T. C.

ULUDA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ULUSLARARASI L K LER ANAB L M DALI ULUSLARARASI L K LER B L M DALI

PETROL VE GVENL K: ORTA DOUDAK KR ZLER N EKONOM POL T

(DOKTORA TEZ )

Veysel AYHAN

BURSA 2005

T.C. ULUDA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ULUSLARARASI L K LER ANAB L M DALI ULUSLARARASI L K LER B L M DALI

PETROL VE GVENL K: ORTA DOUDAK KR ZLER N EKONOM POL T

(DOKTORA TEZ )

Danman Prof.Dr.Tayyar ARI

Veysel AYHAN

BURSA 2005

 NDEK LER.... KISALTMALAR.. V G R ..1

TEOR K EREVE

B R NC BLM ....................................................................................................................4

I. EKONOM POL T K: ONTOLOJ K B R TARTIMA .........................................................4 A. TAR HSEL SRE NDE EKONOM POL T K KAVRAMININ GEL M ................... 6 B. ULUSLARARASI L K LER VE EKONOM POL T K........................................................ 8 II. ULUSLARARASI L K LERDE EKONOM POL T K TEOR LER VE YAKLAIMLAR .......................................................................................................................................................... 12 A. L BERAL ULUSLARARASI EKONOM POL T K YAKLAIM........................................ 13 1. Ulusal Ticaretten Kresel Ticarete: Laissez Faire, Laissez Passer Ekonomi Politikas ...... 15 2. 1970li yllar ve Politika-Ekonomi likisine Yeni Bir Bak: Neoliberalizmin Ykselii ..... 17 3. Liberal Ekonomi Politik Yaklamda Gvenlik ve Karlkl Bamllk Olgusu .................. 19 4. Ekonomik Aktrlerin Uluslararas Politikada Artan Arl............................................... 21 5. Liberal Uluslararas Ekonomi Politik Yaklamn Eletirisi................................................. 24 B. YAPISALCI/RAD KAL ULUSLARARASI EKONOM POL T K YAKLAIM ................. 25 1. Yapsalc Yaklamn Temel nclleri .................................................................................. 26 2. Radikal Ekonomi Politik Yaklam: Marksist-Leninist Perspektif ........................................ 27 3. Bamllk Teorileri ve Uluslararas Ekonomi Politik .......................................................... 33 a. Merkez-evre Yaklam................................................................................................... 34 b. Kapitalist Dnya Ekonomisi/Sistemi Teorisi .................................................................... 36 C. ULUSLARARASI EKONOM POL T K VE REAL ZM: ELET REL B R YAKLAIM.... 38 1. Zenginlik ve G Arasndaki Balant: Merkantilist Perspektif ........................................... 39 2. G ve Gcn Bir Unsuru Olarak Ekonomi Politik............................................................. 43 D. PETROL, ZENG NL K VE G: KRESEL GVENL N DE EN PARAMETRELER ...................................................................................................................................................... 49 1. Petrol, Petrol irketleri ve Kresel Ticaret .......................................................................... 52 2. Orta Dounun Dnya Petrol Kaynaklar Asndan nemi................................................ 56 a. Orta Dou lkelerinin Dnya Petrol Rezervi ve Tketimindeki Yeri .............................. 56 b. Kreselleme Basks Altndaki Petrol Zengini Krfez lkelerinin Siyasal ve Ekonomik Yaplar .................................................................................................................................. 58 K NC BLM ORTA DOUDA PETROL VE POL T KA L K S : TAR HSEL GER PLAN ..............66 I. B R NC DNYA SAVAI NCES ORTA DOU PETROL ZER NDEK KRESEL MCADELE................................................................................................................................... 66 A. OSMANLI MPARATORLUUNDAN MT YAZ SALAMA ABALARI.................... 66 B. RAN PETROL ZER NDE NG L Z VE RUS MCADELES ......................................... 69 C. B R NC DNYA SAVAI NCES BASRA KRFEZ /ARAP YARIMADASI PETROL POL T KASI ................................................................................................................................ 73 II. K SAVA ARASI DNEM ...................................................................................................74 A. PAYLAILAMAYAN B R MPARATORLUK M RASI: SYKES-P COT ANLAMASI VE MUSUL PETROLLER ................................................................................................................ 75 B. BYK UZLAI: KIRMIZI ZG ANLAMASI................................................................ 77 C. NG L Z VE RUS BASKISI ALTINDA AHIN PETROL POL T KASI.............................. 80 D. ARAP DEVLETLER VE YEN MT YAZ ALANLARI...................................................... 83 III. SAVA VE YEN PETROL STRATEJ S : 1940-1950 ARASI DNEM ..........................85

A. SAVATA MTTEF K PETROL DE RAK P? RANDA B RB R LE ATIAN PETROL IKARLARI................................................................................................................................. 85 B. STRATEJ K PETROL REZERVLER N N BEL RLED B R L K : SUUD ARAB STANABD L K S .............................................................................................................................. 91 C. B R NC ARAP- SRA L SAVAI: ST KRARSIZLAAN ORTA DOUDA PETROLN S YASAL AMALAR N KULLANILMASI......................................................................... 94 IV. RANDAN MISIRA ORTA DOUDA TALAR YER NDEN OYNUYOR: YEN PETROL DZEN TALEPLER ................................................................................................. 96 A. RAN- NG LTERE GERG NL : AIOCIN M LL LET R LMES ................................. 97 1. Uluslararaslaan Milliletirme Giriimi: Musaddk Krizi.................................................. 98 2. Artan Amerikan Angajman: Ajax Operasyonu ve Musaddkn Devrilmesi ..................... 100 B. SVEY PETROL KR Z : PETROL GZERGAHI R SK ALTINDA................................ 101 1. Krizin Savaa Dnmesi.................................................................................................... 103 2. Svey Petrol Krizinin Kresel Sisteme Etkisi: Orta Douda Artan Amerikan Angajman............................................................................................................... 104 C. IRAKTA NG L Z DESTEKL MONAR N N YIKILMASI ........................................... 105 1. General Kasmn Petrol Politikas ve Milliletirme Sreci ............................................... 105 2. Milliletirme Sonras Irakta Rejim Deiiklii .................................................................. 107 D. KRFEZ ENERJ KAYNAKLARI ZER NDE SOVYET-AMER KAN REKABET ...... 108 NC BLM ORTA DOUDA SICAK YILLAR: SAVA, PETROL VE STRATEJ ..............................110 I. PETROL VE G OYUNUNDA YEN B R GE: OPEC .................................................110 A. OPEC N KURULMASI SREC NDE ROL OYNAYAN EKONOM POL T K FAKTRLER .................................................................................................................................................... 110 1. Ekonomik Faktrler: Petrol Endstrisinde Meydana Gelen Yapsal Deiikliin Etkisi ... 112 a. Orta Dou Petrolnn Artan nemi................................................................................ 112 b. Petrol Endstrisinin Yapsnn Deimesi: Yeni Petrol irketlerinin Piyasaya Girmesi. 113 c. Arz-Talep Dengesinin Bozulmas.................................................................................... 115 d. New Jerseyden Gelen Resmi Fiyat ndiriminin Etkisi ................................................... 116 2. Siyasal Faktrler: Bat Aleyhtarl ve Petroln Siyasallama Sreci .............................. 117 a. Orta Douda Bat Aleyhtar Toplumsal ve Politik Muhalefetin Etkisi .......................... 117 b. Arap Birlii erevesinde Petroln Siyasal Amalar in Kullanlmas......................... 118 B. OPEC SONRASI DNEMDE RET C LKELERLE PETROL RKETLER ARASINDAK L K ............................................................................................................... 120 1. OPECin Balangta Belirlenen Ama ve Politikalar ...................................................... 120 2. OPEC lkeleri Arasnda kar Uyumundan kar atmasna ....................................... 122 II. 1967 ARAP- SRA L SAVAI VE PETROLN B R DI POL T KA ARACI OLARAK KULLANILMASI ........................................................................................................................ 124 A. EKONOM K KAYNAKLARIN S YASAL AMALAR N KULLANILMASI: B R AMBARGO DENEMES ........................................................................................................... 124 1. Badat Toplants ve Ambargo Karar............................................................................. 124 2. Petrol Ambargosu Genilemesi ve Arap Kamuoyunun Srece Etkisi ................................ 126 3. Msr-Suudi Uzlamas ve Petrol Ambargosunun Kaldrlmas .......................................... 128 4. Ambargonun Ekonomik ve Siyasal Sonular ..................................................................... 130 B. 1967 SAVAI SONRASI ARAP RET C LER N PETROL ENDSTR S ZER NDEK ETK LER N ARTIRMA G R M .......................................................................................... 133

ii

III. 1973 EK M SAVAI VE PETROL S LAHI .......................................................................136 A. SAVA NCES PETROL D PLOMAS S ......................................................................... 136 B. ARAP PETROL POL T KASI: AMBARGO VE F YAT ARTILARININ ETK LER ..... 138 1. ABDye Ak Mesaj ............................................................................................................ 139 2. Arap lkelerinin Petrol retimini Ksma ve Ambargo Karar........................................... 140 3. Petrol Silahnn Hedef lkelerin D Politikas zerindeki Etkileri .................................. 142 4. Krizin Petrol Fiyatlarna Etkisi .......................................................................................... 147 5. Petrol Gelirlerinin Kullanm: Petro Dolar Ticareti .......................................................... 148 C. PETROL KR Z SONRASI RET C LKE- MT YAZLI RKET L K LER NDE YEN PARAMETRELER .......................................................................................................... 151 1. Petrol Endstrisinde mtiyaz Dneminin Sona Ermesi....................................................... 151 2. Katlm ve Milliletirme Sonras Petrol reticisi lke-ok Uluslu irket likisi............. 152 IV. AH SONRASI RAN DI POL T KASININ EK LLEND RD BASRA/ARAP KRFEZ ENERJ POL T KALARI ....................................................................................... 155 A. RANDA AH REJ M N N DEVR LMES : K NC PETROL KR Z ............................... 155 1. Rejim Deiikliinin Petrol Fiyatlarna Etkisi.................................................................... 157 2. ran Devrimi ve ki Ayakl Amerikan Gvenlik Politikasnn kmesi............................... 160 B. BADAT VE TAHRANIN BLGESEL G OLMA HEDEFLER N N ATIMASI: RAN-IRAK SAVAI ................................................................................................................ 162 C. TEHD T ED LEN AMER KAN PETROL IKARLARINA ASKER KORUMA STRATEJ S : BASRA/ARAP KRFEZ NDEN AMER KAN KRFEZ NE............................................... 165 DRDNC BLM SOUK SAVA SONRASI DE EN GLOBAL VE BLGESEL PARAMETRELER: PETROL ODAKLI GVENL K VE TEHD T ALGILAMALARI........................................168 I. PETROL KAYNAKLARI ZER NDE DENET M KURMA MCADELES : IRAKIN KUVEYT GAL .................................................................................................... 168 A. EKONOM K SAVATAN ASKER SAVAA: SADDAMIN KUVEYT GAL ......... 169 1. Saddamn Blgesel G Olma steinde Batl Devletlerin Sorumluluu ......................... 170 2. Irak-Kuveyt Krizinde Merkantilist Politikalar .................................................................... 172 3. Petrol Gvenlii ve Amerikan Politikalar: Stratejik Enerji Kaynaklar zerinde Askeri Denetim Kurma Politikas....................................................................................................... 174 B. BM ATISI ALTINDA GELEN AMER KAN MDAHALES : ABDN N IRAK PLANI 177 1. Krfezi stikrarszlatrma Politikas: Kontroll Gerilim Politikas.................................. 178 2. Petrol ve Gvenlik Denkleminde Kesiim Noktas: Silah Ticareti..................................... 179 C. GIDA KARILII PETROL PROGRAMI EREVES NDE SADDAMIN AMER KAN KUATMASINDAN KURTULMA POL T KASI ................................................................... 183 II. ORTA DOU PETROLLER NE OLAN BAIMLILII AZALTMA G R MLER : ORTA ASYA VE KAFKASYADA AMER KAN PETROL RKETLER ......................... 186 A. HAZAR ENERJ KAYNAKLARI VE YEN BYK OYUN.............................................. 186 B. ORTA ASYA VE KAFKASYADA AMER KAN ETK ALANI OLUTURMA G R M 187

iii

III. 11 EYLL SONRASI DNEMDE PETROL VE PETROL GZERGAHLARI ZER NDE ARTAN KRESEL REKABET ........................................................................... 192 A. PARALARI B RLET RME STRATEJ S : 11 EYLL SALDIRISI, ENERJ MERKEZL GVENL K ARAYII VE AFGAN STAN SAVAI ................................................................. 192 1. 11 Eyll Sonras Deien Amerikan Gvenlik Doktrini...................................................... 192 2.Washingtonda ahinler ktidarnn Petrol ve Silah irketleri ile likileri......................... 194 3. Bush Ynetimi ve Enerji Gvenliinin Bir D Politika ncelii Olmas........................... 195 4. Enerji Gvenlii Balamnda Hedefteki lk Rejim: Talibanl Afganistan........................... 198 B. IRAKA ZGRLK OPERASYONU: B R PETROL SAVAI MI?............................. 203 1. Rusya, in ve Fransa'nn Irak Petrol zerinde Artan Arl ....................................... 204 2. Irak Petrolnden Dlanma Giriimine Amerikan- ngiliz Tepkisi ...................................... 208 a. Badat Kuatma Plan: Kitle mha Silahlarnn Denetimi Glgesinde Srdrlen Petrol Pazarl............................................................................................................................... 211 b. Irak Politikasnda Sona Doru......................................................................................... 214 3. Sava Sonras Yeni Dzen: Kartlar Yeniden Datlyor .................................................... 215 4. Kaybedenler ve Kazananlar: Irak Petrolnn Yeniden Paylam ..................................... 217 C. IRAK SAVAI SONRASI ABDN N KRESEL ENERJ GVENL BALAMINDA RAN POL T KASI .............................................................................................................................. 223 SONU....................................................................................................................................... 227 EKLER ....................................................................................................................................... 232 KAYNAKA ............................................................................................................................. 243

iv

KISALTMALAR ABD AB ARAMCO APOC BAE BP Casoc CENTCOM CFP CPC DOE FMS GCC IEA INOC IPC KK KOC MOU NATO NIOC NMD OAPEC OECD OIP OPEC TPC Socal Amerika Birleik Devletleri Avrupa Birlii Arab-American Petroleum Company - Arap-Amerikan Petrol irketi Anglo-Persian Oil Company- ngiliz-Pers Petrol irketi Birleik Arap Emirlikleri British Petroleum- ngiliz Petrol Standart Kalifornia Arap Petrol irketi-California Arabian Standard Oil Company US Central Command - ABD Merkez Komutanl Compagnie Franaise des Ptroles-Fransz Petrol irketi Caspian Pipeline Consorsium- Hazar Boruhatlar Konsorsiyumu Department of Energy - ABD Enerji Bakanl Foreign Military Sales - D Asker Satlar (Kredisi) Gulf Cooperation Council - Krfez birlii Konseyi International Energy Agency- Uluslararas Enerji Ajans Iraq National Oil Company- Irak Ulusal Petrol irketi Iraq Petroleum Company- Uluslararas Enerji Ajans Krfez birlii Konseyi Kuwait Oil Company- Kuveyt Petrol irketi Memorandum of Understanding - Anlay Memorandumu North Atlantic Treaty Organization - Kuzey Atlantik Antlama rgt National Iranian Oil Company- ran Ulusal Petrol irketi National Military Defense (System) - Ulusal Asker Savunma (Sistemi) Organization of Arab Petroleum Exporting Countries - Petrol hra Eden Arap lkeleri rgt (1968) Organisation for Economic Co-operation and Development- ktisadi birlii ve Kalknma Tekilat Office of Iraq Programme - Irak (Gda Yardm) Program Ofisi Organization of Petroleum Exporting Countries - Petrol hra Eden lkeler rgt Turkish Petroleum Company- Trk Petrol irketi Standart Oil of California- Standart Kalifornia Petrol

MIDEASTFOR US Middle East Force - ABD Orta Dou Gc

GR Petrol, modern Orta Dou politikasnn ekillenmesinde nemli faktrlerden biri olagelmitir. I. Dnya Sava sonras dnemde nce byk glerin igaline urayan ardndan petrol rezervleri dikkate alnarak bir ok devlet arasnda paylalan Orta Dou corafyas, gnmzde de sahip olduu enerji kaynaklar dolaysyla krizlerin, savalarn ve atmalarn oda olmaya devam etmektedir. Petroln stratejik ve ekonomik deeri arttka gl devletlerin petrol rezervlerine ulamak ve onlar kontrol etmek iin Orta Doudaki petrol sahalarna ynelmeleri blgeyi ciddi bir kaosun iine srklemitir ve srklemeye de devam edecee benzemektedir. Zira dnyann hibir blgesinde Orta Doudaki gibi, byk petrol rezervinin bulunmay, blge lkelerini dnya politikas asndan yaamsal neme sahip lkeler konumuna getirmi bulunmaktadr. Bir saptama yapmak gerekirse, dnya genelinde kantlanm ham petrol rezervi yaklak 1.1 trilyon varil iken, Orta Doudaki ham petrol rezervi yaklak 740 milyar varildir. Dolaysyla dnya genelinde kantlanm petrol rezervlerinin % 65 gibi nemli bir oran Orta Douda bulunmaktadr. Sz konusu rezervlerin 264 milyar varili Suudi Arabistanda, 132 milyar varili randa, 115 milyar varili Irakta, 98 milyar varili BAEde, 101 milyar varili Kuveytte ve 15 milyar varili Katarda bulunmaktadr. Dier bir deyile ran hesaplamann dnda tutmamz halinde, dnyada tketilen enerji kaynaklarnn yaklak %40-45ini oluturan petrol rezervlerinin %50den fazlasnn 55 milyonluk bir kesimin elinde olduu grlmektedir. Yukardaki verilerin tmnn kantlanm petrol rezervi olduu belirtilmelidir. Iraktaki olas ve kantlanm petrol rezervlerinin 250 milyar varil olduu ileri srlmektedir. ran ve dier lkelerdeki petrol rezervleri son yllarda yaplan aratrmalarla srekli artmaktadr. Bununla birlikte kantlanm rezervler itibariyle dnyann 40-50 yl daha petrol bakmndan Orta Dou corafyasna baml kalaca anlalmaktadr. Petrol rezervleri, bu enerjiye gereksinim duyan lkeler asndan Orta Douyu blge lkelerine braklmayacak kadar nemli bir hale getirmektedir. Bu erevede petrol rezervlerine eriim konusunda blgesel ve kresel alanda yaanan/yaanacak uluslararas bir mcadelenin esas olarak Orta Dou merkezli olmas kanlmazdr. Dolaysyla dnya enerji kaynaklar arasnda nemli bir yere sahip olan petrol sradan ticari bir meta olarak grmek olduka g. Petrol aslnda normal bir hammadde kayna olmad gibi istendii kadar alnp satlabilen bir kaynak da deil. Tam tersine petrol, gelimi endstrilerin gelimilik seviyelerini srdrmelerinde temel enerji kayna durumundadr. Bu anlamda petrole, sradan bir ticari meta olmaktan te yaamn devamn salayan, zenginliin ve gcn bir unsuru olarak bakmak gerekir. Dier bir ifadeyle petrol, varl ya da ticareti lkeler asndan hem ekonomik zenginlik hem de gvenlik anlamna geldii gibi yokluu da bal bana bir ulusal gvenlik sorunu olarak dnlebilmektedir. Dolaysyla ulusal gvenlik planlamalarnda ya dorudan petrol kaynaklarna sahip olma ya da bu sz konusu deilse ona gvenli eriim olanaklarna sahip olma yaamsal bir nemdedir. Ancak, petroln lkeler asndan tad

stratejik nem, petrole olan talebin miktar ve eriim imkan, petroln kullanm alanlar, yerine ikame edilebilecek alternatif enerji kaynaklarnn varl ve miktar ve son olarak da petroln ulusal ekonomi zerindeki etkisi ile llmektedir. Bu balamda petroln gemite olduu gibi gelecekte de ekonomik planlamalardan gvenlik planlamalarna kadar uzanan geni bir yelpazede yani bir ok alanda dorudan politik aktrlerin hareket alann belirleyen bir kaynak olacan sylemek abartl bir deerlendirme olmaz. Hatrlanaca zere, 1973 petrol ambargosu bir ok lkede olduu gibi Japon d politikasnda da geriye dnlmez bir etki yapmtr. Japonyann petrole olan tek tarafl bamll, eriim sorunu ile birleince, Tokyo, Arap- srail sorununda Arap tezlerini destekleyen bir noktaya gelmitir. Bugn iin ok sayda lke petrol gereksiniminin nerdeyse tamamn ithal etmektedir. Orta Dou lkeleri, hem Asya Pasifik lkelerinin ki buna bata Japonya ve in dahil, hem de dier gelimi Batl lkelerin petrol gereksinimini karlayan balca lkeler konumundalar. rnein ABD petrol ithalatnn yaklak %25ini bu lkelerden karlamaktadr. Bu durum akas yakn bir gelecekte alternatif kaynaklar devreye sokulamazsa, Orta Dou lkelerinin dnyann en nemli petrol salaycs lkeleri olma konumlarn devam ettirecekleri anlamna gelmektedir. Toparlarsak Orta Dounun artan stratejik nemi, ekonomi ile politika arasndaki ilikiyi daha can alc hale getirmektedir ki bu unsur almann ana temasn ve analitik erevesini oluturmaktadr. Bu balamda almada hem blgedeki petrole bal sorunlar hem de blge d lkelerin bu sorunlara ilgisini ve oynadklar rol anlamada, aklamada ve ngrmede en uygun analiz erevesi olduuna inanlan ekonomi politik kuram kullanlmtr. almann amac blgedeki sorunlar ekonomi politik bir bak asyla hem aklamak hem de bu sorunlarn geleceine dnk ngrlerde bulunabilmektir. Uluslararas ilikilerdeki siyasal sorunlar ekonomik bir bak asyla analiz etmeye ynelik olan ekonomi politik teoriyi benimseyen bilim adamlar kendi aralarnda farkllaabilmektedir. Bunlardan bazlar indirgemeci bir yaklamla tm sorunlara ekonomik bir temel bulmaya alrken bazlar siyasal sorunlarn ekonomik nedenlerle de aklanabileceini gstermekle yetinmektedir. Bunlarn dnda kalan ve bu alanda alan baz bilim adamlar ise ekonomi ve politikadan herhangi birine daha fazla arlk veya daha belirleyici bir konum vermektense bunlar arasnda dorudan ve srekli bir iliki olduuna dikkat ekmektedir. Dolaysyla aralarndaki bu derece farkll bu aamada bir tarafa braklarak ekonomi ile politika arasndaki karlkl etkileimden yola kan uluslararas ekonomi politik yaklam erevesinde Orta Doudaki krizlere bakldnda, petroln bazen dorudan bazen dolayl ama nerdeyse srekli bir ekilde blgedeki krizlerin en belirleyici nedeni olduu dikkati ekmektedir. almada, hem blge lkelerinin kendi aralarndaki ilikilerde hem de blge d lkelerin blgeye olan ilgisinde petrol kaynaklarn denetleme endiesi bata olmak zere ekonomik kaynaklarn ve karlarn olduka belirleyici olduu varsaylmtr. Byle bir analitik ve teorik ereve, bu kadar ak ve bilinen bir gerei sadece tekrar etme amac tamak yerine blgedeki sorunlar stratejik ve siyasal sorunlara balayarak aklamay amalayan dier almalara alternatif bir bak as getirmenin yannda blgesel sorunlar anlamada ve aklamada iyi bir proje alt yaps oluturduuna inanld

iin seilmitir. Son on ya da yirmi yl iinde Orta Doudaki krizlerin ve atmalarn nedenleri hatrlanacak olursa bunun ne kadar anlaml olduu kolayca anlalabilir. rnein 1980den 1988e kadar sekiz yl sren ran-Irak savann ardndan Kuveyt petrol rezervleri zerinde dorudan bir denetim kurma amacna ynelen Irakn 1990daki giriimini, 2003 ylnda bu sefer Irakn blge d gler tarafndan igal edilmesi izlemitir. Ayrca Suudi Arabistan ve Kuveytin ABD ile ilikilerinde en nemli unsurun bu iki lkenin sahip olduu petrol rezervleri olduuna inanlmaktadr. Drt blmden oluan almann ilk blmnde, uluslararas ekonomi politik perspektif ontolojik, teorik ve kavramsal dzeyde detayl bir ekilde irdelenmitir. Kuram, kavramsal ve teorik balamda liberal, realist/merkantilist ve Marksist/globalist alardan detayl bir ekilde tartlm ve almamz iin bir teorik ereve oluturulmaya allmtr. Petrol kaynaklar zerinde askeri, ekonomik ve politik denetim kurma politikasn ne kartan merkantilist ve radikal ekonomi politik perspektifler ile serbest ticaretin nemi ve karlkl bamllk olgusunu ne kartan liberal ekonomi politik yaklamlar bu balamda tartlan konular olmutur. Ayrca bu blmde teorik ereveye bal kalnarak Orta Doudaki lkelerin petrol rezervleri, ekonomik ve siyasal yaplar karlatrmal bir ekilde ele alnarak kavramsal bir ereve oluturulmaya allmtr. almann ikinci blmnde konunun daha iyi anlalmasn salamak adna blgedeki petrol rezervleri zerindeki blgesel ve kresel g mcadelesi tarihsel perspektifi dlamadan tartlmtr. Bu blmde ayrca blgedeki petrol kaynaklar zerinde denetim kurma amacnn byk gler ve onlarn petrol irketleri arasnda rekabete ve ibirliine olan etkisi zerinde durulmutur. nc blmde ise Arap petrol reticilerinin petrol zerinde denetim kurma politikas srecinde ortaya kan blgesel ve kresel krizler ve bu krizlerde byk glerin oynad rol irdelenmitir. zellikle petroln blge lkeleri tarafndan siyasal bir bask unsuru olarak kullanlmas politikalar ve bunun blgesel ve kresel sisteme yansmalar zerinde durulmutur. OPEC politikalar, Arap petrol ambargolar ve blgedeki rejim deiikliklerinin yol at ekonomik ve gvenlik krizleri, petroln stratejik nemi balamnda analiz edilmitir. almann drdnc ve son blmnde petrol, zenginlik ve g ilikisi balamnda Irakn Kuveyti igali, 11 Eyll saldrlar ve hemen ardndan Afganistan ve Irak igali tartlmtr. Bu erevede Irak ve ABD ile ilgili olarak her iki lkenin petrol rezervlerini ele geirme giriimleri ve bunun blge ve dnya politikasnda yol at sonular irdelenmitir.

B R NC BLM TEOR K EREVE I. EKONOM POL T K: ONTOLOJ K B R TARTIMA Ekonomi politik disiplinini tanmlarken Robert Gilpin u ifadeleri kullanmt: devlet ve piyasalar olmadan ekonomi politik (disiplini) olmaz. Devletin yokluu (gzard edilmesi), salt fiyat mekanizmasnn ve piyasa glerinin ekonomik aktiviteleri belirledii varsaym, pr ekonomistlerin dnyas olur.... Piyasalarn yokluu (gzard edilmesi) ve devletlerin ekonomik kaynaklarn blmn ve datmn stlendii varsaym ise, pr politik bilimcilerin dnyas olur.1 Gilpine gre ekonomi politik yaklam, politika ile ekonomi arasndaki ilikiyi ortaya koyarak bu iki alan bir alma ats altnda birletiren bir disiplindir. Eletirel Ekonomi Politik adl almasnda Robert Cox da uluslararas sistemin anlalmas iin devlet ve piyasa arasndaki etkileimin birlikte ele alnmas gerektiini ne srmektedir. Cox, uluslararas ekonomik ilikiler ile uluslararas politika arasnda birbirini etkileyen bir etkileim olduunu ve bu etkileimin sonular itibariyle, grmezlikten gelinemeyeceini ileri srmektedir.2 Ekonomi politik disiplinin uluslararas ilikilerdeki en nemli temsilcileri arasnda saylan Susan Strange ise ekonomi politik yaklam, devlet ve piyasalar arasnda varolan interaktif etkileimi inceleyen bir bilim dal olarak tanmlamaktadr. 3 Uluslararas dzeyde devlet ve piyasa arasndaki etkileimi analiz eden uluslararas ekonomi politik alanlar, uluslararas ekonomik ilikiler ve bu ilikilerin ulusal ve uluslararas politikaya etkisi zerine odaklanmlardr. nemli gndem maddeleri arasnda uluslararas ticaret, parasal ilikiler, finansal sorunlar ve ok uluslu irketlerin faaliyetleri gibi alanlar gelmektedir. Ekonomi politik uzmanlar dnyann ekonomik aktivitelerinin en youn olduu endstrilemi blgelerinin hem birbiri ile hem de dier blgelerle olan ilikilerine ayr bir nem verirler. KuzeyGney ilikileri, hammadde kaynaklar zerindeki mcadele, G-8, G-20 lkeleri, IMF, GATT, AB, NAFTA, OECD gibi rgt ve kurumlarn ald kararlarn uluslararas politikaya etkisi ve devletlerin bu rgtlerde alnan ticari nitelikli kararlarda oynad rol uluslararas ekonomi politik disiplini kapsamnda nemli birer aratrma alandr. Dier bir deyile uluslararas ekonomi politik (UEP) ierisinde en nemli sorun alan yerel ve uluslararas faktrler ile ekonomi politikalar arasndaki etkileimi ortaya koymaktr. Etkileimi ortaya koymak olduka kompleks olmasna ramen, UEP, yalnzca bu yoldan bir aratrma gerektirir. Yani bir UEP almasndan ekonomi ile politika arasndaki etkileimi ortaya koymas beklenmektedir.4 Bununla birlikte ekonomi politik perspektif yalnzca ekonomi ile politika arasnda bir etkileim olduunu ne sren bir yaklam olarak tanmlanamaz. Ekonomi politik perspektifin bir alma disiplini olmasna yol aan etin z (hard core), ekonomi ile politika arasndaki
1

Bjrn Hettne, Introduction: International Political Economy of Transformation, Ed.: Bjrn Hettne, International Political Economy: Understanding Global Disorder, London-New Jersey: Zed Books Press, 1995, ss. 2-3. 2 Robert W. Cox, Critical Political Economy, Ed.: Bjrn Hettne,, International Political Economy: Understanding Global Disorder, London-New Jersey: Zed Books Press., 1995, s. 32. 3 Strangee gre ekonomi ile politika arasndaki ayrm ou zaman keyfi yaplmaktadr. Bkz.: Hettne, op. cit., s. 3. 4 Jeffry Frieden- Lisa L. Martin, International Political Economy: The State of the Sub-Discipline, The Political Economist, Vol: X, Issue:2 (Winter 2002), ss.1-2, http://www.apsanet.org/~polecon/winter2002.pdf, (e.t.22.08.2004)

etkileimin uluslararas sistemde yapsal bir deiim, dnm yarattn varsaymasdr. Nitekim, ekonomi politik disiplinini dier disiplinlerden ayran en nemli yan da byle bir etkileimi varsaymasnn tesinde bunun yapsal bir dnme yol atn ileri srmesidir. Yukarda kendilerine atfta bulunduumuz yazarlar da ekonomi politik disiplinini tanmlarken, ayn zamanda bu iki alan (siyasal ve ekonomik alan) arasndaki etkileimin, uluslararas sistemde tarihsel ve yapsal bir deiime yol atn ileri srmlerdir. Geni anlamda uluslararas ekonomi politik almalar, uluslararas ibirlikleri, ittifaklar, sorunlar ve atmalarn analizinde politik, prestij..vb. gibi elerden ziyade ekonomik unsurlar zerinde durmaktadr. Uluslararas ilikiler asndan ekonomi politik temelli bir aratrma, esas olarak politika ve ekonomi arasndaki kurumsal ve sresel balantnn analiz edilmesidir. Bir anlamda uluslararas ekonomi politik alanlar, analizlerinde ve aklamalarnda, doada var olan kt kaynaklarn ve bunlarn ticaretinin hangi artlarda ve ne lde hkmetlerin d politikalarn etkilediini aratrmaktadrlar. Zira politik gcn ekonomik ilikileri nasl ve ne lde etkiledii ve ekonomik glerin de politika yapmn nasl, hangi aralarla ve ne lde etkiledii disiplinde nemli bir sorun alandr. Bu balamda ekonomi politik yaklam, global ekonomik ilikiler ve kaynaklar ile d ve/veya i politika arasndaki sistematik iliki srecini tanmlamay amalamaktadr. Ekonomi politik ayn zamanda ekonomi ile d politika arasnda dorudan sistematik bir iliki srecinin var olduunu ve bu iliki sreci tanmlanmadan, devletlerin d politika davranlarnn anlalamayacan ileri sren teorik bir ereve izer. leri srlen bir dier varsaymsa d politika ile ulusal ve uluslararas kurumsal rgtlenmeler ve ilikilerin d evresel koullardan (petrol, doalgaz, suvb.) etkilendiidir. Bu erevede ekonomi politik yaklam bize, politik sistemler, ekonomik sistemler ve bireysel aktiviteler ile d evre arasndaki balanty anlamada yardmc olmaktadr. 5 Ancak, UEP uluslararas ilikilerde nispeten yeni bir disiplindir. Uluslararas ilikilerin bir alt disiplini olarak UEP, 1970lerde uluslararas ilikilerciler tarafndan tartma gndemine alnmasna karn 1980lerin ortasna kadar konu zerinde ciddi almalarda bulunulmamtr. Gnmzde bile UEP disiplinin snrlar aka tanmlanm deildir. UEP disiplini, genellikle ulusal ve uluslararas ekonomik ilikilerin sebep veya sonu olarak d politikaya etkilerini ele alan almalarda kendisine yer bulmaktadr. Bunlar, ulusal ticaret politikalar, para politikalar, GATT/DT ierisinde yrtlen mzakereler, uluslararas ticari sistemi dzenleyen blgesel rgtlerin yaps, karar mekanizmas veya uluslararas sermaye hareketlerinin veya para hareketlerinin ulusal sistem zerindeki etkilerini inceleyen aratrmalar olarak saylabilir.6 Bununla birlikte UEP bir disiplin olarak tanmlanmamasna ramen, son yirmi yl ierisinde yaklam
5

Mark Rupert, Political Economy is Not the same as Economics, http://www.maxwell.syr.edu/maxpages/faculty/merupert/Teaching/Political%20Economy.htm,(e.t. 03.03.2004) 6 GATT, EFTA (European Free Trade Association), LAFTA (Latin American Free Trade Association), ASIAN (Association of South-East Asian Nations), EAC (East African Community), UDEAC (Central African Customs and Economic Union), ACM (Arap Comman Market, RDC (Reginal Cooperation for Development-1964te kurulan rgtn yeleri arasnda Trkiyede bulunmaktayd) gibi 1975ten nce kurulan bu rgt ve kurulularn kurulu amalarnn banda, ye lkeler arasnda ticareti kstlayc engelleri en az indirmek vard. D ticaret nndeki snrlamalarn kaldrlmasna dnk olarak bu rgt ve kurumlarda balatlan giriler, ksa srede uluslararas serbest ticaretin gelimesine ciddi katk salamtr. Bu rgtlerin yeleri ve kurulu amalar ile ilgili olarak bkz., Robert E. BaldwinDavid A. Kay, International Trade and International Relations, International Organization, Vol: 29, No:1 (Winter, 1975), ss. 99-131.

nemli teorik ve analitik almalarla kendine zg bir bilimsel alma metodu gelitirmitir. Ancak, bu UEP alanlarnn disiplinin alma alan zerine ortak bir konsensse vardklar anlamna gelmemektedir. Bu noktada uluslararas ilikilerde ekonomi politik perspektifi kavramsal ve teorik boyutta incelemeye gemeden nce kavramn tarihsel geliimi zerinde ksaca durmakta yarar grmekteyiz. A. TAR HSEL SRE NDE EKONOM POL T K KAVRAMININ GEL M Politika ile ekonomi arasndaki etkileimi interdisipliner bir ekilde inceleyen ekonomi politik yaklam, yaygn olarak uluslararas ilikiler ve siyaset biliminin yan sra iktisat bilimi ierisinde bavurulan teorik bir ereve olmutur. ktisat disiplininin bilimsel bir alma alan haline gelmesi srecinde bavurulan balca kavramlardan biri olan ekonomi politik, tarihte bugnk iktisat kavram yerine tercih edilen bir kelime olarak karmza kmaktadr. Zira, kavram ilk kullananlar da gene kendilerine iktisat diyen yazarlar olmutur. Ancak, iktisatlar tarafndan kavrama yklenen anlam siyasal iktidarlar ile ekonomik dzen arasndaki ilikiden kartlmamtr. Ekonomi politik kavramnn orijinal olarak ilk kez bir kitap adnda kullanlmas 1615 ylnda bir ekonomi politiki olan Antoine de Montchtien tarafndan kaleme alnan Traite de I conomie Politique adl eserde szkonusu olmutu. Ekonomi politik kavramnn bir kitap isminde ilk kez Montchtien tarafndan kullanlm olmasna karn, kavramn ilk kez kesin olmamakla birlikte Louis de Mayerne-Turquet tarafndan kaleme alnan la monarchie aristodmocratique adl eserde kullanld sanlmaktadr.7 Louis de Mayerne-Turquet ekonomi politik kavramn devleti kuran vatandalara kar egemen gcn grevleri ile ilikili olarak kullanmt.8 Bu balamda kavram orijinal olarak 1600l yllarn ilk yarsndan itibaren Fransz bilim dnyasnda kullanlmaya balanmt. ngiliz literatrnde ekonomi politik kavramn bir kitap adnda ilk kullanan kii ise Sir James Steuart (1712-1780) olmutu. 1767 ylnda yaynlanan An Inquiry into the Principles of Political Economy adl alma, nfus, ticaret, sanayileme, para, bankalar, faizler, vergilendirme ve kredi politikalar zerine yazlmt. Steuart kitabn zellikle XXVci ksmnda ticaret, zenginlik ve g arasnda birbirini etkileyen bir etkileim olduunu yazmt. Zira, almann btnnde de hkmetlerin zenginlie yol aacak ekonomik politikalar nasl uygulayaca zerine nerilerde bulunulmutu.9 Sir Steuarta gre ekonomi politik disiplini ulusa nasl zengin olacan retme bilimiydi.10 Kavram ngiliz literatrne kazandran ve ngiliz ekonomi politik biliminin kurucusu saylan kii ise Sir Steuarttan nce yaayan ekonomist ve politikac William Petty (1623-1687) olmutur. Treatise of Taxes and Contributions (1662) adl eserinde Petty, ekonomi iinde kamu

James E. King, The Origin of the Term Political Economy, The Journal of Modern History, Vol: 20, No:3 (Sep., 1948) s. 230; Vural, F. Sava, ktisatn Tarihi, 2. Bask, stanbul: Avcol Basm Yay., 1998, s. 143. 8 King, loc. cit., s. 230 9 James Steuart, An Inquiry into the Principles of Political Economy, McMaster University online prees, http://socserv2.socsci.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/steuart/prin.html (e.t. 12.05.2005) 10 Robert Gilpin, Global Political Economy: Understanding the International Economic Order, Princeton-Oxford: Princeton University Press, 2001, s. 25

gcnn oynad rol incelemitir.11 1800lerin bana gelindiinde ise ngiliz ekonomi politikileri hkmetin ekonomiye mdahalesini eletiren yazlar bir biri ardna yaynlamaya balamtr. Bu dnemde Adam Smithin 1776 ylnda yaynlanan The Wealth of Nations (Uluslarn Zenginlii) eserinin etkisinde kalan ngiliz ekonomi politikileri, kavrama ekonomik ve siyasal liberalleme erevesinde bir anlam yklemilerdi. David Ricardo Principles of Political Economy and Taxation(1817) adl eserinde ve J. Stuart Mill (1806-1873) Principles of Political Economy adl eserinde d ticarette liberal ekonomi politik uygulamalarn zenginlii artrc yarar zerinde durmulard.12 ngiliz ekonomi politikiler kavram, ilk balarda kt kaynaklarn optimal kullanmna yol aacak politikalarn devlet adamlarnca nasl uygulanaca balamnda ele almt. Onlara gre ekonomi politik toplumun zenginlemesine yol aacak politikalarn kamu gc ile uygulanmasyd. Ancak Adam Smith ile birlikte kavram politik erkin ekonomik yaama mdahelesinin eletirisi eklinde kullanlmaya balanmtr. Daha sonralar kendilerine liberal denecek olan dnemin yazarlar, ekonomik gelime iin baz politikalar nerir ise de, devletlerin dorudan ekonomik alana korumac ve snrlamac bir ekilde mdahale etmesine kar kmlard. Bu erevede on dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan sonra ekonomi politik kavram, baz yazarlarn politik erkin ekonomi ierisindeki varln kabul etmesinden dolay ciddi bir tartmann yaand yllara sahne olmutur. Bu konuda sren tartmalar en sonunda 1860larda ekonomi politik kavramnn yerini yalnzca ekonomi (ya da iktisat) kavramna brakmasyla farkl bir zemine kaymtr. ktisat biliminin, politikadan ayrlmasnda ise kukusuz Marshall ikilisi olduka nemli bir rol oynamlard. Marshall 1879 yaynlad The Economics of Industry ve 1890da yaynlad Principles of Economics adl klasik almasnda ekonomi politik kavram yerine ekonomi kavramn kullanm ve ekonomi biliminin ura alann da olduka snrlamt. Marshall ekonomi disiplini ierisinde, ekonomiyi politik olandan ayrma yolunda nemli bir aama kaydetmiti.13 Bu noktadan sonra aya rn szleri ile devam edecek olursak: 1850lere kadar ekonomi kavram bir bilim dal ad olarak henz kullanlmaya balanm deildi. 1879da Alfred Marshall ve kars M.P. Marshall, The Economics of Industry adl kitaplarn yaynladklarnda, ekonomi politik deyimi yerine niin ekonomi deyimini tercih ettiklerinin gerekesini de vermekteydiler; Politik yanl anlamalara yol aan bir kavramdr; nk politik karlar genellikle, bir ulusun bir ksmnn ya da ksmlarnn karlar anlamna gelmektedir. Bylece bir bilimin ad olarak bir deyim (ekonomi politik), ulusun btnnn karlarn temsil

11

William Petty, Treatise of Taxes and Contributions , London: N. Brooke , 1662, McMaster University online prees, http://socserv2.socsci.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/petty/taxes.txt (e.t. 12.05.2005) 12 Politik alanda bireysel haklar ve kadn haklarnn en nemli savunucularn biri olan Stuart Mill tarafndan kaleme alnan Principles of Political Economy adl eser de Mill, retim; datm (blm); mbadele; toplumsal srecin retim ve datm zerindeki etkisi; ve hkmetlerin etkisi balklar altnda uluslararas ticaretin yaps ve toplum ile politikann buna etkisini incelemiti. Millin ikinci kitab da Ekonomi Politik zerine Baz Belirsiz Sorular adyla yaynlanmt. Mill bu kitapta uluslar arasnda mbadele kanunu; tketimin retim zerindeki etkisi; retim ve retimsizlik; karllk ve faiz; ekonomi politiin tanmlanmas konular zerinde durmutu. Bkz., John S. Mill, Principles of Political Economy with some of their Applications to Social Philosophy, Seventh edition, Ed. William J. Ashley, London: Longmans, Green and Co., 1909.http://www.econlib.org/library/Mill/mlP1.html#Bk.I,Ch.I; John S. Mill, Essays on Some Unsettled Questions of Political Economy, Second edition, London: Longmans, Green, Reader&Dyer Co., http://www.ecn.bris.ac.uk/het/mill/question.pdf.(e.t. 02.08.2004) 13 Gilpin, op. cit., s. 26.

etmedii gerekesiyle, bir baka deyimle, ekonomi (economics) ile deitirilmi olmaktadr.14 Ekonomi politik kavramnn ekonomi kavram ile yer deitirmesi ayn zamanda devletin iktisadi alandaki rolnn azaltlmas ve piyasann kendi yasalar erevesinde, politik mdahaleye maruz kalmadan ileyii benimseyen klasik liberal dncenin bir kazanmyd. Politik erki ekonomik alandan dlayan ve liberal bir anlay zerine oturan yaklam, toplumun paralardan olutuunu ancak, kr gdsyle hareket eden bireylerin ayn zamanda toplumun yararna da bir hizmette bulunduu varsaymn savunmaktayd. Klasik liberaller, Millin daha nce ifade ettii gibi toplumun zenginlemesini salayacak ekonomi politik yasalarn, ekonomik hayatn ierisinde kendiliinden varolduunu ve devlet mdahalesinin doal dzeni bozduu tezini savunma noktasndayd. Bundan nceki gr ise daha ziyade merkantilist bir anlaya dayanan ve zenginliin ve gelimenin devletin ekonomiye ve d ticaret politikasna mdahalesi ile salanaca varsaymna dayanmaktayd. te yandan ekonomi politik kavramndan ekonomi kavramna geite rol oynayan faktrlerin banda, ticaret ve retim ekonomisinde yaanan deiime paralel olarak ulusun ortak karlara sahip bireylerden olumad tezinin baz yazarlarca ne srlm olmas gelmekteydi. Bu erevede politik erkin ekonomiye hangi ynde mdahale edecei nemli bir tartma konusu haline gelmiti. Sanayi devrimine bal olarak ortaya kan ii snfnn karlarnn toplumun dier gruplarndan, zellikle kapitalist denilen gruplardan farkl olduu ne srlmekteydi. Daha sonralar Karl Marx ile sistematik bir teori haline gelen kuram, o dnem iin ekonomi politikilerin iki fakl perspektife blnmesine yol amt. Bu blnme Marshalln ekonomi politik kavramn ekonomi ile deitirmesine yol amt. Marksistler ise ekonomi politik kavramna sahiplenmeyi srdreceklerdi.15 Toparlayacak olursak, ilk balarda devletin vatandalarna kar grevleri ile tanmlanan ekonomi politik kavramnn zamanla devletin belli bir grubun karn temsil ettii eletirisi karsnda, iktisadi sahadan politiin dland bir anlama kayd grlmektedir. Yukarda ksaca zerine durulan ekonomi politik kavramnn geliimi ve dnm daha ziyade iktisat bilimi balamnda ele alnmtr. Zira, uluslararas ilikiler disiplini asndan ekonomi politik kavram ekonomi ile politika arasndaki olduka kompleks bir iliki ana iaret ettiinden, kavramn kullanm da pr ekonomist anlaytan farkldr. Tm bu aklamalardan sonra ekonomi politik kavramnn uluslararas ilikiler bilimi asndan nasl alglandna ve kullanldna bakabiliriz. B. ULUSLARARASI L K LER VE EKONOM POL T K Son yllarda ekonomi politik almalar uluslararas ilikiler, tarih ve ekonomi disiplini ierisinde olduka moda olan bir alan haline gelmitir. Bu ilgi zellikle dnya politikas ve ekonomisinin en azndan akademik olarak birbirinden ayr olduunun (ekonomistler ve klasik politik bilimciler asndan) ngrlmesine karn bir ok sorunda i ie gemi olmasndan kaynaklanmaktadr. Ekonomik gelimeler ou zaman politikay etkilerken, ayn zamanda ekonomik ilikiler de ou zaman politik gelimeler ve kararlardan etkilenmektedir. ki alan
14

aya r, Ekonomi Politik: Zarif Mezar Talar?, s.14, http://www.bagimsizsosyalbilimciler.org/Yazilar_BSB/IktisatveToplum_IsayaUsur.pdf , (e.t.08.09.2004) 15 1960 ve 1970lerde Marksist uluslararas ekonomi politik perspektiften etkilenen yeni yaklamlar da, aklamalarnda ekonomi politik kavramna yer vermilerdi, bkz., Hettne, op. cit., s. 9.

arasndaki bu iie gemi ilikinin varlnn kabul edilmesi, tarih, ekonomi ve uluslararas ilikiler disiplini ierisinde ekonomi politik almalarn sayca artmasna yol amtr.16 Ekonomik sre ierisinde politikann ve dolaysyla devletin hayati bir rol oynad tezi genel kabul gren bir yaklamken, devletin ekonomi kuramnn dnda tutulmas gerektii tezi de bir o kadar taraftar bulan bir yaklamdr. Ekonomi, klasik iktisatlarn yapt gibi insan ile doa ve retim arasndaki ilikinin bilimi olarak ele alndnda, klasik iktisadn kurucularndan saylan A. Smithin ne srd gibi devlet, yalnzca uygulama dzeyinde ele alnr ve bireysel zgrlklerin iktisad alann geniletir. Klasik uluslararas ilikiler mantndan bakldnda ise, devlet uluslararas politikann, dolaysyla ekonominin de temel belirleyici aktrdr. Yukarda belirttiimiz gibi Robert Gilpin, A. Smithin aksine devleti dlayan bir ekonomi politik perspektifin olamayacan varsaymaktadr. Klasik uluslararas ekonomi politik disiplin, hibir ekonomik sistemin politik g (devlet balamnda) gz ard edilerek aklanamayaca tezini savunmaktadr.17 Bu erevede uluslararas ekonomik sistemdeki deiim ve dnmlerin dnemin politik glerinin kapasiteleri, karlar, beklentileri vs., ile birlikte ele alnmas gerektii ileri srlmektedir. Ancak, gene de 1980lerde Susan Strange States and Market adl uluslararas ekonomi politik almasn yaynladnda, bir ok uluslararas ilikiler yazar tarafndan g ve realiteyi grmezlikten geldii iin eletirilmiti.18 Devlet ile piyasalarn sentezlenmesi gerektiini ifade eden Strangee gre ekonomi ile politika arasndaki ayrm gereki olmad gibi ou zaman keyfi olarak yaplmtr.19 te yandan realist yazarlara gre, almann dorudan Devlet ve Piyasalar adn tamas, onun uluslararas ilikiler disiplini asndan bilimselliini tartmal hale getirmekteydi. Piyasalarn ya da ekonomik ilikilerin devletlerin d politikalarn veya devletler arasndaki ilikiyi etkiledii varsaym, eletirinin temel noktasn oluturmaktayd. Bu eletirilerle birlikte, Strangein yan sra Polanyi ve Sallynn de ierisinde yer ald Review at International Political Economy ve New Political Economy adl dergilerin kartlmas ile uluslararas ilikiler iindeki politika-ekonomi ya da devlet ile piyasalarn birbirini etkiledii tezi, ayr bir disiplin olarak kabul grmeye balanmt.20 Dolaysyla 2000lere gelindiinde bu etkileimin her iki birim zerinde de yapsal bir deiim yaratt varsaym artk birok yazar tarafndan tartma konusu olmaktan kmt. Her ne kadar Marksist literatrn konu zerinde nemli etkisi sz konusu olmakla birlikte S. Strange, R. Cox, R. Gilpin, Spero ve Sally gibi uluslararas ilikiler alanlar Marksist aklamalardan farkl olarak devlet-piyasa etkileimini, ekonomik kurulular, ok uluslu irketler vs., gibi aktrlerin rol erevesinde incelemeye balamtr. Yazarlar, bir ekilde gc ve g politikalarn ne alan ve tm alan bu kavramlarla aklayan realist paradigmaya ve ekonomiyi tm sistemin merkezine yerletiren globalist ve Marksist teorilere alternatif bir uluslararas
16 17

Gilpin, op. cit., s. 25. Hettne, op. cit., s. 2. 18 Christopher Farrands, Being Critical About Being Critical in IPE: Negotiating Emancipatory Strategies, Ed: Jason Abbott- Owen Worth, Critical Perspective on International Political Economy, New York: Palgrave Macmillan, 2002, s. 18. 19 Hettne, op. cit., s. 3. 20 Farrands, op. cit., s. 18

ekonomi politik yaklam gelitirmeye almlardr.21 Bu balamda eletirilerin odanda, uluslararas politikann her geen gn daha fazla uluslararas ekonomik ilikilerden etkilenmesine ramen geleneksel paradigmann politika ile ekonomi arasndaki ilikiyi aklayacak parametreler gelitiremediiydi. zellikle ekonomik liberalizmin yaygnlamas, karlkl bamllk olgusunun gelimesi, politika ile ekonomi arasndaki ilikilerde yaanan deiim ve bu deiimin geleneksel yaklamlar tarafndan aklanamay, zamanla uluslararas ilikilerde deiik perspektiflerin gelimesine zemin hazrlamtr. Devletler arasndaki siyasal snrlarn neminin giderek azaldn, ekonomik kurulularn ve ok uluslu irketlerin uluslararas politikadaki rollerinin ve glerinin artn ve uluslararas politika ile uluslararas ekonomi arasndaki ayrmn olduka silikletiini dile getiren yazarlar, uluslararas ilikiler disiplini erevesinde, uluslararas ekonomik ilikilerin uluslararas politikadan ayr incelenemeyeceine dikkat ekmilerdir. Uluslararas ilikiler iinde geleneksel paradigmalara eletirel bir yaklam olarak ne kan uluslararas ekonomi politik disiplin, bu erevede global ekonomik ilikiler ile politika arasndaki etkileimin sosyolojik, kltrel, hukuksal, moral ve kurumsal dzeyde analiz edilmesi gerektii tezini ne srmtr. Bu konuda ne kan en nemli isimlerden biri de Josep Schumpeterdir. Ekonomi ile politika arasndaki ilikiye dikkat eken Schumpeterin, UEP disiplinine katks drt alanda younlamaktadr. Schumpeter, almalarnda uluslararas ticaretin kendiliinden oluan ve genileyen doal bir mekanizmaya sahip olmadn ne srmtr. Bu srete Schumpeterin disipline bir dier katks, oligopolistik firmalarn baars zerinde durmas ve kartel gibi davranabilen bu irketlerin uluslararas politikaya etkilerini incelemesi ile ortaya kmtr. Schumpetere gre, byk firmalar kapitalizmin genilemesinde ve yaylmasnda nemli roller oynamaktadr. nc olarak Schumpeter teknolojik yenilikler ile ulusal kapasite arasnda balant kurmutur. Uluslararas ticarette teknolojik yeniliklerin nemi zerinde duran Schumpetere gre teknolojik gelimeleri yakalama konusunda Az Gelimi lkeler (AG) baarsz olurken, ok uluslu irketler bunda baarl olmulardr. Son olarak da Schumpeter, politik kltr, toplumsal yap ve ekonomik geliim arasnda bir ilikinin var olduunu ne srmesi ile uluslararas ekonomi politik disiplinin yolunu aralam olmaktayd.22 1980lere gelindiinde ise yaanan petrol krizi, Bretton Woods sisteminin bozulmas, KuzeyGney gibi ekonomi politik sorunlar, ekonomi, politika, zenginlik ve gvenlik vs., arasndaki ilikinin olduka gl olduunu gstermitir. Haliyle uluslararas ilikilerde yaanan bu tartmalar kendisine teorik bir yaplanma da izmeye balamt. Ancak ksa bir sre ierisinde, farkl paradigmalardan ve kltrlerden (bilimsel anlamda) gelen uluslararas ilikiler yazarlarnn, politika-ekonomi ilikisine baknn ayn olmad anlalmtr. Realist gelenekten gelen ve devlet merkezli bir yaklam benimseyen R. Gilpin gibi yazarlar ekonomi politika etkileiminde devleti temel belirleyici olarak analizlerinin merkezine yerletirmekteydiler. Keohane ve Nye gibi liberal bakl yazarlar ise karlkl bamllk erevesinde devletin merkezi konumunu tartmaya
21 22

Ibid., s. 17 Jason P.Abbott- OwenWorth Introduction: The Many Worlds of Critical International Political Economy, Ed.: Jason Abbott- Owen Worth, Critical Perspective on International Political Economy, New York: Palgrave Macmillan, 2002, s. 5; Schumpeterin Kapitalizm anlay zerine bkz., Allen M. Sievers, Schumpetere Gre Kapitalist Uygarlk, ev-Der: Uur Dolgun, Sosyo-Ekonomik Perspektif, Bursa: Asa Kitapevi, 2001, ss. 265-286.

10

amlardr. Marksist gelenekten etkilenen ekonomi politikiler ise, uluslararas ekonomik dzeni ve ilikileri Marksist veya Yapsalc/Radikal/Globalist literatr erevesinde ele almlardr. Dier bir deyile realist gelenek, uluslararas sistemdeki yapsal deiimi devletlerin g dalmndaki deiim balamnda ele almay tercih ederken, liberaller yapsal deiiklii ekonomik aktrlerin siyasal birimler zerindeki etkisini artrmas balamnda ele almlard. Yapsalclar ise ekonomipolitika etkileimini baz devletlerin/snflarn dier devletleri/snflar smrmesine yol aacak mekanizmalarn kurulmas balamnda incelemilerdir. Yukardaki paradigmalarn etkisinde kalan yazarlarn yapsal deiim ve dnm konusunda farkl aklamalar gelitirdii grlmektedir. Marksist ve Globalistler/Yapsalc gelenekten gelen ekonomi politikiler, genel ifadelerle ekonomik retim tarznn ve ekonomik ilikilerin politik srecin ve aktrlerin davran zerinde etkisi olduunu ne srmektedir. Merkantilist ve realist paradigmann temel varsaymlarn benimseyen ulusal ekonomistler ise, ekonomi-politika ilikisini, ulusal prensipler, deerler, gvenlik ve ulusal kar balamnda ele alm ve ekonomi-politika ilikisine, bu deerlerin anmasna yol at eletirisini getirmitir. Korumac bir ticaret politikas neren ulusal ekonomistlere gre, ekonomik ilikiler ve serbest ticaret zamanla ulusal devletin bamszln ve egemenliini snrlamaktadr. Ekonomi-politika ilikisini piyasa, karlkl mbadele, karlkl kar, zgrlk, serbest ticaret vs., gibi kavramlar balamnda inceleyen liberal uluslararas ekonomi politikiler ise, ekonomik ilikilerin ve global ekonomik ilikilerin devletlerin ve toplumlarn refah ve barna yol atn ileri srmektedirler. Bu erevede bu ayr ekol arasndaki ekonomi-politika ilikisine ve etkileimine farkl bak, ayn zamanda farkl ekonomi politik yaklamn ortaya kmasna yol amtr. 23 Ancak, bu farkl ekonomi politik yaklam arasnda baz ortak noktalarn bulunduuna dikkat ekmek gerekir. Her paradigma da farkl ekilde ele almasna ramen, ekonomi ile politika arasnda bir etkileim olduunu ve bu etkileimin uluslararas sistemde yapsal bir deiiklie yol atn kabul etmektedir. Her yaklamda da ekonomi politik perspektif, ekonominin stratejik neminin, politika ve gvenlik politikalarn belirlemesi olarak tanmlanabilecei gibi, politik birimlerin ve devletlerin kendi davranlarn, ekonomik temelli karlar iin aktif ve bilinli olarak kayt altna almalar anlamnda da tanmlanabilir. Bu erevede ekonomi temelli karlar, dorudan devletin gvenliini ve gcn veya ulusun yaam standartlarn etkileyen bir faktr olarak nemsenebilecei gibi, devletleri dier devletler karsnda gl klan bir unsur olarak da dikkate alnabilir. Her uluslararas ekonomi politik perspektifte de, devletler arasndaki ekonomik ilikiler, uluslararas para politikalar, uluslararas ticaret rejimleri, sermaye hareketleri, stratejik hammadde kaynaklar ve devlet d ekonomik amal kurulmu rgt ve irketlerin faaliyetleri nemsenmektedir. Nitekim David N. Balaam- Michael Veseth Uluslararas Ekonomi Politie giri (Introduction to International Political Economy) adl eserde uluslararas ekonomi politik perspektifin yukarda belirttiimiz Marksist/radikal, merkantilist/realist ve liberal dzeylerde incelenmesi gerektiini belirtmektedirler. Robert Gilpin, Gelecein Modeli (Three Models of the Future) adl
23

Bu konuda bkz., David N. Balaam- Michael Veseth, Introduction to International Political Economy, Second Edition, New Jersey: Prentice Hall, 2001, ss. 5-23.

11

makalesinde uluslararas ekonomi politik perspektifi liberalizm, yapsalclk ve realizm dzeyinde ele almtr. Bunlarn yannda Theodore H. Cohn da Global Ekonomi Politik (Global Political Economy) adl eserinde uluslararas ekonomi politii realist perspektif, liberal perspektif ve tarihsel yapsal perspektif dzeyinde incelemitir.24 Politika ile ekonomi arasndaki etkileimi objektiflik adna bu dzeyde de incelemekte yarar var. Zira, ekonomi ile politika arasndaki ilikinin her paradigma tarafndan farkl ekilde yorumland dikkate alndnda, yalnzca bir teorik perspektife bal kalarak yaklamn incelenmesi, eksik ve belki de aratrmann bilimselliini sorgulanabilir hale getirebilir. II. ULUSLARARASI YAKLAIMLAR L K LERDE EKONOM POL T K TEOR LER VE

Son dnemde finans, teknoloji ve bilim dnyasnda yaanan gelimelerin de etkisiyle devletler arasndaki siyasal snrlarn neminin giderek azald, i ve d politika arasndaki ayrmn giderek gletii ve uluslararas politikann giderek ekonomik olaylardan daha ok etkilendiini ileri sren yazarlar, uluslararas ilikilerde sadece devletlerin d politikalarn ve aralarndaki resmi dzeyde yrtlen ilikileri inceleyen paradigmalar eletirmektedirler. Bu yazarlar daha ziyade uluslararas ekonomik ilikileri gzard etmeyen ve politika ile ekonomi arasndaki etkileimi analiz eden gr ve perspektiflerin uluslararas ilikileri anlamada nemli olduunu ne srmektedirler. Aada daha detayl zerinde durulaca gibi ayr ayr ekollerden gelmi olmalarna ramen, bu yazarlarn ortak yanlar ekonomi ile politika arasnda ciddi bir etkileim olduunu ne srmeleridir. zellikle Souk Sava yllarnda uluslararas politikann gndeminde ABD-Sovyet mcadelesi ve buna bal olarak da uluslararas gvenlik ve atmalarn analizi vard. 1970li yllarda kendisini aka hissettiren yumuama ile birlikte ortaya kan uluslararas ekonomik krizler petrol krizi; dolarn uluslararas deerinin dmesine bal olarak Bretton Woods sisteminin kmesi; Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen talepleri- Kuzey-Gney tartmas vb.politika ile ekonomi arasndaki ilikinin daha iyi anlalmasn salamt. Souk Savan en scak yllarnda Bat literatr ierisinde kendisine fazla yer bulamayan UEP disiplini ayn yllarda Sovyet bilim camiasnda popler bir akmd.25 Bu da ekonomi politik disiplinin uzunca bir dnem Marksist/radikal olarak adlandrlan paradigmann etkisinde kalmasna yol amt. Ancak, 1970lerden sonra Bat dnyasnda nemli sonulara yol aan ekonomik sorunlar ve krizler ekonomi-politika ilikisinin yapsalclar dnda farkl bir zeminde de tartlmasna ortam hazrlam ve bu sayede liberal ve realist yazarlar da konu zerinde tartmaya balamlard. Ancak, bu noktada uluslararas ekonomi politik kavramnn geliimi aamasnda yaanan tartmalarn, kavramn uluslararas ilikilerdeki kullanmn da etkilediini tekrar belirtmek gerekir. Farkl yazarlarca farkl ekillerde ifade edilseler de realist paradigma, liberal/plralist paradigma ve yapsalc/globalist paradigmann her biri ayr bir uluslararas ekonomi politik
24

Bkz.: Robert Gilpin, Three Models of the Future, International Organization, Vol: 29, No:1 (Winter, 1975), s. 38; Theodore H. Cohn, Global Political Economy: Theory and Practice, 2nd Ed., New York: Longman Pub., 2003. 25 Sovyetler Birliinde UEP disiplini Marksist-Leninist literatrn etkisi altnda kalmtr, bkz., Stanislav L. Tkachenko, The Study of International Political Economy in Russia, Communist and Post Communist Studies, Vol:37 (2004), ss. 111-120.

12

almas sunmaktadr. Her paradigmann ekonomi politik kavramna ykledii anlam da farkldr. rnein gc ne alan geleneksel realist yaklam uluslararas politikann esas gndeminin ekonomik, toplumsal ve kltrel ilikilerden ziyade askeri ve gvenlik konularn kapsadn ne srmektedir. Bununla birlikte Gilpin UEPi uluslararas ilikiler ierisinde g ve servetin (ekonomik g) karlkl birbiri ile etkileimi olarak deerlendirmektedir.26 Dier yandan farkl aklamalar getirmekle birlikte, liberal yaklam ile globalist yaklam benimseyen yazarlar, uluslararas ekonomik ilikilerin, ekonomik ierikli sosyal konularn, stratejik hammadde kaynaklar zerindeki rekabetin ve uluslararas ticaretten kaynaklanan ve halen zlemeyen sorunlarn uluslararas ekonomi politiin esas gndemini oluturan konular haline geldiine dikkat ekmektedir. Her iki paradigma da devleti bir btn olarak grme yerine, onu paralara ayrmaktadr. Bu erevede Marksist gelenekten olduka gl ekilde etkilenen yapsalc/globalist yazarlar ekonomi politik kavramn uluslararas ilikilerde baz devlet ve/veya snflarn dier devlet ve/veya snflar aleyhine srekli zenginlemesine yol aan bir retim ilikisini aklamada kullanrken, plralist yaklam benimseyenler ise ekonomi politik kavramn karlkl bamllk srecinde bireyler, hkmetler, ok uluslu irketler trnde iki ya da daha fazla tarafn zellikle ekonomik alanda karlkl olarak birbirine baml hale gelmesi olarak kullanmaktadrlar. zellikle plralistler, son dnem bilim ve teknoloji alannda yaanan gelimelerin devletlerin kendi snrlar zerindeki etkisini ve gcn yitirmesine yol atna ve globalleme ile birlikte sermayenin yannda finans ve kiilerin de serbeste bir lkeden bir dier lkeye hzlca hareket ettiine dikkat ekerek, ekonomi ile politikann i ie getiini belirtmektedirler. Sonu olarak ekonomi politik yaklam esas olarak birbirinden olduka farkl ana paradigmann parametrelerinin etkisi altnda gelitiinden, UEP alanlarnn, ou zaman uluslararas ekonomi politie farkl anlamlar ykledii grlmektedir. Gilpine gre, her model bir btn olarak farkl yazarlar tarafndan gelitirilmi olmakla birlikte, ortak yanlar ekonomik ilikiler ile politik olaylar arasnda bir etkileimin varln kabul etmeleridir.27 imdi bunlara daha ayrntl bakalm. A. L BERAL ULUSLARARASI EKONOM POL T K YAKLAIM Liberal felsefe tarihsel olarak belli ama ve idealleri olan bir siyasal dnce geleneini temsil etmektedir. Siyasal anlamda eitlik, rasyonellik ve zgrlk kavramlar zerine ina edilen liberalizm, ekonomik alanda da siyasal iktidarn snrlandrlmas, mlkiyet zgrl, serbest giriim ve serbest ticaret hakk temelleri zerine ina edilmitir. Siyasal liberalizm tm iktidarlar bireysel zgrlkler asndan bir bask arac olarak grrken, ekonomik liberalizm de, politik iktidarlara kar ayn ekinceleri beslemektedir. Bu nedenle tm liberaller politik erki, kamu otoritesi ile snrlama prensibini savunmutur. Liberalizm bu anlamda, serbest giriimcilere en geni zgrlkleri ve imkanlar salayacak ekilde, devletin ayrcalklar ile yneticilerin yetkilerini olabildiince snrlandrma prensiplerini temel ilke olarak benimsemitir.28
26

Kurt Burch, Constituting IPE and Modernity, Ed.: Kurt Burch- Robert A. Denemark, Constituting International Political Economy, Colo Boulder: Lynne Rienner Pub., 1997, ss. 24-25. 27 Gilpin, Three Models, op. cit., s. 38. 28 Maurice Duverger, Yeni Kapitalizm, ev.: Hakan Baheci, Der: Uur Dolgun, Sosyo-Ekonomik Perspektif, Bursa: Asa Kitapevi, 2001, ss. 287-288.

13

Liberalizm klasik anlamda devletin gcnn hukuksal olarak snrlandrlmasn ve bireysel zgrlklerin alannn geniletilmesini savunan bir yaklamdr. Liberalizm, hukukla gvence altna alnm bireysel haklarn, zgrlklerin ve serbest piyasa koullarnn ulusal zenginlii artracan ileri srmektedir. Klasik liberalizmin ncleri arasnda saylan A. Smith, hkmetlerin ekonomik dzen ierisindeki rolnn en aza indirilmesi tezini savunmutu. Devlet, ulusal savunma ve serbest piyasann devamn salayan mekanizmalar koruyacak, hukuksal dzenlemeler ve alt yap grevlerini stlenecek; dorudan bir retici g ya da ekonomik ileyie (retim, fiyat vs., srecine) mdahale eden g olarak piyasa ierisinde yer almayacakt. Dnemin merkantilist devlet anlayna kar kan Smith, devletin gcnn kt kullanmn engelleyecek en iyi mekanizmann serbest piyasa koullarnda bireysel zgrlkler alannn geniletilmesinden getiini ileri srmt.29 Politika ile ekonomi arasnda ilikiyi analiz eden UEPnin temel varsaymlar da daha ziyade liberalizmin etkisi altnda gelime gstermitir. Serbest piyasa sisteminin herkesin karn koruyan bir mekanizma olduunu ileri sren liberal akma gre, devletler kiilerin bireysel giriim haklarn kstlamamal; nk, kendi karlar peinde koan birey ayn zamanda toplumsal karlara da hizmet etmektedir. Ulusal anlamda devletin snrlandrlmasn ayn zamanda uluslararas ekonomi nndeki snrlarn kaldrlmasyla birlikte ele alan yaklam, uluslararas ticaretin nndeki devlet engelinin kaldrlmasyla dnyada retim ve refahn artacan ne srmektedir. Serbest uluslararas ticaretin tm devletlerin yararna olduu ve bu ticaret sayesinde, ulusal zenginliklerin artaca ileri srlmektedir.30 Smithin varsaymlar, zellikle II. Dnya Savandan sonra finans, eitim ve teknoloji alannda yaanan gelimeler, sermayenin uluslararaslamas, GATT erevesinde uluslararas ticaret nndeki engellerin kaldrlmasna dnk yrtlen mzakereler vs., gibi gelimelerle uluslararas ilikilerde yeni uluslararas ekonomi politik yaklam ve paradigmalarn gelimesine kaynaklk etmektedir. Ancak, uluslararas ekonomi politik perspektif ile klasik liberal iktisatlar veya liberal iktisatlar arasnda nemli farkllklar bulunduunun altn izmek gerekir. Dier bir deyile uluslararas ekonomi politik disiplini ekonomi biliminden etkilenmi olmakla birlikte, kesinlikle iktisadn bir alt dal deildir. Adam Smith ve ardl olan iktisatlar, ncelikli olarak ekonomik retim ilikileri ve karlkl mbadelenin yararlar zerinde dururken, uluslararas ekonomi politikiler ekonomideki gelimelerin ve ekonomik ilikilerin uluslararas alanda zenginliin dalmna ve zellikle politik srelere nasl etki ettiini nemserler. rnein IMF ve Dnya Bankasnn yapsn ve ileyiini inceleyen iktisatlar, bu kurumlarn ileyiinde politik ve askeri olarak gl devletlerin nasl bir rol oynad zerinde durmazlar. Dier bir deyile iktisatlar, piyasalarn kendi kendine ileyen bir dzene sahip olduunu (politik sreten izole olmu durumda) varsayarken, uluslararas ekonomi politikiler uluslararas ekonomik ilikiler ile ulusal devletin gc, deerleri, otonomisi ve politikas arasnda tm toplumsal yaplar etkileyecek bir iliki olduunu ne srmektedirler. ktisatlar, uluslararas ekonomik kurulular ve rejimleri aklarken, devletin bu rejimlerin ve kurumlarn oluturulmasnda ve ileyiinde oynad rol gzard etmektedirler. Oysa uluslararas ekonomi politikiler bu kurum ve rejimler ile devletin i
29 30

Balaam-Veseth, op. cit., s. 46. Gilpin, Three Models, s. 37; Halil Seyidolu, Uluslararas ktisat: Teori, Politika ve Uygulama, 13. Bask, stanbul: Kurti Matbaas, 1999, ss. 15-16.

14

ve d politikalar arasndaki kurumsal ve sresel balantlar analiz edilmeden ekonomi politik disiplinin anlalamayacan savunmaktadr.31 1. Ulusal Ticaretten Kresel Ticarete: Laissez Faire, Laissez Passer Ekonomi Politikas* Klasik liberal yaklam en iyi aklayan kavram laissez-faire ya da let be kavramdr. Adam Smithin laissez faire anlayna gre bireysel aktivitelerin hukuksal olarak garanti altna alnd ve devlet gcnn snrlandrld bir sistemde kendi karn maksimize etmeye alan birey, toplum yararna da hizmet etmi olmaktadr. Zenginleen birey devletin de zenginlemesine ve gcn artrmasna yol aacaktr. Bu erevede birey ile devlet arasnda bir kar atmasndan ziyade bir kar uyumu ortaya kar. Klasik iktisadn kurucusu saylan Adam Smith (1723-1790) tarafndan 1776 ylnda yaynlanan Uluslarn Zenginlii adl eserde devletin piyasaya mdahalesi eletirilmekteydi. Esasnda Adam Smithten nce Franois Quesnay (1684-1774) let be, let pass kavram ile devletin ekonomiye mdahalesini eletirerek, devlet otoritesinin snrlandrlmasn ve bireysel giriim hakknn geniletilmesini savunmutu.32 Modern iktisadn kurucusu saylan Adam Smith kendi eserinde, bireysel karn piyasann olumasn ve istikrarl almasn dorudan etkilediini belirtmiti. Smith, toplumun refahnn ve zenginliinin, politik erkin ekonomi politiin alanndan kartlmasndan ve piyasann kendi kendine ilemesinden getiini ifade etmiti (laissez faire, laissez passer-braknz yapsnlar, braknz gesinler). A. Smithe gre: 33 Devlet adam veya kanun yapcya ait bir bilim dal olduu dnlen ekonomi politik, iki farkl hedef nerir; birincisi halk iin bol olan miktarda gelir veya geim imkan salamak, veya daha dorusu onlarn kendileri iin bylesi bir geliri veya geimi salamalarn mmkn klmak; ve ikinci olarak da devlete veya ulusa kamu hizmetlerinin yaplmasn salayabilecek bir gelir temin etmektir. Ekonomi politik hem halk, hem de hkmdar zenginletirmeyi nerir. Yukarda ifade edildii gibi artk literatrde ekonomi politik kavram bu ekilde kullanlmyor. Belki Adam Smithin kulland anlamda ekonomi politik kavram yerine bugn iktisatlar iktisat politikas kavramn tercih etmektedirler. te yandan d ticarette merkantilist politikalar eletiren A. Smithe gre, serbest ticaret politikalarnn uyguland bir sistemde devletler karlkl olarak bundan kar salayacak ve zenginleeceklerdir. Bireysel giriim haklarnn kstlanmad ve serbest ticaretin kstlamalara tabi tutulmad bir sistemde, savaa yol aan kt kaynaklarn optimal kullanm sorunu da nemli lde zmlenmi olacaktr. nk serbest rekabet koullarnda kendi karn dnerek hareket eden bireyler, ncelikli olarak toplumsal bir yarar da salayarak piyasann optimal denge seviyesinde ilemesine yol aacaklard. Smith ayrca, ekonomik hayatta dzen salayan bir piyasa mekanizmasnn var olduunu ne srmt. Grnmez el diye nitelendirilen bu mekanizma Smithe gre fiyat mekanizmasdr. Smith ve ardndan gelen klasik iktisatlara gre, ekonomik hayatta dzen fiyat mekanizmasnn ileyii ile kendiliinden salandna gre, devletin bu amala ekonomiye mdahale etmesine

31 *

Gilpin, Global Political Economy.., op. cit., s. 77. Laissez faire, laissez passer-braknz yapsnlar, braknz gesinler. 32 Balaam-Veseth, op. cit., ss. 46-47. 33 r, op. cit., ss. 7-8.

15

gerek yoktu.34 Klasik liberallere gre, ekonomi kendi kendine ileyecek bir takm mekanizmalar zaten doal olarak bulundurur ve bu erevede devletin ekonomiye mdahalesi doal dzeni bozmaktan teye bir ie yaramaz. Bylelikle Smithe gre ekonomi politik hem halk, hem de hkmdar zenginletirmenin sanat ve bilimi olarak yntem konusunda politik erkin iktisadi hayata mdahalesinin snrlandrlmasn ne sren bir yaklamdr. Bu balamda klasik iktisatlarn, karlarn maksimize etmeye alan piyasa aktrlerinin (birey- irket) ekonomideki fonksiyonlarn olduka nemsedikleri grlmektedir. Adam Smith tarafndan savunulan ve daha sonra ngilterede John Locke ve ABDde de Thomas Jefferson tarafndan gelitirilen klasik liberalizm uluslararas alanda serbest ticareti savunmakta ve uluslararas ticaretin devletlerce snrlandrlmasna kar kmaktadr.35 J. Locke ve T. Jefferson gibi klasik liberallere gre, liberal devlet, bireysel zgrlk alann genileten ve bu haklar hukuk ile garanti altna alan devlettir. Klasik liberal dnceye gre, demokratikleme ve zgrlklerin geniletilmesi bireylerin zenginlemesini tevik eder. Liberal bir devlette vatandalar baz negatif haklar (devletin otoritesinden bamsz olma, hukuksal olmayan sulamalar karsnda korunma vs.,) ile pozitif hukukun tand haklara (konuma zgrl, basn zgrl, seme seilme zgrl, mal edinme zgrl vs.,) sahiptirler. Ekonomik ve siyasal zgrlkleri savunan klasik liberallere gre, devletin her iki alandaki otoritesi snrlandrlmaldr. Nitekim Adam Smithi takip eden ngiliz iktisat ve parlamenter D. Ricardo (1772-1823) da politik anlamda siyasal zgrlkleri savunurken ekonomik anlamda da, uluslararas ticaret ve piyasa nndeki snrlamalarn kaldrlmas gerektiini savunmutur. Ricardo, dnemin ngiliz Parlamentosunda serbest ticareti savunan en nemli kiiydi. Ricardodan sonra klasik liberal anlayn gelimesine farkl bir ekilde katk salayan dier bir yazar da J. Stuart Milldir. Devletin bireysel zgrlklere mdahalesine kar kan Mill, bireyin zgrln snrlayan koullar en aza indirmenin nemi zerinde durarak, bireyin ve toplumun devletin mdahalesi azald lde geliebileceini vurgulamt. Ancak Mill devletin her alandan dlanmasna kar kmt. Mille gre devlet baz sosyal alanlarda topluma yardmc olacak fonksiyonlar yerine getirmeliydi. Nispeten sosyal bir devlet anlayn ortaya koyan Mille gre, devlet salk ve eitim gibi alanlarda yoksul olan vatandalara yardmc olmalyd. Bylelikle Mill ile birlikte klasik liberalizmin sosyal devlet anlay da nemli bir aama kaydetmi olmaktayd.36 Sonu olarak klasik liberalizm olumsuz piyasa koullar dnda, devletlerin salt hukuksal grevleri stlenmeleri (kartellerin olumasn engelleme; anti trst yasalar kartma; mal ve mlk edinme hakkn koruma vs.) ve ekonomik ve siyasal zgrlklerin alann geniletmeleri anlayn savunmaktadr. Devletlerin piyasaya bir retici g olarak katlmamas durumunda piyasalarn kt kaynaklarn optimal retimini ve blmn salamada en iyi yntem olduunu kabul eden klasik liberallere gre, serbest ticaret olgusu uluslar arasndaki ibirliini ve bar salayacak en nemli unsurdur. nsan doasna olumlu yaklaan klasik liberaller, insann doutan barl ve ibirliine ak bir doaya sahip olduunu ne srmektedir. Bu erevede devlete biilen rol, serbest rekabet
34 35

Seyidolu, op. cit., ss. 15-16; Balaam-Veseth, op. cit., s. 47. Geni bilgi iin bkz., Bkz., Tayyar Ar, Uluslararas likiler Teorileri: atma, Hegemonya, birlii, 2. Bask, stanbul: Alfa Yay., 2002, ss. 354- 372. 36 Balaam-Veseth, op. cit., ss. 53-54.

16

ortamn engelleyici oluumlar nleme (rnein anti trst yasalar) ve gerekirse dorudan gvenlik ve sosyal alandaki baz sorumluluklar stlenme grevidir. Hem siyasal zgrlkler hem de ekonomik zgrlkler alann geniletip bu haklar hukuk ile teminat altna alan liberal devletin, ayn zamanda uluslararas ticaretin nndeki engelleri kaldrmas da beklenmektedir. 2. 1970li yllar ve Politika-Ekonomi likisine Yeni Bir Bak: Neoliberalizmin Ykselii Birinci Dnya Sava ve ardndan yaanan Byk Bunalm klasik liberalizme olan gveni zedelemi bu dnemde ortaya kan ngiliz iktisat Keynes, devletin ekonomiye mdahalesinin snrlandrlmas ve kontrolsz serbest ticaret anlayn modifiye ederek liberalizme yeni bir yn vermitir. Byk Bunalm olarak adlandrlan 1929 krizi, Wall Streette hisselerin deer kaybetmesi ile balam ve ksa srede gelimi ekonomilerde ok daha ar ve yerleik bir bunalm ortaya karmt. retim art ve tketim yetersizlii, gelimi lkelerde bir ok iyerinin kapanmasna, isizliin artmasna ve bu da ksa sre ierisinde gelimi lkelerdeki ekonomik hayatn yapsal bir krize srklenmesine yol amt. te bu noktada Keynes klasik iktisatlardan ayrlarak krizin almas iin devletin ekonomiye mdahalesini savunmutu. Bylece Keynesin nclnde ekonomide ortaya kan baz dengesizliklere zm bulmak iin devletin piyasa ekonomisine mdahalesini hakl gsteren mdahaleci liberalizm geliti.37 1917 sonras SSCBdeki iktisadi uygulamalar bir yana brakacak olursak 1929da yaanan ekonomik buhran sonras ortaya kan piyasann baarszl anlay az ok tm gelimi lkelerde hkmetlerin dorudan ekonomiye mdahale etmesiyle sonulanmt. Dier bir deyile dnya gene politik erkin, toplumun refah ve sosyal devletin korunmas adna iktisadi ileyie mdahalesine tank olmutu. Bu durum uzunca bir dnem rafa kaldrlan ekonomi politik kavramnn tekrar kullanlmaya balamasna yol aacakt. Keynesyencilik uluslararas ekonomik kurulularn kurulmasnda ve devletlerin kriz ncesi veya kriz srasnda ekonomiye olumlu ekilde mdahale etmesinde nemli bir rol oynamt. Bretton Woods grmelerine ngiltereyi temsilen katlan delegasyonun szcs olan Keynes, Bretton Woods sisteminin kurulmasna nemli bir dnsel katk salamt. Gl piyasa, gl devlet slogan ile hareket eden Keynesyencilikte, serbest ticaret ve bireysel giriim haklarnn geniletilmesi savunulmu olmakla birlikte, devletin ekonomiye mdahalesinin ngrlmesi, Keynesyencilii klasik liberalizmden ayran balca unsur olmutu. Dier bir deyile Keynesyen anlayta, devletin ekonomiye mdahalesinin ngrlmesi klasik liberalizm anlayndan bir uzaklama olarak grlmt.38 1940lardan sonra byk bir gce sahip olmu olan Keynesyen iktisatlarn ortaya koymu olduklar politikalar 1970lerden sonra meydana gelen genel iktisadi bunalm amada yetersiz kalmas ile birlikte Amerikal Milton Friedman ve Avusturyal Friedrich A. Hayek, Adam Smithin ne srd serbest piyasa, serbest ekonomi ve bireysel zgrlk olgusunu tekrar gndeme getirmilerdir. 1974-1975 yllar, Keynese ynelik eletirileri dorular nitelikteki iktisadi bunalmlarn (isizlik, kamu borlarnn artmas, retim fazlal, dk tketim vs.) yaanmas ve bunalmn Keynesin ngrd gibi devlet mdahalesi ile alamamas, akmn iyice
37 38

Byk Larousse: Szlk ve Ansiklopedisi, 14. cilt, Milliyet Gazetesi Basks, 1986, s. 7464. Balaam-Veseth, op. cit., s. 58-59.

17

zayflamasna yol amt. Keynesilik zayfladka da Keynes tipi iradeci ekonomi politikalarnn reddedilmesini savunan ve kendilerine neoliberaller denilen Friedman ve Hayek gibi ekonomistlerin sylemleri ne kmaya balamt.39 Ekonomiye devlet mdahalesini yararsz gren Hayeke gre hkmetlerin ekonomiyi ynlendiren dengeler zerinde gerekte hibir etkisi bulunmamaktadr. Friedman ve Hayek 1960l yllarn Adam Smithin yaad dnemden olduka farkl olduunu ancak Smithin ne srd metodolojinin ve sylemlerin gnmzde yaanan sorunlarn almasnda kullanlabileceini ne srmlerdi. Yazarlar, zgrlk, zenginlik ve gvenlii salamann tek yolunun devletin rolnn ve gcnn hem ekonomi hem de siyasal alanda snrlandrlmas ile olacan ne srmlerdi.40 Hayeke gre, Devlet bir dizi yasalara uymaya zorlanmaldr ve brokrasinin etki alann geniletmek amacyla yasalar istedii gibi kullanmasn nlemek iin otoritesi snrlandrlmaldr. nk brokrasi bu snrlar bir kez amaya grsn toplumun klelie dmesini kimse engelleyemez, yani hkmetin eylem alann bildii gibi yaymasnn nne geilemez. te kollektivist sistem (...) bu yzden totalitarizme giden ilk adm oluturur ve bireyin zgrlklerini ykp devirir. Her trl planlamacln reddi ilkesi ve piyasann reglatr olarak savunulmas buradan geliyor.41 Neoliberalizmi savunan gruplarn 1980lerde ngiltere ve ABDde iktidara gelmesi ile birlikte, bu dnsel akm kendisine uygulama alan bulmutu. zellikle ngilterede Babakan Teacherin ismiyle zdeleen devletin ekonomi ve sosyal alandaki rolnn azaltlmas giriimleri, ksa srede BP, British Telecom, British Gas gibi bir ok sektrde zelletirme yaanmasna yol amtr. Hkmet, devletin ekonomideki roln snrlama yoluna gitmi ve devletin elinde bulunan irket ve kurumlar zel teebbse devretmiti. Ayn dnemde sosyal devlet anlay da ksmi anlamda terkedilmitir. ngilterede devletin ekonomiden ekilmesine paralel olarak Bakan Reagan da Amerikan ekonomisini yeniden yaplandrma erevesinde nemli deiikliklere gitmitir.42 Bylelikle Hayekin belirttii her trl planlamacln reddi ilkesi ve piyasann reglatr olarak savunulmas ilkesi her iki lkede de nemli bir uygulama alan bulmu olmaktayd. 1980lerden itibaren geni bir uygulama alan bulan neoliberal iktisadi politikalar SSCBnin dalmas ile birlikte ideolojik olarak alternatifsiz bir model olarak ne kmt.43 Gnmzde her devletin hzl ya da yava ancak kesinkes devletin ekonomideki roln azaltmaya alt grlmektedir. Avrupa lkelerinin yannda Trkiye, Hindistan, in gibi lkeler devletin ekonomideki roln azaltp d sermayeyi lkelerine ekmek iin altklar grlmektedir. Yakn bir rnek vermek gerekirse 2005 ylnda Trkiye, telekomnikasyonun zelletirilmesi erevesinde Telekomun %55lik hissesini yabanc yatrmclara ait olan OGER irketine alt milyar beyzelli milyon dolara satarak Cumhuriyet tarihinin en byk zelletirmesini yapmt.
Thma Larousse: Tematik Ansiklopedi, Milliyet Yay, 1993-1994, ss. 464-465. Balaam-Veseth, op. cit., s. 61. 41 Ar, op. cit., s. 393 42 Ahmet nsel, Neoliberalizm: Hegemonyann Yeni Dili, stanbul: Birikim yay., 2003., ss. 178-180. 43 Neoliberaller olarak adlandrlan akmn klasik liberal felsefelerden ayrlan baz ynleri olduunu belirtmek gerekir. Bunlar arasnda kurumsalc liberaller olarak adlandrlan akmn temel zelii uluslararas sistem ve uluslararas kurumlarn nemini vurgulamasdr. Bu konudaki tartmalar iin bkz., David A. Baldwin, Neoliberalism, Neorealism and World Politics, Ed.: David A. Baldwin, Neorealism and Neoliberalism: The Contemporary Debate, New York: Columbia Uni. Pres., 1993, ss. 3-25.
40 39

18

Sonu olarak ekonomi politik perspektifin ncleri arasnda saylan Karl Polanyi neoliberal akmn glenmesinin uluslararas sistem dzeyinde devlet-piyasa etkileimini ciddi ekilde etkilediini ileri srmtr. 19. ve 20. yzyl kapitalizmini inceleyen Polanyiye gre kapitalizm birbirini tamamlayan iki aama ierisinde devletin ekonomi ierisindeki konumunu etkilemitir. Birinci aamay klasik liberalizmin devleti snrlandrma giriimleri ile balatan Polanyiye gre, ekonomik dzenin doal ileyi yasasna bal kalnarak devletin ekonomi zerindeki kontroln azaltma giriimleri 1930lardan sonra rafa kaldrlmt. Ancak, bu srecin neoliberal politikalar ile birlikte tekrar gndeme geldiini belirten Polanyiye gre neoliberal akm, devleti, ulusal ekonomiyi global ekonomiye eklemlemeye zorlamtr. zelletirme, yabanc yatrmlarn desteklenmesine dnk yasal dzenlemeler, uluslararas hukuk ve baz zel uygulamalarn kabul (rnein tahkim gibi), ulusal devletin ekonomik sre zerindeki mdahalesini snrlamtr. Bu erevede neoliberal akm, ulusal piyasalarn devlet ve kamuoyu mdahalesinden kurtulup global ekonominin birer paras haline gelme sreci olarak tanmlayabiliriz.44 3. Liberal Ekonomi Politik Yaklamda Gvenlik ve Karlkl Bamllk Olgusu XX. yzylda meydana gelen gelimeler uluslararas ekonomik ilikilerin ve uluslararas politikann niteliini nemli lde deitirmitir. Hkmetlerin kontrol dnda oluan bir ok gelime ve hkmetleri dorudan temsil etmeyen rgtlerin uluslararas sorunlarda ve devletler arasndaki ilikilerde oynadklar rol, uluslararas ekonomi politikiler asndan olduka nemsenmektedir. zellikle hkmetlerin kontrol dnda iletiim, ekonomi, teknoloji, kltr ve eitim alanlarnda yaanan bir ok gelime politika ve ekonomi arasndaki ayrm vurgulayan teorilerin zayflamasna yol aarken, bu durum ekonomi politik yaklamn glenmesine yol amtr.45 Bu erevede ulusal ticaretin kresel ticarete, ulusal finansn kresel finansa ve ulusal ya da ok uluslu irketlerin kresel irketlere dnt bir dnemde ulusal devletlerin egemenliklerinin de tartmal hale geldii ileri srlmektedir.46 Devletler arasndaki siyasal snrlarn neminin giderek azaldn, i ve d politika arasndaki ayrmn olduka zayfladn uluslararas politikann giderek daha fazla ekonomik ilikilerden etkilendiini ne sren liberal ekonomi politikilere gre, kreselleen dnyada uluslararas ilikilerin ileyii salt devletler aras bir etkileim alan olmaktan kmtr. Buna gre ulusal devletlerin aleyhine sermaye, teknoloji, finans vs. ile global politikann yapsnda balayan dnm, bir sre sonra ulusal snrlarn varlnn ortadan kaldrlmas veya anlamn yitirmesi ve global bir toplumun ortaya kmas ile sonulanabilir. Neoliberal politikalarn ynlendirdii ekonomik kreselleme olgusunun bu sreci derinletiren en nemli elerin banda geldii belirtilmektedir. Bu srete ulusal devletlerin kresel ekonominin liberalleme basksyla, ulusal ekonomi zerindeki denetimini ard sra kresel sosyo ekonomik aktrlere brakmak zorunda kalaca varsaylmaktadr. Ulusal ekonomilerin sahip olduu otonominin kreselleme sreci ile birlikte global ekonomik glerin basklar karsnda ortadan kaldrld bir dnemden geildii ileri srlmektedir.47
44 45

Cox, op. cit., s. 39. Joseph S. Nye-Robert O. Keohane, Transnational Relations and World Politics: An Introduction, International Organization, Vol. 25, No. 3 (Summer, 1971), s. 332. 46 Mim Kemal ke, Kresel Toplum, Ankara: Asam Yay., 2001, s. 33 47 Bu konuda bkz., Syed Javed Maswood, International Political Economy and Globalization, Singapure: NJ World Scientific Pub., 2000, ss. 10-17.

19

Bu balamda Keohane ve Nyen karlkl bamllk yaklam, uluslararas politikann ekonomik ilikilerden daha fazla etkilendiini ve devletlerin dnda devlet olmayan aktrlerin uluslararas ilikilerde arlnn arttn ne srmesi asndan liberal ekonomi politik perspektife kaynaklk etmektedir. Uluslararas ekonomi politik perspektiften hareketle ikili dnya politikasnda devletler ve toplumlar arasnda artan karlkl ekonomik ilikilerin uluslararas alanda savalarn ve gvenlik politikalarnn uygulanabilirliini azalttn ileri srmektedir. Keohane ve Nye, Bu erevede karlkl bamllk; bireyler, hkmetler ve ok uluslu irketler trnden iki ya da daha fazla tarafn eylemlerinin karlkl olarak birbirleri ile balantl olma halidir.48 Bu balamda devletler, karlkl bamllk dolaysyla d etkilere ak durumdadrlar. Bu etki ticari, ekonomik yardm, yatrm ilikisi, kltrel etkileim gibi farkl nedenlerden kaynaklanabilmektedir. Devletler arasnda artan ekonomik ilikilerin atmay engelleyeceini varsayan karlkl bamllk yanllarna gre, uluslararas ilikilerde meydana gelen ekonomik temelli bir ok gelime askeri gcn kullanlmasn zorlatrmaktadr.49 Liberal UEPye kaynaklk eden ok tarafl karlkl bamlln nclleri olan Keohane ve Nyea gre, II. Dnya Sava sonras dnemde lkeler arasnda artan ticari, kltrel, politik vb. ilikiler askeri gcn kullanlmasnn snrlanmasna yol amtr. Zira ikiliye gre, devletlerin asl ilgi alanlarndan biri de kendilerine ekonomik kazan salayacak ibirlii srelerini gelitirmektir. lkeler arasnda karlkl etkiye ve kazanca dayanan youn ticari, kltrel, sportif ilikilerin gelimesi devletler arasnda g kullanm politikasn gndemden drmektedir. Her sorunu g kullanarak zme politikasnn gnmzde geerliliini yitirdii; yalnzca devletin hayatta kalmasn salayan bir ara olarak varln srdrd ne srlmektedir. Buna karn gcn bir politika arac veya amac olarak benimsenmesi, gittike nem kazanan ekonomik temelli hedeflere ulamak iin ou zaman uygun grlmemektedir. rnein AB yesi lkeler arasnda olduu gibi, bir ok konuda karlkl bamllk ilikisi iinde bulunulan lkeler arasnda, herhangi bir konu nedeniyle g kullanmak byk bir olaslkla dier pek ok konuda kurulmu veya kurulmas olas yararl ilikileri kesintiye uratacaktr. Uluslararas ekonomik ilikilerin etkisi altnda devletlerin varlklarn tehdit etmeyen sorunlarn askeri olmayan yntemlerle zme yoluna gittikleri ne srlmektedir.50 Bu erevede devletler arasnda byle bir ilikinin kurulmasnda ekonomik ilikilerin belirleyici bir etkiye sahip olduu varsaylmaktadr. Zira, ekonomi ile politika arasnda yapsal bir etkileim olduunu ne sren ekonomi politik perspektifte ekonomik ilikilerin ya da politik ilikilerin bir biri zerinde belirleyici bir etkiye sahip olduu varsaylmaktadr. rnein 1973 Arap- srail krizi srasnda Japonyann ksa srede Arap tezlerini destekleyen bir d politika benimsemesi gibi.51

Faruk Snmezolu, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, 2. bask, stanbul: Filiz Kitapevi, 1995, s. 108. Deniz . Arboan, Globalleme Senaryosunun Aktrleri: Uluslararas likilerde G Mcadelesi, stanbul: Der Yay., 1996, ss. 46-47. 50 Robert O. Keohane Joseph S. Nye, Power and Interdependence: World Politics in Transition, ev.: Zana itak, Ed.: Howard Williams-Moorhead Wringht-Tony Evans, Uluslararas likiler ve Siyaset Teorisi zerine Bir Derleme, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1996, ss. 351-357. 51 Hironao Matsutani, Japonyann D Politikas ve Trkiye, stanbul: Balam Yay., 1995, s. 97.
49

48

20

4. Ekonomik Aktrlerin Uluslararas Politikada Artan Arl Uluslararas gndemin gittike artan bir ekilde uluslararas ekonomik ilikiler tarafndan belirlendiini ne sren liberaller, uluslararas, hkmetler st ve uluslarar aktrlerin uluslararas politikada oynad role dikkat ekmektedir. Liberal UEPilere gre ekonomik alanda devletler arasnda karlkl bamlln olumasnda irketler olduka nemli fonksiyonlar stlenmektedir. Ticari irketler, ulusal ekonomileri uluslararas retimin bir paras haline dntrmektedir. Dier bir deyile ulusal ekonomi ile kresel ekonomi arasnda ban olumasnda ve glenmesinde ok uluslu irketler hayati bir rol oynamaktadr.52 ok uluslu irketlerin uluslararas politikadaki nemini vurgulayan yazarlar, blgesel gelimilik, istihdam ve dier ekonomik ierikli sosyal politikalarn hkmetlerin ncelikli ilgi alan haline geldii gnmzde, hibir hkmetin, lke ii istihdam artran, blgesel gelimeye katkda bulunan ve lkenin kullanlamayan atl kaynaklarn kullanan ok uluslu irketin faaliyetlerini engellemeyi ya da irketi lkeden kartmay gze alamayacan ne srmektedir.53 Dier yandan da bir lkede yatrm karar olan ya da bir lkedeki yatrmlarn korumak ve gelitirmek isteyen bir ok uluslu irketin de, o lkenin siyasal yapsn kendi ekonomik beklentileri erevesinde etkilemeye alaca aktr. Bununla birlikte liberal uluslararas ekonomi politik yaklam, artan karlkl bamllk sonucunda ulusal ekonomilerin bir sre sonra daha global bir ekonomik sistemin paras haline dnmesini kanlmaz grmektedir. Global ekonomik ilikilerin genilemesiyle uluslararas sermayenin bir paras haline gelen ulusal ekonomilerin, kendi zerkliklerini nemli lde kaybettikleri ne srlmektedir. Liberal uluslararas ekonomi politikiler ekonomi ile politika arasnda dorudan bir balant sreci zerinde dururken, bu srecin globalleme ile birlikte kresel bir hal aldn varsaymaktadr. Ayn zamanda ekonomik liberalizasyon sreci ile politik liberalizasyon srelerini birlikte ele alan liberal uluslararas ekonomi politikiler, devletlerin global ekonomik ilikiler zerinde snrlayc bir etki oluturmasna hem kar kmakta hem de global sistemdeki etkileimlerden dolay bunu olduka snrl grmektedir.54 Devletlerin egemenliklerinin global ekonomik ilikilerin kresellemesi ile birlikte snrland belirtilmektedir. Bu erevede liberal uluslararas ekonomi politikiler artan uluslararas sermaye hareketlerine dikkat ekerken ekonomik gelimilik ve ekonomik kalknmaya olan ilginin ulus devletlerin ekonomik meseleler zerindeki etkisini azalttna ve denetimin ok uluslu irketlerin, para speklatrleri55 ve dier ekonomik amal kurum ve rgtlerin eline getiine iaret etmektedirler. Harry Johnson 1970lerde bunu u ekilde tanmlamt:
52 53

Gilpin, Three Models..., op. cit., s. 39. Ibid., ss. 39-40. 54 Trkiyede TS ADn Bakanln yrten mer Sabanc, ekonomik liberallemenin politik liberallemeden ayr deerlendirilemeyeceini ifade etmektedir. Sabanc, 1995ten bu yana Trkiyede gelien sre, ekonomik liberalleme ile demokratikleme arasnda ayrlmaz bir ba olduunu ortaya koydu szleriyle siyasi liberalleme ile ekonomik liberalleme arasnda gl bir ilikinin olduunu ileri srmt. Sabancnn Harp Akademisinde dzenlenen Trk Ekonomisinin Bugn ve Yarn Deerlendirmesi Konferansndaki konumasnn tam metni iin bkz., http://www.tusiad.org/haberler/konusma/duyuruno559.pdf, (e.t.10.10.2005) 55 zellikle bu konuda ngilterenin gl para politikasna byk bir darbe vuran George Sorosun 1992 ylndaki giriimi nemlidir. George Soros, 1992 ylnda ngiliz sterlinin piyasadaki deerinden daha fazla olduuna ve ngilterenin gl para politikasn srdremeyeceine karar verdiinde, piyasaya ngiliz hkmetinin alabildiinden daha fazla Sterlinleri srerek Londray nemli bir ekonomik kayba uratmt. Londra krizi ve buna benzer krizlerle

21

En nemli meselelerden biri gelecekte ulus devletler ile uluslararas ekonomiyi yaygnlatrmay amalayan sosyo ekonomik gler arasndaki radikal atma olacaktr. Bu atma esasnda gnmzde ok uluslu irketler ile ulus devletler arasnda balam bulunmaktadr. imdilik bu dengenin ulus devletlere doru kayd grlmektedir. Ancak uzun dnemde ekonomik glerin politika zerinde belirleyici bir g olaca aikardr. Eninde sonunda bir federal dnya hkmetinin, dnyann ekonomik sorunlarna en iyi zm olduu fikrine gidilecektir.56 Global ekonomik ilikilerin artmasnn devletin egemenlik iddialarn zayflattn ne sren UEPilere gre retim, piyasa ve yatrmn srkledii ulusal ekonomiler izolasyondan ziyade global bir perspektife sahiptirler. Ekonomik aktrler bir ekilde glerini artrmak iin bile olsa snrlarn tesine genileme abas ierisindedirler. Bu perspektif zamanla devletlerin ulusal ekonomi zerindeki denetiminin zayfladn ve bu denetimin ekonomiye mdahaleler yolu ile tekrar kurulmasnn mmkn olmadn ileri srmektedir.57 Bu balamda ulusal ekonomilerin uluslararas piyasalara entegrasyonu srecinde en nemli rol ok uluslu irketlerin oynad grlmektedir. Konuyu bu adan derinletirmekte yarar vardr. Tm kesimler tarafndan genel kabul gren bir tanm olmamakla birlikte ok uluslu irketleri yatrm faaliyetlerini birden fazla lkede srdren ve retimle ilgili kararlar bir merkezden alan veya eitli yollarla bal irketlerin kararlarn etkileyebilen irketler olarak tanmlayabiliriz.58 ok uluslu irketler merkezi bir lkede bulunan ve dier lkelerde de retim (fabrika) ya da ubeleri bulunan irketlerdir. ok uluslu irketlerin en nemli zelliklerinin banda, farkl lkelerde retimde bulunma ve bunu farkl lkelerin piyasalarnda sata sunma yeteneinde olmalardr. Sayca en nemli ok uluslu irketlerin byk bir ksmnn anavatan ABD iken, son yllarda bu durum Japon ve Alman ok uluslu irketlerine doru kaymaya balamtr. 1992 verilerine gre, en ok kazanan 20 ok uluslu irketin 18i Amerikan, 4 Japon, 3 Alman, 3 ngiliz ve 2si de ngiliz-Hollanda ortaklndaki irketlerdir. 1995 verilerine gre dnyada en ok kazanan 20 ok uluslu irketin 11i Japon (ilk 3 irket ile 5. ve 6. irket Japon irketi), 7si ise Amerikan merkezli irketlerdir. Gene 1995 verilerine gre dnyann en byk 100 irketinin 37si Japon, 24 Amerikan, 14 Alman, 12si Fransz , 3 svire, 3 talya, 2si Gney Kore, 2si Hollanda, 2si ngiltere-Hollanda ortakl ve 1de ngiliz kkenlidir. Dier yandan ok uluslu irketlerin younlat alanlarn banda, petrol, otomotiv ve elektronik endstrisi gelmektedir.59 te yandan ok uluslu irketlerin dnya ticaretinde oynad rol her geen gn daha fazla nem kazanmaktadr. Dnyann en byk 500 firmasnn 2000 ylndaki toplam geliri 14.1 trilyon dolar civarndayd.60 Bu gelirin 2004 ylnda 17 trilyon dolar civarndan olmas beklenmektedir. Grld zere ok uluslu irketlerin yllk gelirleri bir ok az gelimi devletin ulusal gelirinden daha fazladr.
ilgili olarak bkz., Mehrene Larudee-Caren Grown, If I were Minister of Finance.: Gainining Understanding of Financial Crisis Through a Simulation Workshop , Gender and Development, Vol:11, No:1 (May 2003), ss. 59-65 56 Gilpin., Three Models, op. cit., s. 39 57 Ibid., ss. 39-42 58 Cem Alpar-Tba M. Ongun, Dnya Ekonomisi ve Uluslararas Ekonomik Kurulular, 2. Bask, Ankara: Trkiye, Ekonomi Kurumu Yay., 1987, s. 107. 59 Joshua S. Goldstein, International Relation, 2. Edt., Newyork: HarperCollins Pub., 1996, ss. 374-375. 60 Devler liginin lideri Wal-Mart, http://ntvmsnbc.com/news/278146.asp, (e.t 13.07. 2004)

22

ok uluslu irketlerin uluslararas politikaya etkisi konusunda farkl tartmalar bulunmaktadr. Liberal gre gre, bu irketler ulusal devletler arasndaki sorunlar ve dmanlklar azaltc ve ulusal ekonomiler iin gerekli sermaye ve finans desteini salayc bir etkiye sahiptir. Daha geni bir tanmlamayla ok uluslu irketlerin bir lkenin retim kapasitesinde artrma; yeni teknoloji ve ynetim bilgisini gelitirme; dviz girii salama; lkenin toplam ihracatn artrma; lke ii rekabeti ve dinamizmi artrma; yeni istihdam alanlar yaratma ve vergi geliri salama gibi olumlu etkileri vardr. ok uluslu irketlerin ulusal devletle irketin merkezinin bulunduu lke arasnda karlkl bir etkileim srecinin gelimesine yardmc olduu da ileri srlmektedir. Zira, irketlerin iki lke toplumu arasnda da kltrel, ticari, turistik ve finans alanlarnda karlkl bir etkileim srecine yol at ifade edilmektedir.61 Liberal ekonomi politikilere gre, ok uluslu irketlerin hisselerinin borsa veya bir dier ekilde farkl uluslarn elinde toplanmas ile ok uluslu irketler zerindeki ulus devlet kontrolnn ortadan kalkaca ve bu irketlerin herhangi bir lkenin irketi olmak yerine, dnya irketleri haline gelecei ileri srlmektedir. Doas gerei byle bir irketin izleyecei politikann da bir ulus devletin politik, ekonomik karlarn yanstmaktan uzak olaca ifade edilmektedir. John Diebolda gre sermayenin uluslararaslamas ve ulusal ekonomiler arasnda kurulan karlkl bamllk ilikisi zamanla ulus devletlerin sonunu getirecektir.62 Liberal bak asna gre ok uluslu irketler uluslararas politikay ibirlii ve bar temelinde, olumlu ekilde etkilemektedirler. Ulusal ekonomiler arasnda ok uluslu irket yatrmlar araclyla kurulan karlkl bamlln sava riskini azaltt ileri srlmektedir. te yandan devletler tarafndan kurulan ve faaliyetleri devletler tarafndan belirlenen ok uluslu irketlerin uluslararas alanda bal bulunduklar ulus devletin politik ve ekonomik karlarna gre hareket etmeleri szkonusu olmakla birlikte, hissedarlar farkl lke vatandalar olan ok uluslu irketlerin, rekabeti bir uluslararas ekonomik sistemde daha yksek bir kr elde etmek iin faaliyetlerini farkl lkelere kaydrarak ekonomiler arasnda karlkl bamllk ilikisi yarattklar ifade edilmektedir.63 1990larda Japon ok uluslu irketlerinin ksmen ar deer kazanm Yen nedeniyle retim merkezlerini dnya apnda yeniden dzenlemeleri sonucu, 1994 ylnda Japon irketleri dnya apnda rettikleri video kayt cihazlarnn toplam %53n ve renkli TVlerin %78ini Japonya dnda retmilerdi.64 Liberal ekonomi politik modele gre gelimi endstri blgelerinden gelimekte olan blgelere transfer edilen sermaye, teknoloji ve ynetim bilgileri tm uluslararas alanda ekonomik gelimiliin ve refahn bymesine yol amaktadr. Bu liberal bak as ile gelecek, ok uluslu irketlerin ulus devletlerin kontrolnden kp sermayenin, dncenin ve gelimiliin transferinin birer arac olaca bir dnem olacaktr.65 Bunlarn yannda zellikle yabanc sermayeyi ekmek isteyen lkelerde faaliyete balayan ok uluslu irketlerin, bu lkelerde nemli ayrcalklar elde ettikleri grlmektedir. Bu noktada ayet bir devlet ok uluslu irketin lkeye gelmesi iin davetiye
Seyidolu, op. cit., ss.676-677; Clark, Cal- Chan, Steve, MNCs and Developmentalism: Domestic Structure As an Explanation for East Asian Dynamism, Ed.: Thomas Risse-Kappen, Bringing Transnational Relation Back n, Cambridge University Press, Cambridge, 1995, ss. 112-120. 62 Gilpin., Three Models.., op. cit., s. 42. 63 Goldstein, op. cit., s.375; Seyidolu, op. cit., s. 680. 64 Freeman- Soete, op. cit., s. 394. 65 Gilpin, Three Models.., op. cit., s. 42.
61

23

kartyorsa veya irketlerin lkede faaliyet gstermesi iin yasalarnda deiiklie gidiyorsa, bu gibi lkelerde ok uluslu irketlerin ok etkili olduu grlmektedir. Bunun en gzel rnei ise son dnemde petrol kaynaklarn uluslararas petrol irketleri yolu ile uluslararas pazarlara amak isteyen Kafkasya ve Orta Asya devletlerinin petrol irketleri ile yapt imtiyaz anlamalar gelmektedir. Sonu olarak ok uluslu irketlerin zellikle II. Dnya Savandan sonra uluslararas politikada bamsz aktrler olarak etkilerini arttrdklar grlmektedir. Onlarca ok uluslu irketin birok lkenin gelirini aan ekilde yllk milyarlarca dolar gelir elde ettikleri grlmektedir. Yalnzca General Motor, Ford ve Exxonn bir yllk krlar 100 milyar dolarn zerindedir. Nitekim yalnzca yaklak 25 lkenin ekonomik aktivitesi General Motorun kazancndan daha bykken, bir ok devletin genel ekonomik aktivitesi, bu irketin olduka altndadr. Bu balamda finans kaynaklar itibariyle ok uluslu irketlerin bir ok devletten daha byk bir kapasiteye sahip olduklar grlmektedir. Konunun daha iyi anlalabilmesi iin u rnekler zerinde durmakta yarar vardr. Uluslararas bir rgt olan BMnin yllk ekonomik aktivitesi 10 milyar dolar iken, Trkiyenin 2001 ylnda GSMHs yaklak 148 milyar dolard.66 Dier yandan 1995 yl itibariyle Japon Mitsubishi irketinin bir yllk cirosu 184 milyar dolar civarndayd. Bu karlatrma azgelimi Gney lkeleri ile yapldnda ok uluslu irketlerin finans anlamnda gc daha iyi anlalmaktadr. 67 5. Liberal Uluslararas Ekonomi Politik Yaklamn Eletirisi Ekonominin bir ok alanda politika yapm srecini etkilediini ileri sren liberal uluslararas ekonomi politik yaklam, realist kuram tarafndan eletirilmektedir. Realistler karlkl bamllk srecinin uluslararas atmalar etkiledii varsaymn da eletirilmektedir. Liberaller karlkl bamllk sreci ierisinde yer alan devletlerin, sorunlar atma yerine ibirlii ile zmeye altklarn ileri srmektedir. te yandan yaklam gereki bulmayan realist yazarlara gre, liberal ekonomi politikiler ekonominin ve ekonomik aktrlerin roln abartmaktadrlar. Liberal ekonomi politikilerin uluslararas sistemde anari olgusuna yeterince yer vermediklerini ileri sren realistlere gre, st bir otoritenin olmad uluslararas ilikilerde devletlerin temel kar gvenliklerini salayacak politikalar uygulamak olacaktr. te yandan realistler, liberaller tarafndan iddia edildii gibi ok uluslu irketlerin ve uluslarar ekonomik aktrlerin uluslararas politikay etkileyebilme yeteneine sahip olmadn belirtmektedirler. R. Gilpin, R. Vernonun ne srd karlkl ekonomik bamlln genilemesi, ayrca iletiim ve ulam alanndaki ilerlemelerin ulus devletlerin etkilerini silecei varsaymn gereki bulmayan realistler, H. Johnsonun uzun dnemde ekonomik aktrlerin devletlerin politikas zerinde dominant bir g olaca tezini de eletirmektedir.68 Gilpine gre, her ne kadar ok uluslu irketlerin ve dier uluslarar rgtlenmelerin uluslararas politikay etkiledikleri ve devletlerden bamsz olarak hareket ettikleri ileri srlse de, gerekte var olann uluslararas ilikilerin egemen devletler aras ilikiler tarafndan belirlendiidir.
66

Ebsohaber, Dnyasnn Hedefi AB http://www.ebso.org.tr/tr/ebsohaber/haziran/ebhab20026isdunyasininhedefi.php, (e.t.07.10.2005). 67 Goldstein, op. cit., s. 376; Seyidolu, op. cit., s. 680. 68 Gilpin, Three Models.., s. 39

24

Ekonomiyi d politika oluum srecinde ikincil planda kaldn ileri sren realizme gre uluslararas politika, devletler arasndaki g ve kar mcadelesini yanstr. Gvenlik ve askeri meseleleri en nemli konular olarak gren realistlere gre devletlerin temel amac ulusal gvenlii ve ulusal kar maksimize etmektir. Realistler tarafndan devletin varln srdrmeye ilikin olan ulusal gvenlik konular yksek politika (high politics); ticari, mali, parasal ve sosyal alanla ilgili konular ise alak politika (low politics) olarak grlmektedir. Bu nedenle, genelde realistler iin yksek politika olarak grlen g mcadelesi uluslararas ilikilerin temelini oluturmaktadr. Dolaysyla alak politika olarak adlandrlan ekonomik ilikilerin, liberaller tarafndan devletler arasndaki ilikilerde temel veya nemli bir belirleyici olarak dikkate alnmas eletirilmektedir. Realist yazarlardan farkl olarak liberal uluslararas ekonomik perspektifi eletiren dier bir grup ise uluslararas politikay ekonomik retim tarznn yapsyla aklayan ve yapsalclar olarak adlandrlan gruptur. Byk lde Marx ve Marksist zmlemelerden etkilenen yazarlar tarafndan ekillenen yapsalclkta, kapitalist retim tarz, az gelimilik, bor ilikileri vs., gibi konular analiz edilmektedir. Yapsalclar, toplumlarn ve devletlerin politikalarn ynlendiren birikim ve zenginleme olgusunun, uluslararas sistemde smren ve smrlen ilikisinin olumasna yol atn, liberallerin ise bu smr ilikisine dikkat ekmediini ileri srmektedirler. Kapitalist olarak grdkleri dnya sisteminin aklanmasnda ekonominin nemli ilev grdn kabul etmektedirler.69 Liberallerden farkl olarak ok uluslu irketleri, uluslararas politikay, uluslararas ticareti ve ulusal burjuvazileri insanlar, toplumlar ve devletler arasnda bamllk ilikilerinin kurulmasnda ve srdrlmesinde merkezi bir rol oynadn ileri sren yapsalclar, radikal ekonomi politik yaklamn en nemli savunuculardr. B. YAPISALCI/RAD KAL ULUSLARARASI EKONOM POL T K YAKLAIM Liberalizmden sonra ekonomi politie etki eden bir dier yaklam ise Globalizm, Bamllk Teorisi, Merkez-evre Yaklam, Marksist Teoriler, Dnya Sistemi Yaklam gibi isimlerle de adlandrlan yapsalc/radikal paradigmadr. Byk lde Marksist zmlemelerden etkilenen yazarlar tarafndan ekillenen paradigmann globalizm ya da yapsalclar olarak adlandrlmas, paradigmann gelimesinde Marksist olmayan kiilerin de nemli bir katk salam olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu yazarlarn younlat ortak sorun alan ise niin Asyadaki, Afrikadaki ve Latin Amerikadaki nc Dnya lkelerinin geliemediidir.70 Dier bir deyile uluslararas sistemde baz devletler geliirken neden dier devletlerin geliemedii sorunsal yapsalc yaklamda tartlmaktadr. Uluslararas ekonomi politik yaklam ierinde nemli bir yere sahip olan yapsalclarn nemli bir ksm ekonomiyi alt yap olarak ele alrken, d politika dahil dier tm aktiviteleri ekonomik iliki ve retim tarzna bal oluan st yaplar alarak ele almaktadr. Yapsalc ekonomi politik yaklamn gc ve etkisi de ekonomiye bu kadar byk bir rol vermesinden kaynaklanmaktadr.

69 Paul R. Viotti,- Mark V. Kauppi, International Relations Theory: Realism, Pluralism, Globalism, 2nd ed., New York: Macmillan Publishing Co, 1993, ss. 456-459. 70 Ibid., s. 450.

25

1. Yapsalc Yaklamn Temel nclleri Uluslararas ilikilerde ekonomi ile politikann bir birinden ayrlarak incelenemeyeceini ne sren yapsalclara gre kreselleme sreci, ekonomi ve politikada kresel baml ilikilerin kurulmasna yol amtr. Yapsalclara gre uluslararas politikann ve uluslararas sistemin yapsn etkileyen ve onlar kapsayan ekonomik temelli baz davran kalplar bulunmaktadr. Politikay ve politik davranlar anlamak iin ilk nce ekonomik sistemin ileyiini ortaya koymak gerekir. Dier bir deyile ekonomik temelli ilikilerin ekillendirdii uluslararas sistemde, devletlerin davranlarn ynlendiren olgu ekonomik karlardr. Ancak, bu noktada Marksist kkenli yazarlarn devletleri egemen snfn politik kontrolnn bir arac olarak grdn belirtmek gerekir. Marx ve Engels devleti hakim snfn (kapitalist sistemde burjuvazi snf) karlarn koruyan ve onun politik denetiminde olan sonradan oluturulmu yapay bir kurum olarak grmektedir.71 Yapsalc uluslararas ekonomi politik yaklamlarn ortak yan kapitalist sistemin kendi ierisinde barndrd elikiler nedeniyle toplumlar ve devletler arasnda arasnda smr ilikisine yol atn ileri srmesidir. Yapsalc yazarlara gre, kapitalist sistemin temel zellii, sistemin ekonomik birikim zerine kurulu olmasdr. Bireylerin veya snflarn almas kiisel birikim zerinedir. Sermaye birikimi zerine kurulu kapitalist sistemde ar retim, gelir adaletsizlikleri, deniz ar pazar ve hammadde araylar, krizler ve savalar kanlmaz olarak grlmektedir. Nitekim, Marx ve Engels kapitalist sistemin srklendii krizlerden kamayacan ve bu krizler sonucu keceini ngrmt. Ancak Marx ve Engels ngrlerinin gereklememesi zerine, Lenin ve ardllar kapitalizmin yaamasn emperyalizm olgusuyla aklamaya almlardr. Buna gre kapitalist merkez lkeler kolonileri zerindeki politik ve askeri denetimlerini kaybetmelerine karn, eski smrge yeni bamsz devlet zerinde kurulan ekonomik denetim, bu lkelerin bor alan ve gelimi lkelere ucuz hammadde ve tarm rnleri salayan lke konumunda kalmalarna yol amtr.72 Bu dnce zellikle Bamllk Teorilerinde nemli bir yere sahiptir. Toplumlarn ve devletlerin politikalarn ynlendiren birikim ve zenginleme olgusunun d politikadan uluslararas sistemin oluumuna kadar tm yaplarn ekillenmesine yol at ileri srlmektedir. Dier bir deyile yapsalclar d politika ve gvenlik politikalarnn belirlemesinde ekonomiyi ve ekonomik temelli ilikileri temel e olarak dikkate almaktadr. Kapitalist olarak grdkleri dnya sisteminin aklanmasnda ekonominin temel ilev olarak rol oynad ileri srlmektedir.73 Dolaysyla uluslararas alandaki olay ve olgular analiz ederken, siyasal ve ekonomik olann birbirinden ayrlmazln ne sren yapsalc perspektif erevesinde modern bir uluslararas ilikiler disiplininden sz etmek yerine, modern ekonomi politik disiplininden sz etmek daha doru olmaktadr.74 nk, yapsalclara gre uluslararas ilikiler tarihi ekonomi politik ilikilerin ekillendirdii bir tarihtir.

71 72

Cohn, op. cit., ss. 120. Ibid., s. 121. 73 Ibid., ss. 120-122; Viotti-Kauppi, op. cit., ss. 456-459. 74 Snmezolu, op. cit., s. 110.

26

Bu balamda yapsalclar devleti, uluslararas rgtleri, uluslarar aktrler ve koalisyonlar nemli aktrler olarak kabul etmekle beraber, daha ziyade baz snflarn ve devletlerin dierleri aleyhine kapitalist sistemden daha fazla kar salamalarna ilikin mekanizmann nasl iledii zerinde durmaktadrlar. Devlet de dahil olmak zere tm ulusal ve uluslararas rgtlenmelerin ve aktrlerin var olan ekonomik ve politik sistemden ayr incelenemeyecei ileri srlmektedir. Bununla birlikte Bamllk teorisyenleri devletleri merkez-evre lkeler diye ayrrken, Marksist kkenli yapsalclar ise devleti, burjuva snfnn ekonomik karlarn korumak iin oluturduu yapay bir kurum olarak bakar. Ancak, ikisi de politik aktr ve uluslararas politikann anlalmasnda ncelikli olarak ekonomik sistemin yapsna baklmas gerektiini ileri srmektedir. zellikle sanayilemi kuzey lkeleri (Kuzey Amerika, B. Avrupa ve Japonya) ile Gney Amerika, Afrika ve Asyada bulunan yoksul, azgelimi, sanayileememi lkeler arasndaki iliki ele alndnda, bu devletler arasnda var olan ve uluslararas sistemin tmn kapsayan politik ve ekonomik bir sistemin var olduu ileri srlmektedir. Bamllk Teorisi savunucularna gre gelimemilik, gelimi kapitalistlerin yer ald bir grup tarafndan ynetilen merkez lkelerinin evre ve yar evre denen lkeleri smrmesi zerine kurulu bir politik ve ekonomik dzenin sonucu ortaya kmtr. Temel varsaym az gelimi lkelerin geliememeleri kapitalist sistemi uygulamada beceriksiz olmalarndan deil; dnya kapitalist sistemi iinde gelimi lkelerle olan bamllk ilikilerinden kaynaklanddr. Bunlara gre yzyllar boyunca btn hegemonik gler ekonomik koullar kendi hegemonik ama ve karlarna uygun bir ekilde biimlendirmeye almlardr. Yapsalclara gre, ok uluslu irketler, uluslararas politika, uluslararas ticaret ve ulusal burjuvaziler bamllk ilikilerinin kurulmasnda ve srdrlmesinde merkezi bir rol oynamaktadr. Bu noktada i ve d faktrlerin birlikte hareket etmesi nedeniyle, bir toplumun geliememesi sz konusu olmaktadr. Dier bir deyile, uluslararas burjuvazi ya dorudan ya da kurduu finans kurumlar araclyla, o lkenin ulusal burjuvazisi ile balant kurmakta ve ekonomik karlarn bunlar araclyla salamaktadr. Bylelikle, uluslararas burjuvazi ile ulusal burjuvazi arasnda kurulan iliki, d yapnn basksn artrmakla beraber, bu iki snf arasndaki ilikiyi de kkletirmektedir.75 Bu ilikinin kurulmas ve srdrlmesinde ekonomik balantlar olduka nemli bir rol oynamaktadr. Son olarak yapsalc yazarlarn nemli bir ksm g ve zenginliin kapitalist sistem ierisinde yeniden ve adil bir ekilde datmn mmkn grmemektedirler. Marksist kkenliler ise daha da ileri giderek smr ilikisinin ancak, sosyalizme gei ile birlikte ortadan kalkacan ne srmektedirler.76 2. Radikal Ekonomi Politik Yaklam: Marksist-Leninist Perspektif Radikal ekonomi politik perspektif ierisinde Karl Marx olduka nemli bir yere sahiptir. Karl Marx, uluslararas ilikiler zerine sistemli bir alma yrtmemi olmasna karn, onun snf atmas tezi ve kapitalizm teorisi yapsal uluslararas ekonomi politik perspektiflerin temel alma atsn oluturmaktadr Tarihi snf atmasna dayandran Marksist teorinin snf atmas tezi ve kapitalizm eletirisi 19. yzyl Avrupasnn ekonomik, kltrel ve politik yapsnn oluturulduu koullarda yazlmt. Marx ekonomi politik perspektifi liberal ya da merkantilistlerden olduka farkl bir ekilde yorumlama yoluna gitmiti. Kendisi bir devlet
75 76

Ar, op. cit., ss. 271-277; Viotti-Kauppi, op. cit., s. 458. Cohn, op. cit., ss. 120-121.

27

ierisinde piyasann nasl ilemesi gerektii konusunda bir takm neriler sunmak yerine, btncl olarak sistemin kendisini hedef olarak alternatif bir paradigma nerisinde bulunma yoluna gitmiti. Marx tarafndan kaleme alnan Kapitalin ikinci ad Ekonomi Politiin Eletirisidir. Ekonomi politii gerek bir bilim haline getirme iddiasyla ne kan Marxa gre bu ancak, d grnle yetinen bir ekonomi anlayna karlk.. burjuva toplumundaki retim ilikilerinin derinliklerindeki gerek btnl kavrayabilecek77 bir modelle szkonusu olabilirdi. Bu erevede retim sreci iinde insanlar arasnda meydana gelen maddi varlklarn deiim ve datm ilikilerine Marx, retim ilikileri ya da ekonomik ilikiler adn vermiti.78 Marksist yaklam, kapitalizm dedii ekonomik sistemin tm toplum zerinde yapsal bir deiiklik yarattn ne srmekteydi. Marx ve Engels tarafndan kaleme alnan Komnist Manifestoda bu yapsal deiim u ekilde ifade edilmi:79 Burjuvazi stnl ele geirdii her yerde btn feodal, ataerkil, pastoral ilikilere son verdi. nsan doal efendilerine balayan ok eitli feodal balar acmaszca kopard ve insanlar arasnda plak kardan, kat nakit demeden baka hibir ey brakmad.. kiisel deeri deiim deerine dntrd ve saysz yok edilemez ayrcalkl zgrlklerin yerine.. ticaret zgrln koydu. Marxa gre, retim aralarna sahip olan snflar, retim aralarna sahip olmayan ve yalnzca emek glerini pazarlamak zorunda kalan ii snfn smrmekteydi ve bu smr snflar arasnda derin bir ayrma yol amt. Marx, ayn zamanda tarihte ekonomik retim sisteminin deimesinin dorudan insan ile insan arasndaki ilikinin deimesine (insan ilikilerine metaya baml kar ilikisinin hakim olmas vs.) yol atn ileri srmt. Bu erevede Marx ve Engelse gre insanlk tarihi boyunca ezilen snflar ile ezen egemen gler arasndaki atma, politik sistemin, hukuk sisteminin, ahlak sisteminin vs., belirlenmesinde temel belirleyici olmutu. Bu smrnn ilk biimi tarihte, klelik ile birlikte ortaya ktn ifade etmiti. Buna gre, kle sahibi efendi, yaamas iin klesine belli bir yiyecek verip onun tm rettiklerini almaktayd. Daha sonra bu retim ilikisinin deimesiyle, kapitalizme varacak yeni smr ilikilerinin ortaya kt ileri srlmtr.80 Marxn yaklamlarndan hareketle konuyu ekonomi politik adan deerlendiren Buchholza gre: 81 Her retim sistemi bir ynetim ve ynetici snf dourur. Roma dneminde, kle sahibi olanlar, onlarn rettikleri zerinde hak sahibi olduklarn iddia etmilerdi. Feodal dnemde lortlar, serflerin rettikleri zerinde bir hak iddia etmilerdi. Kapitalizm altnda da, retim aralarna ve topraa sahip olanlar, cretli iilerin rettikleri zerinde bir hak iddiasnda bulunmaktadrlar. Marksist literatr retim srecinin bir sonucu olarak oluan snflar arasndaki ilikinin, politik ve ekonomik dzenin oluturulmasnda temel belirleyici faktr olduunu ileri srmektedir.
Roger Garaudy, Marx ve Ekonomi Politik, ev: Hakan Baheci, Der: Uur Dolgun, Sosyo-Ekonomik Perspektif, Bursa: Asa Kitapevi, 2001, ss. 223, 225. 78 Bkz., P. Nikitin Ekonomi Politik., http://www.kurtuluscephesi.com/sozluk/ekopolitik.html, (e.t.11.10.2004) 79 Karl Marx- Friedrich Engels, Komnist Manifesto, 8. bask, ev.: Gaybikyl, Ankara: Bilim ve Sosyalizm Yay., 1997, s. 13. 80 Garaudy, op. cit., ss. 238-244. 81 Balaam-Veseth, op. cit., s. 71
77

28

Tarihte meydana gelmi her retim tarznn (feodalizm-kapitalizm) karlar birbiri ile elien iki kart snfn varlna dayanarak olutuunu ileri sren Marksistlere gre, tm bu retim tarzlarnn ortak noktas retmeyen snfn reten snf smrd bir sistem oluturmu olmalardr.82 Marks ve Engels Komnist Manifestoda tarihi bir snflar aras mcadele tarihi olarak deerlendirmiti. Marksist ekonomi politik anlayta kapitalist retim tarznn da bir krize srklenecei ve yerini sosyalist bir sisteme brakaca ngrlmektedir. Marx, zenginliin kk bir kapitalistin elinde biriktiine dikkat ekerek, hem bu birikimin hem de yeni teknolojinin ii snf yerine retimde kullanlmas sonucu kapitalizmin kanlmaz olarak bir krize srkleneceini ileri srmt. Marxa gre: reticinin retim aralarnn sahipliini kaybedii ya da dier anlamnda smr-, kapitalist toplumun zn oluturan mevcut yasalarn oyunuyla gerekleir; bu yasalar sermayenin birikimi sonucunu ortaya karr Sermaye sahiplerinin azalmasyla birlikte, yoksulluk artmakta; ancak ayn zamanda ii snfnn direnci glenmektedir Kapitalist mlkiyetin son saatleri gelmitir Bakalarnn mlkiyetini elinden alanlarn da mlkiyeti ayn ekilde ellerinden gidecektir. Bu yadsmann yadsmasdr.83 Kapitalistlerin kendi mezar kazclar olduunu ifade eden Marx ve Engelse gre, kapitalist sistem sosyalizme giden srecin bir aamasdr ve yaanmas gereken bir sretir.84 Kapitalist sistemin birikimci zellii zerinde duran Marxa gre rnleri iin srekli genileyen bir pazar gereksiniminin itmesiyle burjuvazi, yeryznn drt bir yanna yaylmak zorunda kalmaktadr. Kapitalistin rettikleri iin yeni pazarlar bulma gdsyle yaylmak zorunda kalmas kapitalist sistemi dier sistemlerden ayran nemli bir zelliktir. Kapitalist mallarn satmak ve daha zenginlemek iin her yerde tutunmak, her yerde yerlemek, her yerde balantlar kurmak zorundadr. Marksist ekonomi politik perspektifte, var olan ekonomik ilikilerin tm dnya zerinde kltrel, ekonomik, sosyolojik, politik, vs., yapsal sonular douracak nitelikte olduunu ileri srlmektedir. Marx, Avrupal glerin kapitalist sre ierisine girmesinde sonra Hindistan ve in gibi lkeleri smrmeye baladn ifade ederken, bu lkelerin oluturulan uluslararas smr zincirini kracak niteliklerden yoksun olduklarn ifade etmiti. zellikle in ve Hindistan zerine younlaan Marx, bu lkelerin, isel dinamizm yoksunu Asya tarz bir retim ve evresel koulara sahip olduklarndan dolay Batl glere kar koyamadklarn ifade etmiti. Asya tarz feodal retim tarznda piyasa iin retimin ve birikim olgusunun olmadn ileri sren Marxa gre, ngiliz emperyalizmi bu lkelerdeki ekonomiyi ve toplumsal yapy tahrip ederek onlar Bat ekonomileri asndan baml ekonomiler haline dntrmt.85 te yandan Marx, Bat kapitalizminin Avrupa dndaki blgeler zerinde

82 83

Cohn, op. cit., ss. 120-121 Garaudy, op. cit., s. 263. 84 Marx, kapitalist sreci yaam standartlarnn ykseltilmesi ve zenginliin yaratlmasnda olmas gereken bir sre olarak grmekteydi, Balaam-Veseth, op. cit., s. 72. 85 Ibid., s. 70; Cohn, op. cit., ss. 122-123.

