ZET Devlet kurgusu ile kreselleme srecinin ilikilendirilmesi kuramsal adan bir takm zorluklar tamaktadr.

Bunun en nemli nedeni devlet kurgusunun kreselleme srecinde olduu gibi sosyal bilimlerde sklkla ele alnmas ve neticede ilgili konulara ynelik kavramsal erevesinin olduka genilemi olmasdr.

Devlet kurgusu ile kreselleme srecinin etkileim alanlarn belirlemek, bir baka ifadeyle bu iki kavramn etkileim alanlarnn snrlarn izmek gerekmektedir. Ancak bundan sonradr ki, iktisad, siyasal ve toplumsal olarak ana hatlaryla belirlenen etkileim erevesi, kreselleme sreci ve ulus-devlet kurgusu arasndaki banty aklayabilsin ve etkileim alanlarndan genel bir aklama alanna ulaabilmek olanakl olsun. Ulus-devlet kurgusu, birok toplumsal olgu gibi belli bir tarihsel sre iinde kurgulanmtr. Kurgunun oluturulmasnda, gnmz siyasal kltrne yapsal ve kurumsal nitelikli birok miras brakan Kapitalizm, Merkantilizm, Fizyokrasi, Modernleme, Fransz Devrimi, ngiliz Sanayi Devrimi, Monark ve Siyasal Felsefi Dnrler etkili olmulardr. Gnmzde kreselleme ve ulus-devlet etkileimini konu alan her aratrma yukarda sz edilen unsurlarn etkilerini, bilhassa da kapitalizmin etkisini gz nne alrsa tutarl sonulara ulaabilir. Bu aratrmann temel amac, bu yaklam nda, iktisad, siyasal ve toplumsal kriz alanlarnn zelliklerini ortaya koyarak kreselleme ve ulus-devlet etkileimini ikibinli yllar odana yerletirerek aklamaktr.

ABSTRACT

Establishing relationships between Globalization and the Nation State presents some theoretical difficulties. The most important reason of these difficulties is the widespread studies of the concept of nation state in social sciences like globalization, and consequent expansion of the conceptual framework of these. Therefore, it is necessary to define the scope of interaction between these two phenomena, in other words, to draw the boundaries of interaction for these two concepts as a first step of the study. The framework of interaction which is defined as mainly in terms of economic, political and social phenomena contributes to the explanation attempts of the relationship between globalization and nation-state. Finally, this six-part interaction field leads to the explanation of the whole.

In this process of the nation-state, the capitalism transmitted the previous inheritance to the present. The capitalism is the dominant factor from eighteen and to nineteen and twenty century. As a result, a study on the globalization and the nationstate interaction will reach consistent findings only when taking this process into consideration. Thus, the aim of this study is to explain the interaction between the globalization and the nation-state by defining the characteristics of economic, political and social crises in the evolution process.

II

NSZ kibinli yllarn balarnn yer kredeki tm toplumlar ilgilendiren ok kkl bir deiim ve dnm srecini tanmlamaya aday olduu iddia edilmekte, bu deiim ve dnmn adlandrlmas iin nceki zamanlardan ayrlan ynlerinin seilmesi, gelecekte yaratabilecei olas durumlarn uan itibari ile belirlenerek ynlendirilmesi, denetlenebilir hale getirilmesi gerektii dile getirilmektedir. Bu sylemin alm, biri sanayi toplumuyla gndeme gelen kavram ve kurumlarn tekrar sorgulanmas, dieri de yeni olarak tanmlanan toplumsal eilimlere uygun kavram ve kurumlarn kurgulanmasna zemin hazrlayc ortamlar oluturulmas eklinde ikili bir yap sergileyerek aklanmaya allmaktadr. Derinlemesine bir analizle baklnca bu tarihsel rg iinde gerekletirilmeye allan asl ey, dnyann sktrlmas ve bir btn olduu uurunun arttrlmas anlamna gelen kresellemenin, ekonomisi gl ulus-devletlerce ekonomisi zayf ulus-devletleri neoliberal aklla uluslararas kapitalizm iin tekrar biimlendirme abas olduu grlecektir. Kreselleme sreci karsnda ekonomisi zayf lkelerin kresellemenin ekonomik, politik ve kltrel etkilerine kar yeterince rgtl olduklar sylenemez. Ancak potansiyel bir glerinin olduu ve yaanmam geleceklerinin ellerinden alnmasna kar direnli olduklar aktr. Diren krmalar ile kresel aktrlerce gerekletirilmeye allan yeni ulus-devlet dzenlemeleri mevcut ulus-devlet kurgusunu korumak isteyenlerce bir cinayet olarak alglanmakta ve doal lmn kanlmaz, cinayetin ise bir su olduu dile getirilerek bu suun uygulamalarnn nne geilmesi iin ulus-devleti koruyucu eitli tepkiler gsterilmektedir. Bu tepkilerin banda, kreselleme srecinin akademik ve politik alandaki kurucu yazarlarnn ulus, ulusuluk, etnik grup ve kreselleme konularndaki yaynlarnn ana felsefesi itibariyle fikri seicilie tabi tutulmas gerektii yer almaktadr. Ardndan, kresellemenin tek tarafl olan olumsuz etkilerinin aydn onamalaryla yeniden retilerek zayf lkelere olumlu olarak pompalamasnn farkna varlmas istenmektedir. Aydn ve politikac dayanmas ile kresel aktrlerin lehine olan sz konusu pompalanan eylerle ilgili savunma mekanizmalarnn retilmeleri ve bu retimlerin siyasal partiler yelpazesinde nemli politik kargaalara yol atnn farkna varlmas

III

da yukardaki iki almn bir devam olarak grlmektedir. Tm bu almlarn sonucu olarak sz konusu gidiat, bilimsel bir perspektifte deerlendirilmesi gereken bir zorunluluk iermektedir. Kreselleme ve ulus-devlet etkileimi konusunda bilimsel perspektifi nceleyen bu aratrmann sahibi, ayn amala konuyu renenler arasnda yer edinmeye almaktadr. Bu retiye birinci dereceden katk salayan tez danmanna, bilgilerinden yararland iin de dipnotta ad geen tm aratrmaclara kran borludur.

IV

KISALTMALAR Age: Ad Geen Eser Agm: Ad Geen Makale AY: Ankara niversitesi Yaynlar ASBF: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi BLTES : (Anatolian Scence and Techhnology Strategies Reserch Insttute) Anodolu Bilim Teknoloji ve Strateji Aratrma Enstits C: Cilt CU: Cumhuriyet niversitesi ev: eviren U : (MNC: Multinational Corporation) ok Uluslu irket; Sermayesi ve uluslararas Finans Kurulular. Ed: Editr EU : (European Unon) Avrupa Birlii GBF: Gazi niversitesi ktisadi dari Bilimler Fakltesi HF: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi ICESCR : (nternational Covenant on Ekonomics, Social and Cultural Rights) Uluslararas Ekonomik, Sosyal Ve Kltrel Haklar Anlams MAI : (Multilateral Agreement on nvestment) ok Tarafl Yatrm Anlamas NGOs-STK : (Non-Governmental Organization) Sivil Tplum- Sivil Toplum Kurulular- Kresel Gnll Kurulular NAFTA : (Nort Amerika Fere Trade Agrement) Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlamas OECD : (The Organisation For Economic Cooperative And Development) Ekonomik Kalknma ve birlii rgt bazen de ktisadi birlii ve Gelime Tekilat S: Say s: Sayfa SBF: Siyasal Bilgiler Fakltesi YKY: Yap Kredi Yaynlar TSA : (Towards an Informaton Society for All) Herkes iin Bilgi Toplumuna Doru TDK: Trk Dil Kurumu Mali Finans

NDEKLER ZET.I ABSTARACT...II NSZ ....................................................................................................................... III KISALTMALAR .......................................................................................................... V NDEKLER .......................................................................................................... VI GR ...........................................................................................................................9 1. Aratrmann nemi ................................................................................................12 2. Aratrmann Konu ve Amac ...................................................................................14 3. Aratrmann Varsaym ve Alt Varsaymlar............................................................. 15 3.1. Temel Varsaym .............................................................................................16 3.2. Alt Varsaymlar...............................................................................................16 4.Aratrmann Yntemi ...............................................................................................17 5. Aratrmann Kuramsal erevesi ...........................................................................18 6.Veri Toplama Teknikleri ........................................................................................... 19 7. Snrlamalar ............................................................................................................19 BRNC BLM DEVLETN VARLIK KOULLARI TANIMI VE NCELEME YNTEMLER 1. DEVLETN VARLIK KOULLARI ....................................................................... 21 1.1. Devletin nsan esi; Halk................................................................................. 21 1.1.1. Irk .................................................................................................................. 23 1.1.2. Irklk ve Irki eitsizlik teorisinin dnsel temelleri ...................................... 26 1.1.3 Etnik Irklk ..................................................................................................... 31 1.1.4. Etnik Grup - Aznlk ..........................................................................................34 1.1.5. Etnik grup ya da Aznlk yaklamlar.................................................................35 1.1.5.1. Nesnellik Temelinde Etnik Grup-Aznlk .................................................... 35 1.1.5.2. Emik Bak: znellik Temelinde Etnik Grup ...............................................37 1.1.5.3. Nesnel ve znel Esaslara Gre Etnik Grup .................................................39 1.1.5.4. Ekonomik Temelli Etnik Grup ...................................................................... 40 1.1.6. Etnik Kimliin Deikenlii ...............................................................................42 1.2. Devletin lkesi; Vatan ........................................................................................ 44 1.3. Devletin Gc Egemenlik .................................................................................... 46

VI

2. DEVLETN TANIMI ............................................................................................. 48 2.1. Devlet Kavramn nceleme Yntemleri ............................................................. 49 2.2. Devletin Kkeni ................................................................................................. 50 2.3. Devlet Biimleri .................................................................................................. 54 2.3.1. rgtlenme Yaplar ve Egemenliin Kaynana Gre Devletler .................... 54 2.3.1.1. rgtlenme Yaplarna Gre Devletler .................................................. 55 2.3.1.1.1. niter Devletler .................................................................................... 55 2.3.1.1.2. Merkezi niter Devletler ........................................................................ 56 2.3.1.1.3. Yerinden Ynetimli niter Devletler ........................................................56 2.3.1.1.4. ok Uluslu ok Blgeli Tekli Devletler .................................................. 57 2.3.1.1.5. Karma Devletler ....................................................................................... 59 2.3.1.2. Egemenliin Kaynana Gre Devletler........................................................ 60 3. ULUS-DEVLETN DOUU VE BU DOUA ETK EDEN FAKTRLER . 62 3.1. Westphalia Bar Konferans(1648) .....................................................................63 3.2. Kapitalist Formasyon ve Kapitalist Formasyonun dnsel temelleri .................65 3.2.1. Kapitalist Formasyon ve Ulus-Devlet .......................................................... 66 3.2.1.1. 1490l yllarda Ekonomi Formasyonu .....................................................69 3.2.1.2. 1945/1970 dnemlerinde Kresel Formasyon ............................................75 3.2.1.3. 19701980 Gei Dnemi Formasyonu ........................................................80 3.2.1.4. 1980 ve Sonras; Neoliberali ve Post-Fordist Formasyon.............................. 82 3.3 Modern Devlet Kavramnn Kresel Formasyonu; 1789- Fransz Devrimi Sembolizm ve Merulama ......................................................................................... 84 3.4. 1890-ngiliz Sanayi Devrimi ve Deien Dnya: Ulus-devlet ve Kalknma ......... 88 3.5. Kralln Etkisi .................................................................................................... 89 3.6. Siyasal Felsefi Dncenin Etkisi; Aydnlanma ve Ulus.................................... 92 3.6.1. Aydnlanma ve Ulus .......................................................................................92 3.6.2. Siyasal Felsefi Dncenin Evrimi ...................................................................94 3.6.3. Ulus-Devlet..................................................................................................... 100 4. ULUSLARARASI DZENN EVRM ............................................................... 104 4.1. Kreselleme .................................................................................................. 105 4.2. Kresellemenin Yenilii ya da Eskilii ........................................................... 109 4.3. Kreselcilik ve Bir Sre Olarak Kreselleme ................................................. 112 4.4. Kreselleme ve ikibinli yllarda Egemenliin Kurgulayc Faktrleri ............... 115

VII

4.4.1. Teknoloji .............................................................................................. 116 4.4.2. Sermaye Birikim Mantnn Kurgusal Temeli ....................................... 118 4.4.3. Postmodernizm; Modernizme Ynelik Eletiri ....................................... 120 4.4.4. Blgeselleme; Avrupa Birlii ve Kreselleme ...................................... 128 KNC BLM ULUS-DEVELTLERN VARLIK KOULLARI EREVESNDE KRESELLEME VE ULUS-DEVLET ETKLEM ALANLARI 1. ULUS-DEVLETN NSAN ES; YURTTA VE ULUS ................................ 133 1.1. Modern Ulus Toplum ve Modern Ulus Bireyin Douu ................................... 134 1.1.1. Modern Ulusun Douu .............................................................................. 137 1.1.2.Ulus: Egemenliin Hukuki Kayna ve Ulusu deolojinin Kurgusu ............... 139 1.1.2.1. ki Binli Yllarda Yurttalk Balamnda ok Kltrllk- ok Kltrclk .................................................................................................................................. 145 1.1.2.2. ki Binli Yllarda Yurttalk Giriimi ve Devlet ............................................ 147 1.1.2.3. Yeni Yurttalk ve Din .................................................................................. 150 1.1.2.4. kibinli Yllarda Yeni Ulusuluk ................................................................... 153 1.1.2.5. Dil Birlii ..................................................................................................... 157 1.1.2.6. Kresel Kltr-Kitle Kltr......................................................................... 161 2. ULUS-DEVLETN LKES; SINIR KAVRAMININ PERFORMATF DEER .................................................................................................................................. 165 3. ULUS-DEVLETN GC; EGEMENLK ......................................................... 170 3.1. Ynetimin Merkezilii ................................................................................ 175 3.2. Ynetimin Merkezilii ve Sivil Toplum ........................................................ 179 3.3. Anayasal Parlamenter Siyasi Yap ............................................................... 182 3.3.1. Pro-modern devletlerde Anayasal Parlamenter Siyasi Yap ..................... 183 3.3.2. Parlamenter Siyasi Yapnn Mutlak Olarak Douu: ulus-devlet ve Kresel Srete Genel Durum ................................................................................ 189 SONU VE NERLER .......................................................................................... 197 KAYNAKA......209

VIII

GR Robin Wood, Green Peace, Amnesty International or Tere des Hommes gibi u anki says elli bini bulan sosyal gruplar 1 ve Ularn giderek artan etkinlii, ulusdevlet anlaynda nemli farkllamalara dayal bir dnm yaratarak ulus-devlet etkinliinin azaltlmas tartmalarn balatmtr.2 Bu tartmaya gre, artk kresel gelimelere kyasla hantallaan ve ulusal bir ekonomi peinde olan ulus-devlet kurgusunun organizasyon biimi yeni bir kurguyu gerektirmektedir. Bunun yolu ise iyi planlanm ve disiplinli bir biimde basmakalpln demir hapishanesinden ve Ortodoks politika ve sosyal bilimlerden kurtulmaktan gemektedir.3 Bu etkiyle olmaldr ki 1980lerden itibaren neo-Liberal politikalar benimsenmi, demokrasi liberal4 ekonomik dzen olmadan ilemeyecektir eklindeki hkim gr- ki bu gr artan gvenlik korkusuyla piyasa liberalizminin birok faktrnn de kurgulaycsdr-5 siyasal alana srayarak ulus-devletin en nemli dayana olan egemenlik6 gibi birok alannn daralmasna neden olmutur. Bu daraltma ilemi ile gl ulus-devletler AB gibi byk corafyalara dayal daha fazla btnlemi bir sosyo-kltrel yap kurgularken kresel nesne konumuna itilen ekonomisi zayf ulus-devletler daha dar corafi alanlarda daha paral ve ok kltrl bir sosyo-kltrel yapyla tanmlanmak istenmi, bu tanmlama biimi de kreselleme sreci ile merulatrlarak gelecein toplumlar biiminde topyalarla desteklenmitir.7 Ancak zaman zaman grlmektedir ki, bir topya yazmak iin dahi uyulmas gereken artlara dikkat8 edilmemektedir. Bir merulatrma arac olan ve fiili balangc ok eskilere gtrlebilecek olan
1

Ulrch Beck: Ecologcal Questions In A Framework Of Manufactured Uncertainties, The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman, Routledge, London,2001, s. 274. 2 Coln, Campbel: Harvey, Feigenbauman; Ronald, Linden; Helmut, Norpoth: Politic and Government in Europe Today, Harcourt Brace Jovanovich, Inc.1990, s. 220. 3 Ulrich, Beck: Risk Society Revisited: Theory, Politics and Research Programmes, (Ed: Barbara Adam, Ulrich Beck, Jost Van Loon),The Risk Socety and Beyond Critical Issues for Social Theory, Sage Publications, London, 2000, s. 212. 4 Liberal ilkeler zayf ulus-devletlerin aleyhine, gl ulus-devletlerin lehinedir. Osmanl rneklemi iin bkz Bernard, Lewis: Modern Trkiyenin Douu, (ev: Metin Kratl), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991, s. 353. 5 Doug Porter; David Craig; The Third Way and The Thrd World: Poverty Reducton and Social nclusion in the Rise of Inclusive Liberalism Review of International Political Economy 11: 2 May, Routledge, Taylor& Francis Group, 2004, s. 387, 388. 6 Bkz. Hakan, Altnta: An Active Strategy for Understanding and Usng Power and Influence in the secretariat of Foreign Trade of Turky Turkish Pablic Administration Annul, Volm: 29-31, 2003-2005, s. 99,100. 7 Bkz: Robert, Silverberg: Yl 2381. Mutluluk Dolu Bir Gn, Gelecein Toplumlar, (ev: Yaln zbul), Cep kitaplar A.., stanbul, 1990. 8 Bkz. Ruth Levitas: Discourses of Risk and Utopia, (Ed: Barbara Adam, Ulrich Beck, Jost Van Loon), The Risk Socety and Beyond Critical Issues for Social Theory, Sage Publcatons, London, 2000, s. 198199

kreselleme

srecinin

kuramsal

bir

ereve

iinde

teorik

aklamalarna

rastlanmamaktadr. Oysa ki, kresellemenin ulus-devlet konusundaki uygulama eylemlerini, zde kuramsal bir ereve olarak alglanan ilevselci deime kuramnn varisi neo-evrimci bakn toplumsal deime anlayn kurgulayan farkllama, yeniden btnleme ve uyuma dayal toplumsal deime kuramnn bir alm olarak grebiliriz. Neoevrimci yaklamda deime kanlmaz olarak her toplumsal dzenin ileyiinden kaynaklanmaktadr. Toplumsal yaam, periyodik olarak kesintiye urayan ve dengesizlik eilimleriyle tekrar oluturulan dinamik bir denge srecidir. Bu denge sreci, birimdeki rollerin, kodlarn veya normlarn yaps ve doasndaki deiiklikleri ierir. Bu durumda deime, bir nceki dzenin iinden kaynaklanan postulaya dayanr. Birinci postula farkllamadr. Farkllama, neo-evrimci tartmann balang noktasdr ve Durkheime atfedilmektedir. Ancak, Neo-evrimci analiz bu konuda farkl bir yol izler ve yapsal-farkllama kavram zerinde durur. Bu erevede salt ekonomik olan mesleksel eitlilik deil, dier kurum ve kategorilerin de bu nermeye gre deerlendirilmesi gereidir. rnein, politik sistem, dinsel felsefeler, sanat, kanunlar, semboller ve inanlarn yaplarnda artan bir farkllama sz konusudur. Farkllama ile birlikte gerilim, kargaa ve saldrganlk neo-evrimci grte tm toplumsal srelerin ayrlmaz grnmleridir. Yeniden btnleme neo-evrimci grn ikinci postulasdr. Bu postulaya gre, zlme eilimlerine kanlmaz olarak, zlm bir sistemi yeniden dengeye kavuturacak olan yeniden btnletirici mekanizmalarla kar konulur. Bu mekanizmalarn eitli trleri vardr. Fakat en nemlileri ideolojiler ve devletleme eklindeki rgtsel yaplardr. Bu mekanizmalar en ok evrimleen koordinasyon ve organizasyon rollerini iermekte ve var olan bir birimi harekete geirme kapasitesine sahip olmaktadr. Merkezden uzak kalmaktan ikyet eden insanlar, politikalar etkilemedeki pasifliklerden kaynakl ikyetleri ve ihmalkrlklardan doan krklklar ve bundan dolay zarar grm olan toplumsal dokuyu yeniden oluturma gereksinimini bu kavramlar doyuma ulatrr. Toplumsal yaama ynelik yeni bir g kuram gelitirme ve bu g kuramn dzen ve deime erevesiyle btnletirme abas, yeniden btnlemenin dier yzdr. Bu durumda g, para gibi bir dei-toku arac olarak deerlendirilmekte, ideolojiler ve rgtler toplu zveriyi ve bunun iin gerekli olan aralar harekete geirmek iin yeni bir kapasite yaratc olarak grlmektedir.

10

Ksaca, dengesizliin yaratcs anari, kendi panzehirini de retmektedir. Neo-evrimci grn son postulas uyumdur. Toplumlarn uyumu karln Darwinci (Darwinist) evrim kuramnda bulur. Fakat Darwinci kuramdan farkl olarak farkllama ve yeniden btnlemenin hem nedeni hem de sonucu olarak, toplumsal uyumun iki ynl bir hizmeti yerine getirmesi gerekmektedir; ancak doal seilme tezinin bir karl yoktur. Bu durumda uyum dncesi toplumsal deime asndan teolojik bir kriteri kuram iine sokmaktadr. Uyum tm toplumsal sistemlerin derinliinde, znde yatan yapsal deiim yneliine kapsayc bir anlam ve yn vermektedir. Uyum ayn zamanda farkllama srecini aydnla karacak bir deime iin gerekli olan gd ve mant da salamaktadr. Neo-evrimciliin toplumsal deime anlayn oluturan farkllama, yeniden btnleme ve uyumdan oluan bu temel model ileri srlen daha zel modellere de srekli olarak yansmaktadr.9 Neo-evrimci yaklama uygun biimde kresellemeyi kutsayanlar, ekonomik adan zayf lkeler sz konusu olunca kresellemeyi, kalcla bir bakaldr ve tarihin ilerlemesi eklinde neo-evrimci manta uygun olarak yorumlarlarken kresel aktr konumunda olan lkeleri bu yorumlarnn iine sokmamaktadrlar. rnein ekonomisi zayf lkelerin kresel srecin etkisiyle meknsal paralanma yaayarak kendilerinden yeni devletler retilmesi ve bu retilen yeni devletlerin tekrar ulus-devlet formunda nceki btnsel yaplaryla uluslararas ilikiler kurmas, kresel aktrlerin devlet yaplar iin sz konusu edilmemektedir. Sz konusu edilmeyen bir baka birey daha vardr. Kapitalizmle birlikte kreselleme sz konusu edilince, toplumlarn ilerilik, kalknmlk, gelimilik, geri kalmlk ve benzeri kavramlarla kategorize edilip kapitalizmin kendisine uygulama alan araynn perdelenii10 ve bu perdelenilerle meydana gelen aktr lkelerin dnyadaki statsnde kazand yeni anlam ve z bilincin kresel yorumlama anlayndan uzak tutulmaya allmasdr. Kresel aktrlerin yeni rol araynn belirginlemesindeki en nemli etken, ideolojilerin gemite olduu gibi kesin ifadeleriyle kitleleri ynlendirebilme glerinin ortadan kalkt/kalkmad yolunda11 eitli kehanetlere dayanmakta ve neticede tek bir sistemin hkimiyetinde bir ideolojiye doru gidildii eklindeki savla da bu

Bkz: D. Smith, Anthony: Toplumsal Deime Anlay, Gndoan Yaynevi, 1996, Ankara, s. 29, 44. Sezgin Kzlelik: Kreselleme ve Sosyal Bilimler, An Yaynevi, Ankara, 2001, s. 70, 74. 11 Ralf Dahrendorf: Class and Class Conflict in Indaustrial Society, Standfor Universty Press, Clifornia, 1992, s. 281, vd.
10

11

desteklenmeye allmaktadr. Byle bir gidiin ad politik bir rya olan12 Tarihin Sonudur. Oysaki sz konusu bu son, ulus-devletin sonundan daha ok kltrel, sosyal ve ekonomik yaplarn tkeniini, demokrasinin sonunu,13 ilevsiz bir entelektalizmi, 14 smrlmesini ada olmak adna hakllatran yurtta ve yurttalk modelini tanmlamaktadr. Bu yaklamlar zerine temellendirilmeye allan aratrmamz teorik bilginin yaanan gncel tarihle de desteklenmesiyle iki blmden oluturulmutur. 1. blm aklaycdr: Bu ksmda toplumsal kimliklerle15 kurgulanan ulus, devlet, ulus-devlet, kreselleme kavramlar dou evrelerine bal temel formasyonlarla (oluumlarla) ele alnm, deerlendirmeler yaplm ve yorumlarla bir denge salanmaya allmtr. 2. blm bu aratrmann temel blmdr. Odana kapitalizmin alnd blgeselleme dzeyinde ABye, yenidnya dzeni yaklamyla da ABD16 ye vurgular yaplmtr. Bu vurgular, ikibinli yllarda devlet aygtnn dnmn yanstmas bakmndan, kreselleme sreci ve bu srecin kurgulad devlet modelinin ulus-devlet modelini hangi noktalarda ne gibi deiikliklere urattnn tespitini kolaylatrc bir zellik sergilemektedir. Bu tespit, sosyal ve politik dzenin liberal politik meruiyetin bir arac olarak ilevselletirilmesi17 olarak formle edilebilir. Sonu ve neriler ksm denenceler gz nnde bulundurularak hazrlanm ve denenceleri lc bir nitelik sergilemitir. 1. Aratrmann nemi Dinsel olann politikletirildii, politik olann ise tekrar dinselletirilerek bir inan haline getiriliini tanmlayan 1990l yllardan bu yana geride kalan yaklak son onyedi yl uluslararas ilikilerde yeniden kurgulanma sreci olarak tanmlanmaktadr. Bu sre, zayf lkelerin ekonomik, politik ve sosyal yaplarna damgasn vurmutur. Uluslararas anlamalarla korunma altna alnan yeni srecin etkisiyle insan haklar

Bkz. Metin zgl Kayahan: Trk Edebiyatnda Siyasi Ryalar, Aka, Ankara, 1989, s. 21. Kenneth Minogue: Some Doubts About Democracy: How The Modern State Is volving, GBF, zel Say, 2002, s. 151. 14 Ahmet Cemal: Bir Yol Ayrmnda Trk Aydn, Yazko Edebiyat, S: 16, 1984, s. 82. 15 Mary C.Bacon, Howell: Heplin Ourselves Families and the Human Network, Press, Boston, 1975, s. 86. 16 Bkz. Christian, Joknen: Anti-Americansm and ts threat to transatlantic cooperaton and security, Turkish Polcy Quarterly, Summer 2004, Vol. 3, No, 2, s. 175. 17 Alan Hunt: Law, Politics and The Social Sciences, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, s. 103.
13

12

12

konusunda yeni talep ve toleranslar artm,18 ekonomik aktiviteler alann oluturan ve zgr bireylerin mlkiyete sahip olma ve bunu deitirme haklarnn hayata geiriliini, 19 ya da yoksulluk ve marjinalleme ile gelimekte olan lkelerin glendirilmesindeki etkinliiyle simgeleen20 sivil toplum rgtlerinin toplam saysnda art olmu,21 ok kltrl yurttalk ve birden fazla dil kullanmn kabul eden uluslararas yasalar kabul edilmi ve bunlarn hepsinin tek bir kavramla anlam bulduu politik kreselleme neo-liberal politikalar kanlmazm gibi gstermeye balamtr. Ksaca, artk dnya, kresel apta herkesi etkileyen ve ok ynl bamllk ilikilerinin bir sonucu olan tek bir toplumsal sistem haline getirilmeye balanmtr. Ekonomik, sosyal ve politik ynleri olan ve genellikle zayf ulus-devletleri neoliberal politikalarla etkileyerek, kreselleme ve ulus-devlet arasndaki etkileimi kresellemenin kendi lehine eviren bir yaplanma vardr. Bu yaplanmaya gre, kreselleme retoriinde kullanlan post modernist kuram, ulus-devletin tarihsel aamann belirli bir evresinde kurgulanarak devrimler ana yol atn, ancak artk tarihin sonu geldii iin ortadan kaybolduunu iddia etmektedir. Bu iddiann incelenmesi, gncel tarih asndan sorgulanmas, tasfiyesi ya da iyiletirilmesi gibi konular ok eitli platformlarda dile getirilmektedir. Bu dile getirililer, aratrmann nemini ortaya koymaktadr. almann bir dier nemini ise iktisadi liberalizmin temel iddiasnn tayc olan kresellemenin ve kresellemenin taycs olan teknolojik gelimenin -internet ortam gibi- milyon dolarlk yatrmlarn yapld ve sanat tarihinden kimyaya kadar birok veri tabannn bulunduu ama en ok da finansal ve istatiksel veri tabanlarnn gelime gsterdii22 ve dier iletiim aralarnn ulus-devlet ve ulusuluk ilikisinde ulus-devleti ayakta tutan ulusal bilin pratiini yok ederek yurttalk anlayn yeniden dzenledii ve bu dzenlemeyle meruiyetini pekitirdii varsaymdr. 23 Dikkatli bir
18

Mansour Yousef Elaagab: Leadership and Human Rights for Development, New Paradigms in Leadership, (Ed: Adel Safty, Halil Gven), Baheehir niversitesi Yaynlar, 2003, stanbul, s. 98, 19 Hamdi Piritine: Hegelde ve Avrasyac Dncede Devlet, Din-Devlet likisi ve zgrlk, Akademik Aratrmalar, S: 23, 20042005, s. 207. Zeynep Aygen: Kentlerin Tarihi Dokusu Korunmal mdr, Cogito, S: 8, Yaz 1996, s. 46. 20 Patrick Klby: Accountability for Empowerment: Dilemmas Facing Non-Govermental Organizations, World Development, Volum: 34, No: 6, 2006, s. 951. 21 Haluk Alkan; Sami Taban: Sosyal Haklar Boyutuyla Avrupa Birlii ve Bask Gruplar, Akademik Aratrmalar, 4 (14) 2003, s. 2; Edibe Szen: Modernitenin Mahsul: nsan Haklar, nsan Haklar Aratrmalar, S: 6, 2006, s. 227. 22 Valerie Morgan: Seamus Dunn: The Impact of The Computer on Educaton, A. Wheathon & Co. Ltd. UK. 1987, s. 17. 23 Marybeth Long Martello: Global Chance Science And The Arctic Citizen, Sicience and Public Policy, Volum: 31, Number: 2, 2004, s. 107.

13

analize tabi tutulduunda teknoloji, internet ortam ve dier iletiim aralar, birok kresel kavramn fonksiyonel adan tersine evrilmelerine yol amtr. Bu ulusuluun kresellemeye bir tepki bilinciyle glenmesine ve yeni duruma gre rgtlenilmesine olanak salamaktadr.24 Ortaya kan bu yeni grnm, sermayenin artan hareketlilii neticesinde kresel i gcnn dzenlenmesi ve i gc piyasasna farkl etkileriyle ilikili olarak kresellemi sermayeye kar,25 glenen ulusuluk eklinde vcut bulmaktadr. Buda almay nemli klan dier bir nedendir. 2. Aratrmann Konu ve Amac Rotas Avrupa merkezli ideolojilere gitmeyen eilimleri grmezden gelerek bu aratrmann kavramlarnn anlalma olanann olmad bilincinden hareketle bu aratrmann amac, aratrmaya esas tekil eden ve kreselleme srecinin arka plannda yer alan post-modern kuramlarn, ulus-devletin dolaysyla ulusal toplumun gnmzde yap bakmndan nem ve etkilerini on dokuz ve yirminci yzyla ait bir grng olarak bitirdii ynnde deerlendirmelere ynelik bir katkda bulunmaktr. Bu katkya ulamak iin birisi temel, dier de alt olmak zere eitli varsaymlar ortaya konmutur. Bu varsaymlar; ulus-devletin ve ulusal toplumun, kresel karar ve politikalara etkilerinin ikibinli yllarda da ak biimde devam edecei, ulus-devlet ile onu ayakta tutan toplumunun neminin azalmadan ulusal strateji belirleyebilecei, ancak bu zelliinin kapitalist kresel dzene uyum salama noktasnda bir dnme uratld dncesi incelenmeye almtr. Ayrca teorik aratrma snrlar ierisinde kalnarak kreselleme ve ulus, devlet, ulus-devlet toplumu kavramlarnn tanmlanmas konusunda akademisyenlerin almalar gereken tutum hakknda bir takm nerilerde de bulunulmutur. Bu aratrma ile gerekletirilmek istenenler biraz daha somutlatrlacak olursa; a. Ekonomik ve sosyal bakmlardan kreselleme srecini ve ulus-devlet kurgusunu ve toplumunu aklayan bir model kurmak ve bunu temel bir varsaymla snamak: Kreselleme, ulus-devlet ve toplum etkileiminin gereklemesini, sosyal ve ekonomik alardan aklayan kuramsal bir varsaym modeli ortaya koymak ve bunu varsaymlardan elde edilen verilerle desteklemek. Bir baka anlatmla, bundan sonraki
24

Doug Stuart: Virtual Masses and Real Minorities: magining the Nation Across Space and Time: The Case of Rhodesians on the World Wide Web, (Ed: Nick Lee, Rolland Munro), Blackwell Publishers, The Sosyological Review, USA, 2001, s.147- 149. 25 Saskia Sassen: The Global City, New York, Second Edition, Prnceton Universty Press, 2001, s. 3032.

14

altbalkta, alt varsaym birde dile getirildii gibi, ulus-devlet kurgusunun kuruluunda etken olan faktrlerin, kurgu ncesi ve sonras uzun bir sre iinde sosyal ve ekonomik meknnn birbiriyle ilikili olarak, nce ekonomiye uzanmas ardndan sosyal ve toplumsal olann bu uzantnn etkisiyle biimlendirilmesi ve yine ardndan da, politikleerek ulus-devlet modelini benimser duruma gelmesini bir varsaym modeli ile aklamak ve bu modelin geerliliini snamak. b.Ulus-Devlet ve ekonomi arasndaki kaynak akmlarnn elde edili biimlerinde kresel aktrlerin etkinliini ortaya koymak ve mekansal paralanmalarn bu etkinlikteki nemini aada dile getirilen alt varsaym iki ve ile snamak: kresel srete gl devletlerle zayf devletler arasndaki kaynak akmlarnn yn, miktar ve bu kaynaklarn gl devletler ve zayf devletler asndan kullanm biimleri ile kaynaklardan alnan pay konularnda dnsel veriler retmek ve bylece bilgilerimizi arttrmaya ynelik teorik boyutta aratrma yapmak. Teorik aratrma snrlar ierisinde, elde edilen sonular kullanarak eitli alardan kresellemenin toplumsal maliyeti hakknda gelecekte daha kapsaml aratrmalara kaynaklk edebilecek zemin hazrlamak. c. Sonu olarak, akademisyenlerin ve politikaclarn kreselleme, ulus-devlet ve ulus toplum konularna yaklam biimlerine yol gsterecek neriler gelitirmek: Zayf ulus-devletlerden gl ulus-devletlere aktarlan kaynaklarndan nemli paylar alan kresel aktrlerin kamusal hizmetlerin finanse edilmesinde nleyici etkilerini ortaya koyabilmek. Bylesi bir durumda sosyal dzeni korumak iin akademisyen ve politikaclarn genel anlamda yaklam biimlerinin nasl olmas gerektii konularnda bir takm kavramsal neriler gelitirmek. 3. Aratrmann Varsaym ve Alt Varsaymlar Varsaymlar, bilimsel bir aratrmann gerek hareket noktalarn vermek zere seilirler. Bu seili, varsaymlara aratrmann her evresinde elde edilecek bilginin niteliini ve nasl dzenleneceini gsteren bir klavuz olma zelliini ykler. Bu yklemeyledir ki, tm aratrma varsaym/lar zerine kurulur 26 ve sonularn gerekliinin kontrol edilmesi olanan verir. Ancak, sadece deskriptif bilgilerin egemen olduu aratrmalar sz konusu bilgilerin bir dkmn yapmak ve bilginin

26

Mzaffer Sencer: Toplumbilimlerinde Yntem, 3.Bsk., Beta, stanbul, 1989, s. 35.

15

ayrc zelliklerini tespit etmek zere tasarlanan durum belirleyici zellie sahip olmasndan dolay bir varsaym kullanmay gerektirmez. Bu aratrma, sadece deskriptif bilgiler sunmam, aklayc ve karmc bilgilere ulama olanaklarn da sorgulad iin aratrmada varsaymlar kullanlmtr. 3.1. Temel Varsaym Kreselleme aa ve zamana gre kapitalizmin yeniden yapland bir sreci tanmlamaktadr. Bu nedenle kapitalizm, ulus-devlet ve toplum arasndaki kurgusal ba kreselleme ve ikibinli yllarn ulus-devleti ve toplumu arasndaki ba da zamana ve aa gre yanstmakta ve bu yanstmann etkisiyle, ulus-devlet ve toplum kurgusu dntrlerek tek bir dnya sisteminin yap ta haline getirilmek istenmektedir. Bu srete egemen olan faktr, sermayenin artan bir hzla kresel lekte gelimesi ve bu genilemenin devletin ilevleri ve rgtlenmesi zerinde dntrc bir etkiye sahip olmasdr. Bu da bizlere, kresellemenin derecesi ile devlet ve toplum arasndaki dorusal ilikiyi gstermektedir. 3.2. Alt Varsaymlar 1-Ulus-devlet ve ulusal toplumun kurgulanma srecinde olduu gibi, kreselleme srecinde de ekonomi etkin bir neme sahiptir. Ekonomi, ulus-devlet ve ulusal toplum lsnn temel taycs roln ekonomi politik stlenmektedir. 2- Kresel srete ekonomi politiin etkisiyle bir sorun olarak ortaya atlan ulusdevlet ve toplumu kurgusu uluslararas anlamalara katlma nedeniyle kendi yapsn kreselleme araclyla etnik paralara bldrmekte, bu blnle yeni devletlerin oluumu salanrken ikibinli yllarda lke says arttrlmaktadr. 3- kibinli yllar, dikey -uluslararas- ve yatay -ulusal- olmak zere iki dilli politik bir yap zerine kurgulanmaya allmaktadr. Dikey dilin egemenlii, tarihin her safhasnda olduu gibi kendi politik dilini dier toplumlara aktarma biimine dntrmtr. Ulus-devlet kurgulama srecindeki homojenleme gibi bu politik dil, toplumun ortakln salayan ve niteleyen temel bir ara ilevini stlenmekte ve dnya yurttalna dayanan milletler dnyasndan oluan tek bir dnya devletine doru dnen yaps ile toplumlar btnletirmek istemektedir. Egemenin dili olan bu dil, kendisini bilmeyenleri kreselleme srecinin olanaklarndan koparaca korkusuyla kitlelerin kendisini zmsemesini salamakta,

16

bylece ulus-devlet yurtta ilikisi, kresel egemen ve dierleri ilikisine dnmekte, BM, AB ve AHM gibi uluslaras organizasyonlarn gelimesiyle de kresel rejimin meruiyetine inanan yeni yeli yeni bir siyasal yap ortaya karlmak istenmektedir.27 4.Aratrmann Yntemi Sosyolojik aratrma ve analizlerin elde edili biimleri ve onlarn ne kadar gvenilir olduunun ortaya konmas metot konusu ile ilikilidir. nk bilimsel tm bilgiler bir metotla elde edilir.28 Her sosyolog bir yntem uzman deildir ama yntem uzman sosyologlarn birikimlerinden bamsz bir alma yapmas da mmkn deildir.29 Sosyoloji biliminin gelitirdii yntemlere baml olarak gerekletirilen bu aratrmada zellikle ulus-devlet ve ulusal toplum olgularn ve bu olgularn ortaya k, var olu ya da i dinamiklerini harekete geiri nedenlerini bulma ve bu nedenlere ilikin zmlemeler retmede ortak zelliklere sahip metotlar kullanlmaya allm, bu amala birinci blmde tariflere arlk verildii iin betimleyici, ikinci blmde devlet aygtnn geirdii dnmler nedeniyle karlatrma, sonu ksm ise aklayc karakterinden dolay aklayc olmak zere ayr metodik yol takip edilmitir. Bu metodik ilem uygulanrken, toplum bilim, toplumun tarihinin bilimidir nermesi ile siyaseti irdelemek, tarihin olaslklarnve olaslklarn tarihini eletirel bir tarzda irdelemektir30 nermelerinin badamas ve ardndan da kresel kapitalist yaklamn31 bu badaklk iine oturtulmasna dikkat edilmitir. Bu, aratrmann ekonomi ile olan ilikisini ve bu ilikinin tutarlln gstermesi bakmndan nemli grlmtr. Aratrma sresince kavramlar nem ve saylarna gre ele alnm, eer kavramlar az sayda iseler tm ele alnm, deilse konunun kapsamna giren temel kavramlar aratrma amalarna uygun bir biimde snflandrlm, her snfn temsil ettii birim ya da birimler ncelenmitir. Olanak bulunan yerlerde darda braklan kavramlar denetleyici birimler olarak kullanlm32 ve neticede disipline edilmi bir

Unutulmamaldr ki, siyasal sosyalizasyon, terimsel ieriinden anlald gibi sadece siyasal norm ve deerlerin deil, ayn zamanda sosyal yapdaki sosyo-kltrel ve ekonomik karakteristiklerin kabuln tanmlayan bir sretir. Bir siyasal rejim ve o rejimin meruluu, dorudan o kurguda kabul gren inanlarla ilikilidir. 28 Eugen Won Bhm Bawerk: Deductive Vs, Hstorical Analysis, Central Currents In Socal Theory 1700 1920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablications, London, 2000, s. 64. 29 Becker Howard S: Sociological Work Method and Substance, Adline Publishing Co. 1970, s. 3. 30 E. Fuat Keyman: Modernite Sorunsal ve 21. Yzyla Girerken Trkiye, Dou Bat, S: 10, s. 51. 31 Yaar Kaya: a.g.m., s. 13. 32 Alddin enel: lkel Topluluktan Uygar Topluma, Bilim ve Sanat, Ankara, 1995, s.,29-30.

27

17

tez yazma olanan kendiliinden domutur. Aratrma sresince her hangi yanl bir dnceye yabanc, objektif, tutarl, rasyonel ve akademik bir kiilik temsil edilmeye allm, bilimsel teorilerin geicilii gz nnde bulundurulmu, ancak bu geicilik, bilimin iflas olarak yorumlanmamtr. 33 5. Aratrmann Kuramsal erevesi Onsekizinci yzyln ikinci yarsnda yeniden canlanan bilimsel gelimenin en byk zellii metodolojik blnmede ulusal izgilerin hkim olmasdr. Fransz bilimcileri ounlukla kuramc, ngilizler ise deneycidir. Ulusal kltre gre byle bir ayrma daha nce Bacon ve Descartesin yazlarnda fark edilmitir. Descardes bilimde gerei aramann yolunu mantksal dncede, dolays ile kuramsal yaklamda ararken, Bacon, gzlem ve deneyle tmevarm ncelemitir. Aslnda her ikisinin de birlikte deerlendirilmesi gereinin anlalmasndan sonra bile ulusal kltrn etkisi gnmze kadar kendisini kullanlan anlalmas, hissettirerek kuramsal bylece devam etmitir. 34 temel Bu sosyal kabulleri, bilim aratrmalarnda paradigmann erevenin aratrmacnn aratrmacnn benimsedii referans

erevelerinin belirlenmesi bakmndan da olduka nemlidir. Bu nemin bilinci ile bu aratrmada Avrupa ve yakn evresinde kurgulanan ulusdevlet, kapitalist gelime sreci ile iliklendirilerek ele alnm,bu ele al, Deutschun toplumsal geikenlik ve toplumsal iletiim etkenlerinden oluan iletiim kuram zerine temellendirilmitir. letiim kuram, modernleme srecini deerlerin youn bir biimde aktarlmasnda ana faktr olarak kabul etmekte, aktarmn, modern ulusun oluumunda etken bir role sahip olduunu ileri srmektedir. Bu kuramda, toplumsal iletiime bal aktarm etkeni yannda, arlkl olarak, toplumsal geikenlik etkeni de bir analiz etkeni olarak kullanlmaktadr. Deutscha gre, belli bir kltrel yapyla belli bir toplum arasnda, her zaman iin, toplumsal i blmn ortaya karan bir iliki vardr. Bu i blm de srekli bir iletiimi zorunlu klar. Deustsch bu iki saptamadan yola karak bir halk tanmna varmaktadr. Deutsch gre, birbirlerine kltrel zelliklere bal benzer davran biimleri ve iletiim kanallar ile balanm belirgin sayda bir insan topluluu halk olarak adlandrlabilir. Halk aamasndan sonraki bir aama olan ulus aamasna gei iletiim kanallarnn belli bir geikenlik dzeyine
33 34

H. Poncare: Bilim ve Hipotez, (ev: Fethi Ycel), MEB, 2. Bsk: stanbul, 1964, s. 178. Erdal nn: Bir Bilim Tarihi Yorumunun Esinlendirdii Dnceler, Dnen Siyaset, S: 20, s. 138.

18

ulamasndan sonra olacaktr. Bu geikenlik aamasna gelinip gelinmediini belirlemek de somut baz ltler sayesinde mmkndr. Bu ltler ehirleme dzeyi, ikincil sektrlerdeki ve tarm sektrndeki nfusun aktif nfusa oran, basn organlarnn izlenme oran, yksek retimdeki renci says, gmen says vb. dir.35 6.Veri Toplama Teknikleri Konuya yorumlamac bir gzle bakan bu alma, verilerini toplarken ncelikle bilimsel literatrden yararlanmay ama edinmi, post-modern ya da kart sylem sahiplerinin-akademik kariyere sahip olmasa da kii, grup, parti, sivil toplum rgtleri ya da yaynlar- ulus-devlet olgusuna ilikin yaklamlar birer veri kabul edilmi, deerlendirme yaplrken sz konusu veriler objektif, tutarl ve rasyonellik lmlemelerinden geirilerek bir ayklamaya tabi tutulmutur. 7. Snrlamalar Bu aratrma, kreselleme ve ulus -devlet etkileimini makro boyutta ele alan kuramsal bir aratrmadr. Aratrmada ulus-devlet, en ilkel dnemlerde dahi dnyann dier yerlerine gre daha medeni36 olan Avrupa merkezli37 bir kurguda ele alnmtr. Avrupann sosyoloji tarihine materyal kazandrma derinlii ve bu derinliin yeterlilii38 bu aratrma iin bir sorun olmamtr. Bunun nedeni, sosyal dnce ile ilgili aydnlanma geleneinin temel varsaymn oluturan sosyal atlarn Bat modernitesinde meydana gelmesinde ve oradan da evrensellemesinde39 sakldr. Konu Avrupa ve Avrupa yakn evresi merkezli ulus-devlet kurgusu ile snrlannca, Dou medeniyeti camias, onlarn devlet anlaylar ve buna bal olarak dnrlerinin konu ile ilgili grleri, konunun dnda kalm ve modern Ulus-devlet kurgusu modernleme ile balatlmtr. Avrupa merkezli bir yaplanmadan sz edeceksek bu yaplanmann kapitalizm ile ilikisi zerinde de durmak gerekmektedir. nk Avrupa merkezciliiyle ilgilenmenin
35

Ozan Erzden: Ulus-devlet, Dost Yaynevi, 1997, s. 14. Falk Pngel; Ders Kitaplarnda 20. Yzyl Avrupas, TarihVakfYaynlar, stanbul, 2004, s. 44; Haluk Kabaliolu: Avrupada Btnleme Hareketlerinin Tarihi Geliimi, HF, Mahmut R. Belleke Armaan, stanbul, 1993, s. 223271. 37 Mark Mazover: Empair, nternationalizsm and The Crisis of The Mid-Twentieth Century, The Royal Enstitute of International Affairs, 82, 3, 2006, s. 553. 38 Geoffrey Hawthorn: Enlightenment and Despair A Hstory of Sociology, Cambrdge Unversty Press, Cambrdge, 1976, s. 112. 39 Jeffrey C. Alexander; Steven Seidman: The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C. Alexander, Steven Seidman, Routledge, London, 2001, s. 17.
36

19

en doru yolu, bu merkezcilii, kapitalizm ideolojisi ierisine yerletirerek ele almaktan40 gemektedir. Hal byle olunca da, ulus-devlet kurgusu kapitalist gelime srecinin bir kurumu, modernleme ise bu srecin dzenleyicilerinden biri olarak karmza kmaktadr. Modernizmin odaa alnd ulus-devlet tartmalarnda ulus kurgusu sonradan icad edilen bir kurgu olarak deerlendirilmektedir. Ancak bu aratrmada byle bir tartmaya girilmedii gibi ulusun tarih dlna ynelik sylemlere kar bir sava da yer verilmemitir. Bu aratrmada ulus kavram tarihsel ve evrensel bir ynelim olarak bir n kabule zaten sahiptir. yle ki, bir ulusun varlnn kabul edilebilmesi iin gerekli olan be unsur vardr. Bunlar ortak lke, ortak kan ba, ortak dil, ortak entelektel yaam ve ortak bir devlete ya da bir devletler federasyonuna sahip olma unsurlardr. Ancak bir ulusun varlndan sz edebilmek iin bu unsurlarn mutlaka hepsinin bir arada bulunmas gerekmemektedir. Bu unsurlardan ikincil derecede nemli olanlarn eksik olmas ulusun varln engellemez; ancak, kan ba (ayn soy) ve ortak lke (anavatan) unsurlar temel unsur olmalar nedeniyle vazgeilmez bir neme sahiptir ve ulus oluturmann olmazsa olmaz koullardr. Bu iki temel unsurdan birinin ya da dierinin n planda olmasna gre, iki deiik ulusal oluum tr, yani kltrel uluslar ve siyasal ulusalar arasndaki ayrm ortaya kacaktr. Kltrel uluslar ortak bir kltrel miras zerinde ykselen uluslardr ve kltrel mirasn ortak paydas olarak da ortak kan ba nem tamaktadr. Siyasi uluslar ise, ortak bir siyasi gemi ve rgtlenmenin dourduu bir arada tutucu bir gce dayal uluslardr ve bu balamda da ortak lke unsuru n planda yer alr. Ancak kltrel ulus ile siyasal ulusun birbirlerinin alternatifleri olarak grlmemeleri gerekmektedir. Bir kltrel ulus pekl bir siyasal ulus ekline gelebilir ya da tek bir kltrel ulus birden fazla siyasi ulus formuyla var olabilirken, birden fazla kltrel ulus da tek bir siyasi ulus yaps altnda toplanabilir. Friedrich Meineckee gre en ideal olarak nitelendirilebilecek olan kltrel ulus ile siyasal ulusun rtt haldir.41 Friedrich Meineckein bu yaklam ulus-devlet iin en uygun kurgu biimidir.

Hilal Onur; Berrin Koyuncu Lorasda: Avrupa Merkezcilik zerinden Uygarlk Kavramna ki Farkl Bak: Norbert Elias ve Cemil Meri, Dou Bat, S: 29, 2004, s. 246. 41 Ozan Erzden; a.g.e., s. 36, 37.

40

20

BRNC BLM DEVLETN VARLIK KOULLARI TANIMI VE NCELEME YNTEMLER 1. DEVLETN VARLIK KOULLARI Devlet konusunda pek ok tanm yaplm ve yaplmaya da devam etmektedir. Bu tanmlamalarn iinde phesiz en benimsenmii, kkeni Gerge Jellinekin (1774-1851) ilk basks 1900 ylnda yaynlanan Allgemeine Staatslehrede bulunan unsur teorisi" (Dreielementenlehre, three elements theory" XE "three elements theory") diye bilinen teoriye gre yaplm olan tanmdr. Bu teoriye gre devlet, insan, toprak ve egemenlik unsurlarnn bir araya gelmesiyle olumu bir varlktr.42 Bu tanm -ge kuramnn ulus, lke ve egemenlik kavramlaryla anlam bulduu ve etkisinin gnmze kadar uzand bir tanmdr. 1.1. Devletin nsan esi; Halk Kimilerine gre psikolojik bir kaygnn rn,43 kimilerine gre de kltrel ve politik dnyay simgeleyen bir kavram olarak ulus, millet ve halk szckleri ou kez zde anlamlarda kullanlmaktadr. Bu tanmlama kaosunun nedeni kavramlarn srekli olarak referans verilen gereklikle uyum gstermemesinde aranabilir. 44 Bu nedenle, konu zerine yaplan her tartmada, tartmann hangi ierikte kullanldnn zel olarak belirtilmesini gerektirmektedir.45 Ulus, temelde tarih ve lk faktrleriyle halktan ayrlmaktadr. Halklama sreci uluslama srecinden daha erken devrede olumutur. Halk teriminde ortak din, dil, gelenek, grenek, rk alkanlklar gibi zellikler hi aranmad gibi gerekte yoktur. Bu
42

Kemal Gzler: Devletin Genel Teorisi, Bursa Ekin Kitapevi, 2007, s. 4. Howard Caygill: Liturgies of Fear: Biotechnology and Culture, (Ed: Barbara Adam, Ulrich Beck, Jost Van Loon), The Risk Socety and Beyond Critical Issues for Social Theory, Sage Publcatons, London, 2000, s. 155. 44 Cemal Bali Akal: Devlet, Yasa, Hkimiyet, HF, 75.Yl Armaan, stanbul, 1999, s. 19. 45 Taner Akam: Trk Ulusal Kimlii zerine Baz Tezler, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Milliyetilik, (Ed: Tanl Bora, Murat Gltekingil), letiim, C. 4, stanbul, 2003, s. 53.
43

21

kavram daha ok hukuki bir var saym46 veya her seferinde soyut bir yapy anlatmaktadr.47 Bir halk, kendisine zg bir yaam biimini tarihsel olarak kurgulam ve bunu zel bir yaam biimi olarak belirlemise o halk ulus olarak tanmlanm 48 ve bir devletin snrlarna bal toplumsal-siyasal bir kategori49 olarak deerlendirilmitir. Hobsbawm, halk terimini Modern ulusolarak kavranan birimin belirleyici llerinden olan, belli bir territoryal politik rgtlenme birimi ile zorunlu olarak ilikilendirmektedir.50 Halk terimi, anonim ve eitlilik biiminde homojen toplum biimini ve toplum iinde var olan hiyerarik dzeni tanmlamaktadr. Roma hukuk terminolojisinde kavram hukuksal ynden tanmlanabilen ve ynetilen btn insan gruplarn yani Corpusa karlk gelmektedir.51 Halk ve ulus terimlerinin anlam fark "ulus"un daha geni politik ve toplumsal bir btnlk, bir otonomi ifadesi olana referans vermesiyle belirginleirken, halka, bir btn saylan devletin oluturduu topraklar ve bu topraklarda yaayan insanlar anlam yklemitir. Ancak bu anlam yklemesi ayrmclk nedeniyle her zaman eit artlar dourmamtr. Bunun nedeni egemen kltrn inanlar etrafnda ak ya da rtk bir biimde dier bir toplumsal grubu g ile korumasndan kaynaklanmakta, bu trden bir koruma biimi ise desteini rkln sosyal, ekonomik ve kltrel egemenliinin bir biimi olarak hakszlk, dlama ve mevcut egemenliin hakl karlarak srdrlmesi iin uygulanmas ve inanlarn kullanmndan almaktadr. Byle bir koruma ya da korumama durumu, kurumsal olarak yaratlan eitsizlik haline gelmi bir biimde rnein Irakta Krtler iin (Saddam dnemindeki) szkonusudur. imdi ise her zaman teki olarak grlen Trkmenler iin byledir. Irakta rksal uygulamalar, toplum yapsnn iine yerletii iin rklk kurumsal olarak yaratlan eitsizlik haline gelmi ve sosyo-ekonomik bask, rksal eitsizliin oluturulmasnda ve devamnn uygulanmasnda en nemli sosyal ara olarak dominant bir grup tarafndan eski tarihlerden beri srekli kullanlmtr. Irak trnden devletlerde yaayan halklar yetien nfus ierisinde vardr. Ancak devletin korumasndan

T.M. Edwards- Charles: Law in The Western Kingdoms Between The Ffth And Seventh Century, Studies in the Imperial Law in the Late Antiquity, (Ed: Averl Cameron, Bryan Ward-Perkns, Micheal Whtby), Cambridge Unversty Press, 2000, UK, s. 262, 263. 47 Giovanni Sartori: Demokrasi Teorisine Geri Dn, (ev: Tuncer Karamustafaolu, Mehmet Turhan), Yetkin Yaynlar, Ankara,1996, s. 23, 27. 48 Jrgen Habermas: The Incluson of The Other, The Mt Press, Cambridge, Massachusetts, 1998, s. 107. 49 Immanule Wallerstein: Irk Ulus Snf, (ev: Nazl kten), Metis Yaynevi, 1995, s. 9899. 50 E.J Hobsbawm: Milletler ve Milliyetilik, (ev: Osman Aknhay), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1993, s. 65. 51 Kurt Schilling: Toplumsal Dnce Tarihi, (ev: Nihal nal) Yaynlar, Ankara, 1971, s. 131142.

