini Zonguldakta, orta renimini Trabzonda tamamlad. 1998 ylnda Krkkale niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Uluslararas likiler Blmn kazand. Bu blmden 2002 ylnda mezun oldu. 2003 ylnda Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Uluslararas likiler Ana Bilim Dal yksek lisans programn kazand. Yaln Kksal Demir, 1999-2001 yllar arasnda, Krkkale niversitesi Uluslararas likiler Kulb kurucu bakanl yapt. 2001 ylnda, Krkkale niversitesi temsilcisi olarak 18 Mart anakkale Zafer Bayram ve ehitleri Anma Gnnde anakkalede Krkkale niversitesi rencileri adna temsilci olarak katld. 2002- 2004 yllar arasnda Krkkale niversitesi Uluslararas likiler Kulb genel kurul bakanl yapt. 2003- 2004 yllar arasnda Krkkale niversitesi Uluslararas likiler Kulbnn KUSAG, Perspektif dergisinin genel yayn sorumluluunu yapt. 2005 ylnda dzenlenen, Mustafa Kemal Atatrkn Samsuna knn 96. ylnda stanbul niversitesi ve Genel Kurmay Bakanlnn organize ettii Gen Mustafa Kemaller Atatrkn Yolunda Yryor adl organizasyonda Krkkale niversitesi adna temsilci retim eleman olarak grev ald. 2002 ylndan itibaren Krkkale niversitesi Uluslararas likiler Blm Siyasi Tarih Ana Bilim Dal Aratrma Grevlisi olarak grev yapmaktadr. Ayn zamanda 2003 ylndan itibaren Krkkale niversitesi Atatrk Dnce Topluluu kurucu yelii ve genel kurul bakan yardmcl yapmaktadr. Yaln Kksal Demirin bir tanesi hakemli dergide yaynlanm olan iki makalesi, iki konferans bulunmakta ve Amerika Birleik Devletleri, Propaganda, stihbarat rgtleri, Gvenlik, Kafkasya, Ortadou, in ile ilgili konularda eitli almalar yapmaktadr.

222