29

kurduu ekonomik kontroln etkisi zerine bir ok makale yazmasna karn Avrupa dndaki topraklar hakknda olduka snrl bir bilgiye sahipti. Marksist teori bylelikle bir lkede ekonomik retim sisteminde balayan deiim ve dnmn, salt o lkedeki kltrel, politik ve toplumsal koullar etkileyen bir olay olarak kalmadn, tm dnyay etkileyen bir boyuta sahip olduunu ileri srmekteydi. Sistemdeki yapsal deiimler ou zaman dsal faktrlerin giriimleri sonucu olumaktadr. Marksist ekonomik politik anlayta kr gdsyle hareket eden gelimi lkelerin, kr marjn etkileyen en nemli faktrn banda hammadde kaynaklar olduu vurgulanmaktadr. Marx, kr oran... hammadde kaynaklarnn ykselmesi ve dmesi ile ters orantldr..Bu, gelimi lkeler asndan dk hammadde kaynaklarnn fiyatnn ne kadar nemli olduunu gstermektedir....86 Kr marjn artrmak isteyen kapitalist lkelerin emperyalist bir politika izlemesi (askeri igal ya da baml ekonomiler) hammadde zengini az gelimi lkelerdeki siyasal ve toplumsal yapnn yeniden ekillenmesine yol amaktadr. Kapitalistlerin uluslararas alanda yaylmak zorunda olduunu ifade eden Marx, dorudan bir emperyalizm teorisi gelitirmemiti. Yapsal uluslararas ekonomi politikte nemli bir yere sahip olan emperyalizm teorisi Lenin tarafndan ortaya konulmutu. Ancak, ekonomik emperyalizm hakknda en detayl almalarda bulunan yazarlarn banda Marksist olmayan ngiliz ekonomist John A. Hobson gelmektedir. Hobsona (1858-1840) gre emperyalizm, kapitalistin daha fazla kazanmak iin ar retimde bulunmas buna karn dk cret nedeniyle dk tketimde bulunan gruplarn bunlar tketememesi sonucu ortaya kmaktadr. lke ierisinde ar retim yetersiz tketimden kaynaklanan emperyalizm politikasnn, mdahaleci baz politikalar ile engellenebileceini ne sren Hobsona gre sorun Marksistlerin ifade ettii gibi kapitalist sistemin doasndan kaynaklanmamaktadr.87 Hobsonun detayl almalarna ramen emperyalizm teorisi hakknda en nemli yazarlar Marksist kkenlidir. Bunlar arasnda Imperialism: The Highest Stage of Capitalism adl eseriyle Lenin bata gelmektedir. Dolaysyla teorimiz asndan en can alc teorik altyapy Leninin ekonomi politik yaklam sunmaktadr. V. I. Lenin (1870-1924) SSCBnin kurulmasyla sonulanan 1917 Ekim Devrimindeki rol dolaysyla Marksist yazarlarca olduka nemsenen bir isimdir. Marxn beklentilerinin aksine Lenin, yar feodal bir dzenin hakim olduu ve ngiltere ve Almanya ile karlatrldnda henz kapitalistleemeyen bir lkede Marksist bir devrim gerekletirmiti. Emperyalizmin gelimi lkelerin dnyann dier blgelerini smrmesine yol aacak yeni koloniyal bir sistem olduunu belirten Lenine gre, emperyalist srete tm lkeler bir ekilde kapitalist retim sisteminin bir paras haline gelmektedir. Lenine gre emperyalizm politikalar, gelimi lkelerde beklenen krizin olumasn geciktirmiti. Marx sosyalizme geiin bir krizle kendiliinden olacan varsaymt. Ancak, beklentiler Marx dorulamaktan uzakt. te bu nokta da Lenin emperyalizm teorisi ile kapitalist lkelerin neden bir devrim krizinin iine srklenmediine cevap vermeye almt. Marxa gre kapitalistin kr oran hammadde kaynaklarnn fiyatyla ters orantl olduundan kapitalistler hammadde kaynaklar zerinde
86

Marx yazlarnda hammadde kaynaklar yerine ounlukla ilenmemi madde kavramn kullanmaktadr. Bkz., Daniel S. Papp, Marxism-Leninism and Natural Resources: The Soviet Outlook, Resources Policy, June, 1977, s. 136. 87 Cohn, op. cit., s. 124.

30

denetim kurmak iin dnya apnda bir rekabete girieceklerdi. Bu rekabet, gelimi zengin lkelerin yurtiinde tketilmeyen mallarn satmak, ucuz hammadde kaynaklar elde etmek ve biriken sermayelerini kullanmak iin srekli bir ekilde deniz ar topraklarda koloniler elde etmesiyle daha da kzacakt. Lenine gre ise gelimi sanayi lkeleri, rnein, ngiltere, Fransa, Almanya gibi lkeler ilk birikim aamasndan sonra, ellerindeki sermaye birikiminin bir ksmn azalan kazanlarn artrmak iin az gelimi lkelere tekrar geri aktarmaktaydlar. lke iinde tketim dtnde, kr marjlar azaldnda veya hammadde ihtiyac ortaya ktnda kapitalistler dorudan kendi ekonomilerine baml koloniyel ekonomiler oluturmak iin bir smrge yar iine girimektedir. Baml ekonomiler, kapitaliste mallarn satmak iin yeni bir pazar imkan vermenin tesinde ucuz hammadde kaynaklar ve rekabet iin ucuz igc salamaktadr. Lenine gre kapitalist asndan kr marjnn srekli yksek olduu bu lkelerde hem cretler olduka dk hem de ilenmemi hammadde kaynaklarnn fiyat ucuzdu. Kapitalizmin daha fazla gelimesi iin daha fazla doal kaynaklara ihtiya duymas hammadde kaynaklar zerindeki rekabetin veya koloni savalarnn yaanmasna yol aaca ngrlmekteydi. Lenin, kapitalistlerin ilk aamada birbiri ile mcadele ierisinde olduunu ancak daha sonra koloni dnyasn kendi gleri lsnde bltklerini ileri srmt. Bu blmn en sonunda tm doal kaynaklarn tek elden ynetilmesi ile en son aamaya ulaacan ileri sren Lenine gre, bu durum kolonilerdeki sanayilerin tek elde merkezilemesiydi.88
Lenin'e gre, modern kapitalizmin temel zellii byk kapitalistlerin bir araya gelerek oluturduklar kartellerdir. Tm hammadde kaynaklar tek bir grup tarafndan kontrol edilebildiinde bu tekelcilik daha acmasz bir ekilde gndeme gelmektedir. Uluslararas tekelci kapitalistlerin tek amac rakiplerinin kendileriyle rekabet etmesini olanaksz hale getirmektir. Bunun iin petrol alanlarnn ve maden yataklarnn satn alnmas ve ortak iletilmesi gibi tekelcilii gndeme getirecek her yolla kendi aralarnda ibirliini gelitirmeye alrlar. Dorudan atma riskini ierse de smrge elde etme kapitalistler iin rakipleri karsnda baarl olmann en kestirme yolu olarak grlmtr. Dier taraftan kapitalizm gelitike daha fazla hammadde kaynana ihtiya duyulduundan bu durum rekabetin daha da keskinlemesine ve hammadde elde etmek iin dnya genelinde bir smrge aray ve mcadelesinin yaanmasna yol amaktadr.89

Radikal ekonomi politik anlaya gre, uluslararas ekonomik ilikiler liberallerin ngrd gibi tm taraflarn kazanl kt bir iliki deildir. Leninin yaklamlar dikkate alndnda uluslararas ekonomik ilikiler, znde birikimini artrmak isteyen kapitalistlerin mal ve sermayelerine pazar bulma araylar ile ucuz hammadde salama giriimlerinden ayr deerlendirilemez. Tek tarafl bir smrgeletirme politikasna dayanan uluslararas ticarette, yoksul ve geliememi lkeden gelimi lkeye srekli bir zenginlik aktarld ne srlmektedir. Bu durumun kapitalist lkelerdeki sosyalizme gidecek olan krizi engellediini ne sren Lenine gre, zengin kapitalist uluslar, yoksul uluslarn gelimesini engelledii gibi onlar byk bir bor bata iine de srkleyerek, smrgeletirmeyi yapsal bir hale dntrmektedir. Lenine gre, kapitalistler yurtiinde yaptklar gibi uluslararas pazar da kendi aralarnda monopoller
88 89

Papp, op. cit., ss. 136-137; Balaam-Veseth, op. cit., s. 76. Ar, op. cit., s. 285.

31

oluturarak paylarlar. Lenine gre bu sre tm dnyann kapitalistler arasnda bllmesi ile sonulanana kadar devam eder. Bu erevede Lenine gre emperyalizm u ekilde oluur:90 1) retimde ve sermayede grlen younlama ve bu srecin ekonomik yaamda belirleyici rol oynayan tekelleri yaratacak lde gelimesi; 2) Banka sermayesi ile sanayi sermayesinin birlemesi ve bu finansal sermaye temelinde bir finans oligarisinin olumas; 3) Mal ihracndan ayrm olan sermaye ihracnn byk nem kazanmas; 4) Dnyay kendi aralarnda blen uluslararas kapitalist tekellerin kurulmu olmas; 5) Tm dnyann, blgesel blmnn byk kapitalist glerce tamamlanmas. Lenine gre, hammadde ihtiyacnn yannda lke ierisinde rettiini tketemeyen kapitalist, zorunlu olarak emperyalizm politikas takip eder. Hobsonun ar retim yetersiz tketim aklamasna katlan Lenin, bu aamadan sonra Hobsondan ayrlmaktadr. nk, Hobsona gre ii cretlerinin ykseltilmesi ve baz sosyal ierikli politikalarn hayata geirilmesi ile emperyalizm engellenebilir. Oysa Lenine gre kapitalizmin son aamas olan emperyalizm politikalar, hem merkez lkedeki kapitalistin hem de ii snfnn yararna ilemektedir. Koloni uluslarn smrlmesi sonucu elde edilen gelirin bir ksmn ii snfna rvet olarak veren kapitalistler, bylelikle olas bir devrimi de geciktirmektedir. Dolaysyla emperyalizm politikalar liberallerin ifade ettii gibi birka mdahale ile zmlenecek bir sorun olarak grlmemektedir. Denizar smrgelere sahip olma bir taraftan hammadde kaynaklarnn garanti altna alnmasn salarken ayn zamanda ucuz i gc ve pazar imkan da salamaktadr. Lenin I. Dnya Sava ve daha nceki savalarn emperyalist glerin smrge mcadelesinden kaynaklandn ileri srmektedir. Lenine gre emperyalist yaylma kapitalizmin sosyalizme gitmesine yol aacak krizi geciktirmektedir. Bu durumun ayn zamanda dnya iin ciddi problemlere yol atn syleyen Lenine gre I. Dnya Sava Avrupal glerin emperyalist politikalarnn sonucu patlak vermiti. Kapitalizmin merkezinde yer alan uluslarn smrge alanlarn geniletme yar, onlarn karlarnn birbiriyle atmasna yol am ve birinin dieriyle atmas ile I. Dnya Sava balamt. Emperyalizm kapitalizmin tekelci aamas olarak deerlendiren Lenine gre, emperyalizmin ayrt edici zellii, ak olarak sadece gelimemi pazarlar deil ayn zamanda yksek oranda sanayilemi blgeleri de ilhak etme amacn tamasdr. Emperyalist gler hem kendi glerini artrmak hem de rakibin gcn zayflatmak iin emperyalist bir politika izlemektedirler.91 Lenine gre kapitalist devletlerin yabanc pazarlara ve hammadde kaynaklarna her halkarda ihtiyalar olduundan kapitalist sistem dnyada var olduka atma da eksik olmayacaktr. Dolaysyla Lenin'e ve ardndan gelen Marksistlere gre, uluslararas atmalar ortadan kaldrmann nkoulu kapitalizmi ortadan kaldrmaktr. Kapitalistler arasnda dnyann smrlmesi ynnde bir blm szkonusu olsa

V. I. Lenin, Emperyalizm, Kapitalizmin En Yksek Aamas, Der.: Howard Williams-Moorhead Wringht-Tony Evans, Uluslararas likiler ve Siyaset Teorisi zerine Bir Derleme, ev.: Ebru Eralp, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1996, ss. 243-244. 91 Lenin, op. cit., s. 247.

90

32

bile, bunlar iki sava aras dnem olarak grlmektedir.92 Toparlayacak olursak Marksist-Leninist literatr ekonomik retim tarznn, ulusal ve uluslararas politikay belirleyen g olduunu ileri srmektedir. Tm olaylar ekonomik retim tarz ve ilikileri ile aklayan Marksist gelenek uluslararas ekonomi politik teorisi ierisinde olduka nemli bir yere sahiptir. zellikle Leninin emperyalizm teorisi daha sonraki yllarda ortaya kan bamllk teorisyenleri tarafndan kabul edilerek gelitirilmiti. Global uluslararas ekonomik ilikileri liberallerden farkl ele alan bamllk teorisyenleri, uluslararas ticareti merkezevre, kapitalist dnya sistemi gibi farkl balklar altnda ele almakta; ancak temelde uluslararas ticareti smr zerine kurulmu bir sistem olarak incelemektedirler. 3. Bamllk Teorileri ve Uluslararas Ekonomi Politik Bamllk teorileri 1960l yllarda bir grup Latin Amerikal yazarn liberal modernleme teorilerini eletirmeleri ve gelimi lkeleri dier lkelerin geliememelerinden sorumlu lkeler olarak grmeleri ile ortaya kt. Bamllk teorisi esas olarak iki farkl teorik gelenein etkisi altnda gelime gstermitir. Bunlardan birincisi ve teoride arlkl bir yer tutan Marksist gelenektir. Dier ise Latin Amerikan yapsalcldr. Marksist kkenli bamllk teorisyenleri analizlerinde Marx ve Leninin kapitalizm zmlemesi, snf atmas, kapitalist retim tarz ve emperyalizm teorisinin etkisinde kalmlardr. Latin Amerikal yapsalclarn nemli bir ksm da bu perspektiflerin etkisinde kalm olmakla birlikte, bunlar daha ziyade nc Dnya diye adlandrlan lkelerin neden geliemedii sorunsal zerinde durmaktadrlar. Dier bir deyile bamllk teorisyenlerini Marksistlerden ayran en nemli zellik, bunlarn Kuzey-Gney arasndaki sorunlar zerine almalarda bulunmu olmalardr.93 zellikle Arjantinli ekonomi politik teorisyenler Cardoso ve Falletonun 1969da yaynladklar Dependency and Development in Latin America adl alma, Latin Amerikadaki politik ve sosyal sreci en fazla tartmaya aan eserlerin banda gelmiti. Cardoso ve Falletoya gre eer kapitalist toplumlar Latin Amerikal lkelere maddi olmayan bir gzle bakp anlayabilseydi o zaman Marksist bir perspektifle kapitalist lkeleri deerlendirmeye gerek kalmayacakt.94 Cardosoa gre Latin Amerikan Bamllk Teorisi ECLA* gelenei ile Marksist ve neo Marksist olarak deerlendirilen Baran, Sweezy ve Frank gibi yazarlarn analizlerinden olduka gl bir ekilde etkilenmiti.95 Cardoso ve ardllar Latin Amerikan Bamllk teorisi alanlar sosyolojik, antropolojik, politik ve ekonomik vb. gibi bir ok alanda karlatrmal aratrmalar yrterek Gney lkelerinin neden geliemedii sorusuna cevap aramaktadrlar. Epistemolojik olarak geleneksel teorilerden farkl bir alma yrten Latin Amerikal bamllk teorisyenleri arlkl olarak isel ve dsal faktrlerin geri kalmla etkisini
92 93

Ar, op. cit. 287-288; Balaam-Veseth, op. cit., s. 77. Cohn, op. cit., s. 126. 94 Richard Tansey- Michael R. Hyman, Dependency Theory and the Effectsof Advertising by Foreign-Based Multinational Corporations in Latin America, Journalof Advertising, No: 23 (March 1994), ss. 27-42, http://www.findarticles.com/p/articles/mi_qa3694/is_199403/ai_n8732200#continue(e.t.14.03.2005) * 25 ubat 1948 ylnda Sosyal ve Economis Konseyin 106 (VI) sayl karar ile kurulan ECLAnn The Economic Commission for Latin America ad 1984 ylnda ECLAC Economic Commission for Latin America and the Caribbean olarak deitirilmitir. ECLA ierisinde yer alan yazarlarn nemli bir ksm gelimi lkeler ile az gelimi lkeler arasnda bir bamllk ilikisi olduunu ileri srmekteydiler. ECLA hakknda daha gebi bir bilgi iin bkz., http://www.eclac.cl/default.asp?idioma=IN 95 Fernando H. Cardoso, The Consumption of Dependency Theory in the United States , Latin American Research Review, Vol. 12, No. 3 (1977), s. 8.

33

kabul etmekle birlikte, byk bir ounluu bu faktrlerin olumasn, gelimi lkelerin uygulad bilinli ekonomik uygulamalara balamaktadr. Bamllk teorisi kapitalist gelime srecini eletirmekte ve sistemin gelimi lkelerin daha da gelimesine yol aacak mekanizmalarn kurulmasna yol atn ileri srmektedir.96 Bu erevede bamllk teorisyenlerinin temel drt eletirisi perspektifin ayn zamanda temel alma alanlarn oluturmaktadr. Bunlar:97 1) Gelimi, ilerlemi lkeler ile az gelimi lkeler arasnda bir Merkez-evre ilikisi bulunmaktadr. Merkez ilk evre arasndaki ekonomik ve politik g dalmn asimetrik oluu bu ilikinin kurulmasna yol amtr. 2 ) Klasik ekonominin bir ok prensibi, zellikle karlatrmal stnlkler teorisi evre lkelerinin ekonomik gelimelerine hibir katk salamamtr. 3 ) Merkez lkeler kendilerine orantsz kazan salayacak ticaret politikalar uygulamlardr. 4) evre lkelerde yer alan kk bir varlkl aznln yapt byk harcamalar, lke ekonomisinin gelimesi iin gerekli kritik yatrmlar olmayp, tam aksine kt olan ekonominin daha da ktlemesine yol amtr. Yukarda da vurguladmz gibi bu drt eletiri bamllk teorisyenleri tarafndan gelimemi lkelerin neden gelimediine ynelik getirdii teorik analizlerin ana erevesini oluturmaktadr. Bu balamda ne kan Merkez-evre ilikisine ynelik Galtung ve Wallerstein gibi yazarlar nemli tespitlerde bulunarak yaklam nemli bir teori haline getirmilerdir. Bunlara daha detayl bakmakta yarar var. a. Merkez-evre Yaklam Bamlk teorisyenleri, global ekonominin Merkez ve evre lkeleri arasnda oluturulduunu varsaymaktadr. Bu yaklama gre, Merkez-evre arasndaki ticaret her zaman g olarak eit olmayanlar arasnda cereyan eden bir ilikidir. Bu ilikiden her zaman gl olan lke orantsz bir ekilde kazanl kmaktadr. Merkez-evre ilikisi zerinde duran Bamllk teorisyenlerinin iddias Merkez-evre arasndaki ticaret politikasnn her zaman Merkezin krlarn artracak ekilde olutuu veya buna hizmet edecek ekilde deitirildiidir. rnein, Amerikan d ticaret politikasnn ve bu amaca ynelik yaplan ticaret anlamalarnn temelde Amerikan karlarn korumaya ynelik olduu ve ABDnin bu ilikilerden kazanl kan taraf olduu ileri srlmektedir. Gelimi lkeler tarafndan gelimekte olan lkelere yaplan d yatrmlarn gerekte bu lkelerin kalknmasndan ziyade, bu lkedeki gelirin transferine yaradn ne sren Merkez-evre yaklamclarna gre ok uluslu irketler de bu transferin birer aracdr.98 Dier yandan P. Sweezy ve H. Magdoffa gre, ok uluslu irketlerin ok uluslu olarak nitelenmesi, faaliyet alanlarnn, ynetiminin ya da alanlarnn farkl uluslardan olmas ile aklanamaz. kiliye gre, bu irketlerin ok uluslu irket olarak grlmesi birok lkede faaliyette bulunmas ve amacnn lke dzeyinde her hangi bir birimin kazancn salamak deil de bir btn
96 97

Luke Uka Uche, Some Reflection on the Dependency Theory, Africa Media Review, Vol: 8, No:2 (1994), ss. 43-45. Ibid.; Tansey- Hyman, loc. cit. 98 Tansey- Hyman, loc. cit.

34

olarak irketin kazancn artrmak olmas asndan ok uluslu bir irkettir. Bu anlamda ulusal irketlerin nemli baz zelliklerini ok uluslu irketlerin de tad grlmektedir. Bunlar mlkiyet ve denetimin bir merkezde toplanm olmasdr. kiliye gre bu iki zellik ok uluslu irketlerin sanld gibi ok uluslu olmadklarn gstermektedir. Rekabeti bir ortamda geni bir pazara retim yapan ve srekli bir ekilde kr marjn artrma gds ile hareket eden irketlerin, ister maliyetleri drme isterse de yeni pazarlar tek bana kontrol etme amacyla retimini farkl bir lkeye kaydrmas ve orada kendisine bal irketler oluturmas, ok uluslu irketlerin yapsnda ciddi deiikliklere yol amaz. Sermayenin milliyetinin, bulunduu lkenin deil, onu kontrol eden ulus devletin elinde olduu ileri srlmektedir.99 Dolaysyla Sweezy ve Magdoff tarafndan izilen ve Merkez-evre teorisyenlerince de genel kabul gren bu anlaya gre, ok uluslu irketler Merkez ile evre arasnda, daha da tesinde snflar arasnda var olan smr ilikisinin yapsallamasndan baka bir ey deildir. zellikle aada zerinde durulaca gibi Galtung, Wallerstein gibi yazarlara gre, tm bu ilikiler ve oluturulan irket ve kurumlar (IMF, DT gibi) yalnzca Merkez devletlerin evre denen bal devletler zerindeki smr ilikilerinin devamnn birer aracdrlar. Bamllk teorisyenlerinden Galtung azgelimilii aklarken, bunun Merkez olarak nitelendirdii gelimi lkelerin evre olarak adlandrlan gelimemi uluslar smrmesinden kaynaklandn ileri srmektedir. Leninin emperyalizm teorisinden de yararlanarak i ve d politika arasndaki ayrma kar kan Galtunga gre, emperyalizm i politika ile d politika arasnda kurulan kurumsal ve yapsal ba anlamada olduka nemli bir perspektiftir. Galtung, merkez lkelerin de kendi ierisinde bir merkeze ve evreye sahip olduunu belirtmektedir. Ayn blnme evre lkelerinde de szkonusudur. Galtunga gre iki lke arasndaki yapsal iliki, merkez lkenin merkezinin evre lkenin merkezi ile ortak kar ilkesi erevesinde iliki kurmasyla olutuunu belirtmektedir. ki kesim arasndaki ilikinin kurulmasnda taraflarn glerinin nemli bir etkisi olduunu ileri sren Galtunga gre, bu iliki sayesinde evre lkeden merkez lkeye gelir transferi gerekletirmektedir.100 Galtunga gre emperyalizm gl devletler (merkez lkeler) ile gelimekte olan lkeler (evre lkeleri) arasndaki ekonomik ve politik ilikinin bir sonucu olarak olumaktadr. Emperyalizm srecinin oluumunu aklarken Galtung, nemli unsura dikkat ekmektedir. Bunlar a) merkez lke halk ile evre lke halk arasnda bir kar uyumsuzluu bulunmaktadr, b) spesifik olarak merkez lkenin merkezi ile evre lkenin merkezi arasnda bir kar uyumu bulunmaktadr c) merkez lkenin evresi ile evre lkenin evresi arasnda bir kar uyumsuzluu bulunmaktadr.101 ki merkez arasndaki kar uyumunun, evre lkenin smrlmesiyle ortaya ktn ileri sren Galtunga gre, merkez lkenin merkezi bu gelirin byk bir ksmn elinde tutmaktadr. Buna rnek olarak Galtung gelimekte olan lkelerin, merkez lkenin merkezinin ihtiyac olan hammaddeyi (rn., petrol) mamul madde karl merkeze transfer ederken bu ticaretten evre lkenin evresinin bir gelir elde edemediini belirtmektedir. Merkez lkelerdeki mamul maddelerin alcs konumundaki evrenin merkezinin ise, merkez lkedeki istihdam ve
99

100

P. Sweezy-P. Baran-H. Magdoff, ada Kapitalizmin Bunalm, Ankara: Bilgi Yay., 1975, ss. 292-299. Johan Galtung, A Structural Theory of Imperialism, Journal of Peace Research, Vol: 8, No: 2 (1971), s. 81. 101 Ibid., ss. 83-84.

35

gelirin korunmasna yardmc politikalar uyguladn ileri srmektedir. Galtung almasnda merkez lkenin merkezi ile evre lkenin merkezi arasnda bir ok ekilde yapsal bir iliki ann kurulduunu ileri srmektedir.102 Galtung iki merkez arasnda kurulan ekonomik ilikiyi askeri veya g yolu ile kurulan hegemonik askeri igal ilikisinden ayrmaktadr. Galtunga gre bu iliki her iki merkezin ortak kar salama istei ve iradesi ile oluturulmutur. nk, merkezler arasnda kurulan iliki, evre lkelerin evresinin aleyhine kurulmu bir ilikidir. Bu ilikiden her iki merkez de kazanl karken, merkez lkelerin evresi, maa ve gelir seviyesinde dme olmad iin bu ilikiden kazanl kan bir dier gruptur. b. Kapitalist Dnya Ekonomisi/Sistemi Teorisi almalarnda Marksist ekonomi politik bir syleme sahip olan ve dnya ekonomisinin belli aamalardan geerek bugnk modern dnya sisteminin zelliini kazandn ifade eden Wallersteina gre modern dnya sisteminin ayrt edici zellii birikim zerine kurulu kapitalist bir yapda oluudur. Kapitalist dnya ekonomisi/sistemi 16. yzylda ncelikli olarak Avrupa ve Amerika ktasnn bir blmnde meydana geldi. Wallersteina gre srekli genileyen sistem 19. yzyln ikinci yarsndan sonra henz kapitalist dnya ekonomisine entegre edilmemi blgelerin de ekonomik ve politik olarak sisteme eklemlenmesiyle evrensel bir hal almt. Kapitalist dnya sisteminin uluslararas ekonomi tarafndan belirlendii ne sren Wallersteine gre, lkelerin politik yaplar, toplumsal yaplar, kltrleri ve dier devletlerle ilikileri de kapitalist dnya ekonomisi tarafndan belirlenmektedir.103 Wallerstein, merkez lkelerin ortaya k srecinde, yeni ortaya kan ticaret burjuvazisinin kendi hkmetlerine ulusal snrlarn d rekabete kapatma ynnde bask yaptklarn belirtir. lke ierisinde sermaye birikimini salayan kapitalistlerin daha sonra ticaretin nndeki ulusal snrlamalar g kullanarak kaldrmaya yneldiini ileri srer. Wallersteine gre bu, ulusal sermayenin uluslararaslatrlmasndan te bir eydir. Bu basite dnya ekonomisi ierisinde krlarn maksimize etmek isteyen kapitalistlerin yeni bir politik talebiydi. Bu politik talebi gerekletirmek iin merkez lkelerde devlet mekanizmas askeri ve ekonomik olarak glendirilirken, evre lkelerde devlet mekanizmas zayflatlmt. Bylelikle evre lkeleri d baskya ak hale getirildi. 104 Wallersteine gre kapitalist dnya ekonomisine gei, lke ierisinde sermaye birikimini salam glerin askeri ve ekonomik olarak dier devletleri hegemonyas altna almasyla balamt. Wallerstein, kapitalist dnya sistemin oluumunu, ulus devletten ziyade, dnya ekonomisinin bir rn olarak grmt. Wallersteina gre askeri gcn kapitalist merkez lkelerde toplanm olmas bu lkelere dierleri karsnda eit olmayan bir g vermi ve bu lkeler de ellerindeki gc dier blgelerin kapitalist dnya sisteminin bir paras haline getirilmesinde nemli bir unsur olarak kullanmlard. Birikim zerine kurulu kapitalist sistemin doas gerei emperyalist bir yaylmay zorunlu klmas, dnyann dier blgelerinin
102 103

Ibid., ss. 86-87. Immanuel Wallerstein, Semi-Peripheral Countries and the Contemporary World Crisis, Theory and Society, Vol:3 (1976), ss. 461-463; Immanuel Wallerstein, "The Rise of East Asia, or The World-System in the Twenty-First Century", http://fbc.binghamton.edu/iwrise.htm(e.t.11.01.2005) 104 Immanuel Wallerstein, Kapitalist Dnya Sistemini Ykselii ve k, Der. Howard Williams-Moorhead Wringht-Tony Evans , Uluslararas likiler ve Siyaset Teorisi zerine Bir Derleme, ev: Ebru Eralp, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1996, ss. 340-341.

36

kapitalist dnya ekonomisine entegre olmasna yol amt. te yandan, dnya ekonomisinde ounluu oluturan evrelerin, kendi arasnda evre ve yar evre olarak iki gruba ayrlm olmas, bunlar merkez lkelere kar ortak bir politika yrtmekten yoksun brakmt.105 Zira, yar evrenin merkezindeki gruplar da evrenin smrlmesinden pay almaktaydlar. Bylelikle Wallerstein, kapitalist dnya ekonomisi ierisinde Galtungun merkez-evre yaklamna bir de yar evre devletleri katmt. Yar evre lkeleri, kapitalist dnya ekonomisinin sorunsuz ilemesinde zel bir rol oynamaktadr. Hem merkezin (yksek gelir, yksek cretler, ileri teknoloji, yksek krlar, yksek sanayi mallar retimi, vs.,) hem de evrenin (dk gelir, eski teknoloji, dk maalar, dk krlar, vs.,) zelliklerini ksmi olarak barndran yar evre lkeleri, evrenin smrlmesinden pay alrken, merkezin evresindeki snflar da yar evre ve evrenin smrlmesinden pay almaktadr.106 Kapitalist sistemini ekonomik birikim zerine kurulduunu ileri sren Wallersteina gre sonradan oluan kapitalist dnya sistemi bir sre sonra da ortadan kalkacaktr.107
Wallersteina gre, kapitalist dnya sistemi, sermaye birikimine dayal bir iblmne dayanmaktadr. Bu iblm sadece lke iiyle snrl kalmamakta; dnya leinde gndeme gelmektedir. Kapitalist retim biimi emek-sermaye arasndaki iliki sonucunda art deerin kapitaliste aktarld ve kapitalistin bylece sermaye birikimini garanti etmesine olanak salayan bir iblmdr. Bu amacn gerekletirilmesi ok sayda lkede retim yapmaya ynelik bir mal zinciri oluturulmasn ngrmektedir. Bu retim halkalarnn baz blmlerinde kr ve retim younlama gstermektedir. Az sayda lkeyi iine alan bu tr blgelere Merkez ad verilmektedir. Daha az krl olan retim halkalarna -ki bu durum daha geni bir corafya iin geerlidirPeriferi denmektedir. Bu ayrm corafik bir tanmlama gibi gzkse de aslnda bu blnme esas olarak ilikisel bir ayrmdr. Merkez-Periferi ilikisi retimin daha tekelci sektrleri ile daha rekabeti sektrleri arasndaki, yksek kr (yksek cret) getiren retim faaliyetleri ile daha dk kr (dk cret) getiren retim faaliyetleri arasndaki, dnya apnda sermaye ile emek arasndaki ve gl kapitalistler ile zayf kapitalistler arasndaki ilikidir. Bu ilikinin sonucunda Periferi blgeden Merkeze art deer transferi sz konusu olmaktadr. Bu olurken, sadece emekilerden retim aralarnn sahiplerine (kapitalistlere) doru deil; ayn zamanda Periferi blgelerin kapitalistlerinden Merkez blgelerin kapitalistlerine doru da bir gelir transferi gndeme gelmektedir. te kapitalist sermaye birikiminin srekli hale gelmesini salayan bu mekanizmadr108

Sonu olarak Wallersteinda uluslararas ekonomik ilikileri kapitalist bir dnya sistemi modeliyle aklasa da, uluslararas ticaretten gelimi lkelerin her zaman daha kazanl ktn vurgulamas asndan liberal ekonomi politikiler tarafndan eletirilmektedir. Esasnda yapsalc ekonomi politik perspektif uluslararas ticareti, ok uluslu irketleri ve uluslararas ticari kurumlar uluslararas sistemde var olan g dalmnda ayr deerlendirmezken, asimetrik g dalmnn gelimi lkelerin gelimekte olan lkeleri smrmesine ve bu smry yapsal hale getirmesinde kullanldn ileri srmektedir. Bir dnemler askeri igallerle bu smr ilikisinin salandna, II. Dnya Sava sonrasnda askeri igallerin sona erip bu lkelerin bamszln kazanmasndan
105 106

Wallerstein, Kapitalist Dnya., op. cit., ss. 338-343. Wallerstein, Semi-Peripheral .., op. cit., ss. 462-463. 107 Immanuel Wallerstein, Jeopolitik ve Jeokltr, stanbul: z Yay., 1993, ss. -142-163; Wallersteinn kapitalist dnya ekonomisi hakkndaki grleri iin ayrca bkz., Immanuel Wallerstein, Dependence in an Interdependent World: The Limited Possibilities of Transformation within the Capitalist World Economy, African Studies Review, Vol:17, No:1 (Apr., 1974), ss. 1-26. 108 Ar, op. cit., ss. 313-314.

37

sonra ise ekonomik ynleri ar basan politikalar ile smr ilikisinin srdrldne dikkat ekilmektedir. C. ULUSLARARASI EKONOM POL T K ve REAL ZM: ELET REL B R YAKLAIM Ulusal ve uluslararas politika arasndaki ayrm dile getiren uluslararas ilikiler teorilerinden realizme gre politika, dier tm alanlardan zerk, kendi ileyi kurallar alan analitik ve insan doasna uygun siyasal bir gereklik ile aklanabilir. Ulus-devletlerin uluslararas politikann anlalmasnda en temel aktrler olduunu varsayan realist gelenein nemli temsilcilerinden Morgenthauya gre, uluslararas politika alan da, egemen devletler arasnda cereyan eden ilikilerin sonucunda olumaktadr. Bu konuda nemli almalar olan Morgenthauya gre, uluslararas ilikilerde ve uluslararas ekonomik ilikilerin anlalmasnda devletler temel aktrlerdir. Morgenthauya gre uluslararas siyaset alan da, egemen devletler arasnda g olarak tanmlanan karlar erevesinde cereyan eden ilikilerdir.109 Politikann kendine zg prensipleri ve ileyii olduunu ne sren Morgenthauya gre tarihsel veriler politikann ekonomiyi ncelediine iaret etmektedir. Dier bir deyile politikann her zaman ekonomi zerinde belirleyici bir rol oynadn ne srmektedir. Neorealist K. Waltzda uluslararas politikann ekonomik, sosyal ve dier tm alanlar zerinde belirleyici bir etkisi olduunu belirtmektedir. Tersinden bir yorumla ekonomik, sosyal ya da baka bir unsurun ayr bir bilim olan politika zerinde belirleyici, ynlendirici bir etkisi szkonusu deildir.110 Daha geni bir tanmlama ile Morgenthau, uluslararas ekonomik ilikilerden, uluslararas rgt ve rejimlere kadar uluslararas ilikilerde var olan tm devlet d aktrlerin ve ilikilerin anlalmasnda devletlerin temel aktrler olarak deerlendirilmesi gerektiinin altn izmektedir. Uluslararas politikaya devletler aras bir iliki sreci olarak bakan realistlere gre temel sorun anarik uluslararas ilikilerde gvenliin nasl salanacadr.111 Dolaysyla gvenlik sorunu ncelikli konu olarak grlmektedir. Ancak realistlerin iki farkl ekilde gvenlik olgusunu ele ald grlmektedir. rnein realist gelenein nemli ncllerinden biri olan Machiavelli altn tek bana iyi asker elde etmez, fakat iyi asker her zaman altn elde eder diyerek askeri g elde etme politikalarnn devlete gvenliin yannda ticari avantajlarda getireceini ileri srmt. Machiavelli ayn zamanda modern prense ekonomi, sermaye ve para zerinde bir kontrol kurmasn nermiti.112 te yandan Yunan kent devletleri arasndaki savalar Pleponezya Savann Tarihi (The History of Peloponnesian War) adl almasyla kaleme alan Thucydidese gre, Yunan kent devletleri arasndaki savan nedeni, bir ok ekonomik koulun deimesi ve bu deiimin devletler arasnda kuku ve gvensizlii arttrmasyd. Bunlar arasnda ticaret sayesinde yeni bir g haline gelmeye balayan Atinann, Spartann gcne meydan okumas vard. Thucydides geleneksel realistlerden farkl olarak savata asker kadar parann da ok nemli olduunu ifade etmiti. Sava yalnzca yeteri kadar asker olmaynca deil; ayn zamanda yeteri kadar para olmaynca da bir
109

Tanrsever, F. Oktay, Yntem Sorunu: Gelenekselcilik-Davransalclk Tartmas,, Der.: Atilla Eralp, Devlet, Sistem ve Kimlik, 2. Bask, stanbul: letiim Yay., 1996, s. 114. 110 Burch, op. cit., s. 25. 111 Gilpin, Global Political Economy.., op. cit., ss. 16-18. 112 Cohn, op. cit., s. 69; Machiavellinin grleri iin bkz., Niccolo Machiavelli, Prens, ev:Nazm Gven, stanbul: Anahtar kitaplar yay., 1994; Halil . Aydnl-Veysel Ayhan, Egemenlik Kavramnn Tarihsel Geliimi Perspektifinden ktidarn Snrlandrlmas Tartmas Cumhuriyet niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt:5, Say:1, ss. 72-73.

38

sorun olur diyerek askeri kapasite kadar, bu kapasiteyi destekleyecek ekonomik gcn nemine dikkat ekmiti.113 Thucydides almasnda ekonominin ve ekonomik kapasitenin nemini devletin gvenlii balamnda ele almt. Ekonomik zenginlik devletin gvenlik arayna katk salayan bir ara olarak grlmt. Thucydidese ve merkantilistlere dayanan gelenek g ve gvenlik politikalar ile ekonomik ilikiler arasnda gl bir balantnn olduunu varsaymaktadr.114 Bu balamda Thucydidesin baz grlerine kadar geri gtrlen merkantilist gelenek uluslararas ekonomi politik perspektifin ilk temsilcileri saylmaktadr. Liberallerden nce ekonomi ile politika ilikisini vurgulayan ve ulusal politikalarn nceliini zenginlik elde etme olarak belirleyen merkantilist gelenek gnmzde de politika zerindeki etkisini srdrmektedir. rnein, ulusal ekonominin korunmas ynnde hem devlet baznda hem de kamuoyu baznda yaplan basklarn temelinde gl ulusal ekonomi gl devlet prensibi rol oynamaktadr.115 Thucydidesin gl ekonomi ile gl devlet arasnda kurduu iliki 16. yzylda kendilerine merkantilist diyen yazar ve devlet adamlar tarafndan sistematik bir ekilde ortaya konmutu. Zenginlik ve g arasndaki balanty ak bir ekilde ortaya koyan merkantilistler ekonomi politik perspektifin ilk temsilcileri arasnda saylmaktadr. Aada ayrntl bir ekilde zerinde durulaca zere, merkantilistler ulusal ekonominin zenginletirilmesini d politikann ncelii olarak grmlerdi. Devletin gvenlii ile ilikili bir ekilde ele aldklar ticari zenginlie, yeni ortaya kan ulus devletin askeri ve ekonomik olarak glenmesinin bir arac olarak bakmlard. 1. Zenginlik ve G Arasndaki Balant: Merkantilist Perspektif Merkantilizm kavram ilk kez Adam Smith tarafndan 1500-1750 aras ulusal ekonominin zenginlemesini d politika ncelii olarak kabul eden akm eletirmek iin kullanlmt. Smith merkantilizmin ticarette mdahaleci bir politika izlenmesi gerektii prensibini eletirmekteydi. Klasik liberal yazarlar, komuyu fakirletirme politikasna dayanan merkantilizmin uluslararas alanda atma ve savalara yol atn varsaymlard. Feodal dzenin zlmeye balad 15. ve 16. yzylda Avrupada ulusal devletlerin merkezi otoriteyi glendirmek iin d ticareti kstlayc bir takm yasaklamalara gitmesi merkantilist dzenlemelerin itici gc olmutu. Zamanla etkin bir politik, ekonomik ve siyasal sistem olmaya balayan merkantilist dncenin temel varsaymlar ise, mamul madde ihracatn artrmak; hammaddelerin ihracatn azaltmak; yaamsal olan hammaddelerin dnda ithalat yasaklamak ve bylece ticaret dengesini kendi lehine evirmekti. Gl ulusal ekonomiye ve hazineye, gvenlik ve gcn garantisi olarak baklmaktayd. Dnemin Avrupal gleri hazinelerini glendirmek iin portfylerindeki altn, gm gibi deerli madenlerin miktarn artrmay temel d ticaret politikas olarak grmlerdi. Merkantilistlere gre devletin gc elindeki altn ve gm miktar ile dorudan ilikiliydi. Bylelikle biriken zenginliin, yeni domakta olan ulus devletlerin gl ve srekli ordu besleyebilecek olanaklara kavumasna yol aaca varsaylmaktayd. Daha sonraki yllarda realizm ierisinde daha da sistematikleecek olan bu yaklamn savunucularna gre, anarik bir uluslararas sistemde her devletin politikasn ynlendiren temel gd, daha gl olmak ve daha gl olmann yolu da
113 114

Cohn, op. cit., s. 70. Ibid., s. 69 115 Balaam-Veseth, op. cit., s. 26.

39

ekonomik olarak gl bir hazineye sahip olmakt. Tek tarafl ticari kazan getiren giriimleri gerektiinde askeri g yolu ile salama anlayna dayanan merkantilizm, gl ve kendi kendine yeterli ulusal ekonomi kurma felsefesi zerine kurulmutu.116 Bamszln ve gvenliin teminat olan g ile zenginlik arasnda dorudan bir iliki bulunduunu savunan Merkantilistler, ikisi arasndaki balant dzeyinin olduka gl olduunu ve birinde meydana gelen en kk deiikliin dorudan dierini etkilediini ileri srmekteydiler. Bamsz politik bir g olmann yolunun bamsz ekonomik bir g olmaktan getiini varsayan merkantilistlere gre, her devletin d demeler dengesinde fazla vermesi kesinlikle szkonusu olmadna gre, uluslararas ekonomik ilikilerin uluslararas ve blgesel atmalara yol amas kanlmazd. Bu erevede merkantilistlere gre uluslararas ticarette her devlet iin mutlak kazan prensibi geerli olamazd. Merkantilistler uluslararas ekonomik ilikilerden bir devletin dieri aleyhine daha fazla kazandn ne srmlerdi.117 Dzensiz piyasalarn devletler arasnda ekonomik bamll tevik ettiini ne sren merkantilistlere gre uluslararas ticaret sfr toplaml bir ilikiydi. Bir biri ile karlkl ticaret yapan iki devletten biri kazanyorsa dieri kaybetmektedir. Her ikisinin birden kazanmas szkonusu deildir. Ekonomik olarak kaybeden taraf zamanla askeri harcamalarn karlayamayarak, egemenliini ve bamszln kaybedebilir. Merkantilistler , devletin kendi piyasasn denetlemesini ve yabanclarn ulusal piyasaya giriini kstlamasn nermekteydi.118 Amerikal Alexander Hamilton (1755-1804) ve Alman Friedrich List (1789-1846) merkantilist teorisyenlerin nde gelen savunucular olmulard. Hamilton, yeni domakta olan Amerikan sanayisinin korunmas iin d ticarette snrlama getirilmesi dncesini savunmutu. Hamilton Kongreye hazrlad Report on the Subject of Manufacture adl raporda Amerikan ynetimine ithalata snrlamalar getirmesini ve yeni domakta olan endstrileri gl bir ekilde desteklemesini tavsiye etmekteydi. Hamilton, Amerikan ekonomik gvenliinin dier devletlerin merkantilist politikalarndan dolay byk bir tehdit altnda olduunu belirtmekteydi. Kendisi ithalata konan vergi ve tarifelerin ykseltilmesini savunmutu. 19. yzyl Alman ekonomi politikisi List de Avrupada merkantilist politikalar savunanlarn banda gelmekteydi. Tarihin bir yazgs olarak dnemin Almanyasndan d ticarette ar liberal politikalar savunduu iin kovulan List, srgn yllarn Amerikada geirmek zorunda kalmt. Amerikada Hamiltonun korumac politikalarnn baarsna tank olan List, 1840larda devletin eitim, retim endstrisi ve teknolojide korumac bir politika izlemesi gerektiine dair yazlar yaynlamaya balamt. Devletin d rekabet karsnda ulusal ekonomiyi korumas gerektiini ifade eden Liste gre retim gc, zenginliin kendisiyle karlatrlamayacak kadar daha nemliydi.119 Merkantilist yaklam tm devletlerin, bamszlklarn ve gvenliklerini korumak ve devam ettirmek iin birbiriyle balantl olan g ve zenginlik elde etme amacnda olduu temel varsaymna dayanr. Daha sonraki yllarda realizm ierisinde daha da gelitirilen bu
116 Oral Sander, Siyasi Tarih: lkalardan-1918e, 2. Bask, Ankara: mge Kitapevi, 1991, ss. 68.69; Cohn, op. cit., s. 72; Balaam-Veseth, op. cit., s. 26. 117 Cohn, op. cit., s. 72 118 Thomas D. Lairson-David Skidmore, International Political Economy: The Struggle for Power and Wealth, 2.ed., Fort Worth-New York: Harcourt Brace College Pub., 1997 s. 39. 119 Balaam-Veseth, op. cit., ss. 30-31.

40

yaklam tek tarafl ticari kazan getiren politikalarn gerektiinde askeri g yolu elde edilmesini de merulatrmaktadr. D ticaret politikas balamnda da d demeler dengesinde fazla verecek anlamalarn yaplmas amalanmaktadr. Nitekim, Fransa daha 16. yzyln banda ngiltere ise 1830larn banda Osmanl mparatorluu ile bu amaca ynelik ticaret anlamalar yapmt. Gene 17. yzyldan itibaren Avrupal devletlerin in ile ilikileri merkantilist uygulamalara verilecek en iyi rneklerdir. 120 Merkantilizm lke hazinesinin glendirilmesi zerinde durmaktadr. Hazinenin glendirilmesi ayn zamanda sava ve ilhak politikalarna meruluk kazandrmaktadr. Nitekim, Avrupal gler Amerikan ve Afrika ktas bata olmak zere dnyann bir ok blgesinde dorudan koloniletirme politikas izlemi ve igal edilen blgelerdeki zenginlikleri de yamalayarak kendi lkelerine getirmilerdi. Devletin askeri kapasitesinin artrlmasna ynelik olarak smrge blgelerindeki ticaretin denetim altna alnmas, smrgeletirme politikasnn gerekeleri arasnda yer almaktayd. Smrgeler, ana lkede retilen mallar iin yeni pazar, ucuz igc ve gvenli hammadde kaynaklar anlamna gelmekteydi. Amerikann koloniletirilmesi srasnda Avrupal devletler blgedeki altn ve gm gibi deerli kaynaklar sistemli bir ekilde kendi lkelerine gtrmlerdi. 7 yl Savandan sonra 1763te Hindistan smrgesini Fransadan alan ngilizler, Hint ekonomisini ngiltereye baml hale getirmilerdi. Londrann Hindistan politikasnn nemli ynlendiricilerinden olan dnemin East India Company (Dou Hindistan irketi) irketi Bakan Thomas Muna gre Londra, elde ettii avantajl d ticaret dengesini koruma politikasn yaamsal dzeyde bir mesele olarak grmeliydi.121 Devletlerin finans gcnn gelimesi ile uluslararas sistemde baat konuma gemeleri arasndaki ilikiyi irdeleyen Byk Glerin Ykselii ve k adl eserin yazar Paul Kennedye gre ada sanayilemi savalar dneminde ekonomi ile strateji arasndaki balant daha sk bir hal alyordu. 1880li yllarla kinci Dnya Sava arasndaki uluslararas g dengelerini etkileyen uzun vadeli deiiklikleri anlayabilmek iin ekonomik verilere bakmak gerekir.122 Kennedye gre ekonomik gelimilik devletlerin askeri kapasitesini ve savalardaki uzun sreli dayankllk gcn dorudan etkileyen bir unsurdu. Sanayilemenin lkenin zenginlemesine ve bunun da askeri olarak daha fazla glenmesine yol atn ifade eden Kennedye gre bir
120

Merkantilist politikalara verilebilecek en iyi rneklerin banda inin Bat lkeleri ile olan ilikileri gelmektedir. Ksaca deinecek olursak, bilindii gibi uzunca bir dnem politik ve ekonomik olarak Avrupal glerle snrl bir iliki gelitiren in, 17. yzyldan itibaren ekonomik ve askeri anlamda glenen Avrupal devletlerin ilgisini ekmekteydi. 1800lerin banda ticari anlamda in piyasasna girmeye alan Batllar in ynetimi, Canton liman dndaki tm limanlarn ve snrlarn kapatarak kar koymaya almt. Gene ngilterenin Hindistan zerinden ine afyon satmasndan rahatsz olan in ynetimi 1839da da afyon satn yasaklad. Afyon ticaretinden byk kazanlar elde eden Londra hkmeti ise ekonomik karlarn korumak adna sorunu askeri yntemlerle zmek iin hemen harekete gemi ve ine sava amt. inin yenilmesini takiben 1842de ngiltere, ardndan bu devlete yardm eden Fransa ve ABD, inden ticari imtiyazlar elde eden ayrcalklar almlardr. in zerindeki ekonomik ayrcalklarn koruma adna ortak hareket eden Avrupal devletler ve ABD, 1851 Taypingler Ayaklanmas, 1860 Pekin Anlamas ve 1900 Boxer Ayaklanmasnda da bu tutumlarn srdrmlerdir. zellikle Taypingler Ayaklanmasndan sonra ABD ve Avrupal devletler in ynetimi karsnda kazandklar ticari ayrcalklarn korumak ve geniletmek iin sk sk in ynetimine kar ortak askeri g kullanmlardr, bkz., Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Geniletilmi 11. Bask, stanbul: Alkm Yay., 1994, ss. 89-94. 121 Balaam-Veseth, op. cit., s. 28 122 Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri: 1500den 2000e Ekonomik Deime ve Askeri atmalar, vr: Birtane Karanak, Ankara: Trkiye Bankas Yay., 6. Bask, 1996, s. 232.

41

ulusun sanayilemesini gsteren en iyi l, yapt enerji tketimidir. 1890 ile 1938 aras dnemde baz lkelerin enerji tketimlerini inceleyen Kennedyin hesaplarna gre nce ABDnin ardndan Almanyann enerji tketiminin ngiltere, Fransa ve talyann stne kmas ayn zamanda bu iki gcn uluslararas sistemde karlatrmal olarak dierlerinden daha fazla glendiine iaret etmekteydi.123 Enerji tketimine baklarak lkenin retim gcndeki deiim aklanmaktadr. retim gc artan lkenin uluslararas pazarlara olan ilgisi de artmaktadr. Byk Britanyann bir ok sanayi kolunda dier devletlere nazaran daha stn olduu yllarda Londra, kendi i pazarn d rekabete amaktan ekinmemi ve dier devletleri de merkantilist politikalarndan vazgeirmeye ve kaplarn ngiliz mallarna amaya zorlamt. Ancak 1800lerin son yllarna doru ngiliz sanayisinin dier devletlerin rekabeti karsnda gerilemesi zerine ngiliz merkantilistler, Byk Britanya ile smrgeleri arasnda serbest ticaret dzeninin dier devletleri darda brakacak ekilde yeniden dzenlenmesini nermilerdi.124 1900lerin banda yaananlar ngiliz merkantilistlerinin phelerini dorular nitelikteydi. Byk Britanyann ekonomik gelimiliinin 1900lerin banda karlatrmal olarak ABD ve Prusyann gerisinde kalmas ayn zamanda bu devletin askeri alanda da bu glerle rekabetini olumsuz etkilemiti. zellikle I. Dnya Sava arifesinde Almanlarn gnete bir yer kapma abas tm uluslardan ok dnemin gerileyen hegemonik gc ngilterenin konumunu sarsmt. Almanlarn Fas limanna Panter adndaki gemisini gndermesini takiben Donanma Bakanlna getirilen Churchille gre, hem hammadde kaynaklarna ulamak hem de ekonomik gcne yeni pazarlar bulmak iin yaylma taraftar olan Kaiser Wilhem ile bir sava kanlmazd.125 Churchillin ifadelerinden anlaldna gre Almanyann ekonomik gelimilii bu lkeyi zorunlu olarak smrge oluturma politikasna itmiti. Souk Sava sonras dnemde merkantilist uygulamalar farkl ekillerde tekrar gndeme tanmtr. Klasik merkantilizmin ulusal ekonomiyi glendirme felsefesini benimseyen neo merkantilistler, zellikle, serbest ticaret olgusu ve ok uluslu irket yatrmlar konusunda ktmser bir yaklama sahipler. Gnmz gelimekte olan lkelerde ulusal ekonomistler ve gelimi lkelerde neo merkantilistler olarak ne kan yeni kan akm taraftarlar, yabanclarn lke ekonomisi zerindeki gcn snrlandrma (zelletirme ve dier alanlarda yabanclara satn engellenmesi veya snrlandrlmas gibi) ve ulusal ekonomide faaliyet gsteren birimlerin d rekabet karsnda desteklenmesi politikalarn desteklemektedirler. Gelimi lkelerde ok uluslu irketler araclyla ulusal ekonomiye yaplan yatrmlara, devletin egemenliine ve gvenliine bir tehdit olarak grlrken, gelimi lkelerde kendi ekonomilerini d rekabette kar koruma politikalarn uygulamaya koymaktadrlar. Nitekim, sanayilemi lkelerdeki neo merkantilistler lkelerine yaplan yabanc yatrmlar ulusal egemenliklerine bir tehdit olarak grmektedirler. rnein Kanadal ulusalclar, Amerikan ok uluslu irketlerinin Kanadadaki petrol ve doalgaz sanayisinin te ikisini ve imalat sanayisinin yardan fazlasn kontrol etmesinden rahatszlk
123 Kennedy almasnda ekonomik alanda glenen devletlerin zamanla byk g haline geldiine iaret etmektedir. zellikle 1890 ile 1938 aras dnemde talya, Fransa, Japonya, Rusya, Avusturya Macaristan, ABD ve Prusyann ekonomik geliimlerinin onlarn askeri glerine etkisini rakamlarla ortaya koymutur. Bkz., Ibid., ss. 234-290. 124 Ibid., ss. 266-267 125 Daniel Yergin, Petrol: Para ve G atmasnn Epik yks, 3. Bask, ev: Kamuran Tunay stanbul: Bankas Yay., 2003, ss. 9-10.

42

duymaktadr. Kanadal merkantilistler (hem ekonomik hem politik anlamda), Amerikan sermayesi karsndaki gszlklerinin bir sre sonra lkenin kltrel, ekonomik ve politik anlamda ABDnin bir eyaleti haline dnmesinden ekinmektedirler. Ayn zihniyet Amerikallarn, ABDye yatrm yapan Japon irketlerine baklarnda da grlmektedir.126 te yandan smrge bir gemie sahip olan nc Dnya lkelerinin ekonomilerine eski kolonici devlet irketleri araclyla yaplan sermaye girilerinin, bu lkelerin gelimesine yardmc olmaktan teye, eski patronaj ilikisinin srdrlmesinden baka bir ie yaramad ifade edilmektedir. Dolaysyla hem gelimekte olan hem de gelimi lkelerde ulusal ekonomiyi koruma ynnde gl bir eilim bulunduu grlmektedir. Zira, gelimi lkeler ayn zamanda kendi ekonomilerini glendirmek adna deniz ar blgelerde yatrm yapan irketlerini merkantilist politikalara kar koruma ynnde bir caba harcamaktadrlar. Toparlayacak olursak merkantilizm Avrupada feodal dzenin zlmeye balad dnemde ortaya kan ulusal devletlerin, bamszlklarn ve gvenliklerini salamak iin uyguladklar bir sistem olarak ortaya kmt. Merkantilist politikaclar zenginlii, ulusal g ve ulusal etkiyi artrmann bir arac olarak grmlerdi. D ticaret dengesinde ak vermemek iin, tarife ve gmrk vergilerinin yannda smrgeletirme ve ayrcalkl ticari anlamalar salama ynnde de bir aba harcamlard. in ve Hindistan rneinde grld gibi bazen bu ayrcalklar korumak iin askeri gce bavurmaktan ekinmemilerdi. Merkantilizmin ulusal ekonomi ile g ve gvenlik arasnda gl bir iliki olduunu ileri srmesi, merkantilistleri, ekonomi politik perspektifin ncleri arasna yerletirmektedir. 2. G ve Gcn Bir Unsuru Olarak Ekonomi Politik Gc ve gvenlii ne kartan realizme gre uluslararas politika, basit anlamda devletler arasndaki g ve kar mcadelesidir. Devleti uluslararas ilikilerin temel aktr olarak gren klasik realizm, devlet d aktrlerin ve ekonomik ilikilerin uluslararas ilikilere etkisinin snrl dzeyde olduunu varsaymaktadr. Gilpin, ulusal devletlerin yerel ve uluslararas ekonomik sorunlarda ncelikli aktrler olduunu ifade ederken, Dnya Bankas, IMF veya AB gibi aktrlerin de nemli aktrler olduunun altn izmektedir. Ancak ekonomik sorunlarda devletlerin kurallar koyan, uygulayan ve ilkeleri belirleyen aktrler olduuna dikkat ekmektedir. AB rneinden hareket eden Gilpine gre Avrupa Birlii entegrasyon sreci Fransa, ngiltere veya Almanya gibi devletlerin iradeleri sonucu ilerlemektedir.127 Heartland kavramn temel alan nl Amerikal jeopolitiki Spykman, 1940larda Eski Dnya diye nitelendirdii Byk Avrasya ve Orta Douda ABDnin mutlak bir etki alan oluturmas gerektiini ifade ederken, temel gerekesi blgedeki doal kaynaklarn uluslararas g dengesini bozabilecek lekte olmasyd. Spykmana gre blgedeki doal kaynaklar (enerji kaynaklar) ele geiren bir g, hem Amerikan karlarn tehdit edecek hem de uluslararas g dengesini kendi lehine deitirecektir. Ayn kayg Hitlerin danmanlarndan Alman jeopolitiki Haushoferde de grlmekteydi.128 Nitekim, 1990 Austosunda Irakn Kuveyti igali
126 127

Goldstein, op. cit., s. 377. Gilpin, Global Political Economy.., op. cit., s. 18 128 Matthew Edwards, The New Great Game and the New Great Gamers: Disciples os Kipling and Mackinder, Central Asian Survey, No:22-1 (March 2003), ss. 95-97.

43

takiben Bakan George Bush yapt bir konumada, bizim grevimiz, yaamamzn gvencesi, zgrlmz ve dnyann bir ok blgesinde bulunan mttefiklerimizin zgrl eer dnyann en zengin petrol rezervleri Saddam Hseyinin eline geerse tehlikeye der diyerek Washingtonun uluslararas sistemdeki g dalmn etkileyecek doal kaynaklar konusundaki hassasiyetini gstermiti.129 Bu konuya drdnc blmde tekrar dneceiz. Merkantilizmin self help (kendi kendine yardm-kendi bann aresine bakma) ilkesini savunan realistlere gre anarik uluslararas ilikilerde devletlerin temel kaygs gvenliklerini salamaktr. Gvenlik kaygs devletleri, glerini etkileyecek veya uluslararas sistemdeki g dalmn etkileyecek doal kaynaklar zerinde dolayl veya dorudan bir kontrol kurmaya itmektedir. Bu balamda bir devletin gcne etki edebilecek en nemli doal kaynaklarn banda, yaygn kullanma sahip olan stratejik hammadde kaynaklar gelmektedir. Keohaneye gre uluslararas sistemde baat konuma gelmek isteyen bir devlet ncelikli olarak stratejik hammadde kaynaklar zerinde bir denetim kurmak zorundadr.130 phesiz, stratejik hammadde kaynaklarnn banda dnya enerji ihtiyacnn tek bana yaklak %40n karlan petrol ve petrol trevi hammadde kaynaklar nemli bir yer tutmaktadr. G kavramnn uluslararas ilikileri ve UEPyi anlamada en temel kavram olduunu ne sren realistler ayn zamanda uluslararas ilikilerde konular arasnda hiyerari bulunduunu varsaymakta ve askeri ve gvenlik konularn hiyerarinin tepesine yerletirirken, ekonomik ilikileri ise ulusal gvenlik ve askeri konular etkiledii lde nemsemektedirler. Klasik realizmde ekonomi politik konular devletin gcne etkisi lsnde nemli olmaktadr. Dolaysyla devlet merkezli realizmde ekonomi politika ilikisi teorik almalarda pek fazla zerinde durulan bir konu deildir. Ancak, gl bir ekonomi ulusal gvenliin salanmasnda tek bana yeterli olmasa da, yokluu byk bir gvenlik riskini dourabilir. Ulusal gvenlii ncelikli bir sorun olarak gren realizm, ayn zamanda devletlerin kapasitesini artran ve dolaysyla dorudan ulusal gcn etkileyen ekonomik faktrlerin nemini gzard etmez. Ancak, ekonomik faktrlerin devletin d politikasn belirledii varsaymna kar kmaktadr. Tersinden bir yorumla, geleneksel nispi kazan zerine kurulu sfr toplaml bir ilikide varln srdrme kaygsyla hareket eden devletler, rakip devletlerin gcn artrma giriimlerine tepkisiz kalmaz. Bu erevede herhangi bir doal kayna ele geiren rakip devletin glenmesi szkonusu olduunda, gerekirse, rakip devletin bu kayna ele geirmesini engellemek iin askeri gce bavurulur. Dier bir deyile ekonomik faktrlerin d politika srecindeki nemi devletin gvenliini etkiledii lde dikkate alnr. After Hegemony adl almasnda R. Keohane g ve g unsurundaki deiikliklerin devletin uluslararas konumunu etkileyebileceini tartmaya amtr. Devletin kapasitesindeki deiikliklerin onun uluslararas konumunu etkilediini ileri sren Keohane, uluslararas sistemde baat g olmak isteyen bir devletin en az alanda kesin bir kontrol kurmak zorunda olduunu

James A. Paul, Oil Companies in Iraq: A Century of Rivalry and War, Global Policy Forum, November 25-26, 2003, http://www.globalpolicy.org/security/oil/2003/2003companiesiniraq.htm, (e.t.09.05.2004). 130 Robert O. Keohane, After Hegemony: Cooperation and Discord in the World Political Economy, USA: Priceton Press, 1984, s. 32.

129

44

ileri srmektedir.131 Keohane, bu unsurlar uluslararas alandaki g dalmn deitirebilecek olmalarndan dolay nemsemektedir. Keohanea gre bu alanlarn banda stratejik hammadde kaynaklar gelmektedir. Hammadde kaynaklar zerindeki denetim, gerektiinde bu kaynaklara ulamaya, rakiplerinden daha avantajl artlarda onu elde etmeye ve gerektiinde rakibe kar onu kullanmaya imkan vermelidir. Keohane hammadde kaynaklarnn yannda sermaye kaynaklar zerinde de bir denetim kurulmasn zorunlu grmekteydi. Dier devletlerle karlatrldnda daha byk lekli sermaye kaynaklarn ynlendirebilme yeteneine sahip olunmalyd. Keohane en son olarak ileri teknoloji gerektiren mallarn retiminde karlatrmal bir stnle sahip olan devletin, uluslararas sistemi denetleyen ve dzenleyen hegemon g konumuna gelmi olacan ne srmtr. Nitekim daha sonraki blmlerde deinilecei zere petrol irketleri sahip olduklar ileri teknoloji sayesinde rafineri ve arama sahalarnda hl en nemli glerdirler. Buna gre 17. yzylda Hollanda, 18. ve 19. yzylda ngiltere ve son 50 yldr da ABD uluslararas sistemde baat bir g konumuna gelmi devletlerdir. Keohanea gre 20. yzyln ortalarna kadar dnya ekonomisinin merkezi konumunda olan ngiltere, yukarda deinilen alan zerindeki kontroln kaybedince, yerini zellikle II. Dnya Savandan sonra ABDye brakmtr. ABDnin dnya ticaretini ynlendiren g merkezi konumuna gelmesine paralel olarak tm uluslararas politikay nemli lde etkilemeye baladn ileri sren Keohane, II. Dnya Sava sonras ABD askeri gcnn Amerikan sermayesinin yaylmasna yardmc olduunu belirtmitir. Dier bir deyile Keohane, stratejik blgelerdeki karlarn korumak iin yeterli askeri gce sahip bulunan devletin, dnya ekonomisini de kendi karlarna gre ynlendirebileceini ne srmektedir. Zira, baat konuma gelen devletin sahip olduu askeri g, kendi sermayesini tm blgelere yaymasna yardmc olur. Dolaysyla hegemonik gler, hem hegemonya olma aamasnda hem de hegemonik konumlarn devam ettirebilme adna bir ok blgede kendi sermayelerine ve ekonomilerine baml yeni ekonomik ve politik yaplar olutururlar. Eski ABD Dileri Bakanlarndan Henry A. Kissengera gre hegemonik g tm dnya zerinde stn bir askeri g bulundurmak zorunda deildir. Tarihte ne Birleik Krallk ne de Birleik Devletler geni bir alana yaylan askeri gce sahip olmulard. 19. yzylda ngiliz askeri gc Fransann tehdidi altndayd. SSCB de Amerikan askeri gcn tehdit etmekteydi. Kissenger, hegemonik gcn baz stratejik blgeler zerinde denetim kurmasn yaamsal nemde grmekteydi. Kissengera gre uluslararas sistemde hegemonik bir g olarak ne kan devletin ekonomik kazan elde ettii blgeye girmek isteyen dier devletleri engelleyebilecek bir askeri gce sahip olmas ve gerektiinde kullanabilmesi gerekmekteydi.132 Kissenger, uluslararas sistemde baat konuma gelmek isteyen devletlerin kendisine ekonomik kazan salayan blgeleri askeri g ile koruyabilecek bir kapasitede olmasn art komutu. nk bu blgeler dorudan o devletin uluslararas alandaki gcne katk salayan kaynaklar barndrmaktayd. Bu erevede zellikle yaygn bir kullanma sahip olan petrol kaynaklarna eriim ve kullanma konusunda ABDnin Sovyetler Birliini Basra Krfezinden uzak tutma politikas Kissengern tezlerini dorular niteliktedir.

131 132

Ibid., ss. 31-46. Ibid., s. 40.

45

Sonu olarak realist gelenek dorudan devletin gcn etkileyen unsurlardan biri olarak grd ekonomik yeterlilik ya da ekonomik kapasitenin tek bana devletin d politikasn belirlemediini varsaymakla birlikte, bu unsurlarn gvenlikle ilikilendirildii lde nemsenmesi gerektiini kabul etmektedir. Uluslararas politikann sfr toplaml bir oyun olduunu varsayan realist gelenee gre, bir devletin kazanc dier devletin kaybna eit olduuna gre, stratejik hammadde kaynaklar zerindeki kontroln bir atmaya yol amas kanlmazdr. Uluslararas politikada srekli ittifak ve ibirlikleri yerine srekli bir rekabet ve mcadelenin hakim olduunu varsayan realistlere gre temel sorun anarinin hakim olduu byle bir ortamda devletlerin gvenliklerini nasl salayacaklardr. Devletin gcne etki eden hammadde kaynaklar zerinde gerektiinde askeri bir denetim kurulmas politikas ise realist gelenek asndan kabul gren bir yaklamdr. Bu durum bizi, stratejik hammadde kaynaklarnn devletin gcne ve gvenliine etki ettii lde, devletin d politikas zerinde bir belirleyicilie sahip olduu tezine gtrmektedir. Hibir ekonomik sistemin politik bir g olmadan uzun bir sre ayakta kalamayacan ne sren yazarlara gre, bir dnemler ngilizler ve II. Dnya Savandan sonra Amerikallar, kendi stnlklerini devam ettirmelerine yol aacak ekilde uluslararas ekonomik dzeni yaplandrmlard. Uluslararas ekonomik dzeni kendi karlar dorultusunda etkileyen bu her iki gcn, ayn zamanda dneminin en nemli askeri ve ekonomik gleri olduuna dikkat ekilmektedir. Nicholas Onuf II. Dnya Savandan sonra ABDnin 19. yzylda ngilterenin yapt gibi stn askeri ve politik gcn kullanarak liberal uluslararas kurumlar oluturduunu ifade etmektedir. Onufa gre nceki dzenlemeler nasl ngilterenin zenginliini ve gcn artrmaya yol amsa, Sava sonras kurulan bu kurumlar da dorudan ABDnin zenginliine ve gcne nemli bir katk salamtr.133 Onuf, bu kurumlarn ortaya kmasnda dnemin Amerikan askeri ve ekonomik gcnn belirleyici bir rol oynadna dikkat ekmitir. Yazar, devletler arasndaki g dalmnn uluslararas ekonomik ilikilerin yapsn dorudan etkilediini ifade etmitir. Bu erevede uluslararas ekonomik ilikiler ve kurumlar ile g arasndaki ilikiyi inceleyen ve Kindleberger tarafndan ortaya atlan, Gilpin tarafndan gelitirilen ve Keohane tarafndan formle edilen Hegemonik stikrar Teorisine bakmakta yarar var. Kindleberger, ekonomik davranlarndan sorumlu olma olarak tanmlad ve sisteminin devamn salayan hegemon gcn nclnde kurulan ekonomik ilikilerden, hegemon gcn para, g ve prestij elde ettiini ileri srmt. Hegemonik stikrar Teorisi ierisinde hegemon devlet, kurallar koyan, bu kurallarn ilemesini g ve dllendirme politikalar ile salayabilen bir konumdadr. Ancak, bu hegemon devlet, genellikle koyduu kurallar dorudan askeri mdahaleler yolu ile koruma yerine oluturduu rejimler ve kurumlar yolu ile ilevsel klmaktadr. Gilpinde ayn ekilde, ABDnin lider olmann getirdii sorumlulukla (II. Dnya Sava sonras dnem) rejimler oluturduunu ancak gerekte bu rejimlerin olumasnda ABDnin politik, ekonomik ve ideolojik karlarnn belirleyici olduunu ifade etmiti. Bilindii gibi rejim kavram, belli konulara ilikin

133

Nicholas Onuf, Hegemonys Hegemony in IPE, Ed.: Kurt Burch- Robert A. Denemark, Constituting International Political Economy, Colo Boulder: Lynne Rienner Publishers, 1997, ss. 91-92

46

rtl ve ak ilkeler, normlar, kurallar ve karar verme sreleri anlamna gelmektedir.134 Bylelikle uluslararas sistem, byk glerin ekonomi ve politik karlar asndan istikrarl hale getirilmiti. Realist gelenein ekonominin politika zerinde belirleyici bir rol oynadn kabul etmemesine karn, global ekonomik ilikilerin, byk devletlerin (ABD, Rusya, Japonya, in ve baz Bat Avrupa lkeleri) politik ve gvenlik karlarndan gl ekilde etkilendiini yadsmamaktadr. Bu lkelerin ulusal karlarnn onlar global ekonomik retim ve datm sisteminin iinde tutmaya ynelttiini kabul eden devlet merkezli realizm, nihai aamada global ekonomik ilikilerin devletler tarafndan belirlendiini ileri srmektedir. Liberal ekonomi politikiler ekonominin kendi kendine ileyen bir dzene sahip olduunu kabul ederken, dnya ekonomisinin ulusal devletlerin politik bamszl, deerleri ve gleri zerinde nemli etkilere yol atn varsaymaktadr. Realist yazarlara gre ise, bu srete devletler ekonomi politik karlarn, egemenliklerini, bamszlklarn ve deerlerini rakip devletler karsnda korumak ve geniletmek iin uluslararas piyasalar ynlendirmeye almaktadr.135 Bu erevede gl devletlerin baz rejimler veya rgtler oluturarak dnya ekonomisini kendi karlar dorultusunda ekillendirmeye altklar ileri srlmektedir. Devlet merkezli ekonomi politikilere gre liberaller ve ulusal ekonomistler gl devletler ile rejimler ve ekonomik rgtler arasndaki ilikiyi gzard etmektedir. Realistlere gre, uluslararas rgtlerin veya rejimlerin hem kurulmas srecinde hem de fonksiyonlarnn oluturulmas srecinde dnemin gl devletleri nemli bir rol oynamaktadr. Uluslararas politikay ve dnya ekonomisini karlarna uygun bir ekilde deitirme/dntrme kapasitesine sahip bu devletlerin, kazanmlarn rejimler veya rgtler yolu ile kurumsallatrma yoluna gittii ileri srlmektedir. Hegemonik gler olarak adlandrlan bu devletlerin, askeri olarak tm uluslararas sistemi denetleyebilme kapasitesine sahip olmamas, bu gleri ekonomi politik karlarn rejimler ve rgtler araclyla salamaya itmektedir. Devlet merkezli gelenee gre, devletler her zaman snrlar tesindeki ticareti, para akn ve sermaye hareketlerini kontrol etmek isterler. Bu istek dnya ekonomisinin bymesinde ve genilemesinde nemli bir rol oynamtr. zellikle 18. ve 19. yzyln banda uluslararas ticaretin ve dnya ekonomisinin bymesinde devletler belirleyici bir rol oynamtr. zellikle 18. yzyln sonlarna doru ngilteredeki endstriyel gelime dnya ekonomisinin yapsal deiiminde nemli bir faktr olmutur. 1820den 1879 ylna kadarki dnemde Avrupada ngilterenin ynlendirmesiyle serbest ticaret ynnde gmrk tarifelerinin dt bir dnem yaanmtr. ngiltere 1820lerin bandan itibaren ithalat zerindeki tarifelerini, Fransa ise 1830larda baz ara mallar zerindeki gmrk vergilerini azaltmt. 1850lere gelindiinde tm Avrupada gmrk tarifelerinde dler olmutu. Serbest ticaretin altn dnemi ise 1860 ylnda Fransa ile ngiltere arasnda imzalanan ve neredeyse gmrkleri sfra indiren Cobden-Chevalier Treaty anlamasyla yaanmt. Bu anlamann ardndan dier Avrupa lkeleriyle de buna benzer anlamalar imzalanmt (Bu dnemde Amerikan hkmeti, korumac politikalarn snrl dzeyde
134

Rejim ile ilgili daha fazla bilgi iin bkz., Stephen, D. Krasner, Structural Causes and Regime Consequences: Regimes as Intervening Variables, Ed.: Stephen D. Krasner, International Regimes, London: Cornell University Press,1991, ss. 1-21 135 Gilpin, Global Political Economy.., op. cit., s. 12, 77.

47

gevetmiti). Avrupadaki serbest ticaret politikas 1870lerin sonlarnda balayan siyasi gelimelere bal olarak yerini korumac politikalara brakrken, ngiltere de 1898de smrgeleri arasnda ayrcalkl bir ortak pazar oluturacakt.136 Dnemin en nemli askeri gc olan ngiltere, dnyann br ucunda Hindistan, in ve dier blgelerde ngiliz mallarna tarife konulmasn askeri gc sayesinde engellemiti.137 Dolaysyla ngiltere askeri ve finans gcn uluslararas ekonomik ilikileri kendi karlar dorultusunda ekillendirmek iin kullanmaktan ekinmemi ve bunun sonucu olarak da stn olduu retim alanlarnda serbest ticaret rejiminin uygulanmasn salamaya almt. Bu erevede dnemin uluslararas ekonomik yaps ile ngiliz askeri gc ve ekonomik karlar arasnda dorudan bir iliki bulunmaktayd. Devlet merkezli ekonomi politik perspektif gl devletlerin uluslararas sistemi ve uluslararas ekonomik ilikileri, kendi ekonomik ve gvenlik karlarna gre yeniden ekillendirdiini varsaymaktadr. Bu yeniden kurma srecinde hegemon devlet, ekonomik karlarn dikkate alarak buna uyumlu devlet ve kurumlar oluturur. Liberallerin ve ulusal ekonomistlerin bu rgtlerin arkasndaki motivasyonlar analiz etmediini ileri sren devlet merkezli perspektife gre, IMF ya da Dnya Bankasn dnemin gl devletlerinin gvenlik ve ekonomik karlarndan bamsz deerlendirmek doru deildir. Devlet merkezli yaklam ayn zamanda uluslararas rgtlerin yapsnda meydana gelen deiiklii, uluslararas sistemdeki devletlerin glerindeki deiim ile ilikilendirmektedir. Gilpin, askeri ve ekonomik olarak g kaybeden devletin uluslararas sistemde baat g olma konumunu kaybedebilecei gibi nemli bir gvenlik riski ile de kar karya kalacan varsaymaktayd. Gilpin, zamanla uluslararas sistemdeki aktrlerin ekonomik, askeri ve teknolojik dzeylerinde farkllklar oluabileceini ve bunun da var olan politik ve ekonomik kurumlardaki g dalmn etkileyeceini ifade etmiti. Gilpine gre deiiklii etkileyebilen ve deiiklikte kar olan aktrler, uluslararas sistemi kendi ekonomik karlar dorultusunda deitirmeye yneleceklerdi. Deiiklikten sonra oluan yeni ekonomik sistem ya da kurumlar, yeni g dengesini ve dolaysyla yeni hegemonyann ya da hegemonik glerin karlarn yanstacaktr. Gilpin, uluslararas ekonomik sistemden rahatsz olan glerin her zaman sistemi kendi gleri orannda deitirmek isteyeceklerini; ksm deiikliklerin hegemonik gler arasnda var olan g ve kar yanstmamas durumunda, deiimin hegemonik savalarla ya da hegemonya savayla gerekleecei ve sava sonunda yaplan anlamalarn ve kurulan rgtlerin yeni g dengesini yanstacan ileri srmektedir.138

Stephen D.Krasner, State Power And The Structure Of International Trade, Eds: Jeffrey A. Frieden - David A. Lake, International Political Economy: Perspectives on Global Power and Wealth, Fourth Edition, Wadswoorth, 2000 s. 25 137 Detayl bilgi iin bkz., Lairson-Skidmore, op. cit., ss. 39-61. Bilindii gibi ngiltere ile Osmanl mparatorluu arasnda 1838 Austosunda imzalanan Balta Liman Antlamas ile ngiliz mallarnn Osmanl topraklarna % 3lk bir gmrk vergisiyle girmesi salanmt. ngilterenin zorlamas ile ngiliz mallarna uygulanan tarifelerin drlmesi, mparatorluunu endstriyel geliiminin balamadan sona ermesine yol aacakt. 138 Ar, op. cit., ss. 203-205 ; Gilpin I. Dnya Sava ncesi dnemde Pax Britanyann gcnde bir zayflama olurken, ABD, Fransa, Japonya ve Almanyann glerini artrdklarn ve g dengesindeki bu deiimin Afrika ve Asya zerindeki hegemonik g mcadelesini dourduunu ve bununda I. Dnya Savana yol at vurgulamaktadr, Bkz. Robert Gilpin, Politics of Transnational Economic Relations, International Organization, Vol: 25, No:3 (Summer, 1971), ss.404-406.

136

48

D. PETROL, ZENG NL K VE G: KRESEL GVENL N DE EN PARAMETRELER Doal kaynaklar ve zellikle enerji kaynaklar, insan topluluklarnn ve zellikle modern sanayilemi lkelerin gelimilik seviyelerini srdrmek iin gerekmektedir. Ancak, sadece ulusal gvenlik iin hayati grlen kaynaklar, bu kaynaklara eriim tehlikeye girdiinde askeri gcn kullanlmasna neden olur. Bir kaynan ulusal gvenlik politikalar zerinde belirleyici etkisi, o kaynan lkenin askeri, politik ve ekonomik gelimilik dzeyine etkisiyle llebilir. Bu erevede tarihte hibir enerji kayna petrol kadar insanolunun gndelik hayatna girmemitir. Sava aralarnn kullanmndan sava makinelerinin yapmna, snmadan ulama, ila sanayisinden elektrik retimine, tekstile, plastik malzeme retiminden makyaj malzemelerine kadar bir ok alanda petrol, stratejik bir hammadde olarak kullanlmaktadr. Bu kadar ok yaygn bir kullanma sahip petroln yerini doldurabilecek alternatif enerji kaynaklarnn baz sektrlerde kullanlmasna karn, zellikle ulam sektrnde petroln yerini dolduracak bir kaynan kullanma sokulmas yakn gelecekte gzkmemektedir.139 te yandan bir kaynan stratejik nemi, kaynaa olan talebin miktar ve istendiinde kaynaa eriim imkan, kaynan kullanm alanlar, yerine ikame edilebilecek alternatif kaynaklarn varl ve miktar, kaynaklarn lkeler arasnda dalm ve kaynaklarn nakit deeri ile de llebilmektedir.140 Tm bu unsurlardan hareket edildiinde bile petroln uzunca bir dnem ulusal gvenlik planlamalar zerinde belirleyici bir etkiye sahip olaca ifade edilebilir. Petrol olmadan sava makineleri almaz, insanlar gndelik ilerini yapamaz ve hatta insanlar bir blgeden dier bir blgeye istedii zaman diliminde hareket edemez. Bununla birlikte petrole olan talep de lkenin gelimilik dzeyi artka artmaktadr. Petrol tketimi 1900lerin bandan itibaren dnyada ok hzl bir ekilde artmtr. la ve aydnlanma amal birka yz bin varilden balayan dnyadaki petrol tketimi 2004 yl itibariyle gnde 82 milyon varili gemi bulunmaktadr. Bunun bir dier anlam da dnyada her 1213 gnde bir 1 milyar varil petrol tketilmektedir. Bu balamda ayda 2 milyar ylda 24-25 milyar varil petrol tketiyoruz ki bu rakam da ABDnin halen var olan kantlanm petrol rezervlerine denktir. Petrol tketiminin nemli bir ksmn ise gelimi endstri lkeleri yapmaktadr. Buna gre yalnzca ABD bir gnde tm dnyada retilen petrol miktarnn yaklak %25ini tketmektedir. Bugn ABD ve Japonyadan (%7) sonra en yksek ham petrol tketimi inde (%6,6) gereklemekte ve inin yakn gelecekte Japonyay gemesi beklenmektedir. Dnya petrol retiminin yaklak %28ini tketen Uzak Dou Asya lkelerinin hemen hemen tm petrol yoksunu lkelerdir. Gelecek yllarda ABD, Avrupa ve Japonyann petrol tketiminde nemli bir art beklenmezken, Hindistan ve in gibi gelimekte olan Uzak Dou Asya lkelerinin, 10 yl sonra yaklak 90 milyon varile ulamas beklenen dnya gnlk petrol tketiminden nemli bir pay alacaklar beklenmektedir. Son yllarda yaplan aratrmalar sonucunda petrol ithal eden balca lkeler ABD, Japonya ve in iken Hindistan gibi gelimekte olan lkelerin de hzlca nemli birer tketici olaca ngrlmektedir. Bunun yannda blge toplam olarak Avrupa ve Uzak Dou lkelerinin petrol ithalat olduka yksektir. 2001 yl itibariyle ham petrol ithalatnn %27si ABD, %26s Avrupa ve %12si Japonya tarafndan yaplmtr. 2004 ylnda da buna benzer bir tketim
139

Sohbet Karbuz, Petroln retim Zirvesi ve Petrol Ekonomisinin Gelecei, ktisat, letme ve Finans Dergisi, Say, 223, Yl: 19, (Ekim 2004), s. 21. 140 Bkz.: Michael T. Klare, Kaynak Savalar: Kresel atmann Yeni Alanlar, ev.: zge nciler, stanbul: Devin Yay., Ocak 2005. ss. 30-43.

49

gereklemitir. Ancak dnyann en hzl byyen ekonomisine sahip in ve Hindistann 2004 yl ve 2005 ylnda en fazla petrol talebi artan lkeleri olduu grlmektedir. 2025 ylnda Hindistann petrol tketimin 5.3-5.5 milyon varile kmas beklenirken inin 2005 yl itibariyle 6.5 milyon varil olan petrol tketiminin 2020 ylnda 12-13 milyon varile kmas beklenmektedir.141 Asya-Pasifik blgesi lkeleri toplam taleplerinin yaklak %50den fazlasn ise Orta Dou lkelerinden karlarken, S. Arabistan genellikle ABDnin %20 ile %25lik petrol ithalatn karlayan lke konumunu srdrmektedir. ABD Enerji Bakanl tahminlerine gre eer petrol tketimindeki art tm dnya genelinde ylda %2 orannda artarsa, mevcut petrol miktar en fazla 30 yl ierisinde bitebilir. Eer yeni teknolojiler sayesinde yeni kaynaklar bulunursa bu sre uzayabilir.142 br yandan uanki tketim zerinde hareket edersek, petrol kaynaklarnn mrnn 40-45 yl aras olduu grlmektedir. Uluslararas Enerji Ajans (IEA) ise dnya petrol talebinin 2005 ylnda kresel ekonomik bymenin etkisiyle hzl artn srdrdn belirtmektedir. Sanayilemi 26 lkeye enerji politikalar konusunda danmanlk yapan IEAnn aklamasna gre, dnya petrol talebinin gelecek yl gnlk 1.82 milyon varil veya %2.2 artla 83.2 milyon varile ulamas bekleniyor. IEAnn aylk Petrol Piyasas Raporunda, Rekor ykseklikteki fiyatlara ramen petrol tketimi rekor bir hzla artyor... 2005 iin tahminimiz, dnya ekonomisinin grece yksek bir hzla, yzde 4 civarnda bymeye devam edecei beklentisini yanstyor denildi. IEA, inin talep artnn gelecek yl gnde 510,000 varil veya yzde 8.1 ile, bu yl iin ngrlen gnde 800,000 varil veya %14.5 arta gre biraz yavalamasnn beklendiini bildirdi. Raporda, Kuzey Amerikada talep artnn da bu yl iin ngrlen gnde 530,000 varile gre gelecek yl yavalayarak 260,000 varil olmasnn beklendii belirtildi.143 Dolaysyla ok yakn bir (10-15 yl gibi) tarihte (farkl enerji kaynaklar bulunamazsa) petrole eriim nemli bir rekabet alann veya atma konusunu oluturacaktr. nk, var olan kaynaklarda bir azalma olurken, talep artmaktadr. Askeri ve ekonomik olarak gl olan devletler petrole eriim konusunda dier devletleri safd brakmak iin g kullanma yoluna gidebilir ya da ok daha ncesinden var olan petrol kaynaklar zerinde bir kontrol kurma yoluna gitmesi kuvvetle muhtemeldir. Bu verilerden hareketle petroln nemli bir kaynak olduu gereinin bir kez daha altn izmek gerekir. Ancak, petroln bir atma sebebi olup olmad ve hangi blgelerde petrol rekabetinin yaanaca sorusuna cevap verebilmek iin petrol rezervlerinin blgesel ve lkesel dalmna bakmakta yarar var. Dnyada toplam kantlanm ham petrol rezervi yaklak 1.140 milyar varildir. OPEC yesi 11 lke toplam ham petrol rezervinin %78ini elinde tutmaktadr. Bu da yaklak 896 milyar varillik bir rezerv demektir. te yandan salt Orta Doudaki ham petrol rezervi miktar ise yaklak 740 milyar varildir. Bu rezervlerin nemli bir ksm 264 milyar varili S. Arabistan, 132 milyar varili ran, 115 milyar varili Irak, 98 milyar varili BAE, 101 milyar varili Kuveyt ve 15 milyar varili Katarn elindedir. Yaklak 70 milyonluk ran kartrsanz, geriye kalan be lkenin toplam nfusu ise yaklak 55 milyondur. Dier bir deyile ran hesaplamann dnda tutmamz
141

Jehangir S. Pocha, The Geopolitics of Oil: Rising China, New Perspectives Quarterly Vol: 22, Iss: 1 (Jan., 2005), ss. 51, 53. 142 Klare, op. cit., s. 35. 143 IEA: Petrol talebi trmanacak, http://www.ntvmsnbc.com/news/278143.asp (e.t.13 Temmuz 2005)

50

halinde, dnya enerji kaynaklarnn %52sinden fazlasnn 55 milyonluk bir kesimin elinde olduu grlmektedir. Bunlarn yannda nemli bir petrol rezervini elinde tutan Libya ve Cezayiri de Arap dnyas ierisinde deerlendirecek olursak, randan balayp Cezayire kadar uzanan blgede toplam ham petrol rezervi miktar yaklak 790 milyar varil civarnda olur. Libyann nfusu 5.5 milyon ve Cezayirin nfusu ise 32 milyondur. Bu iki lkenin ham petrol rezervi ise srasyla yaklak 39 milyar varil ve 11.3 milyar varildir. Bu erevede dnyann en stratejik enerji kayna olan petroln blgesel ve lkesel olarak dnyada adil bir dalm gstermedii dikkat ekmektedir.144 OPEC ve BPnin Annual Statistical Bulletin 2004te belirtilen verilerden hareketle petrol kaynaklarnn snrlarn Hazara kadar uzatrsak daha farkl bir tablo ile karlamamz sz konusu olmaktadr. Buna gre Azerbaycan ve Kazakistann da dahil edildii Orta Asya ve Kafkasyadaki ham petrol kaynaklar ile Bakan Bushun ifade ettii Byk Orta Dounun petrol rezervleri miktar dorudan 810 milyar varili amaktadr. Ancak, bu noktada zellikle bir noktaya deinmek gerekirse, bu rakamlarn tm kantlanm petrol rezervleridir. Nitekim bunlara bir de olas petrol rezervlerini katarsak, yalnzca Cezayirden ya da Fastan balayan ve Kazakistana uzanan blgedeki ham petrol rezervinin 810 milyar varilin ok stnde olduu ifade edilmektedir. Sonu olarak kantlanm rezervlerden hareket edildiinde bile dnyann gelimi endstrilerinin gelecek 40-50 yl daha petrol bakmndan Bakan Bushun izdii Byk Orta Dou corafyasna baml kalacaklar ortadadr. te yandan gelecek yllarda dnya enerji kaynaklar ierisindeki payn artran doalgaz kaynaklarna da ayrca dikkat ekmek gerekir. Genellikle enerji deyince hep petrol dikkate alnmaktadr. Oysa petroln yannda doalgaz kaynaklarnn dnya enerji tketiminde nemli bir yere sahip olduu ve ayn terazinin gzleri gibi petrol kaynaklar azaldka, doan boluun doalgaz rezervleri ile doldurulacan varsaymak yanl olmasa gerek. Dnyada kantlanm doalgaz rezervi ise 6 katrilyon 340 trilyon metrekp dzeyinde bulunuyor. Orta Dou blgesi, tpk petrolde olduu gibi doalgaz rezervi bakmndan da dnyann en zengin blgesi konumunda yer alyor. Orta Dou lkelerinde 2 katrilyon 570 trilyon metrekp doalgaz bulunuyor. Bir baka deile dnya doalgaz rezervinin yaklak %41i Orta Dou blgesinde yer alyor. Orta Dounun ardndan en zengin rezervler, 2 katrilyon 081.4 trilyon metrekp ile ierisinde Rusyann da bulunduu Dou Avrupa ve eski Sovyet Cumhuriyetleri blgesinde bulunmaktadr. Bununla birlikte lkeler baznda, dnya rezervinin yaklak %27sini elinde bulunduran Rusya, sahip olduu 1 katrilyon 694 trilyon metrekp ile en fazla doalgaz rezervine sahip lkesidir. te yandan Rusyann ardndan en fazla doalgaz rezervine sahip lkelerin hemen hemen tm Orta Dou blgesinde bulunmaktadr. randa yaklak 970 trilyon metrekp, Katarda 910 trilyon metrekp, S. Arabistanda 238 trilyon metrekp, BAE 213 trilyon metrekp ve Irakta 111 trilyon metrekp doalgaz bulunmaktadr.145 Ancak, bugn iin kantlanm rezervler zerinden hareket etmek yanl olabilir. Bilindii gibi doalgaz piyasas petrol piyasas gibi gemii 100-150 yl ncesine dayanmamaktadr. Nispeten daha yeni gelien bir piyasa ve olduka hareketlidir. Nitekim, 2000
Bkz.: OPEC Annual Statistical Bulletin 2004, Vienna: OPEC Pres., 2005, s.18. US Energy Information Administration, http://www.eia.doe.gov/emeu/international/reserves.html(e.t.22.10.2005).
145 144

19

Ekim

2005,

51

ylndan nce Katarn toplam doalgaz rezervi 350 trilyon metrekp iken, 2005 ylnda bu miktar 910 trilyon metrekp gibi olduka nemli bir rakama kmtr. Bu balamda S. Arabistan ve dier Krfez lkelerinde de nemli rezervlerin var olduu sanlmaktadr. Petrolde yaptmz gibi kantlanm doalgaz rezervlerinin snrlarn Cezayirden Kazakistana uzanan bir corafyaya uzattmzda ise gene bilindik bir tablo ile karlamaktayz. Petrolde olduu gibi doalgazda da kantlanm rezervlerin yaklak %70-75i Bakan Bush tarafndan ifade edilen Byk Orta Dou blgesinde bulunmaktadr. Bu durum Byk Orta Douyu enerji rekabetinin merkez ss haline getirmektedir. Son olarak tekrar belirtmek gerekirse dnya enerji kaynaklarnn petrolde yaklak %80i doalgaz da ise yaklak %70-75i Bakan Bushun dile getirdii Byk Orta Dou corafyasnda yer ald grlmektedir. 1. Petrol, Petrol irketleri ve Kresel Ticaret 2003 ylnda yalnzca petrol tketicisi lkeler tarafndan petrol alm karl OPEC yelerine yaklak 240 milyar dolar deme yapld. 2004 ylnda bu rakamn 290 milyon dolar almas beklenirken, petrol fiyatnn 60 dolar civarna kt 2005 yl iin ise petrol reticisi lkelerin petrol gelirlerinin en azndan 350-400 milyar dolar arasnda olmas beklenmektedir. Bu rakamlar her ne kadar 1980deki yaklak 560 milyar dolardan (2004 deeri ile) daha az bir gelir gibi grnse de, gene de kriz olmayan bir zaman iin tketiciler asndan yksek bir fatura demektir.146 Ancak, bilindii gibi OPEC corafik olarak L. Amerika ve Afrikay da iine aldndan, burada Orta Dou lkelerinin net satlar pek dikkat ekmemekte. Oysa bunu corafik bir sadeletirmeye gtrdmzde, farkl bir manzara ile karlarz. Buna gre, 2003 ylnda Orta Dou lkeleri yaklak 185 milyar dolarlk petrol ihracat gerekletirmilerdir. ayet fiyatlar 30 dolar olursa yalnzca Suudi Arabistan, Kuveyt ve BAEnin petrol gelirleri 110 milyar dolar olmaktadr.147 Orta Dou lkelerinin petrol gelirlerine Libya ve Cezayirin petrol gelirlerini de katarsak 210 milyar dolarlk bir rakama ularz. OPECin 2003 yl gnlk petrol ihrac yaklak 19.500 milyon varildi. OPEC lkeleri dnyadaki toplam petrol ihracatnn (yllara gre deimekle birlikte) yaklak %50sinden fazlasn gerekletirdii dikkate alnrsa, her yl ham petrol ihracatnda dnen (varil fiyat ortalama 30 dolardan) nakit parann miktar 500 milyar dolarn zerindedir. Dolaysyla her yl petrol alcs lkeler petrol fiyatlar 28-32 bandnda seyrettiinde salt ham petrol alm iin yaklak 500 milyar dolar para demektedir. Ulatrma ve rafine sonras petrol fiyatlarna bir de lkeler tarafndan uygulanan vergiler eklenince, her yl petrol piyasasnda dnen parann miktar 2 trilyon dolar gibi bir rakama kmaktadr. 1998 ylnda petrol satndan 120 milyar dolar (2004 deeri ile) gelir elde eden OPEC lkelerinin 1991-2000 yl aras toplam gelirleri 1.7 trilyon dolar olmutu. Bu rakamlar 1980li yllarda 2.3 trilyon dolar (2004 deeri ile) iken 1970li yllarda 3 trilyon dolar civarnda olmutu. 2001-2004 aras OPEC lkelerinin toplam petrol gelirleri yllk 250 milyar dolar civarnda olmutu. Bir karlatrma yapldnda OPEC lkelerinin 1990lardaki gelirinin 1970li yllara nazaran yaklak %60 azald grlmektedir. OPEC lkelerinin 2005 ve 2006 yl gelirlerinin yaklak 350
146

Petrol fiyatlarnn ykselmesinde ABDdeki stratejik petrol rezervi miktarnn dmesi, Meksika Krfezinde yaanan frtnalar, Suudi Arabistandaki terrist saldrlar, Iraktaki istikrarszlk, Venezelladaki gerginlik, Nijeryadaki istikrarszlk nemli bir faktrdr. 147 Omar Hasan, Gulf States Expected to Update Oil Infrastructure, Middle East Online, http://www.middle-eastonline.com/english/business/?id=10283, (e.t.07.06.2005).

52

milyar dolar almas beklenmektedir. Bununla birlikte 2005 yl boyunca seyreden yksek petrol fiyatlar dolaysyla OPEC lkelerinin beklenenin olduka stnde bir gelir elde etmesi olasdr. te yandan ham petrol fiyatlarndaki deiiklik OPEC yesi olmayan petrol reticisi lkeleri de etkilemektedir. zellikle Meksika ve Rusya Federasyonu petrol fiyatlarndaki deiimlerden etkilenen OPEC d reticilerin banda gelmektedir. Rusya Federasyonunun yalnzca 2004 ylnda petrol satndan yaklak 86 milyar dolar gelir elde ettii hesaplanmaktadr. 148 Bu balamda petrol reticisi lkelerin petrol satndan ciddi bir gelir elde ettiini belirtmek gerekir. Petrol ticaretindeki ve petrol fiyatlarndaki artlar lkeler arasnda gelir transferine yol amaktadr. Yksek enerji fiyatlar ithalat lkelerde enflasyonist bir ekonomiye yol aarken, bu da o lkelerdeki ekonomik ve siyasi istikrar etkilemektedir. yle ki, dorudan bir retim girdisi olan petroln birim fiyat artka, retim maliyetleri artmakta; artan retim maliyetleri piyasadaki fiyatlarn ykselmesine yol amakta; fiyatlar arttka talep gerilemekte; dk talep devletin vergi gelirlerini drmekte; vergi gelirlerinden yoksun kalan devlet ekonomik knt ierisine srklenmekte; gsz ekonomi gsz devleti ortaya karmaktadr. lkede vergi gelirleri kaybndan yaanan bte aklar borlanma gereini artryor ve bu kez de uluslararas kredi kurulularnda faizler trmanmaya balyor. IMF gibi kredi kurumlarna bavuran devletler, byk glerin d mdahalelerine ak hale gelmektedirler. Petrol fiyatlarndaki 10 dolarlk artn, dnya ekonomisinde yol at, yzde 0.5'lik GSY H d, 255 milyar dolarlk bir gerileme, dnya genelinde, petrol ithal eden lkelerden, petrol ihra eden lkelere 150 milyar dolarlk bir gelir transferi anlamna geliyor. Uzunca bir dnem 25-30 dolar bandnda seyreden petrol fiyatlar 2005 banda ilk nce 45-46 dolar bandna ardndan da 60-65 dolara kadar kmtr. Bu da petrol ithal eden lkelerin fazladan yaklak 600 milyar dolar petrol reticisi lkelere transfer ettii gereini ortaya koymaktadr. 10 dolarlk bir fiyat art tm dnyada isizliin %0.1 artarak, 400 bin kiinin isiz kalmasna yol amaktadr.149 Nitekim, Deutsche Bank Baekonomisti Norbert Walter, son dnemdeki petrol fiyatlarndaki ykseliin dnya ekonomisinin byme hzn dreceini varsaymaktayd. Tketicilerin, enerji iin gelirlerinin daha byk bir ksmn ayrmak zorunda kalacana dikkat eken Walter, bunun dnya ekonomisini olumsuz etkileyeceini belirtmekteydi. Walter, yksek petrol fiyatlarnn dnya ekonomisi iin byk risk oluturduunu ve petrol fiyatlarnn anlalamaz ekilde yksek olduu grn ileri srmekteydi.150 Petrol ticaretinden en fazla kazanl kan lkelerin banda petrol reticisi lkeler gelmektedir. Yukarda da deinildii gibi bu ticaretten en nemli pay alan lkelerin banda OPEC lkeleri ile Rusya Federasyonu, Meksika ve Norve gibi lkeler gelmektedir.151 Yksel petrol fiyatndan dolay yksek bir gelir elde eden retici lkelerden bazlar, petrol odakl uluslararas krizleri derinletirme politikas da gtmektedirler. rnein, 2002 ve 2003 yl banda Rusya
Anthony H. Cordesman, The Changing Balance of US and Global Dependence on Middle Eastern Energy Exports, Washington, DC: Center for Strategic and International Studies (20 March 2005), ss. 5-7. 149 Milliyet Gazetesi, gal, Direni, Kan, Kaos = 46.65 dolar, http://www.milliyet.com.tr/2004/08/17/business/abus.html, (e.t.18.08.2004). 150 Petrol Fiyatlar Yeni Zirveye kt, http://www.ntvmsnbc.com/news/280660.asp (e.t.02.09.2004). 151 1960 ylnda Badatta alt lkenin katlmyla kurulan OPECin bugnk ye says 11dir. Bunlar Suudi Arabistan, ran, Irak, Katar, Birleik Arap Emirlikleri, Kuveyt, Cezayir, Libya, Nijerya, Venezella ve Endonezya'dr. Corafik olarak Pasifiklerden Latin Amerikaya kadar uzanan bir alanda etkinlik gsteren rgtn 6 yesi Basra Krfezi lkelerinden olumaktadr.
148

53

Federasyonu Irak krizini daha uzun vadeye yayarak yksek petrol fiyatndan nemli bir gelir elde etme politikas izlemitir. Vergi gelirlerinin te biri petrole dayal olan Rusya, Almanya ve Fransadan farkl olarak krizin uzun bir sre daha devam etmesini salayabilmek ve bylelikle ekonomisine gelen fazla petrol gelirlerini daha uzun sreye yaymak istemiti.152 Petrol ticareti derken yalnzca ham petrol satndan elde edilen paralar zerinde durmak hata olur. Ham petroln tanmas, rafine edilmesi ve pazara sunulmas aamasnda da nemli paralar dnmektedir. Dnyada petrol tamacl, yaygn olarak petrol boru hatlar ve petrol tankerleri ile olmaktadr. OPEC lkelerindeki boru hatlar genellikle milli petrol irketlerine aittir. Dier bir deyile bu boru hatlar devlete aittir. Cezayirde Sonatrach, randa NIOC, Irakta INOC, Kuveytte KOC, Katarda QGPC, Suudi Arabistanda Aramco (Riyad/Khurais hatt ile Abqaiq/Yanub hatt Petromine aittir), Venezellada PDVSA lkedeki petrol boru hatlarnn sahibi irketlerdir ve devlette aittirler. Bu irketler ayn zamanda ham petrol satndan da sorumludurlar. Ancak, aada deineceimiz zere son yllarda ciddi bir zelletirme basksyla da kar karyadrlar. Orta Doulu retici lkelerin elindeki petrol tankeri says (kapasiteleri birka tanesi hari olduka dktr) ise 90 gemezken, dnya da bu say 3.670tir. Dnyann en nemli rezervlerini elinde bulunduran Orta Dou lkeleri dnya petrol tamaclndan %4lk gibi olduka nemsiz bir pay almaktadr. Ayn oranlar petrol rafinesinde de ortaya kmaktadr. Orta Dounun dnya petrol rafinerisindeki pay (2004 yl) yaklak %7.7dir. Oysa Dnya petrol rafineciliinde en nemli pay petrol irketlerine aittir. ok uluslu petrol irketleri rafinecilik ve pazarlama alanlarnda nemli gelirler elde etmektedir. Bunu daha iyi anlayabilmek iin petrol irketlerinin yllk gelirlerine bakmakta yarar var. 153 2004 ylnda Fortune dergisi tarafndan hazrlanan dnyann en byk 500 firmas listesinde en st 10 srada yer alan firmalarn 4 petrol irketi, 4 de otomobil firmasyd. Fortune dergisine gre dnyann en byk 500 firmasnn geen ylki geliri 14.9 trilyon dolara, kr ise 731.2 milyar dolara ulayor. Dnyann en byk 500 firmasnn 2000 ylndaki geliri ise 14.1 trilyon dolard. Sralamaya gre, dnyann en byk 4 petrol irketi BP, Exxon Mobil, Shell ve Total, otomobil irketleri ise GM, Ford, DaimlerChrysler, Toyota Motor olarak sraland. Avrupann en byk firmalar sralamasnda BP birinci olurken, onu srayla Shell, DaimlerChrysler, Total irketleri izledi. Toyota Motor ise Asyann en byk irketi oldu. Dnyann en krl firmalar sralamasnda ise ABDde Exxon Mobil 21.5 milyar dolar ile ilk srada yer alrken, Citigroup 17.9 milyar dolar, GE 15 milyar dolar kr elde etti. Avrupada Shell 12.5 milyar dolar, BP 10.3 milyar dolar, Asyada Toyota Motor 10.3 milyar dolarlk krlarla ilk srada yer ald.154 Birbirini tamamlayan petrol ve otomotiv irketlerinin yllk krnn bir ok gelimekte olan lkenin milli gelirini at grlmektedir. Petrol irketlerinin etkilerini daha iyi anlayabilmek iin net kazanlarn yannda bu irketlerin genel cari hesaplarna da bakmak gerekir. rnein, BPnin 2003 yl geliri 236 milyar dolar iken bu gelir 2004 ylnda yaklak 295 milyar dolara kmt. Ayn yl irketin net kazanc
152

Robert O. Freedman, Putin Dneminde Rusyann Orta Dou Politikas, Ter.: Ali M. Yel, Ed.: Blent Aras, Irak Sava Sonras Orta Dou, stanbul: Tasam Yay., 2004, s. 64. 153 OPEC 2004 Annual.., op. cit., ss. 28, 103 154 Devler liginin lideri Wal-Mart, http://ntvmsnbc.com/news/278146.asp, (e.t.13.07. 2004).

54

ise yaklak 14 milyar dolar olmutu. irketin vergi gideri ise yaklak 8.3 milyar dolard. ExxonMobil irketi ise, 2003 ylnda yaklak 237 milyar dolar gelir elde ederken , ayn yl irketin kazanc yaklak 21.5 milyar dolar olmutur. 2003 ylnn en fazla kazanan irketi olan ExxonMobilin 2004 yl geliri ise 291.3 milyar dolardr. 2004 ylnda irket yaklak 16 milyar dolar vergi dedikten sonra kendisine net kazan olarak 25.3 milyar dolar kalmt. Royal Dutch/Shell grubu 2003 ylnda yaklak 254 milyar dolar civarnda bir gelir elde etmiti. 2004 ylnda 337.5 milyar dolar gelir elde eden Royal Dutch/Shell irketi, ayn yl yaklak 15 milyar dolar vergi demitir. 2004 ylnda ChevronTexaco 155 milyar dolar ve Total da 153 milyar dolar gelir elde ederken, irketlerin vergi sonras net gelirleri srasyla 13.3 milyar dolar ile 11.9 milyar dolar olmutu. Be byk irketin birlikte elde ettii gelir ise yaklak 1.2 trilyon dolard. irketlerin vergi giderleri yaklak 57 milyar dolar ve net kazanlar da yaklak 83 milyar dolar olmutu.155 Bir karlatrma yapmak iin petrol irketleri ile retici lkelerin gelirlerine karlatrmal bir ekilde bakmakta yarar var. 2002 ylnda OPEC yesi Katarn petrol ihracndan elde ettii gelir yaklak 7 milyar dolar civarnda olurken, Kuveytin geliri yaklak 15.500 milyar civarnda olmutur. Tm OPEC lkelerinin 2002 yl itibariyle net kazanlar ise yaklak 207 milyar dolar civarnda olmutur. BP, Exxon Mobil, Royal Dutch/Shell, Chevron Texaco ve Total (TotalFinaElf 2003 ylnda yalnzca Total ismini kullanma karar almt), 2000 ylnda 805 milyar dolarlk bir gelir elde etmiti. Grld gibi petrol irketleri, ham petrol retiminden ziyade rafine edilmi petrol endstrisinde ve dorudan piyasaya sat noktalarndan nemli bir gelir elde etmektedir. irketlerin petrol piyasasndaki glerini daha iyi anlayabilmek iin faaliyet alanlarna bakmakta yarar var. Be byk irket 2003 ylnda gnde 10.7 milyon varil ham petrol retirken, yaklak 29.9 milyon varillik rafine petrol rn satmlard. 2003 yl itibariyle OPEC lkelerinin rafine kapasitesi %10.6dr. Dnyadaki ulusal rafineleri kartrsanz, rafine piyasasnda irketlerin kartel konumunda olduu ve bu konumlarn teknolojik ve ekonomik glerinden dolay her geen gn artracaklarn sylemek gerekir. Ayn irketler 2003 yl itibariyle merkez lkelere 65.5 milyar dolarlk vergi demilerdi.156 Aitlik itibariyle, Exxon Mobil, Chevron Texaco Amerikan irketleri iken, Total Fransz, BP ngilizdir. Royal Dutch/Shell grubu ise %60 Hollanda ve %40 ngilizdir. Yukarda da grld gibi, petrol irketleri arasnda birlemeler ve satn almalar olduka youn yaanmaktadr. Ancak tm bu birlemelere ve satn almalara ramen, 1900larn bandan 1970lere kadar petrol piyasasnda nemli bir g olan yedi byklerin, arama, rafine, ulatrma ve sat noktalar zerinde halen nemli bir konuma sahip olduklarn belirtmek gerekir. Dier yandan ham petrol sat konusunda ise, milli petrol irketlerinin nemli bir ayrcal bulunmaktadr. zellikle, Suudi Arabistan, Kuveyt, ran ve Meksika gibi kendi milli petrol irketleri bulunan lkelerin ham petroln piyasaya sat konusunda ayrcalkl bir gleri bulunmaktadr. Ancak, ham petrol satndan sonraki aamalar; ulatrma, rafine ve pazarlama aamasnda ok uluslu petrol irketlerinin kartel konumunda olduklar aktr. Dolaysyla petrol piyasasnda dnen paralarn nemli bir ksm bu irketler eliyle dnmektedir.

155 156

OPEC 2004 Annual..., op. cit., s. 131. Ibid., ss. 130-131

55

2. Orta Dounun Dnya Petrol Kaynaklar Asndan nemi

Yukarda belirtildii gibi Orta Doudaki kantlanm ham petrol rezervi miktar yaklak 740 milyar varildir. Yalnzca Suudi Arabistan, Irak, Kuveyt ve randa kantlanm petrol rezervi miktar yaklak 575 milyar varildir. Bu da toplam dnya rezervinin yaklak %57si demektir. Petroln stratejik neminin d politika ve gvenlik politikalarn belirlemeye balad 1900larn bandan itibaren, Orta Dou blgesi dnya politikasnn nemli bir ekim alann oluturmaya devam etmektedir. a. Orta Dou lkelerinin Dnya Petrol Rezervi ve Tketimindeki Yeri Yenilenemeyen bir enerji kayna olan petrol halen tketilen dnya enerji kaynaklarnn yaklak %40-42sini oluturmaktadr. Dnyadaki enerji kaynaklarnn %42si petrol, %22sini doalgaz, %22sini kmr, %8ini su gc, gne enerjisi rzgar enerjisi gibi kaynaklar ve %6sn nkleer enerji oluturmaktadr. Kmr ve benzeri enerji kaynaklarnn tanma ve tketilince evreye zararl gazlar salmas, nkleer enerjinin ise hem kurulmas ve iletilmesinin maliyetli hem de doal ya da teknik bir sorun olutuunda (ernobil kazas gibi) insan ve doal yaam alan zerinde onarlmas imkansz tahribatlara yol amas, petrol ve doalgazn enerji kaynaklar arasndaki tketimini artrmaktadr.157 zellikle sanayilemi lkelerin petrol tketiminin artmasna karn dnyadaki rezerv miktar ve bu rezervin lkeler ve blgeler arasndaki dalmnda ciddi derecede farkllklar bulunmaktadr. Bu balamda Ek-1de sunulan blgelere gre petrol rezervi dalm tablosuna bakmak gerekir. Orta Dou lkelerinden Suudi Arabistan, BAE, ran, Irak ve Kuveyt zengin petrol yataklar ile dikkati ekerken, 1900larn banda nemli bir petrol rezervi bulunan ABDnin 2004 yl itibariyle toplam rezerv miktar BP istatistiklerine gre 30 milyar varildi. OPEC 2005 verilerine gre ise ABDdeki toplam rezerv miktar yaklak 22 milyar varildir. BP rakamlarna gre Orta Douda bulunan rezervlerin miktar ise artarak 726 milyar varile kmt. ABDnin yannda tm Bat Avrupa lkelerinin rezervi yaklak 50 milyar varil civarndadr. Oysa bu rakamlar Kuveyt gibi hem nfus hem de corafik byklk anlamda kk olan bir lkenin rezervleri ile karlatrldnda dahi olduka nemsiz kalmaktadr. Dnyann en byk petrol tketicisi olan ABDnin hemen yan banda bulunan OPEC yesi Venezellann 78 milyar varil ve Kanada ile Meksikann 16ar milyar varil rezervle Washingtona en azndan ulalabilir bir rezerv alann sunarken, Bat Avrupa lkeleri ve Pasifikin byyen ekonomileri iin byle bir kaynak bulunmamaktadr. Petrol rezervi ile ilgi olarak BP ve OPECe ait istatistiki bilgileri arasnda kk baz farkllklar bulunduunu belirtmek gerekir. OPECin 2004 verilerine gre ABDdeki rezerv miktar yaklak 22 milyar varil. Eski Sovyet topraklarndaki petrol miktar ise 90 milyar varil. Bat Avrupada Norve 9.7 milyar varille en byk rezerv lkesiyken, Onu, ngiltere 4.5 milyar varille izlemektedir. Bat Avrupadaki toplam rezerv miktar ise 17.4 milyar varildir. Afrikada ise Libya 39.1 ve Nijerya 35.9 milyar varille nemli birer rezerv lkeleriyken, onlar 11.4 milyar varille Cezayir izlemektedir. in konusunda BP istatistikleri yaklak 23 milyar rezerv bilgisi verirken,
157

ener mezsoy- amil en, Yeni Dnya Petrol Dzeni ve Krfez Savalar, stanbul: nkilap Kitapevi, 2003, ss. 80-81.

56

OPEC bunun yaklak 17 milyar varil olduunu varsaymaktadr. OPEC yesi Endonezyann rezervleri ise 4.3 milyar varil olarak verilmektedir. Tm Asya Pasifikteki petrol rezervi ise yaklak 39 milyar varildir.158 Ancak petrol rezervlerinin yannda dnyadaki petrol retimi de nemlidir. lkelerin petrol retim kapasitesi zellikle petrol fiyat ve artan petrol talebinin karlanmas asndan nemlidir. Bu balamda Ek-2de sunulan lkelerin petrol retimine bakmak gerekir. Tablo-2deki istatistiki bilgilerden de anlald zere dnya genelinde artan petrol tketimine bal olarak srekli bir ekilde artan bir retim ile kar karyayz. phesiz, petroln kullanm kolayl ve gvenirlii, nkleer enerjinin yannda doayla bark bir enerji olmas ve tanabilirlii gibi faktrlerin petrol kullanmn artrd sylenebilir. Ancak, bu faktrlerin tek bana yeterli bir aklama zemini oluturmad dolaysyla bu faktrlere bir de fiyat faktrnn eklenmesi gerektii grlmektedir. Dier bir deyile petrol fiyatlar ok yksek bir seviyede olsayd, insanlar nispeten petrolden daha uzun ve onun yerine ikame edilebilecek alternatif bir enerji kayna araylarn artrrlard. Tekrar petrol retiminde yaanan artlara dnecek olursak, 1993 ylnda yaklak 66 milyar varil dnya petrol ihtiyacn karlarken, bu rakam 2003te 11 milyarlk bir artla yaklak 77 milyar varile ulamt. Dier taraftan OPEC tarafndan 2004 ylnda hazrlanan rapora gre, kresel dzeyde 2004 ylnda %2.7 yani yaklak 2.1 milyon varil artan petrole olan talebin 2005 ylnda da %2 orannda (1.6 milyon varil) ykselerek 82.5 milyon varile ulamas ngrlmt.159 Nitekim 2005 sonunda talebin 83 milyar varile ulaaca aktr. Dolaysyla yaklak 2005 yl itibariyle yaklak 82-83 milyar varil dolaynda seyreden petrol arznn bir on yl sonra en iyimser tahminle 95-96 milyar varile kaca sylenebilir. Blgeler arasnda petrol rezerv farkllklarndan dolay, artan retimin Orta Dou blgesinden karlanaca aktr. Doal olarak, artan petrol talebinin hangi lkeler iin ne ifade ettiinin daha iyi anlalabilmesi iin Ekler blmnde sunulan lkelerin yllk petrol tketimine bakmak gerekir. Bu erevede dnya petrol ithalatnn yaklak %30unu karlayan Orta Dou lkelerinin dnya petrol tketimindeki pay yaklak %6dr. Kantlanm rezervleri ile karlatrldnda olduka nemsiz bir tketim yapmaktadrlar. Dolaysyla Orta Doulu petrol reticilerinde bir arz fazlal szkonusudur. rettii petroln byk bir ksmn ihra eden Orta Dou lkelerinin en byk alclar ise gelimi sanayi lkeleri olmakla birlikte, petrol yoksunu lkelerin tmn bu gruba dahil etmek de mmkn. Ancak, asl nemli olan byk oranda petrol tketimi gerekletiren fakat buna karn yetersiz rezerv sahibi gelimi lkelerin ithalatdr. Tabi olarak petrol retimi ve tketimi tm dnyay ilgilendiren bir olaydr. Hibir lke petroln retimi konusunda duyarsz kalamaz. Ayn duyarllk petroln tketiminde de szkonusudur. ktisadi anlamda arz/talep dengesi erevesinde olaya yaklalabilir. Bu nokta bizi gene fiyat konusuna gtrr. Bir de iin gvenli petrol retimi ve tketimi boyutu var. Dier bir deyile petrol retiminde yaanan herhangi bir sorun ksa bir sre ierisinde, kolaylkla uluslararas bir soruna dnebilir. rnein, dnya petrolnn yaklak %2sini reten Rus petrol irketi Yukos ile Rus yetkililer arasnda Temmuz 2004de yaanan baz sorunlar, ksa bir sre ierisinde uluslararas bir krize dnmt. Krize neden olan gelimeler, varil bana petrol fiyatlarn, Amerikada son 21
158 159

Bkz, OPEC Annual 2004.., op. cit., s. 42. OPEC, 2005 Ylnda Petrol retimini Artrabilir, http://www.cnnturk.com/EKONOMI/DUNYA/haber_detay.asp?pid=39&haberid=22026, (e.t.19 Temmuz 2005).

57

yln en yksek seviyesine kard.160 Bu erevede son olarak Ekler blmnde sunulan Tablo4teki 1970den gnmze petrol fiyatlarna bakmakta yarar vardr. Grafikte grld zere Basra Krfezi lkelerinin ierisinde yer ald krizler ile petrol fiyatlar arasnda dorudan bir iliki bulunmaktadr. Bu durum Krfez retimi zerinde gerekleecek uzun sreli bir gvenlik sorununun, bir ok lkenin ekonomik, sosyal ve politik anlamda krize srkleneceinin gstergesi saylabilir. b. Kreselleme Basks Altndaki Petrol Zengini Krfez lkelerinin Siyasal ve Ekonomik Yaplar Dnya petrol rezervlerinin yaklak %23ne sahip S. Arabistan ayn zamanda en dk maliyetlerle petrol reten lkedir. S. Arabistan uzun yllar dnyann en byk petrol salaycs olarak kalacaktr. Gnlk deimekle birlikte 9-10 milyon varillik bir retim gerekletiren S. Arabistan, tek bana ABD petrol talebinin yaklak %20-25ini karlamaktadr. En nemli gelir kaynan petrol ihracatnn oluturduu S. Arabistanda kantlanm petrol rezervleri yaklak 261 milyar varil dolaynda olup, dnya toplam petrol rezervi iindeki pay %23 civarndadr. 261 milyar bir rezerv ve gnlk 9-10 milyonluk bir retime karn S. Arabistann rafine kapasitesi 1983te 1 milyon ve 2003te de gnlk 1.8 milyon varildir. Suudi Arabistanda toplam 7 rafineri bulunmaktadr. 5 ulusal rafinerinin yannda biri Mobil ve dieri de Shell irketi ile yar ortakl iki rafineri bulunmaktadr. Suudi Arabistann petrol tanker says ise 12dir. Dolaysyla lke ham petrol satcs konumundadr. Gnlk petrol retimi 9-10 milyon varil aras olan S. Arabistann ekonomisi ham petrol ihra gelirlerine dayanmaktadr. Ham petrol, S. Arabistann ihra gelirlerinin %90-95ini oluturmaktadr. 1973-80 aras yaanan krizler dolaysyla nemli bir petrol geliri elde eden S. Arabistann 80lerin ortalarna doru den petrol fiyatlar sonucu petrol ihracndan elde ettii gelirde nemli oranda dler olmutur. rnein, 83 ylnda 45 milyar dolarlk petrol satan S. Arabistan, 1991de 43, 2000de 71 ve 2003te de 85 milyar dolarlk petrol satmtr. Bu balamda petrol fiyatlarnda yaanan istikrarszlk Suudi ekonomisinde srekli dalgalanmalara yol amaktadr. Yksek petrol gelirlerine ramen, Suudi ekonomisi baz yapsal sorunlarla da kar karyadr. Yksek nfus art oranlar (1984de 12 milyon olan nfus 2003 yln sonunda yaklak 23 milyona ulamt), %15-20lerde seyreden isizlik ve devletin ekonomideki belirleyici konumu, uzun vadede Suudi ekonomisinde sorunlarn ortaya kmasna yol aabilir. Nitekim, kii bana den GSMH 1970 ve 1980li yllarn banda 20-22 bin dolar iken, 2003 ylnda bu 9 bin dolara kadar gerilemitir. 1970lerden balayarak kademeli bir ekilde milliletirilen ve 1988de Suudi Aramco adn alan Aramco ve SABIC tm Suudi ekonomisine hakim konumlarn, 2000lerin banda zelletirmenin gndeme gelmesine ramen srdrmektedir. Kral Fahdn ve dier yetkililerin ekonomiyi eitlendirmek ve yabanc yatrmclar lkeye yatrm yapmaya ikna etmek iin zelletirmeye hz verileceini aklamalarna ramen, zelletirme, sadece belirli hizmet alanlarnda, zel irket faaliyetlerine izin verildii lde gerekletirilmitir. Kral Fahd 1999da dnyann hzl bir ekilde kresellemeye doru gittiini ve Suudi Arabistann bu sreci yavatan izleyemeyeceini ifade etmiti. Nitekim, Nisan 2000de yabanc yatrmclarn temel haklarn garanti eden yasann kabul edilmesini takiben,
160 Yukos'un Petrol Satn Durdurmas Krize http://www.cnnturk.com/DUNYA/haber_detay.asp?PID=319&HID=1&haberID=24071, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2004/07/040728_oilprice_yukos.shtml

Neden

Oldu, (e.t.29.07.2005);

58

dorudan yabanc yatrmlar zerindeki verginin drlmesi ve yatrmlarn kamulatrlmayacana dair yasal koruma gvencelerini ieren bir takm yasalarn kabul edilmesi, merkezi bir grnme sahip Suudi ekonomisinin liberalleme eilimini gstermektedir. S. Arabistandaki ekonomik reform sreci, sosyal tabandan gelen basklarn da etkisiyle istenen lde yrtlememektedir. rnein, 2000 Nisannda devlet sbvansiyonlarnn azaltlmas ve elektrik vergilerinin artrlmasna ynelik bir karar alnm ancak, karar, geni halk kesiminin muhalefeti sonucu, Ekim aynda uygulamadan kaldrld gibi, her iki konuda da tam aksi ynde bir uygulamaya gidilmitir.161 Halen dnyann en fazla kredi veren lkeleri arasnda yer alan Suudi Arabistan IMFde en fazla kotas olan ilk 10 lke arasnda bulunmaktadr. lkenin yurtdndaki bilinen yatrmlarnn miktar 100 milyar dolar civarndayken, Kraliyet ailesinin elindeki yatrmlarn miktar bilinmemekle birlikte, bunun 100 milyar dolarn stnde olduu sanlmaktadr. Tm bunlara karn Suudi ekonomisi uzunca yllar d demeler dengesinde aklar vermitir. 1983ten 1995e kadar kesintisiz bir ekilde d demeler dengesinde 5 ile 10 milyar dolar aras deien deerlerde aklar veren Suudi ekonomisi, 1996 ylnda 680 milyon dolar d ticaret fazlas vermiti. 2004 ylnda yaklak 44 milyar dolar d ticaret fazlas veren Suudi ekonomisinin yksek petrol fiyatlarndan dolay 2005 ylnda da fazla vermesi beklenmektedir.162 randaki ekonomik yap byk lde merkezi bir grnme sahip, fakat lkede son yllarda zellikle petrol alannda liberalleme ynnde nemli admlar atlmakta ve zelletirmeye nem verilmektedir. 2002 Maysnda Vesayet Meclisinin D Yatrmlarn Korunmasna Dair Yasay onaylamasnn ardndan, 2003 Ocanda yasann yrrle sokulmas iin Meclise gnderilmesi ran ekonomisinin da almasnda bir dnm noktasn tekil etmitir. Bylelikle, 1978-79 Devriminden sonra d yatrmclarla ilgili olarak ilk kez hkmet yasal bir dzenlemeyi yrrle koymu olmaktayd. En nemli gelir kaynan petrol ve doal gazn oluturduu randa kantlanm petrol rezervleri 133 (2005) milyar varil dolaynda olup, dnya toplam petrol rezervi iindeki pay %11.5 dolayndadr. Ayrca doal gaz rezervi bakmndan yaklak dnya doal gaz rezervlerinin %16sna sahip olan ran, bu konuda da dnyada Rusyadan sonra ikinci srada gelmektedir. Bir devlet irketi olan ve Musaddktan miras kalan NIOC (National Iranian Oil Company) petrol retimini ve satn kontrol etmektedir. ran 27 petrol tankeriyle blgede kendi petroln satma konusunda nemli admlar atan bir lkedir. Gnlk petrol retimi yaklak 4 milyon varil olan randa bunun 2020de 7 milyon varile kmas beklenmektedir. rann gnlk petrol ihrac ise yaklak 2.6 milyon varildir. rann d yatrm ve ihra politikasn deitirmesi durumunda bunun 2010 ylnda gnlk 5.5 milyon varilin stnde olmas olasl var. Bir ham petrol reticisi olan rann yllk yaklak 2milyar dolar rafine edilmi petrol (zellikle benzin) satn almaktadr. rann ihra gelirlerinin %80ini oluturan ham petrol sat, bte gelirlerinin de %50sini oluturmaktadr. Nitekim, petrol gelirlerindeki 1 dolarlk art Tahrann petrol gelirinde 1 milyar dolarlk bir arta yol amaktadr.163 ran ekonomisi, yksek isizlik, hzl nfus art, d
161

Bkz.:US Energy Information Administration, Saudi Arabia Country Analysis Brief, August 2005, http://www.eia.doe.gov/cabs/saudi.html(e.t.02.09.2005); Basra Krfezi lkelerinin ekonomik ve siyasal yaplar hakknda detayl bir alma iin bkz., Tayyar Ar, Irak, ran ve ABD: nleyici Sava, Petrol ve Hegemonya, stanbul: Alfa Yay, 2004, ss. 81-127. 162 OPEC 2004 Annual.., op. cit., s. 15. 163 US Energy Information Administration, Iran Country Analysis Brief, March 2005 http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/iran.pdf(e.t.10.05.2005); Cordesman, op. cit., ss. 9-10.

59

bor a, petroln lke gelirleri zerindeki belirleyicilii, azgelimi blgeler ile gelir adaletsizlii gibi yapsal baz sorunlarla kar karyadr. Ekonomide liberalleme abalar yava ilerlerken, dini liderin tm kurumlar zerindeki denetimsiz kontrol, ran ekonomisi zerinde ciddi bir bask oluturmaktadr. Tm bu isel etkenlerin yannda ABD tarafndan 1995ten itibaren geniletilerek uygulanan ambargo ran ekonomisinin bymesinin ve da almasnn nndeki en byk engellerden birini oluturmaktadr. 1995 ylnda Amerikal yatrmclarn ve irketlerin rana yatrm yapmasnn engellenmesi amacyla alnan Yaptrm Karar, 1996da ABDli olmayan irketleri de kapsayacak ekilde geniletilmiti.164 Nitekim Washingtonun basklar sonucu yaklak 26 milyar varil rezerv olduu varsaylan Azedegan petrol sahasnn gelitirilmesini stlenen Inpexin (Japon Konsorsiyumu) ortaklarndan Tomen projeden ekilmiti. 2004 ubatndan imzalanan yaptrm anlamas erevesinde Inpex Konsorsiyumunun yaklak 2-2.8 milyar dolar yaptrm yapmas beklenmektedir.165 te yandan 2004 Martnda Bakan Bush, rann ABD ulusal karlarna ynelik olaanst tehdidi srdrd gerekesi ile ambargo kararnn srdrlmesini kabul etmiti. Ancak, ABDnin engellemelerine ramen, gnmzde, ran petrol ve doalgaz sahalarna yaklak 15-20 milyar dolar d yatrm yaplmtr. Geri alm anlamalar* (genellikle yabanc irketlerin retimden ald pay %17-20 aras olmaktadr) erevesinde Fransz, talyan ve Rus irketlerinin ran petrol ve doalgaz sahalarnn gelitirilmesi ve iletilmesi projeleri kapsamnda randa nemli yatrmlar bulunmaktadr. Dnya petrol rezervlerinin yaklak yzde 10una sahip olan Irakta bilinen rezerv miktar 115 milyar varildir. Ancak 1970lerin bandan itibaren Irakta yeni petrol alanlarnn ciddi ekilde aratrlmad dikkate alnrsa, bu miktarn Irakn gerek rezerv miktarn yanstmad dnlebilir. Nitekim 2004 Austosunda Irak Petrol Bakan, Irakn potansiyel ve kantlanm petrol rezervi miktarnn 214 milyon varil olduunu belirtti.166 1968den itibaren lkenin siyasi ve ekonomik yaps zerinde Baas iktidar ile kurulan devlet otoritesi 2003 Martnda ABDnin askeri mdahalesi ile son bulurken, lke ciddi anlamda bir kaos iine srklenmitir. hra gelirlerinin yzde 80ini petroln oluturduu Irakn 1970lerin sonlarnda gnlk petrol retimi 3.5 milyon varil dolayndayken, ilk nce ran-Irak ve ardndan yaanan Kuveyt Sava ve 2003 ABD askeri mdahalesi sonucu petrol retimi 400-500 binlere kadar gerilemiti. 1980de 43.6 milyar dolara ulaan petrol geliri, ayn yl balayan ran-Irak Sava srasnda 8 milyar dolara kadar gerilemi, sava sonras 1990 da ise 12 milyar dolara kadar kmt. 1990da 12 milyar dolara ulaan petrol gelirleri Kuveyt Sava sonucu uygulan ambargonun etkisiyle 350 milyon dolara kadar gerilemiti. Ambargo dolaysyla gnlk petrol retimi 0.6 milyon varile kadar gerileyen Irakn, 1996 Maysndaki BMnin 986 sayl kararyla yeniden petrol retimini arttrmasna izin verilmi, bunun sonucunda 2000de 20 milyar dolarlk bir gelir elde etmiti. Ancak, ABD mdahalesini takiben 2003 yl sonunda petrol gelirleri tekrar 7 milyar dolara gerilemiti. Kuveyt Sava ncesi alnan ve
ILSA karar hakknda detayl bilgi iin bkz., Rex J. Zedalis, The Total S.A. Case: Meaning of Investment Under the ILSA, The American Journal of International Law, Vol: 92, No: 3 (Jul., 1998), ss.539-548. 165 Cordesman, op. cit., s. 10. * Orta Doulu reticiler ile yaplan Geri Alm Anlamalarnda, mukavele yaban irket (szlemeci irket) anlamada zel bir madde yok ise tm yatrmlar kendisi karlar. Bu yatrm karl olarak sahada petrol/doazgal bulunduunda devlet irketi retimin bir ksmn anlamada belirtilen sre ierisinde szlemeci irkette verir. Szleme sresi sona erdiinde saha zerindeki tm yatrmlar devletin tekeli altna girer. 166 Cordesman, op. cit., s. 14.
164

60

2003 ylna kadar devam eden ambargo sonucu Irakn milli geliri 1990 ncesinin te birine gerilemiken, igal srasnda da mevcut alt yaps byk lde tahrip olan Irakn yeniden inas iin en az 50-150 milyar dolara ihtiya olduu ifade edilmektedir. Oysa petrol gelirleri iyice dm olan Irakta petroln verimliliini ve retim kapasitesini arttrmak iin gerekli harcamalar uzun zamandr yaplamamtr. Bu durumda Irak petrol sahalarnn gelitirilmesinde ve iletilmesinde ok uluslu petrol irketlerinin rol oynayaca sanlmaktadr. 167 OPEC ve Krfez birlii Konseyi yesi olan Kuveytin ise, dnya petrol rezervinin yaklak %8.6sna denk gelen yaklak 101 milyar varil rezervi bulunmaktadr. Ekonomisi dier Krfez lkeleri gibi byk lde petrole dayal olup, d ihra gelirlerinin %90-95ini oluturmaktadr. Kuveytte gnlk petrol retiminin 2020de 5.2 milyon varile kaca tahmin edilmektedir. Dier Krfez lkeleri kadar olmasa da, petrol fiyatlarndaki dalgalanma Kuveytin ekonomisini de etkilemektedir. rnein 1980de yaklak 37 milyar dolar olan petrol geliri, petrol fiyatlarndaki dler nedeniyle 1998de 8.9 milyar dolara gerilemitir. 1997 ve 1998 petrol fiyatlarndaki de bal olarak byk bir durgunluk yaayan Kuveyt ekonomisi, petrol fiyatlarndaki dalgalanmaya bal olarak 2004 ylnda 27.4 milyar dolar gelir elde etmiti. 2003te %5.6, 2004te %5.7 olan byme hznn 2005 ylnda %5.8 orannda olmas beklenmektedir. Dier Krfez lkeleri gibi, parasn dolara endeksleme yoluna gitmeyen Kuveytte, dinarn deeri dolarn arlkta olduu uluslararas rezerv paralarn oluturduu bir sepete gre belirlenmekteydi. Ancak 2003 ylnda Kuveyt parasnn deerini dolara balamtr. Kuveyt sahip olduu rafineri ile gnde yaklak 900 bin varil rafine petrol satmaktadr. Kuveyt rafine kapasitesini artrmak iin Azour blgesinde 2.5 milyar dolara 450-600 bin varil/gn kapasiteli yeni bir rafineri ina etmeyi planlamtr. Kuveytte, petrol gelirlerinden kaynaklanan bte fazlalna ramen zelletirme ve ekonomiyi liberalletirme konusunda son yllarda nemli kararlar alnmtr. Mart 2001de Kuveyt Ulusal Konseyi, dorudan yaplacak d yatrmlara yardm yaplmasn ngren Dorudan D Yatrmlarla lgili Yasay kabul etmitir. Yasa ayn zamanda, yabanc bankalar zerindeki kstlamalar hafifletmekte, yabanc yatrmclara milliletirme, faaliyetlerine el koyma ya da lkeden karlma karsnda uzun vadeli gvenceler vermekte ve yabanc irketlerin bir Kuveytli sponsor veya ortak bulma zorunluluunu ortadan kaldrmtr. te yandan Kuveyt Anayasas Kuveyte ait olan minerallerin dorudan yabanclar tarafndan alnmasn yasaklamaktadr. Bir devlet irketi olan Kuveyt Petrol Corporation bnyesinde, Kuveyt Petrol irketi ( (KOC-petrol ve gaz aratrma ve retimi safhalarn stlenmi); Kuveyt Ulusal Petrol irketi (KNPC- rafine ve nakliye grevini stlenmi) Uluslararas Kuveyt Petrol (Kuwait Petroleum International- KPI- i piyasaya ynelik rafine ve retimi stlenmi) Petrochemical Industries Company -PIC- kimyasal rnlerin retimini ve satn stlenmi; Kuwait Foreign Petroleum Exploration Company (KUFPEC) lke d petrol aramalarn; Kuwait Oil Tanker Corporation (KOTC) tanker faaliyetlerini stlenmilerdir. Kuveyt blgede 29 tanker says ile en byk tanker filosuna sahiptir. lke petrol tamaclndan ald pay artrmak iin 2004 ylnda 9 yeni tanker daha alacan

167

US Energy Information Administration, Iraq Country Analysis http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/iraq.pdf (e.t.04.07.2005); Cordesman, op. cit., ss. 18-19.