46

22

mahrumdur.52 Byle uygulamalarn tersinin grld lkeler de vardr. rnein Trkiye iin byle bir durum sz konusu deildir. Bunun nedeni, Trkiyenin uluslama srecinde Krt nfusunu kendinden saymas ve onlar kendinden olduuna inand nfusa oranla ayrma tabi tutmayarak toplumun asli unsuru olarak yorumlamasnda, buna bal olarak da, lkenin toplumsal yapsn kurgulamada sz sahibi etmek iin siyasal ve ekonomik bakmdan sosyalletirme abasnda aranmaldr. Unutulmamaldr ki uluslar meydana getiren ey, her lke iin geerli olan halk kavram zerinde pratikletirilen uluslatrma abalardr. 1.1.1. Irk Son derece tartmal bir sreci yaayarak gnmze kadar gelen rk kavramnn almann snrlar iine sokulmasnn nedeni, rk kavramnn ulus devlet-kurgusundaki ulus ve ulusuluk oluturmalarnn alglanma biimlerine zemin hazrlamas ve kresel ada post modern yorum tarafndan bu kavramn ok kltrllk ad altnda zeri rtl olarak yeniden canlandrlmasndandr. nsan soyunun kendisi ve iinde gelitii tm sosyal ve biyolojik geileri analitik olarak btnsellii ile zmleyebilmesi toplumdan topluma, kiiden kiiye farkl ekilde gereklemekte, bunun iin gerei btnsellii ve deikenlii iinde kavrama sreci binlerce yldr mmkn olmamaktadr. Bunun nedeni, bu ok boyutlu gerekliin, kendi doal ve sosyal geileri iinde srekli dnme uramasnda ve soyutlama yoluyla yaam ve kendisini tekrar reten insan tarafndan devaml deitirilmesinde aranabilir. Bu genel deerlendirme erevesinde kavramlarn ierik zmlemeleri sz konusu edilince farkl bir durumla karlalmamaktadr. Kavramlarn, kavram anlamlarna ynelik bir tanmlama getirmeden kullanlmas ya da kavramlarn birbirleri arasndaki yakn anlam ilikisi kurulmadan birbirleri yerine kullanlmas, rklk gibi anlamsz birtakm savunularn ortaya kmasna neden olmakta, bu da atmac eilimleri besleyen bir alt yap ilevi grmektedir. Bu ekilde yaratlan kavramsal karmaa ortamnda kavramlar, ierikleri bakmndan ucu ak olarak braklmakta, aratrmaclar ve politikaclarn iine geldii zamanda karlara uygun biimde kullanlabilmektedir. Bu tutarszln baz artlar altnda pratik davranlar asndan avantajl durumlar yarattna inanlsa dahi,
52

Jeremy Hein: Refugees, Immigrants, and the State, Annul Review of Sociology, Volum: 19, 1993, s. 46, 47.

23

kavramlarn yanl, yanl ya da zeri rtl olarak bo kullanlmas, uzun vadede toplumlarn aleyhine durumlar yaratmaktadr. Irk kavram da byle zellie sahip kavramlar arasndadr. Ruth Benedict, 1940 ylnda yaynlad Irk, Bilim ve Politikaadl kitabnda rk konusunu analiz ederek fiziki antropolojinin genetik almalarn, toplumsal bilimleri rklar zerindeki incelemelerden tmyle ayrm ve rk sosyolojik bir kavram olan rkla brakarak konuyu toplumsal bilimlerin ve tarihin konular iinde deerlendirmitir. Benedicte gre, rklk bir doma, bir inan-iman olup, bir rkn dierine stnln ifade etmektedir.53 Bu stnlk rklar arasnda olabilecei gibi cinsiyet ayrmcl ile de kendisini gstermektedir. nk cinsiyet ayrmcl, rk yaklamlardan ayr olarak ele alnamaz. Tarihsel sre iinde gerek cinsiyetilik gerekse rklk i ie gemi bir ilikiler silsilesi oluturmu, dolaysyla cinsiyet ve rk ayrmclna dayal sylemler ve uygulamalar birbirine paralel bir biimde gereklemitir. Bu cinsiyete dayal ayrmclkta ideal insan modeli beyaz erkek modelidir. nk beyaz erkek modeli, kltrel alanda yaratlan din, devlet, aile gibi egemen kurumlarn yaplarnn korunmasn ve devamlln salamakta, bu ekilde de toplumsal dzen korunmakta dolays ile egemen kurumlarn salam kalmas ilevi gerekletirilmektedir. nsanlar arasndaki farkllklar snflandrmak amacyla kullanlan bir sylem olarak rk kavram emperyalist Avrupa ideolojisinin bir paras olarak teki olgusunun deri rengine bir anlam verilmesiyle gndeme gelmi ve bu gndeme gelii belirli klan ise zellikle hiyerarik yap olmutur. Hiyerarik yap, toplumlarn konar-gerlikten yerleik dzene gemesiyle kurgulanm ve bu kurgu insanlar arasndaki fiziksel ya da toplumsal - farkl i blmleri neticesinde kurgulanan toplumsal snflar: yneten ve ynetilenler, zenginler, fakirler, otorite sahipleri - otoriteye sahip olmayanlar eklinde eitsizlikten kaynaklanan rk ayrmlarnn54 domasnn nedenlerinden olmutur. Bat literatrnde 'rk' kelimesinin etimolojik aklamas hakknda bir fikir birlii olmamakla beraber kelimenin ngilizce karl olan racekelimesinin Sm meneyli olduu tezi mevcuttur. ncil'in baz tercmelerinde 'rk' kelimesi, mesel "Hz. brahim'in rkeklinde gemekte, kelime "tohumveya "nesilolarak evrilmektedir. Baz bilim adamlar ise kelimeyi ekedeki "damar veya "kananlamna gelen raz kelimesine
53 54

Nephan Saran: Antropoloji, nklp Kitapevi, Istanbul, 1993, s. 86. nal Sayn: Sosyolojiye Giri, 2.bsk., niversite Kitaplar, zmir, 1994, s. 114, 115.

24

dayandrmakta, dier bazlar Latince generatis veya eski Franszca generace veya Baskadaki "erkek damzlk hayvandemek olan anaca veya araza kelimesine atfetmektedirler. Irk kelimesinin kknn spanyolcadaki Arapa kkenli "Ba" veya "Kaynak" anlamna gelen ras kelimesi olduuda savunulmaktadr. Btn bu muhtemel kaynaklardaki kelimenin biyolojik bir zellii vardr; ata, kan veya ilikiyi iaret etmektedir55 Platon ve Aristonun dualist rasyonalizmini de yanstan bu kavram, bir toplumun egemenlerinin ve onlarn statkoyu srdrme isteklerinin, o toplumun en derin dnrlerinin kavrayn bile nasl snrlandrp arpttna iyi bir rnektir. nsan deerine ilikin bir hiyerari yaratlm ve bu da eitsiz toplumsal iliki ve ekonomiyi merulatrmak iin doal saylmtr. Aslnda bu doallk, egemen ideolojinin temel ilevine iaret etmektedir.56 stnlk kavramnn ortaya k ile ilikili olan gemiin bu miras, Gney Amerika, Gney Afrika Birlii, Belika Kongosu ve nc Reich Almanyas gibi blge ve lkelerin nazariye ve uygulamalar olarak zamanmza kadar gelmitir. 57 Yeni Avrupa uluslarnn teekkl ve bugn rk olarak nitelenebilecek dnce ve yarglarn kkeni Aydnlanma ana dayanmakla beraber inan taassubu58da bu kavramn kurgulanmasnda nemlidir. rnein, II. Dnya Sava srasnda Nazi Almanyas tarafndan gerekletirilen anti-semitist uygulamalar bunun en iyi rneidir. Ayn ierie sahip olmasa da rk uygulamalar olarak, Gney Afrikada rk ayrmnn resmi devlet politikas oluunu, ABDnin gemiteki zenci uygulamalarn ve Kzlderililere kar tutumunu kt birer eylem biimi olarak burada dile getirebiliriz. eitli ekillerde tanmlanmasna ramen rk konusunda olan ey, rkn biyolojik bir kavram oluudur. Bir tanma gre rk, Homo Sapiensin temel blmleridir ve bu blmlere has fiziki zellikler kaltm yoluyla kuaklara aktarlmaktadr. Dier bir tanma gre ise birbiriyle ilgisi olan temel insan gruplar olup, bu gruplar eitli fiziksel zellikleri, bileimleri yoluyla birbirinden farkldr; fiziki zelliklerini belirleyen ise birbirinden farkl genetik kompozisyondur. Bu gn sorun genetik adan ele alnrsa, gerekten rklar aras snr ekilemez; nk insanlar btn corafi blgelerde kesintisiz bir ekilde dalmtr ve komular arasnda daima bir miktar gen ak var
55

M. Cihat znder: Dnya 'da ve Trkiyede 'Irk've 'Etniklik' Kavramlar, Kk Aratrmalar, C. 2, S: 1, 2000, s. 67. 56 Fatmagl Berktay: Tektanrl Dinler Karsnda Kadn, Metis,1.Bsk, stanbul, 1996, s. 133. 57 Davit Spitz: Antidemokratik Dnce ekilleri, (ev: iar Yaln), MEB Yaynlar, stanbul, 1994, s. 164. 58 Bkz. Eski Ahit, Tevrat, Musann II. Kitab Bab 6, Bab 34: Musann IV. Kitab Bab 15, Bab 34 ve 35: Musann V. Kitab Bab 3, Bab 9, Musann II. Kitab Bab 34/16.

25

olduundan belirli genetik karakteristikler hemen btn insan gruplarnda az ya da ok bir say ile bulunabilir. nsan gruplar arasnda biyolojik farklarn olduu yadsnamaz. Ancak bu farkllk, belirli karakteristiklerin bal olduu genlerin frekanslarnn farklldr. yle ki, eskiden gz kapann epikantik ekli, mongolid rkn zellii olarak kabul edilir ve sadece Asyallara has bir zellik olarak kabul grmtr. Hlbuki Avrupallarda da az bir frekansla bu zelliin varl bilinmekte ve hatta Asyallar gibi, Afrikada Bushman ve Hottentonlar da olduka yksek bir frekansla mevcut olduu kabul edilmitir. 59 Irkln tarihsel geliimi srecinde teki olarak konumlandrlan genetik karakteristik zelliklere ou zaman olumsuz anlamlar yklenerek snflandrmalar yaplm, ama iin ara olarak kullanlan bu snflandrmalar sayesinde tekinin dlanmas srecinin sreklilii uzun yllar boyunca salanmtr. 1.1.2. Irklk ve Irki eitsizlik teorisinin dnsel temelleri ok eski devirlerden beri kan ve soy kavramlar bireylerin stnl inancn ve toplum iindeki statlerin belirlenmesini etkilemi ve buna bal bir dnya tasavvuru meydana getirilmitir. zellikle de 19. yzyln ikinci 20. yzyln da ilk yarsna bu tasavvur damgasn vurmu, kimi toplum aratrmaclar ve felsefecileri retilerini evrim biyolojisinden apartm, asl anlamlarndan saptrdklar dnce ve deneyimlerle sslemeyi adet edinmilerdir.60 Bu, rklk konusunda kavramn parametrelerinin yaratt bir kavram enflasyonunun olumasna neden olmutur. Ksaca, gnmz Batl modern kapitalist toplumun ok nemli bir lt haline gelen mevcut bu durum, toplumu kurgulayan gruplarn bazlarnn ekonomik ve politik katlmdan dlanmasn gerektirmi, bu gereklilik eitli ekillerde bask sistemlerinin kurulmasna yol amtr. Bu temelde bask sistemlerinin kurulmasnda en nemli etken toplumsal karlar, atmalar ve elikilerdir. Ksaca, rkln tarihsel geliimi bnyesinde barndrd dualist yapsndan, etnosentrizminden ve kiilerde gerek bireysel anlamda bilisel, duyusal ve davransal olarak gerekleen n yarg temelinde gerekse toplumsal boyutta kapitalist ideoloji tarafndan ina edilerek toplumsal olann odana yerletirilmitir. Bu yerletirme iyi bir dnce biimi olarak kabul edilmesede sosyal bir gereklik olarak gnmze kadar gelmitir. nceki
59 60

zamanlarda

sosyal

tabakalamada

atma,

eliki

ve

kar

Nephan Saran: a.g.e., s. 84. aban Teoman Dural: ada Kresel Medeniyet, Dergh Yaynlar, stanbul, 2000, s. 130.

26

mcadelelerinin bir neticesi olarak, Kastn ve snflarn kurgulanmas, aristokratlarn ya da esirlerin farkllamas kan ya da rk ayrmna gre gereklemitir. Bu gereklemenin tarihsel seyri ise emperyalizme bal olarak kapitalist sermayenin uluslararaslamas neticesinde rk ideolojilerin de yaygnlamas eklindedir. Irklk ilk hareket noktas olarak aristokratik rklktan ivme kazanm, zaman ierisinde toplumsal retim ilikilerinin deiim ve geliimine paralel, aristokratik rklktan beyaz burjuva rklna dnmtr. Pragmatist egemen snflar, aa grdkleri gruplar rtk rk deerlerle smrmlerdir. rnein Eski Hintde deiik kast mensuplarnn Brahmann vcudunun deiik yerlerinden yapldna inanlmaktayd. Bu sebeple deiik Kast yeleri birbirlerinden yapca farklydlar ve kan karm anlamna gelen kastlar aras evlilik, en byk sutu. Sosyal stat bu ekilde kana bal belirlenmekteydi. Eski Yunanda da durum ok farkl olmam insanlar aras farklar kan ve rka gre dzenlenmitir. Platon ve Aristo toplum iindeki snflarn birbirleriyle karmalarn uygun grmemiler, rnein ikibin yl nce Aristoya gre; nsanlar arasnda doutan efendi ve doutan klelerin olduu ileri srlmtr. Grekler iin ynetmek barbarlar iin ise ynetilmek yaratltan gelme bir zellik olarak grlmekteydi. Yine Yunan kaynaklarndan Heredot, Perslerin kendilerini dier insan gruplarndan stn grdklerini ve Perslerin bu stnlk anlaylarnn Perslerden uzaklatka kaybolduuna inanldn dile getirmektedir.61 Doa bilimlerinde gerekleen ilerlemeler 18. yzylda kendisini gstermi, zellikle antropologlarn seyahatleri ile farkl kltrler ve canllar tannmaya balamtr. Bu balang canllarn bilimsel olarak snflandrlmalarnn da balangc olmutur. ncelikle bitki ve hayvanlar ardndan insanlar snflandrlm bu snflandrma da ktalara rnein Afrika ktasnda yaanlara Afrikallar, Avrupa Ktasnda yaayanlara Avrupallar, Amerika Ktasnda yaayanlara Amerikallar eklinde tanmlama gerekletirilmi ve bu kategoriletirme ilemi Avrupal insan tipine, yani Aryan tipine uyacak ekilde sar sal, mavi gzl, beyaz tenli fiziksel zellikleri arayan insan tipini bulmaya indirgenmi, bu da odana biyolojik, genetik, ve antropolojik ilkelere dayal baz teorileri ari rk zerine younlatrmtr Bu younlamayla, rksal zelliklerin geno tipik bir zellik gsterdiine ynelik

61

Nephan Saran: a.g.e., s. 86.

27

almalar yapan ve bu trden almalarn en nde gelen ismi sveli doa bilgini Carl Von Linneus olmutur. Linneus, 1735 ylnda yaymlanan Doa Sistemi adl yaptnda canl lemini snflara bldkten sonra, insanlar da fizik ve moral zelliklerine gre trlere ayrarak homosapiens adn verdii insan trnn grne birbirinden farkl Avrupal, Amerikal, Asyal ve Afrikal insan olarak niteleyerek bu trleri, yukardaki gibi farkl coraf ortamlarn ve kltrlerin rn biiminde sunmutur. Linneus'a gre sar sal, mavi gzl, yaratc ve becerikli bir tip olan Avrupal beyaz insan, deta XIX. yzyl tartmalarna damgasn vuracak olan aryan tipini mjdelemitir. Bu mjdeleme rklar arasnda rki eitsizlii kurgularken tek bir rk arasnda da rki eitlii iddia etme ynnde atlan ilk admnda balangcn oluturmutur. Linnele balayan rk aratrmalar, bilim evrelerinde insanla ilgili baka fizik kriterlerin aranmasna yol amtr. Bu uygulamann ardndan dikkatler ok gemeden insann yz ve kafa yaps zerinde toplanm, bu da J. C. Lavater'in 1775'te yaynlanan eserinde rklarla fizyonomiler arasnda yakn bir iliki kuran ve insan karakterini yz hatlarna gre anlamann mmkn olduunu ileri sren fizyonomi ve kafatas biliminin domasna neden olmutur. Kafatas dnemine giriliinin de habercisi olan bu yaklamla, sveli Gustav Retzius nderliinde 1882 ylnda sve antropoloji ve corafya dayanmas adl bir rgt kurulmu ve bu rgt sonular 1902 de yaynlanacak olan 45 bin sveli askerin kafataslarn lmtr. lmlere gre, svete Alman rknn en temiz rnei yaamaktadr.62 Ancak sz konusu iler olurken Darwinin kuramn tarihe uygulayan ve tarihi sreci rk temeline dayandrp uluslarn savam sreci olarak yorumlayan, gl ve uyum salayabilecek rklarn kalc olarak yaamas srdrmesi gerktiini dnen63 Hitler ve Mussolini henz tarih sahnesinde yer almamtr. Batdaki hegemonik ideolojinin etkisiyle rklk ideolojik elerden birisi haline gelmitir.64 Modern rklk doktrininin ilk sistematik kurgucusu olan Gobineau, bir medeniyetin ilerlemesi ya da gerilemesinin her eyden nce rk faktrne bal olduunu, beyaz rkn btn rklardan stn olduunu ve beyaz rkn da en yksek kolunun Ari rk olduunu ileri srerken, XVIII. yzyln balarnda da Alman Ulusuna Sylevinde, Almanlarn rk safln en ok korumu ulus olduunu ileri sren ve
62

aban Teoman Dural: a.g.e., s. 119. Tuncer Tucu: Resmi Tarih ve Adof Hitler, Gke Kitapevi, Ankara, 2001, s. 26, 29. 64 Emre Arslan: Trkiyede Irklk, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.4, Milliyetilik, stanbul, 2003, s. 410.
63

28

Alman karakterinin erdemlerini sayan J. G. Fichte, gl bir rk tabanl devlet grn, dncesinin temeli yapmtr. Alman rknn safl dncesi ile Almanlarn kaderini Avrupann ve insanln kaderinden ayrmadn dile getirmitir.65 Bylece Alman Irklnn siyasal ilevi, Alman rkn tek bir siyasal birim iinde tek bir rka dayal ulusal - devlet halinde birletirerek burjuvazinin glenmesini salamtr. Burada ulus-devlet ile Alman kurgusuna dayal ulus-devlet arasnda da bir ayrm yapma gerei kendini hissettirmektedir. Ulus-devlette birden fazla etnik grubun kurgulad devlet modeli sz konusu iken Alman ulus-devlet kurgusu tek bir etnik grubun rk anlamnda kullanlmas ile kurgulanm bir devlet modelidir. Yine, ulusdevlette demokrasinin kurumsal avantaj stn olurken, Alman yaklamndaki ulusdevlette tek rka dayal birliin pratik avantajlarnn stn olmas durumu sz konusudur. Nitekim 1848 devrimlerinin sonularnn yaratt korku ile ulusal birliin pratik avantajlarnn demokrasinin kuramsal avantajlarndan stn olmas hususu birleince, Alman rklnn da yolu belli olmutur. Grld gibi tek rka dayal ulusalcl tanmna yerletiren rnek Alman rneidir.66 Bilimsel bir temeli olmayan, asl olarak animist kltrlerdeki doaya bilin atfetme hurafesinin bir uyarlamas olan bu evrimci gr, Nazi vahetinin de k noktasdr. Germen stnl doktrininin gelimesinde byk bir rol olan, Sosyal Darwinizmin faist yorumu,67 Friedrich Nietzschenin Darwini benimsemesiyle bir dier nemli admn atmtr. Nietzsche, insanlarn ounu kle ahlakna sahip sefiller olarak grm ve aralarndaki az sayda bir grubun stn-insan olduunu dnmtr. Ayn ayrm rklararasnda da yaparak; rklarn ounu sefil, bir tanesini stn rk olarak tanmlamtr. Bu vasflarn oluabilmesi iin de srekli bir sava ve mcadelenin gerekliliine inanmtr. Savan zaruri olarak gerekleen bir ktlk olarak deil de, rklarn ya da milletlerin gelimesini salayan bir iyilik olarak alglanmas, Nietzscheden sonra, her trl rkln ve nasyonalizmin de temel inanlarndan biri haline gelmitir. Nietzschenin u sz de bu yaklam ok ak ifade etmektedir: Vicdandan, merhametten, balamadan, insanlarn bu dhili zalimlerinden kurtulunuz; gszleri bask altna alnz, cesetleri zerinden yukarya trmannz.68

Ayferi Gze: Siyasal Dnce Tarihi, 2. Bsk., Faklteler Matbaas, 1983, s. 281-283. Baskn Oran: Az Gelimi lke Milliyetilii Kara Afrika Modeli, 2.Bsk. Ik Yaynevi, Ankara, 1980, s. 46. 67 Bkz: Hasan nder: Trkiyede Sosyal Darwinizm Dncesi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C. 4, Milliyetilik, stanbul, 2003, s. 427, 428. 68 Aliyev zzetbegovi: Dou ve Bat Arasnda slam, (ev: Hasan Tuncay Baol), Nehir, 1994, s. 97.
66

65

29

Benzer bir yaklam Hitlerde de grme olanana sahibiz. Hitler; Sar uluslar sanat yeteneklerinden ve siyasal zgrlk anlayndan yoksundurlar. Siyah rklarn grevleri ise beyazlara hizmet etmek ve sonsuza dek beyazlarn tiksintilerine hedef olmaktr. nk yamaklar olmakszn hibir kltr var olamaz.69 Irklk konusu sadece Alman rneklemi ile snrlanamaz. Kresel srecin aktrleri de rklk konusunda tarihsel srete yer alan ve aslnda unutulmas gereken rk kavramn fonksiyonel olarak iler hale getirmektedirler. rnein kresel bir aktr olan ngilterede 1980de rklk tartmalar sadece politik alanda deil sosyolojik literatrde de kendisini hissettirmitir.70 Bu nedenle, rklk kapitalizmin eitsiz geliimiyle dorudan balantl olduu iin sadece ilkel birikim ve faizm dneminde deil, baka dnemlerde, baka biimler alarak da var olduunu gstermektedir. Bir baka deyile, son dnemlerde zellikle Avrupada neo-faist ideolojilerde en iyi ifadesini bulan kltrel rkln ne ktn gryoruz. Artk rkln bir baka biimi olan kltrel rklk, insani davran kalplarnn egemen ilikilerini doal gstermek iin biyoloji ve genetikten ziyade kltr ve yaam tarz kategorilerini kullanmakta ve bu, kltrel anlamda aalama amac tayan bir onaylamama anlam iermektedir. Etienne Balibarn ayrtrc rklk ve meta-rklk gibi kavramlarla incelemeye alt rklk, kltrler arasndaki farklarn alamayacan kabul etmektedir. Bu anlamda hiyerariler silsilesi kurgulanmaktadr.71 Byle bir hiyerari silsilesinin kurgulanmasnda kltrel aalamann yannda tr, soy, etnik kken, dinsel kken, kan ve ulus trnden ok farkl etkenler rtl, nemli roller stlenebilmektedir. Gnmzde rklk ak biimden kapal biime dnm ve bu da rkln temel elerinden biri olan n yargnn geleneksel biimlerinin halen yok edilemediini ortaya koymutur. Tam tersine nyargnn gnmzdeki ekillerinin fark edilmesinin zorlat, hatta nyargya sahip kimseler tarafndan bile varlnn anlalamayaca ortaya kmtr. Bu, kreselleme srecinin insan aklna nfuzu ile de alakal bir konudur. 1970lerden beri aratrmaclar rtk rkln birbiriyle ilikili birka eklini aratrmlar ve Sembolik Irklk, Kararsz Irklk, Modern Irklk, tici Irklk olmak zere drt biimine vurgu yapmlardr. Sembolik Irklk, grnrde eski tip rkla kar kmakta ama rksal aznlklara yardm eden politikalara kar kmak
69

Alttin enel: Irk ve Irklk Dncesi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 1993, s. 6266. Paul Connolly: Racism and Postmodernizm: Towards a Theory of Practice, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, s. 67. 71 Emre Arslan: a.g.m., s. 409.
70

30

gibi tutumlar nedeniyle dolayl yoldan nyargl davranmaktadrlar. Kararsz Irklk, etiketlenmi rk gruplarna kar olumlu ve olumsuz duygular hissetmek arasnda bir eliki yaamaktadr. Modern Irklk, rkl yanl bulmakta ancak rksal aznlklarn haksz istekte bulunduklarn ve kaynaklar ok fazla kullandklarn dnmektedirler. tici rklk, rksal eitlik gibi eitliki ilkelere inanmakla birlikte, kiisel olarak rksal aznlklardan uzak durmaktadr72 1.1.3. Etnik Irklk Bir rkn sadece fiziki grnmlerle deil psiik zellikleriyle temeyyz ettii ve kendine has ftri zelliklerinin olduu fikri, devlet ya da medeniyetin devamllnn o rkn safiyetine bal olduuna73 inanlan rki aristokrasiyle desteklenmitir. Irki aristokrasi inancna gre, baz rklar fikri kabiliyet ve siyasi deha bakmndan baka rklardan stndr. Ancak bu rktan da stn olan bir rk vardr ki o en stn rktr.74 Bu inanla ulus kurgusunun unsurlar arasnda yer alan rk unsuru bir yandan bir zihinsel seferberlik unsuru olarak ortaya karken, dier yandan da rkn salkl bir topluma iaret ettiine inanlmakta, bu inan ve savunuun, bireyleri bir arada tuttuu, salkl ve gl kld75 dile getirilmektedir. enel, rkln egemen snflarn bilinli ideolojileri ile halk kltrnn nyarglarnn birlemesinin bir sonucu olduuna vurgu yapmakta ve rkl, kapitalizm, emperyalizm, ulusuluk trnden daha byk ideolojik sistemlerle balantl bir btnn esi olduunu, bu nedenle de rklk aklamalarnn bu ideolojik sistemlerle balantl olarak ele alnmas gerektiini dile getirmektedir.76 Irk nyargsnn balang sreci kimilerine gre de biri politik, dieri ekonomik olmak zere ikili bir sre iinde gereklemitir. Kolonicilik dneminin nemli bir gereksinimi olan emek olgusu, rk nyargsndan beslenerek kleciliin merulatrlmasna neden olmu rkln dayana olan temellerin salam bir atsn oluturmutur. Bu, kapitalizmin emek, yaylma, smrgecilik trnden ihtiyalarnn, rk ideoloji ile olan ilikisinin bir gstergesidir. Yapay bir kurgu rn olan rk ideolojiyi besleyen nyarglar, kapitalist sistem tarafndan egemen snflarn kendi
72 Burcu Balc: 1990lardan Gnmze Amerikan Sinemasndaki Tr Filimlerinde Toplumsal Cinsiyet ve Irk Sunumlar, Baslmam Doktora Tezi, Ege nv. Sos. Bil. Enst., 2006, s. 132. 73 Ayferi Gze: a.g.e., s. 401 74 Davit Spitz: a.g.e., s. 173-185-187. 75 Fsun stel: Trkiye Cumhuriyetinde Resmi Yurtta Profilinin Evrimi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.4, Milliyetilik, (Ed: Tanl Bora, Murat Gltekingil), 2. bsk. stanbul, letiim, 2003, s. 283. 76 Alaattin enel: Irk ve Irklk Dncesi, 2.Bsk., Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1993, s. 138, 139.

31

karlar dorultusunda kullanlan politik bir g olarak tarih sahnesindeki yerini almtr. Kapitalizm, emperyalist bir ynde bylesi bir gelime gstermi, ulusal etnosenrizmin gereksinimlerini karlayamad iin de, rksal etnosentrizime gei yapmtr. Bu, rk nyargsnn politik balangcdr. Burjuvazinin ekonomik gc, mutlakiyeti devletin iktidar ellerinden ald feodal senyrlerin yeni ideolojik belirlenmeye kar gelien tepkisinde anlam bulmu ve aristokrasi, ulus ve uluslamaya kar soylu kanlarnn ayrcaln savunarak soyluluk kavramn zmre farklarn belirtmek iin kullanmtr. Bu rk nyargya Kont Henri Boulainvilliers'in (16581722) Soyluluk zerine Deneme adl yaptndaki yaklamn rnek verebiliriz. Fransz soylular, ayrcalklarn sanld gibi kraldan deil, Cermen ve Frank atalarnn Galli ve Romal Keltler olan yerlileri egemenlikleri altna alarak, yani fetih hakk olarak elde etmilerdir. Ulusa gelince, Fransa halk trde bir ulus deildir. nsanlar eit olmayan iki ayr rktan oluan bir topluluktur. Frank ve Cermen istilalarnn fatihleri olan soylular yerli halklara boyun edirmilerdir. Gnn gerek Franszlar onlara boyun ediren soylulardr. Merkezi mutlak monarinin banda bulunan kral ise yerli bulak rktan olduu iin Frank rkn yani soylular yok etmeye karar vermitir ve bu amalarn gerekletirmek iin Galli serflere zgrlk tanmlardr. Bu durum karsnda soylu Germen rknn bir kolu olan Franklar ayrcalklarn ve topraklarn sonuna kadar savunmaldrlar.77 Irk yaklamlar etnik anlamda hep Germen kavram etrafnda odaklanmaktadr.78 Bugn baz sosyologlar rk teriminin trnak iinde kullanlmasn bireyleri ve gruplar bu ekilde kategoriletirmeyi, farkl olarak tanmlam, rklarn genetik yaplan arasndaki geerli bir biyolojik ayrma dayanmadn gstermenin kullanl bir yolu olduunu kabul ederek rksal bir kategoriletirmeyi ounlukla fenotipik farkllklara; yani, yz zelliklerindeki, deri rengindeki, vb. farkllklara dayandrarak bunlarn geno tipik farkllklarla (genetik yaplantaki farkllklar) karlkl ilikisi olmadn dile getirmilerdir. Ayrca saygn bilimsel grler, sz konusu temel grlere gre kategorize edilmi halklar arasnda doutan gelen kiilik farkllklar, zek farkllklar,79 vb. bulunduunu artk kabul etmemekte80 etnik rk ayrmcln dier rk ayrmclklar gibi reddetmektedirler.

Alaattin enel: a.g.e., s. 35, 49-62, 63. Davit Spitiz: a.g.e., s. 155-213. 79 Bkz: Sally Tomlnson: A Sociolgy Of Special Education, By Routluge & Kegan Paul Ltd. 1982, s. 155. 80 Gordon Marshall: Sosyoloji Szl, (ev: Osman Aknhay, Derya Kmrc), Bilim ve Sanat Yaynevi, Ankara, 1999, s. 311, 312.
78

77

32

Etnik rkln reddine ramen ABD Ulusal Salk statikleri Merkezi, bebek lm oranlarn verirken renge gre bir oranlama yaparak beyaz ve zenci eklinde vermektedir.81 Yine (U.S.Department Commerce 1991) 2020 de Afrikal zenci Amerikallarn nfus oranlarnn genelin te birini yanstacan dile getirirken beyaz olmayanlar biiminde bir tanmlama kullanarak82 insanlar kategorikletiren gelecekteki tutumunu da gstermektedir. Grld gibi bu tutum beyaz/siyah kartl zerine kurulmakta, zenciler sistemin ileyen teki paras olarak grmektedir. Ancak burada unu da belirtmek gerekmektedir. Siyah/Beyaz ikilemesine kar yaplacak her trden mcadele rklk konusunda yaplabilecek mcadelelerin sadece bir ksmn oluturabilir. Siyah ayrmclnn odaa alnd her alma dier ayrmclklar grmezden gelmektir. rnein inde Dou Trkistan ve Endonezyada Dou Timor Blgesindeki uygulamalar da gz ard edilmemelidir. Bu lkelerdeki sz konusu blgelerde yaayan insanlar, st kimlik ad altnda kimlik olarak kendi etnik ve rksal kklerinin, dinlerinin, dillerinin yaam tarzlarnn zamanla yok edilerek standart saylan st kltr tarzlarn benimser hale getirilmeye zorlanmakta ve BMnin aznlklarn kendi kaderlerini tayin hakk tanyan uygulamalar bu insanlar iin sz konusu edilmemektedir. Sisteme zorla adapte edilmeye allan aznlklar sistemin devamna engel tekil edememekte, sistemin alt i kollarn yapan kiiler olarak sisteme entegre edilmekte, uyum salamay reddedenler ise ama ak ama rtl bir biimde asimilasyona tabi tutulmaktadr. Ksaca, rklk her dnemde ekonomik, snfsal, kltrel, toplumsal bir egemenlik alan olarak varln srdrmeye devem edecek bir nyargdr. Dnce leindeki bu nyargnn temelinde bulunan ey ise ynetim biimi ne olursa olsun rkln iinde barndrd gvensizlik psikolojisidir. Gvensizlik duygusu ayrmcln eyleme gemi davransal biimidir. Bu durumda, deri rengi gibi genetik zellikler, rk ayrmclnn asl nedeni deil, kapitalist akln genetik zelliklere ykledii anlamsz anlamdr. Genetik zelliin bu biimde aklca tanmlanmasnda deitirilmesi gereken ey, deri rengine yklenen tanmlama biiminden daha ok kapitalist akln kurgulan biimidir.

David R, Williams; Collins Chiquita: "U.S. Socioeconomic and Racial Differences in Health: Patterns and Explanations", Annul Rewiev of Sociology, Vol: 21, Annul Rewiev Inc. Clifornia, 1995, s. 357, 359. 82 V. Njole Benokrats: Marrages and Famlies, Prentice Hall, Inc. 1993, s. 17.

81

33

1.1.4. Etnik Grup - Aznlk Gl postendstriyel kurumlarn sosyal stabiliteyi sarsmadan kimlikleri subjektif ve partikle edebileceini ileri sren83 ve politik tartmalara konu olan kavramlar, szlk anlamalarndan te armlar ve politik durularyla birlikte var olmaktadr. Bu nedenle sz konusu kavramlar, toplumsal kriz dnemlerinde politik zmszln sosyolojiyi amasna izin vermeden ele alnmaldr. Byle bir hareket tarz kavramlarn objektif olarak ortaya konmasna imkn verdii gibi, politize edilme olanann almasn da kolaylatrr ve kltrel bir ilave olan etnik grup paradigmasnn blc politik bir moda haline getirilmesini engelleyerek ayr bir kltrel varlk olma bilincini yok eder. Aksi takdirde etnik grubu belirleyen ilkeler egemen ve aznlk arasndaki ilikilere dayanmakta84 ve neticede modern toplumlarda etnik gruplarnn kimliklerinin tannmas isteklerinde bir art grlmektedir.85 Bu nedenle, toplumsal ayrmcln temelini oluturduu zamanlarda nemi ak biimde grlen86 aznlk ya da etnik gruplar; 1-lke iinde ulusal birliin salanmas yani ulus-devletin i politikas asndan. 2-Aznlklarn byk olaslkla darda bir akraba devleti olmas ve bu devlet ile ilikileri gz nne alnnca d politika asndan. 3-Kresel ada uluslararas etkileimin gittike hassaslamas nedeniyle de uluslararas sistem asndan nemlidir. 87 Aznlk kavram dnyada 16. yzyldan bugne kullanlmaktadr. Mutlakyeti krallk ad verilen ynetim biimi kurulup dinsel aznlklar ortaya knca, Katolik krallklarda Protestanlar (Evangelism), Protestan krallklarda Katolik aznlklarn karlkl olarak korunmas gerekmi ve bu da aznlk kavramnn yaratlmasna yol amtr. 1789'dan sonra dinsel aznlk kavramna ilaveten ulusal aznlk kavram da kullanlmaya balanmtr.88 1919 Versay Bar Konferansnda Avusturya-Macaristan mparatorluu, Osmanl mparatorluu ve Prusya Krall arasnda imzalanan bar anlamalarnda ulusal aznlk kavram dorudan kullanlmayarak rk, din, dil balar ile bal insanlar ifadesiyle kltrel bir kimlikle tanmlanm ve uluslarn uluslararas
83

Marx H. John: The Ideological Construction of Post Modern Identitiy Models in Contemporary Cultural Movements, Identity and Authorty Explaration in the Theory of Society, (Ed: Ronald Robertson and burkart Holzner), Basil Blackwell, England, 1980, s. 164. 84 Orhan Trkdoan: Niin Milletleme, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul, 1995, s. 12 85 Will Kymlicka: Multcultural Ctzenshp, The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman, Routledge, London, 2001, s. 212. 86 Gordon Marshall: a.g.e., s. 215. 87 Baskn Oran: Kreselleme ve Aznlklar, maj Yaynevi, 4.bsk., Ankara, 2001, s. 65. 88 Babakanlk nsan Haklar Danma Kurulu "Aznlk Haklar ve Kltrel Haklar alma Grubu" Raporu Ekim 2004.

34

ilikilerinde yer edinmitir. 89 Bu tarihten sonra aznlk kavram politik bir gsterge olarak uluslararas hukukta kategorilere de blnmtr. rnein BM genel kurulunun 1966 tarihli "Medeni ve Siyasi Haklara likin Milletleraras Szlemesinin" 27. maddesi aznlklar etnik, dilsel ve dinsel olmak zere e; BM genel kurulunun 1992 tarihli ulusal ya da etnik, dinsel ve dilsel aznlklara mensup kiilerin haklarna ilikin bildirgenin 2. maddesi de yukardaki 27. maddeye ulusal aznlklar ekleyerek kategoriyi drde karmtr. Avrupa Konseyi belgeleri ise, 1990 tarihli AGK nsani Boyut Konferans Kopenhag Toplants Belgesinin 36. maddesi de ulusal aznlk kavramn etnik, dilsel, dinsel ve kltrel olmak zere drt kategoriye ayrmtr. Bu nitelemeler kavramn ieriini oluturan homojenleme derecesi dikkate alndnda farkl bir boyutu gstermekte90 tanmlamaya ortak toprak unsuru katlmamakta, dilsel aznlklar hari, aznlk trlerinin tanmlarnn yaplmamas aznlk kavramna Fransa gibi lkelerin yer vermemesine neden olmaktadr. Aznlk, dilsel aznlk, yerel halk, ulusal ve etnik aznlk, ulusal etnik grup biiminde kavramlatrlmaktadr. 91 Etnisite sosyolojiden siyasete transfer edildii ve bir dayanma gerekletirildii iin kavram yeniden retilmektedir.92 1.1.5. Etnik grup ya da Aznlk yaklamlar Aznlk konusundaki aklamalar bir aznln genel anlamda kurgulan faktrlerini dile getirmeye alan yaklamlar olmasna ramen, sz konusu kavramn genel geer bir tanmna rastlanmaz ve daha ok oklu tanmlamalar ierir. Bu oklu tanmlama biimlerini ise a) znel zelliklerin odaa konduu tanmlamalar. b) nesnel zelliklerin odaa konduu tanmlamalar. c) Hem nesnel hem de znel zelliklerin odaa konduu tanmlamalar. d) Son olarak da ekonomik temli aznlk tanmlamalar eklindedir. 1.1.5.1. Nesnellik Temelinde Etnik Grup-Aznlk Gnmzde aznlk kavram etnik grup kavram ile birlikte ele alnmaktadr. Etniklik kavramnn szlk anlam etnosdan gelmi ve halkn karl olarak
89

http: //www.lse.ac.uk, Jackson Preece Jennifer: Human Rights and Cultural Pluralism: The Problemof Minorities. 90 Goffer Hurd and Others: Human Societies, Routledge & Kegan Paul, London, 1973, s. 8. 91 Fahrettin Murtazaolu: Acarallarn Siyasi zerklik Hakknn Sjesi Haline Gelmeleri ve Trkiye'nin Bu Srece Etkisi Bili, 2004, S: 29, s. 48. 92 Naci Bostanc: Etnisite, Modernizm ve Milliyetilik, Trkiye Gnl Dergisi, S: 50, 1998, s. 38, 39.

35

kullanlmakla beraber, halk kelimesinin masumane ifadesinin tesine gemi ve ats altnda toplama iddiasnda olduu kesin kesimin ortak karlarn dile getiren gelecek projesini de barnda tamaya balamtr. 93 Politik literatrde etniklik kavram sz konusu olduunda ou zaman, dil, adet, ballk, dayanma, sadakat ve benzeri bakmlardan bir dereceye kadar ayrt edici hayat tarzn koruyan nfusun yabanc kesimi kastedilmekte bu yabanc kesim de birbirleri ile soy ve toprak ba ile ilikilendirilmektedir. 94 Etniklik yukarda dile getirildii haliyle paylalan bir hayat sitilini ierdii iin toplumsal organizasyon almalarnn ounun amac etniklie dayal rksal birliktelik kurmaktr. Devletler insanlarn birounun byle bir birliktelii kurmalar iin eitli amalar edinmilerdir. rnein beyaz politik elitlerin zencilere gre emtia edinme srecinde daha baarl olduklarna ynelik95 iddia bu trden bir yaklama ynelik bir rneklemdir. Bu trden yaplanmaya benzer biimde bir kurgulama srecini yanstan uluslama srecinde de kltryle egemen bir etnik grup ba ekmektedir. Ancak, bu ba ekme hadisesi rkla dayal bir llendirmeden ya da bir derece stnl yaratmaktan daha ok bir kltrn topluma mal edilmesindeki katk paynn yksek olmas sreciyle yakndan ilikilidir. nk bir toplulukta dierlerine gre daha etkin grup, egemen gruptur. Bu nedenle, her toplumda insan kategori arasndaki farklla iaret eden ve bir grupla ilikilendirilen bir sfat olarak etnik aznlklarn var olduu dile getirilmektedir. Bu etnik aznlklarn grup bilinci, orjin ve bir kltre sahip olduu vurgulanmaktadr. Sz konusu gruba ye olmayanlar onlar bu zellikleriyle tanmlayarak96 onlar birbirleri ile soy ve toprak ba ile ilikilendirmektedirler.97 Egemen topluma nazaran zayf olan etnik eitsizler ikinci dereceden gruplar oluturmaktadr. Onlar, orjin, kltr ve kltre bal olarak davranlar gelitirmektedirler.98 Bu dn, modern olan ulusulukta yeknn iinde bir yer igal ettii iin ulusal bir otonomi istei iermez.99 Bu durumda bir etnik grup, bir toplum

Naci Bostanc: a.g.m., s. 38, 39. Jr. wllams: M. Robin: The Sociology of Ethnic Conflicts: Comparative International Perspectives, Annual Review of Sociology, Volume: 20, 1994, s. 52. 95 , L. Molotch: Logan, Harvey, John: R: Urbans Forunes The Political Economy of Place, Universty of California Press, London, 1987, s. 109143. 96 E. Howard Aldrich: Roger Waldinger: Ethncity and Entrepreneurship, Annul Review of Sociology, Volum: 16, 1990, s. 112. 97 Jr.Williams, M. Robin: a.g.m., s. 52. 98 E.R Washngton: J.R Porter: Minority Identity and Self-Esteem, Annul Review of Sociology, Volum: 19, 1993, s. 140. 99 Craig Calhoun: Natonalism and Ethncity, Annul Review of Sociology, Volum: 19, 1993, s. 211212.
94

93

36

iindeki aznlk ve ounluk ayrmyla yakndan ilgili bir kavram olarak100 karmza kmakta bu k da aznlk kavramn bir toplulukta saysal bakmdan azlk oluturan, baat olmayan ve ounluktan farkl niteliklere sahip olan grup biiminde tanmlanmasna 101 neden olmaktadr. rnein ABDde ngilizcenin ulusal dil olarak tercihi Anglo-Sakson tarznda uluslamann ana faktrdr. Bu durumda dil kendine zg bir iktidar, iktidar ise grlebilir bir atma102 ve iliki kurma biimi103 olarak karmza kmaktadr. Grld zere, azlk okluk ilikisiyle anlam bulan aznlklar, baat bir durumda olmayp etnik, dinsel ve dilsel nitelikler bakmndan nfusun geri kalan blmnden farkllk gsteren ve ak olarak olmasa bile kendi kltrn, geleneklerini ve dilini korumaya ynelik bir duygudalk104 tayan bir sosyal grup tipidir. Bu nedenle aznlk gruplar, fiziksel ve toplumsal olarak toplumun btnnden soyutlanm, belirli semtler, kentler, ya da blgeleri yerleim yerleri olarak semiler105 ve ayn dili konuan ve ayn kltr deerlerine sahip olan fertlerden meydana gelmiler106 ve kuaktan kuaa geen ve normal olarak kuramda devlet snrlarna bal olmayan bir kltrel kategori107 olarak yorumlanmlardr. Bu yorum, aznlk kavramn bir devletin nfusunun kendine zg bir kltre sahip; bir soydan gelen akrabalk gruplarnn bir araya toplanmas olarak tanmlamakta,108 dil ve din duyuu farkll nedeniyle devletin politik uygulamalarnn bir paras olan ve uygulamalardan etkilenen, ynlendirilen dier uyruklarnn ounluuyla kartrlmas olanaksz paras olarak ele almaktadr. 109 1.1.5.2. Emik Bak: znellik Temelinde Etnik Grup znellik temelinde etnik grup tanmlamalar, nesnel ltlere vurgu yapan tanmlamalar ncelik belirlemesinde neyin ilk olacan belirleyen bir ltnn

Wallerstein: Irk Ulus Snf, (ev: Nazl kten), Metis Yaynevi, 1995, s. 98. Orhan Trkdoan: Niin Milletleme, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul, 1995, s. 12. 102 Nick Lee: Becomng mass: glamour, authority and human presence, (Ed: Nck Lee, Rolland Munro), Blackwell Publishers, The Sosyological Review, USA, 2001, s. 175. 103 , Ferdinand De Saussure: Language and Speech or Society and Individum, Central Currents In Social Theory 17001920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, s. 393, 394. 104 Jennifer Jackson Preece: Ulusal Aznlklar ve Avrupa Ulus-Devlet sistemi, (ev. Ayegl Demir), Donkiot Yaynlar, Istanbul, 2001, s. 23, 24. 105 J. Larry Siegel: Criminology, Nght Edition, Thomson Learnng, Inc. USA, 2006, s. 182. 106 Trkdoan Orhan: a.g.e., s. 12, 13. 107 Wallerstein: a.g.e., s. 98. 108 ssr1.uchicago. Edu/Prelms/Theory/parsons, Talcott Parsons An Outline of the Social System 109 Jennifer Jackson Preece: a.g.e., s. 23, 24.
101

100

37

olmay gerekesi ile yeterli bir tanmlama biimi olarak grmemekte ve bu eksiklii hissediiyle, yani, grubun kimlik tanmlamasnda belirleyici olan etmenin grubu oluturan kiilerin zgr iradelerine dayal kendi kimlik tanmlar110 ile gidermeye almakta ve nesnel maddeler retmeye almann bouna abalamalardan baka bir ey olmadn dile getirmektedir. Bu nedenle de, her durumda, ulusal bir aznln varolduunu gsterecek temel zellikler listesi karmaya ynelik genel kabul grm nesnel veya bilimsel tanmlar bulma abalarn kesinlikle bir yanlg olarak grmektedir. Bu durumda, bir ulusal aznln varlyla neden veya sonu olarak ilintili olabilecek belirli zellikler olsa da, ulusal hislerin kaynan oluturan veya kendisini gsteren nesnel etmenlerin tek bir biimi veya zorunlu eleri olamaz.111 Buradan da anlalaca zere etnik grubun yeleri rksal zelliklerine gre tanmlanabilecekleri halde, bunun yannda din, meslek, dil ya da politika gibi baka kltrel zellikleri de paylayor olabilirler. rnein ABD deki Yahudiler, Dou Avrupadan Kuzey Afrikaya kadar farkl rksal kkenler, toplumsal snflar, ana dillerden gelen insanlardan olumular ve kendilerini daha geni ABD toplumundan ayrarak, ortak bir Yahudi kimliinde birlemilerdir. Bu Yahudilerin inan sistemlerinden kaynaklanmaktadr. 112 Bu anlamda Yahudilikten baka dinsel oluumlar da rnek verilebilir. Ancak bu trden bir yaklam ulus-devlet dzenini sarsmada politik bir ara olarak kullanlabilme zellii tamaktadr. Bu nedenle znellik temelindeki aznlk yaklam politik olarak tercih edilmemektedir. yle ki, Avrupa Konseyinin Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szlemesine ve bu szlemeye ilikin devletlerin bildirgesine baklnca, her devletin lkesinde aznlk olup olmad konusunda karar vermede egemen olduu grlmekte, Fransada bu anlamda iyi bir rneklem oluturmakta ve lkesinde hibir aznlk bulunmad ynnde aklamalar yapmaktadr.113 Bu uygulama, anayasal vatandala dayal btn topluluklarn ulus formu ierisinde rgtlenmesini art koan modern an toplumsal rgtleniinin de bir gerei olarak ulus ad altnda tek bir kimlik referansna dayal, trde, ahenkli ve dayanmac bir toplum yaps hedefi ile yola klan toplumsal szleme ye ve ulusal kimliklerin inasna ynelik kolaylatrc bir uygulama olarak dnlebilir. Burada dil, din, kltrel ayrlklar, aile
110

Ali Tayyar nder: Trkiyenin Etnik Yaps, 13. bsk. Ankara,2007, Fark Yaynlar, s. 4, 5. Jennifer Preece, Jackson: e.g.e., s. 33. 112 Geni bilgi iin bkz. Thomas Hobbes: Leviathan, (Semih Lim), Yap Kredi, 2. Bsk. stanbul, 1993, s. 491. 113 Nicole Guimezanes: Fransa ve Aznlklar, Ulusal, Ulusalst ve Uluslararas Hukukta Aznlk Haklar, Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Avrupa Konseyi, Lozan Anlamas, stanbul, stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi Yaynlar, 2002, s. 285294.
111

38

kalplar ve giyim kuam farkllamalar btncl bir tanmlama arac olarak grlmektedir. Bu tanmlama biiminde, soya atfla siyasal olarak organize olma biimi yoktur. Ferdi olann subjektif tanmlamas, kltrel olann rk ile eitlenmemesi sz konusu deildir. 1.1.5.3. Nesnel ve znel Esaslara Gre Etnik Grup Nesnel ve znel esaslar temel alan aznlk tanm, Bir devletin geri kalan nfusundan saysal olarak daha az olmas, devletin uyruu olan yelerinin etnik, dinsel ve dilsel nitelikler bakmndan nfusun geri kalan blmnden farkllk gstermesi ve ak olarak olmasa bile kendi kltrn, geleneklerini ve dilini korumaya ynelik bir dayanma duygusu tamas gibi artlar iermektedir. Bu yaklamda Aznlk kavram kltrel birliktelii szl ve edebi gelenekleri kullanm alanlarnn farkl oluu ile dierine gre farkl ama kendisine gre ortak bir dil ile kurgulamaktadr. Bu kurgudan dolay aznlk tanmlamas kltr de esas alarak hem nesnel hem de znel ayrt edicileri birlikte kullanmakta, devleti kurgulayan nfusun arta kalanlarndan kendi kimlikleri ile farkllaarak ynetici birimde olmayan gruplar114 iermektedir. Bu yaklamda din, dil, soy ve rk ieren nesnel zellikleri, bireyin kendini nasl tanmladna ynelik znel zelliklerle kaynatrm, bylece bir aznlk tanm yaplmtr. Gerek nesnel gerekse znellik ieren aznlk tanmlama biimleri en nihai noktada ulusal bir kimlik yaratma konusunda btnletiricidir. Bir lke farkl din ve dil gruplarnn birlikteliini barndrabilir. Bu farklln birliktelii svire, Belika ve Kanada gibi lkelerde dil ya da din ayrmn formelletiren federal siyasi zmler stne tanmtr. Bir lkeyi tarif eden ulusallk, farkl dil, din ve mezhep cemaatlerine mensup insanlarn ortak bir deerler sistemi ve kimlik olmakszn, ayn corafyay ve iktisadi alan kullanmas ile snrl bir toplumsall ok amaktadr. Eer bu birliktelik svirede olduu gibi istikrar kazanmsa, bu istikrar; Almanca Franszca ve talyanca konuan ya da Katolik veya Kalvinist olan svirelilerin kendi aralarnda onlar Almanya ve Avusturyada Almanca konuanlardan, Fransada, Franszca konuanlardan, ya da baka lkelerdeki Katolik ve Protestanlardan farkl klan ortak bir kimlie sahip olmalarndan kaynaklanmaktadr. Onlar ana dil ya da mezhep farklarna ramen

114

Jennifer Jackson Preece: a.g.e., s. 23-30-34, 35-39.