Brief,

June

2005,

61

aklamt.168 Tm bu milli irketlerin yannda lkede yabanc petrol irketlerinin faaliyetlerine izin verilmesine dnk olarak Kuveytliler geleneksel retim paylam anlamalarndan ziyade, karlan petrol bana (varil bana) bir cret denmesi ynnde yeni bir forml gelitirmeye almaktadrlar. Uzunca bir dnem yabanc petrol irketlerine salanan ayrcalklar ortadan kaldrmak iin mcadele vermi olan Kuveytte bu ve buna benzer bir anlamaya kar ciddi bir muhalefet bulunmaktadr. Ancak, gerek ham petrol retimini artrmak gerekse rafine petrol retimini artrmak isteyen Kuveyt hkmeti Project Kuwait plan erevesinde uluslararas konsorsiyum ile grmelerde bulunmutur. Bu konsorsiyumlar 1) ChevronTexaco (Total, PetroCanada, Sibneft ve Sinopec ile birlikte); 2) ExxonMobil (Shell, ConocoPhillips ve Maersk ile birlikte); ve 3) BP (Occidental, ONGC/Indian Oil Corp. le birlikte). Kuveyt yabanc petrol irketleri ile retim blm anlamas yerine, kartlan varil bana bir fiyat, geri alm anlamas ya da teknik ve dier yardmlar iin spesifik bir cret demeyi hesaplamaktadr. Bu konudaki grmelerin 2006 ylnda sonulanmas ve yabanc irketlerin Kuveyt petrol sahalarnda (tarafsz blgede zaten yabanc irketler bulunmaktadr) tekrar aratrma ve retime gemesi beklenmektedir. Varil bana bir fiyat denmesi ynndeki yaklamlar henz hayata geirilmi deildir. Gl ekonomik yapsna ramen, Kuveyt petrol gelirlerine olan bamlln azaltmak iin ekonomisini eitlendirme yoluna gitmektedir. Kuveyt ayn zamanda Gelecek Nesiller Fonu ad altnda her yl petrol gelirlerinden elde ettii kazancn %10nu biriktirmektedir. Gnmzde fonda biriken paralarn miktar 65 milyar dolar civarndadr. 169 Dier Krfez lkelerinden, yedi Emirliin oluturduu BAE, petrol ve doal gaz rezervleri bakmndan dnyann en zengin lkeleri arasnda saylmaktadr. Petrol bakmndan dnya rezervinin yaklak %8.5ine denk gelen 98 milyar varil petrole sahip olan BAEnin, 1995te 2.3 milyon varil olan gnlk retimi 2003te 2.5 milyon varile km, 2020de ise bunun 5.7 milyon varile kmas beklenmektedir. BAE, ayn zamanda Rusya, ran ve Katardan sonra en fazla kantlanm doal gaz rezervine sahip lkedir. DTne katlan Birleik Arap Emirliklerinde zel sektr giriimi zendirilmekte ve su, elektrik gibi alanlara yatrm yaplmas tevik edilmektedir. Blgedeki en liberal ekonomiye sahip olan BAEde Abu Dabi yaklak 98 milyar varil olan toplam rezervin %95ine sahipken, geri kalan petroln 4 milyar varili Dubaiye aittir. Federasyonun Sharjah ve Ras al-Khaimah Emirliklerinde ise toplam 1.5 milyar varil rezerv bulunmaktadr. Nitekim, yedi emirlikten oluan federasyona da (Abu Dabi, Dubai, Sharjah, Ajman, Fujairah, Ras al-Khaimah ve Umm al-Qaiwain) politik etkinlik lkenin ticaret ve petrol rezervine sahip olan Abu Dabiye braklmtr. BAEnin gelirlerinin %80i Abu Dabi ve Dubai tarafndan salanmaktadr. Haziran 1996da BAE Federal Ulusal Konseyi, Federasyonun oluturulduu 1971den beri be ylda bir onaylanan geici kurucu anlamay, srekli bir anlama oluturarak ortadan kaldrmtr. Anayasada Abu Dabi, BAEnin srekli bakenti olarak tm Emirlikler tarafndan kabul edilmitir. 1988 ylnda Petrol Bakanl ile Abu Dhabi National Oil Company (ADNOC)nin ynetim kurulunu fesh eden Emirlik, bunun yerine Khalifa ibn Zayid Al Nuhayyanun Bakanlnda her bir
168

Bunlardan ikisinin VLCCs (Very Large Crude Carriers) her birinin net tama kapasitesi 300,000 deadweight ton dur. US Energy Information Administration, Kuwait Country Analysis Brief, March 2004, http://eia.doe.gov/emeu/cabs/kuwait.pdf (e.t.10.06.2004). 169 US Energy Information Administration, Kuwait Country Analysis Brief, June 2005, http://eia.doe.gov/emeu/cabs/kuwait.pdf (e.t.04.07.2005).

62

emirlikten bir yenin temsilci olarak bulunduu Yksek Petrol Konseyi (Supreme Petroleum Council)ni kurmutu. 2004 ylnda Exxon Mobil irketi Upper Zakhum sahasnn gelitirilmesine dnk olarak ADNOCn %24lik hissesini satn almtr. Hal hazrda gnlk 550 bin varillik bir retime sahip sahadaki retimin 2010 ylnda 1.2 milyon varil olmas beklenmektedir. Dier Arap lkelerinden farkl olarak liberal bir petrol politikasna sahip BAEde ok uluslu petrol irketlerinin ( ngiliz, Amerikal, Japon ve Fransz) petrol endstrisindeki pay %40tr.170 Komular ile snr sorunlar bulunan Krfez lkelerinden Umman ise, hem OPEC hem de OAPECe ye olmamasna ramen ekonomisi, byk lde petrol retimi ve ihracatna dayanmaktadr. Okuma yazma bilme orannn dier Krfez lkeleriyle karlatrldnda olduka dk olmasna ramen (toplamda %24.2; kadnlarda %32.8), iyi bir toplumsal ilikinin var olduu lkede, kii bana den GSMH 8.6 dolardr. Gl bir ekonomik yapya sahip olan Ummanda yllk byme 2002 ylnda %3 iken, 2003 ylnda %3.5 civarnda olmutur. 2004 ylnda ise yksek petrol fiyatlarnn da etkisiyle bunun %4.2 olmas beklenmektedir.171 Yaklak, 5.6 milyar varil petrol rezervi ve gnlk net 2002de 844,728 varil, 2003te de 792,208 varil petrol ihrac bulunan Ummanda petrol gelirleri GSMHnn %40n ve ihracat gelirlerinin ise %75ini oluturmaktadr. Dier Krfez lkeleri gibi ekonomik yapsn eitlendirme projesine ramen Umman, doalgaz ve petrol rezervlerini artrmak iin yabanc irketlerle ibirlii iine girmitir. lk kez 1962de bulunan ve komu Arap lkelerine gre rezerv dzeyi daha dk ve karmas daha maliyetli (baz sahalarda 3-5 dolar aras) olan petrol yataklarn iletme hakk devlet ve yabanc sermayenin ortak olduu Umman Petrol Gelitirme irketinin (Petroleum Development Oman Ltd. PDO) elindedir. irketin %60 hissesi Umman hkmetine aitken, kalan hisselerin, %34 Royal Dutch/Shell, %4 Total ve %2si Partexe aittir. teki yeralt zenginlikleri arasnda doal gazn bata geldii Ummanda var olan doalgaz rezervlerinin ok az bir ksmnn bugnk teknoloji ile retilebilir bir rezerv olabilecei tahmin edilmektedir. Bir Konsorsiyum ortakl olan Umman Svlatrlm Doal Gaz irketinin (Oman
Liquefied Natural Gas Company -OLNGC), irketinde hisse dalm ise, Umman hkmeti %51, Shell %30, Total %5.54, Kare LNG %5, Mitsubishi %2.77, Mitsui & Co. %2.77, Partex %2 ve Itochu %0.92 eklindedir. Liberal bir petrol politikasna sahip olan Umman, zel sektrn gelimesine paralel olarak,

Krfez ticaretinde nemli bir rol oynamak istemektedir. Doalgaz ve petrol alanlarnda d yatrmclarn ilgisini eken Ummanda ok uluslu irket yatrm srekli artmaktadr.172 1932 ylnda Basra Krfezinde ilk petrol kefedilen lke olan Bahreyn ise, dk bir petrol retimi ve nispeten nemsiz bir petrol rezervi olmasna karn, blgenin gelien hizmet sektrne sahiptir. Bahreynin stratejik konumu onu blgede nemli bir ticaret ve hizmet merkezi haline getirmitir. Tm Bahreyn topraklarnda ve deniz alanlarnda kantlanm/retilebilir toplam petrol rezervi (1932 ylnda petrol bulunan Avali sahasnda) 125 milyon varil ve gnlk retimde 35 bin varil dolayndadr. Ancak Avalinin yannda Hawar adalar dolaynda petrol bulunma olasl var.
170

Ar, Irak, ran ve ABD, op. cit., ss. 98-100; US Energy Information Administration, United Arab Emirates Country Analysis Brief, April 2005(e.t.04.07.2005), http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/uae.pdf. 171 Gulf States Newsletter, Oman, http://www.gulfstatesnews.com/html/countrydata/Oman/oman.html, (e.t.09.10.2005) 172 US Energy Information Administration, Oman Country Analysis Brief, January 2005, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/oman.html(e.t.04.04.2005)

63

Dolaysyla deniz alanlarnda da yeni petrol rezervleri bulunabilir. Daha nce Katar ve Bahreyn arasnda sorun oluturan ve Uluslararas Adalet Divanna gtrlen snr sorunu, Divann Mart 2001de Hawar Adalarn Bahreyne ve Zubarah ve Janan adalarnn da Katara veren karar sonucu zlmt. Aralk 2001de Bahreyn hkmeti, gneydou kylarnda petrol aramas yaplmas iin Petronas Petrol irketi (Malezya) ile anlarken, gene bu blgeye yakn kylarda da ChevronTexaco irketi ile anlamt. Ancak 2002 ylnda ChevronTexaco ekonomik deerde bir petrol rezervine rastlamadn aklamt. Dier Krfez lkelerinin aksine Bahreyn petrol endstrisi ham petrol ihracndan ziyade rafine petrol ihracna dayanmaktadr. lkenin tek rafinesi olan ve gnlk 248.900 varil kapasiteye sahip bakent Manamann gneyindeki Sitra rafinerisinde Bahreyn petrol ile Suudi Arabistandan komu lke ekonomisine destek amacyla verilen 140 bin varil petrol ilenmektedir. 1932de Bahreynde petrol bulunmasn takiben kurulan Bahreyn Petrol irketi (Bahrain Petroleum Company-Bapco) tarafndan 1936da kurulan rafinerinin srekli modernizasyonu yaplmtr. Ayrca, iki ABD irketinin eit pay sahibi olduu Bapco irketine 2024 ylna kadar srecek bir petrol ayrcal tannmasna karlk173 yukarda da belirttiimiz gibi dier petrol irketleri ile de arama anlamalar yaplmaktadr. 1995ten beri eyh Hamad bin Halife tarafndan ynetilen Katarda ise hem ekonomik hem de politik liberalizasyon ynnde nemli admlar atlmtr. Katar hkmeti, petrol ve zellikle doal gaz konusunda ok sayda uluslararas firmayla yaplan szlemelerle lkede yabanc sermaye yatrmlarn artrma abas iindedir. 2005 yl itibariyle ChevronTexaco, Total, BP ve Occidental Petroleum gibi uluslararas irketler Katar petrol endstrisinde faaliyet gstermektedir. Gnlk petrol ihra kapasitesinin yaklak 900 bin olduu Katar da toplam rezerv ise 15 milyar varildir. Bahreyn gibi Katar da ekonomisini eitlendirmeye ynelik olarak ham petrol ihracndan ziyade rafine petrol ihra kapasitesini gelitirmeye almaktadr. Bu balamda Ulusal Petrol Datm irketi Umm Saiddeki rafinerinin kapasitesi 2002 ylnda 57,500 varilden 137 bin varile karma projesini tamamlamtr. Katarn gnlk petrol tketimi ise 30 bin varildir. Ekonominin eitlendirilmesine ynelik olarak Katar Petroleum ile Chevron Phillips Chemical Company arasnda 1997 Kasmnda toplam tutar 1.1 milyar dolar bulan ve 2007ye kadar bir alminyum tesisi kurulmasn ngren bir anlama imzalanmtr. Ham petrol rezervinin yannda Katarn bir dier nemli yeralt zenginlii ise, doal gaz rezervidir. lkenin ihra gelirlerinin yaklak %70-75inin petrol ihracna dayanmasna karn, dnyada %24lk payyla doal gaz rezervleri bakmndan Rusya ve randan sonra dnyada nc byk rezerve sahip olmas, toplam 620 bin kiilik bir lke olan Katar iin byk bir zenginliktir.174 Sonu olarak Orta Doulu petrol reticisi lkeler dnyann en stratejik enerji kaynaklarndan en az ikisine sahip lkelerdir. Son yllarda, zellikle 11 Eyll, Afganistan Sava ve Irak Sava sonras Arap yneticileri, ABDnin siyasi ve askeri basks altnda petrol zerindeki devlet kontroln gevetmeye zorlanmaktadr. Bu konuda Suudi Arabistan ve Kuveyt gibi lkelerde baz giriimler olmusa da, bu istenilen boyutlarda olmamtr. Ancak, 2000lerin banda balayan ve kresel bir hal alan ekonomik liberalizasyon basksnn ksa srede bu lkeleri zor
173 174

Ar, ABD, Iran, Irak, op. cit., 103-107. US Energy Information Administration, Qatar Country Analysis Brief, February 2005, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/qatar.pdf(e.t.04.04.2005)

64

durumda brakaca aktr. zellikle artan petrol fiyatnn drlmesi ynnde retimin artrlmas talebini takiben gzler, petrol zengini Arap lkelerine evrilecektir. Bu lkelerin teknolojik yetersizlik ve ekonomik zayflklar nedeniyle petrol sahalarnn rehabilitasyonu ve retimin artrlmas ynndeki milyar dolarlk projeleri yrtmeleri bugn iin zor grnmektedir. Artan uluslararas bask karsnda Arap reticilerin ok uluslu petrol irketleri ile bir anlamaya gidip, petrol zerindeki devlet tekelini gevetecekleri ngrlmektedir. Ancak, tm bunlarla birlikte gelecek 15-20 yl ierisinde dnyada petrol ktl ortaya ktnda tketici lkelerin yan sra retici lkelerin de ciddi bir gvenlik sorunu yaayaca aktr. Askeri anlamda gl devletler bu lkelerin retimlerini kendi tketimlerini karlamak iin kontrol etme giriimleri ya da blge lkeleri arasnda rezervlerini geniletme politikalar blgedeki atmann kaynan oluturacaktr. Dolaysyla ekonomi politik perspektif asndan bu lkelerin sahip olduu zenginlikleri dolaysyla uluslararas atmalara konu olmalar kanlmaz gibi grnmektedir.

65

K NC BLM ORTA DOUDA PETROL ve POL T KA L K S : TAR HSEL GER PLAN

Petrol modern Orta Dou tarihinin ekillenmesinde nemli faktrlerden biri olmutur. Yaklak 400 yl Osmanl mparatorluu egemenlii altnda kendi ierisinde paral ancak darya kar bir btn olarak ynetilen Orta Dou topraklar, I. Dnya Sava sonrasnda ilk nce byk glerin igaline urayacak ardndan bir ok devlet arasnda bltrlecekti. Byk igal ile birlikte Orta Doudaki doal kaynaklarn aratrlmas, iletilmesi ve pazarlanmas igalci veya dier bir deyile Mandater devlete bal irketlerin denetimine gemiti. Kendi kendilerini ynetmeye muktedir olmadklar iddiasyla onlar adna ynetimi stlenen byk devletler, blgenin doal kaynaklarn kullanarak ekonomik, politik ve askeri olarak blge lkelerinin nemli bir g haline gelmesini engellemilerdi. Kukusuz bu kaynaklarn banda, uluslararas rekabete en fazla konu olan hammadde ise petrold. Aydnlanma ve ila yapmnn ardndan mekanik alanda yaanan gelimelere paralel olarak petroln sava aralarnda 1900larin banda kullanlmas byk glerin petrol zerindeki kresel rekabetine de zemin hazrlamt. Petroln yaygn kullanm ile birlikte ok uluslu petrol irketlerinin ortaya kmas ve hkmetlerinin desteini arkasna alan bu irketlerin uluslararas pazarlarda global bir g olma ynndeki giriimleri, hem petrol piyasasnn genilemesine hem de dorudan nemli miktarlarda petrol rezervi olduu varsaylan Orta Dou corafyasnn siyasi ve idari olarak yeniden dzenlenmesine giden srecin kvlcmlarn atelemiti. 1900lerin bandan itibaren ise, yakt petrol olan iten patlamal motorlarn seri retimine balanmas ile petrol ve petroln yan rn olan benzin ve mazot gibi yaktlar, petrol tm insanlarn gndelik kullanmna sokmutu. Nitekim, petroln stratejik ve ekonomik deeri artka dnemin gl devletlerinin yeni petrol rezervleri bulmak ve onlar kontrol etmek iin, bilinen en eski petrol sahalarna ynelmeleri de kanlmaz oldu. Dinsel, kltrel ve siyasal anlamda byk medeniyetlere ev sahiplii yapan Orta Dou corafyas ise bu ilginin temel odan oluturmasna karn, maalesef, bu gelimelere zamansz yakalanmt.

I. B R NC MCADELE

DNYA SAVAI NCES

ORTA DOU PETROL ZER NDEK

KRESEL

A. OSMANLI MPARATORLUUNDAN MT YAZ SALAMA ABALARI Osmanl mparatorluu topraklar ierisinde bulunan petrol rezervlerinin ticari amalarla iletmeye uygun olabilecei dncesi hem blge d lkeler hem de Osmanl mparatorluluu tarafndan On Dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan sonra anlalabilmiti. Osmanl topraklar zerinde aratrma yapan Alman ve Fransz uzmanlar 1870lerde blgede nemli petrol yataklarnn varln rapor etmilerdi. Ancak, Osmanl mparatorluunun iinde bulunduu siyasi ve ekonomik sorunlar, bunlarn devlet eliyle iletilir hale getirilmesini o yllar iin mmkn klmaktan uzakt.175 Buna ramen, petrol konusundaki Osmanl mparatorluundaki ilk somut
175

1850lerin banda ilk defa yabanc lkelerden bor para alan mparatorluk, ksa srede bir d demeler krizi ierisine girmiti. Bu durum lke maliyesinin yabanclarn ynetiminde Dyunu Umumiye tarafndan ynetilmesine yol amt.

66

gelime 1888 ve 1889da Sultan Abdlhamit tarafndan yaynlanan iki zel fermanla Musul ve Badat vilayetlerindeki petrol alanlarn da ieren baz topraklarn mlkiyetinin Sultann zel mal varlna katldnn ilan edilmesi ile balamt. Sultan Abdlhamit, bu suretle bu blgelerdeki petrol arama ve karma imtiyaz verme ayrcaln dorudan kendi zel tasarrufuna alrken, 176 ayn zamanda petrol konusunda yrtlen imtiyaz mcadelesinin de taraflarndan birinin oluturmutu. mparatorluun zirvesinde bu kararlar alnrken, Ekim 1888de Alman sermayesinin deniz ar gcn simgeleyen Deutsche Bank grubuna Haydarpaa- zmit hattnn iletilmesinin yansra bu demiryolunu Ankaraya kadar uzatmas imtiyaz verilmiti. Ayrcaln bir dier nemli yan ise, Ankaraya kadar uzanacak demiryolu hattnn daha sonraki yllarda Samsun, Sivas ve Diyarbakr gzergahndan Badata kadar uzatlacana dair bir maddenin anlama da yer almasyd.177 nl Alman demiryolu mhendisi Wilhem von Pressel tarafndan tasarlanan Badat Demiryolu projesine en byk muhalefet ise Rusyadan gelmiti. Nitekim artan Rus basklar dolaysyla hattn gzergahnda deiiklie gidilmi; Sivas zerinden deil Konya zerinden Badata gidilmesine karar verilmiti.178 Bylelikle Alman sermayesinin 1904 ylndan I. Dnya Savana kadar srecek demiryolu ina sreci de balamt. Almanlar yalnzca demiryolu imtiyaz elde etmemi ayn zamanda, demiryolunun geecei topraklarn mlkiyetini, demiryolunun her iki tarafndaki yirmi millik genilii olan eritler iinde kalan petrol, madenler ve dier doal kaynaklarn iletimi imtiyazn da almt. Konsorsiyum ayn zamanda, Badat, Basra ve Basra Krfezi terminalinde modern limanlar ina ve depolama tesisleri kurma hakkn da elde etmiti.179 Almanya, demiryolu projesine ekonomik ve gvenlik nedenleriyle ayr bir nem vermekteydi. Dnemin Almanyann stanbul Bykelisi Marschall tarafndan hazrlanan bir raporda bu aka belirtilmiti. Bykeli raporda yle demekteydi:180 Ekonomi ve politikann ayr eyler olduunu savunan reti gnmzde geerliliini yitirmitir. Ekonomilerini gelitirebilmi uluslar, politik etkilerini de arttrmlardr; tersine iktisadi adan geri kalanlar ise politik olarak da zayftrlar Eer Almanya Douda ekonomik etkinliini artrmaya devam ederse, Alman mallarn Alman gemileriyle tama srecini hzlandrmak iin Haydarpaa Liman ina edilip, oradan Anadolu Demiryolu Badata kadar bir Alman giriimi olarak ve yalnz Alman malzemesi kullanlarak gerekletirilirse, tm Dou topraklarnn bir tek Pameronyal askerin kemikleri kadar deer tamad ifadesi aktel gerekliini yitirmi tarihi bir an olarak kalacaktr.
Bunun bir sonucu olarak, petrol ya da dier madenlerin mparatorluun kendi z kaynaklar ile aratrlp ilenmesine dnk ierden gelen neriler yalnzca birka iyi niyet temennisi olarak tarihteki yerini almt. Bkz.: Stephen Pelletiere, Iraq and the International Oil System: Why America Went to War in the Gulf, Washington, D.C.: Maisonneuve Press, 2004, s. 32. 176 Fevzi Altu, Petrol Sorununun Tarihsel Geliimi ve Trkiye, Bursa : Akademi Kitabevi Yaynlar, 1983, s. 45. 177 Konu ile ilgili olarak detayl bir alma iin bkz., Edward Mead Earle, Badat Demir ve Petrol Yolu Sava: 19031923, vr. K Yargc- N. Uurlu, stanbul: rgn Yay., 2003. 178 Charles H. Woods, The Baghdad Railway and Its Tributaries, The Geographical Journal, Vol: 50, No:1 (Jul., 1917), ss. 35-36. 179 Leonard Mosley, Power Play: The Tumultuous of Middle East Oil, Birkenhead: Willmer Borthers Pub., 1973, s. 18; Earle, op. cit., ss. 79-81. 180 Murat zyksel, Abdlhamit Dnemi D likileri, Der.: Faruk Snmezolu, Trk D Politikasnn Analizi, stanbul: Der Yay., 1994, s. 21.

67

mtiyaza tepki gsteren ngiliz Dileri Bakan Marki Lansdowne, 5 Mays 1903te Lordlar Kamarasnda yapt konumada Londrann, bir baka devletin Basra Krfezinde deniz ss veya liman kurmasna msaade etmeyeceini ve elindeki tm imkanlar bu projeyi engellemek iin kullanacan aklayarak, imtiyaza ynelik ngiliz tutumunu ortaya koymutu.181 Dier yandan 1904 ylna gelindiinde ise demiryolunu ina edecek olan Anadolu Demiryolu irketine ayrca Musul ve Badat vilayetlerinde petrol arama ayrcal da verilmiti. Petrol zerindeki rekabetin younlat 1900l yllarn ba ayn zamanda Osmanl brokrasisinde nemli alkantlarn yaand bir dnemdi. mparatorluk, yaklak otuz yl lkeyi yneten Sultan II. Abdlhamite kar daha sonralar ttihat ve Terakki olarak bilinen bir grubun yrtt askeri ve siyasi muhalefete sahne olmutu. 1908e gelindiinde iktidar ele geiren ttihat ve Terakki liderleri, 27 Nisan 1909da Mecliste aldklar bir kararla II. Abdlhamiti tahtan indirdikleri gibi (yerine Sultan Read gemiti), mparatorun zel mlkiyetinde bulunan tm topraklar devlet hazinesine aktarmlard. ttihat ve Terakkinin dayand kadrolarn byk ounluu Avrupada eitim alm kiilerden olutuundan Fransz ve ngiliz kurumlarna bir hayranlk duyulurken, Alman mparatorluu otokratik ve anti-demokratik bulmaktayd. Nitekim, deiiklik, petrol imtiyaz konusunda yrtlen rekabete de yansmt. 1909 ylnda Sadrazam Hilmi Paa, Orta Dou petrol imtiyaznn ngiltere hkmetinin desteini arkasna alan DArcy grubuna verilmesinin ilke olarak kabul edildiini aklamt.182 Zira, Alman sermayesine verilen petrol arama ve iletme imtiyaznn da zaten Sultan Abdlhamitin devrilmesiyle geersiz olduu ne srlmt. Bilindii gibi Sultan Abdlhamit, tm petrol sahalarn kendi zel mlkiyetine geirdiinden petrol zerindeki anlama da Sultan devrilmesiyle geersiz saylmt.183 Ancak, Almanyann itiraz ve petrol irketlerinin atma yerine ibirliini tercih etmeleri nedeniyle, African and Eastern Concessions adyla bir ortaklk kurulmutu. Daha sonralar (1912) Turkish Petroleum Company adn alan irketin ortaklar arasnda Deutsche Bank (Alman hissesi), Turkish National Bank, ngiliz Banker Sir Ernest Cassel ( ngiliz hissesi) ve Glbenkyan vard. Daha sonraki aylarda Glbenkyan kendi hissesinden bir ksmn Henry Deterringin Royal Dutch Shell irketine vererek, onlar da ngiliz-Alman Anlamasnn ierisine ekmiti.184 I. Dnya Savana doru gidildii yllarda petrol imtiyaz konusunda kurulan bu ortaklk ttihat ve Terakki hkmetini olduka g durumda brakmt. te yandan ngiltere Dileri Bakanl ile Donanma Bakanl petrol imtiyaz konusunda Sir Ernest Casseli deil APOC (Anglo-Persian Oil Company) desteklemekteydi. Bu nedenle Turkish Petroleum Company adna Osmanl mparatorluu ile grmeleri yrten Sir Babington Smithe 28 Eyll 1912de iletilen mesajda, hkmet tarafndan desteklenmeyecekleri belirtilmekteydi. Ayn tarihlerde stanbul Bykeliliine gnderilen talimatta, imtiyaz konusunda Bykeliliin APOC desteklemesi istenmekteydi.185 ngiltere hkmeti daha sonralar ise dorudan resmi dzeyde Sir Ernest Cassele elindeki hisseleri devretmesi konusunda bask uygulamt. Bu konuda Glbenkyana bir mektup yazan Sir Cassel, ngiliz hkmetinin hisselerini
181 182

Suat Parlar, Barbarln Kayna: Petrol, stanbul: Anka Yay., 2003, s. 109 Ibid., s. 125. 183 Pelletiere, op. cit., s. 33 184 Mosley, op. cit., s. 21 185 Parlar, op. cit., s. 173

68

elden kartmas iin bask uyguladn ve bu artlarda hisseleri devretmek zorunda kalacan belirtmiti.186 En sonunda Londra, Alman ve ngiliz karlarna zarar vermeden bu konudaki sorunlar ortadan kaldrmak iin, Turkish Petroleum Companynin byk hissedarlarn yeni bir ortaklk anlamas yapmak zere ngiltereye davet etmiti. Toplantda taraflar Osmanl mparatorluuna kar izlenecek ortak petrol politikas konusunda gr birliine varmlard. 19 Mart 1914 tarihli Foreign Office Agreement (Dileri Bakanl Anlamas) uzlasna gre kurulan yeni konsorsiyumda APOC, hisselerin %50sine sahip olurken, Deutsche Bank %25 ve Royal Dutch Shell de %25ini almt. te yandan APOC ve Royal Dutch Shell grubu ayr ayr her ikisi de toplam hisselerinin %2.5ini ba ad altnda Glbenkyana vermilerdi.187 Anlama ile Osmanl mparatorluu zerindeki petrol imtiyazlarnn kullanmna da belirli ilkeler getirilmiti. Buna gre taraflardan herhangi biri, dierleri ile ortak hareket etmeksizin, Osmanl mparatorluu iinde kalan hibir alanda dorudan ya da dolayl olarak tek bana herhangi bir petrol imtiyaz elde etme giriiminde bulunmayacakt. Bu anlama ile ortaklar, Osmanl mparatorluu iinde kalan Msr ve Kuveyt Emirlii ile Trk- ran snrndaki deitirilen blgeler hari, tm mparatorluk topraklarnda giriilen veya giriilecek tm faaliyetleri birlikte yrtme karar almaktayd. Ayn zamanda grup ierisindeki ortaklarn tek bana hareket etmesi de yasaklanmaktayd. Foreign Office Antlamasnn imzalanmasndan be gn sonra Alman ve ngiliz Bykelileri, Osmanl hkmetine, Turkish Petroleum Companyye Musul ve Badatta petrol ayrcal verilmesi iin bir nota vermilerdi. ki byk gcn basklarna daha fazla kar koyamayan Osmanl hkmeti, 28 Haziran 1914te Sadrazam Sait Halim Paann her iki hkmetin Bykeliliklerine verdii kar bir nota ile ayrcaln resmi olarak bu irkete verileceini garanti etmiti. Ancak, Birinci Dnya Savann kmas ile birlikte anlama da yrrle girmeden geersiz olmutu.188 B. RAN PETROL ZER NDE NG L Z ve RUS MCADELES Orta Douda ilk petrol alanlarnn bulunduu blgelerden biri olan ran, 1900lerin bandan itibaren petrol piyasasnda nemli bir lke konumuna gelirken, randaki petrol rezervlerinin aratrlmasna dnk olarak byk glerle giriilen iliki, lkenin sosyal, ekonomik ve politik yapsn ciddi ekilde etkilemiti. rann nemini dnemin Hindistan Genel Valisi Lord Curzon

186 187

Mosley, op. cit., s. 22 Anlamaya gre, irketin kararlar zerinde hisseleri orannda bir oy hakk bulunmayan Glbenkyan, ortakln tm parasal gelirlerinden yararlanacakt. Nitekim bu anlamadan sonra Glbenkyan Bay Yzde Be nvanyla anlacaktr. te yandan anlamada Osmanl ile ran arasnda anlamazlk konusu olan topraklarda ngilterenin isteiyle gndeme alnmtr. Sorunlu blge zerinde Osmanl mparatorluu de jure hak sahibiyken, de facto blge rann denetimdeydi. Sorunun giderilmesine dnk 17 Ekimde stanbulda toplanan Rus, ngiliz, ran bykelileri soruna bir zm bulmulard. 17 Ekim 1913te stanbul Protokolu olarak bilinen anlamaya gre, Anglo-Persian Oil Companynin petrol kard (Khanaqin) blgesi Osmanlya brakld. Toprak Transferi Anlamas olarak da bilinen bu protokole gre Osmanl mparatorluu APOCun, DArcy imtiyazndan kaynaklanan haklarn tanmaktayd. Osmanl mparatorluu, kendi topraklarndan denize varacak bir petrol boru hatt ina edilmesini de kabul etmiti. Turkish Petroleum Company ortaklar arasnda yaplan ortaklk anlamasnda, transfer edilen topraklar ayr bir madde olarak, elde edilecek imtiyazn dnda tutulmutur. Dier bir deyile Alman ve Hollandal ortaklar, APOCn transfer edilen topraklar zerindeki imtiyazn kabul etmekteydiler, Benjamin Shwadran, The Middle East, Oil and The Great Powers, Colorado: Westview Press, 1985, s.20; Yergin, op. cit., s.183. 188 Yergin, op. cit., s.184; kr Grel, Orta Dou Petrolnn Uluslararas Politikadaki Yeri, Ankara: Ankara niv. Basmevi, 1979, s. 57; Daha nceleri Amiral Colby Chestere verilen imtiyazn geerliliini birka kez dile getiren Amerikan hkmeti, mtiyazn TPCye verilmesini hkmet nezdinde protesto etmitir, bkz., Mosley, op. cit., s. 23

69

zerinde dnya egemenlii iin oyun oynanan bir satran masas szyle ifade etmiti.189 Bu balamda randaki maden ve yer alt kaynaklarnn aratrlmasna dnk olarak, ilk imtiyaz anlamas dnemin ran ah Nusreddin tarafndan, 25 Temmuz 1872de ngiliz Baronu Julius de Reutere verilmi; ancak Rus basks sonucu bir yl sonra iptal edilmiti. Ancak, rann bir btn olarak Rus etki alan iine girmesini istemeyen ngiliz hkmeti de ran ile ilk etapta ticari ardndan da gvenlik alannda ilikilerini gelitirme ynndeki politikalarndan vazgememiti. ngilterenin bask ve dllendirme politikalar sonucu ran ah 1889da Reuter ile 60 yl sreli yeni bir imtiyaz anlamas imzalad.190 Eskisine oranla daha fazla haklar elde eden Reuter, tm yer alt kaynaklarn aratrma ve iletme hakknn yannda bir de banka kurma hakk elde etmiti. Buna karn ran hkmeti de irketin net kazancnn %16sn alma hakk elde etmiti. Ancak bu anlaama da bir ncekisi gibi ayn nedenlerle 1899da ah tarafndan feshedildi.191 1900l yllarn banda Rusyann Bakden Basra Krfezine uzanan bir boru hatt ina etmek iin Tahranla grmeye balamas zerine, ngiltere ran uyararak, boru hatt zerinde yaplacak stn kr bir anlamann, boru hatt hibir zaman gereklemese bile, gney rana srveyanlarn, mhendislerin, Kazak kkenli koruyucularn sokulmas iin bir mazeret oluturaca, bunun da st kapal bir askeri igal anlamna geleceini ifade etmiti.192 ngilterenin basklar sonucu grmeler baarszlkla sonulanmt. Ancak, ayn tarihlerde bir ngiliz vatanda olan ve hkmet tarafndan desteklenen DArcy, rann sahip olduu varsaylan yer alt kaynaklarn aratrma ve iletme hakk elde etmek iin ah ynetimi ile grmelerini srdrmekteydi. Rusyann muhalefetine ramen, grmeler, ngilterenin Tahran Bykelisinin de hazr bulunduu 1901 Maysnda bir anlamayla sonuland.193 Ruslarn tepkisini ekmemek iin be kuzey ilini kapsamayan imtiyaz anlamas, ticari bir anlamadan ziyade ran ve ngiltere arasnda kurulan stratejik bir ilikinin belgesiydi. Zira taraflarda imzalanan imtiyazn salt ticari bir anlama olmadnn farkndayd. Eer yalnzca ticari bir anlama olarak grlseydi Ruslarn etkin olduu blgeleri de kapsayabilirdi. Bu erevede DArcy ile imzalanan imtiyaz anlamasnn temel zelliine bakmakta yarar var:194
1- Bu anlamann imzasndan sonra, D Arcy petrol, doalgaz, asfalt ve ozokerit aratrma, elde etme, karma, ticari hale getirme ve satma konusunda btn Pers topraklar zerinde 60 yl sre ile hak sahibidir. 2- DArcy, yukarda saylan rnlerin karld yerden Basra Krfezine kadar ulatrlmas iin gerekli boru hatlar kurma ve ayn zamanda datm iin depolar kurma hakkna sahiptir. 3mtiyaz sahibi, bu imtiyaz szlemesi dahilinde, hakkaniyete uygun bir ekilde, yer ve toprak satn alma hakkna sahiptir. Pers hkmeti imtiyaz sahibine bina ve toprak konusunda kolaylklar salayacaktr.

189 190

Yergin, op. cit., s. 133. Shwadran, op. cit., s. 13. 191 Ibid.; 1830lara doru ngiliz Arthur Conolly tarafndan rann da ierisinde yer ald orafyada srdrelen ve Byk Oyun diye adlandrlan ngiliz-Rus mcadelesi iin bkz., Robert A. Manning, The Myth of the Caspian Great Game and the New Persian Gulf , The Brown Journal of World Affairs, Vol:VII, Issue:2 (Summer/Fall 2000), s. 15; Paul Reynolds , The Great Game: Round Two, BBC News, (15 May, 2005), http://news.bbc.co.uk/2/hi/asiapacific/4550065.stm. 192 Yergin, op. cit., ss. 134-135. 193 Mosley, op. cit., s. 9. 194 Ibid., ss. 8-9; Shwadran, op. cit., ss.15-16.

70

4- Birinci maddeden bamsz olarak, Azerbaycan, Gilan, Mazanderan, Horasan ve Astrabad blgeleri imtiyaz dnda tutulmaktadr. Dier yandan Pers hkmeti bir nc kiiye Basrann gney blgesine inen bir boru hatt kurma hakk vermeyecektir (Madde-6). 5- Bu imtiyaz erevesinde elde edilen tm topraklar her trl vergiden muaf tutulacak ve bu i erevesinde ithal edilecek tm mallar vergi ve gmrkten muaftr (M-7). 6- mtiyaz sahibi, bu imtiyaz anlamas erevesinde bir ya da daha fazla irket kurma hakkna sahiptir ve bu irket-ler- imtiyaz sahibine bahedilen tm ayrcalklar kullanma ve tm taahdleri ve sorumluu stlenme hakkna sahiptir.(M-9) 7- mtiyaz sahibi tarafndan kurulan ilk iletme, kurulduu gn takiben ilk bir ay ierisinde 20 bin sterlin nakit (pein) ve 20 bin de hisse olarak ran devletine verecektir. Ayn zamanda kurulan irket ya da irketler her yl, yllk net kazanlarndan %16sn hkmete deyeceklerdir. (M-10) 8- Pers Hkmeti, imtiyaz sahibine ve irket yneticilerine danmalarda ve tavsiyelerde bulunacak bir danman atayacaktr. Atama, mparatorluun karlarn gzetir bir ekilde, imtiyaz sahibi ile varlan bir anlama dorultusunda olacak ve imtiyaz sahibi ilk irketin kurulmasn takiben danmana yllk toplam bin Sterlin deyecektir. 9- irket bnyesinde alacak teknik elemanlar, rnein mhendisler, yneticiler, kuyu deliciler, ustabalar hari olmak zere tm alanlar ahn yasalarna baldrlar. (M-12) 10- mtiyaz szlemesinde belirtilen srenin sonunda, irket tarafndan kullanlan tm bina ve materyaller, hibir tazminat hakk denmeksizin Pers hkmetinin eline geer.(M-15) 11- mtiyaz szlemesinden doan herhangi bir uzlamazlk, Tahranda biri irket tarafndan biri hkmet tarafndan ve biri de her ikisi tarafndan seilerek oluturulan hakemlie havale edilecek, ve hakemden kan karar nihai karar olarak taraflar zerinde balayc olacaktr. (M-17)

randa almalara balayan Birinci Aratrma irketini (First Exploitation Company) takiben bir aklama yapan Dileri Bakan Lord Landsdowne, ngiltere hkmetinin ran Krfezinde kendisinden baka bir gcn askeri, ekonomik ve politik bir g oluturmasna msaade etmeyeceini belirtmekteydi. Dnemin Hindistan Genel Valisi Lord Curzon, Dileri Bakannn aklamasndan bizim Orta Doudaki Monroe Doktrinimiz diye sz etmiti.195 Petrol aratrmalar ise youn bir ekilde Maidan-i Naftun blgesinde srdrld bir dnemde ngiliz hkmeti irket alanlarna dorudan askeri koruma salamt. Bylelikle Londra kendisine vergi geliri salayan bir irketi askeri koruma yoluna gitmiti. te yandan aratrmalar srasnda petrole rastlanmamas DArcyi imtiyaz satma noktasna getirmiti. Bu araylar ran stratejik gvenlik politikasnn bir paras sayan ngiliz ynetimini bir yandan endielendirirken, dier yandan da imtiyazn Fransz veya Ruslarn ellerine gemesini engellemek iin yeni ve daha gvenilir planlar hayata geirmesine yol amt.196 mtiyaznn yabanc lke vatandalarnn eline gememesi konusunda byk bir aba harcayan197 ngiliz ahinlerinin kat tutumu sonucu gene bir ngiliz irketi olan Burma Oil Company DArcy ile ortaklk kurmaya baarl bir ekilde zorland. ki taraf arasndaki ortaklk ayn zamanda ngiltereyi hukuken imtiyazn bir taraf haline dntren sreci de balatm olmaktayd.198 ki irket arasnda 1905 Maysnda DArcynin ynetim kurulu bakanln alaca Concessions Syndicate ( mtiyaz Sendikas) adl yeni bir irket kurulmasndan sonra yeniden balayan aratrmalarda 1908 ylnda Mescidi Sleymanda ticari deerde petrol kuyular

Yergin, op. cit., s. 138 Mosley, op. cit., 10, 13. 197 Ibid., s. 12; Bkz.: Pelletiere, op. cit., ss. 35-36 198 1905 ylnda Burma Oil DArcy imtiyazna finansal destek salama karar ald. bu karar takiben de First Exploitatioan Companynin ad Concessions Syndicate oldu. Nisan 1909 ylnda ise irketin ad bu sefer de AngloPersian Oil Company (APOC) olmutu. Bkz.: G. Gareth Jones, The British Goverment and the Oil Companies 19121924: The Search for an Oil Policy, The Historical journal, Vol:20, No:3, (Sep., 1977), ss. 648-649
196

195

71

bulundu.199 1912 ylnda blgeden kartlan petroln denen boru hatt ile Abadana ulatrlmasnn yannda petrol rafine edecek ilk rafineri de gene Abadanda kurulmutu.200 Nitekim bu tarihlerde ngiliz donanmas, tmyle kmrden petrole geii ciddi ekilde dnm ve nihayet, 1913de Donanma Bakanln stlenmi olan Churchillin de etkisiyle bu tartmaya son verilerek, kmrden petrole gei salanmt. Donanmann geleneksel kmr yaktndan petrole gei serveninde Churchillin nemli bir yeri vard. Churchill, petrole baml olarak alan ok sayda gemi yapmtk. te yandan adalarmzda ie yarayacak miktarda petrol yoktu. Petrol istediimize gre, onu elde etmenin iki yolu vardr: Ya bar iinde deniz tamaclyla getirmek; ya da sava yaparak dier lkelerden elde etmek. Demek ki donanmay bir daha geri dnmemek zere petrole balamakla bir dertler denizine kar silahlanm oluyorduk demekteydi.201 ngiltere hkmeti, bu dertler denizinde en nemli limann ran olduuna kesinkes karar vermiti. Donanmann zerinde durduu bir dier konu da yukarda Churchillin altn izdii gibi petrol nasl elde edeceiydi. 1913 ylnda Anglo Persian, Londra hkmetine bavurarak ekonomik destek talep etmi ve ayet bu gereklemezse irketin Royal Dutch Shell tarafndan yutulabilecei uyarsnda bulunmutu. ngiltere hkmeti, zellikle Hollandann Alman etkisine girmesi durumunda randaki petrol rezervlerinin kaybedilebilecei kaygsyla dorudan APOCn desteklenmesi iin harekete gemiti. Londra, irkette salanan destein ngilterenin ihtiyac olan gvenli petrol rezervi sorununu zeceini dnmekteydi.202 zelikle Donanma Bakan Churchillin de etkisiyle Parlamentoda irketin %51lik hisselerinin satn alnmas ynnde yaplan oylamada 254 olumlu, 18 olumsuz gibi byk bir farkla irket hisselerinin satn alnmasna karar verildi.203 Petrol, liberal felsefenin ana yurdu saylan Byk Britanyay dorudan bir petrol irketinin en byk orta ve yneticisi konumuna getirmiti. 28 Haziran 1914 ylnda Parlamentonun neriyi onaylamasndan 11 gn sonra Avusturya Veliaht Prensi Franz Ferdinandn milliyeti bir Srp tarafndan Saraybosnada ldrld haberinin tm dnyada duyulmasn takip eden gnlerde ngilizler kendilerini bir dnya savann iinde bulmulard. Bu savata asl belirleyici g phesiz cephede ngiliz sava gemilerine bir stnlk salayan petrol olacakt.

Jane Perry-Clark Carey, Iran and Control Its Oil Resources, Political Science Quarterly, Vol: 89, No:1 (Mar., 1974), s. 149. 200 Anglo-Persian Oil Company 1909da kurulmasn takiben, ulalan petroln dnya pazarlarna tanmas sorununda merkezi hkmettin yannda bir de, airet liderleri ve airet mensuplaryla yeni bir anlama yaplmasn gndeme getirmiti. Nitekim randa petrol aratrmalarnn balad dnemde Bakhtiari aireti lideri eyh Muhammarah ile bir anlama yaplmt. Ancak, petroln bulunmasn takiben bu petroln Kuzistan blgesinden Krfeze nakli ve zellikle Abadanda bir rafineri kurulmas gndeme gelince, yerel anlamda blgenin Arap kabileleri konfederasyonunun lideri konumundaki eyh Hazal (Khazaal) ile de bir anlama yaplmas iin grmeler balatlmt. Grmelerin salkl sonulanmas iin ise devreye ngiliz hkmeti girmiti. Bahurideki ngiliz yetkili Sir Percy Cox, eyh Muhammarah eyh Hazal (Khazaal)la irket arasnda bir anlama salamas iin arabulucu olarak devreye sokmasndan sonra taraflar arasnda bir anlamaya varmak kolay olmutu. Varlan anlamaya gre, eyh Hazal Abadana kurulacak rafine ve depolar ile denecek boru hattnn gvenliini garanti ederken, ngiliz hkmeti de eyhn anlamann imzalanmasn takiben pein 6.5 (Alt bin be yz) sterlin kiralama bedeli, on bin de dn para alacan garanti etmiti. Her ne kadar ngiliz hkmeti anlamann bir taraf gibi grnse de esasnda, para dorudan Anglo-Persian Oil Companyden gelmekteydi, bkz., Shwadran, op. cit., ss. 17-18; Mosley, op. cit., ss. 15-16. 201 Yergin, op. cit., s.152. 202 Michael Economides-Ronald Oligney, The Color of Oil: The History, the Money and the Politics af the Biggest Business, Texas: Round Oak Pub., 2000, s. 68. 203 Shwadran, op. cit., s. 19.

199

72

C. B R NC DNYA SAVAI NCES BASRA KRFEZ /ARAP YARIMADASI PETROL POL T KASI I. Dnya Sava ncesi Arabistan Yarmadas, neredeyse tamam l olan ve toplam nfusu 6 ile 7 milyon arasnda olan ve Osmanl mparatorluuna bal ancak ngiliz etki alan ierisinde bulunan bir toprak parasyd. Nfusun yaklak 2 milyon olduu Yemen dnda nfus ve topraklarn byk bir ksm daha sonra Suudi Arabistan olarak bilinen topraklarda younlamaktayd. Sava ncesi Osmanl mparatorluunun ynetiminde olan blgede petroln varlnn daha ziyade Musul ve Kerkk civarnda olduu varsaylmaktayd. Dolaysyla asl rekabet bu blge zerine younlamt. Dier yandan Kuveyt, Bahreyn, Katar gibi emirlikler de stratejik konumlar dolaysyla bata ngiltere olmak zere Avrupal glerin ilgisini ekmekteydi. 1800l yllarn bandan itibaren ngilterenin resmi ya da gayri resmi anlamalar ile bu blgede yaayan emirlerle iliki kurmas, daha sonraki dnemde ngilterenin blgede etkinliinin artmasnda nemli bir rol oynamt. Nitekim 1850 ile 1900 yllar arasnda Basra Krfezinde bir ok emirlik ngilterenin askeri ve ekonomik basklar ve dlleri sonucu onunla ikili anlamalar imzalamlard. Bu antlamalarn temel karakteristii, emirliklerin ngilterenin nfuzunu kabul etmeleriydi. Ancak petrol asndan bu anlamalarn en nemli zellii, genellikle ngiliz karlar tarafndan izilen snrlarda bir siyasal otorite haline dntrlen emirliklerin, kendi blgelerinde her trl yabanc irket faaliyetinin ngiliz devletinin izni ile yrtlecei hususunda ngiltereye garantiler vermeleriydi. ngilterenin bask ve dllendirme politikalar sonucu, 1861 ve 1892de Bahreyn, 1891de Umman, 1899da Kuveyt, 1916da Katar Emirleri, ngilterenin izni olmadan kendi topraklarnda herhangi bir yabanc lkeye imtiyaz hakk tanmayacaklarn dair anlamalar kabul etmilerdi.204 Ne var ki, hukuken Osmanl mparatorluunun taraf olmad bu anlamalarn geerliliini ne srmek mmkn deildi. Basra Krfezindeki ilk koruyuculuk anlamas 1809'da ngiliz igaline urayan Ras el-Hayma Emirliiyle imzalanmtr. Bu anlamay 1820 ylnda Krfezdeki dier emirliklerle yaplan anlamalar izlemitir. 1861 ylnda Bahreyn'deki i anlamazlklara mdahale eden ngiltere, lkedeki rejimi koruma grevi stlenmiti. ngiltere'ye baz ticari kolaylklar da sunan ve daha sonraki yllarda tekrar gzden geirilen ve son olarak 1892'de tekrar yenilenen antlamaya gre emirlik iilerinde serbest d politika ve gvenlik konusunda Londra'ya bal hale getirilmekteydi. ki taraf arasnda imzalanan anlamaya gre Bahreyn, 1) ngiliz Hkmetinin onay olmadan dier yabanc devlet delegasyonlarna oturma izni vermemeyi, 2) ngiltere haricinde hi bir hkmetle anlama imzalamamay 3) ngiliz Hkmeti'nden baka hibir hkmete topraklarnn hibir parasn vermemeyi, satmamay, hatta ipotek etmemeyi taahht etmekteydi. 1892'de Ummanla ve 1899'da Kuveytle de yaplan protektora anlamalaryla sz konusu lkeler ngiliz smrgeleri haline getirilmiti. Ancak blge lkelerinden I. Dnya Savana kadar

204

Roger Owen - evket Pamuk, 20. Yzylda Ortadou Ekonomileri Tarihi, stanbul: Sabanc niv. Yay., 2003, s. 106

73

Osmanlya bal kalm olan Katar, sava srasnda ngiltere tarafndan igal edilmi ve 1916da ayn tip anlamayla ngiliz etki alanna dahil edilmitir. 205 Osmanl mparatorluunun bir paras olan emirlikleri ngilterenin protektoras haline dntren bu anlamalar, her trl maden arama ve iletme hakkn da ngilterenin denetimine vermekteydi. Nitekim 1910 ylnda Basra Krfezinde aratrma yapan petrol jeologlar Bahreyn kylarnda petrol szntlarnn varln rapor edince, ngiltere, eyh sa el Halifeye bask yaparak, ngilterenin istei dnda hibir lke veya gruba petrol arama ve iletme imtiyaz vermeyeceini tanmasn istedi. eyh sa el Halife, 14 Mays 1914te Bahreyndeki ngiliz yetkililere yazd mektupta ngiliz hkmetinin onay olmadan hibir grup veya lkeye petrol aratrma veya gelitirme izni vermeyeceini taahd etmekteydi.206 Buna benzer taahdleri Sava ncesi yllarda dier emirliklerden de alan ngiltere, bu taahdlere ayrca petrol imtiyazn yrtecek kiilerin mutlaka ngiliz vatanda kiiler olmasn da onlara kabul ettirmiti. Ancak, randa petroln 1908 gibi erken bir tarihte bulunmasna karn, Arap Yarmadasnda petrol sahalarna sava sonras yllarda hemen ulalamad gibi, Anglo Pers ve New Jersey gibi irketler de blgede petrol olmadna inanmaktaydlar. Dolaysyla, petrol asndan Basra Krfezi/Arap Yarmadasnn stratejik deeri I. Dnya Sava sonras dnemde ortaya kmtr. II. K SAVA ARASI DNEM Petrole dayal sava aralarnn karada, denizde ve havada savaan tarafa byk baarlar kazandrmas ayn zamanda byk glerin bu hammaddeye olan ilgisini daha da artrmt. Bu erevede I. Dnya Sava petrol zerindeki bir kavgann sonucu deilse bile; Sava sonu oluturulan siyasal dzenin en belirleyici aktr olmutu.207 Petrole dayal sava stratejisinin getirdii baar ve stnlk kanlmaz olarak gvenilir petrol kaynaklar sorununu tm devletlerin ncelikli d politika sorunu haline getirmiti. O dnem iin, bu kaynaklar ABD, ngiltere ve Rusyann denetiminde bulunan blgelerden dnya pazarna datlrken, en byk kaynaklarn var olduu tahmin edilen Osmanl topraklar ise, paylalmay bekleyen sahalar alarak mttefiklerin masasnda durmaktayd. Zira, bu kaynaklar zerinde bir imtiyaz kapma mcadelesi 1900larin banda balam olmasna ramen, ngiltere ve Almanya ikilisi Franszlar ve Amerikallar bu rekabetin dnda tutmaya byk nem vermilerdi. Ancak, imdi byk Savan getirdii yeni dost ve yeni dmanlar vard. Ayn zamanda sava ile birlikte bir ok yeni durumda ortaya kmt; arlk ynetimi yklm, Amerikallar savaa katlm, tm Orta Dou topraklar Osmanlnn
205

Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou: Siyaset, Sava ve Diplomasi, stanbul: Alfa Yay., 2004, ss. 102103. Ayn ierikli anlamalarn bir dier rnei de Byk Britanya ve Kuveyt eyhi Sabah arasnda imzalanmt. Anlama metni: Esirgeyen ve balayan Allahn adn anarak...Bu yasal ve onurlu anlamay yazmann amac, bir tarafta ngiliz Hkmeti adna Britanya Majestelerinin siyasi temsilcisi Yarbay Malcolm John Meade I.S.C., dier tarafta Kuveyt eyhi eyh Mbarek bin eyh Sabah arasnda varlan bu mutabakat ve anlamay tespittir. Ad gecen eyh Mbarek bin eyh Sabah, kendi zgr irade ve istei ile; kendisinin ve varislerinin ve yerine gececeklerin Kuveyte veya kendisine ait topraklarn herhangi bir yerine nceden ngiliz hkmetinin onayn almakszn her hangi bir devlet veya hkmetin temsilcisi veya memurunu kabul etmeyeceini taahd eder ve anlan, ayrca kendisinin, varislerinin ve yerine geeeklerin, majesteleri hkmetinin nceden iznini almakszn topraklarnn herhangi bir blmnn herhangi bir devletin hkmetine veya vatandalarna terketmeyeceini, satmayacan, kiralamayacan, ipotek etmeyeceini veya igaline terketmeyeceini veya baka amalarla vermeyeceini taahd eder. Bu anlama ad geen eyh Mbareke ait olan topraklardan halen dier bir devletin vatandalarnn elinde bulunan ksmlarn da kapsamaktadr. M.J. Meade, Basra krfezindeki siyasi temsilci. Britanya; Mbarek el Sabah. Bkz.: Halil Nebiler-Suat Parlar, Petroln Ekonomi Politii, stanbul: Sarmal Yaynevi, 1996, s.21. 206 Shwadron, op. cit., s. 390 207 Dav A. Deese, Oil, War, and Grant Strategy, ORBIS, (Fall, 1981), ss. 526-527.

74

elinden alnm ve en nemlisi de Alman tehdidi ortadan kaldrlmt. Ancak, gene de ortada ittifak ii baz zlmeyi bekleyen sorunlar bulunmaktayd. Bu sorunlarn banda, henz savan banda gizli anlamalarla paylalan topraklarn ynetimi, fiili igal altnda tutulan topraklarn gizli anlamalarda ngrlen devlete verilip verilmeyecei ve sonradan savaa katlan Amerikallarn pay gelmekteydi. 1918 ylnda ngiltere Dileri Bakan, Orta Douda ortaya kan yeni durumu deerlendirirken yle demekteydi: Petrol hangi sistemle elde edeceimiz konusu beni hi ilgilendirmiyor. Tamamen emin olduum tek gerek bu petrole mutlaka ihtiyacmz olduudur.208 ngiliz ve Franszlara gre mesele Wilson idealizmini uygulamadan ziyade, 1915 ylnda ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda gizli grmelerle yrtlen ve en son 16 Mays 1916 ylnda zerinde bir anlamaya varlan Osmanl topraklarnn paylamn ngren gizli Sykes-Picot Anlamasnn209 nasl uygulanacayd. Sykes-Picot Anlamasnn petrol asndan en nemli unsuru Akka-Kerkk hattnn kuzeyinin Fransz, gneyinin ise ngiliz nfuz alan iinde yer alacann taraflarca kabul edilmesi olmutu. Ancak Sava bittiinde Sykes-Picot Anlamas erevesinde varlan anlamaya gre Franszlara braklan Akka-Kerkk hattnn kuzeybat topraklar ierisinde yer alan Musul ve civar ngilterenin askeri igali altna girmi bulunmaktayd. Bu igalin, Osmanl ile imzalanan Mondros mtarekesini takiben gerekletiinin farknda olan Franszlar, bir ngiliz oldu bittisiyle kar karya kalmlard. Ayrca Franszlar bu oldu bittinin blgedeki petrol kaynaklarn denetim altna alma politikasyla ilikili olduunun da farkndaydlar. Avrupadaki belirsizlikler dolaysyla Fransa Musul topraklarn askeri g kullanarak geri almak yerine, ngilizleri petrolden kendisine pay vermeye zorlama seeneiyle ba baa kalmt. A. PAYLAILAMAYAN B R MPARATORLUK M RASI: SYKES-P COT ANLAMASI VE MUSUL PETROLLER 1916 Maysnda imzalanan Sykes-Picot210 anlamasnn konumuz itibariyle en nemli yan Musul blgesinin Fransaya braklm olmasdr. Savan bittii Ekim aynda (30 Ekim) Fransz yetkilileri atlatan ngilizler, Osmanl ile Mondros Mtareke Anlamasn imzalamtr. Mtareke Anlamasnn imzaland gnlerde Trk birlikleri Toroslardan balamak zere Musula kadar olan blgeyi kontrol ederken ngiliz gleri ise Badat ve civarn denetlemekteydi. Mtarekenin imzalanmasn takiben General Marshall nderliinde ngiliz birlikleri, merkezden aldklar emirle petrol blgesi Musula doru harekete gemi ve ehri kontrol eden stratejik blgeleri denetim altna almt. 7 Kasmda da ngiliz birlikleri Ali hsan Paa komutasndaki Trk birliklerinin ekilmesinden sonra Musulu igal etmiti.211 Bir ngiliz oldu bittisiyle kar karya kalan Franszlar, ilk balarda 1916 Antlamasna uyulmas konusunda srarc olmalarna ramen Londra
Yergin, op. cit., s. 185. Sykes-Picot gizli anlamas iin bkz., Ar,Gemiten Gnmze Orta Dou..., op. cit., ss. 137-138. 210 Sykes-Picot anlamas byk devletin hkmetleri arasnda Osmanl mparatorluu'nun bllmesi iin gnderilen diplomatik yazmalarla yaplmtr. Rusya'nn istedii blmle ilgili notlar 26 Nisan 1916'da Petrograd'da Rusya Dileri Bakan (M. Sazonoff) ile Fransa elisi (M. Paleologue) arasnda gnderilmi, bir ka hafta sonra Londra'da ngiltere Dileri Bakan (Sir Edvard Grey) ile Rusya elisi (Kont Benckendorff) arasndaki yazmalarla tamamlanmt. Anlamann tam metni iin bkz., ibid., ss. 137-138 211 Musulun ngiliz igaline girmesi ile ilgi bkz., Mim K. ke, Belgelerle Trk- ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu 1918-1926, Ankara:Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., 1992, ss. 9-12
209 208

75

da 1916 Anlamasnn, koullarn deimesinden dolay uygulanmasnn mmkn olmadn aklamt. Nitekim, 8 Kasmda ehre giren ngiliz birlikleri dorudan hkmet konana gidip ngiliz bayraklarn diree ekmekte gecikmemilerdi. Aralk ayna gelindiinde ngilizlerin ehri Franszlara terk etmeyecei tm kesimlerce anlalmt.212 Bunda asl neden ise phesiz Musul blgesinde var olduu sanlan petrol kaynaklaryd. Nitekim Franszlarn Musulu kendi etki alanlar iine almalarnn da asl nedeni blgedeki potansiyel petrol rezervleriydi. Fransz jeolog Emile Jacquerez, 1870lerin sonlarnda blgede bir ok aratrmalarda bulunmu ve olas petrol rezervlerinin haritasn karmt. Daha sonralar I. Dnya Savann balamas ile Fransa Jacquerez raporlar erevesinde Mezepotamyadaki petrol kaynaklarn kendi etki alan iine almaya alm ve Sykes-Picot anlamalaryla bunu baarmt.213 gal topraklarnda erif Hseyinin liderliinde bir Arap devleti kurulmasn tasarlayan Londra Musul petrol kaynaklarn, yeni devletin ayakta kalmas iin yaamsal nemde grmekteydi.214 Musul zerindeki haklarndan vazgeen Fransa ise Musul petrollerinden mutlaka Fransaya hisse verilmesini talep etmekteydi. Nihayetinde iki lke Musul petrollerinden Fransaya hisse verilmesi konusunda szl bir konsensse vardlar. Ancak, 1919 baharnda balayan Paris Bar Konferansnda taraflarn petrol konusunda farkl dndekileri ksa srede ortaya kt. Paris, Musul petrollerinden %50 pay isterken, ngilizler Turkish Petroleum Company iindeki %25 olan Alman hissesini Fransaya devretmek istemekteydi. Taraflar arasnda ciddi tartmalara yol aan petrol anlamazl, en sonunda ngilterenin sava sonras Almanyann durumuna ilikin baz taleplerinden vazgemesi ile zlebilmiti. 1920 Nisannda toplanan San Remo Konferans ile Irak'n ngiliz manda ynetimi altna alnmas sonucu Musul petrol alanlar da -Musul petrollerinden Fransa'nn da pay almas kouluyla- resmen bu lkenin denetimine girmiti. Yeni anlamaya gre blgede petrol aratrma ve gelitirme imtiyaz da yalnzca Turkish Petroleum Companyye ait olacakt. San Remo Petrol Anlamas olarak da bilinen bu anlamaya gre, Fransa (Fransa payna den hisseyi daha sonraki yllarda kurduu Fransz Petrol irketi CFP- yolu ile iletecektir) % 25, Anglo Persian Oil Company % 47.5 ve Royal Dutch Shell % 22.5 ve Glbenkyan % 5 hisseye sahip olmaktayd. Bu anlama ile ngiltere TPCnin %75i zerinde dorudan bir etki oluturma gc elde etmiti. nk, Glbenkyann ardndan Royal Dutch Shell Bakan Henry Deterring de 1915te ngiliz vatandalna gemiti.215 Sonu olarak ngiltere Musul konusunda bandan beri kararl bir d politika takip etmi ve blgede petroln aratrlmas ve iletilmesi konusunda son kararn Londrann denetiminde kalmasna dikkat etmiti. te yandan Sava sonras dnemde Amerikan irketleri dnya apnda petrol retimi iin bir kampanya balatm ancak, zellikle ran ve Orta Dou petrol sahalarnn paylam konusunda ngiltere ve Fransa tarafndan darda tutulmulard. Amerikan petrol endstrisi ve Amerikan hkmeti, ngilterenin, dnyann geri kalan petrol kaynaklarn (ABD ktas dndaki)

212 213

Ibid., s. 8. Edward Peter Fitzgerald, Frances Middle Eastern Ambitions, the Sykes-Picot Negotiations, and the Oil Fields of Mosul, 1915-1918, The Journal of Modern History, Vol: 66, No: 4, (Dec., 1994), ss. 700-701. 214 Ibid., ss. 722-724. 215 Neil H. Jacoby, Multinational Oil: A Study in Industrial Dynamics, New York: Macmillan Puplishing Co., Inc. 1974, ss. 29-30; Mosley, op. cit., s. 24.

76

Amerikann harekete gemesine vakit brakmadan, kendi denetimi altna aldna inanmaktayd.216 Amerikan petrol irketlerinin taleplerine destek veren ve ak kap ilkelerini savunan Washington, aka Amerikan sermayesine ve petrol irketlerine dierleriyle eit ans verilmesi gerektiini savunmaktayd. ABD bir yandan TPCye verilen imtiyazn geerli olmadn ifade ederken, dier yandan da Amerikal Amiral Colby Chesterin de Trklerden bir petrol imtiyaz aldna dikkat ekmekteydi.217 Amerikann meydan okumalar ve Trkiyenin de Musul zerinde hak iddia etmesi sonucu ngiltere Amerikan irketleri ile ortaklk grmelerinin balatlmasna raz oldu. ngiltere ve Fransann Amerikay Musul petrol sahasndan dlad bir dnemde Trkiye ile ngiltere arasnda artan Musul gerginlii ve Trkiyenin Musul blgesinde Amerikan irketlerine imtiyaz verme ynndeki giriimleri, ngilterenin politikasn deitirmesine yol amt. 20 Kasm 1922de toplanan Lozan Konferansnda Trkiye Musulun kendi snrlar ierisinde braklmas konusunda geri adm atmazken, ngiltere Musulun ngiliz mandas altndaki Irak topraklarna katlmasnda srar etmiti. Musul sorunu, Lozan Konferansnn almalarn tehlikeye drecek bir hal almaya balaynca, taraflar meselenin zmn konferans sonrasna brakma konusunda anlamlard. Ancak dnemin uluslararas ve blgesel konjonktr Trkiyenin Haziran 1926da Musul zerindeki iddiasndan vazgemesine yol amt. Taraflar arasnda varlan anlama ile Trkiye Musul zerindeki tm haklarndan vazgemesine karlk Musul petrollerinin Irakn payna den gelirden 25 yl sre ile %10luk bir pay alma hakk elde etmiti. Daha sonra Trkiye 500.000 ngiliz sterlini karlnda petrol zerindeki bu hakkn satmt. Sorunun bu ekilde zme kavumas ile birlikte, Musul topraklar zerindeki Trkiyenin hak iddias da sona ermekteydi.218 Musul, San Remo Konferans sonras ngiliz Manda ynetimine braklan Irakn bir parasyd artk. Dolaysyla artk petrol mcadelesi yeni Irak topraklar zerinde yrtlmekteydi. Osmanlnn mirasn devralan Trkiye Cumhuriyeti ise Musul sonras dnemde byk gler arasnda yrtlen petrol mcadelesinin dnda kalmay tercih edecekti. B. BYK UZLAI: KIRMIZI ZG ANLAMASI 1920lerin banda balayan Amerikan petrol irketlerinin TPCye katlm konusundaki grmeler, 1925 ylna gelindiinde baarszlkla sonulanmt. Grmelerin baarszlkla sonulanmasnn ardndan Washington, TPCnin 1914 ylnda Osmanl mparatorluundan ald imtiyazn hukuken geersiz olduu tezinde srar etmeye ve Trkiyeden Musul petrolleri konusunda yeni bir imtiyaz anlamas almaya ynelirken, TPC irketi de 1925 ylnda Irak hkmeti ile 75 yl sreli bir imtiyaz anlamas imzalamt. Irak hkmeti ile irket arasnda imzalanan imtiyaz anlamas, TPCye istedii sahalarda aratrma ve gelitirme imtiyaznn yannda ileride Irak topraklarn kapsayacak yeni bir petrol imtiyaznn verilmesi gndeme geldiinde de, irkete ncelik tannacan hkme balyordu. Anlamayla karlan petrole karlk Irak hkmetine varil bana belli bir bedel denmesi ngrlmekte; Irak hkmetinin irket

216 217

Mosley, op. cit., s. 26; Yergin, op. cit., s.190 Mosley, op. cit., s. 26 218 Konuyla ilgili olarak bkz., zden Z. Alantar, Trk D Politikasnda Milletler Cemiyeti Dnemi, Der.: Faruk Snmezolu, Trk D Politikasnn Analizi, stanbul: Der Yay., 1994, ss. 55-61.

77

zerinde herhangi bir ekilde hak sahibi olmas ise engellenmekteydi.219 Petrol imtiyaz konusunda olduka duyarl olan Amerikan Kongresi ise, Amerikan irketlerinin Orta Dou petrollerinden dlanma giriimine kar bir misilleme olarak ngiltereye petrol satnn yasaklanmas ynnde bir eilim ierisindeydi. Ayrca, Kongre 1920de Maden Yataklarn Kiralama Yasas ad altnda Amerikan petrol irketlerinin faaliyetlerini engelleyen lkelere kar yaptrm ngren bir yasay da kabul etmiti.220 Grmelerin baarszlkla sonulanmasnn ardndan bir aklamada bulunan Amerikan Dileri Bakan Frank Kellogg, Amerikan irketlerinin TPCye katlm mzakereleri baarszlkla sonulanmtr. Ancak, Amerikan hkmeti Mezopotamya petrol kaynaklarnn gelitirilmesinde Amerikan irketlerinin de eit ve adil bir hakk olduuna inanmakta ve bu uurda Amerikan hkmeti her trl giriimi hayata geirme hakkn sakl tutmaktadr demekteydi.221 Bununla birlikte Londra hkmetinin aksine TPC ortaklar da Amerikan petrol irketlerine scak bakmaktayd. Petrol irketleri nispeten istikrarsz olan Orta Dounun istikrar iin ABD ile ngilterenin birlikte almasn arzulamaktayd. ngiliz hkmetinin tek bana istikrar getirmeyeceine inanan Glbenkyan da Amerikallar ite tutmann dta tutmaktan daha iyi olaca konusunda ngiliz hkmetini uyarmaktayd. Sonu olarak hem dardan Amerikallarn youn basks hem de ieriden TPC ortaklarndan gelen basklar sonucunda ngiltere hkmeti, Anglo Pers ve Shell irketi yneticilerine Amerikal irketler ile mmkn olan en ksa zamanda bir ortaklk kurmalar konusunda bir talimat vermek zorunda kalmt.222 1922 ylnda Standard Oil of New Jersey Bakan Walter. C. Teaglenin de ierisinde yer ald baz Amerikal petrol irketi yneticileri Dileri Bakanlna TPCyle ortaklk iin grmelerde bulunmalarnn nasl grlecei ve hangi grubun bu grmelere katlmasnn istendii konusunda bir soru yneltmilerdi. 22 Austosta Bakanlk Amerikan hkmetinin yaklamn u aklama ile irketlere bildirdi: Eer Amerikan petrol irketleri, kendi karlarna uygun olarak deniz ar topraklarda baz faaliyetlere giriirlerse, Amerikan hkmetinden dorudan bir garanti beklentisi ierisinde olmasnlar ya da Amerikan karlarn stlendikleri konusunda bizden bir garanti beklemesinler.223 Hkmet aka New Jersey ya da dier bir irketin tek bana hareket etmesini istememekteydi. Washingtonun beklentileri dorultusunda Amerikan petrol irketleri kendi aralarnda Near East Development Co. ad altnda bir konsorsiyum oluturdu. Konsorsiyumun kurulmasn takiben Konsorsiyum adna New Jersey Bakan Teagle, Mezopotamyada ne kadar petrol varsa, bunlarn iletilmesinde Amerikan katlmn salamak iin yaplan toplanty balatmak zere Londraya hareket etmiti.224 Taraflar arasnda yrtlen pazarlklar 15 Ekim 1927de Kerkkte Baba Gurgur denen sahada petrole ulalmasnn ardndan younlat ve 31 Temmuz 1928de bir anlamayla sonuland. Krmz izgi Anlamas olarak da bilenen paylam anlamasnn ortaya kmasnda Glbenkyan nemli bir rol oynamt. Turkish
219

Kubilay Baysal, Uluslararas Petrol Sorunlar, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Yat., 1977, s. 71; Mosley, op. cit., s. 28; 220 Yergin, op. cit., s.192 221 Shwadran, op. cit., s.237 222 Yergin, loc. cit. 223 Shwadran, loc. cit. 224 Yergin, op. cit., ss. 192-193

78

Petroleum Companynin hisselerinin yeniden datlmasn ngren anlamaya gre, Anglo Persian Oil Company ( ngiliz), Royal Dutch Shell ( ngiliz-Hollanda ortakl), Compagnie Franaise des Petroles (Fransz) ve Near East Development Corporation (Amerikan) 225 eit olarak toplam % 23,75 hisseye sahip olurken, Glbenkyann % 5 hissesi de korunmaktayd. Anlamada ayrca Glbenkyan tarafndan krmz bir izgi ile izilen ve eski Osmanl mparatorluu snrlarn kapsayan alan iinde her trl imtiyaz elde etme hakknn yalnzca bir btn olarak Turkish Petroleum Companyye verilmesi ve TPC dnda onun adna ya da onun onay olmakszn hi bir ortan bireysel olarak bu hakka sahip olamayaca ilkesi kabul edilmiti. Glbenkyan'n krmz izgisi, ran ve Kuveyt'i darda brakan Umman'n dousundan Aden Krfezi, Kzl Deniz ve Edirne'yi iine alan tm Anadolu topraklarnn dahil edildii Orta Dou topraklaryd.226 1925 ylnda Irak hkmeti ile imzalanan 75 yllk imtiyaz anlamas, 1927 ylnda modifiye edilerek tekrar imzalanmt. Krmz izgi anlamasnn ardndan Irakn kuzeyinde younlaan aramalar sonucunda nemli rezervlere ulalmasn takiben bu anlama da 1931 ylnda tekrar gzden geirildi. Bu anlamalarla ad Iraq Petroleum Company olan irkete, Akdenize kadar olan bir blgede petrol boru hatt ina etmesi karlnda Dicle nehrinin dousunda kalan blgede de petrol arama ve iletme imtiyaz verilmekteydi. 1931 Anlamasna dnk alarak daha sonraki yllarda yaplan resmi aklamada yle denilmekteydi: 1931 ylnda irket Irak hkmetini orijinal anlamay modifiye etmeye zorlamt. Esasnda bu byk bir hatayd. Nuri Said, kendi karlarn ne kartarak yalnz Irakn deil tm Dnyann karna zarar verdi. Kendisi 1925 ylnda Irak hkmetinin kazanmlarn feda etti. Nuri geldi ve kendi lkesini 400 pounda satt. Nakit paraya ihtiyac olduundan, orijinal anlamada var olan parsel petrol sisteminden ve petrol satmadan nce Irak topraklarnda rafineri ina etme hakkndan vazgeti. Ayn zamanda Irakn dk fiyata petrol satn alma hakkndan da vazgeti.227 Orijinal anlamann modifiye edilmesi sonucu hkmetlerinin askeri desteini arkasna alan irketler nakit para karl Irak hkmetine kendi koullarnda bir anlama imzalatmlard. Anlamann geerlilik sresi de 75 yl olarak kabul edilmiti.228 Irak petrol byk gler arasnda paylaldktan sonra, petrol irketleri bir dier sorunla mcadele etmek zorunda kalmlard. O da petrol piyasasnda yaanan retim ve fiyat istikrarszlyd. Esasnda fiyat istikrarszlnn temelinde petrol irketlerinin daha fazla kazan elde etmek iin alc pazarlarna daha fazla petrol srmelerinden kaynaklanmaktayd. Rekabetin
225

Sz konusu Amerikan irketleri Standart Oil Company of New Jersey(Exxon), Standart Oil Company of New York, Gulf Refining Company, Atlantic Refining Company, Standart Oil of Indiana, Sinclair Oil Company ve Texaco, bkz., Mosley, op. cit., s. 27. 226 Ibid., ss. 28-30. 227 Francisso Parra, Oil Politics: A Modern History of Petroleum, London-New York: I.B. Tauris&Co. Pres., 2004, s. 13. 228 1929'dan itibaren ad Iraq Petroleum Company olan Konsorsiyum, 4 Aralk 1938de yaplan bir anlamayla bir baka yan kuruluu olan Basrah Petroleum araclyla Irakn dier petrol alanlarn da kapsayan bir imtiyaz daha elde etmiti. Irak hkmeti ile 1931 anlamasn takiben biri Musul blgesini(1932) iine alan dieri de Basra blgesini (1938) iine alan 75 yllk anlamalar imzalanmt. Dier anlamalar ile ayn zellikleri tayan bu anlamalarda Irak hkmetine belli bir para ve karlan ham petrol varili karlnda bir yzdelik verilmekteydi. Buna gre Irak hkmeti belli bir redevans (pein alnan avans para) ve karlan her ton karl 0.20 sterlin para almaktayd. Bkz.: Owen-evket, op. cit., s. 116.

79

keskinletii bir dnemde ngiltere hkmeti devreye girerek irket karlarn uzlatrmaya alt. Hkmetin ynlendirmesiyle IPC ortaklar 1928 Austosunda skoyada bulunan Achnaccary atosunda konuyu grmek iin topland. Grmeler ksa srede sonuland ve taraflar arasnda Achnaccary Anlamas ya da As-Is diye anlan uzlama ortaya kt. Anlamada unlar zerinde durulmutu:229 a) irketlerin pazar durumunda 1928 statkosunun korunmas; bylelikle bir irketin dier irketin pazarna sarkmas engellenecekti. b) Pazarlar iin gereinden ok retime gidilmemesi; tek istisnas, kendisine ayrlan kotadan fazla reten irket bunu ancak bir dier irkete satmasyd. ayet alc irket bulunmazsa, retim de yaplmayacakt. c) Taleplerin pazarlara en yakn retim alanlarndan karlanmas; irketler var olan tesis ve rafineleri kendi aralarnda paylaarak, ek rafine ve tesis kurmaktan kanacaklard. Bunlarn dnda anlamann en nemli hkmleri fiyat konusunda olanlard. Buna gre, rekabet eden satclarn ayn fiyatlandrma dzenine balanmalarn salamak iin anlamada ABDnin Meksika krfezi kylarndaki fiyatlar, art ulam masrafn baz alan geleneksel sistemi ngryordu. Dier bir deyile, petroln fiyat, dnyann her yerinde rnn asl geldii yer hi hesaba katlmakszn, Meksika krfezinde uygulanan fiyatlara ulam masraf eklenerek hesaplanmas konusunda irketler uzlamaktayd. Bu durum ham petroln maliyetinin olduka dk olduu Orta Dou petrollerinden daha fazla ek kazan elde etmek anlamna gelmekteydi.230 Bylelikle Krmz izgi anlamas ile eski Osmanl mparatorluu topraklarn kendi aralarnda paylaan byk glerin deniz ar sermayeleri olan petrol irketleri, As-Is Anlamas ile de (daha sonraki yllarda birkakez revize edilmise de) II. Dnya Savana kadarki petrol dzenini kurmada gecikmemilerdi. C. NG L Z ve RUS BASKISI ALTINDA AHIN PETROL POL T KASI I. Dnya Savandan hemen sonra harekete geen Londra, Rusyadan sonra Fransa ve zellikle o yllarda dnya petrol piyasasnda nemli bir g olan ABDnin ran petrol sahasna giriini engellemeye almt. Bu balamda ngilterenin basklar sonucu ngiliz taraftar Vossugh ed Dawleh hkmeti ile APOC arasnda 9 Austosta yeni bir petrol anlamasn imzaland. Anlamaya ilikin olarak ngiliz parlamentosunda bir konuma yapan parlamenterler, en sonunda, rann gney batsna hkmetmekle, zengin petrol yataklarnn gvenlii de salanm olunmaktadr. Bu petrol ki,bize dnyann her hangi bir blgesinde stnlk salayan ngiliz Donanmasnn hareket etmesini salayandr demekteydi. Anlamann mimar saylan Dileri Bakan Lord Curzon yapt deerlendirmede u ifadeleri kullanmtr: 231 Neden bizim grev almamz gerektii ve neden Pers lkesinin kendi haline braklp, rmle terk edilmesine msaade etmediimiz sorulacak olursa, cevap onun corafik pozisyonu, lkedeki karlarmzn bykl ve Dou mparatorluumuzun gelecekteki
229 Bkz.: Edith Penrose, International Oil Companies and Governments In the Middle East, Ed.: John Duke Anthony, The Middle East: Oil, Politics and Development, Washington D.C.: Amerikan Enterprise Institute for Puplic Policy Research, 1975, s. 7;Grel, op. cit., s. 39. 230 Penrose, op. cit., s.7; Grel, op. cit.,s. 39; Yergin, op. cit., s. 255 231 Stephen Kinzer, ahn Btn Adamlar: Bir Amerikan Darbesi ve Orta Douda Terrn Kkenleri, vr: Selam nal, stanbul: letiim Yay, ss. 57-58; Shwadran, op. cit., ss. 21-23.

80

gvenliidir. stelik imdi bizi Asyann Bat snrlar ile komu yapacak olan Mezopotamyann mandasn da zerimize alyoruz. Son olarak Pers lkesinin gneybat kesinde petrol sahas olarak ekillenen karlarmz hem Britanya donanmas iin gvenli petrol kaynaklar, hem de dnyann o blgesinde bize ynetim erki salar. Dier yandan anlamaya en sert tepki Amerikan ve Fransz cephesinden gelmiti. Her iki hkmet de ngilterenin tek bana ran zerinde denetim kurmasna itiraz etmekteydi. Amerikann neden itiraz ettii 17 Mart 1920de Dileri Bakan Colbynin Tahrandaki Amerikan Bykelisine gnderdii telgrafta aka belirtilmiti:Bakanlmzn ran Parlamentosu tarafndan henz onaylanmam olan Anglo-Persian Anlamasnn onaylanmas durumunda Amerikal petrol irketlerinin ran petrol sahalarnda petrol imtiyaz anlamalar yapmas olaslnn ortadan kalkaca konusunda kayglar bulunmaktadr. Nitekim ABD ve Fransann muhalefetinin de etkisiyle ran Parlamentosu yeni petrol anlamasn onaylamad. Bunun zerine ran ah hkmeti feshetti ve yerine ngiltere taraftar Sipinhdar Azem nderliindeki yeni bir hkmet kurdu. ah, Babakanla getirdii Sipinhdar Azem nderliindeki yeni hkmet ile Anlamann Mecliste onaylanmasn da salad. Anlamann en nemli yan ise, ran petrollerinin imtiyaznn APOCa verilmesine karn, ranl yetkililerin irketin hesaplarn denetleme yetkisini gene ngilizlere brakmalaryd.232 Daha sonralar DArcy mtiyazna Ek Anlama olarak bilinen anlamann, ngiltere tarafndan finanssal danman olarak ran hkmetine nerilen Armitage Smithin kiisel olarak anlamay imzalamasyla ortaya kt anlald. Ancak Anlamann onaylanmas lkede youn bir tepkiyle karlam ve ngiliz yanls olarak grlen hkmete ynelik protesto gsterileri bir anda tm lkeye yaylmt. ahn olaylar kontrol altna alamamas zerine ngilterenin desteini arkasna alan Koak Tugaylar komutan Albay Rza Han, emrindeki yaklak 2.500-3,000 dolayndaki askerle Tahran'a gelerek 21 ubat 1921'de hkmeti devirmi, baz politikaclar tutuklatm, ayrca ahtan Seyyid Ziya ed-Din Tabatabai'yi babakanla getirmesini istemi, Ziya Tabatabainin hkmeti kurmakla grevlendirilmesinin arkasndan Rza Han da Genelkurmay Bakanlna getirilmiti.233 Askeri gc sayesinde ksa srede Tahrandaki tek otorite haline gelen Rza Han, nce Babakanl ardndan da grnte salk sorunlar nedeniyle ahn lkeyi terk etmesini saladktan sonra ahlk yetkilerini eline ald.234 ah Rza iktidarn glendirdikten sonra 1926dan itibaren, ran petrol imtiyazn elinde bulunduran APOC irketinin hesaplarn ranl yetkililere amak iin harekete geti. 22 Aralk 1927de ran Petrol Bakan Mirza Eisso Han, APOC Bakan John Codmana yazd mektupta, 1924 Martndan itibaren 1925, 1926 ylna ait gemi hesaplar ve 1927 ylna ait hesaplar gzden geirmek iin, kendisinin irketin mali hesaplarn denetlemeye davet edilmesini talep etmitir. irketin talebi dikkate almamas zerine tutumunu sertletiren Bakanlk, 2 Mays 1928de irkete yazd bir dier mektupta, daha nce de sklkla vurguladm gibi ve imdi tekrar ediyorum ki, Mr Armitage Smith, DArcy imtiyaz zerinde grmede bulunma ya da imtiyaz
Shwadran, op. cit., ss. 23, 25-29 Ibid.; Eitimsiz olmasna karn politik bir deha olan Rza Han, bu sreci olduka iyi kullanmt. Bkz.: William L. Cleveland, A History of Modern Middle, East San Francisko: Westview Press, 1994, s. 173. 234 Tahranda tm politik kontrol ele geiren Atatrk hayran Rza Han, ahlk rejiminin devam ya da yeni bir rejim arasnda bir seim yapma yoluna gidince, ahlk taraftarlar onu ikna etti. Artk randa Kaar hanedanl yerine ah Rza dnemi vard. Bkz.: Kinzer, op. cit., ss. 58- 61
233 232

81

zerinde deiiklik yapma yetkisini onaylayacak kii deildir. Ayn zamanda Pers Hkmeti, Armitage Smith Anlamasnn geersiz olduunu ne srmyor; DArcy imtiyaznn geersiz olduunu ne srmektedir.235 ki yl sren grmelerden bir sonu alnamamas zerine 1931 ylnda Pers hkmeti, imtiyaz anlamasnn geersiz olduunu aklad.236 16 Kasm 1932 de Kabinede yapt bir aklamada ahn kendisi de APOCn elinde bulunan imtiyazn iptal edileceini aklamt. 27 Kasmda aklama yapan ran Ticaret Bakan, hkmetin imtiyaz iptal edeceini, nk imtiyazda var olan artlarn ranllarn karna olmadn aklamt. Hkmet, bu aklamalara ramen, yeni bir imtiyaz anlamas iin kaplar kapatmadn da belirtmekteydi. ah bu hareketiyle, askeri gvenliini 1914 ylnda Donanma Bakan Churchill tarafndan ran petrolne balam olan ngiltere hkmetine resmen meydan okumu olmaktayd.237 Nitekim, irket ile ran hkmeti arasndaki sorunun ciddilemesi ve ranllarn imtiyaz iptal etme konusunda geri adm atmamas zerine, APOCn en byk hissedar olan ngiltere, ah ynetimini anlamay iptal edemeyecei konusunda uyard. ngilterenin Tahran Bykelisinin ran Dileri Bakanlna verdii resmi notada imtiyazdan doan haklarn iptal edilmesinin kabul edilemeyecei aka vurgulanmaktayd. ngiltere ah ynetimini buna zorlamak iin aka ngilterenin stratejik karlarnn ve haklarnn korunmas konusunda her trl yasal nlemi alacaklarn ve Pers hkmetinin doacak tm zararlardan sorumlu tutulacan ilgililere iletmekten ekinmedi. te yandan ah ynetimine gre, irket imtiyazn ieriine uygun davranmam, denetim konusunda ya da harcama kaytlarn ranllara amay reddetmiti.238 Ancak tm bunlara ramen ngilterenin bir yandan askeri g kullanma tehdidi dier yandan sorunu Milletler Cemiyetine tamas nedeniyle ah APOC irketiyle anlamak zorunda kalmt. 29 Nisan 1933te taraflar yeni bir imtiyaz anlamas zerinde anlatklarn aklamlard.239 Yeni Anlamann phesiz en nemli yan, DArcy imtiyaz zel bir kiiye verilen bir ayrcalkken, 1933 Anlamasnn dorudan APOC irketi ile ran hkmeti arasnda imzalanm bir anlama olmasyd. te yandan Anlamann temel esaslar ise, APOCn elinde olan imtiyaz sahasnn drtte kltlmesi; rana petrol fiyatlarnda yaanan dalgalanmalara kar koruyacak sabit bir gelir denmesi; rann irketin net karlarndan elde ettii gelirin %16dan %20ye kartlmas (yllk 750 bin poundan az olmayacak); ranl ii saysnn artrlmas; imtiyaz sresinin de 1961 ylndan 1993 ylna kadar uzatlmasyd.240 Tm bunlarn yannda hi kimse, Milletler Cemiyetinin davaya bakmaya yetkili olup olmadn, ran hkmetinin DArcy imtiyazn iptal etme hakk olup olmadn, Armitage Smith Anlamasnn geerli olup olmad konusunda bir tartmaya girmemiti. MCde nemli bir nfuza sahip ngilterenin konumu
Shwadran, op. cit., s. 37 Peter J. Beck, The Anglo-Persian Oil Dispute 1932-33, Journal of Contemporary History, Vol:9, No: 4 (Oct., 1974), s. 126. 237 Ibid., s. 125; Shwadran, op. cit., ss. 37-38; Yergin, op. cit., ss. 260-261. 238 Shwadran, op. cit., ss. 37-38 239 Ibid., s. 42 240 Ibid., ss. 43-47; Yergin, op. cit., ss.262. Yeni imtiyaz anlamas ahn bir baars olarak deerlendirilebilecei gibi, irketin bir baars olarak da deerlendirilebilir. DArcy imtiyaz ile karlatrldnda her iki tarafn da baz kazanmlar olduu ve baz tavizler verdikleri grlmektedir. ncelikli olarak imtiyazn geerli olduu aratrma sahas nemli derecede kltlrken, irketten alnan yllk vergilerin dorudan fiyatlardan ziyade, ton ba retim esasna balanmas, hkmet gelirlerinin hesaplanmasnda nemli olmutur. Dier yandan irketin aratrma sahas drtte klrken, seim hakknn irkete braklm olmas, yaklak otuz yl ran petrol sahalarn aratran irket iin ok byk bir dezavantaj deildir. Bununla birlikte imtiyaz sresi de otuz iki yl daha uzatlmt.
236 235

82

sorunun zmnde etkili olurken, ran ahnn ok fazla hareket kabiliyeti olmad ortadayd. Ancak, sz konusu anlamann taraflar arasndaki uzlamazl sona erdirmedii, II. Dnya Savandan sonra ran ile ngiltere arasnda yeni atmalara yol amasyla da belli oldu. D. ARAP DEVLETLER VE YEN MT YAZ ALANLARI

Osmanl mparatorluunun I. Dnya Savanda yenilmesi ve blgeden tamamen tasfiye edilmesinin ardndan, Basra Krfezi Emirlerinin ngilterenin gvenlik ve ekonomik sisteminin bir paras olmas sreci de tamamlanm olmaktayd. Nitekim ngilterenin bask ve dllendirme politikalar sonucu, 1861-1892de Bahreyn, 1892de Umman, 1899da Kuveyt, 1916da Katar Emirleri, ngilterenin izni olmadan kendi topraklarnda herhangi bir yabanc lkeye imtiyaz hakk tanmayacaklarna dair anlamalar kabul etmilerdi. I. Dnya Sava sonras dnemde blgeye askeri ve politik olarak yerleen Londra daha ziyade Irak ve randaki petrol alanlar ile ilgilenmi; Krfezde petrol bulunabileceine ihtimal vermemiti. Zira, byk petrol irketleri de 1928 ylnda imzaladklar Krmz izgi Anlamas ile Kuveyt ve ran dndaki eski Osmanl mparatorluu topraklar zerinde birlikte hareket etmeyi kabul etmelerine ramen bu konuda bir giriim balatmamlard. IPC ortaklarnn aksine Frank Holmes adnda bir ngiliz petrol speklatr Basra Krfezinde petrol olduuna inanmaktayd. Holmes, Krfezde srdrd aratrmalar sonucunda Suudi Arabistan ve evresinin nemli bir petrol sahas olabilecei kansna varm ve bu erevede Ibn-i Suuddan bir imtiyaz almay baarmt. Ancak 1923-1925 arasnda srdrd aramalar sonucunda herhangi bir petrol sahasna rastlamad.241 Holmes, Suudi Arabistandaki imtiyazn ardndan Bahreyn'e ynelmi ve 1925 ylnda Bahreyn eyhi ile bir anlama imzalamt. Holmes elindeki imtiyaz ncelikli olarak New Jersey ve APOC gibi IPCnin byk ortaklarna satmak istedi, ancak irketler Krfezde petrol olmad gerekesiyle imtiyaz almaya yanamad. New Jerseyin aksine Amerikal Gulf irketi ise 1927 ylnda Holmesden Bahreyn zerinde tm imtiyaz haklarn ald. Ancak Krmz izgi Anlamas bir taraf olan Gulf irketi de imtiyaz kullanma konusunda IPC ortaklarnn muhalefetiyle karlat.242 Gulfn btn srarna ramen Konsorsiyum ierisinde yer alan ortaklar, irketin Bahreyn zerindeki imtiyazn tanmad. Gulf, en sonunda 21 Aralk 1928de imtiyaz zerindeki tm haklarn 50 bin dolar karlnda Krmz izgi Anlamasnn getirdii snrlamalara tabi olmayan Standart Oil of Californiaya (Socal) devretti. mtiyaz kullanmak iin Standart Oil of California irketi ksa srede Bahrain Petroleum Companyyi kurdu. 243 te yandan Amerikan Gulf irketi Bahreynden vazgetikten sonra tm ilgisini Krmz izgi dnda tutulan Kuveyte yneltmiti. Gulf irketi 1927 ylnda Holmesten Bahreynin yannda Kuveytin imtiyazn da almt. Ancak, yukarda da belirtildii gibi ortada ngiltere ile imzalanan ikili anlamalar vard ve hem Bahreyn Emiri hem de Kuveyt Emiri ngilterenin onay olmadka bir baka lke vatandana imtiyaz veremezdi. Socal, Bahreyn zerindeki imtiyaz hakkn Bahrain Petroleum Companyye devretmek iin ngiltereye bask yapmaya alrken,
241 242

John Galvani-Peter Johnson ve dierleri, Saudi Arabia: Bullish on America, Merit Reports, No:26(Mar.,1974), s. 5. Pelletiee, op. cit., s. 64. Anlama, irketlerden hibirinin haritada belirtilen blgelerde tek bana faaliyet gstermesine izin vermemekteydi. 243 Shwadron, op. cit., ss. 390-391.

83

Gulf de Kuveyt zerinde srar etmekteydi. ngiltere hkmeti ise I. Dnya Sava ncesi Krfezdeki Emirliklerle yapt anlamalar halen geerli olduu iin blgede petrol faaliyetlerinin sadece ngilizler tarafndan yrtlmesinde srar etmekteydi. ngiltere ayrca anlama metninde ngrlen petrol ayrcalklarnn ngiltere vatanda kiilere verilmesi konusunda da taviz vermek istemiyordu. ngilterenin tavr aka, Gulf veya Socaln Krfezde Londrann onayn almadan hibir faaliyete giriemeyecekleri eklindeydi. Ancak, petrol konusunda olduka hassas davranan Amerikan hkmeti, Amerikan irketleri tarafndan alnan Arap imtiyazlarnn tannmasnda srarc bir politika yrtmekteydi. Amerikan hkmeti ngilterenin davrann ak kap politikasna aykr bulduunu ve Amerikan sermayesinin de ngiliz sermayesiyle eit haklara sahip olduunu belirtiyordu. 28 Mart 1929da Amerikan Dileri Bakanl Londradaki D likiler Temsilciliine gnderdii talimatta, Bahreyn zerindeki imtiyaz resmi olmayan yollarla oradaki yetkililerle grmesini istemekteydi.244 Artan Amerikan basklarna blgenin ekonomik istikrarn tek bana salamada Londrann zorlanmas da eklenince, Amerikan sermayesinin blgeye giriine izin verilmesi fikri ngilterede kabul grmeye balad. Zira, bu yllarda ran ah ile petrol konusunda sorunlar yaayan Anglo Pers irketi de ngiltere hkmetinin desteini aka ifade etmi olmasna ramen Bahreyn topraklarnda petrol arama iine girmek istememiti. ngilizler Socaldan nce Bahreyne kendi jeologlarn gndermi; ancak yaplan aratrmalarda nemli bir rezervle karlalmaynca da Bahreynde petrol arama iine girmek istememilerdi.245 Bunun zerine Mays ay ierisinde ngiliz hkmeti, Bahreyn imtiyaznn nasl devredileceine dair Amerikallarla grmeleri balatmt. Yaklak 13 ay sren grmelerin ardndan Socal Bahreyndeki petrol imtiyazn kullanma konusunda gerekli izni ngiliz hkmetinden almt. Taraflar arasnda imzalanan anlamaya gre, irketin yerel yetkilisi mutlaka ngilterenin onay ile atanacak; eyh ile kurulacak tm iletiimler ngiltere hkmetinin yerel temsilcisi olan Siyasi Temsilci araclyla yrtlecek; irketin bir yneticisi mutlaka ngiliz vatanda olacakt.246 Bahreyn'in ardndan Amerikan taraf Kuveyt zerindeki basklarn artrd. Bahreynin aksine Kuveytte Amerikan Gulf irketi ile ortak olmak iin harekete geen APOC irketi ile Gulf, Londrann basklar nedeniyle Kuveyt imtiyazn birlikte kullanma konusunda bir anlama imzalad. Ortaklk anlamas daha ziyade APOCun karlar gzetilerek yaplmt. ki irketin hisselerini yar yarya paylatklar Kuweyt Oil Companynin kurulmasnn ardndan Kuveyt imtiyaz bu irkete verildi.247 Bahreyn imtiyazn aldktan sonra Arabistandaki dier olas petrol sahalar ile ilgilenmeye balayan Socaln ncelikli hedefi Suudi Arabistan olmutu. bn-i Suud hanedanlnn i ayaklanmalar dolaysyla zor gnler geirdii 1920lerin sonuna doru lke ciddi ekonomik skntlar iine girmiti. bn-i Suud, rejiminin istikrarn etkileyen ekonomik zorluklar amada petrol imtiyazn kullanma yolunu seerken, Avrupal jeologlarn petrol olmad raporlar vermesine ramen ngiltere Suudi petrol imtiyazn ekonomik ve politik nedenlerle elde etmek istemekteydi. ngiliz basksndan rahatsz olan Suudi ynetimi ise gvenlik ve ekonomik
Ibid., s. 391. APOCni bakan Sir J. Cadman Londrada yaplan bir toplantda IPC ierisindeki ngilizlere neden Bahreyn imtiyaznn Amerikallara verildiini sormutu. Ve bunun jeologlarn raporlarndan dolay olduunu renince de onlara kendi jeologlarn kovup onlarn yerine Amerikal jeologlar ie almalarn nermiti, bkz., Mosley, op. cit., s. 48. 246 Shwadron, loc. cit. 247 Pelletiee, op. cit., ss. 65, 86.
245 244

84

gerekelerle imtiyaz Amerikal Socal irketine verdi.248 Socal, 29 Mays 1933te Ibn-i Suud ile elHasa blgesini kapsayan altm yllk bir imtiyaz anlamas imzalad. Bu imtiyazn Amerikallara verilmesinde Suudi Monarisinin Krfezde ngiliz etkisini Amerikan gc ile dengelemek istemesinin nemli bir rol olmutu.249 Kuveyt ve Suudi Arabistann ardndan Katar ve Abu Dabi Emirliindeki petrol imtiyazlar ise Londrann devreye girmesiyle IPC tarafndan alnmt. Bylelikle ran ile balayan ve ardndan Irak ile devam eden byk irketlerin Basra Krfezi lkelerindeki petrol imtiyazn almalar sreci Orta Dou blgesi petrol alanlarnn bir btn olarak yabanc (Orta Dou kkenli olmayan) petrol irketlerinin denetimine gemesiyle tamamlanm olmaktayd.250 Sonu olarak II. Dnya Sava ncesi dnemde ran ve Irak ile imzalanan imtiyaz anlamalarnn yannda, Bahreynle 1931de, Suudi Arabistanla 1933te, Kuveytle 1934te, Katarla 1935de, Ummanla 1937de ve BAE ile en son 1939da nemli petrol imtiyaz anlamalar imzalanmt. mtiyaz alan byk petrol irketleri daha sonra arama ve gelitirme amacyla tamam kendilerine ait olan yan irketler kurmular ve bylece II. Dnya Sava sonras Orta Douyu petrol ve ekonomi asndan dnyann en stratejik blgesi haline getirmilerdi.

III. SAVA VE YEN PETROL STRATEJ S : 1940-1950 ARASI DNEM A. SAVATA MTTEF K PETROL DE RAK P? RANDA B RB R PETROL IKARLARI LE ATIAN

ah Rza ile ngiltere arasnda kan petrol anlamazlnn 1933 ylnda zmlenmesini takip eden yllarda, yeni adyla AIOC (Anglo Iranian Oil Company-1935) adn alan irket randaki faaliyetleri artrmt. Anlamadan sonra demeler ve hesaplar konusunda baz sorunlar ortaya kmakla birlikte, bu sorunlar taraflar arasnda ciddi bir krize varmadan zmlenmiti. Ancak, sz konusu anlamann taraflar arasndaki uzlamazl sona erdirmedii ksa bir sre sonra, ahn ngiltere ve Fransann global gcne meydan okuyan Almanyaya yaknlamaya almas ile belli oldu. 1933 Krizinin ardndan lkesi zerinde artan ngiliz ve Rus nfuzunu bir baka gle dengelemek iin ah, ilk nce Amerikaya yanamak istemi ancak, Hitler nderliinde Almanyann ksa bir sre ierisinde askeri ve ekonomik bir g olarak ortaya kmasn takiben Berline yzn dnmt.251 1939 Maysnda ah, bir Alman irketine be kuzey ilini kapsayan bir petrol imtiyaz da vermiti. Alman irketi, AIOCnin aksine krn %50sini ranllarla paylamay kabul etmi ve hisselerinin %20sini ranllara brakmt.252 Ancak, bir ay
irket Krala demeyi Londra zerinden 35 bin altn ile yapmt. Eskiden kullanlan ve bir poundu bir altn olan ngiliz paras olarak verilmiti. Bkz.: Galvani-Johnson ve dierleri, op. cit., s. 5; Economides- Oligney, op. cit., s. 70. 249 Ancak Standard Oil of California irketi Bahreyn retiminden kaynaklanan d pazarlar sorunuyla karlamtr. irket pazar sorunu amak iin 1936 ylnda Bahreyn zerindeki imtiyaz hakkn, 1938 ylnda ise Suudi Arabistan zerindeki imtiyaz hakkn Texac (Texaco) Company ile yar yar paylat. Bkz.: Pelletiee, loc. cit. 250 Mosley, op. cit., s. 55-63. 251 Nitekim II. Dnya Sava ncesi rann en byk ticari partneri haline gelen Almanyann ran ekonomisi zerindeki arl %45lerin zerindeydi. Bkz.: mer Turan, Tarihin Balad Nokta: Orta Dou, stanbul: Step Ajans Yay., 2002, s. 127. 252 II. Dnya Sava baladnda lkede nemli oranda Alman danmanlarn bulunmasna ramen ah 4 Eyllde rann tarafszln ilan etti. te yandan, petrol ve dier alanlarda randa bulunan Alman danmanlarn almalarndan rahatsz olan ngiltere, ahn en hassas olduu petrol gelirleri konusunda AIOCnin, 1940-41 yllar iin 4 milyon sterlin deyeceini garanti ederken, 1938-39 yllar iinde 1.5 milyon sterlin tazminat deyecei konusunda garanti vermiti.
248

85

sonra kinci Dnya Sava baladndan irket petrol arama ve gelitirme faaliyetlerini balatamamt. Sava srasnda ran etkileyen en nemli olay ise 22 Haziran 1941 Alman askerlerinin Sovyet topraklarna girmesi oldu. Bu saldrlar takiben Austos aynda gneyden ngilizler kuzeyden de Sovyetler ran igal etti. gal glerinin Tahrana ilerleyiini durduramayan ah Rza Eyll aynda olu Muhammed Rza Pehlevi lehine tahttan feragat etmek zorunda kalmt.253 ran politikas konusunda mttefik gler ortak hareket etmeye zen gstermelerine karn, i petroln denetimine gelince ayr bir gndeme sahip olduklar ksa srede ortaya kmt. Nitekim, 1943 yaznda AIOC temsilcileri Tahrana yeni imtiyaz alanlar elde etmek iin giderken, Amerikal Socony-Vacuum (Mobil) petrol irketi de kendi hkmetine ran hkmetiyle bir imtiyaz anlamas imzalama isteini belirtmi ve buna dnk olarak hkmetin bir itiraz olup olmadn sormutu. Dileri Bakan Cordell Hull imzasyla irkete gnderilen cevap notunda, Amerikan hkmetinin yurtdndaki petrol kaynaklarnn gelitirilmesine destek verdii; nk hem sava srasnda hem de uzun dnemli Amerikan karlar asndan petrol retiminin nemli olduu belirtilmiti. ngiltere ile ABD arasnda ran petrol sahalarnn Londraya braklmas konusunda bir anlamann olmadna dikkat eken Dileri Bakan Hull, irkete petrol imtiyaz elde etme konusunda nnde hibir engelin olmad belirtilmiti.254 Bunun zerine 1944 banda SoconyVacuum ile Sinclair Consolidated petrol irketleri, yeni bir petrol imtiyaz elde etmek amacyla temsilcilerini rana gnderdi. ngilterenin ve Amerikan petrol irketlerinin giriimlerini kuku ile takip eden Sovyetler Birliinin Tahran Bykelisi ise, rann kuzey illerinde petrol aratrma ve iletme hakknn Sovyetlere ait olduunu aklamt.255

Londrann bir yandan rann tarafszln korumaya alrken dier yandan da Alman ticaret gemilerini Basra Krfezinden uzak tutmaya almas ran ekonomisini kt etkilemekteydi. Tahran, Rus-Alman Saldrmazlk Paktn takiben 25 Mart 1940ta Sovyetler ile yeni bir ticaret anlamas imzalad. Bu anlama sayesinde ran dorudan Sovyetler zerinden Almanya ile olan ticari ilikilerini srdrme olana elde etmiti. Bkz.: Shwadran, op. cit., ss. 48, 81. 253 1907deki gibi bir kere daha ran iki igal blgesine ayrlrken, 21 Aralk 1941de ittifak gleri tarafndan hazrlanan anlama ran Meclisinin gndemine getirilmi ve 26 Ocakta onaylatlmt. Anlamann 29 Ocakta ah tarafndan da onaylanmasn takiben igal, hukuki bir zemine kaydrlmtr. Anlamada taraflarn rann toprak btnln, egemenliini ve politik bamszln tandklarn, Savan bitimini takiben de, en ge alt ay ierisinde yabanc askerlerin ran topraklarn boaltaca kabul ediliyordu. Nitekim, ABDnin de Savaa katlp Sovyetlere yardm artrnca, bu yardm koordine etme ad altnda otuz bin kiilik bir Amerikan personeli rana gelmiti, bkz., Armaolu, 20. Yzyl.., op. cit., ss. 378, 394. 254 Shwadran, op. cit., s. 52 255 te yandan, dnemin byk devletlerinin rann kuzey snrlarn kapsayan blgelerde bir petrol imtiyaz elde etme giriimleri I. Dnya Sava yllarna kadar geri gtrlebilir. Bilindii zere ran ah DArcye bahedilen imtiyaza Ruslarn muhalefetini engellemek iin be kuzey ilini dahil etmemiti, 1916 da A.M. Khostaria adndaki bir Rusya vatandana be kuzey ilini kapsayan 70 yllk bir imtiyaz verilmitir. Ancak, 1917de Boleviklerin iktidar ele geirmesini takiben Sovyet Rusya hkmeti, ran zerindeki tm imtiyazlardan vazgetiini aklam ve bu ynde ranllarla ikili bir anlama imzalamtr. Bylelikle Khostaria mtiyaz da dorudan geersiz olmutu. Ruslarn blge zerindeki etki kurma politikasndan vazgemesini takiben APOC, Khostariann elindeki imtiyaz satn alma yoluna gitmitir. Oysa ki, ran ile Sovyetler arasnda imzalanan anlama da zellikle daha nce Rus vatandalarnn elinde olup da, geersiz saylan imtiyazlarn bir nc devlet ve onlarn vatandalarna terk edilemeyecei belirtilmiti. Buna ramen irket imtiyaz satn ald gibi, imtiyazn geerli olduunu Tahran nezdinde ne srmt. te yandan artan ngiliz basksn Amerikallarla dengeleme abas ierisine giren ran, Washington Bykelisi yolu ile Amerikan Dileri Bakanlna lkesine ekonomik yardm verilmesi halinde lkenin kuzey vilayetlerini kapsayan bir imtiyazn Amerikallara verilmesinin mmkn olacan ifade etmekteydi. Ekonomik yardm ile balantlandrlan imtiyaz konusunu Dileri dorudan New Jersey yetkililerine ilettiler. Nitekim, ngiltere hkmetinin tm engelleme giriimlerine ramen, 22 Kasm 1921de ran Meclisi Khostaria imtiyazn geersiz klan ve New Jerseye 50 yl sreli bir imtiyaz hakk tanyan bir karar oybirlii ile kabul etmitir. Kararn 5. maddesinde New Jersey irketinin elde ettii imtiyaz bir baka devlet, irket ya da kiiye devredemeyecei ayrca Meclisin onayn almadan hibir ortakla gidemeyecei belirtilmekteydi. ngiltereye kar bir denge politikas gden Tahran, bu kararla imtiyazn yalnzca

86

ABDnin Almanya kart cephede savaa girmesine ramen, Londra ran petrol sahalarn bu lkeyle paylama konusunda istekli grnmyordu. Bu balamda, savan sonlarna doru ngiliz ve Amerikallarn ran hkmetinden bir petrol imtiyaz kapma konusunda tek tarafl grmeleri srdrmeleri ve bu konuda nemli bir mesafe kaydetmeleri zerine, 1944 Eyllnde Rus Dileri Bakanl Komiseri Sergie I. Kavtoradze bakanlnda bir heyet Tahrana gnderilmiti. Heyet aka be kuzey ilini kapsayan bir petrol imtiyaz hakknn Sovyetlere verilmesini istediklerini ranl yetkililere aklad. zellikle Sovyetler ve ngilizlere yeni bir petrol imtiyaz verme taraftar olmayan Tahran Meclisi ise, Sava sonras dneme kadar yabanclara yeni bir petrol imtiyaz hakk tannmayacan resmen aklamak zorunda kalmt.256 Tahrann Amerikal irketlerle bir imtiyaz anlamas imzalamasnn szkonusu olduu bir tarihte, Rus basksndan kaynaklanan bir erteleme, Amerikan hkmetinin tepkisine yol amt. ABDnin Tahran Bykelisi Harriman, Sovyetleri Tahran Deklarasyonu erevesinde byklerin kabul ettii rann iilerine karmama ilkesine uymaya davet etmise de, Moskova, Tahran zerindeki basklarn artrm ve Bat yanls olmakla sulad hkmeti istifa ettirmiti. 20 Kasmda yeni hkmetin Murtaza Gali Bayat Bakanlnda oluturulmasn takiben Meclis 2 Aralkta hkmetin hibir bakannn ve babakann yabanc hkmetler ya da petrol irketi ile petrol imtiyaz ierecek grmelerde bulunmayacana ve bu konuda hibir anlama imzalamayacana dair bir yasay kabul etmiti. Meclisi byle bir yasa kartmaya zorlayan neden ise, hukuken bamsz olan ancak gerekte hibir egemenlii bulunmayan hkmetin ya da hkmet yetkililerinin basklar ya da dller sonucu bir petrol ayrcalna imza atmas ihtimaliydi. Nitekim, yasann mecliste onaylanmasn takiben bir hafta sonra Rus heyeti Moskovaya geri dnmt.257 Netice itibariyle mttefiklerin petrol politikas, ilk kez onlar ran petrol sahalar konusunda kar karya getirmi ve her devlet kendi hesabna bir d politika yrtmt. ran petrol zerinde uzunca bir dnemdir denetim kurmu olan ngiltere, blgeyi kaybetmemek iin byk bir diren gsterirken, Amerikallar da ran petrollerinden pay kapmaya almlard. Sovyetler ise, 1921 ylnda kaybettikleri imtiyaz tekrar elde etmeye almaktayd. 2 ubat 1944te Bakan Roosevelte bir mesaj gnderen Babakan Churchill, burada baz evrelerde Birleik Devletlerin bizi Orta Doudaki petrol varlmzdan mahrum brakaca korkusu var. Unutulmamaldr ki, dier bir ok ey gibi donanmamz da tm petrol ihtiyac iin Orta Douya gvenmektedir demekteydi. ngiltere II. Dnya Savann sonlarna doru Amerikan irketlerinin ran petrol sahalar zerindeki faaliyetlerinden ciddi rahatszlk duyduunu Bakan Roosevelte bildirirken ayn zamanda, Orta Dou petrollerinin paylam konusunda Amerikallar ile bir uzlamaya ak olduklarn belirtmiti. ngiltereye zellikle ran konusunda
Amerikal bir irket tarafndan iletilmesini ve buna bir dier grubun ortak veya hissedar olarak katlmasn engellemeye almt. Anlamann aklanmasnn ardndan ngilizler bu giriimi dosta olmayan bir giriim olarak knarken, Sovyetler de 1921 Anlamasnn halen onaylanmadna ve onaylanmas halinde de Anlamann 13. maddesinin imtiyazn baka bir devlet ya da gruba verilmesini engellediine dikkat ekmilerdi. ki lkenin muhalefetini dikkate alan New Jersey ise petroln uluslararas pazarlara ulatrlmas konusunda APOC ile ibirliine gitmek zorunda kalmas sonucu Meclis, New Jerseye tand imtiyaz feshetmiti. Bu olaydan sonra Meclis biri 1923te Amerikan Sinclair petrol irketi, dieri de 1937de gene Amerikan Amiranian petrol irketine, yukarda belirtilen artlarda kuzey blgelerini kapsayan imtiyaz hakk vermesine ramen, ngiltere ve Sovyetlerin ak muhalefeti ve basks sonucu Amerikal irketler II. Dnya Savann banda ran petrol sahalarnn dnda kalmlard. Bkz.: Shwadran, op. cit., ss. 71-83 256 Ibid., s. 52 257 Ibid., s. 53

87

gvence vermek isteyen Bakan Roosevelt ise, 1944 Ocanda ngiltere Bykelisi ile yapt grmede, bir Orta Dou haritas kartarak ran petrol sizindir. Irak ve Kuveytteki petrol bleceiz. Suudi Arabistan petrolne gelince, oradaki petrol bizimdir demiti. Bakan Roosevelt, 1944 baharnda Churchille yazd cevap niteliindeki bir mektupta ise, randaki petrol blgelerinizde gzmz olmadna sizi temin ederim. Ltfen bu teminatm kabul edin ifadesini kullanmt.258 ki lider kendi aralarnda Orta Dou petrollerini paylarken, ayn zamanda Sovyetleri blgeden uzak tutma konusunda da anlayorlard. Ancak Sovyetler Birlii, bu sefer 1921de kaybettii ran petrol sahalarn, ngiltereye brakma konusunda Amerikallarla ayn cephede yer almamaktayd. Nitekim, Savan resmen Japonyann 2 Eyll 1945te teslim olmasyla bitmesinin ardndan ngiliz ve Amerikan askerlerinin ran topraklarndan geri ekilme ilemini balatmalarna ramen, Sovyetlerin asker ekme ilemini balatmamas ve ayrca denetimi altndaki topraklarda, Tahrandan bamsz iki ayr cumhuriyetin kurulmasna da askeri destek vermesi taraflar arasndaki krizi derinletirmiti. Moskovaya gre ran 1921 Anlamas ile bir tehdidin ortaya kmas durumunda Sovyetler Birliine be kuzey ilini igal etme hakk tanmt. Bu erevede Bak petrol yataklarna yakn olan ran topraklar Sovyet gvenliini tehdit etmekteydi.259 II. Dnya Sava sona ererken Amerikan ve ngiliz hkmetleri Sovyetlere ran topraklarn boaltmas iin bask yapmalarna karn, Sovyetler Birlii randa baz petrol imtiyazlar elde etmeden asker ekmemekte srar etmekteydi. Birlemi Milletlerden istedii destei tam olarak alamayan Babakan Ghavam (Ahmed Kavam) Tahrann toprak btnln salamak adna Sovyetler Birliinin koullu asker ekme taleplerini kabul etmek zorunda kalmt. 4 Nisan 1946da Babakan Ghavam ile Sovyetlerin Tahran Bykelisi Ivan V. Sadchikov, iki lkenin aadaki konular zerinde anlatn dnyaya duyurmulard. Buna gre a) Sovyetler Birlii 24 Marttan balamak zere alt hafta ierisinde tm ran topraklarndan askerlerini ekecek, b) Azerbaycan ve Mahabat sorunu rann iileri olarak tannacak; ran hkmeti mevcut yasal durumu dikkate alarak blgede reforma gidecek, c) 50 yl sreli bir Rus ve ran ortakl petrol irketi kurulacak, d) irkette ilk 25 yl ran %25 hisseyi alrken, geri kalan tarihte hisse blm %50-%50 olacakt. Hkmet, 24 Mart tarihinden balamak zere 7 ay ierisinde irketle ilgili yasay meclisten geirecekti.260 Nitekim Sovyetlerin ekilmesini takiben Tahran, kuzey randaki

Yergin, op. cit., s. 382 Sovyetler Birliinin igali srdrmesi zerine Tahran konuyu BM Gvenlik Konseyinin gndemine tamtr. 19 Ocak 1946da H. Takizadeh bakanlndaki ran hkmeti, Sovyetlerin rann iilerine dorudan mdahale etmesini ikayet ederken, 24 Ocakta Sovyetler Birlii Konseyin konuya bakmakla yetkili olmadn ve ayrca sorunu ran ile ikili grmeler yolu ile zme isteinde olduunu belirtti. Sovyetler Birliinin veto hakknn bulunduu Gvenlik Konseyinden ran lehine bir karar kartmak, ran destekleyen Amerika ve ngiltere iin olduka zordu. Nitekim, bunun farknda olan Gvenlik Konseyi yeleri, taraflar sorunu zmek iin ikili grmeleri balatmalarn tavsiye eden bir karar almtr. Bunun zerine ran sorunu dorudan Sovyetler ile grmeler yolu ile zmek iin harekete geti. 26 Ocakta Sovyet yanls bir hkmetin randa kurulmasnn ardndan, Babakan Sultaneh bakanlndaki ran heyeti ubat 1946da Moskovaya hareket etti. lk grmede ran taraf Sovyet askerlerinin geri ekilmesini ve rann i ilerine mdahale etmemesini talep ederken, Sovyetler ise stratejik baz blgelerdeki igalin kabul edilmesini, Azerbaycann otonomi statsnn devamn ve petrol konusunda bir imtiyaz verilmesini talep etmitir. Petrol konusunda Sovyetler Birlii iki opsiyon zerinde durmaktayd. Sovyetlere dorudan bir petrol imtiyaz verilmesi, bu mmkn olmazsa Sovyetlerin %51 hissesine sahip olaca bir Sovyet- ran petrol irketine byle bir imtiyazn verilmesi, bkz., Shwadran, op. cit., ss. 53-57. 260 Ibid., s. 60.
259

258

88

zerk Azerbaycan ve Mahabat Krt Cumhuriyeti ynetimlerini de orduyu kullanarak sert bir ekilde sona erdirmekte gecikmedi. 261 Sovyetler Birlii 1947 sonbaharnda tm ran topraklarndan ekilmi olmasna karn ran hkmeti, Anlamada ngrlen Rus- ran ortak irketi kurma ynnde hibir giriimde bulunmamt. Bu gelimeler zerine Sovyet hkmeti, Babakan Ghawama anlamann uygulanmas ynnde ok sert bir nota verdi. Sorun Tahrann bir oldu bittisiyle zlmt. Sovyet tarafnda bu restlemeler olurken, gneyde de zellikle Tudehin etkisiyle AIOC alanlar ve milliyeti gruplar, irketin gelirlerinin artmasna karn yaam koullarnda bir deiiklik olmadn ve irketin rann doal kaynaklarn smrdn ileri srerek grev ve gsteriler dzenlemekteydi. ngilizler gsterileri Tahrana danmadan askeri yntemlerle zdkleri gibi, Abadan aklarna da iki sava gemisi gndermilerdi. ngilizlerin askeri yntemlerle sorunu zmesi ise, ran kamuoyunda ngiliz aleyhtarln daha da artrmtr.262 te yandan, ah Rzann 1941 sonunda lkeyi terketmesinden sonra yerine geen olu ah Rza Pehlevi dneminde Meclisin yetki ve otoritesi artm bulunmaktayd. Meclisteki gruplarn byk bir ksm, zellikle ngilizlerin ve Sovyetlerin rann petrol kaynaklarn ele geirmek istediine inanmaktayd. Sava yllarnda bunu engellemek iin Meclis bir karar almsa da, Sovyet askerlerinin yaratt tehdit dolaysyla hkmet Moskovaya bir ayrcalk vermek zorunda kalmt. Petrol konusunun hassasiyetini farknda olan Meclis, II. Dnya Savann en etin yllarnda byk glerin ran petrol kaynaklar zerinde kendi karlarn gzetir bir mcadeleye sahne olmutu. imdi ise petrol nedeniyle kuzeyden Sovyetler gneyden ise ngilizler g gsterisinde bulunarak Meclisin otoritesini hie saymaktayd. Abadanda olaylarn devam ettii Ekim 1947de toplanan Meclis, petrol imtiyaz ile ilgili bir yasay kabul etti. Yasa temel olarak u hususlar iermekteydi.263 a) Her ne kadar Babakan iyi niyet ierisinde Sovyetler ile 4 Nisan 1946 da ran-Sovyet Petrol irketinin kurulmasn da ieren bir anlamay kabul etmise de, daha nce Meclis tarafndan alnan 2 Ekim 1944 tarihli yasann 2. maddesine istinaden Meclisimiz, Sovyetler ile yrtlen grmelerin ve yaplan anlamann hkmsz ve geersiz olduunu beyan eder. b) Hkmet petrol aratrmalar iin teknik ve bilimsel aratrmalar konusunda sresi be yllk anlamalar yapabilir. Tm bu aratrmalarn sonucunda Meclis, ticari anlamda iletilir kaynaklara rastlarsa, bu ulusal kaynaklarn iletilmesi konusunda bir yasa kartabilir. c) Her hangi bir petrol imtiyaz anlamasnn yabanc irket veya kiilerce kullanm ya da ortak irketlerce kullanm yasaklanmtr. d) Eer, b paragrafnda belirtildii gibi kuzey illerinde ticari amal bir petrol kaynana rastlanrsa, hkmet sonucu Meclisin onayna sunmak kouluyla petrol satm konusunda grmelerde bulunmakta yetkilidir. e) ran ulusal karlar yer alt ve yer st doal kaynaklara deer atfetmektedir. Bununla birlikte, zellikle gneydeki petrol kaynaklarnn ran ulusal karlar asndan nemi dikkate alnarak Meclis, yeni baz nlemlerin alnmas iin, taraflarla yeni bir grme balatma karar almtr.

261

Mark N. Katz, Russia and Arabia: Soviet Foreign Policy Toward Arabian Peninsula, Baltimore: The John Hopkins Univ. Press, 1986, s. 147. 262 Kinzer, op. cit., s. 73 263 lgili dzenleme iin bkz., Shwadran, op. cit., ss. 61-62.

89

Yukarda da grld gibi yasa yalnzca Sovyetlerle varlan anlamay hkmsz saymakla kalmyor ayn zamanda AIOCnin elindeki imtiyazn geerliliini de tartmaya ayordu. Meclisteki milliyeti, solcu ve radikal ii gruplar petrol konusunda ortak bir politika belirleme yanlsyd. Yasa ayrca, 1901 ylnda DArcyye verilen ve 1933 ylnda yeniden dzenlenen imtiyazn niteliini de tartmaya am ve petrol kaynaklarnn sahipliini stlenmiti. Sovyetler ran uyardysa da Meclisin tavr deimedi. te yandan yasa ksa srede Londrada da bir tedirginlik yaratt. irket yetkilileri Tahran ile bir uzlamadan yana deildi. Ancak ran Meclisinin direnci karsnda Londra, irketi 1933 Anlamasnn yeni koullara gre yeniden dzenlenmesi iin harekete geirdi. II. Dnya Sava sonras dnemde hem ran hem de Londra asnda 1933 mtiyaz Anlamasn modifiye etmek gereksinimi ortaya kmt. Bu durum, salt deien uluslararas ekonomik ve politik dzenden kaynaklanmam; ayn zamanda petrol piyasasnda yaanan gelimelerden de etkilenmiti. Bu yllarda dier petrol retici lkelerde %50-%50 eit kr paylam olarak adlandrlan yeni anlamalarn hzla yaygnlk kazanm olmasnn da rann mevcut anlama koullarn yeterli bulmamasnda nemli rol oynamtr. zellikle, irketin retimden kaynaklanan kr payn snrl dzeyde tutma ve genel rezerv miktarn artrma politikas, petrol gelirlerine bal rann ekonomik ve buna bal olarak politik yapsn etkilemiti. Nitekim, 1948 ylnda irket Tahrana ton ba retim sistemi zerine kurulu kar datm sisteminde ran lehine yeni bir ayarlamada bulunmay teklif ettiyse de, neri reddedildi. Tahran anlama iin irkete 3 koul ileri srd. Bunlar a) Ton ba retim vergisinin arttrlmas, b) irkette alan
yabanclarn saysnda bir azaltmaya gidilmesi, b) retim maliyetleri baz alnarak rana petrol tahsisinin yaplmas. 1949 Maysna kadar sren mzakerelerin ardndan irket ve hkmet yetkililerince

yaplan aklamalarda, taraflarn 1933 mtiyaz Anlamas zerinde deiiklikte bulunmay kabul ettii aklanmaktayd. Bu aklamalar takiben iki ay sonra ise 1933 mtiyaz Anlamasna ran lehine baz deiiklikler getiren Ek Anlama ran hkmeti temsilcileri ile AIOC temsilcileri arasnda Tahranda imzaland.264 ran yasalarna gre, anlamann balayc olabilmesi iin Meclis tarafndan onaylanmas gerekmekteydi. Her ne kadar ah Rza Temmuz 1949da hkmeti anlamaya zorlamsa da, ahn Meclis zerinde elle tutulur bir otoritesi bulunmamaktayd. Buna ramen hkmet yasay Meclise sevk etmede gecikmedi. Esasnda ah ve hkmet, yeni seim dnemine girilmeden nce yasay onaylatmak iin hzl hareket etmilerdi. Ancak, yasann onaylanmasna kar kan Meclis yeleri, dorudan yasay reddetmek yerine, drt gn krs igalinde bulunarak, yasann onaylanmasn bir sonraki Meclise brakmay baarmt.265 ah, kendi kartlarn yeni Meclis ats dnda tutmak iin, baz seim hilelerine ve politik manevralara bavurduysa da, seimlere Milli Cephenin lideri olarak katlan Dr. Musaddkn sekiz arkadayla Meclise girmesini engelleyememiti.266 Yeni dnemde ran siyasal hayatnda rol oynayan ve petrol endstrisinin milliletirilmesine destek veren ran muhalefeti, Sovyet kart entelektellerin destekledii Kerim Sancabi ve Allahyar Salehn nderliindeki ilerici ve ulusalc gruplardan; Muzaffer Baki ve Halil
264 265

Ibid., s. 89. Kinzer, op. cit., s. 93 266 Mark J. Gasiorowski, The 1953 Coup Detat in Iran, International Journal of Middle East Studies, Vol:19, No:3 (Aug., 1987), s. 262.

90

Malikinin nderlik ettii ve genelde ii kesimi ile solcu entelektellere dayanan i Partisi; Ayatullah Abdulkasm Keaninin nderlik ettii ve genelde radikal iilere, pazar (ar) esnafna dayanan Mcahidin slam Partisi; Meclis dndan ise Fedaiyin slam ile Sovyet yanls Tudeh Partisi tarafndan olumaktayd. Dr. Musaddkn nderlik ettii Milli Cephe ise Pan- ranist bir izgide yer almaktayd. ran muhalefetinin ortak noktas petrol endstrisinin milliletirilmesini savunmak ve bir ngiliz kuklas olarak grlen ahn yetkilerini ksmakt.267 Dolaysyla randa Tavus Kuu Taht hari tm gruplar bir yandan petrol endstrisinin milliletirilmesine dnk abalar iersindeyken dier yandan da ngilterenin gcyle ayakta kalan ahn yetkilerini ksma mcadelesi vermekteydiler. Bu aamann sonular bir sonraki blmde daha ayrntl bir ekilde analiz edilecektir. B. STRATEJ K PETROL REZERVLER N N BEL RLED ARAB STAN-ABD L K S BR L K : SUUD

II. Dnya Sava srasnda Washingtondaki karar vericiler Amerikan petrol rezervlerinin ksa bir sre sonra tkeneceini ve yeni alternatifler bulunmazsa, ABDnin ihracat lke konumundan petrol ithalats bir lke konumuna deceine dair raporlar birbiri ardna Bakan Roosevelte sunmulard. Bunlarn yannda Texaco ve Socal yneticileri de Suudi Arabistan petrol rezervlerinin nemine dikkat ekerek, siyasi olarak ngilterenin etkisi altnda bulunan bu lkeye Amerikan ilgisini artrmaya almlard. Standart Oil of California (Socal) ile Texaco Companynin yar yarya ortak olduu Casoc 1940 ylnda Suudi Arabistandaki petrol rezervinden be milyon varil petrol karmt. Bir sonraki yl Suudi Hanedanl ve irket yneticileri, Suudi petrol rezervlerinin inanlmaz derece byk olduunu aklamaktayd.268 Ancak, Roosevelt 1941 Temmuzunda yardmclarna ngilizlere syle, Suudi Arabistan Kralna yardm etmelerini bekliyorum. Oras biz Amerikallar iin fazla uzak bir yer269 diyerek, Suudi Arabistann gvenliini stlenmeye yanamamt. Gerekten de 1941-1942 yl iin ABD tek bana dnya petrol retiminin %62sini karlarken, Orta Doudaki retim %5-6 civarnda kalmt. Bakan, Suudi petrol rezervleri iin mttefiki ngiltere ile bir gvensizlik yaamann doru olmadn dnmekteydi.270 ABDnin Orta Douya ynelik politikasndaki deimeler esas olarak 1942 sonu ile 1943 yl banda sz konusu oldu. Deiiklik Dileri Bakanl, ileri Bakanl, Donanma Bakanl ve askeri birimlerin ABDnin yeni petrol rezervlerine ynelme politikasn gl bir ekilde desteklemeleri ile petrol irketlerinin srekli bir ekilde zellikle Suudi rezervlerinin byklne vurgu yapmalar ile balamt. Nitekim ileri Bakan Harold Ickes 1943 ylnda yazd Petrolsz Kalyoruz adl makalede durumu yle izah etmiti:

Ibid., s. 262. Robert O. Keohane, State Power and Industry Influence: American Foreign Oil Policy in the 1940s, International Organization, Vol: 36, No:1 (Winter, 1982), s. 168. 269 Yergin, op. cit., s. 376 270 Keohane, State Power.., op. cit., ss.167-168.
268

267

91

Eer bir gn III. Dnya Sava olursa, bu savata bakasna ait petrolle savamamz gerekecek, nk o gne kadar Birleik Devletlerde hi petrol kalmayacak. Dnya petrol imparatorluunun simgesi ve stnlk sembol olan ta bugn Amerikann banda Ne var ki imdi bu ta gzmze doru dyor. Ayn kayglar tayan Dileri Bakanlnn ktisadi ler Danman Herbert Fies ise yaptmz her durum deerlendirmesinde, ne zaman belirli bir noktaya ve yere ulasak kararszlk iinde yazmaya ara verir, kalemimizi brakrdk; bu belirli nokta Orta Douydu.271 Amerikal politikaclarn ve analistlerin ou, var olan rezervlerin II. Dnya Sava sonras dnemde ABD ve Avrupann ihtiyalarn karlamakta yetersiz olacana inanyordu. zellikle, ABDnin bu retiminin 1960lardan sonra lkeyi ciddi bir petrol ithalats lke konumuna getireceini; bunun da lkenin gvenlik stratejisini ciddi ekilde etkileyeceini varsaymaktaydlar. Bakan Roosevelt dahil, Dileri Bakanl, ileri Bakanl ve askeri birimler baka petrol kaynaklar saptamak iin youn bir alma yrtlmesi konusunda hem fikirdiler. Beyaz Sarayn desteini arkasna alan ileri ve Petrol Bakan Ickesn nclnde bir alma balatld. Dileri Bakanlnn ktisadi ler Danman Herbert Fiesn ynettii bu alma, ihtiya duyulan petrol sadece bir blgenin karlayabilecei sonucuna vard: Durum her ynyle incelenince ibre bir nokta ve yerde dnp durdu: Orta Dou.272 Petrol irketlerinin de etkisiyle 1943 ubatnda Amerikan hkmeti Suudi Arabistana Bor ve Kiralama Yasas erevesinde yardm yaplmas karar ald. Bunun karl olarak Cacos irketi de piyasa fiyatlarnn altnda bir rakamla ABDye petrol satma garantisi verdi.273 18 ubat gn ise, Bakan Dileri Bakanlna Kral bni Suuda Kiralama Yasas erevesinde yardm yaplmas talimat vermiti.274 Mart aynda Amerikan hkmeti Suudi Arabistan merkezli yeni d petrol politikasn oluturmak iin dorudan harekete gemiti. Bu konuda Amerikan brokrasisinde farkl projenin zamanla uygulamaya konulduu grlmektedir. Birinci proje 1943 ylnda Dileri Bakanlnn ktisadi ler Danman Herbert Fiesin nclk ettii ve dorudan Suudi petrol imtiyaznn hkmete alnmasn ngren pland. Plan Dileri Bakanlnn yannda ileri Bakanl, Savunma Bakanl, Sava Bakanl, Donanma Bakanl, Sava Seferberlii Ofisi gibi askeri birimlerin de desteini almt.275 Plan dorultusunda Amerikan hkmeti dorudan Amerikan Casoc irketini satn almaya yneldi. 1943 yaznda Bakan tarafndan onaylanan plan dorultusunda ynetim Texaco ve Socaln Casosdaki

271 272

Yergin, op. cit., s. 377 Michael T.Klare, Savan Jeopolitii, ev.: Ali Ekber, http://www.kozmopolit.com/Irakspecial/MTKlare.html(e.t.07.08.2005) 273 Keohane, State Power, s. 170. 274 1943-1946 arasnda Krala 17.5 milyon dolarlk destek verilmiti, bkz., Joe Stork, Saudi Arabia and the US, MERIP Report: Saudi Arabia on the Brink, No: 91 (Oct., 1980), s. 24. 275 Keohane, State Power, s. 171.