39

svireli klan ey belirli bir corafyada komu gibi yaamay aan ortak bir ulusal kimlii iermektedir. Franszca konuan svirelilerin Fransa ile birlemek gibi bir emelleri yoktur; ite bu nedenledir ki, svirenin ulusal btnl istikrar iindedir. Ulusal btnlemenin tarihsel nedenlerle gecikmi olduu lkelerde darndan gelen mdahalelerle oluturulan ok dillilik, ok kltrllk ve ok dinlilik rnein ekoslovakya ve eski Yugoslavya gibi lkelerin ulusal istikrara kavumalarnn nnde birer engel olmutur. lke ve ulus grnmndeki toplumsal btnlkler, istikrarl bir ulusal btnln retilemedii durumlarda her zaman paralanma tehdidi altndadr. Nitekim birisi i sava dieri i savasz olmak zere Yugoslavya ve ekoslovakyann bana gelen budur.115 1.1.5.4. Ekonomik Temelli Etnik Grup Kapitalist toplumlarnda rklar arasndaki ilikilerde temel belirleyicinin ekonomik alandaki retim ilikileri olduu ve rklar aras ilikilerin dzenlenmesi, denetlenmesi altyap ilikilerinin kurumsal ileyii ile merulatrld dnemler yaanmtr. Bu anlamda aznlk kavramn tanmnn odana ekonomiyi yerletirerek aklamaya alan Wallersteine gre aznlktan sz edebilmek iin bir ounlua ihtiya vardr. Ancak bu azlk oklua ramen Wallerstein gibi zmlemeciler, aznlk olma durumunun aritmetik temelli bir kavram olmas gerekmediinin farkndadr. nk bu durum toplumsal g derecesi ile ilgilidir. Aznlk kavram devlet kavramyla ulus kavram kadar ilikili bir kavramdr. Aradaki tek fark bir devletin tek bir ulus ve birok etnik grup ierme eiliminde olmasdr. Bu noktada konunun daha iyi aklanmas iin geriye ket vurmalar gerekmektedir. Byle bir yol izlediimizde urayacamz tek durak kapitalist ekonomik sistemin tarihsel yaps olmaktadr. Bu ket vurua ya da tarihsel yolculua rk kavramnn tanm ile balayan Wallerstein, rkla ayn sayd etnik grup tanmlamas ile son vermektedir. Ona gre Irk kavram dnya ekonomisindeki eksenel i blm ile yani merkez evre ztl ile ilgilidir. Ulus kavram ise bu tarihsel sistemin siyasal st yapsyla, yani devletleraras sistemi biimlendiren ve ondan treyen egemen devletler ile ilgili olurken Etnik grup kategorisi de sermaye birikiminde cretsiz emein byk paynn korunmasn salayan hane yaplarnn yaratlmas ile ilikilidir. Wallersteine gre kapitalist dnya
115 Yahya Sezai Tezel: ABye yelik Servenin En Zor Meselesi: Milli Btnlk ve Kimlik, Trkiye Gnl, S: 80, 2003, s. 22, 23.

40

ekonomisi, esas olarak Avrupadaki balang noktasndan yayldka, rksal kategoriler baz etiketler altnda belirginlemeye balamtr. Farkl hane yaplarnda bulunan cretli iilerin olduu her yerde eitli hane yaplarnn etnik grup diye adlandrlan cemaatler ortaya kmtr. Etnik grup ile meslekler arasnda, her yerde, ok yksek bir bant vardr. Bu nedenle, farkl retim ilikileri farkl davran trleri talep etmektedir. Bu davran modelleri genetik olamayacana gre retilendir. gcnn, makul zgl tutumlar gsterecek ekilde toplumsallatrlmas elbette gereklidir. Bu nedenle bir etnik grubun kltr tam olarak, o etnik gruba ait olan anne ve babalarn ocuklarna toplumsal olarak retmek zorunda olduklar kurallar kmesi ile yakndan ilikilidir. Sonuta etnik gruplarn belli bir tarzda toplumsallatrlmalar etnik grubun tanmnda vardr.116 Kanaatimizce bu yaklam Colombusun Afrikadan, boyunlarnda zincirlerle kleler getirmesi ve spanyol maden ocaklarnda altrmas gereinin117 sistematize edilmi bir anlatmdr. nk ekonomik temelli aklamalarn odanda rk ya da etnik temele dayal bir baskclk n plandadr. Kapitalist ekonominin rgtlenii ve ileyii, rk ve/veya etnik kkene gre belirlenen bir ayrmcla dayandrlmakta ve buna dayand lde de bu ayrm temelinde baskclk merulatrlmaktadr. Genel olarak insan yaamn srdrmek iin emeini bakasnn emrine sunmak zorunda olmasnn getirdii snfsal baskclk, rk ve/veya etnik kkenli ayrmclkla adeta katmerlenmektedir.118 Wallersteinin yaklam Hobbesin nsan insann Kurdudur yaklam ile Voltairenin; Kalabalk bir aile iyi bir tarlay ekip biiyor. Yanndaki iki kk ailenin de nankr, verimsiz bir topraklar var; bu iki fakir ailenin zengin aileye ya hizmet etmesi, ya da onu boazlamas gerekir, bu muhakkak. Fakir ailelerden biri, karnn doyurmak iin, zengine kolunun emeini sunar; br gider zerine saldrr, daya da yer. te, hizmetiler, rgatlar, hizmet eden aileden, kleler de daya yiyen aileden kmtr.119 yaklamlarna ok benzemektedir. Ancak, Homi Bhabha gibi kendisini post kolonyalist olarak tanmlayanlar tarafndan bu trden ikinci blnmeler reddedilmekte ve dnyann ikiye blnml ne de kart kamplara, merkez-evre, gelimi-gelimemi, gelimekte olan-olmayan ve ikinci-nc dnya ayrlml kabul edilmemektedir. Aksine dnyann saysz ksmi ve hareketli farkllklarla
116

Wallerstein: a.g.e., s. 100, 106. Sibel zbudun: Kltr Halleri, topya, Yaynevi, 2003, s. 34. 118 Levent Kker: Demokrasi zerine Yazlar, mge, Ankara, 1992, s. 160. 119 Voltaire: Felsefe Szl III, (ev: Ltfi Ay), 2.Bsk., MEB Yaynlar, stanbul, 1965, s. 4.
117

41

tanmland ve bunun da her zamanda byle olduu vurgulanmakta 120 ve bu trden yaplanmalar, pre-modern ya da potrimonyal olan postkolonyal dnemlerin sosyal ve kltrel karakterleri olarak tanmlanmaktadr.121 1.1.6. Etnik Kimliin Deikenlii Kresel srecin dorua ulat ikibinli yllarda en ok kullanlan terim, hepsi modern dnyada halklarn eitleri saylan rk, ulus, ve etnik gruptur. Bunlardan sonuncusu en yenidir ve gerekte, nceden yaygn bir ekilde kullanlan Aznlk teriminin yerini almtr. Kukusuz bu terimlerin her birinin birok varyant vardr ama yine de hem istatiksel hem de mantksal olarak, kipsel terim olduklar dnlebilir. Bir rk, grnr fiziksel biime sahip olan bir genetik kategoridir.Ulus da bir devletin fiili ya da muhtemel snrlarna her naslsa bal olan toplumsal-siyasal bir kategoridir. Bir etnik grup ise kuaktan kuaa geen ve baz srekli davranlara sahip kltrel bir kategoridir. Bu terim inanlmaz derecede deiken biimlerde kullanlmaktadr. Bir kiinin ulusal aznlk adn verdii eye dierleri etnik grup adn vermektedir. 122 Etnik biimlerin doas ile sreklilii ve eski etnik kimliklerle daha sonraki milliyeti kimlikler arasnda srekli bir iliki vardr. Bu nedenle etnik kimlik, pek ok nedene bal olarak sre iinde deikenlik gsterebilir. nk tarihsel deliller, etnisitenin srekli tekrarlanma ve yaygn olma zelliinin tarihin btn dnemlerinde ve btn ktalarda grldn ortaya koymaktadr. Bu nedenle tarihin her dneminde dnyaya yaylm ok sayda etnik topluluun varl rahata sylenebilir. Modern ulus modern ncesi etninin birok zelliklerini tamaktadr. Ancak tarih iinde, kendi dnemlerine damgalarn vuran saysz etnik grup, gnmzde kimlik olarak yok olmutur. rnein, Hun, Hitit, Smer, skit, Vikingler gnmz iin bir etnik grubu tanmlayan kimlikler deillerdir. Onlarn bu kaybolular onlarn toptan yok olduklar anlamna gelmekten daha ok topluluk mitlerinin yaygnln yitirmesi ve topluluk sembolizminin siyasal tecrbeyi merkeziletirememesinin sonucu sz konusu topluluun baka topluluklara kararak etnik grup niteliklerini kaybetmeleriyle aklanabilir. Bu trden etnik gruplara tarihsel srete en iyi rneklemi, 912. yzyllar
120

M. Hardt,: A. Negri: a.g.e., s. 162. Homi Bhabha: the Other Question Stereotype, Dscrmnation and the Dscourse of Colonalism, The New Social Theory Readers, (Ed: Jeffrey C., A., Steven Saidman), London 2001, s. 388, 399; Verdi R. Hardz: The Rise of neo-Third Worldism? The Indonesian Trajectory and the Consolidation of lliberal Democracy, Third World Quarterly, Volum: 25, No.1, Carfax Publishng, Taylor & Francis Group, 2004, s. 58. 122 Wallerstein: a.g.e., s. 98-99.
121

42

arasnda Avrupada Hristiyanl benimseyip yerli halka kararak kimliklerini kaybeden Kumanlar, Avarlar, Bulgarlar, Ongurlar ve Peenek Trk boylar123 rnek verilebilir. Etnik kimliin deikenliini kabulleniin aksine, etniler, bunalm dnemlerinde geleneksel hayat tarz ve kimlik zerine saldr olarak grdkleri eyler iin fke ve intikam duygular gelitirebilmekte ve bunu da atalarna dayandrdklar kimlik tanmlanmasyla odaklayarak dmana kar bir ara salamaktadrlar. Bu anlamda gnmzde etnik aznlklar disimetri, asimilasyon ve otonomi olmak zere temel siyasal mantk dorultusunda yer almaktadr. Disimetri mantnda aznlk grubu, devleti oluturan ounluk grubu karsnda aznlk konumunu kabul ederken, dier yandan da etnik ve kltrel zglln savunmaya ve toplumdaki aa konumunu siyasetle telafi etmeye almaktadr. Asimilasyon mantnda, aznlk topluluu etnik ve kltrel kimliini byk lde yitirerek ama bu srete sosyal anlamda terfi salayarak ounlukla kaynamaya ynlenmektedir. Otonomi mantnda ise zm, yasayla belirlenmi dile dayal bir toprak parasnn oluturulmas eklindedir. Etnik ve kltrel aznlklarn daha geni ulusal toplulua tmyle ya da ksmen entegre edilmesinde ilki tasarlanmam, baka bir anlatmla sanayileme ve modernlemeye bal, dieri ise kamusal ve ekonomik ilikiler iin tek bir resmi dilin benimsenmesi rneinde grld gibi bilinli kararlara dayal iki sre izlenmitir. Entegrasyon sreci ve ynetimine ilikin sosyolojik aklamalar ise kart modelde toplamak mmkndr. Bunlar, aznlklarn entegrasyonunu/asimilasyonunu modernlemenin kanlmaz, doal hatta arzu edilir bir sonucu olarak ele alanlar entegrasyon/asimilasyon srecinin aznlklarn ounluk tarafndan smrlmesini ierdiini ve bu nedenle i smregecilik olarak tanmlanabileceini ileri srenler ve son olarak sosyal mobilizasyon ve ulusal entegrasyonun maliyetini smrgecilikle deil ama izalasyonla aklamaya alanlardr. Bu son yaklama gre entegrasyon/asimilasyon sreleri organik ve bu nedenle de daha anlaml yerel cemaat balarnn yerine, aznlk grubu asndan daha zayf ve yapay olan ulusal toplumla zdeleme duygusunu geirmektedir. Bunun sonucu ise, ya atomistik toplum ya da esas topluluun yeleri iin anlaml ama bir zamanlar evresel topluluklar olup ulusal entegrasyon sonras evresel blgelere dnen aznlklarn yeleri asndan sahte bir anlama sahip olan bir toplum

123

Ali Tayyar nder: a.g.e., s. 9.

43

olmaktadr.124

Bu anlamda Britanyallar Hindistann gemiini Biritanyallara vakf

olmak ve Hindistan ie komak zere tarihselletirmilerdir. Biritanya mamal Hindistan tarihi, Biritanya tarihinin bir parasdr. Daha dorusu Biritanyal dnrler ve yneticiler bir Hindistan tarihi icat etmiler ve onu Hindistana ihra etmilerdir. Bylece Hindistan ve Hindistanllarn gereklii yerine, onlar Avrupann uygarlk tipolojisi ierisinde ilkel bir aama olarak ortaya koyan gl bir temsil yaratlmtr. 125 Etniklik ounlukla birlikte dnlen dil ve rk araclyla kltrel pratikten koparlarak retilmektedir. nk sadece bu ikisinin birbirini tamamlamas 'halk' mutlak bir biimde zerk bir birlik olarak sunmaktadr.126 Etnik kkeni dil ve soy ba ile aklamak isteyen bu dnce soy ba yaklam ile Hobsbawnn grleri ile bir paralellik gstermektedir. Hobsbawna gre, etnik kken, etnik bir grubun yelerinin ortak karakteristik zelliklerinin kayna olduu var saylan ortak kkenle balantldr. Grup yelerini birbirine balayp yabanclar dlamada, 'akrabalk' ile 'kan'n ayrc zellikler tamas bu iki kavrama stnlk salamaktadr.127 Ayn eyi Avrupa smrge devletlerinin modern devlet kurumlarn ve onun ulus ve ulusuluk anlamndaki gereklerini, zellikle ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda kendi smrgeletirdikleri toplumlarda iyice kk sallarnda da gzlemlemek mmkndr.128 Kresel srece gelindiinde ise etnik kimliin deikenlii nceki zamanlardan ok daha fazla bir anlam iermemekte, etnik kimlikler canlandrlarak ulusal kimlik olarak kurgulanmakta, ardndan da dier ulusal kimlikler gibi kresel aktrlerin kitle toplumu ierisine yerletirilmeye allmaktadr. 1.2. Devletin lkesi; Vatan Her topluluun dayanma ierisinde olduklar bir meknlar vardr. Topluluklar bu meknlar ierisinde ncelikler saptayarak bir dayanma sergilerler. Bu toplumlarda zellikle ortak bir irade de nemlidir. Ancak, insan eylemleri meknlar ap, ekonominin hareketlilii corafi blgeleri paralaynca, artk her ey deimitir. Topraa bal topluluklarn meknsal dayanmalar, kibinli yllarda kar gruplarnn meknsal dayanma gruplarnn yerlerini almalaryla kaybolmaktadr. Bu da artk

Fsn stel: Yurttalk ve Demokrasi, Dost, Ankara,1999, s. 3842. M. Hardt: A. Negri: a.g.e., s. 145, 146. 126 Wallerstain: a.g.e., s. 118,122. 127 E.J. Hobsbawn: a.g.e., s. 83. 128 Chatterjee Partha: Ulus ve Paralar, (ev: smail ekem), letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 28.
125

124

44

meknn en nemli zellik olmad anlamna gelmektedir. Oysaki ulus-devlet, kendi gcnn kltrel, siyasal, ekonomik ve askeri boyutlarn tek bir ereve ierisinde birletirme iddiasyla tarih sahnesine km ve gcn mekn anlayna bal olarak ifade etmeye alm ve bu anlamda da bir vatan anlay kurgulamtr. Vatan kavram bir devletin yurttalarnn yaam alanlarn belirlemekle kalmaz ayn zamanda da dier devletlerle arasndaki egemenlik alanlarnn da belirlenmesine katk salar. Modern vatanclk anlay, nce ngilterede, sonra Fransada kraln devlet olmaktan kt ve onun yerine ulus, halk veya vatanla zdeletii Bat Avrupada domutur. Yani modern ulus ve lke duygusu Batl uluslarda balamtr. Aslnda buralarda egemenlik ve milliyet zaten bilinen gereklerdir ve iyi tanmlanm ulusal topraklaryla ulus-devletler, daha ulus-devlet fikri domadan mevcuttur. Bu lkelerde, yurt sever hrriyetciler, bir grubun baka bir gruba kar haklarndan ok, otorite hkimiyetine kar kiinin haklarn teyit etmek ve hrriyeti ele geirmekle ilgilenmilerdir. Bu ilk evrede, Bat Avrupa tipi milliyetilik, faydac, pratik ve liberaldir. Toprak ve egemenlik gibi gzle grlen ve objektif lyle tanmlanm uluslarla ilgilidir. 18.yzylda ngiltere ve Fransa ok dilli lkeler olduklarndan, kesin olmamakla beraber, buralarda dil de bir dereceye kadar bir ldr. Daha nemli olan, ortak bir egemen otoritenin yetki alanyla belirlenmi ortak bir topran igalidir.129 Bu aklamalar gerek ulusu gerekse vatan kavramn gerek ve gzle grlr birer varlk olarak ele almaktadr. Modernist tanmn muhayyel ulusal cemaat nosyonunu ulusun kkten bir biimde toprakla ilikili bir fikir olduu iddiasyla birletirdiimizde ortaya ulusa ait topraklarnda hayal edilmesi gerei kmaktadr. Yani, ulusu hayal etme srecinde aktrler ulusla birlikte gelen bir toprak parasn da hayal etmek zorundadr. nk topraklar, btnlkl ve anlaml olabilmek iin hayal edilmi olmak zorundadr. Oysaki uluslarn hayal rn olduunu ileri sren sylem, tarihsel gerekler nedeniyle pek somut veriler iermemekte uygulama ve esaslar arasndaki fark da dikkate almamaktadr. Yukarda da deinildii gibi toprak ve egemenlik insan gibi birer temel esastr. Bu esaslarn sreklilii ise uygulamalarla gerekleir. Bir kiinin farkl yerlerde ayn gazeteyi okumas bir uygulama, bu uygulamann sonucu ise temel esas ayakta tutan aracn kurgulanmasdr. Dolays ile kurgulamaya yardmc aralar temel esas yerine geemez. Ksaca ne uluslar, ne de vatan

129

Bernard Lewis: a.g.e., s. 331, 332.

45

hayal edilmi birer gereklikler deildirler. 1.3. Devletin Gc Egemenlik Egemenlik konusu ilk kez sistemli bir biimde, onaltnc yzylda, Fransz dnr Jean Bodin tarafndan (15301596) De repabilicada (1568) ele alm ve incelemitir. Kavram, i hukukta anlald biimiyle uluslararas ilikilere ve hukuka aktarlmaya allnca, birden fazla devletin bulunduu bir dnyada uygulanmas ok zor bir kavram haline gelmitir. Bu zorluklarn farkl farkl dile getirili biimlerine rastlamaktayz. Mille gre gcn kendisi zaten meru deildir. nk bir kiinin muhalif durumu egemen olunca toplum tarafndan muhalefet olarak alglanmamaktadr.130 Bu nedenle yzyllar nce Aristonun ele al biiminde bu ortak nokta, bir ya da birka veya daha fazla kiiye zg olarak deerlendirilmitir. 131 Aristoun grn biraz gelitirerek uyulamaya alan Weberin, iktidar tanm, Bir ya da birden fazla kiinin bir toplumsal eylem iinde, o eyleme katlan bakalarnn direniine karnda olsa, kendi iradelerini gerekletirme ans132 olarak tanmlanmaktadr. Egemenlik konusunda egemenin saysna bir ek olarak dikkat ekilmesi gereken dier bir nokta da inandrclktr. nandrclk, egemenliin tek merulatrc arac olmaktadr. Genel anlamda inandrclkla kurgulanan egemenlik, modern devlet olan ulusdevlet iin ikili bir yap iermektedir. Bu yaplardan biri mekna dieri ise kuruma atfedilir. Mekna atfedilen biiminde snr odakl corafi blge yani fiziki bir alan sz konusudur. Kuruma atfedilen biiminde ise corafi snrlar ierisinde egemenliin uygulanma tekeli ve bu tekelin uygulayc kurumlar vardr. Bu haliyle egemenlik, devletin kkeni, geliimi, siyasal kontrol ifade eden merkezi otoritenin geliimi ve idari sistemin belirleyici bir kuram olma zelliine sahiptir. Egemenlik ve g arasndaki sk ilikiye vurgu yapan Grotious, idari sistemin belirleyici zelliini yani gc, bir baka gcn denetimine baml deilse ve bir baka g tarafndan deitirilemiyorsa o g egemen kabul edilmeli eklinde dile getirmekte ve gcn taycs olarak devlete iaret etmektedir.133

130 John Stuart Mill: Utilitarianism as General Theory, Central Currents In Socal Theory 17001920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, s. 11. 131 A. Robert Dahl: Modern Political Analysis, Fourth Edition, Prentice-Hall, Inc. New Jersy, 1984, s. 74. 132 Max Weber, Sosyoloji Yazlar, (ev: Taha Parla), 2. Bsk. Hrriyet Vakf Yaynlar, 1987, s. 176177. 133 Hugo Grotius: Sava ve Bar Hukuku, (ev: S. Meray), SBFY, 1967, s. 30-vd.

46

Ayn durum onaltnc ve onyedinci yz yllarda Bodin ve Hobbs iin de geerlidir. Devlet, kii ve kurumlarn zerlerinde yaadklar topraklarda en stn olan otoritedir. Bu otorite btn alanlarda gcn uygulaycs olan tek organdr. Bodine gre bu organ yasalarla snrl olmakszn yurttalar zerinde uygulanabilecek bir gc yani egemenlii tanmlarken, Hobbs iin tek bir prensin egemenliini, aksi takdirde anarinin ortaya kn tanmlamaktadr.134 Rousseau ise bu otoriteyi genel irade kavramyla aklamaya alm ve hukuki bir dzleme ekmitir. Bu hukuki yap ierisinde devlet halkn karlaryla uygun olarak ynetilmelidir. Ortak karlar ve genel iradeyi temsil eden egemenlik blnmemelidir. Rousseauda yurttan toplumun ayrlmaz bir paras olmas ve karlarn devletinkiyle eit olmaya zorlamas, yurtta devlete kyasla ikinci plana itmesi olarak yorumlanm ve bu haliyle de otoriter anlay temsil eden Hegeli ve onun kartn tanmlayan burjuva demokrasisini etkilemitir.135 Neticede, halkn kendi kaderini tayin etmesi136 ilkesinin kanlmaz bir sonucu olarak ulus, devlet ve halk denklemi, belli bir topraa aidiyet ile birletirilmi ve bu birletirmenin etkisiyle de ok sayda ulus-devletin kurgulanmas fikri yaratlmtr. Tarihsel sre iinde bugnk anlamyla temelleri, Orta an kent-devletlerince atlan ulus-devlet kurgusuyla, Avrupada dorudan ynetim anlay yaygnlamaya balam, refah, kltr ve gndelik yaamn teori ve pratikleri o gnlere dek grlmedik bir biimde devlete baml hale getirilmitir. Bu ekilde kurgulanan devletler ulusal dil, eitim ve askerlik sistemlerini pratike etmeye balayarak snrlarn denetim altna almlar ve kendi ekonomilerini korumak iin de kendi gmrk tarifelerini hayata geirerek, ekonomik faaliyetleri ynetim ve ynlendirmede son derece etkin olmulardr. Artk bu kurguda o gne kadar olmadk bir biimde, gmrk duvarlarnn anlamnda olduu gibi, birey ve toplum olarak teki farkl bir insandr ve farkl haklara sahip olmaldr. Bu genel durumun temel ilkesi yani olmazsa olmaz nitelii ise kendi otoritesi altnda bulunan topluma dayal sistemi yeniden retmektir. 137 Tarihsel srete pratik anlamda hayat bulan Fransz Halklar Bildirgesine (1791) gre; bireylerin says ve bu saynn konumland alann ls ne olursa olsun her halk bamsz138 ve egemendir.139 Dolaysyla uluslararas arenada egemenlik, ulus
134

Thomas Hobbes: a.g.e., s. 137. Macit Gkberk: Siyasal Felsefenin Evrimi, Ankara, s. 210, 211. 136 Trkiyenin de imza koyduu bu konu da daha geni bilgi iin bkz. http: //www.un.org.tr 137 Gencay aylan: Deiim Kreselleme ve Devletin Yeni levi, mge, Ankara, 1994, s. 1718. 138 Cokun Can Aktan: Haklar ve zgrlkler Antolojisi, (Ed: Aktan, Cokun Can), (Der: Cokun Aktan ve Dierleri), Ankara, 2000, s. 61-Bildirge Madde 2 ve 3.
135

47

kimliinin tannmasyla bamszlk arasndaki bir baa resmen sahiptir. Fransz Devrimi, Avrupann ulus bilinlenmesine XIX. yzylda zgrlk eklinde seslenirken XX. yzyln smrgeden kurtulanlar da bamszlk eklinde haykrmlardr.140 2. DEVLETN TANIMI Kltrel yap ve bunun sonucu olarak kavramlara yklenen anlam biimlerindeki farkllk, devlet kurgusunun kavramsal dzeyde incelenmesinde de kendisini gstermi ve onun kkeni ile ilgili farkl yorumlama biimlerine neden olduu iin devletin genel geer bir tanmna ulalamamtr. Devlet, Arapa 'd-v-l' kk fiilinin mastardr. Semantik bakmdan anlam deiimine urayabilen bu kelime, ekonomik sahipliin el deitirmesini ve art ekonomiyi dile getirirken, "dlet" ve devlet biiminde iktidar kazanma anlamnda iki biimde de okunmutur. Devletin bu tanmlamalar insan alg biimlerindeki deimelere gre tekrar anlam deitirebilmi ve bu kez de hkimiyetin dnml olarak el deitirmesi, bu gcn elde tutulmas, siyasal otorite ve yap anlamlar iin kullanlmtr. 141 Devlet kelimesinin semantik anlam deiimini Orta a Avrupa devlet tanmlama biimlerinde grme olanamz vardr. Devlet, Orta a Avrupa'snda da, modern ekli ile domadan nce, respublica, regnum, civitas, dominium, imperium, potestas, status, royqume ve relm gibi fakl ekillerde ifadelendirilmitir. 142 Ancak, spanya Kraliyet Akademisi szlnde 1884 basmndan nce devlet kavram kullanlmamakta, eyalet, lke ya da bir krallktan sz edilmektedir.143 Devlet, bir lke zerinde egemenlie sahip, bamsz bir ulus olarak rgtlenmi halktan oluur ve kendi kurumlarn kendisi anayasal olarak kurgular. Sz konusu bu kurgularn toplam devlet olarak tanmlanmaktadr. Gnmzde birok devlet, kk bir devletten kurgulanmtr. Bu dnmn iki biimde gerekletii grlmektedir. Bunlardan ilki orijinal devletlerin kurguladklar otonomim biim ki Fransa ve ngiltere rneklerinde olduu gibi merkezi bir ynetime sahiptir.144 Dieri de, Federal sistemdir.

E.J.Hobsbawn: 1780den Gnmze Milletler ve Milliyetilik, (ev: Osman Aknhay), Ayrnt, 2. Bsk., stanbul,1995, s. 35, 36. 140 J. Marie Geuhenno: The End of The Nation State, Translated By Victoria Eliott, Minneapolis, 1993, s. 14. 141 Ahmet Davudolu, "Devlet", DA Dergisi, stanbul, 1994, IX/235. 142 Ali Fuat Bagil, "Devlet Nedir?" HF Mecmuas, smail Akgn Matbaas, Cilt: XII, Say: 4, Yl: 1946, s. 982, 83. 143 E. J. Hobsbawm: a.g.m., s. 30,31. 144 Mayer Schoepflin Urs; Karl Ulrich: The State and the Life Cours, Annual Review of Sociology, Volume: 15, 1989, s. 53.

139

48

En yaygn rnei ise ABDdir.145 Devletin yukarda da dile getrildii gibi esi vardr. Bunlar srasyla toprak, ulus, egemenliktir. Bu gelerin eksik olduu bir yerde devletten sz edilemez. Bunun en gzel gstergesi smrge tanmnda ve smrgelerin politik rgtlenmelerindeki egemenlik anlaynda aranabilir. Devlet kavram politik dnyay simgelemektedir. Bu simge iinde anlam bulan iktidar ilikileri de onaltnc yzyldan beri srekli gelierek gnmze kadar gelmitir. Devlet sanldnn aksine, sadece btnletirici tekniklerle ileyen, bireyi grmezden gelen bir aygt deil, ayn zamanda insanlar kurulmu olan deneyimlerin zneleri haline getirerek denetim altna alan bir iktidardr. Birey iktidarn dnda ve karsndaki bir ey deildir. ktidarn birincil etkisi ve ayn zamanda da aracsdr. Devlet, iktidarn oluturduu birey zerinden ilerlemektedir.146 Ksaca, devlet oluumu srasnda tmyle, varlnn ilk aamalarnda ise znde ve neredeyse tmyle, zafer kazanm bir insan grubunun yendikleri zerindeki egemenliini bir dzene balamak ve kendini, iten gelecek ayaklanmalara ve dtan gelecek saldrlara kar gvenceye almak amacyla yendii gruba zorla kabul ettirdii bir toplumsal kurumdur. Nihai noktada egemenliin sonul amacnn yenilenlerin yenenler tarafndan ekonomik alanda smrlmesinden baka bir ey olmad dile getirilmekte, tarihte bilinen hibir devletin baka bir biimd kurgulanmadna vurgu yaplmaktadr.147 2.1. Devlet Kavramn nceleme Yntemleri Devlet kurgusunu kendine inceleme alan olarak seen dnrlerin bu kurguyu felsefi ya da analitik olmak zere iki metodik adan ele almaya almlardr. Felsef soyutlama biiminde devlet hayal ve ideal bir dzlemde ele alnmtr. Bu yntemin bilinen kurucusu ve ilk uygulaycs Eski Yunanda Yunan felsefesinin nclerinden olan Platon'dur.148 Platona gre devlet, tamamen insan zihninin rettii en yksek ideallerin somutlat bir kurum olarak alglanmaktadr. Bu alglama biiminde grlerin, fiil devlet ile rtp rtmemesi ok nemli deildir. Platon, felsef bir soyutlama ile en ideal devleti aratrm ve "Devlet" adn verdii eserinde grlerini u ekilde ortaya
145

Denis, J. Derbyshire: An Introduction to Public Administration, Second Edition, People, Politics, and Power, McGRAW-Hll Book Company (UK) Limited, 1984, s. 10, 12. 146 Michel Foucault: Marxtan Sonra, (ev: Gkhan Aksoy), iviyazlar, stanbul, 2004, s. 13, 14. 147 F. Openheimer: Devlet, (ev: A. enel, Y. Sabuncu), stanbul, 1984, s. 40; A.Yaar Sarbay: Siyasal Sosyoloji, Der Yaynlar, 4. bsk. stanbul, 1998, s. 147, 148. 148 Aristoteles: Politika, (ev: Mete Tunay), Remzi Kitabevi, stanbul 200, s. 4553.

49

koymutur. Devlet, realiteden uzak felsefi soyutlamann genel kaideleri erevesinde yaplandrlmas gerekli, deler Alemi rneine uygun bir organizmadr. Kk bir bilge topluluk tarafndan ynetilmelidir.149 Amac bakmndan toplumsal hedefleri olmasna ramen, bu trden devlet yaklamnn yaayan veya tarihte kalm bir devlet ile ilikisi yoktur. Bu yntem, daha sonralar gerek Dou, gerekse Batda da kullanlmtr.150 Devlet kavramnn odaa alnarak incelendii dier bir yntem, Platon'un rencisi olan Aristoteles tarafndan kullanlm analitik soyutlamadr. Felsef soyutlama yerine, yaayan devletlerin analizi yoluyla en iyi devlet yapsn belirlemek bu yntemin en belirgin zelliidir. Yntemin kurucusu olan Aristoteles, devleti kendisini meydana getiren en kk birime kadar ayrtrmay(diversification) nermektedir. Bylelikle devleti oluturan en kk birimleri birbirlerinden ayrtrp bal olduklar ana ilkeleri ortaya karmay hedeflemitir.151 Bu bize Aristotelesin ynteminin deneysel olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Yani gerei ilintiler ile kefetmektir. Bu metot, Aristo'nun iktidar olgusunun analizi iin kurduu yntemin temeli haline gelmitir. Aristonun devlet kavram hakknda ortaya koyduu ilkeleri gerek (ama yaayan ama tarih sahnesinden silinip yerine yenilerinin kurulduu) devletlerin analitik incelenmesi sonucunda elde edilmeye alld iin rasyonel bir yntem olma zellii tamaktadr. 2.2. Devletin Kkeni Devlet aygt ve onun kurgulayclar arasndaki dorudan ya da dolayl ilikiye bal olarak, kurguya kaynaklk yapan znenin alglanma biimleri birey ve devlet arasndaki ilikilerinin niteliini dorudan etkilemektedir. Devlet, insan doasnn ynelimi ve akla dayal pratiklerinin oluturduu bir kurgu olarak kabul edildiinde ulalan neden sonu ile tabi ve sosyo-iktisadi etkenlerle vcut bulmu bir kurgu ya da dini referanslara dayandrlan bir temellenme biiminde yorumlandnda ortaya kacak sonu, devlet kurgusunun grnm biimlerinin farklln ortaya koyacaktr. rnein Tnniesin cemaat ve cemiyet ayrm152 tek boyutlu ve ok boyutlu devlet
149

Platon: Devlet, (ev: Sabahattin Eyubulu-M. Ali Cimcoz), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000, s. 107 vd. 150 Bayraktar Bayrakl: Frb'de Devlet Felsefesi, ehir Yaynlar, stanbul 2000, s. 1, 2. 151 Aristoteles: a.g.e., s. 7. 152 Ferdinanad Tnnies: "Community and Society Central Currents In Social Theory 17001920, Volum, II, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, s. 67.

50

ayrmlarna kurgusal bir zihinsel alt yap oluturabilir ve bizi devlet kurgusunun dayanmac kaynana doru ynlendirebilir. Ancak sosyal bilimlerin dier alanlarnda olduu gibi devlete bir kken tespit etmekte de ciddi amazlar vardr. Bu konuda ciddi bir uzlamaya varamayan uzmanlarn zerinde anlat tek nokta belkide anlaamamakta uzlamaktr. Devletin menei ile ilgili teorileri; insann doasndan ve iradesinden hareket ederek devlete kken belirlemeye alan teoriler, toplumsal szlemeyi esas alarak devletin kaynan aklamaya alan teoriler, sosyo-iktisadi ve tabi gelimeleri esas alarak devletin kkenini belirlemye alan teorileri, teokratik yntemi esas alan ve akn bir kaynan iradesini devletin douunu aklamak iin kalk noktas olarak seen teoriler, devletin kaynan kuvvet ve mcadele kavramlarna dayandrarak aklamaya alan teoriler eklinde sralayabiliriz. 153 Bu anlamda, devlete bir kken bulma konusunda Aristonun dn nemli bir yer tutmaktadr. Aristo, insann sosyal ya da siyasal bir hayvan olduunu ve devlet kurgusunu insann igdsnde aramann gerektiini savunmaktadr. Aristoya gre insanlar topluluk halinde ve devlet dzenei iinde yaayacak doal bir eilime sahiptir. Bu eilim de igdlere dayanmaktadr. nsanlar daima topluluk halinde yaamaktadr. Yalnz yaayan insan hibir zaman grlmemitir. Yalnz yaamak ya Tanrlara ya da vahi hayvanlara zg bir eydir.154 Devlet kurgusunu ama ya da ara olmas bakmndan deerlendiren dnrler de devletin nelii konusunda fikirler ileri srmlerdir. Bu dnrlere gre, devlet bir ama deildir. Devlet toplumsal dzen, refah ve mutluluk iin barn salanmasn temin eden bir aratr. rnein Radcliffe-Brown Devleti, bireylerin zerinde ve onlardan stn grmemekte, karmak ilikiler sistemi ile bir birine bal tek tek insanlarn bir araya gelmeleri eklinde yorumlamaktadr.155 Devlet kurgusunun grnm biimindeki farkll yanstmas bakmndan Orta a dikkat ekici bir dnemdir. Bu an devlet anlaynda kamusal otorite miras haklarnn bir paras olarak alglanmakta ve topran bir blmne sahip olunmayla

Talip Turcan: Devletin Egemenlik Unsuru ve Egemenlikten Kaynaklanan Yetkileri, Ankara Okulu, Ankara, 2001, s. 35, 36. 154 Blent Daver: Siyaset Bilimine Giri, Siyasal Kitapevi, Ankara, 1993, s. 170. 155 Henry J.M. Claessen; Peter Skalnik: Erken Devlet, (ev: A.enel), mge, 1993, s. 57.

153

51

bamszlaan otorite dalm kendisini hissettirmektedir.156 Orta a Avrupasnda devlet kurgulamada en nde gelen isim Augistinustur. Augustinde dnya devletinin doal bir hiyerarisi vardr. Ailede otorite ve sz dinleme konusunda yeler arasnda iyi geim, devlette kimin buyurup kimin boyun eeceini bilmek konusunda vatandalarn anlamas gkyz devletinde Tanrdan yararlanarak dzenlenmi bir birlik nihayet dzene dayanan her ey iin sz konusu olan dirliktir. Burada bu dnya ile teki dnya, devlet ile kilise arasndaki keskin ayrc ikilik tarihte Tanr krall ile yoldan kmlarn krallnn metafizik yansmasndan meydana gelmitir. Btn bunlar Augustin'in toplumsal dncesinden hareketle Ortaaa yeni bir devlet ve adalet dncesinin rnlerini getiren elerdir. 157 Bu devlet anlaynda din, evrensel bir grnm ile dnyevi siyasetin nnde bir alm sergilemi, doa tanrnn bir yaratm olarak grlm,158 Ortaan radikal din yorumu yaratma, yapma ve mlk edinmenin kavramsal farkllklarn dikkate almadan yorumlam ve yoruma bal olarak bir mlkiyet sahibi tanm gelitirmitir. Hal byle olunca da kilise iktidar karsnda kutsal olmayan kraln iktidar ikinci planda kalmtr. Ancak iktidar belirleyen gcn bu biimde paral olmas, devlet ve ynetici kurumlarnn olmad anlamna gelmemektedir. Bu dnemde senyrlk unsurlarndan biri olan krallk, iktidarn yeniden merkezilemesi ile monariye, yani ulus-devletin ilk biimlenmesine dnecektir. Ulusdevlet kendisinden nce var olan bu yaplanmalarn kurumlar zerinde ykselmi bu kurumlarn ieriinin dnsel ve yapsal sramalarla dnmesi sonucunda ortaya kmtr.159 Teokratik yntemi esas alan ve akn bir kaynan iradesini devletin douunu aklamak iin kalk noktas yapan teorilerde devlet, insann dndaki etkenlerin bir sonucu olarak kurgulanmaktadr. Bu durumda devletin varlk sebebi birey ya da yurttalar topluluuna dayanmamakta bunun neticesinde de kar sorumluluk duygusunu yerine getirmede zorunluluk almayan ve iktidar snrlandrlamayan mutlak bir gce dnmektedir. 160 Metafizik algya dayal devlet anlaynn en nde gelen bir dier temsilcisi

156 Henri Pirenne: Orta a Avrupassnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (ev: Uygur Kocabaolu), Alan Yaynevi, 1983, s. 14, 17. 157 Kurt Schilling: a.g.e., s. 152-153. 158 Geoffrey Hawthorn: Enlightenment and Despair A Hstory of Sociology, Cambrdge Unversty Press, Cambrdge, 1976, s. 8, 9. 159 Ozan Erzden: a.g.e., s. 47. 160 lhan Arsel: Anayasa Hukuku (Demokrasi), Dou Matbaclk ve Ticaret, Ltd., Ankara, 1964, s. 12-14.

52

Hegeldir. Hegel Aydnlanma dnrlerinin en nemlilerindendir. Hegel devlet kurgusunu toplumsal deerler piramidinin en stnde tutar. Devlet Kutsaln yeryzndeki ifade biimi olan bir ideadr. Mutlak itaati gerektirirken bireyi ncelemekten daha ok kendini nceleyen nemli bir amatr.161 Asayii salayan bir ara, hangi snftan olursa olsun bireyler arasndaki uyumazlklar zecek yansz bir kii, bir hakemdir. Genel yararn dourduu devlet, genel yararn da temsilcisidir. Daha da teye ahlak dncesinin ve akln bir varisidir. 162 Modern toplumlara gelindiinde kalabilmesinin bu varisin tek art, kurgulad ulusun Ulusal refahn uyumlu ve atmalardan uzak mecburiyeti163 ile korunmas

zdeletirilecektir. Devletin kkenine kaynaklk edecek nemli bir dier yaklam biimi madd yaamn retimi ve yeniden-retimidir. Ama bu retim ikili bir zle sahiptir. Bu retim bir yandan yaam aralarnn, beslenmeye, giyinmeye, barnmaya yarayan nesnelerin ve bunlarn gerektirdii aletleri retirken br yandan bizzat insan trnn retimini gerekletirir. Belirli bir tarihsel dnem ve belirli bir lkedeki insanlarn iinde yaadklar toplumsal kurumlar bu iki trl retim tarafndan bir yandan emein br yandan da ailenin erimi bulunduu gelime aamas tarafndan belirlenir. Kan ba zerine kurulmu eski toplum, yeni gelimi toplumsal snflarn atmas sonucu deiir; yerini, artk dayanaklarn kan ba zerine kurulmu topluluklarn deil, belirli bir lkede yaayan topluluklarn oluturduu devlet iinde rgtlenen aile rejiminin tamamen mlkiyet rejimi tarafndan belirlendii gnmze kadar gelen yazl tarihin btn zn biimlendiren snflar atmas ve snflar savamnn iinde yeni bir topluma brakmaktadr.164 Bu yaklam biiminde ekonomik enin "son kertede" belirleyici olduu ok plak bir dille ifade edilmitir. Devleti retimi denetleyen snfn ekonomik ihtiyalarnn olduka younlam bir biimdeki somutlam hali olarak niteleyen ve devletin tarihsel gelimesini de ekonomik glerin rn olarak deerlendirmeye gtren bir argmandr. Hukuki ve politik st yap bu argman zerinde ykselmekte, bu st yap belli bir sosyal bilin ekline tekabl ederek de, maddi hayatn retim tarzlar sosyal, politik ve manevi yaam tarzlarn tayin
161

Northcote Parkinson: Siyasal Dncenin Evrimi, (ev: M. Harmanc), Remzi, 1984, s. 246248. Server Tanilli: Devlet ve Demokrasi, 2.bsk. Say Kitap Pazarlama, stanbul, 1981, s. 3. 163 Ulusal refahn korunmas mecburiyeti ABD sosyoloji formasyonunda ilk defa Chicago niversitesi sosyoloji blmn kuran Albion Woodbury Small tarafndan bu tarzda dile getirilen sosyolojik bir yaklamdr. Heinz Maus: A Short History of Sociology, Routledge & Kegan Paul, London, 1962, s. 98, 99. 164 Friedrich Engels: Ailenin, zel mlkiyetin ve devletin kkeni, Eri Yaynlar, 2003, s. 2.
162

53

etmektedir.165 Bu tayinler iin giderek uzmanlama ile blnmesinden ortaya kan ayr ayr ynetim alanlardr (hukuk, ordu, polis, kamu hizmetleri) ve bir ulusal birlik duygusunu, snf mcadelesini ve uzlamaz maddi karlar yaratr. Marx ve Engelse gre bu devlet, zel mlkiyetin olmad Asya toplumlarnda gelimi, devletin fonksiyonu da burada gruplaan topluluklarn ortak karlarn korumak olmutur.166 Devlet, hkim bir snf bireylerinin ortak karlarn dayatma biimdir. 167 Bu biimdeki devleti Lenin yle aklamaktadr; Devlet tek ura ynetmek olan ve bu urasn gerekletirme adna, insanlarn iradesini zoraki bask altnda tutan ve bu tutumlarnn srekliliini gerekletirmek iinde hapishaneler, ordular gibi zel kurumlara ihtiya duyan insanlarn ortaya k ile oluturulmu ve ilk kez kleci toplumda gelitirilmitir. Bu rgtl yapnn ilevi kle sahiplerinin kleler zerindeki egemenlik haklarnn srdrlmesi iin kurgulanmtr. 2.3. Devlet Biimleri Bir devlet biiminde toplum iin belirli fonksiyonlar yapan mekanizma her bir sistemin ortak noktasn oluturarak toplumla ilgili meru siyasi kararlarn alnd belirli bnyeyi niteleyen o toplumun fonksiyonel artdr. Bu nedenle toplumun yaayabilmesi ve geliebilmesi iin meru siyasi kararlar almay salayan bir siyasi sisteme mutlak bir ekilde ihtiya duyulmaktadr. 168 Bamsz devletlerin devaml olarak deien saylarna ramen aralarnda ortak olarak belirli birka devlet sisteminin uygulandn grmekteyiz. ngiltere, Fransa, Amerika ve Rusyada uygulanan sistemler, genel hatlaryla, birok devlet tarafndan benimsenmitir. yle ki genel olarak eski ngiliz Kolonileri ngiliz sisteminin, Fransz smrgeleri Fransz sistemini, Latin Amerika lkelerinin ou ABD sisteminin, dogu blou lkelerinin bazlar da Rusyann sistemini benimsemilerdir. Ancak burada hemen unu belirtmek gerekirki Rusyann bu trden etkinlii u anki kreselleme srecinde nemli lde azalmtr. 2.3.1. rgtlenme Yaplar ve Egemenliin Kaynana Gre Devletler Devletler, kendisini oluturan temel bir e olarak egemenliin rgtlenmesi ve

P.A.Sorokin: ada Sosyoloji Kuramlar, (ev. M.M. R.ymen), Kltr bakanl, Ankara, 1994, s. 90, 91. Stanley Moore: Devlet Kuram, (ev: Cumhur Aytulun), Simge, 1998, s. 1618. 167 Alan Swingewood: Sosyolojik Dcenin Ksa Tarihi, (ev: O. Aknhay), Bilim ve Sanat, Ankara1998, s. 211 219. 168 Esat am: Devlet Sistemleri, Grya Matbas, stanbul, 1976, s. 3.
166

165

54

kullanlmas bakmndan birbirinden ayrmlanabilir. Hal byle olunca egemenlik gcnn kaynan ve kullanlmasn anayasa ve devletler hukuku bakmndan ele almak gerekmektedir. O zaman da bavurulmas gereken nemli kaynaklardan bazlar olarak olarak devletler hukuku ve egemenliin kayna olan anayasa hukuku kaynaklar ilk mracaat edilmesi gereken kaynaklar olmaktadr. 2.3.1.1. rgtlenme Yaplarna Gre Devletler Devletler rgtlenme ve hkimiyet biimlerine gre eitli snflandrmalara tabi tutulmaktadrlar. Hkimiyet biimlerine gre devletler Heredot ve Aristodan beri monari, arsitokrasi ve demokrasi olarak e ayrlmtr. Fakat Birinci Dnya Savandan sonra monari, aristokrasi ve cumhuriyet eklinde l klasik snflandrma anlamsz hale gelmitir. nk cumhuriyet eklinde gzktkleri halde uygulamada diktatrlk olanlar; monari biiminde gzktkleri halde, demokratik hkmetler olarak grlmlerdir. Arsitokratik hkmet biimine ise amzda rastlanmamaktadr. Bu nedenle James Bryce, 1921de Modern Demokrasiler adl eserinde siyasal Realiteye gre hkmetleri yeniden snflandrmtr. Bryce, Bat lkelerindeki yirmibir cumhuriyetten sadece ikisini demokrasi olduunu dokuz Avrupa monarisinin ve ngiliz dominyonunun demokratik olduklarn nk buralarda hkmmetlerin semen ounluklarna kar sorumlu bulunduklarn belirtmitir. Siyasal bilimciler, bu eletiriler zerine hkmetleri demokrsi ve diktatrlk eklinde ikili bir snflandrma yoluna gitmilerdir.169 Devletin d egemenlii bakmndan ayrmlanmasn tanmlayan dier bir snflandrmaya gre ise devletler, niter ve birleik olmak zere ikiye ayrlmlardr. niter devletler kendi aralarnda, merkezi niter devletler, adem-i merkezi niter devletler eklindeyken, birleik devletler ise federasyon ve konfederasyon eklinde kurgulanmlardr. 170 Gnmzde konfederal devletlerin ortadan kalkmasyla ortada sadece karma devlet olarak federal devletler kalmtr.171 2.3.1.1.1. niter Devletler lkenin ve halkn tek bir devlet egemenliine tabi olmas, i ve d egemenliin
169

Blent Daver: Siyaset Bilimine Giri, Siyasal Kitabevi, 5. Bsk., Amkara, 1993, s. 183, 184. Kemal Gzler, Anayasa Hukukuna Giri: Genel Esaslar ve Trk Anaya Hukuku, Bursa, Ekin Kitabevi Yaynlar, Altnc Bask, 2005, s. 6779. 171 Kemal Gzler: Trk Anayasa Hukuku, Bursa, Ekin Kitapevi Yaynlar, 2000, s. 115119.
170

55

baka bir devletle paylalmamas durumunda niter devletlerden sz edilebilir. niter devletler, merkezden ynetim, yerinde ynetim, yetki genilii ve blgeselleme ilkelerine gre rgtlenebilir. Bu trden rgtlenmeler yerinden ynetim ilkesinin uygulanmasna engel deildir. Bu devletlerde yerel kurululara zerklik tannr ama ama bu zerklik hibir zaman bamszlk dzeyine ulamaz. Tekli devlette lke snrlar iinde yasama yrtme ve yarglama birlii olduu gibi salt bir hukuk ve yarglama birlii de vardr. Merkezden ynetim ilkesine gre rgtlenen lkeler olarak Trkiye ve Fransa birer rnek oluturur.172 2.3.1.1.2. Merkezi niter Devletler Devlet, lke, millet ve egemenlik unsurlarndan olutuuna gre niter devlette tek lke, tek millet ve tek egemenlik vardr. Dier bir ifadeyle niter devlet, tek bir lke zerinde tek bir milletin tek bir egemenlie tbi olmasdr. Bu nedenle niter devlette, devleti oluturan unsurlar blnmez bir btndr. yle ki; a) niter devlette, devletin lkesi blnmez bir btndr. phesiz ki, niter devletin lkesi de il ve ile gibi idar blmlere ayrlabilir. Ancak bunlar, basit idar blmlemelerdir. Bunlarn sadece idar yetkileri vardr. Yasama ve yarg yetkileri yoktur. Bunlarn hepsi ayn egemenlie tbidir. Bunlarn hepsinde ayn anayasa ve ayn kanunlar, ksacas ayn hukuk uygulanr. b) Dier yandan niter devlette, millet unsuru da blnmez bir btndr. Milleti tekil eden insanlarn millet unsurunu oluturmalarnda din, dil, etnik grup vb. bakmlardan ayrm yaplamaz. niter devlette toplumlar veya cemaatler temelinde egemenlik yetkilerinin kullanlmasnda farkllk yaratlamaz. niter devlet sadece yer bakmndan federalizme deil, cemaatler bakmndan federalizmi yani korporatif federalizmi de reddeder. c) Nihayet niter devlette egemenlik de tektir ve blnmez bir btndr. Tek olan egemenliin sahas btn lkedir. Bu egemenlie tbi olan da btn millettir. Egemenliin kayna bakmndan da ayrm yaplamaz.173 2.3.1.1.3. Yerinden Ynetimli niter Devletler Yerinden ynetimli niter devletlerde merkezi devlet idaresinin yan sra halkn kendi kendisini idare etmesi esasna dayanan belediye ve ky gibi kamu tzel
Ramazan engl: Fransada Blge Yerel Ynetimlerinin dari Sistem indeki Yeri, Trk dare Dergisi, S: 448, 2005, s. 6166. 173 Kemal Gzler: a.g.e., s. 115119.
172

56

kiilerinden olumaktadr. Bu oluum, yerinde ynetim (ademi merkezi), lkenin idari hizmetlerinin merkezi devlet dnda farkl yrelerde oturan halkn kendi aralarndan setikleri kimseler tarafndan yrtlmesi sistemidir. rnein, Fransa'da yerinden ynetim sistemi kademelidir ve aadan yukar olmak zere belediye, il yerel ynetimi ve blge yerel ynetiminden olumaktadr. Fransada niter devlet yapsnn gerei olarak blge yerel ynetimlerinin kurulmasnn devletin tekiliine ve lke btnlne tehdit oluturmayacann altn izmektedir. Yasakoyucu bylece Fransa'nn niter devlet yaps zerindeki hassasiyetini vurgulam olmaktadr. Dolaysyla blge yerel ynetimlerinin kurulmasnn Fransa'y federal devlet yapmadnn alt izilmi olmaktadr. 174 Yerinde ynetim yerel halkn ynetime katlmasn salamak asndan demokrasi ilkelerine de uygun dmektedir. Yerinde ynetim kurulular devletten ayr bir kimlie (tzel kiilie) grev ve yetkilere, mal varlna ve amalara sahiptir. Bu bakmdan ynetim ilerindeki sorumluluk yerinden ynetim idarelerine aittir. Ancak bu durum devletin tek yapl olmas zelliini ortadan kaldrmamaktadr. nk yerinden ynetim organlar merkezi tek yapl devletin kard kanunlar erevesinde faaliyetlerini srdrmek zorundadr. Uygulamada yerinden ynetim, biri yerel dieri de ilevsel bakmndan iki biimde kendini gstermektedir. Yerel olanlar il zel ynetimi, belediyeler ve kylerdir. Bunlar ortak yerel ihtiyalar karlayan ve genel karar organlar halk tarafndan seilen kamu tzel kiilerdir. Yerinden ynetimin uygulanmasndan uygulanmaktadr. 2.3.1.1.4. ok Uluslu ok Blgeli Tekli Devletler Baz tekli devletler ok uluslu ve ok blgeli devlet rgtne sahiptir. Avrupada tekil yapl baz devletler yerinde ynetimi daha ileriye gtrerek farkl bir yapda olumaktadrlar. Bunlarn tipik rnekleri, in, talya, Portekiz ve spanyadr. rnein spanya Anayasasnn 2. maddesi ncelikle spanyol milletinin teklii ile blnmez ortak vatan ilkesine yer vermektedir. Millet kavram blgesellemenin alan ya da bata Bask ve Katalanlarn milliyeti talepleri ne olursa olsun, spanyann federal bir devlet olmadn, fakat niter bir devlet olduunu ifade etmektedir. te yandan Anayasa kaynakl sorunlarn zmlenmesinde idari denetimler

174

Ramazan engl: a.g.m. s. 6164.

57

egemenliin yalnzca spanyol milletine ait olduunu da vurgulayarak milliyetlerin kendi kaderlerini belirleme yetkisi reddedilmi olmaktadr. Ancak milliyetler kendi kltrlerini koruma hakkna ve gelitirmeye sahiptirler. Bu bakmdan spanyol zerk topluluklar siyasal birer varlktrlar. Blgeler lke olarak da anlmakta Bask lkesi, Katalan lkesi gibi nitelenmektedir. Bylece zerk topluluk tanm ierisinde iki temel unsur yer almaktadr. Corafi ekonomik unsur ve sosyo politik unsur. Milliyetler kavram spanyann ok uluslu bir devlet olduunu ortaya koymaktadr. Burada kltrel milliyet ve hukuki milliyet ayrmn gzden karmamak gerekmektedir. Birincisi rk, dil ve kltr gibi ortak niteliklerin, kendine ait bir devlet olmasn arzulayan, ya da bal olduklar devlet iinde kendi ortak niteliklerini koruyacak kurallardan yararlanan insan topluluudur. kincisi, yani hukuki milliyet ise, bir devletin anayasas, ya da kanunu ile tanmlanan ve bir kimseyi sz konusu devletle birletiren hukuki ve siyasi bir badr. Hukuki milliyet ksaca vatandalk anlamna gelmektedir. zerk topluluklar ve milliyetler arasndaki dayanma ilkesi, ekonomik farkllklar dengesinin salanabilmesi, elde edilen gelirlerin merkezde birletirilerek tekrar blgelere datlmasn ifade etmektedir. spanyol blgesellemesinde 17 zerk topluluk bulunmaktadr. Bu zerk topluluklar zerklik statlerini kendi seilmi meclislerinde hazrlamaktadrlar. Her blgenin kendi yasama ve yrtme organlar vardr. zerk blgelerin hazrladklar kanunlar, merkezi parlamento (ikili meclis Corte= Kongre ve Senato) tarafndan askya alnamad gibi, ayrca ertelenememektedir. Bunun gibi, blge anayasas niteliinde olan zerklik statleri de spanya merkezi yasama organ tarafndan da deitirilememektedir. Buna karlk, zerk topluluklarn kendi yarglama yetkileri bulunmamaktadr. spanyada Anayasa gereince yarg birlii vardr. spanyol blgesellemesinde merkezi organlar ile blgesel organlar arasnda yetki paylam sorunlu bir konudur. Anayasann 148. maddesi blgelerin yetkisini 22 balk altnda, buna karlk 149. maddede merkezi devletin yetkilerini 32 balk altnda dzenlemektedir. Anayasann aka devlete tanmad yetkilerin zerk topluluklara ait olaca ngrlrken, bu yetkilerin zerk topluluklar tarafndan kullanlmamas halinde, bunlarn yine devlete ait yetkiler olarak kalacaklar belirtilmektedir. Fakat devlet dilerse kendi yetki alannda dzenleme yaparken, sadece genel ilkeleri belirleyip tamamlayc dzenleme olanan zerk topluluklara brakabilmektedir. Buna karlk, genel kar sz konusu olduunda meclislerin ayr ayr salt ounluu ile kabul edecekleri kanunlarla zerk topluluklarn mevzuatnda uyum salayacak ynde dzenlemeler

58

yapabilmektedir. Nihayet zerk topluluklardan biri milli menfaatlere aykr bir tutum alacak olursa, senatonun uygun bulmak koulu ile devlet, zerk topluluk yerine gerekli nlemleri alabilmektedir. Blgelerin ve devletin dzenleme alanlar arasnda bir yetki uyumazl ktnda bu uyumazl zmede yetkili organ anayasa mahkemesidir. 175 2.3.1.1.5. Karma Devletler Bilreik devlete (Etat compos) Trkede karma devlet, mrekkep devlet gibi deiik isimler verildii de olmaktadr. Birleik devlet, iki veya daha ok devletin sk veya gevek balarla birlemelerinden meydana gelmi bir devlet eididir. Bu tr devletlerde, yasama, yrtme ve yarg organlarna sahip ayr devletler vardr. Bilreik devletlerde birden fazla, anayasa birden fazla hukuk dzeni yrrlktedir. Bilreik devletler kendi iinde devlet birlikleri ve devlet topluluklar olmak zere ikiye ayrlmaktadr.176 Btn federal sistemler, aslnda federe devletlerin bamszl ile halklarn btnlemesini isteyenler arasndaki bir uzlamann sonucudur. Ancak unutulmamaldr ki federal sistemler daha dk politik risk tarlar ve bu da yatrmclarn bu sistemi benimsemelerinin nedenini oluturur.177 Karma devletlerdeki birlik uzlamas ou kez dikta ile gerekletirilmektedir. svirede, konfederasyonun, federe bir devlete dnmesi 1847 ylnda Kantonlar arasndaki sava sonucu gereklemitir. Gnmzde km olan SSCBnde, 1917 Devrim srecinde, bamszln ilan eden blgelerin askeri igalinden sonra, 1924 Anayasas ile federal yapl bir devlet oluturulmutur. ABD de ise, balangta federe devletin kurulmas glklerle gereklemitir ama asl mcadele 18611865 yllar arasndadr ve 19. yzyln en kanl i savalarndan sonra federalizm kurumsallamtr. Federal sistemlerde denge hayli zor koullarda salanabilmektedir. Bu bakmdan, federal yapnn korunmas ve varln srdrmesi geicidir denilebilir. Uygulamada bu deer yargsn dorulayan rnekler vardr. Byk Kolombiya Federasyonu 1821den 1830 ylna kadar srebilmitir. 1947de iki ayr toprak parasndan kurulan Pakistan federasyonu (Dou-Bat Pakistan), 1971de Dounun giritii kanl bir mcadele sonucu bamsz Banglade devletinin ortaya kmasna yol amtr. 1958 Msr-Suriye

Tezi Erdoan: Anayasa Hukuku, Beta, stanbul, 1997, s. 122125. Kemal Gzler: Anayasa Hukukuna Giri, Bursa Ekin Kitabevi Yaynlar, 2004, s. 70. 177 Nathan Jensan: Fiona McGillivray; Federal Institutions and Multnational Investors: Federalism, Government Credibility, And Foreing Direct Investment, International Interaction, 31, Rodledge, Taylor & Francis Group, 2005, s. 304 vd.
176

175

59

ve Yemen arasnda kurulan Birleik Arap Cumhuriyeti 1961de merkeziyeti eilimlere dayanamamtr. Nihayet, 1917 Devriminden sonra kurulan SSCB Federal Devleti 1991 ylnda dalm, Kanada da bu anlamda istikrarn tam anlamyla salanabilmi deildir. nk federalizmin benimsendii lkelerde, federal devletin yetkilerinde, federe devletler aleyhine bir gelime, daha dorusu bir merkezileme eilimi grlmektedir. Bu gelimeler mali, siyasi ve yapsal etkenlerin bir sonucudur. ktisadi planda, modern retim sistemi ve zellikle datm, artk federal devletin youn mdahalesini zorunlu klmaktadr. ABDde New Deal politikas ile svirede 1947 ylnda Anayasann ekonomik ve sosyal hkmlerinde yaplan deiiklikler, federal devletin yetkilerinin genilemesine yol amtr. Mali planda, federal devletler, nemli gelir kaynaklarna, zellikle gelir zerinden alnan vergilere el koymaktadrlar. Kukusuz federal devlet, elde edilen bu gelirlerin bir blmn federe devletlere datmakta ama bu bir eit yardm biiminde olmakta ve ancak belli snrl alanlar kapsamaktadr. Siyasi planda, partiler genellikle federal dzeyde rgtlenmekte ve lkenin birliini ve merkezi olma zelliini giderek daha gl temellere oturtmaktadrlar. Birok federe devlette, politikaya atlanlar, geleceklerini, federal kurumlar iin hazrlarken, yerel organlardaki faaliyetlerini ilerisi iin bir tr srama tahtas olarak grmektedirler. Yukarda belirtilen faktrlere bir de yapsal olanlar eklemek gerekmektedir. Federal devletle, federe devletlerarasndaki yetki uyumazlklarn zmek amacyla oluturulan organlar merkezi federal kurumlar iinde yer alyorlar ve sorunlara zmler getirirlerken federal yani merkezi bir bak asndan hareket ediyorlar. rnein ABDnde Federal Yksek Mahkemenin verdii kararlardaki genel tutum, federe devletler lehine deil, federal devlet lehine olmaktadr.178 2.3.1.2. Egemenliin Kaynana Gre Devletler Monari szc dilimize Franszca monarchie kelimesinden girmitir. Monarchie kelimesi ise Yunanca tek ef anlamna gelen monos archos kelimelerinden tremitir. O halde monari, etimolojik olarak, tek kiinin ynetimi anlamna gelmektedir. Aristoteles, monariyi Politika adl yaptnda tek kiinin ynetiminde olan devlet, Montesquieu ise Kanunlarn Ruhu (Kanunlarn Ruhu zerine)

178

Tezi Erdoan: a.g.e., s. 132.

60

adl yaptnda bir kiinin sabit ve yerlemi yasalarla ynetimi, Rousseauda, Toplum Szlemesinde Monariyi egemen gcn kanunlar yapmas ve tek olarak kanunlar yapan kiinin yasalara gre hkmetmesi olarak tanmlamaktadr. Devlet ekillerini ilk olarak monari ve cumhuriyet olmak zere ikili bir ayrma tbi tutan yazar Jellinektir. nl Alman kamu hukukusuna gre, devletin en yksek organ (organe suprme de lEtat) birden fazla kiiden oluuyorsa cumhuriyet, bu organ tek kiiden oluuyorsa monari vardr. Raymond Carr de Malberg de monari ve cumhuriyeti Jellineke benzer bir ekilde tanmlamaktadr. Yazara gre monari, bir hkmdarn devlet gcn btnyle elinde bulundurmas olgusuyla tanmlanr. Monaride hkmdar egemen yani devletin en yksek organdr. Btn iktidarlar onda toplanr: Bizzat yahut vekillerin araclyla lkeyi ynetir; parlmentosunda kanunlar yapar; atad hkimler araclyla adalet datr. Keza, hkmdar anayasay yapan kii olmas nedeniyle en yksek organdr. Her halkarda anayasa onun onay ve meyyidesi olmakszn deitirilemez, gzden geirilemez. zetle, Carr de Malberge gre, monari egemenliin tek kiiye ait olduu bir rejimdir. Dier bir ifadeyle, hkmdar devlet gcnde muhtevi btn iktidarlarn ortak ve en yksek sahibidir Lon Duguit, Jellinekin ve Carr de Malbergin kullandklar lt eletirmektedir. Duguitye gre bu lt belirsizdir; zira devletin en yksek organ (organe suprme de lEtat)nn hangi organ olduunun tespiti ok zor, hatta imknszdr. rnein, ngilterede devletin en yksek organ kraldr, bu nedenle ngiltere bir monaridir. Oysa Duguitye gre, ngilterede devletin en yksek organnn Avam Kamaras olduu ve dolaysyla ngilterenin bir cumhuriyet olduu iddia edilebilir. Devlet bakannn greve geli usul nemlidir. Eer devlet bakan bu greve veraset usulyle geliyorsa monari, yok eer baka bir usulle geliyorsa cumhuriyet vardr. Bu konuda Duguit aynen unlar yazmaktadr; Devlet bakan irs olduu zaman hkmet monariktir; irs olmad zaman ise cumhurdir. Gerekten de monari ile cumhuriyet arasnda bundan baka mmkn bir fark gremiyorum; Monari, iinde irs bir devlet bakannn bulunduu; cumhuriyet ise, iinde devlet bakann bulunmad veya devlet bakannn irs olmad bir hkmet eklidir. Grld gibi Duguitnin anlaynda monari ve cumhuriyet birbirinin kart kavram olarak tanmlanmtr. Bir devlette, devlet bakanl grevi veraset yoluyla intikal ediyorsa o devlet bir monaridir. Monari olmayan her devlet ise cumhuriyettir. Devlet bakannn seimle yahut zor kullanarak ibana gelmesinin bir nemi yoktur. Hkmet ister tek bir kiiye verilsin, ister bir toplulua verilsin, veraset

61

yoksa sz konusu devlet bir cumhuriyettir.

Duguit, bir monarinin mutlak veya

despotik olabileceini kabul ettii gibi bir cumhuriyetin de mutlak veya despotik olabileceini kabul etmektedir. Monarinin ve cumhuriyetin tanmlanmasnda mutlakyet, despotizm, demokratiklik gibi unsurlar, bir tanm unsuru olarak kullanlamaz. Bunlar, monarinin de cumhuriyetin de zellii olabilirler. Yani, bir monari anti-demokratik olabilecei gibi, demokratik de olabilir. rnein Suudi Arabistan, rdn gibi birok devletin anti-demokratik birer monaridir. Ancak bir monari demokratik de olabilir. Arend Lijphartn demokratik olarak kabul ettii 21 lkeden 10u cumhuriyet, 11i ise monaridir. Avustralya, Belika, Birleik Krallk, Danimarka, Hollanda, Japonya, Kanada, Lksemburg, Norve, sve, Yeni Zelanda gibi demokratikliklerinden hibir ekilde phelenilmeyen ve stelik uzun zamandan beri demokratik rejimleri kesintiye uramam olan bu devletler bir cumhuriyet deil, monaridir. Keza bir cumhuriyet de anti-demokratik olabilecei gibi, demokratik de olabilir. rnein, komumuz ran bir anti-demokratik cumhuriyettir. Fakat bir cumhuriyet demokratik de olabilir. rnein Almanya, Amerika Birleik Devletleri, Avusturya, Fransa, Finlandiya, rlanda, svire, srail, talya, zlanda birer rnektir.179 Sonu olarak grld zere monariler egemenliin kazanlmas, nitelii ve snrlar bakmndan tarihsel srete eitlilik arz etmektedir. Egemenliin niteliini yanstan monariler tarihsel sre iinde; a) Monark Tanrnn yeryzndeki temsilcisi b) Monark devletin sahibi c) Monark devletin bir organ sayan monariler eklinde l bir tasnife sahiptir. Egemenlii kazanlmas asndan deerlendiren monariler ya soya dayal veya seimlik olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Egemenliin snrlar bakmndan monariler mutlak monari ve meruti monari eklinde kurgulanmaktadr. 3. ULUS-DEVLETN DOUU VE BU DOUA ETK EDEN FAKTRLER Gnmzdeki ulus-devlet, siyasi, ekonomik ve sosyal yaplamasn nceki zamanlarda da var olan sosyal, ekonomik ve siyasal yaplanmann devam zerine oturtturmutur. Bu nedenle Westphalia, 1789 Fransz Devrimi ve kapitalizminde etkisiyle oluturulan ngiliz Sanayi Devrimi ve siyasal felsefi dnrlere

Kemal Gzler: Hukuk Asndan Monari Ve Cumhuriyet Kavramlarnn Tanm Sorunu, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt 54, 1999, Say 1, s. 5162.

179

62

deinilmelidir. Bu ekildeki bir tanmlama, bizi ulus-devletin dou zaman ve douuna etki eden faktrlerin ne olduunun aklanmasna dolaysyla da ulus-devletin kurgulanndaki temel aktrlere ynlendirmekte ve ulus-devletin inasna ynelik iki alt projenin yani ulus-toplum ve ulus-birey kurgusunun gerekletirilme balantsna gtrecektir. 3.1. Westphalia Bar Konferans(1648) Gerek ekonomisi zayf lkelerde gerekse ekonomisi gl olan Avrupa lkelerinde ulus-devletlerin kurulmas savalar sonras bir srecin rnndr. Westphalia antlamas da bu nemli savalarn birini oluturan otuz sene savalarnn sonucunda ortaya kmtr. Bu yaklam desteklercesine Descartes, otuz sene muharebelerini Metafizik Dnceler adl almasnda yle anlatmaktadr. 1618 senesinde, bu gnki ideoloji kavgasna mabih bir iman mcadelesi, Avrupann ortasnda, Behomyada, vukua geliyordu. Protestan eklerin, Habsburglarn mdahalesine Katolik papazlarn pencereden atmak suretiyle verdikleri cevap otuz sene muharebelerini dourmutu. Daha sonra btn Avrupaya sirayet eden ve nihayet 1648 Westefalya muahedelesiyle hitam bulan bu din harbi birok sergzetileri Bohemyaya ekmiti. Her yer yamalanyor akla gelmeyen zulm ve ikenceler yaplyordu. Yeni hakikatler eski kymetlerin yerlerini sarsmt. Hristiyanln getirdii kuvvetli konformizm gevemiti. Yer yer ferdi hamleler bu zinciri krmak iin urayordu. Asi ruhlar tremiti. Beeriyet tenkidi bir devir yayordu.180 Bu devirle birlikte Kutsal Roma Germen mparatorluunun hkimiyetini yitirmesiyle imparatorluklar devri sona ermi svire ve Hollanda bamsz devletler olarak kabul edilmi ve bu lkeler de Avrupa devletleri arasna girmilerdir. Westphalia, (1648) Avrupa tarihinde Avrupa haritasnn yeniden dzenlenmesi bakmndan bir dnm noktasna iaret eder ve bu anlamda bir damga oluuyla da nemlidir. Kutsal Roma mparatorluunun zayflamas Katolikliin de zayflad anlamn tamaktadr ve egemenlik tanrdan alnd iddia edilen biimiyle artk el deitirmektedir. Hal byle olunca da uluslararas ilikilerde Papann yetkileri kaldrlmtr. Bu yeni bir

180 Descardes: Metafizik Dnceler, (ev: Mehmet Karasan), Devlet Kitaplar Mdrl, MEB., Basmevi, 3. Bsk., stanbul, 1967, s. 3.

63

dnemin de iaretisidir. 181 Bu iaret, ileride ulus-devletler olarak kendini gsterecek yeni rgtlenme mekanizmasna sahip mutlak monariler Avrupasnda, snr tanmadan egemen olana, Katolik felsefeye kar, her lkede ayn temelli ancak niteliksel farkllklar bnyesinde barndran Protestan hareketlerini douracaktr. nk Katolik kilisesi toplumu arasnda dinsel ve entelektel bir atma sz konusudur. Bir tarafta sistem ierisinde ok az sz sahibi olan ancak haklarn koruma altna alan burjuvazi vardr dier tarafta entelekteller. Enteller yeni devlet sistemi ierisinde Tanrnn oluu ya da olmay konusunda tartmaktadrlar. Bir ksm rasyonel bir kurgu nerirken dier bir ksm ampirik olarak yani dorudan tecrbeyle tanrya ulamay nermekte bylece yeni devlet iinde haklarn ve zgrlklerin en azndan formel olarak garantiye alnacan savunmaktadrlar.182 Tm bu tartmalarn neticesinde dinsel olarak yerellikten hareketle ulusal kiliseler oluturulmutur. Sonu itibariyle de bu dnemin tek slogan tek lke tek din eklinde seslendirilmi ve modern anlamyla uluslar Orta a Hristiyanlk leminin uluslararas dzenin bu biimde bozulmasnn rn olmutur.183 Augsburg Din Bar, hkmdar hangi dinden ise uyruklarda o dindendir ilkesini, ayn hkmdarn uyruklar arasnda farkl mezheplerin yaamalarna olanak tannmas ilkesini de deitirmitir. Bu, vicdan hrriyetini yerletirerek fikri geliimi teminat altna almasyla 184 nemli bir dnemeci gstermektedir. Bu dneme Almanyada Martin Luther (14831546) ve Fransada Jean Calvin ile kendisini gsterecektir. Ancak bu gsteri biimi her lkede ayn olmamtr. rnein ngilterede uygulan, Almanya ve Fransadan farkldr. ngiltere, 8. Henrinin Katoliklie Luthercilii ve Calvincilii katarak oluturduu Anglikanizm, kiliseye kar merkezi otoritenin ncln ektii yerel ulusal kilise olgusunun tepeden oluturulan dier yerel biimi eklinde vcut bulmutur. Her ulus-devlette yerel kilise hareketleri mevcut devleti niteleyecek biimde ortaya kacak, bu farklla ramen hepsinin ortak noktas ise Papalk otoritesini reddetmeyi hedeflemek olacaktr. Westphalia ile Yeni alar ad ile anlan sz konusu dnemde yeni bir egemenlik algs ile devlet ina etme

Stephan Lee: Aspects of European History, 14941789, 2. Ed., London, 1984, s. 119. Geofferey Hawthorn: Enlighten ment &Despair A History Of Sociology, Cambridge Universty Press, Camridge, London, 1976, s. 10- 12. 183 Hallet Carr: Milliyetilik ve Sonras, (ev: Osman Akn), Istanbul, letiim, 1990, s. 712. 184 Bekir Stk Baykal: Yeni Zamanda Avrupa Tarihi, 2. C. 1. Kitap, TTK, 2. Bsk. Ankara, 1988, s. 73.
182

181

64

faaliyetlerini ierir. Devletler Papa ve mparatorlarn devletler st otoritelerini ret etmilerdir. Bylece egemenlik ve snr kavramlarnn modern anlamda ilk tohumlar yeni kurgulanan mutlak devlet kurgusu ierisinde atlmtr. Artk spanya nn stn gc kalmam, Almanyann Bismarkla kurgulanan btnl paralanmaya balam ve topraklarnn bir ksm Fransa ve sve snrlar ierisine katlmtr. Ksaca modern ulus-devletler olan ngiltere, talya, Almanya ve Fransa Westphaliaile yeni snrlarn kurgulamlardr. Modern dnya sistemi bu ekilde on beinci yzylda kurulmu ve onaltnc yzyl ile onsekizinci yzyl arasndaki dnemde kurumsallamtr. Fransz devrimiyle de tebaa, yurttalara dnmtr.185 Artk, Westphalia Avrupada meydana gelen siyasal otoriteler, dini otoriteler, derebeylikler ve burjuvazinin g kavgasyla mcadele ortamnn dourduuOtuz Yl Savalarn sona erdirmesiyle Feodal Devlet sisteminin sonunu hazrlam ve tarih sahnesine yeni kan Mutlak Devletin snr ve buna bal egemenlik kavramn uygulamaya sokmutur. Ayrca Westphaliadan sonra gndeme gelen merkezileme sreci kurumsal merkezilemeyi hzlandrm ve ulus-devletin dier bir nemli zellii olan ynetimin merkezilii ilkesi de Erken devletten sonra186 gn yzne kmtr. Westphalia ile artk her devletin bir toprak btnlnn olmas ve bu toprak btnl zerinde yetkilerinin mutlak olmas vurgulanmtr. Egemen devletlerin hukuksal eitlii de n plana karlarak uluslararas hukuk dourtulmutur. Westphalia bir taraftan sz konusu sonular itibariyle modern ulus-devlet kurgusunun temelinin atmasyla, dier taraftan ve ok tarafl konferanslarn ilkini tekil etmesiyle187 nemli bir yere sahip olmutur. 3.2. Kapitalist Formasyon ve Kapitalist Formasyonun Dnsel Temelleri Kapitalizmin ulus-devletin kurgulanmasndaki katksn aklamaya balamadan nce kapitalist akln ruh ve manasndan sz etmek gerekmektedir. Sosyolojik bakmdan kapitalizm ele alnmaya allnca, kapitalizmin en az maddi unsurlar kadar nemli olan "ruhuyla birlikte " n plana kt grlmektedir. Bu ruh, deerler sisteminden daha ok davrana ynlendirme ve davranlarn ynn belirleme bakmndan bir tutumlar btnn tanmlar. Bu anlamda modern Bat toplumu ekonomi ve faydac bir
185

Wallerstein: Bildiimiz Dnyann Sonu, (ev: T. Birkan) Metis, stanbul, 2000, s. 120122. Servet Karaba: Meknn Siyasallamas, Gazi Kitapevi, 2.bsk. Ankara, 2006, s. 50. 187 Raltson John Saul: The Collapse Of Globalism And The Reinventon of The World, The Overlook Press, New York, 2005, s. 232, 233; lk Demirtrk Demirden: Uluslararas rgtlenme Srecinin Kkeni ve Ondokuzuncu Yzyl Boyunca Geliimi, Dn ve Bugnyle Toplum ve Ekonomi, S: 5, stanbul, Eyll 1993, s. 129131.
186

65

ynelim iermektedir.188 Hal byle olunca gerek sanayileme sreciyle meydana gelen olaylar gerekse devamnda ve sonrasnda meydana gelen deimeleri cansz varlklar eklinde ele almak yeterli grlemez. nk herhangi bir fiil ve davran stnde durmaya deer bir konu haline getiren onun derindeki yorumlanabilir ve anlalabilir anlamlar ieriidir. 189 Byle bir ele al ekonominin toplum veya cemaat tipi bir beeri organizasyonun kltrle i ieliini gstermektedir. Bu kltre gre teki tanmlamas, Sofistlerin tabiat anlaylarndan kartlan tabiatta gl olan ayakta kalr(the survival of the strongest) ve yaar, tpk aslanlar gibi190 nermesinin tekrar olan ve Darwinin nermesi olarak tartlan trlerin hayatta kalma mcadelesidir.(natural selection) Bu mcadelede, zengin olmak ve dier zenginliklere el koymak iin mcadele edilecek ve bu mcadeleyi kaybedenler ise yok olacaklardr. Buna benzer bir yaklama Harbert Spencerda da rastlamaktayz. Ona gre kimse zenginliin elde edilmesi ya da gelitirilmesine dokunmamaldr. Aksi bir davran insan geliimine karmak anlamna gelir. Ekonomik ve sosyal hayata en iyi uyum salayan hayatta kalmaldr. 191 Keif ve icatlardaki gibi kuvvetli insanlarn zaferden duyduklar znel sevinlere benzer bir biimde 192 temelde iyi yi hedeflemeyen bu yaklamlar toplum ve bireyleri kendilerine uymaktan baka bir seenek brakmamlardr. Kapitalizmin kurgulanmas srelerine katksndan bahsedilebilecek daha birok dfnrden sz edilebilir ancak kapitalist akln bu almada ne anlamda kullanldn yanstmas bakmndan bu kadar rneklem yeterlidir. 3.2.1. Kapitalist Formasyon ve Ulus-Devlet ktisat, bireyi ynetme, politik ekonomi ise, devleti ynetme sanat olarak193 formle edilmitir. Bu anlam bir toplumun ekonomik ve siyasal yapsn birlikte incelemek sadece gereki olmak iin deil ayn zamanda bireylerin ekonomik

Jeffrey C. Alexander: Theoretical Logic in Sociology The Modern Reconstrruction of Classical Thought: Talcott Parsons, Routledge & Kegan Paul, USA, 1984, s. 49. 189 Sabri F. lgener: Zihniyet, Aydnlar ve zmler, Ankara, 1983, s. 18. 190 smail Doan: Modern Toplumda Vatandalk Demokrasi ve nsan Haklar, 2.bsk., Pegem, Ankara, 2001, s.34. 191 J.K. Galbraith: Kuku a, Ekonomik Gelimeler a, (ev: R.Aolu-N. Himmetolu), stanbul,1989, s. 122124. 192 Oswald Spengler: nsan ve Teknik, (ev: K.Turan), Tre-Devlet Yaynlar Ankara, 1973, s. 88. 193 P. Deane: The Evolution of Ekonomics deas, Modern Cambridge Economics, London, 1984, s. 3.

188

66

karlarn ve siyasi zgrlklerini maksimize etmek iin de geerlidir. 194 nk ekonomi ve politikann birlemesi sonucunda devletin ekonomik olarak ynetilmesi, bu ynetim biimine uygun siyasi kararlarn alnmasn gerektirir. Bu nedenle de, Bat tipi endstrileme srecinde parlamenter demokrasi genel kabul gren politik sistem olmu,195 ekonomik alandaki deimeler politik sistemin kendisine srekli uyum salamasn gerektirmi 196 bu da devletin formasyonu (oluturma) srecinde ekonominin yeri nedir? Sorusuna verilebilecek cevaba nemli bir zemin hazrlamtr. Avrupa devlet formasyonunun aklanmasnda uluslararas para mekanizmasnn pre-Keynesyen modelini tanmlayan merkantilizm197 politikas ve smrgeciliin ortaya kard kapitalizm nemli bir yer igal eder.198 Bu nedenle kurumsal otonom bir olgu olarak kapitalist ekonominin ortaya k199 aa yukar devletin kurumsal anlamda bamsz hale geliiyle e zamanldr.200 nk kapitalizmin en temel gds kendisini yayma gdsdr. Bundan dolay da kapitalizm yapsal mantnn bir gerei olarak sermaye birikiminden itibaren snrlarn ama ve genileme eilimi tamaktadr. Modern devlet, nasl konsolide bir blgesel temeli gerektiriyorsa ayn ekilde kapitalizm de bu gereklilii gsterir. Farkllam blgesel temel tm retim faktrlerinin hareketsiz ve kleletirilmi olarak kalmas anlamna gelirken konsolide blge, kapitalizm asndan temel tekil eden retim faktrlerinin zgrlemesini mmkn klar. Nasl modern devlet kurumsal bir zerklie gereksinim duyuyorsa kapitalist ekonominin de devletten ayr kurumsal bir zerklie gereksinim duyar. 201 Baka bir ifadeyle dnya ekonomisi iinde piyasa mantn engelleyen tm yaplarn yok edilmesiyle meta, para ve retken sermaye akmlarnn serbestletirldii bir ortamn yaratlmasn ister. Bu istein gerekletirilme olana da libralizmin uygulanmas

Vural Sava: Politik ktisat, Beta, stanbul, 1998, s. 9. leri toplumlarn aynlamalar konusunda Bkz. Henry Summer Maine: From Status to Contract, Deductive Vs, Hstorical Analysis, Central Currents In Social Theory 17001920, Volum, I, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaoui, Sage Pablications, London,2000, s. 213. 196 Hsn Erkan: Ekonomi Sosyolojisi, Bar Yaynlar, zmir, 2000, s. 192, 193. 197 P. Mark Taylor: The Balance of Payments New Perspective on Open Economy Macroeconomics, Edward Elgar Publshng Ltd., 1990, s. 2. 198 Nuri Yurdusev: Uluslararas likiler ncesi, Devlet, sistem ve Kimlik, stanbul, letiim, 2000, s. 20. 199 Avrupada zellikle sanayi devriminden sonra kapitalizmin pr ekliyle, yani zel mlkiyet ve hr teebbse herhangi bir snr getirmeden, alabildiine bir serbestlikle uygulanmas, onun ksa zamanda birok olumsuz ynlerinin ortaya kmasna neden olmutur. smail zsoy: Sovyet Sisteminin knden Tarihi ve Evrensel Dersler Bilig, Gz 2006, S: 39, s. 171. 200 A.Y.Sarbay: Post-Modern Ulus Olmann Teorik Olaslklar Tarih ve Milliyetilik, Mersin niversitesi, I. Ulusal Tarih Kongresi, 1997, s. 4. 201 Linda Weiss; John M. Hobson: Devlet ve Ekonomik Kalknma, (ev: Kvan Dndar), Dost, Ankara, 1995, s. 73.
195

194

67

formlnde sakldr.202 Devlet snrlar ierisinde lke topraklar, iletiim yaps, kara yollar, demir yollar ve limanlarn gelitirilmesi vergilendirme stratejileri, merkantilizm ve modernlemi brokrasinin sayesinde entegre olmutur. Ulusal hukuk sistemiyle bir dizi etkin mlkiyet hakknn yaratlmas yatrm ve yatrmlarla ilgili gvenliin salanmasn da mmkn klmtr. Endstri, mali, askeri gelirler salayan kapitalist kredi piyasasnn douu, devletin askeri alanlardaki talepleri yoluyla gelimitir. Bunlar kapitalizmin devletin kurgulanmasna ynelik salad katklardr. Kapitalizmi sadece ekonomik bir faktr olarak ele alan ve devlet kurgusu ile bir ilikisi olmadn dile getiren kapitalist savunmac grlerde yok deildir. Bu grlerden birine gre, devletin kurgulan srecindeki hakim argman, ticaret, emek ve ekonomik menfaatler deil, entelektellerin hkim devleti ideolojisi, askeri igal ve politik ideallerdir. Bu gre gre; uluslararas ilikilerden i ilikilere kadar devleti politikalarn btn ktlklerinden kapitalizm sorumlu tutulmutur. Kapitalizmin sava karcl gibi mitler veya askeri igallerle pazar kazand fikri, devleti yorumcularn ve tarihilerin vicdanszlnn veya slnn rnekleridir. Oysaki deien artlara uyum salayarak gelien ve bu duruma ayak uyduran kapitalizmin203 d politikasnn z serbest ticarettir; yani ticarete konulan duvarlarn, korumac gmrklerin, zel imtiyazlarn kaldrlmasdr; dnya ticaretinin, birbirleriyle dorudan doruya ilikide bulunan btn lkelerin zel vatandalar arasnda, serbest uluslararas deiim ve rekabete doru yollarnn almasdr. 204 Bu yaklam birok eksikliler iermektedir ve bu eksiklikleri belirginletirenlerden birisi Dunningtir. Dunning, Kapitalizmi Wallerstainin Dnya Sistemi almna benzer ekilde ele alarak incelemeye alr. Dunning, Merkantilist Kapitalizm ve Smrgeciliin kkleri ve ilk koullar olarak niteledii 1500-1800l yllar,18001875 yllar da dnya sisteminin btnletii giriimci ve finansal kapitalizm yllar olarak deerlendirir. Bu yllar, retici ve tketici piyasalar zerinde henz olgunlamam dzeyde kontroln salanarak finansal yatrmlarn yapld ve alt yaplarn kurulduu dnem olarak ele alr. Bu yllarn hemen ardndan gelen 18751945li yllar ise dnya
202

Sungur Sarvan: Kreselleme mi? Uluslararaslama m? (I), Snf Bilinci, S: 16, 1996, s.48, 49. Henri Prienne: Historical and Comparative Studies Stages in the Social History of Capitalism, (Ed: Reinhard Bendix, Seymour Martin Lipset), Class, Status, and Power Sosyal Stratifcation in Comparative Perspective, Second Edition, The Free Press, New York, 1953, s. 98. 204 Rand Ayn: Savan Kkleri, (ev: Atilla Yayla), Sosyal ve Siyasal Teori, (Ed: Atilla Yayla), 2.Bsk., Siyasal Kitapevi, Ankara, 1999, s. 440, 441.
203

68

sisteminin kresel boyuta tanmas ve endstrilemeye tekabl etmektedir ve uluslararas kapitalizmin yllardr. Bu yllar doal kaynak ve pazar arayan yatrmlarda hzl bir art yaanan dnemi yanstr. Bu dnemde zellikle ABD kkenli kartellerin saysnda art gzlenmitir. 1945-1960l yllar ok Uluslu Kapitalizm yllardr. Dolaysz yabanc yatrmlarda ABD stnlnn srd dnyada Jean-Jeack Servan Shreiberin deyimiyle, dnyada ABD den sonra ikinci gcn btn dnyadaki ABD irketlerinin ve yatrmlarnn olduu dnemdir. Bu dnemde tek tek ok uluslu irketlerin lei bymtr. 1960dan bu gne kadarki dnem Kapitalist dnya ekonomisinin btnleme dnemdir. Bu, Kapitalizmin Kresellemesidir. 205 Kapitalist retimin bu tarzda kresellemesi ve beraberinde getirdii deimeleri biimsel bir deime ile ele alarak ulus-devleti bu biimsel deime nda aklamaya alan Andersondur. Andersone gre, ulus-devlet, kapitalist retim tarzn ulusun yaratlmasnda ve yeniden retilmesinde esas almtr. 206 Mmkn klnan bu kurgu ile kapitalist akln ben merkezli retimini taklit eden ulusuluk yaratlm ve bu srelerle ulus-devlet o zamana kadar ki yaplardan farkl simgeler ve deerler yaratarak geleneklerle birletirmeyi amalayan modern bir olgu207 olarak karmza kmtr. Bu kurgu btn onyedi ve onsekizinci yzyllarda Avrupa ekonomik dncesinde egemen olan heterojen fikri yapya gndermede bulunurken208 ayn zamanda snrlar belli olan daimi bir toprak parasn denetleyen, grece merkezilemi bir toprak paras iinde fiziksel zor kullanma aralarnn tekelini eline geiren209 herhangi bir topluluun tekilatlanm gc olarak kapitalizm yardmyla ortaya kmtr. 3.2.1.1. 1490l Yllarda Ekonomi Formasyonu 14. yzyln sonu ve 15. yzyln bana gelindiinde 1400l yllarda iktisadi ve siyasi kurumlarn oluturan Fransa, ngiltere, Portekiz ve spanya gibi lkeler Batda merkezi monarilerini kurarak210 ulus- devletlere dnmlerdir. 211 Bu dnmde baat etmen bilim ve teknolojideki gelimelerin sonucu olan, endstrileme hareketleri
205

Ufuk Baolu ve Dierleri: Dnya Ekonomisi, Ezgi, Bursa,1999, s. 11. Benedict Anderson: Hayali Cemaatler, (ev: kender Savar), Metis, 1993, s. 162167. 207 Montsrrat Guibernau: Milliyetilikler, (ev: Nee Nur Domani), Sarmal Yaynevi, stanbul, 1997, s. 93. 208 J. Smelser: The Sociology Of Econmc Life, second edition, Prentce-Hall, Inc. New Jersy, 1976, s. 4, 5. 209 Tom Bottomore: Siyaset Sosyolojisi, (ev. Erol Mutlu), Ankara, Teori Yaynlar, 1987, s. 61. 210 N. Rosenberg: L.E. Birdzell: Bat Nasl Zengin Oldu, (ev: E. Gven), Form Yaynlar, stanbul, 1992, s. 55. 211 erif Batav: 14 ve15.yzyllarda Osmanl Fetihleri Srasnda Avrupann Siyasi ve ktisadi Durumu, Belleten, C. LII, SAY.202, Trk Tarih Kurumu Basmevi Ankara, 1998, s. 112.
206

69

ve bunun neden olduu smrgecilik, merkantilizm fizyokrasi ve merkezi monarilerin glenmesidir. 15. yzyl ve ardndan da 17. yzyl kapitalist elerin belirginletii dnem olmas asndan nemli bir zellik sergiler. Ayrca kapitalizmle yakn ilikisi olan teknoloji, Avrupada, 1013 ve 14.yzyln balarnda vardr. Ancak srekli deildir.212 Pre-Kapitalist dnemin iktisadi faaliyetleri gndelik yaama yneliktir, kr amac yoktur.213 zellikle Sparta toplumunda erkekler iin say saymay bilmenin, pazarda grlmenin ticari ruha sahip olmak anlamna geldii ve ok ayp sayld214 dnemlerin ardndan 15.yzylda durum kr amal olarak tersine dnmtr.215 Artk emein toprak karl takas edilmesine, paral tarma geilmitir. 216 11001350, 1450 1650 ve en son olarak 1750 ylnda Avrupada hzl bir nfus art da vardr. Nfus art kapitalizmin gelimesinde217 zorunlu g de nfus artnda nemli bir faktr olmutur. Zorunlu gler 1850lere kadar yaplan Afrika ve Amerika aras kle ticareti vastasyla gerekletirilmitir. stem d glerde ise 18151914 dneminde Avrupadan Yeni Dnyaya 60 milyon dolaynda, Rusyadan, Kuzey Afrika ve Sibiryaya 10 milyon, inden 12 milyon, Japonyadan 6 milyon kii Gney Dou Asyaya g ederek oralarda umut aramlardr. 218 Nfus artnn kapitalizme ynelik katksnn yannda kentleme ve sanayileme de nemli bir alm salamtr.219 15.yzyldan bu gne kadar devam etmekte olan kentleme220 insan kurgulayan din, dil, aile gibi kurumlara kyasla ok yenidir 221 ve ABD yaam tarznn uluslararaslamas, nc dnya kent geliiminin yegne rneklemi olmutur.222 Kentlemede, ilk nceleri ilkel bir ulam sisteminin oluu, gvensizlik ve sava, kylnn toprak bamll kentin salkl geliimini engellemi,

Jean Gimpel: Orta ada Endstri Devrimi, (ev.. N. zaydn), Ankara,1 996, s. 102193. Warner Sombart: Kapitalizm ncesi iktisadi gr, Kapitalizm ve Din, (Der: M. zel), stanbul,1993, s. 36-39. 214 Alain De Botton: Stat Endiesi, (ev: Aye Bayer Sla), Sel Yaynclk, zmir, 2005, s. 207. 215 F. Charles Nagy: E. Robert Sschmedcke: Prncples of Cost Accountng, Sout-Western Publshng Co. England, 1973, s. 1. 216 N. Rosenberg: L.E Birdzell, a.g.e., s. 84. 217 Orhan Trkdoan: Endstri Sosyolojisi, Trkiye' nin Endstrilemesi: Dn Bgn - Yarn, Tre Devlet Yaynevi, Ankara, 1981, s.144, 145. 218 Ufuk Baolo ve dierleri: a.g.e., s. 46. 219 Micheal Peter Smith: The Cty and Socila Theory, Martns Press, Inc. America, 1980, s. 235. 220 Abdullah Korkmaz: Kent Sosyolojisi Ders Notlar, nn nv. Fen Edb. Fak. Malatya, 1988, s. 11. 221 Jhon Walton: Urban Sociolgy: The Contrubution and Limits of Political Economy, Annul Review of Sociology, Volum: 19, 1993, s. 46, 47. 222 L. Harvey Molotch: R. John Logan: Urbans Forunes The Political Economy of Place, Universty of California Press, London,1987, s. 273.
213

212

70

bu sebeple sanayi ncesi kentler, sosyal ve ekonomik bir varlk gsterememitir.223 Sanayilemenin kendine zg kentlemesi224 ok hzl deildir. Bu nedenle, ngilterede sanayilemenin etkisi 18.yzyln ikinci yarsnda etkisini gstermitir.225 Kentleme analizleri modernizim226 ve teknolojik gelimelerle ilikilidir.227 nk teknoloji mallarn kitle halinde retilmesini, datm ve tketimini olanakl klm ayrca iveren ve ii arasnda yeni ilikilerin domasna da neden olmutur.228 Bu teknolojinin oluumunun mimarlar ise kent soylular, tccar ve bankaclardr.229 Hzl kentleme ve sanayileme periyodunda kanlmaz olarak meydana gelen ey kentin merkezi politik bir neme sahip olmasnn230 yannda kentte byk lekli sanayi ve fabrika sistemi geliiminin ekonomik politik kontrol ve sosyal yeniden retimin sosyal ve ekonomik deime silsilesiyle baml biimde gereklemesiyle ilikili oluudur.231 Ancak zaman zaman da ehirleme, sanayileme ve ekonomik gelimeden bamsz daha ziyade ehirlere nfus ylmas olarak ortaya kmakta bu da ilikilerde meydana gelmesi gereken fonksiyonel deimelerin gereklememesine neden olmaktadr. Bu durum sosyologlarn salksz ehirleme olarak nitelendirdikleri olguya iaret etmekte,
232

bu sosyal hareketlilik de arz-talebin bir fonksiyonu olarak

kavramsallatrlmakta,233 ya da toplumsal durum, o durumu varsayan olaylardan tretilir anlay ile paralellik arz etmektedir.234 Kentleme, hibir zaman sanayileme ncesi aamalarda, sanayileme sonras aamadaki hza ulaamamtr.235 16. yzyln sonlarndan itibaren sanayileme, kentleme ve hzl nfus artna bal olarak halkn rn talebinin art, i aletlerinin ve tarmsal teknolojinin gelimesiyle birlikte manifaktr-atlye iletmeleri ortaya kmtr. 236 Manifaktr retime ilaveten deinilmesi gereken bir dier nokta olarak 1250
223

hsan Sazal: ehirleme, Istanbul, 1992, s. 4142. Eyp spir: Kentleme ve Metropolitan Alan ve Ynetimi, ATA Yaynlar, Ankara, 1982, s.15, 16. 225 Abdullah Korkmaz: Dersnotlar, s. 19, 20. 226 Alan Warde: Savage Mke: Urban Sociology, Capitalism and Modernty, Macmllan, London, 1993, s. 116. 227 Ladd, Carll Evertt: The American Polity The People and Their Government, Second Edition, W.W.Nort & Company, London,1987, s. 17. 228 Irving Krasusu: Stratification, Class and Conflict, The Free Press, Collier Macmillan Press, London, 1976, s. 427. 229 Ruen Kele: Kentleme Politikas, 2. Bsk. mge, Ankara, 2002, s. 24. 230 Manue Castells: City, Class and Power, Sociolgy, Politics and Cities, (Translation: Elizabeth Lebas), (Ed: James Sime), Palgrave Macmillan, 1978 s. 37, 38. 231 Micheal Timberlake: David Smith: Herarches of Domnanca Among World Ctes: A Network Approach, (Ed: Saskia Sassen), Global Networks Lnked Cities, Routledge, UK, 2002, s. 117. 232 Yaar Kaya: birlii ve atma, Toplumsal Yap, (Ed: Yaar Kaya), Turan Yaynclk, stanbul, 2003, s. 33. 233 Abdullah Korkmaz: Dersnotlar, s. 21. 234 Rene Drard: iddet ve Kutsal, (ev: Nemciye Alpay), Kanat Yaynlar, 2003, s. 273, 274. 235 Eyp spir: ehirleme ve Meseleleri, Ocak yaynlar, Ankara, 1986, s. 20. 236 Adam Smth: Uluslarn Zenginlii, (ev: Aye Yunus, Mehmet Bekrc), Alan Yaynclk, 2004, s. 332333.
224

71

ile 1350 yllar arasdr. Bu yllar mekanik icat a olarak bilinmektedir. 16. ve 17. yzyllarn faaliyetleri ise bilimsel devrim olarak adlandrlmaktadr. 16.ve 17. yzyllardan itibaren Avrupa'da modern deneysel bilimin geliimi237 buna bal olarak gelien teknolojiyle, Cenovallar Sudan'n altnlarna erimek iin deniz ticaretine ve corafi keiflere nem vermiler, talya ise, Afrika'ya doru alarak yeni pazar aray iine girmitir.238 Deniz ar pazarlara ynelik deniz ticaretinde grlen bu trden gelimeler, kapitalizmin ana damarlar olan smrgecilik ve merkantilizmi oluturan temel etmenler olarak karmza karmaktadr. 15. Asrn sonlarndan itibaren Avrupa devletlerinin ilgisini eken ve giderek yeni pazar olmaya balayan Afrika ktas sonraki yzyllarda bir yandan misyoner faaliyetleriyle Avrupann kontrolne girerken dier yandan ekonomik nedenlerle etki altna alnmaya allmtr.239 17. Yzyln sonu Akdenizde kesinlikle bir hkimiyet deiikliine neden olmutur.240 Bu hkimiyet deiikliini takip eden yzyllardan itibaren Bat'da egemen olan ve sanayi devrimiyle son kertesine ulaacak olan smrgecilik politikas, tm dnyay temelden sarsacaktr. Kentleme yukarda hibir zaman sanayileme ncesi aamalarda sanayileme sonras aamadaki hza ulaamamtr demi ve bunun nedenlerine dnemin zelliklerini gz nne alarak aklamaya almtk. imdi de bunun nedeni yukarda izilen ereveye ilaveten yirminci yzyln sonuna gelindiinde ulus-devlet iin yaplan kehanetin kent iin de yaplm olmasnda arayabiliriz. Sz konusu bu kehanete gre firmalar ya da alanlar gelien elektronik network sistemi sayesinde bir lke ya da kre iinde yerletikleri mekn ncelemeden alabileceklerdir. Bu yeni yaplanma, kompitr kominikasyonu ve kreselleme sayesinde oluturulan yeni uluslararas i blmn de tanmlamaktadr.241 Ancak kreselleme tam bunun tersini yaratm 242 zellikle de temel aktr olan

James L. Adams: Bir Mhendisin Dnyas, (ev: C. Soydemir), 5. Bsk. Ankara, 1996, s. 1720, 21. Server Tanilli: Yzyllarn Gerei ve Miras, nsanlk Tarihine Giri, Orta a, stanbul, Cem Yaynevi, 1983, s. 467. 239 dris Bostan: Orta Afrikada Nfuz Mcadelesi ve Osmanl mparatorluu (18931895), Belleten, Trk Tarih Kurumu Basn Evi, Ankara, C.LIV, S: 210, 1990, s. 665. 240 Mantran Robert: XVII. Yzyln kinci Yarsnda Dou Akdenizde Ticaret, Deniz Korsanl ve Gemiler Kafileleri, Belleten, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, C.LII, S: 203, 1988, s. 695. 241 V.J. Beaverstock: D.R.F. Walker: Peter Taylor: Firms and Ther Global Service Networks, (Ed: Saskia Sassen), Global Networks Lnked Ctes, Routledge, UK, 2002, s. 93. 242 Kevin Danaher: Kltr Deitirmek: Para Yerine Yaam Semek, Kresel Bakaldr, (ev: Aydn Ekim Savran), Aykr Yaynclk, stanbul, 2004, s. 36, 37.
238

237

72

ABD ve dier dnya ehirlerinin hzla gelimesi bu kehanetin tersine ilediini gstermi243 kentlerin gelimesi ayn zamanda yerel ile kreselin atma alanlarnn yaratlmasn salam, zelletirmeler ve dereglasyon gibi uygulamalar da terrritoryal, ekonomik ve sosyal kontrol azaltmtr.244 Ancak bu geliimin her yerde ayn biimde olduunu syleyemeyiz. rnein Hong Honk ve Shanghai bu manada bir rneklem olmutur.245 1978de balatlm olan reformlar 1990 ylna gelindiinde kresel sreten etkilenmemi bilakis bu srece kar devlet kontrolnn artmasn salamtr.246 Kapitalizmin kendisini hissettirmesinde nfus, kentleme ve corafi keiflerin ardndan bekli de en nemli faktr olarak karmza kan ey tccar snfnn ykseliidir. Artk her devlet, kendi ekonomik hayatn kendi ynetmeye ve bunun iin de yerli tccarlara ncelik vermeye balamtr. ktidar, artk krallk iktidarnn feodal adaki haline benzemekten karak monarik hale gelmi ve ulusun patronu olmutur. Bu patron, burjuvaziye soyluluk unvanlar datarak, bunlar vergiden muaf tutmu ve ticareti ayrcalkl hale getirmitir. 15. yzyln sonu ve 16. yzyln banda burjuvazi bir taraftan, borlarndan dolay topraklarn satmak zorunda kalan soylulardan toprak alarak soyluluunu krallk grevlerini kamu grevinde alan bir kanun koyucu sfatyla satn alarak da bir baka soyluluu ele geirmi ve iktidar ynlendirme imknna kavumutur.247 Elde edilen bu imkn, soy aristokrasisinin yerine para aristokrasisinin egemenliini ve onun almlarn tanmlayacak yeni dnemlerin de balangcn temsil etmitir. Bylelikle devlet, blm ve dllendirmeyi topraktan paraya kaydrm brokrasi ve soya dayanmayan devlet hizmetinin hayata geirilmesi olanakl hale gelmi ve bu sayede de devlet merkezileebilmitir. Ortaan ekonomik, siyasal ve toplumsal yapsndan tamamen bir kopu temsil eden merkantilizm 16. ve 17. yzyllarda Avrupa ticaret politikasnn en nemli zelliidir. 248 Bu zellik sayesinde

Saska Sassen: Ctes In A World Economy, Thrd Edition, Pne Forge Press, An mprint of Sage Publication, Inc. California, 2006, s. 1. 244 liana Mignaqui: Pablo Ciccolella: Buenos Ares: Sociospatial Impacts of The Development of Global City Functions, (Ed: Sasa Sassen), Global Network Lnked Cities, Routlage, UK, 2002, s. 309. 245 Rezzan Tatldil: Competititon Strateges of Turkish Firms In Textil and Clothing Indastry whit the Aprroach of Chnas Openng to the World Markets, First Intrernatonal Conference on Bussiness, Manegement and Economics, Volum 2, Yasar Unversty, zmir, 2005, s. 254, 255. 246 Zilai Tang: GU Rose Felicity: Shanghai: Reconnecting To The Global Economy, (Ed: Sasia Sassen), Global Network, Routlage, UK, 2002, s. 285. 247 Regme Perinoud: Burjuvazi, (ev: M.A. Klbay), stanbul, 1991, s. 58, 6072. 248 Edward H. Carr: Milliyetilik ve Sonras, letiim, stanbul, 1990, s. 1012.