92

hisselerini alma konusunda irketlerle bir anlamaya vard.276 Ancak anlama zellikle dier petrol irketlerinin muhalefeti dolaysyla ayn yln sonunda rafa kaldrld.277 Projenin baarszla uramasnn ardndan 1943 yl sonunda Dileri Bakanl, ileri Bakanl ve askeri birimlerce desteklenen ve ngiltere ile Amerikan hkmetinin Orta Dou petrollerinin paylam konusunda bir anlamaya varmalarn ngren yeni bir plan hayata geirildi. Daha nce de ifade edildii gibi ngiliz hkmetinde Amerikan tarafnn Sava sonras dnemde Orta Doudaki petrol karlarn tek tarafl olarak denetim altna almaya alaca konusunda bir tedirginlik vard. Bu konudaki kukular Bakan Roosevelte dorudan yazd bir mektupta Churchill u ekilde dile getirmekteydi: Burada baz evrelerde Birleik Devletlerin bizi Orta Doudaki petrol varlmzdan mahrum brakaca korkusu var. Unutulmamaldr ki dier bir ok eyler gibi donanmamzda tm petrol ihtiyac iin Orta Douya gvenmektedir.278 Churchillin ifade ettii kukularn temelinde baz Amerikal irketlerin ran hkmeti ile yeni bir petrol imtiyaz anlamas konusunda grmelerde bulunmas vard. Kukular gidermek amacyla Bakan Roosevelt Amerikan nerisini: ran petrol sizindir. Irak ve Kuveytteki petrol bleceiz. Suudi Arabistan petrolne gelince, oradaki petrol bizimdir eklinde Londraya sundu. Taraflar paylam konusunda anlamlard.279 Projeyi hayata geirmek iin Bakan Roosevelt, Yalta Konferansnn ardndan ubat 1945te Suudi rejiminin kurucusu Kral Abdl Aziz Suud ile Svey Kanalnda bir ABD sava gemisinde bulutu. Grmenin ayrntlar hibir zaman basna aklanmam olmakla birlikte Rooseveltin Suudi petrolne ayrcalkl eriim karlnda Krala ABD korumas garanti ettii bir ok yazar tarafndan belirtilmektedir.280 Ancak bu planda farkl nedenlerle dieri gibi uygulanamad. Suudi petrol rezervlerini elinde tutmak isteyen Amerikan ynetimi son olarak Suudi Arabistan rezervleri zerinde tm Amerikal petrol irketlerinden oluan bir denetim kurma plann hayata geirdi. New Jersey ve Mobilin de lobi almalarnn etkisiyle Suudi imtiyazn elinde tutan Cacos irketi ile bu iki irket arasnda yeni bir ortaklk anlamas imzaland. Suudi Arabistandaki petrol imtiyaz hakknn Texaco (%30), Socal (%30), New Jersey (%30) ve Mobil (%10) arasnda blmn ngren anlamasnn imzalanmasnn ardndan Aramco adn alan yeni irket ayn zamanda Ynetimin istedii Suudi Arabistandan Akdenize petrol tayacak bir petrol boru hatt ina etmeyi taahd etmiti.281 Anlamann ardndan Dahranda Aramco danman sfatyla almaya balayan kii ise 1945 ylnda Kral Suud ile Bakan Roosevelt arasndaki grmede evirmenlik grevini stlenen Kuds doumlu Albay William Eddydi.282 Anlamann
Bu konuda hkmet ilk balarda irketlere ait olan hisselerin tmnn satlmasn nermi; ancak, taraflar arasnda devam eden mzakereler sonucu Birleik Devletlerin 40 milyar dolar deyerek Socaln te birlik hissesini alma konusunda anlamlard. Elde edilecek fonlar Ras Tanurada yeni bir rafineri inasnda kullanlacakt. Taraflar ayrca, Socaln petrol retiminin bar zamannda %51ini, savata ise %100n alma hakkna sahip olmas konusunda anlayorlard. Bkz.: Ibid., ss. 171-172; Yergin, op. cit., s. 379. 277 Nitekim, New Jerseyin dnda Texaco yetkilileri ile pazarlklarn srd 15 Ekim gn Mobil adna Bakan Ickesle dorudan bir grme yapan John Brown hkmetin dorudan rekabet etme fikrini beenmediini belirtmiti. Bkz.: Keohane, State Power.., op. cit., s.173 278 Yergin, op. cit., s. 382. 279 Keohane, State Power.., s.174. 280 Konuyla ilgi bkz., Klare, Savan, loc. cit.; Yergin, op. cit., ss. 384-385. 281 Keohane, State Power.., op. cit., ss. 178-179. 282 Robert Vitalis, The Closing of the Arabian Oil Frontier and the Future of Saudi-American Relations, Middle East Report: The Arabian Peninsule, No: 204 (Jul.-Sep., 1997), s. 17.
276

93

imzaland saatlerde Bakan Truman da Kongrede daha sonralar Truman Doktrini alarak anlan konumasnda ABDnin politikasnn, zgr insanlarn i ve d basklara kar desteklenmesi dorultusunda olmas gerektiini vurgulayarak bu tr basklarla kar karya olan lkelere ekonomik ve mal yardm yaplmasnn zorunlu olduuna aklamt. ABD, Truman Doktrini sonras Amerikan petrol karlarnn korunmas konusunda Suudi Krallnn ayrca Amerikan askeri gc ile korunmas iin harekete gemekte gecikmemiti. Aramco anlamasn takiben 1947'de Suudi Arabistan ile askeri s ve 1949'da Bahreyn ile liman kolayl ngren birer gvenlik anlamas imzaland.283 Washington, Aramconun Suudi Arabistandaki faaliyetlerinden hem ekonomik hem de politik bir avantaj elde etmiti. Nitekim 1949 ylnda Aramco irketi Suudi Arabistan hkmetine 38 milyon dolar vergi derken ayn yl kendi hkmetine 43 milyon dolar vergi demiti. 284 Sonu olarak iki lke arasnda petrol dolaysyla kurulan stratejik iliki uzunca yllar srecek bir ittifakn da temelini oluturmutur. C. B R NC ARAP- SRA L SAVAI: ST KRARSIZLAAN PETROLN S YASAL AMALAR N KULLANILMASI ORTA DOUDA

Araplarn petrol siyasal amalar iin kullanma politikas 1940lara kadar geri gtrlebilir. II. Dnya Sava yllarnda Suudi Arabistann nemli bir petrol rezervi lkesi olduu yaplan aratrmalar sonucu ortaya knca Amerikan Bakan Roosevelt, Yalta Konferans sonras Suudi Kral bn-i Suud ile grmek zere Msrda bir grme gerekletirmiti. bn-i Suud ile Bakan Roosevelt arasnda sren grmeler srasnda petrol sorunu, Amerikan gvencesi ve Yahudi sorunu gndeme gelmi; bn-i Suud ilk iki konu zerinde ABD ile birlikte almak istediini aka ifade etmiti. lkesine gsterilen ilginin petrol kaynakl bir politika olduunun farknda olan Kral, ngiliz egemenliinin Amerikan gvencesi ile dengelenmesinin destekleneceini belirtmiti. Ancak, konu Yahudi sorununa gelince bn-i Suud Amerikan Bakanna Savatan her naslsa sa kurtulmay baarm Yahudilere Filistinden ziyade Almanyada bir yurt verilmesini teklif etmiti.285 Suudi Arabistan hem slam dnyasndaki zel yeri hem de Hac gelirlerinin o dnem de Krallk iin nemli bir gelir kayna olmasnn da etkisiyle Filistin topraklarnda bir Yahudi yurdu kurulmas projesine kar kmt. Kiisel olarak da Yahudi yurduna kar olan Kral Abdlaziz 1947 Aralnda blgedeki askeri hareketliliin Aramco imtiyazn tehlikeye soktuunu Ciddedeki Amerikan Bykelisine sylemitir. Ayn tarihlerde Amerikan silahlarn istemesine ramen Washington, Kraln taleplerine olumlu yaklamamt. srailin kurulmasn takip eden aylarda Aramco Bakan Terry Duce, ABDnin sraile askeri yardmlarnn devam etmesi durumunda Kral Abdlazizin imtiyaz bitirme tehdidinde bulunduunu ifade etmekteydi.286 Ancak, halen ciddi bir ekonomik kriz ierisinde olan, zerinde ngiliz askeri varlnn tehdidi bulunan ve Sava yllar boyunca Amerikan yardm alan bir lkenin Kral olan Abdlazizin Yahudiler konusunda Amerika ile atmas szkonusu deildir. srailin kurulmasndan sonra ise 1948de balayan Arap- srail Sava 1949 ylna gelindiinde srailin Araplar karsnda stnlyle sonulanmt. Kudsn bir blmn de
283 284

Ar, Irak, ran ve ABD, op. cit., s. 219 Mosley, op. cit., s. 155. 285 Yergin, op. cit., s. 385 286 Josh Pollack, Saudi Arabia and the United States: 1931-2002, Middle East Review of International Affairs, Vol: 6, No:3 (Sep., 2002), s. 81.

94

ele geiren srail birlikleri, Msr ve Suriye birliklerine ar bir darbe indirmiti. Sonu olarak I.Arap- srail Sava sonular asndan, etkileri gnmze kadar srecek olan bir ok sorunu ortaya karmt. Bunlar arasnda en nemlisi elbetteki Filistin sorunudur. Filistin sorunu blgedeki Arap lkelerinin Bat ile, zellikle ABD ve ngiltere gibi lkelerle olan ilikilerinde nemli bir sorun olmutur. Nitekim, srail karsnda askeri anlamda bir baar salayamayan Arap gleri, ayn oranda ellerinde bulunan ekonomik kaynaklar sraile ve sraile destek veren Batl lkelere kar politik nedenlerle kullanmaya almlard. srailin kurulmasndan sonra Arap devletleri sraile duyduklar tepkiyi Batl petrol irketlerine yneltmilerdi. Irak hkmeti, srailin kurulmasnn ardndan Akdenize petrol ihra gzergah olan Kerkk-Haifa hattndan petrol ihra etmeyi durdurmutu. Irak, hem srailin varln tanmadndan hem de IPCnin bal olduu lkelerin sraile verdii destee bir tepki olarak Akdenize srail zerinden petrol ihra etmeyi kesmiti. Daha sonraki yllarda bu sefer Akdenize Suudi petrolnn ihra edilmesi gndeme gelmiti. Aramconun yrtt proje, S. Arabistan petrolnn Suriye ve Lbnan zerinden Akdenize ulatrlmasn amalamaktayd. Ancak, Suriye hkmeti kendisini petrolde nemli bir transit lke konumuna getirecek projeyi reddetmitir. Suudi petrol sahalarnn Amerikan irketleri tarafndan iletildii ne sren Suriye hkmeti, ABDnin sraile verdii destee bir tepki olarak byle bir karar almt.287 Dier yandan Arap lkeleri Arap Birlii erevesinde srail sorunu ile petrol politikas arasndaki ilikiyi vurgulayan dzenlemelere gitmilerdi. Savatan sonra Filistin sorununu ana gndem meselesi haline getirmi bulunan Arap Birlii Tekilat, Filistinli mltecilerin sosyal ve politik olarak desteklenmesi ynnde kararlar alrken, 1951 ylnda sraile kar uyguladklar petrol ambargosu programn organize etmek iin Arap petrol uzmanlarndan oluan bir Arap Petrol Uzmanlar Alt Komitesini kurdular. 1952 ylnda Msr, Lbnan, Irak, S. Arabistan ve Suriyenin katlmyla almalarna balayan Komite, Arap lkelerinde faaliyet gsteren irketlerin sraile petrol satmamasn denetlemekle grevlendirilmiti. almalarn daha sonraki yllarda derinletiren Komite, 1954 ylnda petrol konusunda ortak bir politika belirlemesini Arap Birlii lkelerine tavsiye etmitir. Arap Birlii Konseyi de Komitenin tavsiye kararn 20 Ocak 1954te onaylamt. Bununla birlikte petrol politikas konusunda Arap Birlii lkeleri arasnda bir egdm salamak amacyla, ylda en az bir sefer dzenli toplantlarn yaplmas kararlatrlmt. sraile petrol ambargosunu denetlemek amacyla kurulan Komitenin ksa srede Arap Birlii lkelerinin petrol politikalar arasnda bir egdm salamaya almas nemli bir gelimeydi.288 Araplarn petrol ile Filistin sorunu arasnda 1940larda kurduu iliki, bundan sonraki srete daha da kesin izgilerle ortaya kacaktr. Sonu olarak I. Arap srail Savandan sonra tm Arap lkelerinde Bat kart toplumsal muhalefetin glendii grlmektedir. Askeri birimler ierisinde de destek bulan bu akmlar, 1950li yllarda Msr, Suriye ve Irakta rejim deiikliklerine yol aarken, rdn ve Lbnanda siyasal istikrarszla yol at grlmektedir. Arap milliyetiliinin tm Arap Orta Dousunda
A. F. Alhajji, The Failure of the Oil Weapon: Consumer Nationalism vs. Producer Symbolism, s. 4 http://www2.onu.edu/~aalhajji/ibec385/oil_weapon2.htm(e.t.08.06.2005). Makaleye ayrca Bridges Dergisi, Vol: 11, No: 1/2 (Spring/Summer 2004) ulalabilir. 288 Tark N. Gndz, Arap Devletler Tekilat, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara: SBF, 1967, s. 172.
287

95

glenmesinde ve siyasal istikrarszlklara yol amasnda belki de en nemli faktrlerden biri Nasrn Arap milliyetilii odakl bir siyaset anlayn 1952den itibaren Msrn d politikas haline getirmesidir. 1950li ylarda tm Arap bakentlerinde hemen hemen hergn srail ve ABD kart dzenlenen gsteri ve eylemlerin temel zellii milliyeti liderlerin posterlerinin yannda Batya ait olan petrol irketlerine duyulan fkenin da vurulmasyd. te, yandan 1952de Msrda iktidar ele geiren Nasr ve arkadalar ise, Arap milliyetiliinin blgede yaylmasnda nemli bir rol oynamlardr. yi bir hatip olan Nasrn Araplarn Sesi adl radyosunda Arap Dnyasnda Bat kart ve Arap Birliini savunan konumalaryla tm Araplar etkisi altna alabilmi biriydi. Saddamdan Kaddafiye kadar gelecein bir ok Arap liderlerinin ortaya kmasnda Nasrizmin etkisi olduka byk olmutur.289 Bu anlamda Nasrn prestiji ya da Nasrizmin gc btn Arap liderlerinden nce Arap birlii fikrini savunmasyla artmt. Nasr ayn zamanda Araplarn petrol silahn kullanarak sraili ve onu destekleyen Baty cezalandrmas ynnde byk bir kampanya yrten ilk Arap lideri olmas asndan da nemli bir isimdi. Bunun sonucunda Arap lkeleri Kahirenin liderliinde Arap Birlii ierisinde ortak bir petrol politikas belirleme almalarn hzlandrmlardr. 1952 ylnda Msr, Lbnan, Irak, S. Arabistan ve Suriyenin katlmyla almalarna balayan Petrol Komitesi, Nasrn Msrda iktidar ele geirmesiyle ortak bir Arap petrol politikas zerine daha ciddi durmaya balamtr. Bu balamda ilk balarda sraile petrol ambargosunu denetlemek amacyla kurulan Komitenin Nasrn da etkisiyle ksa srede Arap Birlii lkelerinin petrol politikalar arasnda bir egdm salamaya almas nemli bir gelimeydi.290 Sonu olarak Arap lkelerinin petrol ve Filistin sorunu arasnda 1940larda kurduu iliki, blgede Bat kart muhalefetin iktidara gelmesi ile birlikte petroln siyasal amalar iin kullanlmas stratejisinin temelini oluturmutur. IV. RANDAN MISIRA ORTA DOUDA TALAR YER NDEN OYNUYOR: YEN PETROL DZEN TALEPLER II. Dnya Sava sonras dnemde Sovyetler Birlii ve ABD iki byk g olarak ortaya kmasna karn, Orta Douda en etkin kuvvet hl ngiltere idi. ngiliz gleri 1950li yllarn banda bile tm Arap Yarmadasn ve Tahran askeri, ekonomik ve politik olarak etkileyebilen bir g olma konumunu srdrmekteydi. Yalnzca Suudi Arabistan Amerikan Aramconun yatrmlar nedeniyle bu etkinin dna kabilmiti. Buna karn Bat ile Sovyetler Birlii arasnda yeni bir mcadelenin balayaca, II. Dnya Sava bitimini takip eden aylarda ortaya km ve buna paralel olarak ABDden mali destek alan ngilterenin de bu mcadelede Batnn liderliini stlenemeyecei belli olmutu. ngilterenin ekonomik ve askeri kapasitesinin stnde bir yaylma gsterdii ve Orta Douyu tek bana idare edemeyecei ilk balarda ran ardndan da Msrda ortaya kan Londra kart hareketlerin iktidara gelmesiyle anlalmt. ngiltere kart muhalefet hareketlerinin en nemli zellii milliyeti ve anti smrgeci bir karakterde olmasyd ve bu

289

Srgndeki milliyetilerin byk bir ksmna kucak aan Kahirede Nasr ve Nasrzme kar byk bir hayranlk vard. Kahire sokaklar ve Lise-niversite koridorlar hemen hemen her gn srail ve ABD kart gsteri ve eylemlere sahne oluyordu. O dnemler Msrda bulunan ve gelecekte Irakn bana geen Saddamn Nasrdan etkilenen liderlerden yalnzca biriydi, bkz., Said K. Aburish, Saddam Hussein: The Politics of Revenge, London: Bloomsbury Publishing, 2000, s. 50. 290 Gndz, Arap, op. cit., s. 172.

96

erevede ngiltere ve Fransa en nemli iki smrgeci g olarak grlmekteydi.291 II. Dnya Sava sonras dnemde askeri ve ekonomik olarak zayflamasnn etkisiyle zlmeye balayan Birleik Kralln Orta Douda tutunma abalarna, ilk nce Dr. Musaddk liderliindeki ranl milliyeti gruplar kar kmlard. ranl milliyetiler Tahran zerindeki ngilterenin etkisini ortadan kaldrmak iin ran petrol endstrisini milliletirmeyi denemilerse de, bunda baarya ulaamamlard. Dr. Musaddkn ardndan sahneye kan Nasr, Musaddkn baaramadn baararak, Sveyteki ngiliz glerini lkeden kartm ve bir Fransz- ngiliz ortakl olan ve en nemli petrol ihra gzergahn kontrol altnda tutan Svey Kanal irketini milliletirmiti. Sveyin ardndan bu sefer ngiliz karlar Irak topraklarnda 1958 ylnda General Kasm nderliinde bir grup Irakl askerin darbesiyle son bulacakt. Tm bunlar esasnda ngilterenin petrol ve petrol gzergahlarn gvence altna alma politikasna indirilmi darbelerdi. imdi ksaca bu krizler zerinde duralm. A. RAN- NG LTERE GERG NL : AIOCIN M LL LET R LMES Daha nce de belirtildii gibi, II. Dnya Sava sonras dnemde hem ran hem de ngiltere hkmeti, 29 Nisan 1933te yaplan anlamay modifiye etme erevesinde grmelere balam ve 1949 ylnda 1933 imtiyaz anlamasna ek oluturacak bir anlama konusunda mutabk kalmlard. Ancak ahn tm basklarna ramen Ek Anlamay onaylamayan Meclis,292 20 Haziranda Ek Petrol Anlamasn incelemek zere Dr. Musaddk Bakanlnda bir Petrol Komitesi kurma karar almt. Petrol Komitesi, petrol gelirlerinin paylam ve petrol irketinin faaliyetleri zerine hazrlad detayl raporu Kasm 1950de Meclise sundu. Rapor hakknda Mecliste bir konuma yapan Dr. Musaddk, Ek Petrol Anlamasnn ranllarn aleyhine olduu ve ranllarn karlarn korumadn ifade etti. Raporun ardndan Petrol Komitesi yeni bir anlamann erevesini belirleme almasn balatt.293 Ayn dnemde Suudi Arabistan ve Irakta meydana gelen gelimeler de Petrol Komitesinin Ek Anlamaya olan bakn ciddi ekilde etkilemiti. Suudi yetkililer ile tm Amerikal olan Aramco arasnda yrtlen grmelerin sonucunda taraflar arasnda krn %50-%50 bllmesi ynnde bir anlama imzalanmt. Bu sayede Suudi Arabistann 1949 ylnda 39.2 milyon dolar alan petrol geliri de 1950 ylnda 111.7 milyon dolara kmt.294 Irak hkmetiyle de ngiliz irketinin kar kmasna ramen yeni bir kr paylam anlamas imzalanmt.

291

Bu noktada unu belirtmek gerekirse ngiltere kart muhalefet hareketlerinin kkenleri Orta Douda II. Dnya Sava ncesi dneme dayanmaktayd. Ancak gl bir siyasal hareket haline gelmeleri Savatan sonraki dneme rastlamaktadr. Bu konuda bkz., Israel Gershoni- James Jankowski (ED), Rethinking Nationalism in the Arab Middle East, New York: Columbia University Press, 1997. 292 Seimlerden sonra ah, AIOC ile imzalanan Ek Anlamann Mecliste onaylanmas iin harekete gemekte tereddt etmedi. lk etapta Saraya yakn Muhammed Saide hkmeti kurma grevi verdi; ancak, Saidin Ek Anlamay Meclis oylamasna sokmak istememesi zerine, onu gene Saraya yakn Ali Mansurla deitirdi. ah ile Meclis arasndaki gerginliin trmand gnlerde ngiltere hkmeti Tahrana Sir Francis Shepherd adnda, diplomatik tecrbesini El Salvador, Haiti, Peru, Belika Kongosu ve Dou Hint Antilleri gibi ya diktatrler ya da yabanc gler tarafndan ynetilen blgelerde kazanm yeni bir bykeli gnderdi. Tahranda hemen almalarna balayan Sir Shepherd, Londraya ektii telgrafta ahn Babakan Mansura Ek Petrol Anlamasn en ksa zamanda yrrle girmesi salamasn emrettiini, ancak Babakan Mansurun ahn emirlerini yerine getirebilecek kadar gl biri olmadn rapor etmiti. Bkz.: Kinzer, op. cit., s. 96. 293 Shwadran, op. cit., ss. 89-90 294 Galvani- Johnson ve dierleri, op. cit., ss. 6-7.

97

1951 banda Petrol Komitesi hazrlad yeni raporda, AIOC ile yeni bir anlamann mmkn olamayacan ve ranllarn refah ve mutluluu iin irketin milliletirilmesini nerdi. neriyi Meclisin gndemine almayan Babakan Razmara 7 Mart tarihinde, ar radikal ii Fedayin-i Islam militan tarafndan ldrld.295 ah, Razmarann ldrlmesini takiben Petrol Komitesi 8 Martta petrol endstrisinin milliletirilmesine ynelik bir yasa tasarsn Meclise sundu. 8 Mart 1951deki tavsiye karar dorultusunda 15 Martta Meclis, 20 Martta da Senato milliletirme yasasn onaylad. Yasa u ifadeleri iermekteydi: ran, ulusun refah ve mutluluu iin ve dnya barnn gvenlii gayesiyle, lkenin her tarafndaki petrol endstrisinin istisnasz tm alanlardaki faaliyetleri milliletirilmitir. Bu anlamda tm petrol arama, karma ve iletme operasyonlar hkmet eliyle yrtlecektir. Milliletirme yasasnn Mecliste onayland gnlerde ran hkmetine bir nota veren ngiltere, irketin elinde bulunan imtiyazn sresi dolmadan faaliyetlerine son verilip milliletirilemeyeceini ve irketin faaliyetlerine yasal prosedr ierisinde son verilmediinden milliletirmenin yasal olmadn belirterek 1933 Anlamasnn XXII. maddesine istinaden, sorunun taraflar iin balaycl olan hakeme gtrlmesini talep etmiti. ngiliz hkmeti irketin yasal haklarnn Londra tarafndan korunacan ayrca belirtmiti.296 ngiltere hkmeti deniz ar en byk gelir getiren irketi olan AIOC sayesinde komnist olmayan blgelerdeki petrol ticaretinin en az 1/3n kontrol etmekteydi. Londrann bir dier amac da kendisini askeri ve politik olarak tekrar byk g statsne ykseltmek iin srdrlebilir ekonomik bir geliri kaybetmemekti.297 Bu sreci ngilterenin muhalefetine ramen 28 Nisan 1951de Dr Musaddkn Babakanla gelii ve 1 Mays 1951 tarihinde de ah Muhammed Rzann AIOCun elindeki imtiyaz iptal eden ve onun yerine ran Ulusal Petrol irketini kuran yasay onaylamas takip etti.298 1. Uluslararaslaan Milliletirme Giriimi: Musaddk Krizi rann tm petrol sanayisini milliletirme karar, bu lkenin ngiltere ile zaten gergin olan ilikilerinin kopmasna yol at. ngiliz Dileri Bakan Herbert Marrison Babakan Musaddka gnderdii zel bir mesajda, ran hkmetinin irkete kar tarafl hareketlerde bulunmaktan kanmasn ve sorunu grmeler yolu ile zmesini nerdi. Bu mesaj daha sonraki gnlerde daha sert bir dille yazlm ikinci bir mesaj izledi. ngiliz Dileri Bakanl tarafndan kaleme alnan yazda, irketin merkezinin Londrada olduu, hisselerinin byk ounluunun ngiltere Devletine ait olduu ve ngiltere hkmetinin irketin karlarn koruyaca ifade edildi. Tm bunlara karn Babakan Musaddk, sorunun dorudan bir egemenlik sorunu olduunu ve ran topraklar zerinde tek egemen otoritenin ran hkmeti olduunu ve ran hkmetinin bunu bir nc gle paylamaya niyetli olmadn ak bir dille ngiltereye iletti.299 Bat Blounun liderliini stlenen Amerikan taraf ise soruna ilk balarda tarafsz kalma ynnde bir politika ile yaklamt. Truman hkmeti bir yandan sorunun grmeler yolu ile
Daha sonraki ylarda, suikast zanls olarak yakalanan Halil Tahmasbi adl bir marangozun kulland silahn, cinayette kullanlan silah olmad ve byk bir olaslkla Babakann yalnzca ordu birlikler tarafndan kullanlan Cold marka bir silahtan kan kurunla ldrld ne srlmt. Bkz.: Kinzer, op. cit., ss. 103-104 296 Shwadran, op. cit., s. 91. 297 Steve Marsh, The Special Relationship and the Anglo-Iranian Oil Crisis: 1950-4, Review of International Studies, Say: 24 (1998), s. 536. 298 Mosley, op. cit., s. 163 299 Shwadran, op. cit., s. 92
295

98

zmlenmesini taraflara tavsiye ederken dier yandan da ngiltereden milliletirmeyi kabul etmesini istemiti. Washingtonun krizin derinletii aylarda sorunun rann iilerini ilgilendiren bir sorun olduunu vurgulamas, akas ngiltere ve ABDnin ran petrolleri konusunda farkl dndklerini ortaya koymutu.300 Esasnda Orta Douda kendi ekonomik etki alann oluturmak isteyen ABDnin politikasn 1944 ylnda Culbertson Mission u szlerle aklamt: Bizim ne ngilterenin kk orta olmamz ne de ngilterenin liderlii yannda az veya ok bir pozisyon belirlememiz beklenmelidir. Kasm 1951de ABD Dileri Bakan Acheson da ran krizinin Birleik Kralln gnn dte olduunu gsterdiini ifade etmiti.301 Bu nedenle ngilterenin beklentilerinin aksine Amerikan hkmeti ilk balarda AIOCun arkasnda yer almay ekonomik ve politik karlarna uygun bulmad.302 Milliletirme kararnn ardnda blgede ykselen gerginliinin grmeler yolu ile zlemeyecei anlalnca ngiliz hkmeti, sorunu, nce Uluslararas Adalet Divanna ardndan da Gvenlik Konseyine tadysa da, bu iki rgtten istedii destei alamad.303 Basra Krfezinde petrol krizinin trmanmas zerine devreye giren Truman ynetimi, taraflar uzlatrmaya alt.304 Trumann Babakan Musaddktan sorunu diyalog yolu ile zmesini talep etmesi zerine balayan grmelerin baarszlkla sonulanmas zerine bir aklama yapan ngiltere Dileri Bakan H. Marrison, randaki Byk Britanya vatandalarnn can gvenliini salamak iin ngiltere hkmetinin askeri g kullanabileceini ifade etti.305 Krfezde sava rzgarlarnn estii gnlerde Bakan Trumann araya girmesiyle taraflar arasnda yeni bir mzakere sreci balamsa da, bu konuda bir gelime salanamad.306 ran hkmetine gre yeni bir petrol dzeni, a) petrol satmnda ngiltereye hibir ayrcalk tanmayan,
Ibid., s. 93; Mosley, op. cit., s. 167. Steve Marsh, The United States, Iran and operation 'Ajax': Inverting Interpretative Orthodoxy, Middle Eastern Studies, Vol: 39, No: 3 (July 2003), s. 7. 302 Marsh, The Special.., op. cit., s. 534 303 ngiltere, 26 Mays 1951de ran hkmetinin bir ngiliz irketinin ahsnda ngilterenin ulusal karna kar hukuk d bir uygulamada bulunduu iddiasyla konuyu Divana tamt. Ancak Uluslararas Adalet Divan, Londrann beklentilerinin aksine 5 Temmuz 1951de verdii kararda Divann soruna bakmaya yetkili olmadn aklamt. Divann bu konudaki yetkisini tanmadn daha nce aklayan ran hkmeti ise Divann soruna bakmaya yetkili olmadn aklayan kararn memnuniyetle karlamt. Bkz.: Yuen-li Liang, The Question of Domestic Jurisdiction in the Anglo-Iranian Oil Dispute Before the Security Council, The American Journal of International Law, Vol: 46, No: 2 (Apr., 1952), s. 272. 304 te yandan ngiltere ile ran arasnda gerginliin trmand bir dnemde Sovyetler Birlii ran snrndaki askeri birliklerinin saysn arttrmt. Sovyet askeri yna ABDnin ngiltereyi g kullanma politikalarna kar kmasnda nemli bir rol oynamt. nk, Amerikan taraf ngilterenin sorunu askeri yntemlerle zmeye kalkmas durumunda rann Sovyetlerden yardm istemesinden ya da Sovyetlerin dorudan askeri g kullanmasndan ekinmekteydi. Bkz.: Raif Karada, Petrol Frtnas, 3. Bask, stanbul: Emre Yay., 2004, s. 314; Kinzer, op. cit., s. 129. 305 Shwadran, op. cit., s. 97. 306 Reddedilen ngiliz neresi u maddeleri iermekteydi: a) AIOC ran topraklar zerindeki btn varlklarn, petrol sahalarn, stoklarn ve iletme maliyetlerini de dahil olmak zere ve gney randaki iletme faaliyetlerinin tazminatnn denmesinden sonra, irketi NIOC (National Iranian Oil Company) devredecektir. b) Bir Satn Alma Komisyonu (en az 25 yllk bir kontrat yaplacak) kurulacak ve bu komisyon NIOC elindeki ham petrol satn alacaktr. c) NIOCnin ilave satlar yapabilmesi sz konusu olmakla birlikte bu hibir ekilde Satn Alma Komisyonunun karlarn zedelemeyecektir. d) Satn Alma Komisyonu, ticari ykmllklerine ilikin olarak INOC otoritesi altnda ve NIOCnin yararna olarak ran topraklar zerinde arama, ulatrma, rafine etme ve stoklama gibi operasyonlar yrtecek yeni bir irket kuracaktr. Finansman Satn Alma Komisyonu tarafndan karlanacak bu yeni irketin temel amac Satn Alma Komisyonunun ykmllklerini yerine getirmesini salamak olacaktr. e) Satn Alma Komisyonu NIOCden ham petrol, ulatrma dahil petroln gemiye yklenmesine kadar harcanan tm masraflar dtkten sonra yapaca bir indirim erevesinde satn alacaktr. f) Satn Alma Komisyonunun faaliyetlerine ilikin olarak ranl yetkililere ynetimde kurulunda yer verilecek; ayrca yabanc uzmanlar da verimlilikleri erevesinde randa altrlacaktr. Bkz.: Mosley, op. cit., s.s 170-171; Shwadran, op. cit., s. 101.
301 300

99

b) kurulmas varsaylan satn alma komisyonuna petrol satm srasnda hibir indirim yapma taahhd iermeyen, c) NIOCun dnda onun yetkilerini devralan yeni bir irketin kurulmasna imkan tanmayan, d) tazminat konusunda rann AIOCun yurt ii ve yurt d tm faaliyetlerini inceledikten sonra bir tazminat bedeli demesini ngren ve e) NIOC ierisinde alacak yabanclarn rann egemenliine halel getirmeyecei ve ran yasalar tarafndan hibir ayrcalkl konuma sahip olmayacaklarn varsayan artlar erevesinde oluabilirdi.307 2. Artan Amerikan Angajman: Ajax Operasyonu ve Musaddkn Devrilmesi ran petrol rezervlerinden kendisine pay verilmesi ve Sovyetler Birliinin ran ile ngiltere arasnda krizin trmand 1950lilerin banda ran snrna asker yarak olas bir ngiliz askeri mdahalesine sessiz kalmayacan gstermesi, Gvenlik Konseyinde ran aleyhine nlemler alnmasna kar kmas ve sol partilerin eylemlerinin arkasnda yer almas Washingtonda farkl araylarn gndeme gelmesine yol at. Bu gelimelerin de etkisiyle Amerikan ynetiminde sorunu dardan izleme politikasn rafa kaldrma ynnde gl bir eilim belirdi. Washington, Musaddk krizinin domino etkisi yaparak dier lkelerdeki petrol endstrilerinin de milliletirilmesine yol amasn istememekteydi. Ayn dnemde ran petrol kaynaklarnn ngiliz denetimine gemesinde nemli bir rol oynam olan Winston Churchillin ngilterede Babakan olmas da Truman sonras baa geen Eisenhower ynetiminin ran politikasn etkilemiti.308 Ksa srede ran petrol krizine odaklanan Eisenhower ynetimi Truman ynetiminden farkl olarak Musaddk ynetimi ile yakn bir iliki ierisine girmekten kanm; ngiltereden gelen Musaddk devirme planlarna ilk balarda sessiz kalnm, ancak daha sonra darbenin planlaycs konumuna gelmiti. Eisenhower ile birlikte Dulles kardelerin Dileri ve CIA bakanlna getirilmeleri rana ynelik darbe planlarnn masaya yatrlmasnda belirleyici olmutu.309 Ynetime gre 1975 ylnda tm Avrupa petrol ihtiyacnn yaklak %90n Orta Dou blgesinden karlayacakt. Byk petrol irketleri ile ilikili olan Eisenhower ynetimi, blgedeki retimin tehlikeye girmesi durumunda Bat Avrupa lkelerinin savunmasz ve Bat dnyasnn zgrlnn byk bir tehdit altna girecei argmanlaryla hareket etmekteydi.310 16 Austosta Amerikan ynetiminin aktif nderliinde Ajax kod ad altnda balayan Dr. Musaddk tasfiye giriimi baarsz olmasna karn, sreci takip eden Amerikal ajanlar 19 Austosta darbeyi baar ile tamamladlar. Babakan Musaddk askeri glerce yakalanp hapse gtrlrken Amerikan Bykeliliinde saklanan General Zahidi Babakanla ve ah da tekrar Tavus Kuu Tahtna geri dnmt.311 Amerikan desteiyle tahtn geri alan ran ah, bir ok Amerikal asker ve ekonomik danmann Tahranda faaliyet gstermesine raz oldu.

Grmelerin baarszlkla sonulanmasnn ardndan Eyll 1951de ran Senatosu tm ngiliz petrol teknisyenlerinin 4 Ekime kadar lkeyi terk etmesini talep eden karar alm, birka gn sonra da ran askerleri bata Abadandaki rafine olmak zere irkete ait olan binalara girerek buralara ran bayra ekmilerdir. Bkz.: Shwadran, op. cit., ss. 101-103. 308 ran zerindeki hassasiyeti I. Dnya Sava ncesine dayanan Winston Churchill, Attleeden farkl olarak sorunu diplomatik yntemlerden ziyade dorudan askeri g kullanarak zme taraftaryd. Churchill ayn zamanda eski Babakan Attleeden farkl olarak ngilterenin byle bir harekat ABDnin destei olmadan tek bana dzenleyebileceine inanmaktayd. Bkz.: Kinzer, op. cit., ss. 165-167. 309 Mosley, op. cit., s. 174; Parra, op. cit., ss. 26-27. 310 Marsh, The United States... , op. cit., s. 4. 311 Kinzer, op. cit., ss. 197.; Parra, op. cit., s. 27.

307

100

Darbenin ardndan ran petrolnn tekrar uluslararas pazarlara ulatrlmas iin ok uluslu irket yneticileri ile grmeleri balatan hkmet, 1954 yl sonunda bunlarla bir anlama imzalad. Anlama Dr. Musaddkn eseri olarak kalan NIOC ile ok uluslu irketler tarafndan Ekim 1954te kurulan ran Petrolleri Katlm irketi (Iranian Oil Participants Ltd.- irket genellikle ran Konsorsiyumu alarak bilinmektedir.) arasnda imzaland. Anlamada ran Ulusal Petrol irketi hukuken ran petrolnn asl sahibi olarak kalma hakkn elinde tutmasna karn, petroln iletilmesi ve uluslararas pazarlara ulatrlmasndan ok uluslu petrol irketleri tarafndan kurulan Konsorsiyum sorumlu olacakt. Konsorsiyumdaki irket hisselerinin dalm ise ngiliz irketi BP (1954 Aralnda AIOC ismini BPye evirmiti) %40, Amerikal be irket ortaklaa %40 (Gulf Oil, Socony Vacuum (Mobil), Socal, Standard Oil of New Jersey (Exxon) ve Texaco), ngiltere Hollanda ortakl Royal Dutch Shell %14 ve Fransz irketi CFP %6 olarak belirlenmiti. talyann giriimine ramen hisse dalmnda talyan irketlerine hibir pay verilmemiti. te yandan be Amerikal irket de her biri kendi hissesinden bir hisseyi bir dier Amerikal irketler grubuna verdi. IRICON ismiyle hisseleri devralan grup, American Independent Oil, Atlantic Richfield, Charter Oil, Continental Oil ve Standard Oil of Ohia irketinden olumaktayd. ran ile imzalanan imtiyaz anlamas ile ilgili kabilecek sorunlarn uluslararas hakem yolu ile zmlenecei taraflarca kabul edilirken, Konsorsiyum krn %50sini (%50-%50 dzeni) ran hkmeti ile paylamay kabul etmiti.312 Bylelikle 4 yl nce Orta Douda Suudi Arabistan ile balayan %50-%50 petrol paylam dzeni, 1954 sonunda ran tarafndan da kabul edilmi oldu. Tm bunlarla birlikte ran petrol sahalarnn NIOCa ait olduu ve Konsorsiyumun NIOC adna imtiyazl irket olduunun kabul edilmi olmas daha sonraki yllarda NIOCun farkl irketlere yeni imtiyazlar vermesinde nemli bir ayrcalk olmutu. Bu da 3 yl cezaevinde kaldktan sonra Ahmad Abadda kanserden lnceye kadar (1967) gz hapsinde tutulan Dr. Musaddktan rana kalan son miras olmutu. Kermit Roosevelte gelince, kendisi 1958 ylnda CIAdeki grevinden istifa ederek Gulf Oilde ie balamt. ki yl sonra da Gulf Oilin Bakan Yardmcl grevi ile dllendirilecekti. Tahrandaki Tavus Kuu Taht bir kez daha, petrol irketleri, gizli servis elemanlar ve byk glerin petrol karlar arasndaki ilikinin glgesinde ulusal egemenliini kaybetmiti. B. SVEY PETROL KR Z : PETROL GZERGAHI R SK ALTINDA II. Dnya Sava sonras dnemde kresel etkilere yol aan ilk petrol krizi Dr. Musaddkn randaki ngiliz petrol irketini milliletirmesi sonucu ortaya kmt. Bu dnemde blgedeki en byk rafineri olan Abadan rafinerisinde ham petrol retimi durduu gibi, randan darya petrol ihra edilmesi de ngilterenin uygulad abluka nedeniyle imkansz hale gelmiti. ran krizi, ABD ve ngilterenin ortak giriimi sonucu Bat petrol karlar asndan bir istikrar kazanmasna karn, bunun blgeden transfer edilen petrol gei gzergahlar zerinde olumlu bir etkisinin olmad ksa srede aa kmt. Daha nce de belirtildii gibi, II. Dnya Sava sonras dnemde dnya enerji tketiminde petroln pay olduka hzl artmt. I. Dnya Savan takiben petroln dnya enerji tketimindeki pay %10lardan 1950-55 aras dnemde %38e ve 1958de de %40a kmt. Avrupada petroln toplam enerji tketimindeki pay, II. Dnya Sava ncesi dnemde
312

Perry- Carey, op. cit.., ss. 151-153.

101

%6 iken, bu oran Savatan sonra ykselerek 1955de %23e kmt.313 Avrupann artan petrol talebinin karland blgelerin banda gelen Orta Doudaki retimin nemli bir ksm ise dorudan Svey Kanal zerinden Avrupaya tanmaktayd. Dier bir deyile II. Dnya Sava sonras Svey Kanalnn stratejik nemi Akdeniz ile Hint Okyanusunu birbirine balayan yapay bir su yolu olmasnn yannda, Orta Dou petrollerinin en nemli ihra gzergah olmasndan kaynaklanmaktayd. Kanal, Avrupa Ktas ile Hint Okyanusu, Avustralya, Basra Krfezi ve Uzak Dou arasndaki mesafeyi yaklak %50 ksaltmaktayd. Aadaki tabloda grld gibi Svey Kanal sayesinde Londra ile Kuveyt arasndaki uzaklk 6.500 deniz miline indirilmiti. statistiksel olarak 1869-1900 aras Svey Kanalndan geen gemilerin %75i ngiliz gemileriyken, bu oran, 1938de %50ye dm ve toplam 14.666 geminin getii %1955te ise %28e dmt.314
Tablo-5: Svey Kanalnn Asya ve Avrupa /ABD Arasndaki Mesafeye Etkisi Deniz Mili Uzunluu Londra veya Liverpooldan: Bombay Kuveyt Singapur Hong Kong New Yorktan: Bombay Ras Tanbura Singapur Hong Kong 8.200 8.400 10.170 11.600 11.450 11.900 12.430 13.750 11.300 6.250 6.500 8.270 9.690 10.700 11.300 11.840 13.160 15.200 14.100 Svey Kanal mit Burnu Panama Kan.

Kaynak: Mountjoy, The Suez Canal, op. cit., s. 156.

Svey Kanalnn stratejik nemi II. Dnya Savan takip eden dnemde Orta Dou ve Uzak Doudaki Fransz ve ngiliz smrge ynetimlerinin sona ermesine bal olarak azalm; ancak, ayn tarihlerde blgeden gelen yeni petrol rezervleri bilgileri ve buna bal olarak artan petrol ihrac dolaysyla yeniden artmt. 1930larda Kanaldan toplam 4.5 milyon ton petrol tanrken, bu miktar 1955lerde 67 milyon tona kmt. lk dnemlerde Kanaldan tanan mallarn %25i petrol iken, bu oran 1955te %75e ulamt. II. Dnya Savan takip eden yllarda Kanaldan geen her be gemiden Basra Krfezinden ald petrol Avrupaya tamt. Ayn dnemlerde Avrupann toplam petrol ihtiyacnn te ikisi Kanal yoluyla Orta Doudan gelmiti.315 ngiltere yllk yaklak 20.5 milyon ton (148 milyon varil) petrol ithalatnn nemli bir ksmn kanal zerinden yaparken, Fransa da 12.2 milyon ton (87 milyon varil) olan ithalatnn nemli bir ksmn Kanal zerinden gerekletirmekteydi.316 Dolaysyla II. Dnya
313 314

Lubell, op. cit., ss. 404-406. Alan B. Mountjoy, The Suez Canal at Mid-Century, Economic Geography, Vol: 34, No:2 (Apr., 1958), ss. 156157. 315 Ibid., ss. 157-158. 316 Deese, op. cit., s. 544

102

Savann ardndan Orta Dou petrol endstrisinin ayrlmaz bir paras haline gelen Svey Kanal, blgedeki petrole daha baml hale gelen Batl gler asndan yaamsal bir neme sahipti. 1. Krizin Savaa Dnmesi Msrda iktidarn salamlatran Albay Nasrn 1954 ylnda ngilterenin Svey zerindeki igaline son vermek iin harekete gemesi Svey krizinin balangcn oluturmutu. ngilterenin 1954 ylnda Sveyten ekilmeyi kabul etmesine ramen317 sorun, Nasrn Svey Kanal irketinin gelirlerinin yarsn Kahireye vermesini talep etmesinden dolay bitmemiti. 1954 ylnda yaynlad Bir Devrimin Filozofisi adl eserinde petrol Arap gcnn en nemli unsurlarndan biri olarak tanmlayan Nasr, Arap petrolnn Batya kar bir silah olarak kullanlmas gerektiini ifade etmiti.318 Nasra gre Svey Kanal da Orta Dou petrol endstrisinin nemli bir parasyd. 1956 banda Kahireyi ziyaret eden ngiltere Dileri Bakan Selwyn Loyd, Nasr ile yapt grmede kendisine Svey Kanalnn ngiltere iin yaamsal deerde olan Orta Dou petrol kompleksinin blnmez bir paras olduunu aka ifade etmiti. Albay Nasr ise ngiliz temsilciye o dnem petrol paylamnda geerli olan %50-%50 anlamalarn hatrlatarak, Msra da Kanal gelirlerinden %50 verilmesini nermiti. Ekonomik bir darboaz ierisinde olan Londra ise gzergah gelirlerinin yarsn paylamaya yanamamt.319 ki lke arasndaki ilikiler Avsan Baraj projesinin inas iin Dnya Bankasnn kredi alnmasnn gndemde olduu 1956 Temmuzunda bir krizin iine srklendi. Londra ve Washingtonun Msra kredi vermeyi reddetmesi zerine ise320 Nasr 26 Temmuz 1956da Kanal irketini milliletirdiini aklad. Kanaln milliletirildii gn London Starda kan bayazda Kanal bir petrol gzergah, bir yaam gzergahdr cmlesine yer verilerek Svey Kanalnn ngilizler iin nemi ortaya konulmutu. Nitekim krizden ay nce Nisan 1956da Orta Dou petrolleri konusunda ngiltere Babakan Eden, Krueve; Orta Doudan gelen petrol bizim iin yaamsal nemdedir ve gerekirse, biz onun iin savarzdemiti.321 Kanaln milliletirilmesinden bir gn sonra Eden, Washingtona yazd mektupta Kanaln milliletirilmesi ile Avrupada ciddi bir petrol skntsnn yaanaca uyarsnda bulunmu ve ABDden, ayet Avrupaya yaplan Orta Dou kaynakl petrol ihrac biterse daha fazla petrol ihra etmesini rica etmiti. 27 Austosta gene Washingtona yazd bir baka mektupta Bakan Sovyetlerin Nasr kullanarak Orta Doudaki ngiliz slerini, petrol ve Kuzey Afrikay ele geirmek istedii konusunda uyarmt. Buna karn

Ahmed Youssef Ahmad, Orta Douda atan ttifaklar, Der. Augustus Richard Norton, ev.:eylan Tokluolu, Orta Dou Politikalar ve Gvenlik: Yeni Ynelimler, stanbul: Bke Yay., 2000, s. 33. 318 smet Giritli, Kara altn Kavgas: Petrol ve Politika, stanbul: Toker Yaynlar, 1978, s. 27. Bu dnemde Nasrn tm Arap lkeleri kendi nderlii altnda toplama giriimleri petrol reticisi lkeler ile radikal lkeler arasnda sorunlara yol amtr. Nasrn politikalaryla ilgili olarak bkz., Gerges, A. Fawaz, The Super Power and The Middle East: Regional and International Politics 1955-1967, Westview Press, Boulder-San Francisco- Oxford, 1994, s. 180. 319 Yergin., op. cit., s. 456. 320 19 Aralk 1955te ABD ve ngiltere baraj projesine finans destei salama sz vermiti. 1956 ylnda ise bu sefer desteklemeyeceini aklamaktaydlar, bkz., Michael C. Shupe- William M. Wright ve dierleri, Nationalization of Suez Canal: A Hypergame Analysis, The Journal of Conflict Resolution, Vol: 24, No:3 (Sep., 1980), ss. 479, 481 321 Deese, op. cit., s. 545.

317

103

Amerikan hkmeti askeri bir g kullanlarak Batnn petrol karlarnn korunamayaca grndeydi.322 Kanaln milliletirmesinin ardndan balayan diplomatik giriimlerden bir sonu elde edilemeyince ngiliz hkmeti, Fransann da destekledii g kullanma ynndeki planlarna sraili de katarak 29 Ekimde uygulamaya geti. Ancak igal giriimi ABD dahil bir ok lkenin muhalefetine yol at. Amerikan ynetimi gelimelerin blgedeki enerji kaynaklar da dahil olmak zere tm hammadde kaynaklarn SSCBnin kontrolne gemesine yol aaca endiesi tamaktayd. Washington Savan banda Avrupaya ihra ettii petrol kesti.323 Mttefiklerin tm giriimlerine ramen Amerikan hkmeti, petrol ambargosu uygulama kararndan geri adm atmaya yanamad. Kasm ay ierisinde Washington bir yandan, daha da bozulan mali durumunu dzeltmek iin IMF ve dier kurululara bavuran Londrann desteklenmemesi iin gerekli giriimleri yaparken, dier yandan da zellikle iki hkmete petrol ihracatn durdurarak bu lkeleri geri ekilmeye zorlamaya almt. ABDnin basks ile IMF de Londraya bor para vermeye yanamamt. Ekonomik ve petrol skntsndan kaynaklanan tm bu olumsuzluklar, Londra ve Parisi geri atm atmak zorunda brakmt. Sonuta ngiliz-Fransz kuvvetleri 1956 Aralnda Msr toprandan ekildi.324 Svey Sava hem k hem de son buluu itibariyle petroln ekonomi politik adan nemini bir kez daha ortaya koymutu. Dier yandan Sava askeri anlamda Msr kaybetmi olmakla birlikte, Nasr, ranl milliyetilerin baaramadn baarmt: Svey, Msrllarn olmutu. 2. Svey Petrol Krizinin Kresel Sisteme Etkisi: Orta Douda Artan Amerikan Angajman Svey Krizi ile birlikte ABDnin Orta Douya ynelik politikas da yeni bir boyut kazanmt. Svey Sava ile birlikte ngilterenin blgede g kaybetmesine paralel olarak doan boluu doldurmak isteyen Amerikan ynetimi, 1957 ylnda Eisenhower Doktrini erevesinde isteyen lkelere askeri yardmn yannda dorudan Amerikan askerinin gnderilerek komnizm tehdidiyle mcadelede kendilerine yardmc olunacan aklamt.325 Eisenhower Doktrini Orta Douda Amerikan askeri varlnn olumasnda nemli bir admd. Krfez enerji kaynaklarnn korunmas politikas Amerikan gvenlik politikalarnn ayrlmaz bir paras haline gelmiti Eisenhower Doktrini dorudan Amerikan askerinin kullanmn ngrmesi asndan olduka nemliydi. Eisenhower Doktrini aklanr aklanmaz Sovyetler Birlii, Msr ve Suriyenin iddetli tepkisine yol amt. Msr ve Suriye 1958 ylnda Birleik Arap Cumhuriyetini oluturarak Orta Doudaki g dengesini lehlerine deitirmek iin nemli bir adm atmlard. Bu durum bata Suudi Arabistan olmak zere Bat taraftar petrol zengini lkelerin askeri olarak Bat lkelerinin koruyucu emsiyesi altna girmeye itmekten te bir ie yaramamt.326 Eisenhower Doktrininden sonra Washingtonu ziyaret eden Suudi Arabistan Kral, Orta Dounun Sovyet tehdidine kar savunulmas iin Amerikan desteinin artrlmasn talep etmiti.
322 323

Ibid., s. 546. Deese, op. cit., s. 547; Yergin, op. cit., ss. 465-467. 324 Deese, op. cit., s. 548; Harold Lubell, Security of Supply and Energy Policy in Western Europe, World Politics, Vol: 13, No:3 (Apr., 1961) ss. 401-402 325 Carl L. Brown, International Politics and the Middle East: Old Rules Dangerous Game, New Jersey: Princeton University, 1984, s.232; Gamze Gndrm Kona, Orta Dounun Yeni Snrlar Gr (Temmuz 2003), s. 18. 326 Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou.., op. cit., ss. 276-278.

104

Kral Suud Orta Douda Nasrn artan etkisinden olduka rahatszd. Ayrca Sovyetler Birliinin Nasr zerinde ciddi bir nfuzunun olduuna inanlmaktayd. te bu tehditler karsnda Kral Suud, Washingtonda Suudi ailesinin geleneksel dman Haimi hanedanl ile barmak ve bir Krallar ttifak oluturmak istediini ifade etmiti. Krallar ttifaknn en nemli zellii Bat taraftar olmalaryd.327 Kral Suud, Svey Sava sonras Orta Dounun askeri anlamda savunulmas konusunda ABDnin en nemli g olduunun farkna varmt. Bu lkelerin savunulmasn stlenen Amerika ise blgedeki enerji kaynaklar zerindeki etkisini geniletmi olmaktayd. C. IRAKTA NG L Z DESTEKL MONAR N N YIKILMASI Bat kart eylemlerin Irakta doruk noktasna ulat 1957-58 yllarnda rdn ve Lbnanda iktidar kart olaylar karsnda Batl lkelerin ve Irak ynetiminin rejime destek verme giriimi, Badatl asker ve milliyetiler iin barda taran son damla oldu. General Kasm nderliinde bir grup asker, 14 Temmuz 1958de harekete geerek Kral II. Faysal ldrdkten sonra ynetimi ele geirdi.328 Komnistlerin arlkta olduu bir ynetim kuran General Kasm daha fazla Sovyetler Birliinin etkisi altna girdi.329 Kasmn Sovyetler Birlii ile iyi ilikiler kurmas, blgedeki enerji kaynaklarnn denetimini kaybetmek istemeyen ngiltere ve ABDnin dorudan harekete gemesine yol at.330 Nitekim darbeyi takiben Bat bakentlerinde petrol endstrisinin milliletirileceine dair bir beklenti de hakim olmutu. Amerikan ve ngiliz ynetimlerinin blge lkelerinin desteiyle Iraktaki yeni rejime mdahale etmesi gndeme gelmi; ancak, Sovyetler Birliinin Kasm rejimini destekleyeceini dolayl yoldan beyan etmesinin ardndan bu plandan vazgeilmiti.331 28 Nisan 1959da CIA Bakan Allen Dulles Irakla ilgili olarak yapt aklamada Irak bugn dnyadaki en tehlikeli yerdir diyerek, Washingtonun Badat rejimine bakn zetlemiti.332 1. General Kasmn Petrol Politikas ve Milliletirme Sreci Darbeden nce Kral Faysal ile IPC arasnda Monari dneminden kalan petrol gelirlerinin paylam bata olmak zere bir ok sorun zerinde grmelerde bulunulmutu. zellikle, Iran petrolnn uluslararas pazarlardan ekildii 1951-1954 aras dnemde Irakl politikaclar, Irak petrol gelirlerinin artrlmas ynnde petrol irketleri zerinde youn bir bask kurmulard. 1950lerin ikinci yarsndan sonra IPC ortaklar Badatn retimi artrma ve gelirlerin paylamna ynelik yeni nerilerini kabul etme konusunda isteksiz davranmlard. Taraflar arasnda 1958e kadar sren grmelerde baz konularda uzlama salanmasna karn, General Kasm nderliinde gerekletirilen askeri darbe sonucu bunlar hayata geirilememiti. Darbeden sonra
327 328

Galvani- Johnson ve dierleri, op. cit., ss. 8-9 Fahir Armaolu, Filistin Meselesi ve Arap- srail Savalar, Ankara: Bankas Kltr Yay., 1994, s. 213. 329 1958 Darbesi Irak politik ve sosyal yapsnda byk deiiklikleri de beraberinde getirmiti. Irak Krall ngiliz igal gleri tarafndan kurulmu ve her ne kadar 1932de bamsz bir devlet haline gelmise de, srekli bir ekilde ngilterenin karlarna uygun bir d politika takip etmiti. Oysa, 1958 darbesi dorudan Irakl askerler tarafndan gerekletirilmiti ve Baaslardan, Nasrclara ve Komnistlere kadar bir ok grup yeni rejime destek vermiti. Ancak, darbeyi takip eden gnlerde, yukarda da belirtildii gibi General Kasm, devlet ierisindeki milliyeti ve Nasrc gruplar etkisini azaltmaya, onlarn yerine Irakta en iyi rgtlenmeye sahip Irak Komnist Partisinin (IKP) etkisini artrma yoluna gitmitir, bkz., T. M. Aziz, The Role of Muhammad Baqir el-Sadr in the Shii Political Activism in Iraq from 1958 to 1980, International Journal of Middle East Studies, Vol:25, No:2, (May,1993), ss. 208-209. 330 Peter Hinchcliffe, Conflict in Middle East since 1945, Florence, KY, USA: Routledge Pub., 2001, s. 38. 331 Armaolu, 20. Yzyl siyasi Tarihi: 1914-11915, Cilt 1-2, 13 Bask, Ankara: Bankas Yay., yy, ss. 512-513 332 Aburish, op. cit., s. 54; Felix Zorba-Roberto Sarti, Uprisings and Betrayals: A Brief History of the left in Iraq, http://www.marxist.com/MiddleEast/iraqi_cp_history.html(e.t.16.05.2005)

105

IPC yeni hkmetle iki taraf arasndaki petrol sorunlarn grmek iin masaya oturmay planlarken, Amerikan ynetiminin Badata askeri mdahaleye hazrland ileri srlmt. Ancak General Kasmn darbeyi izleyen gnlerde ABD ve ngiltere hkmetine petroln milliletirilmeyecei konusunda bir gvence vermesi zerine giriim rafa kaldrlmt. Yeni ynetim, petrol sahalarn milliletirme ya da buna benzer bir politika uygulamayaca ynnde Londra ve Washingtona teminat vermiti.333 Iraktaki yeni rejim zaman geirmeksizin IPC yetkilileri ile aralarndaki petrol sorununu zmek zere grmeleri balatma karar ald. Taraflar baz konularda ksa srede uzlamaya varmalarna karn rafine ve zerinde aratrma yaplmayan alanlarn milliletirilmesi konularnda tam bir anlamaya varamamlard.334 Mzakerelerin aralkl srd 1960 Temmuzunda petrol irketlerinin ikinci defa resmi petrol fiyatlarn drmesi ile patlak verdi. OPECin kurulmasna yol aan srete Badat, IPCnin %20lik hissesinin ve zerinde aratrma yaplmam alanlarn %75ini kamulatrmak istediini aklad. Ayrca IPC ynetim kurulunda bir Irakl yetkiliye yer verilmesini de talep etmekteydi.335 Grmeler aralkl olarak yaklak bir yl srd ve en sonunda Irak ile ngiltere arasnda trmanan Kuveyt krizi ile 1961 Ekiminde Irak hkmetinin grmelerden tek tarafl geri ekilmesiyle kesildi. Grmelerin kesilmesinin gerekesi olarak ngilterenin Kuveyt Emirliine bamsz devlet olmay nermesi olmutu. Kuveyt krizinin trmand 1961 sonunda Irak hkmeti ngiltereye bir misilleme olarak, daha nce milliletirdiini aklad sahalar zerindeki denetimini arttrma yoluna gitti. Bu erevede kabul edilen 80 sayl yasa ile, IPC ve ona bal yan irketlerin elinde bulunan imtiyaz alanlarnn %99.5i hibir tazminat demeksizin milliletirildii ilan edildi. Hkmet 80 sayl yasa ile duruma hukuki bir zemin kazandrmt.336 Dier bir deyile ngilterenin Kuveyte bamszlk nermesinin hemen ardndan General Kasm BP, CFP, Exxon, Mobil ve Shellin elinde olan Irak Petrol irketinin imtiyaz alanlarnn yzde 99.5ini milliletirilmiti. 337 Milliletirmenin hemen ardndan harekete geen ABD ve ngiltere, Irak hkmetini petrol sorununu irketlerle grmeler yolu ile zmesi konusunda uyarmlard. Tek tarafl milliletirmeyi kabul etmeyen IPC ortaklar ise Badattan sorunu hakeme intikal ettirmesini talep etmesine karn, Irak hkmeti milliletirmenin Irakn doal bir hakk olduunu belirterek, sorunu tartmaya yanamamt. Bu sahalar arasnda en ne kan ise kukusuz zengin petrol rezervi olduu sanlan Kuveyt snr blgesindeki Rumeyle sahasyd. IPC ortaklar tek tarafl milliletirme giriimine karn sorunu hakeme gtrme ya da grmeler yolu ile zmek 338 iin uzunca bir dnem hkmet zerinde baskda bulunduysa da, General Kasm IPC ile yeni bir grme sreci balatma yerine Kuveyti igal planlar zerinde durmutu.

Joe Stork, Middle East Oil and the Energy Crisis: Part Two, MERIP Report, No:21 (Oct., 1973), s. 7. Ibid. 335 Nitekim 1952 ylnda imzalanan %50-%50 paylam anlamasnda IPC ierisinde yer alan irketler, her biri ayr ayr olmak zere iki Iraklnn irketlerin ynetim kurulunda yer almasna onay vermiti. Bkz.: Shwadron, op. cit., s. 247 336 Aburish, op. cit., ss. 52. 337 Penrose, op. cit., s. 10; Stork, Middle East Oil and the Energy Crisis: Part Two.., op. cit., s. 8. Irak, 1962 ylnda Kuveyti igal iin askeri hazrlklarn artrd bir srada ngiliz ve Arap askeri glerini Kuveytin bamszln koruma adna bu lkeye askeri birlikler gndermilerdir, H. Nelson, Whats the Answer for the Gulf?, U.S. Naval Institute Proceedings, No: 116, (December 1990), s. 33. 338 Penrose, op. cit., s. 10; Stork, Middle East Oil and the Energy Crisis: Part Two.., op. cit., s. 8
334

333

106

2. Milliletirme Sonras Irakta Rejim Deiiklii Orta Dou en eski ve en byk ok uluslu petrol irketlerinin ortaklnda kurulan IPCye cephe alan General Kasm ynetimi, 1961 milliletirmesini takip eden dnemde IPCnin tm giriimlerine ramen, sorunu tekrar mzakere etmeye yanamad. Badatn sorunu grmeler yolu ile zmeye yanamamas zerine IPC, Irak petrol retimini snrl dzeyde tutarak hkmeti ekonomik sknt ierisine sokma yoluna gitti. IPC 1959da retimi artrmak iin gerekli tm altyap almalarn bitirmi olmasna ramen retimi artrmamt. Petroln Irak GSYHna katk orannn 1953te %45.7den %49.7ye ykseldii 1961 ylnda339irketlerin retimi artrmama ynnde uygulad politikalar Kasm hkmetini ekonomik sorunlarla ba baa brakt. Kuveytin petrol retimi %11.5, rann %12 ve S. Arabistann %9.2 artarken Irakn petrol retimi %0.5 orannda artmt. Dolaysyla IPCnin bir anlamda uygulamaya koyduu retimi snrl bir seviyede tutma politikas General Kasm rejimini ekonomik anlamda zor duruma drme politikasyd. IPC ayrca zengin petrol kaynaklarnn var olduu tahmin edilen Kuzey Rumeyle petrol sahasnn farkl petrol irketleri tarafndan gelitirilmemesi ynnde de baarl bir aba harcad. General Kasm ise, Kuzey Rumeyla petrol sahasnn gelitirilmesi ynnde her trl uluslararas ibirliinin boykot edilmesini ngren IPC kararn etkisiz hale getirmek iin youn bir faaliyet yrtmt. General Kasm ynetimi 1961-1963 yllar arasnda kamulatrlan alanlarda yeni imtiyazlar datmak istemesine ramen, IPCnin uluslararas alanda yrtt bask politikas sonucu yabanc irketler Irak hkmeti ile ibirliine yanamad.340 Musaddk krizinde olduu gibi IPCnin uygulad petrol politikas sonucu Irak ekonomisinin ktletirmesi, i muhalefetin glenmesine yol at. Bunun zerine General Kasm, ubat 1963 banda IPC ile aralarndaki sorunun hakeme gtrlmesini kabul ettiini aklamak zorunda kald. Ancak, artk i iten gemiti. Bu aklamay takip eden gnlerde Baas ve Nasrc gruplar birlikte hareket ederek General Kasm devirmilerdi. General Kasma kar General Abdlselam Arif nderliinde bir grup Nasrc ve Baas kesim tarafndan 8 ubat 1963te gerekletirilen darbenin ardndan, IPC ile kesilen grmeler tekrar balad.341 Darbeden sonra ynetime alnan Saddam, zellikle Sovyetlerin etkisini silme ynnde nemli roller oynad. Zira bu ynde CIA ile ibirlii yapld ileri srlmt.342 Dier bir bak asyla General Kasmn devrilmesinin ardndan Irakn yeni rejimi bir yandan IPC ile grmeleri balatma karar alrken te yandan lkede Sovyetlerin etkisini azaltma yoluna gitmiti. General Arifin iktidar ele geirmesinin ardnda, 1 Aralk 1963 tarihinde Irak hkmeti ile IPC grubu arasnda gmrk vergilerinin drlmesi ve retimin artrlmas ynnde
Owen-Pamuk, op. cit., s. 220 Ibid., s. 221 341 Darbe srasnda ilgin olaylar da yaanmt. Baaslar ile birlikte ynetimi devralan General Arif, 1958de kendisini iktidardan safd eden Kasm ile yz yze hesaplamak iin Generali yanna getirmelerini emreder. Silahn kendisine yneltildii gren General Kasm, Arife yle der: Sen bana ate edemezsin. 1958de senin hayatn benim parmaklarmn ucundayd. sefer silah bana dayadm ve nde de silah yerine geri koydum. Sen de bana ate edemezsin. Ancak Kasm szlerini bitirdikten sonra General Arif, tek bir kurunla Generali bandan vurmutu. Bkz.: Simon Henderson, Instant Empire: Saddam Husseins Ambition for Iraq, San Francisco: Merercury House, 1991, s. 68. 342 Bu iddialar iin bkz., Adel Darwish-Gregory Alexander, Unholy Babylon: The Secret History of Saddam's War, London: Victor Gollancz Ltd., 1991, s. 25; Aburish, op. cit., ss. 55-60.
340 339

107

geici bir anlama imzaland. Bu anlamay takiben yrtlen grmeler sonucunda Irak hkmeti ile IPC grubu arasnda 1965 ylnda bir anlama tasla zerinde uzlamaya varld akland. Anlamada IPC ortaklarna yeni imtiyazlar verilecei kabul edilmi, ancak bunun karlnda da IPC ortaklar faaliyetlerini 1964de kurulan Irak Ulusal Petrol irketi (INOC) ile ortak yrtmeyi kabul etmilerdi.343 D. KRFEZ ENERJ KAYNAKLARI ZER NDE SOVYET-AMER KAN REKABET Sovyetler Birliinin Orta Douya ynelik stratejik politikalarndan biri, Batl glerin Moskovaya dnya enerji merkezi haline dnen Krfez politikas iinde nemli bir yer vermesini salamakt. Ancak hem ngiltere hem de Amerikan ynetimi Sovyetler Birliinin Orta Douda nemli bir g olmasn engellemeye almlard. Bat Asya olarak tanmlad Krfezi dnyann en stratejik blgesi olarak tanmlayan Bakan Eisenhower,344 Batnn enerji karlarnn korunmas iin blgenin askeri g ile savunulmas stratejisini hayata geirmiti. Sovyet yaylmacln engelleme ynnde daha sert politikalara ihtiya olduunu ne sren Eisenhowera gre, Sovyetler Birliinin temel hedeflerinden biri de Orta Douda en nemli politik g olmakt. Amerikan ynetimi Sovyet yaylmacln Batnn blgedeki petrol karlarn tehdit eden bir gelime olarak deerlendirmi ve bunu engellemeye dnk olarak ilk nce ngiltere nderliinde kurulan Badat Paktn dardan desteklemi, Svey Sava sonras da 1957 ylnda Eisenhower Doktrini erevesinde, isteyen lkelere Amerikan askerinin gnderilerek dorudan Sovyet yaylmaclyla mcadele etme karar almt.345 Bu yllarda ekillenmeye balayan Amerikan enerji karlar, petrol sahalarnn ve rezervlerinin gvenlii ve onun dzenli bir ekilde Bat pazarlarna ulatrlmasnn srekliliini salamakt.346 te yandan Msr ve Irak krizlerinde nemli bir rol oynayan Sovyetler Birlii, Batnn blgedeki etkisini zayflatmak iin petrol diplomasisine bavurmutu. Sovyetler Birlii 1950lerin ikinci yarsndan itibaren petrol ihra kapasitesini artrarak, uluslararas alanda nemli bir ihracat konumuna gelmiti. Amerikal ve ngiliz petrol irketleri tarafndan oluturulan petrol endstrisini hedef olan Sovyetler Birlii, ekonomik nedenlerin yannda siyasal gerekelerle piyasaya olduka ucuz petrol satma politikasn hayata geirdii 1950li yllarda, ok uluslu petrol irketleri ile Orta Doulu reticiler arasnda gelir paylam mcadelesi yaanmaktayd. Sovyetler Birlii ucuz petrol politikas ile Orta Doudaki retici lkeimtiyazl irket arasndaki ilikileri derinden sarsmt. 1955-1960 aras dnemde Sovyetler Birlii komnist lkelere satt fiyatn yarsna komnist olmayan lkelere petrol satmas, bir yandan piyasadaki ucuz petrol arznn artmasna yol aarken, dier yandan petrol fiyatlar zerinde aa doru bir bask oluturmutu. rnein Sovyetler Birlii Dou Almanyaya bir varil petrol 2.60 dolardan satarken, Bat Almanyaya varili 1.38 dolardan petrol satmt. 1960da in Halk Cumhuriyetine 2.92 dolardan petrol satan Sovyetler Birlii ayn dnemde Japonyaya 1.34

343 344

Penrose, op. cit., s. 10. Shah Alam, The Changing Perception of Iran Towards the Gulf States, A Monthly Journal of the IDSA, Vol: XXIV, No:11, (Feb., 2001) http://www.ciaonet.org/olj/sa/sa_feb01als01.html (e.t.22.06.2004). 345 Carl, op. cit., s. 232. 346 Bkz.: Tayyar Ar, Basra Krfezi ve Amerikan Politikas, Haz.: Sabahattin en, Su sorunu, Trkiye ve Orta Dou, stanbul: Balam Yay., 1993, ss. 311-343

108

dolardan petrol satmt.347 Bylelikle uluslararas alanda Sovyetler Birliinin piyasaya ucuz petrol satmasnn, ksa srede Orta Doudaki imtiyazl irketlerin retici lkeler ile ilikilerinin daha da bozulmasna yol amas kanlmaz olmutu. Esasnda Sovyetler Birliinin temel amac salt Orta Doudaki Batl irketlerin konumunu etkilemek deildi; zira, Sovyetler Birlii kendi ideolojik gn gstermek iin de byle bir ynteme bavurmutu. Ancak, her ne nedenle olursa olsun, sonuta Sovyetler Birliinin uluslararas petrol piyasasn etkileyebilecek lde piyasaya petrol arz etmesi, dorudan Orta Doudaki petrol reticisi lkeler ile imtiyazl irketler arasndaki hassas ekonomik dengeyi bozmutu. phesiz, Moskova ucuz petrol politikasnn Orta Doudaki sonularn gzlemlemekteydi.

347

Baysal, op. cit., s. 170.

109

NC BLM ORTA DOUDA SICAK YILLAR: SAVA, PETROL ve STRATEJ

I. PETROL ve G OYUNUNDA YEN B R GE: OPEC I. Dnya Sava sonras dnemde Orta Dou petrol sahalar zerindeki etkilerini artran ngiliz, Amerikan ve dier lkelerin petrol irketleri, 1950lere gelindiinde Orta Dou ham petrol retiminin yaklak %90n kontrol etmekteydi. talyan Mattielin tanmlamasyla yedi kzkardeler alarak da bilinen bu irketler Amerikal Exxon, Socal, Mobil, Texaco, Gulf; ngiliz BP ve ngiliz Hollanda ortakl Royal Dutch Shell irketleriydi. Bu yedi irkete Fransz Devlet irketi CFPyi de eklemek gerekir. Her ne kadar dier irketlerle karlatrldnda daha kk olmasna karn CFP irketi de Orta Douda nemli bir retime sahipti. 1930larn sonuna kadar bu sekiz irket dnya petrol endstrisinde tam bir denetime sahiptiler. Bu sekiz irket birlikte komnist olmayan ham petrol retiminin en az 4/5ini retmekteydi. Orta Douda Amerikan irketleri ncelikli olarak Aramco ile Suudi Arabistan petrolnn tmnn retirken, Dr. Musaddk sonras dnemde ran retiminde de nemli bir pay elde etmilerdi. randa ngiliz BP irketi ile Fransz CFP Amerikal irketler ile birlikte ham petrol retimini gerekletiren dier irketlerdi. Kuveytteki ham petrol retimi BP ile Gulfn ortaklaa %50-%50 hisse sahibi olduu KOC tarafndan gerekletirilmekteydi. Irakta IPC ortaklar ve Abu Dubide (sonra BAE) BP en nemli reticiyken, Katarda IPCnin yannda Shell lkenin deniz alanlarndaki petrol imtiyazn elde eden irketti.348 Toparlayacak olursak Orta Doudaki ham petrol retimi srekli artarken ve retimden nemli gelirler elde edilirken, bu durum petrol reticisi lkelerin petrol imtiyazlarn sorgulamalarna yol aacak gelimeleri de beraberinde getirmitir. Byk petrol irketleri Orta Doudaki petrol dzenini korumak iin birlikte hareket ederken, retici lkeler arasnda yukarda deindiimiz ideolojik, politik ve ekonomik sorunlar bu lkeleri birlikte hareket etmekten alkoymaktayd. Zira, bu lkeler ayn zamanda kendi gelirlerini artrmak iin irketleri topraklarndaki retimi artrmaya zorlamalar dolaysyla da birbirlerine birer rakip durumundaydlar. Ancak, 1950li yllarda meydana gelen gelimeler retici lkelerin irketler karsnda birlikte hareket etmelerine yol amt. OPECin kurulmas srecinde rol oynayan bu gelimeleri iki balk altnda toplayacak olursak bunlardan birincisi ekonomik ikincisi ise siyasal gelimelerdir. A. OPEC N KURULMASI SREC NDE ROL OYNAYAN EKONOM POL T K FAKTRLER 1920lerde ve 1930larda ok uluslu petrol irketlerine verilen imtiyazlarn byk bir ksm retici lkelerin karndan ziyade petrol irketleri ve onlarn lkelerinin yararna ileyen kendine zg bir sistemin rnyd. Doal olarak bu sistem petrol irketleri ile reticisi lkeler arasnda bulunan asimetrik bir ilikiden kaynaklanmt. Ancak, retici lkeler ile petrol irketleri arasnda bu asimetrik ilikinin ortaya kmasnn bir ok tarihsel nedeni vard. Bunlardan en nemlisi Arap lkelerinin hem douunda (politik ve teritoryal anlamda) hem de Manda ynetimleri ile idare
348

V Xun Hn, Oil, the Persian Gulf States, and the United States, Westport: Praeger Publishers, 1994, ss. 31-32.

110

edilmelerinden ran hari birincil derecede ngiltere ve Fransann sorumlu oluuydu. Nitekim, gene ran dndaki imtiyaz anlamalarnn yapld yllarda 1920li ve 1930l yllardr. Iraktan imtiyazlar bu lke dorudan ngilterenin igali altndayken alnmt. Kuveyt, Katar, Abu Dabi ve dier emirliklerle de ngiliz protektoras dneminde imtiyaz anlamalar imzalanmt.349 Petrol retici lkelerle yaplan imtiyaz anlamalarnn kendine zg bir sistemi vard. mtiyaz sisteminin en temel zellii, hkmetlerinin desteini arkasna alan uluslararas petrol irketlerinin petrol reticisi lkelerin petrol sektr zerinde kapsayc bir denetim kurmalaryd. Dier zellikler ise, imtiyaz srelerinin uzun bir dnemi kapsamas, irketlerin petrol retimi ve sat konusunda bamsz davranma gc, irketlerin mali konularda retici lkelere hesap vermemesiydi. Dolaysyla imtiyazlar retici lkelerin petrol zerindeki tm haklarndan feragat etmesiyle ortaya kmt. Yukarda da belirtildii gibi imtiyaz srelerinin ok erken tarihlerde verilmi olmas, zamanla irketleri o lkenin petrol endstrisinde monopol durumuna getirmiti. irketler fiyat, retim ve ihracat zerinde bamsz bir gt. Dier bir deyile retici lkelerin irketlerin kararlar zerinde hibir etkisi bulunmamaktayd. Zira, hkmetlerin petrolden kaynaklanan geliri de petrol irketlerinin gelirleri karsnda olduka nemsiz kalmaktayd. Petrol reticisi lkeler ile petrol irketleri arasnda kurulan asimetrik ilikinin bir dier nedeni de dnemin siyasal liderlerinin petrol sektr konusunda bilgisiz ve ngrsz, lkelerinin ise teknoloji yoksunu olmasyd. Bu eksikliklerin yannda bir de bu lkeler ekonomik yetersizlikler ierisinde olduklar bir srada imtiyaz anlamalarn imzalamlard. Ayrca byk petrol irketleri 1928 As-Is Anlamasnda grld gibi kendi aralarnda kartel benzeri anlamalar yaparak, piyasa paylam, retim, fiyatlandrma gibi konularda ortak hareket edebilmekteydi. Zira, 1950lerde rann kendi petroln milliletirme giriimine ya da Irakn kuzey Rumeyla petrol sahasna dnk giriimlerinin engellenmesinde petrol irketleri olduka baarl bir ibirlii gerekletirmilerdi.350 Ancak, 1960a doru retici lkeler imtiyaz srelerinin uzunluu, irketler tarafndan iletilmeyen imtiyaz sahalarnn kamulatrlmas, vergi ve hesap sorunlar, doalgazn kullanmndan kaynaklanan parasal sorunlar, ynetimsel sorunlar, yabanc igc, lke vatandalarnn alma koullar, retim giderlerinin drlmesi ve fiyatlandrma gcne etki etme gibi konularda birlikte hareket etme iradesi gelitirmek iin nemli giriimlerde bulunmulard. Zira, petrol sektrnn geniledii bir dnemde tek bana hareket eden hkmetlerin bu konudaki aresizlii ve petrol irketlerinin uzlamaya yanamamas, retici lkelerde varolan politik ve ekonomik istikrarszl derinletirmekteydi. Eski bir Irakl Ekonomi Bakan petrol ve politik istikrar arasndaki ilikiyi u szlerle aklamaktayd: Bizim ekonomik gelimemiz petrolden akan gelire baldr. Bizim tm politik istikrarmz petroln akmasna baldr. Bu zel bir irketin ticari olay gibi deildir. Bu olay bir btn olarak Irak Devletini etkilemektedir.351 Bu durum dier retici lkeler asndan da aynyd. Dolaysyla retici lkeler de ayn petrol irketleri gibi, politik ve ekonomik istikrar salayabilmek iin petrol gelirinden daha fazla pay elde etmek istemekteydi. retici lkelerden bazlar ise smrge dneminden kalan
349

Abbas Alnasrawi, Arap Nationalizm, Oil, and the Political Economy of Dependency, New York-London: Greenwood Press, 1991, s. 70. 350 Ibid., ss. 70-71. 351 Ibid., s. 75.

111

ilikiyi bitirmek iin petrol irketlerini hedef almlard. Toparlayacak olursak yukardaki aklamalardan da anlald zere OPECin kurulmas srecinde gerek ekonomik gerekse siyasal unsurlarn nemli bir rol oynad grlmektedir. OPECin kurulmas srecinde rol oynayan bu faktrler zerinde ayrca durmakta yarar var. 1. Ekonomik Faktrler: Petrol Endstrisinde Meydana Gelen Yapsal Deiikliin Etkisi a. Orta Dou Petrolnn Artan nemi 1950-60 aras dnemde Dnya enerji tketiminde petroln yeri %38 iken, 1958de %40a kmtr. Dier yandan Avrupada hl en nemli enerji kayna olan kmrn toplam enerji tketimindeki pay ise hzla dmekteydi. 1938de %81 olan bu pay, 1955te %60n altna dmt. ABDden farkl olarak Avrupada petroln toplam enerji tketimindeki pay, II. Dnya Sava ncesi dnemde %6lar civarndayken, bu oran Savatan sonra hzla ykselerek 1955te %23e kmt.352 1950lerin banda kantlanm dnya petrol rezervlerinin 11 milyar ton (93.3 milyar varil) olduu hesaplanmt. Bu rezervlerin 4.4 milyar tonu Meksikann da ierisinde yer ald Kuzey Amerika blgesinde yer alrken, Orta Doudaki rezerv miktar da 4.1 milyar tondu Dier petrol rezervleri ise SSCBnin denetimindeki topraklarda bulunmaktayd. 1948 yl itibariyle Basra Krfezi lkeleri dnya petrol retiminin yaklak %11.9unu gerekletirirken, ABD tek bana dnya petrol retiminin yaklak %59unu gerekletirmekteydi.353 te yandan 1950lerin ortasnda, gelecekte nemli bir ithalat lke konumuna gelecei belirginleen ABDde, kendi petrol rezervlerini koruma ynnde nemli admlar atlmt. Amerikan petrol irketleri bata olmak zere ok uluslu irketler artan dnya petrol tketimini karlayabilmek iin zengin rezervlerin bulunduu ve dier blgelerle karlatrldnda nispeten daha ucuz maliyetlerle elde edilen Orta Dou petrolne ynelmilerdi. II. Dnya Sava sonras yllarda konuyla ilgili bir rapor hazrlayan Amerikan Senatosu, dnya petrol ihtiyacnn %70inin ABD petrol retimiyle karlandn, ancak ABD retiminin ayn hzla devam etmesi durumunda Amerikan rezervlerinin tkeneceini ileri srmt. Ayn raporda Amerikan rezervlerinin uzun dnemli kullanlabilmesi iin Orta Doudaki petrol retiminin artmas gerektiine iaret edilmiti.354 ABD, artan retimine ve rezervine karn, endstride, ulamda, ziraatta ve daha bir ok alanda dnyann en fazla petrol tketen lkesi konumundayd. Olas bir Amerikan ithalatn karlayacak Avrupadaki bilinen petrol rezervlerinin bir ksm ise Sovyetler Birliinin nfuzu altna girmiti. Geriye hem ABD hem de mttefiki lkeler iin Basra Krfezi lkelerinde bulunan rezervler kalmaktayd. Bu erevede de ne kan soru Krfez lkelerindeki rezervlerin miktarnn Batnn artan tketimini karlayabilecek miktarda olup olmadyd. 1960lara gelindiinde Basra Krfezindeki petrol retimi 5.3 milyon varile kmt. Ayn yl dnyadaki toplam petrol retimi ise 21 milyon varil olmutu. ABDnin toplam petrol retimi ise 7.4 milyon varile ykselmiti.355 Ancak Amerikan petrol retimi d satmdan ziyade i tketime
352 353

Lubell, op. cit., ss. 404-406. Mahmut Rasim Mutuk, Orta Dou Petrolleri, ss. 81-89, http://www.mta.gov.tr/mta_web/kutuphane/mtadergi/40_12.pdf. ss82-92(e.t.04.05.2004) 354 Grel, op. cit., ss. 73-74. 355 US Energy Information Administration, Table 11.5 World Crude Oil http://www.eia.doe.gov/emeu/aer/txt/ptb1105.html(e.t.12.08.2004).

Production,

1960-2003,

112

ynelik iken, Basra Krfezi lkelerindeki retimin hemen hemen tm ihra edilmekteydi. Orta Dounun dnya petrol retiminde artan nemi daha iyi grebilmek iin Ekler blmnde sunulan Tablo-6ya bakmakta yarar var. Tabloda da grld gibi II. Dnya Sava sonras Suudi Arabistan bata olmak zere tm Orta Doulu lkelerin birer petrol ihracats lke konumuna geldii grlmektedir.356 Dier yandan 1960 yl itibariyle 290 milyar olan kantlanm dnya petrol rezervleri ierisinde ABDnin pay 32 milyar varil iken, Basra Krfezi lkelerindeki kantlanm rezerv S. Arabistanda 50 milyar varil, Kuveytte 62, Irakta 25 ve randa 35 milyar varil olarak hesaplanmt.357 1950de dnyada kantlanm petrol rezervi 93 milyar varil iken bunun en az %40n ABDdeki rezervler oluturmaktayd. Oysa 1960da Amerikan rezervleri gerekletirilen petrol aratrmalarna ramen nemli bir art gstermez iken, Basra Krfezindeki rezerv miktar yaklak 170 milyar varile kmt. Dolaysyla Basra Krfezindeki toplam rezervin dnya petrol rezervi ierisindeki oran yaklak %55e ulamt. 1960lara doru Orta Dounun dnya petrol retimindeki yeri de gzle grlr ekilde deimiti. 1959 ylnda gnlk Amerikan petrol retimi yaklak 2 milyon varil iken, bu rakam 1960da 2.6 milyon varile ancak kartlmt. Oysa Orta Dou lkelerinin petrol retimi 640 bin varilden 1.7 milyon varile kmt. Bu miktar 1966 ylnda 3.5 milyon varile ulaacakt.358 Kresel anlamda petrol talebinin arz ile birlikte artmas, bu sektrdeki para aknn da genilemesine yol amt. Arz ve talepteki artlar, Orta Dounun nemini bir kat daha artrrken, 1960lara doru Orta Dou lkelerinin petrol gelirlerinden ald payda nemli bir deiiklik olmamt. Sonu olarak II. Dnya Sava sonras dnemde Basra Krfezinde bulunan yeni petrol rezervleri sayesinde dnya enerji merkezi ABDden Krfeze kayarken, Krfez lkeleri dk petrol gelirleri ile yetinmek zorunda kalmlard. Bu durum retici lke-imtiyazl irket ilikilerinin zamanla bozulmasnda nemli bir faktr olmutur. Bir ok retici lke kresel enerji tketiminde artan nemini ekonomik ve politik gce dntrmek istemekteydi. b. Petrol Endstrisinin Yapsnn Deimesi: Yeni Petrol irketlerinin Piyasaya Girmesi Orta Douda yeni ve zengin petrol sahalarnn kefi, sektrde kartel konumunda bulunan byk petrol irketlerini ciddi ekilde etkiledi. Hzla artan dnya petrol tketimine karn yeni rezervlerin bulunmas, ayn zamanda sektre yeni aktrlerin girmesine yol at. 1960 ncesi dnemde yedi bykler olarak bilinen Exxon, Royal Dutch Shell, BP, Gulf Oil, Texaco, Socal, Mobil ve CFP irketleri piyasann yaklak %92sini kontrol etmekteydi. Bu oran 1960larda dramatik olarak %80lere geriledi.359 Deiiklik kk gibi grnmesine karn yeni irketlerin retici lkelerle farkl koullarda retim paylam kontratlar imzalamalar, sektrdeki eski retimpaylam anlamalarn tartmaya at. Petrol piyasasnda yerini almak isteyen yeni irketler, imtiyaz elde edebilmek iin kendi krlarnda indirimlere gitmilerdi. Bu durum kontroll bir ekilde Orta Doudaki petrol endstrisinin gelimesine aba harcayan yedi byklerin piyasay
356 Arthur Hearn, Oil and the Middle East, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol:24, No:1 (Jan., 1948), s. 71 357 Altu, op. cit., s. 18 358 Hn, op. cit., , s. 2 359 Edith Penrose, OPECs Importance in the World Oil Industry, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol:55, No:1 (Jan., 1979), s. 19.

113

denetleme gcn zayflatt. Zira byk irketler tarafndan oluturulan petrol dzeni iki temel zerine oturtulmutu. Bunlardan birincisi Orta Doudaki petrol retimi, rafine, datm ve fiyatlandrmann bir birine bal kompleks bir yap halinde ilemesini salamak, ikincisi ise petrol gelirlerinin paylamnda standart bir uygulama oluturmakt. Petrol paylam anlamalarnn eletirilmesine yol aan en nemli gelimelerin banda ENInin Bakan Matteinin ran ah ile %75-%25 orannda bir imtiyaz anlamas imzalamaya raz olmasyd. Anlama ile ENInin bir alt kolu olan AGIP ve NIOC arasnda kurulan Socit Irano-Italienne des Ptroles (SIRIP) randaki ortak arama ve retim faaliyetlerini stlenmiti. SIRIP corafik olarak snrl bir alanda imtiyaz elde etmesine karn %75-%25 kr paylam anlamasnn ksa srede hem yedi byklerin hem de retici lkelerin imtiyaz anlamalarna bakn etkilemesi kanlmazd.360 Nitekim ENIden birka ay sonra Amoco adl Amerikal bir irket de NIOC ile yar yarya prensibini bozan yeni bir anlamaya imza att. ki irket arasnda imzalanan ortaklk anlamasna dayanlarak kurulan Iranian Pan American Oil Company (IPAC) da krn %75ini Tahrana brakmay taahht etmiti. Nitekim hem talyanlar hem de IPAC imtiyaz alanlarnda petrol bulmutu.361 Bu da Japonlarn araylarn hzlandrmasna yol at. IPAC ve SIRRI anlamalarndan sonra bir Japon petrol irketleri konsorsiyumu Suudi Arabistan ve Kuveyte ait tarafsz blge aklarnda petrol arama iine girmek iin Riyad ve Kuveytcityde grmelerde bulunmutu. Japan Petroleum Trading Company (JPTC) ile Suudi yetkililer arasnda srdrlen grmeler sonucu iki taraf arasnda bir imtiyaz anlamas imzaland. Grmeler sonucunda Japon konsorsiyumu krdan %44 pay almaya raz olmutu. Suudi Arabistan hkmeti krn hem %56sn hem de petrole rastlanmas durumunda irketten %10 hisse almaya hak kazanmt. 1957 Ekiminde Suudi Arabistan ile anlamann imzalanmasnn ardndan Kuveyt hkmeti de Japon konsorsiyumu ile bir anlama imzalad. Bu anlamada dier koullarn yannda konsorsiyum ayrca krn %57sini Kuveyte nermiti. Japon firmalaryla yaplan anlamalarn nemi a) anlama metninde Arap topraklarnda retilecek petroln Araplarn dmanlarna satlmayacann aka belirtilmesi; b) Suudi Arabistan hkmetinin ynetim kurulunda iki ye ile temsil edilmesi ve c) anlamada ayrca her hangi bir sorunla karlatnda irket hkmetinin soruna taraf olmayacann ak bir madde olarak yer alm olmasyd. Suudi imtiyaznn sresi 46,5 yl iken Kuveytliler bu sreyi 44,5 yl olarak kabul etmilerdi. 1959da blgede arama almalarn balatan Japon irketlerinin yeni kr paylam anlamalaryla Orta Doudaki %50%50 petrol dzeninin kkten deimesi artk bir zaman meselesi haline gelmiti.362 te yandan uluslararas alanda petrol endstrisinde yaanan deiikliklerin de OPECin kuruluunu etkilediini belirtmek gerekir. Bu balamda Venezellada 1958 ylnda bir halk ayaklanmas sonucu Betancourt hkmetinin kurulmas olduka nemli bir gelime olmutu. Yeni
Perry-Carey, op. cit., s. 153. Daha sonraki yllarda randa Konsorsiyum dnda faaliyet gsteren irket says 24 bulacakt. Bu irketlerden 12si Amerikal, 7si Alman, 3 Fransz, 1i talyan ve 1ide Hindistana aitti. Bu irketlerle yaplan anlamalarda ran hkmeti kar payn daha yksek tutmutu. Ibid., ss. 153-154 362 Mosley, op. cit., ss. 218-220, Parra, op. cit., s. 84-85; Japonlarn Suudi Arabistan ve Kuveyt ile kar paylam anlamas yaptn kabul eden Amerikan New Jersey irketi yneticilerinden Pageye gre talyan irketi ile NIOC arasnda imzalanan anlama, retim maliyetleri dikkate alndnda %50-%50 kar paylam anlamalarndan hibir fark kalmamaktadr. Bkz., Howard W. Page, Profit Sharing Between Producing Countries and Oil Companies in the Middle East: A Reply, The Economic Journal, Vol:70, No: 279 (Sep., 1960), s. 624
361 360

114

hkmetin petrol bakanlna ise Afranzo adnda ulusalc bir kii getirilmiti. Yeni ynetimin ilk ii petrol paylamnda geerli olan %50-%50 eit kar paylam anlamasn deitirmek olmutu. Venezella, Meksikadan fakl olarak dier petrol reticisi lkelerle birlikte hareket etme ynnde ilk bata ranla daha sonra dier lkelerle bir diyalog kurmaya almt. Bu balamda 1948 ylnda kard bir yasa ile petrol endstrisinde yar yarya (%50-%50) paylam anlamalarn balatan Venezella, 1958de kard bir dier yasa ile de %50-%50 kr paylam anlamasn %60 devlet %40 irket olarak deitirmiti. Yeni dzenleme ile devletin krnn en az %60 olmas salanmt. Yasa, 1958 ylndan geerli olmak zere gemi anlamalar da kapsayacak ekilde kartlmt.363 Ayrca ayn yl hkmet %60-%40 blm ilkesi erevesinde ak arttrma yolu ile yeni imtiyazlar datmt.364 zellikle, dier gelimelerin yannda petrol endstrisinde yaanan bu iki gelime ve imtiyazl irketlerin bu konuda yaptrm uygulayamamalar Arap petrol reticilerinin, kendi petrol dzenlerini deitirme ynnde harekete gemesinde nemli bir rol oynamt. c. Arz-Talep Dengesinin Bozulmas Petrol endstrisinin yapsnda meydana gelen bir dier deiiklik de SSCBnin ucuz petrol arz sonucu olumutu. 1950lerin sonlarna doru SSCBnin piyasaya youn bir ekilde dk fiyattan petrol ihra etmesi uluslararas alanda petrol fiyatlarnn afie fiyatlarn altna dmesine yol amt. 1950lerin sonunda Sovyet kl petrol miktar piyasay etkileyebilecek bir orana ulamt. Sovyetler Birlii 1950de 277 milyon varil olan retimini 1961de 1.2 milyar varile kartmt. Sovyetler Birlii 1959 ylnda yaklak 205 milyon varil petrol ihra ederken ihra kapasitesi 1961de 292 milyon varil ulamt. Sovyetler zellikle Avrupa ve Japonya gibi gelimi lkelere ucuz petrol satmaktayd. Sovyetler Birlii ile 1960 ylnda talyan ENI arasnda yaplan 4 yllk petrol sat anlamas, piyasadaki arz miktarnn daha da ykselecei beklentisini glendirdi. Bu da piyasa fiyatlar zerindeki d arlkl basky artrd. Tabiatyla afie fiyatlarn altnda Sovyet petrolnn her geen yl piyasaya daha fazla girmesi byk irketlerin petrol endstrisi zerindeki retim ve fiyat denetimini zayflatt. 1950lerin sonlarna doru Sovyetlerden ucuz petrol konusunda destek alan ENInin, daha fazla petrol daha ucuz fiyatlarla piyasaya srmeye devam etmesi sonucu imtiyazl irketler de kendi piyasalarn kaybetmemek iin buna fiyat krarak cevap verdi. Sovyetler Birliiyle petrol alm konusunda anlaan talyan ENI irketi, 1950lerin sonunda Bat Avrupaya ucuz Sovyet petrol ihra etti. Yukarda da belirtildii gibi Sovyetler Birliinin petrol, o dnemin afie fiyatlarnn olduka altnda 1.30-1.40 dolar bandnda petrol satmas byk irketlerin daha nce ilan edilen afie fiyat zerinden petrol satmasn zorlatrmt. Sovyetler Birlii 1950li yllarda ekonomik ve stratejik nedenlerle Bat lkelerine ucuz petrol satmaktayd.365 Bu erevede 7 byklerin dk petrol fiyatlarndan kaynaklanan kr kayplarn 1959 ve 1960 ylnda tek balarna yklenmek yerine retici lkelere fatura etme yoluna gitmeleri,

Durand Daniel, Uluslararas Petrol Sorunlar, vr.: Teoman Tundoan, stanbul: Geliim Yay. 1974, ss. 99-102 Altu, op. cit., s. 92 365 Bu konuda bkz., Jan S. Prybyla, Eastern Europe and Soviet Oil, The Journal of Industrial Economics, Vol:13, No: 2 (Mar., 1965), ss. 154-167.
364

363

115

retici lke-imtiyazl irket arasndaki sorunlar bytt.366 Temel gelir kaynaklar petrol olan retici lkelerin buna tepki gstermesi kanlmazd. 1950lerde yaygn bir ekilde kabul gren %50-%50 paylam prensibine ramen fiyatlarn tek tarafl bir ekilde drlmesi dorudan retici lkelerin petrol gelirlerinin azalmas anlamna gelmekteydi. Petrol irketleri 1948de 2.18 dolar olarak belirledikleri afie petrol fiyatn 1960ta 1.80 dolara kadar indirmilerdi. Buna karn Amerikan i piyasasnda petroln varil fiyat 2.68 dolardan 3.28 dolara kmt.367 Yukarda da belirtildii gibi imtiyazl irketler Orta Dou petrolnn Avrupa ve Amerikan pazarnda daha fazla kullanlmasn salamak adna 1948-1949 ylllarnda petroln fiyatn 2.20 dolardan 1.70 dolara indirmilerdi. Ancak, 1950lerde Orta dou kkenli siyasal ve ekonomik krizlerin etkisiyle, imtiyazl irketler afie fiyatlar tekrar yukar ekmek zorunda kalmlardr. zelikle, Svey Krizi sonras petrol piyasasna bamsz irketlerin ve Sovyetler Birliinin daha fazla petrol vermesine ramen imtiyazl irketler petrol fiyatlarn yaklak %25 ykseltmilerdi. 1953te 1.93 dolar olan Suudi Arabistan kl ham petroln afie fiyat 1957de 2.08 dolar olmutu. Nitekim, 1950lerde retici devletler ile irketler arasnda yaplan anlamalarda retici lkelerin gelirleri afie petrol fiyatlarna balandndan bu art dorudan retici lkelerin gelirlerine yansmt.368 Sonu olarak 1960lara gelindiinde petrol sektr yedi bykler olarak bilinen petrol irketlerinin denetleyebileceinden ok daha byk bir sektr haline dnmt. Yedi bykler 1950lerin bana kadar retim, afie fiyatn belirlenmesi, rafineri, ulatrma gibi alanlarda kartel gibi hareket ederek petrol sektr zerinde byk bir denetim kurmulard. Ancak, bu tarihten sonra hem bamsz Amerikan irketleri, talya ENI ve Japon Konsorsiyumunun hem de Sovyetler Birliinin petrol piyasasna girmeleri, yedi bykler tarafndan kurulan petrol arz ve sat dzeninin kkten deimesine yol amt. Petrol piyasasnda yaanan rekabet, dorudan retici lkelerin gelirlerine yansynca da, Venezella Petrol Bakan Afranzonun bir petrol reticisi lkeler birlii kurma ynndeki abalarnn hayata geirilmesi daha kolay oldu. d. New Jerseyden Gelen Resmi Fiyat ndiriminin Etkisi 1960a gelindiinde imtiyazl irketler bir yandan Sovyet kaynakl ucuz petrolle dier yandan da Amerikan pazarnn kapanmas sonucu Avrupa ve Pasifik pazarna ynelen bamsz irketlerden gelen petrolclerle rekabet etmek zorunda kalmlard. Zira, ayn zamanda piyasada ar bir retim szkonusuydu ve bykler bu ar retimi kontrol edebilecek durumda deildi. mtiyazl irketlerin nlerinde iki alternatif bulunmaktayd. Bunlar, afie fiyatlara dokunmadan kendi sat fiyatlarn drerek zarar dorudan yklenmek ya da dorudan afie fiyatlar zerinde bir indirim yaparak krdan doan zarar retici lkeler ile birlikte yklenmek. Fiyat indirimlerine dnk tartmalarn srd 1960 yaznda Aramco ortaklarndan New Jersey Bakan Monroe Rathbone, irketin ynetim kurulunu konuyla ilgili toplantya armt. Rathbone, dorudan afie fiyatlarn indirilmesini ve bylelikle zararn irket ve retici lkeler arasnda bltrlmesini

366 367

Mnir Cerit, Petrol Emperyalizm, Ankara: Sol Yay., 1965, s. 65; Baysal, op. cit., 160. Alnasrawi, op. cit., s. 76. 368 Grel, op. cit., ss. 103-104.

116

nermekteydi. Orta Douda ykselen milliyetilie dikkat eken Ynetim Kurulu yeleri ise, bu neriye kar kmlard. irketin Orta Dou uzmanlarndan Howard Page, Bakan Orta Douda artan Bat kart milliyetilik hareketlerini kavrayamamakla sulamaktayd. Bu konuda Bakan ve onu destekleyen grubu ikna etmek iin Orta Doudan yeni dnm Wanda Japlonskiyi Ynetim Kurulu toplantsna davet etmiti. Japlonski, petrol ve Arap milliyetiliinin slogann bayrak edinen Nasrn Arap Orta Dousunda artan prestijine dikkat ekmenin yan sra, artan Arap milliyetiliinin Irak ve Suudi Arabistanda petrol irketlerinin milliletirilmesini gndeme getirebilecek ltlerde olduuna dikkat ekmiti.369 Toplantda Page ve arkadalar fiyat indirimi yaplacaksa bunun retici lkelere danarak ve mzakere sonucu yaplmasn tavsiye etmelerine ramen Bakan Monroe Rathboneyi ikna edememilerdi. Temmuz aynda irket Orta Dou kl petrol fiyatlarn drme karar aldktan sonra, 9 Austos 1960da ham petroln afie fiyatn 14 sent drdn aklad. Bata BP irketi olmak zere imtiyazl irketler piyasa koullar ile hareket edilerek Orta Dou petrolnn fiyatnn drlmesini doru bulmadysa da, resmi petrol fiyatlarnda indirime gittiler.370 Afie fiyatlarn indirildiinin aklanmasndan hemen sonra Irak, petrol reten dier lkeleri Badatta imtiyazl irket politikalarna kar ortak bir tutum belirlemek iin toplantya ard.371 Msr ile sorunlu olan Suudi Arabistan Badatn yalnzca petrol reticisi lkeleri byle bir toplantya armasn desteklemiti. ran, Irak, S. Arabistan, Kuveyt ve Venezella hkmetlerinin temsilcilerinin katld toplant 10 Eyll 1960da balayan ve 4 gn sren toplantnn ardndan yaplan aklamada, toplantya katlan lkelerin petrol politikalarn koordine etmek iin Petrol hra Eden lkeler rgtn (OPEC) kurduklarn ilan etmilerdi.372 Sonu olarak petrol reticisi lkeler arasnda 1950lerin banda balayan dayanma, 1960ta petrol irketlerinin resmi petrol fiyatlarn bir kez daha tek tarafl bir ekilde drmesi sonucu OPECi kurmalarna yol amt. Ancak, OPECin kurulmas yalnzca petrol fiyatlar ile ilikili bir durum deildi. OPEC dnemin ekonomik ve siyasal gelimelerinin bir sonucu olarak ortaya kmt. Siyasal koullarn banda Musaddkla balayan ve Nasrla devam eden Bat kartlnn etkili bir toplumsal destek bulmasyd. Yukarda saydmz tm bu gelimelere karn imtiyazl irketlerin 1960 ylnda halen eski stil retici devlet-imtiyazl irket ilikisini srdrme gayreti OPECin kurulmasnda nemli bir faktr olmutu. 2. Siyasal Faktrler: Bat Aleyhtarl ve Petroln Siyasallama Sreci a. Orta Douda Bat Aleyhtar Toplumsal ve Politik Muhalefetin Etkisi 1950lerde meydana gelen bir ok olay petrol irketleri ile petrol reticisi lkeler arasndaki ilikiyi etkilemiti. Bunlar arasnda en nemlisi kukusuz, Arap Orta Dousunda ve Basra Krfezinde anti smrgeci bir anlaya dayanan milliyeti akmlarn hem toplumsal hem de
369 370

Yergin, op. cit., s. 492. Ibid.; Mosley, op. cit., ss. 231-233. 371 Parra, op. cit., s. 97 372 ran, Irak, Suudi Arabistan ve Venezellann katlmyla kurulan OPECin ye says ayn yl Katar, 1962de Libya ve Endonezyann, 1967de Birleik Arap Emirliklerinin, 1969da Cezayirin katlmyla 10a kmt. 1971de Nijerya ve 1973te de Gaban ve Ekvator birlie ye olan lkelerdir.

117

politik anlamda g kazanmasyd. II. Dnya Savan takip eden dnemde randa gcn artran milliyetili ve sol tendansl parti ve gruplarn ortak noktalar milli bir petrol politikas takip etmeleriydi. ran ile ngiltere arasndaki petrol krizinin CIA destekli bir darbe sonras zmlendii bir dnemde Kahire, Svey Kanaln milliletirerek Bat petrol gzergahn istikrarszlatrmt. Svey Krizi sonras Nasrn baars, imtiyazl irketler asndan olduka nemli sonular olacak gelimeler zincirini balatmt. Nasr, emperyal iliki a ierisinde kurulan ekonomik, politik ve kltrel ibirliklerini yerinden sarsmt. Nasr milliyetiliinin esas ldrc gc ise 1958 Temmuzunda ngiltere destekli Irak Monarisinin yklmasnda ana katalizr grevi grmesiyle ortaya kt. Orta Dou petrol dzeninin kurulmasnda, Krmz izgi anlamas ve daha petrol ile ilgili nice dzenlemelerin merkezi olan Badatn Bat kampndan kopmasna yol aan darbe, phesiz Orta Dou petrol dzeni asndan olduka nemli bir gelimeydi.373 Nitekim yukarda belirttiimiz gibi New Jerseyin afie fiyatlar indirmesinden sonra Badat dier retici lkeleri konuyu grmek zere lkeye davet etmi ve bu toplantnn ardndan da OPECin kurulduu ilan edilmiti. Orta Dou lkelerinde gelien toplumsal ve politik milliyetiliin en temel karakteristii anti smrgeci oluuydu. Dolaysyla I. Dnya Sava sonras ngiltere ve Fransa tarafndan blgeye dayatlan siyasi ve ekonomik dzene bir kar k olarak glenen ve toplumsal destek bulan Nasrizm ve Baas hareketleri, ksa srede petrol dzenini hedef alan siyasal hareketler haline geldiler. Bu balamda Irakta, Msrda ve Suriyede Arap milliyetilii temelinde ykselen iktidarlar, Bat ile ibirlii iindeki lkeleri ve onlarn petrol dzenini hedef alan toplumsal hareketlere hem motivasyon hem de askeri ve ekonomik destek salamlard. Petrol, bu lkeler tarafndan d politikann nemli bir gndem maddesi haline getirilmiti. mtiyazl irketler de faaliyetleri ile radikal lkelerin eletirilerinin toplumsal bir destek bulmasn istemeyerek yardmc olmulard. Radikallerin banda gelen Nasr ayn zamanda Araplarn petrol silahn kullanarak sraili ve onu destekleyen Baty cezalandrmas ynnde byk bir kampanyaya nclk etmekteydi. 1958 ylnda ynetimi ele geiren General Kasmn ncelikli hedefi IPC olmutu. Tm bu siyasal gelimelere ramen imtiyazl irketlerin petrol fiyatlar zerinde keyfi uygulamalarda bulunmas zaten siyasallaan Orta Douda byk bir tepkiye yol amt. OPEC byle bir toplumsal hareketin sonucu ortaya kmt. b. Arap Birlii erevesinde Petroln Siyasal Amalar in Kullanlmas 1950lerin banda balayan Araplar arasnda ortak bir petrol politikas belirlenmesi ynndeki giriimler, o tarihlerde genellikle birka toplant ve tavsiye kararlarnn tesine gitmemiti. 1957 ylnda Suriye, Arap Birlii Ekonomik Konseyine petrol gelirlerinin Araplar arasnda endstrileme ve yaam kalitesinin artrlmas balamnda bltrlmesi ve ayrca petrol ulam gzergahlarnn petrol endstrisinin ayrlmaz bir paras olduunun kabul edilmesi ynnde bir neri sunmutu.374 zellikle petrol yoksunu olan Suriye ve Msrn Arap Birlii erevesinde Orta Dou petrol zerinde sz sahibi olma giriimleri petrol reticisi lkeler tarafndan ho karlanmamasna ramen, bu lkeler, Svey Krizi sonras dnemde Arap milliyetiliinin
373 Irakn d politikasn deitiren Kasm hkmeti IPC ile de farkl bir iliki kurmutu. Bkz.: John Galvani, The Baathi Revolutions in Iraq, MERIP Reports, No: 12 (Sep.-Oct., 1972), s. 7-9 374 Grel, op. cit., s. 115.

118

sembol haline gelen Nasr karlarna almak istememilerdi. Bu konuda ilk giriim ise yeni Irak ynetiminden gelmiti. Nasr kart olmasna karn Badat, 1959 Ocanda Birliin Ekonomik Konseyine tm petrol reten Arap devletlerinde bir yasal dzenleme birliine gidilmesi, Arap petrol rezervlerinin retim denetlenerek korunmas, bylece fiyatlarn da yksek tutulmasnn salanmas, Arap devletleri arasnda petrol teknisyenlerinin deiiminin salanmas, Arap petrolnn yalnzca Arap devletlerinin topraklarndan ulatrlmasnn salanmas ve Arap Birlii erevesinde bir petrol aratrmalar enstitsnn kurulmas 375 ynnde bir neride bulunmutu. nerinin ardndan harekete geen Arap Birlii Ekonomik Konseyi, daha nce kararlatrld zere, Kahirede petrol reten Birlik yelerinin yan sra petrol reten dier Arap Devletleri ile ran ve Venezelladan gzlemcilerin davet edildii bir Konferans toplanmas iin ilk adm atmt. Nasr ynetimi ile ilikileri bozulan ve lkedeki Nasr yanllarn tutuklatan Irakn Arap Ligi Petrol Komitesi Bakan olarak dolayl bir ekilde katld Birinci Arap Petrol Kongresi Nisan 1959 ylnda Kahirede toplanmt. Toplantya ev sahiplii yapan Kahire, ayn zamanda Msr ve Suriyenin birlikte kurduu ve K. Yemenin de katld Birleik Arap Cumhuriyetinin bakenti durumundayd. Kongrenin sonunda taraflar arasnda Mehdi Pakt ad altnda bir anlama imzaland. Anlama ksaca, afie fiyatlarn tek tarafl deitirilmesinin engellenmesi, retici lkelerin vergi gelirlerinin artrlmas, ulusal petol irketlerinin kurulmas, rafinere ve retim kapasitelerinin artrlmas konusunda ortak hareket edilmesini ngrmekteydi. te yandan Kongrede alnan tavsiye kararlar arasnda en dikkat ekici olan ulusal petrol irketlerinin kurulmasnn desteklenmesiydi.376 Kongrede alnan tavsiye kararlarndan biri de petrol reticisi lkeler arasnda ibirliinin artrlarak ortak bir reticiler rgtnn kurulmasnn salanmasyd. Kongreden sonra yaynlanan bildirgede katlmclar petrol reten lkelerin hkmetleri, bireysel olarak petrol kaynaklarnn korunmasna ynelik ve istikrarl bir ekilde petroln uluslararas pazarlara aktarlmas iin kendi aralarnda petrol politikalarn koordine etmelidirler ifadesi kullanlmt.377 Nitekim Kongreyi takip eden aylarda Venezella ve dier Arap reticiler arasndaki danma mahiyetli grmelerde ortak bir petrol politikas iin nemli admlar atlmt. Arap Birlii erevesinde almalarn srdren Arap petrol reticisi lkeler ise 1960 Martnda bir Arap petrol anlamasnn onaylanmas kararn almlard. Kararda retici lkeler arasndaki petrol politikalarnn koordine edilmesinin yannda, petrol endstrisindeki gelimeler dikkate alnarak ran ve Venezella ile ibirlii yaplmas da tavsiye edilmekteydi. Bu karar takiben bir araya gelen Suudi ve Venezellal yetkililer, dier retici lkeleri, haklarn korumak iin ortak bir petrol politikas izlemeye armlard.378 Ancak 1960n banda petrol reticisi lkelerin imtiyazl irketlere kar ortak bir petrol politikas belirleme ynndeki giriimleri henz belirli bir sonuca ulamamken petrol piyasasnda meydana gelen bir dier gelime, retici lkeleri OPECi oluturma ynnde harekete geirmiti. Bu gelime petrol irketlerinin tek tarafl olarak petrol fiyatlarn drmesi olmutur. 9 Austos
375 376

Ibid., ss. 115-116. Parra, op. cit., s. 94 377 Issam Azzam, Organization of Petroleum Exporting Countries: OPEC, The American Journal of International Law, Vol. 57, No1, (Jan.,1963) s. 112. 378 Altu, op. cit., s. 132

119

1960da ilk nce New Jersey irketi afie fiyatlar %7 orannda drd. Onu Shell, BP ve dier irketler izledi. Nitekim, irketler Arap Petrol Kongresinin toplanaca 1959 Martndan nce de afie fiyatlarda nemli bir indirime gitmilerdi. Ekonomik olduu kadar siyasi olarak da petrol reticisi lkelerin prestijine byk bir darbe vuran imtiyazl petrol irketlerinin 1960 Austosundaki bu son kararlar adeta retici lkeleri bir birlik oluturma ynnde adm atmaya zorlamt. retici lkeler de bu adm atmada daha fazla gecikmemilerdi. B. OPEC SONRASI DNEMDE RET C LKELERLE PETROL RKETLER ARASINDAK L K 1. OPECin Balangta Belirlenen Ama ve Politikalar OPECin kurulduu Badat Konferansnda toplanan retici lkelerin en ncelikli amac, temel gelir kaynaklarn oluturan petrol konusunda, byk irketlerin fiyat ve retim politikalarna kar ortak bir politika belirlemekti. OPECin kurulu amalarndan en nemlisi petrol reticisi lkelerin, retim ve fiyat konusundaki bireysel politikalar arasnda bir koordinasyon kurma ve petrol sorunlar karsnda ortak bir politika erevesinde hareket etmeyi salamakt. Petrol piyasasnn istikrarl bir ekilde ilemesini salamann yannda, rgt ilk kurulu yllarnda, petrol irketlerinin arz ve fiyat zerindeki etkinliine kar mcadele vermiti. Dier bir deyile petrol ihracats lkelerin OPECin kurulmasnda gzettikleri en nemli ama gemiteki uygulamalaryla petrol fiyatlarn iki kez dren yabanc petrol irketlerinin bu yndeki uygulamalarn nlemek; daha ak bir ifade ile fiyatlarn istikrarl bir dzeyde tutulmasn salamakt.379 Bir btn olarak Badat Konferansnda retici lkeler nemli karara imza atmlard. Bunlar, a) ham petrol fiyatlarn tek tarafl olarak dren imtiyazl irketlerin tutumlarna birlikte kar kma; b) irketleri, afie fiyatlar 1960 ncesi seviyesine karmak iin zorlanma; c) afie fiyat dlerini engellemek zere retimi dzenleyici bir sistem kurmayd.380 OPECi kuran Badat Anlamasnn giri ksmnda katlmc lkeler neden byle bir birlik kurduklarn aka ortaya koymulard. Katlmc lkelere gre dnya enerji tketiminde en nemli kaynak olan petrol ayn zamanda retici lkelerin de en nemli gelir kaynan oluturmaktayd. retici devletler, lkelerinin gelimesinde ana kaynak olan petrol gelirlerine bir istikrar kazandrmak ve petrol gelirlerine dorudan bal olan bte dengelerini istikrarl bir ekilde hesaplayabilmek iin petrol politikalarn koordine etmeye karar vermilerdi. OPECi kuran lkeler, ekonomik gelimelerinde temel gelir kaynaklarnn petrol gelirleri olduunun altn izdikten sonra, hem lkelerinin kalknmas iin hazrlanan programlarn finansmannda hem de bte dengelerinin tutturulmasnda istikrarl petrol gelirlerine olan ballklarna dikkat ekmekteydiler. Byle bir durumda retici lkeler istikrarl bir fiyat politikas oluturmak iin birbirine danarak ortak bir politika belirleyeceklerini deklare etmilerdi.381 Badat Anlamas erevesinde petrol reten lkelerin hkmetleri, lkelerinin bireysel olarak aldklar nlemlerin koordinasyonu ve petroln dnya pazarlarna dzenli aknn
379 380

Ibid., s. 137. Grel, op. cit., s. 106. 381 Azzam, op. cit., s. 12.

120

salanmas amacyla petrol kaynaklarnn idareli kullanlmas, petroln en verimli ekilde iletilmesi ve buna benzer konularla ilgili olarak dnem dnem OPEC ats altnda gr alveriinde bulunacaklarnn altn izmekteydiler. Bunun yannda ye lkeler, rnein petrol fiyatlar, retim ayarlamalar gibi konular da dahil olmak zere, petrol ile ilgili her trl konuda bireysel politikalarnn uyumlatrlmasna dnk olarak birbirleri ile srekli bir danma sreci ierisinde olacaklard.382 Yukarda da belirtildii gibi OPEC, petrol reticisi lkelerin retim ve fiyat konusunda imtiyazl irketlerin tek tarafl giriimlerine kar ortak karlarn koruma istei sonucu domutu. Bu erevede kuruluunu takiben almalarn hzlandran ye lkeler, fiyatlarn yukar kartlmasn salayamamakla birlikte, en az iki konuda byk bir baar salamlard. Bunlardan birincisi, OPEC lkeleri, imtiyazl irketlerin petrol sorunlar ile ilgili olarak tek bana karar alma yerine kendileriyle bir danma sreci ierisine girmelerini salamlard. OPECin kurulduu dnemde bir aklama yapan Aramco Bakan Bob Braun biz OPEC diye tanmlanan rgt tanmayz. Bizim anlamamz Suudi Arabistanla- dardakiler deildir demiti.383 Oysa ilerleyen yllarda irketler bir ok konuda dorudan OPEC ile mzakere masasna oturmak zorunda kalmlard. OPECin ikinci baars ise, imtiyazl irketler tarafndan daha nce ilan edilen afie fiyatlarn, tek tarafl aa ekilmesini engellemek olmutu. zellikle, 1960larda piyasada istenilenin zerinde bir petrol arz bulunmasna ramen, imtiyazl irketler 1960 Austosunda ilan ettikleri afie fiyatlar bir kez daha tek tarafl olarak aa ekmemeleri OPECin bir baarsyd.384 phesiz Endonezya, Libya ve Katarn da OPEC yesi olmas, rgtn yukarda saylan baarlarn olumlu etkilemiti. Nitekim, ayn yl toplanan OPEC Konferansnda ye lkeler, pazarlama giderleri ile ilgili indirimlerin kaldrlmas, imtiyaz bedeli demelerinin tm ye lkelerde ayn sisteme balanmas ve petrol fiyatlarnn 1960 ncesi seviyesine kartlmas ynnde kararlar almlard.385 OPECin kuruluunu takiben nemli bir gndem maddesi haline getirilen standart bir vergilendirme sisteminin oluturulmas ynnde 1963 ve 1964 ylnda nemli gelimeler yaand. 1964 ylnda imtiyazl irketler OPEC yelerine dedikleri verginin hesaplanmas konusunda ye lkelerle bir anlama imzalad. Yeni vergilendirme sayesinde retici lke kr imtiyazl irket krnn stne km oldu. Bu durum %50-%50 kr paylam anlamasnn retici lke lehine deimesi anlamna gelmekteydi. 1964 Anlamas baz alnarak Ekler ksmnda sunulan Tablo-7de de grld gibi retici lkelerin kr irketlerinken daha fazla olmutu.386 Bununla birlikte ran, Irak, S. Arabistan, Kuveyt ve Venezellann katlmyla kurulan OPEC, vergilendirme ve afie fiyat indirimlerini engelleme ynnde nemli baarlar elde etmise de, rgtn ksa srede petrol endstrisinde nemli bir g olmas szkonusu olmad gibi, rgt yeleri arasnda var olan rekabet OPECin ortak bir retim ve fiyat politikasn belirleme hedefini engelleyecek dzeyde olmutu. lk on yllk sre ierisinde ye lkelerin Badat Anlamasnda belirttikleri gibi fiyat ve
382 383

Ibid., s. 12-13 Mosley, op. cit., s. 234. 384 Yergin, op. cit., s. 495 385 Altu, op. cit., ss. 145-146. 386 George Polanyi, The Taxation of Profit From Middle East Oil Production: Some Implications for Oil Prices and Taxation Policy, The Economic Journal, Vol: 76, No: 3004 (Dec., 1966), s. 771.

121

retim konularnda imtiyazl irketlerin tek balarna hareket etmesini engelleme konusunda ksmi bir baar elde etmilerdi. Ancak, zelikle, irketlerin tek tarafl fiyat ve retim zerindeki baskn konumunu azaltma ve irketleri bu gibi konularda kendileri ile danmaya zorlama konularnda istenilen hedefe ulalamamt. Bunun temel nedenlerine deinmekte yarar var. 2. OPEC lkeleri Arasnda kar Uyumundan kar atmasna OPECin, kuruluunu takiben istikrarl petrol fiyatlar ve baz gelir artrc uygulamalar hayata geirmi olmann dnda uluslararas petrol endstrisinde ok nemli bir gelimeye imza atmad ileri srlebilir. Dier bir deyile fiyat ve ek gelir artrc nlemleri hayata geirmi olmasna ramen OPECin, kuruluunu takip eden ilk on ylda petrol endstrisinde nemli bir g olma yolunda byk bir baar elde etmemiti. Bunda dnemin petrol endstrisinin yapsnn yannda ye lkeler arasnda gerek bir kar uyumundan ziyade, bireysel kar farkllamasna dayanan kar uyumsuzluunun bulunmu olmas da nemli bir rol oynamt. Dnemin siyasal gelimeleri de ye lkeler arasndaki ibirlii zemininin zayflamasna yol amt. ok kltrl (etnik ve dinsel anlamda) ve ok blgeli bir organizasyon olan OPEC, birbiri ile rekabet eden eitli ideoloji, rejim ve snr sorunlar bulunan lkelerin bir araya gelmesiyle ortaya kmt. OPECin kuruluunu takiben ye lkeler arasnda var olan spesifik problemler bitmedii gibi bu sorunlar dnem denem rgtn varln tehdit edecek boyutlara bile ulamt. rnein, OPECin kurucu yesi olan Irakn 1961 ylnda dier bir kurucu ye olan Kuveyti igal etme giriimi gibi. Dolaysyla OPEC yeleri arasnda var olan siyasal ve kltrel farkllklar ve rejimler, rgtn yelerinin uzunca bir dnem retim ve fiyat politikas konusunda ortak hareket etmesini engellemiti. OPEC yeleri arasnda var olan ideolojik farkllk ou zaman fiyatlarn yukar m ekilmesi ya da ayn seviyede kalmas konusunda farkl yaklamlarn ortaya kmasna yol amt. Bu durum doal olarak petrol fiyatlarnn belirlenmesinde OPEC yelerinin bir g olmasn engellemiti.387 te yandan OPEC yesi lkelerin gelirlerini artrmak gibi ortak bir hedefinin olmas, ye lkeler arasnda ibirliinden ziyade rekabete yol amt. ran ah, lkesinin kalknmas iin dnyada bir numaral retici konumuna gelmek iin irketler zerinde bir bask olutururken, byk rezervlere sahip S. Arabistan retimi belli bir seviyede tutmak iin abalamt. ran ah OPEC ile ilgili yapt deerlendirmede yle demekteydi: ran bir numaral retici durumuna getirilmelidir. Uluslararas petrol dzenleme sistemi teoride iyi, pratikte ktdr; nk gereki deildir.388 ahn dikkat ekmek istedii olgu, OPEC ierisinde bir retim ve fiyat birliini yakalamann zorluuydu. Dier bir deyile 1960l yllarda OPEC yeleri her lkenin retim kapasitesini belirlemeye ynelik bir kota sistemi kurmaya alm ancak bunda baarl olamamt. 1965 ve 1966 ylnda OPEC Ekonomik Komisyonunda retim kotalarna dnk olarak bir Rasyonel Forml zerinde allmt. Rasyonel formln ye lkelerin rezervleri, retim kapasiteleri, nfuslar gibi baz kriterler baz alnarak saptanmas ngrlm ancak bu konuda da bir uzla
387

Charles F. Doran, OPEC Structure and Cohesion: Exploring the Determinants of Cartel Policy, The Journal of Politics, Vol:42, No:1 (Feb., 1980), ss. 83, 89-91. 388 Yergin, op. cit., ss. 495-496.

122

ortaya kartlamamt.389 Bir retim ve fiyat birlikteliinin ortaya kartlamay OPEC ierisindeki uyumu olumsuz etkilemiti. Cezayir, ran, Irak Nijerya ve daha sonralar Libyann katld OPEC yeleri petrol fiyatlarnn ykseltilmesini talep ederken, Suudi Arabistan, Kuveyt Katar ve BAE de zellikle ABD gibi Bat lkelerinin beklentilerini karlayacak bir retim ve fiyat politikas takip etme taraftar olmutu. ki taraf arasndaki fiyat politikas zerindeki ayrm birinci gruba girenlerin militarist dierlerinin ise geleneksel lkeler olarak anlmalarna yol aacak dzeyde olmutu.390 1960l yllarda Orta Dou lkeleri arasnda yaanan siyasi ekime ve rekabet de rgtn birlikteliini etkileyecek boyutlarda olmutu. Irakta 1968e kadar arda arda yaanan rejim deiiklikleri, S. Arabistan ile blgenin nemli bir gc olan ran arasndaki ekime gibi. Ayrca, Arap lkelerinin ilerici ve monari yanllar diye iki gruba ayrlmas ve ilerici diye anlan gruplarn petrol politik amalar iin kullanma istei OPECin geleceini tehdit eden gelimelerdi. Tm bunlarn yannda ekonomik anlamda petrol irketlerinin tm retici lkelerin petrol sektr zerindeki tartmasz stn konumlar da (kartma, ulatrma, rafine ve pazarlama gibi.), OPEC lkelerinin 1960l yllarda irketler karsnda etkili bir g olamamalarnda nemli olmutu. Hatta 1970lere gelindiinde bile 7 bykler olarak bilinen irketlerin Amerikan piyasasnn te birini kontrol etmelerine karn, Orta Dou ve Latin Amerikadaki ham petrol retiminin %88ini denetlemekteydiler. Birlikte dnldnde bu 7 byk irket 1970de bile petrol endstrisinde oluan kazancn drtte n kendi aralarnda paylamaya devam etmilerdi.391 Sonu olarak beklenenin aksine OPEC yeleri, 1960l yllar boyunca petrol endstrisinde nemli bir g olamad. Petroln retiminden rafine edilmesine ve uluslararas pazarlara satlmas srelerinde 7 bykler en nemli gler olarak kalmaya devam etti. Bu durum aadaki tablodan daha iyi anlalmaktadr.392
Tablo-8: 1963-1968 Ham ve Rafine Petrol retimi Ham Petrol retimi 1963 1968 % Bykler Bamsz irketler Devletler 82.1 9.3 8.6 77.9 13.1 9 Rafine Petrol retimi 1963 1968 % 65.3 21.1 13.6 60.9 23.1 16.0 Pazarlama 1963 % 62.6 26.8 10.6 1968 55.6 30.8 13.6

Tm bunlarla birlikte 1970lerin banda hem OPEC lkelerinde yaanan rejim deiikleri hem de petrol talebinin uluslararas alanda artmas, rgtn geliim seyrini olumlu ynde etkileyecekti. zellikle 1967 Sava srasnda Arap lkelerinin bir petrol ambargosu uygulamas, bu lkelere, petrol hem ekonomik kalknmalarnn bir unsuru hem de politik hedeflere ulamann bir arac olarak kullanmada nemli bir tecrbe birikimi salayacakt.
389 390

Doran, op. cit., ss. 85-86 Thomas D. Willett, Conflict and Cooperation in OPEC: Some Additional Economic Considerations, International Organization, Vol: 33, No:4 (Autumn, 1979), s.583. 391 Michael Tanzer-Stephen Zorn, OPECs Decade: Has it Made A Difference?, MERIP Reports: The Middle East after OPEC, No. 120, (Jan., 1984), s. 8. 392 Geoffrey Chandler, The Myth of Oil Power: International Groups and National Sovereignty, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-) Vol: 46, No: 4 (Oct., 1970), s. 712.

123

II. 1967 ARAP- SRA L SAVAI VE PETROLN B R DI POL T KA ARACI OLARAK KULLANILMASI 5 Haziran 1967de balayan ve Alt Gn Sava olarak bilinen savaa ilikin gerginlik taraflar arasnda I. Arap- srail Savandan beri srmekteydi. Mays 1967de taraflar arasndaki gerginlik trmannca Msr, Tiran Boazn srail gemilerine kapatt. Tiran Boaznn sraile kapatlmasnn en nemli gerekelerinden biri de randan sraile gelen petrol engellemekti. ran, sraile petrol satan tek Orta Dou lkesiydi.393 Kahire, bylelikle sraili petrolsz brakarak geri adm atmaya zorlamt. Ancak, Londra ve Washingtonun desteini arkasna alan srail glerinin 5 Haziranda (1967) Msr ve Suriye slerine baarl bir saldr dzenlemesi ile 1967 Arap- srail Sava da balam oldu. Savan gidiat ilk gn srailin hava saldrlar ile belli olurken394 10 Haziranda srailin kabul ile yrrle giren atekes Arap- srail sorununa kalc bir zm getirmedii gibi, bir ok sorunun da balangc olmutu. 395 A. EKONOM K KAYNAKLARIN S YASAL AMALAR N KULLANILMASI: B R AMBARGO DENEMES 1967 Sava Arap tarihinde ve siyasal hayatnda olduka nemli bir yere sahiptir. Bu nem, yalnzca Arap lkeleri ile srail arasndaki g dengesinin srail lehine deimesinden deil, ayn zamanda Arap petrolnn uluslararas ilikilerde nemli bir pazarlk arac olarak ortaya kmasyla ilikilidir. Arap petrol reticilerinin isteyerek veya istemeyerek (Msrn zorlamas; ya da kamuoyu muhalefeti sonucu) sraili destekleyen lkelere petrol ambargosu uygulamas, petrol ile d politika arasndaki etkileimi bir kez daha ve 1956dakinden daha gl bir ekilde gndeme getirmiti. Arap lkelerinin petrol bir d politika arac olarak kullanmas srecini incelemekte yarar var. 1. Badat Toplants ve Ambargo Karar

1967 ylnda Arap- srail gerginliinin trmand bir dnemde bir ok Arap lkesinde, olas bir sava durumunda sraili destekleyen lkelere kar baz ekonomik yaptrm kararlarnn alnmas ynnde gl bir eilim bulunmaktayd. phesiz, petrol ambargosu da bu yaptrmlarn banda gelmekteydi. 1967 Arap petrol ambargosu sreci ise, krizin bir savaa dnmesi ihtimalinin glenmesi zerine 1967 Maysnda Irakn dier Arap lkelerini, kriz karsnda alnacak nlemleri tartmak iin Badata davet etmesiyle balad. 1 Haziranda bir ok lke Irakn davetini kabul etmiti. Konferansn ana gndem maddesi vard: 1) Her hangi bir Arap lkesine kar veya toprak btnlne kar bir saldr hareketi balatan, saldrya ortak olan veya saldry destekleyen lkelere kar Arap petrolnn ihracn durdurmak;

393

Ian Smart, Oil, the Super-Power and the Middle East, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-) Vol:53, No: 1 (Jan., 1977), s. 20. 394 srail, savan daha ilk gnnde Msrn 300 sava uan ve 100 pilotunu ve bunun yannda 18 hava ssn, Suriyenin 50 sava uan ve iki hava ssn ve rdnn 20 uan, sava d brakmt. Bkz.: Bassam Tibi, Conflict and War in the Middle East, 1967-91: Regional Dynamic and the Superpowers, Translated: Clare Krojzl, New York: St. Martin's Press, 199 3, ss. 75-78. 395 Bu konuda bkz., John Moore-Daniel C. Diller, The Middle East, 8th.Edibion, Washington D.C.Congressional Quarterly, 1994, s. 28

124

2) Arap lkelerinde faaliyette bulunan yabanc petrol irketlerine, konferansta alnan kararlara uymalar ynnde uyarda bulunmak. Kongre kararlarna uymayan irketlerin imtiyaz haklarn milliletirmek. 3) Tm dost ve Mslman petrol reticisi lkelere Araplarn dmanlar ile ibirlii yapmamalar ve Araplara destek olmalar iin bavuruda bulunmak. 396 Suudi Arabistan ve Kuveyt gibi petrol reticisi lkeler konferansa katlacaklarn belirtmi olmalarna ramen, bir petrol ambargosu kararnn ekonomik anlamda bte dengelerini bozaca ve en iyi pazarlarnn da rakip reticilerin eline geecei endiesini gndeme tamlard. Msr ve Suriye gibi petrol gelirine baml olmayan Arap lkeleri ise olas bir savata sraili destekleyen lkelere kar petroln diplomatik bir bask arac olarak kullanlmasn savunmulard. Ayrca, genellikle Amerikan ve ngiliz kkenli olan petrol irketlerinin, retici lkeler tarafndan alnacak bir petrol ambargosu kararna uymamalar ve dolaysyla ambargonun baarsz olmas ihtimali de lkeler arasnda tartmaya yol amt. 4 Haziranda balayan konferansn ilk gnnde lkeler arasnda ortak bir petrol politikasnn belirlenmesi ynnde bir alma balatlmt. 5 Haziran sabah ise, Badatta bulunan Arap temsilciler srailin Arap lkelerine saldrd haberini duymalarnn ardndan derhal sraile kar savaan lkelere askeri yardm grmek iin toplanty erken saatlerde balatmlard. Arap lkelerine askeri yardm verilmesi kararlatrldktan hemen sonra da Irak, S. Arabistan, Libya, Kuveyt, Cezayir, Bahreyn, Katar ve Abu Dabi petrol bakanlar ile Suriye, Msr ve Lbnanl temsilciler savata alnacak ekonomik yaptrm kararlarn Konferansn gndemine aldlar. Grmelerin ardndan yaynlanan ortak bildiride Arap lkelerine kar saldrgan bir pozisyonda olan sraile yardmc olan herhangi bir devlete kar tm petrol ihracnn durdurulaca akland. Petrol Bakanlar toplantsndan sonra yaplan resmi aklamada ise, alnan petrol ambargosu kararnn, her hangi bir Arap lkesinin egemenliine, su yollarna ve toprana kar saldrgan bir hareket ierisinde olan ya da bir saldrnn paras olan lkelere kar uygulanaca akland. Bu balamda a) dorudan askeri gc ile sraile yardmc olan, b) her hangi bir ekilde dman lkeye askeri yardmda bulunan ve c) her hangi bir ekilde ticari gemilerini askeri koruma ad altnda Akabe Krfezine gnderen lkeye kar petrol ambargosu uygulanacakt. Daha sonraki gnlerde yaplan aklamalardan da anlald zere ambargo karar alan Arap lkelerinin amac, sraile askeri ya da bir baka ekilde destek veren lkelerin bu desteklerini devam ettirmeleri halinde Arap lkeleri zerindeki etkilerinin azalacan gstermekti.397 5 Hazirandaki aklamay takiben 6 Haziranda Nasrn ABD ve ngiltereyi srail saldrsna ortak olmakla sulamas zere tm gzler Badatta toplantda bulunan Arap lkelerinin nasl bir karar alacana evrildi. nk, Msr, Arap reticilere dorudan hedef gstermi olmaktayd. Nitekim, Nasrn aklamasndan hemen sonra Badatta bulunan temsilciler, sraile dorudan yardm veren ABD ve ngiltereye Arap petrol ihracnn durdurulmasna karar verildiini aklad. Cezayir, Msr, Sudan, Suriye, Yemen ve Tunus, ABD ve ngiltere ile diplomatik ilikilerini keserken, Irak ve Lbnan hkmeti de Amerikan ve ngiliz bykelilerinin 48 saat iinde lkeyi
396

M. S. Daoudi-M. S. Dajani, The 1967 Oil Embargo Revisited, Journal of Palestine Studies, Vol:13, No:2 (Winter, 1984), s. 68. 397 Ibid., ss. 67- 69.

125

terk etmelerini istemiti.398 Cezayir, topraklarnda petrol arayan 13 Amerikan irketini dorudan milliletirdii gibi ngiliz ve Hollanda irketlerinin de ruhsatlarna el koymutu.399 Daha sonraki gnlerde sraile gaz maskesi satmas dolaysyla F. Almanyaya da petrol ambargosu uygulanmasna karar verildi. Uluslararas Arap Ticaret Birlii Konfederasyonu da petrol reticisi Arap lkelerinin bu iki lkeye kar alnan petrol ambargosu kararna uymalar ynnde bir karar ald. Birlik tarafndan yaplan aklamada Arap halklarndan petrol ambargosuna katlmayan lkelerdeki petrol tesislerine ve boru hatlarna sabotaj dzenlemeleri istenmekteydi.400 Savan ilk birka gnnde tm Arap glerinin byk bir hezimete urayacann kesinlemesi zerine bir ok Arap lkesinde halk sokaklara dklerek srail ve Bat kart gsteriler dzenledi. Bat kartl srailin Batl devletlerden ald destekle Arap glerini aalayc ekilde yenmesi zerine had safhaya ulamt. Suudi Arabistanda petrol iilerinin anti Amerikanc gsterileri, Bahreynde petrol iilerinin i brakmas sonucu petrol rafinerisinin kapatlmas izlemiti. Buna benzer gsteriler Bat yanls rejimlerin iktidarda olduu Kuveyt ve Libyada olmutur. Libyada da petrol iilerinin genel greve gitmesi sonucu, lkenin petrol ihrac tamamen durmutu. Irak hkmeti ise ambargo kararn takiben tm retimi durdurma karar almt. Savatan sonrada yalnzca dost lkelere petrol ihra etme karar ald.401 Petrol siyasal bir bask unsuru olarak kullanan Arap reticiler, ABD, ngiltere ve F. Almanyann Arap- srail sorununa bakn etkilemeyi hedeflemilerdi.402 2. Petrol Ambargosu Genilemesi ve Arap Kamuoyunun Srece Etkisi Savan bitimini takip eden gnlerde petrol ambargosunun ne zamana kadar devam edecei tartmas Arap devletleri arasndaki grmelerde gndeme gelmi; ancak, Savan Arap toplumunda yaratt infial dolaysyla hibir lke ambargoyu kaldrma giriimi ierisinde olmamt. Nitekim, Suudi Arabistan ve Kuveyt gibi lml Arap reticilerinin petrol ambargosu karar almalarnda srail ve Bat kart byyen toplumsal muhalefetin rejimlerini tehlikeye sokacak boyutlarda olmasnn da etkisi vard. Bu konuda en byk huzursuzluk Libyada halkn Batl petrol irketleri alanlarna ynelttii fke ile ortaya kmt. Suudi Arabistan ve Kuveytte de retim durdurulmadan ambargo karar alnm olunmasna ramen, retim, petrol iilerinin grevleri ve milliyetilerin sabotajlar sonucu kesilmiti. Bu lkelerdeki ynetimler, Nasrn halk kitlelerini sokaa dkmesinden ekinmekteydi.403 Bununla birlikte ambargo kararna ramen ABDnin sraile verdii destekte bir deiiklik szkonusu olmamt. Dier bir deyile ambargonun amalad politik amaca ulamaktan olduka uzak kald, Haziran aynn sonlarnda ortaya km bulunmaktayd. Ancak, buna ramen ABD ve Avrupal tketiciler ambargonun uzun sreli ve dorudan retimin durdurulmas eklinde gereklemesi durumunda ciddi bir tehditle kar karya kalma tedirginlii ierisine girmilerdi. Piyasalarda petrol fiyatlarnda snrl bir art olmutu. Ancak, bu art daha ziyade Akdeniz
Armaolu, op. cit., s. 258 Cezayir hkmeti Austos aynda lkedeki Amerikan petrol irketlerine ait olan rafinaj ve pazarlama irketleri milliletirmitir, bkz., Grel, op. cit., s. 120 400 Daoudi- Dajani, op. cit., s. 69 401 Ibid., ss. 70-71 402 Fuad Itayim, Arab Oil- The Political Dimension, Journal of Palestine Studies, Vol:3, No:2 (Winter, 1974), s. 85. 403 Yergin, op. cit., s. 523.
399 398

126

gzergahnn kapanm olmasndan kaynaklanmt. Nasrn gayri resmi danman Heikle, yar resmi Al-Haram gazetesine verdii bir demete Arap petrolnn Savan birka saati dnda ABD, ngiltere ve F. Almanyaya gitmeye devam ettiini ileri srmt. Petrol fiyatlarnn ykselmesini ise Svey Kanalnn kapanmasna balamt.404 Ancak yalnzca Svey Kanal deil ayn zamanda Suudi Arabistann Akdenize alan boru hatlar ile IPCnin Suriye zerinden Akdenize aktlan petrolnn de kesintiye uramas szkonusu olmutu. Heiklenin iaret ettii ey esasnda petrol ambargosunun retim kstlamasna gidilmeden yrtldyd. Nitekim, savatan sonra da ambargonun devam etmesi Arap lkeleri arasndaki birlikteliin atrdamasna yol amt. 18 Haziranda 13. Arap Birlii toplants iin Kuveytte toplanan Arap lkelerinin gndeminde petrol ambargosu vard. Irak, Cezayir, Suriye ve Msr tm Arap petrol retiminin durdurulmasn talep etmekteydi. retimin tamamen durdurulmas nerisi Suudi Arabistan, Libya ve Kuveytin muhalefeti ile karlamt. Bu lkeler ambargonun lke ekonomilerinde ciddi tahribatlara yol atn ve retimin tamamen durmas halinde ise pazar paylarn nemli oranda kaybedeceklerini ileri srmlerdi. zellikle, ran rneinden hareket eden bu lkelere gre, Musaddk sonras dnemde ran petrol nemli bir pazar kayb yaamt.405 Sonuta dier lkelerin de desteiyle ABD, ngiltere ve F. Almanyaya uygulanan ambargonun srmesi karar Savatan sonra olduu gibi uyguland. Ayrca Rodezya ve G. Afrikaya da ambargo uygulanmasna karar verilmiti. Irakn BMde srail taraftar olan talyay da listeye ekleme giriimi ise baarsz olmutu.406 Kuveyt Konferansnda petrol ambargosunun srmesi ynnde kararlar alnm olunmasna ramen Hazirann sonlarna doru Suudi basnnda uygulanan ambargonun istenilen hedefe ulamaktan uzaklat ve dorudan petrol reten lkelerin ekonomilerini zayflattna dair yaz ve demelerde bir art olmutu. 29 Haziranda al Madina al Munawarah gazetesine bir deme veren Suudi Arabistan Petrol Bakan Zeki Yamani, ambargonun devam etmesi durumunda Araplarn topraklarn kaybettikleri gibi ekonomik glerini ve etkilerini de kaybedeceklerini ifade etmiti. Yamani, Arap reticilerin Batnn tek petrol salaycs lkeler olmadndan dolay ambargonun kendi ekonomilerine zarar veren bir hale dntn ileri srmt. Ayn tarihlerde Libya hkmeti tarafndan yaplan resmi aklamalarda Batya kar uygulanan ambargonun yararsz bir hale geldii ileri srlmt. Libya Babakan Abdulkadir Bedri de yapt bir aklamada, Libyann Arap prensiplerine ve davasna tamamen bal kalarak, gnde 1.5 milyon dolar petrol gelirinden fedakarlk ettiini ifade etmiti. Petrol ambargosunun kaldrlmasna dnk olarak en gl admlar rdn Kral Hseyinin Temmuz banda Amerikan ve ngiliz uaklarnn srail saldrsnda yer aldklarna dair kesin delil bulunmadna dair aklamalar yapmasndan sonra balatlmt. Savan bir taraf olan Kral Hseyinin aklamas Arap kamuoyunda ambargonun srmesi ynndeki eilimi zayflatmaya ynelikti. Kral Hseyinin aklamasn takiben 7 Temmuzda Suudi hkmeti Amerikan ve ngiliz uaklarnn geen ayki srail saldrsna yardm ettiklerine dair hibir kant olmad ortaya ktndan, bu iki lkeye ambargo uygulamann hibir gerekesi kalmamtr demekteydi. Ancak, bu aklamann ardndan baz Arap lkeleri ve
404 405

Alhajji, op. cit., s. 8. Ibid., ss. 5-6. 406 Daoudi- Dajani, op. cit., s. 71.

127

rgtlerinin Suudi hkmetini Arap davasna ve Arap dayanmasna ihanet etmekle sulamas zerine 12 Temmuzda resmi bir aklama yapmak zorunda kalan Suudi hkmet yetkilileri, Kral Faysaln ambargoyu kaldrmak gibi bir niyetinin olmadn aklamaktayd. Buna ramen ayn gn Kuveyti ziyaret eden Suudi Petrol Bakan Yamani, Kuveytlileri Suudi Arabistann petrol ambargosunu kaldrma planlarna destek vermeleri ynnde ikna etmeye alm; ancak bunda da baarl olamamt. Kuveyt dn bir aklama yapan Suudi yetkililer tekrar, siyonist saldrganla destek veren lkelere ambargo uygulamaya devam edeceklerini aklamaktayd.407 Esasnda Kuveyt, Msr ve Irak gibi radikal lkelerin Arap milliyetiliini kullanarak lkedeki istikrar bozmasndan ekindii iin Suudi planna destek vermemiti. Dolaysyla lml Arap petrol reticisi lkeler, ambargo kararnn kaldrlmas ynnde dier Arap lkelerinin desteine ihtiya duymaktaydlar. Bu ynde ikna edilmesi gereken lkelerin banda phesiz, Nasrn banda olduu Msr gelmekteydi. 3. Msr-Suudi Uzlamas ve Petrol Ambargosunun Kaldrlmas 1967 Sava ncesi Msr, askeri olarak Sovyetlere kaymken, diplomatik olarak Balantszlk politikas takip etmeye almaktayd. Arap i politikasnda ise Bat yanls rejimlere kar sert bir muhalefet yrtmekteydi. Ancak, 1967 Savandaki hezimet Nasrn bu politikalar terk etmesine yol amt. Nasr, 1967 Sava sonrasnda Amerika dnda hibir gcn srail zerinde bir bask oluturmayacan ve Msrn kaybettii topraklar ele geirmesine yardmc olmayacan bir kez daha grmt. Nasrn gayri resmi danman Heikle, Msrn ABD ile rekabet edebilecek bir g olmadn belirttikten sonra Kahirenin bundan sonra Amerikan ynetimi ile ilikilerini dzeltme gayreti iinde olacan aklamt.408 Zira, Nasr ayn zamanda geleneksel rejimlerle olan rekabetine de son vermekteydi. Kahirenin radikal politika deiiklii srail sorunu ve petrol ambargosunun tartld Hartum Konferans srasnda Suudi rejimiyle sorunlarn giderme ynnde bir aba ierisine girmesiyle daha da netlemiti. 1 Austos 1967de Sudann bakenti Hartumda toplanan Arap Dileri Bakanlar ilk etapta Kuzey Yemen sorununu ele almlard. Msr ile Suudi Arabistan arasndaki sorunlarn banda gelen K. Yemen sorununun zmne dnk olarak 15 Mays 1965te Kral Faysal ile Nasrn arasnda bir anlama imzalanm; ancak, anlama yrmemiti.409 1967 Savandan sonra Nasr nderliindeki Msr geleneksel rejimlerle olan atmasn bitirmek iin K. Yemen konusunda Kral Faysaln taleplerini kabul etmek zorunda kalmt. Taraflar Yemen sorununu zme baladktan sonra, Arap- srail sorunu ve petrol ambargosunun yrtlmesi konularn gndeme almlard. Toplantda, srail ile her trl bar fikri reddedilmi ve sraili destekledii iin ABD, sraile sempati duyduklar iinde ngiltere ve F. Almanya ar bir ekilde eletirilmiti.410 te yandan Irak, ambargonun tm Batya Arap petrol ihracnn durdurulmas, yabanc petrol irketlerinin milliletirilmesi ve Bat lkelerindeki Arap fonlarnn geri ekilmesi ynnde geniletilmesini savunurken, S. Arabistan, Kuveyt ve Libya gibi lml petrol reticisi lkeler hali
Ibid., ss. 71-72 Ibid., s. 72 409 Bkz.: Veysel Ayhan, Arap Yarmadasnda Demokrasi Olabilir Mi? Yemen rneinde Demokrasi ve Toplumsal Yapnn Tarihsel Perspektifte Analizi, kinci ODTU Uluslararas likiler Konferans, Ankara, 23-25 Haziran 2003, http://www.ir.metu.edu.tr/conf2003/papers/ayhan.pdf. 410 Armaolu, op. cit., s. 260
408 407

128

hazrda uygulanan ambargonun Arap lkelerinin ekonomilerine byk zarar verdiini ileri srerek neriye kar kmlard. Hartum Konferansnda taraflar petrol ambargosu meselesini tekrar grmek ve bu konuda bir uzla salamak iin 15 Austos 1967de Badatta Bakanlar dzeyinde toplanma karar almlard. 15 Austosta Badatta toplanan Arap Bakanlar, petroln en iyi hangi yntemlerle siyasal amalarna hizmet edeceini tartmlard. Toplantda drt lke tarafndan sunulan neriler tartlmt. Cezayir, ngiltere ve ABDdeki Arap fonlarnn byk meblalarda ekilmesini nerirken, Irak ay sreyle tm petrol retiminin durdurulmasn ve yabanc petrol irketlerinin milliletirilmesini nermiti. Kuveyt ise kendi nderliinde bir yeniden yaplandrma ve yeni bir sava hazrl iin 100 milyon dolarlk bir Arap fonunun oluturulmasn nermiti. Msr hkmeti ise, OPEC ile egdm ierisinde alabilecek ayr bir Arap petrol rgtnn kurulmasn nermiti. OPEC yesi olmayan Msr zellikle byle bir rgtn kurulmasn, petrol diplomasisi zerinde sz hakk elde etmek iin savunmaktayd. Toplantda en radikal neri Iraktan gelmi ve Msr, Suriye ve Cezayir Irakn nerisini destekleyen lkeler olmutu.411 Suudi Arabistan ve dier lml krfez lkeleri Irakn nerisine kar ktklar gibi ambargonun devam etmesi halinde, Batnn blgeye askeri harekat dzenleyebileceine dikkat ekmilerdi. Sonu olarak Irak zirvesinden de bir uzlama ortaya kmadndan, ambargonun devamna ve konunun 14. Arap Zirve toplantsnda ele alnmasna karar verildi. 29 Austos 1967de Sudann Bakenti Hartumda toplanan 14. Arap Zirve toplantsnn ncelikli gndem maddesi petrol ambargosu ve Msrn askeri ve ekonomik imaryd. Msr, son savata yaklak 2.2 milyar dolar kaybetmenin tesinde, Svey Kanalnn yllk gelirlerinden mahrum braklm, Sinadaki petrol sahalarn ve stratejik Tiran Boazn da kaybetmi bir lkeydi. Zirvede bir konuma yapan Kral Faysal, Arap gcnn ve kuvvetinin tekrar oluturulabilmesi iin tm kaynaklardan yararlanlmasnn zorunluluk arzettiini ve bunlar arasnda en nemli kaynan petrol gelirleri olduunu belirtmiti.412 Dier bir deyile Kral Faysal bata Msr olmak zere tm Arap devletlerine yaplacak ekonomik yardmlarn petrol gelirlerine bal olduunu aka ifade etmekteydi. Zirve srasnda Nasr ile Kral Faysal ok samimi bir ekilde K. Yemen sorununun nihai zm zerine el skmlard. Bylelikle Msr ile Suudi Arabistan arasnda 1962den beri var olan K. Yemen sorunu zmlenirken, bu ayn zamanda radikallerin geleneksel rejimlerle barmas anlamna gelmekteydi.413 Msr ve Suudi bar zirvenin sonunda yaynlanan karar metninin olumasnda da nemli bir referans noktas olmutu. Ancak karar metninde, petrol ambargosuna devam edilmesi ynnde her hangi bir aklamaya yer verilmemi oluu gzlerden kamad. Ayrca, petrol reticisi lkeler iin retimin tam kapasite ile yaplmasna dnk bir karar da alnmad. Bylelikle petrol ambargosuna sessizce son veriliyordu. Suudi Arabistan ve dier petrol reticisi Arap lkeleri istedikleri kanaldan istedikleri lkeye petrol satma hakk elde etti. 2 Eyllde Suudi Arabistann resmi olarak tm
Daoudi- Dajani, op. cit., ss. 74-75. Ibid., s. 78. 413 Nasrn 1967 Sava sonras temel politikas srail igali altndaki Msr topraklarn kurtarmak olmutu. Arap, srail sorununda BM nezdinde sraille dorudan grmelerde bulunmay kabul eden Nasr, kendisini Arap davasna ihnaet etmekle sulayan liderlere seslenerek iniz sadece konumak, oysa bu i iin savamak gerekiyor... Eer topraklarnz kurtarmak istiyorsanz, nmze dn... Fakat biz, 1962de Yemen sorununun iine srklenmenin ve 1967de Suriyenin peine taklmann bedelini dedikten sonra daha temkinli olmak durumundayz demiti. Bkz., Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou..., op. cit., s. 333
412 411

129

lkelere petrol satma karar almasndan sonra dier retici lkelerin de onu izlemesi sonucu petrol ambargosu sona ermi olmaktayd. te yandan Nasrn ambargo ve petroln siyasal amalar iin kullanlmas zerindeki sylem tekelini kaldrmasna karlk olarak da, S. Arabistan, Libya ve Kuveyt savan yaratt tahribat bitene kadar Msr ve rdne yllk 378 milyon dolar yardm yapmay kabul etmilerdi. Zirveye katlmayan am ynetimine her hangi bir yardm karar alnmad. Katlmc lkeler ayrca petrol gelirlerinin yaklak %20sini srail saldrganlna kar savunma amal ayrmay kabul etmilerdi. Nasr, geleneksel rejimleri devirme amacndan vazgetii gibi Arap dolar ve paundlarnn d politikasn ynlendirmesine kar kamamt. Zirvede ayrca u kararlar alnmt: Arap lkelerinde ekonomik kalknmaya yardmc olmas iin Arap Gelime Fonunun kurulmas; her hangi bir saldrganla kar Arap askeri glerinin birletirilmesi iin tm gerekli hazrlklar yapmak; Arap topraklarndan tm yabanc gleri karmak iin almak (zellikle Libya ve Suudi Arabistandaki Amerikan sleri); sraili igal ettii Arap topraklarndan karmak iin politik ve diplomatik abalar egdm ierisinde yrtmek; Arap lkeleri zerindeki srail saldrganln bertaraf etmek iin mcadeleye devam etmek. Zirvede sraille ilgili olarak yukarda saylanlarn dnda olduka nemli karar alnmt. Bu kararlar, sraili tanmama, sraille mzakerelerde bulunmama ve sraille bar yapmamadr. 414 Genel olarak Konferansta alnan kararlar, 1967 Sava sonras Msrn ciddi bir ekonomik krize ve prestij erozyonuna uramasndan dolay bir petrol lkesinin lideri olan Kral Faysaln baarsyd. Suudi Arabistan nclnde Kuveyt ve Libya gibi hem geleneksel rejimler hem de nemli bir petrol rezervine sahip lkelerin, kendi petrol gelirlerinden en byk Arap gc Msr ve onun lideri Nasra ba vermeleri Arap politik yapsnda nemli bir deiime iaret etmekteydi. Hartum Konferansnn alnda Nasrn hznl bir ekilde Kral Faysal kucaklamas ise Suudi Arabistan rejiminin yeni Arap gc olarak Msr tarafndan kabul grmesiydi. Ksaca tekrar belirtmek gerekirse, 1967 Sava sonras Msrn tm Sina topraklarn kaybetmenin yannda Sinadaki petrol sahalarn kaybetmesi, Kanal gelirlerini kaybetmesi ve turizm gelirlerini kaybetmesi sonucu iine dt ekonomik kriz, Nasrn devrim ihra politikasn temelden sarsmt. Bu aamada Nasrn yardmna koan Suudi Arabistan ise finans gc sayesinde Msr kendi etkisi altna almaya balamt. Nasrizm ve Baasn g kaybettii bir dnemde Suudi Arabistan artan petrol gelirlerinin sayesinde Orta Dou politikasnn en nemli aktr konumuna gelmiti. Suudi Arabistan 1967 Savandan sonra blge ii sorunlar zen ve blge devletlerinin politikalarn ynlendiren bir merkez konumuna gelmiti. Petrol zenginliine dayal g, ok ksa bir srede Riyad blgenin en nemli lkesi haline getirmiti.415 4. Ambargonun Ekonomik ve Siyasal Sonular Petrol ambargosu, retim kstlamas ile birlikte yrtlmediinden gelimi lkelerde ciddi bir enerji krizine yol amam olmasna karn, zellikle Svey Kanalnn kapanmasndan kaynaklanan bir maliyet art yaanmt. Dier bir bak asyla ambargonun retim kstlamas ile birlikte yrtlmediinden gelimi lkelerde ekonomik yaam etkileyecek bir enerji krizine
414 415

Galvani-Johnson ve dierleri, op. cit., s. 13. Yezid Sayigh, The Gulf Crisis: Why the Arab Regional Order Failed, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol: 67, No: 3 (Jul., 1991), ss. 494-495.

130

yol amad; ancak Svey Kanalnn kapanmasndan kaynaklanan bir maliyet artna yol at ifade edilmektedir. Ambargonun Svey Kanalnn kapatlmas ve baz lkelerde farkl nedenlerden dolay retimin durdurulmasndan kaynaklanan ekonomik etkileri olmutu. Bir kere Orta Doudan petrol aknn kesilmesi ngiltereyi, elindeki parasal rezervleri dardan, daha pahalya petrol almaya itmiti. Bu durum sterlin zerinde ciddi bir baskya yol amt. Fakl blgelerden tankerlerle petrol alnmas ngiliz btesi zerine ek maliyetler getirmiti. zellikle Venezella ve ABDye petrol almndan kaynaklanan yksek deerlerde paralarn denmesi ngilterenin d demeler dengesini bozmutu. Ayrca blge lkelerinin savatan nce ve sava srasnda ellerindeki ngiliz poundu olarak tuttuklar rezervlerini Amerikan dolar veya altna evirme yoluna gitmi olmalar da Londrann d demeler dengesini bozmutu. Bu iki olgu Londrann poundun deerini drmesine yol amt.416 Haziran 1967de The Guardianda kan bir yazda ngiltere ve tm Avrupann petrol ihtiyacnn te ikisini Orta Doudan karladklarna dikkat ekilmi ve ambargonun uzun srmesi durumunda bu lkelerin ekonomilerinde onarlmas g sonulara yol aaca ileri srlmt.417 Petrol ambargosu ile birlikte Svey Kanalnn kapatlmasnn ngiltereye aylk maliyetinin 6 milyon pound civarnda olduu ileri srlmt.418 ngiliz hkmeti, 1949dan sonra 1967de ikinci kez poundu devaule etmek zorunda kalmt. 2.80 olan poundu/dolar oran, kriz ile birlikte 2.40a indirilmiti. te yandan ngiliz igal gleri de, 1839dan beri igal ettikleri Aden merkezli Gney Yemen topraklarn da daha nce aklanan 1968 ylnda deil, 29 Kasm 1967de terk etmek zorunda kalmt. Aden, stratejik olarak Basra Krfezinden Kzl Denize kan petrol yollar zerinde konulandrlm bir liman kentiydi.419 Bu ekilmeyi, byyen d demeler dengesi sorununa bir tepki olarak 1968 ylnda ngiltere Babakan H. Wilsonun, Sveyin dousunu savunacaklarna dair verilen tm taahhtlerin geersiz olduunu ve son ngiliz birliklerinin 1971 ylnda Basra Krfezinden ekileceini ilan etmesi izlemiti. Dolaysyla 1967 Sava sonras petrol ambargosu ve Sveyin kapanmasndan kaynaklanan petrol sorunlarnn en nemli politik sonularndan biri ngilterenin Basra Krfezindeki askeri-gvenlik sisteminin kmesine yol aacak bir krize dnm olmasyd.420 ngiliz ekonomisi, zerinde gne batmayan Birleik Krallk topraklarn finanse edecek gte deildi ve Birleik Krallk tarih sayfasndaki yerini almaya hazrd artk. Ambargonun ngiltere kadar olmasa da ABD ekonomisi zerinde de etkisi olmutu. Amerikan hkmeti o yllarda yrtt Vietnam sava iin gerekli petroln yaklak yzde 50sini Orta Doudan karlamaktayd. Ambargo ile birlikte farkl kaynaklarn blgeye gnderilmesi, ABD btesine ek maliyetler yklemiti. ABDnin yllk 120 milyon varil olan Pasifik ve Gney Dou Asya tketiminin 65 milyon varili Orta Doudan karlanmaktayd. Bunun maliyeti aylk 240 milyon dolar ve tama creti de aylk 21 milyon dolar civarndayd. Nijeryada sren i sava ve rann Sovyet basks altnda olmasndan kaynaklanan nedenlerle bu blgelerdeki
416

Konuyla ilgili detayl bir alma iin bkz., Gernot Klantschnig, Oil, the Suez Canal, and Sterling Reserves: Economic Factors Determining British Decisionmaking During the 1967 Arab-Israeli Crisis, Diplomacy and Statecraft, Vol: 14, No:3 (Sept., 2003), ss. 131-150 417 Daoudi- Dajani, op. cit., s. 87 418 Roy Licklider, The Power Of Oil: The Arab Oil Weapon and the Netherland, the United Kingdom, Canada, Japan, and the United States, International Studies Quarterly, Vol: 32, No:2 (Jun., 1988), s. 212. 419 Bu konuda bkz., Tom Little, South Arabia: Arena of Conflict, London: Pall Mall Press, 1967, s.179. 420 Licklider, op. cit., s. 212; Daoudi- Dajani, op. cit., s. 88

131

retimin istenilen oranda artrlamay yznden Amerikan hkmeti daha maliyetli gzergahlar kullanarak blgeye petrol aktarmak zorunda kalmt.421 te yandan Arap petrol ambargosu Arap devletleri zerinde en az drt alanda nemli bir etkiye yol amt. Ambargo sreci boyunca Arap lkelerinin, kendi petrol kaynaklar zerinde imtiyazl irketlerin tam bir kontrol kurduunu ve petroln siyasal amalar iin kullanlmasnn imtiyazl irketlerin konumu dolaysyla olduka zor olduunu grmelerine yol amt. Ambargo sonras dnemde Arap reticiler kendi petrol endstrisi zerinde etkin bir rol oynamaya alacaklard. Ambargonun ikinci nemli etkisi, bir zamanlar smrge olan Arap lkelerinin, kendi petrol kaynaklarn kullanarak uluslararas politikada nemli bir rol oynayabileceklerini grmelerine yol amasyd. Bu Arap lkelerine olduka nemli bir gven kazandrmt. Ambargonun Arap devletleri zerindeki nc etkisi ise Suudi Arabistan gibi petrol reticisi lkelerin Arap politikas ve Arap toplumu zerinde etkilerini artrmalarna yol amas olmutu. Arap politikasnn merkezi Kahireden Basra Krfezine doru gl bir ekilde kaymt. Ambargonun drdnc etkisi ise, phesiz bata ABD olmak zere bir ok lkeye sraile destek vermeleri durumunda Arap lkeleri ile olan iyi ilikilerinin bozulacana dair bir uyar iermesiydi.422 Amerikan hkmeti ya da bir baka Batl lke srail politikasnn petrol retici Arap lkeleriyle olan ilikisini etkileyebilecek bir iliki olduunu grmt. Askeri kapasite itibariyle srail ile ba edemeyen Arap gleri, petroln salad diplomatik ve siyasi etkiyi kullanarak, zellikle uluslararas alanda srail karsnda stn bir konum elde etmeye yneleceklerdi. Son olarak petrol ambargosunun srail zerindeki etkilerine deinecek olursak, ambargo srecince petroln sraile kar kullanlmas bu lkeyi, petrol kaynaklar ve gzergahlar zerinde kontrol kurmaya yneltmiti. Nitekim ksa bir sre sonra srailin bir yandan Sinadaki petrol rezervlerini kullanmas ve Kzl Denizden Akdenize uzanan bir petrol boru hatt projesini gndeme almas, Arap- srail sorununun daha da kompleks bir hal alacan gstermiti. Yllardr blgedeki petrol kaynaklarndan dlanan srail, 1967 Sava ile birlikte birden bire en nemli gzergah lkelerden biri konumuna gelmenin tesinde petrol ithalatnn nemli bir ksmn da karlayacak yeni petrol rezervleri elde etmiti. Yalnzca Sinadaki Abu Rhodeis petrol sahas srailin petrol tketiminin %55ini karlamaktayd. srail Sinay Msra geri iade ettii gne dek Sina petroln kendi ihtiyalarn karlamak iin kullanmt.423 Gzergah konusunda ise igali takiben hemen harekete geen srail, Kzl Deniz ile Akdenizi birbirine balayan yaklak 1 metre geniliinde bir petrol boru hatt ina etmiti. 1972 ylnda srail yllk 30 milyon ton petrol ihrac zerinde tam bir kontrol kurmutu. srail 1967 Savandan hemen sonra Sinada yeni bir rafineri ina etmeye de balamt. zellikle ran petrolnn ihra edildii srail gzergah, Avrupal tketicilere daha ucuz petrol elde etme imkan sunmaktayd. Bylelikle srail 1967 Sava ile

421 422

Daoudi- Dajani, op. cit., s. 88. Alhajji, loc. cit. 423 Brice M. Clagett-O Thomas Jr. Johnson, May Israel as a Belligerent Occupant Lawfully Exploit Previously Unexploited Oil Resourcs of the Gulf of Suez?, American Journal of International Law, Vol: 72, No: 3, (Jul., 1988), s. 558.

132

birlikte hem kendi petrol ihtiyacn dorudan karlam hem de petrol ihra eden bir lke konumuna gelmi olmaktayd.424 B. 1967 SAVAI SONRASI ARAP RET C LER N PETROL ENDSTR S ZER NDEK ETK LER N ARTIRMA G R M Petrol ambargosunun tartld Hartum Konferans srasnda Arap lkeleri ambargonun gerek ekonomik gerekse politik olarak baarsz olduunu grmlerdi. Ambargonun baarszla uramasnda Arap lkeleri arasndaki koordinasyon eksiklii ve ekonomik yetersizlik nemli bir faktr olmutu. OPEC yesi ran ve Venezella gibi Arap olmayan lkelerin ambargo srecince petrol retimlerini artrmalar da Arap reticileri olumsuz etkilemiti. Ambargonun baarsz olacann ortaya kmas ile baz Arap lkeleri OPECten ayr, bamsz bir Arap petrol reticisi rgtnn kurulmasn nermiti. Nitekim, bu neri erevesinde ambargonun kaldrld Hartum zirvesinde Arap lkeleri ayrca petrol politikalarn egdm ierisinde yrtme karar almlard. Suudi Arabistan, Kuveyt ve Libyann nclnde balayan ortak Arap petrol politikas oluturulma abalar 1967 ylnn sonlarna kadar srd. Bu ynde sren almalar 1968 Ocanda Petrol hra Eden Arap lkeleri rgtn (OAPEC) kurulmasyla sonuland. Merkez ofisinin Kuveytte olmasna karar verilen OAPEC, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Libya gibi Arap petrol reticilerinin 1967 Sava sonras artan siyasi ve ekonomik gcnn bir rnyd. Arap reticiler 1967 Savann baarsz olmasnda rol oynayan faktrleri minimize etmek amacyla byle bir oluuma gitmilerdi. Baz yazarlara gre 1967 Savann deneyiminden nemli kazanmlar elde eden Suudi Arabistan, Kuveyt ve Libya olas bir baka ambargo kararnn baarl bir ekilde yrtlmesi iin OAPECi kurmulard.425 OAPECnin kurulu amalar arasnda ye lkelerin petrol politikalarnn koordinasyonu, ortak projelerin gelitirilmesi ve Arap ekonomilerinin entegrasyonu vard. Ayrca OAPEC ierisindeki Arap lkelerinin gndeminde bir Arap tanker filosunun kurulmas, bir tersane tasarm ve ortak bir petrol irketinin kurulmas da vard.426 1967 Savan ve OAPECin kuruluunu takip eden dnemde tm Orta Douda artan Bat kart muhalefetin asl hedefi petrol endstrisinin dorudan milliletirilmesi olmutu. Daha nce belirttiimiz gibi 1968 ylnda Beyrut Amerikan niversitesinde bir konuma yapan Suudi Arabistan Petrol Bakan Zeki Yamani, 1967 Sava sonras blgede Bat kartlnn artna dikkat ekmi ve bu balamda yabanc petrol irketlerinin blgedeki faaliyetlerini srdrmelerinin zorlatn ifade etmiti.427 Bu balamda 1967 Savandan sonra dozajn artran retici lkelerin petrol endstrisinde daha fazla sz hakk elde etme giriimlerinde ne kan istek ise petrol kaynaklar zerinde ksm sahiplik ya da mmknse tam sahiplik olmutu. 428
Mordechai Abir, Oil, Power and Politics: Conflict in Arabia, the Red Sea and the Gulf, London: Frank Cass Pub., 1974, ss. 136-137. Boru hatt Ocak 1977 ylnda tamamlanmt. 425 Daoudi- Dajani, op. cit., s. 66. 426 Grn, op. cit., s. 124, 9 Ocak 1968de Kuveyt, Libya ve Suudi Arabistann katlm ile kurulan OAPECin ye says 1970lerin banda 10a kmt. AOPEC yesi lkeler Cezayir (1970), Bahreyn (1970), Msr (1973), Irak (1972), Kuveyt (1968), Libya (1968), Katar (1970), Sudi Arabistan (1968), Suriye (1972), Tunus (1982) ve BAEdir (1970). 1986 ylndan beri Tunus rgtle ilikilerini dondurmu dzeydedir. Daha detayl bilgi iin rgtn resmi wep sitesine bkz., http://www.oapecorg.org/ 427 Bkz., Grn, op. cit., s. 112 428 1970 ncesi uluslararas alanda yalnz 10 lke petrol endstrisini milliletirme giriiminde bulunmutu. Bu lkeler 1918de SSCB, ilki 1937 sonra 1969da Bolivya, 1938de Meksika, 1951de ran, 1961de Irak, 1962de Burma ve Msr, 1963de Arjantin, Endonezya ve 1968de Peru. Sovyetler Birlii ve Irak dndaki sekiz lke 1970 ncesi komnist
424

133

1967 Sava ile birlikte Cezayir, topraklarnda petrol arayan 13 Amerikan irketini dorudan milliletirdii gibi ngiliz ve Hollanda irketlerinin de ruhsatlarna el koydu. Hkmet, Austos aynda Exxonun aratrma irketi ile birlikte Exxon ve Mobilin rafine ve pazarlama irketlerini de milliletirmiti.429 Eyll 1969da bir grup askerin Amerikan yanls Kral dris rejimine son vermeleri ile Libyada faaliyet gsteren yabanc petrol irketlerinin gelecei de tartlmaya balad. Bu balamda ilk etapta Amerikan ve ngiliz slerini kapatan Albay Kaddafi, daha sonra da petrol endstrisi zerinde etkili bir denetim kurmak iin harekete geti.430 23 Mays 1970de Libya, Irak ve Cezayir hkmetleri yaynladklar ortak bildiride, yabanc petrol irketlerine kar ortak bir cephe oluturulmasna karar verdiklerini ve petrollerini ortak giriimlerle retip, ileyeceklerini aklamlard.431 1970 ylnda Albay Kaddafi nderliindeki Libya hkmeti New Jersey dahil bir ok irketi kendisiyle retim ve fiyat konusunda anlamaya yapmaya baarl bir ekilde zorlamt.432 1971 Aralnda Kaddafi ynetimi ngiliz petrol irketi BPyi ngilterenin rann Abu Musa, Byk Tumbs ve Kk Tumbsu igal etmesini engellemedii gerekesiyle milliletirdi. Libyann BPyi milliletirmesi ilk sefer bir Arap lkesinin Arap- srail sorunu dnda ve kendi snrlarnn yaklak 3 bin kilometre tesindeki siyasal bir gelimeye tepki olarak bir ngiliz petrol irketini milliletirmesiydi.433 Libya Amerikan irketlerinin ardndan Fransz petrol irketlerini milliletirmeye yneldi.434 Libyann tm yabanc irketleri milliletirmeye alt bir dnemde Suudi Arabistan nclndeki Krfez lkeleri irketlerle katlm konusunda bir anlamaya varmak iin grmeleri balatma karar almlard. Zira, Suudi Arabistan Petrol Bakan aka son yllarda Arap dnyasnda yaanan Bat aleyhtarl ve ardndan gelen milliletirmeler sonras katlm konusunu gndeme aldklarn ifade etmekteydi. Yamani Suudi Arabistan hkmeti, irketlere hisse orannda katlm Arap lkelerinde ykselen milliyetilik duygularnn bastrlmas ve milliletirmeye giden yolun durdurulmas olarak grlmelidir diyordu.435 1972 Ocanda Suudi Arabistann giriimleriyle balayan katlm grmelerinin devam ettii bir srada Sovyetler Birliinin desteini arkasna alan Iraktaki Baas rejimi 1 Haziranda IPCnin petrol retimini yar yarya drdn ileri srerek irketin kuzey Iraktaki ayrcalklarnn kamulatrldn aklad.

olmayan bloun toplam %21lik petrol retimini gerekletirirken, rann retimini karttmzda bu oran %8e dmektedir. Bu yedi lkeden Peru, Meksika ve Bolivya nemli petrol reticisi lkeler olarak dikkate alnabilir. Bunun da tesinde yalnzca ran ve Meksika nemli bir ihracatyken milliletirme giriiminde bulunmutu. Bkz.: Stephen J. Kobrin, Diffusion as an Explanation of Oil Nationalization: Or the Domino Effect Rides Again, The Journal of Conflict Resolution, Vol: 29, No: 1 (Mar., 1985), ss. 13-14 429 1962 ylna kadar bir Fransz smrgesi olan Cezayirde petrol yataklar II. Dnya Savandan sonra nem kazanmaya balamt. Cezayirli SONATRACH irketi ile Fransz SOPEFAL irketi Cezayirdeki petrol sahalarn ortaklaa iletmekteydi. Cezayir hkmeti yabanc petrol irketleri ile nceden yaplan ve %50-%50 kar paylamay ngren anlamalar deitirmek iin ilki 1965te olmak zere 1966 ve 1967 ylnda %53, 1968 ylnda %54 ve 1969dan sonra da %55 orannda Cezayire verilmesi ynnde anlama imzalamt. Bkz.: Baysal, op. cit., s. 91 430 1961de petrol retimine balayan Libya, 1970lerin banda dnyann en byk petrol ihracats lkeleri arasna girmiti. 1966-1970 aras dnemde Amerikal bamsz Occidental irketi Libyadaki sahalarnda 240.6 milyon varil petrol retirken yllk kazanc 1 milyar dolar varnda olmutu, bkz., Carole Collins, Imperialism and Revolution in Libya, MERIP Reports, No: 27 (Apr., 1974), ss. 13-14; Robert J. Hanks, Oil and Security in US Policy Towards the Arabian Gulf-Indian Ocean Area, Ed.: Arap Research Centre, Oil and Security in the Arabian Gulf, Great Britain: St. Martins Press, 1981, ss, 41-42. 431 Grn, op. cit., s. 131. 432 Collins, op. cit., ss. 17-18;Yergin, op. cit., ss. 545-546. Zira Libya zaten ekonomik anlamda GSMHs 1970de 1.018 dolar varndayd. DKK, 1970de ngiltereyle yaplan ve 1.135 milyar dolarlk anlamay iptal etmiti. 433 Collins, Imperialism.., op. cit., s. 18; Kobrin, op. cit., s. 25 434 Kobrin, op. cit., s. 25 435 Stork, Middle East Oil and the Energy Crisis: Part Two..., op. cit., s. 18

134

Suriye de politik gerekeler ne srerek IPCnin lkesinden geen boru hatlarn milliletirmiti.436 Libya ve Kuveyt Irak desteklediklerini ve para yardm yapacaklarn aklarken, Fransz hkmeti de IPC irketi ierisindeki hisseleriyle ilgili olarak Irak hkmetinin nerdii uzlama nerisini kabul ettiini aklamt.437 Iraktaki milliletirmeyi takiben Ekim 1972de ran ve Irak dndaki OPEC Krfez lkeleri ile irketler arasnda yrtlen katlm anlamalar bir anlamayla sonuland. irketler Krfez lkelerinin irketlere %25lik katlm hakkn tanmaktayd. Ayrca bu orann 1983e dek %51e kartlmas taraflarca kabul edilmiti. Ancak anlama beklenen etkiyi yapmad gibi ksa srede dier OPEC lkelerinin eletirilerine yol amt. Anlama Kuveyt Parlamentosu tarafndan da kabul edilmeyip reddedilmitir.438 Libya hkmeti de yzde %51den az olan bir katlm kabul etmeyeceini aklamt. te yandan anlama ran basnnda Araplar kendi petrollerini satn alyorlar. Onlar, irketlerin nakit paralarn artrmalarna ve ayn zamanda daha az vergi ve daha az imtiyaz demelerine yardmc oluyorlar439 diye eletirilmekteydi. Milliletirmenin glgesinde imtiyazl irketlerle %25lik katlm anlamasn imzalayan Katar, Abu Dabi ve Suudi Arabistan 1973 yaznda irketlere %25lik katlm yeterli bulmadklarn ve %51lik katlmn da yetersiz olduunu bildirdi.440 Bylelikle Orta Douda katlmdan ulusallatrmaya doru hzlanan politik deiimin etkisi lml Krfez lkelerini de etkisi altna almt. Artk bu sreci durdurmak irketler iin olduka gt. 1967 Sava sonras yaanan katlm ve milliletirme sreci, petrol irketleri ile retici lkeler arasndaki g dengesini retici lkeler lehine deitirmiti. nk, Orta Douda ve dier blgelerde, Meksika rnei hari tutulursa, petrol irketlerinin petrol fiyatnn belirlenmesinden retim dzeyine kadarki tm amalar zerinde tam bir denetimi szkonusuydu. Bu erevede petrol endstrisinde retici lkelerin g kazanmasnda 1967 Sava hayati bir rol oynamt. Sonu olarak 1967 Savandan sonra etkili bir ekilde gndeme gelen milliletirme ve katlm anlamalar, irketlerin petrol endstrisi zerindeki etkisini azaltc bir gelimeydi. Cezayir ve Libyann nclk ettii milliletirme giriimi ksa srede Irakn da IPCyi milliletirmesi ile sonulanrken, Suudi Arabistan, Abu Dabi ve Katarda 1973 yaznda imtiyazl irketle daha nce imzaladklar katlm anlamalarn modifiye etmek iin harekete gemilerdi. Ancak, Suriye ve Msr'n igal edilen topraklarn kurtarmak iin ortaklaa 6 Ekimde sraile srpriz bir saldr ile Sava amas, o gne kadar yaplm veya zerine anlama salanm tm milliletirme ve katlm anlamalarnn geersiz olmasna yol aacak sreci balatmt.

436 Ibid.; Penrose, International Oil.., op. cit., s. 11. Nisan 1972 anlamas erevesinde Sovyetler Birlii Irakn Rumeyla petrol sahasn gelitirmesi porjesine destek vermeye balamt. Sovyetlerden salanan aratrma destei Baasn petrol zerinde kontrol kurma eilimini glendirmiti. Abir, op. cit., s. 4. 437 Fransa ile Irak hkmeti arasnda varlan anlama sonucunda CFP bir on yl daha Kerkk petrollerini iletme yapma imkan kazanrken, IPCnin dier ortaklar ile anlama ancak ubat 1973te imzalanabilmitir, bkz., Grn, op. cit., s. 143. 438 Zubayr Mikdashi, Cooperation Among Oil Exporting Countries with Special Reference Arap Countries: A Political Economy Analysis, International Organization, Vol: 28, No: 1 (Winter, 1974), s. 14 (1-30); Penrose, International Oil.. op. cit., s. 15. 439 Stork, Middle East Oil and the Energy Crisis: Part Two, op. cit., ss. 18-19 440 Grn, op. cit., s. 144

135

III. 1973 EK M SAVAI VE PETROL S LAHI 1973 Ekim Sava, modern Arap tarihinde ve uluslararas petrol piyasasnda olduka nemli bir yere sahiptir. Sava 6 Ekimde Msr ve Suriyenin ortak saldrs ile balamt. Arap Devletlerinin baars 11 Ekimden itibaren srailin tm cephelerde denetimi ele geirmesiyle ortadan kalkmt. Taraflar arasnda atekes byk glerin arabuluculuu erevesinde 25 Ekim 1973'te hayata gemiti. Savan tm cephede durduu bir dnemde Arap petrol reticileri sraili destekleyen lkelere uygulad petrol ambargosunu srdrmlerdi. Dier bir deyile 1967deki petrol ambargosu denemesinden farkl olarak Arap petrol reticileri bu sefer petrol bir d politika arac olarak daha sistemli ve daha etkili kullanmlard. Ekim Savann balamasndan sonra Arap petrol reticisi lkelerin, petrol retimlerini ksma ve sraile destek veren lkelere kar ambargo uygulamas, bir btn olarak uluslararas sistemi etkilemiti. Aada ambargo sreci ve etkilerine deinmekte yarar var. A. SAVA NCES PETROL D PLOMAS S Petroln bir d politika arac olarak kullanlmas fikri 1956 sonras dnemde ilk kez etkili bir ekilde 1967 Austosunda Badatta toplanan Arap Petrol ve Ekonomi Bakanlar Konferansnda kabul edildiini daha nce belirtmitik. Badat Konferansnda Arap reticiler ekonomik silahn etkili bir ekilde kullanlmas iin sraili destekleyen lkelere petrol aknn kesilmesi karar almlard. Ancak, daha sonra Hartumda toplanan Arap liderleri petroln yararl bir d politika arac olduuna dikkat ekmelerine ramen, bunun uygulanmasnn Arap lkelerinin ekonomik yaplarna zarar verdii gerekesiyle ambargodan vazgemilerdi. Hartum Konferans sonras petrol ak zerindeki tm kstlamalarn kaldrlmasna karn, petroln politik amalar iin kullanlmas fikri canlln yitirmemiti. Petroln politik bir silah olarak kullanlmas politikas 1969da Riyadda toplanan Arap Birlii Zirve Konferansnda bir kez daha teyit edilmiti. Ancak buna ramen byk reticiler (Suudi Arabistan gibi) esas olarak Amerika Birleik Devletlerini politik ve diplomatik olarak sraili Araplarla uzlamaya itme pozisyonlarnda kalmay; petrol politik bir silah olarak gndeme tamamaya dikkat etmilerdi. Bu dnemde Msr da retici lkelerle birlikte hareket etmiti.441 Ancak, 1973e kadar ABDnin bu ynde ciddi bir giriim ierisinde yer almamas zerine petrol politik amalarna ulamak iin kullanma konusundaki tutumlarn tekrar gzden geirdiler. Zira, yukarda da belirtildii gibi 1970-1972 aras dnemde petroln politik bir bask arac olarak kullanlmasna dnk olduka nemli gelimeler yaanmt.442 Msr aka petrol reticisi Arap lkelerini petrol politik bir ara olarak grmeleri ynnde tevik etmekteydi. Enver Sedat, 1973 banda Amerikal bir gazeteciyle yapt bir rportajda yle demekteydi: 443

Efraim Karsh, Peace at Last, Ed: Efraim Karsh ve Gregory Mahler, Israel at the Crossroads: The Challenge of Peace, London: British Academic Press, 1994, s. 34; Pollack, op. cit., s. 82. 442 Yukarda belirtildii gibi Libyada 1969da gerekleen rejim deiiklii, Tahran ve Trablus grmeleri, gene Libya ve Iraktaki milliletirmeler, Suudi Arabistan ve dier Krfez lkelerindeki katlm anlamalar Arap petrol reticisi lkeleri 1970-72 aras dnemde petrol endstrisinde irketler karsnda nemli bir g haline getirmitir. 443 Alnosrawi, op. cit., s. 82.

441

136

Ben Arap petrol reticisi lkelere petrol ambargosuna dnk bir arda asla bulunmadm. Fakat ben ABDnin Orta Doudaki karlarna bir btn olarak baklmasn istedim. Nixon ynetimi Rusyadan gelen Yahudi gmenlerin iskan iin 70 milyon dolar para yardm yapt zaman ve Amerikan Senatosu sraile 300 milyon dolar yardm karar aldnda, ben dier Arap liderlerine ABDnin Orta Doudaki yatrmlarndan olduka fazla para kazandn syledim. Bir petrol ambargosu tatbiki mmkndr, fakat bu olduka kompleks bir problemdir. Biz histerik deiliz ve histerik olmaya da gerek yoktur. Fakat ben sizi temin ederim ki, Orta Doudaki Amerikan karlarn ok scak bir sonbahar bekliyor ve eer Bakan Nixon tekrar seilmek iin sakin bir zamana doru gittiini dnyorsa, beklenmedik bir srpriz kendisini beklemektedir. Suudi Arabistan nderliindeki geleneksel petrol reticilerinin Amerika ile ilikilerini zora sokan gelimeler, Irakn 1972de baarl bir ekilde IPCyi milliletirmesi ile doruk noktasna kmt. Badatta milliletirmeye dnk bir konuma yapan Bakan General Bekir, bizim uanki gcmz Arap petrolnn, bizim emperyalist dmanlarmza kar yrttmz zgrlk savanda ve zellikle Filistinlilerin yazgs iin yrttmz savata bir silah olarak kullanmaktr demekteydi. Bat yanls geleneksel Arap petrol reticileri petrol bir d politika arac olarak kullanmama politikalarn deitirme ynnde yalnzca Msr ya da Iraktan bask grmemekte, bir o kadar da Arap rgtlerinden bask grmekteydiler. rnein 1972 Aralnda Arap Ekonomi Birlii dzenledii bir toplantda ABDye tam bir ekonomik boykot uygulanmasn ve Arap lkelerinin derhal Arap dnyasndaki Amerikan karlarn tahrip etmesi arsnda bulunmutu. Arap Birliinin Ekonomi Konseyi ayn ay Kahirede dzenledii bir dier toplantda Arap petrolnn Amerikan politikalarnn deitirilmesi ynnde bir bask arac olarak kullanlmas olasln tartmt.444 1970de Suudi Arabistan Petrol Bakan Zeki Yamani Washingtonda yapt bir konumada iki lke arasndaki petrol ibirliinin gelierek devam ettiini vurgulamt. Bu konumadan yaklak bir bucuk yl sonra ABDnin ham petrol retimini artrma taleplerini grmek zere Washingtona tekrar giden Yamani burada yapt bir dier konumada ise artan ABD petrol ihtiyacnn Suudi Arabistan tarafndan karlanmasnn ABDnin sraile verdii destek dolaysyla zor olduunu ifade etmiti.445 Nisan 1973te Washingtonda bu aklamalar yapan Yamani, Amerikal yetkililere Kral Faysaln retim artrmn Amerikan politikalarnn deitirilmesi ile ilikili ele aldn ifade etmiti. Kral Faysal Beyaz Saraya ABD Orta Douda srail taraftar politikasn deitirmedike Suudi Arabistan gelecekte petrol retimini nemli oranda artrmayacaktr mesaj gndermiti.446 1973 yaznda NBCden bir muhabirle yaplan rportajda Kral Faysal ABDye bir petrol ambargosu uygulanabileceini aka ifade etmiti.447 Suudi Arabistann dnda 1973 ylnda ABDye yakn Arap lkelerinde de Amerikann bir btn olarak sraili destekledii kans olumutu. Bu yzden 1973e doru ABDnin petrol retimini artrma taleplerine Krfez reticileri ekimser yaklamlard. 1973 Ocanda Kuveyt
444 445

Ibid., ss. 83-84. Smart, op. cit., ss. 20-21. 446 Itayim, op. cit., s. 86. 447 Alnosrawi, op. cit., s. 85.

137

Meclisi srail'e kar petrol silahnn kullanlmasn tavsiye eden bir karar almt. Yine 1973 Maysnda Kral Faysal bir aklamasnda ABD'nin petrol srailden deil Arap lkelerinden satn aldna dikkat ekmi ve bu devletin d politikasnda bu unsuru dikkate almas gerektiini ifade etmiti. Kral Faysal bu aklamann ardndan Enver Sedatla grmek zere Kahire'ye gitmiti.448 1973 Austosunda ise Enver Sedatn gizlice Riyada gidip Kral Faysal olas bir savata petrol kartn kullanma konusunda ikna etmesinden birka hafta sonra Suudi hkmeti yapt bir aklamada Washingtonun Orta Dou politikasn deitirmedike Suudi Arabistann artan Amerikan petrol ihtiyacn karlamak iin retimi artrmayacan aklamt.449 Sonu olarak 1973 Ekimine gelindiinde Arap lkelerinde ABDnin koulsuz bir ekilde Arap dman lkeleri desteklediine dair kan yaygn bir kabul grmekteydi. Cezayir ve Irak Ekim 1973ten nce de sklkla Arap petrolnn Arap- srail sorununda bir bask arac olarak kullanlmasn savunurken, Kuveyt ve Abu Dabi gibi Kk Krfez lkeleri, tm retici lkelerin zerinde uzlaya varaca bir politikaya destek verme taraftaryd. Tm bunlarn yannda Arap devletleri arasnda kabul gren yaygn gr, 1967 Savanda kaybedilen Arap topraklarnn kurtarlmasna dnk yaplacak bir savata petroln politik bir bask unsuru olarak kullanlmasyd. Petrol, pozitif bir silah olarak sava ile birlikte gndeme getirilmesi fikri, 1973 Ekiminde Msr ve Suriyenin sraile sava amasyla birlikte teoriden uygulama safhasna gemi olmaktayd. B. ARAP PETROL POL T KASI: AMBARGO VE F YAT ARTILARININ ETK LER Ekim Savann balamasyla Kuveyt, inisiyatifi ele geirerek Arap petrolnn Arap zgrlk savana nasl yardmc olacann tartlaca bir toplant iin Arap petrol reticisi lkeleri Kuveyte armt. Toplantdan bir gn nce de, 16 Ekimde Kuveytte toplanan OPEC yeleri, ham petroln afie fiyatna yzde yetmilik bir zam yapmt. Yeni fiyat 3 dolardan 5.11 dolara kartlmt. 17 Ekimde ise OAPEC yesi (Libya, Cezayir, Msr, Suriye, Abu Dabi, Kuveyt, Bahreyn, Katar, Suudi Arabistan ve Irak ) Arap devletleri petrol bakanlar Kuveytte bir araya gelmilerdi. Toplantnn ana gndem maddesi petroln srail ile sava halinde olan Arap glerine yardm amacyla kullanlmasyd. Toplant srasnda Irak hkmetinin sunduu neri Araplar aras gerginliin daha da artmasna yol amt. Irak hkmeti, tm Amerikal irketlerin milliletirilmesini, sraile destek veren tm lkelere petrol ihracnn kesilmesini ve Amerikan bankalarndaki Arap fonlarnn ekilmesini nermiti. Irak hkmeti, Savan banda Basra Oil iindeki ngiliz, Amerikal ve Hollandal irketlerin hisselerini milliletirdiini aklamt. Irakl delege Konferansa sunduu neriyi u gerekelere dayandrmt: Arap topraklarnda faaliyet gsteren petrol irketleri bata olmak zere tm Amerikan karlar milliletirilsin. Bu irketler 1973n ilk alt ayna bakldnda Arap lkelerinde retilen ham petroln %63n kontrol etmektedirler. Bunun da tesinde onlar, nemli Arap petrol reticisi lkelerdeki retimin tmn kontrol etmektedirler. Amerikadaki tm Arap fonlar ekilmesi durumunda Amerikan demeler dengesi derinden sarslacaktr. Amerika ile olan tm diplomatik ilikiler kesilsin.450
Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou..,op. cit., s. 400 Smart, op. cit., ss. 20-21 450 Alnosrawi, op. cit., ss. 90-92.
449 448

138

nerinin zellikle Krfez lkeleri tarafndan olduka radikal bulunarak reddedilmesi zerine Irakl delege toplanty terk etmiti. Irak, Libya ve Cezayir Amerikan d politikasnn Arap blgesindeki Amerikan karlarnn milliletirilmesi ile deieceini ileri srmlerdi. Kuveyt Ulusal Meclisi ise Savan balamasndan hemen sonra Krala, Amerikan bankalarndaki Kuveyt fonlarnn ekilmesini ve ABDye petrol ihra politikasnn gzden geirilmesini tavsiye eden bir karar almt. Suudi Arabistann pozisyonu ise, Amerikan bankalarndaki fonlarn ekilmesi, ambargo veya milliletirmeye politik bir bask unsuru olarak bavurmann henz erken olduu, bunun yerine tm Arap lkelerinin aktif katlm ile Arap petrol retiminin kstlanmasnn en etkili yntem olduu eklindeydi.451 Suudi Arabistann retimi ksma nerisi radikallerin muhalefetine ramen Konferansta kabul gren gr olmutu. Arap reticiler retim kstlamas politikas ile byk glerin savaa Arap tezleri erevesinde mdahale edeceini beklemekteydiler. 1. ABDye Ak Mesaj 17 Ekimde dokuz OAPEC yesi lkenin petrol bakanlar 1967 sava srasnda igal edilen Arap topraklarndan tm srail askerleri ekilinceye ve Filistinlilerin meru haklar tesis edilinceye kadar 1973 Eyll retimini baz alarak petrol retimini her ay yzde 5 oranndan az olmamak kaydyla ksmaya karar verdiler. retim kstlamas bir nceki ayn retimi baz alnarak gerekleecekti. Kesintinin Arap talepleri kabul edilinceye dek veya ye lkelerin ekonomik yaplar elverdii noktaya kadar srmesi karar alnmt. OAPEC yeleri, Araplar etkili bir ekilde destekleyen lkelere herhangi bir kesinti yaplmadan petrol verileceini belirtirken, dost olmayan ve sraili destekleyen lkelere kar daha fazla kesintiye gidilecei karar almlard. Bunda temel ama, uluslararas toplumun srail'i igal ettii Arap topraklarndan ekilmeye zorlamasn salamakt ve srail'e kar Araplar destekleyen lkelerin bundan zarar grmemesi iin gerekli nlemlerin alnaca ifade edilmiti. Bu balamda petrol ihracnn, nc lkelerin Arap- srail sorununda takndklar tavr ve uyguladklar politikalar dikkate alnarak ve farkl kategori erevesinde gerekletirilmesine karar verilmiti. Arap davasn destekleyen lkelere, 1973 Eyllndeki petrol ithalat dikkate alnarak, hibir kesintiye gidilmeden gene Eyll ay oranlaryla petrol verilmesine; Arap- srail sorununda tarafsz kalan lkelere %5 kesinti uygulanmasna; dost olmayan lkelere ise daha byk bir kesinti ile petrol verilmesine karar verilmiti.452 Kararda aka gelimi lkelerin petrol kesintisinden dolay yaayaca krizin asl sorumlusunun srail ve onu destekleyen Amerikan politikalar olduu belirtiliyordu. Toplantnn en nemli yann Suudi Arabistann dorudan ABDyi hedef alan bir ambargo kararnn alnmasn engellemede baarl olmas oluturmutu. Bir ok lkenin Amerikaya ambargo koyma isteine ramen Suudi hkmetinin, ABDnin srail yanls politikalarn deitirmesi iin kendisine bir ans tannmas talebi kabul edilmiti. 17 Ekim gn petrol bakanlarnn Kuveytte bir araya geldikleri srada nce Kissenger, sonra da Kissenger ve Bakan Nixon birlikte, Suudi Arabistann da ierisinde yer ald 4 Arap lkesinin Dileri Bakanlar ile grmt. Grmede Bakan Nixon, ABDnin atekes karar ile birlikte 242 nolu BM kararnn uygulanmas iin aba harcayacan aklamt.453 Ancak, Kral Faysaln, ABDye srailin Arap
451 452

Ibid., s. 90. Alhajji, op. cit., s. 12 453 Yergin, op. cit., s. 570

139

topraklar zerindeki igaline son vermesi durumunda, kendisinin Msr ve Suriyeyi 6 Ekim ncesi snrlarna ekeceine dair gvence vermesine ramen Amerikan hkmeti buna yanamamt. Ayn gnlerde Aramco ortaklar da Amerikan karlarnn korunmas iin Bakan Nixondan sraile daha fazla yardm yapmamasn talep etmilerdi.454 2. Arap lkelerinin Petrol retimini Ksma ve Ambargo Karar Suudi Arabistann Amerikan politikalarn deitirme ynndeki abasn grmezden gelen Bakan Nixon, 19 Ekimde, Kongreye sraile 2.2 milyar dolarlk bir yardm verilmesini teklif etti. Bu karar, petrol bir d politika arac olarak kullanlmasn isteyen Arap basks karsnda ambargoya kar kan Suudi Arabistan ve dier lml reticileri alternatifsiz brakmt. Bu erevede Arap petrol reticileri yardm kararn kendilerine bir hakaret olarak alglayarak derhal ABDye giden tm gemilere petrol ihra yasa koymulardr. Arap lkeleri, ABDnin yansra Hollandaya da ambargo uygulama karar almlard. Bylelikle 20 Ekime gelindiinde ambargonun yansra Suudi Arabistan, Cezayir ve Katar petrol retimlerinde %5 yerine %10luk bir kesinti yapma karar almlardr. Irak ise, retimde kesinti yapmadan ambargo kararna katlacan duyurmasna ramen Suriye hattnn savatan zarar grmesi dolaysyla zorunlu bir kesinti yapmak zorunda kalmt.455 4-5 Kasm 1973'te Kuveytte bir araya gelen AOPEC yesi dokuz lke (Irak katlmamt) aylk yzde 5 kesintiye ilave olarak Eyll ay retimi zerinden yzde 25 orannda ek bir kesintiye gidilmesine karar verdiler. Bu toplantda ayn zamanda ABD ve Hollandaya ambargonun devamna karar verilmiti. Kararda, dost lkelerin kesintiden etkilenmemesi iin gerekli nlemlerin alnacana, ancak tarafsz lkelere her hangi bir ayrcalk uygulanmayacann alt izilmiti. Dier yandan Avrupann en byk petrol rafinerisine sahip Hollandaya (Rotterdamda bulunmakta) kar alnan ambargo kararnn esasnda, tm Avrupa lkeleri zerinde bir bask oluturmak amacyla alnd ileri srlmekteydi. Bat Almanya, skandinav lkeleri ve ngiltere Hollandadan ihra edilen rafine petroln nemli bir ksmn almaktaydlar. Bu iddiaya gre, Arap lkeleri yalnzca Hollanday hedef alarak dier Batl lkelerle ilikilerini bozmak istememilerdi.456 Kuveyt toplantsn 18 Kasmda Viyanada toplanan OAPEC yesi dokuz lkenin petrol bakanlarnn toplants izledi. Toplantda AET yesi dokuz lkeye 1 Aralk 1973 tarihinden itibaren geerli olmak zere %5 kesintiden etkilenmemeleri iin gerekli nlemlerin alnmas karar alnd. Bu kararn temel nedeni bu lkelerin Orta Dou krizinde Arap tezlerini desteklemeleri olarak akland. Gerektenden Topluluk yesi lkeler Kasm ortalarna doru Arap tezlerini destekleyen bir karar almlard. Viyana toplantsn, 26-28 Kasm 1973'te Cezayirde dzenlenen Arap Zirvesi Konferans izledi. Irak ve Libyann katlmad Zirvede retimin kslmas politikasnn srdrlmesinin yan sra sraili destekleyen Portekiz, Rodezya ve Gney Afrikaya ambargo uygulanmas karar alnd.457 OAPEC yesi Arap lkeleri Cezayir toplantsnda bir kez daha
454 455

Alnosrawi, op. cit., s. 90 Ibid., s. 92; Smart, op. cit., s. 19; Alhajji, op. cit., s. 13. Ancak, buna ramen Irakn petrol retimi 1972 ylna nazaran yaklak %37-38 artmt. 456 Alhajji, op. cit., s. 13 457 Itayim, op. cit., s. 92

140

kesinti ve ambargonun, 1967 Sava srasnda igal edilen Arap topraklarndan tm srail askerleri ekilinceye ve Filistinlilerin meru haklar tesis edilinceye kadar srmesi karar ald. Konferansta ayrca Araplara politik desteklerini gsteren Japonya ve Filipinlerin de 1 Aralktan itibaren %5lik petrol kesintisinden etkilenmemesi iin gerekli nlemlerin alnaca karar ald.458 Ancak, 8 Aralkta Kuveytte toplanan Arap Petrol Bakanlar toplantsnda, Araplarn politik duruunu zayflatan nemli bir karar alnd. Bu toplant sonunda yaplan aklamada eer srail ile, Kuds dahil 1967 Savanda igal ettii tm Arap topraklarndan ekileceine dair bir anlamaya varlrsa, ekilme zaman ve dier uygulamalar ABD tarafndan garanti edilirse, petrol retimi kstlamasna son verilecei gibi ABDye uygulanan ambargoya da son verilecektir denildi.459 8 Aralkta alnan bu karar ile 26-28 Kasm 1973'te Cezayirde alnan 1967 Sava srasnda igal edilen Arap topraklarndan tm srail askerleri ekilinceye ve Filistinlilerin meru haklar tesis edilinceye kadar srmesi kararndan geri dnld. Arap tezlerinde yaanan revizyon 24-25 Aralkta Kuveytte toplanan Arap Petrol Bakanlar toplantsnda daha da gzle grlr bir boyuta tand. Bu toplantda 1 Ocak 1974 tarihinden geerli olmak zere petrol kesintisine son verilip retimin %10 artrlmasna karar verildi. Zira, toplantda Eyll 1973 retimi baz alnarak, retim kstlamasnn en fazla %15 olmas karar alnmt. Arap reticilerin tezlerinde geri adm atmalarnda ABDnin Arap- srail sorununda aktif rol oynamaya balad gnlerde gereklemiti.460 ABDnin bu yndeki abalarn artrd gnlerde Arap petrol reticisi lkeler ambargoya son verme ynndeki giriimlerini artrmlard. 1974 ubat ortalarnda Cezayirde Hafz Esadn yan sra, Enver Sedat ve Cezayir Devlet Bakan ile bir araya gelen Kral Faysal, ambargonun yararl olmaktan ktn onlara ifade ettikten sonra srail-Suriye ayrma anlamas konusunda Amerikallarn yapc bir aba harcamaya devam ettii srece ambargonun kaldrlabileceini aka beyan etmiti.461 13 Mart 1974te OAPEC yesi dokuz lkenin katld (Irak katlmamt) toplantda Hollanda ve Danimarkaya kar uygulanan petrol ambargosunun devamna karar verilmiti. Ayn toplantda Amerika Birleik Devletlerine kar uygulanan ambargonun kaldrlmas nerisi ise Suriye ve Libyann muhalefetine ramen kabul edildi. Bylece Temmuz ayna gelindiinde OAPECin ambargo uygulamasnn genel grnm yle idi: Tm ye devletler Portekiz, Gney Afrika ve Rodezyaya ambargo uygulamaya devam ediyor; Libya ve Suriye ABDye ambargo uygulamaya devam ediyor; Haziran bandan itibaren Hollanda ve Danimarka zerindeki petrol ambargosunu kaldran Cezayir dndaki tm ye devletler de, bu iki lkeye ambargo uygulamay srdryorlard. 10 Temmuz 1974te Kahirede yaplan bir baka toplantda ise Hollandaya uygulanan ambargonun kaldrlmas ile Arap petrol ambargosu da son bulmaktayd. Aralk aynda Libya hkmeti hibir resmi aklamada bulunmadan ABDye petrol ihrac nndeki yasa kaldrmt.462

458 459

Alnosrawi, op. cit., s. 93 Ibid.; Itayim, op. cit., s. 93 460 Amerikan Dileri Bakan Dr. Kissingerin abalar sonucu balayan mekik diplomasi sonucu grmelerine kap aralanmt. Bkz.: Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou, op. cit., ss. 383-384. 461 Licklider, op. cit., s. 216; Yergin, op. cit., s. 592 462 Grel, op. cit., s. 152.

srail-Msr

141

3. Petrol Silahnn Hedef lkelerin D Politikas zerindeki Etkileri Arap petrol reticileri ambargo ve petrol retimini azaltarak ekonomik gelir elde etme amacnn yannda en az politik hedefe ulamay arzu ettikleri ne srlmektedir. Bunlardan birincisi, Arap petrolne baml olan Japonya ve B. Avrupa lkelerini Arap- srail sorununda Arap tezlerini kabul etmeye ve uluslararas alanda bu tezleri desteklemelerini salamakt. kincisi, bu lkelerin stratejik mttefikleri ABDye bask yapmasn salamak ve ncs de dorudan hedefteki lkelerin d politikalar zerinde bir bask oluturmakt.463 Bu hedefleri gerekletirmek iin petrol diplomasisine bavurmalar, petrol gibi stratejik bir hammaddenin tm ithalat lkeler zerinde ne kadar hassas olduunu bir kez daha gstermiti. Dnya Bankas ve IMFnin 1974 ylndaki yllk toplantsnda yksek petrol fiyatlarnn dnya ekonomisinde yaratt tahribata dikkat eken ngiltere, Fransa ve Bat Almanya 1930lardaki gibi bir ekonomik kriz yaanabilecei uyarsnda bulunmutu.464 Ancak, petrol krizini takip eden dnemde ortaya kan ekonomik kriz, gelimi lkelerden ziyade gelimekte olan lkeleri etkilemi, zellikle gelimekte olan lkelerin nemli bir ksm nemli bir d demeler krizi ierisine srklenmiti. Gelimekte olan lkelerde yaanan d demeler dengesindeki ak 1973 ylnda yaklak 11 milyar dolar iken, 1975te 40 milyar dolarn civarna kmt. 1973-1976 aras dnemde bu lkelerin d borlar katlanarak 80 milyar dolardan 140 milyar dolara kmt.465 Petrol yoksunu gelimekte olan lkelerin ierisine srklendii mali kriz, bu lkelerin IMF ve Dnya Bankasnn yan sra gelimi lkelerin finans kurumlarndan aldklar borlarn daha da ykselmesine yol amt. Bu durum doal olarak teorik ksmnda deindiimiz zere IMF ve Dnya Bankas zerinde nemli bir etkisi olan ve finans kurumlarnn bulunduu merkez lkeler olan bata ABD ve baz Avrupa lkelerinin uluslararas alandaki etkisini glendirmiti. Petrol krizinin byk devletlerin ekonomisi zerindeki etkisine baktmzda ise, gerek petrol ambargosu gerekse petrol fiyatlarndaki ani art ABD'yi Avrupal mttefiklerine gre daha az etkilemiti. Bununla beraber 1973 sonu ve 1974 bandan itibaren ABDnin petrol reten lkelere uygulad basklar ile birlikte Arap- srail sorununda Arap taleplerini de dikkate alan bir yaklam ierisinde olmas bu lkelerin retimi ksma politikalarndan vazgemelerinde ve zellikle 13-17 Mart 1974deki OAPEC toplantsnda ambargodan vazgeilmesi ynnde karar almalarnda etkili olduunu yukarda belirtmitik. Arap petrol kstlamas ve ambargosunun uyguland 1973 ylnda ABD, petrol ithalatnn kk bir ksmn Orta Doudan yaparken, Japonya gibi Pasifik lkeleri ile B. Avrupa lkelerinin nemli bir ksm petrol ihtiyalarnn byk bir ksmn Orta Dou blgesinden karlamaktayd. 1973 yl itibariyle lkelerin tm enerji tketiminde petroln nemi de farkllamaktadr. rnein ABDde petroln tm enerji tketimindeki yeri %47iken, bu oran B. Avrupa lkeleri iin %60 ve Japonya iin %76 civarndayd. 1973te B. Avrupa lkelerinde ithal petrole bamllk %98.7 ve petrol yoksunu Japonyada %100e yaknken, Amerika Birleik Devletlerinde %35 dolayndayd. Japonya petrol
463 464

Alhajji, op. cit., s. 23. Theodore H. Moran, Modeling OPEC Behavior: Economic and Political Alternatives, International Organization, Vol: 35, No:2 (Spring, 1981), s. 254 465 Bruce K. MacLaury, OPEC Surpluses and World Financial Stability, The Journal of Financial and Quantitative Analysis, Vol:13, No:4 (Nov., 1978), s. 740.

142

ithalatnn %75den fazlasn Orta Doudan gerekletirirken, B. Avrupa lkeleri %69unu, Amerika Birleik Devletleri ise toplam ithalatnn %8ini Orta Doudan gerekletirmekteydi.466 Bakan Nixon yapt bir aklamada petrol kesintisi ve ambargodan Amerikan mttefiki lkeler zerindeki etkilerini u ekilde ifade etmiti: Avrupa petrol ihtiyacnn %80ini Orta Doudan salyor, bir anlama salanmazsa bu k souktan lmler gerekleecektir ve tabi Japonyada ayn durumdadr.467 Bu erevede Amerikan hkmeti, kriz ile birlikte OECD lkelerini enerji politikalar arasnda bir egdm salamak iin Washingtonda toplantya davet etmiti. Washington toplantsnn ardndan yrtlen grmeler sonucunda OECDye bal bir rgt haline dnecek olan bir enerji ajansnn kurulmasna karar verilmiti. Daha sonralar Uluslararas Enerji Ajans (IEA) adn alan giriim ile amalanan, olas bir enerji krizinde OECD lkelerinin enerji politikalar arasnda bir egdm salamakt. 468 Petrol ambargosunu bir antaj olarak dile getiren Amerikan hkmetine gre ise, asl sorun Amerikan nclndeki Batnn Araplarn petrol antajna boyun eip emeyecekleriydi. Daha sonralar aklanan ngiliz istihbarat raporlarna gre, Amerikan hkmeti kriz srasnda Krfeze bir askeri harekat dzenlemeyi gndemine almt. Dnemin ABD Dileri Bakan Henry Kissinger, 21 Kasm 1973'te bir basn toplants srasnda, tanmlanamaz ve kabul edilemez ekilde basklar devam ederse, ABD'nin kar nlemleri almak zorunda kalacandan kuku duyulmasn demiti. ngiliz istihbarat bilgilerinde bu szlere gndermeyle ABD'nin blgedeki petrol yataklarn ele geirmeyi planlad ileri srlmt. Nitekim, daha sonraki yllarda Kissinger, Devrim Yllar adl otobiyografisinde bu olaylar iin, bo tehditler deildi. Araplarn ambargoda srar etmeleri durumunda kilit bakanlk dairelerine nlemler konusunda ok sayda alma emri verdim diyordu. 2005 ylnda kamuoyuna aklanan ngiliz istihbarat raporlarna gre, Amerikan ynetimi, ABDye kar petrol ambargosunun sk bir ekilde uygulanmas durumunda, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Abu Dabiyi yaklak 10 yl boyunca igal etmeyi planlamt. ngiliz istihbarat bilgilerine gre, Amerikan ynetimi igal giriimini ayn zamanda Bat Blou lkelerinin enerji gvenliini salamaya ynelik bir operasyon olarak deerlendirmiti. gal operasyonu srasnda Amerikan glerinin karlaabilecei en nemli riskler ise, Kuveyt'i

466

Timothy W. Luke, Dependent Development and the Arab OPEC States, The Journal of Politics, Vol: 45, Iss: 4 (Nov., 1983), ss. 984-985; Smart, op. cit., s. 26. 467 Smart, op. cit., s. 26 468 ye lkelere petrol piyasasnda yaanan gelimeler hakknda detayl bilgeler hazrlayan IEAnn nemi, gelecek yllara ynelik enerji kullanmnn planlanmasnn yan sra, bir petrol krizi esnasnda ye lkelerin petrol kaynaklarn optimal ekilde kullanmalarna dnk stratejik politikalar belirlemelerine yardmc olmaktr. Dier yandan IEA her lkenin en az doksan gnlk tketimine yetecek bir stratejik petrol rezervi oluturma grevini de yklenmektedir. Bu balamda eer bir lkenin petrol rezervi, genel tketiminin %7sinin altna dmesi durumunda, o lke IEAya bavurarak stratejik petrol rezervinden oluan petrol an temin edecektir. Ksacas, Amerika Birleik Devletlerinin nclnde oluturulan IEA, 1973-74 krizi rneinden hareketle bir petrol krizi srasnda ye lkelerin ellerindeki petrol birlikte kullanmalarn salamaya almas asndan nemli bir oluumdur. zellikle 90 gnlk stratejik rezerv oluturulmasnn temel nedenlerini, tketici lkelerin petrol piyasasnda yaanabilecek ani fiyat veya retim dalgalanmalarndan en az ekilde etkilenme istei olmutu. Bkz.: G. John Ikenberry, The Irony of State Strength: Comparative Responses to the Oil Shocks in the 1970s, International Organization, Vol:40, No: 1 (Winter, 1986), s. 107; Mary Ann Ttreault, The Political Economy of Middle Eastern Oil, http://ic.ucsc.edu/~rlipsch/pol70/Mary%20Anns%20OILCHAP.rtf, (e.t.05.03.2005)

143

igali srasnda Sovyet desteini arkasna alan Badatn olaylara mdahale etme ihtimali ve igal giriimi karsnda petrol kuyularnn havaya uurulmasyd.469 Ancak gerekte Orta Doudaki ngiliz askeri varlnn ekildii bir dnemde ABDnin de Vietnam Sava iine srklenmi olmas askeri mdahale olasln zayflatmt.470 Nitekim, 1974 yaznda Arap lkelerine bir ziyaret dzenleyen Bakan Nixon, bu lkelerde ABDnin Arapsrail sorununa farkl yaklaacann mesajlarn vermiti. amda Hafz Esadla yapt grmede Nixon, srailin geri ekilmesi gerektiini sylemiti.471 Bakan Nixon buna benzer bir takm aklamalar Kahirede de yapt. Sonu olarak Arap petrol reticilerinin petrol siyasal bir bask unsuru olarak kullanmalar sonucu ABDnin Bakan Nixonla balayan ve Bakan Carter ile devam eden bir srete Arap- srail sorununu ncelikli d politika sorunlar arasnda grmeye balam ve soruna zm bulma giriimlerini hzlandrmt. Oysa, 1967 Savandan sonra ABDnin bu denli youn bir zm abas ierisine girmedii grlmt. Ayrca 1967-1973 aras dnemde sraile kar da herhangi bir baskda bulunmamt. Petrol diplomasisinin baarl olup olmad tartmasna, zellikle Suudi Arabistan ynetiminin beklentileri erevesinde bakmakta yarar var. Yukarda belirttiimiz zere, ABDnin 1971den itibaren ah rejimine sofistike silahlar satmasna karlk, Suudi Arabistana istedii silahlar vermeyii Suudi ynetimini petrol ABD ynetimi zerinde bir bask unsuru olarak kullanma ynnde bir politikaya itmiti. Riyadn ABDden gelen petrol retimini artrma taleplerine srekli kendisine verilen teknolojik ve askeri destein artrlmas artna baladn belirtmitik. Ambargo sonrasnda Amerikan ynetimi ile Suudi Arabistan arasnda ekonomik, askeri ve teknolojik ibirliinin gelitirilmesi ynnde bir dizi n grme yaplmt. Bu grmeler 8 Haziran 1974 tarihinde bir Suudi Arabistan-ABD birlii Anlamasnn imzalanmasyla sonuland. birlii Anlamas erevesinde Amerikan ynetimi a) Suudi Arabistana teknoloji transferi, b)Suudi askeri gcn modernize etme, c) tarm, sanayileme, ticaret, insan gc eitimi konularnda destek verme ve d) bankaclk sistemini gelitirme gibi bir ok konuda danmanlk destei vermeyi kabul etmiti. Suudi Arabistan ile eitim sisteminden salk sistemine, bilim ve askeri alanlardan sulama sisteminin kurulmasna kadar olduka geni bir alanda ibirlii yaplmasn ngren anlama Suudi Arabistann 1973 ambargosu ncesi talep ettii ancak elde edemedii bir ibirlii sreciydi.472 Suudi Arabistan modern bir lke haline getirecek bu ibirlii sreci, Suudi petrol gelirlerinin de ABDye transfer edilmesine yol aacakt. Bu erevede petrol ambargosu sreci karlkl bamllk teorisine uymaktadr. zellikle
469

Lizette Alvarez, Britain Says U.S. Planned to Seize Oil in 73 Crisis, New York Times, 2 January 2004; Radikal Gazetesi, ABD'nin ilk igal plan 30 yl nce, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=100937, ((e.t.09.08.2005). 470 Bu durum Orta Dou petrolne baml olan gelimi lkeler asndan ciddi bir gvenlik zaafiyeti ortaya karmt. ngilterenin askeri varln ektii bir dnemde Vietnam Savanda istemedii bir sonula karlaan ABDnin, dnyann bir baka yerinde ikinci bir cephe amas beklenmemekteydi. Ayrca, Vietnam Savann ve Batl lkelerin (ayrca Japonya) uluslararas rekabet gcn arttrmas sonucu 1971de d ticaret dengesinde aklar veren Amerikan ynetiminin dnya petrol retimindeki belirleyicilii de ortadan kalkmt. 1972ye gelindiinde Amerikan ynetimi dnya petrol retiminin %21ini retirken bu oran Orta Dou lkeleri acsnda %41di. Petroln neminin tketime bal olarak art bir dnemde Bat karlarnn askeri anlamda korunmasz kalm olmas (daha nceki yllarla karlatrldnda), phesiz petrol krizinin kresel etkilere yol amasnda nemli bir faktr olmutu. Bkz.: LairsonSkidmore, op. cit., s. 90. 471 Yergin, op. cit., s. 593. 472 Alnasrawi, op. cit., ss. 112-114

144

Suudi Arabistann ABD ve Japonya ile ilikileri karlkl bamllk erevesinde ele alnabilir. Arap petrol reticilerinin petrol bir siyasal bask unsuru olarak kullanmaya almas ekonomileri petrole baml olan Japonya ve B. Avrupa gibi lkeler asndan daha ciddi sonulara yol amt. 1973 petrol krizi ncesi Japonyann hzl ekonomik gelimesinde dardan ithal edilen petroln nemi olduka byk olmutu. Buna karn Japonyann Orta Dou lkeleriyle ok yakn politik, kltrel veya ticari (petrol hari) bir ilikisi bulunmaktayd. Arap reticiler petrol kesintisi karar aldklarnda Japonyay dman lke listesine koymamalarna karn tarafsz lke kategorisine koymalar ekonomisi petrole baml bulunan Japonyada byk bir tedirginlie yol at. Hemen harekete geen Japonya hkmeti, Orta Dou lkelerine st dzey ziyaretlerde bulunarak Arap reticilerle bir yaknlama sreci balatmt. 26-28 Kasm 1973'te Cezayirdeki Arap Zirvesi Konferansndan 4 gn nce Japonya hkmet szcs Japonyann Orta Dou sorununa ynelik yeni politikasn kamuoyuna aklamt. Buna gre473 a) srail, 1967 Savanda igal ettii btn Arap topraklarndan ekilmelidir. b) Japonya, BMnin blgede adil ve kalc bir bar dnemine girilmesi yolunda, Filistinin yasal haklarn gzetmekte ve saygyla karlamaktadr. c) Japon hkmeti, gelecekteki gelimeleri gz nnde bulundurarak srail ile ilikilerini gzden geirmek zorunda kalabilir. Japon hkmetinin bu aklamasndan sonra toplanan Arap zirvesinde ise Araplara politik desteini gsteren Japonyann 1 Aralktan itibaren %5lik petrol kesintisinden etkilenmemesi iin gerekli nlemlerin alnaca karar alnmt. Zira yukarda da belirtildii gibi Japonya petrol tketiminin %75den fazlasn (%78ini) Orta Doudan karlamaktayd. Ancak, buna karn 242 sayl karar ve 1970de BM Genel Kurulunda Filistinlilerin haklarna sayg gsterilmesini talep eden 2628474 sayl kararn dnda Arap- srail sorununa mdahil olmamt. Petrol kesintisinin uygulanmasndan hemen sonra Orta Dou lkeleri zerinde lobi faaliyetleri balatan Japon hkmeti, 22 Kasmda 242 sayl kararn da tesine geerek srailin 1967 Savanda igal ettii tm Arap topraklarndan ekilmesini talep etmenin yannda, srail ile ilikilerini gzden geireceini de duyurmutu. Bu d politika deiikliini Orta Dou lkelerine st dzeyde yaplan ziyaretler izledi. Aralk 1973te Babakan Yardmcs Miki, Ocak 1974te ise eski Dileri Bakan Kozaka, toplam 16 lkeye dzenledikleri resmi ziyaretlerde, Japonyann Arap- srail sorunu karsndaki tutumunu anlatm ve uzun vadeli ibirlii zerinde de fikir alveriinde bulunmutu. Bu ziyaretler srasnda Japonya, blgeye yaklak 3.3 milyar dolarlk bir yardm yapma sz de vermiti.475 1976da FKnn Tokyoda bro amasna izin veren Japon yetkililer, 1981de FK ile hkmet dzeyindeki grmeleri balatmlard. Tm bunlardan hareketle Araplarn petrol siyasal bir bask unsuru olarak kullanma politikasnn Japon d politikas zerinde nemli sonular olduu grlmt. Japon ekonomisinin petrole olan bamlln dikkate alan Japon hkmetlerinin 1973 Kasmndan itibaren Orta Dou politikasnda nemli bir
473 474

Matsutani, op. cit., s. 97. Endstri lkeleri arasnda Japonyann dnda B. Avrupa lkelerinden spanya, Fransa ve ngiltere karar lehinde oy kullanm devletlerdir. 475 Licklider, op. cit., s. 214; Matsutani, loc. cit.

145

deiiklik yapmalarna ve Arap- srail sorununa artan llerde angajman ABD tarafndan Japonyann Sava sonras d politikasn byk lde terk etmesi olarak deerlendirilmiti.476 Dier yandan Japonya kadar olmasa da petrol ihtiyacnn nemli bir ksmn Orta Dou lkelerinden salayan B. Avrupa lkelerinden ngilterede, petrol krizi srasnda Arap yanls bir d politika deiiklii olmutu. Ancak, 1973-74 krizinin ngiltere zerinde 1967 petrol krizinden daha byk bir etkiye yol amadn belirmek gerekir. 1967 Arap petrol ambargosunu takip eden dnemde d politikasnda deiiklie giden ngiliz hkmeti, petrol ambargosu srasnda Arap lkeleri tarafndan dost lkeler listesine alnm. Sava ncesi dnemde 242 sayl kararn yannda Filistin sorununu srekli gndeme tayan lkelerin banda gelen ngiltere, Ekim savann banda iki tarafa da silah ambargosu uygulamt. ngiliz silah ambargosu Msr- srail Ayrmasna kadar srdrlmt. Silah ambargosunun en nemli muhatab phesiz, tanklarnn yaklak 550si ngiliz mal olan sraildi. Bunun yannda ngiliz hkmeti sraile askeri malzemeye tayan Amerikan uaklarnn hem ngiltere hem de Kbrstaki sleri kullanmasna kar kmt. ngiltere hkmeti Amerikan basksna ramen Arap petrol ambargosuna tabi olan Hollandaya petrol vermeyi reddetmiti.477 Savan bandan itibaren srail yanls bir politika izleyen Hollanda hkmeti, Savan ilk gnlerinde Arap glerinin Sava ncesi snrlarna dnmesini ve taraflar arasnda kalc barn 242 sayl kararn uygulanmasyla salanmas gerektiini aklamt. Hollandada Kabine yelerinin de ierisinde yer ald srail yanls halk gsteriler dzenlenmiti. Ancak, petrol krizinin ciddiletii Kasm aynda dier Avrupa lkelerinin ellerindeki petrol paylamaya yanamamasnn da etkisiyle bir aklama yaban Kissenger, ABDnin gerekirse Hollandaya petrol vereceini ancak Avrupal ortaklarnn Hollandaya petrol vermek zorunda olduunu yoksa Hollanda hkmetinin de elindeki doalgaz Avrupal ortaklarna vermeyeceini aklamt. Bununla birlikte Hollanda hkmeti 1974ten itibaren srail yanls tutumunu Avrupa Siyasi birlii sreci katlm erevesinde deitirme eilimi ierisinde olmutu. Zira 1973 petrol krizi ncesi Avrupa Siyasi birlii srecine katlm konusunda isteksiz davranan Hollanda hkmeti, krizin ardndan d politikasn, Topluluk yelerinin d politikas ile uyumlatrma srecine katlmay kabul etmiti. 1974 ylndan itibaren Topluluk siyasi srecine katlan Hollanda, bu erevede Arap- srail sorunu ile ilgili BMde ya da resmi dzeyde yaplan hkmet aklamalarnda Topluluk politikasnn dna kmamaya zen gstermiti. Hollanda hkmeti, 1974 ylnda Filistinlilerin ulusal kimliini tandn aklamt. Arap Birlii ile Topluluk arasnda balatlan siyasi ibirlii srecine katlan Hollanda hkmeti, 1976 ve 1977de Filistinlilerin Filistin topraklar zerindeki yasal haklarn tandn aklamtr. 1979da ise Arap- srail bar grmelerinde Filistinlilerin bar grmelerinin taraf olmas ynnde hkmet dzeyinde bir aklamada bulunmutu. Hollanda hkmeti ayn zamanda Kudsteki Bykeliliini de Arap devletlerinin basks karsnda Tel Awive geri tamak zorunda kalmtr.478

476 477

Matsutani, op. cit., s. 98 Licklider, op. cit., s. 212. 478 Ibid., ss. 210-211.

146

4. Krizin Petrol Fiyatlarna Etkisi Ekim sava sonras tm dnyada etkisini gsteren petrol fiyatlarnn artmas, Arap petrol ambargosunun en nemli sonularndan biriydi. Bu nedenle 1956 ya da 1967deki petrol krizlerinden farkl olarak 1973 petrol krizi geni kapsaml ve tm pazar etkilemesi asndan dier ikisinden daha farkl olmutur. Esasnda petrol fiyat ilk nce OPEC tarafndan 16 Ekimdeki Kuveytcitydeki toplantda 3 dolardan 5.11 dolara karlmt. Bu karar daha sonra Arap petrol reticilerinin retimi ksma ve ambargo karar izlemiti.479 Arap petrol reticilerinin retimi ksma ve ambargo karar petrol tketicisi lkelerin OPECin petrol fiyatna yapt %70lik zamma tepki vermesini zorlatrmt. Bu gelimeleri Ekim ve Kasm aynda Arap petrolnn uluslararas piyasadan ciddi oranlarda ekilmesi sonucu, arz zerinde byk bir basknn olumas izledi. Piyasada retimden kaynaklanan nedenlerle tketici lkelerin petrol bulmada sorunlar yaamas, ayn zamanda fiyatlarn yukar doru trmann daha da krkledi. 23-24 Aralk 1973te Tahranda toplanan Basra Krfezindeki alt OPEC yesi lke, fiyatlarn Irakta 14 dolara, randa 17 ve Nijeryada 22 dolara varacak lde artrlmasna karar vermilerdi.480 Bylelikle, 1970de 1.80 dolar, 1971de 2.18 dolar, 1973 ortalarnda 2.90 dolar, 16 Ekim 1973te 5.11 dolar481 olan petrol fiyatlar 1974 Ocanda 15 dolarn stne km oluyordu. Fiyatlarn artmasnda piyasaya yeni petroln girmeyii tetikleyici olmutu. Zira, Arap petrol reticileri tarafndan 1967 Sava srasnda uygulanan petrol ambargosunun istenilen etkiye yol amamasnda, ABDnin yannda Venezella ve ran gibi petrol reticisi lkelerin petrol retimlerini artrmas ve petrol irketlerinin retilen petrol lkelerin ihtiyalarna gre datmasnn nemli bir rol olmutu. Ancak, 1973 krizinde ambargo ile birlikte uygulanan petrol retimini ksma politikas piyasadaki petrol arzn dorudan etkilemiti. Zira, Sava ncesinden balayan OPECin petrol arzn drme politikas sonucu zaten gnde 700 bin varil petrol piyasadan ekilmiti.482 Savan banda dnyada gnlk petrol retimi ise 20.8 milyon varil civarndayd. Ambargo ve kesintinin uyguland Aralk aynda retilen petrol miktar 15.8 milyon varil civarnda olmutu. Bu da gnde yaklak be milyon varil petroln piyasadan ekilmesi anlamna gelmekteydi. Orta Doudan kaynaklanan kesinti baka blgelerdeki petrol retiminin artrlmasn tekrar gndeme getirmiti. Ancak, Svey Kanalnn kapanmas, ran zerindeki Sovyet basks, Nijeryadaki i sava ve Amerikan petrol retiminin 1970de zirveye ulam olmas bu amacn gereklemesini engelleyen faktrler olmutu.483

479 480

Alnosrawi, op. cit., s. 80 Petrol fiyatlarnn ciddi oranlarda art yalnzca tketici lkeler zerinde deil, retici lkeler arasnda da tartmalara yol amtr. Suudi Arabistan petrol fiyatlarnn tm piyasay etkileyecek oranlarda artrlmasna kar karken, rann petrole denen fiyatn, onun gerek bedelini oluturmadn ileri srerek artrlmasn talep etmesi sonucu, OPEC yeleri arasnda yeni bir grme sreci balamt. sonu olarak ran ve Suudi Arabistan ile birlikte Kuveyt, Abu Dabi, ve Katar 23 Aralk 1973 tarihinde yaynladklar ortak bir bildiriyle, Suudi Arabistan standartl ham petrol afie fiyatn 1 Ocak 1974ten itibaren 5.12 dolardan 11. 65 dolara ykselttiklerini ilan etmilerdi, bkz., Altu, op. cit., s. 162. Ancak, gerek piyasada oluan fiyatlar bunlarn ok stnde olmutur. 1973 Kasmnda Tunusta fiyat 12.64 dolar olurken, 11 Aralk ran petrol 17 dolardan satlmt. Bkz.: Grel, op. cit., s. 154 481 Yergin, op. cit., s. 587 482 Alhajji, op. cit., s. 17 483 1970lerin bandan itibaren, dier lkelerde olduu gibi Amerikan petrol tketimi de artma eilimini srdrmt. 1968-1973 aras tketim yaklak %30 artarken, 1970lerin banda ABD de dnyann en byk petrol reten blgesi haline gelen Orta Doudan petrol ithal eden lkeler arasna girmiti. ABDnin Arap ve randan ald petroln Amerikan btesine maliyeti ise 1973 ylnda 1.4 milyar dolarken, artan fiyatlarn etkisiyle bu rakamlar 1974 ylnda 6.1 milyar dolara ve 1975 ylnda da 8.1 milyar dolara kmtr, bkz., Han, op. cit., ss. 36-37; Smart, op. cit., s. 27

147

5. Petrol Gelirlerinin Kullanm: Petro Dolar Ticareti Petrol fiyatlarnn artmas byk leklerde ithal yolla petrol elde eden lkelerden petrol ihra eden lkelere nakit dviz akn arttrmt. Orta Doulu reticilerin petrol gelirleri 1972 ylnda 15 milyar dolar civarnda gerekleirken, bu miktar 1973te 26 milyar dolara kmt. 1974 ylnda ise, Orta Doulu reticiler 80 milyar dolarn (2004 deeriyle yaklak 350 milyar dolar) stnde bir petrol geliri elde etmilerdi. OPEC yeleri bir btn olarak 1974 ylnda yaklak 55 milyar dolarlk petrol satndan kaynaklanan bir d ticaret fazlas vermilerdi.484 Arap petrol reticilerinin ksa srede nemli birer ekonomik g olmalar szkonusu olmakla birlikte, asl sorun bu lkelerin ellerinde biriken dvizi nerede kullanacaklaryd. Konuyu incelemeye balamadan nce petrol satlarnda kullanlan dviz cinsi zerinde durmakta yarar var. Bilindii zere petrol satlarnda uzun sre Amerikan dolar ve ngiliz poundu birlikte kullanlmt. zellikle ngilterenin Orta Douda tek g olduu dnemlerde ngiliz paras asl kullanlan dolam arac olmutu. Bu durum 1960lardan sonra Amerikan dolar lehine deiti. 1971den sonra ngilterenin Orta Doudan ekilmesini takiben iyice etkisizleen pound zerinden petrol satlar, 1975 ylnda nemsiz bir rakama geldi. 1976 ylnda 109 milyar Amerikan dolarna karlk 4 milyar pound kullanld.485 Bu erevede 1973 sonras dnemde petrol fiyatlarnda yaanan arta bal olarak oluan dvize petro dolar denmekteydi. nk, petrol reticisi lkelerin ellerinde biriken dviz dolar cinsindendi. 1973 ylnda gelimi lkeler -bata ABD, Almanya, ngiltere ve Japonya- pe pee sermaye hareketleri zerindeki kstlamalar kaldrmlard. Bu gelimeleri, petrol reticisi lkelerin petrol fiyat oklar sonrasnda ellerinde biriken petro dolarlar tekrar Avrupa ve Amerikan piyasalarna aktarmas izledi. 1970lerde zellikle Amerikan ekonomisinde kendisini gsteren durgunluk ve d demeler dengesindeki bozulma ABDnin uluslararas konumunu etkileyecek leklerdeydi. Ancak, Amerikan ekonomisi 1974 sonras dnemde Arap lkelerinden gelen petro-dolarlarn etkisiyle yeniden toparlanma sreci ierisine girmiti. En nemli geliri elde eden lke olan Suudi Arabistann ABDye aktt petro dolar zerinde durmakta yarar var. Suudi Arabistan 1974 ylnda 8.5, 1975te 7.1, 1976da 10.6, 1977de 11, 1978de 10 milyar dolar civarnda ABDden ithalat gerekletirdi. Bunun yannda Suudi Arabistann askeri malzeme almlarnn da yllk faturasnn 5.3 milyar dolar civarnda olduu ifade edilmekteydi.486 Nitekim, petrol fiyatndaki artlar sonucunda ksa sre ierisinde byk bir gelir elde eden OPEC lkeleri, ilk balarda bu paralarn byk bir ksmn zellikle ABDdeki bankalara ve finans sektrlerine transfer ederken Suudi Arabistann yannda ran gibi lkeler de yine arlkl olarak ABDden sanayi projelerinin yannda youn miktarda silah almna gitti. rnein rann 1972 ylndaki silah almlarnn faturas 2.5 milyar dolarken, 1974 ylnda bu rakam 7.7 milyar dolara ve 1976 ylnda ise 10.7 milyar dolara kt. Kuveyt ise 1972 ylnda 371 milyon dolar silah alrken bu 1976 ylnda 1 milyar dolara

484

Muhammed Loutfi, Prospect For Development and Investment For Oil-Producing Countries, Ed: John Duke Anthony, The Middle East: Oil, Politics, and Development, Washington: American Enterprise Institute For Public Policy Research, 1975, s. 67. 485 Stephen S. Golub, Oil Prices and Exchange Rates, The Economic Journal, Vol: 93, No:371, (Sep., 1983) s. 568. 486 Stork, Saudi Arabia, op. cit., s. 26.

148

ulat.487 Dolaysyla petrol krizi bata ABD olmak zere baz sanayilemi lkelerin btesine nakit para ve firmalar iin yeni i olanaklar yaratmada olduka elverili bir ortam oluturdu. Ancak bunlardan da nemlisi petrol krizi bu lkelerin siyasal etki alanlarn geniletmelerinde olduka nemli bir rol oynamt. Yukarda da deindiimiz zere petrol krizi sonras gelimekte olan lkelerin nemli bir ksm ciddi bir d demeler dengesi krizi ierisine srklenmi ve bu krizi amak iin d bor bulmaya ynelmilerdir. Bilinen zel Amerikan bankalarnn 1975 yl kredi datm yaklak 15 milyar dolard. 1976 ylnn ilk dokuz aynda ise Amerikan banklar 12 milyar dolar bor vermilerdi.488 Bu durum nasl ki, 1967 Sava sonras Nasrn Suudi Arabistann yrngesine kaymasna yol atysa, kanlmaz olarak bor alan lkelerin de Amerikan yrngesine kaymasna yol amtr. Aada 1973-1975 aras ABD ile OPEC yesi Orta Dou lkeleri arasndaki d ticaret dengesini gsteren tabloya bakldnda, yksek petrol fiyatlarna ramen Washingtonun ikili ticarette d ticaret fazlal verdii grlmektedir. Silah satlar da eklendiinde ABDnin krizden kazanl kt grlmektedir. Dier bir deyile Orta Doulu petrol reticileri kriz srasnda elde ettikleri dvizleri ya ithalat ya fonlar ve bankalar araclyla ya da silah satlar ile Amerikan piyasasna aktmlard.489 Petrol krizinin Amerikan enerji irketleri zerindeki etkisine ayrca bakmakta yarar var. ABDnin en nemli yurtd gelir getiren irketleri olan petrol irketlerinin arlkl olarak Orta Dou lkelerinde yatrmlar bulunmaktayd. Irak ve Libyann dndaki dier reticilerdeki imtiyazlarn ya tmn ya da nemli bir ksmn elinde tutan Amerikan irketleri ayn zamanda Orta Dou, Avrupa ve ABDde nemli rafinerilere sahiptiler. Ulam ve datm sektrn de elinde tutan irketlerin kazanlar ham ve rafine petrol sat ve datmndan olumaktayd. Dolaysyla petrol fiyatlarndaki art irket gelirlerinde beklenenin stnde bir kazanca yol amt. Aada tabloda OPEC lkeleri ile 24 Amerikan petrol irketinin kriz ncesi ve kriz sonras net kazanlarna (vergi demeleri dahil tm kesintiler drlmtr) bakldnda, petrol fiyatlarnn ykselmesinde retici lkeler kadar bu irketlerin de kazanl kt grlmektedir.490
Yl irketler Net Gelir (1972 Milyar Dolar Deeri) OPEC (1972 Milyar Dolar Deeri) 1971 6.4 --------1972 6.2 14 1973 9 21.7 1974 11.4 79.0

Kriz, ayn zamanda Amerikan hkmetinin petrol irketlerinden ald vergi gelirlerinin ykselmesiyle sonulanmt. Vergi gelirlerinde yaanan art ve ardndan petrol reticisi lkelerle giriilen ticari ilikiler, bir kriz ierisinde olan Amerikan ekonomisinin ksa srede toparlanmasna yol amtr.
487 Dier lkelerin bilgileri iin bkz., Joe Stork-Jim Paul, Arms Sales and the Militarization of the Middle East, MERIP Reports: The Arms Race in the Middle East, No: 112 (Feb., 1983), s. 6. 488 MacLaury, op. cit., s. 742. 489 Kaynak: Smart, op. cit., s. 28 490 Rodney T. Smith, An Economic Analysis of Income Growth by U.S. Oil Firms: The Roles of U.S. Oil Regulation and OPEC, The Journal of Business, Vol:55, No:4 (Oct., 1982), ss. 428, 433. irketlerin 1978, 1979 ve 1980 yl kazanlar ise srasyla 9.1, 13.8 ve 16.3 milyar dolar olarak verilmitir. ABDdeki rafine fiyatlar ise varil bana 1978de 1.60 dolar iken bu rakamlar 1979da 3.05 ve 1980de de 4.40 dolar olarak verilmitir.

149

zellikle petrol ambargosu sonras petrol reticisi lkelerin eline geen petro dolarlarn miktar, Batl lkeleri bu lkelerle silah ticaretine yneltmiti. Zira, silah ticareti sayesinde petrol ithalats lkeler blgeden aldklar petrol daha ucuza temin etmekteydi.491 Silah ticaretinin gelimesinde rol oynayan en nemli gelime, kukusuz 1973 petrol ambargosu sonras blge lkelerinin eline beklenenin zerinde bir gelir gemesi olmutu. rnein 1970de 1.2 milyar dolar petrol geliri elde eden S. Arabistann geliri 1974te 20 ve 1980de de 76 milyar dolara ulamt. Irakn geliri ise 0.5 milyar dolardan srasyla 6.8 ve 9.5 milyar dolara ularken, rann da ierisinde yer ald Orta Dou lkelerinin petrol geliri srasyla 1970de 5.6 milyar dolardan 1974te 68.2 milyar dolara ve 82de de 157 milyar dolara ulamt.492 Petrol fiyat art sonucu ran hkmetinin petrol gelirleri de 1972de 2.3 milyar dolardan 1974te 18.5 milyar dolara ve 1977de 20 milyar dolara ulamtr.493 ran, Irak ve Suudi Arabistan artan petrol gelirinin nemli bir ksmn silahlanmaya harcamt. 1972de Bakan Nixon, nkleer silahlarn dnda aha her trl konvansiyonel silahn verilebileceini aklamasn takiben genileyen Orta Dou silah pazar, bu lkelerin petrol gelirlerinin nemli bir ksmnn tekrar ABDye geri gitmesine yol amtr. Yalnzca, ran devrimi ncesi ah tarafndan Amerikan irketlerine verilen silah siparilerinin toplam tutar yaklak 12.5 milyar dolar civarndayd.494 rann yannda blgede silahlandrlan S. Arabistan ve Irakta ayn zamanda nemli bir petrol ihracats olmalaryla da dikkat ekmekteydi. Bu balamda 1973-74 petrol krizi, en ok ABDnin ktleen ekonomik yapsna yardmc olmutu. Bylelikle krizin etkileri, ABDnin Avrupa ve Asyadaki ticari rakipleri birlikte dnldnde, Washingtonun lehine yeni ticari dengeler ortaya karmt.495 Kriz ayn zamanda Avrupa ve Asyadaki ekonomilerin zayf yanlarn da ortaya koymutu. Bu erevede eer ambargo kat bir ekilde uygulanm olsayd, Japonya ve B. Avrupa lkelerinin ok ciddi bir krize srklenmeleri iten bile deildi. rnein, Amerikan hkmeti, ulam sektrndeki petrol tketimini azaltarak krizi ciddi bir problem yaamadan atlatabilecek durumda iken, dier lkelerin byle bir alternatifi bulunmamaktayd. te yandan petrol fiyatlarndaki ani art az gelimi veya gelimekte olan lkelerin maliyesini ciddi ekilde etkilemiti. Eyll 1975te dzenlenen Afrika Konferansnda OPEC lkelerinin petrol fiyat politikasn eletiren Tanzanyann Ticaret Bakan, bu lkeleri gelimekte olan lkeleri arkadan vurmakla sulamt. Arap petrol reticilerine bir mesaj vermek isteyen Zaire Devlet Bakan ise, srail ile ilikilerini yeniden dzenlemeye hazr olduklarn aklamt.496

491

Lewis W. Snider, Arms Exports for Oil Imports? The Test of a Nonlinear Model, The Journal of Conflict Resolution, Vol: 28, No: 4 (Dec., 1984), s. 666. 492 Tanzer-Zorn, op. cit., s. 10 493 John W. Limbert, Iran at War with History, Boulder, Colo.: Westview Pres, 1987, s. 103. 494 Khosrow Fatemi, The Iranian Revolution: Its Impact on Economic Relations with United States, International Journal of Middle East Studies, Volume: 12, Issue:3 (Nov., 1980), s. 307. 495 Bkz.: Alhajji, op. cit., ss. 22-23. 496 Paul Hallwood-Stuart Sinclair, OPECS Developing Relations with the Third World, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol:58, No:2 (Spr., 1982), s. 273

150

C. PETROL KR Z SONRASI RET C LKE- MT YAZLI RKET L K LER NDE YEN PARAMETRELER Petrol krizinin uluslararas petrol endstrisi asndan nemli etkilerinden biri, kukusuz retici lke ile imtiyazl irket ilikisini deitirmesi olmutu. Krizden hemen sonra petrol reticisi lkelerin katlm ve milliletirme yolu ile imtiyazl irketlerin sahipliini stlenmeleri, bu lkeleri petrol endstrisinde nemli bir g haline getirmiti. imdi bu srecin Orta Doudaki geliim seyrine bakalm. 1. Petrol Endstrisinde mtiyaz Dneminin Sona Ermesi Petrol fiyatlarnn artmasnda petrol reticisi Arap lkelerinin milliletirme ve katlm anlamalar sonucu kendi petrol endstrileri zerinde nemli bir denetim kurmalarnn nemli bir etkisi olmutu. 1970-74 aras dnemde Suudi Arabistan kendi petrol endstrisindeki denetimini %0.9dan %58e kartrken, Kuveyt %1.2den %55e, Cezayir %14.6dan %76.9a, Irak ve Libya ise tm petrol endstrisini milliletirmiti. Kuveyt 1976 ylna girerken irketin tm hisselerini milliletirmesinin ardndan Suudi Arabistanda Aramconun hisselerini milliletirmiti.497 Dolaysyla arz ve talep dengesinin Arap petrol reticileri lehine deitii bir dnemde Arap lkelerinin petrol retimi ve datm zerindeki kontrollerini artrmalar szkonusuydu. rnein 1960larda Suudi Arabistann dnya petrol retimindeki pay %13 iken, bu oran 1974de %21e kmt. Suudi Arabistann 1973 Ekiminden sonra uygulad ambargo ve petrol retimini ksma politikas bu adan olduka nemli olmutu.498 1975e gelindiinde Irak hkmeti kuzey ve gney blgesinde imtiyaz anlamalarna dayanarak petrol arayan ve ileten IPC ve tm yan kurulularn milliletirdi. Irak gibi Libya hkmeti de 1974 ubatnda byk Amerikan petrol irketini tamamen milliletirmiti. 1974 ubatnda Trablus Radyosunda, Texaco, Socal ve Atlantic Richfieldin alt kurulular olan irketlerin, Washington Enerji Konferansna bir yant olarak ve Arap dnyasndaki Amerikan karlarna vurulan kesin bir darbe olarak ulusallatrldklar aklanmt. Abu Dabi, Kuveyt, Katar ve Suudi Arabistan ise Savatan hemen sonra petrol irketlerindeki hisselerini %25'ten %60'a karmlard. Ancak Kuveyt hkmeti, 1975 yl ierisinde ald bir kararla irketin geri kalan %40lk ksmnn da milliletirildiini aklamas zerine imtiyazl irketler hkmet ile irketin devri konusunda bir pazarlk sreci balatmak zorunda kalmlard. Taraflar arasnda varlan anlama gereince Kuveyt hkmeti milliletirme karlnda BP ve Gulfe 50 bin dolar ve be yl sreyle gnde ortalama 950 bin varil ham petrol vermeyi kabul etti. Kuveytin bu irketlerle ilikisi 1980 yl banda sona ermitir.499 1974 Ocanda Aramconun %25 hissesini alan Suudi hkmeti ile irket arasnda yrtlen mzakereler sonucunda Suudi hkmetinin irkete katlm 1975 ylnda %60a ve 1976 ylnda da %100e kartlarak, irketin hkmete devri salanmt.500 Ancak uygulamada Aramco irketi ile Suudi hkmeti arasndaki iliki 1980lerin sonuna kadar srmtr. Bu tarihe kadar ki dnemde Aramco irketi Suudi hkmeti adna petrol kartan ve kard petrol satn alan bir irket
497 498

Alhajji, op. cit., ss. 17-18 Yergin, op. cit., s. 559. 499 Grel, op. cit., s. 207; Altu, op. cit., 168-171, 187. 500 Hn, op. cit., s. 37

151

konumunda olmutur. 1988 ylnda ise Aramco tm faaliyet kollar ile birlikte btnyle Suudi hkmetinin ynetimine gemi ve Suudi Aramco ad altnda faaliyetlerine devam etmitir. Bu tarihler arasnda Aramco irketi anlamal irket olarak Suudi petroln satn almaya ve pazarlamaya devam etmitir. Bununla birlikte Suudi Arabistan kraliyet ailesi 1979dan itibaren Aramconun yannda Petromin irketi ile de Suudi petrolnn bir ksmn d pazarlara satmaya balamtr.501 Dier lkelerle karlatrldnda nemli bir rezerve sahip olmad anlalan Bahreyn ise BAPCOyu ulusal bir irkete dntrme giriimini kademeli bir ekilde 1980 ylnda tamamlamtr. ran ile Konsorsiyum arasndaki ilikiler ise 1973 Ocanda ahn Konsorsiyuma 1979 ylnda bitecek imtiyazn yerini alacak yeni bir imtiyaz anlamas nermesiyle ksm olarak zlmt ve 21 Mart 1973 ylnda ran Meclisi 20 yl sreli szkonusu anlamay onaylamt.502 Ancak, 1976 ylna gelindiinde ran hkmeti petrol piyasasnda meydana gelen gelimeleri gereke gstererek yeni bir anlama yaplmas iin Konsorsiyumda bulunan irketlere arda bulunmutu. Taraflar 1976-1978 yllar arasnda aralkl olarak bir araya geldiler. Ancak, grmelerin srd bir dnemde gelen ran devrimi, petrol irketlerinin randaki faaliyetlerini sona erdirdi. 1978in son aylarna denk gelen devrimi takiben 1979 yl banda rann yeni ynetimi Konsorsiyumun tm faaliyetini National Iranian Oil Companyye devrettiini aklam ve ardndan da rann petrol retimini ve ihracatn byk lde azaltan yeni bir petrol politikasn uygulamaya koymutu.503 2. Katlm ve Milliletirme Sonras Petrol reticisi lke-ok Uluslu irket likisi Yukarda da belirtildii gibi ok uluslu petrol irketleri uzunca bir dnem ham petrol retiminden tamacla, rafine ilemlerinden piyasadaki sat noktalarna kadar tm endstriyi entegre bir ekilde kontrol etmilerdi. Nitekim, OPECin kuruluunu takip eden yllarda, ok uluslu petrol irketlerinin uluslararas petrol piyasasndaki krlarnda nemli bir deiiklik olmamt. 1970lere doru byk irketler, Amerikan petrol retiminin 1/3n kontrol etmelerine karn, dk maliyetli Orta Dou ve Latin Amerikadaki petrol retiminin yaklak %88ini kontrol etmekteydi. Yedi bykler birlikte dnldnde, 1970lerin balarnda petrol endstrisinde oluan kazancn n kendi aralarnda paylamt. Ancak, petrol irketlerinin imtiyazl konumlarndan kaynaklanan krlar 1974 sonras dnemde deimiti. Yedi byklerin ham petrol retimi zerindeki tek tarafl kartel denebilecek glerinde ise devlet irketlerine doru bir g kayb yaanmt. 1982 ylnda yedi bykler bir gnde retilen yaklak 39 milyon varil petroln ancak 16 milyonunu retmilerdi. Bu retime geri satn alma ve ortaklk payndan elde edilen petrol miktar da dahildi. Aadaki tabloda yedi byklerin milliletirme ve katlm ncesi petrol retimi ile milliletirme ve katlm sonras petrol retimleri gsterilmektedir. irketlerin devletlerden geri satn alma ya da ortaklk sonucu elde ettikleri petrol miktar da toplam retimlerine dahil edilmitir.504

501 502

Stork, Saudi Arabia..., op. cit., s. 28 Petrol retiminin artrlmas dahil olmak zere rann lehine bir dizi deiikliin yapld 1973 anlamas iin bkz., Carey, op. cit., ss. 157-158 503 Altu, op. cit., s. 186. 504 Tanzer-Zorn, op. cit., ss. 8-9

152

Tablo-9: Milliletirme Sonras Yedi Byklerin Ham Petrol retimi zerindeki

Gleri (milyon varil/gn)

Exxon Texaco Socal Mobil Gulf BP R. Dutch Toplam D. Toplam 1972 ylnda 5.0 3.2 3.2 1.9 3.2 4.8 4.0 25.8 41.3 1982 3.1 2.0 1.9 1.7 1.0 2.4 3.8 15.9 38.5

Kaynak: Tanzer-Zorn, OPECs Decade.., op. cit., s. 9

Yukardaki tablodan da anlald gibi milliletirme sonras dnemde de yedi bykler kendi pazarlarn koruyacak oranda ham petrol retimlerine sahip olmaya devam emilerdi. zellikle milliletirme sonras dnemde de Amerikal irketlerin ham petrol retiminde nemli bir oran kontrol ettikleri grlmtr. Ancak, bu oranlarn nemli bir ksm geri satn alma anlamalarna dayal ham petrolden olumaktayd. Dolaysyla ham petrol fiyatlarnn belirlenmesinde retici lkeler, irketlerin ellerindeki gc ele geirmilerdi. Toparlayacak olursak, petrol krizi sonras retici lkeler ham petrol satnda nemli gler olarak ortaya karken, ulatrma, rafine ve pazarlama konusunda ok uluslu irketler eski konumlarn daha da glendirmilerdi. Orta Doulu petrol reticilerinin petrol gelirleri 1972 ylnda 15 milyar dolar civarnda iken, yalnzca be byk Amerikan petrol irketinin (Socal, Gulf, Texaco, Exxon, Mobil) kazanc 3.8 milyar dolar olmutu. Bu irketler o yllarda Fortuna Dergisinde tarafndan hazrlanan en iyi be yz irket arasnda ilk yedisi arasnda yer almay baarmlard. Fortuna Dergisi tarafndan hazrlanan 1974 ylnn en fazla kazanan 15 irketi arasnda ise 7 petrol irketi bulunmaktayd. Bu irketlerin mal varlnn 100 milyar dolar at hesaplanmt.505 Bu erevede milliletirme sonras yedi byklerin petrol retimi zerindeki glerinde bir anma olduu kesin olmakla birlikte, rafine ve pazarlama alannda nemli birer g olarak kalmaya devam etmilerdi. Rafine, datm ve pazarlama alanlarna ynelen irketler, retici lkeleri ham petrol satan lkeler olarak kalmaya zorlamlard. Aadaki tabloda katlm ve milliletirme ncesi ile sonras dneme ait verilerden bu daha iyi anlalmaktadr.
Tablo-10: Katlm ve Milliletirme ncesi ve Sonras Rafine Petrol retiminde retici lke ve ok Uluslu irket Karlatrmas Rafine Petrol retimi/Sat 1970 Yedi Bykler %50 Dier irketler Devlet Ortakl %41 %9 1981 %40 %42 %18

Kaynak: Tanzer-Zorn, OPECs Decade.., op. cit., s. 9

505

OPEC Oil Crss, http://college.hmco.com/history/readerscomp/rcah/html/ah_066400_opecoilcrisi.htm (e.t.18.06.2005)

153

Grld gibi katlm ya da milliletirme sonras dnemde retici lkelerin ham petrol retimi zerindeki kontrolleri artm olmakla birlikte rafine, datm ve pazarlama alannda ok uluslu petrol irketleri sektrde en nemli aktrler olarak kalmay srdrmlerdi. Milliletirmeden sonra ok uluslu petrol irketleri, devletler adna rettikleri petrol geri satn alma-buy-back anlamalar yolu ile satn alan szlemeli irketler konumuna gelmilerdi. Ancak, buna ramen 1982ye gelindiinde irketler, komnist blok dndaki petrol satnn %37sini gerekletirirken, %24lik ksmnn satn da byklerin dndaki dier kk petrol irketleri yapmt. 1981 ylna gelindiinde devletten devlete petrol satnn piyasadaki oran ise %19u bulmaktayd.506 Bu da ulusal petrol irketlerinin pazarlama konusunda imtiyazl irketlerle aralarndaki ba kopartamadn gstermektedir. retici lkeler milliletirme sonras dnemde drt alanda radikal bir deiiklie ynelmiti. Bu alanlar a) retim ve fiyat zerinde kontrol kurma; b) ulusal petrol irketlerini bytme; c) rafine ilemlerini gerekletirme ve d) petrol ihra gelirlerini artrmadr. Milliletirme sonras dnemde retici lkeler ham petrol retim ve fiyat zerinde nemli bir g olmulard. 1970lerde OPEC yeleri, komnist blok dndaki retimin %65ine yaknn gerekletirmilerdi. Bu oran OPEC yesi olmayan Meksika ve kuzey denizindeki petrol retiminden kaynaklanan nedenlerle 1980lerin ortasna doru %50lere kadar gerilemise de, artan petrol talebine bal olarak gene ykselmiti. Dolaysyla OPEC lkelerinin ve zellikle de petrol zengini Arap reticilerinin ham petrol retimi zerindeki gc 1980lerde de devam etmiti. Rafine kapasitesi itibariyle milliletirme sonras Arap reticiler ok ciddi bir atlm gerekletirememilerdir. Ekler blmnde sunulan Tablo-11de bu gzlemlenebilir. 507 Tm bunlarn yannda petrol reticisi lkelerin milliletirme sonras dnemde petrol gelirlerinde nemli bir art olmutu. 1973 ncesi dnemde ok uluslu petrol irketleri ham petrol retiminden pazarda sata kadar, tm endstriyi kontrol ederken, zellikle milliletirme sonras retici lkeler, ham petroln retimi ve retimden kaynaklanan kazanc ele geirme konusunda nemli bir baar elde etmilerdi. Aadaki tabloda devletlerin milliletirme ncesi ve sonras dnemde petrol gelirlerinde yaanan deiim verilmitir.

506 507

Tanzer-Zorn, op. cit., s. 9 Ibid., s. 10.

154

Tablo-12: Milliletirme Sonras OPEC lkelerinin Petrol Gelirleri (milyar dolar) Kuveyt ran Irak BAE Katar Libya Cezayir S. Arabistan Toplam ran+Arap Nijerya Venezella Endonezya Gabon Ekvator 1970 0.9 1.1 0.5 0.2 0.1 1.3 0.3 1.2 5.6 0.4 1.4 0.2 1974 7.0 17.4 6.8 4.1 1.6 7.6 3.7 20.0 68.2 7.0 10.6 3.0 1982 10.0 19.0 9.5 16.0 4.2 14.0 8.5 76.0 157.2 14.0 16.5 11.5 1.5 1.2

Toplam 7.7 88.8 201.9 OPEC Tanzer-Zorn, OPECs Decade.., op. cit., s. 10 Kaynak:

Sonu olarak milliletirme sonras dnemde retici lkeler kendi petrollerini uluslararas pazarlara satma ve daha fazla gelir elde etme hakk kazanm olmalarna ramen, ok uluslu petrol irketleri rafine ve pazarlamada en nemli aktrler olarak kalmaya devam etmilerdir. Nitekim ulusal petrol irketlerinin hemen hemen tamam zel piyasaya petrol satmak yerine dier devletlere petrol satma iini stlenmilerdi. Dolaysyla retici lkelerin ulusal irketleri, gerekte datm ve sat pazarlarnda nemli bir g konumuna gelememilerdi. Buna karn retici lkeler piyasada etkin bir konuma gelebilmek iin baz baarsz giriimlerde bulunmulard. rnein, Kuveyt hkmeti, 1982de ekonomik adan zor duruma den Gulf irketinin Avrupadaki rafinerilerini almak iin harekete gemi; ancak anlama son anda gereklememiti. Suudi hkmeti de Avrupa piyasalarnda dorudan petrol satmak iin Aramcodan ayr Norbec adl zel irketi kurmutu. Bu irkette kayda deer bir baar elde edememiti.508 IV. AH SONRASI RAN DI POL T KASININ EK LLEND RD KRFEZ ENERJ POL T KALARI A. RANDA AH REJ M N N DEVR LMES : K NC PETROL KR Z randa ah kart gsterilerin iddetlendii 1978 sonbaharnda ran petrol ihracnn ilk nce 1 milyon varile sonra da tamamen durma noktasna gelmesi, bir btn olarak uluslararas sistemi etkilemiti. randa, rejim tartmasna bal olarak petrol ihracatnn durma noktasna gelmesi bir yandan ah rejimini petrol gelirinden yoksun brakrken dier yandan da uluslararas petrol piyasasnda yeni bir arz ve buna bal olarak petrol fiyat krizinin ortaya kmasna yol amt. ubat 1979 ortasnda ahn lkeyi terk etmesiyle sonulanan gsterilerin ardnda, Humeyni
508

BASRA/ARAP

Lenore G. Martin, The Unstable Gulf: Threats from Within, Lexington, Mass: Lexington Books, 1984, s. 143.

155

nderliinde kurulan yeni hkmetin 1 Martta petrol retim hakkn Konsorsiyumdan almas ve Konsorsiyumun varln sona erdirmesi ise, dnya petrol piyasasnda ok etkisi yaratmt.509 Tm bunlara bir de yeni rejimin ABD ile ilikilerini koparmas ve blgede devrim ihrac politikasna ynelmesi eklenince, dnyann enerji merkezi olan Krfezdeki istikrarszlk bir kat daha artmt. Bir dnemler Amerikan mttefiki olan ve Sovyet tehdidine kar Krfez gvenliinin salanmasnda birincil derecede rol oynayan Tahran, Humeyni ile birlikte tm Krfezi Bat karlar asndan tehdit eden bir lke konumuna gelmiti. Konsorsiyumun milliletirilmesi sreci ile birlikte Tahranda yaanan siyasal istikrarszln, bata ABD olmak zere Bat mttefiki petrol zengini Krfez lkelerini de iine alacak bir potansiyele sahip olmas petrol fiyatlarnn spot piyasalarda 40 dolar civarnn stne kmasna yol amt. 510 ran Devriminin oluumu srecinde, 1973 petrol krizi ve arkasndan ortaya kan gelimeler olduka nemli rol oynamt. 1970lerin banda petrol fiyatlarndaki artla birlikte randa hkmetin artan gelirine paralel olarak halkn yaam standardnda da bir iyilemenin olmas bekleniyordu. Gerekten bu iyileme ilk balarda kendisini hissettirmiti. Bu erevede 1973 ncesi 180 dolar olan kii bana den milli gelir, petrol fiyatlarndaki arta bal olarak ksa srede yaklak 1500 dolara kmt.511 1971de varili 2 dolar civarnda olan ham petroln fiyat 1973 krizi ile birlikte 11.65 dolara kartlmt. Bu fiyat art sonucu ran hkmetinin petrol gelirleri de 1972de 2.3 milyar dolardan 1974te yaklak 18.5 milyar dolara ve 1977de 20 milyar dolara ulamtr.512 Bu arada 1974-76 aras dnemde ortalama yllk byme oran srasyla %34, %42 ve %17i olarak gereklemitir.513 Ancak 1975ten sonra ran hkmetinin petrol gelirlerini iyi kullanmad ve byk ehirlerde halkn yaam artlarnn beklenenin aksine ktye gitmeye balad ortaya kmt. Petrol gelirlerinin denetimsiz harcanmas, hzl modernleme abalar, kontrolsz gelime ve sektrler arasnda dzensiz harcama ekonomide byk bir dengesizlie yol am ve toplumdaki byme eilimli istikrar olumsuz ekilde etkilemiti. lk balarda halkn geneli yaanan refah artndan olumlu etkilenmi, fakat sonrasnda yllk %30-35 aras gerekleen enflasyon sonucu bu refah yerini yoksullamaya brakmt. Yoksullamann temel nedeni ahn petrol gelirlerini aan bir modernleme projesi ve silahlanma projesini hayata geirmi olmasyd. ahn lkesini ksa srede nemli bir ar sanayi lkesine dntrme projesi ve Krfezde Amerikan jandarmaln stlenme uruna boa harcanan milyarlarca dolar halkn rejime olan tepkisini arttrtmt. ah rejimi modernizasyonun yannda petrol gelirlerinin nemli bir ksmn da silahlanmaya harcamtr. 1979 Ocanda ah lkeyi terk ettiinde rann askeri kapasitesi 1970de 161 bin olan asker says, daha nitelikli ve donanml 415 bine, 1970de 160 olan tank says 1735e ve 140 sava ua da
Zira, 1970ler boyunca petrol tketiminde yaanan artn nemli bir ksm Krfezdeki retimle karlanmt. 1970lerin sonlarna doru Suudi Arabistan gnlk petrol retimini 8.5 milyon varile kartrken, ran petrol sahalarn INOC adna ileten uluslararas Konsorsiyumda gnlk petrol retimini yaklak 5.5 milyon varile kartmt. Bu iki lke tek balarna dnya petrol retiminin yaklak %20sini gerekletirmilerdi. ran, Suudi Arabistandan sonra uluslararas petrol endstrisinin istikrarnda rol oynayan en nemli lkelerin banda geliyordu. 510 Yergin, op. cit., s. 660 511 Norriss S. Hetherington, Industrialization and Revolution in Iran: Forced Progress or Unmet Expectation? The Middle East Journal, Vol. 36. No. 3. (Summer 1982), ss. 362-363. 512 Limbert, op. cit.., s. 103. 513 Lawrence P. Frank, Two Responses to the Oil Boom: Iranian and Nigerian Politics after 1973, Comparative Politics, Vol: 16, No: 3 (Apr., 1984), s. 297.
509

156

447e km bulunmaktayd. 514 Bu silahlarn nemli bir ksm Amerikan irketlerinden alnmt. ran devrimi ncesi ah tarafndan Amerikan irketlerine verilen silah siparilerinin toplam tutar yaklak 12.5 milyar dolar civarndayd. Yeni ynetim tm bu anlamalar feshetmitir.515 Tm bunlarn yannda yaklak 50 bin Amerikal eitli nedenlerle randa bulunmaktayd. randaki dorudan Amerikan yatrmlarnn miktar da 700 milyon dolara yaklamaktayd. Bunun yaklak 450 milyon dolar petrol sektrne yaplan yatrmlard.516 ran ayrca daha ncede belirtildii gibi srailin petrol ihtiyacn karlayan en nemli lkeydi. ah kart gsterilerin merkezinde iki grup bulunmaktayd. Bunlardan birinci grubu yukarda da deinildii gibi muhafazakarlar olutururken, dier grubu da Tudeh destekli petrol iileri oluturmaktayd. zellikle, ran petrol ihracnn azalmasna yol aan petrol iilerinin i brakma eylemleri sonucunda ah, en kritik zamanda nemli bir gelirden de yoksun kalmt. ran 1970lerin ikinci yarsndan itibaren Suudi Arabistandan sonra en nemli petrol ihracats lke konumuna gelmiti. Normal artlarda lkenin petrol retimi gnde yaklak 5.5 milyon varile ulamt. Bunun yaklak 5 milyon varili Asya, Avrupa ve Amerikan pazarlarna dorudan ihra edilmekteydi. ah rejimi Arap lkelerinden farkl olarak srailin Sinadan Akdenize petrol tayan boru hatlarna petrol aktan bir lkeydi. 1978 yl ierisinde meydana gelen grevler sonucu rann petrol ihrac ilk nce 2 milyon varile ve daha sonra krizin en kritik an olan 1978 Kasmndan sonra ise tamamen durma noktasna gelmiti. ktidara kar duyulan ekonomik ve toplumsal rahatszlklar en sonunda ahn lkeyi terk etmesiyle sonulanan ii Devrimini getirdi. 1. Rejim Deiikliinin Petrol Fiyatlarna Etkisi Devrimi takip eden 1979 ylnda rann ortalama gnlk petrol ihrac 3.17 milyon varile kmsa da 1981 ylnda tekrar 1.38 milyona varile geriledi.517 ran petrolnn uluslararas piyasalardan ekildii 1978 Aralnda, petrol fiyatlarna bir istikrar kazandrmak amacyla Abu Dabide toplanan OPEC lkeleri, 1979 yl ierisinde petrol fiyatlarnn drt aamada gerekletirilmek zere 1978 ylna gre %14.5 orannda artrlmasn kararlatrdlar. Oysa, ayn gnlerde randaki karklklar nedeniyle piyasada petrol fiyatlar bu rakamn zaten olduka stne km bulunuyordu. Dolaysyla Libya, Cezayir ve Nijerya belirlenen fiyatlarn stnde spot piyasalara petrol satabildiklerinden, Abu Dabide kararlatrlan fiyat artlarna kar ktlar. 1979 Ocanda spot piyasalarda petroln varil bana fiyat 22-25 dolar band arasnda deimekteydi. Bu balamda OPEC lkeleri Abu Dabide belirlenen fiyatlardan ayr olarak, tek balarna sat fiyatlarn ykseltiler.518 Yeni rejimin kurulmasnn ardndan tekrar petrol ihra etmeye balayan Tahran hkmeti, 1979 Martnda yapt bir aklamada ran petrol retiminin devrim ncesi seviyeye kartlmayacan aklamt. Bylece 1979 Martnn ay sonuna gelindiinde, ran hkmeti gnde yaklak 2 milyon varil petrol retmekteydi ve bu oran daha sonraki aylarda da en fazla 3 milyon varile kartlmt. rann retimi ykseltmeme kararnn ardndan OPEC lkeleri resmi
514

Efraim Karsh, Military Power and Foreign Poicy goals: The Iran-Iraq War Revisited, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol: 64, No: 1 (Winter, 1987-1988), s. 84 515 Silahlarn cinsi ve miktar iin bkz., Fatemi, op. cit., s. 307 516 Ibid., ss. 303, 308 517 Hn, op. cit., s. 26 518 Grel, op. cit., ss. 228-229; Altu, op. cit., ss. 198-199.