243

73

ulusal ekonomiler kurulmu devlet inas ve ulusal yaplanma politikalar hayata geirilmitir. Bu nedenle Batdaki ekonomiye dayal ulusal politikalarnn geliimini bu sistemin znde aramak mmkndr. Sistemin znde ulusal gelirin arttrlmas vardr bunun yolu ise ihracatn desteklenip ithalatn kstlanmasdr. Kapitalizmin 1750 ylna kadar merkantalist bir yapda gereklemitir. 249 Merkantilizm doas ve amalar gerei savalar kanlmaz klmaktadr.250 Askeri stratejiyle birlikte uygulanmaya konmas neticesinde 16. yzyl, Avrupa'nn askeri yoldan fetih ve smrge hareketinin en youn olarak yaand yzyldr.251 Burjuvazi ve kral ibirlii neticesinde Avrupada glenen krallar Batnn corafi snrlarn smrgecilik ve merkantilizm politikalarna ilave olarak geniletmek istemiler ve bu amala da askeri fetihlere girimilerdir. Bu durum ekonomik kalknma zerinde nemli bir etki yaratmtr. Dolaysyla devletler elde ettikleri mali-askeri gelirler karlnda kapitalizmin daha da gelimesi iin gerekli atlar salayarak kapitalist snfla karlkl organik iliki ierisine girmilerdir. 252 14. yzyldan beri devam eden ve 15. yzylda younlaan Hal Seferleri esnasnda Bat, dinsel kimlii kullanmtr. 1455de Papa III. Calixtus Ekonomik ve siyasal amalar iin igal edilen topraklar putperest topraklar olarak gstererek buralara Hristiyanlk deerleri tadklarn iddia etmitir.253 Yani, gnmzde olduu gibi ekonomik ilkeler nce politikletirilmi ardndan dinsel bir boyuta ekilmi ve bu dinsel boyut tekrar politik bir ilke haline getirilmitir. Ksaca, Hal seferlerinin ruhu bu oyun iinde anlam bulmutur. Ulus-devletin kurgulanmasndaki katk salayc dier bir faktr de Fizyokrasidir. Fransz Devrimi ve ngiliz Sanayi Devriminin siyasal ve dnsel adan ardnda yatan aydnlanma hareketi ise ekonomik adan bu devrimlere yol aanda Fizyokrasi'dir denilebilir. Fizyokrasi, tarmsal retimi nceleyerek ekonomik giriimlerde kiileri tamamyla zgr brakmak gerektii dncesini savunmaktadr. Fizyokrasinin ticaretten ok ekonomide tarmsal retime nem veren yn, dnemin ekonomik politikasna tezat olutursa da braknz yapsnlar (laissez faire) ifadesi ile

Nazm Gven: Kreselleme ve Trkiye, BDS, stanbul, 1998, s. 21. Herbert Heaton: Avrupa ktisat Tarihi, (ev: Mehmet Ali Klbay, Osman Yadou), C. 2, Teori Yaynlar, Istanbul, 1985, s. 278. 251 Murat Sarca: Siyasal Tarih, Ar Basm ve Yaynclk, stanbul, 1983, s. 2021. 252 Linda Weiss; John M Hobson: Devletler ve Ekonomik Kalknma, (ev: Kvan Dndar), Dost Yaynevi, Ankara, 1999, s. 102103. 253 erif Batav: a.g.m., s. 104-107.
250

249

74

belirginleen devletin ekonomiye mdahale etmeden bireyi giriimlerinde serbest brakmas ilkesi liberal ekonominin temellerini atm ve bylece feodal dnemden kapitalizme geilmesini salayan bir baka nemli srece yol amtr. Buraya kadarki ele allarn bir sonucu olarak unu dile getirmek artk zor olmayacaktr. nsanlar biz ve tekiler olduklarnn bilincine vardklar devlet kuramna ekonomiyle paralel olarak giden toplumsal ilikilerin artyla ulamlardr. Kapitalizmin deiik dnemleri hem ekonomik hem de kltrel adan farkllklar sergilemektedir. 1870 sonras uluslaraslama ile balang ve deneyim kazanma dnemlerini temsil eden gelimelerin ardndan254 dnya ticaretindeki kapitalist yap, ulus-devletin kurgulanmasyla oluturulan ticari yapdan zgr bir bak olarak politikaya dayal adalet grn amalayan liberalizme255 daha sonra 1930lu yllarda, devletin ekonomiyi canlandrd ve d dnyadan gelen ekonomik tehditlere kar koruyuculuunun baat aktr olduu merkantilizmle256 1945-1970li yllara dnemsel hazrlklar yaparak gelmitir. Ancak dnemler arasnda gereklik, ontolojik ve epistemolojik farkllklar ve bu farkllklara bal olarak kopular da gstermektedir.257 3.2.1.2. 1940/1970 Dnemlerinde Kresel Ekonomik Formasyon Kapitalizm 1490 ylndan 1970 ylna gelinceye kadar toplumsal yaamda birok eyi etkilemi bu etkileimin neticesinde kendisinin grnm biimi de deimitir. Eskisine gre ruh ve manasndan hibir ey kaybetmeyen ve gelimi lkelerin ortak dilini kullanan 258 bu yeni grnm biiminin ad kresellemedir. Emperyalizmin ilerlemi halini tanmlayan kresel kapitalizmin yeni hikyesini tanmlayan kresellemenin, kapitalist sistemle olan ilikisi onun ulus-devletle olan ilikisiyle de yakndan alakaldr. Bu bakmdan kapitalizmin ele alnd blmde kapitalizmin ulusdevletle olan ilikisine deinilmesi ayn zamanda kresellemenin de sistemli hale gelmeye balad ilk yllarna deinmek anlamna gelmektedir. Aslnda kresellemeden bahsedilecekse, sermayenin kresellemesinden bahsedilmeli, sermayenin kreselleme basksda Fordist, post Fordist, liberal ve neoliberali politikalarn ortaya kmasyla

Meryem Koray: Sosyal Politika, Ezgi, Bursa, 2000, s. 52, 53. John Rawls: Politik Liberalism, The New Social Theory Reader, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman), Routledge, London, 2001, s. 124. 256 W.Robert Cox: Global Restructing: Making Sense of the Changinig nternetional Political Economy, Political Economy and the Changing Global Order, St. Martinis Press. N.Y., 1994, s. 45. 257 Hayriye Erba: Kk Sevimli Dnya: Kreselleme ve Baz Yanlglar, Dou Bat, S: 10, 2000, s. 121, 122. 258 Metin Toprak: Kreselleme ve Kriz Trkiye ve Dnya Deneyimi, Siyasal Yaynevi, Ankara, 2006, s. 14, 15.
255

254

75

ilkilendirilmeli ve emperyalizmin; a) retimde ve sermayde grlen younlamann ekonomik yaamda kesin rol oynayan tekelleri yaratt b) Banka sermayesinin snai sermaye ile kaynaark mali sermaye zerinde mali bir oligari yaratt c) Sermaye ihracnn meta ihracatndan ayr bir nem kazand d) Dnyay aralarnda blen uluslararas tekelci birliklerin kurulduu. e) En byk kapitalist glerce dnyann toprak bakmndan bllmesinin tamamland eklindeki be temel zellii259 akllarda bulundurulmaldr. Bu durumda kresellemenin tarihsel geliiminden bahsetmek, ayn zamanda fordizm, post fordizm, liberalizm ve neoliberalizm gibi kavramlarn tarihlerinden de bahsetmek anlamna gelmekte ve olutuklar dnemlere ayr bir zellik katmaktadr. rnein Foculta gre 197071 dnemleri gcn nasll ile ilgilidir ve bu ilgiye dayal olarak onyedi ve onsekizinci yzyllarda nemli bir fonomen ortaya kmtr. Bu yeni g mekanizmas egemenlikle uyumlu olmayan karmak, prosedurel, tamamen yeni teknikler ve ok farkl cihazlar iermektedir ve disipliner bir g olarak da servet ve mlk edinmekten daha ok zaman ve ii ncelemektedir. 260 Yirminci yzyl sosyal gelimeler bakmndan konumak ya da yazmak iin uluslararas atma, etki ve etkilenimlere atflar yapmak gerekmekte bu atflar yaplmadan bir ey yazlamamaktadr. 261 Bu nedenle 1940-1970li dnem nemsenmesi gereken bir dnemdir. 1940n sonunda Marshall Plan, 1970lerin bandaki dolar krizi daha nce grlmeyen bir refah dzeyi yaratm, bilimsel ve teknolojik gelimeler hayatn tm blmlerine nfuz etmi, demokratik oluumlar hkmet deiikleri ve gcn kontrolne izin vermi, zgr lkelerdeki vatandalk haklar hkmi olandan politik olana doru gelime gstererek daha fazla sosyal paylam yaanmtr.262 Bu paylamn tarihsel seyr Keynesi politikalar, Fordizim, Refah devleti, II. Dnya Sava sonrasnda ortaya kan SSCB ile ABD arasndaki Souk Sava eklinde bir sralama ile anlam bulmutur. lk madde birbirleriyle olan organik iliki ierisinde kapitalizmin 1929'da yaad yapsal krizi263 amak iin iine girdii yeniden yaplanma srecinde aktif rol

Viladimir lyi Lenin: Emperyalizm: Kapitalizmin En Yksek Aamas, (ev: Cemal Sreyya), 8. Bsk. Sol Yaynlar, Ankara, 1989, s. 107, 108. 260 Michel Foucult: Power/Knowledge, The New Social Theory Reader, (Ed: Jeffrey, C.A., Steven S: Routledge, London, 2001, s. 72, 73. 261 Ralf Dahrendorf: The Modern Social Conflct, An Assay on the Politics of Liberty, Unversty of California Press, Berkly Los Angels, 1990, s. 118. 262 Ralf Dahrendorf: Life Chances, Weidenfeld and Nicolson. London, 1979, s. 107. 263 Mete Kaan Kaynar: Souk Sava Sonras Avrupa Solunda Yeni Yaklamlar: Birey, Sivil Toplum, Demokrasi ve Sosyalizm, Akdeniz BF Dergisi, S: 9, 2005, s. 182184.

259

76

oynam,264 ardndan SSCB ile ABD arasndaki souk sava da iererek siyasal, sosyokltrel, iktisadi ve ideolojik dzlemlerde nemli deiim ve dnmlerin kresel lekte yaanmasna neden olmulardr. Genelde ekonomik yn ile n planda bulunan bu olgular, I. Dnya Savann ardndan yaanan 1929 Dnya ekonomik krizinin bir daha yaanmamas iin oluturulan bir takm kurum ve kurulularn oluturulmalarnn sonucunda meydana gelmilerdir. Yer krede hibir olay ya da kurgu ekonomik faktr hari ayn zaman diliminde uygulama/uygulanma alan bulamamaktadr. Kreselleme sreci bu anlamda zaman ve mekann skmas tanmyla ekonomik krizler bakmndan anlaml hale gelmekte ve devlet kurgusunu da bu anlamn iinde ynlendirilebilir, denetlenebilir bir birim haline getirmeye almaktadr. rnein, Bretton-Woods kurumlar olarak bilinen IMF ve Dnya Bankas bu trden rgtlenmelerdir. Bu rgtlenmeler, Birlemi Milletler (1945) ve Avrupa Konseyi (1949) gibi evrensel lekli siyasi kurulularn douuyla da e zamanl kurulmulardr.265 BrettonWoodsta toplanan ekonomik dzen konferans byle bir yeniden yaplanma toplantsdr ve yeni bir liberal ticaret dzeninin yaratlmas iin kapitalizmin dinamik yaylmac mantnn yeniden zgrletirilmesidir. ABD ve ngilterenin ncl ile 1 Temmuz 1945 ylnda New Hampshiren Bretton-Woods kasabasnda 44 lkeden bin temsilcinin katlmyla Bretton-Woods Konferans yaplmtr.266 Bu konferansla birlikte ticaret hz kazanm, dorudan yabanc yatrmlarda gelinen seviye ve finans artar bir biimde gelimi ve dolaysyla da kresellemenin yeniden ama busefer kendi artlarn tayarak canlanmasna olanak tanyan artlar gerekletirilmitir. Konferansta Keynes ve Whtn planlar tartlmtr. Keynes, az gelimi lkelerin ekonomik gelimelerini gerekletirmelerinde onlara yardm edilmesini teklif ederken ayn zamanda da onlarn sahip olduklar nemli doal kaynaklarn belli bir plan erevesinde dnya piyasasna girmesi gerektiine ve bu da pazarn geniletilirken devletin ekonomiye mdahil olmas gerektiine dikkatleri ekmeye almtr.267 Bu dnemde yaygnlaan mali sermaye ve ABD kkenli ok uluslu irketler ulusal ekonomi uygulamasn 1970li yllarn mali krizi ile paralayarak neoliberal

Gven Turan: Uluslararas Para Sistemi, Bankas Kltr Yaynlar, No: 205, Ekonomi Dizisi: 15, TSA Matbaas, Ankara,1980, s. 45,50. 265 Yaln zdek: Uluslararas Politika ve nsan Haklar, Ankara: teki Yaynevi, 2000, s. 305. 266 S. Robert Browne: The IMF and the World Bank in the New Order, Altered State, Olive Branc Press, N.Y.1993, s. 117, 118. 267 J. Smelser: The Sociology Of Economic Life, Second Edition, Prentce-Hall, Inc. New Jersy, 1976, s. 12.

264

77

kresellemeyi benimsemitir.268 Artk Keynesyen proje ile Refah devleti uygulamalar ve ulusal kalknmac devlet projeleri, mali krizin hemen ardndan kapitalizmin ar birikime ynelmesi ile kecek, kapitalist sistemin yaad bunalm, ykseli kkleri 1930lara kadar giden neoliberalizmin yeniden ykseliine olanak tanyacak, Keynesi ve devleti ekonomilerden vazgemelerle 1980 ve sonrasnda neoliberalizmin daha gl bir uygulama alanna kavutuu grlecektir. Whiten plan ise uluslararas kambiyo hareketlerinde, dviz kurlarna istikrar getirmekle ykml uluslararas para fonu kurma gereini dile getirmi ve bu konuda da ABDnin n planda yer almasn istemitir. Bu toplantda Dnya Bankas ve Dnya Ticaret rgtnn kurulmasn da nerilmitir. Dnya Ticaret rgtyle uluslararas ticaret istikrar iinde yrtlecek, Dnya Bankasyla da gelimekte olan lkelerde ekonominin pazar ekonomisi biiminde kurumsallamas iin yapsal reformlara destek verilecektir.269 Bu planlarn ortak noktada bulutuklar iki yn vardr ki bunlardan biri liberal bir uluslararas finansal sistem ve bu sistem iinde sermayenin kontrol edilmesi, dieri de bunun iinde uluslararas bir i birliinin salanmasdr.270 Konferansn sonunda IMF ve Dnya Bankasnn kurulmas kabul edilirken Uluslararas Ticaret rgtnn 1948 ylnda Havanada GATT (Genel Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Anlamas) adyla kurulmu, dier bir neri olan Dnya Ticaret rgt ise (WTO) 1995 ylnda kurulmutur. Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankasnn kurulmasyla dolar sabit olarak resmi bir deer kabul edilmi, dviz ticareti devlet denetimine balanm, byk miktarlarda dviz transferi ve deiim birok lkede ancak izinle gerekletirilebilmitir.271 Bu yeni yaplanma ierisinde kur, 15 Austos 1971tarihine kadar altna evrilebilir ABD dolarna gre belirlenmitir. Bu sistemle ABD dnya altn stokunun te ikisini elinde bulundurduu iin artlar lehine evirmeyi baarmtr.272 Bu arada SSCB ile ABD arasndaki souk sava yukarda da deinildii gibi 19451970li yllara damgasn vuran olay ve olgular arasnda nemli bir yer igal etmektedir. II. Dnya Savayla Almanyann ve temsil ettii ideolojinin yenilgisi, SSCB'nin ve temsil ettii ideolojinin bu savatan Almanya'nn aksine -glenerek kmas- ve benimsedii ekonomik sistemin kapitalizme alternatif bir sistem olmas, liberal politikalarn tasfiyesinde

268 Leo Panitch: Devlet: Emperyalizmin Ana Halkas, (ev: Selen Gbelez), CONATUS eviri Dergisi, S: 2, 2004, s. 57. 269 Nazm Gven: Kreselleme ve Trkiye, 1998, BDS, stanbul, s. 3337. 270 Sevgi Gerek: Finansal Kreselleme ve Trkiye, A Yaynlar, Eskiehir, 1999, s. 11, 12. 271 Hans Martin: Harald Schumann: Globalleme Tuza, (ev: .S. Karadan, M Kahraman), mit Yaynlar, Ankara, 1997, s. 56, 57. 272 Taner Timur: Kreselleme ve Demokrasi Krizi, Ankara, mge, 1996, s. 9, 11.

78

nemli bir neden olmutur. Souk sava dneminin gerekleri dorultusunda, ABD ve SSCB hz giderek artan bir silahlanma yar iine girmi bu ayn zamanda devasa bir teknoloji yatrmn da beraberinde getirmitir.273 Gerek Souk Sava Dneminin gerekse Fordizm'in zelliinden kaynaklanan nedenlerden dolay ve 1929 buhrannn da etkisiyle benimsenen iktisat politikalar, kresel lekte egemen bir retim tarz ve birikim rejimini oluturmutur. nc dnya lkelerinin SSCB'ye yaknlamasndan ve SSCB'nin temsil ettii ideolojiye scak bakabileceinden duyulan endie nedeniyle nc dnyann iine girdii ulusal kalknma sreci ABD bata olmak zere gelimi lkeler tarafndan eitli ekillerde desteklenmilerdir. Bu dnemde azgelimi lkelerde benimsenen ithal ikameci sanayileme bu lkelerin Fordist sisteme eklemlenmesinde ve bu sistemin varln srdrmesinde nemli bir ilev stlenmitir. 274 Fordizm terimi ilk olarak, Antonio Gramsci tarafndan Amerikan ynetiminin smrc zelliini ortaya koymak iin kullanlmtr. 19451975 yllar arasndaki Taylorist retim srecini ieren Fordist ekonomik gstergeler Hobsbawn'a gre baarldr. nemli toplumsal sorunlarn azalm, bir ii yeni bir araba alacak paraya ya da Avrupa sahillerinde tatilini geirebilecek olanaa sahip olmutur.275 Bylelikle II. Dnya Savandan sonra sermaye birikimi retim srecinde kkl deiikliklerin ortaya kmasna yol am, retim vasfsz i gcnn yapabilecei beceri istemeyen bir srece dntrlm,276 yksek derecede i blmne gidilmitir.277 Fordizm'in rettii standart kitlesel rnlerin tketimi iin gerekli olan pazar koullar salanm bylece sermayenin kr gdsnn doyurulmas278 uluslararas sermaye asndan global olarak rasyonel bir stratejiye dnm,279 Fordist sistemin sahip olduu nitelikler desteklenerek Keynesi Refah devleti tarafndan karlanmaya ve gvence altna alnmaya allmtr.280

273 Glten Kazgan: Kreselleme ve Ulus-DevIet: Yeni Ekonomik Dzen, stanbul, Bilgi niversitesi Yaynevi, 2000. 274 H. Glalp: "Sanayileme ile Kalknma zde midir? Azgelimiliin Yeni Biimleri", Sanayi Kongresi97: Toplu Bak Bildiriler Kitab, Ankara, Makine Mhendisleri Odas Yaynlar, 1998, s. 118120. 275 Eric Hobsbawn: Ksa 20. Yzyl 19141991: Arlklar a, (ev: Yavuz Alogan), 1996 Sarmal, stanbul, 1996, s. 304, -306, 310. 276 Cokun Adal: Gnmz Kapitalizmi ve Devlet zerine, Sarmal, stanbul, 1997, s. 7- 9. 277 Rhys Jenkins: Kalknma ktisad: Ykselii ve Gerilemesi, (Der. Fikret enses), (ev: Sedef ztrk), letiim, stanbul, 1996, s. 227, 228. 278 D. Harvey: Postmoderniin Durumu: Kltrel Deiimin Kkenleri, (ev: S. Savran), stanbul, Metis, 1997, s. 155157. 279 alar Keyder: Trkiye'de Devlet ve Snflar, letiim, stanbul, 1995, s. 208. 280 Nurhan Yentrk: "Post-Fordist Gelimeler ve Dnya ktisadi blmnn Geliimi", Toplum ve Bilim, S: 56/ 61, 1993, s. 44, 45.

79

3.2.1.3. 19701980 Gei Dnemi Formasyonu 1980 ve sonrasnda benimsenecek politikalarla dnya leinde ar kreselleme srecinin zemini hazrlanmtr. Bu dnem 19451970 dneminde benimsenen ve aralarnda organik bir ba bulunan keynesi iktisat politikalar Fordist retim tarz ve birikim rejimi ve bunlara paralel olarak ekillenen, Refah devleti anlaynn, sorgulanmaya baland krizler dnemidir. Her ne kadar bu krizler farkl dzlemlerde farkl ekillerde tezahr etse de zde kapitalist sistemin krizidir. Kapitalizmin bu krizi byk lde Refah devleti krizinden kaynaklanmtr. Refah devletinin faaliyetleri, Merkez Bankas, para ve faiz zerindeki deiiminin kontrolleri, sosyal sigortalar, emekli sandklar, isizlik sigortalar gibi topluma ynelik byk kamu hizmetlerini kapsamaktadr. Yani 1970lerde yaanan krizin ardndan sermayenin yeniden yaplanmas gerekmi ve bu yaplanmann en nemli boyutunu dnya leinde ii snf kazanmlarnn tasfiyesi ile para-sermayesinin ne kmas ve retimin yeniden yaplanmas oluturmutur. Refah devletinde politik mekanizmalar etkilidir. Pazar mekanizmalar etkili deildir. Pazar mekanizmasnn bu ekilde daralmas ise kr hadlerinin dmesi anlamna gelmektedir. Kr hadleri dnce de yukarda dile getirildii gibi kriz ortaya kmtr. 281 Krizin ba gstermesinin uluslararas konjonktrdeki asl nedeni ise, ABD'nin Vietnam'da yaad yenilgidir. 1964 Temmuz'unda ABD'nin Vietnam'a kitlesel bir mdahale karar almas Amerika'ya retken olmayan byk bir mali klfet yklemitir. ABD Vietnam Sava dolaysyla dnya paras durumundaki dolar ihtiyacn karlamak iin emisyon musluklarn ap ve 1966'dan itibaren de faizleri ykseltmeye balatmtr. 1973 'te alnan kararla dviz dalgalanmaya terk edilmitir. Bu sre dolara olan talebi azaltarak piyasada dolar fazlalnn olumasna yol am; bylelikle bir devalasyon yaanm ve sonuta da Bretton-Woods para sistemi kmtr. 19711973 dneminde Bretton-Woods kyle birlikte sermaye piyasalar hala uluslararaslarken uluslararas menkul kymetler yatrmlarnn ve banka kredilerinin yaygnlamas sureci de balamtr. Bu sre, retimin krlln yitirmesinin ve bu yitinemin neticesinde de finans ve para-sermayeye dnle balam ve para-sermayenin uluslararaslamas srecini de hzlandrmtr. Artk, uluslararas ekonomik ilikiler

281

Gencay aylan: "Globalleme zerine", Ulusal Dergisi, S: 2, 1996, s. 2124.

80

karmaklaacak ve baml bir dnya ekonomisinin gerek anlamda kreselletii grlecektir.282 Bretton-Woods para sisteminin kn 1973'te ortaya kan I. Petrol Krizi izlemitir.283 Bu, ayn zamanda kresel lekte yaanlacak tketim azalmas krizinin de habercisidir.284 Petrol krizi, petrol ithal eden lkeler iin adeta bir ykma yol amtr. nk OPEC lkeleri tarafndan petrol fiyatlarnn artrlmas retim maliyetindeki art da beraberinde getirmitir. Bu durum merkez lkelerinde ekonomik sistemini ktletiren enflasyonla285 birlikte talep ve tketimde gerilemeye yol amtr.286 Sonuta, Fordizmin iine dt krizden kurtulmas iin devletin kamu harcamalar budanmaya balamtr. cretleri dzenleyen ve sosyal gvenlik sistemini ayakta tutan yaplar sermaye tarafndan ekonomik bunalmn nedeni olarak grlm ve sermayenin ar saldrlarna uramtr. Sermaye, 1970'lerden itibaren sosyal gvenlik sistemini ayakta tutan ekonomik desteini geri ekmeye balamtr.287 Bu kstlamalarda zelletirme, kaydrma ve paralama yntemiyle baz sanayilerin emek maliyetinin dk olduu evre lkelere gnderilmesi nemli bir politika olmutur. Bu politika sosyal gvenlik reformlar ad altnda ulus-devletlerin uymas gereken kurallar olarak sunulan reeteler gibi ikibinli yllarn da en geerli politik reeteleri arasnda olacaktr. retime bal meknsal yer deitirmelerde olmas gerekenler ise cretlerin dkl, yakn bir gelecekte de ykselme olaslnn olmamas, vergi kolaylklar ve muafiyetleri, sermaye hareketinin kolayl, evre koruma gibi duyarllklarn sz konusu olmamas ve son olarak da isizlerin rgtsz olmalar trnden artlar iermektedir..288 Refah devleti politikalarnn terk edilmeye balanmas ve giderek daraltlmas krizden k iin gelitirilen politikalarn gndemini oluturmutur. Devletin etkinlik alannn genilemesi pazarn giderek artan daralmasna ve emek-devlet-sermaye ilikisi de sermaye lehine bir gelime gstermitir. Bu dnemde ncelikle iktisadi alanda ortaya kan krizin giderek siyasal, sosyo-kltrel ve ideolojik alana szarak genilemesi

Paul Hirst; Grahame Thomson: Kreselleme Sorgulanyor, (ev: . Erdem, E. Ycel), Ankara, Dost, 1998, s. 44. J. Smelser: The Sociology Of Econmc Lfe, second edition, Prentce-Hall, Inc. New Jersy, 1976, s. 1. 284 N.Yentrk: "Post-Fordist Gelimeler ve Dnya ktisadi blmnn Geliimi", Toplum ve Bilim Dergisi, S: 56/61, 1993, s. 45. 285 Bkz: Paul Beckerman: The Economics of Hight Inflation, The Macmillan Press Ltd, Great Brtan, 1992, s. 8. 286 Tlay Arn: "Kapitalist Dzenleme, Birikim Rejimi ve Kriz: Gelimi Kapitalizm", 11.Tez, S: l, Uluslararas Yaynclk, stanbul, 1995, s.131132 287 lker Belek: Post Kapitalist Paradigmalar, stanbul, Sorun Yaynevi, 1999, s. 254. 288 Fikret Bakaya: Smrgecilik, Emperyalizm, Kreselleme, Ankara, teki, Yaynevi, 1997, s. 4253.
283

282

81

toplumsal yapnn btnnde sorgulamaya neden olmutur. Bu dnemde 1980'lerde balayacak yeniden yaplanma srecinin ortaya kmasnda nemli rol oynayan temel dinamikler ortaya km ve G 7ler olarak adlandrlan birliin 1970 ylndan itibaren dnyay sarsan ekonomik bunalmlara zm bulmak iin kurulduu289 iddia edilmitir. 1970 tarihinden sonra dnyay sarsan ekonomik bunalmlar nedeniyle devlet aygt tm boyutlaryla -iktisadi, siyasi, sosyo-kltrel ve ideolojik yeniden yaplanma srecine girmitir. Bu yeni yaplanma sreci, kapitalist dnya ekonomisinin ierisinde iledii uluslararas srecin birbirinden g ald kresel bir at altnda gerekletirilecektir. Bu at ise hegomonik bir devletin kapitalist dnya ekonomisi iinde var oluu anlamn iermekle kalmayacak,290 1980lerden sonra da deitirilmesi gereken bir yap olduu iddia edilerek yerine yenisi konmak istenecektir. 3.2.1.4. 1980 ve Sonras; Neoliberal ve Post-Fordist Formasyon Kreselleme srecinin bu aamasn deerlendirmeye gemeden nce ilk aama ile ilgili ksa bir deerlendirme yapmak gerekmektedir. Bu deerlendirme sayesinde 1980 ve sonras daha iyi anlalacak ve bizim kreselleme srelerini neden bu ekilde bir tarihleme abasn gttmz daha belirginlemi olacaktr. 19451970 dnemi yukarda grld zere kapitalizmin eitli isimler altnda genileme dnemini yanstmaktadr. Bu dnemde n plana kan krizlere ramen birtakm refah artlar yaanrken, 19701980 dnemi bir buhranlar ve alkantlar dnemi olarak tarih sahnesinde yerini almtr. 1980 ve sonras dnem, 1973 ve 1978 krizleri ve bunlarn alamamas ile patlak veren ve merkez lkelerin nc dnyaya kaydrdklar borlandrma politikalarnn bir sonucu olarak 1982'de Meksika'da balayarak ksa zamanda kresel lekte etkisini gsteren bor krizine sahne olmutur.291 19701980 dneminde ba gsteren iki krizin 19731978 sonucunda, Keynesi iktisat politikalar iddetle eletirilmeye balanmtr. Yukarda da deinildii gibi Refah devletin ve kamu harcamalarnn giderek artan yk devletin etkinlik alannn genilemesinde paralel olarak piyasann daralmas, sermayenin arzulad genilie ulaamamas ve mantnn doas gerei yaylma eilimlerinin snrlanmas
289

Ramazan zbey: Dnya ve Trkiye leinde Siyasi Corafya, Aktif Yaynevi, 4. Bsk., stanbul, 2006, s. 196, 197. 290 Kurt Schok: J.Craig Jenkins: Global Structures and Political Processes in the Study of Domestic Political Conflct, Annual Review of Sociology, Vol: 18, 1992, s. 161, 179. 291 Gencay aylan: "Kresellemenin Geliimi", (Der: Ik Kansu), Emperyalizmin Yeni Masal Kreselleme, Ankara, Gldikeni Yaynevi, 1999, s. 17, 20.

82

yeni politika araylarn gndeme getirmitir. Bu anlamda ise adres bellidir. Eer kriz Refah devletinden ve onun politikalarndan kaynaklanyorsa yaplabilecek ey hzla Refah devleti'nin tasfiyesi ve onun politikalarnn terk edilmesini gerektirmektedir. Nitekim byle de olmu fatura Refah devletine kesilmitir. Kapitalizmin genilemek iin kurgulad devlet, bu sefer kapitalizmin nndeki en byk engel olmutur. Uygulanan ekonomik politikalar kapitalizm ve devleti kar karya getirmi ve sermaye bu kez genilemek iin devleti snrlandrma ihtiyac duymutur. Krizden kmak iin belirlenen yeni rota, gerekli olan sermaye birikimine ek olarak verilen ve kazanlan sosyal haklarn geri alnmas eklinde tasarlanmtr. Bu dnemdeki teknolojik devrimler bilinen ancak yeniliiyle gndeme getirilen bu rota iin elverili zemini hazrlamtr. Bu rotay gerekletirecek en uygun politika, 1929 dnya krizini tanmlayan ve farkl lkelerde farkl tarihlerde sona eren byk bunalmn mimar olarak da eletirilen liberal politikalarn tekrar ama bu sefer makyajl yeni srmnden baka bir ey deildir. Bu biimiyle kapitalizm, 1980'lerde yeniden bir yaplanma iine girmitir. Bu yeniden yaplanma dneminde iktisadi alanda neoliberalizm ideolojik ve sosyokltrel alanda kreselleme projelerini hayata geirmeye alacaktr. Bunda da daha nceki uygulamalarda olduu gibi yine baarl olunacaktr. Bor krizi olarak isimlendirilen 1982 krizi neoliberal politikann uygulanmas iin elverili ortam hazrlamtr. Bretton Woods Konferansnn da temel aktrleri olan ABD ve ngiltere bu dneminde en nde gelen kurgulayclar arasnda yine ba ekmektedir. 1979'da Thatcher'n ngiltere'de, 1981'de de Reagan'n ABD'de iktidara gelmesi ve bir sene sonra patlak veren Neoliberaliizm ve bu politikann iinde yer alan zelletirme ve dereglasyon projeleri, iktisadi alandan hareketle, ayn zamanda bu srece paralel olarak, kreselleme ile birlikte btn toplumsal yapy sermaye mant erevesinde hzl ve etkili bir biimde dntrmeye balamtr. Thatcher ve Reagan iktidarlar neoliberali politikann; 1-Piyasann kaytsz artsz egemenlii, uluslararas ticarete ve yatrmlara daha ok alma, fiyat denetimine son verme, dk cret, zayf sendikalama 2. zelletirme; devlete ait iletme, mal ve hizmetlerin zel yatrmclara satlmas 3. Dereglasyon (dzenleme d brakma); evre korumas ve i gvenlii dhil tm alanlarda, krlar azaltabilecek tm devlet dzenlemelerinin geriletilmesi, nihayetinde tamamen ortadan kaldrlmas 4. Eitim ve salk alanlarnda sosyal hizmetler iin yaplan kamu harcamalarnn kesilmesi 5. Kamu yarar ya da toplumsallk kavramnn tasfiye edilmesi ve bunun yerine bireysel sorumluluun

83

geirilmesi eklindeki uygulamalarn292 yannda, sosyo-politik adan da gerekleen nemli deiime imza atlacaktr. Bunlar srasyla; 1. Sendikalarn g ve etkinlikleri erozyona uradndan emein pay azalm, sermayeninki artm toplumsal blm dzenin deimesi293 2. Devlet mdahalesinin sermaye birikimi lehine gereklemesi ve devlet aygtnn, dorudan mdahale giriimleri, zelletirme, dereglasyon ve regresif vergi reformlarnn uygulanmasyla politik olarak dntrlmeye allmas 3. Sermayenin en uygun koullarda yatrm ve retim iin tm dnyaya yaylmas ve btn ekonomik srelerde kresellemenin hz kazanmasdr.294 Ancak bu hz, btn ulus-devletlerin karna bir yn gsterememi hkim biimiyle kresel kapitalizmin ileyi dinamikleri baml ekonomilerin aleyhine gelierek kapitalist merkezlere kaynak aktarr nitelikte gereklemitir.295 1980'lerde nc dnyaya IMF istikrar programlaryla giren kreselleme sreci lke ekonomilerini ve i pazarlar ABD ve Avrupa kaynakl (U)lar ve uluslararas mali sermayenin kullanmna am ulusal ekonomileri tmyle borlarn geri denmesine yneltmi ve bu ekonomiler mali sermayenin dolamna uygun bir ekilde dzenlemeye girimitir.296 3.3 Modern Devlet Kavramnn Kresel Formasyonu; Sembolizm ve Merulama u ana kadar nfus, kentleme, merkantilizm, fizyokrasi ve kapitalizm kavramlarnn ulus-devletin kurgulanmasna ynelik katkda birer ara olarak nasl bir etkinlik sergiledikleri ortaya konulmaya allmtr. imdi de, Kapitalizmin ulusdevletin kurgulanmas srecine katklarn, 19. yzyl boyunca politik ve ekonomik adan dnyada meydana gelen temel ekonomik dnmn ifade eden ngiliz Sanayi Devrimini, ngiliz Sanayi Devrimini de Fransz devrimine atflar yaparak aklamaya alacaz. Byle bir ele al biimini takip etme nedenimiz, ngiliz sanayi devriminin 19. yzyl ekonomilerinin ekillenmesindeki hkim etkisi ve Fransz devriminin de 1789 Fransz Devrimi

Gksel N. Demirer ve Dierleri: Neoliberal Saldr, Kriz ve nsanlk, topya Yaynevi, Ankara, 1999, s. 9597. T.H. Marshall: Social Selection in the Welfare State, (Ed: Reinhard Bendix, Seymour Martin Lipset), Class, Status, and Power Sosyal Stratifcation n Comparative Perspective, Second Edition, The Free Press, New York, 1953, s. 641. 294 Gencay aylan: Deiim, Kreselleme ve Devletin Yeni levleri, mge, Ankara, 1995, s. 130145. 295 zzettin nder: Kapitalist likiler Balamnda ve Trkiyede Devletin Yeri ve levi, ktisat zerine Yazlar-I Kresel Dzen: Birikim Devlet ve Snflar, (Der: A.H. Kse; F. enses; E. Yeldan), letiim, stanbul, 2003, s. 56, 57. 296 Yasemin zdek: Uluslararas Politika ve nsan Haklar, teki Yaynevi, Ankara, 2000, s. 138139.
293

292

84

dier devletlerin siyasal ve ideolojik yaplanmalarnda geleneksel olandan kopuunu temsil etmesinden dolaydr. Bylece Fransz Devriminin, ngiliz Sanayi Devrimini tamamlayc bir nitelik tad ortaya konmu ve bu ortaya koyula ulusdevletin modern anlamda ortaya k daha da belirginletirilecek, bu anlamda her iki devrimin alla gelmi geleneksel yaplardan birer kopuu ve birbirlerini destekleyerek egdml bir biimde birbirlerinin geliimlerini gerekletirdikleri gsterilmi olacak, sonuta da bu iki devrimin 20. yzyla kadar tm dnyada etkili olan devrimlerin tetikleyicileri olduklar gsterilmi olacaktr. Fransz Devrimi'ne gemeden nce bu devrimi nceleyen ve zerinde hem ekonomik hem de siyasal adan etkilere sahip olan baz olaylardan sz etmek gerekmektedir. 1776'da Amerika'nn bamszln kazanmas ile sonulanan Amerikangiltere sava Fransz devrimini etkileyen nemli gelimelerin bir tanesidir. 1776'ya kadar ngiltere'nin kolonisi durumunda olan Amerika, 1775 ylnda ngiltereye sava ilan etmi Fransa ve spanya'nn da desteini alarak 1776 ylnda bamszln kazanm ve bir bamszlk bildirisi yaynlamtr. Bu bildirge Fransz Devrimi'nin dnsel ve siyasal alt yapsn oluturmutur. Bildirgede "nsanlarn doutan yaam, zgrlk ve mutlu olmak gibi haklarnn olduu ve bu haklarn devredilemezlii, devletlerin bu haklar gerekletirmek iin kurulduu, idare edenlerin iktidarn her trls iin idare edilenlerin rzalarn almalar gerektii, herhangi bir hkmet bu haklara aykr davranrsa yerine yenisini koymann yine ulusun hakk ve grevi olduu eklinde maddeler iermektedir.297 Bu bildiriyle ilk kez resmi anlamda demokrasinin kavramlar olan insanlarn temel hak ve zgrlklerden bahsedilmitir. 17571763 yllarnda Fransa ve ngiltere arasnda gerekleen Yedi Yl Savalar ad verilen smrge sava srasnda ngiltere, Fransann en nemli smrgeleri olan Hindistan ve Kanaday alarak Fransay smrge mcadelesinde saf d etmek istemi ve bylece, ngiliz ticaretinin Avrupa pazarlarna tamamen egemen olmas ve smrge pazarlarnn denetimini tmyle ele geirmeyi amalam298 bunda da baarl olmutur. Zaten feodal Bat Avrupann 11. yzyldan sonraki tm geliimi kendisi dndaki etkenlere baldr.299

Murat Sarca: Siyasal Tarih, stanbul, Ar Basm ve Yaynclk, 1983, s. 22, 23. E. J. Hobsbawm: Ksa 20.Yzyl, 19141991, Arlklar a, (ev: Yavuz Alogan), Sarmal Yaynevi, stanbul, 1994, s. 9395. 299 R. Hilton; M, Dobb; P. Sweepy: Feodalizmden Kapitalizme Gei, (ev: Mge Grer, Semih Skmen), Metis, Istanbul, 1984, s. 4049.
298

297

85

ngilterenin Fransay bu ekilde ar bir malubiyete uratmasnn ardndan ngiltere kendi emperyal yapsn yeniden dzenlemi300 bu yeniden dzenleni ise Fransada monarinin mali bir sknt iine dmesine neden olmutur. Kral bu mali sknty halkn vergi ykn arttrarak giderme yolunu semeyi tercih edince bu vergiler halk, kral ve burjuvaziyi kar karya getirmitir. Bu dnem burjuvazi snfnn bir snf bilinci elde ettii yllardr. Snf bilincine bir ek olarak artk ekonomik adan da g ellerinde bulunmaktadr. Burjuvazi bu iki unsurun da etkisiyle zgrlk ve siyasal iktidar istemektedir. Bu istek burjuvaziyi kral ve aristokrasinin karsnda bir yere oturtturmu ve klasik Liberal aklla hareket eden burjuvazi Fransz Devrimine bylece nclk etmitir. Bu dnemde Fransz ii snf devrimde herhangi bir etkiye sahip olacak kadar bir genellie ulamamtr. 301 Fransada 1614 ylnda toplanan Tabakalar Genel Meclisi mali durumu tartmak zere toplantya arlm ve bu mecliste burjuvazi ounluu salayarak isteklerini kabul ettirmitir. Devlete vergi verenler ve vermeyenler temelinde soylularn imtiyazlarna dayal, hiyerarik topluma kar k ifade eden nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesi yaynlanmas salanmtr. Bu bildirge ayn zamanda da 1789 Fransz devrimine yol aan nemli bir gelime olmutur. Bildirgenin balndan da anlalaca zere bildirge Fransz halkn iermekle kalmam tm insanlk iin geerli kabul edilmitir. Bu bildirge aracl ile bireysel haklardan hareketle ulusal haklarn da nem kazandn syleyebiliriz. Bildirgeye gre Anayasa yasama yetkisini meclise vermitir. Kral bir tek veto hakkna sahiptir. Kraln vetosuna ramen meclisten defa geirilen bir kanun yrrle girecektir. Kral, bundan byle meclisi datamamakta ve hatta meclise kanun dahi nerememektedir. Bu dneme zg biimde rahiplerinde seilerek i bana gelileri bu dnemi dinsel anlamda da ok nemli klmaktadr.302 Din adamlarn halkn semesi istei sadece bu dneme ve Fransaya zg bir durumu yanstmamaktadr. Bir rneklem olmas anlamnda Almanyadaki kyl hareketleri (15201525) verilebilir. Bu hareketler, din grntsyle ortaya kan ve 12 maddeden oluan Suebya maddeleridir. 1525te kaleme alnan bu bildirgenin ilk maddesi: cizane ricamz ve dileimiz ayn zamandaki niyetimiz ve kanmz u dur ki, bundan byle biz de yetki ve g sahibi olmak istiyoruz. Her topluluk kendi rahibini
300

H. Adolp Grundman: The Embatteled Consttution: Vital Framework or Convenient Symbol, Robert E. Kreger Publishing Company Malabar, Florida, 1986, s. 4. 301 E. j. Hobsbawm: Devrim a, (17891848), (ev: Bahadr Sina ener), Dost Kitapevi, Ankara, 1998, s.71- 73. 302 Cokun ok: Siyasal Tarih, (17891950), Banur Matbaas, Ankara, 1967, s. 56, 57.

86

kendi bulmal ve kendi semelidir. Topluluun setii kiiyi grevden uzaklatrma yetkisi de bulunmaldr. Bu bildirgenin 3. maddesi de ok ilgintir ve yle demektedir. Biz imdiye kadar hep acnlmas gereken kendi halinde insanlar olarak grldk. sann en aa obandan en yksek grevdeki insana varana dek kimseyi unutmadan, hepimize aktt o paha biilmez kanyla bizi kurtard ve kefaretimizi dedii bilinmektedir. Bu yzden kutsal kitap bizim zgr olduumuzu syler. Bizde zaten zgr olmak isteriz. Ama tamamen zgr deil yani stmzde hi kimsenin bulunmad bir zgrlk istemeyiz. Tanr bize bunu buyurmaz nk303 byle bir uygulama 16. yzyldan 18. yzyla kadar ilk reform sarsntsndan beri tm ideolojik mcadelede dine ve papala kar da bir mcadele younlamsa bu bir rastlant deil, dini ideolojik aygtn egemen konumuna baldr. 304 Fransz Devrimine zg uygulamalardan sonra halkn egemenlii, kraln egemenliinin yerini alm ve Burjuvazi meruiyetini dayandrd halk kavramn tanmlamak zorunda kaldnda ulus kavramn kullanmtr. Bu yeni tanmlama biimi ile ulusal ve uluslararas ilikilerde nemli deimeler ortaya km krallarn kiisel karlar ya da ihtiraslar deil ulusal karlar ve duygular nem kazanarak ulusa derin bir soyut anlam yklenmitir. Siyasal bir kurgu biiminde uluslar kurgulayarak ortaya karan 1789 Fransz Devrimi yurtta iradesinin n plana karlmas ynyle siyasi ve corafi olarak snrlar belirlenmi bir toprak paras zerinde tm yurttalarn zgr yaamalar fikrine de kaynaklk etmitir. Bu zgrlk anlay yaanlan topra odaa alan ama etnik, dilsel veya dinsel ynden homojenlik aramayan ulus-devlet kavramn n plana karmtr. Ulusuluk pratikleri ulusal snrlar iinde yaayan vatandalarn ulusal kimliklerini en nemli kimlik odana oturtmu dini ve etnik kimlikler ulusal kimlik yannda nemlerini yitirmek zorunda kalmtr. Burada bir konuya dikkat ekmek gerekmektedir. O da, devrimle kurgulanmaya allan demokrasinin aslnda burjuvazinin karlarna hizmet edecek olduudur. nk semen olabilmek iin nemli miktarda vergi demek gibi bir art vardr. Devrimin ekonomik yn ar basan burjuvazi tarafndan desteklenmesinin belki de en nemli bedeli bu olmutur. Eitsiz eitlikle devrim, burjuvazinin karlarna hizmet etmenin balangcn kurgulayacak bir sreci balatmtr. Yinede Fransadan dnyann drt bir yanna

Janko Mussuln: Hrriyet Bildirgeleri, (ev: Nemci Zeka), Belge Yaynclk, 1983, s. 26, 27. Louise Althusser: deoloji ve devletin deolojik Aygtlar, (ev: Mahmut zk), letiim Yaynlar, Istanbul, 1989, s. 3334.
304

303

87

yaylacak olan bu devrim bata Avrupal devletlerde ulusuluk pratiinin de etkisiyle, bamszlk hareketlerinin balamasna neden olmu, eitlik, zgrlk, bamszlk eklindeki nve olarak adlandrlan fikirle Batnn smrd lkelere ulatnda bile etkilerini yitirmemi ve gnmze kadar demokrasiyi savunan toplumlarda temel hareket noktas olmutur. Ulus-devletin Fransz htilali ile ulat bu politik konum, ngiliz Sanayi Devriminin etkisiyle daha da belirginlemi ve insanlarn gerek politik gerekse siyasal birer varlk olular daha anlaml hale gelmeye balamtr. 3.4. 1890-ngiliz Sanayi Devrimi ve Deien Dnya: Ulus-devlet ve Kalknma Tarmn kefinden beri toplumdaki en byk dnm olan ngiliz Sanayi Devrimi305 ekonomik yn ile Fransz htilalinin ulus-devlet kurgusuna ok nemli bir katk salamtr. ngilizlerin 16. yzyl ile birlikte ekonomik bakmdan hzla ilerlemeleri ve Sanayi Devrimine isimlerini vermelerinin nedeni ngilterenin pamuk endstrisi ve smrgeci yaylma sistemine sahip olmasdr. Devrimin kesin bir balang tarihi yoktur. Uzun bir srede dalgalar halinde gereklemitir.306 Ekonomik hareketlilii 1780lere ve oradan da 1784te buhar makinesinin icadna dayandrlmakla beraber 18. yzylda devrim artk kendisini iyiden iyiye hissettirmitir.307 Bu devrimle retici gler gnmze kadar snrsz bir biimde insan, mal ve hizmet art gerekletirmiler 308 bu gerekletirilen akkanlk, gnmzde de yaanmakta olan Sanayi lkesi ve Tarm lkesi ayrmn yaratm, sanayilemi lkeler kentlemi ve oralarda fabrikalar kurulmu, tarm lkeleri de rettiklerini ihra ederek gelien ve gelimeyen arasndaki bir i blmyle birbirlerine balanmlardr. 309 Endstri Devrimi ekonomide yaanlan gelimelere bal olarak toplumsal yapda da dnmlere neden olmutur. ngiltere yapm olduu bu devrim ile dier devletlere modeldir ve bu tarihten itibaren teknolojik devrim tm dnyay derinden etkilemi, geleneksel yapdan kesin bir kopua neden olmutur. Smrgeletirme ve kmre endeksli makine kullanan sanayinin geliimi, demiryolu310 ve rmak yollarnn

C.P. Snow: ki Kltr, (ev: Tuncay Birkan), 2. Bsk. Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Ankara, 1999, s. 114, 115. Hans Frayer: Endstri a, stanbul, 1954, s. 1112. 307 Polanyi Karl: Byk Dnm, amz Siyasal ve Ekonom Kkenleri, (ev: A. Bura), stanbul, 1986, s. 57 62. 308 Hobsbawm: Sanayi ve mparatorluk, (ev: Abdullah Ersoy), Dost Kitapevi, Ankara, 1998, s. 3742. 309 Hobsbawm: Sermaye a, (ev: Bhadr Sina ener), Dost Kitapevi, Ankara, 1998, s.30- 33. 310 Hans Frayer: a.g.e., s. 14-16.
306

305

88

hizmetleriyle dnya apnda ulam yollar almtr. Ancak rmak gibi yollarn gei creti konusu hep sorunlar yaratmtr. 311 lkelerin pazarlarn ele geirmek amac ile birer ticari temsilcilikler eklinde 1664 de Bat Hindistan Kumpanyas, Dou Hindistan Kumpanyas, 1669 da Kuzey Kumpanyas, 1670te Dou Akdeniz Kumpanyas 1673te Senegal Kumpanyas gibi eitli kumpanyalar kurulmutur.312 Artk ulusal pazarlar alp uluslararas ticaret ve Pazarlar nem kazanm bu zamana kadar Dou'dan rn getirten Avrupa ekonomisi artk Douyu bir pazar haline getirmitir. Artk 19.yzylda Londral tccar, Komisyoncu ve Bankerler, ulusal ekonomileri tek bir dnya ekonomisine dntrecek313 uygun zemini hazrlamlardr. Sanayi Devrimi ciddi anlamda tm dnyay etkilemitir. Onun zellikle bilimsel ve teknolojik devrimler yaratm olmas yukarda da deinildii gibi uzak blgelerde yaayan halklarn birbirlerini daha yakndan tanmaya balamalarna yol am ve iinde yaadmz dnyay dneme gre kltmtr. Bylece bugne kadar yaplan teki tanmlar da deiiklie uram ve halklar, ulusal kimliklerini kendilerinden farkllklarn ve benzerliklerini daha iyi bildikleri tekilerin kimliklerine gre kendilerini tanmlanmaya balamlardr. Bu kumpanyalar ulus olma bilincinin kurgulanmas srecine nemli bir katk salam, uluslama ve ulus-devlet haline gelme sreci Bat Avrupa'da sanayileme ile bir paralellik gstermitir.314 Ancak bura da hemen unuda belirtelim ki bu sre farkl lkeler ayn zaman dilimi ierisinde farkl tarihsel aamalar yaamtr. rnein ngiltere ve Fransada feodal aamadan kapitalist aamaya oradan da ulus-devlet kurgusuna gei XV ve XVII. yzyllarn bir gerei olurken, XIX. yzyln balar Almanya ve talyada feodal bir dnemin gerei olmutur. 3.5. Kralln Etkisi Genel olarak kapitalizmin ulus-devletin kurgulanna katksnn ardndan kraln ulus-devletin kurgulanna son derece nemli katklar yapt buraya kadarki yazlanlardan dolay bir nbilgi olarak zihinleri altrm bulunmaktadr. XVI. yzylda balayan ve zellikle de XVIII. yzylda ortaya kan ve monarilerin glenmesiyle

Henry Spegel William: The Development of Economic Thought, New York, 1964, s. 3235. Harbert Heaton: Avrupa ktisat Tarihi, C: 2, (ev: M.A. Klbay: Osman Aydom), Teori Yaynlar, stanbul, 1994, s. 291. 313 Edward H. Carr: Milliyetilik ve Sonras, (ev: Osman Aknhay), letiim, Istanbul, 1990, s. 19, 20. 314 hsan Sezal: Sosyoloji, Aa, 4.Bsk., Ankara, 2004, s. 303, 308.
312

311

89

de desteklenen ulus-devlet, egemenliin cisimlemesi ve her trl topluluu egemenlii altna alarak kendisine sadakati isteyen en byk kurgu olacaktr. Bu kurgu daha nce de dile getirildii gibi kendisinden nce var olan siyasi yaplanmann kurumlar zerinde ykselmi bu kurumlarn ieriinin dnsel ve yapsal sramalarla dnmesi sonucunda ortaya kmtr. Ulus-devlet iktidarn soyut bir temele oturtturmakta ancak ayn iktidar somut bir toprak paras yani bir lke zerinde uygulamaktr. Bu uygulamann geeklemesinde ise temel unsur etkin olacaktr. Birincisi, iktidarn temelini kraln kiiliinde bulan sistemin kurulmas ve kraln somut kiilii yannda birde soyut kiiliinin, yani krallk kurumunun belirmesi ve iktidarn kaynann bu soyut kiilie aktarlmasdr. kincisi, kkeninde kralln egemenliini srdrd topraklarn bir btn olarak kavranarak vatan ad altnda kavramlatrlmas olgusu yatmaktadr. ncs ise modern devletin ortaya knda nemli aamalardan birisini oluturan feodal sadakat balarnn yani kiilere ynelik siyasi itaat balarnn zlerek yerine soyut bir iktidar kaynana sadakat bann yeni kurumlara ynelik siyasi itaat bann yerlemesidir. Bylelikle iktidarn kayna soyut bir temele tanmakta ve gelecekte ulus kurgusunun bu kaynakta rakipsiz olarak yer almasnn yolu almaktadr. Bu gelime egemenlik kavramnn sreklilik ierir bir biimde kavranmasyla da dorudan ilikilidir. Bu iliki Kilise dncesindeki corpus mysticum kavramnn dnyevi bir ierie brndrlmesi ve dnyevi siyasi birimlerinde "corpus mysticum" tarznda bir btn olduklar dncesinin yerletirilmesi ve imparatorlua kar kraln kendi krall iinde imparator olduu (rex imparator) dncesinin yerletirilerek kraln, Kutsal Roma-Germen mparatoru'nun vassal olma konumundan karlmas ile gerekletirilmitir. ncelikle Kiliseyi bir insan vcudu gibi kavrayan bu dnce, bir sonraki aamada, hkmi kiilik kavramna yakn bir kavram ortaya karmtr. Nitekim Aquinolu Tommaso Kilise'den bahsederken allagelmi deyi olan "sa'nn mistik bedeni" (corpus Christi mysticum) yerine, kk bir deiiklikle "Kilise'nin mistik bedeni" (corpus Ecclesiae mysticum) deyiini kullanmaya balayarak bu nemli dnmn nn amtr. Bu mistik kiilik kavramnn gelitirilmesi zellikle nemlidir; nk ileride kraln somut maddi varlyla krallk kurumunu temsil eden soyut varl arasnda gelitirilecek ayrm, bu temel zerinde kurgulanacak ve egemenliin soyut bir temele tanmas ileminin n aamas da gerekletirilmi olacaktr. Birlik ve btnlk dncesini ieren ve manevi kiilik edinmi bir biimde anlalmaya balayan "corpus mysticum" kavram, bu

90

ieriiyle giderek dnyevi siyasi birimler tarafndan da benimsenmeye balanmtr. 14. yzyl sonlarna gelindiinde Fransa ve ngiltere krallklar aka "corpus mysticum" olarak nitelendirilmektedir. Yukarda tanmlanan bu dnsel evrim, kurumsallam siyasi iktidarn, yani modern devletin ortaya k aamasnda nemli bir gelimeyi ifade etmitir. Ancak evrimin bir adm daha ileri gtrlebilmesi iin, siyasi iktidarn zerinde yaylaca corafi alan vurgulayan "vatan" kavramnn yeniden tanmlanarak "corpus mysticum" iine dhil edilmesi gerekmektedir. Ardndan, srekli bir btn olarak kavranan dnyevi "corpus mysticum"un ba olan kraln, bir lml olmasndaki mantksal tutarszln, kraln lml bedeniyle krallk kurumunun manevi kiiliini birbirinden ayrarak ve egemenliin kaynan bu ikinci kiilie kaydrarak gidermek gerekecektir. Bu deiim sonucunda "vatan" kavram kralln btnn vurgulayan "corpus mysticum" iine dhil edilip bir yandan kutsallk zrhna brnrken, dier yandan da siyasi bir ierik kazanacaktr. Bylelikle vatan, siyasi iktidarn uyguland corafi alan olarak deien ieriiyle, modern devlet kurgusunun iine monte edilmitir. Vatann siyasi anlam ieren bir deere dntnn en somut ifadesi, bireylerden vatan adna vatann savunulmas iin savamay ve gereinde lmeyi kabul etmelerini ya da yine vatann savunulmas iin maddi ykmllklere katlanmay kabullenmelerinin istenmesidir. Artk bu temel zerine modern devlet ina edilebilecektir. Ancak bu noktada zlmesi gerekli bir n sorun daha vardr. "Corpus mysticum"un sreklilik ieren btnln temsil edecek ve egemenliin sahibi olarak ortaya kacak bir odan oluturulmas gereklidir. lml kraln, fiziki varlyla kralln sreklilik ieren kavramsal varlnn kuramsal dzlemde ayrtrlmasyla birlikte bu eksiklik de giderilmitir.315 Bu iki beden Prusya kral II. Frederichin devletimin birinci hizmetkr benim cmlesi ile artk eskinin hkmdarn ulusla zdeletirmi ve yetkileri ulusun karlar iin kullanmann amac olmutur. 316 Bu ama ayn zamanda devletin glenmesi iin nemli bir belirleyicidir. Bu belirleyicilik, feodal dnemde kamusal otoritenin dalyla tanmlanan paral egemenlik zincirinde317 denetlenebilir bir mekanizma kurularak yani egemenlii merkeziletirerek salamtr. Artk modern merkezi ynetim krallarn ve ardnda da self determination siyasal fikrini hayata
315

Ozan Erzden: a.g.e., s. 47-53. Cokun ok: Siyasal Tarih, (17891950), Ankara, Banur Matbaas, 1967, s. 3032. 317 Henri Prienne: Ortaa Avrupasnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (ev: Uygur Kocabaolu), Alan Yaynclk, 1983, s. 1214.
316

91

geiren ulusalcln bir rn olacak 318 ve devlet, salt bir terimin tesinde kurumsal nitelii ile ele alnan ve yle ele alnnca da, kendisini belirleyen ve hatta onu varl zorunlu olarak tannm hukuki bir aygta dntren pek ok mekanizmay da kurgulam olacaktr.319 3.6. Siyasal Felsefi Dncenin Etkisi; Aydnlanma ve Ulus Dnce tarihi perspektifinde aydnlanma 17. yzyln aklc felsefesinin hemen ardndan gelmekte ve burjuva snfnn kendini kurgulayabilmesi iin giritii zgrleme hareketi ve buna bal ideoloji ve edebiyatn belirli bir tarihsel eklinin adn tanmlamaktadr. Bu nedenle aydnlanma hareketi, burjuvazinin bir snf niteliine brnp feodal yapya ve mutlakyeti monariye kar siyasal mcadelesini balatt dnemde grlm ve gelimitir.320 Aydnlanma hareketinin ilikili olduu en nemli kavram dinsel ierikli olan Protestanlk ve Katolikliktir. XVI. yzyln ilk yarsnda Protestanln meydana kmasna kadar, Bat ve Orta Avrupa, Katolik, Balkanlar ve Rusya Ortodokstur. zellikle 1555'teki Augsburg kararyla birlikte, Protestanlk Almanya'da kabul edilmi ve bu tarihten sonra da ngiltere ve Fransa'ya yaylmtr. Bu yaylmann da etkisiyle onyedinci yzyl Fransa iin ok nemli bir yzyl olmutur. Bu yzylda Fransz kimlii dinsel ierikten politik ierie doru evrilmi ve bu evrilme ile oluan yeni Fransz kimliinin kurgulan farkl fikirlerin, Kardinal Richeliunun rakiplerine egemen olacak olan mutlak gcn devlette olmas gerektiini savunmas gibi, ykselmesine neden olmu bu nedensellik ilikisi de mutlak monarinin zeminini hazrlamtr. 321 Genel anlamda farkl fikirlerin ykseliini tanmlayan Protestanlk, sadece Fransada deil, tm Avrupa'da kolayca yaylma olana bulamamtr. Sz konusu diren, Fransa'da otuz sene sren (15631593) mezhep savalarna neden olmu ve bir hayli kan dklmtr.322 3.6.1. Aydnlanma ve Ulus
318

Tom Bottomore: Siyaset Sosyolojisi, (ev: Erol Mutlu), Ankara, Teori Yaynlar, 1987, s. 58, 59. Lous Althusser: deoloji ve devletin deolojik Aygtlar, (ev: Mahmut zk), letiim Yaynlar, stanbul, 1989, s. 22, 23. 320 M. Buhr; W. Schroeder: K. Barck: Aydnlanma Hareketi ve Felsefesi, (ev: Veysel Atayman), Birim Yaynlar, stanbul, 1984, s. 5, 6. 321 Lah Greenfeld: Natonalism Five Roads to Modernity, Harward Unversty Press, London, 1992, s. 112119. 322 smail Hakk Uzunarl: Osmanl Tarihi, C.III, BlmI, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1995, s. 116 120.
319

92

Aydnlanma kendisini benimseyen toplumlarda bir yandan laik ideolojiyi yerletirirken dier yandan da bireysel ve toplumsal yaam kamusal ve zel yaam eklinde tm topluma yaymtr. 323 Bu nedenle laik ideoloji, dinsel anlamda insan bireyselletiren ve toplumu bu anlamda kurgulayan ve Tanr adna din kiilikli egemenleri de bu bireyselletirme abasna dahil ederek toplumu onlarn dini smrgeci egemenliklerinden kurtaran bireysel ve toplumsal hissedie ynlendirme ideolojisi olarak ortaya kmtr. Bu ise daha nceleri dinle aklanan toplumsal iliiklerin artk bilimin yardmyla ortaya konaca anlamna gelmektedir. Modernlik dncesi Tanrnn yerine bilimi koymu; dinsel inanlar zel yaam bnyesinde kabul etmitir. Ancak bu kabulleni din dncesi ile ilgili olduu kadar ekonomik ve politik yn ile de ok nemlidir. Kiliseyi ekonomi ve politikadan uzaklatran bu ideoloji kilisenin yerine nemli bir lde sermayenin egemenliini oturtacak liberal ilkelerin de yolunu am ve toplumlarn dikkatlerini hep dini dncenin kurgulan biimine yani nceki din dncesinin ilkelliine ektii iin de bu ynne ynelik deerlendirmelerden hep uzak kalmtr. Bu nedenle Laik ideolojinin din konusundaki yaklam kadar ekonomik ve ekonomiye baml politik etkisi de dikkate alnmaldr.324 Laik ideoloji, Lutherin fikirlerini aklamasyla ivme kazanmtr. Burjuvazi, valyeler, senyrler ve tm halk Katolik kilisesine kar birlemi ve 16. yzyl Avrupa'da, feodalizme kar verilen ilk ideolojik savan, yani reformun yzyl olarak adlandrlmtr.325 Bu reformda Katolik kilisesinin otoritesi reddedilmi, insann kurtuluu din adamlarndan, ayin ve trenlerden alnarak salt Tanrya ve onun ltfuna balanm ve ayn oranda da siyasal iktidarn otoritesine boyun emenin gerekliliine vurgular yaplmtr. Kilise her trl devlet ynetiminden uzaklatrlarak ruhlarn sonsuz yaama ilerinin alan ile grevlendirilmi ve bu grevle snrlandrlmtr. Daha nceleri kilisenin elinde bulunan dinin genel biimini saptama ve insanlar arasnda insanln modern anlamda yaanmasnn artlarn kurgulama grevini de devlet stlenmitir. htilal hareketleri, feodalitenin yklmas, burjuvazinin glenii, Reform ve Rnesans, gl devletlerin kurgulanmasn tetiklemi, din savalar da bunda etkili

Alain Touraine: Modernliin Eletirisi, (ev. H. Tufan), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002, s. 24, 25. Alain Touraine: a.g.e., s. 39, 45. 325 Server Tanilli: Yzyllarn Gerei ve Miras, nsanlk Tarihine Giri, Orta a, Cem Yaynevi, stanbul, 1983, s. 9, 10.
324

323

93

olmutur.326 Bu tetikleme ileminde ngiliz burjuvazisi anayasal ynetimi tercih etmekte,327 ngilterede, Kralclar ve Liberaller o zaman iki siyasal grubu oluturmaktadr.328 Sonu olarak, Mutlakyeti otoritenin uyruklar tek bir devlete bal yaayarak siyasi gruplara sahip olmann, bu ballkla aclar, sevinleri ve lkleri paylamann ve ortak kltrlerini devaml surette gelitirmelerinin bir sonucu olarak ulus haline gelebilmilerdir. Bu, Bat Avrupa'da ilk kez ngiltere ve Fransada grlmektedir.329 Ulus-devlet kurgusuna kaynaklk eden nemli iki lkenin Fransa ve ngiltere olmas ve Aydnlanma kavramnn da yine bu lkelerde aktif olarak grlmesi ulus-devlet ve aydnlanma hareketleri arasndaki sk ilikiyi gstermektedir. Aydnlanma dneminin, siyaset ve toplum felsefecilerinin etkisi bu anlamda ok nemlidir. Bu nem bundan sonraki ilk balk olan Siyasal Felseficilerin Ulus-devlet kurgusuna yaptklar etki bal altnda ele alnmtr. 3.6.2. Siyasal Felsefi Dncenin Evrimi Tarihsel evrim iinde toplumsal felsefenin gittike gelierek, ilerledii dnemlerden ve bu dnemlerin temsilcilerinden sz edebiliriz. Bu temsilcilerin aada ele alnmaya allan siyasal kuramlarnn en nemlileri farkl gruplarn bir araya geliiyle oluturulan szlemeye dayal devlet kurgular zerinde younlamaktadr. Bu younlama sz konusu dnemler iin olduka yeniliki bir yaklamdr. Bu yeni durumla 17. ve 18. yzyllarda burjuva ideologlar devleti halkn idaresine dayandrarak devlete pozitif bir temel kazandrmlar ve bu ekilde bireyin yurttalk bilincini glendirmilerdir. Bu kapsamda yurtta, devlet karsnda teba olmaktan ziyade hak ve devlere sahip bir varlk durumuna gelmitir. Burjuvazinin bu etkisinden dolay Bat Dnyasnn devlet kuramlarnn temelinde burjuvazi vardr demek yanltc olmayacaktr. Bat dnyas burjuvazinin ilkelerinden yola kmtr. Bu ilkeler liberal ve felsefi ierik olarak; zgrlk, eitlik, mlkiyet, gvence ve adaletten olumaktadr. Yine bu ilkelerin siyasal ve ynetimsel olarak ortaya k ise, iktidar ve muhalefetin seimle belirlenmesi, kararlarn serbest, resmi ve gayri resmi tartmalarn sonucunda alnmas, alnan bu kararn

P.N. Stearns: Life and Society in the West, Nwe York: Harper& Row, 1986, s. 84,86. Mete Tunay: Batda Siyasal Dnceler Tarihi, 2 Yeni a, ASBF Yayn, Ankara 1969, s. 16364. 328 Mehmet Akad-Bihterin; V. Dinkol: Genel Kamu Hukuku, Der Yaynlar, stanbul, 2000, s. 103, 104. 329 Turhan Feyziolu: Atatrk ve Milliyetilik, Ankara, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Ankara, 1987, s. 9, 10.
327

326

94

ve kararn uygulamasnn da hukuk ile erevelenmesi biiminde olmutur.330 Tarihsel evrimle beraber gelien toplumsal felsefenin lk adaki tannm temsilcileri olarak Platon ve Aristoyu grmekteyiz.331 Platon, ideal devlet anlaynda bireysel ve ahlaksal geliimin nn aan bir tavrla devlet kurgusunu tanmlamaya alm ve insan ve zgrln devletin znesi yapm,332 demokrasiyi, hkmetler iinde gerek zevk verici tek hkmet biimi333 olarak grmtr. Platon'a gre devlet ynetimi banda bilge krallarn bulunduu ya da filozoflarn kral olduu, 334 aristokratlar ve yallardan yani snftan olumal ve kurra ile belirlenen bu yneticiler mutlak otoriteye sahip olmaldr.335 Devlet kurgusunu ounluk ilkesiyle kurgulanmas gereken en geni organizasyon olarak yorumlayan Platon'un rencisi Aristotelesdir. (M.384322) Aristoteles, devleti iyi bir amala kurulmu topluluk olarak tanmlamtr. 336 Bu iyi niyetli topluluk iinde yasalar ok saydaki yelerden oluan organlarca yaplmal ve demokratik bir hak olarak herkes bu ynetime katlmaldr. Demokrasi iin lkede en stn egemen g meclis (Ekklesia) olmal, devlet ynetimine kurra yntemi ile katlan grevlilerin grev sreleri ksa, ancak kamusal grevler uzun olmal, kamusal grevlilere de dzenli cret denmelidir.337 Kuvvetli ve boyun edirici bir otoriteye338 olan ihtiya Floransal devlet adam ve tarihi N. Machiavelli (l. 1528) tarafndan talya'daki prenslikleri ele ald mehur kitab Prens te dile getirilmitir. Machiavelliye gre devletin devamll esastr.339 Bu devamllkta, tanr kaynakl meru bir kuvvet biimi olmamaldr. 340 Machiavelliye gre iyi yasalar askeri kurumlardan kar. Bir ordu bar zaman devaml eitilerek daima savaa hazr olmal ve arkada, aile, vatan ve toprak uruna lmeyi bilmelidir. Machiavelli bu haliyle yeni bir ordu modeli ina etmitir. 341 Machiavellinin siyasal duruu, onu Yenia tarihinin ana dncelerinden biri
330

Bahri Savc: Bir acl Demokrasiyi Aray, ASBF Dergisi, C. 29 Yank Matbas, Ankara.1976, s. 5153. Doan Ergun: Sosyoloji Elkitab, 6. Bsk. Gerek Yaynevi, stanbul, 1993, s. 7, 8. 332 Sevin Akn: topya: Hayali Ahali Projesi, stanbul, 2004, s. 51, 54. 333 H.B. Mayo: Demokratik Teoriye Giri, (ev: Emre Kongar), Ayyldz Matbas, Ankara, 1964, s. 21, 22 334 Macit Gkberk: Felsefe Tarihi, Remzi, 8.Bsk., stanbul, 1996, s. 67. 335 Ahmet Arslan: Felsefeye Giri, Vadi, Ankara, 1994, s. 169171. 336 Aristoteles: Politika, (ev: Mete Tunay), Remzi, stanbul, 1990, s. 9, 10. 337 Aristoteles: a.g.e., s.180, 181. 338 William Spinrad: Power in Local Cmmunities, (Ed: Reinhard Bendix, Seymour Martin Lipset), Class, Status, and Power Sosyal Stratifcation n Comparative Perspective, Second Edition, The Free Press, New York, 1953, s. 222. 339 Niccolo Machiavelli: Prens, (ev. Nazm Gven, stanbul, Anahtar Kitaplar Yaynevi, 1984, s. 111, 112. 340 Machiavelli : Virtue and Politics, Central Currents In Socal Theory 17001920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, s. 6. 341 Sydney Anglo: Nccole Machiavelli: Siyasal ve Askeri kn Anatomisi, (Der: Redhead Brain): Siyasal Dncenin Temelleri, (Ed: Hikmet zdemir), Alfa, stanbul, 2001, s. 105107.
331

95

olan Ulus-devlet idaresinin temsilcisi yapmaktadr.342 Machiavellinin ardndan gelen ve reform hareketinin ilk ncs olan Martin Luther ise dinsel inanc kiinin bireysel eylemine indirgemi ve kilise egemenliine son vermeye almtr.343 Bu sayede reddedilen olgu kilise deil, kilise yneticileri olduu iin yeni bir dzenleme ile kilisenin devlete bal reformu hedeflenmitir.344 Lutherin grlerini bir politik lidere odaklayan Fransz Jean Calvin,(1509) Katolik kilisenin otoritesini reddederek laik ynetimin otoritesine boyun emeyi savunmutur. Calvin'in felsefesinde birletirilmi bir iktidar yaklam vardr. Bu yaklam, kraln snrsz ve mutlak yetkisi ile krala snrsz ve mutlak itaatten olumaktadr. Devlet ilerine ve yneticinin yetkisine giren konularda karmamak ynetici emretmedike hibir ie kalkmamak bir itaattir.345 Bu itaat, yazgclk retisini burjuvaziye ait rekabet dnemine uygun bir yaklam olarak ortaya koyarken devletin iktidar yetkisini salt kendine alp kilise zerinde denetim kurabilmesinin Protestan hareketlerin sonucunda olutuunu gstermesi bakmndan nemlidir. Papala kesin darbeyi vuran Hristiyanl eitli mezheplere ayran dinin bu biimde yerellemesi ya da ulusallamas olmutur. Siyasi dncede egemenlik Bodin'in sreklilik unsuru ieren egemenlik kuram ile anlam bulmu ve bu anlam modern devlet kuramnn ilk ilkesinin ifadesi olmutur.346 Jean Bodin', teorisinde burjuvaziyi ve mutlak monariyi iie ele almaktadr. Onun grlerinde mutlak iktidar egemenlik gcn halktan alr. Egemenin gcn ya da yetkisini vicdanndan bakas snrlayamaz. Bodin'in devlet tanmnda e vardr aile, egemenlik ve ortak kar. Buradan hareketle devlet birok ailenin ve(bu ailelerin) ortak karlarnn egemen bir gle doruluk zere yasa tarafndan ynetilmesidir. Devlet bir lde zel mlkiyet asndan deerlendirilmektedir. Mlkiyet egemen sahibinin kontrol ve yetkisindedir. Bu nedenle kral vergi alrken mlk temsilcilerinin onayn almaldr.347 Bodinin ardndan sz edilmesi gereken dnr, Leviathann (1651) yazar, liberal parlamenter dzen ve liberal hukuk devletinin savunucu olan Thomas

Macit Gkberk: a.g.e., s. 208. Alexis Tocqueville: Processes of Influence and Miscommunication, Central Currents In Socal Theory 1700 1920, Volum, I, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, s. 41. 344 Server Tanilli: Yzyllarn Gerei ve Miras, XIX. yzyl lerlemenin ekimeleri, C.V, Adam Yaynevi, stanbul, 1997, s. 112124. 345 Mete Tunay: Siyasal Dnceler Tarihi, Seme Yazlar, (Der: Tunay Mete): Teori Yaynlar, Ankara, 1986, s. 858991. 346 Ayferi Gze: Siyasal Dnceler ve Ynetimler, 6. Bask, Beta, stanbul 1993, s. 120, 121. 347 MeteTuncay: a.g.e., s. 161, 162.
343

342

96

Hobbestur.(15881679) Modern politik felsefe, insan dier insann kurdu yapan348 Hobbsta ilk sistematik ncsn bulmaktadr.349 Hobbs parlamentarizmin plann izerek, 17.Yzylda liberal dzenin ve liberal hukuk devletinin teorisini gelitirmitir.350 Hobbsa gre, insanlar iradelerini terk ederek haklarn szleme ile351bir varise devretmelidir. Bu varis tek bir temsilci ve sosyal ilikilerdeki ama ve sonucu belirleyen genel iradedir.352 Haklarn bu ekilde devredilmesi sivil bir toplum meydana getirmektedir.353 Hobbesda olduu gibi John Lockeda (1632) toplumu bir szleme ile aklamaya alan dnrler arasndadr.354 Hayek, liberalizmin tarihiyle e gdml olan anayasaclk tarihini Lockedan bu yana egemenliin pozitivist biiminin tarihi olarak yorumlamaktadr.355 Dolaysyla Lock, temsili ynetimin kamusal anlamda eitliinin, ekonomik anlamnda ise eitsizliinin kapitalizmle uzlatrlmasnn356 mimardr. Lockun Hkmet zerine ki nceleme adl yapt, hkmetleri siyasal toplulukla meru ve mutlak monarilerle gayr meru olmak zere ikiye ayrmaktadr. 357 Locke'un dier dnrlere gre belirledii en ak kurumsal farkllk seimle gelmi yasa yapc organn, yani yasamann rolne iaret etmesidir. 358 Lock, ynetimi yasama, yrtme ve konfederatif ekillerinde dallara ayrarak, yarglamay yrtme ierisine almtr. 359 Politik teori retoriinin ilk anlaml oluumu Montesquieu (l.1755) ile gereklemitir.360 Montesquieu ya gre; halk baz bakmdan yneten baz bakmdan da ynetilendir. Bu nedenle halk, kendisinin dorudan yapamayaca ileri yapmak iin
348

Voltaire: Felsefe Szl, (ev. Ltfi Ay) IV, 2. Bsk, Istanbul, 1966, s. 17. Thomas Hobbs: The Contract as Transfer of Right and Control, Central Currents In Socal Theory 1700 1920, Volum, I, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, s. 199, 200; Veysel Ataman: Hukuk Felsefesi, Donkiot Yaynlar, stanbul, 2006, s. 47. 350 D.Karl Bracher: Demokrasi Ahlak zerine Dnceler (ev. Hseyin Bac), Sosyal ve Siyasal Teori, (Ed. Atilla Yayla), 2.Bsk. Siyasal Kitap Evi, Ankara, 1999, s. 121. 351 John Robertson: Aydnlanma ve Toplum Felsefesi, (Der: Bran Redhead), (ev: hsan Sezal), Siyasal 352 Talcott Parsons: On the Concept of Political Power, (Ed: Reinhard Bendix, Seymour Martin Lipset), Class, Status, and Power Sosyal Stratifcation n Comparative Perspective, Second Edition, The Free Press, New York, 1953, s. 240. 353 Brain Redhead: Siyasal Dncenin Temelleri, (Ed. ve ev: Hikmet zdemir), Alfa, stanbul, 2001, s. 1011. 354 Jeffrey C. Alexander: Neofunctionalism And After, Blackwell Publdher,1998, s. 179. 355 Friedrich A. Hayek: Kanun, Yasama Faaliyeti ve zgrlk (Sosyal Adalet Serab), (ev. Mustafa Erdoan), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1995, s. 92. 356 Samuel Bowles; Herbert Gintis: Demokrasi Kapitalizm ve Mlkiyet, Cemaat ve Modern Yoplumsal Dncenin elikileri, (ev: Osman Aknhay), Ayrnt, stanbul, 1996, s. 84. 357 John Locke: Hkmet zarine ki nceleme, (ev: Fahri Bakrc), Babil, Ankara, 2004, s. 72, 74. 358 John Dunn: John Locke: Gvene Dayal Siyaset, (Der: Bran Redhead), (ev: Mehmet Turhan), Siyasal Dncenin Temelleri, (Ed: Hikmet zdemir), Alfa, stanbul, 2001, s. 152155. 359 Amittay J.B: Siyasal Dnceler Tarihi, (ev: Memet Ali Klbay), Levent Kker, Ankara, 1983, s. 110, 117. 360 Geoffrey Hawthorn: Enlightenment and Despair A History of Sociology, Cambrdge Unversty Press, Cambrdge, 1976, s. 14, 15.
349

97

temsilciler semek zorundadr. Montesquieu cumhuriyeti teoride bir aksiyom halini alan gler ayrl ilkesini savunmutur.361 Montesquieuya gre bu gcn tek bir merkezde toplanmas tiranln zn oluturmaktadr. Bu nedenle de bu g, her biri dieri zerinde frenleyici bir ilev gren ayr kurumlara verilmelidir. Aksi halde kendisine engel olabilecek bir g bulamayan yneticinin zgrlkleri ineyip yetkisini amasnn nne geilemez. 362 Fransz devriminin fikri planda hazrlayclarndan biri olan ve Toplumsal Szleme isimli nl yaptn sahibi Rousseauya gre; meru otoritenin kayna ancak anlama olabilir.363 Kolektif bir kiilik olan devlette devlete itaat etmek zorunludur. nk halk hem uyruktur hem de egemen. Bu nedenle egemene itaat etmekle kii kendisine itaat etmi olur. 364 Tarihin diyalektik srecinin sonunu devlet kurgusuyla aklamaya alan Hegeldir. Hegele gre; devletin varlnn nedeni zgrlktr.365 Temeli de kendisini irade olarak gerekletiren akln gcdr. nsanlar devleti akla uygun olarak gerekletirirler. Devlet, bilinli bir szleme ile yapay olarak birleen ayr ayr bireylerin bir toplam deil, aksine yelerinin, onun araclyla ve onun iin var olduu tanrsal rasyonelliktir.366 Ondokuzuncu yz yl kuramclarndan biri olan ve Eitlik ve Demokrasiyi ilke edinen Tocqueville, "Amerikada Demokrasi" kitabnn giriinde eitlie yneliin nsanlk tarihine hkim olan ilke olduunu sylemektedir. Ona gre hibir toplum sosyal artlar asndan eit deildir. 367 Demokratik toplumlarda yneticilerin iktidarna boyun eilmelidir. Tocquevilleye gre; bir toplumun koullarnda eitlik salandka her yurtta ounluk arasnda kaybolur ve ancak muhteem yce ulus gze grnr. Herkesin yneticilerin seimine ve otoritenin kullanmna katlabilmesi demokratik toplumun ifadesidir. 368 Siyasal iktidar sorunlarnn ele alnmas bakmndan

Louis Althusser: Montesqueu Siyaset ve Tarih, (ev: Ali Tmer tekin), thaki, stanbul, 2005, s. 119, 122. Taner Klal: Siyasal atma ve Uzlama, mge, 3.Bsk., Ankara, 1995, s. 198, 199. 363 Irving M. Zeitlin: Ideology and the Development of Sociological Theory, Second Edition, Prentice-Hall, Inc, New Jersey, 1981, s. 24,25. 364 Jean Jacques Rousseau: The Contract as the Logical Basis of Social Bond, Central Currents In Socal Theory 17001920, Volum, I, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, s. 206, 207. 365 Hamdi Piritine: a.g.m., s. 196. 366 Brain Redhead: a.g.m., s. 3. 367 Alexis Tacqueville: How Demokracy Affect the Relations of Masters and Servants, (Ed: Reinhard Bendix, Seymour Martin Lipset), Class, Status, and Power Sosyal Stratifcation n Comparative Perspective, Second Edition, The Free Press, New York, 1953, s. 107. 368 Davut Dursun: Siyaset Bilimi, Beta, Istanbul, 2002, s. 44.
362

361

98

hkmet dzeyinde merkeziyetilik nedenli gerekli ise ynetsel merkeziyetilikte o denli zararl, kamusal duyarszln artmasna yol at iin de tehlikelidir.369 O, merkeziyetilik yaklamnda gl toplum zayf devlet modelini savunmaktadr. Tocquevillein ardndan devlet kuramna katks asndan sz edilmesi gereken dnr Marxtr. Marx, nemli bir kuramc ve sosyolojik dncenin nde gelen isimlerinden biridir. 370 K. Marx, (1818- 1883) 19. yzyln snf teorisini en iyi bilinen371 filozofu, siyaset adam ve ekonomi bilginidir.372 Toplumsal deimenin temelinde modernizm ya da Batnn ykseliinden daha ok373 alt-yap ilikilerinin yani bir toplumun retim yeteneini ifade eden retim gleri ile retim ilikileri arasndaki elikiyi vurgulayarak374 aklamaya alm ve birey ile birey, devlet ile birey, birey ile ait olduu sosyal snf, bir sosyal snf iindeki farkl oluumlar, bir snfn farkl eilimleri ve snfsal farkllklarn sosyal ilikilerin yapsn belirlediini ileri srm,375 modern toplumlarn analizinde de insann ilk amacnn yemek, imek, barnmak ve giyinmenin olduunu vurgulamas ve buna bal olarak ilk tarihsel davran, materyal hayatn kendisini retmesi biiminde376 tanmlamtr. Marx, toplumbilimin yorumlama abalarnda yllarca etkisini devam ettirmi ve spanya i sava gibi istisnalar dnda- birok devrime damgasn vurmutur.377 Marx'a gre devlet, snf savandaki bir silahtan baka bir ey deildir. Bu silah, tarihin geliimi iinde ortadan kalkacak ve snfsz bir toplum kurulacaktr. 378 Sosyolojik davran ok ynl bir bilim olarak deerlendiren ve ada Siyaset Biliminin nemli ncs olan Alman sosyolog ve hukuku M. Weber, (1864-l920) ada Siyaset Biliminin temel konularndan olan iktidar, egemenlik, otorite ve

Mehmet Yeti: Tacquevilla ve Merkeziyetilik Sorunu, Ankara nv. SBF Dergisi, 61,(3), s. 282, 283. A. Lewis Coser: Masters of Sociological Thought Ideans n Hstorical and Social Context, (Ed: Robert K. Metron), 2nd. Edition, Hartcourt Brace Jovanovich Inc., USA, 1977. 371 Malcom Waters: Inequality after Class, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, s. 23, 24. 372 Sakman Sakman: K. Marx ve F.Bastiat, Sosyal ve Siyasal Teori, (Ed: Atilla Yayla), 2.Bsk. Siyasal Kitap Evi, Ankara, 1999, s. 279. 373 Richard Lachmann: Orgion of Capitalism n Westeren Europe: Economic and Political Aspect, Annual Review of Sociology, Volume: 15. 1989, s. 47. 374 P. H, Vigor: "Marx ve Modern Kapitalizm", Siyasi Dnce Tarihi, (Ed. D. Thomson), (ev: Ali Yaar Aydoan ve Dierleri), s. 199212. 375 Ncholas Abercrombe: Class, Structure and Knowledge, Basil Blackwell, Oxford, 1980, s. 14; Horowitz, David: Sosyalizm: tham Edildii Kadar Gnahkr, (ev: Mehmet z), Sosyal ve Siyasal Teori, (Ed: Atilla Yayla), 2.Bsk. Siyasal Kitap Evi, Ankara, 1999, s. 421. 376 A. Lewis Coser: a.g.e., s. 43. 377 Sakman Sakman: Terakkive Hrriyetle olan ilikisi, Sosyal ve Siyasal Teori, (Ed: Atilla Yayla), 2. Bsk. Siyasal Kitap Evi, Ankara, 1999, s. 271. 378 Leslie Lipson: Demokrasinin Felsefesi, (ev: Mustafa Erdoan), Sosyal ve Siyasal Teori, (Ed: Atilla Yayla), 2. Bsk. Siyasal Kitap Evi, Ankara, 1999, s. 27.
370

369

99

meruiyet gibi olgularla ilgilenmi brokrasi ve siyaset arasndaki ilikilere dikkat ekmitir. Webere gre; demokratik ynetimin gelitirilmesi brokratik rgtlenmenin artmasna baldr. 379 Siyasal iktidarn balca elerinden otoriteye dair yapt geleneksel otorite, karizmatik otorite380 ve yasal/aklc otorite ayrm381 kullanl bir analiz erevesi sunmutur.382 Ona gre iktidar sadece iddet ve cebir zerinde kurulamaz. Ayn zamanda meruluunu ynetilenlere kabul ettirmesi zorunludur.383 nk hukukun ve aklcln egemen olduu toplumlarda ussal otoritece belirlenen yasal egemenlik biimi hkimdir. Ussal yasal egemenlik brokratik kkenli olup aklc kurallara gre saptanr ve iler. Bunlara uymak kiiye gre deil yasalara gredir. Emirler kurgu temelini geleneklerden ve kiiden deil akl ve hukuk tarafndan kurgulanan yasalardan almaktadr.384 3.6.3. Ulus-Devlet Orta an alaca karanlnda filizlenen modern devlet daha sonra demokrasi ve millet kavramlarnn bulutuu bir zeminde yeniden biimlenerek olgunlamtr.385 Bu anlamda ulus-devlet, yeni bir egemenlik biimini yanstm bu yeni biimin meru kayna da trde bir ulusall hedefleyen ulusuluk olmutur. Bat Avrupa'da ortaya kan ulus-devletlerin oluum sreciyle ulusuluun geliimi ayn srece tekabl etmektedir.386 Fransz Devriminin hemen ncesi ve sonras oluan ulusuluk, burjuvazi ve aristokrasinin egemenliini ulusa devretme ve kendisinin nc snf olarak da kendi iktidarn kurumsallatrmas srecinin ideolojisini yanstmaktadr. Daha nceki zamanlarda byle bir unsurdan sz etmek imknszdr. Ulusuluun geliimi srecinde kendilerini tek bir ulusun yesi olarak alglayan bireylerden oluan ulus-devlet kurgusunu temel gruba ayrmak mmkndr. Birinci grup ulusdevletler toplumdaki g ilikilerini deitiren ok boyutlu bir srecin rn olarak

Anthony Giddens: Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal Teori, (ev: Tunay Birkan), Metis, 2000, s. 29, 30. S. Bryan Turner: For Weber Essay on The Sociology of Fate, Routledge & Kegan Paul, USA, 1981, s. 48. 381 Max Weber: Types of Domination, Central Currents In Socal Theory 17001920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou), Sage Pablicatons, London, 2000, s. 141, 146. 382 Max Weber: The Theory of Social and Economic Organisation, (Ed: Talcot Parsons), Social Systems and The Evolution of Acton Theory, The Free Press, New York, 1977, s. 328. 383 Bilal Erylmaz: Brokrasi ve Siyaset: Brokratik Devletten Etkin Ynetime, Alfa Yaynlar, stanbul, 2002, s. 44 -65. 384 Sibel Armaan; brahim Armaan: Toplumbilim, Bar Yaynevi, Tarihsiz, s. 156158. 385 Esat z: 21. Yzylda Milli Devlet, Kreselleme ve Trk Milliyetilii, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.4, Milliyetilik, stanbul, 2003, s. 754, 55. 386 Mehmet Karaka: Trk Ulusuluunun nas, Vadi Yaynevi, Ankara, 2000, s.43, 44.
380

379

100

onaltnc yzylda Avrupada ortaya kmtr.387 kinci grupta ise Amerika ktasna eitli corafi blgelerden gelen gmenlerin ikame edilmesiyle kurgulanmtr. nc grup ulus-devletler ise Birinci Dnya Savann ardndan imparatorluklarn sarslmas ile ortaya kan ulus-devletlerdir. 388 Bu yeni devletlerin modern anlamda ulus olmalar konusunda bilincin yine bu imparatorluklar tarafndan alandn ancak bir zorla kabullendirmenin sz konusu olmad Gellner tarafndan dile getirilmektedir. 389 Feodal toplum yapsnn zl ve kapitalizmin geliim sreciyle birlikte siyasal, ekonomik, kltrel ve dnsel alanda grlen toplumsal deiimin bir gstergesi olarak ulus-devleti grmekteyiz. Ulus-devlet'in kurgulanmasyla siyasal iktidar merkezilemi, kltr standartlatrlm, hukukta eitlik, meruluk390 ve ekonomide btnlemenin salanmasnn ardndan391 blgesel birimler kendi topraklar iinde ilk kez iddet aralarn tekeline alm 392 ve bylece brokratik mutlakyeti devletler g kazanmlardr. Mutlakyeti devletlerin g kazanmasyla snrlar birbirinden ayrlan kesin izgiler haline dnme uram ve burjuvazi yeni bir snf olarak ortaya kmtr. Ynetenlerle ynetilenlerin arasndaki ilikide kkl bir deiimle karakterize edilen kurallarn ortaya konulmasyla 393 yeni egemenler yeni roller stlenmilerdir. Bu yap zel kar ve niteliklerin anlam bulduu sekin bir sosyal grubun olumas anlamna da gelmektedir. Sekinler sz konusu olunca ulus-devlet oluum srecinin btnnde iktidar ok nemli bir rol oynamtr. Bu rol eletiren Laski, devlet kavramnda anlam bulan egemenliin monistik ynne atflar yaparak eletirilerini ortaya koymaya almaktadr. Ona gre; moral bir egemenliin devlete atfedilmesi politik ve moral kurallar arasnda moral kurallarn zorluk ve zorlamalar ile politik kurallar arasnda saknlamaz bir atma yaratr. Devlet modern bir tanr olmaktadr. 394
387 David Owen: The Post Modern Challenge to Sociology, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernsm, Sage Publications, London, 1997, s. 2. 388 Rupert Emerson: Smrgelerin Uluslamas, Trk Siyasi limler Dernei Yaynlar, Ankara, 1965, s. 2, 3. 389 Ernest Gellner: Milliyetilie Bakmak, (ev: Simten Coar), letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s. 203, 204. 390 Michel Foucault: Hapishanenin Douu, 2.Bsk. (ev: M.A. Klbay), mge, 2000. 391 Jrgen Habermas: The Inclusion Of The Other, The Mt Press, Cambridge, Massachusetts, 1998, s. 106107, 108. 392 Mitchell Dean: Sociolgy after Society, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, s. 208, 209; Gerges Picca: Kriminoloji, letiim Yaynevi, (ev: Ebru Erba), stanbul, 1982, s. 89. 393 Metin Aydoan: Yeni Dnya Dzeni Kemalizm ve Trkiye, 4. Bsk. C.II, Kum Saati Yaynlar, stanbul, 2002, s. 620. 394 E. William Scheuerman: Between the Norm and the Exception The Frankfurt School and the Rule of Law, The Mt Press Cambridge, London, 1997, s. 137.

101

Modern devlette nfusunun homojenlemesinde ok nemli olan kltrn yeniden retilmesi ve deiime uratlmasndaki rolnden tr eitim ok nemlidir. Bu anlamda eitimle ortaya kan ey modern okullarn en byk ilevi olan kendi kurallar ile yeni bir yurtseverlii reterek tek kltrl ve dilli 395 eitimle ulusal bir bilin yerletirmektedir. 396 Bu nedenle Ulus-devleti sadece bir siyasal rgtlenme modeli olarak ele almak yeterli deildir. nk dier devlet modellerinin bireylerinden farkl bir yaam biimini yanstan bu devlet modeli iinde topluluk yeleri arasnda siyasal bir btnlk salanmas yeni bir topluluk trnn de olumasna yol amaktadr. Bu yeni oluumun ad ulustur. Bu yeni kavramn snrlar ierisinde bireyler ulusal olarak adlandrlan topluluun yesidirler ve sahip olduklar zellikleri itibariyle de dier topluluk trlerinden ayrlan yeni bir topluluun elerini tamaktadrlar. Kurumlarn ileyii ile yeniden kurgulanan bu modern toplumsal cemaatin dayana ortak bir ismin kabul edilmesine ve yaanan geleneklere dayandrlmaktadr. Geleneklerin beslendii temel alan ulusal ya da kltrel kimliinin bir tehdit karsnda korunmas397 ya da ulusal kltrn yetersiz grld durumlarda dntrlmesi ve yeniden yaratlmasn salayan ulusuluktur.398 Ksaca bu yeni kurgu halkn kendisini ulusal cemaat olarak devaml bir biimde yeniden retmesi pratiidir. Bu yeni topluluk oluturma biimi yapsal olarak soyunun ortak bir atadan geldiini iddia eden, bir totemle temsil edilen, tek soylu bir akraba grubu olan klandan olabildii gibi farkl klanlarn birlikteliinden de kurgulanabilir. Klanlar ya ana soylu ya da baba soylu soydan gelip buna gre ya erkek ya da kadn yelerin ocuklarn ilerine almaktadrlar. Bir klan genelde soylara gre blnr. Bu blnme ortak bir atadan gelen soyun kollarn temsil eder. 399 Ancak, Ulus-devlet olarak tanmlanan bu kurgusal yap iinde egemenlik ve laiklik zel bir neme sahiptir. Halln ulus-devlet tanmlamasnda laiklik, egemenlik kavramyla btnletirilerek ele alnmaktadr. Ona gre ulus-devlet; egemenlik gcnn paylald ynetime katlma hakknn yasal ve Anayasal olarak tanmland temsilin geni devlet gcnn
395

March Bloch: Feodal Toplum, (ev: M.A.Klbay), Sava Yaynlar, Ankara, 1983, s. 539, 540; Doan Aksan: Her Ynyle Dil, 3.Bsk., TDK Yaynlar, Ankara, 1987, s. 128. 396 Ernest Gellner: Ulus ve Ulusuluk, (ev: B. E. Behar ve G. G. zoan), nsan Yaynlar, stanbul, 1992, s. 98 123. 397 Helen E. S. Nesadurai: Introduction: Economic Securty, Globalization and Governance, The Pacific Review, Rotledge, Taylor & Francis Group, Volm. 17, No: 4, 2004, s. 462. 398 Robert Pinker: The dea Of Welfare, Henemann, London, 1979, s. 24. 399 Gordon Marshall: a.g.e., s. 412-413.

102

tamamen laik olduu ve ulusal egemenliin snrlarnn ak olarak tanmland bir devlet modelidir. 400 XVIII. yzyln karm olan ve dini inanlarda tarafszlk ilkesi ile devleti tanmlayarak ulus bilincinin nn aan laiklik bir devlet ilkesi olmu ve ulus-devletle birbirlerini besleyerek tarih sahnesinde yerlerini almlardr. Orta an gl otoritesi olan Kilisenin etkinlii ve bu Kiliseye bal tek devlet anlay Orta a krallarnn gelien ticaret snf ile ibirlii yapmasyla yklm ulus-devlet kurgusu kurgusal bir olanak bulmutur. Laiklik ilkesi Kilisenin otoritesini azaltrken zt bir biimde ulusdevletin otoritesini arttrmtr.401 Kilisenin otoritesinin azaltlmas buna mukabil ulusdevletin otoritesinin arttrlmas sreci gerek anlamda 1905te Fransada hayat bulmutur.402 Din, ne bu dnem de ne de sonraki dnemlerde toplumlar zerindeki etkisini kaybetmemitir. Kilise bir devlet kurumu din adamlar da devlet memurlar olarak varlklarn devam ettirmilerdir. Sonu olarak, bir burjuva ideolojisi olan kapitalizm, yukarda dile getirilen her konudaki uygulamalarn ana besleyicisi olarak ulus-devlet modelinde toplumsal dzenlemelerde daha fazla istikrara gerek duymakta, mlkiyet ilikilerini, szleme mekanizmalarn ve karmak finansal ilemlerini srdrebilmek iin kuvvet kullanma tekelini kurumsallatrarak gereksinimlerini yerine getirmeye almaktadr. Bu haliyle ulus-devlet, bir sonucun tanmdr ve kreselleme srecinde devletin kendi yerel sermayesinin ulusal snrlarn tesine genileyecek hale gelmesiyle bu tanmn da artk deimesi gerektii dile getirilecek ve bu gereklilik de aslnda devlete olan ihtiyac farknda olmadan artracaktr. Gelinen srete birlikte var olma ilikisi iinde olan sermaye ve devlet anayasal liberalizmi ok daha youn olarak benimseyecek ve bu benimseyiini uluslararas kapitalist uygulamann lehinde bir bask gc olarak da kullanacaktr. Bu adan bakldnda devlete olan ihtiya, mali disiplin, serbest ticaret hkmleri ve sermayenin serbest dolamn salayan hkmlerden kopmay zorlatran ve uluslararas kurumlarn denetiminde bu zorlatrmay hayata geiren yasal dzenlemelerden oluan bir gereklilik eklindedir. Bu gereklik, IMF ve WTO trnden uluslararas kurum uygulamalarnn zorunlu klnd neoliberal yasal dzenlemelerde aka grlmektedir. nk artk Ular ve tekelleme artmakta, neoliberal
400

Krad Erturul: Globalleme ve Ulus-Devlet, Mrekkep, K/Bahar, 1995, s. 13. A. Nuri Yurdusev: Avrupa Kimliinin Oluumu ve Trk Kimlii, Trkiye ve Avrupa, (Der: Atilla Eralp) Ankara, 1997, s. 41; J. Robert Holton: Globalization& the Nation-State, London, 1998, s. 137. 402 Server Tanilli: a.g.e., s. 242.
401

103

politikalarn etkisiyle sermayenin genilemesine izin vermeyen kurumlar tasfiye edilmekte, zelletirmeler yoluyla kamusal hizmetler piyasaya almakta devlet aygt kresel piyasa disiplinine balanmaktadr. Artk karar verme sreci iindeki g ilikilerinin yeniden belirlenmesi ve sermaye kesimlerinin dorudan doruya kararlarn alnmasnda etkinlikleri sz konusudur. Devlet, kresel piyasanann dorultusunda yeniden rgtlenmekte siyaset ve ynetim ayrm kurumsallamaktadr. Ksaca, ynetim siyasetten arnm kk devlet gl piyasa sylemi hkim olmutur. Bu hkimiyet ise, devlet-sivil toplum-sermaye bileenin ekonomik ve toplumsal deiim gerekelerinin gerek siyasal gerekse toplumsal anlamda hakllatrlmas abalarna dayanmaktadr. Sz konusu devlet-sivil toplum-sermaye bileeni ortakl toplumsal karar verme yetkisinin kamusal olandan karlmas ve sivil toplum adyla anlan g odann iradesine braklmas anlamna gelmektedir. Ksaca, Neoliberalizm, devleti yeniden yaplandrmak istemektedir. Bunun iin de toplumlarn ynetiminin siyasetten ayrtrlmas zerk ya da yar zerk kurumlara devredilmesi kanlmazdr. 4. ULUSLARARASI DZENN EVRM Tm insanlar birbiriyle temasa geiren ulam ve iletiimde iyilemeler salayan Keifler a dnyay iyice kltm; bu gelimelerle 16. ve 17. yzyllardan itibaren hzlanan ticaret ve smrge oluturma abalaryla kapitalist akln geliimine yardm etmi, bu geliim balantlar ve karlkl etkilenmelerdeki deimelerle birlikte, kapitalizmin zaman iinde deiikliklere uramasna neden olmu ve gelinen srete kapitalizm. sermaye hareketlerindeki hzl gelime ve yaylmann nndeki engelleri kaldrarak sadece gelimi kapitalist merkezlerin sermayesi iin deil ayn zamanda az gelimi lkelerin burjuvazi sermayesi iinden ilerlemi ve onlar asndan da yeni olanaklar meydana getirmitir.403 ngiliz corafyac Sir Halford Mackinder(1904), 1492den kendi zamanna kadar gelinen sreci dnyann her tarafnn birbirine baland Kolomb dnemi olarak adlandrr. Kolomb-sonras a olarak and bir sonraki a ise Yerkrenin dnya apnda kapal bir sistem halini ald; toplumsal glerde meydana gelen her bir patlamann krenin en uzak kelerinde bile yank bulduu adr. 404 Bu aa zg

Korkut Boratav: Emperyalizim mi? Kreselleme mi?, (Der: E. Ahmet Tonak), Emperyalizm, Yerelcilik, i Snf, mge, Ankara, 2000, s. 19, 20. 404 Erol Tmertekin; N. zg: Ekonomik Corafya Kreselleme ve Kalknma, antay, stanbul, 1999, s. 3334.

403

104

olan ey son iki yzylda dnya sistemine damgasn vuran ulus-devletler gereinin yerini doksanl yllarn bandan itibaren kreselleme srecinin yeni aktrleri, ulus d sermaye ve kurulular ile teknolojik belirleyicilerin almaya balad gereidir. Bu gerek, siyasal ve akademik platformlarda ska dile getirilen bir tartma argmandr. 21. yzyln banda uluslararas ilikiler sistematiinin daha karmak bir nitelik kazanmas ile kreselleme sreci arasnda organik bir ban bulunduu dorudur. 20. yzyldaki uluslararas ilikiler dzeni iki kutuplu dnya sisteminin son bulmas teknolojik ve ekonomik gelimelerin younlamas sreciyle rtnce sadece kabuk deitirmekle kalmam ayn zamanda belirli bir dnme de uramtr.
405

Bunda da

1970ler ve 1980lerde keskin bir biimde deien ulusal ve uluslararas ekonomi politikalarnn devletlerin roln azaltrken pazarlara olan gveni arttrmasnn byk bir rol vardr.406 4.1. Kreselleme Yerel dzeyde ballklar iermeyen neoliberalizm ve kreselleme407 genelde ekonomik ilikilerin artmas neticesinde bu ilikilerin karlkl bamll arttrmas gibi ok ynl ve karlkl ilikileri ieren tanmlara sahiptir.408 Karlkl bamllk ve karlkl etkileim gibi tanmlamalar kresel ilikilerin nemli bir boyutunu aklayarak bu ilikilerin arlklarn ortaya karmaktadr.409 Ortaya karlan bu mevcut durum da bizlere eit dzeyde yatay bir etkileim ya da bamllk ilikisini ve kendiliinden olmayan bir sreci yaadmz gsterirken kendiliinden olmamas ile birlikte eit olmayan g ilikilerini de ierdiini gstermektedir. Kreselleme eit olmayan ilikileri ve frsatlar ierdii iin sadece karlkllk ya da etkilenim boyutuna vurgu yapan bir tanm ya da yaklam yetersizdir. Bir kreselleme tanmnn ncelikle ilgili srecin aktrlerine, boyutlarna, nasl ilediine iaret etmeli ardndan da ilgili srecin hegomonik oluuna ve artar bir derecede eit ilikilere dayanmadna da vurgular yapmaldr. Bu nedenle kreselleme sreci bir baka kavramla birlikte ele alnnca daha anlaml ve btncl bir yap sergiler. rnein,

Esat z: a.g.m., s. 754-755. Erol Tmertekin; N. zg: a.g.e., s. 34, 35. 407 Emily Gilbert: The Inevitability of Integration? Neoliberal Discourse and the Proposals for a New North American Economic Space after September 11, Annals of the Association of American Geographers, 95, (1), 2005, s. 210. 408 Mchele Cincera; Bruno Van Pottelsberghe de la Potterie, Reinhilde Veugelers: Assessing the Foregion Control of Production of Technology: The Case of A Small Open Economy, Scientometrics, Volum: 66, No,3, 2006, s. 494. 409 Simon Marginson; Gary Rhoades: Beyond National State, Markets, and System of Higer Education: Aglonacal Agency Heuristic, Higer Education, 43, Kluwer Academic Publishers, 2002, s. 288.
406

405

105

kapitalis ekonomik modelle birlikte yerelin kresel srece uygun bir biimde yeniden kurumsallamasn dile getiren bir kreselleme tanm btncl bir kreselleme tanm olana verebilir. Byle bir bak asna dayandrlarak yaplacak tanma gre kreselleme, Batnn ilgisini eken her eyin kresel ad altnda adlandrln,410 bu haliyle dnya ekonomilerinin ulusallktan uzaklamasn, bilgi, para eya ve insanlarn da ulusal snrlar boyunca dolamn,411 yani kapitalist piyasa ve retim ann ok uluslu firmalar tarafndan gittike artar bir biimde dnya ekonomisini entegre ediliini412 tanmlamaktadr. Bu entegrasyonda yerel kltr, ekonomi ve politikann egemenlikleri yzeyseldir. Asl olan etmen uluslararas ekonomik sistemdir. 413 Bylesi bir yapda teknoloji vastasyla retim hacminin artmas kendisiyle e orantl olarak byk miktarlarda da sat gerektirmektedir.
414

Aydnlanmann at yoldan ilerleyen

kreselleme sreci kresel bir kurumsallama sreci olarak grlmekte ve bu kurumsallama biim ve ierik olarak farkl farkl yorumlanmaktadr. rnein, kreselleeme srecini bir eit kurumsallama biimi olarak gren Robertson, kresellemeyi evrenselin tikellemesi, tikelin de evrensellemesi eklinde ikili bir sre olarak yorumlamakta bylece hepimizin greceli kar ve ihtiyalarmza karlk gelen pek ok sisteme birden ait olduumuzu dile getirmektedir.415 Kreselleme ve yerelleme arasndaki ilikiye dikkat eken Baumana gre; kreselleme ve yerelleme arasnda ikili bir diyalektik vardr ve bir ksm yerelleme sreci iindeyken dier bir ksm kresel lekte bir byme yaamaktadr. Bu nedenle kreselleme sreci itici gcn, kresel lekte tabakalamay tekrar kurgulayan teknolojik deiikliklerden alan kutuplatrc bir zellie sahiptir. Kutuplatrmann gerekleme alan ise kresellemenin ayrlmaz bir paras olan mekndr. Yerel birimler anlam yaratma ya da anlam mzakere etme kapasitelerini kaybetmi ve giderek daha fazla kendi denetimleri dndaki anlam verme ve yorumlama eylemlerine baml
410 Hall Turton; Leonardo Berreto; Long-Term Securty of Energy Supply and Climate Change, Energy Policy, 34, 2006, s. 2234; Pnar Bilgin: Turkeys Cahnging Securty Discourses: The Challenge of Globalisation, European Journal of Political Research, 44, 2001-2005, s. 175-176; Hazem Daouk; Charles M.C. Lee, David Ng; Capital Market Governance: How Do Security Laws Affect Market Performance, Journal of Corporate Fnance, 2006, s. 560; Ferenc L. Toth; Hans-Holger Roger: Oil and nuclear power: Past, present, and future, Energy Economics, 2006, s. 1, 2. 411 Leslie Budd: M. Gottdiener: Key Concepts n Urban Studies, Sage Publications, London, 2006, s. 44, 45. 412 Steven Vago: Social Change, Pearson Prentic Hall, London, 2004, s. 34. 413 JR, Tucker: H. Kenneth: Anthony Giddens and Modern Social Theory, Sage Pablications, London, 1998, s. 102. 414 F.Eugene Brigham; J.Fred Weston: Essentals of Managerial Fnance, Tenth Edition, Harcourt Brace & Company nternational Edition, Tarihsiz, s. ix. 415 Ronald Robertson: Kreselleme, (ev: .H.Yolsal: G. Sekin), Bilim ve Sanat Yaynevi, Ankara, 1999, s. 168, 169.

106

hale gelmilerdir. Bu durum, onlar topraa bal olmaktan karp belli bir topluluk kurucu olma zelliklerini yurt temelli olmaktan uzaklatrmaktadr. Bu uzaklatrma sayesinde baz insanlarn barnmay srdrd topraa anlam ve kimlik atfetmesi ortadan kalkm 416 bilginin, teknolojinin ve karlkl ekonomik dayanmann kresel apta yaylmas uluslararas ya da ulusst olmaktan daha ok ulusal olmamak olarak dnya apnda gereklemitir.417 Yerel olan her hangi bir yerde ulusal kimliklerin kar karya olduu izlenimini verecek kadar gl bir biime ulanca orada tek zm olarak bu cemaatin ayrlmas gerekecektir.418 Kreselleme srecini ok boyutlu ve karmak bir sre olarak yorumlayan ve sz konusu sreci tek bir boyuta indirgememek gerektiini savunan Giddense gre de, kreselleme sreci bizim dmzda olan ve bizi dolayl olarak ilgilendiren bir grnme sahip deildir. Giddens ilgin bir mantkla kreselleme srecinin olumsuz ynn dile getirmektedir. Ona gre kreselleme srecinde Ters ynl smrgeleme sz konusudur. Ters Ynl Smrgeleme batl olmayan devletlerin batdaki gelimeleri etkilemesidir. Bu durumda kreselleme tek ynl olmayan ift ynl, karlkl anlam bulan bir sretir 419 ve bu sre klasik ve ada dncenin bir sentezi ile yani modernitenin balca zelliklerinin genilemesi ya da bir retimin merkeze konulmasyla420 aklanmaldr. Kresellemenin kutuplatrc zelliini sadece Bauman dile getirmemektedir. Bauman gibi doru mantk dzleminde dnen Aminde bu geree vurgu yapmaktadr. Ancak Bauman ve Amin kreselleme srecinin itici gcnn tespitinde ayrlmaktadr. Baumana gre kreselleme srecinde itici g teknoloji iken Aminde kapitalist sistemin doasdr. Amine gre Modern dnemin kapitalist kresellemesi doas gerei kutuplatrcdr. Kapitalist yaylmann mant bizzat sisteme taraf olanlar arasnda giderek daha byk eitsizlikler yaratmakta ve bu tek yanl uyum kanlmaz bir biimde daha zayf olanlarn evrelemesinin derinlemesine yol amaktadr. Ekonomik alandaki eitsizlikler sonucu gelirin ok byk bir ksmn elde tutanlar bir
416

Zygmunt Bauman: Kreselleme Toplumsal Sonular, (ev: Abdullah Ylmaz), Istanbul, 1999, Ayrnt, s. 67-

69. Bauman: Postmodern Ethics, The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.A; Steven Seidman), Routledge, London, 2001, s. 141. 418 Will Kymlicka: okkltrl Yurttalk, (ev: Abdullah Ymaz), Ayrnt, Istanbul, 1998, s. 281283. 419 Anthony Giddens: Elimizden Kap Giden Dnya: Kreselleme Yaammz Nasl ekillendiriyor?, stanbul, Alfa, 2000, s. 24-25-28. 420 Jeffrey C. Alexander; Steven Seidman: a.g.m., s. 17.
417

107

aznlk oluturmakta, gelirden ok daha az pay alanlar ise bir ounluk oluturmaktadr.421 Amin kreselleme srecini aklamada Giddensle de bir farkllk yaamaktadr. Amin Giddensin Ters Ynl Smrgeletirme olarak kavramsallatrd merkez ve evrenin kreselleme srecinde karlkl bamllndan hareketle birbirlerini etkileme durumlarna kar kmaktadr. Ona gre; merkez evre ilikisinde evrenin merkeze bamlln ifade eden tek ynl bir uyum vardr.422 Kresellemeye olumlu bakanlara gre; kreselleme srecinde yer veya aidiyet ihtiyacnn artmas yerelliin nemli bir snak ve mevzi alan olarak tanmlanmasna neden olmutur. Yeni yerellikler kendi aralarnda srekli iletiim ve etkileim halinde ortak bir paydadan hareketle benzerlerini n plana kararak farkllklarn ayrcalk haline getirmeden dayanma ve i birlii ierisinde ortak bir sylem ve eylem alan gelitirerek kresel olanla mzakereye girmektedir. Yeni yerelliin kresel olan karsndaki gc, ite bu noktadan kaynaklanmakta423 ve modernleme teorileri iinde uygarlatrlabilirlii dnlen teki artk kresel alann iinde yer alarak kresel mozaiin paras olduunu gstermektedir.424 Yerele ynelik bu yaklam hem kresellemenin olumsuz etkilerine verilmi bir tepki hem de kresellemenin salad evrenselliin kabul edilmesidir.425 Oysa ki, Kreselleme srecinde ulus-devletin andrlmasyla paralel olarak n plana karlan ve canlandrlan yerelliin, aslnda bilinli bir stratejik yn vardr. Bu yerel birimlerle baa kmann ulus-devletle baa kmaktan daha kolay olduuna ynelik formlde gizlidir. 426 Bu forml ise ekonominin btn toplumsal ilkeler ve uygulamalar zerindeki zaferinden beslenmektedir. nk bir yandan rekabet, birikim ve karn artrlmasndan oluan kapitalizmin ayrlmaz unsurlar kre leinde toplumsal yaama ve ilikilerin btnne nfuz etmekte ve tm dnya rakabet, birikim ve karn arttrlmas gibi kapitalizmin ayrlmaz unsurlarnca ynlendirilmektedir. Mevcut bu durum kapitalist mantn evrensel bir sistem haline geldiinin aleni bir gstergesidir. Bu gsterge
421

Ash Amin: Regulating economic globalization, Royal Georaphical Society, 2004, s. 217. Samir Amin: Kapitalizm, Emperyalizm, Kreselleme, zgr niversite Forumu, S: 1, s. 2526. 423 Sevda Alanku: Yerellikler Yerelliin mknlar ve Yerel Medya, (Der: E.F.Keyman, A.Y.Sarbay), GlobalYerel Eksende Trkiye, Bursa, Alfa, 2000, s. 312316. 424 Rana Aslanolu: Bir Kltrel Karm Olarak Kreselleme, (Der: E.F.Keyman, A.Y.Sarbay), Global- Yerel Eksende Trkiye, stanbul, Alfa, 2000, S: 340342. 425 Yaar Kaya: Krenin Halleri, Krenin Halleri, (Ed: Yaar Kaya), Dou Ktphanesi Yaynlar, stanbul, 2007, s. 21. 426 Cem Erolu: Ulus-Devlet ve Kreselleme, (Der: Ik Kansu), Emperyalizmin Yeni Masal Kreselleme, Ankara, mge, 1996, s. 47, 51.
422

108

sermayenin ekonomik yasalarnn siyasal biimlerinin snrlar atn ve siyasal dzenlemelerin balarndan kurtulduunu mjdelemektedir.427 4.2. Kresellemenin Yenilii ya da Eskilii Kapitalizmin 1970lerde girdii krizi amas iin gelitirdii bir projeyi428 anlamlandrmann ad olan ve bir feti haline getirilen kreselleme429 yeni bir kavram mdr? Bu sorunun yant farkl biimlerde ele alnmakla birlikte soruya verilen yantlar hayr noktasnda bir yerde buluur. Bu bulumann ilk hareket evresi dnsel alandr ve Stoa felsefesinin dnya vatandal, dnyann tm insanlarn yurdu olmas, snr ve uluslarn kalkmas ve bireyselcilik eklindeki temel argmanlarnn Roma mparatorluunun grleri haline getirilmesiyle balatlr. 430 Yaanan srecin ardndan kreselleme Dou- Bat atmasnn sreklilii ve bu srekliliin pek ok dnr ve sosyolog tarafndan dile getirilmesiyle farkl bir biimde bu kez de bir atma alan olarak kendisini gsterir. Bu atma Dou toplumlarnn Bat toplumlarndan farkl olduuna dikkat eken ve kominist toplum projesinin de mimar olan Marx gibi Comte, Durkheim, Spencerla Bat merkezli farkl kreselleme projelerinin ortaya kna da zemin hazrlamtr.431 nk Batl sosyolog ve dnrler her zaman kresel hayaller retme ve bu hayalleri retirken, toplumlararas ilikilerde Baty en prestijli ve avantajl konuma yerletirmeye alkndr. Kresellemenin bir atma alan rn olmasnn tarihi be yz yldr. Bu be yz yllk sre bir baka deyile kapitalizmin daha geni bir corafyay, daha gelimi yntemlerle iine alarak yeniden yapland bir sreci tanmlar. Dolaysyla kaba smr yntemlerine gre daha bir cilalanm, boyanm gze batan ynleri giderilmi bir aamadr. Teknolojik ve ekonomik dzeydeki btnleme Bat d lkelerin pazar olmaya devam etmesi ve bu durumun giderek kalclatrlmasdr. Kalcln srmesi Bat d toplumlarn retim alanlarnn eitli politikalarla daraltlmasna ve onlarn tketim toplumlar haline getirilmesini art koar. Bu da onlarn belli bir ekonomik dzeyde kalmalarn gerektirmektedir. Bu gereklilik kredi ve borlandrma gibi
427

Ellen Meikins Wood: Sermaye mparatorluu, (ev: Ecehan Balta; Ali Ekber Doan), Praksis, S: 10, 2003, s. 240. 428 Tark engl: Siyaset ve Meknsal lekler", (Der: Ahmet Tonak), Kreselleme: Emperyalizm, Yerelcilik, i Snf, Ankara, mge, 2000, s. 113, 114. 429 Taner Timur: Kreselleme ve Demokrasi Krizi, mge, 2. Bsk., Ankara, 2000, s. 7. 430 Veysel Snmez: Kresellemenin Dnsel Temelleri, Toplum Yolunda, Hegem, Ankara, 2004, s. 117. 431 Fuat Keyman ve Dierleri, Giri: Dnya Nasl Dnya Oldu?, Oryantalizm, Hegemonya ve Kltrel Fark, (Der. F. Keynman, M. Mutman, M. Yeenolu), letiim Yaynlar, stanbul, 1999, s. 8, 9.