157

sat fiyatlarna tekrar zam yaptlar. Bylelikle baz lkelerin resmi fiyatlar 30 dolara yaklam oldu. Bir grup retici lkenin petrol fiyatlarn tek bana belirleme giriimleri, OPECin byk reticilerinin tepkisine yol at. OPEC iinde bir fiyat birlii salanmas gerektiini vurgulayan Suudi hkmeti de, 1 Haziran 1979dan geerli olmak zere standart kalite hafif ham petrol fiyatn 18 dolara ykseltti.519 Dier yeler ise 28 dolar civarnda bir fiyattan petrol satma karar aldlar. Ancak, buna ramen gene de baz retici lkeler spot piyasada kendi petrollerine 30 dolarn stnde bir fiyattan alc bulabiliyordu.520 1979 ylnda randaki yeni rejimin d politika sylemleri petrol piyasasndaki krizi derinletirdii gibi, 1979 Kasmnda bir grup rencinin Amerikan Bykeliliini basarak buradaki personeli rehin almas ise, piyasadaki tedirginlii bsbtn arttrd. Rehin olma olayna tepki olarak Amerikan ynetimi, ABDye ithal edilen ran petrolne ambargo koyduu gibi lkedeki ran malvarln dondurdu. Bu gelime zerine ran hkmeti de hem ABD petrol irketlerine petrol ihracn yasaklad hem de Konsorsiyumdaki irketlerle yrtt grmeleri kesti. Bilindii gibi devrim sonrasnda ran Konsorsiyumdaki irketlerle yeni bir anlama salayabilmek amacyla grmeler yrtmekteydi.521 Petrol arz ve talebinden bamsz olan bu iki gelime spot piyasada petrol fiyatlarnn 40 dolarn stne kmasna yol at. Spot piyasasnda fiyatlarn 40 dolarn stnde seyretmesi zerine Suudi hkmeti, 1979 Aralnda Venezellann bakenti Karakata dzenlenen elli beinci OPEC toplantsnda, daha nce belirledii resmi fiyatlar bir kez daha ykselterek 24 dolara kard. Ancak dier lkeler halen 30 dolarn stnde piyasalara petrol satmaya devam etmekteydi. Suudi Arabistan hkmeti Ocak 1980de kendi resmi fiyatlarn bir kez daha revize ederek, sat fiyatn 26 dolara kard. Bu tarihlerde OPEC d retimin etkisiyle den talep dier OPEC lkelerinin de fiyatlarn drmesine yol at. Ancak, 1980 Nisannda Carter ynetiminin rehineleri kurtarmak iin bir askeri operasyona izin vermesine ramen, operasyonun baarsz olmas, piyasadaki olumlu havann tekrar tersine dnmesine yol at. Baarsz operasyondan sonra baz OPEC lkeleri birbiri ardna resmi petrol fiyatlarn ykseltiler. 1980 Hazirannda Cezayirde toplanan OPEC lkeleri, Suudi Arabistan ve Kuveytin muhalefetine ramen 32 dolara kardklar fiyatlardan geri adm atmad.522 Petrol fiyatlarnda yukar doru olan eilim, 1980 Eyllnde Irak birliklerinin ran topraklarn igal etmesinin ardndan tekrar 40 dolara varna kacakt. Sonu olarak ran devrimi ile birlikte kriz ile petrol fiyatlar arasndaki iliki bir kez daha ortaya kmt. Petrol fiyatlar normal koullarda arz ve talep dzleminde olumas ngrlrken, ran krizi bunun gerekte byle olmadn bir kez daha gstermiti. 1974-1978 aras dnemde Suudi petrol fiyatlar varili 11.4 dolardan 13.6 dolara ykselmiti. 1980 bana gelindii hafif Suudi
Moran ve Adelmana gre ran Devrimi srecinde petrol fiyatlarnn ykselmesinde birincil derecede rol oynayan lke Suudi Arabistan olmutu. ne srlen iddiaya gre randa ahn lkeyi terk ettii gn petroln uluslararas piyasalardaki fiyat (12 dolardan) 20 dolara kadar kmt. 20 Oca takip eden gn Suudi hkmeti gnlk petrol retimini 10.4 milyon varilden 8 milyon varile drme karar almasndan sonra (ubat aynda) spot piyasalarda petroln varili 31 dolara kadar kmt. Dolaysyla 1978den 20 Ocak 1979a kadar petrol fiyatlarndaki art yaklak 8 dolar civarnda olmutu. Suudi Arabistann petrol retimini ksmasndan sonra yaanan art ise 11-12 dolar ivarnda olmutu. Morana gre, Arap lkelerinin Suudi Arabistan Camp David srecinden uzak tutmak iin youn bir bask yapt bir dnemde, Filistinli gruplarn sabotajlarndan ekinen Suudi hkmeti petrol retimini ksarak, yksek petrol fiyat politikasna destek vermiti. Bkz.: Dermot Gately, A Ten-Year Retrospective: OPEC and the World Oil Market, Journal of Economic Literature, Vol:22, No: 3(Sep., 1984), ss. 1103-1104; Moran, op. cit., s. 261. 520 Yergin, op. cit., ss. 658-659 521 Monroe Leigh, Mobil Oil Iran Inc. V. Islamic Republic of Iran. AWD 311-74/76/81/150-3., The American Journal of International Law, Vol: 82, No: 1 (Jan.,1988), ss. 137-138. 522 Yergin, op. cit., 660.
519

158

petrolnn varili resmi fiyat 28 dolara kmt. Oysa iki yl ierisinde talepteki art fiyatlar iki katna kartacak dzeyde olmamt. Ayrca, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Irak gibi reticilerde petrol retimlerini artrarak, piyasadaki arz an kapatmlard. Dolaysyla politik kriz ile petrol fiyatlar arasnda dorudan bir koralisyon bulunmaktayd. 1979 krizi petroln sradan ticari bir meta olmadn bir kez daha kantlamt. 1979 krizi srasnda OPEC lkeleri bir btn olarak 67 milyar dolar d demeler fazlas vermilerdi. 1980 ylnda ise bu rakam 120 milyar dolara kmt.523 2004 yl deeriyle yaklak 500 milyar dolarn stnde bir gelir. Dolaysyla kriz ile birlikte petrol tketicisi lkelerden petrol reticisi lkelere bir gelir transferi szkonusu olurken, 1973-1974 krizinde olduu gibi bu transferden en fazla etkilenen lkelerin banda gene petrol yoksunu nc Dnya lkeleri gelmekteydi. nk, petrol reticilerinin nemli bir ksm ya dorudan transferle, ya mal ve materyal almlar yolu ile ya da silah almlar yolu ile gelirlerinin bir ksmn gene gelimi piyasalara transfer etmekteydiler. Ayrca, retici lkeler ellerindeki nakitleri gelimekte olan lkelerin banka ve kredi kurumlarna transfer ederek, bu lkelerdeki sermaye fazlalna da bir katk salamt. Dnemin bir Amerikal finans dergisine gre Kuveyt ve dier yatrmclar krizden sonra ABDnin en nemli yzlerce irketinin yaklak %5 hissesini satn almlard. Hisse almlarnn yannda retici lkeler ellerindeki d ticaret fazlasn gene gelimekte olan lkelerin banka ve kredi kurumlarna aktarmlard.524 Bunun yannda yksek petrol fiyatlarndan kaynaklanan kayplarn karlamak iin gelimi endstri lkelerinin retim mallarnn fiyatn ykseltmeleri gelimekte olan piyasalar olumsuz etkilemiti. Enerji fiyatlardan kaynaklanan enflasyonun sorumlusu olarak gsterilen OPEC lkelerine gre ise, global ekonomik krizin sorumlular gelimi endstriyel lkelerdi. OPEC Halkla likiler birimi tarafndan yaynlanan yazlarda Bat lkelerindeki enflasyon yksek petrol fiyatlarnn bir sonucu deildir; enflasyon gelimi endstriyel lkelerdeki kt ekonomi ynetimi ve adaletsiz uluslararas ekonomik dzenin bir sonucudur aklamas yaplmaktayd.525 Dier yandan ikinci petrol krizi sonras petrol piyasasnda geriye dnlmez bir deiim balamt. Deiim, petrol piyasasna uzun vadeli kontratlar dneminin kapatlmas olarak yansm, petrol irketleri de bu yeni dzene uyarak bulabildikleri piyasalardan bulabildikleri fiyata petrol almaya balamlard. Petrol endstrisinde yaanan yapsal deiim, retici lkeler ile szlemeli irketler arasndaki bada koparmt. Bilindii zere milliletirme giriimlerinin ardndan imtiyazl irketler, rettikleri petrol satn alan szlemeci irketlere dnmt. ran devrimi ile birlikte retici lkeler szlemeci irketlere daha nce belirlenen fiyatlardan petrol satmak yerine, daha fazla gelir elde etmek amacyla dorudan spot piyasalarna ynelmiti. Uzun dnemli alm kontratlar geersiz hale gelen ok uluslu irketler de varlklarn devam ettirebilmek ve gelirlerini ykseltmek amacyla piyasada bulabildikleri en dk fiyata petrol almaya almlard. Bylelikle petrol endstrisinde szlemeli irket-retici lke ilikisi de sona ermekteydi. Bu tarihten sonra retici lkeler dorudan ham petrol satma iini kendi irketleri araclyla gerekletirmeye balamlardr.
Zuhayr Mikdashi, Oil Prices and OPEC Surpluses: Some Reflections, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol:57, No:3 (Summer, 1981), ss, 409- 416. 524 Ibid., ss. 417-427. 525 Davar Venouss-C.K. Walter-A. Frank Thompson, OPECs Goal and Strategies, International Journal of Middle East Studies, Vol: 16, No:2 (May., 1984), s. 199.
523

159

2. ran Devrimi ve ki Ayakl Amerikan Gvenlik Politikasnn kmesi Basra Krfezini Amerikan ekonomik ve gvenlik karlar asndan en nemli blge olarak tanmlayan Bakan Nixon dneminde Amerikan politikas Krfezdeki petrol retiminin gvenli bir ekilde Bat Blouna ulatrlmasn salamak olmutu. zellikle 1971 ylnda ngilterenin askeri olarak Krfezden ekilmesinden sonra daha nce ngiltereye tahsis edilen s ve limanlarn dorudan Amerikan askerleri tarafndan kullanlmaya balamas, ABDnin blgedeki etkinliini artrmasna yol amt. Krfezdeki karlarn korumak adna blgeye askeri g yerletiren Amerikan hkmetinin ran ve Suudi Arabistana da blgenin jandarmal grevini verdii grlmt. Bununla birlikte 1970lerin ortalarnda bu politika rann daha da glendirilerek blgenin jandarmas haline getirilmesine giden bir savunma anlayna kaymt. Dolaysyla 1970li yllarda Krfezin gvenlii ahn kontrolndeki ran tarafndan salanmaktayd.526 1977 Aralnda Tahran ziyaret eden Bakan Carter Amerikan desteini tekrar dile getirmiti. 527 Bakan Carter aha verdii destei u cmlelerle ifade etmekteydi: ran, bandaki byk lider ah sayesinde bugn, dnyann en sorunlu blgesinde bir istikrar adasdr. Bu, majesteleri, size, sizin liderliinize kar halknzn duyduu engin sayg ve hayranlktan, sevgiden kaynaklanmaktadr. Oysa Bakan Carter, 1978 Ocann ilk saatlerinde bir istikrar adas olarak grd ah rejiminin, bir yl gibi ksa bir srede devrildiine tank oldu.528 ran Devriminden sonra yeni rejimin nasl bir d politika izleyeceine dnk tartmalar, hkmetin, rann blgenin jandarmal grevini stlenmeyeceini ilan etmesi,529 Amerikan irketlerinin de %40 hisse orta olduu uluslararas petrol konsorsiyumunun faaliyetlerine son vermesi ve 12 Mart 1979da rann CENTOdan ayrldn aklamas ile anlalmt. ahn lkeyi terk etmesinden sonra randaki petrol karlarn korumak adna Amerikan Ulusal Gvenlik Danman Brezinski ah' gzden kardk ve ran' nasl kurtarrz diye kafa yormaya baladk demiti. lkede askeri darbe sylentileri yaylnca yeni lider Humeyni bir aklama yapma gerei hissetmi ve ran halkna askeri darbe, halkmzn da, ABD'nin de karlarna aykrdr. ran'da huzur istiyorsanz, bunun tek yolu monarinin kaldrlmasdr szleriyle tutumlarna aklk getirmiti. Ayn gnlerde ABD Dileri Bakan Vance ise yeni rejim ister monari, ister slam Cumhuriyeti olsun, bizim iin ikisi de bir aklamasn yapmt.530 Amerikan hkmetinin esas amac petrol dzeninin korunmasyd. Bu erevede Cezayirde Bazargan ve onun Dileri Bakan brahim Yazdi ile bir grme gerekletiren Brezinski, ran ile

Fred Halliday, The Iranian Revolution in the International Affairs: Programme and Practice, Ed.: Arap Research Centre, Oil and Security in the Arabian Gulf, Great Britain: St. Martins Press, 1981, s. 29; Maxwell Orme Johnson, The role of U.S. Military Force in the Gulf, Ed. Christopher C. Joyner, The Persian Gulf War: Lesson for Strategy, Law, and Diplomacy, New York- Westport- London: Greewood Press, 1990, s. 129. 527 Bakan Carter dneminde iki lke arasnda siyasal liberalizasyon ynnde baz tartmalar yaanmt. Bkz.: Alexander Moens, President Carters Advisers and the Fall of Shah, Political Science Quarterly, Vol: 106, No: 2 (Sum., 1991), s. 213. 528 Yergin, op. cit., s. 630; Moens, loc. cit. 529 Edmund Ghareeb, The Roots of Crisis: Iraq and Iran, Ed. Christopher C. Joyner, The Persian Gulf War: Lesson for Strategy, Law, and Diplomacy, New York- Westport- London: Greewood Press, 1990, s. 30 530 Glveda zgr , randaki slam Devrimi 26 Yanda http://www.cnnturk.com.tr/OZEL_DOSYALAR/haber_detay.asp?PID=500&HID=1&haberID=72006, (e.t.11.02.2005)

526

160

diyalog kapsn ak tutmaya almt.531 ABDnin tm giriimlerine ramen, yeni rejimin petrol kaynaklar zerinde ulusal bir denetim kurmaya ynelmesi ve blgede Amerikan karlarnn jandarmaln stlenme gibi bir politika izlememekte kararl oluu ve petrol zengini Krfez lkelerindeki istikrar devrim ihra politikas erevesinde tehdit etmesi, Amerikan karar vericilerini zaman kaybetmeksizin harekete geirmeye yetmiti. ran Devrimi ABDnin Orta Dou petrolne olan bamllnn artt bir tarihte olmutu. Amerikan ynetimi yllara gre deimekle birlikte 1970lerin sonunda ham petrol ithalatnn yaklak %40n Orta Doudan yapmaktayd.532 ran Amerikan petrol ithalatnda nemli bir lke konumundayd. Dolaysyla ran devriminden kaynaklanan istikrarszlk ABDnin enerji gvenliini ciddi lde etkileyecek gelimelere sahne olabilirdi. Bu erevede Amerikan ynetimi ran devrimini snrlandrmak iin zaman kaybetmeden harekete gemiti. ubat 1979da Krfez lkelerine bir ziyaret gerekletiren ABD Savunma Bakan Harold Brown, Amerikann Krfezdeki petrole ynelik yaamsal karlarn gerekirse askeri g kullanarak savunacan aklamt. Brown ayrca, ABDnin Umman, Somali ve Kenya ile askeri kolaylklar ieren birtakm anlamalar yaptn, bir kruvazrle ok sayda sava gemisinin Hint Okyanusu ve Arap Denizine doru hareket ettiini ve Krfezdeki petrol sevkyatnn gvenliini salamak iin blgedeki Amerikan gcnn arttrlacan ifade etmiti.533 Bakan Carterin 23 Ocak 1980de Kongredeki konumasnda, durumumuzu ak seik belirtmeliyiz. uras iyi bilinmelidir ki Basra Krfezinde denetimi ele geirmek amacyla herhangi bir yabanc g tarafndan yaplacak mdahale Amerika Birleik Devletlerinin yaamsal karlarna ynelmi bir saldr olarak dikkate alnacak ve byle bir saldrya askeri g de dahil olmak zere gerekli her trl arala kar koyulacak534 demiti. Daha sonralar Carter doktrini olarak anlan bu aklamada Bakan Carter, Henry Trumann 1947de Suudi rejimine sunduu destei bir kez daha teyit etmenin tesinde, Krfezdeki enerji karlarn korumak adna gerekirse askeri mdahalede bulunacan ilan etmekteydi. Krfezdeki Amerikan karlarn belirleyen en nemli faktr petrol ve petrole gvenli eriim hakkyd. Nitekim Amerikan Savunma Bakan Harold Brown, Carter Doktrininden sonra Amerikan ekonomisinin d yatrmlardan gelen gelirlere olduka duyarl olduunu ve Amerikann yaamsal karlarnn Orta Doudan ihra edilen petroln korunmasyla dorudan ilikili olduunu ifade etmiti. Brown, ABDnin blgedeki petrol sahalarn korumas konusunda olduka hassas olduunu belirtmiti.535 Harold Brown, petrolle ilgili Amerikann hassasiyetini eer Batl sanayilemi lkeler ve mttefiklerimiz Krfezdeki enerji kaynaklarndan mahrum braklrsa bu hem onlarn hem de dnya ekonomisinin felaketine sebep olur diyerek ifade etmiti..536

Rehine krizinin olduu bir dnemde gerekleen grme Bazargan hkmetinin sonunu getirmiti. Bkz., R. K. Ramazani, Irans Revolution: Patterns, Poblems and Prospects, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol: 56, No:3 (Sum., 1980), ss. 454-455 532 Hn, op. cit., s. 2 533 Ar, Iran, Irak ve ABD.. , op. cit. s. 352. 534 Johnson, .op. cit., s. 129. 535 Stephen R. Shalom, The Unted States And The Iran-Iraq War, http://www.zmag.org/zmag/articles/ShalomIranIraq.html, (e.t.22.09.2004) 536 Ar, Iran, Irak ve ABD.., op cit., s. 238

531

161

Krfez petrol dzeninin rann devrim ihrac politikas ve Sovyetler Birliinin Afganistan igali ile istikrarszlamasna Carter Doktriniyle sert bir tepki veren Amerikan ynetimi, derhal harekete geerek Acil Mdahale Gc ad altnda Krfezdeki asker saysn artrmt. Acil Mdahale Gcnn oluturulmasna dnk almalar ise Humeyninin Tahranda denetimi ele geirmesinden sonra ayn ay toplanan (ubat 1979) Ulusal Gvenlik Konseyinin toplantsnda gndeme gelmiti. Krfezde randan ya da Sovyetler Birliinden kaynaklanan ve Amerikan karlarn tehdit edebilecek gelimelere dorudan askeri g kullanarak mdahale etmek isteyen Amerikan hkmeti, bu erevede srdrd almalarn 1980 ubatnda Acil Mdahale Ortak Grev Gc (Rapid Deployment Joint Task Force: RDJTF)nn oluturulmasyla nemli bir aamaya getirmi olmaktayd.537 lk etapta 200 bin hazr kuvvetten ve 100 bin yedekten oluan ve daha sonraki krizler dolaysyla says hzla artan ve merkezi Floridada bulunan bu gcn zellii, her trl soruna hzl mdahale edebilecek yetenekte olmasyd. Acil Mdahale Gc ile birlikte ABD, Krfezde nemli bir askeri g bulundurma ve olaylara dorudan ve ksa srede mdahale etme imkan elde etmiti. Bu erevede Pakistan, Suudi Arabistan, Umman, Msr ve Kenyadaki Amerikan stleri glendirmiti.538 Msr, Ras Banasdaki iki hava ssn ve Kzl Denizdeki bir deniz ssn Amerikan glerine tahsis ederken, Suudi Arabistan ve BAE de ABDye yeni sler tahsis etmiti.539 Eyll 1980de Irak birliklerinin rana saldrsndan ksa bir sre sonra Amerikan bakanlk seimlerinden baar ile kan Reagan ynetimi ise Acil Mdahale Ortak Grev Gcnn etkinlik alann ve kapasitesini nemli lde arttrma yoluna gidecekti.

B. BADAT VE TAHRANIN BLGESEL G OLMA HEDEFLER N N ATIMASI: RAN-IRAK SAVAI

Temmuz 1979da sessiz bir darbe* ile perde arkasndan ynettii Irak iktidarnn birinci adam haline gelen Saddam Hseyin, Camp David Anlamas ile Arap dnyasndan uzaklaan Msrn brakt liderlik roln oynayabilmek, ahn dmesi ile ortaya kan g boluunu doldurmak, rejimi karnda en byk engel olarak grd ii muhalefetten tamamen kurtulmak ve ran petrol sahalarn ele geirebilmek iin zaman kaybetmeksizin harekete gemiti. 1966 ylnda da ABDnin Basra konsolosluu ile ilikiye geen Baas Partisi lider kadrosundan Saddam Hseyin, dnemin Irak hkmetini devirme planlar hakknda Amerikan konsolosluuna bilgi verdikten sonra bu konuda kendilerine Amerikan hkmetinin yardmc olmasn talep etmiti.540 Saddam General Arif hkmetinin bir yandan Fransz ERAP irketi ile petrol arama ve iletme konusunda nemli imtiyaz anlamalar imzalamas ve Ruslarn Kuveyt snrnda bulunan Rumeyla petrol sahasna yatrm yapma giriimlerinin Amerikan hkmetinde rahatszlk yarattnn farkndayd. Saddam, 1979 ylnda da Humeyninin Tahrandaki petrol dzenini bozmas ve ardndan da Krfezi istikrarszlatrmasnn Amerikan hkmeti tarafndan tepkiyle karlandn hesaplamaktayd. Esasnda Saddam ynetimi, ilk balarda Amerikan destekli ah ynetiminin devrilmesini olumlu bir gelime olarak deerlendirmiti. Ancak, Humeyninin devrim ihrac
evik Kuvvet ile ilgili bkz., Ibid., ss. 239-247 Halliday, The Iranian.., op. cit., ss. 27-28 539 Alam, loc. cit. * Saddamn 1979 ylnda DKKnin yaps ve ierisinde yer alan kiileri deitirerek kendisine bakanlk yolu atna dair iddialar iin bkz., Matar, op. cit., s.51-65; Karsh-Rautsi, op. cit., 54-56 540 Aburish, op. cit., s. 73-74.
538 537

162

politikalar ve Saddamn blgede etkin bir g olma politikas, ksa srede iki lke arasndaki ilikilerin daha da gerginlemesine yol at. Her iki lke arasnda yaanan blgesel g olma hedefi, liderlik ve ideolojik farkllk ve rekabet Tahran ve Badat ksa srede kar karya getirmiti.541 ki lke ilikilerinde yaanan gerginlik, 1980 ylnn banda iyice bozulmu ve Eyll ayna gelindiinde Irak birliklerinin saldrs ile bir savaa dnmt. Sava, Saddam Hseyinin 17 Eyllde, 1975 ylnda iki lke arasnda imzalanan ve atl Arap blgesinin paylamn ieren Cezayir anlamasn fesh ettiini aklamasn takip eden 22 Eyllde balamt. atl Arap su yolu ise hem ran hem de Irak iin petrol kaynaklarnn tanmasnda nemli bir gzergaht. zellikle zengin petrol kaynaklarna sahip olan ve 1980 banda retimini gnlk 3.5 milyar varilin stne karan Irakn en nemli sorunu gvenli petrol gzergahlarna sahip olamayyd. Saddam, ABDnin desteini yitirmi ve bir krizin iine srklenmi Tahrana ynelik hem gzergah sorununu hem de mmkn olursa onun zengin petrol yataklarn ele geirme hedefi tamaktayd. Irak, saldrnn ilk haftasnda ncelikli olarak rann zengin petrol sahalarn ele geirmeye ynelmiti. Petrol fiyatlarnn hzla 36 dolar bandn at gnlerde Irak birlikleri, nemli bir direnile karlamadan Arap iilerin younlukla yaad ve rann zengin petrol blgesi olan Kuzistan eyaletinin merkezi durumundaki Hrremehri ele geirmiti. 1981 Ocana gelindiinde gney douda zengin Kuzistan blgesinin nemli bir ksm Irak igali altndayd. Irak, rann nemli petrol ihra merkezlerinden biri olan Harg adasnn evresinde kurduu askeri denetim ile atl Arapn tm zerindeki kontrol, ran ekonomik adan zor durumda brakrken, Badat blgenin en nemli rezervlerini elinde tutan bir lke konumuna gelmiti. Savan banda kazanlan baary bir anlamayla rana kabul ettirmek isteyen Saddam, atekes koullarn Tahrana bildirmekte gecikmemiti. Irak hkmetine gre atekes, attl Arap zerindeki Irak igalinin tannmas; zengin petrol blgesi Kuzistann Iraka verilmesi; Irakn igali altndaki su ve toprak alanlar zerindeki haklarnn yasal olarak tannmas; Iraka ve dier Krfez lkelerine devrim ihra etme politikasna son verilmesi; BAEne ait olan adann geri iade edilmesinin kabul ile mmkn olacakt.542 Irakn zellikle Kuzistan istemesinde blgedeki petrol rezervlerinin varl nemli olmutu. nk, Baas iktidar Kuzistanda yaayan Arap iileri iin bir merkez olmaktan olduka uzakt. ran, Irakn nerisini dorudan reddettii gibi Sava, mutlak bir galibiyete kadar srdrme kararlnda olduunu aklamt.543 1982 Maysnn ortalarna gelindiinde ise beklenenin aksine ran birlikleri Irak kuvvetlerinin kendi topraklarndan karmak ve sava Irak topraklarnda srdrmek iin son
541

Bkz.: Anoushiravan Ehteshami, Iran-Iraq Relations After Saddam, The Washington Quarterly, Vol: 26, No: 4, (Autumn, 2003), s. 117; Hanna Batatu, Iraqs Underground Shis Movements, MERIP Reports: Islam and Politics, No:102, (Jan., 1982), 3-9. 542 Karsh, Military Power.., op. cit., s. 92 543 Savan balangcndan beri rann Irak birliklerine kar ilk tearuzu 1981 Ocanda olmu, ancak bu saldr Irak birlikleri tarafndan etkisiz hale getirilmiti. Savunma pozisyonuna geen rak birlikleri, igal ettikleri yaklak 14 bin km2lik Iran topraklarn 1982 Martna kadar elde tutmay baarm ancak, bu tarihten sonra artan kar saldrlar zerine geri ekilmeye balamt. Savan srd 1981 yl boyunca Irak ynetimi Iran ile bir atekese varmak iin aba harcarken, ran ynetimi, Irak igali srdke hibir atekes anlamasnn kabul edilemeyeceini aklamt. Bunun da tesinde Humeyni nderliindeki Iran ynetimi Saddamn Baas rejimi ile hibir grmede bulunmaya yanamamt. gal edilen ran topraklar hakknda daha detayl bilgi iin bkz., Will D. Swearinger, Geopolitical Origins of the IranIraq War, Geographical Review, Col: 78, No: 4 (Oct., 1988), s. 407.

163

saldrlarn balatm bulunmaktayd. Irak birliklerini kendi topraklarndan atan ran, bu defa Irakn zengin petrol rezervlerinin bulunduu Gney Iraka doru ilerlemeye balamt. rann ilerleyii srerken, Suriye de rann yannda yer almaya devam etmi ve Irak ekonomisine bir darbe vurmak adna kendi topraklarndan geen petrol boru hattn kapatmt. Irakn sava diplomatik yollarla zme politikasna destek veren lkelerin giriimleri, rann sava durdurmaya ynelik ne srd artlar dolaysyla baarszla uramt. 544 Bu gelimeler karsnda savan balarnda blgedeki enerji sahalarnn el deitirmesine kar olduunu aklayan Amerikan ynetimi, Badat desteklemeye balamt.545 Esasnda ABD ve Irak hkmeti arasndaki ilikilerin dzelmesinde rann Krfezdeki petrol rezervlerini tehdit etmesiyle balamt. 1982 ylnda Irakn zengin petrol rezervlerinin de bulunduu gney ve kuzey Irak topraklarn ele geirmek ve Badattaki Baas rejimini deitirmek iin byk bir harekat balatan ran ynetimi karsnda Saddamn tek bana daha fazla direnmesi szkonusu deildi. Bir ran baars Kuveyt ve Suudi Arabistandaki petrol kaynaklarnn gvenliini de tehdit edebilecek gelimeleri beraberinde getirebilirdi. Bu olasln ortaya kmas Amerikan hkmetini Saddama yaknlatrmt.546 1984 Hazirannda Suudi F-15 sava uaklarnn bir ran F-4 sava uan drmesinden alt ay sonra da, ABDnin desteiyle Krfez birlii Konseyi yeleri, blgedeki enerji sahalarn korumak iin evik Kuvvetin kurulmasna karar vermilerdi.547 rann Krfez petrol dzenini tehdit etmeye balad 1983 ylndan itibaren Irak, Batl devletlerin teknik ve hammadde yardmlaryla Sava cephenin tesine yaymt.548 Nitekim rann Krfezdeki petrol akna ynelttii tehdidin artmas zerine Amerikan hkmetini Kuveyt petrol tankerlerine Amerikan bayra ekmi ve bu tankerleri kendi sava gemileri tarafndan koruma altna almt. 1988 ylnda Krfezdeki savan bir taraf haline gelen Amerikan gleri genellikle rann petrol sahalar ve platformlarna saldrlar dzenlemekten ekinmemi bu saldrlar srasnda ran gleri ile Amerikan birlikleri kar karya gelmilerdi. Gene Amerikan birliklerinin ran ile BAE arasnda tartmal olan Mbarek petrol sahasnda 4 ran sava gemisine dzenledii saldr srasnda Amerikan donanmasna ait Vincennes Kruvazrnn rana ait bir yolcu uan drerek 290 sivilin lmne neden olmas Tahran Irak ile atekese yneltmiti. Bu saldry Washingtonun gl bir uyars olarak alglayan ran ynetimi Saddamla bir anlama yapma

544

Iran, a) Irakn ran topraklarndan tamamen ve koulsuz olarak ekilmesini, b) Sava tazminat (50 ile 150 milyar dolar arasnda) denmesini, c) Irakn sava sulusu ilan edilmesi veya bir uluslararas hakem komitesinin saldrgan belirlemesini, s) Saddam tarafndan snr d edilen 100 bin dolayndaki ii Mslmann Iraka geri dnmesine izin verilmesi ve e) Saddam Hseyin ve Baas rejiminin ynetimden ekilmesini talep etmekteydi, bkz., Ar, Irak, Iran ve ABD, op. cit., s. 385 545 Shalom, The Unted, loc. cit. 546 Orta Doudaki karlarn korumak adna Carter ve Reagan ynetimi Irakn desteklenmesinin yannda ayrca, Afganistandaki mucahiddin gruplarnn desteklenmesi ve Lbnana tekrar asker kartlmas politikalarn uygulama koymutu, bkz., Hinchcliffe, op. cit., s. 39 547 Alvin Z. Rubinstein, Perspectives on the Iran-Iraq War, ORBIS, Vol. 29, No. 3, (Fall, 1985), s. 604. 548 Bkz.: Thomas L. McNaugher, Balistik Missiles and Chemical Weapons: The Legacy of Iran-Iraq War, International Security, Vol:15, No:2, (Autumn, 1990), s. 9; 1984 ylnda ise BM gzlemcileri Irakn savata Hardal gaz ve sinir gaz kullandn tespit etmiti, bkz., McNaugher, op., cit., s.17; Kerem Balc, lmcl Silahlar Ambar Ortadou, Aksiyon Dergisi , Say: 431, http://www.aksiyon.com.tr/yazdir.php?id=2474(e.t.10.03.2004).1987den itibaren ise Saddam, kendi adn verdii ve patlayc etkisi olduka geni bir sahaya yaylan el-Hseyin fzeleri ile Tahran karsndaki stratejik zayfln gidermeye ve ran antlamaya zorlamt

164

yoluna gitmek zorunda kalmt.549 1988 ylnn ortalarna doru ran, artk bir taraftan silah ve tehizat eksiklii, dier taraftan petrol ihracnn durmasnn getirdii ekonomik yetersizliin tesinde byk glerin rann sava kazanmasna izin vermeyeceinin farkna varmt. Bu artlar altnda 18 Temmuz 1988de ran hkmeti 20 Temmuz 1987de BM Gvenlik Konseyinde oybirliiyle kabul edilen 598 sayl atekes kararn kabul etti.550 Karar daha nce Irak tarafndan benimsenirken ran tarafndan reddedilmiti. C. TEHD T ED LEN AMER KAN PETROL IKARLARINA ASKER STRATEJ S : BASRA/ARAP KRFEZ NDEN AMER KAN KRFEZ NE KORUMA

Yukarda belirtildii gibi ran devriminin ardndan bu lkedeki petrol ve askeri s gibi ayrcalklar kaybeden Amerikan ynetimi 1979 Aralnda Sovyetler Birliinin Afganistan igal etmesi zerine yaamsal nemdeki enerji kaynaklarna eriimi gvence altna almak iin Krfezdeki askeri varln artrma yoluna gitmiti. Carter ynetiminin 1980 ylnda oluturduu Acil Mdahale Gc ile birlikte ABD, Krfezde nemli bir askeri g bulundurma ve enerji rezervlerine bir tehdit olutuunda dorudan ve ksa srede soruna mdahale etme imkan elde etmiti. Acil Mdahale Gcnn oluturulmasna dnk almalar 1970lerin banda balam olmakla birlikte, 1979a kadar bu ynde nemli bir adm atlmamt. Bu erevede oluturulan Acil Mdahale Gcnn esas sorumluluk alan Orta Dou ve Asyadaki Amerikan enerji karlarn korumakt. Bakan Carterin Ulusal Gvenlik Danman olan Brzezinskide bu gcn asl hedefinin Basra Krfezi olduunu aklamt. Kantlanm dnya petrol rezervinin yarsndan fazlasnn bulunduu Basra Krfezi o dnem iin Amerikan petrol ithalatnn %34n, Bat Avrupa lkelerinin %61ini ve Japonyann da %72sini karlamaktayd.551 Amerikan hkmeti Krfez enerji kaynaklarnn korunmas konusunda her trl askeri atmaya hazrlkl olmak istemekteydi. Nitekim, ran-Irak Savann balamasn takiben Amerikan mttefiki alt Krfez lkesinin (Suudi Arabistan, Kuveyt, Bahreyn, BAE, Umman ve Katar) 25 Mays 1981de Abu Dabide bir araya gelerek Basra Krfezindeki ilk kolektif gvenlik sistemi olan Krfez birlii Konseyini (GCC: Gulf Cooperation Council) kurmas da bu balamda deerlendirilmeliydi. Krfez lkeleri arasnda ekonomik, sosyal ve kltrel ibirliini artrma amacyla kurulduu ilan edilen Krfez birlii Konseyinin aslnda temel amac, alt Krfez lkesini etkileyen enerji gvenlii ile (rezerv sahalarnn korunmas ve petrol ihracnn gvenliinin salanmas) ilgili konularda Amerikan nclnde ortak bir gvenlik sistemi oluturmakt.552 te yandan 1981 Ekiminde srekli bir komutanla dnen Acil Mdahale Birleik Grev Gc ile ilgili asl gelimeler ran glerinin Irak karsnda askeri stnl ele geirip Irak petrol sahalarn igal etme olaslnn ortaya kmas ile yaanmaya balamt. Krfezdeki petrol dzenini bozabilecek bu gelime karsnda Ocak 1983te Reagan ynetimi yeni bir askeri
Jay E. Hines, From Desert One to Southern Watch: The Evolution of U.S. Central Command, Joint Force Quarterly, No:24, (Spr., 2000), s. 45 550 Karar metni iin bkz., Ehteshami, op. cit., ss. 128-120 551 Jeo Stork, US Targets Persian Gulf for Intervention, MERIP Report, No: 85 (Feb., 1980), s. 3. 552 K K ile ilgili daha detayl bir alma iin bkz., Joseph A. Kechichian, The Gulf Cooperation Council an the Gulf War, Ed. Christopher C. Joyner, The Persian Gulf War: Lesson for Strategy, Law, and Diplomacy, New YorkWestport- London: Greewood Press, 1990, ss. 9-110.
549

165

rgtlenmeye gitti. Acil Mdahale Birleik Grev Gc dorudan CENTCOM olarak bilinen ABD Merkez Komutanlna balanmt. Pentagon bunlarn yan sra, Orta Douda ve Basra Krfezinde kullanlmak zere dorudan CENTCOMa bal hareketlilik ve vuru gc bakmndan iyi donanml be adet hafif piyade saldr tmeni kurmutu.553 Ayrca bu dorultuda blge lkeleri ile s ve liman kolayl salayan anlamalar yaplmt. Reagan ynetimi tarafndan Bakan Carter dneminde kurulan evik Kuvvetin askeri kapasitesi arttrld. CENTCOM bylelikle Krfez lkelerinin petrol sahalar ve retimlerine ynelik dardan veya ieriden gelebilecek tehditleri caydrmak ve saldrlar nlemek grevini de stlenmiti. Bu erevede Amerikan gvenlik politikasnn z, petrol zengini mttefik rejimlerin politik ve ekonomik btnlnn korunmas, blgedeki petrol rezervlerinin el deitirmesinin engellenmesi, byle bir olaslk belirdiinde ise dorudan Amerikan askeri gcn kullanarak sorunun bertaraf edilmesiydi. Dnemin ABD Savunma Bakan Yardmcs Francis J. West, Amerikann Krfez politikasn, radikal devletlerin saldrlarna kar Suudi Arabistan gibi lml Arap lkelerini desteklemek, bu lkeleri i ayaklanma veya ykc faaliyetlere kar korumak ve Krfezde sz konusu olabilecek bir Sovyet igalini caydrmak olarak aklamt.554 Basitletirecek olursak Amerikan hkmeti petrol rezervlerini elinde tutan lkeler ile bu lkelerin savunulmasnda hayati rol oynayan lke ve topraklardaki rejimlerin i ve d saldrlar karsnda korunacan aklamt. Bakan Reagan, Bakanlk seimlerinin hemen ardndan Carter Doktrini erevesinde stratejik bir enerji lkesi olan Suudi rejiminin d veya i tehditlere kar korunmasnn Amerikann ncelikli politikalar arasnda olduunu belirtmiti.555 ran-Irak Savann Basra Krfezini istikrarszlatrd 1983 Ekiminde bir aklama yapan Pentagon yetkilileri, Krfez petrolnn kesintiye uramasna ABD deniz gcnn izin vermeyeceini aklamt. Basra Krfezi petrol gzergahnn tanker savalar dolaysyla gvensizletii bir dnemde Washington, MIDEASTFOR komutanlna bal ABD gcnn, Krfezde seyir zgrln engelleyecek her trl davrana kar kesin ve etkili bir ekilde kar koyacan aklanmt.556 ran-Irak Sava srasnda petrol tankerlerinin karlkl hedef alnmas kresel bir sorun haline gelmiti. Japonya petrol ihtiyacnn %70ini, Bat Avrupa lkeleri %50sini ve ABD %7sini Krfezdeki petrol retiminden karlamaktayd. Krfez petrolnn uluslararas pazarlara aktarlmasnda yaanan gvenlik sorunu yalnzca tketici lkelerin deil, zira bir o kadar da petrol gelirlerine baml olan Amerikan mttefiki retici lkelerin istikrarn da tehdit etmekteydi. Savan bandan 1984 yl bana kadar toplam 48 ticari gemi ve petrol tankeri ran veya Irak glerinin saldrsna urarken, 1984 yl sonunda bu say 119a kmt.557 1986 ylnda Kuveyt hem Amerikan hkmetine hem de Sovyetler Birliine ayr ayr bavurarak petrol ihracnn gvenceye alnmasn istemiti. 1987 banda Sovyetler Birliinin Kuveyt petrol tankerlerini dolaysyla Kuveyt petrol ihracn koruma istei aa knca Amerikan hkmeti dorudan
553

Genrikh Trofimenko, Amerikan Sava Stratejileri, vr: Levent Ouz, stanbul: Pencere Yay., 1991, s. 205; Hines, From Desert, op. cit., s. 44 554 Bkz.: Ar, ABD, Iran ve Irak.., op. cit., ss.245-247 555 Martin, op. cit., s. 127 556 Ar, Irak, ran ve ABD.., op. cit., s. 399 557 Metz, Iraq, loc. cit.

166

harekete geti. 29 Ocakta bir aklama yapan Amerikan ynetimi, Amerikan donanmasnn Kuveyt petrol tankerlerinin serbest sefer dzenlemesine yardmc olacan ve ayn zamanda Kuveyt tankerlerine Amerikan bayra ekileceini belirtti. Mays 1987de Amerikan bayra ekmi 11 Kuveyt tankeri Amerikan sava gemilerinin korumalnda Krfezden petrol ihra etmiti. Bylelikle CENTCOM petrol gzergahn Amerikan gvencesi altna alm olmaktayd.558 Bunun ardndan Krfeze devriye botlar, mayn tarama gemileri, saldr helikopterleri, ticaret filosu ve zel operasyon timleri gnderildi. Hrmz Boazndan Kuveyt karasularna kadar olan blgede Amerikan deniz ve hava gcnn devriye grevini stlenmesi blgedeki gerginlii artrmsa da, rann veya bir dier devletin bu konuda fazla yapabilecei bir ey yoktu. Eyll 1987den Haziran 1988e kadar geen srede JTFMEye bal gler Krfezde ve Krfez civarnda yaklak 28 operasyon gerekletirirken, Deniz Kuvvetlerine bal 33 sava gemisi de petrol tankerlerine koruma grevini stlenmiti.559 ran-Irak sava bittiinde Basra Krfezi bir Amerikan i denizi haline dnm bulunmaktayd.

558 559

Johnson, The role of U.S, op. cit., s. 130 Ibid., ss. 130-132

167

DRDNC BLM SOUK SAVA SONRASI DE EN GLOBAL VE BLGESEL PARAMETRELER: PETROL ODAKLI GVENL K VE TEHD T ALGILAMALARI I. PETROL KAYNAKLARI ZER NDE DENET M KURMA MCADELES : IRAKIN KUVEYT GAL 2 Austos 1990da Irakn petrol zengini Kuveyti igali tm dnyada byk bir aknla ve bir o kadar da endieye yol amtr. Ancak, Irak igali ile ilgili New Yorkta bir konuma yapan Japon Bakonsolosu Masamichi Hanabusa, bu dnemde petrol kimin kontrol ettii ABD asndan ciddi bir sorundur. Fakat Japonya iin bu o kadar ciddi bir sorun deildir. Elbette gvenli ellerde olmas iyidir. Fakat tecrbemiz bize gstermitir ki, petrol kim kontrol ederse etsin eninde sonunda onun satmn da gerekletirmektedir.560 Nitekim, Hanabusann ifade ettii gibi Irak igaline en sert tepki Amerikan hkmetinden geldi. Amerikan hkmetinin igale kar tavr tm dnyann bir kez daha kresel enerji merkezi olan Krfeze kilitlenmesine yol at. Kuveyt Orta Dou enerji havzasnn ortasnda, dier bir deyile kalbinde konumlanm bir lkeydi. Kuveyt petrol rezervlerinin yan banda verimli el- Rumeyla (Irak), el-Hassa (S. Arabistan) ve Kuzistan ( ran) petrol rezervleri bulunmaktadr. Dnyada toplam ham petrol rezervi yaklak 1.2 trilyon varil iken salt Orta Doudaki ham petrol rezervi miktar 700 milyar varilin zerinde olup Kuveyt bu rezervlerin merkezinde bulunmaktadr. Kuveyt bilindii zere karadan S. Arabistann (262 milyar varil), rann (133 milyar varil) ve Irakn (115 milyar varil) denizden de BAE (98 milyar varil) ve Katarn (15 milyar varil) petrol kaynaklarnn yanbanda kurulmu bir lkedir. Ayrca hem OPEC hem de Krfez birlii Konseyi yesi olan Kuveyt, dnya petrol rezervinin yaklak %8.6sna denk gelen 101 milyar varillik (tarafsz blgedeki rezervlerle birlikte) bir rezerve sahiptir.561 Irak igalinden hemen sonra uluslararas toplum, igalin ekonomik ve politik sonularn ve olas maliyetleri karmaya balamt. Tm dnyada telaffuz edilen felaket senaryosu ise, Krfezdeki krizin Suudi Arabistan ve Katar da iine almas ve bu srete rann da atmann iine srklenmesiydi. Bu durum kresel ekonominin ve ibirliinin yerini atmalara ve ard sra gelen ekonomik ve siyasal krizlere brakmas anlamna gelmekteydi. Dier yandan eer Kuveyt igaline sessiz kalnrsa, blgenin en nemli askeri gc olan Irakn kresel bir g olmasna giden sre balam olacakt. nk, Kuveyt sahip olduu petrol rezervlerinin yannda dnyann her yerine yaylm bir sermayeye sahipti. Kuveytteki petrol retimi ile birlikte, Irakn birka yl ierisinde petrol retimini Suudi Arabistan seviyesine kararak, askeri kapasitesini gelitirmek iin gerekli olan nakite kavumas sz konusu olacakt. Irak ve Kuveytin birlikte sahip olduu kantlanm petrol rezervi yaklak 215 (1991 verileri ile) milyar varildi. Dier taraftan Irakn kantlanm rezervlerinin dnda, kantlanmam petrol rezervlerinin miktarnn ise 80-100 milyar aras olduu sanlmaktadr. Olas rezervlerle birlikte ele alndnda, 3 Austos 1990da Saddam
560

Edward N. Krapels, The Commanding Heights: International Oil in a Change World, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol:69, No:1 (Jan., 1993), s. 71. 561 OPEC yelerinin ve dier lkelerin petrol rezervi ve retimi iin bkz., http//:www.opec.org.

168

dnyann en byk petrol rezervine sahip bir lkenin lideri konumuna gelmiti. Saddamn igal giriiminin zaman kaybetmeksizin cezalandrlmasn talep eden lkelerin banda gelen Washington, Irakn n koulsuz ve derhal Kuveytten kartlmasn istemiti.562 Savaa giden sre ise Saddamn 2 Austosta Kuveyti igal etmesinin arkasndan bu lkede kontroln salamlatrmaya almas ve bu dorultuda 8 Austosta ilhak ettiini, 28 Austosta on dokuzuncu ili olduunu aklamas ile zaten balamt. lerleyen aylarda taraflarn taviz vermez tutumlar, sorunun barl zm yollarn tkamt. Krizin barl yntemlerle zmleme ynndeki tm aba ve umutlar, Ekim aynda alnan ve 15 Ocak 1991e kadar Saddam glerinin Kuveytten ekilmesini ngren ve bu gereklemedii takdirde g kullanmaya onay veren 678 sayl karardan sonra daha da artmt. 15 ubata gelindiinde de bir uzlama ortaya kartlamamt. Bu yndeki son beklentiler 16 ubatta ABD nderliindeki koalisyon glerinin Irak Kuveytten kartacak saldrnn birinci aamasn balatmas ile sona ererken, Krfezde askeri hareketlilik bir kez daha artmt. Dnyann enerji merkez ss olarak kabul edilen Basra/Arap Krfezi sekiz yllk ran-Irak Savann bitimini izleyen nc ylda tekrar bir savaa sahne olmaktan kurtulamamt. imdi bu noktaya nasl gelindiine bakalm. A. EKONOM K SAVATAN ASKER SAVAA: SADDAMIN KUVEYT GAL 1990 Maysnda Badatta toplanan Arap Birlii Zirve toplantsnn kapan konumasnda sz alan Saddam Hseyin, OPEC tarafndan belirlenen kotalarn stnde bir retim gerekletirerek petrol fiyatlarnn dmesine yol aan BAE ve Kuveytin Iraka kar bir ekonomik sava atn ve Irakn buna cevap verebilecek gte olduunu ifade etmiti. Saddam, ran ile atekes anlamas imzaladktan hemen sonra, 9 Austos 1988de Kuveyti OPEC bnyesinde imzalanm olan kota anlamalarn ineyerek, petrol retimini artrmakla eletirerek Irak-Kuveyt gerginliinin startn vermiti. Irak, merkantilizmin gl ekonomi gl devlet ilkesi dorultusunda OPEC iinde yksek petrol fiyat politikasn desteklemiti. Ancak Kuveyt ve BAEnin OPEC erevesinde benimsenen lke kotalarnn stnde bir retim gerekletirmelerinden dolay petrol fiyatlar ykselmemi; aksine dme eilimi gstermiti. OPEC 1990n ilk yars iin gnde 22 milyon varil petrol retimini hedeflemesine karn, OPEC yeleri piyasaya yaklak 24 milyon varil petrol vererek 20 dolarn stnde olmas gereken fiyatlarn 20 dolarn altna dmesine yol amt. Saddam, fazla petrol retiminin BAE ile Kuveyt tarafndan gerekletirildiini ne srmekteydi. Saddam, OPEC tarafndan belirlenen kotalarn stnde bir retim gerekletiren BAE ve Kuveytin Iraka kar bir ekonomik sava atn ifade etmiti.563 ki lke arasndaki petrol krizinin zmne yardmc olmak amacyla Kral Fahd, taraflar Ciddede bir araya getirmi (11-12 Haziran) ancak, taraflar arasnda bu sefer baka sorunlarn varl ortaya kmt. Irak, bu sorunlar ilk nce 15 Haziranda Arap Birlii Genel Sekreterliine gnderdii mektupta dile getirmiti. ki gn sonra da bizzat Saddam, Arap Birliinin toplantsnda Irakn ikayetlerini yapt konumada tekrar dile getirmiti. Saddam konumasnda Kuveyt ve BAEni ABDnin retimi artrarak petrol fiyatn drme planna ortak olmak ve bu erevede
562 563

Parra, op. cit., ss. 298-299. Ibid., s. 295

169

Iraka kar bir ekonomik savan paras olmakla sulamt. Saddam Kuveyti ayrca Irak topraklarn petrol istasyonlar, askeri garnizonlar, iftlikler ve snr birlikleri oluturarak igal etmekle de sulamt. Saddam Hseyin, eer ilk etapta sz yeterli gelmezse, daha sonra alnacak tedbirlerle sorunu zeceini ileri srmt. Bylelikle Irak ynetimi diplomatik yoldan Kuveytin petrol politikasn deitirmek iin g opsiyonunu gndeme getirmi olmaktayd. te yandan Saddam, Kuveyte dnk sulamalarn srdrrken 25 Temmuzda kendisiyle bir grme gerekletiren ABDnin Badat Bykelisi April Glaspie ise, Saddama Bakan Bushun Irakla ilikilerin gelitirilmesi konusundaki zel mesajn iletmiti. Grmede ayrca bayan Glaspie Bizim Araplar aras atmalar hakknda hibir grmz bulunmamaktadr. Biz, sizin sorunu uygun yntemler kullanarak zeceinizi umut ediyoruz demiti.564 Washingtonun, sorunun Araplar aras bir mesele olduunu ve ABDnin Kuveytin savunulmas konusunda zel bir aba gsterme niyetinde olmadn ak bir ekilde ortaya koymas Irak krizi trmandrma konusunda cesaretlendirmiti.565 Oysa Kuveyt yaklak 101 milyar varil petrol rezervine sahip olmann yannda petrol gelirlerinin nemli bir ksmn ABDde deerlendirerek bu lkenin ekonomik istikrarna nemli bir katk salamaktayd. Irakn Kuveyt ve Suudi Arabistana, ran-Irak Savandan kalma yaklak 80 milyar dolar borcun nemli bir ksm Amerikan silah irketlerinin kasalarna gitmiti. Ayrca Kuveyt, Amerikan silah pazarnn nemli bir mterisiydi. Kuveyt ayn zamanda petrol endstrisinde ABDnin ngrd istikrarn salanmasnda nemli bir lkeydi. Ancak, tm bunlara ramen Amerikan ynetimi Kuveytin savunulmas konusunda kayda deer bir tepki vermedii gibi, soruna ok uzak olduu izlenimi vermiti.566 Baz yazarlara gre Souk Sava sonras enerji rezervleri zerinde askeri bir denetim kurmak isteyen Amerikan ynetimi Saddam Kuveyti igal etmesi ynnde tevik etmiti. Byle bir igal durumunda ABD, hem blgenin en nemli askeri gc haline gelen Irak tehdidini ortadan kaldracak hem de petrol rezervleri zerinde ak bir denetim kuracakt ki bu amaca en sonunda ulald. te yandan Irakn Kuveyti igal etmesi ile sahip olduu askeri kapasitesi arasnda olduka gl bir iliki bulunmaktayd. Bu askeri kapasitenin olumasnda ise rol oynayan balca faktr Badatn sahip olduu petrold. Gelimi lkeler Kuveyt igaline kadar Irakn silahlanma projesine destek vermilerdi. Dolaysyla Kuveyt krizinin ortaya kmasnda, petrol gelirlerine dayal bir silahlanma projesi, projeyi destekleyen gelimi lkeler ve kresel g olmak isteyen Saddamn ksa yoldan bunu elde etme istei byk bir rol oynamt.

1. Saddamn Blgesel G Olma steinde Batl Devletlerin Sorumluluu Kuveyt igaline kadar kitle imha silahlar teknolojisini gelitirmeye alan Saddam, bunun iin yllk 5 ile 10 milyar dolar aras bir kaynak harcamaktan ekinmemiti. Bununla birlikte

564

Larry Everest, Oil, Power and Empire: Iraq and the U.S. Global Agenda, Monroe, ME.:Common Courage Pres, 2004, s. 126. 565 Parra, op. cit., s. 297 566 Bkz:, H. W. Brands, George Bush and the Gulf War of 1991, Presidential Studies Quarterly, Vol: 34, Iss: 1 (Mar., 2004) s. 115; Everest, op. cit., s. 126.

170

yalnzca 1985 ylnda silahlanmaya yaklak 17 milyar dolarn567 zerinde bir kaynak ayran Saddam rejimi, 1984-1986 aras bata SSCB (15.5 milyar dolar) olmak zere Fransa, in Polonya ve F. Almanya gibi lkelerden yaklak 30 milyar dolar silah almt. 1988-1991 aras ise silahlanmaya yaklak yllk 11 milyar dolar ayrd ileri srlmekteydi.568 Ancak bu rakamlarn dnda, bir de gizli yrtlen ve hkmetlerce aklanmayan ve ileri teknoloji gerektiren kitle imha silahlarn gelitirme programlarna ayrca milyarlarca dolar para harcand hesaplanmaktayd. Bu projelerin nemli bir ksm ise dorudan Batl irketlerin teknoloji ve hammadde transferi ile yrtlmt. Dier bir deyile bu programlar Avrupal ve Amerikal irketlerin gzetiminde yrtlmt. Dier yandan Saddam, zel ve devlet irketleri ile yapt baz anlamalar erevesinde bu irketlerden dorudan bilgi ve teknoloji transferi yaparak fze gelitirme projelerini Irakta yrtmeye almt. 1985-1990 aras ise zellikle Amerikan ve ngiliz irketleri aktif bir ekilde Irakn fze gelitirme programna teknoloji ve para transferi yapmlard.569 Saddam, Irakn kimyasal silah teknolojisinin gelitirilmesine dnk uluslararas piyasalardan gerekli olan malzemelerin ithalatnda kompleks bir irketler a oluturmada olduka baarl olmutu. Bu abaya Avrupal irketlerin sunduu hammadde ve ileri teknoloji gerektiren malzemelerin transferi eklendiinde, Irakn petrol gelirlerinin zerinde bir silahlanma projesi ierisinde yer ald sanlmaktadr. Dnemin Federal Almanya Ekonomi Bakan Helmut Hossman, Kuveyt igalinden birka hafta sonra yazd bir raporda Alman firmalarnn Irakn kimyasal ve biyolojik silah gelitirme programlarndan aslan payn kaptklarn itiraf etmekteydi.570 Alman firmalarnn yannda, talyan, ngiliz ve Amerikal irketler de silah ve teknoloji ticaretinden nemli kazanlar elde etmiti.571 Sonu olarak 1990lara gelindiinde Irakn askeri kapasitesi ve askeri donanm olduka gelimiti. Genel kan Kuveyt igali ncesi Irakn dnyann drdnc byk ordusuna sahip olduu eklindeydi. Kuveyt igali ncesi Saddam Hseyin, Irak srailden sonra blgenin en byk askeri gc konumuna getirmeyi baarmt.572

567

Gregory F. Gause III, Arms Supplies and Military Spending in The Gulf, Middle East Report: The Arabian Peninsula, Volume:0, Issue:204 (Jul.-Sep., 1997), ss. 12-14. 568 Anthony H. Cordesman, The Military Balance in the Gulf in 2001, Washinton: CSIS, January 2001, s. 78; Henderson, Instant Empire, op. cit., s.174 569 Bunlar Cardoen (Arjantin); Consultco (Avusturya); HOP (Brezilya); Dassault ve Thomson-CSF (Fransa); BAS Tools ve Deltacam Systems ( ngiltere); SNIA-BPD ( talya); Conchem ve the Consen Group ( svire); Electronics Associates ve Hewlett Packard (ABD); ve Gildemeister Projecta ve MBB (Bat Almanya). Ayrca Zug-based Consen Group firmas Irakn Bat Avrupadaki irketlerle balantlarn kurmada en nemli rol oynamt. Bkz.: Mark Hagan , The International Missile Trade and Proliferation: The Case of Iraq, JINSA Online, (31Aug.,1993) http://www.jinsa.org/articles/articles.html/function/view/categoryid/168/documentid/513/history/3,652,168,513(12.03.20 04) 570 Al Zaman (London), Iraqi Scientist Reports on German, Other Help for Iraq Chemical Weapons Program, December 1, 2003, http://www.fas.org/nuke/guide/iraq/cw/az120103.html. (e.t.03.04.2005). 571 Elson E. Boles, Helping Iraq Kill with Chemical Weapons:The Relevance of Yesterday's US Hypocrisy Today CounterPunch, http://www.counterpunch.org/boles1010.htm (e.t.08.06.2004) 572 Irak Ordusu, Saddama bal zel bir g olarak kurulan Cumhuriyet Muhafzlarnn sekin 8 tmeni de dahil olmak zere, 63 tmende toplanm yaklak 400 bin askerden ( ran-Irak sava srasnda bu say 1 milyona ulamt) oluuyordu. Yaklak 4000 bin son teknoloji ile (Kuveyt Savandan sonra 2700 civarna inmiti) donatlm tanklara sahipti. Bunlar, M-38, M-60, AMX-30, M-77, in yapm T-59, T-69, T62, Alman yapm BTR-50, BTR 60, BTR152., ar toplar, karadan karaya, ve havadan karaya frlatlabilen fzeler, 120si sava helikopteri, 11 T22 tipi ar bombardman uaklar, Su7, Su20, Su24 uzun menzilli bombardman uaklar, 15 Hawker avc ua, 100 Sovyet MIG21, MIG23, MIG29 ile Fransz Mirage tipi sava uaklar ve Krfezdeki bnu-Haldun deniz kuvvetleri ve 8 yllk sava deneyimine sahip olan ordusuyla Irak Basra Krfezinde en byk glerden biri konumundayd. Irakn askeri donanm ile ilgili bkz., Cordesman, The Military, op. cit., ss.78-82; Ersal Yavi, Hedefteki Adam Saddam, zmir:

171

Tm bunlarn Irak ekonomisine etkisine gelince Saddamn petrol retimini artrmaya dnk giriimleri 1970lerin sonunda Irakn gnlk petrol retiminin 3.5 milyon varile ulamasyla sonulanmt.573 1979 ylnda Saddam kendisini Irak ekonomisini iyiletirmeye adadn ilan ettiinde, Irakn gnlk petrol retimi gnlk 3.5 milyon varili gemiti. Yaklak 300-350 bin varili i tketime ayrlan bu retimden geriye kalan dorudan ihra edilmekteydi. 1980dw 43.6 milyar dolarlk petrol satan Irakn rana Sava amadan nce elinde 35 milyar dolarlk bir dviz mevduat bulunmaktayd. 8 yl sren sava srasnda birikmi 35 milyar dolarn yannda tm petrol gelirini silahlanmaya harcayan Irak, bata Kuveyt ve Suudi Arabistan olmak zere Rusya ve Fransaya silah alm yznden borcu bulunan bir lke konumuna gelmiti. Yalnzca Savan ilk yllarnda Saddamn Batl lkeler ve SSCBden yaklak 100 milyar dolarlk silah almna gittii ileri srlmt.574 1990lara gelindiinde Irak tm petrol gelirlerini kaybetmenin tesinde nemli ksm silah transferi iin harcanm Suudi Arabistan ve Kuveytten ald borlarn miktar 80 milyar dolar civarndayd. Dier bir deyile Suudi Arabistan ve Kuveyt kendi petrol gelirlerinden yaklak 80 milyar dolar Irakn adna Batl lkelere aktarmlard. Sonu olarak 1980lerin bandan itibaren Irak silahlandrma programlarna destek veren Batl lkeler, bu lkenin petrol gelirlerinin nemli bir ksmn aldklar gibi lkeyi yaklak 100 milyar dolar borlu hale getirmeyi de baarmlard. Ancak tm bunlarla birlikte Irak ayn zamanda blgenin en nemli askeri gc konumuna da gelmi bulunmaktayd. Bu olgu Krfezi yaamsal karlar arasnda deerlendiren Batl devletlerin gvenliini ciddi anlamda tehdit etmekteydi. 2. Irak-Kuveyt Krizinde Merkantilist Politikalar ki lke arasnda krizin su yzne kt 1990 ylnda Irak, Kuveyt hkmetini kendisine ait olan el Rumeyla petrol sahalarndan yaklak 2.4 milyar dolarlk petrol kartmakla sulamt. ElRumeyla blgesinin petrol blgesinin yaklak %90 Irak topraklarnda ve %10u Kuveyt topraklarnda bulunmaktayd (iki lke arasnda bir anlama olmadndan bu orann %80-%20 olduu da ileri srlmektedir).575 Rumeyla petrol blgesinin paylamndan kaynaklanan sorun, esasnda iki lke arasnda var olan ve halen zlemeyen bir snr sorunuydu. Sorunun nemi Rumeyla blgesinin zengin petrol rezervlerine sahip olmasyd.576 Ancak iki taraf arasnda var olan sorunun kaynanda aslnda 1990da Irak hkmetinin ekonomik sorunlar iine srklenmi olmas yatmaktayd. ran ile yaplan savan getirdii ekonomik ykmm arlat bir dnemde piyasalarda petroln fiyat dmeye balamt. Buna karn Kuveyt, bir yandan ran-Irak Sava srasnda verdii borlarn

Yazc Yay., 2002; Yahya Sadowski, Scuds versus Butter: The Political Economy of Arms Control in the Arap World, Middler East Report, Issue 177, Jul.-Aug., 1992, s. 3. 573 Robert J. Lieber, Oil and Power After Gulf War, International Security, Vol: 17, Issue:1 (Summer, 1992), s. 160. 574 Ibid., s. 168; Coalition for International Justice Report, Sources of Revenue For Saddam and Sons: A Primer on the Financial Underpinnigs of the Regime in Baghdad, Washington, D.C., 2002, s. 8, http://www.cij.org/pdf/CIJ_Saddam.pdf (e.t.19.07.2004) 575 Irak hkmeti, bu lke ile uluslararas snrlarn belirlenmesine dnk bir anlama imzalamaya yanamamtr. Bkz.: Walid Khalidi, The Gulf Crisis: Origins and Consequences, Journal of Palestine Studies, Vol:20, No:2, (Win., 1991), s. 8. 576 Pierre Terzian, The Gulf Crisis: The Oil Factor: An Interview with Pierre Terzian, Journal of Palestine Studies, Vol: 20, No: 2 (Win., 1991), ss. 100-101.

172

denmesinde israr ederken dier yandan aprazlama petrol kuyusu aarak* hem Irakn petroln almakta hem de OPECin belirledii kotalar aarak petrol fiyatlarnn dmesine yol amaktayd. Bunun sonucunda Irakta ciddi ekonomik krizler birbiri ardna yaanmaya baland. 1990lara doru ran Sava sonucu byk bir mali bor altna girilmesine ramen Batl petrol irketlerinin ortak arama ve retim taleplerine olumlu cevap vermeyen Irak hkmeti, dk seyreden ham petrol fiyatlarn ykseltmeyi ncelikli hedefi haline getirmiti. Ancak, BAE ile Kuveytin retimlerimi artrma politikalar Irakn petrol fiyatlarn ykseltme abasn boa karmt. Bunun zerine Saddam, bu iki lkeyi ABDyi de yanna alarak Irak rejimi zerinde ekonomik ve siyasi bir bask oluturmakla sulad. Irak, ABDyi yanna alan Kuveyt hkmetinin bir taraftan 1980den bu yana kendisine ait el-Rumeyla petrol blgesinde yeni petrol kuyular aarak, dier taraftan da OPEC tarafndan Kuveyte tahsis edilen gnlk 1 varilden daha fazla petrol reterek Iraka kar ekonomik bir sava atn ileri srmt. Saddam hkmeti, dorudan Kuveytli yetkilileri petrol piyasasnda Amerikan hkmetinin fiyatlar dk tutma politikasna destek vermekle sulamaktayd. Saddam, ran-Irak Sava sonras dnemde petrol yolu ile kendisine alan savaa, silahla karlk verebilecek gte olduunu sklkla ifade etmesine karn, Sabah ailesi zerinde istedii etkiye yol aamamt.577 Dier bir deyile Saddam Irak ekonomik olarak kertmeye ynelik uygulamaya konulan petrol diplomasisine silahla cevap vereceini ifade etmi olmasna ramen, gl dostlar olduunu ileri sren Kuveyt hkmeti zerinde caydrc olamamt. Petrol reten dier Orta Dou lkeleri gibi Irakn da en nemli gelir kaynan ham petrol sat oluturmaktayd. Ancak, Irak dier lkelerden farkl olarak hem ran-Irak Savann getirmi olduu d borlar, hem lke ierisinde tahrip olan petrol sahalarn ve ekonomisini hem de ran ile aralarnda kalc bir bar anlamasnn yokluundan kaynaklanan ve yllk 10 milyar dolar aan silahlanma planlarn yrtmek nemli lde petrol gelirlerine balyd. Kuveyt ise 1980lerin ikinci yarsndan sonra balatt d yatrmlarn getirdii gelir sayesinde petrol fiyatlarndaki deiimlerden en az etkilenen petrol reticisi lke konumundayd. Ayrca Kuveyt vatandalarnn says 600 bin varndayken, Irakn nfusu 17 milyonun stndeydi. Tm bu faktrler birlikte dnldnde Irak hkmetinin petrol fiyatlarnda yaanan dalgalanmalardan ciddi ekilde etkilendii ancak, Kuveytte byle bir etkilenmenin gereklemedii grlmektedir.578 Petrol fiyatlarnn ykselmesinin Arap lkelerinin petrol gelirlerinin artmasna yol aacan ifade eden Irak hkmeti, OPECin Kasm (1989) toplantsnda Kuveyti fazla petrol retmemesi ve petrol fiyatlarnda de yol amamas konusunda uyarmt. 1990 Maysnda petrol fiyatlarnda yaanan dten sonra Irak hkmeti, dn sorumlusu olarak grd Kuveytten on milyar dolar zarar ziyan talebinde bulunmutu. Daha sonra 16 Temmuz 1990da Saddam, Arap Birlii Genel Sekreterine gnderdii mektupta petrol fiyatlarndaki dten dolay Irakn ciddi ekonomik kayplar yaad ve bunun sorumlusunun da Kuveyt (ve ABD) olduunu yazmaktayd. Ocak ay ierisinde varili 21 dolar civarnda seyreden ham petrol fiyatlar Mays ayna
aprazlama petrol kuyusu ama, kuyu ama srasnda sondajn vurulduu yerden yatay bir ekilde, sondaj yerinden daha fakl bir yerden aaya inme yntemidir. 577 Yavi, op. cit., ss. 163-165. 578 Terzian, loc. cit.
*

173

gelindiinde 13-14 dolar bandna kadar gerilemiti. Bu da Irakn petrol gelirlerinin en az %45 dmesi anlamna gelmekteydi. 579 Irakn petrol fiyatlarn ykseltme ynndeki tm abalarna ramen petrol fiyatlarnda bir ykselme olmad gibi d trendinin devam etmesi nedeniyle Saddam, dnya petrol rezervlerinin yaklak yzde 12sine sahip olan ve kantlanm 115 milyar varil rezervi bulunan Irakn ekonomik olarak bir krizin iine srklenmesini engelleyememiti. Temmuzun son haftasna girildiinde Irak, Kuveyt snrna askeri birliklerini yarak blgede yeni bir askeri harekatlln startn vermiti.580 te yandan Krfezde bu scak gelimelere ABDnin tepkisiz kalmas ise Saddam ynetiminin gznden kamamt. 2 Austosta Saddam Irak glerine Kuveyti igal etme emri verdiinde artk hem Kuveytliler hem de Arap Birlii yeleri iin soruna bir zm bulma frsat ortadan kalkm olmaktayd. 3. Petrol Gvenlii ve Amerikan Politikalar: Stratejik Enerji Kaynaklar zerinde Askeri Denetim Kurma Politikas Oil, Power and Empire kitabnn yazar Larry Evereste gre Irak ile Kuveyt arasndaki ilikilerin gerginletii ve Saddamn Kuveyt snrna asker yd gnlerde Bykeli Glaspie ile gren Saddam, Irakn byk bir savaa hazrlandnn altn izmesine ramen Washington, Saddama bu giriimlerden caydrma ynnde sert bir tepki vermemiti. Saddam grme srasnda kendi rejiminin Amerikan medyas tarafndan eletirilmesine tepki gsterdii gibi Kuveyt ve BAEnin Iraka kar yrtt petrol savana da daha fazla gz yummayacan ifade etmiti. Bykeli ise, Amerikan medyasnda yazlanlardan dolay Saddamdan zr dilemi ve Bakann Irak ile ilikileri gelitirmek istediini sylemiti.581 Bykeli Glaspie, lkesini yeniden ina eden Saddam kutlarken, ABDnin Irak ile Kuveyt arasnda sregelen diplomatik tartmada tarafsz bir konumda olduunu ifade etmiti.582 Grme srasnda Bush ynetimi Iraka Kuveyti igal etmemesi ynnde sert bir mesaj vermemenin tesinde, ABDnin kriz srasnda Kuveyti savunmak iin veya olas bir igal giriimini engellemek iin herhangi bir hazrlk iinde olmadn da Saddam ynetimine gstermiti. Bu konuda Amerikallarca ne srlen bir teze gre, Amerikan brokrasisi Saddamn Kuveyti igal etmeyeceine inandndan kriz srasnda Kuveti savunmak iin hi bir hazrlk yapma gerei grmemiti. gal sonras New York Timesa bir deme veren Bykeli, kendisinin de dahil olmak zere Washingtonda kimsenin Irakn Kuveyti igal edeceini dnmediini ifade etmiti. Oysa 28 Temmuzda CIA tarafndan Bakan Busha sunulmak zere hazrlanan raporda Kuveytin igalinin yakn olduu ancak Irakn byk bir olaslkla tartmal Rumeyla petrol blgesi, Warba ve Bubiyan adalarn almakla yetinecei ifade edilmiti. 19 Temmuzda ise Dick Cheney ABDnin Kuveyte bir saldr olursa onu savunmak zorunda olduunun altn

579 580

Ibid. Irakn Kuveyte yneltii tehdit iki lke arasndaki tarihsel hak iddialarnn tekrar gndeme gelmesine yol amt. Ancak sorunun odanda petrol vard. Tarihi haklar meselesi iin bkz., Nelson, op. cit., s. 33; J. B. Kelly, Arabia, the Gulf and the West, New York: Basic Books Press, 1980, ss. 276-277. 581 Everest, op. cit., s. 126. 582 Immanuel Wallerstein, Saddam Hseyin Kaybetti Mi?, Binghamton niversitesi Fernand Braudel Merkezi, (1 Austos 2003), http://fbc.binghamton.edu/118-tr.htm (05.02.2005).

174

izmiti.583 Dolaysyla Amerikan ynetiminin en azndan Temmuz aynda Irakn Kuveyte saldraca konusunda yeterince bilgiye sahip olduu anlalyor. Baz yazarlara gre ise, stratejik petrol kaynaklar zerinde askeri olarak kontrol kurmak isteyen Amerikan ynetimi Saddam Kuveyti igal etmesi ynnde cesaretlendirmiti. Krfezde Amerikan Sava Suu adl kitabn yazar olan ve 2003 Sava sonras kurulan mahkemede Saddamn avukatln stlenen Ramsey Clark Krfezde hegemonik bir g olmak isteyen Bush ynetiminin, Kuveyt Kraliyet ailesini Irak bir igale yneltmek iin kullandn ileri srmektedir. Irak rejimine muhalif Sami Yusuf da ABDyi Krfezdeki karlarn korumak adna Kuveyti Irak bir igale ynlendirmek iin kullandn ileri srmt.584 George Bush kabinesinde yer alan kiilerce kurulan Yeni Amerikan Yzyl Projesi adl aratrma kuruluu tarafndan 2000 Eyllnde hazrlanan Amerikan Gvenliini Yeniden na Etme: Yeni Yzyl in Stratejiler, Gler ve Kaynaklar adl raporda, petrol kaynaklarnn varl dolaysyla Basra Krfezinde ABD askeri gcnn gereklilii konusunun Saddam rejimini aan bir nemde olduu ve bu gcn bata Kuveyt olmak zere Krfezde srekli bir hale getirilmesi gerektii nerilmiti.585 ABDnin krize bak ise ksa sre ierisinde Amerikan ynetiminde yer alan kiilerin aklamalar ile igalin ilk birka gnnde anlalmt. galin birinci gnnde Irakn ABDdeki tm mal varl donduruldu.586 Dnemin ABD Dileri Bakan olan James Baker, Bu sava, petroln galonundaki artla ilgili deildir... Kresel ekonomik dzeni boabilecek, verdii emirlerle hepimizin ekonomik bir resesyona, hatta bir buhrann karanlna girmesine yol aabilecek. bir diktatre kar yrtlen bir savatr diyerek Amerikan ynetiminin krize bakn ksaca zetlemiti.587 Birlemi Milletler nezdinde soruna bir zm bulmak iin diplomatik abann devam ettii gnlerde basna bir deme veren Dick Cheney, sorunun merkezinde petrol olduunu ve Saddamn askeri g kullanlarak Kuveytten kartlmas gerektiini ifade etmiti. Cheney Dnyann tm kt bir ekilde petrole bamldr. Bu ok az kk (toprak anlamnda) Kuveyti ilgilendiren bir sorundur. galden saatler sonra Bakan Bush ile Coloradoda zel bir grme gerekletiren ngiltere Babakan Margaret Thatcher da Bakan Busha eer Irak kazanrsa hibir kk lke gvende olmayacaktr. Onlar (Irak) orada durmayacaklar. Onlar petrolden daha byk bir pay kapmaya alyorlar. Onlar durdurmak iin mmkn olan hereyi yapmalyz demekteydi.588 Ayn saatlerde Bushun Gvenlik Danman Brent Scowcraft Irakn Kuveyti igaline gz yummak Orta Dou petrollerini risk altna sokacaktr. Onlar daha sonra OPEC politikalar zerinde hakim olacaklar. FK ve Filistin meselesinde hakim konuma gelecekler. Arap dnyasn Amerikan karlarna zarar vermek iin ynlendirecekler ifadesini kullanmt. Lawrance Eagleburgewe gre ayet Saddam Kuveyti ele
Ibid. Everest, op. cit., s. 126-127 585 The Project for the New American Century, Rebuilding Americas Defenses: Strategy, Forces and Resources For a New Century, Washington, DC., September 2000, ss. 4, 14, 15, 17-18. http://www.newamericancentury.org/RebuildingAmericasDefenses.pdf 586 James R. Kanary, United States Coercive Policy During the Gulf Crisis, http://wwwpersonal.umich.edu/~rtanter/F96PS472PAPERS/James.Kanary.Iraq.save, (15.03.2005) 587 Nasr Aruri, Amerikann Iraka Kar Sava: 1990-1999, Kuatma Altnda Irak, Der.Anthony Aryone, ev. Mehmet Harmanc, stanbul: Everest Yay, 2001, s. 23. 588 Brands, op. cit., s. 116.
584 583

175

geirirse, Suudi Arabistan bir sonraki hedef lke gibi gzkyor. Zaman getike OPEC ve petrol fiyatlar zerinde bir kontrol kuracaklar. Eer bunda da baarl olurlarsa sraile ynelecekler demiti.589 Kuveyt igalinden drt gn sonra Saddam Badattaki Amerikan Bykeliliinden Joseph Wilsona ABDnin igali tanmas karlnda Suudi Arabistana saldrmama ve ABDye uygun fiyatlarda petrol vermeyi teklif etmiti.590 Kuveyt igalini takip eden gnlerde Amerikan ynetimi askeri bir harekat iin hazrlklar balatrken, dier mttefik lkeleri de savaa destek vermeleri iin kendi nderliinde bir araya getirmeye almt. Petrol kartn ne kartan Bakan George Bush yapt bir konumada, bizim grevimiz, yaamamzn gvencesi, zgrlmz ve dnyann bir ok blgesinde bulunan mttefiklerimizin zgrl eer dnyann en zengin petrol rezervleri Saddam Hseyinin eline geerse tehlikeye der demiti.591 te yandan Amerikan ynetiminin igalden bir gn sonra Irakta yeni bir iktidar arayn hzlandrd, ancak bu aray mttefiklerinden gizli yrtt ileri srlmt. Buna gre Bakan Bush 3 Austosta CIAye verdii talimatta Saddam muhaliflerinin listesinin hazrlanmasn ve Irak toplumunda Saddam sonras iktidar devralabilecek askeri brokrasi veya herhangi bir pozisyondaki kiilerin aratrlmasn talep etmiti.592 Irak igalinin zerinden henz birka gn gemesine ve diplomatik mzakerelerin devam etmesine ramen Bush ynetiminde Irakn askeri yntemlerle cezalandrlmas ynnde gl bir eilim mevcuttu. Bu eilimin en nemli savunucularndan biri olan Savunma Bakan Dick Cheneye gre Saddam igale iten temel ge Kuveytin sahip olduu petrol rezervleriydi. Cheney: O (Saddam) aka OPEC politikalar zerinde hakim bir g olmak iin ne gerekiyorsa onu yapyor. Suudi Arabistana krk ve petrol retim merkezlerine birka yz kilometre uzaklkta. Eer fiziksel olarak bu kaynaklar ele geiremezse de, yeni zenginliiyle nkleer silahlar dahil yeni silah yapacaktr. Sorun daha da kt olacaktr ifadesini kullanmt. Cheneye gre sorun daha bymeden askeri bir mdahale yaplmal; ancak bu ayn zamanda olduka sert bir mdahale olmalyd. Savunma Bakan Amerikan birliklerinin yalnzca Kuveyti savunmak iin deil, Amerikan enerji gvenliini salamak iin uzun dnemli byk bir atma iin hazrlanmas gerektiinin altn izmiti.593 Cheney ve Eagleburgewnin grlerini paylaan Beyaz Saray Szcs John Sununuya gre Eer O (Saddam) Suudi Arabistana ilerlerse Krfezdeki petrol rezervlerinin %70ini denetimi altna alm olur. Daha sonra BAEni de igal ederse Krfezdeki rezervlerin %90-95 veya OPEC rezervlerinin %70ini kontrol eden bir g haline gelir. Bundan sonra dnya petroln kontrol etmesi ok zor olmayacaktr. Maliye Bakanlndan Richard Darmana gre Saddam, Suudi Arabistan veya bir baka yeri igal etmeden de Kuveytteki rezervlerle bile, dnya petrol fiyatlarn belirleyen bir g konumuna gelebilirdi.594 Bu erevede Kuveyt igalinden hemen sonra Amerikan ynetimi Suudi petrol kaynaklarn korumak adna Krfeze Amerikan askerinin gnderildiini

Ibid., ss. 117-118. Everest, op. cit., s. 128. 591 Paul, loc. cit. 592 Everest, op. cit., s. 130. 593 Brands, loc. cit. 594 Ibid.
590

589

176

aklamt.595 Diplomatik zm abalarna kar kan ve sorunu Amerikan hegemonyasnn Krfezdeki enerji kaynaklarna gvenli eriim hakkna bir tehdit olarak deerlendiren Amerikan ynetimi diplomatik bir zmn petrol zengini Krfez lkeleri zerindeki Amerikan etkisini uzun vadede sona erdireceini varsaymaktayd. Emirlikler ve Suudi Arabistan, ABDnin petrol zerindeki global gcnn birer paralaryd.596 Bush, krizin diplomatik yollarla zmlenmesi ynndeki abalar 1930larda Almanyaya kar verilen dnlere benzeterek, ekonomik veya dier yaptrmlarn ie yaramayacan ifade etmiti. 8 Austostaki aklamasnda Irakn Kuveytten zaman kaybetmeksizin kartlmas iin giriimlerin balatlmas gerektiinin bir kez daha altn izmiti. Bakan Bush yapt bir aklamada: 597 Kuveytten kartlsa bile Irak hl ok gl ve zengin bir lke. Dnyann ikinci byk petrol rezervine sahip ve yaklak bir milyon askeri var. Dnyann drdnc byk ordusu. Bizim lkemiz tkettii petroln yarsn dardan alyor ve ekonomik bamszlmz ilk kez bu kadar byk bir tehdit altndadr. Dnyann bir ok lkesi bizden daha fazla petrole baml ve imdi Irak tehdidine kar savunmaszlar. Amerikan ynetimi enerji gvenlii sorununu ne kararak dier lkeleri Amerikan politikalarna destek vermek zorunda brakmt. Nitekim, 1991 ylna girildiinde petrol yoksunu gelimi lkeler ve Krfez lkeleri olas bir savata maliyetleri stlenme konusunda Amerikan tarafna gvence verdi. Bu balamda Suudi Arabistan 16.8 milyar dolar, Kuveyt 16 milyar dolar, Japonya 10.7 milyar dolar, BAE 4 milyar dolar ve Almanyada 6.6 milyar dolar yardm verdi.598 Bunlarn yannda Kanada 77.2 milyon dolar, Danimarka 5.2 milyon dolar, zlanda 2.5 milyon dolar, Lksembourg 5.3 milyon dolar, Hollanda 72 milyon dolar, Norve 22 milyon dolar, Avusturya 1 milyon dolar, Finlandiya 11.2 milyon dolarla sve 43 milyon dolar savan maliyetlerini stlenen dier lkeler oldu.599 B. BM ATISI ALTINDA GELEN AMER KAN MDAHALES : ABDN N IRAK PLANI 16 Ocak 1991de ABD nderliinde balayan Sava, ksa srede ok uluslu gcn Badat dahil olmak zere tm Irak ar bir hava bombardmanna tabi tutmasyla balamt. ubat aynda Saddamn Kuveytten ekilmeye ynelik nerilerini bir kez daha tekrarlamasna karn Amerikan ynetimi bu nerileri grmeyi dorudan reddetti. 15, 18, 21 ve 22 ubatta Sovyetler Birlii Irakn Kuveytten ekilmeye raz olduunu bildirmesine ramen Bakan Bush, Irak hibir koul
595

Kuveyt igali ncesi Suudi Arabistandaki Amerikan askeri gc 4.000 hava kuvvetlerine bal asker ile 1.000 deniz ve kara birimlerine bal askerlerden olumaktayd. gal ile birlikte Amerikan hkmeti Suudi Arabistan, BAE, Umman, Bahreyn ve Katardaki slerini glendirmenin yannda yeni sler elde etme imkan elde etmiti. Bkz.: Alam, loc. cit. 596 Irakn derhal ve nkoulsuz Kuveytten ekilmesi konusunda srarc bir yaklam ierisinde olan Amerikan ynetimi, sorunu savaa varmadan zme ynndeki tm abalar da grmezlikten gelmiti. Krizi sona erdirmeye ynelik bir yandan bir dnemler Irak mttefiki olan Moskova ve Pekin hattndan Saddam ikna edilmeye allrken, dier yandan Arap devletleri de Saddamla grerek sorunu savaa varmadan zmeye almlard. Bu erevede Austostan ubat 1991e kadar Amerikan ynetimi, Sovyetler Birlii, Fas, rdn, Libya, Fransa ve Sava srasnda da Iraktan gelen zm nerilerini grmeyi reddetmiti. zellikle bunlar arasnda Saddam Hseyin ile Kral Fahd, Hsn Mbarek ve Kral Hseyin arasnda 5 Austos gn Ciddede yaplmas planlanan ve Irakn Kuveyti boaltmasnn grlecei toplant Washingtonun engellemeleri ile karlamt. 12 ve 23 Austosta Saddam yaptrmlarn kaldrlmas, Krfeze serbest giri gvencesi ve Rumeyla petrol blgesi zerinde sz hakk elde etme karlnda Kuveytten ekilme isteini aklam; ancak bu neride dierleri gibi dorudan Washington tarafndan reddedilmiti. Bkz.: Everest, op. cit., s. 131. 597 Brands, op. cit., ss. 124-125 598 Everest, op. cit., s. 140 599 Kadir Salam, Orta Douda ve Dnyada Krfez Sava ile Deien G Dengeleri, stanbul: Elit Yay, 1999, s. 171.

177

ne srmeden geri ekilmeyi kabul edene kadar sava srdrmeye kararl olduunu aklad. Bu gelimeler zerine Saddam, 27 ubatta Irakn Kuveyt zerindeki tm iddialarndan vazgetiini ve hibir nkoul sunmadan ekilmeye raz olduunu aklad. Badatn, Amerikan ynetiminin nerdii tm koullar artsz kabul etmesinin ardndan Sava 28 ubatta Bakan Bushun aklamas ile son buldu.600 1. Krfezi stikrarszlatrma Politikas: Kontroll Gerilim Politikas Gvenlik Konseyi tarafndan alnan ve Irak ile nihai atekes anlamasnn koullarn belirleyen 687 sayl kararn ardndan balayan denetimlerin yrtlmesinde Amerikan gleri birincil derecede rol oynadlar. zellikle 688 sayl kararn ardndan kurulan eki G sayesinde Amerikan askerlerinin zelde Irak genelde tm Krfez blgesindeki askeri hareketlilii artt.601 eki Gn kuruluunun ardndan Irakn kuzeyini uua yasak blge ilan eden Amerikan ynetimi, 1992 Austosunda da iilerin yaad 32. paralelin gneyini Irak hava kuvvetlerine bal uaklar iin uua yasak blge ilan ederek, bu sahada da hava denetimini ele geirdi. Dolaysyla Kuveyt ve Suudi Arabistan zerindeki Amerikan askeri gcnn varl da dorudan artt. Bylelikle ABDnin Krfez enerji blgesinde 2003 ylna kadar srecek kontroll gerilim politikas da balam olmaktayd. Bu erevede Amerikan ynetimi, yaklak 20 bin askeri, 200 uak, 150 tank atekes anlamasnn yrtlmesini salamak amacyla blgede braktn ileri srmesine karn, bu gler atekes anlamasnn yrtlmesini salamaktan ziyade srekli bir ekilde Trkiye, Kuveyt ve Suudi Arabistan zerinden Iraka silahl saldrlarda bulunmak iin kullanld.602 Dier kontroll gerilim politikas Krfezdeki Amerikan askeri varlna meruiyet kazandrmt. ABD bylelikle dier lkelerin bata Irak olmak zere Krfez lkelerinin petrol kaynaklarna yatrm yapmasn riskli hale getirmiti. Ancak buna ramen 1995lerden sonra Saddam, Irak petrol kaynaklarnn nemli bir ksmn Amerikal olmayan irketlerle paylamay baarmt. Krfezde istikrarszln artt ve Bakan Clintonun yaptrmlar sonsuza kadar ya da Saddam bata kalana kadar devam edecek dedii 1998 ylnda ABD Dileri Bakanl Orta Dou eski mstear Robert Pelletreau el Hayat gazetesine verdii bir mlakatta Rus, Fransz ve talyan irketlerini Saddam ile yeni petrol kontratlar imzalamamalar konusunda uyarmt.603 Irak petrol kaynaklar zerinde ok uluslu irketlerin arlnn artt bir dnemde aralarnda Donald Rumsfeld, Paul Wolfowitz, Richard Perle, Elliot Abrams gibi kiilerin yesi olduu Yeni Amerikan Yzyl Projesi adl kurulu (1997de kurulmutu) 26 Ocak 1998de Bakan Clintona gnderdii bir mektupta, kendilerinin aka Irak petrol sahalarnn Saddamn elinde kalmasndan ziyade ABDnin elinde olmas gerektiine inandklarn belirttiler.604 29 Maysta 1998de Kongreye gnderdikleri ak bir mektupta ise Clinton ynetimini Iraka ynelik Amerikan karlarn koruyacak politikalar uygulamamakla sulamlard.605 Clinton ynetimi zerinde oluturulan basklarn temelinde ABDnin tek tarafl askeri g kullanmasna ramen,
Everest, op. cit., ss. 150-152. Bu konuda bkz., Baskn Oran, Kalkk Horoz: eki G ve Krt Devleti, Bilgi Yay., 1998. 602 1991-2001 aras ngiliz ve Amerikan sava uaklar Irakl askeri ve sivil yerleim birimlerine kar yaklak 280 bin sorti gerekletirmi ve bu saldrlar sonucu binlerce Irakl hayatn kaybederken, elektrik, su ve salk hizmetleri gibi temel hizmetler ve altyap tesisleri kullanlamaz hale gelmiti. Bkz.: Everest, op. cit., s. 170; Aruri, op. cit., ss. 26-29. 603 Aruri, op. cit., ss. 28-29. 604 Nayna J. Jhaveri, Petroimperialism: US Oil Interest and the Iraq War, Antipode, Vol: 36, Iss: 1 (Jan., 2004), ss. 2-3. 605 Paul, loc. cit.
601 600

178

Saddam ynetiminin Rus, in ve Fransz petrol irketlerine nemli imtiyazlar vermesinin engellenemeyii nemli bir unsurdu. Bu gelimeler zerine Amerikan ynetimi, 16-19 Aralk 1998 tarihleri arasnda Iraka kar geni apl bir askeri saldrda bulundu. Clinton ynetimi saldrlar Irakn denetimleri engellemesine balamt.606 ABDnin Iraka kar uygulad kontroll gerilim politikas bu son saldrlar ile birlikte UNSCOMun almalarn sona erdirmi ve Badat atekes kurallarna uymayan ve her an ABD saldrlarna hedef olan bir lke konumuna getirmiti. Nitekim l Tilkisi operasyonundan sonra Irakn denetimleri durdurmasn bahane eden Amerikan ve ngiliz glerinin saldrlar aralksz her gn srmeye devam etti. Aralk 1998den 2000 Haziranna kadar geen srede ngiliz-Amerikan sava uaklar Iraka yaklak 1100 saldr gerekletirmiti.607 Ancak bu saldrlara ramen Amerikan olmayan ok uluslu petrol irketlerinin Iraka yatrm yapmas engellenememiti. Amerikan ynetimi bir yandan dardan srekli Irak bombalayarak veya fze saldrlarnda bulunarak blgedeki gerilimin srmesini salarken, dier yandan Irakl muhaliflerle ibirliini artrarak Saddamla petrol kontratlar imzalayan lkelere bir gzda verme yoluna gitti. Clinton ynetimi Iraq Liberation Act yasasn imzalayarak Saddamn liderliini yapt rejimin devrilmesinin Amerikan politikalarnn ncelii olduunu ilan etti.608 Ayn dnemde srgndeki muhalifler de olas bir savatan sonra Irak ynetimine gelirlerse, Saddam iktidar tarafndan yaplan tm petrol imtiyaz anlamalarn gzden geireceklerini aklad. Muhalifler ayrca Amerikal irketlerin Saddam sonras dnemde Irak petrolleri zerinde nemli ayrcalklar alacaklarn da ileri srd.609 Sonu olarak Amerikan ynetimi Kuveyt Sava sonras Krfez enerji kaynaklar zerinde ak askeri bir denetim kurmasna ve Saddam rejimini askeri saldrlarla istikrarszlatrmasna ramen, ok uluslu petrol irketlerinin Irak petrol rezervleri zerinde nemli ayrcalklar elde etmesini engelleyememiti. Bununla birlikte blgedeki gerginlik trmandka Amerikan silah irketlerinin nemli mterilerinin bulunduu Orta Douda petrol gelirlerinin silah yolu ile transferi de ayn lde kolaylamt. Bu erevede kontrol gerilim ve saldr politikas Amerikan silah pazarnn genilemesine yol amt. Krfezde gerilim artka petrol fiyatlar ykselmi, daha fazla gelir elde eden Krfez lkeleri artan gvenlik sorunlar dolaysyla, bu sefer de biriken nakitlerinin nemli bir ksm ile Amerikan silah pazarna ynelmilerdi. Dier bir deyile yksek petrol fiyatlarndan dolay gelirleri artan Krfez reticileri bu gelirlerin bir ksmn lke ierisinde kullandktan sonra geri kalan ksmn farkl ekillerde Amerikan mali sistemine tekrar aktarmlard. Bylelikle Amerikan ekonomisi srekli d ak vermesine ramen, nemli bir problem yaamadan bymeye devam etmitir. 2. Petrol ve Gvenlik Denkleminde Kesiim Noktas: Silah Ticareti Petrol gelirlerinin artt 1970lerin bandan itibaren Orta Dou silah tccarlarnn nemli bir pazar haline gelmiti. 1981 ylnda dnya silah satlarnn %35.9u Orta Dou blgesine gerekletirilmiti. Krfez krizi srasnda Orta Dou lkelerinin pazardaki pay %41.4e kmt.
606

Amin Tarzi, Contradictions in U.S. Policy on Iraq and Its Consequences, Middle East Review of International Affairs, Vol:4, No:1 (March 2000), ss. 28, 32-33. 607 Everest, op. cit., s. 212. 608 Leaman, op. cit., ss. 235, 238. 609 James A. Paul, Oil in Iraq: The Heart of the Crisis, Global Policy Forum, (2 Dec. 2002), http://www.globalpolicy.org/security/oil/2002/12heart.htm

179

Silahlanmaya byk btelerin ayrld blgelerin banda gelen Orta Dounun en nemli zellii, srekli sorunlara ve atmalara sahne olmasnn yannda, bir ka hari blgede bulunan lkelerin nemli birer petrol reticisi lke olmasyd. Dier yandan, petrol fiyatlarna bal olarak deien gelirlerinin bazen %10, bazen %40n silahlanmaya ayran bu lkelerin nemli bir ksm (BAE, Katar, Umman, Bahreyn, Suudi Arabistan) kurulduu gnden bu gne kadar her hangi bir uluslararas ya da blgesel atmaya veya savaa bile katlmamt.610 Irakn Kuveyt igali ile bir kez daha Orta Douda kendisini hissettiren gvenlik sorunu ve ayn dnemde petrolden elde edilen nemli gelirler, 1974 sonras dnemde olduu gibi bu lkeleri daha fazla silah almna yneltti. 1990 Ocanda petrol fiyatlar 22 dolar civarnda seyrederken Mays ayna gelindiinde fiyatlar 12-13 dolar civarna dt. Temmuzda petrol fiyatlar 13 dolarn altna dmesinden ksa bir sre sonra Irakn Kuveyti igali ile birlikte petrol fiyatlar da bir anda 40 dolar civarna ykseldi. 1991 Ocana kadar bu seviyelerde seyreden petrol fiyatlar, ABD nderliinde ok uluslu gcn Iraka saldrmasyla birlikte tekrar dmeye balad. Maystan Arala kadar petrol fiyatlar 18-23 bandnda seyretti. 1991i takip eden 1992 ve 1993 ylnda fiyatlar 20 dolarn stnde seyretmeye devam etti.611 Bu fiyatlara bal olarak petrol reticisi Krfez lkelerinin petrol gelirleri de 1980li yllarla karlatrldnda nemli lde artt. rnein rann 11 milyar dolar olan 1989daki petrol geliri, 1990da 17, 1991de 15 ve 1992de de 15 milyar dolara karken, 1989da yaklak 24 milyar dolar petrol geliri elde eden Suudi Arabistann geliri de katlanarak 1990da 40, 1991de 43 ve 1992de de 46 milyar dolara kt. rann da ierisinde yer ald Orta Dou lkelerin 1990 yl toplam petrol geliri ise yaklak 93-95 milyar dolar civarnda oldu. Bu miktar 1991de yaklak 76-78 milyar dolar civarnda olmutu.612 Bilindii zere II. Krfez Sava CNN Internationalda canl olarak yaynlanm ve sava srerken Amerikan silahlarnn tm zellikleri annda ekrana getirilmiti. Dier bir deyile, denizden frlatlan fzeler, uaklardan atlan gdml fzeler, sava uaklar, SCUDlar havada imha eden Patriotlar, snaklar imha eden fzelerin vs., tm zellikleri dikkatli bir ekilde verilerek bu silahlarn sahip olduu ileri teknoloji zerinde durulmutu. Bu yaynlarda dikkati eken bir olgu da tantm yaplan silahlarn byk bir ksmnn Amerikan retimi olmasyd. Nitekim, savatan hemen sonra Amerikan silah pazarnn genilemesi ve bu silahlara olan talebin artmas artc olmad. Gvenlik unsuru ile pazarlanan silahlar silah irketlerinin yurtd satlarn artrmakla kalmam ayn zamanda Orta Doudaki pazarlarn geniletmelerine yol amt. Bilindii gibi petrol zengini Orta Dou lkeleri ran-Irak savann sona ermesi ile blgesel gvenliin salanacana dnk bir beklenti ierisine girmilerdi. Ancak, Irakn Kuveyti igali ile balayan sre bir kez daha Orta Douda kendisini hissettiren gvenlik sorunu, bu lkeleri daha fazla silah almna yneltti. Kuveyt ve Suudi Arabistan bu lkeler arasnda en fazla silahlanan lkeler olurken, onlar ran ve Trkiye gibi kriz blgesine yakn lkeler takip etti.613 Silah ticaretini

Jeo Stork, The Middle East Arms Bazaar After the Gulf War, Middle East Report: Vulnerabilities in the Gulf, No: 197 (Nov.-Dec., 1995), s. 15. 611 Klaus Matthies, Steep Increase in Oil Prices as Gulf Crisis Lingers On, Intereconomics, (September/October 2002), s. 277. 612 OPEC Annual Statistical Bulletin 2003, Vienna: OPEC Pres., 2004, s. 5. 613 Amerikan Kongre raporlarna gre 1950-1997 aras dnemde Suudi Arabistan toplam 93.8 milyar dolar ABD silah satn almtr. Suudi silah alm zellikle Krfez savandan sonra artm ve 1991-1998 aras 22.8 milyar dolar silah

610

180

aratran ve bu konuda dzenli raporlar hazrlayan sve Uluslararas Bar Aratrmalar Enstits (SIPRI) verilerine gre 1990 ve 1991 ylnda yalnzca Kuveyt ve Suudi Arabistan silahlanmaya 67 milyar dolar para harcad. 1990-1995 yllar aras Suudi Arabistann silah sipariinin 60 milyar dolar olduu ileri srld.614 Gene SIRPInin verilerine gre 1989-1996 aras dnemde Amerikan silah tacirlerinin uluslararas silah ticaretinden ald pay ise yllara gre deimekle birlikte Souk Sava sonras dnemde artmt. Orta Dou lkelerinin silah alm ve ABDnin yurtd silah satm iin Ekte yer alan Tablo-13 ve Tablo 14e baklabilir.615 te yandan US Arms Control and Disarmament Agency verilerine gre ise ABD, aadaki tabloda da grld gibi yalnzca 1994-1996 yllar arasnda silah satndan yaklak 67 milyar dolar net kazan salamt.616
Tablo-15: 1994-1996 Dnyada Silah Satlar ABD ngiltere Rusya Fransa Almanya in Milyar Dolar 67.3 16.4 8.5 6.7 4 2 Dnya genelinde %56 %14 %7 %6 %3 %2

Krfez Savandan sonra Amerikan irketlerinin silah satlarnda nemli deiiklikler meydana geldi. Bu deiiklik silah satnn artmas eklinde olmutu. 1988 ylnda gelimi lkelerle yaplan silah sat anlamalarnda ABDnin pay %16.5 iken, Krfez krizi sonras Orta Dou lkelerinden gelen siparilerin etkisiyle bu oran 1990l yllarda aamal bir ekilde %55e ykseldi.617 Kongre Aratrma Servisi (Congressional Research Service-2002) tarafndan hazrlanan raporda, Amerikan ynetiminin desteini alan silah irketlerinin, Amerikan ktas dndaki blgelere en fazla silah transferi gerekletiren irketler olduu belirtiliyordu. Rapora gre, 1994-2001 yllar arasnda Gelimekte Olan lkelere Silah Transferi (Conventional Arms Transfers to Developing Nations 1994-2001) kapsamnda 1994-2001 yllar arasnda dnyada yaplan silah transferlerinin %50si hem yeni anlamalar baznda hem de eski anlamalar
alnmtr, bkz., Alfred B. Prados, Saudi Arabia: Current Issues and U. S. Relations, Issue Brief for Congress, Order Code IB93113 (Aug., 4, 2003), s. 9, http://fpc.state.gov/documents/organization/23196.pdf 614 Vitalis, op. cit., s. 18. 615 [ ] iareti iindekiler tahmini rakamlar, .. iaretin olanlar bilinmeyen harcamalar iermektedir. SIRPInin silah satlar ve allar ile ilgili veriler iin bkz., http://www.sipri.org/ 616 US Arms Control and Disarmament Agency, World Military Expenditures and Arms Transfers 1997, December 1998, s. 4 617 Stork, The Middle East Arms .., op. cit., s. 16; US Arms Control and Disarmament Agency, World Military Expenditures and Arms Transfers 1997, December 1998, ss. 2-4 ; SIRPI tarafndan 2005 ylnda hazrlanan rapora gre 2003 ylnda silah irketleri toplam 236 milyar dolarlk bir ira yaparken, bunun %63.2sini 38 Amerikan ve 1 Canada irketi yaparken, 6 Rus ve 42 Avrupal irketin dnya silah pazarndaki oran %30.5tir, bkz., http://www.sipri.org/contents/milap/milex/aprod/top100/SIPRI_TOP100.pdf; statistiksel verilere gemeden nce silah ticaretinin son derece gizli bir ticaret olduunu belirtmek gerekir. Dolaysyla lkelerin silah sat ve allar hakknda kesin bilgilere ulamak olduka zor. Nitekim, konuyla ilgili yaplan almalarda karlalan nemli sorunlarn banda lkelerin yllk silah almlar konusunda farkl rakamlarn ortaya konmasdr. Bu farklln nedenlerinden biri hesaplamalarda dorudan silah satlarnn baz alnmas ve yedek para, lisans ve servis giderlerinin hesaba katlmamas olabilecei gibi, silah fiyatlar ve alnan malzemeler konusunda kesin bilgilere ulalamamasndan da kaynaklanyor olabilir. Ayrca silahlarn ve silah sistemlerinin fiyatlar, dviz kurlarndaki dalgalanmalara, takas anlamalarna ve kr marjlarna gre de farkllk gstermektedir. Servet Gler, Dnya da Savunma Sanayiinin Yaplanmalar, Savunma ve Gvenlik Blteni, Say:19, 2002, http://www.msb.gov.tr/prgs/bulten_19/dergiislem.php?derno=19&makno=8(e.t.01.03.2005).

181

erevesinde Amerikal irketler tarafndan yaplmt.618 Amerikan irketlerinin silah sektrndeki baars ile dier Avrupal irketlerin baars arasnda ciddi anlamda farklar bulunmaktadr. zellikle yeni anlamalar yapma konusunda Amerikan irketlerinin dier lkelerin irketlerinden daha baarl olduu gzlenmektedir. Amerikan irketlerinin silah sektrndeki baarsnda Amerikan ynetiminin irketlere verdii destein nemi byktr. Bu balamda ABDnin Orta Doudaki varl, bu lkelerin Amerikan silah pazar iinde kalmasnda ok nemli rol oynamaktadr.619 Irakn Kuveyti igali ile birlikte Krfez lkelerinin askeri harcamalara bteden ayrd miktar da artmt. zellikle Suudi Arabistan bata olmak zere Orta Dounun petrol zengini lkeleri Amerikan retimi silah pazarnn nemli mterileri olmaya devam etmilerdi. Bu almlarn banda Boeing irketi retimi olan F-15 sava ua almnn Suudiler tarafndan gerekletirilmesi, Kuveytin Patriot fzelerini, Msr, Kuveyt ve Suudi Arabistann General Dynamics irketi tarafndan retilen M1 tanklarn, Bahreyn, Msr, srail ve rdnn F-16 sava uaklarn satn almas gelmektedir.620 Dnyada en fazla silahlanan blgelerin banda gelen Orta Douda petrol zengini olmayan Arap lkeleri de silah almn ABDden salanan krediler ile gerekletirmektedir.621 Sonu olarak Orta Dou lkeleri 1970lerden itibaren bata ABD olmak zere gelimi lkelerden youn ekilde silah almaya balamlard. Yalnzca 1986 ylnda yaklak 70 milyar dolar silah ticaretinden dolay d demeler dengesinde ak veren bu lkelerin 1972-1988 yllar arasnda GSMHnn yaklak %12-15ini silah almna harcamlard. Petrol zengini Arap devletleri ise yllara gre deimekle birlikte ortalama GSMHnn %20sini silaha yatrmaktadrlar.622 te yandan SIRPInin verilerine gre 1989da GSMHnn %8.5ini silahlanmaya ayran Kuveyt, 1990da %48.5, 1991de %117 ve 1992de de GSMHnn %31.8ini silahlanmaya ayrmt. Suudi Arabistan ise 1989de GSMHnn %15.7sini silahlandrmaya ayrrken bu oran 1991de %22.6 olmutu.623 Orta Doudaki krizlerin bu balamda Amerikan silah pazar iin nemli bir etkisi de blgeye daha fazla silah satmak eklinde olduu ileri srlebilir. Petrol, silah ticareti, zenginlik ve g arasndaki iliki yaklak 50 yldr blgenin istikrarszla srklenmesinde birbirini etkileyen faktrler olarak dikkate alnmaktadr. nk krizlerin olmad bir blgede gvenlik sorunu en aza iner ve byle bir durumda devletler btelerinin nemli bir orann silahlanmaya deil, eitim, salk vs gibi., insani ihtiyalar karlamak iin harcarlar.

Yalnzca Lockheed Martin irketi 2000 ylnda yaklak 15 milyar dolarlk savunma anlamas imzalamtr. Ayn yl ierisinde Northrop ranksda 3 milyar dolarlk anlama imzalamtr. http://archive.salon.com/politics/bushed/2001/05/04/bushed/index_np.html 619 Tamar Gabelnick, The United States is Still #1 in Arms Sales, Featured Views, August 10, 2002, http://www.fas.org/asmp/library/articles/tamar_commondreams_02.html 620 Renae Merle, Battlefield Is A Showcase for Defense Firms The Washington Post, April 01, 2003, http://www.globalsecurity.org/org/news/2003/030401-battlefield-showcase01.htm(e.t.06.08.2004). 621 Ancak, blgeyi silahlandran ABDnin ayn zamanda Krfezdeki Amerikan askeri varln tehdit edecek silah teknolojilerinin blgede retilmesine kar kmaktadr. Bu erevede zellikle Krfez lkelerinin nkleer g elde etme amalarn srekli bir ekilde engelleme giriimleri bulunurken, blgedeki amerikan askeri varlndan rahatsz olan lkelerinde bu teknolojiye Krfeze transfer ettii ileri srlmektedir, bkz., Duane Chapman-Neha Khanna, The Fourth Gulf War: Persian Gulf Oil and Global Security, Binghamton University Department of Economics Working Paper WP0501 (17 Dec., 2004), s. 12, http://econ.binghamton.edu/wp05/WP0501.pdf,(e.t.16.02.2005). 622 Sadowsk, op. cit., ss. 3-5. 623 The SIPRI Military Expenditure Database, http://first.sipri.org/non_first/result_milex.php?send(e.t.11.10.2005).

618

182

C. GIDA KARILII PETROL PROGRAMI EREVES NDE AMER KAN KUATMASINDAN KURTULMA POL T KASI

SADDAMIN

Kuveyt Savann hemen ardndan Irak petrollerinin tekrar hangi koullarda uluslararas piyasalar kaca tartmas gndeme gelmiti. Bilindii gibi 6 Austos 1990da alnan 661 sayl karar Iraka genel ticaret yasa koymaktayd. Bu erevede balayan grmeler ise ancak 20 Mays 1996da 986 sayl karar zerinde bir anlama memorandumunun ortaya kmasyla sonuland. Taraflar, gda almnda (Oil for Food) kullanlmak kouluyla Irakn Aralk ayndan itibaren geerli olmak zere alt aylk periyotta 2 milyar dolarlk petrol satmas konusunda anlamlard. 1998 ubatnda BM Gvenlik Konseyi S/RES/1153 (1998) sayl kararla Irak'n gda alm bata olmak zere dier harcamalarn karlanmas iin alt ayda 2 milyar dolar olarak belirlenmi olan gda karl petrol satmn 5.2 milyar dolara kard. 1999 Aralnda 1284 sayl karar ile petrol ihrac nndeki limitler kaldrld. 1996-2001 aras Irak gnlk yaklak 1.47 milyon varil petrol ihra ederken, 2001-2002 aras bu oran gnlk 1.6 milyon varile kmt.624 Irakn tekrar petrol satmas konusunda 1991-1995 yl ierisinde yrtlen mzakereler srasnda Suudi Arabistan, Iraka uygulanan petrol ambargosunun devamndan yana bir politika izlemiti. Fransa ve Rusya ise Iraka uygulan ambargonun kaldrlmas taraftar olmutu. Irak hkmeti bu iki lkeye ambargonun kaldrlmas kouluyla baz ekonomik dller nermiti. Dier bir deyile Irak hkmeti ekonomik dllerle bu lkelerin d politikasn etkilemeye almt. Bu dnemde Rus Lukoile Bat Kurna konusunda sz verilirken, Total ve Elfe Mecnun ve Nahr Umar sahalar konusunda sz verilmiti. Suudi Arabistan ise Irak petrolnden doan boluu kendi retimini artrarak doldurduundan, Irak petrolnn tekrar uluslararas pazarlara kmasn geciktirmek istemekteydi.625 Irak, Gda Karl Yardm Programnn balad Aralk 1996dan sone erdii 14 ubat 2003e kadar yaklak 3.3 milyar varillik petrol ihra etti. Bu ihra sonucunda oluan gelirin miktar ise yaklak 62 milyar dolard. Ancak Yaptrmlar Komitesi bu miktarn nasl datldn denetlediinden, bu gelir dorudan Irak hkmetinin eline gemedi. Petrol satndan elde edilen gelir aada belirtilen hesaplar arasnda bltrlmt: Buna gre626:.
%59u Merkez ve Gney Iraka ynelik insani yardm ve malzeme hesabna aktarlmakta; %13 Kuzey Iraktaki Krt blgesinin insani yardm ve malzeme hesabna aktarlmakta; %25i Sava tazminat hesabna aktarlmakta;
624

Lawrence Kumins, Iraq Oil: Reserve, Production, anda Potential Revenues CRS Report for Congress, Order Code: RS21626, (13 April 2005), ss. 1-2; Frederick D. Barton- Bathsheba N. Crocker, A Wiser Peace: An Action Strategy For A Post Conflict Iraq, Supplement II: An Overview of the Oil for Food Program, Center For Strategic And International Studies, (14 Feb., 2003), ss. 1-2, http://csis.org/isp/wiserpeace_II.pdf . Ancak, bu noktada unu ifade etmek gerekir ki Kuveyt igali srasnda ve sonrasnda Irak hkmeti, rdn, ran ve Trkiye zerinden d piyasalara petrol ihracatn 1996 ylndan ncede srdrmt. Her ne kadar ambargo kararna ramen byle bir ihra szkonusu olmusa da, koalisyon gleri farkl nedenlerle bunu engellemek iin harekete gememilerdi, bkz., Coalition for International Justice, op. cit.., ss. 27-36 625 Fareed Mohamedi-Roger Diwan, Political Economy: The Saudi, the French and the Embargo, Middle East Report, Volume: 0, Issue: 193, (Mar.-Apr., 1995), ss. 24-25. almada Rusyann tavrnn ak olmad nk, yksek petrol fiyatlar ve Amerikan yardmlarndan dolay Ruslarn Franszlar gibi istekli olmad ayrca belirtilmitir. 626 Bu oranlarn datm yaplrken bazen farkllat grlmektedir. Detayl bilgi iin bkz., Coalition for International Justice, op. cit., ss. 18-19. Ayrca ithalatn nemli bir ksm Kerkk-Yumurtalk boru hattndan yaplmas ve Trkiyenin de BM Yaptrmlar Komitesinin ngrd oranlarda Iraktan boru hattnn kullanlmasnn karl olarak petrol almasna izin verilmesi kabul edilmiti.

183

%2.2si BM idari ve genel harcamalar hesabna aktarlmakta ve % 0.8i BM gzlemcilerinin giderleri hesabna aktarlmaktayd.

Programn yrrle girmesinden hemen sonra Irak hkmeti hem petrol satm hem de insani gda ve malzeme almlarnda yabanc irketlerle szleme yapma yetkisinin kendi elinde olduunu ne srm ve bunu kabul ettirmiti. Esasnda Irak tarafnn bu prensipte dayatmasnn en nemli gerekesi, petrol siyasi beklentileri erevesinde kullanma isteiydi. Saddam rejimi, hem gda almnda hem de petrol satm konusunda Badatn irketlerle szleme yapma yetkisinden taviz vermemiti. Nitekim, programn balamasn takip eden ilk be ylda Rus irketleri Irak ile petrol alm konusunda szleme imzalayan irketlerin banda geldiler. En az 25 Rus firmas Irak petroln satmaya yetkili organ olan SOMO (Iraqs State Oil Marketing Organization) ile Irak petroln satn almak iin szleme imzalamt. Bu szlemelerin yaplmasnda bir devlet ortaklk irketi olan Zarubeshneft (Rus) petrol irketi koordinasyon grevini stlenmiti. zellikle Rusya Enerji Bakanlnn desteini arkasna alan Zarubeshneft ile Lukoil irketi Iraktan en fazla petrol alan irketlerin banda gelmilerdir. 2002 ylnn banda Rus irketlerinin hem petrol alm hem de insani gda ve dier malzemelerin satndan en az 15 milyar dolar kazand Rus yetkililerce ifade edilmiti.627 te yandan Iraktaki petrol retiminin 1/3i Rus irketleri tarafndan gerekletirilmiti. zellikle Tatneft Iraktaki bir ok blgede petrol retimini gerekletiren Rus irketi olmutu.628 Bir petrol ihracats olan Rusya, Iraktan ald petrol dorudan ithalat lkelere pazarlamaktayd. Dier bir deyile petrol ticareti yapmaktayd. Bu ticaret sorunlu olan Rus ekonomisi iin olduka nemli bir gelir kayna olmutu. Ruslar, Iraktan aldklar petrol dorudan Avrupa ve Amerikan pazarna satmlard. OECD lkeleri programn balad 1996 Aralndan 2001 Aralna kadar Irak petrolnn yaklak %90n alan lkeler olmulard. Bunlar arasnda ABD, en fazla Irak petrol alan lke olurken onu srasyla Fransa, spanya, talya, Hollanda, Trkiye ve Japonya izlemiti. 1997 ylnda Irak petrol ihracnn %13n alan ABDli irketler, 1999 ylna gelindiinde bu oran %35e karmlard. 2001 ylnda Irak petrol retiminin yaklak %70i Amerikan pazarnda tketilmiti. Dier bir deyile Bushun iktidara gelmesinden ksa bir sre sonra Amerikal irketler toplam Amerikan petrol ithalatnn yaklak %10unu Iraktan karlamlard. Bu durum ABDyi Irak petrollerinin en iyi mterisi konumuna getirmiti. Amerikal irketlerin (zellikle Chevron ve Exxon) piyasa artlarna gre daha ucuz olan Irak petroln dorudan Rus, Fransz ve dier lkelerin irketlerinden satn aldklarn tekrar belirtmek gerekir.629 1996 ylnda Yaptrmlar Komitesi irketlerin SOMO ile yapt petrol alm szlemelerinin uygunluunu incelemek ve sata onay vermek iin Rusya, Fransa, ABD ve Norveten birer temsilci olmak zere drt kiiden oluan bir mfetti grubu kurdu. Ancak, ilerleyen srete Fransz, Amerikan ve Norveli mfettilerin istifa etmeleri sonucu Rus mfetti Aleksandar Kramar szlemeleri inceleyen tek kii olarak kald. zellikle in hkmetinin bir inliyi mfettiler grubuna atama istei ve bu yndeki basks, yeni mfetti atanmasnn kilitlenmesine ve Ruslarn
627 628

Coalition for International Justice, op. cit., ss. 11-12 Alexander Koliandre , Russian Firms Eye http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/2266683.stm (e.t.8.6.2004). 629 Coalition for International Justice, op. cit., s. 16

Iraqi

Oil,

BBC,

(19

Sep.,

2002),

184

alm ve satm szlemeleri onaylayan tek lke olarak kalmasna yol at. Bu durum hem Irak hem de Rusya asndan olumlu bir gelime olarak grld. Ayrca Irak ynetimi politik nedenlerle Rus irketlerine ncelik tanma taraftaryd. te yandan Irak hkmeti ile yaplan gda ve petrol satm anlamalarnn hi bir itiraza uramadan onaylanmas Amerikan ynetiminin tepkisine yol at. Bununla birlikte Rus irketlerinin Irakla yaplan ticaretten aslan payn kapmalar da eletirilmekteydi. Bu konuda sren pazarlklar en sonunda 2000 Austosunda bamsz iki gzlemcinin mfetti olarak atanmasyla zmlenmise de,630 11 Eyll sonrasnda yaanan gelimeler konunun Amerikan ynetimi tarafndan kapanmadn ortaya koymaktayd. Gda Karl Petrol Programnn yrtlmesinde bazen sorunlar ksa da, bunlar bir krize varmadan zmlenmiti. Bu konudaki ilk ciddi kriz, Eyll 2000de Irak hkmetinin petrol satnda dolar kurundan euro kuruna getiini aklamas ve daha sonra Fonda biriken paralarn da Irak Merkez Bankasna aktarlmasn talep etmesiyle kmt. Eyll aynda balayan kriz Kasm aynda Saddamn, kendisinden petrol alan irketlerin Fondaki hesaba dolar deil euro yatrmalar konusunda diretmesi ve bu konuda geri adm atmamas sonucu ciddi bir soruna dnmt. Dier lkelerin de destek vermesi sonucu dolardan euroya gei konusunda Amerikan ynetimi taviz verdi. Euro zerinden petrol satma kararnn politik bir karar olduunu ifade eden Irak hkmeti dmann parasn daha fazla desteklememek iin byle bir karar aldn aklamt. Amerikan hkmeti, bu durumu uzun vadede petrol ticaretinde dolarn euro karsnda gerilemesine yol aacak bir gelime olarak grmesine karn bu uygulamay engelleyememiti.631 te yandan Irak hkmetinin petrol satnda dolardan euroya geme karar uzun vadede petrol satlarnda dolarn kullanm alann tehdit eden bir gelimeydi. Oysa Bush ynetiminde yer alan isimlerin nemli bir ksm Amerikan dolarnn glendirilmesi taraftaryd. Bir de bunlara Irak hkmetinin bata Fransa olmak zere Rusya ve ine Irak petrol sahalarnn aratrlmasiletilmesi ynnde baz imtiyazlar vermesi szkonusu olunca Irak zerindeki denetim sorunu Washingtonda ciddi tartmalara yol at. 11 Eyll sonrasnda Irak uluslararas terrizme destek veren lkeler arasna koyan Washingtona gre, denetimli petrol sat ierisinde yaanan rvet ve dier yolsuzluklardan dolay Saddam rejimine denetim d para transferi yaplmt. Washington dolayl bir ekilde Iraktan petrol alan lkeleri, Saddam araclyla uluslararas terrizme finans destei salamakla sulamaktayd. Bu sulamalarn ardndan bata Exxon ve ABDde nemli yatrmlar olan ngiliz BP irketi olmak zere Amerikal irketlerin byk bir ksm Irak petrol satn almamaya veya aldklar miktar nemli oranda drmeye balad. Bu irketler de, olas bir Irak mdahalesinden sonra Amerikan ynetiminin kendilerine Irak petrolleri zerinde nemli ayrcalklar salayaca beklentisi hakimdi. Gda Karl Petrol programn eletiren Amerikan ynetimine gre, program erevesinde bir ok lke Saddam rejimine illegal olarak milyarlarca dolar kazandrmt.632 2003 ylna doru Irak petrolne olan uluslararas talep de nemli lde dmt. Bush ynetimi Amerikan ulusal enerji karlar asndan denetimli petrol satm programnn geleceini tartmaya amt.
630 631

Bunlardan biri Hollandal dierde Danimarkalyd, Ibid., s. 13. William R. Clark, Petrodollar Warfare : Oil, Iraq and the Future of the Dolar, Canada: New Society Publishers, 2005, ss. 31-33. Washington, Rusya, ran ve Venezellann da dolardan euroya gemesinden ekinmekteydi 632 Irak hkmetinin program dnda elde ettii gelirler iin bkz., Coalition for International Justice, loc. cit.

185

II. ORTA DOU PETROLLER NE OLAN BAIMLILII AZALTMA G R MLER : ORTA ASYA VE KAFKASYADA AMER KAN PETROL RKETLER A. HAZAR ENERJ KAYNAKLARI ve YEN BYK OYUN Kuveyt Savan takiben 1991 ylnda Sovyetler Birlii'nin dalmas Orta Asya ve Kafkasyada nemli jeopolitik ve jeoekonomik deiikliklere yol amtr. Bu deiikliklerin temelinde jeopolitik anlamda blgede yeni snrlar ve etki alanlar oluurken, jeoekonomik anlamda da blgenin sahip olduu enerji ve hammadde kaynaklarnn yeniden kefi ve bunun zerinde yeni bir rekabetin balamas yatmaktadr. Nitekim, Hazar Havzasnda ortaya kan g boluu, ilk balarda blge ii devletler hemen ardndan da blge d devletleri yeni bir rekabetin iine srkledi.633 Bu erevede Brzezinski, Amerikan hegemonyasnn Avrasyada varoluu iin bu alann Amerikan nclndeki Bat yrngesine ekilmesi gerektiini vurgulamt.634 zellikle ekonomik faktrlerden hareketle, Transkafkasya jeopolitiinde bulunan lkelerin, petrol ve doalgaz rezervlerinin blgeyi yeni Basra Krfezi haline getirecei zerinde duran baz yazarlar, bu kaynaklarn iletilmesine dnk bir mcadelenin altn izmektedir. Clinton dnemi ABD Enerji Bakan olan Bill Richardson 1996da yapt bir konumada Hazar havzas enerji kaynaklarnn Orta Dou petrollerine olan bamllmz ortadan kaldracan umut etmekteyim demekteydi. Nitekim buna benzer grler Japon ve inli analizciler tarafndan da sklkla dile getirilmitir.635 Bu ilgi phesiz, W. Bushun Bakan Yardmcs Cheneyin petrol irketleri yneticilerine Amerikan tarihinde, Hazar blgesinde olduu gibi, ksa bir sre ierisinde Amerikan etkisi altna girmi bir baka blge hatrlamyorum demesini daha iyi aklyordu.636 Hazar Havzasn stratejik olarak deerli klan en nemli zellik petrol ve doalgaz kaynaklardr. Bu erevede lkeler ve irketler arasnda balayan rekabet baz yazarlarca II. Byk Oyun veya Byk Orta Dou Projesi olarak adlandrlmaktadr. Yeni Byk Oyunun ya da projesinin dl olarak da petrol ve doalgaz kontratlar, boru hatlar, enerji gzergahlar ve enerji konsorsiyumlar grlmektedir.637 Hazar zerindeki mcadelenin tehlikesine dikkat ekmek isteyen Hugh Popee The Wall Street Journalda bugnn byk petrol oyunu, daha ncekiler gibi tehlikelidir demekteydi. Hazar enerji kaynaklarnn gelitirilmesinde ak kap politikasn kullanmaya alan Amerikan hkmeti ise uzunca bir dnem blgedeki enerji rekabetini gndeme tamamt. Oysa 1997de Boris Yeltsin, ABD neredeyse Hazarn kendi kar blgesi olduunu ilan etmitir diyerek Amerikan yaylmaclndan duyduu rahatszl ortaya koymutu. Mays 2000de Rus Dileri Bakanlna bal Hazar Denizi alma grubunun bakan Andrei Y. Urnov belirli baz d glerin, Hazar devletleriyle aramzdaki ilikiye omak sokarak Hazar

633

Blgenin enerji potansiyelinden kaynaklanan uluslararas mcadeleyi baz yazarlar Yeni Byk Oyun olarak adlandrmaktadrlar, bkz., Manning, op. cit., s. 15. 634 Zbigniew Brzezinski, Byk Satran Tahtas: Amerikann ncelii ve Bunun Jeostratejik Gerekleri, stanbul: Sabah Yay., 1998, ss. 42-44 635 Manning, op. cit., s. 16. 636 Marjorie Cohn,The Deadly Pipeline War:US Afghan Policy Driven By Oil Interests, Jurist (December 8, 2001), http://jurist.law.pitt.edu/forum/forumnew41.php,(e.t.03.03.2005). 637 Edwards, op. cit., s. 85.

186

Havzasndaki pozisyonumuzu zayflatmaya almas Rusyada gzlerden kamamaktadr diyerek Amerikan politikalarnn Moskovada yaratt rahatszl ortaya koymutu.638 Orta Asya ve Kafkasya jeopolitiinde yer alan lkelerin bamszln kazanmasnn ardndan ABDnin petrol politikas erevesinde blgeye ynelik izledii stratejinin temelinde blgedeki ekonomik kaynaklarn gelitirilmesini salamak ve bylelikle blgeyi dier glerin (ilk bata Rusya Federasyonu) etki alanndan karmak vard.639 Bu politikalarn teorik gemii 1940lara kadar geri gtrlebilir. Byk Avrasya ve Orta Doudaki hammadde kaynaklarnn nemine dikkat eken Amerikal jeopolitiki Spykman, 1940larda herhangi bir gcn bu blgeleri egemenlii altna almasnn yalnz Amerikan karlarn tehdit etmekle kalmayacan btn dnya asndan bir tehdit haline gelebileceine dikkat ekmekteydi. Ayn kayg Hitlerin danmanlarndan Alman jeopolitiki Haushoferde de grlmekteydi.640 Gnmzde de Orta Asya ve Kafkasyaya Souk Sava sonras dnemin bir dl olarak baklmakta ve bu blgedeki enerji kaynaklarnn lkeler arasndaki g dengesini bozabilecek nitelikte olduu zerinde durulmaktadr. Hazar havzas itibariyle dnldnde blgede kantlanm petrol rezervi miktar 30 milyar varil civarndadr. Buna karn potansiyel rezervlerin 200 milyar varil dolaynda olduu sanlmaktadr. 1997 ylnda John Hopkins niversitesindeki konumasnda Dileri Bakan Yardmcs Stroke Talboot bu rezervlerin nemini u szlerle ifade etmiti: Eer Amerikan petrol irketlerinin 200 milyar varil petroln bulunduu bir blgeden faydalanma haklar reddedilseydi, bu ABD iin byk bir sorun olurdu.641 Hazar Havzas tad potansiyel rezervlerin yannda bir ok blgede retim derken, petrol retiminin artarak bymesi asndan da nemsenmektedir. rnein 2004 ylnda Hazar blgesindeki petrol retimi gnde 1.8 milyon varil civarnda iken, bu miktarn 2010 ylnda gnde 5 milyon varili geeceine kesin gzyle baklmaktadr.642 Petroln yannda blgedeki doalgaz kaynaklar da uluslararas rekabetin nemli bir ayan oluturmaktadr. Bu balamda Ekler blmnde sunulan ve Hazar havzasnda kantlanm ve olas petrol ve doalgaz rezervlerini miktarn gsteren Tablo-16ya baklabilir. B. ORTA ASYA VE KAFKASYADA AMER KAN ETK ALANI OLUTURMA GRM Eski Sovyet cumhuriyetleri ierisinde Rusya Federasyonundan sonra ikinci en byk petrol reticisi konumuna sahip olan Kazakistan, bamszln kazandktan ksa bir sre sonra potansiyel enerji kaynaklaryla Amerikal petrol irketlerinin dikkatini zerine ekmiti. Artk gnmzde byk petrol irketleri Kazakistandaki sahalara ok byk yatrmlar yapmakta; mevcut petrol sahalarn gelitirmekte ve petroln dnya pazarlarna tanmas iin projeler hayata geirmektedir. Azerbaycann aksine Kazakistanda petrol hem deniz hem de karadaki rezervlerden olumaktadr. zellikle 6-7 milyar varillik rezerv miktar ile dnyann en byk petrol sahalar arasnda saylan
Klare, Kaynak Savalar..., op. cit., s. 122-123 Brzezinski, op. cit., ss. ss. 4O-41; Hasane Karasac, Actors of the New Great Game, Caspian Oil Politics, Journal of Southern Europe and the Balkans, Vol: 4, No: 1 (2002), ss. 15-27. 640 Edwards, op. cit., ss. 95-96. 641 Klare, Kaynak Savalar..., op. cit., s. 16 642 Bkz.:US Energy Information Administration Azerbaijan Country Analysis Brief, June 2005, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/azerbjan.pdf ; US Energy Information Administration Kazakhstan Country Analysis Brief, July 2005, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/kazak.pdf
639 638

187

Tengiz blgesinin yannda, son yllarda Karacahanak blgesinde yaplan aratrmalar sonucu bulunan yaklak 10 milyar varillik rezerv, bu sahay dnyann en byk petrol rezervine sahip birka sahas haline getirmitir. Gnde 1.2 milyon varil petrol retimi bulunan Kazakistann retilebilir petrol rezervlerinin 25 milyar varilin zerinde olduu ifade edilmektedir. 2015 ylnda Kazakistann petrol retiminin 3.5 milyon varil olmas beklenmektedir.643 1991den bu yana doalgaz ve petrol alanlarnda younlaan Amerikan yatrmlar, 2003 itibariyle 25 milyar dolarn stnde bir d yatrm haline gelmitir. Kazakistana yaplan yabanc yatrmlarda ABD, yaklak % 35lik bir pay ile ilk srada bulunmaktadr. George Bush ynetimi srasnda Savunma Bakan olan ve ardndan da tekrar Halliburtonun Genel Yatrm Danman grevini stlenen Dick Cheney, Amerikan irketleri ile Kazak hkmeti arasnda Kazak petrol kaynaklarnn ortak iletilmesini salama konusunda ok youn bir aba harcamt. Halliburtonun yan sra ayn dnemde Kazakistann Petrol Yatrm Danmanl grevini de stlenmi olan D. Cheney, ksa srede Amerikan petrol irketleri ile Kazak liderleri ortaklk kurma konusunda uzlatrmay baarmt. Amerikan petrol irketlerinin Hazar havzas petrol politikasn belirleyen bir dier isim ise Condeliza Riced. Rice, zellikle Chevron irketinin Hazar havzasnda nemli petrol anlamalar imzalamasn salamt.644 Bu erevede ChevronTexoca ve ExxonMobil irketleri Kazakistan enerji sektrnde nemli yatrmlarda bulunan Amerikan irketleridir. En nemli Amerikan giriimleri ise, Tengiz petrollerinin iletilmesini stlenen konsorsiyum ile Karacahanak rezervlerinin aratrlmas ve iletilmesini stlenen konsorsiyumdur. Karacahanak rezervlerinin aratrlmas ve iletilmesi projesini Amerikal Exxon Mobil ve Philips Petrolleum ile Amerikan- ngiliz ortakl BPAmoco ve Dutch Shell stlenirken, Tengiz petrol kaynaklarnn aratrlmas ve iletilmesini kontratnda ChevronTexaco ile ExxonMobil belirleyici bir hisseye sahip olmutur. Yaklak 20 milyar dolarlk yatrm maliyeti bulunan Tengiz ve Korolev yataklarnn gelitirilmesi projesi erevesinde kurulan Tengizchevroilde ilk hisse dalm %50 Chevron, %50 Kazak irketi eklindeydi. Daha sonralar Amerikan tarafnn Tengizchevroildeki hisselerini artrmas sonucu Kazak hkmetinin Konsorsiyumdaki hissesi %20ye inmitir. irketteki son hisse dalm Chevron Texaco %50, Kaz Munai Gaz %20, Exxon Mobil %25 ve LUKArco %5dir. 1993 ylnda imzalanan anlamaya gre Tengizchevroil 40 yl boyunca tahmini 6-9 milyar varil olduu dnlen Tengiz ve Korolev rezervlerinin yannda 4,000 kmlik bir sahada petrol arayacaktr. 2005 yl itibariyle Kazakistan petrol retiminin yaklak %50sini tek bana yapan Tengizchevroil, gnlk 0.5 milyon varile yaklaan bir retim kapasitesine sahiptir.645 Amerikan hkmeti Hazar Havzas petrol kaynaklarnn uluslararas pazarlara ulatrlmas konusunda sz konusu olan Rusyann kontroln krmak istemektedir. Amerikan Ulusal Gvenlik Konseyinden Sheila Heslin, bir Senato Aratrma Komitesine ABDnin Hazar politikasnn Rusyann petrol tamacl zerindeki tekelci hakimiyetini krmak esasna dayandn ifade etmiti.646 Bu konuda Amerikal Unocal irketi 1998 ylna kadar Talibanl Afganistan rejimi ile
643

US Energy Information Administration, Kazakhstan Country Analysis Brief, July 2005, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/kazak.html (e.t.02.09.2005.
644

Think & Ask's Publisher, Afghanistan, Iraq: Bush, Cheney Target Terror (3 Sep., 2002), http://www.thinkandask.com/news/eyes.html (e.t.22.06.2004). 645 Bkz.:Tengzchevrol (Tco) Sour Gas Injecton And Second Generaton Project, Tengz Ol Feld, Kazakhstan, http://www.hydrocarbons-technology.com/project_printable.asp?ProjectID=3070,(e.t.12.05.2005). 646 Klare, Kaynak Savalar..., op. cit., s. 123

188

anlamaya allmt. Taliban ve El-Kaide ile bir uzlama salanmaynca Amerikan irketleri uzunca bir dnem proje aamasnda kalan CPC (Caspian Pipeline Consorsium) hattn ina etmeye ynelmilerdi.647 Tengiz petrollerinin Novorasiske tanmasn ngren CPC projesi Tengizchevroil ile Lukoile aittir. 2001 ylnda tamamlanan CPC hatt, Halliburton, Enron ve General Electric Capital Service firmalar tarafndan yaplmt. Kazak petrolnn nemli bir ksmn tayacak CPC hatt projesinin 2.5 milyar dolar tutarndaki yatrm maliyetini ABDli ChevronTexaco ile ExxonMobil irketleri karlamlard.648 CPC hatt ile ilk etapta gnlk yaklak 560 bin varil Kazak petrol tanmaktadr.649 Proje bedeli 2.5 milyar dolar civarnda tutan CPC hatt ilk aamada yllk yaklak 222 (30 milyon ton) milyon varil kapasitede iken, ek yatrmla bu kapasite 555 milyon varile (75 milyon tona) ulaabilecektir.650 Amerikan politikalarndan rahatsz olan ve Sovyet sonras dnemde Orta Asya politikasnda etkin olmak isteyen Pekin ynetimi ise, Kazakistana gelien enerji ihtiyalar erevesinde zel bir nem vermektedir. Bu erevede srdrlen grmeler sonucunda Pekin, 1997de Kazakistann nc byk petrol sahas olan Uzeni ve ayr sahay ortaklaa iletme hakk elde etmiti. Bunlardan en by olan 1.5 milyar varillik rezerv ile Uzen petrol sahasna 9 milyar dolarlk bir yatrm yaplmas kararlatrlmt.651 ki lke arasndaki ilikiler 11 Eyll sonras dnemde artarak devam etmiti. 2003 ylnda Kazak KazMunaiGaz irketi ile in Ulusal Petrol irketi CNPC arasnda Kazakistandan ine petrol boru hatt denmesi konusunda bir anlama imzalanmtr.652 Ancak, tm bunlara ramen Amerikan irketleri Kazakistandaki en byk yatrmc grubu oluturmaya devam etmektedir. Amerikan enerji gvenlii, Amerikan hkmetinin Kazakistanla olan askeri ilikilerini de ynlendirmektedirler. 1997 ylnda ilk kez CENTAZBAT653 askeri tatbikatyla Amerikan askerleri Kazak topraklarna ayak basmt. ki yl sonra ABD bu lke ile bir gvenlik anlamas imzalanmtr. Amerikan yaylmaclndan rahatszlk duyan Rusya ise bu lke ile 2000 ylnda 21. Yzyla Ynelik Dostluk ve ttifak Deklarasyonu imzalad. Deklarasyon, iki lke arasnda d politika alannda sk ibirlii yaplmas, herhangi bir tehlike veya saldr eyleminin ortadan kaldrlmas iin ortak tedbirler alnmas, gerektiinde bir dier tarafa askeri yardmda bulunulmas gibi hkmler yer almaktadr.654 Kazakistan zerindeki rekabetin, Kazak petrol rezervlerinin uluslararas piyasalara alaca 2010dan sonra daha da iddetlenerek srecei ngrlmektedir. Hazar Havzasnda Kazakistandan sonra blgede enerji konusunda ne kan bir dier devlet ise Azerbaycandr. Zira, Azerbaycan yalnzca enerji kaynaklar ile dikkat ekmiyor; jeopolitik konumu itibariyle de Hazar enerji kaynaklar zerinde rekabet eden glerin dikkatlerini zerin
647 648

Think & Ask's Publisher, loc. cit. Bkz.: Veysel Ayhan, Petro-Politik Dinamikler erevesinde ABDnin Orta Asya ve Kafkasya Politikas ve Trkiyenin Rol, I. Ulusal Gen Bilim Adamlar Sempozyumu: Deien Dnyada Trkiyenin nemi, Bursa: Uluda niversitesi, 6-7 Mays 2004, ss. 837-846 (Tebli 2. Cilttedir). 649 Bkz.; Mehmet Dikkaya, Trk Cumhuriyetleri Enerji Kaynaklar: Yeni Byk Oyunun Temel Dinamikleri, Akademik Aratrmalar Dergisi, Yl:1, Say:3, (Kasm-Aralk-Ocak 1999/2000), ss. 46-48; Alexanders Gas&Oil Connections: Company News Central Asia, Russia Wants to Wrest Control of the CPC Pipeline, Volume:9, Issue:1 (01. 15. 2004), http://www.gasandoil.com/goc/company/cnc40225.htm 650 Detayl bilgi iin bkz., http://www.chevrontexaco.com/operations/eurasia/, (e.t.12.08.2005). 651 Erica Strecker Downs, China's Quest for Energy Security, Santa Monica:RAND Corporation, 2000, ss. 15-16. 652 Alexanders Gas&Oil Connections: Company News Central Asia, China and Kazakhstan Consider Joint Oil and Natural Gas Projects, (17-02-04), http://www.gasandoil.com/goc/news/ntc41064.htm 653 Klare, Kaynak Savalar..., op. cit., s. 135 654 Devlet Planlama Tekilat, Trkiye ile Trk Cumhuriyetleri ve Blge lkeleri likileri zel htisas Komisyonu, DPT:2522- K:528, Ankara-2000, s. 31

189

ekmeyi baarmtr. Amerikal analizci Brzezinskinin ifadesiyle Azerbaycan, Hazara alan ienin mantar, sahip olduu enerji kaynaklarnn yannda Orta Asya lkelerinin bamszlnn garantisi bir lke olarak ABDnin gvenlik stratejilerinde nemli bir yer tutmaktadr.655 Azerbaycan petrollerinin iletilmesine dnk olarak Azeri hkmeti ile Batl irketler arasnda 1993 ylnda balayan ilikiler ve yrtlen pazarlklar sonucunda ilki 1994 ylnda olmak zere 30un zerinde byk petrol irketi ile 21 adet anlama imzalanmtr.656 Bu erevede yaplacak toplam yatrm tutar yaklak 50 milyar dolar bulurken, toplam rezerv ise 6-7- milyar varil petrol ve 1.3 trilyon m3 doalgaz iermektedir. 2010 ylna kadar gerekletirilmesi hesaplanan bu projelerin sonunda Azerbaycann gnlk petrol retiminin 1 milyon varile yaklamas (2005 retimi yaklak 340.000 varil/gn) beklenmektedir. Bu anlamalardan en by olan ve Asrn Kontrat olarak adlandrlan anlama erevesinde 4.2 milyar varil petrol retilmesi (Azerbaycann toplam rezervlerinin yaklak %55-60), 70 milyar m3 doalgaz retilmesi ve proje yatrm maliyeti olarak da Azerbaycana 11.5 milyar dolarlk bir yatrm yaplmas ngrlmtr. 12 Aralk 1994 tarihinde Azerbaycan Milli Meclisi tarafndan onaylanan Mega Proje erevesinde kurulan konsorsiyumda (AIOC) pay dalmnda srasyla ABD %27, Rusya %23, ngiltere %13, Trkiye %6.75 ve Fransa %5tir.657 AIOCnin gnlk petrol retimi ise yaklak 300.000 varil dolayndadr. Bylelikle Washington, Azerbaycan enerji kaynaklarndan en byk pay alan lke olmutu. Amerikan ynetimi Azeri petrolnn yannda Kazak petroln de Rus kontrolnde olmayan bir gzergahtan Batya ulatrmak iin youn bir aba harcamaktadr. Bu erevede Amerikan desteini arkasna alan Bak-Tiflis-Ceyhan hattnn 25 milyon ton Azerbaycan petroln ve 20 milyon ton Kazak (toplamda ylda yaklak 333 milyon varil) petroln tayacak kapasitede ina edilmesi projelendirilmitir. 2002 Eyllnde Trkiye, Azerbaycan ve Grcistan Cumhurbakanlarnn katlmyla Bak-Tiflis-Ceyhan hattnn temelleri atlm, 2005 Maysnda ise Azerbaycandan ilk deneme petrol borulara braklmtr.658 zellikle Bak-Ceyhan projesi Rusyann enerji koridorlar zerindeki tekelini ciddi ekilde etkilemenin yannda Ruslarn petrol gzergahlarndan salad gelirde de nemli bir kayp yaratacaktr. hra mallarnn %70i petrol ve doalgaz olan Rusyada, ham petrol fiyatndaki bir dolarlk deiim 1.2 milyar dolarlk bir ihracat kayb anlamna gelmektedir. Tama gzergahlar zerindeki tekelini gvenlik ve ekonomik gerekelerle devam ettirmek isteyen Rusya, yalnzca CPC hattndan varil bana 4 dolarn stnde

655 656

Brezezinsky, op. cit., s. 45. Tm anlamalar iin Azerbaycan ulusal irketi SOCARn wep sayfasna bavurulabilir, bkz., http://www.azer.com/ 657 Mega proje kapsamnda Azeri, Gneli, ra-1, Karaba, ahdeniz Dan Ulduzu ve Erefi, Lenkeran ve Tali-Deniz, mam, Zeynelabidin Tayev, Ouz D-39 ve D38 sahalarnda arama ve retim yaplacakt. Bu konuda bkz., Yaar Kalafat, Hazar Enerji Kaynaklarnn Jeopolitik ve Jeoekonomik Dinamikleri, Avrasya Etdleri, (Yaz-Sonbahar2002), s. 39. 658 Maliyeti 3.5 milyar dolar bulacak olan bu proje iin Trkiye 2.5 milyar dolarn stndeki maliyeti karlayacana garanti verdi. Hattn 1,767 kmsinin 443 kmsi Azerbaycan, 248 kmsi Grcistan ve 1,076 kmsi Trkiyeden gemektedir. Hat yllk 50 milyon ton petrol tama kapasitesine sahip. Bu da gnde yaklak, 0.9 ile 1 milyon varil arasnda petrol anlamna gelmektedir. Projedeki ortaklk yaps ise: ngiliz British Petroleum (30.1 %), SOCAR (25 %), Unocal (ABD) (8.9 %), Statoil (Norve) yzde (8.71 %), TPAO (6.53 %), EN Agip ( talya) (5 %), Itochu(Japonya) (3.4 %), ConocoPhillips (2.5 %), Inpex (Japonya) (2.5 %), TotalFinaElf (5 %) ve Amerada Hess (Amerika/Suudi Arabistan) (2.36 %) bkz., Alexanders Gas&Oil Connections: Company News Central Asia, Baku-Tbilisi-Ceyhan Credit Agreement to be Signed, Volume 9, Issue:2, (01, 29, 2004) http://www.gasandoil.com/goc/company/cnc40442.htm

190

bir kaynak salamaktadr. Amerikan politikalar sonucu, Rusya gzergahlar zerindeki denetimini kaybetme riski ile kar karyadr.659 ABD ynetimi blgenin en nemli doalgaz kaynaklarn elinde tutan Trkmenistan zerinde de dier lkeler gibi bir Amerikan etkisi oluturmaya alm ancak, bunda istedii sonuca ulaamamt. ABDnin Trkmenistanda, Azerbaycan ve Kazakistanda olduu kadar youn yatrmndan ya da etkisinden sz etmek zor. Amerikan Unocal ve Suudi Arabistan DELTA firmalar 1990l yllarda Trkmenistan-Afganistan-Pakistan doal gaz hatt iin Trkmen hkmetiyle bir n anlama imzalam, ancak sonradan Taliban ynetimi ile yaanan sorunlar sebebiyle proje hayata geirilememiti. Afganistan hattnn ardndan Bechtel ve General Electric irketleri Trkmen doalgazn Bak-Ceyhan gzergahnda tamay gndeme almlard. Ancak, bu proje de farkl nedenlerle hayata geirilememiti. Nitekim, gzergah sorununun zmlenemeyii ve Amerikan ynetiminin ran opsiyonuna souk bakmas ABD-Trkmenistan ilikilerinin gelimesini etkilemiti. Trkmenistan doalgaz kaynaklarn ihra etmek iin ran ile 1997de bir boru hatt ina edilmesi ynnde anlama imzalam ve ayn yl balayan kaz almalar 2001 ylnda tamamlanmt.660 Ancak, rann ihra gzergah olma yolunda youn bir aba harcad 2001 ylnda gndeme gelen Afganistan Sava, blgedeki gzergah arayna yeni bir yn kazandrmt.661 Dolaysyla ABD-Trkmenistan ilikilerinde asl deiiklik Clinton sonras baa geen Cumhuriyeti aday Bakan Bush dneminde szkonusu olmutur. Bu konuya 11 Eyll sonras ABDnin Afganistan politikas ele alnrken tekrar deinilecektir. Sonu olarak ABDnin enerji ve gvenlik temelli Orta Asya ve Kafkasya politikasn zetlemek gerekirse, esas olarak u parametrelerden olumaktadr: Orta Asya ve Kafkasyadaki petrol reticisi lkelerin Rusyann etki alanndan uzaklatrlmas ve ABDye blgede gl bir konum salanmas; rann blgeye ynelik potansiyel etkisinin Trkmenistan- ran doalgaz balantlarn snrlayarak nlenmesi ve Basra Krfezine ulamay hedefleyen Trkmenistan- ran petrol boru hatt plannn Afganistan-Pakistan alternatifi ile engellenmesi; ABDnin denetimindeki petrol ve doal gaz kaynaklarnn eitlendirilmesi ve retim olanaklarnn arttrlarak fiyatlarn ucuz tutulmasnn salanmas; Amerikan meneli petrol ve balantl irketlerin blgede ortaya kan kazantan etkin ekilde yararlanmas; blgede siyasal istikrarn temelini oluturan ekonomik zenginliin gelitirilmesi ve tm bunlar yaparken Rusya ile dorudan nkleer silahlarn kullanlaca bir savaa varacak atmadan kanlmasdr. Tm bu enerji odakl politikalar bize blgenin ABD asndan artk hayati kar alanlar arasna girdiini ya da girmekte olduunu gstermektedir.
659

Wallander, s. 95; Alexanders Gas&Oil Connections: Company News Central Asia, Russia Wants to Wrest Control of the CPC Pipeline, Volume:9, Issue:1 (01. 15. 2004), http://www.gasandoil.com/goc/company/cnc40225.htm. Trkiye, Bak-Ceyhan Kazak petrolleri iin de bir alternatif durumuna getirmek ve Karadeniz zerinden tanacak petroln miktarn snrlamak iin 1994 ylnda Boazlardan zararsz geii salamaya dnk IMO kararlar olarak bilinen baz kararlar almsa da, bu konuda Rusya Montreux Konvansiyonuna dayanarak ticari gemilerin baz zel durumlar dnda durdurulamayacan ne srmt. IMO kararlar ve taraflarn buna dnk politikalar iin bkz., Atakan Gl-Ayfer Y. Gl, Avrasya Boru Hatlar ve Trkiye, stanbul: Balam Yay, 1995. 660 Emmanuel Karagiannis, The US-Iranian Relationship After 11 September 2001 and the Transportation of Caspian Energy, Central Asian Survey, Vol:22, No:2-3, (June/Sep., 2003), s. 156 661 11 Eyll sonras Afganistan sava ABD-Trkemistan ilikilerinin gelimesinde bir milat olmutu. Bkz., Philippe Le Billon- Fouad El Khatip, From Free Oil to Freedom Oil?: Terrorism, War and US Geopolitics in the Persian Gulf, Geopolitics, Vol: 9, No: 1 ( Spr., 2004), ss. 120-137.

191

III. 11 EYLL SONRASI DNEMDE PETROL VE PETROL GZERGAHLARI ZER NDE ARTAN KRESEL REKABET A. PARALARI B RLET RME STRATEJ S : 11 EYLL SALDIRISI, ENERJ MERKEZL GVENL K ARAYII VE AFGAN STAN SAVAI 1. 11 Eyll Sonras Deien Amerikan Gvenlik Doktrini 11 Eyll sabah ABDnin ekonomik ve mali gcn simgeleyen New Yorktaki kiz Kulelere ve askeri gcn simgeleyen Pentagona dzenlenen saldrlarn ABD hkmeti ve kamuoyu zerinde yaratt etki, Washingtonun lkesel ve kresel gvenlik ve savunma stratejisini ciddi ekilde etkilemitir. Saldrlardan sonra Bakan Bush yapt aklamalarda, terrizme ve terrizmi destekleyenlere kar kapsaml bir sava atn ilan etmiti. Bakan Bush 20 Eyll gn Afganistan merkezli El-Kaide rgtnn saldrlardan sorumlu rgt olduunu aklad.662 20 Eyllde El Kaideye ev sahiplii yapt ileri srlen Afganistan ynetimi ncelikli hedef olarak gsterildikten sonra Bakan Bush, 29 Ocak 2002de Ulusa Seslenite er Ekseni tanmlamasyla ran, Irak ve K. Koreyi de Amerikan gvenliini tehdit eden lkeler olduunu ileri srd.663 Terrizmle mcadele konusunda Bakan Bush ABDnin yeni stratejisini yle izmiti: Bugn Afganistana odaklanyoruz. Ama sava daha da kapsamldr. Her lkenin bir tercih yapmas gerek. Bu atmada tarafsz bir zemin yoktur. Hangi hkmet kanun kaaklarn ve masumlarn katillerini desteklerse kendisi de kanun kaa ve katil saylacaktr.664 11 Eyll saldrlarndan sonra ABDnin tm dnyaya meydan okurcasna eer bizimle deilseniz bizim karmzdasnz (If you are not with us, you are against us)665 szleri yeni Amerikan stratejisinin dost ve dman tanmn ifade etmekteydi. Bakan George W. Bushun imzas ile yaynlanan Amerikan Ulusal Gvenlik Stratejisinde (Eyll 2002)666, nleyici sava ve nceden saldr (preemptive strike ve preventive war) kavramlar zerinde durularak 11 Eyll sonras Amerikan d politikasnn esaslar aklanmt. Souk Sava sonras tehdit ve gvenlik kavramlarn yeniden tanmlayan Amerikan ynetimi, kendi gvenliine ya da ulusal karlarna bir saldr ya da tehdit olutuuna dair pheler edinirse, bu hedeflere ynelik nleyici saldrlarda bulunacakt. Grld gibi Bush Doktrininin nemli bir zellii Amerikan karlarn tehdit eden veya tehdit etme potansiyeline sahip olan lkeleri ak bir saldr tehdidi altnda tutmasdr. Bu noktada dikkat ekmesi gereken asl olgu ise Amerikan karlarnn ne olduu veya Amerikan karlarnn nasl tanmlandyd. nk, yukarda grld gibi Bush Doktrini erevesinde ne kan strateji, Amerikan ulusal karlarnn ve gvenliinin tek tarafl saldrlarla korunmasdr. Bu balamda Bush ynetiminin Amerikan ulusal karlar tanmlamas ile Clinton dnemi Amerikan ulusal kar tanmlamas arasnda baz benzerlikler bulunduunu belirtmek gerekir. Zira, her iki
662

George Leaman, Iraq, American Empire, And The War On Terrorism Metaphilosophy, Vol: 35, Iss: 3 (Apr., 2004), ss. 239-240. 663 Leaman, op. cit., ss. 239-240; Richard K. Betts, Striking First: A History of Thankfully Lost Opportunities, Annual Journal of the Carnegia Council on Ethics and International Affairs, Vol: 17, No: 1, 2003, http://www.ciaonet.org/olj/cceia/ cceia_2003_1e.html. 664 George W. Bush, We Start War, Ulusa Sesleni, 7 Ekim 2001, Der. Noam Chomsky-Edward Said.., Dmann ..., op. cit., ss.-287-290. 665 Weng Ming, Bushism Is Emerging, July 10, 2002, http://www.uscc.gov/researchpapers/2000_2003/pdfs/bush.pdf. 666 The National Security Strategy of the United States of America, White House, Washington DC., (Sep., 2002), http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf.

192

Bakan da Souk Sava sonras dnemde Amerikan gcnn kresel dzeyde genilemesi politikas ile enerji kaynaklar arasnda dorudan bir iliki kurmutu. Enerji gvenliini yksek politikann ncelikleri arasna sokan Clinton ynetimi, Souk Sava sonras dnemde ekonomik rekabetin ideolojik rekabeti ncelediini ne srmt. Klaren ifadeleriyle: Bakan Clinton ekonomimiz ve gvenlik karlarmz ayrlmaz bir ekilde birbirine baldr inancn ifade etmekten hi usanmad. Ekonomi ile gvenlik karlarn ayrlmaz bir ekilde birbirine bal olarak gren genel bak, yaamsal kaynaklar korumay her eyin stnde tutma eiliminde olacaktr. Temel maddelerin istikrarl ve gvenilir bir ak olmadan, Amerikan ekonomisi, kresel pazarlardaki sre giden ABD rekabetini garantilemek iin gerekli rnleri retemez ve gelitiremez. Enerji kaynaklarnn kesintisiz ak zellikle kritik bir neme sahiptir. Petrol ve gazda dnyann en nemli tketicisi olarak, ABD deniz ar kaynaklardan faydalanma hakkn elinde tutmak zorundadr; aksi takdirde ekonomi kle karlaacaktr. 1999da Clintonun dedii gibi Evdeki refah, birlikte ticaret yaptmz ya da petrol ve gaz gibi kritik maddeleri ithal ettiimiz balca blgelerdeki istikrara baldr.667 Nitekim, 11 Eyll saldrlarndan sonra terrle mcadeleyi ncelikli gndem maddesi haline getiren Bakan Bush da hedef olarak petrol sahibi lkelere yneldi. Bush ynetimi Arap devletlerini terrle mcadele kapsamnda Washington ile koordinasyon iinde olmaya zorlarken, zellikle Suudi Arabistan ve dier petrol zengini Krfez lkeleri zerindeki basklarn artrmt.668 2002 yaznda Pentagon tarafndan yaplan bir almada Suudi Arabistan terrist gruplara verdii destek dolaysyla Amerikan dman bir lke olarak deerlendirilmiti. Eer Suudi Arabistan terristlerle balarn kopartmasa Ynetime, bu lkenin petrol sahalarn igal etmesi nerilmekteydi.669 Nitekim eski Dileri Bakan Yardmcs Talbotte gre kresel Amerikan karlarnn gvenlii ile lkelerin rejimleri arasnda dorudan bir ba vard.670 Tersinden bir yorumla Suudi Arabistan hedef tahtasna koyan Amerikan ynetimi, bylelikle Suudi Kraliyet ailesi zerinde dorudan bir bask oluturmu olmaktayd. Terrle mcadele erevesinde ileride zerinde ayrntl bir ekilde duracamz zere Bush ynetiminde, petrol zengini Irak rejimini uluslararas kamuoyunun basksna ramen g kullanarak deitirme ynnde gl bir eilim vard. Iraktan nce ise Hazar enerji kaynaklarnn Arap Denizine alan kaps durumundaki Kabil, NATO erevesinde bir Amerikan igali ile kar karya kalacakt. Sonu olarak SSCBnin kmesi ile Amerikan ynetimi dnya zerinde ekonomik ve siyasi bir hegemonya oluturma politikas ierisine girmitir. Clinton dneminde izlenen gvenlik doktrininin temel hedefi, ABDnin uluslararas rekabet gcn artrmak; kritik enerji kaynaklar ve gzergahlar zerinde bir denetim oluturmak; Amerikan sermayesine kaplarn kapatan lkeleri uluslararas toplumdan soyutlamakt. Clinton ynetimi bu hedefleri ekonomik ve diplomatik
Klare, Kaynak Savalar..., op. cit., s. 22 Bin Ladinin Suudi Arabistanl iken yardmcs Ayman al-Zawahiri de Msrlyd. Oysaki her iki lkede ABD ile iyi ilikiler ierisinde bulunmaktayd. Suudi Arabistan ayn zamanda Talibanlada iyi ilikiler ierisindeydi. Martin Indyk, Back to the Bazaar, Foreign Affairs, Vol: 81, Issue: 1, Ocak-ubat 2002, ss., 80-82. 669 Everest, op. cit., s. 245. 670 Henry Kissenger, Amerikann D Politikaya htiyac Var M?, ev. Tayfun Evyapan, Ankara: Metu Press, Ekim 2002, s. 230.
668 667

193

aralarla gerekletirmeye alrken, Bakan Bush ise, 11 Eyll saldrlarnn ardndan bu hedeflere askeri g opsiyonunu kullanarak ulamaya almtr.671 Bu erevede Bush ynetiminin ncelikli politikas Eski Amerikan Hazine Bakan Pul ONeillin iaret ettii gibi ekonomik gelimemizi ve zenginliimizi srdrebilmemiz iin enerji ihtiyacmz karlayacak gvenli petrol rezervleri bulmak ve bunlar zerinde bir kontrol kurmak olmutu.672 Bu konuya aada detayl olarak deinilecektir. 2.Washingtonda ahinler ktidarnn Petrol ve Silah irketleri ile likileri 1991 Savandan bir yl sonra Dick Cheneyin bakanlnda Wolfowitz, Lewis Libby ve Halilzad tarafndan kaleme alnan Savunma Plannn Yolu adl almada Amerikan ynetimine Souk Sava sonras dnemde ABDnin gcn korumak ve etkisini artrmak iin Asya, Bat Avrupa veya eski Sovyet topraklarnda kendisine rakip olabilecek bir gcn ortaya kmasn engellemesi tavsiye ediliyordu. Raporda ayrca ABDnin Orta Doudaki nceliinin bir rakip gcn blgeye giriini engellemek olduu ifade edilmiti. 2000 Eyllnde Yeni Amerikan Yzyl Projesi673 yeleri 1992 ylnda kaleme alnan Savunma Plannn Yolu adl almay modifiye ederek Souk Sava sonras rakipsiz kalan ABDnin global bir g olmak iin yaylmac ve dayatmac bir d politika uygulamas gerektiini ileri srdler. Rakipsiz kalan ABDnin bu avantajn kullanarak dnyann tm blgelerine yaylmas gerektiinin alt iziliyordu.674 Bu raporu hazrlayan ve ayn zamanda 1998 ylnda Clintona Saddam devirme ars yapan kiilerin nemli bir ksmnn Cumhuriyeti aday Bush ile birlikte yeni Amerikan ynetiminde nemli grevlere getirilmesi ve ardndan da Bush doktrininin ilan ABDnin yeni d politikas ile neokonzervativistler arasndaki iliki hakknda baz ipular vermiti. Bu kiilerden bazlarnn petrol ve silah irketleri ile ilikilerine ksaca deinmek belki ilgin olabilir.675 Bunlardan Bakan George W. Bush, 1977-1983 yllar arasnda Arbusto Energy irketinin bakanln yapt. 1982 ylnda Bush Aratrma irketi adna alan Arbusto Energy, 1984 ylnda bir baka enerji irketi olan Spectum 7 irketi ile ortaklk kurdu. 1984-1986 yllar arasnda dk seyreden petrol fiyatlarndan dolay ciddi bir mali krizin eiine gelen Spectum 7 irketi, 1986 ylnda enerji devi Harken Energy Corporation tarafndan yaklak 5 milyon dolara satn alnd. Bu sattan sonra Harken Energy Corporationn ynetim kurulu yesi olan Bush, ayn zamanda irketin nemli bir hissesine sahip oldu. W. Bush 1990 ylnda irketteki hisselerini satarak petrol endstrisinden ayrlmasna kar 12 yl gibi ksa bir srede 17 bin dolarlk irketini milyonlarca dolarlk bir irket haline getirmeyi baarmt.676 Bakan Yardmcs Dick Cheney ise, 11 Eyll saldrlarnn ardndan Afganistandan sonra Irak hedef gsteren isim olarak ne kt. George Bush dneminde Savunma Bakanl, George W. Bush dneminde ise Bakan Yardmcl
671 Alain Joxe, Kaos mparatorluu, ev. Ik Ergden, stanbul: letiim Yay., 2003, s. 167. Nitekim, W. Bush ynetimi 1980lerdeki Reagan ynetimi gibi ncelikli olarak yksek askeri harcamalar ve Amerikan hareketlerini kstlayc uluslararas giriimleri reddetmek stratejilerini benimsemesi iddialar desteklemektedir. Bkz.: Leaman, , op. cit., s. 238. 672 Ibid., s. 246. 673 Bkz. http://www.newamericancentury.org, (e.t. 09.07.2005). 674 Ibid., s. 214-217. 675 Amerikan ynetiminde yer alan kiilerin irketler ile olan ilikileri iin bkz., Mehmet Atay, Amerikan Ynetimindeki ahinler ktidarnn Otobiyografisi, Jeopolitik, Say:6, Yl:2, Bahar 2003, ss. 28-34. 676 George Lardner Jr.- Lois Romano, Bush Name Helps Fuel Oil Dealings, Washington Post, (30 July 1999), s. A1; George Walker Bush, http://www.famoustexans.com/georgewbush.htm, (e.t. 10.08.2005)

194

grevini stlenen D. Cheney, uzunca yllar enerji ve inaat irketi Halliburtonun yneticiliini stlenmiti. SSCBnin kmesini takiben Amerikan enerji irketlerinin Hazar enerji kaynaklarndan nemli ayrcalklar almasnda byk bir rol oynayan Dick Cheney, 1995-2000 aras Halliburton irketinin Yatrm Danmanl pozisyonunu stlenmiti. CPC hattnn inasnn yannda Afganistan-Pakistan boru hattnn ina projesinde de ad geen Halliburton irketi, 1991 Savandan sonra Kuveytte yanan petrol kuyularnn yeniden inas ile Amerikan askerleri iin tesisler ina etmiti. Dick Cheney dneminde irket Amerikan hkmetinden Kosova, Bosna, Kuveyt gibi kriz blgelerinden nemli ihaleleri almt.677 D. Cheney ei Lynn Cheney ise, ABDnin en byk silah irketlerinden biri olan TRWnin ynetim kurulu yeliini stlenmi bir isimdir. Bu ekipten eski Ulusal Gvenlik Danman ve yeni Dileri Bakan olan Condolezza Rice 1991den 2001 ylna kadar ChevronTexaco irketinin yneticiliini yapt. Rice, bu dnemde irketin Hazar Havzas enerji kaynaklarnda nemli imtiyazlar almasnda baarl bir rol oynad. Rice, ChevronTexaconun zellikle Kazakistanda ayrcalklar elde almasnda nemli bir rol oynad. ChevronTexoca petrol irketi Ricen baarlarndan dolay, adn 130 bin tonluk bir petrol tankerine verdi. Sertlik yanls olarak bilinen Rice, ikinci Bush dneminde Powelln yerine Dileri Bakanlna getirilen isim oldu.678 Bush ynetiminde iki dnemdir Savunma Bakan olan Donald Rumsfeld, kabineye girmeden nce Kellogs, Sears, Allstate, Gulfstream Aerospace, Sears, Roebuck & Co. ve Asea Brown Boveri gibi askeri ve enerji sektrnde faaliyet gsteren pek ok byk irketin ynetim kurulunda yer ald. Afganistan ve Irak konusunda sertlik yanls bir isim olarak ne kmasndan dolay Amerikan medyas kendisini kurt ve ekibini de kurtlar srs diye tanmlad. Dier isimlerden Ticaret Bakan Donald Evans 1975 ylnda Tom Brown petrol irketinde kariyerine balamt. 1985 ylnda irketin bana geen Evans 2000 ylna kadar bu grevi srdrmt.679 Son olarak ABDnin yeni Irak Bykelisi Zalmay Halilzada gelince bu isim Afganistan Savann mimarlarndand. Amerikan doumlu bir Afgan olan Halilzad gemiinde Unocalda danmanlk yapmt. Unocal irketi ise Afganistan-Pakistan petrol ve doalgaz hattn hayata geirebilmek iin 1998e kadar Taliban rejimi ile grmeler yrtmt. 1995 ylnda Amerikan gcnn tekrar canlanan Rusya ve genilemeye alan in gc karsnda nemli bir tehditle kar karya olduunu ifade eden grubun ierisinde yer almt. Halilzad, ABDnin daha yaylmac ve agresif bir politika izlemesi gerektiini savunmutur. Irak Sava sonras Badata Bykeli olarak atanmtr. 680 3. Bush Ynetimi ve Enerji Gvenliinin Bir D Politika ncelii Olmas Bakan Bush, Bakanlk grevini devraldktan hemen sonra Amerikan d politikas ve ticaret politikasnn nceliinin enerji gvenliini salamak olduunu aklad. Ulusal enerji gvenliinin salanmasna ynelik politikalarn belirlenmesi iin de Bakan Yardmcs Cheneyin bakanlnda Ulusal Enerji Politikasn Gelitirme Grubunun (NEPD) kurulmasn salad.681

677

Halliburton irketi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz., Don Briody, The Halliburton Agenda: The Politics of Oil and Money, New Jersey: John Wiley&Sons Pub., 2004. 678 http://www.rotten.com/library/bio/usa/condoleeza-rice/(e.t.09.08.2005) 679 http://www.whitehouse.gov/government/evans-bio.html, (e.t.13.09.2005) 680 Everest, Oil, Power and Empire.., op. cit., s. 215 681 Ulusal Enerji Politikasn Gelitirme Grubu Mays 2001de Amerikan enerji politikasna dair bilgi ve nerilerin bulunduu bir rapor hazrlamtr. Bu raporla ilgili bkz., National Energy Policy Development Group, National Energy

195

Bakan Yardmcs Cheneyin nclnde alan NEPD, ulusal enerji gvenliini salama konusunda alnmas gereken nerilerin bulunduu bir raporu Mays 2001de hazrlayarak Bakan Busha sundu. Raporda artan Amerikan enerji tketimi, yksek petrol fiyatlarnn ABD ekonomisi zerindeki etkileri, petrol tamaclnn gvenlii ve tm bunlara bal olarak Amerikan enerji gvenliini salamak iin uygulanmas nerilen politikalar zerinde duruldu. Raporda Amerikan petrol tketimin 2020 ylnda %33, doalgaz tketiminin ise %50 artaca ileri srlm ve bu durumda ABDnin ciddi bir krizle kar karya kalaca uyarsnda bulunulmutu. Raporda den Amerikan petrol retimine dikkat ekilmi ve yakn gelecekte Amerikan petrol ithalatnn kanlmaz olarak artaca ifade edilmiti. Raporda 1980lerin ortasnda gnlk 4.5 milyon varil olan ithalatn 2000 ylnda 10 milyon varile ulat ve 2000 ylnda lke ierisinde tketilen petroln %52sinin dardan ithal edildii ve bu orann 2020 ylnda %64e kaca ileri srlmtr. Yaklak gnde 19.5 milyon varil olan Amerikan petrol tketiminin 2020 ylnda %33 artacana dikkat ekilen raporda, 20 yl sonra Amerikan pazarnda tketilen her 3 varil petroln 2 varilinin d pazarlardan gelecei belirtiliyordu.682 nlem alnmad taktirde bu durumun ABDyi daha fazla da baml bir lke haline getirecei uyarsnda bulunulan raporda, Amerikan ynetiminin gelecekte doabilecek olas riskleri azaltmak iin enerji gvenliini salamaya ynelik baz giriimlere ncelik vermek zorunda olduunun alt iziliyordu. Bunlarn yannda raporda ne kan bir dier konu da yksek petrol fiyatlar ve bunun Amerikan ekonomisi zerindeki etkileriydi. Rapora gre ABDnin bir yllk petrol ithalat yaklak 4 milyar varil civarna olup petrol fiyatlarndaki 1 dolarlk artn Amerikan btesine ek maliyetinin yllk 4 milyar dolar olduu ifade edilmiti. Eer petrol fiyatlar 50 dolar seviyelerinde seyrederse, bu Amerikan btesinin yllk 200 milyar dolar darya deme yapmas anlamna gelmekteydi. Raporda ithal petroln ulusal bte ann nemli bir kalemini oluturduu zerinde durulmutu.683 Ayrca yksek petrol fiyatlarnn en az iki ynden Amerikan ekonomisi zerinde ciddi etkileri olduu ifade edilmiti. Bunlardan birincisi dorudan piyasadaki irketlere retim aamasnda ek maliyetler getirmesi, ikincisi de dorudan enflasyon ve faiz oranlarn olumsuz etkilemesiydi. Gl ekonomi gl devlet bak asyla kaleme alnan raporda uluslararas alanda rekabet gc azalan irketlerin az kazanp az vergi deyeceine dikkat ekilmiti. Bunun yannda yksek petrol fiyatlarna bal olarak ykselen petrol faturalarnn lkenin d demeler dengesinin ak ynnde srekli bymesine yol aaca uyarsnda bulunulmutu. Parasal dengenin ithalat ynnde bymesinin, lke iindeki projelerin ve ekonomik desteklerin (sbvansiyonlarn) zayflamasna yol aaca ve bunun da ABDdeki byme oranlarnn dmesine ya da eksi ynde olmasna yol aaca ifade edilmiti..684 Raporda bu tespitlerden hareketle Amerikan Bakanna bugnden harekete gemesi tavsiye edilmekteydi. Dnya petrol ihtiyacnn %54n reten Krfez reticilerinin 2020 ylnda dnya petrol tketiminin %67sini tek balarna karlayacaklarn ileri sren Bush ynetimi, 2020 ylnda
Policy: Reliable, Affordable and Environmentally Sound Energy for Americas Future, Washington: The White House Printing Office, ( May., 2001). 682 Ibid., ss. XV, 1: 1-3 683 Yksek petrol fiyatlar Amerikan btesini etkilemektedir. 1979dan 2002 ylna dek OPECin petrol fiyat politikasnn Amerikan ekonomisine etkisinin yaklak 7 trilyon dolar olduu ileri srlmektedir, bkz., http://www.eia.doe.gov/emeu/aer/pdf/perspectives.pdf 684 Bununla ilgili olarak zellikle Raporun ikinci blmne baklmas tavsiye edilir.

196

Krfez petrolnn ABDnin ulusal enerji gvenlii politikasnda merkezi konumunu srdreceini varsaymaktayd. NEPDde bu erevede Ynetime, ABD enerji irketlerini d yatrmlar konusunda desteklemesi tavsiye etmekteydi. zellikle S. Arabistan, Kuveyt, Cezayir, Katar ve dier reticilerin enerji sektrlerini d yatrmclara (Amerikan irketlerine) amalarnn nemi zerinde durulmu ve Ynetime Amerikan irketlerinin bu lkelerin enerji sektrlerine girmesi salamas tavsiye edilmiti.685 Amerikan Petrol Enstits tarafndan 2001 ylnda hazrlanan bir raporda ise, ABDnin petrol endstrisinde etkili bir g olabilmesi iin uluslar aras alanda liberal ticaret politikalarnn uygulanmasn salamas tavsiye edilmekteydi. Enstit tarafndan hazrlanan raporda, Washingtonun Amerikan irketlerinin d yatrmlarn desteklemesinin nemi zerinde durulmutu.686 Ancak, Souk Sava sonras Amerikan enerji gvenlii yalnzca Amerikan ithalatnn gvenli bir ekilde salanmas anlamna gelmemekteydi. Washingtonun enerji gvenlii, kresel bir g olma iddiasnda olan ABDnin dnyann en nemli enerji kaynaklar zerinde denetim kurmas anlamna gelmekteydi. Simon Bromleya gre ithal petrole olan bamllnn srekli artarak devam etmesi, bir kresel g olma yolunda ilerleyen ABDnin aksayan ayan oluturduundan, Bush ynetiminin ncelii ulusal enerji gvenliini salamak olmutu. Bromley ayn zamanda ABDnin stratejik kaynaklar zerinde denetim kurarak, kresel karlar tehdit edildii dnemlerde, rakiplerini bu kaynaklardan yoksun brakma gcne kavumay arzuladn ileri srmtr. ABDnin stratejik enerji kaynaklar zerinde kuraca kontrol in, Hindistan ve dier lkeleri Amerikan etkisi ve denetimi altnda tutmaya yarayacaktr. Bromleye gre 11 Eyll sonras daha saldrgan bir dneme giren Amerikan d politikasnn terr sava, Afganistan veya Irak kuatmas gerekte, uluslararas sistemde baat g konumuna gelmek isteyen Amerikan ynetiminin kresel rekabetin kzt blgeler zerinde denetim kurma amacna ynelik krizlerdir. Bromleye gre eer ABDnin uluslararas stnl, dier devletlerin rekabeti sonucu azalrsa, o zaman petrol kaynaklar rakibin boazn skmak iin olduka nemli bir unsur olacaktr687 Nitekim Bromleyin dncesini dorularcasna konuan Rusya Parlamentosu Gvenlik Komitesi Bakan Aleksei Arbatov ayet Irak piyasalara denetimsiz petrol satarsa, bu durum btemizin kmesine yol aacaktr diyerek Irak petrolleri zerinde kurulacak bir denetimin Rusya asndan ne kadar hayati nemde olduunu ifade etmitir.688 Daha nce deindiimiz Yeni Amerikan Yzyl adl kurulu tarafndan hazrlanan raporda ise inin gelecekte ABDnin Amerikan rakibi olaca ve ABDnin buna ynelik askeri ve ekonomik nlemler almas gerektii nerilmekteydi. Raporun deiik sayfalarnda inin kresel bir g olma yolunda ilerledii ve ayet bu gerekleirse, Pekinin bir ok blgede Amerikan karlarn tehdit eden dman bir lke olaca ne srlmt.689 Bu erevede enerji kaynaklar ve gzergahlar zerinde kurulacak bir denetim in gibi lkeleri Amerikan karlaryla uyumlu bir izgiye getirmek iin kullanlabilecek yegane unsur olacakt.
685 686

National Energy Policy..., op. cit., s. 8: 4-5 Simon Bromley, The United States and the Control of World Oil, Government and Opposition Vol: 40, Iss: 2 (Mar., 2005), s. 226. 687 Bromley, The United States..., op. cit., ss. 226-227 688 Michael Renner, Post-Saddam Iraq: Linchpin of a New Oil Order, Foreign Policy In Focus: Policy Report, (Jan., 2003), s. 2, http://www.fpif.org/pdf/reports/PRoil.pdf. 689 The Project for the New American Century, Rebuilding Americas...., op. cit., ss.19, 45, 65, 73.

197

Nitekim 1990l yllardan balayarak Asya Pasifik lkelerinin petrol tketime hzl bir ekilde artmtr. D petrol ithalatna kar artan bamllk, Asya Pasifik lkelerini Orta Dou ve Hazar petrol kaynaklarna yneltmitir. Petrol tketiminde yaklak %90 da baml olan Asya-Pasifik lkeleri, ithalatnn nemli bir ksmn Orta Doudan karlamaktadr.690 Dolaysyla Asya Pasifik lkelerinin gelimilik dzeylerini srdrmelerinde Orta Dou petrol kaynaklarna gvenli eriim yaamsal bir neme sahiptir. Yukarda vurguladmz gibi enerji kaynaklar ve gzergahlar zerinde kurulacak bir denetim byyen bir ekonomiye sahip Asya Pasifik blgesi lkelerini Amerikan karlaryla uyumlu bir izgiye getirmek iin kullanlabilir. Amerikal yazar Michael Klarea gre petrol karlar Bush ynetiminin askeri politikalar zerinde belirleyici bir rol oynamaktadr. Klare, petrol politikasnn d politika zerindeki belirleyicilii yalnzca artan Amerikan tketiminin ve buna bal olarak ortaya kan ulusal enerji gvenliinin salanmasna ynelik deil; 21 yzylda ABDye bir dnya gc olmann kapsn aralayacak en nemli sa ayan oluturduundan Bush ynetimi tarafndan ncelikli hedef olarak grldn ileri srmt.691 Klare, 21 yzylda ABDyi dnyada baat g konumuna getirmeye ynelik politikalar hayata geirmeye alan Bush ynetiminin ncelikle olarak enerji gvenliini salamaya yneldiini ifade etmitir. Klarea gre gvenlik ve enerji karlarnn ynlendirdii Amerikan d politikas Bakan Bush ynetimi ile birlikte ABDyi kresel bir g konumuna getirmeye ynelik olarak bir ama altnda toplanmtr.692 Bu erevede Klarein ifadelerinden 11 Eyll sonras dnemde gndeme gelen askeri tehditlerin belirlenmesinde ve bu lke veya gruplara kar giriilen tek tarafl askeri mdahalelerde asl rol oynayan unsur bu lkelerin Amerikan enerji gvenliine oluturduklar tehdit olmutur. Bu erevede Afganistan hem ran ve ine komu oluu hem de Hazar Havzas enerji kaynaklarnn Batya almasnda nemli bir gzergah lkesi olmasyla ne karken, Irak ise hem ellinde tuttuu rezervler, hem de bu rezervleri ABDnin rakibi olan lkelere pazarlamas ile dikkatleri zerine eken bir lke olmutu. Toparlamak gerekirse Bush ynetimi hem artan Amerikan petrol tketimine gvenli bir kaynak bulmak hem de uluslararas alanda srekli glenen devletlerin Amerikan etki alannn dna kmalarn engellemek iin petrol kaynaklar ve petrol gzergahlar zerinde fiziki ve siyasi bir denetim kurmaya ynelmitir. Ayn zamanda OPECin uluslararas petrol piyasasndaki gcn de snrlandrmay amalamtr. Washingtonun Orta Douda Irakn yannda Washington-Riyad eksenini glendirmeye, rana uygulanan kuatma politikasn daha sklatrmaya ve petrol tketimleri artan byk glerin Orta Douya giriini engellemeye almtr. Ayrca, ABDnin kresel karlarn gelecekte tehdit edebilecek potansiyele sahip olan in, Hindistan ve Rusya gibi glerin de gene petrol kartn kullanarak snrlandrlmas amalanmaktadr.693 4. Enerji Gvenlii Balamnda Hedefteki lk Rejim: Talibanl Afganistan Amerikan Unocal irketi ile Suudi Arabistann Delta firmalar ile bu gruba rakip olarak Arjantinli Bridas irketi Trkmenistan doalgazn ve Kazak petroln Afganistan-Pakistan
690

Kang Wu-Fereidun Fesharaki, Dependence on the Middle East: Is There a Role for Central Asia?, Asia Pacific Issues, No: 60 (June 2002), ss. 2-3 691 Bromley, The United States..., op. cit., ss. 225-226 692 Ibid., s. 225. 693 Bromley, The United States..., op. cit., s. 245

198

gzergahndan uluslararas pazarlara ulatrlmas ynnde blge liderleri ile bir dizi grmelerde bulunmulard. 1992 ylnda Pakistan ile Trkmenistan arasnda Afganistan topraklarndan geecek bir doalgaz hattnn ina edilmesine dnk bir anlay birlii ortaya kmasnn ardndan balayan grmeler 1997de bir anlamayla sonulanmt. 27 Ekim 1993te 6 ok uluslu petrol irketi tarafndan oluturulan Konsorsiyum ile Trkmenistan hkmeti arasnda imzalanan Central Asia Gas Pipeline anlamasna gre, Konsorsiyum Trkmenistandan balayarak Afganistan zerinden Pakistana toplam 790 millik (1.271 kilometre) bir boru hatt ina etmeyi taahd etmiti. Konsorsiyum ayn zamanda Hindistana da Trkmen doalgazn ulatrmay hedeflemekteydi. Konsorsiyum ierisindeki hisse dalm ise u ekilde olmutu: Unocal Corporation %46.5, Delta Oil Company Limited (Suudi Arabistan) %15, Trkmenistan hkmeti %7, INPEX (Japon) %6.5, ITOCHU Oil Exploration Co., Ltd. (Japon) %6.5, Hyundai Engineering & Construction Co., Ltd. (G. Kore) %5 ve Crescent Group (Pakistan kolu) %3.5. Geriye kalan %10luk hisse ise Gazpromun (Rusya) gelecekte Konsorsiyuma katlmas durumunda kendisine verilecekti. Trkmenistan-Afganistan- Pakistan (TAP) doalgaz hatt olarak da bilinen projeyle yllk 15 milyar metrekp doalgazn694 yaklak 30 yllna Afganistan zerinden Pakistana tanmas planlanmt. 2 milyar dolara mal olmas ngrlen TAP projesinin iletilmesinde konsorsiyum liderliini Amerikal Unocal irketi stlenirken, hattn inasn Halliburton liderliindeki konsorsiyum stlenmiti. Bu hattn yannda bir de Amerikal irketlerin Kazakistandaki petrol rezervlerini Arap Denizine indirmek iin bir boru hatt daha ina edilmesi de planlanmt. Boru hatlarnn denmesi projesini de Halliburton ile Enron irketlerinin liderliinde oluan konsorsiyum stlenmiti.695 Ancak, Sovyet askerlerinin Kabilden ekilmesini takiben balayan ve 1990larn ortasnda iddetlenen i sava, kaz almalarnn balamasnn srekli gecikmesine yol amt. Gvenlik sorunlar nedeniyle hattn inas riskli grlmekteydi. Afganistandaki iktidar mcadelesi hem blge lkelerinin istikrarn hem de Orta Asya lkelerinin ekonomik anlamda Arap Denizine ve oradan da uluslararas pazarlara almasn engellemekteydi. Afgan i savandan ekonomik anlamda en ok etkilenen lkelerin banda ise kukusuz Asyann Arap Denizine alan kaps olmak isteyen Pakistan, Hazar havzasnda nemli yatrmlar bulunan Amerikan petrol irketleri, doalgazn Rus gzergahlarn kullanmadan dnyaya satmak isteyen Trkmenistan ve Rusyann petrol ve doalgaz gzergahlar zerindeki tekelini krmak isteyen ABD gelmekteydi.696 Nitekim, Afganistandaki atmalarn 1990larn ortalarna doru trmanmas zerine Refahyol dneminde Trkmen doalgaznn ran zerinden Avrupaya ulatrlmas projesi 1996 ylnda Trkiye, ran ve Trkmenistan arasnda imzalanan l bir mutabakat anlamas ile gndeme gelmiti. Ancak, 1997 ylnda Shell irketi tarafndan fizibilite almas tamamlanan proje, Amerikan hkmetinin sert muhalefeti sonucu rafa kaldrlmt. ABD, rann Orta Asya ve Kafkasyadaki doalgaz ve petrol
694 695

http://www.unocal.com/uclnews/97news/102797a.htm, (10.09.2005) Kadir Dikba, Trkmen Gaznn Bamszl Mcadelesi, Avrasya Dosyas: Trkmenistan zel, Cilt:7, Say:2 (Yaz 2001), s. 95; Elnur Soltani, Trkmenistan ve Rusya: Gaz zerine Kurulan likiler, Avrasya Dosyas: Trkmenistan zel, Cilt:7, Say:2 (Yaz 2001), ss. 192-195; Think & Ask's Publisher, Afghanistan, loc. cit; http://www.unocal.com/uclnews/97news/102797a.htm 696 Nitekim Trkmenistan hkmetinin doalgazn uluslararas pazarlara ulatrmak iin ran gzergah zerine younlamas, ABD bu lkedeki karlarn tehlike sokmutur. Bkz.: Ertan Efegil, Bamszlk Sonras Trkmenistann Siyas, Ekonomik ve Kltrel Politikalarnn Genel Deerlendirmesi, KK Sosyal ve Stratejik Aratrmalar Dergisi, Cilt III, Say 1, (Bahar 2001), ss. 245-264.

199

kaynaklarnn Batya tanmasnda nemli bir gzergah lkesi olmasna aka kar ktndan irketler bu projede yer almaktan vazgemilerdi.697 br taraftan Rusyann veya inin de blgedeki kaynaklarn uluslararas pazarlara ulatrlmasnda nemli bir transit lke konumuna gelmeleri de ABDnin Orta Asyadaki uzun dnemli karlar asndan bir tehdit olarak grlmekteydi. Dolaysyla Washington asndan en uygun strateji Afganistandaki i atmalara son verip bu lkenin jeopolitik pozisyonundan yararlanmakt. Bu balamda Kabildeki iktidar kavgasna son vermek iin Pakistan hkmeti ABDnin de desteini arkasna alarak 1994ten itibaren Taliban hareketini kollamaya balamt. Talibana lojistik ve askeri destek Pakistan tarafndan salanrken, harekete Suudi Arabistan da finansman destei salamt. Bu hkmetler Taliban grubunu Afganistandaki i atmalara son verebilecek ve TAP projesinin gereklemesinde birlikte alabilecek nemli bir mttefik g olarak grmekteydiler. Nitekim, Talibann 1996 Eyllnde Kabili de ele geirmesinden ve Afganistandaki dier gruplar nemli lde tasfiye etmesinin ardndan 1997 Temmuzunda Amerikan Unocal liderliindeki Konsorsiyum ile yaplan grmelerde hattn 1998e kadar finansmannn salanarak inaat almalarnn balamas ve 2001 ylnda da hattn faaliyete gemesi konusunda bir anlama imzaland.698 Anlamann ardndan Unocal irketi, insan haklar rgtlerinin muhalefetine ramen Taliban ynetimi ile grmelerini 1998 ylna kadar srdrd.699 Ayn tarihte Orta Asya ve Avrasyadaki slami muhalif hareketlerin glenmesinden rahatszlk duymaya balayan Washington ynetimi de Pakistan ve Suudi Arabistan ile birlikte Talibann kontrol dna kmasn engellemeye alt.700 nk, beklendiinin aksine Taliban hareketi Kabilde ynetimi ele geirdikten sonra Amerikan kart gruplarla ilikisine son vermemiti. Bunun yannda Taliban hareketinin tm lkede denetim kuramamas ve atmalarn lkenin Trkmenistan ve zbekistan snrlarna yakn blgelerde devam etmesi de Amerikan hkmeti ve irketlerinin TAP projesine ynelik beklentilerini karlamaktan uzak kalmt. 1998 sonunda Afganistanda stlenen El-Kaide rgtnn ABDnin Kenya ve Tanzanyadaki Bykeliliini bombalamasnn ardndan Amerikan ynetiminin Taliban iktidarn kontrol altna alma giriimleri, El Kaide lideri Usame bin Ladinin Afganistandan kartlmas talebi ynnde daha da younlam; Afganistandaki el Kaide stlerine fze saldrsnda bulunulmasna ramen bu konuda herhangi bir ilerleme salanamamt. Bu bombalamalarn ardndan Unocal irketi Taliban hkmeti ile yrtt tm grmeleri durdurdu ve projeden ekildiini aklad.701 1999 ylnda ise Amerikan ynetimi Afganistana ambargo uygulama karar alm, bu karar takiben BMde Kasm 1999da Afganistandaki Taliban

Bkz.: Hooman Peimani, Turkish Gas Import Cutbacks Threaten Turkmen Gas Export Central Asia Caucasus Institute, Central Asia Caucasus Analyst Biweekly Briefing, (10 March 2004), ss.7-8, http://www.cacianalyst.org/view_article.php?articleid=2188. 698 Soltani, Trkmenistan ve Rusya.., op. cit., s. 193; Teymur Huseyinov - Hasanali Karasar, Saving Afghanistan: From Poppy to Pipeline Central Asia Caucasus Institute, Central Asia Caucasus Analyst Biweekly Briefing, Vol: 6, No:8 (20 Apr., 2004), s. 3 (ss. 3-4), http://www.cacianalyst.org/view_article.php?articleid=3237 699 Billon- Khatip, From Free..., op. cit., s.120 700 Metin Server, iddet ve Demokrasi Arasndaki Dnya, Dmann Arayan Sava, Der. Metin Sever-Ebru Kl, stanbul: Everest Yay., Kasm 2001, s. 47 701 Huseyinov - Karasar, Saving..., op. cit., s. 3

697

200

iktidarn terre destek verdii gerekesiyle yaptrm uygulama karar almt. Bu gelimeler Trkmenistan-Afganistan-Pakistan doal gaz hatt projesinin de rafa kaldrlmasna yol amt.702 1999 Ekiminde Pakistanda yaanan askeri darbe, tekrar dnyann ilgisinin blgeye ynelmesine yol amt. Genelkurmay Bakan Pervez Merrefin liberal Babakan Nevaz erifi bir askeri darbe ile devirmesinden sonra Avrupa Birlii lkeleri ve Japonya Merref ynetimine kar diplomatik ve ekonomik nlemlere bavurarak bu lke ile ilikilerini asgariye indirme kararlar almlard. Buna karn ABD ynetimi Merref ynetimine kar herhangi bir tavr alma ynnde bir politika ierisine girmedii gibi yeni ynetim ile darbeden ksa bir sre sonra nemli grmelerde bulundu.703 Pervez Merref ynetimi 11 Eyll saldrlarnn ardndan ABDnin terr kar balatt savaa nemli destek salayan lkelerin banda gelecekti. 11 Eyll gnnden birka gn nce ise Amerikan Enerji Bilgi Ynetimi tarafndan Bush ynetiminin bilgisine sunulmak zere hazrlanan bir raporda Afganistann Orta Asyadaki doalgaz ve petrol kaynaklarnn uluslararas pazarlara ulatrlmasnda nemli bir transit lke olduu tekrar belirtilmekteydi.704 Buna karn Talibann ABD asndan bir tehdit olarak grlmesi, Washingtonun Orta Asyadaki petrol ve doalgaz kaynaklar zerindeki etkisini de tehdit etmekteydi. Zira, Afganistann jeopolitik pozisyonuna ramen bu lkenin ABD ile ibirliine yanamamas sonucu, Trkmenistan gibi Orta Asyann zengin doal kaynaklarn elinde tutan lkelerin Rusya ve ran gibi gzergahlar zerinde younlamalarna yol amt. Raporda bu kaynaklarn Afganistan zerinden tanmasnn nemi zerinde durulmutu. 11 Eyll saldrlarndan ksa bir sre sonra Taliban ynetimi, terr destekleyen bir lke olarak tm uluslararas toplumun dikkatini zerine ekti. Bush ynetiminin Afganistanda terre kar ortak sava arsna 11 Eyll saldrlarndan 26 gn sonra 40 lkeden destek geldi. Bush ynetiminin Afganistan Savann terre kar yrtlen bir sava olduunu ileri sren tezi uluslararas toplum tarafndan destek grmt.705 Sava ksa srede Talibann Kabilden kartlmasyla sonuland. Kabilde ABD patronajnda bir ynetim oluturulduktan sonra uzun bir sre rafa kaldrlan Trkmenistan-Afganistan-Pakistan boru hatt projesi de tekrar gndeme geldi. Mdahaleden sonra baa geirilen Karzai, gzergah ile ilgilenen Unocal irketiyle 2002 ylnda hattn inasna dnk bir anlama imzalad. Ancak, bu noktada ilgin olan asl bilgi Afganistan Devlet Bakanlna getirilen Hamid Karzainin 1996-97 yllar arasnda Unocalda danmanlk yapm bir kii olmasyd.706 Karzainin yan sra Bakan Bush, Cambridge niversitesinde Taliban Ynetimi Afganistanda Unocal Boru Hatlar adl almasyla ne kan Zalman Halilzad da Afganistan ve Irak zel temsilcisi olarak

702 703

Billon- Khatip, From Free..., op. cit., s. 120. Server, iddet ve Demokrasi.., op. cit., s. 48. 704 Cohn,The Deadly.., loc. cit. 705 Oysa, Irak Sava Kuveyt igalinden 165 gn sonra ve 28 lkenin desteiyle yrtlmt, bkz., Kenneth W. Stein, The Bush Doctrine: Selective Engagement in The Middle East, Middle East Review of International Affairs, Vol:6, No:2 (June, 2002), s. 52. 706 Paul Kellogg, The Geo-Economics of teh New Great Game, Contemporary Politics: Review Article, Volume: 9, Number:1 (2003), ss. 77-82

201

atamt.707 Hem Karzai hem de Halilzad 1996 ylnda Unocal ve Delta irketleri ile Taliban ynetimi arasnda yrtlen pazarlklarn ierisinde yer alm kiilerdi.708 Tm bunlardan sonra Trkmenistandan Pakistana uzanacak boru hatt projesi de 30 Mays 2002 ylnda lke arasnda imzalanan bir iyi niyet anlamas ile yeniden hayat buldu. Konsorsiyumun liderliini Unocal irketinin yapaca projenin deeri milyar dolarlarla llmektedir.709 Hattn yapm iin gerekli parasal kaynaklarn bulunmas konusunda Asya Kalknma Bankasnn hattn fizibilite almalarna balanmas iin gerekli finanssal destei salayacan aklamas nemli olmutu.710 Fizibilite almas sonras iletilebilir doalgaz kaynaklarna eriilirse Asya Kalknma Bankas hattn inasna kredi destei salayacan aklad. Dier yandan 30 Mays 2002 Anlamasndan bir ay nce Pakistan ile in arasnda Belucistann gneyinde yer alan Gavadr blgesinde 248 milyon dolara mal olacak bir liman yapma konusunda anlama imzaland. Umman (Arap) Denizi kylarnda bulunan Gavadr, Hrmz Boaznn knda bulunmaktadr. Mart 2005te bitmesi planlanan proje, 2004 yl ierisinde bitirilmiti. Liman, Orta Asya lkelerinin Batya alan kaps konumunda olmasnn yannda Orta Asyada bulunan doal kaynaklarn Avrupa ve Asya Pasifik lkelerine biraz daha yaknlamasna yol amas asndan da olduka nemlidir. Zira, 2003 ylnda Orta Asyann limana balantsn salayan otoban yapm projesine de balanm ve bu konuda 2005 yl ierisinde nemli gelimeler salanmt. Blgesel otoban yapm projesine 500 milyon dolar fon salanmas konusunda gene Asya Kalknma Bankas devreye girmiti.711 2005 ylnn Mays aynda Trkmenistan, Pakistan ve Afganistanl yetkililer TAPn inas iin gerekli fizibilite almalarnn younlatrlmas konusunda resmi bir grmede bulunmulard. slamabattaki toplantda taraflar dnyann drdnc gaz rezervlerini bulundurduu ileri srlen Dauletabadtaki rezervlerin miktarnn kesin fizibilitesinin yaplmas konusunda anlamlard.712 Bunun yannda yeterli rezerv miktarnn szkonusu olmas durumunda TAP projesinin yaklak 3-3,5 milyar dolara mal olaca ve Dauletabadtan Afganistana oradan da Pakistann Gavadr limanna uzanacak hattn Afganistana yllk 300 milyon dolar gelir getirecei hesaplanmaktadr.713 Uzun vadede Afganistann biri doalgaz dieri de petrol olmak zere iki boru hattnn getii bir lke olmas gl bir ihtimaldir. Tabi bu olaslk, Afganistanda istikrarn salanmasna baldr. Zira, bu durumda Hindistan ile Pakistan arasndaki sorunlarn da uzun vadede zmlenmesi beklenebilir. Nitekim, bunun iaretleri de yaklak elli yldr ciddi krizlere yol aan Kemir konusunda Pakistan ve Hindistan arasnda baz olumlu admlarn atlmasyla ortaya km bulunmaktadr.

707 708

Billon- Khatip, From Free..., op. cit., s.120 Huseyinov - Karasar, Saving.., op. cit., ss.3-4 709 Kellogg, The Geo-Economics.., op. cit., s. 77 710 Huseyinov - Karasar, loc. cit. 711 Rizwan Zeb, Gwadar Port Nears Completion, Ahead of Time, Central Asia Caucasus Institute, Central Asia Caucasus Analyst Biweekly Briefing, News Digest, (10 March 2004), ss. 3-4, http://www.cacianalyst.org/issues/20040310Analyst.pdf. 712 Central Asia Caucasus Institute, Central Asia Caucasus Analyst Biweekly Briefing, Vol: 6, No:8 (20 Apr., 2004), s. 19. 713 Huseyinov-Karasar, Saving.., op. cit., s.3

202

Tm bu verilerden hareketle yle bir sonuca ulamak mmkndr. ayet Orta Asyadaki doal kaynaklarn Afganistan zerinden Pakistana ve oradan da uluslararas pazarlara tanmas projesi sorunsuz bir ekilde gerekleirse, o zaman Orta Asyann doal kaynaklar ABD, Asya Pasifik ve Avrupa lkelerine Krfez lkelerinin petrol ve doalgaz kaynaklarndan daha yakn olacaktr. Bununla birlikte Afganistanda ABDye yakn bir iktidar yapsnn oluturulmas, Orta Dou ve Orta Asya doal kaynaklar arasndaki ban kurulmasnda; dier bir deyile paralarn birletirilmesinde olduka olumlu bir rol oynayacaktr. ABDnin rezervler ve gzergahlar zerindeki denetimi, petrol ve doalgaz retimi ve fiyat vs., gibi konularda Washingtonu belirleyici bir konuma getirecektir. TAP projesi ayn zamanda ran doalgaznn Hindistan veya douya aktarlmasn da dorudan etkileyecek bir projedir. Bu da rann uzun vadede doalgaz iin yeni pazarlar aramas sorununa yol aacaktr ki bu durum Tahrann ekonomik, diplomatik ve siyasi olarak etkisinin snrlandrlmasnda nemli bir rol oynayacaktr. Ayrca Pakistan ve Afganistan gzergah sayesinde Hazar Havzas lkelerinin Rus etki alanndan kurtulup uluslararas topluma entegre olmalar ok daha kolay olacaktr. 11 Eyll olaylarnn ardndan Kabildeki rejime dorudan mdahale eden Amerikan ynetimi, Hazar Havzas kaynaklarnn Rus etki alanndan kartlmasnn jeopolitik yolunu aralam olmaktayd. B. IRAKA ZGRLK OPERASYONU: B R PETROL SAVAI MI? 20 Mart sabah uluslararas kamuoyunun muhalefetine ramen Iraka saldran Amerikan ve ngiliz gleri, 9 Nisanda Badat igal ettikten bir gn sonra Firdevs Meydanndaki dev Saddam Hseyin heykelini ykarak Saddam rejimine son verdi. Sava ksa srede Amerikan askerlerinin Badatta kontrol ele geirmesinden sonra Badatta yeni bir idari ve siyasi yaplandrma srecinin startn vermesi ile farkl bir aamaya kayd. Ancak, ortada uluslararas tepkiye de neden olan yantlanmam sorular vard. Gerekten Rusya, in veya Fransa veya dier lkeler ABDnin BM hukukuna dayanmadan askeri g kullanmasndan m rahatsz olmulard? Yoksa bu savaa son on yldr Iraktan elde ettikleri ekonomik karlarn tehdit etmesinden dolay m kar kmlard? Tersinden soracak olursak Irak Sava ile Amerikan/ ngiliz enerji gvenlii politikas arasnda bir iliki bulunmaktamyd? Bakan Bushun seilmesi ile birlikte eletirilerinin dozajn ykselten Washington, Saddam ynetimini uluslararas toplumla ibirlii yapmaktan kanmak, yasakl silahlar retmek, BM denetimlerine izin vermemek, uluslararas terrizme destek salamak ve blge lkelerinin gvenliini tehdit etmekle sulamt. Saddam rejimi, kendisine ynelik yaplan tm eletirileri reddederek, Washingtonu Irak petroln ele geirmekle sulamt. Dnya kamuoyunun yannda bir ok yazar da Amerikan saldrsn petrolle balantl grmt. te yandan Savan petrolle bir ilikisinin olmadn ne sren yazarlar ise, Iraktaki savan maliyetine (yaklak 350-400 milyar dolar), Irakn yeniden yaplanma srecinde ihtiyac olan parann miktarna, Irakn biriken d borlarna ve Irakn yllk petrol ihra gelirlerine dikkat ekerek, maliyetlerin ne srlen petrol gelirini drt be kat atna dikkat ekmektedir. 10 yllk Irakn petrol gelirlerinin yaklak 300 milyar dolar olabilecei ancak buna karn Irakn d borlarnn miktarnn 400 milyar dolar olduunu ileri sren yazarlara gre, Irak savann petrol ile ne srld gibi bir ilikisi

203

bulunmamaktadr.714 Ancak bir dier bak asyla, ABD Enerji Bakanl verilerine gre kantlanm 115 milyar varil petrol rezervine sahip olan Irakn bunun dnda 100 milyar varil de kantlanmam petrol rezervi bulunmaktadr. Dolaysyla Irakn toplam petrol potansiyelinin 220 milyar varil civarnda olduu ileri srlmektedir. Bu erevede Irak petrol rezervi bakmndan Suudi Arabistan ile birlikte tm petrol piyasasn gelecekte denetleyebilecek bir devlettir. Irak olas petrol rezervleri ile birlikte Suudi Arabistann petrol endstrisi zerindeki etkisini azaltabilecek bir lkedir. smini aklamayan bir ABDli diplomat Sunday Heralda yazd bir yazda ABDnin uzun dnemli stratejik karlarnn Iraka askeri bir mdahale ve rejim deiikliini zorunlu kldn ileri srmt. Diplomata gre Irak, ABDnin Suudi Arabistana olan bamlln ortadan kaldracaktr. Nitekim, Saddam ynetimi srasnda Petrol Bakanlnda grev alan Fethi elebiye gre, Irakn petrol retim kapasitesi on yl ierisinde 8-10 milyon varile ve belki de yeterli alt yap yatrmlar yaplrsa 12 milyon varile kabilecek bir lkedir. 715 1. Rusya, in ve Fransa'nn Irak Petrol zerinde Artan Arl Kuveyt Sava sonras Badat ynetimi olas bir Amerikan mdahalesini engellemek iin yabanc petrol irketleri ile petrol endstrisinin yapsn deitirebilecek lekte kontratlar imzalad. Saddam ynetimi, Iraka kar uygulanan yaptrmlara destek vermelerine ramen Rusya, Fransa, in ve Hindistan gibi lkelerin enerji irketleri ile Irak petrol sahalarnda ortak arama ve iletme konusunda n grmelerde bulunmu ve bunlarn bazlaryla olduka nemli saylabilecek kontratlar imzalamt. Badat, bylelikle 1972den beri uygulad petrol zerindeki devlet tekelini de kaldrmaktayd. te yandan Irak petrol sahasndan ayrcalk elde etmek isteyen lkeler de, BMde alnan ambargo kararna ramen uzun dnemli enerji gvenliklerini salamak istemekteydiler. ki taraf arasndaki kar uyumu ksa srede Rus, Fransz ve inli irketlerin Irak petrol sahalar zerindeki arlnn artmasna yol at. Saddam ynetimi ile imzalanan veya n grmesi tamamlanm olan kontratlarn en nemli zellii, geerliliklerinin Irak'a uygulanan BM ambargosunun kaldrlmasna balanm olmasyd. Ekler ksmnda verilen Tablo-17de irketlerle yaplan kontratlar hakknda bilgi verilmektedir.
716

Tablodan da anlald zere Saddam, tahmini rezervi 10 ile 30 milyar varil aras deien Mecnun sahasn Franszlara verirken, tahmini rezervi yaklak 15 milyar varil olan Bat Kurna sahasnda petrol karma ve iletme hakkn da Rus irketlerine vermiti. Bunlarn yannda in, Hindistan, Vietnam gibi lkelere de petrol arama ve retme konusunda baz imtiyazlar tannd grlmektedir. Ayrca Kuzeyde Beni Hassan petrol sahasnda Rus Tatneft ve Zarubezneft irketleri ile kuyu ama anlamalar yaplmt. Henz zerinde detayl aratrmalar yaplmam Badat yaknlarndaki blgelerde ise bir ok yabanc irket Saddam hkmeti ile n grmelerde bulunmutu. Gneyde Halfaya blgesi iin Avustralyal BHP irketinin yan sra, Gney Koreli irketlerin oluturduu konsorsiyum, in devlet irketi, Hindistann ONGC irketi ve talyan ENI irketi Badat ile ortaklk kuran veya grmelerde bulunan dier irketlerdi. Tunuslu ETAP irketi
714

Bu konuda bkz., Donald F. Hepburn, Is It A War For Oil?, Middle East Policy, Vol: X, No:1 (Spr., 2003), ss. 2934. 715 Renner, Post-Saddam Iraq.., op. cit., s. 2. 716 Detayl bilgi iin bkz., Valerie Marcel, The Future of Oil in Iraq: Scenarios and Implications, The Royal Institute of International Affairs, Briefing Paper, No: 5, December 2002, s. 7

204

de Kifl blgesi ile ilgilendiini aklamt. Kuzeyde Kerkkn deiik sahalarnda Rus Tatneft ve Zarubezhneft ile TPAO ve Romen Petrom irketlerinin kuyu ama anlamalar bulunmaktayd. Gneydeki Luhais ve Subba petrol sahalar ile Rus TNK ve Machinoimport, sveli Lundin ve CNPC ilgilendiklerini aklamt. Gneyde Irakn zengin petrol blgesi kuzey ve gney Rumeylada ise Rus firmalar Tatneft, Zarubezhneft ve Lukoil'un onarm almalar iin anlamalar yaplmt.717 Tm bunlarn yannda gnlk 2.5 milyon varillik bir ihra kapasitesi ile Irak enerji sektrnde nemli bir lkedir. Aada grld gibi petrol fiyatlarna paralel bir ekilde Irakn petrol ihra kapasitesi arttnda, Badat nemli bir ekonomik gce kavumu olmaktadr. rnein gnlk petrol ihracat 3.5 milyon ve petrol fiyat 50 dolar olduunda, bu Iraka 64 milyar dolarlk bir gelir salayacaktr.718 ayet retim gnlk 7 milyon varile kartlsa, bunun yllk getirisi yaklak 130 milyar dolar olacaktr.
hra Kapasitesi 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 Gelir (30 dolar) 11 (Milyar dolar) 16 22 27 33 38 Gelir (40 dolar) 15 22 29 37 44 51 Gelir (50 dolar) 18 27 37 46 55 64

Saddam ynetimine uygulanan uluslararas yaptrmlar kaldrldnda ncelikli olarak Fransz petrol irketi TotalfinaElf ile Rus Lukoil ve Zarubezhneft irketleri bundan ne byk yarar salayacak irketler alacakt. Dier bir deyile Saddam ynetimi ile petrol konusunda en krl anlamalar imzalayan lkelerin banda Fransa ve Rusya gelmekteydi. Eer 2003 ylnda Saddam rejimine uygulanan yaptrmlar kalkm olsayd, TotalfinaElf irketi, hem ham petrol rezervi hem de retimi ile Amerikal irketlerden daha byk bir irket haline gelecekti. Bylelikle ksa srede irketin kantlanm ham petrol rezervleri drt katna karken, mevcut gnlk petrol retiminde 400 bin varillik bir art olacakt. Bir karlatrma yapmak iin dier byk irketlerinin 2003 yl verilerine bakmakta yarar vardr. rnein BPnin ham petrol rezervi 7.7 milyar varil iken, ham petrol retimi gnlk 2.1 milyon varildi. Ayn yl ExxonMobil 12.8 milyar varil ham petrol rezervine ve 2.5 milyon varil gnlk retime sahipti. ChevronTexaconun 8.6 milyar varil ham petrol rezervi ve gnlk 1.8 milyon varil petrol retimi vard. te yandan TotalFinaElfin 2003 yl itibariyle toplam ham petrol rezervi 7.3 milyar varil gnlk ham petrol retimi ise 1.7 milyon varildi.719 Saddam ynetimi Fransann Gvenlik Konseyindeki konumunu kendi lehine kullanmak iin TotalFinaElf irketine Irakn en zengin rezervlerinin bulunduu Mecnun blgesindeki nemli ayrcalklar tanmt. Ekler blmnde sunulan Tablo 17de belirtildii gibi 1998 ylnda retim paylam anlamas parafe edilen Mecnun blgesindeki olas rezerv miktarnn 10-30 milyar varil olduu sanlmaktadr. Saddam ynetimi srasnda blgedeki retim miktar gnlk 600 bin varildi.
Hrriyet Gazetesi, Irak'ta Sus Pay Petrolden, 09.04.2003 http://www.hurriyetim.com.tr/haber/0,,sid~356@nvid~253403,00.asp, PolicyWatch, Business, and the Future of Iraqi Sanctions No:283, http://www.washingtoninstitute.org/templateC05.php?CID=1162, 09.08.2005. 718 Kumins, Iraq Oil, op. cit., s. 6 719 Bkz., OPEC Annual Statistical Bulletin 2003, op. cit., s. 122
717

205

Dolaysyla yalnzca Mecnun sahasnn TotalFinaElfi enerji sektrnn en nemli irketi haline getirecei akt. TotalFinaElfin Iraktaki ayrcalklar sayesinde petrol yoksunu olan Fransa da petrole eriim sorununu zmlemi olacakt. Zira, ayn durum Rus irketleri iin de geerliydi. Rus irketleri hem Rus petrol pazarndaki konumlarnn verdii g ile hem de Iraktaki kontratlar sayesinde uluslararas petrol endstrisinin en nemli gleri olacaklard. Bu durum doal olarak ngiliz ve Amerikal irketlerin petrol sektrndeki etki ve glerini kaybetmeleri anlamna gelmekteydi. Irak sayesinde Orta Dou pazarna giren Rus ve Fransz sermayesinin uzun dnemde blgede yaylma olasl, phesiz ABDnin Krfezdeki konumunu etkileyecekti. Oysa daha nceki blmlerde belirttiimiz gibi ABDnin Krfez politikasnn temeli, Krfez petrol kaynaklarna dier byk glerin giriini engellemek zerine kuruluydu. Irakta balayan bir etki kayb uzun vadede tm petrol zengini Krfez lkelerinde Amerikan etkisinin azalmasyla sonulanabilirdi. Tm bu olaslklar gz ard edilse bile, bal bana Irak petrol kaynaklarnn kayb bile Amerikan irketlerinin petrol endstrisindeki gcn azaltacak ve Fransa ve in gibi lkelere ucuz ve gvenli petrol kaynaklarna eriim imkan verecek bir gelimeydi. Saddam ynetimi Irak zerindeki yaptrmlarn kaldrlmasna ynelik olarak Rusya, in ve Fransa gibi Gvenlik Konseyinde veto yetkileri bulunan byk lkelerle doalgaz ve petrol sektrne ynelik nemli ticari anlamalar imzalamt. Rusya ile Irak arasnda parafe edilen 67 anlamann 15i petrol ve doalgaz sektrne ynelikti. Tm bu anlamalarda ngrlen projelerin yatrm maliyeti 40 milyar dolar civarndayd.720 Fransa gibi Rusya da Badat zerindeki yaptrmlarn kaldrlmasndan sonra hem Irakn yeniden yaplandrlmasnda hem de petrol rezervleri zerinde elde ettii ayrcalklar kullanmak istemekteydi. Zira, gelimekte olan lkelerin irketleri de ayn amalarla Saddam ynetimi ile baz grmelere veya anlamalara imza atmt. Saddam ynetimi, bu lkelerden bazlar ile daha stratejik bir iliki gelitirmiti. rnein 1991 Savanda Koalisyon glerine nemli lojistik kolaylklar salayan Trkiyeye baz petrol ayrcalklarnn verilmesi gibi. Gharaf petrol sahasnn aratrlmas ve iletilmesi projesinin yannda Badat, kendi rezervlerini Trkiye zerinden Avrupaya ama ynnde Ankarayla bir dizi grmelerde bulunmutu.721 Zira, in geleneksel bir mttefik olmasnn tesinde Gvenlik Konseyinde Irak aleyhine alnabilecek kararlar veto etme hakk dolaysyla ayrca Saddam ynetimi tarafndan nemsenen bir lkeydi ve in irketleri ile bir takm petrol anlamalar imzalanmt. 2000e doru Irak, uluslararas yaptrmlarn kaldrlmas ynnde ticari partneri durumundaki lkeler zerindeki basklarn artrmt. 1999 ylnda yatmlarn devamna izin veren 1284 sayl karar tasarsndan nce Saddam ynetimi bir yandan Rusya, Fransa ve ini veto kartn kullanmamalar durumunda diplomatik ve ekonomik ilikilerini kesmekle tehdit ederken, dier yandan da Amerikal petrol irketleri ile baz grmelerde bulunmutu. Badat, irketlerden Amerikan ynetimi zerinde Irak lehine lobi yapmalarn istemi, yaptrmlarn kaldrlmas durumunda ise kendilerine nemli ayrcalklar vermeyi nermiti. Taraflar arasndaki pazarlklar Amerikal irketlerin geri ekilmesiyle baarszla uramt. Daha sonra konuyla ilgili bir

720 721

Marcel, The Future.., op. cit., ss. 8-9. Think & Ask's Publisher, Afghanistan.., loc. cit.

206

aklama yapan Irak Petrol Bakan Yardmcs Farz al Shobin Irakla i yapmak isteyen Amerikal irketlerin Washingtonun engellemeleri ile karlatn ileri srmt.722 Washingtonla sorunlarn zemeyen Saddam rejiminin ncelii Gvenlik Konseyinin dier yelerine ticari ayrcalklar datarak, onlar Amerikan politikalarndan uzak tutmak olmutu. Bu erevede ABD, Gda Karl Petrol satm program erevesinde Irak ticaretinden en az pay alan lke olurken, Fransa ve Rusya da en fazla pay alan lkeler olmutu. Yaptrmlarn uyguland dnemde Fransa Irakn toplam ithalat gereksiniminin %22.5ini gerekletiren lke olmutu. 2001 ylnda Fransa Irakn Avrupal en byk ticari partneri durumundayd. Enerji irketlerinin yannda Fransz Alcatel irketi Iraktaki en nemli telekomnikasyon irketi olarak bir ok alt yap ihalesi almt. Yalnzca 2001 ylnda Fransz Renault irketi Iraka 75 milyon dolarlk araba ve tarm ara ve gereci satmt. Almanya ile Irak arasnda yllk ortalama 350 milyon dolarlk dorudan ve 1 milyar dolarlk da dolayl ticaret bulunmaktayd. 2002 ylnda gerekletirilen 35. Uluslararas Badat Fuarnda Alman irketleri yaklak 80 milyon dolarlk araba sat kontrat imzalamlard. Ayn yl DaimlerChrysler irketi Saddam ynetimi ile 13 milyon dolarlk para satm anlamas imzalamt. te yandan 1975ten itibaren Irak ile i yapan Alman irketlerinin 2001 yl itibariyle de lkedeki faaliyetlerine snrl da olsa devam ettikleri grlmt. Saddam dneminde Rusya Federasyonu her zaman Irakn nemli bir ticaret partneri olmutur.723 Gda Karl Petrol Programnn devreye girdii 1995 Aralndan itibaren Iraka tekrar mal satmaya balayan Rus irketlerinin yllk kazanc 1,5-2 milyar dolar arasndayd. Rus irketleri, Gda Karl Petrol programnn Kasm 2001de son bulan altnc alt aylk dneminde Iraka 530 milyon ile 1 milyar dolar aras mal satmt. Rus irketleri Badat hkmeti ile 2002 ylnn ilk ay iin yaklak 200 milyon dolarlk bir ticaret anlamas imzalanmt. Ekim 2001de Rusya ve Beyaz Rusya ortakl olan Salvneft irketi Tuba petrol sahasnn iyiletirilmesine dnk 52 milyon dolarlk bir anlama imzalamt. Nisan 2001de Rus Zaruezhneft ve Tatneft irketleri Saddam, Kirkuk, and Bai Hassan sahalarnn rehabilitasyonuna dnk 13 milyon dolarlk bir kontrat imzalamt. Rus Gazprom irketi 1996-2001 yl arasnda 18 milyon dolara Iraktaki gaz istasyonlarnn rehabilitasyonu projesini almt. Ayrca BMde Irak krizinin trmand 2002 sonlarnda iki lke arasnda yeni bir petrol arama ve retim anlamas imzalanmt. 67 yeni blgede yaklak 10 yl srecek bir yatrm gerektiren anlama Gney Iraktaki sahalar, Bat Irak llerini, Suba, Luhais, Bat Kurma ve Rumaila sahalarn kapsamaktayd. Anlama doalgaz aratrmasnn yannda gneyden kuzeye uzanacak bir boru hatt projesinin de yapmn iermekteydi. in Irakn toplam ithalatndan yllk yaklak %5.7-5.8 pay alan bir lke olmutu. China National Oil Company ve China North Industries irketi Al Ahdab sahasnda petrol arama, retim ve iletme ortakl kurmak iin grmelerde bulunmutu. Taraflar 22 yl sreli bir imtiyaz konusunda uzlamlard. in CATIC irketi Irakta 30 milyon dolarlk i yapmt.724 Toparlayacak olursak, Irak ile yaklak 250 irket petrol alm kontrat imzalamt. Yaklak 3,500 irket de Iraka gda ve insani malzeme satma kontrat imzalamt. Fransz ve Rus
722 723

Robert O. Freedman, Putin and the Middle East, MERIA, Vol:6, No:2, (Jun., 2002), ss. 5-6. Carrie Satterlee, Facts on Who Benefits From Keeping Saddam Hussein In Power, (28.02.2003), http://www.heritage.org/Research/MiddleEast/wm217.cfm 724 Ibid.

207

irketlerinin Irakla her biri yaklak 20 milyar dolarn stnde bir ticaret gerekletirdii varsaylmaktadr. Bu lkelerin irketleri ayrca en nemli petrol sahalarnn kontratlarn elde eden irketlerdi. Deutsche Bank tarafndan 2003 banda yaplan bir aratrmaya gre Saddamn ok uluslu petrol irketleri yapt anlamalarn toplam deeri 50 milyar varil zerindeydi. Bunlar arasnda en nemlisi Mecnun ve Kurna anlamalaryd.725 Dolaysyla petrol satm ve imtiyaz konusunda Irakn ncelii Badattaki rejimi destekleyen lkelere verdii grlmt. 1990larn sonlarndan itibaren Gvenlik Konseyi yelerinin yan sra komu lkelere ve Arap lkelerine de petrol ve gda alm konusunda ncelik tannmaya balanmt. Bu erevede Trkiye, Suriye, rdn ve Msr Irakla yaptklar ticaretten milyarlarca dolar gelir elde eden lkeler oldular. 2002 ylnda rdn tm petrol gereksinimlerini piyasa fiyatnn %50 altnda Iraktan salarken, Trkiye tanker ticareti yolu ile ve Suriye de tekrar alan boru hatt yolu ile Irak petroln piyasa koullarnn altnda alan lkeler olmulard. Mart 2001 ylnda konuyla ilgili olarak New York Timesta yaynlanan yazda Irakn bir kez daha komu lkelerin d yatrmlarnn merkezi olma konusunda nemli bir baar kazand belirtilmiti.726 Dolaysyla uluslararas yaptrmlarn varlna ramen bir ok lke Irak ile ticari ve siyasi ilikilerini gelitirme abas ierisinde olmutu. 2. Irak Petrolnden Dlanma Giriimine Amerikan- ngiliz Tepkisi Iraka kar uygulanan uluslararas yaptrmlarn meruiyetini yitirmeye balad 2000lerin banda Washington ynetimi de, yaptrmlarn baarszl zerinde durmaktayd. BM Gvenlik Konseyi yelerinden Fransa, Rusya ve inin Iraka uygulanan yaptrmlarn kaldrlmas ynnde baz aklamalarda bulunmann tesinde, yaptrmlarn varlna ramen, Saddam ynetimi ile ekonomik ilikilerini geniletme abas ierisinde olmalar Bush Ynetiminin dikkatinden kamamt. Beyaz Sarayn yaptrmlar genileterek devam ettirme ynndeki abasna kar baz lkelerin Iraktaki ekonomik ayrcalklarn geniletme abalar Washingtonun tepkisine yol amt. 11 Eyll saldrlarndan sonra Bush iktidarnn Saddam hedef tahtasna yerletirmesine karn Saddam ynetimi Irakn petrol sahalarnn gelitirilmesi ve retimin artrlmasna dnk olarak Rusya, in, Fransa ve dier lke irketlerine nemli imtiyazlar verme ynndeki giriimlerini baarl bir ekilde srdrmt. Bu dnemde Walt Street Journalda kan bir yazda Amerikan irketlerinin petrol endstrisi zerindeki gcn Saddamn izledii politikalardan dolay koruyamayabilecei zerinde durulmutu. Gazeteye gre yabanc petrol irketlerinin Irak petrol kaynaklar zerinde elde ettii imtiyaz ve iletme haklar onlar gelecek yllarda petrol endstrisinin en by yapacak nitelikteydi.727 Uluslararas Enerji Ofisinin yaynlad Dnya Enerji Grnm 2001e gre Saddam Hseyin'in yapt yabanc petrol szlemelerinin toplam deeri 1.1 trilyon dolar dzeyinde olabilirdi.728 Olas rezervler ile birlikte bu miktarn drt be kat daha fazla olmas szkonusudur. Amerikal byk petrol
725

Holman W. Jenkns, A War for France's Oil, http://www.opinionjournal.com/columnists/hjenkins/?id=110003238, (e.t.18.05.2004)

Everest, Oil, Power and Empire.., op. cit., s. 208 Ibid., s. 207 728 Nick Beams, 21. yzylda Amerikan Militarizminin Ekonomi Politii, 1 Kasm 2002, http://www.wsws.org/tr/2003/mar2003/nb-n01.shtml(e.t.20.05.2005)
727 726

208

irketleri ise Bush ynetiminin bu gelimeler karsnda daha fazla sessiz kalmayacan hesaplamaktayd.729 Nitekim, bu yndeki ilk aba Bakanlk seiminden hemen sonra 2001 ylnn ilk aylarnda gndeme geldi. lk Ulusal Gvenlik Konseyi toplantsnda Bush ynetimi Irak petrol rezervlerinin byk gler arasnda paylatrlmasn gndeme alm ve bu konuda baz planlar hazrlatmt. CIA tarafndan hazrlanan ve Irak petrol sahalarn detayl bir ekilde gsteren istihbarat bilgileri erevesinde oluturulan planlarda, Irak petrol sahalarnn farkl unsurlar dikkate alnarak byk gler arasnda paylatrlmas ngrlmt. Irak petrol rezervleri, tarihsel iliki, piyasa konumu, rezervlerin bykl gibi faktrler erevesinde bltrlecekti. Buna gre Irak petrol sahalar dev petrol rezervi, ekonomik olarak iletilir rezervler, zerinde aratrma yaplmam sahalar ve gelecekte aratrlabilecek sahalar olarak iaretlendikten sonra lkeler arasnda bltrlecekti. Eski Amerikan Hazine Bakan Paul ONeille gre, bu plan Irakn dnya mtahitleri arasnda paylatrlmasyd.730 Ancak, byk gler arasnda yrtlen mzakerelerden bir uzla kmad gibi Irak petrolleri zerinde nemli bir avantaj salayan dier devletler de bu avantajlarn ABD ile paylamaya yanamamlard. ABDnin Irak politikas Afganistan Savandan sonra daha da sertleirken, Gvenlik Konseyinin dier yeleri Iraka kar uygulanan ambargonun kaldrlmas ynnde bir politika ierisinde olmulard. lkesel karlarn ynlendirdii Irak politikas, Gvenlik Konseyinin daimi yeleri arasndaki gr ayrln da derinletirmiti. Enerji gvenliini d politikann ncelii haline getiren Bush ynetiminin, Irakta oluan petrol dzenini Amerikan enerji karlarna uygun bir ekilde deitirmeden yaptrmlarn kaldrlmasn onaylamas beklenmemekteydi. Iraktaki ayrcalklar korumak iin Fransz ynetimindeki baz kiiler ise olas bir savata ABDnin yannda yer almann daha isabetli olacan ne srmlerdi. 2002 ylnda New York Timesa deme veren bir Fransz hkmet yetkilisi biz orada stratejik ilikiler gelitirdik. Bizim orada bir pazarmz var. ayet bir rejim deiiklii gndeme gelecekse biz ABDnin yannda yer almazsak, nerede yer alacaz diye sormaktayd.731 Nitekim 6 Nisan 2002de Bakan Bush ile Texasta bir grme gerekletiren Tony Blair, Amerikan ynetiminin Irak sorununu Saddam Hseyin rejimine son vererek zmeye karar verdii gereiyle karlamt.732 Amerikal ahinler bir ekilde petrol kaynaklar zerinde dorudan bir denetim kurulmasn savunmaktayd. Souk Sava sonras dnemde tek g kalan Amerikan gnn devam iin petrol kaynaklar zerindeki denetim, yaamsal nemde grlmekteydi. Alan P. Larson bu durumu u kelimelerle ifade etmiti: 733

Uluslararas petrol piyasasna dnk olarak kuvvetli bir giriimde bulunmalyz. Dnyada kantlanm petrol rezervlerinin 2/3si Orta Douda. Elbette
729 730

Renner, Post-Saddam Iraq.., op. cit., s. 3. Leaman, Iraq, American Empire..., op. cit., ss. 234-235. 731 Marcel, The Future.., op. cit., ss. 8-9. 732 Christoph Bluth, The British Road to War: Blair, Bush and the Decision to Invade Iraq, International Affairs, Vol: 80, Iss: 5 (Oct., 2004), s. 875. 733 Leaman, Iraq, American Empire..., op. cit., s. 246.

209

Avrupann ve Japonyann da petrol tketimi artmaktadr. Ama sonuta problem Amerikann nemli miktarda petrol rezervi zerinde gl bir kontrol kurmasdr. Larson szlerinin devamnda ABDnin gelimilik seviyesini ve gcn koruyabilmesi iin nemli petrol rezervleri zerinde kontrol kurmasnn zorunlu olduunu vurgulamt. Irak petrol rezervlerinin byk devletler arasnda paylatrlmasna dnk planlardan bir uzla ortaya kmaynca, Bush ynetimi Larsonun iaret ettii gibi petrol rezervleri zerinde dorudan kontrol kurma politikasna ncelik verdi. 11 Eyll saldrlarndan ksa bir sre sonra Saddam rejimini kitle imha silahlarn gelitirmek ve uluslararas terrizme destek vermekle sulayan Washington, Gvenlik Konseyi yelerini de Iraka askeri bir saldrya onay veren yeni bir karar tasars kabul etmeye zorlamt. Ancak Amerikan nerilerine scak bakmayan in, Rusya ve Fransa, ABDyi tek tarafl ve periyodik olarak Irak bombalamakla sulamlard. Ayn gnlerde Irakn Moskova Bykelisi ile bir grmede bulunan Rusya Gvenlik efi Rushailo ise, Iraka Rus irketlerine verdii destek iin teekkr etmiti. Gerekten de 2001 ylnn ilk on aynda Rus irketleri Irak ile 1.9 milyar dolarlk bir ticaret gerekletirmiti.734 Saddam rejimini devirmeye kararl olan Bush ynetimi ise stratejisini kitle imha silahlar argman zerine kurmu ve dier lkeleri Badatla ibirlii yapmamaya davet etmiti. Ancak, BM Gvenlik Konseyinde ABD, Rusya ve Fransa arasnda sren pazarlklar Saddam sonras Iraktaki petrol szlemelerinin paylamyla ilgiliydi.Saddam Hseyinin devrilmesinin nde gelen taraftarlarndan eski CIA Bakan James Woolseye gre, ABD'yi bu savata desteklemeyenler, elde edilen ganimetin paylam srasnda darda kalacaklard. 16 Eyll'de Washington Post gazetesinde yer alan szleri aynen yleydi: Durum ok basit. Fransa ve Rusya Irakta petrol irketleri ve karlar var. Birisi onlara Irak'ta dzgn bir hkmet kurulmasna yardm ederlerse, yeni hkmetin ve Amerikal irketlerin onlarla yakn ibirlii iersinde almas iin ellimizden geleni yapacamz sylemeli. Tavrlarn Saddam'dan yana koyarlarsa yeni Irak hkmetini onlarla almaya ikna etmek neredeyse olanaksz hale gelir.735 2002 ylnda Amerikan ynetimi ciddi bir ikilemle kar karya kalmt. Dier bir ifade ile Washington, uluslararas meruiyeti kalmayan yaptrmlar srdrmek istemesine karn, bir ok lkenin Irak ile ticaret yapma giriimlerini engelleyemiyordu. Irak petrolnn uluslararas pazarlara aktarlmasn salamak isteyen Washington, ayn zamanda Saddam rejimini ve onunla ibirlii yapan dier lkeleri dllendirmek istememekteydi. Dolaysyla bu ikilemin zm Irakta bir rejim deiikliiydi. Bunun ardndan petrol arz da ABDye dman bir rejimin ekonomik gcne katk salamadan arttrlabilirdi.736

Rusya ile Arap lkeleri ile yapt ticaretin %60n Irak hkmeti ile yapmaktadr. bkz., Freedman, Putin and.., op. cit., s. 7. 735 Beams, 21. yzylda..., loc. cit. 736 Ibid.

734

210

a. Badat Kuatma Plan: Kitle mha Silahlarnn Denetimi Glgesinde Srdrlen Petrol Pazarl Eyll 2002de Bakan Bushun BMde Iraka kar ortak askeri hareketi de ngren bir karar alnmas ynndeki giriimleri zerine harekete geen Irak ynetimi, bir yandan BMde veto hakk bulunan lkelerin byle bir karar veto etmelerini salamaya, dier yandan da BM denetilerinin tekrar Badata geri dnmelerinin koullarn oluturmaya almt. 2002 ylnn bandan itibaren ise Amerikan ynetimi, olas bir Irak savana Ruslarn desteini salayabilmek iin Irakta rejim deiiklii meydana gelse bile Moskovann petrol ayrcalklarn tanma ynnde bir eilim ierisinde oldu. Hatta 2002 Maysnda nce Bush ynetimi, yaklak 700 milyon dolar tutarndaki baz petrol kontratlarn Ruslarn elinde kalmasna raz olduunu gsterdi. ki lke arasnda 2002 yl ierisinde srdrlen grmeler srasnda Amerikallar spesifik bir neride bulunmam, ancak Gvenlik Konseyi kararlarna destek vermeleri durumunda Ruslarn petrol ayrcalklarn tanma ynnde bir eilim ierisinde olmutu. Her hangi bir resmi aklama olmamasna ramen, 2002 ylnda iki lke Badatta rejim deiiklii ile Rus petrol karlarnn korunmas konularnda, taraflar memnun eden bir uzla zerinde altklar anlalmt. 737 Gvenlik Konseyi yeleri arasnda yrtlen mzakerelerde Irakn nemli petrol ayrcal tand Rusyann uzlamac tavr ve Washingtona yakn durmas, Badatn tepkisine yol amt. Bu erevede Gvenlik Konseyi yeleri arasnda grmelerin yrtld Kasm aynn banda Badat, 1997 ylnda Lukoile tannan ve Parlamentonun onayndan geen Bat Kurna petrol sahasndaki ayrcalklar iptal edildiini bir mektupla irkete bildirdi. 15 milyar varil rezerve sahip olduu sanlan ve yaklak 3.7 milyar dolar yatrm gerektiren anlamann Irak tarafndan iptal edilmesinde Rusyann Washington ile yrtt pazarlk belirleyici bir rol oynamt. nk, iptalden bir hafta nce Lukoil Bakan Vagit Alekperov BBCde yapt konumada, bir Amerikan saldrs ve Badatta rejim deiiklii gndeme gelse bile irketinin Iraktaki kontratlarnn srecei garantisini aldn aklamt. Alekperov bylelikle Rusyann Washingtonla yrtt mzakereleri dolayl bir ekilde deifre etmiti. Alekperov konumasndan ayrca, Moskova ile Washington arasnda Irak zerine yrtlen mzakerelerde en nemli gndem maddesinin Irak petrolleri olduu anlalmt. 738 Bush ynetimi Saddam Hseyinin g kullanlarak iktidardan uzaklatrlmasn ngren bir karar metnini BM Gvenlik Konseyinden kartmak isterken, Rusya byle bir karar metnini onaylamadan nce Iraktaki ekonomik karlarnn korunmas ynnde baz garantiler elde etmeye almt. Rusyann yannda GKnin dier daimi yeleri in ve Fransa da Saddam rejimi ile yaptklar anlamalarn geerli olacana dair garantiler elde etmek istemilerdi. Dolaysyla GK daimi yeleri arasnda yrtlen pazarlklarda ABD ve ngiltere, Iraka g kullanmaya izin veren bir karar almak isterken, dier ye de, ncelikli olarak Saddam ynetimi ile imzaladklar petrol ayrcalklarnn anlamalarnn korunacana dair garantiler elde etmek istemilerdi.739 Ancak,
737 738

Marcel, The Future.., op. cit., s. 9 Nikolai Gorshkov, Iraq Cancels Russian http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/2570757.stm 739 Gorshkov, Iraq.., loc. cit.

Oil

Deal,

BBC

News,

(12

Dec.,2002),

211

Washington ynetiminin ayet bu lkelerin kontratlarn tanrsa ve onlara baz garantiler verirse, o zaman Badata saldrmasnn esprisi de ortadan kalkm olacakt. Dolaysyla taraflarn ortak bir karar tasar zerinde anlamas olduka gt. 2002 ylnn sonlarna doru Amerikan ynetimi savaa doru srklenirken nemli bir petrol ihracats olan Moskova, hem Bush ynetimi ile hem de Saddam ile ilikilerini bozmadan, Irak krizinin dourduu ekonomik kazantan olabildiince uzun bir sre yararlanma politikasn hayata geirdi. Vergi gelirlerinin te biri petrol ihracna dayal olan Rusya, petrol fiyatnn kriz ile birlikte 25 dolardan 38 dolara kmasndan memnun kalmt. Ruslar ncelikli olarak Fransa ve Almanya gibi Irak krizinin BM kararlar erevesinde zmlenmesi konusunda srarc olmutu. te yandan krizden ekonomik bir rant elde etme politikas gden Ruslar, Almanya ve Fransadan farkl olarak krizin uzun bir sre daha devam etmesini salayabilmek ve bylelikle ekonomisine gelen fazla petrol gelirlerini uzun sreye yaymak da istemilerdi.740 Ekonomik adan toparlanma sreci ierisinde olan Rus ekonomisi, Irak sorunundan en kazanl kan lkelerin banda gelmekteydi. Bushun politikalarna destek vermeyen Rusyay ekonomik olarak dllendiren Saddam rejimi Moskova ile toplam deeri 40 milyar dolar bulun yeni bir be yllk ekonomik ibirlii anlamas imzalamt.741 BMde Irak krizinin grld bir dnemde Moskova ile ilikilerini bozmak istemeyen Saddam ynetimi Lukoil ayrcalnn iptalinden bir hafta sonra bu sefer, Rus irketi GAZa 25 milyon deerinde bir sipari vermiti. 742 Yukarda da belirttiimiz gibi Gvenlik Konseyinde Irakta denetimlerin tekrar balamas ynnde yrtlen grmelerde Amerikan ynetimi, askeri saldrya ak kap brakan bir karar alnmas konusunda diretirken, dier yeler byle bir karar alnmasna kar kmlard. 19 Eyllde Genel Kurulda Saddam tarafndan gnderilen mektubu okuyan Irakl diplomat Washingtonu emperyalist bir ekilde petrol kaynaklarn ele geirmekle sulamt. Mektupta Saddam Busha Orta Dou petrollerini kontrol altna almak iin Irak yok etmek istemektedir ve bylelikle Irak petrol ve ekonomisi zerinde bir kontrol kurarak tm dnya politikasn denetlemek istemektedir743 sulamasnda bulunmu ve BM yelerini ABDnin politikalarna kar kmaya davet etmiti. Ancak bu arya ramen, 8 Kasm 2002de ABD ve ngiltere tarafndan hazrlanan ve Irakta denetimlerin tekrar balamasn ngren karar tasars Gvenlik Konseyinde kabul edilmiti. BM Gvenlik Konseyinde kabul edilen 1441 sayl karar ksaca Irakn ibirlii yapma niyetini 7 gn iinde aklamasn, denetilerin 45 gn ierisinde denetimlerine balamalarn ve 60 gn ierisinde de Gvenlik Konseyine bir rapor hazrlamalarn ngrmekteydi. Kararda ayrca, Irakn ykmllklerini ihlal etmesi sonucunda ciddi sonulara katlanaca vurgulanmt. 744 1441 sayl kararn oylamas srasnda Fransa, Almanya, Rusya ve in tasarnn askeri g kullanlmaya onay vermediini aka belirtmilerdi. ABDnin askeri g kullanma isteine kar kan lkelerin temel kaygs, bir Amerikan mdahalesi sonras Irak petrolleri zerindeki
Freedman Putin Dneminde.., op. cit., s. 64 Steve A. Yetiv, Crude Awakenings: Global Oil Security and Amerikan Foreign Policy, New York: Cornell University Press, 2004, s. 115. 742 Freedman Putin Dneminde.., op. cit., ss. 64, 81. 743 Robert Collier, Oil firms wait as Iraq Crisis Unfolds, (29 Sep., 2002), http://wwgw.sfgate.com/cgibin/article.cgi?file=/chronicle/archive/2002/09/2 744 http://daccessdds.un.org/doc/UNDOC/GEN/N02/682/26/PDF/N0268226.pdf?OpenElement
741 740

212

ayrcalklarn kaybedecekleri olaslyd. Iraktaki en nemli Rus irketlerinden biri olan Zarubezhneftin Genel Mdr Nikolai Tokarev Irakda ABDnin bize ihtiyac var m?. Elbetteki yok. Eer Amerikallar gelirse, Rus irketleri petrol sonsuza kadar kaybedecekler demiti.745 Bu olguya dikkat eken Irak muhalefetinin nemli isimlerinden biri olan Ahmed elebi, gelecekte demokratik bir Irak ynetimi, ABDye Saddam devirdii ve zgrlk getirdii iin minnettar kalacaktr. elebi szlerinin devamnda biz Irakn gelecek petrol politikalarnda Amerikan irketlerinin nc rol oynayacan umuyoruz demiti. Ahmed elebi olas bir Irak mdahalesinin gnnn tartld bir dnemde yapt bir dier aklamada ise INC, Saddam Hseyin hkmeti tarafndan imzalanm her hangi bir kontrata bal kalmak zorunda olduuna inanmamaktadr. Amerikan irketleri yeni rejim altnda Irak petrollerinden en byk pay alacaklardr diyerek Saddam desteklemeye devam eden lkeleri dolayl yoldan tehdit etmiti.746 ABD ve ngilterenin Iraka ynelik GKde karmak istedii ve g kullanmna meruiyet salayan bir kararn alnamamasnn hemen ardndan Saddam hkmeti 2003 Ocanda Rus petrol irketleri ile yeni kontratlar imzalamt. Denetimlerin kaldrlmasnn ardndan yrrle girecek olan kontratlarda Stroytransgaz irketine Gney Iraktaki Rafidain sahas ve Tatneft irketine de Western Desert-9 petrol sahalar verilmiti. Ayrca daha nce iptal edilen Lukoilin Bat Kurnadaki ayrcalna ynelik olarak da Rusya Enerji Bakan Ivan Matlashov kap halen Lukoile aktr; umut ediyorum ki hibir irkete bu sahalar bir dl olarak verilmez aklamasnda bulunmutu. Ayn tarihlerde daha nce gndeme gelen Rusya ile toplam deeri 40 milyar dolarn stnde olan uzun vadeli ekonomik ibirlii anlamas da imzalamt. Bir Amerikan mdahalesini engellemek isteyen Irak hkmeti, Rusyay Washingtonla ibirliinden uzak tutmaya almt. Nitekim, bu anlamalarn imzaland gnlerde Rusya, Iraka kar bir askeri g kullanlmasna aka kar olduunu ve Irakn denetilerle ibirlii iinde altn aklamt.747 Sonu olarak Irak petrol kaynaklarnn gelecei Gvenlik Konseyi yeleri arasndaki ibirliini ortadan kaldrmt. Krfez Savandan sonra Saddam, sistemli bir ekilde Gvenlik Konseyi yeleri Fransa, Rusya ve ine Irak petrol rezervlerinden yararlanma hakk tanmasna karn, Bush ynetimi ve Irak muhalefeti bu anlamalarn geerli olmadn ve iktidara gelirlerse bunlar gzden geireceklerini aklamlard. Ekonomik karlarn korumak isteyen bu devletler de Gvenlik Konseyinde Washingtonun askeri g kullanma giriimlerine var gcyle kar koymulard.748 Amerikan ynetimi ise, Irakn ekonomik zenginliklerini Saddam ve Saddamla ibirlii yapan lkelere brakmak niyetinde olmadn Krfeze askeri g yarak gstermiti. Washingtonun Saddam devirmek istemesinin bir dier nedeni ise, Iraktaki bir etki kaybnn domino etkisi yaparak tm Krfeze yaylmasn engellemekti.

Renner Post- Saddam..., op. cit., s. 4 Ibid., s. 3, 5 747 BBC News, Russia Strikes Iraq Oil Deal (17 Jan., 2003), http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/2670083.stm 748 A.F. Alhajji, US Energy Policy and Invasion of Iraq: Does Oil Matter? World Oil Magazine, Vol:224, No:6, (June., 2003), s. 2.
746

745

213

b. Irak Politikasnda Sona Doru Irak petrol sahasndan dlanan Amerikan ynetiminin Irakta rejim deiiklii iin sava planlarn masaya yatrmas ve bunun iin giritii bata dnya kamuoyu olmak zere, Gvenlik Konseyi yelerinden destek bulma abas, tm dnyada ciddi bir tartmann balamasna yol amt. 2003 ubatnda BM ierisinde sren tartmalarda, ABD ve ngiltere dndaki yelerin byk bir ksm Iraka kar dzenlenecek bir askeri mdahaleye kesinlikle kar olduklarn aklamlard. Gvenlik Konseyi yelerinin Irak sorununa yaklamn eletiren ABD Dileri Bakan Powell ise yapt bir aklamada sava ve bunu izleyecek bir igal durumunda Irakn petrol rezervlerinin ynetimini, Irak halk adna gvence altna alacaklarn belirtmiti. Powell, ABDnin Irak petrol sahalar zerinde kesin bir denetim kurma kararllnda olduunu aklamt.749 BMde g kullanma tartmasnn yapld ubat aynda ABDnin blgeye sevk ettii asker says hzla artmakta ve tarih 14 ubat gsterirken saynn 150,000i getii belirtilmekteydi.750 1441 sayl karar erevesinde balayan UNMOVIC ve IAEAnn denetimlerinin ardndan yaplan aklamada Irakta henz kitle imha silahlaryla ilgili bir bulguya ulalmad ifade edilmiti. Raporun aklamasndan sonra in, Rusya, Almanya ve Fransa bir kez daha savaa kar olduklarn aklad. Suriye Dileri Bakan Faruk el ara ise, Iraka saldrmak isteyen lkelerin, kitle imha silahlarnn ortadan kaldrlmas dnda gizli bir gndemi olduunu ifade etmiti.751 Bu balamda Iraktaki kazanmlarn korumak isteyen lkeler, askeri g kullanma opsiyonuna aka muhalefet etmekteydiler. Gerekten de Irakta denetimlerin kalkmas durumunda uzunca bir aradan sonra ilk kez Fransa, Rusya ve in petrol irketleri Orta Douda ok avantajl petrol ayrcalklar elde etmi olacaklard. ubat aynn sonlarna doru tm dnya ABDnin Trkiyeye asker konulandrma ve Trkiye zerinden Iraka asker sokma isteine Ankarann nasl bir cevap vereceine kilitlenmiti. Irak ile ticari ilikileri son birka yldr olduka iyi olan Trkiyenin olas bir Irak savana kar kt biliniyor olunmasna karn, artan Amerikan basklar karsnda nasl bir tavr taknaca bilinmiyordu.752 Mzakerelerin srd gnlerde New York Times gazetesine bir aklamada bulunan ABDnin eski Ankara bykelisi Morton Abramowitz, Trk halknn %94nn savaa kar olduunu bildii ancak bu savata ''Trklerin dl mali yardm ve buna ek olarak uzun sreli olarak indirimli fiyattan Irak petrol almak olabilir demiti.753 Bykeli Trkiye ile ABD arasnda yrtlen mzakerelerin petrol paylamn ierdiini aka ifade etmiti. te yandan Abramowitz aklamasnda, olas bir Irak sava sonras dnemde Amerikallarn Irak petrol sahalar zerinde tam bir denetim kuracaklarnn da ak iaretlerini vermiti. ABDnin BMnin bir mdahale karar almadan Iraka saldracann beklendii 1 Mart gnnde TBMM Amerikan askerine byle bir izin vermeye yanamamt. Ancak tm bunlara ramen Mart aynn ortalarna
Levent Grses, Bu bir Petrol Sava, 4 ubat 2003, http://ntvmsnbc.com/news/200347.asp Ar, Irak, ran ve ABD.., s. 504 751 Dnya Savaa Souk Bakyor, http://www.ntvmsnbc.com/news/201746.asp 752 Grmelerin detay iin bkz., Fikret Bila, Askeri Mutabakat http://www.milliyet.com.tr/2003/02/20/yazar/bila.html 753 Hrriyet Gazetesi, NY Times: Trkiye'nin kayb felaket olur, http://www.hurriyetim.com.tr/haber/0,,sid~1@w~356@nvid~233454,00.asp
750 749

mzaya

Kald,

(20.02.2003),

214

gelindiinde Washingtonun Saddam rejimini devirmeye kararl olduu anlalmt. Bu beklentiler, Bakan Bushun Saddamn Iraktaki ynetimi terk etmemesi durumunda Amerikan ynetiminin bu lkeye sava aacan ilan etmesini takiben 20 Mart sabah bu lkeye saldrma emri vermesi ile sona erdi. Tm dnya bir kez daha yeniden Krfeze kilitlenmiti. 3. Sava Sonras Yeni Dzen: Kartlar Yeniden Datlyor 20 Mart sabah balayan Amerikan- ngiliz saldrs karsnda gl bir direni gsteremeyen Irak ordusunun ksa srede dalmas sonucu Amerikan askerleri 9 Nisanda Badata girmi ve 1 Maysta da Bakan Bush Iraktaki savan bittiini tm dnyaya ilan etmiti. Amerikan glerinin Badatta ilk igal ettii yerler arasnda Petrol Bakanl vard. Badatta denetimi ele geirdikten sonra zaman kaybetmeksizin harekete geen Washington ynetimi, Iraka uygulanan denetimlerin sona ermesini ve Irakn d borlarnn bir ksmnn silinmesini talep etmiti. Yllarca Iraka uygulanan denetimleri sona erdirmek iin alm GKnin dier yeleri ise Amerikan teklifine ilk balarda ekince ile yaklamlard. Bush ynetimi aka bu lkeleri, ya kurulacak yeni Irak ynetimi ile ilikilerini iyi tutma ya da Iraktaki petrol ayrcalklarn kaybetme ve Saddam dneminden kalma borlarndan vazgeme754 gibi bir ikilemle kar karya brakmt. 22 Mays gn Amerikan ynetiminin giriimleriyle, Iraktaki Amerikan- ngiliz koalisyon glerinin konumu merulatran bir karar tasars Gvenlik Konseyi yeleri tarafndan kabul edilmiti. Gvenlik Konseyi yelerince kabul edilen (S/RES/1483/2003) kararda koalisyon gleri Iraktaki en st otorite olarak (Coalition Provisional Authority) tanmlanrken ayn zamanda BMnin Irakta zel bir temsilcilik amas da kabul edilmiti.755 Karar ayrca igal glerini, petrol gelirlerinin kontrol dahil olmak zere Irakn siyasi ve ekonomik anlamda yeniden imar srecinde en yetkili otorite olarak tanmlamaktayd. Bylelikle Irakn petrol gelirlerinin datm ABD- ngiliz igal otoritesinin denetimine gemi oldu. Karar, Irakn petrol gelirlerinin lkenin yeniden imar iin kullanlacak olmasn ngrmekle beraber, gerekte petrol gelirini kullanacak otorite, Saddam rejimini g kullanarak deviren Washingtondu. Saddam ynetimi srasnda Gda Karl Petrol program erevesinde Irak petrol gelirlerinden nemli pay alan GKnin dier yeleri Rusya, Fransa ve inin yeni dnemde hem Irak petrol gelirlerinden hem de Irakn yeniden imar srecinden nemli bir pay almayacaklar anlalmt. Nitekim, 2003 ylnda Irakn yeniden yaplandrlmas erevesinde yaplan kontratlarn en az 2/3sini Amerikan irketleri hibir ihale veya rekabet olmadan elde etmilerdi. Kontratlarda aslan payn kapan Amerikal irketlerin banda ise Iraktaki kazanlar sayesinde yllk geliri 11 milyar dolar civarnda olan ve bir dnemler Dick Cheneyin danmanln yrtt Halliburton irketi gelmekteydi.756 Temmuz ayna gelindiinde Washington Saddam muhaliflerini Iraktaki yeni ynetimin bana geirme planlarn hayata geirmiti. Oluturulan 25 kiilik Geici Ynetiminde yer alan

754 755

Freedman, Putin Dneminde.., op. cit., ss. 65-66 Baz yazarlara gre BMnin bu tutumu, rgtn ne kadar gsz olduunu gstermektedir. Bu konudaki tartma ve eletiriler iin bkz., Seifudein Adem, Iraktaki Sava ve atmaclk deolojisi, ev.:Ali M. Yel, Ed.: Blent Aras, Irak Sava Sonras Orta Dou, stanbul: Tasam Yay., 2004, ss. 105-129. 756 Philippe Le Billon, Corruption, Reconstruction and Oil Governance in Iraq, Third World Quarterly, Vol: 26, No: 4-5 (2005), s. 269.

215

kiilerin Amerikan ynetimi ile balantlar ise 2003 Sava ncesi dneme dayanmaktayd.757 Ancak egemenliin Irakllara transfer edilmesine karn, Amerikan askeri ve politik temsilcileri Irakn ekonomik, politik ve sosyal sistemini kontrol etmeye devam etmektedir.758 te yandan iktidara getirilen muhaliflerin nemli bir ksm sava ncesi aklamalarnda Irak ynetimine gelirlerse, Saddam iktidar tarafndan yaplan tm petrol imtiyaz anlamalarn gzden geireceklerini aklamlard.759 Bu erevede Amerikan ynetimi, Irakta yeni idari ve siyasi yaplandrma sreci ile Orta Doudaki zengin petrol kaynaklarn denetim altnda tutma arasnda gl bir balant kurmaktadr. Bush ynetimi Irak Sava ile birlikte Basra Krfezinde balayan rejim deiikliini bir balang olarak grdn; Amerikan enerji karlar gerektirirse, srecin petrol zengini dier lkeleri de iine alabileceini; dier devletlerin (Rusya, in veya Fransa) Basra Krfezindeki etkilerinin nemsiz olduunu; enerji kaynaklar konusunda gvenli eriim hakknn ABD asndan ne kadar nemli bir mesele olduunu gstermitir. Ayrca, zaten Irak Sava ile birlikte Basra Krfezi enerji kaynaklar ak bir ekilde Amerikan askeri gcnn basks altna girmi bulunmaktayd. zetle Irak Savann yalnzca Saddam ynetiminin devrilmesi sorunu olmad anlalmtr. ayet sorun Badatta lider deiikliine gitmek olsayd, Amerikan istihbarat bunu 2003 Martndan nce de baarabilirdi. Nitekim, Savaa drt hafta kala rdn ynetimi Bakan Busha aralarnda Saddamn da bulunduu 50 kiilik Irak ynetiminin Iraktan kartlmasn teklif etmi; ancak neri grmeye deer bulunmamt. Kral Abdullaha gre Amerikan ynetimi Iraka saldrmay ok ncesinde planlamt.760 Bu noktada Amerikan ynetimi asndan Irakn tad nem iyi okunmaldr. Irak, jeoekonomik, jeopolitik ve jeostratejik adan Amerikan gvenlik ve ekonomik karlar asndan en nemli lkelerin banda gelmektedir. Irak, 115 milyar varil petrol rezervine sahip olmann yannda dnyann en zengin petrol blgesi olan Orta Dounun merkezinde olan bir lkedir. Jeopolitik konum itibariyle Irak, yaklak 262 milyar varil petrol rezervi bulunan Suudi Arabistan, yaklak 100 milyar varil petrol rezervi bulunan Kuveyt ve BAE ile yaklak 133 milyar varil petrol rezervi bulunan rann snr komusudur. te yandan bu lkeler ile Irakn petrol sahalar younluklu olarak birbirine yakn blgelerde bulunmaktadr. Dolaysyla Amerikan ynetimi tarihte ilk kez tek bana dnyann en stratejik enerji kaynaklar zerinde bu kadar nemli bir etki elde etmi olmaktayd. kincisi Irak, en nemli petrol rezervlerinin kartlmas, iletilmesi ve uluslararas pazarlara aktarlmas konusunda Amerikal olmayan irketlerle anlamt. ayet BM yaptrmlar savatan nce kalksayd Fransz ve Rus irketleri petrol endstrisinde Amerikal irketlerden daha nemli bir g haline gelebileceklerdi. Zira, bu durum Amerikal irketlerin pazardaki konumunu etkileyecei gibi dnyann en byk ithalats konumunda olan ABDnin gvenliini de tehdit edecekti. Dier yandan bu durum Iraktaki Rus, in ve Fransz ekonomik karlarn Badatn d basklara (rnein ABD) kar
James R. Schlesinger-Thomas R. Pickering, Iraq: One Year After, New York: Council on Foreign Relations, 2004, s. 15. 758 Amerikal aratrmaclara gre igal ve sava sonucu yaklak 100 bin Irakl hayatn kaybetmitir. ngiliz yetkililerce de dorulanan bilgilere gre ise igal sresinde 15-17 bin aras sivil askeri iddet dolaysyla hayatn kaybetmitir. Bkz.: Phyllis Bennis-Erik Leaver, Ending the U.S. Wasr in Iraq: How to Bring the Troops Home and Internationalize the Peace, Institute for Policy Studies, (Jan., 12, 2005), s. 1. 759 Bkz.: Paul, Oil in Iraq.., loc. cit. 760 Robert J. Bookmiller, Kral Abdullah Dneminde rdn: Amerikann Endieli Mttefiki, Ed.: Blent Aras, Irak Sava Sonras Orta Dou, stanbul: Tasam Yay., 2004, ss. 149-150
757

216

korunmas adna askeri glerinin blgeye yerlemesine yol aacak gelimelere de sahne olabilirdi. deolojik bir yaylma olmadndan(komnizm gibi) Suudi Arabistan gibi lkelerin uzun dnemde bu gler tarafndan korunmas bile gndeme gelebilirdi. Tm bu olaslklar ve gelimeler Basra Krfezinin kontroln ele geirmek iin herhangi bir d gn giriimi, ABDnin yaamsal karna ynelik bir saldr olarak kabul edilecektir ilkesine dayanan Carter Doktrininin tekrar uygulanmasn zorunlu klmaktayd. 1981de Bakan Reagan da Basra Krfezindeki Amerikan karlarnn korunmasnn nemi zerinde durmutu.761 Bylelikle Amerikan ynetimi zaten blgedeki d tehditlerden ve lke ii rejim deiikliklerine kadar en kk hareketliliin Amerikan karlar balamnda deerlendirilip, gerekirse olaya mdahale edileceini tm Dnyaya duyurmu bulunmaktayd. Bu esasnda Truman ile balayan Eisenhower ile dorua ulaan ABDnin Basra Krfezideki Monroe Doktriniydi. 1991 Savandan sonra Saddam ynetimi Rus, Fransz, in, Hindistan, Vietnam vs., gibi lkelere Basra Krfezi petrol kaynaklarna gvenli eriim hakk tanynca, ABDnin Monroe Doktrini de tehdit altna girmi olmaktayd. Bu balamda her geen gn petrole olan bamll artan Washington, ya Basra Krfezindeki krmz izgilerinin siliklemesine gz yumacak ya da askeri bir mdahalede bulunarak buna izin vermeyecekti.Tm bunlarn yannda Washington, iktidarn Amerikan askeri gcne dayandran yeni bir rejimde, Amerikan petrol karlarnn kayrlaca ve bylelikle ABDnin ileride OPEC ve Suudi petrol politikas zerinde nemli bir g haline geleceini ngrmekteydi. Son olarak Amerikal yazar Michael Klaree gre mdahale Amerikan ve ngiliz ekonomilerinin Suudi Arabistan ve OPEC petrollerine bamlln azaltrken her iki lkenin de blgesel ve kresel bazda daha fazla ekonomik ve politik hareket serbestisine sahip olmasn salamt.762 Nitekim igal sonras petrolle ilgili yaanan gelimeler de bu iddialar dorular nitelikte olmutu. 4. Kaybedenler ve Kazananlar: Irak Petrolnn Yeniden Paylam Saddam rejimi srasnda datlan (BM denetimlerinin sona ermesi kouluyla iletmeye alacakt) rezervlerin miktar ABD, Kanada ve Avrupann bir numaral reticisi olan Norvein kantlanm rezervlerinin toplamnn ok stndedir. Gvenlik unsuru bir yana braklrsa, salt ekonomik olarak yaplan kontratlarn deeri, varili 50 dolardan yaklak 2.2 trilyon dolar civarndadr. Saddam rejiminin Fransa, Rusya ve in gibi lkelere Krfez petrol kaynaklarna gvenli eriim hakk tanmas, dnya petrol endstrisi zerindeki Amerikan ve ngiliz liderliine aka bir meydan okumann tesinde, Truman ile balayan Basra Krfezine rakip glerin giriini engelleme politikasn tehdit etmiti. Bu koullar altndan gelen Amerikan mdahalesi sonras, bu kontratlarn da gelecei sorgulanmaya balanmt. Savatan birka ay sonra Iraka giden Wolfowitz yapt bir aklamada Bence tm yabanc gler Irakn iileri ile ilgilenmeyi durdurmaldrlar. Wolfowitze gre bir lkeyi igal eden Amerikan ynetimleri, o lkenin siyasi, idari, ekonomik, askeri, eitim vs., tm alanlarn kendince yeniden yaplandrma grevini de stlenmektedirler.763

761 762

Klare, Kaynak Savalar..., op. cit., ss.17, 109 Ibid., ss. 22-23 763 Everest, Oil, Power and Empire.., op. cit., ss. 221-222, 235

217

Wolfowitzin iaret ettii gibi Saddam rejimine ait tm yap ve kurumlarn ortadan kaldrld yeni dnemde 1960 ylnda kurulan Iraq National Oil Company de tasfiye edilmi, petrol ileri ise dorudan oluturulan Petrol Bakanlna balanmtr. Yeni ynetimin Petrol Bakanl grevine ise ii Arap bir kii atanmt. Petrol Bakanlna getirilen brahim Muhammed Bahrl Ulm, New Mexico (ABD) niversitesinde petrol mhendislii zerine lisans ve doktora eitimini yapmt. Bahr-l Ulm, 1976-82 aras Kuveyt petrol bakanlnda grev aldktan sonra New Mexico Petrol Aratrma Merkezinde almt. Bahr-l Ulm, 1992 ylndan itibaren ise Amerikal irketlerin yan sra Londrada Duke Engineering irketi (Houston) gibi byk irketlerde danman ve uzman olarak almt. Kendisi, Londra merkezli el-Khoei merkezi tarafndan organize edilen Irak ii Konseyinin bir yesiydi. Petrol alanlarnn zelletirmesini destekleyen grlerinin yannda ABDli irketlerin Irak petrol sahalarna yatrm yapmasna destek veren bir kii olarak ne kmt.764 Bahr-l Ulmn petrol bakanlna getirilmesi sonras Amerikan ynetiminin ncelii Irakn yeniden imar iin gerekli olan finansman desteini salamaya ynelik Irak petrol ihracn artrarak srdrmek olmutu. Petrol sahalarnn ve kuyularnn korunmas grevini stlenen Amerikan askerleri ayrca petrol ihracnn da gvenliini stlenmilerdi. Irak petrol ihracnn nemli bir ksm ise dorudan Amerikan pazarna gitmekteydi. Bir yandan Irak idari yapsnda istenilen deiiklik yaplrken br taraftan Amerikan ynetimi Irak ABDnin Orta Doudaki amalarnn merkez ss haline getireceini aklamaktayd. Bu konuda Wall Street Journalda yaynlanan ve Amerikan ynetiminin Irakn ekonomik yapsna dnk planlarn ierin gizli bir dosyadan alnd ileri srlen yazda, ABDnin ncelikli hedefinin Irakn petrol sektr dahil olmak zere tm sektrlerinde ekonomik liberalizasyona arlk verecee belirtilmekteydi. Yazda zellikle Amerikan sermayesinin Irakta en nemli ayrcal alacak grubun banda gelecei de ileri srlmt.765 Irak petrolnn gvenli bir ekilde uluslararas pazarlara ulatrlmas ynndeki tartmalarn srd gnlerde srailde yaynlanan Haaretz gazetesinde kan bir yaz, dikkatleri rdn- srail gzergahna evirmiti. Gazete, Amerikan Dileri Bakanlnn srailli yetkililere Irak petrolnn 1930larda olduu gibi Hayfaya gnderilmesinin imkan dahilinde olup olmadn sorduunu yazmaktayd.766 Dolaysyla Washingtonun yalnzca Irak petrol rezervlerini iletmeyi deil; ayn zamanda Orta Doudaki gzergah sorununu da kendi karlar dorultusunda zmeyi tasarlad ortaya kmt. te yandan 20 Mart saldrlar ile kesilen Irak petrol ihracat 5 Haziran 2003 ylnda SOMOnun Kerkk ve Basra depolarnda biriken petrol ihra etmesi ile tekrar balamt. Ayn zamanda, Gda Karl Petrol program erevesinde bir ok irket SOMOya petrol alm iin teklif vermiti. Ancak yeni dnemde ilk satlar kazanan irketlerin banda ChevronTexaco, Cepsa, ENI ( talyan), Repsol ( spanyol) olmutu. Varil ba 2.70 ile 3.30 dolar aras piyasadan daha dk bir fiyata satlan petroln satmnda, Rus irketlerinin darda kalmas yeni bir dnemin de gstergesi olmutu. Rusya, 30 yl aradan sonra ilk kez Irakta petrol anlamas alamamt. Dier yandan uzunca bir aradan sonra Amerikal irketler ise ilk kez dorudan Iraktan petrol ald. Temmuz sonunda SOMO Savatan sonra ilk petrol satm anlamasn BP, ChevronTexaco,
Iraq's Major Political.., loc. cit. Everest, Oil, Power and Empire.., op. cit., s. 230 766 Ibid.
765 764

218

ConocoPhillips, ENI, ExxonMobil, Marathon Oil, Mitsubishi, Petrobras, Repsol, Shell, Sinochem, Total ve Vitol irketleri ile imzalad. ubat 2004te gerekletirilen satlarda Irak, Basrah Light petrol varil ba 4.25 dolar daha dk fiyata arlkl olarak gene Savaa destek veren lke irketlerine satt.767 Irakn petrol ticaretinden dlanan ve ucuz petrol alm hakkn kaybeden irket lkeleri (Lukoil gibi), bu aamadan sonra ellerindeki kontratlara sahip kmann abas ierisinde olacaklard. Ancak, 20 Eyllde Washington Posta bir deme veren P. Bremerin banka sisteminden tarm sahalarnn iletilmesine kadar tm alanlarda zel sektre ve yabanc yatrmcya ncelik verilerek Irakta vakit kaybetmeksizin liberal bir ticaret politikasnn oluturulacan ifade etmesi ile bu kontratlarn geerli olup olmayaca tartmaya ald. Bremer, petrol endstrisinin henz zelletirilecek alanlar ierisinde olmadn ancak, bu sektrnn zelletirmeye tabi tutularak yabanc yatrmclarn Irakta almasna destek vereceklerini szlerine eklemiti. P. Bremer ve ynetime yakn kiilerin Irak ile ilgili aklamalarnn ardndan Amerikan basn srekli bir ekilde Iraktaki en st otoritenin ABD olduuna dikkat ekerek768, Amerikan sermayesinin zelletirmeler srecinde en avantajl grup olacan ifade etmiti. Nitekim yukarda belirttiimiz gibi 2003 Sava sonras dnemde Irakn yeniden yaplandrlmas erevesinde yabanc irketlerle yaplan kontratlarn 2/3si Amerikal irketlerle imzalanmt. Tm bunlarn yannda Savatan sonra gndeme gelen bir dier olgu da Iraktaki yeni petrol dzeninin nasl olacayd. Zira, Iraktaki yeni petrol dzeni, bir sre sonra tm Orta Dou lkelerine dayatlabilecek niteliktedir. Bu erevede Washingtonun Irak petrollerinin iletilmesinde yabanc irketlere arlk verilerek, Irak petrol endstrisinin zelletirilmesi ve yabanc sermayeye almasn destekledii grlmektedir. zelletirmenin, petrol gelirlerinin effaf ve tm taraflara adil dalmn salamak ve ayn zamanda merkezi otoritenin petrol gelirlerini tek bana kullanarak, yine Amerikan kart bir rejime dnmesini engellemek iin desteklendii ileri srlmekteydi. Ayrca Irak petrol endstrisinin zel irketlere almasyla birlikte OPECin etkinliinin de byk bir yara alaca ve OPECin petrol sektr zerindeki gcn kaybedebilecei ne srlmektedir. zellikle Suudi Arabistann retim ve fiyat zerindeki gcnn Iraktaki retim ile dengelenebilecei belirtilmektedir. Bu balamda Amerikan merkezli ok uluslu petrol irketlerinin Irak OPEC ve dier retici glerin petrol retimi ve fiyat zerindeki etkisini snrlamak iin kullanabilecei ileri srlmektedir.769 Irak petrol endstrisinin zelletirilmesine dnk giriimler, 2004 ubatnda Ticaret ve Yatrm Bakan Ali Allawinin Irak petrol sahalarnn gelitirilmesine dnk olarak olas yatrmclarla yaplacak grmelerin Meclis seimlerinden sonra balayacan aklamas ile 2006 ylna kalmtr. Bakana gre seimlerden sonra oluacak meru Irak hkmeti, Irak petrol sahalarnn gelitirilmesine dnk kararlar alacak tek yetkili organdr. Eyll 2004te ise Babakan Allawi, petrol sektrne d yatrmclarn ilgisini artrlmak iin retim paylam anlamalarn
767

U.S. Department of Energy, Energy Information Administration (EIA), Iraq Country Analysis Brief, (March, 2004) http://www.eia.doe.gov/cabs/iraq.html; TC Babakanlk Basn- Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl, D Basnda Haber Balklar, 18.08.2003, http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/disbasinbaslik/2003/08/18x08x03.HTM 768 Everest, Oil, Power and Empire.., op. cit., s. 233 769 Jhaveri, Petroimperialism....op. cit., ss. 7-9

219

tercih edeceklerini ifade ederek,770 Irakn petrol sektr zerindeki devlet tekelini kaldracan bir kez daha teyit etmiti. zelletirmenin yannda bir dier nemli konu ise Saddam dneminde imzalanan kontratlarn geleceiydi. Yeni Irak ynetiminin Saddam tarafndan politik amalar iin datlan imtiyazlar tanyp tanmayaca en ok Moskova ve Paris gibi bakentlerde tartlmaktayd. Bu konuda ise yeni Irak ynetimi bir tavr belirlemek yerine 1483 sayl kararda belirtilen Irakn doal kaynaklarnn Irakllarca ynetilecei kararna uygun aklamalarda bulunmakla yetinmilerdi. 28 Austos 2005te Meclise sunulan Irak Anayasas taslanda petrol kaynaklarnn gelirlerinin paylamnn merkezi otoriteye brakld ancak, yabanc irketlerle anlama yapma ve eski anlamalarn geerliliine dair herhangi belirleyici bir kararn alnmad grlmektedir. Saddamn Baas Partisinin yasakland Anayasada, trilyonlarla ifade edilen petrol imtiyazlarnn geerlilii konusunda ya da Irakn Saddam dneminde yaplan ikili anlamalar tandna dair bir maddenin konulmam olmas, bu kontratlarn Irakllarca kabul edilmeyecei beklentisini glendirmektedir. Nitekim Irak Devlet Bakan Celal Talabani, Washingtonda 11 Eyll 2005 tarihinde Rusyann Irak politikasna ynelik yapt bir aklamada, Rusya'nn mevcut politikas gereki deil. Aln parlamento seimlerini. Rusya lke halknn yzde 60'nn katld seimleri tanmak yerine lkenin batsnda seimlerin boykot edildiini syledi. Bu pozisyonunun daha ok dost olmayan bir grnts var. Bu pheli yaklamamza neden oluyor. Zaman ok hzl geiyor. Sizse (Rusya) zemin kaybediyorsunuz. Talabani, Rus irketlerinin hkmetlerinin Iraka ynelik tutarl bir politika izlemedii srece, (Irak piyasasna) dnemeyeceklerini anlamalar gerektiini de szlerine ekledi. Rus petrol devi Lukoilin Iraktaki anlamalar konusuna da deinen Irak Cumhurbakan Celal Talabani, ''Lukoil Saddam ile anlamt. Bizimle deil. Halk tm bunlara iretiyle bakyor. Milletvekilleri nceki dnemde yaplm tm anlamalarn geersiz saylmas konusunu parlamentoda bile gndeme alp tartt ifadesi kullanmt.771 Talabani aka Saddam ynetimi srasnda yaplan kontratlarn geersiz olduunu dile getirmemi olmasna ramen bu kontratlarn geerli olmayacana dair nemli vurgularda bulunmutu. Talabaniye gre yeni Mecliste yer alan milletvekilleri ve Irak halk kontratlar feshetme ynnde bir iradeye sahiptirler. Buna karn zellikle Rus, Fransz ve inli yetkililer Saddam dneminde yaplan kontratlarn geerli olduunu ne srmektedirler. May 2003 tarihinde Irak hkmeti Saddam dneminden kalma Bat Irak l blgesinde bulunan 3 kontratn geerliliini kabul etmiti. Bunlar Pertamina (Endonezya) tannan Blok-3, Stroitrangasa (Rusya) tannan Blok-4 ve Indians Oil and Natural Gas Corp. ile imzalanan Blok-8deki kontratlardr. Ancak, bu kontratlarn dier sahalarla karlatrldnda nemli bir deeri bulunmamaktr. te yandan en nemli rezervleri barndran Bat Kurna ve Mecnun kontratlarnn gelecei ise 2005 sonu itibariyle belirsizliini korumaktadr. 772 Bu konuda Rus Lukoil irketi 2005 ylnda Bat Kurna
770 771

Cordesman, The Changing Balance of US.., op. cit., s. 14. Sabah Gazetesi, Talabani: ABD Irak'tan karsa, http://www.sabah.com.tr/2005/09/12/dun97.html 772 Cordesman, The Changing Balance of US.., op. cit., ss. 15-17.