109

yntemlerle salanmaktadr.432 Kzlelie gre bu sre; kreselleme, globalleme, yenidnya dzeni, neo-liberalizm, yerelleme, post-modernizm, gibi kavramlarla ayn anlamdadr ve bu kavramlar birbirlerinin yerine kullanlmaktadr.433 Ksaca kreselleme sreci birtakm deiim ve dnmlerin kresel lekte yaratt teknolojideki gelimeler vastasyla zellikle sermayeye kresel lekte snrsz hareket imkn tanmaktadr.434 Bu yorum kavramsal olarak mekna gndermede bulunurken retim tarz ve birikim rejimi ile deerlendirilmektedir. Bu da kresellemenin deien retim tarz ve birikim rejimi ekseninde tanmlanmasna, bir sre olarak deerlendirilmesine, iinde meydana geldii sistemin ve ortaya kt koullarn btnsel olarak kavranmasna, ayrca emek ve yerellik konularnda nemli bir yer igal etmesine yol amaktadr. Konuyu biraz daha amak gerekirse rnein, 15. ve 16. yzylda Tccarlar birlii Alman tccarlarn Bat Avrupa ve Dou Akdeniz ticaretinin ynetimini rgtleyerek Alman tccarlarn tarmsal retim, demir madeni ve genel imalat alanlarna girmelerine nclk etmitir. Yine bu dnemde ticari faaliyetlerin uluslararaslamasnda nemli bir rol stlenen 150ye yakn talyan bankasnn varlndan sz edilmektedir. Ticari faaliyetlerin bu ekilde uluslararaslamas, sermaye piyasalarnn kresel bankalar aracl ile birbirleriyle daha rahat iletiim kurabilmelerini salamakta bankalar bu anlamda mterilerinin yatrm ve ticaret hizmetlerini kolaylatrmaktadr. 435 Ayrca 1870 ylna dein kolonyal ticari firmalar, Muscovy Kumpanyas, Kraliyet Afrika Kumpanyas, Dou Hint Kumpanyalar devlet destekli uluslararas irketler olarak ortaya kmtr. Bu uluslararas irketler kolonyal blgelerde toptanc faaliyetlere de n ayaklk etmiler ve Endstri Devrimiyle birlikte uluslararas retimin gelimesine n ayak olmulardr. Kuzey ve Gney Amerika ardndan da Afrika, Avustralya ve Asya en uygun yatrm alanlar olarak belirlenmi, 1870 sonrasnda teknik ve rgtsel gelimeler benzer rnlerin tek firma tarafndan hem yurt iinde hem de yurt dnda retilmesini salam, hammadde kaynaklarnn kolonilerde olmas yatrmlarn buralarda yaplmasna neden olmutur.436

432 H. Bayram Kamazolu: Dou-Bat atmas Asndan Globalleme, III. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Dnyada ve Trkiyede Farkllama atma Btnleme, Sosyoloji Dernei, Ankara, 2002, s. 217220. 433 Sezgin Kzlelik: Sefaletin Sosyolojisi, An Yaynevi, Ankara, 2002, s. 199, 200. 434 alar Keyder: Ulusal Kalknmacln flas, Metis, stanbul, 1996, s. 47, 48. 435 F.Eugene Brigham; J.B Campsy; Bodil Dickerson: Introducton To Financial Management, Fourth Edition, Harcourt Brace College Publsher, 1995, s. 112. 436 Paul Hrst; Thompson: Kreselleme Sorgulanyor, (ev: . Erdem, E. Ycel), Dost, Ankara, 1996, s. 45, 46.

110

Montesquieu zellikle Afrika corafyasn vahi, kk ama elinde doal zenginlikleri ok bol olan ve hi deerli olmayan eyleri deerli gibi gstererek yksek fiyatlar elde edilebilecek bir corafya olarak tanmlamaktadr.437 Tarihsel srete birok kurum ve kurulu yeni roller stlenerek ulus-st yeni rgtlenmeler oluturmulardr. Yukarda dile getirilen kumpanyalarn tarihsel srete, rnein Bretton Woods Kurumlar, IMF ve Dnya Bankas gibi kurumlarn hemzeminini oluturmadn syleme olana yoktur.438 Yine ayn dnemde smrgecilik hareketlerinin kolonilerdeki ekonomik uygulamalaryla kresel sre olarak adlandrlan srecinin sanayileme ve ulusal kalknmaclk politikalarnn tasfiyesi, zelde evre, genelde kresel lekte ulus-devletin zayflamas buna bal olarak kresel lekte artan hareketlilik ve bu hareketliliin aksine emein yerel lekte skmas439 gibi zelliklerde benzerlik gstermedii de sylenemez. Kreselleme srecini yeni bir olgu olarak yorumlayan tanmlamalara da rastlanmaktadr. Bu tanmlama biimlerinde teknolojik gelimeler lokomotif grevi stlenmekte bu da kresel lekte bir hareketlilige sebep olmaktadr. zellikle iletiim ve ulam teknolojileri zaman-mekn skmasna440 neden olmakta zaman ve meknnn teknolojik iptaliyle de btnleme eilimine atfla441 kltrler kresel alanda bulumaktadr. 442 Bu haliyle kreselleme her alanda mesafeyi daha az nemli hale getirmekte, ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda dnyann daha ok btnlemesini salamakta443 bu da gnmz anlama ve aklama abasnda anahtar bir kavram olmaktadr.444 Kreselleme srecinin bu ekilde ele aln tarz kreselleme srecinin zgnlnn ve yeni olarak nitelendirilmesinin temel dayanadr. Grlecei zere kresellemeyi yeni bir olgu olarak kabul eden sz konusu tanmlamalar kresellemenin sonular saylabilecek birtakm olgulardan hareketle

Montesquieu: Kanunlarn Ruhu zerine II, (ev: Fehmi Balda), Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1998, s.42- 44. 438 Chris Dixon: Kresel Yasa Koyucular: Tm Dnyada Demokrasinin Kuyusunu Kazmak, Kresel Bakaldr, (ev: Aydn Ekim Savran), Aykr Yaynclk, stanbul, 2004, s. 27. 439 Korkut Boratav: a.g.m., s. 8-20. 440 D. Harvey: Postmoderniin Durumu: Kltrel Deiimin Kkenleri, (ev: Sungur Savran,) stanbul, Metis, 1997, s. 290, 91. 441 Rana A. Aslanolu: "Bir Kltrel Karm Olarak Kreselleme", (Der: E.F.Keyman ve A.Y.Sarbay), GlobalYerel Eksende Trkiye, Alfa, stanbul, 2000, s. 342, 43 442 Zygmunt Bauman: Kreselleme: Toplumsal Sonular, (ev: Abdullah Ylmaz), stanbul, Ayrnt, 2000, s. 26 29. 443 Veysel Bozkurt: Kreselleme: Kavram, Geliim ve Yaklamlar", (Der: Veysel Bozkurt), Kresellemenin nsani Yz, stanbul, Alfa, 2000, s. 30, 31. 444 E.F. Keyman: "Globalleme Sylemleri ve Kimlik Talepleri Trban Sorununu Anlamak", (Der: E.F.Keyman ve AliYaar Sarbay), Global-Yerel Eksende Trkiye, Alfa, stanbul, 2000, s. 2327.

437

111

kreselleme srecine ilikin bir takm tanmlamalar yapmakta ve kresellemenin kapitalizmle olan ilikisini perdelemektedirler. Kreselleme yatrm ve ticaret ak ile uluslararas bir nitelie sahip kabul edilirse onun kapitalizmle balantlar ve kapitalizmin gnmzdeki versiyonu olduu kabul edilebilir. Byle bir ele al Ulusdevletin kapitalizmle olan ilikisi balamnda deerlendirilince de yaklammzn kreselleme srecinde ulus-devleti kurgulayan asl faktrn neliine ve sz konusu srecin eskiliine ynelik cevaplar bulmamz kolaylatrmaktadr. Bu ise yukarda yapld gibi kapitalizmin tarihsel arka plannn incelenmesiyle mmkn olacak bir yaklam olarak gzkmektedir. Bu bakmdan kavramn douu zerinde yaplabilecek tartmalar ve iaret ettii srecin unsurlarndan yola karak bir tanma varma gayreti daha anlaml olabilir. 4.3. Kreselcilik ve Bir Sre Olarak Kreselleme 15 ve 16. yzyldan itibaren Bat Avrupada kendisini iyiden iyiye hissettiren ve oradan da dnyann dier yrelerine etkilerini yayan kapitalizmin, 19. yzylda Sanayi Devrimi ile yeni bir aamaya girdii nceki blmde ortaya konulmaya allm ve sanayileme, kentleme ve dnce alanndaki nemli gelimelerin, bu yzyln temel zellikleri arasnda yer ald dile getirilmiti. 20. yzyla gelindiinde ise genel grnm, nceki zamanlardan farkl bir biimde, 2.Dnya sava, baz smrgelerin ulusal devletler eklinde bamszlamalar, sava teknolojilerinin gelimesi, soykrmlar, bilim ve teknoloji alanndaki hzl gelimeler eklinde kendisini hissettirmitir. Ancak yzyln son 1520 yllk sreci yukarda dile getirilen maddeleri de kapsar bir biimde, yine nceki zamanlardan ok daha farkl olarak, byk ve evrensel bir dnme sahne olmutur. Ekonomideki yapsal oluumlar ve hzl teknolojik gelimelere bir ek olarak kreselleme ad altnda deta tm dnyay etkileyen bir deiim kendisini hissettirmektedir. 445 Bu deiimin net bir tanmndan daha ok oul tanmlarnn yapld ya da bu deiimin temel kavramnn, globalleme, yenidnya dzeni, neo-liberalizm, yerelleme, post-modernizm gibi kavramlarla ayn anlamda olduu ve bu kavramlarn abartlarak birbirlerinin yerine kullanld grlmektedir.446 Bu durumda bir ovalye hikyesi ancak nceki ovalye hikyelerinin

Nusret Ekin: Kreselleme ve Gmrk Birlii-alma Yaamnda Dnm: elikiler ve Frsatlar, stanbul, 1999, s. 2729. 446 Sezgin Kzlelik: Kreselleme ve Sosyal Bilimler, An, Ankara, 2001, s. 200, 201..

445

112

bir zetidir, yansmasdr447 sz akla gelmektedir. Kreselleme srecinin son yllarn en popler kavramlarndan biri haline getirilii ve gnmzde her olay ve olgunun adeta ona gndermede bulunmadan ele alnamaz oluu sadece kavramn tanmlanmas konusu iin geerli olmayp ayn zamanda srecin temel dinamiklerinin analizinde ve srecin ne karlan boyutlarnda da aka gzlenmektedir. Kreselleme, politik, kltrel ve ekonomik olarak ele alnmasnn yannda bir sylem biimi olarak da gelimitir. Bu sylem biiminin ad kreselciliktir. Kresellemenin sylem olarak ele alnmas bu srecin kiilerin ideolojik konumlarna bal olarak gereklemesinden dolay ideolojik boyutunu tekil etmektedir.448 Kreselcilik kavramnn neo-liberalizmin ideolojisine gndermede bulunmasyla kreselleme olgusal boyuta, kreselcilik ise ideolojik boyuta karlk gelmektedir.449 Olgusal dzlemdeki kreselleme ile onun ideolojisi olan kreselciliin birlikte ortaya kt ve biimlendii anlalmaktadr. Hatta bu iki kavram kreselleme yaznnda i ie gemi aralarnda ayrm gzetilmeksizin birbirinin yerine kullanlmtr. 450 Bu durumda sosyal yapda yol at deimeler asndan hangi zelliinin ne ktna bakmak451 konunun aydnlatlmasnda anahtar bir role sahip olacaktr. Kreselleme ve kreselcilik kavramlarnn ortaya konulmasndan sonra deinilmesi gereken bir baka nemli nokta ise kresellemenin bir olgu mu yoksa bir sre mi olduuna ynelik tartmalardr. Bizim byle bir tartmada ynmzn belirgin olmas ya da bak amzn kurgulan biimi alma boyunca kreselleme kavramyla ne anlatmak istediimizin ortaya konulmas bakmndan bizce nemli grlmektedir. Bu nedenle bu tartmaya girilmi ve kreselleme kavram bir sre olarak kabul edilmitir. Bu tercihin metodik ve olgusal nedenlerden oluan iki ynnden sz edebiliriz. Birincisi, metodik olarak almann tarihsel sosyolojik bir btnlk ierisinde yrtlmesini salamas, ikincisi ise tarihsel ve sosyolojik olarak mantkl ve olgusal nedenlerle aklanabilmesidir. Kreselleme tanmlarnn bir blm kreselleme srecinin kapitalizmle ilikisini kurmadan srete ne kan olay ve olgulara vurgu yaparak

Orhan Tekeliolu: Foucault Sosyolojisi, Alfa Aktel, Bursa, 2003, s.125, 26. E.F. Keyman: a.g.m., s. 18. 449 Abdullah Korkmaz: Dzensizliin Dzeni, Krenin Halleri, (Ed: Yaar Kaya), Dou Ktphanesi, 2007, s. 218. 450 saya r: "Kresecilik: Bir Deimenin deolojisi zerine 10 Tez ", Mlkiyeliler Birlii Dergisi, C.XXV, S: 229, 2001, s. 129130. 451 Abdullah Korkmaz: a.g.m., s. 218.
448

447

113

kresellemeyi bir sreten daha ok bir durum olarak tanmlanmaktadr. Oysa ki, kreselleme, tarihsel bir perspektif nda, bir sre olarak deerlendirilmeli ve sadece ekonomik bir olgu olmayan ayn zamanda bir zihniyeti ve yaam biimini ifade eden kapitalizmle balantl olarak onun yaylmac mantyla ilikisi balamnda ele alnmaldr. Kresellemeyi bir durum olarak deerlendiren ve kapitalizmle ilikisini gz ard eden tanmlarda kreselleme, modernizasyon srecinin bir paras olarak zellikle 20. yzyln son eyreinde ve Dou Blounun yklmasndan sonra tek kutuplu bir dnyada ortaya kan kltrel sisteme ve yer krenin somut bir biimde tek bir btn olarak yaplanmasna verilen isim452 olarak deerlendirilmektedir. Bu ekilde yaplan tanmlamalarda genellikle kresel kltr, ktlesel tketim modelleri, kozmopolitik yaam tarz, ulus-devletin zayflamas, ulus st rgtlenmelerin ortaya k ve neoliberaliizm gibi fenomenler bu mantkla n plana karlmaktadr. rnein dnyay bir btn olarak yorumlayan ve kresellemeyi sosyal ve kltrel olarak deerlendiren T. Friedmana gre kreselleme; 1945ten beri etkin olan iki kutuplu dnyann yerini hareketli ve birbiriyle ilikili yeni bir sisteme brakmasdr. Bu yeni sistem sayesinde, serbest pazarlar ve demokrasi453 yerkrenin her yerinde yaylm ve bylelikle toplumlar zlemlerini baarya evirme imknna sahip olmulardr. Demokrasinin kurallarnn uzun vadede deiimi ile kapitalizm arasndaki toplumu dntren ve ondan sonra da dnen bu toplumu rejim anlamnda dnya ekonomisine balayan ilikiyi454 grmemezlikten gelerek455 teknolojik gelimeye atfla aklamasna devam eden Freidmana gre; insann teknolojiyi yerinde kullanmasyla sadece corafi snrlar deil, insani snrlar da ortadan kalkmtr. nsanl, artan bir eitlilikte ayn anda etkileyen bu sistemin ad kreselleme456 olmutur. Bu yaklamyla Friedman kltrel deerlerin yerel ve ulusal snrlar aarak dnya apnda yaylmasna ve kltrlerin adeta bu konuda anlamaya varlarna iaret etmeye almaktadr. Grld gibi bu tanmlar sz konusu srecin kapitalizmle olan ilikisine ve kapitalizmin yaylmac mantna asla gndermelerde bulunmamaktadr. Oysaki kreselleme, kapitalist sermaye birikiminin yeni bir aamas, emperyalizmin yani sermaye
452

Ahmet Cevizci: Felsefe Szl, Paradigma, Istanbul, 2000, s. 540. Taner Tatar: Kreselleme Efsanesinin Demokrasi Klf, Krenin Halleri, (Ed: Yaar Kaya), Dou Ktphanesi Yaynlar, stanbul, 2007, s. 31. 454 D. John Stephens: Stephens, Huber Evelyne; Rueschemeyer, Dietrich: Capitalist Development & Democracy, Unversty Of Chicago Press, Chicsgo, 1992, s. 1219. 455 John Dunn: Setting The People Free The Story of Democracy, Atlantic Boks, London, 2005, s. 149. 456 Thomas L. Friedman: Kresellemenin Gelecei, (ev: Elif zsaray), Boyner Holding Yaynevi, stanbul, 1999, s. 14-15- 49
453

114

ihracnn yeni bir biimi 457 ve ayn zamanda, kapitalizmin 1970'lerde girdii krizi amak iin gelitirdii bir proje olarak karmza kmaktadr.458 Kreselleme gnmzde kapitalizm kavramnn bir zmleme arac olarak vardr. Bu nedenle kreselci yaklamn gnmzdeki egemenlii, onun analitik stnl ile aklanamaz; tam tersine 21.yzyln arifesinde dnya ekonomisindeki eitsizlikler her zamandakinden daha fazladr. Bamllk ve smr ilikilerine dayal bir kavramsallatrmay ilke olarak reddeden bir kuramsal yaklam gnmz kavramada yetersiz kalmaya mahkmdur.459 Bunun iindir ki kreselleme aklamalarnda kapitalizm kavram ncelenmeli ve bu kavram merkeze alnarak toplumsal realitede gerekleen olaylar bu kavramla aklamaya allmaldr. Byle bir yaklam neticesinde kreselleme yeni bir olgu olarak karmza kmamakta ve bilakis, Marxn tanmlad biimde, kapitalist retim biimine zg toplumsal iliki eklinde ihra edilmektedir.460 4.4. Kreselleme ve kibinliyllarda Egemenliin Kurgulayc Faktrleri catlar insanlar arasnda yeni ilikilerin domasna neden olur.461 Bu nedenle sosyal bilimlerdeki teknolojik aratrmalar genellikle sosyal deime ve teknolojik deime arasndaki ilikiye odaklanarak aklanmaktadr.462 Bu anlamda birbirleri ile ilikileri manfaktr endstrisindeki g ilikileri ve i organizasyonunun biimleri tarafndan beslenen ve birbirlerinden bamsz olarak ele alnamayan teknolojik gelimeler 463 ve sermaye birikiminin kurgusal temeli, bir yandan kreselleme srecinin itici glerini olutururken dier taraftan da ulus-devleti dntren nedenler olarak karmza kmaktadr. Artk teknik ilerleme bir eit egemenlik trdr. Bu trden egemenlik kavramnn iine birbirleriyle fikir ve hizmet al verii yapan ve aralarnda rekabet etmeyen bir grup bamsz reklm ajansn da sokabiliriz. 464 Bu bize kreselleme srecinin genilemesi ve gelimesiyle ulus-devletin
457

Taner Timur: Kreselleme ve Demokrasi Krizi, Ankara, 1996, mge, s. 69. Tark engl: a.g.m., s. 113, 114. 459 Korkut Boratav. a.g.m., s. 22, 23 460 Taner Timur: a.g.e., s. 68, 69. 461 Vilhelm Aubert: The Hidden Society, Transaction Inc. Newjersy, 1982, s. 150. 462 Elisabeth Beck-Gernsheim: Health and Responsibilty: From Social Change to Technological Change and Vice Versa, (Ed: Barbara Adam, Ulrich Beck, Jost Van Loon),The Risk Society and Beyond Critical Issues for Social Theory, Sage Publcatons, London, 2000, s. 122. 463 Juliet Webster: Advenced manufacturing Technologies: Work Organisation and Social Relations Crystallised, (Ed: John Law), A Sosciology of Monster, Routledge, 1991, s. 192. 464 Leight Susan Star: Power, Teknology And The Phenomenology of Conventions: On Being Allergic To Onions, (Ed: John Law), A Sosciology of Monster, Routledge, 1991, s. 28.
458

115

dnmesi arasnda ters bir orant olduunu gstermektedir. Oysaki uzun bir sre nce sosyal teori g ilikilerinin belirlenmesiyle ilgilenmekte ve basknln herhangi bir tarafa kaydrlmadan nasl baarlacan grmede zorlanmakta465 ve g kavram sosyolojide en tartmal ve en kaygan kavramlardan birisi olarak grlmekteydi. 466 Ama artk bu grme zorluu, en azndan bu konu ile ilgili olarak, ulus-devlet ve teknoloji arasndaki orantnn hzn belirleyen temel faktrn ulus-devletin modern teknoloji ve ekonomik egemenliinin serbest Pazar sistemiyle snrlandrldnn anlalmasyla zlecek gibi grnmektedir. Yani ulus-devletin egemenlii modern teknoloji ve serbest pazar sistemiyle ne kadar snrlandrlrsa kreselleme srecinin genilemesi de o denli ivme kazanmaktadr. nk sosyal strata bir sisteme dnnce toplumun yeleri
467

bu

sistem

iinde

bir

birlerinden

etkilenerek

ilikilerini

kurmaktadrlar.

4.4.1. Teknoloji kibinli yllarda teknoloji olgusu yaratt gelimeler bakmndan son derece byk bir nem tamaktadr. Bu nedenle teknolojik gelimeler ve teknolojik ekonomi ve buna bal sermaye birikiminin kurgusal temeli birbirlerinden bamsz ele alnamaz. nk bu iki temel faktr dorudan birbirlerini beslemektedir.468 Kresellemenin ve ayn zamanda kresel lekte mal ve sermaye hareketinin akn dzenleyen yegne itici g yani sermayenin kr gdsdr ve bu gd hi deimemitir. Teknoloji bu gdnn doyurulmas iin uygun zemini hazrlamakta ve sreci kolaylatrmaktadr.469 Yani Batnn egemen olduu teknoloji, kendisine dayanan kitle iletiim aralar ve rnlerinde pazarlanan bir meta deildir. Bilakis, kapitalist pazarn dnya gr ve tketime ynelik motive edicilik pazarlanmaktadr. nsanlarn fizik evrelerine egemen olabilmeleri ya da kontrol edebilmeleri iin gelitirdikleri maddi kltr ifade eden teknoloji, toplumsal yap ve kurumlarn deiimine neden olduu iin toplum zerinde de belirleyici etkilere sahiptir. rnein, geleneksel toplum ilikileri zayflamakta, bata aile olmak zere kurumlarn toplum ierisindeki yaptrmlar g kaybna uramakta,

Bruno Latour: Teknology is Society Made Durable, (Ed: John Law), A Sosciology of Monster, Routledge, 1991, s. 28. s. 103. 466 John Law: Power, Discreation and Strategy, A Sosciology of Monster, (Ed: John Law), Routledge,1991, s. 165. 467 Wilhelm Aubert: Elemet of Sociology, Henemann Educational Books Ltd. London,1976, s. 121. 468 Michel Callon: Techno-economic netwoeks and irreversibility, A Sosciology of Monster, (Ed: John Law), A Sosciology of Monster, Routledge, 1991, s. 132. 469 Cem Somel: Az Gelimilik Perspektifinden Kreselleme, Dou Bat, S: 18, s. 142, 143.

465

116

neticede yeni iliki biimlerinin oluturulmasna olanak hazrlanmaktadr. Ya da yukarda dile getirilen etkiler nedeniyle kurgulanan teknolojik belirleyicilik, politik olan da belirlemeye balamakta, bu sayede teknoloji ya da teknik bilgilere sahip uzmanlarn kararlar ald ynetim biimini anlaml hale getiren teknokrasi gibi kavram ve yaplar kurgulanmaktadr. Ksaca, teknoloji toplumsal fayda iin deil tekelci kapitalist sistemin kr, kar arama olgusu iin kullanlmaktadr.470 Ekonomiyi belirginletiren teknolojik gelimeler, 471 iletiim teknolojisi ve biliim teknolojisi olmak zere ikili bir yapy tanmlamaktadr. Son zamanlara kadar bilimle birlikte ad anlmayan teknolojik gelimeler472 artk bilimle birlikte ad anlan stratejik bir ara olarak sermaye birikim mantna hizmet etmektedir ve gelecekte dnya piyasasnn ieriinin neyle doldurulacana ynelik kararda elektronik ortamn etkileri gz nnde bulundurulmaktadr.473 Ekonomik olarak karllk maksimum derecede irketlerin hedefidir. Bu hedefleri gerekletirmede teknoloji nemli ilevler stlenir ve bu dorultuda sermayenin kresel lekte genilemesinde teknoloji bir ara olmaktadr.474 Biliim teknolojisi sayesinde hesaplar yanlmaz derecede ve hzda gereklemekte,475 kresel lekte sermayenin dolam iin gerekli zem byle hazrlanmakta, byle bir zemin, merkez irketlerin birbirlerinin pazarlarna yatrm yapabilmelerine olanak tanmaktadr. Sermayenin kresel lekte serbest dolam iin nndeki nemli bir engel ulusdevlettir. Ulus-devletin bu engel oluu onun hem ulusal hem de uluslararas alanda egemenliinin daraltlmasyla giderilmeye allmaktadr. Bylelikle ulus-devletin gc yukar doru uluslararas dzeyde aa doru da ulus-alt faillere datlarak kendi yerine byk bir yar-devlet ya da paralel devlet yaratmak suretiyle kltlm olmaktadr.476 Sermayenin kresel lekteki hareket kabiliyetinin bu ekilde arttrlmas

rfan Erdoan; Korkmaz Alemdar: teki Kuram, Erk, Ankara, 2002, s. 317, 459. Herriet Mayor Fulbright: Leadershp and Human Progress, New Paradigms in Leadershp, (Ed: Adel Safty, Halil Gven), Baheehir niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s. 70,76. 472 Douglas Kellner: Social Thory and Cultural Studies, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, s. 128. 473 Joost Van Loon: Virtual Risk in an Age of Cybernetic Reproduction, (Ed: Barbara Adam, Ulrich Beck, Jost Van Loon), The Risk Socety and Beyond Critical Issues for Social Theory, Sage Publcatons, London, 2000, s. 165. 474 Howard B.Berry: Constructing The World Anew: Education, Leadership And Global Realities, New Paradigms in Leadership, (Ed: Adel Safty, Halil Gven), Baheehir niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s. 84, 85. 475 Emre Kongar: Kresel Terr ve Trkiye, Remzi, 2002, s. 19. 476 Christopher Pierson: Modern Devlet, (ev: Dilek Hattatolu), ivi Yaynlar, 2000, s. 59.
471

470

117

sermayeyi elinde tutan merkez lkelerin Ularnn daha karl alanlara szmalarn kolaylatrmaktadr. Karl alanlarn nemli bir zellii ucuz emek, dk vergi ve doal kaynaklar koruma konusunda Ularn karlarna uygun oluudur.477 Bu faktrler endstri devriminden tekelci kapitalizm ana kadar teknolojinin eitli i organizasyonlar ile olan ilikisi478 balamnda deerlendirilince salad olanaklar maliyetin dmesine neden olmakta ve karllk orann arttrmaktadr. Bu teknolojinin sermaye birikimine nemli bir hizmetidir. Byk irketlerin yksek kr hedeflerini en st dzeye karmalarna ve finansal kayp olasln tanmlayan risk faktrne kar onlarn korunmas anlamnda479 da hizmet eden teknolojinin dier bir ilevi ise tekel oluturma ilevidir. Bu ilevle, merkez-evre kartln yaratc ve evre lkelerin merkez lkelere bamlln arttrcdr. evre lkeler yeni teknolojiler yaratacak gte teknik bilgi ve donanma sahip olmad iin teknolojiyi gelitirme, merkez lkelerin tekelindedir.480 Zaten evre lkelerin baml olduklar teknolojiyi retenler de merkez lkelerdir. Merkez lkeler, tekel glerini patent haklar ad altnda eitli yasal dzenlemelerle glendirmeye almaktadrlar. Bylece yeni teknoloji yaratlana kadar firmaya ve dolaysyla merkeze tekel gc verilmi481 bylelikle de teknoloji merkezin elinde nemli bir rant arac olmu olmaktadr. 4.4.2. Sermaye Birikim Mantnn Kurgusal Temeli Yukarda modern teknoloji, teknolojik ekonomi ve sermeye birikim mantnn kurgusal temeli arasndaki organik baa deinilmi ve bu iki nemli kavramn ulusdevletin anmasna neden olduu dile getirilmiti. Tpk bu iliki a gibi sermaye birikim mant da teknolojiyi nemli bir ara olarak gelitirerek bu gelitirmeyi ulusdevletin anmas srecinde nemli bir temel faktrler olarak kullanmaktadr. Aslnda teknolojideki gelimelerin mi kresellemeyi uyard veya kresellemenin mi teknolojik gelimeleri uyard tartmal bir konudur. Kazgan, sermayenin kreselleme eiliminin teknolojik gelimeyi uyardn benimsemenin akla daha yatkn

Julan Brknshaw; Pontus Braunerhjelm; Ulf Holm: Sr Terjesen; Why do Some Multnatonal Corporations Relocate Their Headqarters Overseas?, Strategic Management Journal, 2006, s. 683, 686. 478 Juliet Webster: Advenced Manufacturing Technologies: Work Organisation And Social Relations Crystallised, (Ed: John Law), A Sosciology of Monster, Routledge, 1991, s. 198. 479 Lawrence Gitman J; Manegarial Finance: Pearson Educaton, Inc. Tenth Edition, New York, 2003, s. 214; Van Horn, C. James: Financal Management Policy, Prentice Hall, 2001, s. 747766. 480 Fiona Wilson; Stewart Clegg: Power, Technology and Flexibility in Organization, (Ed: John Law), A Sosciology of Monster, Routledge, 1991, s. 225,230. 481 Glten Kazgan: a.g.e., s. 166, 67.

477

118

olduu kanaatindedir. 482

Bizde ayn kanaati paylamakla beraber her iki kavramn

birbirlerini beslediklerini ve birbirlerinin neden ve sonular olduklar gibi ikinci bir yaklamn da uygulanabilir olduunu dnmekteyiz. Teknoloji, kreselleme srecinde ulus-devleti andrma konusunda nasl bir ilev stlenmise bu stleni ayn zamanda teknolojik sermaye birikim mantnn oluturulmasnda da geerliliini korumu ve bir ekonomist iin ilkeleri sonularndan daha nemsiz grlen483 sermaye birikim mant da ulus-devleti andran bir etken olarak var olmutur. nk sermaye, teknolojiyi ulus-devleti andrma da nemli bir araca dntrm, kr maksimizasyonunu salamada sadece teknolojiden deil, Ular ve ulus-st yaplardan da (IMF, DT vb) yararlanmtr. Darwinin zincirin en zayf halkas iin nermeleri ekonomik olarak da Ular karsnda duramayacak yerel retim gleri iin uygulanmaya balamtr. Byle olmasnda ise Ularn, halen ulusal tabanlarna bal484 olular ve sadece byk sermayeye hizmet eden ve rekabet piyasasnda glerini ncelikli olarak kendi kr marjlarn ykseltmek iin kullanlan aralar485 olmalar nemli bir etken olmutur. 1945den itibaren Keynesci iktisat politikalarnn etkisiyle devletin ekonomik olarak artan ilev ve sorumluluklarnn dorultusunda korunan ve ulusal pazarda emein maliyet ykseklii ile den kr oranlarnn ykseltilebilmesi iin gelitirilmi olan Ular486 devlet gibi yorumlanamaz, modern ticari giriimin kr elde etme arac olmaktan487 daha ileri gidemezler. Bu nedenle sz konusu bu aralar sadece ulusdevletin anmas srecine katk salayan nedenler olarak grlmeye daha uygundurlar.488 Gerekten de ulus-devlet snrlar ierisinde kr oran den byk sermaye kendisine yeni kr alanlar arama abas iine girmitir. Teknolojideki devasa gelimeler bu aray hzlandrarak kolaylatrm bu arayn nndeki salam ve tek engel ulusdevlet olarak grlmtr. Bu nedenle sermaye birikim mantnn kurgusal temeli,

Glten Kazgan: a.g.e., s. 22-24. Vilfredo Pareto: Pareto Optimum, Central Currents In Socal Theory 17001920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou), Sage Pablicatons, London, 2000, s. 290. 484 Paul Hrst; Grahame Thompson: Kreselleme Sorgulanyor, Dost, 1998, s. 15, 16. 485 Karl Kaysen: The Corporation: How Much Power? What Scope?, (Ed: Reinhard Bendix, Seymour Martin Lipset), Class, Status, and Power Sosyal Stratifcation n Comparative Perspective, Second Edition, The Free Press, New York, 1953, s. 201. 486 Glten Kazgan: a.g.e., s. 73-97. 487 Max Weber: Economic Action, Central Currents In Socal Theory 1700-1920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou), Sage Pablicatons, London, 2000, s. 304. 488 Tark engl: a.gm., s. 127, 128.
483

482

119

ulus-devleti andrarak489 nndeki engeli kaldrmak istemektedir. Kreselleme srecine merkez-evre balamnda baklnca evre dezavantajl gzkmektedir. Bu dezavantajn rtbas edilmesinde araclk eden eitli kavramlar vardr. Bu arac kavramlar: ksaca medya, raporlar, kitaplar, makaleler, patentler ve notlar, bilimsel aralar, makineler, robotlar, tketim rnleri, 490 demokrasi, zenginlik, bar, ok kltrllk vb. kavramlardr. Bu kavramlar ayn zamanda da kresellemenin sihirli vaatleri olarak sunulmaktadr. Oysa ki, kresellemenin bu vaatleri u ana kadar evre lkelere bu trden bir kazanm salamak bir yana evre lkelerin gelitirmekte olduklar demokrasilerini ve zgrlklerini de ellerinden almaktadr. 4.4.3. Postmodernizm; Modernizme Ynelik Eletiri Kresel srecin temel kavramlarndan olan ve ad feminizmle anlan ve hatta kavramsal olarak feminizmle politik ortakl olduu iddia edilen ve Giddens tarafndan yksek modernite, ge modernite, radikal modernite eklinde tekrar adlandrlan491 postmodernizm kavramnn492 kresel srete ulus-devletin akbetinin ne olaca sorusunu yaratan ve gncelletiren bir zelliinin olmas kavramn bu aratrmada incelenmesini gerektirmitir. Pek oumuz kibinli yllara girerken Post sonraclk(post-izm) olarak adlandrlan yeni bir n-ek ile kar karya olduumuzu ve bu yeni n ekin bilimsel, politik ve kltrel ynden farkl kavramlarn incelenmesinde belirleyici bir zellik ve bak as493 tadn grmekteyiz. 1970den beri politik ve ekonomik uygulamalarda bir deiim dalgas olmaktadr. Ancak bu deimeler kapitalist birikimin temel kurallarna kar bir grnm elde edince post kapitalist ya da post endstriyel toplum olarak daha fazla grnr olmaktadr.494 Uzun sreli yapsal eilimler politikada ve ekonomide kreselleme ve post endstrilemeye kayd gibi 1989 sonras Dou Avrupa ve dnyann dier yerlerindeki
489

Baskn Oran: Kreselleme ve Aznlklar, Ankara, maj, 2000, s. 49. Michel Callon: Techno-economic netwoeks and irreversibility, A Sosciology of Monster, (Ed: John Law), Routledge, 1991, s. 134,135. 491 Mestrovic G. Stjepan: Anthony Giddens, Routledge, London, 1998, s. 168. 492 Seyla Benhabib: Feminism And The Queston Of Postmodernsm, The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman), Routledge, London, 2001, s. 156, 161. 493 Cohen L. Jean: Andrew Arato: The Utopa Of Cvl Socety, The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman, Routledge, London, 2001, s. 185. 494 David Harvey: The Condton Of Postmodernty, The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman, Routledge, London, 2001, s. 176.
490

120

gelimelerde kltrel btnlemelerin meydana gelmesine neden olmutur. Sz konusu bu gelime sosyal ve entelektel olarak ulusalcl tekrar kurgularken sivil toplum nosyonunun sadece rksal ve etnik alanlarda deil kadnlar,495 geyler, lezbiyenler ve ihtiyar insanlardan oluan atmac n alannnda kurgulanmasna da neden olmu, zaman zaman da sosyal gruplar, iktidarn haksz eylemlerine kar birleerek iktidara muhalefet etmilerdir.496 Sz konusu muhalefet ruhu postmodernizmin birbirleriyle iliki iinde konumlanan metinlerin geni bir anlam a meydana getirdii, her metnin, dier metinlerle ilikili olarak onlar yeniden dzenledii, hibir metinde anlamn donmad tam tersine gl bir dinamizm iinde anlamn yeniden batan olutuuna ynelik inantan497 kaynaklanmtr. Ancak bu sylem biimine dayal btncl bak doa hakknda evrebilimle ilgili dnce ve ok kltrl yaklamlarn postmodern toplumun karakterini yanstr.498 Ancak mimaride, sanatta ve tasarmdaki deimelerle de ilikilendirilen499 kurumsalc yaklamlar gibi epistemolojik aratrmalara ynelik bir kavram ya da analitik bir alma deildir; bir bak as, bir yaklam, bir eit dnya gr500 ve bunlarn toplam iin geerli olan dank bir yorum ve temel olarak da modernizmin devlet disiplini biimindeki rasyonelliine ya da bu rasyonellikle balantl olan sosyal ve modern temalarn ieren sosyolojiye kar bir meydan okuma501 ya da isyan502 ya da kendi kurgulayclarna gre; meta anlatlara kar inanszlk, bilimde ilerleme, metafizik filozofinin krizi, anlat fonksiyonunun fonksiyonerliini yitirdii byk bir ama ve macera, meta anlatlarn ve byk amalarn meruiyet yitirmesidir.503 Son otuz yldan daha fazla bir zamandr politik ve sosyal analizlerde bireysel bir duru olarak merkezi bir yer igal eden cinsiyet kategorisini ve bu kategorinin sosyolojik bilgi ve feminist politika arasndaki cinsiyet ilikisine indirgenmesini

495 Jasmine Gdeon: Rghts under Neoliberalism: Gende and Rights in Chile, Thrd World Quarterly, Volum: 27, No, 7, Routledge, Taylor&Francis Group, 2006, s. 1269. 496 Morion Iris Young: Justice and The Politics of Difference, The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman), Routledge, London, 2001, s. 203, 210. 497 Ahmet Cevizci: a.g.e., s. 227. 498 C Jeffrey Alexander; Steven Seidman: a.g.m., s. 12. 499 Nigel South: Late-Modern Criminology: Late as in Dead or Modern as in New?, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, s. 81. 500 Bkz: Jean-Franios Lyotard: The Postmodern Condton, The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman), Routledge, London, 2001, s. 12,167. 501 David Owen: The Post Modern Challenge to Sociology, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, s. 113, 14. 502 Blent Aksoy: Postmodernizm ve Corafya, Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, S: 3, Aralk, 2003, s. 90 503 Jean-Franios Lyotard: a.g.m., s. 27.

121

ncelemitir. 504 Yaklamna ulus-devletin yok olu ilann da ekleyerek 20. yzyln sonunun toplumsal gerekliini aklamaya yardmc olan ve birbiriyle atan bir dizi eilimden alnan unsurlarn bir araya geldiini ilan etmitir. Modernden nce, modernden sonra, eklektizm, avantgard,505 (nc olma) bireyleme, cemaatleme anlamnda kullannda kullanlan bu kavram Fransz yapsalcln, romantizmini, fenomonolojiyi, nihilizmi, poplizmi, var oluuluu, yorum bilgisini Bat Marksizmini, Eletirel teoriyi ve Anarizmi temellk ederek kkenini, Fransz ve Almanlardan almakta, ruhen de Nietzsche ve Heideggerle ilikilendirilerek olumlu ve pheciler olarak iki blme ayrlmakta506 ve en mehur postmodernist olan Jean-Franois Lyotard507 ve Jean Baudrillard gibi yazarlarn metinlerinden oluan bir sekiyle bu sekinin, Jackques Lacan, Roland Barthes, Michel Foucult ve Jacques Derrida gibi post yapsalclar tarafndan kaleme alnm baka metinler kmesince belirli bir tarzda okunmas sonucunda gelitirilmesini kapsamaktadr. Ancak bu dnrlerin tamam olmasa da nemli bir ksm post modern olarak alglanmak da istemezler.508 Grld zere Postmodernizm, hem modernizmin eletirisine ve hem de daha nemlisi bir farkllk arayna dayanmakta ve insann varl asndan tamamen yeni olduu iddia edilen bir entellektel ve fiziksel evre arzusunu yanstmaya almaktadr. Bu balamda son derece radikal bir ykma-tahrip etme programyla da i iedir; o kadar ki, bu akma gre; yenisini yaratmak iin kltrn esas olan insan dncesinin kodlar ortadan kaldrlmaldr. nk her ey bir dierinin tekrarndan ibarettir.509 Matematikte kesinlik yoktur; gemiteki grlerin byk ksmn reddetmeyi iine alan bir akm olduu iin de, baz bakmlardan, bu terimin yeni ve farkl olan her ey iin kullanlmas moda haline gelmitir. Modernist toplumsal teorinin temel zellii, tarihin ve zamann teorik nceliini kabul etmesi olmutur. Postmodernizm ise meknn neminin yeniden gzden geirilmesi yeniden deerlendirilmesi bakmndan bilgilenmeyi gerekli klmaktadr. talyan siyasal kuramcs Gianni Vattimoya gre; tarihin sonu modernitenin kriziyle

Samantha Ashenden: Feminism, Postmodernism and the Sociology of Gender, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, s. 40, 41. 505 Alex Callncos: Aganst Postmodernnsm, A Marxist Critique, Polity Press, UK, 2002, s. 154, 155. 506 Marie Pauline Rosenau: Post- Modernizm ve Toplum Bilimleri, (ev: Tuncay Birkan), Ark Yaynlar, Ankara, 1998, s. 343639. 507 Ben Agger: Critical Theory, Poststructuralism, Postmodernism: Their Sociological Relevance, Annul Review of Sociology, Volume: 17, 1991, s. 116. 508 Gordon Marshall: a.g.e., s. 592-593. 509 Kubilay Aktulum: Metinleraras liki, teki, Ankara, 1995, s. 18.

504

122

birletirilince nem kazanmaktadr. Bugn yaanan ey modernitenin sonudur. Daha somutta modernitenin Gelime temeline dayal hareket tarznn artk meruluunu yitirmesidir. Bunun nedeni de modernizmin gelime projesinin toplumlarn mkemmelliini salayamam ve kendisinin kurduu tarih anlaynn geerliliini srdrememi olmasnda sakldr. Tarihin sonu denilen olgu Bat laik gelime modeliyle zde nesnel tarih anlaynn bitimi ve modernitenin bir daha geriye dnlemeyecek bir krize girmesidir. Bu kriz ayn zamanda postmodernizm aracl ile moderniteden kkl bir kopuu simgelemektedir.510 kibinli yllarda Postmodernizm bir sylem biimi olarak kendi alann yaratmada bir hayli sabrszdr. e en nce ulus-devlet kavramnn artk geerliliini kaybettiini syleyerek balar, evrensel, tek sesli bir bilim olamayaca savyla devam eder.511 CIAnn beyin rgt saylan Rand Corporation da alrken Tarihin Sonumu? makalesiyle bir yerde yeni dnya dzeninin zeminini oluturan512 Fukuyamann haylice iddial olan tarihin sonu tezinin ngrs niteliindeki artk kitleler a kapanmtr yargs bu dn biiminin temel sloganlarndan birini yanstmaktadr.513 Bu slogan ierik olarak erken modern dnemlerde sosyal entegrasyonun bu kurgu aracl ile yaplabildiini, ancak gnmzde bunun mmkn olmadn ve bir meydan okumayla kar karya olduumuzu, kresellemenin haberleme ve ticaret, finans, retim, teknoloji, bunlarnda stnde, ekolojik ve askeri riskler tadn, bu sorunlarn artk ulus-devlet kurgusu ve bu kurgunun geleneksel egemenlik anlay ile zmlenemeyeceini dile getirmektedir.514 Postmodern sloganlarda kullanlan temel kavramlar rnein: merkezleme, dalma ile, kk, yzey ile, varlk, yokluk ile mesafe, katlm ile hakimiyet, sessizlik ile hiyerari, anari ile anlat/byk tarih, anlat kart/kk tarih ile semantik, retorik ile ama, oyun ile belirlenmilik, belirsizlik ile modernizm ve postmodernizm arasndaki ematik farklar yaratmaktadr.515 Touraine tek bir ilkenin rnein; ulus, din, akl ya da tarihin topluma egemen olmasnn sakncalarna vurgu yapmaktadr. Teknoloji ve toplu retim harmonisinin

510 Ylmaz stner; E.Fuat Keyman: Globalleme, Katlmc Demokrasi ve rgt Sorunu, Ekonomik Yaklam, Sonbahar-K, 1995, C.6, S: 17/18, s. 36, 37. 511 Ben Agger: a.g.e., s. 119, 121. 512 brahim S. Canbolat: Kreselleen Dnya ve Trkiye, Vipa, Bursa, 2002, s. 22, 23. 513 Francis Fukuyama: Tarihin Sonu ve Son nsan, (ev: Zlf Diclel), stanbul, Gn Yaynevi, 1999, s. 57. 514 Jrgen Habermas: The Inclusion Of Other, The Mt Press, Massachusetts, 1998, s. 106. 515 Ihab Hassan: The Culture of Postmodernizm, Theory, Culture and Society, 1985, s. 119132.

123

atomize ettii evren anlayna kar duruuyla, kimliklerin birbirlerinden ayrlmalarnn nne gemek, dnce de ve demokratik kurumsallamada aklclk, kiisel zgrlk ve kolektif kimliin btnleebilecei noktay yakalamak onun post modern dncesinin temelini kurgulamaktadr. Modernizmin kurgulad insan tipini bireyi gz ard eden toplumsal mutlak iktidarn tehdidi altnda grmektedir. Bu baskc kurgu yznden zne fikri baskc iktidara diren gstermenin tek slogan olarak dier yzyllardan daha ok cazip hale gelmitir. Baskc modern toplum yeryzndeki kutsal dzenin ortadan kaldrlmasyla domutur. Bu yerinden kaldrln sonucu oluturulan yeni toplumun ierik zmlemesi kutsallk yerine bireysel ya da toplumsal kimlie tapnan toplum haline dnmektir.516. Postmodernizm sosyal, kltrel ve politik sreteki deiimle ve meta anlatlarla ilikili olan dzen yerine dzensizlik, benzerlikler yerine farkllklar aramann gerektiini iddia etmekte ve meta-anlatlar tarih d(ahistorical) grp gerekle hibir ilgisi olmadn iddia etmektedir.517 Postmodernizme gre bunlar, sadakatleri merulatrmada kullanlan temellendirici hikyelerdir. Post-modern etik sistematik etik ilkelere ve birbirine balanm yaama ekillerine kar direnii ifade etmekte ve bu direniin kanlmaz olarak tahakkm, zorbal ve basky dourduu gerekesi ile meta-anlatlara kar gvensizlik esasn kendisine temel yapmaktadr.518 Bu kavramn Bat toplumlarnda yava yava grlen kltrel bir dnmn bir paras olduu ve kltrn nemli bir blmnde, duyarllkta, pratikte ve sylemlerin kurgulannda gzle grlr bir deiimi yaatarak eitli deneyim ve nermeleri de nceki dnemlerden ayrd519 iddia edilmektedir. Ancak Postmodern teriminin sz konusu deiimi ifadelendirmesi yeterli gzkmekle birlikte doas ve derecesi tartmaldr. Bu nedenle de kltrel, toplumsal ve ekonomik anlamda toptan bir paradigma deiimi yaataca gibi bir anlam iermemekte ve kendisi ile ilgili oturakl yorumlar, kavramn mark ve disiplinsiz ynn gizlemekten daha ok ortaya kartmaktadr. Postmodernizmin eletirilerinin odanda Modern Batnn insan nceleyen toplumsal ve siyasal rgtlenmesi ve bunun sonucu ortaya kan honutsuzluklar vardr. Bu honutsuzlua gre insann, bilgiyi
516

Alaine Touraine: a.g.e., s. 100-174. Reinhard Bendix: "Sanayileme, Modernleme ve Kalknma", Sosyoloji Yazlar, Der: hsan Sezal, 3. Bask, Ekin Kitabevi Yaynevi, Bursa, 1995, s. 101. 518 Malcom Payne: Modern Sosyal Work, Thirt Edition, Malcom Payne, Lyceum Boks, Inc. 2005, s. 15. 519 D Harvey: Postmoderniin Durumu: Kltrel Deiimin Kkenleri, (ev: Sungur Savran,), Metis, stanbul, 1999, s. 5455.
517

124

akn dzlemden ikin dzleme geirmesinin sonucu akl n plana kmtr. Bilgideki bu pozitivistleme ya da bilginin kaynann d dnyaya atfedilmesi520 ile modernleme bir toplumsal kurtulu ve toplumun yeniden kurgulanmas kuram olarak yorumlanmaya balamtr. Bu yorum bir dikta(iddias) haline gelince de kavram eletirilerin odana kendiliinden yerlemitir521. Modernleme srecine paralel olarak teorik planda kendine eitlii, demokrasiyi esas alan merkeziyeti ulusal-devletlerin ykselerek 522 geldii nokta postmodernleri rahatsz etmektedir. Bu ykselie ynelik Postmodern yaklamn kltrel ve bireysel boyuttaki temel tezi, modernleme sreci ile uluslatrlan toplumun mekanikletirilmi ve isel olarak dondurulmuluudur.523 Modern toplumda birey fabrika yaamna uyacak ekilde kurgulanmaktadr. Montaj dzenine gre kurulu fabrika hayat iin insan hazrlayan ve kitle eitimi veren kurumlarn temel amac modernleme disiplinidir. Bu disipline gre her eyi zamannda yapmal, sz dinlemelidir. 524 Horkheimer ve W.Adorno eski ya da ada her toplumda varl devam eden srekli ve evrensel insanlk tznn varlnn dayandrld yapsalc kuramn kullanarak525 kaleme aldklar Aydnlanmann Diyalektii isimli almalarnda, modernite tarafndan toplum ve doaya hakkn vermeden kurgulandn dile getirmektedirler.526 Onlara gre bu durum toplumu yeni bir diktatrlk tarzyla kar karya527 getirmektedir. Bu diktatrlkte teknolojiyle kurgulanan bilgi resimden mzie kadar bir kltr endstrisi oluturmu, oluturulan bu yeni kltr toplam528 bir g olarak yorumlanm, bu gcn korunmas adna modernite, toplumun zgrlk ve zerkliinden daha ok kendisinin korunmasn hedeflemitir. 529 Bu hedefin kresel srete birey ve toplumu korkularndan kurtarp insan temelli bir kltr kurgulayacana yaratt baskcl ile insann ve kendi bilincinin ykln hzlandrmtr. Adorno, aydnlanmann bilimsel dnce ve teknolojik gelimenin insan

lkay Sunar: Dn ve Toplum, Birey Toplum, Ankara, 1986, s. 94, 95. Levent Kker: Modernleme, Kemalizm ve Demokrasi, letiim, 1995, s. 80. 522 Veysel Bozkurt: Enformasyon Toplumu ve Trkiye, Sistem Yaynevi, stanbul, 2000, s. 1317, 18. 523 Nazm rem: Karanlk/Aydnlk Anlats Olarak Orta a ve Eski/Yeni Tarih Yazm, Dou Bat, S: 33, 2005, s. 46. 524 Alvin Toffler: nc Dalga, Altn Kitaplar Yaynlar, (ev: Ali Seden), Istanbul, s. 52, 53. 525 Tahsin Ycel: Yapsalclk, Can Yaynevi, Istanbul, 1995, s. 128, 30. 526 Nazm rem: a.g.m., s. 146-148. 527 Sean Watson; Jowes, Peter: Somatology: Sociology And The Viscreal, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, s. 174,176; Horkheimer, Max- W. Adorno, Theodore: Aydnlanmann Diyalektii, (ev: Ouz zgl), Kabalc Yaynevi, 1995, s. 2326. 528 Jhon Scott: Sociologcal Theory, Contemporary Debates, Edward Elgar Publshing Inc., 1995, s. 228, 229. 529 Ahmet Demirhan: Modernlik, Aa, Yaynlar, Istanbul, 1992, s. 1618.
521

520

125

zgrlemesinin n koullarn yarattn ama bunu yaparken yeni bir tutsakla yol aarak tekrar bir gerileme yarattn dile getirmektedir. Adornoya gre, eyler zerindeki egemenlik, g ve baskyla zdelemitir. Toplum, egemenlikle birlikte dnlnce bu kez dnsel, kltrel yaam standartlamakta ve tutucu olmaktadr. Toplumdaki srekli g younlamas geliimi snrlayan bir etmen olup kmaktadr. Toplumdaki retkenlii arttrmak iin teknolojinin ara ve gerelerini ellerinde bulunduranlar bu kez halk bask altna almak iin ayn ara ve gereleri kullanmaktadrlar. Bu durum aydnlanmann eitlik, zgrlk ve adalet kavramlar ile elimektedir. Gelime, ilerleme gibi aydnlanmann temel ilkeleri tersine dner; bir tr gerileme ve barbarlk gndeme gelir. Aydnlanma, toplumlar usdndan usulua yneltmeye, mitoslardan kurtarmaya alrken bir yzyl sonraki a adeta bir saylar, bir teknik aralar mitosuna indirgemitir. Aydnlanmann amalad mutlulua ynelik bir bilgi olmayp, bakalarnn emeklerini smren, sermaye birikimine ynelik bir bilgidir. Teknoloji, toplumda bir g olmaya balarken toplumda kendi iindeki egemen bir snfn ekonomik adan glenmesiyle onlarn elinde bir g olmaktadr. Bu nedenle modern toplumda zgrlk yoktur. Ancak modernitenin kutsan bir miktar uyan, gz ama, kt ve yanl yoldan evirme, dahas birazda ac ve znt de saklamaktadr. nk modernite kendisine dnen bir mitosdur; onun gelenekilik kartl her eye karn gz doymaz bir burga olup, kendisini yine kendisiyle yok etmekle tehdit etmektedir. Bununla birlikte, her zaman yenilenmi ve tarihsel snrlarna indirgenmemi tek bir modernite projesi; arasal us tarafndan hem hazrlanm, hem de saklanm bir kn kanlmaz niteliinin gizlerini aa karmtr.530 Akl n plana karan modernitenin kavramsal bir zellie sahip olan inanca kar dmanlnn kabul edilemez olduunu ileri sren grlere de rastlamaktayz. Bu hali ile dini inan bilgiden stn tutulmaktadr. Kanaatimizce bilgi olmadan dini inancn alt seviyelerde kalaca bir gerektir. nanmak iin onay bekleyen zayftr. Onay geldikten sonra herkes inanr. Konuyu ak seik anlalr hale getirmeden sonular dayatmaya kalkmak da haksz ve akld olduu gibi zihinsel melekeler asndan yararsz, hatta zararldr. 531 Modernite bireysel ve toplumsal dn asndan deerlendirildiinde, insann dnyallamasnda ve zihinsel olgunluuna ulamasnda katklar olan bir

Nejat Bozkurt: 20. Yzyl Dnce Akmlar Yorumlar ve Eletiriler, 2. Bsk, Sarmal, stanbul, 1998, s. 145 147- 175- 181, 182. 531 Rober Owen: Yeni Toplum Gr, (ev: M. Doan ahiner), Yap Kredi Yaynlar, 1995, s. 1820.