Trkiye'yi

Kim

Engellyecek,

(12.09.2005),

220

sahasnda petrol retimine balayacan aklarken, in Ulusal Petrol irketi de 2003 Savandan hemen sonra al Ahdan sahasnn gelitirilmesi anlamasnn geerli olduunu ne srmt. Ancak tm bu iddialara karn Irak hkmeti eski kontratlar tanma taraftar olmad gibi, Savatan hemen sonra baz ok uluslu irketlerle petrol sahalarnn gelitirilmesine ynelik yeni kontratlar imzalamtr. 2003 Sava sonras bir ok irket Irak hkmeti ile petrol sahalarnn iyiletirilmesi, petrol iilerinin eitimi, teknik ekipman ve bilgi destei konusunda anlay memorandumu imzalamtr. Genellikle irketler tarafndan giderlerinin karland bu programlarn temel amac Irak hkmeti ile diyalog kapsn ak tutmaktr. Zira, Irak Petrol Bakanl tarafndan sklkla yaplan aklamalarda da Irak devletinin yeni petrol politikasnn ok uluslu irketlerin lke ierisindeki yatrmlarn artrmak yolunda olduunun alt izilmektedir. Ancak, Rus kaynaklarna gre yeni kontratlar Amerikan irketleri ile Savaa destek veren lke irketleri arasnda paylatrlacaktr.773 Nitekim, 2005 Ocanda yaklak 2 milyar rezerve sahip olan gney Iraktaki Suba-Luhais sahas saha gelitirme kontrat Anadarko (ABD), Dome (ABD) ve Vitol (Hollanda) irketi ile imzalanmt. Ayn yln sonunda rlanda kkenli Petrel irketi ile de bu ynde bir anlama imzalanmt. Dier yandan devrik Saddam Hseyin rejiminin ardndan ilk defa -kuzeyde bir petrol blgesi oluturmak iin- 2005 Ocanda bir Trk, ngiliz ve yerli firmayla kontrat imzaland. Irakl Kar irketi, sz konusu blgeyi gelitirmek amacyla Trkiye'den Avrasya Grubu ve bir ngiliz irketi olan DPS ile birlikte alacak. Irak Petrol Bakanl Szcs Asm Cihada gre yakn bir dnem ierisinde Irak hkmeti ile ok uluslu petrol ve doalgaz irketleri ile yeni petrol arama ve retim kontratlar imzalanacaktr. Petrol Bakanl Szcs Asm Cihad, Erbil'deki Kormale Dome blgesinin gelitirilmesi iin konsorsiyum ile 136 milyon dolarlk bir anlama yapldn belirtti.774 Mart aynda 180 milyon dolar karlnda Kanadal OGI firmasyla Hamrin blgesinde retimim artrmak iin yeni bir saha gelitirme ve teknik destek kontrat imzalanmtr. Ekim 2005 tarihinde Birleik Arap Emirliklerine bal Crescent Petroleum irketi ile teknik ibirlii ve eitim anlamas ile yaklak 1 milyar dolarlk bir yatrm gerektiren Misan (Gney Irak) sahasnda petrol aratrmas yaplmas konusunda bir anlay memorandumu imzalamtr. Daha nce Saddam dneminde Ratawi blgesiyle ilgilenen irketle yaplan anlamada bir konuma yapan Irak Petrol Aratrma irketi Bakan Honer Nazhat, ilikimizin olduka eskiye dayand Crescent ile ibirliimizi geniletmekten byk bir memnuniyet duymaktayz. Biz, bu anlamann iki taraf arasnda bir ok yeni ibirliine yol aacan umut etmekteyiz demiti.775 Anlama Irak Petrol Bakanlna bal Petrol Aratrma irketi Bakan Honer Nazhat ile Crescent Petrolem Genel Mdr Paul Keigher arasnda imzalanmt.776
773

Gayane Matseichik, Russia has Practically no Chances to Participate in Iraqi Oil Projects, Alexanders Gas&Oil Connection, Vol: 11, Iss:1 (Thursday, January 12, 2006), http://www.gasandoil.com/goc/company/cnr60244.htm
774
775

http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/bultenler/disbasindairak-yeni/arsiv/2004/db-irak-61.htm

Bu konuda bkz., Crescent Signs Agreement with Iraqi Oil Ministry, http://www.ameinfo.com/68871.html, (e.t.10.11.05). 776 irketle ilgili bzk., Richard F. Nyrop, Persian Gulf States: Country Studies, U.S. Library of Congress, 1993, http://countrystudies.us/persian-gulf-states/85.htm; Gerald Butt, Oil and Gas in the UAE, The Official Wepsite for the Ministry of Information and Culture in the UAE, ss.231-248, http://www.uaeinteract.com/uaeint_misc/pdf/perspectives/11.pdf; http://www.platts.com/HOME/News/118929.xml?p=HOME/News&S=n; http://www.skypetroleum.com/news110705.htm

221

Irakta ilk petrol arama ve retim anlamas ise Kuzey Irakl yetkililer ile Norve DNO Petrol irketi arasnda imzalanmtr. Anlamann nemi Sava sonras dnemin ilk petrol arama ve retim anlamas olmann yannda Kuzey Irakl yetkililer ile DNO Petrol irketi temsilcileri arasnda imzalanm olmasdr. Merkezi hkmetin safd edildii anlama hakknda Krt yetkilileri, yeni petrol arama anlamalar datma otoritesine sahip olduklarn ne srmektedirler. Nitekim bu konuda Irakta yasal bir boluk olduu da aktr. 2005 Kasmnda Dohuk'un Zaho lesi'nde petrol ama kuyusu iin dzenlenen trene, Krt yetkililerin yannda DNO irketi Genel Mdr Magne H. Normannn ve Irakta grev yapan st dzey Amerikan askerlerin katlmas, Amerikan hkmetinin anlamay desteklediini gstermekteydi. Anlamann hukuken geerli olup olmayaca konusunda Irak Anayasasnda ak bir dzenlemenin bulunmamasna karn, baz Irak hkmet yetkilileri anlamadan rahatsz olduklarn aklamlardr.777 Bununla birlikte DNO irketi yneticileri, Kuzey Irakl Krt yetkililerin kendilerine Heritage (Kanada), AlAabar Petroleum(BAE) ve PetroPrime (Trkiye) irketleri ile de benzer ierikli anlamalar imzaladklarn belirtiklerini ifade etmektedirler. Dolaysyla 15 Aralk seimlerini takiben bata Kuzey Irak olmak zere bir ok blgede yeni petrol arama ve retim anlamalarnn yaplmas ihtimali olduka yksektir. Nitekim merkezi hkmet tarafndan yaplan aklamalarda da 2006 ve 2007 ylnda bir ok yabac irketle ortak arama ve retim kontratlar imzalanaca ynndedir.778 Bu yeni dnemde Amerikan irketlerinin ya da hisseleri Amerikan irketlerine ait olan irketlerin ncelie sahip olaca varsaylmaktadr. Sonu olarak 2003 Sava sonras dnemde Irak Devlet Bakan Talabaninin iaret ettii gibi yeni Irak ynetiminin Saddam ile yaplan kontratlar geerli kabul etmeyeceine dair gl iaretler bulunmakta; buna karn Amerikan ve ngiliz ynetimine yakn irketlerle de yeni kontratlarn yaplaca ngrlmektedir. Ancak, bu srecin Kasm 2005 itibariyle kesin olarak akla kavumadn belirtmek gerekir. Bunun temel gerekesi Saddamn devrilmesine karn, beklenenin aksine Irakn bir kaos ve belirsizlie itilmi olmasndan kaynaklanmaktadr. ayet bu kaos ABDnin istedii ekilde sona ererse, o zaman kontratlar konusunun Amerikan irketleri lehine bir zme kavumas beklenebilir. iddetin genileyerek tm blgeye yaylmas durumunda ise, bunun dorudan petrol fiyatlarnn ykselmesine ve kresel bir krize yol amas kanlmaz olacaktr. Dolaysyla her iki durumda da, bata gelimekte olan piyasalar olmak zere petrol ithalats bir ok lkenin ilk bata ekonomik ardndan da politik bir krize srklenmesi beklenebilir. Byle bir krizin Amerikan ekonomisine olan yansmas ise, 1973-1974 krizinde olduu gibi uluslararas alanda dolara olan talebin ykselmesi ve petrol reticisi lkelerin Amerikadaki yatrmlarnn artmas olabilir.

777

Borzou Daragahi Kurdish Oil Deal Shocks Iraq's Political Leaders, Los Angeles Times, http://www.latimes.com/news/nationworld/world/la-fg-oildeal1dec01,0,4057840.story?coll=la-home-headlines; http://www.peyamaazadi.com/modules.php?name=News&file=article&sid=618((05.12.05). 778 U.S. Department of Energy, Energy Information Administration (EIA), Iraq Country Analysis Brief, (December, 2005), http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iraq/pdf.pdf

222

C. IRAK SAVAI SONRASI ABDN N KRESEL ENERJ GVENL BALAMINDA RAN POL T KASI ran son yirmi yldr Orta Douda Amerikan hegemonyasna kar kmakta ve bu erevede blgeyi Amerikan karlar asndan istikrarszlatrmaktadr. zellikle bu lkenin Iraktaki yeniden yaplanma srecini dikkatle izlemesi ve gerektiinde srece etki edebilecek enstrmanlara sahip olmas Washingtonu endielendirmektedir.779 ran petrol ve doalgaz kaynaklarnn yannda Krfeze, Kafkasya ve Orta Asyaya yaknl dolaysyla Amerikan ynetimi tarafndan her adm izlenen bir lkedir. ILSA kararlar ile balayan ran uluslararas sistemden dlama politikas Bush ynetiminin baa gemesi ile daha radikal bir ekilde uygulamaya konulmutur.780 Ulusal Gvenlik Danman Zbigniew Brzezinskiye gre ABDnin pozisyonu hi bir ekilde ran uluslararas enerji politikasn ynlendiren bir lke konumuna getirmemektir.781 Nitekim 2001 Temmuzunda Amerikan Kongresi ILSA yasasnn be yl daha uzatlmasna karar vermi, Bush ynetimi de Kongrenin kararn onaylamt.782 Kan ve Petrol (Blood and Oil: The Dangers and Consequences of America's Growing Dependency on Imported Oil) kitabnn yazar Michael T. Klaree gre ABDnin nkleer silah elde etme sulamasyla ran hedef tahtasna yerletirmesinin en nemli nedeni Tahrann kresel enerji denkleminde oynad rolle ilikilidir. Klaree gre, ran stratejik olarak kantlanm dnya petrol rezervlerinin en az %50sini oluturan Suudi Arabistan, Kuveyt, Irak, BAEnin petrol sahalarn tehdit edebilecek bir konumda olmasnn tesinde dnya petrol tketiminin %40nn karland Hrmz Boazn da denetleyen bir jeostratejik konuma sahiptir. Orta Asya ve Kafkasya petrol kaynaklarnn uluslararas pazarlara ulatrlmasnda en avantajl lke konumunda olan ran, in, Hindistan ve Japonyann en nemli doalgaz ve petrol salaycsdr. Kantlanm 130 milyar varil petrol rezervlerinin yannda 970 trilyon metrekp gaz rezervi ile (dnyada kantlanm gaz rezervlerinin yaklak %16sdr) ran dnyann en nemli enerji kaynaklarna sahip lkesi konumundadr. Klaree gre rann hem gaz hem de petrol retimi itibariyle olduka byk bir potansiyele sahip olmasna karn gnlk retiminin dk olmas, hem Bush ynetiminin hem de Amerikan petrol irketlerinin itahn kabartmaktadr. 783
779

2003 Sava sonras rann Irak politikas hakknda bkz.,Kayhan Barzegar, Understanding the Roots of Iranian Foreign Policy in the New Iraq, Middle East Policy, Vol: XII, No:2 (Summer, 2005), ss. 49-57 ; Mahmood Monshipouri, US Policy Toward Iran in the Post-War Iraq: Antagonism or Engagement?, The Muslim World, Vol: 94 (October, 2004), ss., 565-567. 780 Bu balamda Amerikan Senatosu, 1996 ylnda ran ve Libya'ya ynelik bir Yaptrm Yasas (the Iran-Libya Sanctions Act of 1996 veya ILSA) kabul ederek Amerikan irketleri dndaki irketlerin de rann zellikle petrol ve doalgaz sektrne yllk 20 milyon dolarn zerinde yatrm yapmasnn engellemeye almt. ILSA kararndan bir yl nce, ise 5 Mart 1995te Amerikal Conoco irketi rann Sirri blgesi petrol kaynaklarnn aratrlp iletilmesi konusunda Tahranla n grmeleri tamamladn aklamt. Ancak Bakan Clinton 1995 ylnda Amerikal irketlerin rana yatrm yapmasn yasaklayan bir karar alarak, Conoco irketinin ran enerji kaynaklarna yatrm yapmasn engelledi. 1996 ylnda ise Kongre ILSA diye bilinen karar onaylayarak yabanc irketlerin de ran enerji kaynaklarna yatrm yapmasn engelleme yoluna gitti. Bkz.: Zedalis, The Total S.A..., op. cit., s. 539 781 Karagiannis, The US-Iranian, op. cit., s. 160 782 Borzou Daragahi, Iran: France Steps Up Its Investments in Iran The New York Times, (23.06.2004), http://www.corpwatch.org/article.php?id=11388 783 Michael T. Klare, Oil, Geopolitics and the Coming War with Iran, http://www.tomdispatch.com/index.mhtml?pid=2312(18.05.2005), 6,000 cubic feet gas rezervi eittir 1 varil petrol olduundan ran gaz rezervi yaklak 155 milyar varil petrol demektir. Bu durumda rann sahip olduu enerji kaynaklarnn miktar petrol enerjisi itibariyle 280 milyar varildir

223

ran nkleer g elde etmekle sulayan George Bush, Tahrann uluslararas toplumun taleplerine uymad zaman tm seeneklerin szkonusu olabileceini belirtmiti. Olas bir ran saldrsnn petrol fiyatlarnn daha da artmasna yol aacan ve bunun da dnya ekonomisi zerinde byk bir resesyona yol aacan ileri sren baz uzmanlar ise byle bir saldrya ihtimal vermemektedir. Amerikan basksnn petrolden kaynakland ileri sren Tahran ise, olas bir saldr durumunda Hrmz Boazndaki enerji trafiini engelleme tehdidinde bulunmaktadr. Yukarda da belirttiimiz gibi byle bir olaslk Suudi Arabistan, Kuveyt, Katar ve Irak petrollerinin dnya piyasalarndan ekilmesi anlamna gelmektedir. Dnya petrol tketiminin en az %40nn piyasalardan ekilmesi, uluslararas ekonomiyi ciddi bir krize srekler. Tahran, olas bir saldr durumunda Hrmz Boaznn yannda Krfezdeki petrol kaynaklarnn da ran gleri tarafndan tahrip edileceini belirtmitir.784 Ancak, The Guardianda ran in Bu Israr Niye adl yazsnda Dan Plesch, Amerikan hkmetinin rann nkleer g olmasna gz yummas durumunda Krfez blgesinde younlaan Amerikan enerji karlarnn ciddi bir tehdit altna gireceini ileri srmektedir. Bu manta gre, gelecekte Amerikan karlar asndan olumsuz olabilecek her trl giriimi imdiden g kullanarak engellemek, ok daha acil ve gereklidir. Plesche gre ran, ayrca kendi petrol kaynaklarn uzun vadede ABDnin ba dman olacak ine vermektedir.785 Yeni Amerikan Yzyl Projesi adl kurulu tarafndan hazrlanan bir raporda inin gelecekte muhtemel Amerikan rakibi bir lke olaca ileri srlmt.786 in ve Hindistann artan petrol tketimine dikkat eken Pekin Teknoloji Enstits Bakan Zheng Hangfeiye gre Dnyada artan in ve Hindistan talebini karlayacak kadar petrol retimi bulunmamaktadr. Haftalk Janes Defence dergisi editr Robert Karnial bunu u ekilde ifade etmektedir Hindistan ve inin agresif gvenli petrol kaynaklar aray bu iki lkeyi ABD, Japonya ve Avrupa lkeleri ile bir atmaya itmektedir.787 Bu erevede ABDnin randa rejim deiikliini gndeme almasnn bir dier nedeninin rann bu lkelere gvenli petrol olana sunmas olduu ileri srlmektedir. ABD Enerji Bakanl verilerine gre ran 2003 ylnda in petrol ithalatnn %14n karlamt. Bakanlk, her geen yl bu orann artarak devam edeceini ileri srmtr. in ayn zamanda randan doalgaz ithal etmek iin de 2004 ylnda nemli giriimlerde bulunmu ve bu giriimlerin bir sonucu olarak da Ekim 2004te ran ile 100 milyar dolar deerinde 25 yllk bir kontrat imzalamtr. Bu kontrat inin en byk yurtd yatrmn oluturmaktadr. Bununla birlikte ran, Hindistann da en nemli petrol salaycs lke konumundadr.788 inle olduu gibi Hindistan ile
Klare, Oil, Geopolitics...,loc. cit.; ran Meclisinden Hkmete Bask, (15.05.2005), http://www.ntvmsnbc.com/news/323937.asp?0m=B17P 785 Dan Plesch, ran in Bu Israr Niye, Radikal Gazetesi, 17 Austos 2005, s. 8 786 The Project for the New American Century, Rebuilding Americas...., op. cit., ss.19, 45, 65, 73. 787 Pocha, The Geopolitics.., cit. ss. 50-52 788 Rusya gibi birer nkleer g olan bu iki lke artan tketimlerini karlamak iin farkl blgelerde Amerikan irketleri ile rekabet halindedirler. zellikle bu lkelerin Hazar Havzas, Gney Afrika ve Latin Amerikadaki giriimleri Amerikan hkmetinin tepkisine yol amaktadr. Venezelladan petrol satn alan in, gvenli gzergah aray iine girmi ve bu erevede Kolombiya topraklarndan geecek bir boru hatt konusunda bu lke ile grmelerde bulunmaktadr. Pekin, Kolombiya topraklarndan geecek bir boru hatt ile Panama kanaln dorudan petrol tamacl konusunda bypass etmek istemektedir. Gney Afrikada ise in ve Hindistan hkmeti birlikte Sudan topraklarnda, Byk Nil Petrol Sahas projesi kapsamnda petrol aramaya balamtr. Byk Nil Petrol Sahas anlamasnn hayata gemesinden ksa bir sre sonra ise Amerikan hkmeti Sudan ynetimini Darfur blgesinde jenosit yapmakla sulad.
784

224

de 30 yl sreli ve 50 milyar dolar tutarnda bir doalgaz kontrat imzalayan Tahran hkmeti, Asyann bu iki byyen devinin enerji ihtiyacn gelecekte karlamaya aday lke konumundadr.789 Dnyann inden sonra ikinci en hzl byyen ekonomisine sahip Hindistann gnlk petrol tketimi 2005 ylnda 2.2 milyon varil iken 2025 ylnda bu tketimin 5.3-5.5 milyon varile kmas beklenmektedir. inin ise gnlk petrol tketimi 6.5 milyon varile km ve bunun 2020 ylnda 12-13 milyon varile kmas beklenmektedir.790 Hindistan 2004 ylnda tkettii petroln gnde 1.9 milyon varilini ithal ederken; in de 2.6 milyon varilini ithal etmekteydi.791 Amerikan basklarna ramen ran sahip olduu petrol ve doalgaz rezervleri dolaysyla enerji yoksunu lkeler tarafndan nemsenmektedir. 1990larn ortasnda ran hkmeti, Hindistan ve Pakistana doalgaz boru hatt projesi teklif etmi, ancak bu, farkl nedenlerle hayata geirilememiti. Projenin Bushun seimi ile birlikte tekrar gndeme gelmesi zerine Beyaz Saray Hindistan ve Pakistana, ran doal gaz boru hatt projesinden vazgemeleri konusunda bask yapt. Konuyla ilgili bir deerlendirmede bulunan Hindistan ynetimi bu konuda Amerikan basksn kabul etmeyeceklerini ve byle bir giriimi Hindistann iilerine yaplm bir mdahale olarak kabul edecekleri ifade etti.792 2005 banda Hindistan ziyaret eden Dileri Bakan Condoleezza Rice, Yeni Delhi hkmetine ABDnin proje ile ilgili kayglarn iletmi ve rana ekonomik kazan salanmasn eletirmiti. Ricen uyarlarna ramen Hindistan hkmeti enerji gvenlii konusunda ABD ile pazarlk yapmaya yanamamtr. ran-Pakistan-Hindistan doalgaz projesinin ran, Hindistan ve Pakistan iin kazan-kazan ilikisi olduunu ifade eden Pakistan Babakan Shaukat Aziz, projenin tm basklara ramen uygulanacan ileri srmtr. Pakistan bu projeden yllk gaz tketiminin yannda yaklak 200 ile 500 milyon dolar aras transit gei creti elde edecei hesaplanmaktadr. 793 ran-Pakistan-Hindistan doalgaz boru hatt projesinin yannda bilindii zere Trkiye ile ran arasnda 1996da yaklak 20 milyar dolarlk bir gaz alm ve boru hatt denmesi anlamas yaplmt. Necmettin Erbakann Babakanl dneminde imzalanan anlama ABDnin rana kar yaptrm ald bir tarihe rastlamt. Anlama Washingtonun muhalefetine ramen ksa bir gecikme yaadktan sonra 2001 ylnda hayata gemiti.794 Bu proje ile birlikte ran doalgaznn ilk kez Batya almas, Tahran uzun vadede Hazar enerji kaynaklarnn Trkiye zerinden Batya tanmasnda merkezi bir konuma tayabilir. 2005 sonu

Jenosit sulamasn takiben Amerikan hkmetinin Sudana kar bir uluslararas yaptrm gndeme getirmesi Pekin ve Yeni Delhinin dikkatinden kamamt. ABDnin petrol rezervleri ve gzergahlar zerinde kurmak istedii kontrolden rahatsz olan in ve Hindistann ilk etapta Amerikan ynetimi ile sorunlu olan petrol zengini lkelerle stratejik bir iliki kurmaya veya var alan ilikiyi srdrmeye gayret ettikleri grlmektedir. ran, Libya, Sudan, Venezella, Saddam dnemi Irak, Vietnam ve Myanmar hkmetleri ile ekonomik, politik ve askeri ilikiler kuran in ve Hindistan hkmetinin ncelikli hedefleri arasnda bu lkelerdeki rezervlerden gvenli bir ekilde yararlanmak vardr. Bkz.: Pocha, The Geopolitics.., ss. 50-52 789 Klare, Oil, Geopolitics..., loc. cit. 790 Jehangir S. Pocha, The Geopolitics of Oil: Rising China, New Perspectives Quarterly Vol: 22, Iss: 1 (Jan., 2005), ss. 51, 53(ss. 50-55) 791 International Energy Agency, Oil Market Report, (11 August 2004), http://www.oilmarketreport.org; IEA: Petrol Talebi Trmanacak, (13.07. 2005), http://www.ntvmsnbc.com/news/278143.asp 792 Hindistan Petrol Bakan: ran Doal Gaz Projesi en ksa Zamanda Balayacak, (10.06.2005), http://www.irib.ir/worldservice/turkishRADIO/Arshiv/haziran/10haziran.htm 793 Klare, Oil, Geopolitics..., loc. cit. 794 Anthony H. Cordesman, The Gulf and Transition: US Policy Ten Years After the Gulf War, Washington, DC: Center for Strategic and International Studies, 2000. s. 5, http://www.csis.org/burke/gulf/execsum&policyrecs.PDF (12.11.2004)

225

itibariyle rann Hazar enerji kaynaklar iin alternatif bir gzergah olamamas ise, Washingtonun engellemelerinden kaynaklanmaktadr. Bu lkelerin dnda Japonya da Amerikan muhalefetine ramen enerji gvenliini salama adna ran hkmeti ile petrol konusunda ticari anlamalar yapmaktadr.795 2003 banda 3 Japon irketinin oluturduu konsorsiyum Soroush-Nowruz deniz sahasnda petrol arama ve retimi konusunda Tahranla bir kontrat imzalamtr. Bir yl sonra gene ayn blgedeki doalgaz rezervlerinin aratrlmas ve retilmesi konusunda yaklak 1.3 milyar dolar tutarnda bir kontrat, Japon JGC Corporation irketi ile imzalamtr.796 2004 ubatnda ise daha nce hibir petrol kartma tecrbesi bulunmayan Inpex nderliindeki Japon Konsorsiyumu, Azedegan petrol sahasnn gelitirilmesi konusunda Tahran ile bir anlama imzalamtr. 2-2.8 milyar dolar yatrm maliyeti bulunan Azedegan projesinin Japonyann petrol ithalatnn %6sn karlamas beklenmektedir.797 1997de ise daha nce (1995te) Amerikal Conocoya verilen Gney Pars gaz sahalarnn gelitirilmesi ve iletilmesi projesi Fransz TotalFinaElf, Rus Gazprom ve Malezyal Petronas irketine verilmiti. NIOC ile imzalanan anlamada irketlerin hisse dalm TotalFinaElf (iletmeci %40) Gazprom (%30) ve Petronas (%30) eklinde olmutu. Ayrca 1999 ylnda geri alm anlamas erevesinde Fransz TotalFinaElf (%55) ile talyan ENI (45%) ile Dorood petrol sahasnn gelitirilmesine dnk yaklak 1 milyar dolarlk bir anlama imzalanmtr. NIOC ile TotalFinaElf (70%) ve Petronas (%30) arasnda yaplan geri alm anlamas erevesinde Sirri A ve E sahalarnda petrol arama ve retim almalar srmektedir. 2003te Chesmeh-Khost sahasnn gelitirilmesi erevesinde spanyol Cepsa irketi ile yaklak 300 milyon dolar civarnda bir anlama imzalanm ve 2004 ylnda Brezilya kkenli Petrobras irketi ile Tousan sahasnn gelitirilmesine ynelik bir anlama imzalanmtr. Bunlarn yannda in CNPC irketinin de randa yatrmlar bulunmaktadr.798 Bu kontratlarn, ABDnin ran kuatma politikalarn tartmal hale getirdii aktr.

795

Zira Japonya Rus petrol kaynaklarnn Asya Pasifike tanmas konusunda da in ile ciddi bir rekabetin iine srklenmi bulunmaktadr. in, Rus petroln boru hatlar ile lkenin kuzeyindeki Mao dneminden kalma Daking sanayi tesislerine tamak isterken; Tokyo, Rus petrolnn boru hatlaryla Rusyann Pasifiklerdeki Nakhodka limanna tanmasn nermektedir. Bu konuda bkz., Gawdat Bahgat , Russia's Oil Potential: Prospects and Implications, OPEC Review Vol: 28, Iss: 2, (Jun., 2004) s. 143. (Page 133-147); China Daily October Sino-Russian Oil Pipeline, (Nisan, 2004) Pending,http://www.china.org.cn/english/BAT/108652.htm. 796 Klare, Oil, Geopolitics..., loc. cit. 797 Cordesman, The Changing Balance of US.., op. cit., s. 10. 798 European consortium associating Elf and Agip signs contract with Iran, http://www.total.com/en/press/press_releases/pr_1999/990301_Elf_and_Agip_signs_contract_with_Iran_2024.htm(e.t.1 0.08.2005); Iran's Offshore South Pars Gas Field Comes on Stream, http://www.total.com/en/finance/fi_press_releases/fpr_2002/020311_Iran_s_Offshore_1251.htm(e.t.10.08.2005).

226

SONU

almada temel analiz erevesi olarak kullanlan ekonomi politik teori ve petrol olgusu blgesel sorunlar analiz ederken batan ngrmediimiz ilgin sonulara ulamamz salamtr. rnein, 1900l yllarn bandan balayarak Orta Dou politikasnn ve lkesel snrlarn belirlenmesinde petroln ne kadar nemli ve belirleyici bir rol oynadn alma kapsamnda tespit etmi bulunuyoruz. Orta Dou corafyas, gnmzde de sahip olduu enerji kaynaklar dolaysyla byk glerin rekabetine ve mcadelesine sahne olmaktadr. Bu balamda Orta Dou lkelerinin sahip olduu petrol kaynaklarnn, gerek blge ii sorunlarda ve atmalarda gerekse kresel g mcadelesinde bilinenin tesinde bir etkiye sahip olduu grlmtr. I. Dnya Sava ile balayan ve 2003 Irak Sava ile devam eden igallerin arkasnda yatan temel hedeflerin banda, blgedeki petrol rezervlerinin olduu aslnda bugne kadar pek ok aratrmada gz ard edilmitir. Blge lkelerinin petrol politikasn kendi karlar dorultusunda ynlendirmek, petrol ticaretinden pay almak ve kresel bir g olmak iin dnemin tm byk gleri ncelikli olarak Orta Douda askeri, politik ve ekonomik bir denetim kurmaya ynelmilerdir. Petrol kaynaklarn kontrol eden gler, petrol siyasal ve ekonomik karlarn gerekletirmek iin gemite olduu gibi gnmzde kullanmaktadrlar. Bu balamda Orta Doudaki petrol rezervleri zerinde denetim kurma politikasna dnk olarak byk glerle giriilen ilikinin, blge lkelerinin toplumsal, ekonomik ve politik yapsn ciddi ekilde etkiledii grlmtr. zellikle petrol rezervlerinin aratrlmasna dnk olarak 1900l yllarn banda lkelerin askeri ve politik desteini arkasna alan ok uluslu petrol irketlerinin faaliyetleri olduka nemlidir. 1920lerde balayp 1970lerin ortasna kadar sren dnemde blge lkeleri kendi petrol kaynaklar zerinde snrl bir etkiye sahip olmulardr. Bu dnem Orta Dounun politik tarihine ok uluslu petrol irketleri ve onlarn lkelerinin yararna ileyen kendine zg politik, gvenlik ve ekonomik bir sistemin kurulduu yllar olarak gemitir. Doal olarak bu sistem petrol irketleri ile petrol reticisi lkeler arasnda bulunan asimetrik bir ilikiden kaynaklanmtr. Smrge dneminin bir rn olan ve byk glerin askeri ve politik mdahaleleri ile ayakta kalan imtiyaz sistemi 1970lerin ortasna kadar srmtr. Ayrcalkl imtiyaz sisteminin son bulmasnn ardndan Batl gler ve petrol irketleri yaamsal nemdeki enerji kaynaklarna eriimi gvence altna almak ve petrolden kaynaklanan geliri tekrar lkelerine transfer etmek iin farkl politikalar hayata geirmilerdir. zellikle petrol zengini Suudi Arabistan ve ran merkezli bu politikalardaki temel ama, Krfezdeki istikrarn korunmas ve petrol gelirlerinin transferi olmutur. 1970lerin sonuna kadar baarl bir ekilde uygulanan bu politikalarn bir sonucu olarak bata Amerikan ekonomisi olmak zere Batl lkeler ciddi bir ekonomik krizle karlamadan gelimelerini srdrmlerdir. Ancak, 1979 ylnda randaki rejim deiikliine bal olarak tehlikeye giren Batnn Basra Krfezinde enerji gvenlii, Washingtonun Krfeze askeri olarak yerlemesine yol amtr. Nitekim, sadece ulusal gvenlik iin hayati grlen kaynaklar, gerekli miktarlarda eriim tehlikeye girdiinde askeri gcn

227

kullanlmasna neden olmutur. Dolaysyla ABDnin blgeye askeri g ymasnn arkasnda yatan asl kaygnn Amerikan enerji karlarnn blge lkeleri tarafndan tehdit edilmesi olduu anlalmtr. Tehdit edilen lkelerin banda gelen Suudi Arabistan, Kuveyt, BAE ve Katar ABDnin petrol zerindeki global gcnn birer paralar olmulardr. Zira bu lkeler nemli miktarda petrol rezervine sahip olmann yannda hem petrol ihralarn Dolar zerinden yapmakta hem de petrol gelirlerinin nemli bir ksmn farkl ekillerde ABDye aktararak bu lkenin ekonomik istikrarna nemli bir katk salamaktayd. Petrol, ekonomi ve g arasndaki balant Saddamn 1990da Kuveyti igali ile bir kez daha uluslararas bir krizi beraberinde getirmitir. Irakn Kuveyt petrol kaynaklar zerinde denetim kurmasn karlar asndan tehlikeli bir gelime olarak deerlendiren lkeler zaman kaybetmeksizin Badata askeri mdahaleyi kanlmaz grmlerdir. Ancak, Irak sava srasnda kurulan koalisyon ksa srede yerini her lkenin var olan enerji kaynaklar zerinde denetim kurmaya ynelmesi ile kresel bir rekabete brakmtr. Bu denemde in Halk Cumhuriyeti, Rusya, Hindistan ve Fransa gibi lkeler, bata Irak ve ran olmak zere Orta Dou petrol rezervleri zerinde gl bir denetim kurmaya ynelmilerdir. te yandan Amerikan ynetimi de bu lkeleri Krfez enerji kaynaklarndan uzak tutma politikasn hayata geirmitir. Ancak buna ramen, Kuveyt Sava sonras Badat ynetimi olas bir Amerikan mdahalesini engellemek iin yabanc petrol irketleri ile petrol endstrisinin yapsn deitirebilecek lekte kontratlar imzalamtr. Saddam ynetimi, Iraka kar uygulanan yaptrmlara destek vermelerine ramen Rusya, Fransa, in ve Hindistan gibi lkelerin enerji irketleri ile Irak petrol sahalarnda ortak arama ve iletme konusunda n grmelerde bulunmu ve bunlarn bazlaryla olduka nemli saylabilecek kontratlar imzalamtr. Zira Saddam, tahmini rezervi 10 ile 30 milyar varil aras deien Mecnun sahasn Franszlara verirken, tahmini rezervi yaklak 15 milyar varil olan Bat Kurna sahasnda petrol karma ve iletme hakkn da Rus irketlerine vermiti. Bunlarn yannda in, Hindistan, Vietnam gibi lkelere de petrol arama ve retme konusunda baz imtiyazlar tanmt. Beyaz Sarayn yaptrmlar genileterek devam ettirme ynndeki abasna kar baz lkelerin Iraktaki ekonomik ayrcalklarn geniletme abalar Washingtonun enerji zerindeki gcn tehdit edecek bir noktaya gelmiti. Beyaz Sarayn Irak petrollerine ynelik ilk kapsaml politikas George W. Bushun iktidara gelmesi ile gndeme gelmitir. Bakan Bush, Bakanlk grevini devraldktan hemen sonra Amerikan d politikas ve ticaret politikasnn nceliinin enerji gvenliini salamak olduunu aklamt. Ulusal enerji gvenliinin salanmasna ynelik politikalarn belirlenmesi iin de Bakan Yardmcs Cheneyin Bakanlnda Ulusal Enerji Politikasn Gelitirme Grubunun kurulmasn salamt. NEPD hazrlad ilk raporda, dnya petrol ihtiyacnn % 54n reten Krfez petrol reticilerinin 2020 ylnda dnya petrol tketiminin % 67sini tek balarna karlayacaklarna dikkat ekerek, Ynetime bu blgedeki etki ve gcn artrmasn tavsiye etmiti. NEPD ayrca, bu erevede Ynetime, ABD enerji irketlerini d yatrmlar konusunda desteklemesini tavsiye etmekteydi. zellikle Suudi Arabistan, Kuveyt, Cezayir, Katar ve dier

228

reticilerin enerji sektrlerini Amerikan irketlerine amalarnn nemi zerinde durulmu ve Ynetime Amerikan irketlerinin bu lkelerin enerji sektrlerine girmesini salamas tavsiye edilmiti. Bu balamda Bush ynetimi, hem artan Amerikan petrol tketimine gvenli bir kaynak bulmak, hem de uluslararas alanda srekli glenen devletlerin Amerikan etki alannn dna kmalarn engellemek iin petrol kaynaklar ve petrol gzergahlar zerinde fiziki ve siyasi bir denetim kurmaya ynelmitir. Washingtonun ncelikli plan, Orta Douda Irakn denetim altna alnmasn salamak, Washington-Riyad eksenini glendirmek ve rana uygulanan kuatma politikasn daha da sklatrmakt. Beyaz Saray, ayn zamanda petrol tketimleri artan byk glerin Orta Douya giriini engellemeye almtr. Bu erevede ABDnin kresel karlarn gelecekte tehdit edebilecek potansiyele sahip olan in, Hindistan ve Rusya gibi glerin de gene petrol kartn kullanarak snrlandrlmas amalanmtr. Bu balamda ABDnin Irak petrol rezervlerinin byk gler arasnda paylatrlmasn gndeme ald grlmtr. CIA tarafndan hazrlanan ve Irak petrol sahalarn detayl bir ekilde gsteren istihbarat bilgileri erevesinde oluturulan planlarda, Irak petrol sahalarnn farkl unsurlar dikkate alnarak byk gler arasnda paylatrlmas ngrlmt. Eski Amerikan Hazine Bakan Paul ONeille gre, bu plan Irakn dnya mteahhitleri arasnda paylatrlmasyd. Ancak, byk gler arasnda yrtlen mzakerelerden bir uzla kmad gibi Irak petrolleri zerinde nemli bir avantaj salayan dier devletler de bu avantajlarn ABD ile paylamaya yanamamlardr. Bu dorultuda Irak petrollerinin paylam sorununun devam ettii Eyll 2001de gerekleen saldrlar, Washingtonun petrol rezervleri ve gzergahlar zerinde gl bir kontrol kurma hedefini farkl yollarla gerekletirmesinin yolunu amtr. 11 Eyll saldrlarndan ksa bir sre sonra Afganistandaki Taliban rejimini deviren Amerikan ynetiminin Afganistan Savann terre kar yrtlen bir sava olduunu ileri sren tezi uluslararas toplum tarafndan destek grm olmasna karlk 11 Eyll saldrlarndan nce Amerikan Enerji Bilgi Ynetimi tarafndan hazrlanan bir raporda Afganistann Orta Asyadaki doalgaz ve petrol kaynaklarnn uluslararas pazarlara ulatrlmasnda nemli bir transit lke olduu ve kontrol altna alnmas gerektii oktan ifade edilmiti. Nitekim, Kabilde ABD patronajnda bir ynetim oluturulduktan sonra uzun bir sre rafa kaldrlan TrkmenistanAfganistan-Pakistan boru hatt projesinin tekrar gndeme gelmesi enerji kaynaklarnn bu savataki rolnn tekrar tartlmaya almasna yol amtr. Bu yndeki tartmalarn srd bir dnemde Afganistan Devlet Bakan Karzainin 1992-1998 yllar aras Tkmenistan-Afganistan ve Pakistan gzergah ile ilgilenen Unocal irketiyle 2002 ylnda bir anlama imzalamas nemli bir gelime olduu halde dikkatlerden kamtr. Ancak, bu noktada ok daha ilgin olan ise Afganistan Devlet Bakanlna getirilen Hamid Karzainin 1996-1997 yllar arasnda Unocalda danmanlk yapm bir kii olmasyd. Afganistan Sava sonras petrol zerinde artan kresel rekabette en nemli gelime Irakn ardndan dier retici lkelerin de petrol ihracnda Dolar yerine Euroya geme ynndeki giriimleri olmutur. Bu balamda ne kan lkelerin banda ise ran gelmekteydi. rann dnda
229

Suudi Arabistann da tam bu sralar Amerikan hkmeti ile ilikilerinde baz sorunlar olumaya balam ve bu erevede ran zerindeki diplomatik ve politik kuatma arttrlrken, Suudi Arabistann siyasal yaps eletirilmeye balanmt. te tam bu noktada Krfezde Amerikan etkisinin azald bir srada, yani 2003 Martnda, uluslararas kamuoyunun muhalefetine ramen Bush ynetimi in, Rusya ve Fransann nemli petrol ayrcal elde ettii Saddam rejimini devirmitir. Dolaysyla Irak Sava ve Amerikan mdahalesi ile ABDnin zellikle Orta Dou enerji kaynaklar ve gzergahlar zerinde denetim kurma giriimi, bata Rusya, in, Fransa, ran ve Hindistan olmak zere bir ok lkenin daha agresif politikalar izlemesine yol ama potansiyelini gndeme gelmitir. Tekrar Irak Savana dnersek, aslnda sorunun kkeninin ileri srld gibi kitle imha silahlarnn retimi veya Saddam ynetiminin devrilmesi sorunu olmad grlmektedir. Sorun Badatta lider deiikliine gitmek olsayd, Savaa drt hafta kala rdn ynetimi Bakan Busha aralarnda Saddamn da bulunduu 50 kiilik Irak ynetiminin Iraktan kartlmasn teklif etmiti. Dolaysyla asl sorun yukarda da vurguland gibi, Amerikan ynetimi asndan Irakn enerji gvenlii balamnda tad nemdi. Nitekim Donald Rumsfeld, Paul Wolfowitz, Richard Perle, Elliot Abrams gibi Bush ynetiminde nemli grevler stlenen kiilerin de iinde yer ald Yeni Amerikan Yzyl Projesi adl aratrma kuruluu tarafndan 2000 Eyllnde hazrlanan bir raporda, petrol kaynaklarnn varl dolaysyla Basra Krfezinde ABD askeri gcnn gereklilii konusunun, Saddam rejimini aan bir neme sahip olduuna dikkat ekilmiti. Ancak elbette Saddamn kiilii ve izledii politikayla ok yakndan ilgiliydi. Kurulu, mevcut haliyle Saddam ynetiminin devrilmesini ve Amerikan askeri gcnn bata Kuveyt olmak zere Krfezde srekli bir hale getirilmesi gerektiini nermiti. Bu erevede Irak, jeoekonomik, jeopolitik ve jeostratejik adan Amerikan gvenlik ve ekonomik karlar asndan en nemli lkelerin banda gelmekteydi. nk Irak, 115 milyar varil petrol rezervine sahip olmann yannda dnyann en zengin petrol rezervleri sahip olan Suudi Arabistan, Kuveyt ve rana komu bir lkeydi. Dolaysyla Irak igali ile birlikte Amerikan ynetimi tarihte ilk kez tek bana dnyann en stratejik enerji kaynaklar zerinde bu kadar nemli bir etki elde etmi olmaktayd. Ayrca Irak ynetimi lkedeki, nemli petrol rezervlerinin kartlmas, iletilmesi ve uluslararas pazarlara aktarlmas konusunda Amerikal olmayan irketlerle anlamt. ayet BM yaptrmlar savatan nce kalksayd, Fransz ve Rus irketleri petrol endstrisinde Amerikal irketlerden daha nemli bir g haline gelebileceklerdi. Bu durum Amerikal irketlerin pazardaki konumunu etkileyecei gibi dnyann en byk ithalats konumunda olan ABDnin gvenliini de tehdit edecekti. Sonuta Amerikal yazar Michael Klaren ifadesiyle, Irakn igali Amerikan ve ngiliz ekonomilerinin Suudi Arabistan ve OPEC petrollerine bamlln azaltrken her iki lkenin de blgesel ve kresel bazda daha fazla ekonomik ve politik hareket serbestisine sahip olmasn salamtr. Bu balamda Souk Sava sonras kritik enerji kaynaklar zerindeki denetimini artrmak isteyen Amerikan ynetiminin temel hedeflerinden birinin, ABDnin kresel hegemonyasn petrol zerindeki denetimi sayesinde srdrmek olduu akla kavumutur. Sra

230

petroln ABDye rakip olabilecek lkelere kar etkili bir bask unsuru olarak kullanlmasna gelmitir. Buraya kadar yaplan analizlerde Orta Doudaki krizlerin bata ABD olmak zere kresel glerin blgeye ilikin politikalarnda, mdahalelerinde ya da tm aktif ve pasif politikalarnda grnrde stratejik ve gvenlik nedenleri olarak grlen ya da gsterilen nedenlerin temelinde ekonomik kayglarn olduu aka anlalmtr. Bu balamda ekonomi politik teorinin en ar uta yer alan indirgemeci yaklamyla bile alma alan olarak setiimiz konuyu aklamas, anlalmas ve gelecee dnk ngrlerde bulunmay salamas asndan isabetli bir tercih olduu ortaya kmtr. Zira ABDnin Afganistandan sonra Irak igali, Krfez lkelerindeki askeri varln artrmas ve petrol fiyatlarnda Dolar kurunu desteklemesi, petroln stratejik neminin daha da artna iaret ettii gibi, Souk Sava sonras dnemde ABDyi dnyada baat g konumuna getirmeye ynelik politikalar hayata geirmeye alan Bush ynetiminin ncelikli olarak Krfez enerji kaynaklarn kontrol etmeye ve bununla birlikte Suudi Arabistan, Kuveyt, Katar ve BAE gibi reticilerin ekonomik ve politik yaplar zerinde belirleyici bir g olmaya almasnn bouna olmad anlalmtr. Buradan kacak sonucun bu lkelerin Amerikan enerji karlar asndan tadklar nem dolaysyla uzunca bir dnem kendi petrol politikalarn oluturamayacaklar olduunu sylemek abartl bir saptama olmayacaktr. Ayn ekilde Irak Sava ile birlikte Orta Doulu petrol reticilerinin uzun vadede Amerikan etki alanndan kmasnn olas olmadn da vurgulamak gerekir. Ayrca bu dnemi takip eden yllarda da petrol Orta Doudaki krizlerin odanda olmaya devam edecektir. Bu arada ABDnin petrol rezervleri zerindeki denetiminden rahatsz olan Rusya, in, Hindistan, ran ve Fransa gibi lkelerin petrol ve g oyununda pasif oyuncu olmamak iin youn bir aba harcayaca da ngrlerimiz arasnda yer almaktadr. Blgede sren bu g mcadelesinin Orta Doudaki dier ayan ran oluturmaya devam edecektir. Dier bir ifadeyle ran blgede bundan sonraki g oyunun odanda yer alacaktr. phesiz aslnda henz oyunun ilk perdesi tam da kapanm deil. Zira her ne kadar 2003 ylnda Amerikan gleri Badattaki rejimi deitirmeyi baarm olsalar da, Irak zerindeki mcadelenin henz sona ermedii lkenin srklendii kaos ortamndan anlalmaktadr. Dolaysyla, bu analizden yola karak kresel enerji rekabetinin yakn gelecekte yukarda deindiimiz lkeler arasnda daha da iddetlenecei ve doal olarak bu mcadelenin Orta Doudaki gelimeleri belirleyecei ngrlebilir. Tespitimizi en bata vurguladmz cmleyle bitirmek gerekirse, petrol sradan ticari bir meta olmaktan teye Orta Doudaki krizlerde rol oynayan en nemli faktr olmaya devam edecektir.

231

EKLER
Tablo-1: Dnya Petrol Rezervi Dalm
1983 sonu milyar varil Kuzey Amerika USA Kanada Meksika Toplam Latin Amerika Arjantin Brezilya Kolombiya Ekvator Peru Trinidad-Tobago Venezella Dierleri Toplam Avrupa-Asya Azerbaycan Kazakistan Trkmenistan zbekistan Rusya Federasyonu Romanya Danimarka talya Norve ngiltere Dierleri Toplam Orta Dou ran Irak Kuveyt Umman Katar Suudi Arabistan BAE Suriye Yemen Dierleri 55.3 65.0 67.0 3.5 3.3 168.8 32.3 1.5 0.2 92.9 100.0 96.5 5.0 3.1 261.4 98.1 3.0 0.1 0.1 130.7 115.0 96.5 5.7 15.2 262.8 97.8 2.3 0.7 0.1 133.2 115.0 99. 5.6 15.2 262.7 97.8 2.3 0.7 0.1 %11.4 %10.0 %8.5 %0.5 %1.3 %22.9 %8.5 %0.2 %0.1 100.1 Bilinmiyor Bilinmiyor Bilinmiyor Bilinmiyor Bilinmiyor 1.6 0.3 0.6 3.8 6.9 86.8 Bilinmiyor Bilinmiyor Bilinmiyor Bilinmiyor Bilinmiyor 1.0 0.7 0.6 9.5 4.5 64.1 80.4 7.0 9.0 0.5 0.6 67.0 1.1 1.3 0.7 10.4 4.5 2.1 100.4 7.0 9.0 0.5 0.6 69.1 0.9 1.3 0.7 10.1 4.5 2.1 105.9 %0.6 %0.8 %0.1 %0.1 %6.0 %0.1 %0.1 %0.1 %0.9 %0.4 %0.2 %9.2 2.4 2.1 0.6 0.9 0.7 0.5 25.9 0.5 33.7 2.0 5.0 3.2 2.3 0.8 0.6 64.4 0.9 79.1 2.8 9.8 1.8 4.6 1.0 1.9 77.3 1.5 100.5 3.2 10.6 1.5 4.6 1.0 1.9 77.2 1.5 102.2 %0.3 %0.9 %0.1 %0.4 %0.1 %0.2 %6.8 %0.1 %8.9 35.6 9.6 49.9 95.2 30.2 10.0 50.8 91.0 30.7 17.6 17.2 65.5 30.7 16.9 16.0 63.6 %2.7 %1.5 %1.4 %5.5 1993 sonu milyar varil 2002 sonu milyar varil 2003 sonu milyar varil Dnya Rez. Yzdesi

232

Toplam Afrika Cezayir Angola Kamerun Kongo Msr Gabon Libya Nijerya Sudan Tunus Dierleri Toplam Pasifik Avustralya Brunei in Hindistan Endonezya Malezya Gana Tayland Vietnam Dierleri Toplam Dnya Toplam

396.9

660.1

726.8

726.6

%63.3

9.2 1.7 0.4 0.7 4.0 0.5 21.8 16.6 0.3 2.5 0.5 58.2

9.2 1.9 0.3 0.7 3.4 0.7 22.8 21.0 0.3 0.4 0.3 60.9

11.3 8.9 0.2 1.5 3.5 2.4 36.0 34.3 2.3 0.5 2.3 101.7

11.3 8.9 0.2 1.5 3.6 2.4 36.0 34.3 2.3 0.5 2.3 101.8

%1.0 %0.8 %0.1 %0.3 %0.2 %3.1 %3.0 %0.2 %0.2 %8.9

1.9 1.5 18.2 3.6 10.1 2.6 1.1 39.0 723.0

3.3 1.3 29.5 5.9 5.2 5.0 0.5 0.2 0.6 0.7 52.0 1.023.6

3.7 1.1 23.7 5.6 4.7 4.2 0.4 0.7 2.5 0.9 47.5 1.146.3

4.4 1.1 23.7 5.6 4.4 4.0 0.4 0.7 2.5 0.9 47.7 1.147.7

%0.4 %0.1 %2.1 %0.5 %0.4 %0.3 %0.1 %0.2 %0.1 %4.2 %100

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy June 2004; OPEC Annual Statistical Bulletin 2003. OECD lkeleri 110.3 111.0 87.3 85.8 %7.5 *OPEC lkeleri 475.3 774.5 881.6 882.0 %76.9 Eski SSCB l. 84.8 62.6 84.8 86.9 %7.6 Dierleri 162.9 186.5 179.9 178.8 %15.6 Orta Dou Blgesi toplam rezerv miktar (2003) 735.866 *OPEC istatistikleri OPEC lkeleri toplam rezervlerini (2004) 896 milyar varil olarak hesaplamaktadr (%78.4)

233

Tablo-2: lkelere Gre Petrol retimi

Petrol 94 retimi tv/d K. Amerika ABD Kanada 8389 2276 8322 2402 3065 13789 8295 2480 3277 14052 8269 2588 3410 14267 8011 2672 3499 14182 7731 2604 3343 13678 7733 2721 3450 13904 7669 2712 3560 13941 7626 2838 3585 14049 7454 2986 3789 14229 %9.2 %3.8 %5.1 %18.2 95 96 97 98 99 20 01 02 03 toplam

Meksika 3142 Toplama 13807 L. Amerika Arjantin 695 Brezilya 693 Kolombiya460 Ekvator 388 Peru 128 Trinidad Tobago 141 Venezella2752 Dierleri 90 Toplam 5347 Avrupa Asya Azerbaycan193 Danimarka187 talya 94 Kazakistan430 Norve 2693 Romanya1145 Rusya Fed.6419 Trkmenistan87 ngiltere 2675 zbekistan124 Dierleri 609 Toplam 13656 Orta Dou ran Irak Kuveyt Katar Suriye BAE Yemen 3730 505 2085 451 563 2482 346

758 718 591 395 123 142 2959 96 5782

823 807 635 393 121 141 3137 102 6159

877 868 667 397 120 135 3321 108 6493

890 1003 775 384 119 134 3510 125 6940

847 1133 838 382 110 141 3248 122 6822

819 1268 711 409 104 138 3321 129 6899

829 1337 627 416 98 135 3233 138 6813

808 1499 601 410 98 155 3218 153 6942

793 1552 564 427 92 163 2987 163 6741

%1.1 %2.1 %0.8 %0.6 %0.1 %0.2 %4.2 %0.2 %9.2

185 188 101 434 2903 145 6288 84 2749 172 576 13825

183 207 104 474 3233 142 6114 90 2735 174 548 14004

185 233 114 536 3280 141 6227 108 2702 182 526 14233

230 235 108 537 3139 137 6169 129 2793 191 507 14175

278 301 96 631 3139 133 6178 143 2893 191 475 14458

281 364 88 744 3343 131 6536 144 2657 177 466 14932

300 347 79 836 3416 130 7056 162 2476 171 467 15441

311 372 106 1018 3329 127 7698 182 2463 171 483 16259

313 368 107 1106 3260 123 8543 210 2245 166 487 16927

%0.4 % 0.5 % 0.2 % 1.4 % 4.1 % 0.2 % 11.4 % 0.3 % 2.9 % 0.2 % 0.6 %22.1

3744 530 2130 868 461 596 2410 351 52 20175

3759 580 2129 897 568 9180 586 2479 357 50 20584

3776 1166 2137 909 719 9361 577 2493 375 50 21564

3855 2126 2176 905 747 9370 576 2558 380 49 22742

3603 2541 2000 911 797 8694 579 2302 405 48 21880

3818 2583 2105 959 855 9297 550 2499 450 48 23163

3734 2371 2069 961 854 8992 583 2430 471 48 22512

3420 2030 1871 900 783 8664 572 2159 462 48 20909

3852 1344 2238 823 917 9817 594 2520 454 48 22607

% 5.1 % 1.8 % 3.0 % 1.1 % 1.1 % 12.8 % 0.8 % 3.2 % 0.6 % 0.1 %29.6

Umman 819

S. Arabistan 9023 9032

Dierleri 52 Toplam 20057 Afrika

234

Cezayir 1324 Angola 557 Kamerun 115 at Kongo Msr Gana Gabon Libya Sudan Tunus 185 921 5 337 1431 2 93

1327 633 106 180 924 7 356 1439 1998 2 90 51 7112

1386 716 110 200 894 17 365 1452 2138 5 89 62 7434

1421 741 124 225 873 60 364 1489 2303 9 81 64 7754

1461 731 105 264 857 83 337 1480 2163 12 83 63 7638

1515 745 95 293 827 100 340 1425 2028 63 84 56 7571

1578 746 88 275 781 113 327 1475 2104 174 78 61 7800

1562 742 80 271 758 181 301 1425 2199 211 71 64 7866

1681 905 72 259 753 237 295 1376 2013 233 73 65 7962

1857 885 68 40 243 750 249 240 1488 2185 255 66 74

% 2.1 % 1.2 % 0.1 % 0.1 % 0.3 % 1.0 % 0.3 % 0.3 % 1.9 % 2.9 % 0.3 % 0.1 % 0.1

Nijerya 1988

Dierleri 42 Toplam 7001 Asya-Pasifik Avustralya614 Brunei in 179 2930

8401 % 10.8

583 175 2989 804 1578 724 87 155 231 7325

619 165 3170 778 1580 736 97 179 246 7571

669 163 3211 800 1557 764 116 205 228 7713

644 157 3212 791 1520 815 121 245 218 7724

625 182 3213 788 1408 791 132 296 219 7654

809 193 3252 780 1456 791 164 328 198 7971

733 203 3306 780 1389 786 174 350 194 7914

731 210 3346 794 1288 828 191 354 200 7943

624 214 3396 793 1179 875 217 372 203 7872

% 0.7 % 0.3 % 4.6 % 1.0 % 1.6 % 1.0 % 0.2 % 0.5 % 0.3 % 10.2

Hindistan 708 Endonezya1589 Malezya 674 Tayland 87 Vietnam 144 Dierleri 259 Toplam 7184

Kaynak: BP 2004 Statistical Review of World Energy, s.6 Dnya Top. 67052 68008 OECD 20528 20737 OPEC 27360 27607 OPEC d 32300 33103 Eski SSCB 7391 7297 69803 21356 28387 34245 7171 72024 21665 29743 34904 7377 73400 21477 30965 35044 7391 72063 21082 29561 34951 7551 74669 21504 31090 35565 8013 74487 21330 30258 35570 8659 74065 21402 28503 36049 9513 76777 21185 30383 35917 10477 %100 % 27 % 39.7 % 46.4 % 13.9

235

Tablo-3: Dnya Ham Petrol Tketimi (1.000 Varil/gn)

94 K. Amerika ABD 17719 17725 1776 1650 21151 18309 1818 1697 21824 18621 1888 1768 22276 18917 1913 1844 22675 19519 1926 1842 23287 19701 1937 1911 23549 19649 2023 1897 23569 19761 2068 1835 23663 20071 2149 1864 %25.1 % 2.6 %2.3 Kanada 1742 Meksiko 1772 Toplam 21232 L. Amerika Arjantin 416 Brezilya 1418 ili Kolom. Ekvator Peru Venez. 190 246 115 134 436 415 1498 209 260 112 150 446 1044 4136 432 1601 228 268 125 155 426 1065 4300 451 1729 242 272 142 154 452 1098 4539 467 1800 247 266 145 155 475 1128 4683 445 1879 251 238 131 159 474 1129 4705 431 1855 238 232 129 155 496 1125 4661 404 1896 232 245 132 148 545 1138 4739 364 1853 231 222 131 148 594 1151 4692 371 1817 227 222 134 151 526 1176 4624 % 0.5 7% 2.3 % 0.3 % 0.3 % 0.2 % 0.2 5% 0.7 % 1.6 % 6.0 95 96 97 98 99 20 01 02 03 % toplam

24083 % 30.1

Dierleri 1022 Toplam 3977

Avrupa-Orta Asya Avusturya 235 Azerbaycan 163 Belarus 257 Belika ve Lksemburg 556 Bulgaristan 118 ek Cum. 149 Danimarka 209 Finlandiya 216 Fransa 1878 Almanya 2880 Yunanistan 346 Hrvatistan 169 Izlanda rlanda talya 15 116 1920 234 171 247 546 115 169 217 208 1893 2882 361 159 16 118 1987 242 64 828 212 321 272 274 2934 69 1177 338 253 610 242 140 186 606 114 177 235 216 1930 2921 372 148 16 124 1956 204 66 810 218 368 259 260 2606 71 1221 362 261 635 246 120 193 629 92 170 229 213 1948 2913 379 150 18 136 1969 207 66 856 223 391 293 276 2593 72 1290 336 276 646 255 151 167 656 100 174 223 221 2016 2915 374 157 18 152 1974 171 76 854 215 424 322 242 2484 80 1381 338 279 640 250 149 141 670 93 174 222 224 2044 2824 383 151 18 172 1980 141 63 880 216 431 330 195 2534 73 1423 337 271 638 244 124 132 702 84 169 215 224 2007 2763 406 145 19 170 1956 148 49 899 201 427 324 203 2474 73 1452 318 263 695 265 74 118 669 87 178 205 222 2023 2804 408 142 18 185 1946 179 56 948 213 415 327 217 2456 68 1508 318 281 665 271 73 104 691 90 174 200 226 1967 2714 410 140 19 182 1943 200 53 951 208 420 338 226 2480 76 1526 317 267 676 296 89 123 715 92 183 194 239 1991 2664 428 136 18 176 1927 191 53 969 212 443 346 232 2503 79 1559 328 259 687 % 0.4 % 0.1 % 0.2 % 1.0 % 0.1 % 0.2 % 0.3 % 0.3 % 2.6 % 3.4 % 0.6 % 0.2 --% 0.2 % 2.5 % 0.3 % 0.1 % 1.2 % 0.3 % 0.6 % 0.5 % 0.3 % 3.4 % 0.1 % 2.1 % 0.4 % 0.3 % 0.9

Kazakistan 247 Litvanya 72 Hollanda 792 Norve 212 Polonya 314 Portekiz 253 Romanya 226 Rus. Fed. 3267 Slovakya 70 spanya 1120 sve svire 354 272

Trkiye 553

236

Trkmen. 74 Ukrayna 398 ngiltere 1777 zbekistan 145 Dierleri Toplam Orta Dou ran Kuveyt Katar BAE 1099 124 19 353 389

78 380 1757 134 383

60 284 1798 148 409 19424

60 277 1752 135 450 19603

56 287 1750 141 446 19736

56 255 1735 145 439 19657

62 240 1697 136 434 19453

78 255 1688 141 451 19609

80 249 1697 137 466 19571

74 262 1666 131 486

% 0.1 % 0.4 % 2.1 % 0.2 % 0.6

19764 19647

19751 % 25.9

1204 130 21 1123 349 1202 4028

1248 126 23 1163 346 1207 4112

1221 139 25 1199 345 1261 4189

1160 180 26 1267 282 1292 4207

1192 202 24 1306 266 1314 4304

1158 202 25 1333 243 1356 4317

1127 206 30 1347 273 1389 4372

1115 222 44 1363 284 1418 4446

1132 266 37 1437 296 1312 4480

% 1.5 % 0.4 --% 1.8 % 0.4 % 1.7 % 5.9

S. Arab. 1160 Dierleri 1135 Toplam 3891 Afrika Cezayir 204 Msr 437 G. Afrika 401 Dierleri 1088 Toplam 2130 Asya-Pasifik Avustralya753 Banglade 45 in 3145 . H. Kong185 Hindistan 1413 Endonezya774 Japonya Malezya Pakistan 5746 372 291

198 474 427 1098 2198

187 501 437 1116 2240

187 531 445 1144 2307

194 559 451 1179 2383

187 573 462 1214 2437

192 564 475 1216 2447

200 548 488 1240 2476

222 534 501 1258 2515

229 550 513 1281 2573

% 0.3 % 0.7 % 0.7 %1.7 % 3.3

781 59 3390 198 1580 820 5784 381 125 315 344 617 2009 713 717 245 18077

794 60 3672 194 1700 888 5813 405 127 329 360 586 2144 717 776 281 18842 70742

823 69 3935 192 1828 963 5762 431 131 339 389 630 2373 741 785 298 19685 72599

825 76 4047 184 1963 914 5525 407 131 350 392 651 2030 766 736 324 19320 73004

843 68 4416 193 2134 980 5618 439 134 363 375 619 2178 820 734 331 20246 74637

837 66 4985 201 2254 1049 5577 441 135 373 348 654 2229 816 725 366 21056 75483

845 79 5030 243 2284 1088 5435 448 139 366 347 716 2235 819 701 386 21161 75926

846 83 5379 268 2374 1115 5359 489 142 359 332 699 2282 843 766 408 21743 76631

845 87 5982 271 2426 1131 5451 519 149 342 332 672 2303 880 812 399 22601 78112

% 1.0 % 0.1 % 7.6 % 0.4 % 3.1 % 1.5 % 6.8 % 0.7 % 0.2 % 0.5 % 0.4 % 0.9 % 2.9 % 1.1 %1.1 % 0.5 % 28.8 %100.0

Y. Zelanda121 Filipinler 306 Singapur 590 G. Kore 1840 Tayvan 665 Tayland 617 Dierleri 222 Toplam 17083

Dnya Top. 68077 69235

OECD 44099 44475 Eski SSCB 4744 4357 Dier 19234 20403

45647 3779 21316

46499 3751 22350

46603 3638 22764

47507 3581 23549

47693 3459 24331

47719 3449 24759

47707 3470 25454

48347 3525 26240

% 61.2 % 4.8 % 34

237

Tablo-4: Dnya Petrol Fiyatlar 1970-2005

50

40 Varil Ba Amerikan Dolar

30

20

10

0 19701972 1974 1976 1978 19801982 1984 1986 1988 19901992 1994 1996 1998 20002002 2004
----------Ham Petrol Fiyat Kaynak: EIA http://www.eia.doe.gov /emeu/cabs/chron.html

-------Resmi Suudi Petrol fiyat

Tablo-6: 1920-1950 Aras Orta Dounun Dnya Petrol retimindeki Yerine Blge Amerika ktas ABD Venezella Meksika Trinidad Dier lkeler Toplam Orta Dou 105.000 5.000 14.000 700 3.000 128.000 %6 %94 %85 %77 %55 %20 7.200 184.000 146.000 23.000 6.000 %7 %99 %59 1.800 %55 %23 230.000 56.000 7.000 %80 8.000 304.000 %50 %19 ------%90 %15 1926 retim hracat% 1936 retimi hracat% 1946 retimi hracat%

238

ran Irak S. Arabistan Bahreyn Kuveyt Toplam Dier Blgeler Dnya Toplam

5.000 --------5.000 18.000 151.000

%85 ------%85 %30 %23

8.000 4.000 --1.000 13.000 46.000 243.000

%90 %90 --%100 --%91 %35 %29

19.000 4.500 8.000 1.000 ---33.300 33.000 370.300

%90 %90 %100 %100 800 %94

%24

Tablo-7: 1964 Anlamas erevesinde Vergi Hesaplanmas Varil ba Fiyat (dolar) retim Maliyeti Kalan Kr Verginin Hesaplanmas Afie Fiyat Resmi Fiyat ndirimlerinin Drlmesi (%8) retim Maliyetlerinin Drlmesi retici lke mtiyaz Pay (%12) Kalan Kr retici lke Vergi Pay (%50) Toplam retici lke Kr irket Kr lke Kr % irket Kr % 1.8 0.10 1.70 1.80 0.15 0.10 0.23 1.32 0.66 0.89 0.81 52 47

Tablo-11: 1970-1983 Blgelere Gre Dnya Rafine Kapasitesi Rafine Kapasitesi 1970 K. Amerika B. Avrupa Toplam OECD OPEC D. Gelimekte Olan lkeler Toplam 669 730 1.568 176 350 526 1970-1983 (milyon ton/yllk) 1983 Yllk Deiim Oran(%) 934 868 2.134 225 665 890 2.6 1.3 5.4 1.9 5.1 4.1

239

Tablo-13: Orta Dou ve Orta Douya Komu lkelerin Silah Alm ($-milyar dolar) BAE Kuveyt Umma n S. Arabist ran Bahrey n Yemen Suriye rdn Lbnan Pakista n Trkiye 88 3275 2371 1655 15742 1441 197 .. 3347 [821] [497] 2547 5325 89 3315 2943 1740 14623 1360 205 .. 3425 [638] .. 2545 6161 90 3257 11354 1954 [14634] 1574 226 [635] 3174 [556] [1044] 2685 7445 91 3114 14797 1619 [27911] 1642 246 [595] 5133 [544] [529] 2875 7653 92 3009 7500 1938 15084 1566 262 [585] 4756 564 [941] 3053 8050 93 2914 3629 1823 17037 1967 255 [512] 3765 592 [786] 3049 8900 94 2769 3850 2006 14718 2669 259 535 4063 634 [988] 2971 8717 95 2696 4222 1950 12974 1976 267 402 4089 1004 [1009] 3020 8939 96 2670 3591 1835 12953 2234 283 366 3800 671 [885] 3016 10008

Tablo-14: ABDnin Yurt D Silah Satlar: ($-milyar dolar) Yurtd Satlar: irket ve Satlar 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1989-96 Silah irketlerinin D Hkmet Satlar 8,446,535 $-milyon dolar 6,215,959 5,165,782 2,667,219 3,808,085 2,098,686 3,620,117 705,851** 32,728,233 Silah Hkmet satlar 7,478,000 9,034,000 9,557,000 10,669,000 11,119,000 9,943,000 12,782,000 13,791,000 84,373,000 Toplam Amerikan silah sat 15,924,535 15,249,959 14,722,782 13,336,219 14,927,085 12,041,686 16,402,117 14,496,851 117,101,233 ABDnin Toplam dnya Dnya silah sat satlarndaki oran 45,378,000 42,734,000 30,857,000 27,169,000 27,119,000 25,043,000 29,482,000 30,091,000 257,873,000 %35.1 %35.7 %47.7 %49 %55 %48.1 %55.6 %48.2 %45.4

240

Tablo-16: Hazar Blgesinde Kantlanm ve Olas Petrol ve Doal Gaz Rezervleri spatlanm petrol rezervleri Milyar varil Azerbaycan Kazakistan Trkmenistan zbekistan Rusya** ran*** Toplam 7-13 20--30 1.5 0.2 0.2 0 ......... 27.0 85.0 32.0 1.0 5.0 12.0 162.0 31.0 95.0 33.5 1.0 5.0 12.0 177.5 Potansiyel petrol rezervleri Toplam spatlanm doalgaz rezervleri Trilyon m * 0.3 1.5 4.4 2.1 NA 0 8.3 Potansiyel doalgaz rezervleri Trilyon m 1.0 2.5 4.5 1.0 NA 0.3 9.3 17.6 1.3 4.0 8.9 3.1 NA Toplam

*1 tcf yaklak 0.28 m (metrekpe) edeerdir. **Rusya'nn sadece Hazar'a yakn blgeleri ve Hazar'daki Rus sektr ele alnmtr. ** * ran'n sadece Hazar'a yakn blgeleri ve Hazar'daki ran sektr ele alnmtr. Kaynak: Necdet Pamir, Hazar Blgesinde Enerji Politikalar: Avrupann ve A.B.D.nin Konseptleri, Avrupann ve Trkiyenin Kafkasya, Orta Asya ve Orta Douda Ortak lgi Alanlar, Uluslararas Sempozyumu (13-14 Kasm 2000), Ankara, Trkiye, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=27&yazi=291(e.t.08.05.2004);. BP Statistical Review of World Energy June 2004; OPEC Annual Statistical Bulletin 2004; US Energy Information Administration, http://www.eia.doe.gov/emeu/international/reserves.html, kaynaklarndan yararlanlarak hazrlanmtr.

241

Tablo-17: Saddam Dneminde mzalanan Kontratlar Blge retim Kapasi tesi 0.6 Olas Rezerv Miktar 10-30 . Maliyeti (mrd) 4.0 irket lke Anlamann Stats

Mecnun

TotalFinaElf

Fransa

Doudan grmeler yapld, taraflar arasnda 1998'de retim paylam anlamas parafe edildi, ancak anlama imzalanmad. 1997de imzaland. Yaptrmlar kalktktan sonra ihracata balanacaktr. Prensip anlamas 200 ylnda imzaland Doudan grmeler yapld, anlama imzalanmad. TotalFinaElf ile 1998'de retim paylam anlamas parafe edildi, ancak anlama imzalanmad iin Zarubezhneft ilgilendiini aklad ENI ve spanyol Persol ilgileniyor Her iki frmayla grmeler yrtlmt. n grmeleri tamamland, imza aamasna gelindi.

West Qurna (Kurna) Phase II Western Des. Bloc 3 Nahr Bin Omar

1 / 0.6*

15

3.7

Lukoil/Zarub ezhneft/ Pertamina

Rusya

2(ve 1.2 tcf doalgaz) 0.44 6.3 3.4

Endonezya Fransa

TotalFinaElf

Nassiriya Halfaya

0.3 0.22/0. 25* 0.2//0.2 5 0.1

2/2.6* 2.5%4.6*

1.9 2. BHP

Eni/Repsol CNPC

talya/ spany a in

Ratawi

1./3.1*

2.5

SubaLuhais Tuba

2.2

5.5

0.18/0. 2*

0.5/1.5*

1.2.5

Shell/Nexen/ Petronas/Cre scent Mashinoimp ort/ Salvneft ONGC/ Reliance/ Sonatrach/Pe rtamina TPAO/Japex

ngiltereHollanda/Ma lezya/BAE Rus/RusBeyazRusya Hindistan/Ce zayir/Endone zya Trkiye/Japo nya Kanada ngilte/Rusya /Japonya/Fra nsa/in in

n grmelerde son aamaya gelinmiti.

n grmeleri yapld.

Cezayirli Sonatrach ve Hintli ONGC ile Reliance tarafndan oluturulan konsorsiyum 2000de birlikte hareket etmeye karar vermilerdir. Endonezyal Pertamina'nn da blge ile ilgilenmektedir. lk nce Japex ile grld 2002 ylnda da TPAO ile grld. TPAO buras iin imzalanacak iletme anlamasnn favori irketlerinin banda gsteriliyordu. n grmeleri yapld irketler ayr ayr n grmelerde bulunuldu.

Gharaf

0.1/0.1 3* 0.1 0.1

2.5

Khurmala Rafidain

1 03/0.68

2.5 0.75*

Stroyexport/ Bow Canada Pacific/Sidan coTatipeneft/ JNPC/Perenc CNPC

Al-Ahdab

0.09

0.2

0.5

Amara Western Des. Bloc 8 South Rumaila Mishrif North Rumaila Mishrif Hemrin Zubair Mishrif Nur Kifl Structure West Qurna Phase I West Qurna DS 6

0.08

0.2/0.68

0.5

PetroVietna m ONGC

Vietnam Hindistan

1997'de CNPC irketi ile retim paylam anlamas imzalanm. almalar Yaptrmlardan sonra balayacakt. 2002'de retim ve iletme anlamas imzalanmt. Anlama 2000 ylnda imzalanmasna ramen ABD basks yznden New Delhi almalar balatmamt. n grmeleri yapld

0.25

0.4

Tatneft

Rusya

0.25

0.4

Mashinoimp ort Stroyexport/ Bow Canada Indigenous SPC ETAP

Rusya

n grmeleri yapld

0.06 0.06 0.05*

0.2 0.2

0.5 0.5

Rusya/Kanad a

n grmeleri yapld n grmeleri yapld

Suriye Tunus Rusya Rusya

2001'de retim ve iletme anlamas imzaland. 2002 ylnda n taslak zerinde uzlama salanmt. n grmeleri yapld n grmeleri yapld

0.2 0.065*

0.4 0.2

1 0.5

Zarubezhneft Bashneft

242

KAYNAKA
Abbott, P. Jason- Worth, Owen Introduction: The Many Worlds of Critical International Political Economy, Ed.: Jason Abbott- Owen Worth, Critical Perspective on International Political Economy, New York: Palgrave Macmillan, 2002. Abir, Mordechai, Oil, Power and Politics: Conflict in Arabia, the Red Sea and the Gulf, London: Frank Cass Pub., 1974. Aburish, K. Said, Saddam Hussein: The Politics of Revenge, London: Bloomsbury Publishing, 2000. Adem, Seifudein, Iraktaki Sava ve atmaclk deolojisi, ev.: Ali M. Yel, Ed.: Blent Aras, Irak Sava Sonras Orta Dou, stanbul: Tasam Yay., 2004, ss.105-129. Ahmad, A. Youssef Orta Douda atan ttifaklar, ev.: eylan Tokluolu, Der.: Augustus Richard Norton, Orta Dou Politikalar ve Gvenlik: Yeni Ynelimler, stanbul: Bke Yay., 2000, ss. 31-39. Alantar, Z. zden, Trk D Politikasnda Milletler Cemiyeti Dnemi, Der.: Faruk Snmezolu, Trk D Politikasnn Analizi, stanbul: Der Yay., 1994, ss. 49-78. Alam, Shah, The Changing Perception of Iran Towards the Gulf States A Monthly Journal of the IDSA, Vol: XXIV, No:11, (Feb., 2001) http://www.ciaonet.org/olj/sa/sa_feb01als01.html (22.06.2004). Alhajji, A. F., The Failure of the Oil Weapon: Consumer Nationalism vs. Producer Symbolism, Bridges Dergisi, Vol: 11, No: 1/2 (SpringG/Summer 2004), http://www2.onu.edu/~aalhajji/ibec385/oil_weapon2.htm(e.t.08.06.2005). Alhajji, A.F, US Energy Policy and Invasion of Iraq: Does Oil Matter?, World Oil Magazine, Vol:224, No:6 (June, 2003), ss.1-3. Alnasrawi, Abbas, Arap Nationalizm, Oil, and the Political Economy of Dependency, New YorkLondon: Greenwood Press, 1991. Alpar, Cem- Ongun, M. Tba, Dnya Ekonomisi ve Uluslararas Ekonomik Kurulular, 2. Bask, Ankara: Trkiye, Ekonomi Kurumu Yay., 1987. Altu, Fevzi, Petrol Sorununun Tarihsel Geliimi ve Trkiye, Bursa: Akademi Kitabevi Yaynlar, 1983. Alvarez, Lizette, Britain Says U.S. Planned to Seize Oil in 73 Crisis, New York Times, 2 January 2004. Ar, Tayyar, Basra Krfezi ve Amerikan Politikas, Yayna Hazrlayan: Sabahattin en, Su sorunu, Trkiye ve Orta Dou, stanbul: Balam Yay., 1993, ss. 311-343 Ar, Tayyar, Gemiten Gnmze Orta Dou: Siyaset, Sava ve Diplomasi, stanbul: Alfa Yay, 2004. Ar, Tayyar, Irak, ran ve ABD: nleyici Sava, Petrol ve Hegemonya, stanbul: Alfa Yay, 2004.

243

Ar, Tayyar, Uluslararas likiler Teorileri: atma, Hegemonya, birlii, 3. Bask, stanbul: Alfa Yay, 2004. Ar, Tayyar, Uluslararas likiler ve D Politika, 5. Bask, stanbul: Alfa Yay., 2004, Arboan, . Deniz, Globalleme Senaryosunun Aktrleri: Uluslararas likilerde G Mcadelesi, stanbul: Der Yay., 1996. Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, 13. Bask, stanbul: Alkm Yaynlar, 1994. Armaolu, Fahir, Filistin Meselesi ve Arap- srail Savalar, Ankara: Bankas Kltr Yay., 1994. Aruri, Nasr, Amerikann Iraka Kar Sava: 1990-1999, Kuatma Altnda Irak, Der.Anthony Aryone, ev. Mehmet Harmanc, stanbul: Everest Yay, 2001, ss. 21-35. Atay, Mehmet, Amerikan Ynetimindeki ahinler ktidarnn Otobiyografisi, Jeopolitik, Say:6, Yl:2, Bahar 2003, ss. 28-34. Aydnl, . Halil- Ayhan, Veysel, Egemenlik Kavramnn Tarihsel Geliimi Perspektifinden ktidarn Snrlandrlmas Tartmas Cumhuriyet niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt:5, Say:1, ss. 67-84. Ayhan, Veysel, Arap Yarmadasnda Demokrasi Olabilir Mi? Yemen rneinde Demokrasi ve Toplumsal Yapnn Tarihsel Perspektifte Analizi, kinci ODTU Uluslararas likiler Konferans, Ankara, 23-25 Haziran 2003, Ankara:2003, http://www.ir.metu.edu.tr/conf2003/papers/ayhan.pdf. Ayhan, Veysel, Petro-Politik Dinamikler erevesinde ABDnin Orta Asya ve Kafkasya Politikas ve Trkiyenin Rol, Uluda niversitesi I. Ulusal Gen Bilim Adamlar Sempozyumu: Deien Dnyada Trkiyenin nemi, Bursa: Uluda niversitesi, 6-7 Mays 2004, ss. 837-846 (Tebli 2. Cilttedir). Aziz, T. M, The Role of Muhammad Baqir el-Sadr in the Shii Political Activism in Iraq from 1958 to 1980, International Journal of Middle East Studies, Vol:25, No:2, (May,1993), ss. 207-222. Azzam, Issam, Organization of Petroleum Exporting Countries: OPEC, American Journal of International Law, Vol. 57, No1, (Jan.,1963) ss. 112-114. Bahgat, Gawdat, Russia's Oil Potential: Vol: 28, Iss: 2, (Jun., 2004) ss. 133-147. Prospects and Implications, OPEC Review

Balaam, N. David- Veseth, Michael , Introduction to International Political Economy, Second Edition, New Jersey: Prentice Hall, 2001. Balc, Kerem, lmcl Silahlar Ambar Ortadou, Aksiyon http://www.aksiyon.com.tr/yazdir.php?id=2474, (e.t. 08.04.2004) Dergisi, Say: 431,

Baldwin, A. David, Neoliberalism, Neorealism and World Politics, Ed.: David A. Baldwin, Neorealism and Neoliberalism: The Contemporary Debate, New York: Columbia Uni. Pres., 1993, ss. 3-25.

244

Baldwin, E. Robert Kay, A. David, International Trade and International Relations, International Organization, Vol: 29, No:1 (Winter, 1975), ss. 99-131. Barton, D. Frederick-Crocker, N. Bathsheba, A Wiser Peace: An Action Strategy For A Post Conflict Iraq, Supplement II: An Overview of the Oil for Food Program, Center For Strategic And International Studies, (14 Feb., 2003), http://csis.org/isp/wiserpeace_II.pdf . Barzegar, Kayhan, Understanding the Roots of Iranian Foreign Policy in the New Iraq, Middle East Policy, Vol: XII, No:2 (Summer, 2005), ss. 49-57. Batatu, Hanna Iraqs Underground Shis Movements, MERIP Reports: Islam and Politics, No:102, (Jan., 1982), ss. 3-9. Baysal, Kubilay, Uluslararas Petrol Sorunlar, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi, 1977. Beams, Nick, 21. yzylda Amerikan Militarizminin Ekonomi Politii, 1 Kasm 2002, http://www.wsws.org/tr/2003/mar2003/nb-n01.shtml, (e.t. 22.05.2004) Beck, J. Peter, The Anglo-Persian Oil Dispute 1932-33, Journal of Contemporary History, Vol:9, No: 4 (Oct., 1974), ss. 123-151. Bengio, Ofra, A Republican Turning Royalist? Saddam Husayn and the Dilemmas of Seccession, Journal of Contemporary History, Vol:35, No:4 (Oct.,2000), ss. 641-653. Bennis, Phyllis-Leaver, Erik, Ending the U.S. Wasr in Iraq: How to Bring the Troops Home and Internationalize the Peace, Institute for Policy Studies (Jan., 12, 2005), ss. 1-6. Betts, K. Richard, Striking First: A History of Thankfully Lost Opportunities, Ethics and International Affairs, Annual Journal of the Carnegia Council on Ethics and International Affairs, Vol: 17, No: 1, 2003, http://www.ciaonet.org/olj/cceia/ cceia_2003_1e.html. Billon, L, Philippe, Corruption, Reconstruction and Oil Governance in Iraq, Third World Quarterly, Vol: 26, No: 4-5, (2005), ss. 685-703. Billon, L. Philippe- Khatip, E. Fouad, From Free Oil to Freedom Oil?: Terrorism, War and US Geopolitics in the Persian Gulf, Geopolitics, Vol: 9, No: 1 ( Spr., 2004), ss.109-137. Bluth, Christoph, The British Road to War: Blair, Bush and the Decision to Invade Iraq, International Affairs, Vol: 80, Iss: 5 (Oct., 2004), ss. 871-892. Boles, E. Elson, Helping Iraq Kill with Chemical Weapons:The Relevance of Yesterday's US Hypocrisy Today, CounterPunch, http://www.counterpunch.org/boles1010.html,(08.06.2004) Bookmiller, J. Robert, Kral Abdullah Dneminde rdn: Amerikann Endieli Mttefiki, Ter.: Ali M. Yel, Ed: Blent Aras, Irak Sava Sonras Orta Dou, stanbul: Tasam Yay., 2004, ss.145-162. Brands, H. W., George Bush and the Gulf War of 1991, Presidential Studies Quarterly, Vol: 34, Is: 1 (Mar., 2004), ss. 113-131. Briody, Don, The Halliburton Agenda: The Politics of Oil and Money, New Jersey: John Wiley&Sons Pub., 2004.

245

Bromley, Simon, The United States and the Control of World Oil, Government and Opposition, Vol: 40, Iss: 2 (Mar., 2005), ss. 225-255. Brown, L Carl, International Politics and the Middle East: Old Rules Dangerous Game, New Jersey: Princeton University, 1984. Brzezinski, Zbigniew, Byk Satran Tahtas: Amerikann ncelii ve Bunun Jeostratejik Gerekleri, stanbul: Sabah Yay., 1998. Burch, Kurt, Constituting IPE and Modernity, Ed.: Kurt Burch- Denemark, A. Robert, Constituting International Political Economy, Colo Boulder: Lynne Rienner Pub., 1997, ss. 21-39. Bush, W. George, We Start War, Ulusa Sesleni, 7 Ekim 2001, Der. Noam Chomsky-Edward SaidRobert Fisk ve dierleri, Dmann Arayan Sava, Der. Metin Sever-Ebru Kl, stanbul: Everest Yay., Kasm 2001, ss.-287-290. Butt, Gerald, Oil and Gas in the UAE, The Official Wepsite for the Ministry of Information and Culture in the UAE, ss.231-248, http://www.uaeinteract.com/uaeint_misc/pdf/perspectives/11.pdf Calvocoressi, Peter, World Politics Since 1945, 7th ed., New York: Longman Puplishing, 1996. Cardoso, H. Fernando, The Consumption of Dependency Theory in the United States, Latin American Research Review, Vol:12, No:3 (1977), ss. 7-24. Cerit, Mnir, Petrol Emperyalizm, Ankara: Sol Yay., 1965. Chandler, Geoffrey, The Myth of Oil Power: International Groups and National Sovereignty, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-) Vol: 46, No: 4 (Oct., 1970), ss. 710-718. Chapman, Duane - Khanna, Neha, The Fourth Gulf War: Persian Gulf Oil and Global Security, Binghamton University Department of Economics Working Paper WP0501 (17 Dec., 2004), http://econ.binghamton.edu/wp05/WP0501.pdf,(16.02.2005). Clark, Cal- Chan, Steve, MNCs and Developmentalism: Domestic Structure As an Explanation for East Asian Dynamism, Ed.: Thomas Risse-Kappen, Bringing Transnational Relation Back n, Cambridge University Press, Cambridge, 1995, ss. 112-120. Clark, R. William, Petrodollar Warfare : Oil, Iraq and the Future of the Dolar, Canada: New Society Publishers, 2005. Clagett, M. Brice- Johnson, O. Thomas, May Israel as a Belligerent Occupant Lawfully Exploit Previously Unexploited Oil Resourcs of the Gulf of Suez?, American Journal of International Law, Vol: 72, No: 3, (Jul., 1988), ss. 558-585 Cleveland, L. William, A History of Modern Middle, East San Francisko: Westview Press, 1994. Cohn, H. Theodore, Global Political Economy: Theory and Practice, 2nd Ed., New York: Longman Pub., 2003. Cohn, Marjorie, The Deadly Pipeline War:US Afghan Policy Driven By Oil Interests, Jurist (December 8, 2001), http://jurist.law.pitt.edu/forum/forumnew41.php
246

Collier, Robert, Oil firms wait as Iraq Crisis Unfolds, (29 Sep., 2002), http://wwgw.sfgate.com/cgibin/article.cgi?file=/chronicle/archive/2002/09/2(e.t 29.07.2005) Collins, Carole, Imperialism and Revolution in Libya, MERIP Reports, No: 27 (Apr., 1974), ss.3-22. Cordesman, H. Anthony, The Gulf and Transition: US Policy Ten Years After the Gulf War, Washington, DC: Center for Strategic and International Studies, 2000, http://www.csis.org/burke/gulf/execsum&policyrecs.PDF (e.t.12.11.2004) Cordesman, H. Anthony, The Military Balance in the Gulf in 2001, Washington: CSIS, January 2001. Cordesman, H. Anthony, The Changing Balance of US and Global Dependence on Middle Eastern Energy Exports, Washington, DC: Center for Strategic and International Studies, 20 March 2005. Cox, M. Robert, Critical Political Economy, Ed: Bjrn Hettne, International Political Economy: Understanding Global Disorder, London-New Jersey: Zed Books Press., 1995. Daoudi, M. S.- Dajani, M. S, The 1967 Oil Embargo Revisited, Journal of Palestine Studies, Vol:13, No:2 (Winter, 1984), ss. 65-90 Daragahi, Borzou, Iran: France Steps Up Its Investments in Iran The New York Times, http://www.corpwatch.org/article.php?id=11388(e.t.02.10.05). Daragahi, Borzou Kurdish Oil Deal Shocks Iraq's Political Leaders, Los Angeles Times, http://www.latimes.com/news/nationworld/world/la-fg-oildeal1dec01,0,4057840.story?coll=lahome-headlines (e.t.05.12.05). Deese, A. Dav, Oil, War, and Grant Strategy, ORBIS, (Fall, 1981), ss. 525-555. Dikba, Kadir, Trkmen Gaznn Bamszl Mcadelesi, Avrasya Dosyas: Trkmenistan zel, Cilt:7, Say:2 (Yaz 2001), ss.74-96. Dikkaya, Mehmet, Trk Cumhuriyetleri Enerji Kaynaklar: Yeni Byk Oyunun Temel Dinamikleri, Akademik Aratrmalar Dergisi, Yl:1, Say:3, (Kasm-Aralk-Ocak 1999/2000), ss. 33-64 Downs, E. Strecker, Chinas Quest for Energy Security, Santa Monica: RAND Corporation, 2000. Charles F. Doran, OPEC Structure and Cohesion: Exploring the Determinants of Cartel Policy, The Journal of Politics, Vol:42, No:1 (Feb., 1980), ss. 82-101 Durand, Daniel, Uluslararas Petrol Sorunlar, vr.: Teoman Tundoan, stanbul: Geliim Yay. 1974. Duverger, Maurice, Yeni Kapitalizm, ev.: Hakan Baheci, Der: Uur Dolgun, Sosyo-Ekonomik Perspektif, Bursa: Asa Kitapevi, 2001, ss. 287-292. Earle, N. Edward, Badat Demir ve Petrol Yolu Sava:1903-1923, vr. K Yargc- N. Uurlu, stanbul: rgn Yay., 2003. Economides, Michael- Oligney, Ronald, The Color of Oil: The History, the Money and the Politics af the Biggest Business, Texas: Round Oak Pub., 2000. Edwards, Matthew, The New Great Game and the New Great Gamers: Disciplines of Kipling and Mackinder, Central Asian Survey, Vol: 22, No: 1 (March 2003), ss. 83 102

247

Efegil, Ertan, Bamszlk Sonras Trkmenistann Siyas, Ekonomik ve Kltrel Politikalarnn Genel Deerlendirmesi, KK Sosyal ve Stratejik Aratrmalar Dergisi, Cilt III, Say 1, (Bahar 2001), ss. 245-264. Eilmez, Mahfi, IMF ve Trkiye, http://www.basariyolu.com/tr/yazarlar.asp?kod=onceki&id=72, (e.t.08.08.2005). Ehteshami, Anoushiravan, Iran-Iraq Relations After Saddam, The Washington Quarterly, Vol: 26, No: 4, (Autumn 2003), ss. 115-129. Everest, Larry, Oil, Power and Empire: Iraq and the U.S. Global Agenda, Monroe, ME.:Common Courage Pres, 2004. Farrands, Christopher, Being Critical About Being Critical in IPE: Negotiating Emancipatory Strategies, Ed: Jason Abbott- Owen Worth, Critical Perspective on International Political Economy, New York: Palgrave Macmillan, 2002, ss.14-33. Fatemi, Khosrow, The Iranian Revolution: Its Impact on Economic Relations with United States, International Journal of Middle East Studies, Volume: 12, Issue:3 (Nov., 1980), ss. 303-317. Fikret Bila, Askeri Mutabakat mzaya http://www.milliyet.com.tr/2003/02/20/yazar/bila.html Kald, Milliyet Gazetesi,

Fitzgerald, P. Edward, Frances Middle Eastern Ambitions, the Sykes-Picot Negotiations, and the Oil Fields of Mosul, 1915-1918, The Journal of Modern History, Vol: 66, no: 4 (Dec., 1994), ss. 697-725. Frank, P. Lawrence, Two Responses to the Oil Boom: Iranian and Nigerian Politics after 1973, Comparative Politics, Vol: 16, No: 3 (Apr., 1984), ss. 295-314. Freedman, O Robert, Putin and the Middle East, MERIA, Vol:6, No:2, (Jun., 2002), ss.1-16. Freedman, O. Robert, Putin Dneminde Rusyann Orta Dou Politikas, Ter.: Ali M. Yel, Ed.: Blent Aras, Irak Sava Sonras Orta Dou, stanbul: Tasam Yay., 2004, ss. 61-86. Frieden, Jeffry -Martin, L. Lisa, International Political Economy: The State of the Sub-Discipline, The Political Economist, Vol: X, Issue:2 (Winter 2002), http://www.apsanet.org/~polecon/winter2002.pdf(e.t.22.08.2004) Gabelnick, Tamar, The United States is Still #1 in Arms Sales, Featured Views, August 10, 2002, http://www.fas.org/asmp/library/articles/tamar_commondreams_02.html Galtung, Johan, A Structural Theory of Imperialism, Journal of Peace Research, Vol: 8, No: 2 (1971), ss. 81-117. Galvani, John, The Baathi Revolutions in Iraq, MERIP Reports, No: 12 (Sep.-Oct., 1972), ss-311+14-22. Galvani, John Johnson, Peter ve dierleri, Saudi Arabia: Bullish on America, Merip Reports, No: 26 (May., 1974), ss.3-22+27

248

Garaudy, Roger, Marx ve Ekonomi Politik, ev: Hakan Baheci, Der: Uur Dolgun, Sosyo-Ekonomik Perspektif, Bursa: Asa Kitapevi, 2001, ss. 223- 263 Gasiorowski, J. Mark, The 1953 Coup Detat in Iran, International Journal of Middle East Studies, Vol:19, No:3 (Aug., 1987), ss. 261-286. Gause, F. Gregory, Arms Supplies and Military Spending in The Gulf, Middle East Report: The Arabian Peninsula, Volume:0, Issue:204 (Jul.-Sep., 1997), ss.12-14 Gately, Dermot, A Ten-Year Retrospective: OPEC and the World Oil Market, Journal of Economic Literature, Vol:22, No: 3(Sep., 1984), ss. 1100-1114. Gerges, A. Fawaz, The Super Power and The Middle East: Regional and International Politics 19551967, Westview Press, Boulder-San Francisco- Oxford, 1994. Gershoni, Israel-Jankowski, James, Rethinking Nationalism in the Arab Middle East, Ed.: Israel Gershoni-James Jankowski, New York: Columbia University Press, 1997. Ghareeb, Edmund, The Roots of Crisis: Iraq and Iran, Ed. Christopher C. Joyner, The Persian Gulf War: Lesson for Strategy, Law, and Diplomacy, New York- Westport- London: Greewood Press, 1990, ss. 21-38. Gilpin, Robert, Three Models of the Future, International Organization, Vol: 29, No:1 (Winter, 1975), ss. 37-60. Gilpin, Robert, Politics of Transnational Economic Relations, International Organization, Vol: 25, No:3 (Summer, 1971), ss. 398-419. Gilpin, Robert, Global Political Economy: Understanding the International Economic Order, Princeton-Oxford: Princeton University Press, 2001. Giritli, smet, Kara altn Kavgas: Petrol ve Politika, stanbul: Toker Yaynlar, 1978. Goldstein, S. Joshua, International Relation, 2. Edt., Newyork: HarperCollins Pub., 1996. Golub, S. Stephen, Oil Prices and Exchange Rates, The Economic Journal, Vol: 93, No:371, (Sep., 1983), ss. 576-593. Gorshkov, Nikolai, Iraq Cancels Russian Oil http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/2570757.stm Deal, BBC News, (12 Dec.,2002),

Gl, Atakan -Gl, Y. Ayfer, Avrasya Boru Hatlar ve Trkiye, stanbul: Balam Yay, 1995. Gler, Servet, Dnya da Savunma Sanayiinin Yaplanmalar, Savunma ve Gvenlik Blteni, Say:19, 2002, http://www.msb.gov.tr/prgs/bulten_19/dergiislem.php?derno=19&makno=8 Gndz, N. Tark, Arap Devletler Tekilat, yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara: SBF, 1967 Grel, kr, Orta Dou Petrolnn Uluslararas Politikadaki Yeri, Ankara: Ankara niv. Basmevi, 1979. Hagan, Mark, The International Missile Trade and Proliferation: The Case of Iraq, JINSA Online, (31Aug.,1993)

249

http://www.jinsa.org/articles/articles.html/function/view/categoryid/168/documentid/513/history/3, 652,168,513(12.03.2004) Halliday, Fred, The Iranian Revolution in the International Affairs: Programme and Practice, Ed.: Arap Research Centre, Oil and Security in the Arabian Gulf, Great Britain: St. Martins Press, 1981, ss. 18-35. Hallwood, Paul Sinclair, Stuart, OPECS Developing Relations with the Third World, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol:58, No:2 (Spring, 1982), ss. 271-286. Hanks, J. Robert, Oil and Security in US Policy Towards the Arabian Gulf-Indian Ocean Area, Ed.: Arap Research Centre, Oil and Security in the Arabian Gulf, Great Britain: St. Martins Press, 1981, ss. 36-56 Hn, V Xun, Oil, the Persian Gulf States, and the United States, Westport: Praeger Publishers, 1994. Hasan, Omar, Gulf States Expected to Update Oil Infrastructure, Middle East Online, http://www.middle-east-online.com/english/business/?id=10283, (e.t.07.06.2005). Hearn, Arthur, Oil and the Middle East, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol:24, No:1 (Jan., 1948), ss.63-75 Henderson, Simon, Instant Empire: Saddam Husseins Ambition for Iraq, San Francisco: Merercury House, 1991. Hepburn, F. Donald, Is It A War For Oil?, Middle East Policy, Vol: X, No:1 (Spr., 2003), ss. 29-34 Hetherington, S. Norriss, Industrialization and Revolution in Iran: Forced Progress or Unmet Expectation? The Middle East Journal, Vol. 36. No. 3. (Summer 1982), ss. 362-373. Hettne, Bjrn, Introduction: International Political Economy of Transformation, Ed: Bjrn Hettne, International Political Economy: Understanding Global Disorder, London-New Jersey: Zed Books Press, 1995. Hinchcliffe, Peter, Conflict in Middle East since 1945, Florence, KY, USA: Routledge Pub., 2001 Hines, E. Jay, From Desert One to Southern Watch: The Evolution of U.S. Central Command, Joint Force Quarterly, No:24, (Spr., 2000), ss.42-48 Huseyinov, Teymur Karasar, Hasanali, Saving Afghanistan: From Poppy to Pipeline Central Asia Caucasus Institute, Central Asia Caucasus Analyst Biweekly Briefing, Vol: 6, No:8 (20 Apr., 2004), ss. 3-4, http://www.cacianalyst.org/view_article.php?articleid=3237 Indyk, Martin, Back to the Bazaar, Foreign Affairs, Vol: 81, Issue: 1 (Ocak-ubat 2002), ss.75-89. Ikenberry, G. John , The Irony of State Strength: Comparative Responses to the Oil Shocks in the 1970s, International Organization, Vol:40, No: 1 (Winter, 1986), ss. 105-137. Itayim, Fuad, Arab Oil- The Political Dimension, Journal of Palestine Studies, Vol:3, No:2 (Winter, 1974), ss. 84-97. nsel, Ahmet, Neoliberalizm: Hegemonyann Yeni Dili, stanbul: Birikim Yay., 2003.

250

yar, . Gksel Amerika Birleik Devletleri ve Dalk Karaba Uyumazl, Avrasya Dosyas: stihbarat zel, Cilt:8, Say:2 (Yaz 2002), ss. ss. 385-426 Jacoby, H. Neil, Multinational Oil: A Study in Industrial Dynamics, New York: Macmillan Puplishing Co., Inc. 1974. Jenkns,, W. Holman, A War for France's http://www.opinionjournal.com/columnists/hjenkins/?id=110003238 (e.t.18.05.2004) Oil,

Jhaveri, J. Nayna, Petroimperialism: US Oil Interest and the Iraq War, Antipode, Vol: 36, Iss: 1 (Jan., 2004), ss. 2-11. Johnson, O. Maxwell, The role of U.S. Military Force in the Gulf, Ed.: Christopher C. Joyner, The Persian Gulf War: Lesson for Strategy, Law, and Diplomacy, New York- Westport- London: Greewood Press, 1990, ss. 127-149. Jones, G. Gareth, The British Goverment and the Oil Companies 1912-1924: The Search for an Oil Policy, The Historical journal, Vol:20, No:3, (Sep., 1977), ss. 647-672. Joxe, Alain, Kaos mparatorluu, ev.: Ik Ergden, stanbul: letiim Yay., 2003. Kalafat, Yaar, Hazar Enerji Kaynaklarnn Jeopolitik ve Jeoekonomik Dinamikleri, Avrasya Etdleri, (Yaz-Sonbahar-2002), ss. 29-67. Kanary, R. James, United States Coercive Policy During the Gulf Crisis, http://wwwpersonal.umich.edu/~rtanter/F96PS472PAPERS/James.Kanary.Iraq.save, (15.03.2005) Karada, Raif, Petrol Frtnas, 3. Bask, stanbul: Emre Yay., 2004. Karagiannis, Emmanuel, The US-Iranian Relationship After 11 September 2001 and the Transportation of Caspian Energy, Central Asian Survey, Vol:22, no:2-3, (June/Sep., 2003), ss. 151-162. Karasac, Hasane, Actors of the New Great Game, Caspian Oil Politics, Journal of Southern Europe and the Balkans, Vol: 4, No: 1 (2002), ss.15-27. Karbuz, Sohbet, Petroln retim Zirvesi ve Petrol Ekonomisinin Gelecei, ktisat, letme ve Finans Dergisi, Say, 223, Yl: 19, (Ekim 2004), ss. 21- 28. Karl Marx- Friedrich Engels, Komnist Manifesto, 8. bask, ev.: Gaybikyl, Ankara: Bilim ve Sosyalizm Yay., 1997. Karsh, Efraim, Military Power and Foreign Poicy Goals: The Iran-Iraq War Revisited, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol: 64, No: 1 (Winter, 1987-1988), ss. 83-95 Karsh, Efraim, Peace at Last, Ed.: Efraim Karsh-Gregory Mahler, Israel at the Crossroads: The Challenge of Peace, London and New York: British Academic Pres. And St. Martin's Press, 1994, ss. 29-48. Katz, N. Mark, Russia and Arabia: Soviet Foreign Policy Toward Arabian Peninsula, Baltimore: The John Hopkins Univ. Press, 1986.

251

Kechichian, A. Joseph, The Gulf Cooperation Council an the Gulf War, Ed. Christopher C. Joyner, The Persian Gulf War: Lesson for Strategy, Law, and Diplomacy, New York- WestportLondon: Greewood Press, 1990, ss. 9-110. Kellogg, Paul, The Geo-Economics of teh New Great Game, Contemporary Politics: Review Article, Volume: 9, Number:1 (2003), ss.77-82. Kelly, J. B., Arabia, the Gulf and the West, New York: Basic Books Press., 1980, ss. 276-277. Kennedy, Paul, Byk Glerin Ykseli ve kleri: 1500den 2000e Ekonomik Deime ve Askeri atmalar, vr: Birtane Karanak, Ankara: Trkiye Bankas Yay., 6. Bask, 1996. Keohane, O. Robert Nye, S. Joseph, Power and Interdependence: World Politics in Transition, Ed.: Howard Williams-Moorhead Wringht-Tony Evans, ev.: Zana itak, Uluslararas likiler.., op. cit., ss. 351-357. Keohane, O. Robert, State Power and Industry Influence: American Foreign Oil Policy in the 1940s, International Organization, Vol: 36, No:1 (Winter, 1982), ss.165-183. Keohane, O. Robert, After Hegemony: Cooperation and Discord in the World Political Economy, USA: Priceton Press, 1984. Keyman, E. Fuat, Uluslararas ilikiler Kuramn Yeniden Dnmek, stanbul: Alfa Yay., 2000. Khalidi, Walid, The Gulf Crisis: Origins and Consequences, Journal of Palestine Studies, Vol:20, No:2 (Winter 1991), ss. 5-28. King, E. James, The Origin of the Term Political Economy, The Journal of Modern History, Vol: 20, No:3 (Sep., 1948) ss.230-231. Kinzer, Stephen, ahn Btn Adamlar: Bir Amerikan Darbesi ve Orta Douda Terrn Kkenleri, vr: Selim nal, stanbul: letiim Yay., 2004. Kissenger, Henry, Amerikann D Politikaya htiyac Var M?, ev. Tayfun Evyapan, Ankara: Metu Press, Ekim 2002. Klantschnig, Gernot, Oil, the Suez Canal, and Sterling Reserves: Economic Factors Determining British Decisionmaking During the 1967 Arab-Israeli Crisis, Diplomacy and Statecraft, Vol: 14, No:3 (Sept., 2003), ss. 131-150 Klare, Klare, T. Michael, Oil, Geopolitics and the Coming http://www.tomdispatch.com/index.mhtml?pid=2312(e.t.18.05.2005), T. Michael, Savan Jeopolitii ev., http://www.kozmopolit.com/Irakspecial/MTKlare.html(e.t.07.08.2005) War with Ali Iran, Ekber,

Klare, T. Michael, Kaynak Savalar: Kresel atmann Yeni Alanlar, ev.: zge nciler, stanbul: Devin Yay., Ocak 2005. Kobrin, J. Stephen, Diffusion as an Explanation of Oil Nationalization: Or the Domino Effect Rides Again, The Journal of Conflict Resolution, Vol: 29, No: 1 (Mar., 1985), ss. 3-32.

252

Koliandre, Alexander, Russian firms eye http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/2266683.stm

Iraqi

Oil,

BBC,

(19

Sep.,

2002),

Kona, G. Gndrm, Orta Dounun Yeni Snrlar, Gr (Temmuz 2003), ss. 16-25. Krapels, N. Edward, The Commanding Heights: International Oil in a Change World, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol:69, No:1 (Jan., 1993), ss. 71-88. Krasner, D. Stephen, Structural Causes and Regime Consequences: Regimes as Intervening Variables, Ed.: Stephen D. Krasner, International Regimes, London: Cornell University Press,1991, ss. 1-21 Krasner, D. Stephen, State Power And The Structure Of International Trade, Eds: Jeffrey A. Frieden David A. Lake, International Political Economy: Perspectives on Global Power and Wealth, Fourth Edition, Wadswoorth, 2000 ss. 19-33 Kumins, Lawrence, Iraq Oil: Reserve, Production, anda Potential Revenues, CRS Report for Congress, Order Code: RS21626, 13 April 2005, http://fas.org/sgp/crs/mideast/RS21626.pdf (e.t. 24.05.2005) Kuniholm, Bruce, Retrospect and Prospects: Forty Years of U.S. Middle East Policy",The Middle East Journal, Vol. 41, No.1 (Winter 1987), ss.7-25. Lairson, D. Thomas- Skidmore, David, International Political Economy: The Struggle for Power and Wealth, 2.ed., Fort Worth-New York: Harcourt Brace College Pub., 1997. Lardner Jr., George- Romano, Lois, Bush Name Helps Fuel Oil Dealings, Washington Post, (30 July 1999), s. A1. Larudee, Mehrene Grown, Caren, If I were Minister of Finance..: Gainining Understanding of Financial Crisis Through a Simulation Workshop, Gender and Development, Vol:11, No:1 (May 2003), ss. 59-65. Leaman, George, Iraq, American Empire, And The War On Terrorism Metaphilosophy, Vol: 35, Iss: 3 (Apr., 2004), ss. 234-248. Liang, Yuen-li, The Question of Domestic Jurisdiction in the Anglo-Iranian Oil Dispute Before the Security Council, The American Journal of International Law, Vol: 46, No: 2 (Apr., 1952), ss. 272-282. Licklider, Roy, The Power Of Oil: The Arab Oil Weapon and the Netherland, the United Kingdom, Canada, Japan, and the United States, International Studies Quarterly, Vol: 32, No:2 (Jun., 1988), ss. 205-226. Lieber, J. Robert, Oil and Power After Gulf War, International Security, Vol: 17, Issue:1 (Summer, 1992), ss. 155-176. Monroe Leigh, Mobil Oil Iran Inc. V. Islamic Republic of Iran. AWD 311-74/76/81/150-3., The American Journal of International Law, Vol: 82, No: 1, (Jan.,1988) ss. 136-143. Moran, H. Theodore, Modeling OPEC Behavior: Economic and Political Alternatives, International Organization, Vol: 35, No:2 (Spring, 1981), ss. 241-272.

253

Limbert, W. John, Iran at War with History, Boulder, Colo.: Westview Pres, 1987. Little, Tom, South Arabia: Arena of Conflict, London: Pall Mall Press, 1967. Loutfi, Muhammed, Prospect For Development and Investment For Oil-Producing Countries, Ed: John Duke Anthony, The Middle East: Oil, Politics, and Development, Washington: American Enterprise Institute For Public Policy Research, 1975, ss. 67-78. Lubell, Harold, Security of Supply and Energy Policy in Western Europe, World Politics, Vol: 13, No:3 (Apr., 1961), ss. 400-422. Luke, W. Timothy, Dependent Development and the Arab OPEC States, The Journal of Politics, Volume:45, Issue:4 (Nov., 1983), ss. 979-1003. Lynch, Colum-Kessler, Glenn, Bush Firm on Warning To Iraq (26 Feb., 2003), Washington Post, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A2429-2003Feb25.html Machiavelli, Niccolo, Prens, ev:Nazm Gven, stanbul: Anahtar Kitaplar Yay., 1994. MacLaury, K. Bruce, OPEC Surpluses and World Financial Stability, The Journal of Financial and Quantitative Analysis, Vol:13, No:4 (Nov., 1978), s. 740. (ss.737-743) Manning, A. Robert, The Myth of the Caspian Gret Game and the New Persian Gulf , The Brown Journal of World Affairs, Vol:VII, Issue:2 (Summer/Fall 2000), ss.15-33. Manning, Robert A. The Myth of the Caspian Great Game and the New Persian Gulf , The Brown Journal of World Affairs, Vol:VII, Issue:2 (Summer/Fall 2000), ss. 15-33 Marcel, Valerie, The Future of Oil in Irak: Scenarios and Implications, The Royal Institute of International Affairs, Briefing Paper, No: 5, December 2002, ss.1-11. Marsh, Steve, The Special Relationship and the Anglo-Iranian Oil Crisis: 1950-4, Review of International Studies, Say: 24 (1998), ss. 529-544. Marsh, Steve, The United States, Iran and operation 'Ajax': Inverting Interpretative Orthodoxy, Middle Eastern Studies, Vol: 39, No: 3 (July 2003), ss. 1-38 Martin, G. Lenore, The Unstable Gulf: Threats from Within, Lexington, Mass: Lexington Books, 1984. Maswood, Javed Syed, International Political Economy and Globalization, Singapure: NJ World Scientific Pub., 2000. Matsutani, Hironao, Japonyann D Politikas ve Trkiye, stanbul: Balam Yay., 1995. Matthies, Klaus, Steep Increase in Oil Prices as Gulf Crisis Lingers On, Intereconomics, (September/October 2002), ss. 276-281. McNaugher, L. Thomas, Balistik Missiles and Chemical Weapons: The Legacy of Iran-Iraq War, International Security, Vol:15, No:2, (Autumn, 1990), ss. 5-34. Merle, Renae, Battlefield Is A Showcase for Defense Firms, The Washington Post, April 01, 2003. http://www.globalsecurity.org/org/news/2003/030401-battlefield-showcase01.htm

254

Metz, H. Chapin, Iraq, http://countrystudies.us/iraq/105.htm(10.10.2004) Mikdashi, Zubayr, Cooperation Among Oil Exporting Countries with Special Reference Arap Countries: A Political Economy Analysis, International Organization, Vol: 28, No: 1 (Winter, 1974), ss. 130 Mikdashi, Zuhayr, Oil Prices and OPEC Surpluses: Some Reflections, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol:57, No:3 (Summer, 1981), ss. 407-427 Mill, S. John, Principles of Political Economy with some of their Applications to Social Philosophy, Seventh edition, Ed. William J. Ashley, London: Longmans, Green and Co., 1909.http://www.econlib.org/library/Mill/mlP1.html#Bk.I,Ch.I, (02.08.2004) Mill, S. John, Essays on Some Unsettled Questions of Political Economy, Second edition, London: Longmans, Green, Reader&Dyer Co., http://www.ecn.bris.ac.uk/het/mill/question.pdf.(02.08.2004) Ming, Weng, Bushism Is Emerging, http://www.uscc.gov/researchpapers/2000_2003/pdfs/bush.pdf (July 10, 2002),

Moens, Alexander, President Carters Advisers and the Fall of Shah, Political Science Quarterly, Vol: 106, No: 2 (Sum., 1991), ss. 211-237. Mohamedi, Fareed -Diwan, Roger, Political Economy: The Saudi, the French and the Embargo, Middle East Report, Volume: 0, Issue: 193, (Mar.-Apr., 1995), ss. 24-25. Monshipouri, Mahmood, US Policy Toward Iran in the Post-War Iraq: Antagonism or Engagement?, The Muslim World, Vol: 94 (October, 2004), ss. 565-586 Moore, John - Diller, C. Daniel, The Middle East, 8th.Edibion, Washington D.C.Congressional Quarterly, 1994. Mosley, Leonard, Power Play: The Tumultuous of Middle East Oil, Birkenhead: Willmer Borthers Pub., 1973. Mountjoy, B. Alan,The Suez Canal at Mid-Century, Economic Geography, Vol: 34, No:2 (Apr., 1958), ss. 155-167. Mutuk, R. Mahmut, Orta Dou Petrolleri, http://www.mta.gov.tr/mta_web/kutuphane/mtadergi/40_12.pdf (e.t..04.05.2005) Nebiler, Halil-Parlar, Suat, Petroln Ekonomi Politii, stanbul: Sarmal Yaynevi,1996. Nelson, W. H., What's the Answer for the Gulf?, U.S. Naval Institute Proceedings, No: 116 (Dec., 1990), ss. 32-37. Noreng, Qystein, Petrol ve slam, ev: Dilek Baak, stanbul: Sabah Kitaplar Yay., 1998. Nye, S. Joseph - Keohane, O. Robert, Transnational Relations and World Politics: An Introduction, International Organization, Vol. 25, No. 3 (Summer, 1971), ss. 329-349. Nyrop, F. Richard, Persian Gulf States: Country Studies, U.S. Library of Congress, 1993, http://countrystudies.us/persian-gulf-states/85.htm ss. 82-92,

255

Oke, M. Kemal, Belgelerle Trk- ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu 1918-1926, Ankara:Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., 1992. Onuf, Nicholas, Hegemonys Hegemony in IPE, Ed.: Kurt Burch-Robert A. Denemark, Constituting International Political Economy, Colo Boulder: Lynne Rienner Publishers, 1997, ss. 91-112 Oran, Baskn, Kalkk Horoz: eki G ve Krt Devleti, Bilgi Yay., 1998. Owen, Roger - Pamuk, evket , 20. Yzylda Ortadou Ekonomileri Tarihi, stanbul: Sabanc niv. Yay., 2003. ke, M. Kemal, Kresel Toplum, Ankara: Asam Yay., 2001. zgr, Glveda randaki slam Devrimi 26 Yanda (11.02.2005) http://www.cnnturk.com.tr/OZEL_DOSYALAR/haber_detay.asp?PID=500&HID=1&haberID=72 006 zyksel, Murat, Abdlhamit Dnemi D likileri, Der.: Faruk Snmezolu, Trk D Politikasnn Analizi, stanbul: Der Yay., 1994, ss. 5. 31 P. Nikitin. Ekonomi Politik, http://www.kurtuluscephesi.com/sozluk/ekopolitik.html, (11.10.2004) Page, H. W., Profit Sharing Between Producing Countries and Oil Companies in the Middle East: A Reply, The Economic Journal, Vol:70, No: 279 (Sep., 1960), ss. 622-626. Pamir, Necdet, Hazar Blgesinde Enerji Politikalar: Avrupann ve A.B.D.nin Konseptleri, Avrupann ve Trkiyenin Kafkasya, Orta Asya ve Orta Douda Ortak lgi Alanlar, Uluslararas Sempozyumu (13-14 Kasm 2000), Ankara, Trkiye. http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=27&yazi=291(e.t.08.05.2004). Papp, S. Daniel, Marxism-Leninism and Natural Resources: The Soviet Outlook, Resources Policy, (June, 1977), ss. 134-148 Parlar, Suat, Barbarln Kayna: Petrol, stanbul: Anka Yay., 2003. Parra, Francisso, Oil Politics: A Modern History of Petroleum, London-New York: I.B. Tauris&Co. Ltd, 2004. Paul, A. James, Oil Companies in Iraq: A Century of Rivalry and War, Global Policy Forum, (November 25-26, 2003), http://www.globalpolicy.org/security/oil/2003/2003companiesiniraq.htm, (e.t.09.02.2005). Paul, A. James, Oil in Iraq: The Heart of the Crisis, Global Policy Forum, (2 Dec. 2002), http://www.globalpolicy.org/security/oil/2002/12heart.htm(e.t.22..04.2004). Peimani, Hooman, Turkish Gas Import Cutbacks Threaten Turkmen Gas Export, Central Asia Caucasus Institute, Central Asia Caucasus Analyst Biweekly Briefing, (10 March 2004), ss. 7-8, http://www.cacianalyst.org/view_article.php?articleid=2188 Pelletiere, Stephen, Iraq and the International Oil System: Why America Went to War in the Gulf, Washington, D.C.: Maisonneuve Press, 2004.

256

Penrose, Edith , OPECs Importance in the World Oil Industry, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol:55, No:1 (Jan., 1979), ss. 18-32. Penrose, Edith, International Oil Companies and Goverments in the Middle East, Ed: John Duke Anthony, The Middle East: Oil, Politics, and Development, Washington D.C.: American Enterprise Institute For Public Policy Research, 1975, ss. 3- 19 Perry, Jane Carey, Clark, Iran and Control Its Oil Resources, Political Science Quarterly, Vol: 89, No:1 (Mar., 1974), ss. 147-174. Petty, William, Treatise of Taxes and Contributions , London: N. Brooke, 1662, McMaster University online prees, http://socserv2.socsci.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/petty/taxes.txt, (e.t. 12.05.2005) Plesch, Dan, ran in Bu Israr Niye, Radikal Gazetesi, 17 Austos 2005, s. 8. Pocha, S. Jehangir, The Geopolitics of Oil: Rising China, New Perspectives Quarterly Vol: 22, Iss: 1 (Jan., 2005), ss. 50-55. Pocha, S. Jehangir, The Geopolitics of Oil: Rising China, New Perspectives Quarterly Vol: 22, Iss: 1 (Jan., 2005), ss. 50-55 Pollack, Josh, Saudi Arabia and the United States: 1931-2002, Middle East Review of Intarnational Affairs, Vol:6, No:3 (Sep., 2002), ss.77-102. Polanyi, George, The Taxation of Profit From Middle East Oil Production: Some Implications for Oil Prices and Taxation Policy, The Economic Journal, Vol: 76, No: 3004 (Dec., 1966), ss. 768-785 Prados, B. Alfred, Saudi Arabia: Current Issues and U. S. Relations, Issue Brief for Congress, Order Code IB93113(Aug., 3, 2003), http://fpc.state.gov/documents/organization/23196.pdf Prybyla, S. Jan, Eastern Europe and Soviet Oil, The Journal of Industrial Economics, Vol:13, No: 2 (Mar., 1965), ss. 154-167. Ramazani, Rouhollah K., Irans Revolution: Patterns, Poblems and Prospects, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol: 56, No:3 (Summer, 1980), ss. 443-457 Renner, Michael , Post-Saddam Iraq: Linchpin of a New Oil Order, Foreign Policy In Focus : Policy Report, (Jan., 2003), ss. 1-6, http://www.fpif.org/pdf/reports/PRoil.pdf. Reynolds, Paul, The Great Game: Round Two, http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4550065.stm. BBC News, (15 May, 2005),

Richard Tansey- Michael R. Hyman, Dependency Theory and the Effectsof Advertising by ForeignBased Multinational Corporations in Latin America, Journalof Advertising No: 23 (March 1994),ss.27-42 http://www.findarticles.com/p/articles/mi_qa3694/is_199403/ai_n8732200#continue.(e.t.14.03.200 5 Rubinstein, Z. Alvin, Perspectives on the Iran-Iraq War, ORBIS, Vol. 29, No. 3 (Fall 1985), ss. 597608.

257

Rupert, Mark, Political Economy is Not the same as Economics, http://www.maxwell.syr.edu/maxpages/faculty/merupert/Teaching/Political%20Economy.htm,(03.0 3.2004). Sabanc, mer, Trk Ekonomisinin Bugn ve Yarn Deerlendirmesi Konferans, 25 Ekim 2004 Harp Akademileri, http://www.tusiad.org/haberler/konusma/duyuruno559.pdf, (e.t. 10.10.2005) Sadowski, Yahya, Scuds versus Butter: The Political Economy of Arms Control in the Arap World, Middler East Report, Issue 177, (Jul.-Aug., 1992), ss. 2-13+42 Salam, Kadir, Orta Douda ve Dnyada Krfez Sava ile Deien G Dengeleri, stanbul: Elit Yay, 1999. Sander, Oral, Siyasi Tarih: lkalardan-1918e, 2. Bask, Ankara: mge Kitapevi, 1991. Satterlee, Carrie, Facts on Who Benefits From Keeping Saddam Hussein In Power, (28.02.2003), http://www.heritage.org/Research/MiddleEast/wm217.cfm Sava, F. Vural, ktisatn Tarihi, 2. Bask, stanbul: Avcol Basm Yay., 1998. Sayigh, Yezid, The Gulf Crisis: Why the Arab Regional Order Failed, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol: 67, No: 3 (Jul., 1991), ss. 487-507. Schlesinger, R. James-Pickering, R. Thomas, Iraq: One Year After, New York: Council on Foreign Relations, March 2004, http://www.cfr.org/content/publications/attachments/Iraq_yearafter.pdf (08.09.2004) Server, Metin, iddet ve Demokrasi Arasndaki Dnya, Dmann Arayan Sava, Der. Metin SeverEbru Kl, stanbul: Everest Yay., Kasm 2001. Seyidolu, Halil Uluslararas ktisat: Teori, Politika ve Uygulama, 13. Bask, stanbul: Kurti Matbaas, 1999. Shalom, S. Stephen, The Unted States And The http://www.zmag.org/zmag/articles/ShalomIranIraq.html, (e.t.22.09.2004) Iran-Iraq War,

Shupe, C. Michael- Wright M. Williamve dierleri, Nationalization of Suez Canal: A Hypergame Analysis, The Journal of Conflict Resolution, Vol: 24, No:3 (Sep., 1980), ss. 477-493. Shwadran, Benjamin, The Middle East, Oil and The Great Powers, Colorado: Westview Press, 1985. Sievers, M. Allen, Schumpetere Gre Kapitalist Uygarlk, ev-Der: Uur Dolgun, Sosyo-Ekonomik Perspektif, Bursa: Asa Kitapevi, 2001, ss. 265-286. Smith, T. Rodney, An Economic Analysis of Income Growth by U.S. Oil Firms: The Roles of U.S. Oil Regulation and OPEC, The Journal of Business, Vol:55, No:4 (Oct., 1982), ss.427-478 Smart, Ian, Oil, the Super-Power and the Middle East, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-) Vol:53, No: 1 (Jan., 1977), ss. 17-35. Snider, W. Lewis, Arms Exports for Oil Imports? The Test of a Nonlinear Model, The Journal of Conflict Resolution, Vol: 28, No: 4 (Dec., 1984), ss. 665-700.

258

Soltani, Elnur, Trkmenistan ve Rusya: Gaz zerine Kurulan Trkmenistan zel, Cilt:7, Say:2 (Yaz, 2001), ss. 184-205.

likiler, Avrasya Dosyas:

Snmezolu, Faruk, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, 2. Bask, stanbul: Filiz Kitapevi, 1995. Stein, W. Kenneth, The Bush Doctrine: Selective Engagement in The Middle East, Middle East Review of International Affairs, Vol:6, No:2 (June, 2002), ss. 52-61. Steuart, James, An Inquiry into the Principles of Political Economy, McMaster University online prees, http://socserv2.socsci.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/steuart/prin.html (e.t. 12.05.2005) Stevenson, B. Thomas, Yemeni Workers Come Home: Reabsorbing One Million Migrants, Middle East Report, Radical Movements: Migrants, Workers and Refugees, Vol: 0, Issue: 181, (Mar.-Apr., 1993), ss.15-20. Stork, Jeo, Saudi Arabia and the US: Saudi Arabia on the Brink, MERIP Reports, NO: 91, (Oct., 1980), ss. 24-30. Stork, Jeo, The Middle East Arms Bazaar After the Gulf War, Middle East Report: Vulnerabilities in the Gulf, No: 197 (Nov.-Dec., 1995), ss. 14-17, 19. Stork, Jeo, US Targets Persian Gulf for Intervention, MERIP Report, No: 85 (Feb., 1980), ss. 3-5. Stork, Joe -Paul, Jim, Arms Sales and the Militarization of the Middle East, MERIP Reports: The Arms Race in the Middle East, No: 112 (Feb., 1983), ss. 5-15. Stork, Joe, Middle East Oil and the Energy Crisis: Part Two, MERIP Report, No:21 (Oct., 1973), ss.322+24+26. Swearinger, D. Will, Geopolitical Origins of the Iran-Iraq War, Geographical Review, Col: 78, No: 4 (Oct., 1988), 405-416. Sweezy, P-Baran, P.-Magdoff, H, ada Kapitalizmin Bunalm, Ankara: Bilgi Yay., 1975 Tanrsever, F. Oktay, Yntem Sorunu: Gelenekselcilik-Davransalclk Tartmas,, Der.: Atilla Eralp, Devlet, Sistem ve Kimlik: Uluslarararas likiler Kuramlarna Giri, stanbul: letiim Yaynlar, 1996, stanbul: letiim Yay., 1996, ss. 89-129 Tanzer, Michael -Zorn, Stephen, OPECs Decade: Has it Made A Difference?, MERIP Reports: The Middle East after OPEC, No. 120, (Jan., 1984), ss. 8-11. Tarzi, Amin, Contradictions in U.S. Policy on Iraq and Its Consequences, Middle East Review of International Affairs, Vol:4, No:1 (March 2000), ss. 27-38. Terzian, Pierre, The Gulf Crisis: The Oil Factor: An Interview with Pierre Terzian, Journal of Palestine Studies, Vol: 20, no: 2 (Win., 1991), ss.100-105. Ttreault, M. Ann, The Political Economy of Middle Eastern http://ic.ucsc.edu/~rlipsch/pol70/Mary%20Anns%20OILCHAP.rtf, (e.t.05.03.2005). Oil,

259

Tibi, Bassam, Conflict and War in the Middle East, 1967-91: Regional Dynamic and the Superpowers, Translated by Clare Krojzl. New York: St. Martin's Press, 1993. Tkachenko, L. Stanislav, The Study of International Political Economy in Russia, Communist and Post Communist Studies, Vol:37 (2004), ss. 111-120 Trofimenko, Genrikh, Amerikan Sava Stratejileri, vr: Levent Ouz, stanbul: Pencere Yay., 1991. Turan, mer, Tarihin Balad Nokta: Orta Dou, stanbul: Step Ajans Yay., 2002. Uche, Uka Luke, Some Reflection on the Dependency Theory, Africa Media Review, Vol: 8, No:2 (1994), ss.39-55. mezsoy, ener- en, amil, Yeni Dnya Petrol Dzeni ve Krfez Savalar, stanbul: nkilap Kitapevi, 2003. r, aya, Ekonomi Politik: Zarif Mezar http://www.bagimsizsosyalbilimciler.org/Yazilar_BSB/IktisatveToplum_IsayaUsur.pdf (e.t.08.09.2004) Talar?, ,

V. I. Lenin, Emperyalizm, Kapitalizmin En Yksek Aamas, Der.: Howard Williams-Moorhead Wringht-Tony Evans , Uluslararas likiler ve Siyaset Teorisi zerine Bir Derleme, ev.: Ebru Eralp, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1996, ss. 243-254. Venouss, Davar-Walter, C.K.-Thompson, A. Frank, OPECs Goal and Strategies, International Journal of Middle East Studies, Vol: 16, No:2 (May., 1984), ss. 199-206 Viotti, R. Paul- Kauppi, V. Mark, International Relations Theory: Realism, Pluralism, Globalism, 2nd ed., New York: Macmillan Publishing Co, 1993. Vitalis, Robert , The Closing of the Arabian Oil Frontier and the Future of Saudi-American Relations, Middle East Report: The Arabian Peninsule, No: 204 (Jul.-Sep., 1997), ss. 15-21, 25. Wallerstein, Immanuel, Dependence in an Interdependent World: The Limited Possibilities of Transformation within the Capitalist World Economy, African Studies Review, Vol:17, No:1 (Apr., 1974), ss. 1-26. Wallerstein, Immanuel The Rise of East Asia, or The World-System in the Twenty-First Century, http://fbc.binghamton.edu/iwrise.htm(e.t.11.01.2005) Wallerstein, Immanuel, Kapitalist Dnya Sistemini Ykselii ve k, Der. Howard WilliamsMoorhead Wringht-Tony Evans , Uluslararas likiler ve Siyaset Teorisi zerine Bir Derleme, ev: Ebru Eralp, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1996, ss. 329-347. Wallerstein, Immanuel, Saddam Hseyin Kaybetti Mi?, Binghamton niversitesi Fernand Braudel Merkezi, (1 Austos 2003), http://fbc.binghamton.edu/118-tr.htm (e.t.05.02.2005). Wallerstein, Immanuel, Semi-Peripheral Countries and the Contemporary World Crisis, Theory and Society, Vol:3 (1976), ss. 461-483. Wallerstein, Immanuel, Jeopolitik ve Jeokltr, stanbul: z Yay., 1993

260

Willett, D. Thomas, Conflict and Cooperation in OPEC: Some Additional Economic Considerations, International Organization, Vol: 33, No:4 (Autumn, 1979), ss. 581-587. Woods, H. Charles, The Baghdad Railway and Its Tributaries, The Geographical Journal, Vol: 50, No:1 (Jul., 1917), ss. 32-56. Wu, Kang- Fesharaki, Fereidun, Dependence on the Middle East: Is There a Role for Central Asia?, Asia Pacific Issues, No: 60 (June 2002), ss. 1-8. Yavi, Ersal, Hedefteki Adam Saddam, zmir: Yazc Yay., 2002. Yergin, Daniel, Petrol: Para ve G atmasnn Epik yks, 3. Bask, ev: Kamuran Tunay stanbul: Bankas Yay.,2003. Yetiv, A. Steve, Crude Awakenings: Global Oil Security and Amerikan Foreign Policy, New York: Cornell University Press, 2004. Zeb, Rizwan, Gwadar Port Nears Completion, Ahead of Time, Central Asia Caucasus Institute, Central Asia Caucasus Analyst Biweekly Briefing, News Digest, (10 Mar.,2004), ss. 3-4, http://www.cacianalyst.org/issues/20040310Analyst.pdf Zedalis, J. Rex, The Total S.A. Case: Meaning of Investment Under the ILSA, The American Journal of International Law, Vol: 92, No: 3 (Jul., 1998), ss.539-548. Zorba, FelixSarti, Roberto, Uprisings and Betrayals: A Brief History of the left in Iraq, http://www.marxist.com/MiddleEast/iraqi_cp_history.html(e.t.16.05.2005)

RAPORLAR Coalition for International Justice Report Devlet Planlama Tekilat National Energy Policy Development Group OPEC Annual Statistical Bulletin 2004 The Project for the New American Century The SIPRI Military Expenditure Database The Virtual Information Center

GAZETELER VE PER YOD KLER Akam Gazetesi Al Ahram Al Zaman

261

Alexanders Gas&Oil Connection Byk Larousse Central Asia Caucasus Institute China Daily October Ebsohaber Evrensel Gazetesi Hrriyet Gazetesi Milliyet Gazetesi International Energy Agency Radikal Gazetesi Sabah Gazetesi Stratejik Analiz Thma Larousse Think & Ask's Publisher U.S. Department of Energy Country Analysis Brief U.S. Arms Control and Disarmament Agency U.S. Energy Information Administration Washington Report on Middle East Affairs Zaman Gazetesi

WEB ADRESLER http://college.hmco.com/history/readerscomp/rcah/html/ah_066400_opecoilcrisi.htm http://middleeastreference.org.uk/iraqministers.html http://ntvmsnbc.com/news/278146.asp http://ntvmsnbc.com/news/330491.asp http://www.azer.com/ http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2004/07/040728_oilprice_yukos.shtml http://www.bbc.co.uk/turkish/pressreview/story/2004/03/040314_pressreview.shtml, http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/disbasinbaslik/2005/06/02x06x05.htm http://www.chevrontexaco.com/operations/eurasia

262

http://www.chevrontexaco.com/operations/eurasia/ http://www.cnnturk.com/DUNYA/haber_detay.asp?PID=319&HID=1&haberID=109000 http://www.cnnturk.com/DUNYA/haber_detay.asp?PID=319&HID=1&haberID=24071 http://www.hydrocarbons-echnology.com/project_printable.asp?ProjectID=3070 http://www.iraqiturkman.org.tr/siyasidurum.html http://www.irib.ir/worldservice/turkishRADIO/Arshiv/haziran/10haziran.htm http://www.irib.ir/worldservice/turkishRADIO/Arshiv/haziran/10haziran.htm http://www.kocaeli.bel.tr/documents/kocaeli/1.ulasim.asp http://www.mfa.gov.tr/turkce/grupc/cb/2003/06/04.06.2003.htm http://www.newamericancentury.org http://www.ntv.com.tr/news/269629.asp http://www.ntvmsnbc.com/news/201328.asp http://www.ntvmsnbc.com/news/201739.asp http://www.ntvmsnbc.com/news/201746.asp http://www.ntvmsnbc.com/news/202928.asp http://www.ntvmsnbc.com/news/203458.asp http://www.ntvmsnbc.com/news/278143.asp http://www.ntvmsnbc.com/news/278143.asp http://www.ntvmsnbc.com/news/280660.asp http://www.ntvmsnbc.com/news/323937.asp?0m=B17P http://www.ntvmsnbc.com/news/323937.asp?0m=B17P http://www.ntvmsnbc.com/news/344966.asp http://www.sipri.org/ http://www.tulomsas.com.tr/1894.htm http://www.unog.ch/uncc/resolutio/res0661.pdf http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf

263