530

126

gerekliktir. nk birey ve toplumun kurgulanmas yeryznde gerekleen bir olgudur. Yeryzne hitap etmeyen ya da nesnellik temelinde varl grlemeyen inanlarn direkt olarak gereklikle ilikilendirmemiz olanakszdr. Aklmza gven ve eletiri dnyamz bilgiyi elde etme ve ilerletme sorumluluu ile btnletirebilirsek kabile bylerine, sorgusuz itaat etmeye, itaat edemeyiz. Bunun haricinde yaplacak olan eyler en baa geri dnmektir532 ki yolun en ba moderniteden kt olandr. Kald ki modernite gnmz sosyolojisinde batllama ile edeer deildir. Modernite ferdi ve toplum seviyesinde olmak zere iki kategoride ele alnabilir. Bu durumda modernite, sosyal sistemlerdeki kullanmaya uygun ferdi seviyede gerekleen bir deimedir. Gkalpta olduu gibi sosyal seviyede zihinde bir deiimin olmad biimsel bir deime deildir.533 Modernlemeyi eletirenler modernitenin inan karsndaki tutumunu eletirerek bireyin hem kendisine hem de doaya yabanllatrlmasndan modernizmi sorumlu tutmulardr. Onlara gre; insann modernleerek kurgulad modern anlamda uluslama ile kaybettii isel mutluluu onun yeniden etnik gruplara, dinsel cemaatlere, mezheplere, tarikatlara indirgenmesi ile kendisine iade edilecek ve bu iade, insann kaybettii zgrlne tekrar kavumasn salayarak onun yalnzlk duygusunu ortadan kaldracak ve bylece insann kendisine gveni tekrar meydana gelecektir.534 Moderniteye yneltilen tarafl bulunabilecek eletiriler, kavram zaman ve mekna bal, planl ve bilinli rgtsel oluum trnden ve bitmi hareketler olarak deerlendirmektedirler. Oysaki kavramn yaanma art ile deerlendirilebileceini ve henz bitmemi bir kavram olduunu dnrsek onun zaman ve mekna bal, planl ve bilinli rgtsel oluum trnden hareketlerden farkn kolayca kavrarz. Modernizmin eletirilerindeki arlk onun gerekletirmedii ileri srlen vaatlerinin ne olduu noktasndan daha fazlaca bir aklamaya sahip deildir. Bu ise ideolojik bir yaklam olarak alglanmaya535 aktr. Bizim tespit edebildiimiz kadaryla sre iinde olumu ve oluumuna da devam eden modernite kavramnn eletirildii nokta, genel olarak insann inantan bilmeye yneldike kendine hkim olan glerini denetim altna alaca ve giderek zgrleeceine ynelik vaadin
532

Karl Popper: Ak Toplum ve Dmanlar, C.1, (ev: M. Tunay), Remzi, 1989, s. 189, 190. Orhan Trkdoan: Deime-Kltr ve Sosyal zlme, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul, 1988, s. 7379. 534 Steven Seidman: The and of Sociological Theory, The Postmodern Turn New Perspectives On Social Theory, (Ed: Steven Seidman), Cambridge Unversty Press, 1998, s. 119, 120. 535 Steven Best; Douglas Kellner: Postmodern Teori, (ev: Mehmet Kk), Ayrnt, 1988, s. 163183.
533

127

eletirisine yneliktir ve bu kreselleme srecine hizmet eden bir karmlar btnn yanstmaktadr. 4.4.4. Blgeselleme; Avrupa Birlii ve Kreselleme ki bloklu uluslararas yapnn ortadan kalkmas, bir yandan tek dnya sistemini kurgulama abalarn hzlandrrken dier taraftan kendi blgelerinin egemeni olan lkelerin tek dnya sistemi iinde ekonomik ve siyasal egemenliklerini koruyacaklar ve etkinliklerini srdrebilecekleri blgesellikler oluturmaya sevk etmitir. Aslnda gerek blgesellemeler gerekse tek dnya dzeni gemiten bu yana ekonomik ve siyasal egemenlerin kendi aralarndaki bir egemenlik mcadelesidir. Bu iki rakipten hangisi egemen olursa dnya o egemenin ilkeleriyle ynetilecektir. Bu nedenle blgeselleme kresellemeyi tetikleyicidir ve ulus-devleti zayflatma ya da andrma konusunda nemli bir e olarak grnmektedir. Youngun, uluslararas sistemlerin giderek birbirlerine benzeyecei, bu konuda bir sper gcn sz konusu olduu, bugn iin nemli olan aktr ve blgelerin birer alt sistem olma zellii gsterecekleri, bloklarn politikalarnn bir birlerine benzeyecei ve Dou Blokunun ulus hareketleriyle yklacana ynelik 1968deki ideolojik varsaym gnmzle karlatrldnda hem bizim yukardaki varsaymmz desteklemekte hem de bu paragraftan sonraki paragrafta Bakan Roosveltin sylemini dorular bir nitelik sergilemektedir. kinci Dnya savann ardndan uluslararas yeni dzenle ilgili ABDni bakan Roosvelt, sava sonras yeni dzenin sermaye hareketlerinin serbestliini nceleyen ak ekonomi ilkesi zerine dayanmasn gerektiini dile getirmitir. Roosveltin bu sylemi ak ekonominin sadece tek bir dnya sisteminde gerekletirilebileceini dile getiren bir mesajdr. kinci Dnya Savandan gnmze kadar ki yaanan gelimeler Roosveltin bu sylemini dorularcasna gelimitir.536 Gnmze kadar birok hizmet rnnn ticareti yaplabildii gibi daha fazla sayda lke, ortak ticaret antlamalarnda kendilerine bir yer edinmitir. 537 Blgesel olarak kurgulanan zellikle Avrupa Birlii ve NAFTA (Kuzey Amerika Serbest Ticaret Blgesi), bata olmak zere OAU (Bamsz Afrika Devletleri Topluluu), ASEAN (Gneydou Asya Uluslar Birlii), Arap Birlii, CARICOM (Karayipler Topluluu),
536 537

Beril Dedeolu: Adm Adm Avrupa Birlii, stanbul, 1996, s. 18-20.. Giddens: Modernliin Sonular, (ev: Ersin Kudil), Ayrnt, stanbul, 1998, s. 40- 42.

128

MERCOSUR (Gney Yarm Kresi Ortak Pazar) gibi birlikler tek bir dnya sistemi ngrlerinin aksine kendi etki alanlarna sahip olmakta ve ekonomik ibirliklerini kurgulamaktadrlar. 538 Bu durum dramatik bir biimde 1980den sonra zelletirmeler, dereglasyon, ulusal ekonomilerin yabanc firmalara ak hale getirilmesi ve ulusal firmalarn kresel lekte yaygnlamalar nedeniyle meydana gelmitir. 539 Bu yaygnlamann en nemli etkeni de enerji politikalar,540 ticari maliyetler ve politikalara541 bir ek olarak gerek USA gerekse Bat Avrupa tandansl byk silah firmalarnn retim maliyetlerindeki art nedeniyle savunma endstrilerini birletirmeleri ve bu birlemenin de USA ve Bat Avrupann savunma maliyetlerini drmesidir. 542 Enerji politikalarnn odaa alnmas nedeniyle blgeselleme, ulus-devlet kurgusunu andrmaktadr. Blgesel oluumlar, siyasal, hukuksal ve ticari dzenlemelerle tekil ulus-devletlere ekonomik ve siyasal olarak zararlar vermektedir. rnein, Avrupa Birlii, devletlerin artk kendi yurttalarna uygun grdkleri gibi davranmakta zgr olmadklarn iddia etmekte ve bu amala bireylere, nsan Haklar Mahkemesine (AHM) dorudan dileke ile bireysel bavuru yapabilme hakkn sunmaktadr. 543 Kendi devlet snrlarnda hakszla uradn dnen yurttalar asndan kreselleme srecinin popler vaatleriyle byle bir serbestlik cazip grnebilir. Ancak, bu konu, ulus-devletin egemenlik anlay asndan bir sindirme ve tek bir devlet544 gibi davranma mecburiyetini yaratmaktadr.545 Bu ulus-devletin bir st siyasi kuruma egemenlik haklarn devretmesi anlamna gelmektedir.546 Oysaki ulus-devlet ncelikli olarak egemen devlettir ve kendi etki alannda egemenlik hakknn da mutlak sahibidir ve yurttandan ald egemenlii temsil eden
538

Ali Klnk: Kreselleen Dnyada Trkiye, Kumsaati Yaynlar, stanbul, 2006, s. 4041. Saskia Sassen: Global Networks, (Ed: Saskia Sassen), Routledge, UK, 2002, s. 1. 540 Aad Correlje Coby Van der Linde: Energy Supply Security and Geoplitics: A European Perspective, Energy Policy, 34, 2006, s. 532,533. 541 Carsten Herrmann-Pillath: The true story of wne and cloth, or: bulding blocks of an evolutionary political economy of international trade, J Evol Econ, Springer-Verlag 16, 2006, s. 389. 542 Benny Mantin; Asher Tishler: The Structure of the Defenses Industry and the Securty Needs of the Country: A Dfferentated Products Model, Defence and Peace Economics, Volum: 15(5), Carla Publishing, 2004, s. 399, 400; Christos Kollias; George Manolas; Suzanna-Maria Paleologou: Defence Expenditure And Economic Growth In The European Union A Causality Analysis, Journal of Policy Modeling, Nord-Holland, 2004, s. 555. 543 David Held: Ulus-Devletin zl, Yeni Zamanlar, (Der: S. Hall, M. Jacques), (ev. Abdullah Ylmaz),, stanbul. Ayrnt, 1995, s. 9597. 544 Wolfgang Wessels: The Modern West European State And The European Unon: Democratik Erosion or a New Knd of Policty?, The European Unon: How Democratic is it?, (Ed: Sven S. Andersen, Kjell A, Elassen, Sage Pablications, New Delhi, 1996, s. 58. 545 Godfrey Harrs; Adelheid Hasenknopf: European Unon Handbook And Busnnes Ttle, US, Godfrey Harrs, the Norwegian Trade Concil, And The Swedish Trade Concil, 1995, s. 10. 546 Kazgan: Krselleme ve Yeni Ekonomik Dzen, Altn Kitaplar, stanbul, 1997, s. 233235.
539

129

bir tekel konumundadr.547 Bu tekelin en nemli ifadesi Bodine gre yasa yapma ve fesh etme gc, Webere gre meru zor kullanma yetkisine sahip olmaktr. Bu da, modern ulus-devleti merkezci bir devlet olarak ortaya karmakta,548 sivil temel haklarn korunduu, halkn kendi liderini rekabet iinde dzenli olarak kendisinin seti demokrasi549 ile desteklemektedir. AB trnde blgesellemeler modern dnyann geliiminde anahtar kelime olan ulusal egemenlii zedelemektedir. Bu zedelenie ekonomik anlamda gelir eitsizlikleri eklenince550 bu tr birlikler toplumlar tarfndan desteklenmemektedir. rnein AByi desteklemeyen insan oranlar Almayada %34, Fransada %32, Avusturyada %28, Lksemburgda %25tir. Ancak bu oranlar gelir derecesi dk lkelerde bir hayli fazladr. rneim, Polanyada %76, Litvanyada %68dir.551 Modern dnyann geliimi ulusun kendi kendini ynetmesi srecine demokrasi, ekonomi, idari ve sosyal adalet kavramlarn eklemlemesiyle gereklemitir. Bu durum yurttalktan kaynaklanan demokrasiyi temsil ederken ABnin demokrasi anlay organizasyonlarn temsil edildii, lobiciliin egemen olduu ve organize karlarn kendi politik endielerine odaklanan de Facto demokrasiyi temsil etmektedir. Bu postparlementer oluumun yn organizasyonlarn organizasyonunun organizasyonu eklindedir ve hali hazrdaki egemenlik anlayn popler egemenliin lehinde kresel rasyonel srece uygun olarak ynlendirmektedir.552 Ayrca, politik partilerin farkl ideolojileri temsil etmelerini, 553 program ve platformlarn oluturmalarn buna bal olarak toplum iindeki kar atmalarn dikkate alan bantlar kurmalarn da engellemektedir. 554

John Dunn: Setting The People Free The Story Of Democracy, Atlantic Boks, London, 2005, s. 19. A. Nuri Yurdusev: Avrupa Kimliinin Oluumu ve Trk Kimlii, Trkiye ve Avrupa, (Der: Atill Eralp) Ankara, 1997, s. 2022. 549 A. Kjell Eliassen; S. Svein Andersen: Intruducton: Dilemmas, Contradictions And The Future of European Democracy, The European Unon: How Democratic is it?, (Ed: Sven S. Andersen, Kjell A, Elassen), Sage Pablications, New Delhi, 1996, s. 5. 550 Jong Eun Lee: Inequality And Globalization n Europe, Journal of Policy Modeling, 28, Published by Elsevier Inc. 2006, s. 791,792. ss. 791796. 551 Kriter; Saylarla AB, Vatandalar Birliin Gidiatndan Memnun Trkiye-AB likileri Haber-Yorum Dergisi, s. 29. 552 R. Burns; Tom Andersen; S. Svein: The Europan Union And The Erosion of Parliamentary Democracy: A Study of Post-parliamentary Governances, The European Unon: How Democratic is it?, (Ed: Sven S. Andersen, Kjell A, Elassen, Sage Pablications, New Delhi, 1996, s. 229. 553 Christian Leguesne: The French EU Decision-making: Between Destabilisation and Adaptation, The European Unon: How Democratic is it?, (Ed: Sven S. Andersen, Kjell A, Elassen), Sage Pablications, New Delhi, 1996, s. 73. 554 N. Mogens Pedersen: Euro-Parties and Eouropean Parties: New Arenas, New Challenges and New Streategies, The European Unon: How Democratic is it?, (Ed: Sven S. Andersen, Kjell A, Elassen), Sage Pablications, New Delhi, 1996, s. 15.
548

547

130

Bu perspektiften baklca Birlemi Milletlerin varl da bu anlamda bir sorun yaratmaktadr. Zamanlama bakmndan Ulus-devletin 1948de egemenlik hakkn kaybetmeye balad ok rahatlkla sylenebilir. yle ki; devlet kurgusunun ulusal egemenlik hakk mutlaklnn elinden alnmas Birlemi Milletler kuruluu ile e zamanl olarak Uluslararas nsan Haklar kavramnn douu ile balamtr. rgtn kuruluundan yl sonra ilan edilen nsan Haklar Evrensel Bildirgesi (1948) ise, bu sreci geri dnlmez bir ekilde pekitirmitir. nsanlarn Evrensel nitelikteki haklarnn formle edildii bildirinin ilan, insanlarn da devletler gibi uluslararas hukukun zneleri arasna katln simgelemekte ve onlarn uluslararas hukuktan doan haklara sahip olabileceklerini tescil etmektedir. Bu hukukun douu insan haklar meselesini, devletin egemenlik alanna dier devletlerin mdahale yasa ilkesi zerinde biimlenen geleneksel sistemden kopuu simgelemekte555 ve bu koputan kopu kanlmaz olunca da politika farkl bir maske taknmaktadr. nk tm savalar politik bir faaliyet olarak gereklemektedir.556

H.A. Robertson; G.J. Merrils: Human Rights in the World, Fourt Edition, Manchester Unversty Press, 1996, s. 18. 556 Claus Von Clausewitz: War and Politics, Central Currents In Social Theory 17001920, Volum, I, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou), Sage Pablications, London, 2000, s. 174.

555

131

KNC BLM ULUS-DEVLETLERN VARLIK KOULLARI EREVESNDE KRESELLEME VE ULUS-DEVLET ETKLEM ALANLARI Ulus-devletin yaplanmas srecinde eitli etmenlerin nemli rol oynad yukarda birok kez dile getirilmitir. Genel olarak bu etmenler, politik anlamda Westphalia (1648) Bar Konferans ve Fransz Devrimi, ekonomik anlamda kapitalist ekonomik dzen ve ngiliz Sanayi Devrimi, kurumsal anlamda kraln merkezi kurumlar glendirmesi ve son olarak dnsel anlamda siyasal felsefi dnce ve bu dncenin uygulamasdr. Bu etmenler, tarihsel sre iinde zihinsel dnmlerle desteklenmi ve dnmlerin devlet aygtna yansmasyla ulus-devlet olarak tanmlanacak olan modern devlet kurgusu gelitirilmi ve bu yeni devlet kendine has nitelikleriyle gnmze kadar gelmitir. Ulus-devlet kurgusunda nemli bir etken olan dnrlerin tarihsel sre iinde karmlar maddeletirilince, Modern ulus-devlet kurgusu a) nsan esi, yurttalk, Dil birlii, b) Devletin lkesi; snr, toprak btnl, c) Devletin gc; egemenlik, Ynetimin merkezilii, Anayasal Parlamenter Siyasal Yap eklinde temel nitelikler zerine kurguland grlmektedir. Sz konusu bu nitelikler, ikibinli yllarda hayatmzn tm ynlerini etkileyen kreselleme srecinin etkilerini ele alrken, kendilerini bir hareket merkezi olmaya zorlamaktadr. 16. yzyldan 20. yzyla kadarki geen zaman diliminde nce politik olarak ardndan da ekonomik olarak kendini gsteren ulus-devletin bir amac vardr. O da belirli bir toprak parasn kapsayan merkezi ynetimi altnda yurttalarn homojenletirmeye almak ve bu abaya kar durular da kontrol altna almaktr. Bunu yaparken de ulusalclndan beslenen bir parlamento ile devletin temellerine itaat ve birlikte yaamann yollarn ieren bir anayasa kurgulamtr. Bu anayasa erevesinde farkl hkmetler anayasaya aykr olmamak kaydyla siyasal eylemlerini, yurttalar ise sorumluluklarn yerine getirmilerdir. 19. yzyln tamam, 20. yzyln da son eyreine kadarki zaman diliminde iyi ileyen bu sistem ikibinli yllarda km

bir figran557 olarak gsterilmeye allmakta ve kendi sorunlarna dahi cevap veremez olduu yksek bir sesle sylenir hale gelmektedir. Bunun gerek nedeni ulus-devleti kurgulayan kapitalizmin gnmz perspektifindeki deien ihtiyalarnda aranmaldr. htiya kavram kresellemenin kurucu ayaklarndan birisi olan teknolojik gelime ya da icatlarn da en temel nedenidir.558 Unutulmamaldr ki ulus-devlet tm dnyaya yerlemi bir kurgu, devlet kavramnn tarihsel servenindeki bir gei aamasdr.559 k noktas Avrupa olsa dahi, ulus-devlet sadece Avrupayla anlam kazanmamaktadr. 1. ULUS-DEVLETN NSAN ES; YURTTA VE ULUS ktidar ihtiyac gibi zgrlk ve zerklik ihtiyac da insanda doutan vardr; ikisi srekli bir antagonizma iinde politikann temel bileenlerini oluturur. Bu konumlandrma devlet-yurtta ilikisinin ulus-devlet kurgusu iindeki douudur. Bu nedenle ulus-devletin kurgulanmasnda devlet-yurtta ilikisi en az devletin niteliklerinin belirlenmesi kadar ncelenen bir konudur. Kimi zaman yurtta-devlet ilikisi karlkl ama eit grlmemitir. Bu eitsizlik, bir zorunluluk olarak alglanmtr. Latince ve Yunca kkleri itibari ile yurtta, en basit anlamda politik bir topluluun yesi demektir. zellikle eski Yunanda ehir devletinde yurtta; ehrin politik hayatna katlma hakk olanlar ifade eden bir kavram olarak kullanlmtr. Eski Yunanda yurttalarn elde ettikleri katlma hakk doutan kazanlan bir haktr. Bu da Yunanllarn ana ve babalarnn ye olduklar ehirlerin yurtta olarak kalmalarndan kaynaklanmakta ve daha ok aileye ye olmak gibi paylat bir ey olarak dnlmektedir. Yunandaki bu konum sonraki dnemlerde politik dnrlerin kavramlatrmalarnda etkisini gstermitir. rnein, J.J Rousseaunun politik dncesinde yurtta olmann belirleyici zellii, btnn bir paras olarak var olmak; bu sayede insann deerinin de btne yani toplulua bal olmak eklinde belirmesidir. 560 Yurttalk kavram yaygnlk kazand lde daha nceleri seici zellii yanstan ve kiiyi n plana karan aileden gelen statde bir gerileme grlr.

Kenichi Ohmae: Ulus-Devletin Sonu, (ev. Z. Dicleli), Trk Henkel Dergisi Yay., stanbul, 1996; Oktay Gkdemir: Kreselleme ve Post Modernizm Tartmalar Karsnda Ulus-Devletlerin Konumu, Tarih ve Milliyetilik I.Ulusal Tarih Kongresi Bildiriler, 30 Nisan-2 Mays, Mersin niversitesi, 1997, s. 15. 558 Fred Milson: Youth n a Changng Society, Routledge & Kegan Paul, London, 1972, s. 20. 559 J. Marie Geuhenno: The End of The Nation State, Translated By Victoria Eliott, Minneapolis, 1993, s. 15. 560 Ali Yaar Sarbay: Global Bir Bakla Politik Sosyoloji, Alfa Yaynevi, 2000, s. 8587.
557

133

Yurttalk ba kamusal yapy yaratan bir badr.561 Yurtta kimlii, toplumsal yapdaki farkl snflar ve gruplar, farkl etnik kkenleri ulus olgusu iinde btnletirir. Bu btnlemeyledir ki her yurtta, ulus-devletin yasalar nnde eit hale gelebilmitir. Siyasal icat eklinde de alglanabilecek bu oluum 1789 Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisinde egemenliin kaynann z biimini kurgulayan ilke olarak grlmtr.562 Bu durum insanlk iin feodalizmden farkldr ve modernlemenin kendisidir. Modern bir devlette vatandalk genelde o lke snrlar ierisinde domakla kazanlan bir durumdur. 563 Devlet korumas lke ierisinde bulunan herkese ister vatanda olsun ya da olmasn uygulanmaktadr. Yukarda dile getirildii gibi modern ncesi dnemde byle bir uygulama modern zamanlardaki gibi bir ierie sahip deildir. Szgelimi Antik Yunanda devletin korumas Atina ehir devletinde sadece siyasi imtiyaz olan vatandalara ya da vatanda kavramn hak edenlere verilmitir. Yunanda 5. yzylda Poliste yerlemi olup genellikle ticaret ve ziraatla uraan yabanclar zgr olmalarna karn hibir yurttalk hakkna sahip deildir. Yurttalk kiiye eitli karlar saladndan yabanclardan bazlar eitli yollar ile kendilerini yurtta ktklerine yazdrmay baarmlar ve ancak bu ekilde yurtta olabilmilerdir.564 Feodal dnemde ise koruma ya da hak talep etme soylulara aittir. Modern devlet, nceki devlet kurgularnn aksine, otoritesini salad snrlar iinde yurttalarnn homojen kimliini de tanmlamakta bir aile ya da kabileden daha ziyade ikamet edilen corafi alanla ilintilendirilen bir kavram565 olarak yorumlamaktadr. Grld zere yurttalk terimi tarihsel sre iinde dnme uramtr. Ayn dnm kibinli Yllar sz konusu olunca da geerli olaca iddia edilmektedir. Sz konusu yllarn yurttalk konusundaki temel slogan ok kltrllk ve buna bal yeni yurttalk giriiminin kreselleme srecindeki uygulanma biimidir. 1.1. Modern Ulus Toplum ve Modern Ulus Bireyin Douu Daha nceki blmde aklanan postmodernizmin ardndan aklanmas gereken bir dier kavram modernizmdir. nk lm gibi birok tabuyu 566 gnmze miras

Benjamin Barber: Gl Demokrasi, (ev: Mehmet Beiki), Ayrnt Yaynevi, stanbul, 1995, s. 270271. Mehmet Akad; BihterinVural Dinkol: Genel Kamu Hukuku, Der Yaynevi, stanbul, 2000, s. 134340. 563 Benjamin Barber: a.g.m., s. 270-72. 564 Mehmet Ali Aaoullar: Kent Devletinden mparatorlua, 4.Bsk. mge Yaynevi, stanbul, 2004, s.1921. 565 A. Davit Schluz; A. Robert Wilson: Urban Sociology, Prentice-Hall, Inch. America, 1978, s. 24. 566 A. Philip Mellor: Death in High Modernity: the Contemporary Presence and Absence of Death, (Ed: David Clark), The Editorial Board of the Sociolgical Review, Blackwell Publishers, UK,1993, s. 11.
562

561

134

brakan ve sosyo-kltrel bir ierie sahip olan567 modernleme kavram bu aratrmann ierik zmlemesi bakmndan ncelikli bir neme sahiptir. Bunun nedeni gnmzn hemen her kavram kapitalizmden ayrlamayan Avrupa modernlii ile ya ilikilendirilmekte ya da bu kavram kapsamnda ele alnmasnda sakldr. Bir dier neden de aratrmada kullanlan kavramlarn kendi konteksleri iinde ele alnlarnn modernizmin burada ele aln biimine refere edilmeleriyle anlaml hale gelmesindendir. Modern kavram, Antikitenin ztt olarak ilk kez M.S. 5.yzylda kullanlmtr.568 Etimolojik anlamda modern, modernleme, modernlik deyimleri kken olarak modus szcne ait latince modernustan gelmekte, Latince'de ise modus tarz, biim anlamnda kullanlmaktadr. Szcn etimolojisi, teorik anlamn
569

btnyle ya da nce

vermemekle birlikte nemli bir boyuta deinir. Bu boyut eski ile yeni, olan ile sonra olan570 arasndaki ilikidir. 571

Modernlemenin anlalabilmesi iin modernlemenin zaman, mekn ve ierik asndan hareket noktasnn bilinmesi gerekmektedir. Modern ifadesini bir zaman belirlemek iin modern zaman tabiriyle ilk kez Bergson kullanmsa572 da kavramn zamansal kalk noktas ihtilafl bir konudur. Romadan gnmze dein eitli anlamlarda kullanla gelen573 bu kavramn zamansal kalk noktas J.Nef ve Mazruiye gre, batl toplumlarn deiim srecine girdii 16. yzyldr.574 Toynbee ve Rostow gibi yazarlara gre 18. yzyldr; hatta sz konusu kavram kimlerince de 19. yzyln en gl hareketi olan ngiliz kentlerini ve sosyal atsn komple etkileyen Sanayi Devrimiyle 575 balatlmaktadr.576 Bu farkl yaklamlarn nedeni zde deil ayrntdadr. Ayrnt farkllklarnn nedeni ise byk lde aratrmacnn yntemiyle ilgilidir. Oysaki her iki yntemi de birlikte kullanmak daha dorudur.577
567

Peter J.Taylor: The Way the Modern World Works, John Wley & Sons Ltd, 1996, s. 38. Jrgen Habermas: Modernlik: Tamamlanmama Bir Proje, (ev: Glengl Nali), Postmodernizm, (Der: Nemci Zeka), Ky Yaynlar, stanbul 1990, s. 3032. 569 Kzlelik: Sosyoloji Yazlar, An, Ankara, 2000, s. 152, 153. 570 Levent Kker: Kemalizm/Atatrklk: Modernleme, Devlet ve Demokrasi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.2, letiim, stanbul, 2001, s. 101. 571 r: "Sanayileme: Kavramdan Tipolojilere", Trk- 99 Yll, Cilt: 2, Ankara, 1999, s.224226. 572 Habermas: a.g.m., s. 33. 573 Muharrem Sevil: Trkiyede Modernleme ve Modernletiriciler, Vadi Yaynlar, Ankara, 1999, s. 1416. 574 Ali Mazrui: "Sosyal Darwinizmden Gnmz Modernleme Teorilerine: Bir Tahlil Gelenei", Sosyoloji Yazlar, (Der: hsan Sezal), Uluda niversitesi Basmevi, Bursa, 1983, Bursa, 1995, s. 7374 575 N. Albert Cousins; Hans Nagpaul: Urban Lfe The Sociology of Ctes and Urban Socety, Jhon Wiley&Sons, Inc. U.S. A, 1979, s. 32, Marc Ferro: Smrgecilik Tarihi, (ev: Muna Cedden), mge, Ankara, 2002, s. 565. 576 Kadir en: Bat Aydnlanmasnn Dnsel Kkenleri ve Eletirisi, Mula nv. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 2006, Atatrkn doumunun 125. yl ve Cumhuriyetimizin 83. Yl zel Says, 2006, s. 2426. 577 Veysel Bozkurt: Enformasyon Toplumu ve Trkiye, Sistem Yaynevi, stanbul, 2000, s. 7
568

135

Modern/geleneksel

dikatomisi

erevesinde

yaplan

kavramlatrmalar

modernlemeyi azgelimi geleneksel olandan gelimi modern olana doru bir tarihsel deime olarak ortaya koymaktadr. Bu vurguya gre; az gelimi toplumlar gelimi modern toplumlarn tarihsel olarak yaadklarn yaama art578 ile modernleebileceklerdir.579 Byle bir artn tespitiyle gelenekselden moderne doru izilen bu izgi bir sonu, modernlik ise bitmemi bir deneyimler btnn ve bir deimeyi580 tanmlamaktadr. Modern toplumu ada yeteneklerin doruuna ulam bir toplum olarak kabul edersek, toplumdaki kapasite ve yetenein llebilmesi iin iki ana yaklam olduunu varsayabiliriz. Bunlardan ilki ampirik yaklam dieri de analetik yaklamdr. Birinci tre giren incelemeler sz konusu toplumda kii bana den doktor saysndan, enerji tketimine ve milli gelire kadar geni bir alan kapsam altna almaktadr. Ayrca ehirleme, okuma yazma, endstrilemenin younluu, kurumlarn nitelii ve fonksiyonel yaps da ayr ayr, ya da bir btn tanmlayan unsurlar olarak toptan ele alnmakta ve bylelikle toplumun modernleme srecinin hangi dzeyinde olduu saptanmaya allmaktadr. Bu saptama devlet aygt eksenli olarak grlebilirse de, belli bir toplumsal rgtlenme modelinin geliim dinamiklerini bulmaya da yneliktir. Analitik yaklamda ise toplumun i dinamiklerine eilinmekte ve geni kapsaml sistem incelemeleri yaplmaktadr. Devlet-toplum ve toplumsal snflar arasndaki uzlama nasl salanmakta, talep-yaptrm dengesi ne lde yaratlabilmektedir? rnein iki toplum arasndaki modernleme farkn anlamak iin bask gruplarnn saysndan daha ok ilevlerini yerine getirmelerine baklmaldr. Bu bak, toplumun modernleme orann verecektir. nk geni kapsaml sistem incelemeleri olan makro dzeydeki yaklamlar toplumu btn kurumsal, kltrel ve fonksiyonel yaps ile bir btn olarak ele almakta, bu btn ise modernlemenin lokomotifi grevini stlenerek toplumun kurumsal grnts, kltr ve ideolojisiyle bu lokomotifi hareket ettirmektedir.581 Modern toplumlarda modernlemeyi ulusun aklanmasnda odaa yerletiren aklamlar ulusu yaygn biimde var olsa bile toplum ve tarih mozaiinde bulunan

Robert K. Metron: On Theoretical Sociology Five Essays, Old And New, A Free Press Paperback Macmillan Publshng Co. Inc. London, 1967. s. 149, 153. 579 Jorge Larrain: deoloji, Kltr ve Kimlik, (ev: N. Nur Domani), Sarmal Yaynevi, stanbul, 1995, s. 1719. 580 Levent Kker: Demokrasi zerine Yazlar, mge, Akara, 1992, s. 154, 162. 581 Ahmet N.Ycekk: Siyasetin Toplumsal Taban (Siyaset Sosyolojisi), Ankara, 1978, s. 21, 22.

578

136

doal ve gerekli bir unsur olarak grmemektedir. Bu aklamalara gre ulus, modern srele birlikte kapitalizm, sanayileme, merkezi devletlerin kurulmas, kentleme, laikleme gibi modern gelimelerin sonucunda kurgulanmtr. Bu, kltrel deerlerin youn bir biimde aktarlmas olgusunun ortaya kard koullara bal bir olgudur. Bu yaklam, ulusun ve milliyetiliin 18. yzyln ikinci yarsnda baladn Antik adaki ya da Ora adaki bunlara benzer gibi grnen eylerin tamamnn rastlant ya da istisnalar olarak alglanmas gerektiine ve ulusun yakn gemiteki yaygn varln modernliin koullar ve sreleri iinde aklanmasna vurgu yapmakta, kabile, klan, kavim, airet trnden toplumsal gruplamalarda modern anlamda siyasal birimden582 yani ulusal dzeyin altndaki ballklar nedeniyle ulusal zdeleme salamad iin modern devlet yapsndan sz edilemeyeceini ortaya koymaya almaktadr. Modernist bakn bu biimdeki ulus tanm genel olarak, Benedict Anderson, Deutsch ve Ernest Gellnerin yaklamlaryla anlam bulmaktadr. Ulus kavram Andersona gre matbaa kapitalizminin rn, Gellnere gre kiilerin inan, dayanma ve sadakat duygular tarafndan yaratlan insan yapm bir olgu, Deustch iin ise halk kavramndan sonraki bir aamadr ve her dnre gre modern ulus kurgusu sonradan icat edilmitir. 1.1.1. Modern Ulusun Douu Kresel srete varln devam ettiren birok temel kurum kklerini ilkel toplumdan almtr.583 Bu kklerin daha sonra dier yeni yeni ortaya kan kurumlarla karlkl etkileim ilikileri ierisinde kurgulanarak zamanmza kadar gelmi ve sonuta ierisinde yaadmz toplum yapsnn kurgulanma biimine tanklk etmemizi salamtr. 584 Bu da bize genelde yeni bir kltr esinin douunun daima kendisinden nce mevcut bir kltr esine balan ile aklanabileceini585 gstermitir. Mardin bu anlamda tarih iinde genel bir davran izgisi savunmaya yarayan bu kltr unsurlarna kltr kodu demektedir.586 Karl Marx toplumsal ilikilerini maddi retkenlikleriyle uyumlu kurgulayan insanlar sz konusu ilikilerine uygun olarak ilke, dnce ve kategori retirler
582

Dominique Schnapper: Yurttalar Cemaati, Modern Ulus Fikrine Dair, (ev: zlem Okur), Istanbul, 1995, s. 38. 583 Krishan Kumar: topyaclk, (ev: Ali Somel), mge, stanbul, 2005, s. 7072. 584 Hikmet Kvlcml: Tarih Tezi, Tarih ve Devrim Yaynlar, stanbul, 1974, s. 15, 16. 585 Meray, S. L: Toplumbilim, stanbul, 1982, s. 4143. 586 erif Mardin: deoloji, Ankara, 1982, s. 117, 118.

137

demektedir.587 Gadamer, Taylor, Ricoeur gibi aratrmaclarn kltrel yaamn pratik eylemden kaynaklandn ve ona ynelik bir dnce biimi olduuna ynelik yaklamlar da588 bu trden yaklamlardr. Bu anlamda yeni bilgi toknolojileri de yeni olduuna inanlan eyin dnce ve kategorilerini reterek bu rne uygun tutum ve davranlarn gelitirilmesini salar.589 Avrupada ulus kavramnn patrimonyal ve mutlakiyeti devlet yorumu ierisinde gelime gstermesi de yukardaki yaklam erevesinde gereklemitir. yle ki Feodal mlkiyete vekil tayin edilmesi gibi izlenen yzyllarda ynetim kademelerine de vekil tayin edilmitir. Feodal dnemde egemen monarik organ Tanrnn bedeninin paras monarkn mlkiyeti de monarkn bedeninin bir paras olarak yorumlanmtr. Hatta din dahi 16. yzyla gelindiinde monarkn mlkdr. 17. yzyl mutlakiyeti patrimonyal modelin ngiliz, Amerikan ve Fransz devrimleriyle zayflad ama tamamen ortadan kalkmak yerine sonraki yzyllara birtakm temel zelliklerini gelitirerek miras brakt yzyldr. Monarka atfedilen anlam ulusa, monarkn paras saylan mlkiyet de vatana evrilmi, daha nce monarka atfedilen kutsal nem yeniden icat edilerek bu iki kavrama ynlendirilmitir. Monarkn mlk saylan din ise bu iki kavram arasndaki ilikinin birbirini btnlercesine gelitirilmesinde ideal bir soyutlama olarak var olmu ve bu iki kavram bu soyutlama590 ve kapitalist retim srelerinin desteiyle varln devam ettirmitir Bu srete egemenle ilikinin maddilii korunmakla birlikte birok unsuru deitirdii aktr. En nemlisi, patrimonyal ufkun yerini ulusal ufuk aldka, tebaann feodal dzeni yurttan disiplinci dzenine teslim olmutur. Bu edilgin bir rolden etkin bir role geiin gstergesidir. Bu noktada patrimonyal devletle ulus-devlet arasndaki hem benzerlii hem de zgn fark grebiliriz. Ulus-devlet patrimonyal devletin toprak ve nfusu birletiren kimliini tpa tp yeniden retmitir. Ancak, ulus ve ulus-devlet modern egemenlie kar ynelebilecek gvenilmezlii ortadan kaldracak yeni aralar da sunmutur. Bu sunular egemenlii en kat haliyle maddeletirmi ve toplumsal uzlamazln her trl kalntsn mitlerle birletirerek bir inan sistemi oluturmu ve bunun normal olduunu bir model kurgulayarak toplumun tm kesimlerini ayn
587

Karl Marx, & Frederick Engels: Sociassl Relations and the Production of Ideas, Central Currents In Social Theory 17001920, Volum, III, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, s. 67; Karl Marx: Felsefenin Selfaleti, (ev: Ahmet Kardem) Ankara,1966,Sol Yaynlar, s. 115; Martin Shaw: Maxism and Social Science The Roots of Social Knowledge, Pluto Press, London, 1977, s. 68, 1415. 588 P. Rabinow: W. Sullivan: "Yorumcu Eilim: Bir Yaklamn Doas", Toplum Bilimlerde Yorumcu Yaklamlar, (ev: Taha. Parla), stanbul, 1990, s. 5- 12. 589 David Hawkridge: New nformation Technology in Educaton, Croom Helm, London & Sydney, 1983, s. 23. 590 Ozan Erzden: Ulus-devlet, Dost, Ankara, 1997, s. 4850.

138

karlar ve tecrbeyi paylatna inandrmtr. Bu nedenle, ulus, egemenlik ve modernlik kavramlar, onlar tanmlayan uzlamazlk ve krizden kurtarmaya alan bir tr ideolojik kestirme yol olmutur. Ulusal egemenlik modernliin atmal kklerini askya alm ve glerini devlet otoritesine teslim etmeye yanamayan modernlik iindeki alternatif yollar tkamtr. Bu yeni egemenlik algsnda ulus, halk ve rk kavramlar hibir zaman birbirlerinden uzaklamamtr. Mutlak bir rksal faklln kurgulan homojen bir ulusal kimlik kavramnn asli temeli olmutur. Halk kimlii farkllklar gizleyen hayali bir dzlemde kurulmutur. Pratik dzlemde rksal alt-st ilikileri ve toplumsal ayrlamaya denk dmektedir. Halkn kuruluunda bir grup, rk ya da snfn temsili yoluyla i farkllklar silinmek istenmitir. Temsilci grup ulus kavramnn etkinliinin arkasnda duran etkin fail olmutur. 591 1.1.2.Ulus: Egemenliin Hukuki Kayna ve Ulusu deolojinin Kurgusu Ulus kavramnn neliini aklamadan nce millet teriminin aklanmas, ulus teriminin halk teriminde olduu gibi hangi anlamda kullanldn daha belirgin hale getirmektedir. Ulus kavramyla ayn anlamda kullanlan ve Arapa kaynakl bir szck olan millet, imla szc ile ilikilendirilmekte ancak bu szcn etimolojisi hakknda farkl grler ileri srlmektedir. 592 Bernard Levis, millet szcnn Aramice milladan geldiini ve Kuranda din anlamyla kullanldn daha sonra da dini bir cemaat ifade ettiini ardndan da slam mmetini ifade edecek ekilde genilediini dile getirmektedir. Millet kavramnn bu ekilde kullanm toplumlar etnik milletler olarak deil dini cemaatler olarak yorumlamaktadr. rnein, 19. yzyl sonuna kadar Gregoriyen ve Katolik Ermeniler ayr milletler tekil ederken, Rumlar ve Slavlar, Rum Ortodoks milletinin ayn paras kabul edilmilerdir.593 Bu, bir milletin tanmlanmasnda nceki zamanlarda din faktrnn nceliine iaret etmektedir. Mogolca kkenden gelen ve nation szc karlnda kullanlan ulus szc farkl bir etnik topluluu belirtmektedir. Zamanla toplumlarn ayn soy ve kken zerine ayrmalar ile kavramn dinsel bir birliktelii ifade etmesinden ok nationalite- milliyeti ifade etmesi gerektii fikri gelimitir. 594

Mcheal Hart; Antonio Negri: mparatorluk, (ev: Abdullah Ylmaz), Ayrnt, stanbul, 2000, s. 115, 116124. Turgay Uzun: Ulus, Milliyetilik ve Kimlik zerine Bir Deerlendirme, Dou Bat, S: 23, 2003, s. 131154. 593 Bernard Lewis: Modern Trkiyenin Douu, (ev: Metin Kratl), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991, s. 331, 332. 594 Turgay Uzun: a.g.m., s. 131-154.
592

591

139

Bu balamda soyut deerler ve bu deerlerin farkllklar baznda temsili ile vcut bulan ulus595 kavramnn szlk anlam modern ada Franszca ayn kkten ayn soydan gelme nation kelimesi karl olarak kullanlmtr. Bu kelime ngilizce ve Almancada da ayndr. Kelimenin mene Ltincede "natio" dan -ayn kkten, ayn soydan gelme- Yunancada rk, ulus ve soy anlamlarna gelen genos szcnden gelmektedir. Yaama balamak (doum) ve kk (soy) salma kelimelerinden tretildii ve ilk kullanm biimiyle yaam, doum ve doulan mekn yerine iaret ettii grlmektedir.596 Akademi Szl'nn 1694 tarihli yazlnda ulus; ayn devlet iinde, ayn toprak zerinde yaayp, ayn kanunlarla ynetilen ve ayn dili konuan insanlar topluluu olarak tanmlanmtr. Szln 1718 deki hazrlannda ise daha nceki tanmlamaya ek olarak ayn yasalarla ynetilmese de ayn lke iinde yasayan insanlarn ulus olduu belirtilmektedir. 1835'e gelindiinde ne devlet, ne yasa, ne de dil konusuna deinilmeden, eski formle geri dnlerek, lke ve doum esasna dayal bir tanm yaplmtr. 1740'lara kadar ulus szcnn kullanm zerindeki "aile, klan, soy imaj pek deimemitir. Voltaire, szcn kullanmnda temkinli davranmaktadr. 1748'de yaymlanan Tre zerine Deneme'e ulus, halk ve ykselen burjuva snfn ima eder. Kitap, 1769'da Uluslarn Ruhu ve Tre zerine Deneme adyla yeniden yaymlandnda, ulus artk burjuvazinin siyasal ykseliini ifade etmektedir. Ulus szc, nceleri btnn iindeki farklklar belirlerken, 1789 Fransz devrimi ile mutlak bir siyasal anlama dnmektedir. Sieyes'in terminolojisinde ise ulus; her eyin kendisinden kt genel iradedir. Ona gre her ey istisnasz ondan kar her ey halktan yani ulustan gelir. te bu kurucu iktidardr.597 Hobsbawm, kavram spanyol edebiyatndan aratrm ve u tespitlere yer vermitir. spanya Kraliyet Akademisi Szlde 1884 basmndan nce modern anlamyla ulus terminolojisinin kullanlmamaktadr. Nacio szc, 1884ten sonra bir eyalet, bir lke ya da bir krallkta oturanlarn toplam ve ayn zamanda bir yabanc anlamnda kullanlmtr. Ayrca 1884ten sonraki basm ile birlikte artk her eyden stn bir ortak ynetim merkezini tanyan bir devlet ya da politik birim bunun yannda, bir btn saylan bu devletin oluturduu topraklar ve bu topraklarda yaayan insanlar anlam da yklenmitir. Daha yakn zamanlarda Enciclopedia Brasileira Meritoda, naao Bir
595

Steve Woolgar: Configuring the User: the case of Usability Trials, (Ed: John Law), A Sosciology of Monster, Routledge, 1991, s. 66. 596 Eric J. Hobsbawm: Milletler ve Millyetilik, (ev: Osman Aknhay), Ayrnt Yaynevi, stanbul, 1993, s. 3031. 597 Kemal Gzler: Kurucu ktidar, Ekin Kitapevi, Bursa, 1998, s. 21, 22.

140

devletin, ayn rejim ya da ynetimde yaayan, ortak karlar olan yurttalar topluluunu; belirli toprak parasnda ortak gelenek, zlem ve karlar bulunan grubun birliini srdrme sorumluluunu stlenen merkezi bir iktidara baml olan insanlarn oluturduu kolektif ynetim gleri dnda, bir devlete bal halk olarak tanmlanmaktadr.598 Hobsbawn bu kavram spanyolca szlkten inceleme mantn, konu ile ilgili szcn evriminin bir genellik tamas ile aklamaktadr.599 Ulus tanmlamalarnda kimi aratrmaclarn tercihi, bireylerin ulus duygusundan ne gibi sonular kard600 ya da d dnyann bak-baka devletler ya da uluslararas kurulular tarafndan tannma- ynnde gerekleirken, kimisi de nesnel, din, dil, rk, toprak zerinde rgtlenmi siyasal birim gibi hukuki btnl ve bu btnln territoryal aidiyetine dair eleri601 ya da znel eleri, ulus olma bilinci, ballk gibi602 veya hem nesnel hem de znel elerin birlikte kullanld tanmlar tercih etmilerdir. ada anlamnda, ulus dncesi her eyden nce, ayn yasalara bal olarak yaamak istediklerini belirten ve szleme balar ile birlikte olan insanlar birliini belirtmektedir. Bu kavramn tam da kartn oluturan romantik anlay ise, ulus terimini, kendi iinde, organik ve doal balarla kesin olarak belirlenmi, neredeyse kapal bir kimlik olarak tantm603 ve etnikliin zaman ve mekna bal durumsallndan kaynaklanan farkllklarn belirtilmelerine en sert biimde kar kmtr. Etnik kken ile kimlik, kimlik ile siyaset arasnda organik bir iliki kurularak sonuta ulus gibi etnik bir determinizm oluturulmutur. Bu anlamda E.Hallet Car, sosyal szleme syleminin sadece kurgusal olarak dahi olsa Eski Ahidin izlerini tadn, ulus kurgusuna yaklamlarn da seilmi halklar kavram ele alnmadan bu konunun ok iyi anlalamayacan dile getirmektedir.604 Eski Ahitteki seilmi halk srail oullardr. E.Hallet Carn bu yaklamnda Sosyo biyolojik ya da salt biyolojik verilerini n plana kararak etnik gruplarn tarih boyunca srekliliklerini koruduklarn dnmektedir. Bu organik ulus anlay ulusu, ortak bir kltr ve tarih bilinci olan doal organik bir gereklik olarak grmektedir. Bu
598 Rukiye Akkaya: Kreselleme Olgusu Karsnda Ulus Sorunu Baslmam Doktora Tezi Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 2002, s. 1315. 599 Eric J. Hobsbawm: a.g.e., s. 29-31. 600 Max Weber: Sosyoloji Yazlar, (ev: Taha Parla), letiim Yaynlar, stanbul, 1995, s. 261 vd. 601 Dominique Schnapper: Yurttalar Cemaati, Modern Ulus Fikrine Dair, (ev: zlem Okur), Kesit Yaynlar, Istanbul, 1995, s. 3739. 602 Jean Jack Rousseau: Toplum Anlamas, (ev: Vedat Gnyol), MEB, Yaynevi, stanbul, 1997, s. 1720. 603 Philippe Raynaud: Rials Stephane: Siyeset Felsefesi Szl, (ev: smail Yerguz ve dierleri), letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s. 929, 930. 604 Edvard Carr Hallet: Tarih nedir?, (ev: Osman Aknhay), letiim Yaynevi, stanbul, 1999, s. 79, 80.

141

da ulusun bireyin iradesinden bamsz olarak varln srdrmesi dolaysyla bireyden ziyade ulusu ncelemesi anlamna gelmekte ve ulusu bu anlamda organik bir btnlk olarak varsaymayan bireyleri bilin yanll ierisinde varsaymaktadr. Ulus teriminin ada kullanm farkll, doum, soy ktne baml kan ba, rk, etni, toprak ya da kavramn tarihi ile deil, tersine bir isten, bir siyasal topluluun ilkelerine zgr katlm dncesi ile de tanmlanmaktadr. Bu yaklam, Gellnerin ulusu ortak bir kltrn, iletiim sisteminin, dnce ve davrann ve yelerinin her birinin dier bir yeyi ayn ulusun yesi olarak kabul ettii bir topluluk olarak605 tanmlamasna ok benzemektedir. Bu tanmlamada ayn yasama erkinin temsil ettii, ayn yasaya bal olarak yaayan bireyler birlii kavram ncelenmekte606 ve etnikliin zaman ve mekna bal durumsallndan kaynaklanan farkllklarn belirtilmelerine olanak tanmaktadr. Ulus, modern, siyasal ve hukuki anlamna 18. yzylda ulamtr. Modern anlam ile ulus krallarn yerel topluluklar kralln gc altnda bir araya getirmii607 ve bu bir araya toplanan gler iktidar eliyle siyasallatrlmasnn sonucunda kurgulanmtr. Bu uygulama, devletlerin kurulmas hangi dzeyde olursa olsun ynetici snf tarafndan oluturulur608 sylemini anmsatmaktadr. Anderson' un k noktas ulusun zel bir kltrel yapm tr olduu dncesidir. Ona gre uluslar hayal edilmitir. Bu hayali yaama eklinde ulus snrl olarak hayal edilmektedir. nk hibir insan kendini insanln btnyle rtyor olarak kabul etmemektedir.609 ada ulus anlayn ok yerinde bir terimle ulus devlet terimi ile adlandran nce Sieyes, ardndan da Renan olmutur.610 Ernest Renan milletin objektif faktrlerle olutuu dncesini reddetmektedir. nsan, ne rknn, ne dilinin, ne de dininin, ne de nehirlerin izledii yolun, ne de sradalarn ynnn eseridir. Salam duygulu ve scak kalpli insanlarn bir araya gelmesi manev bir uur yaratr ki, buna ulus denmektedir. Renana gre, ulusu yaratan ey, birlikte ac ekmi, sevinmi ve birlikte umut etmi olmaktr. Bu verilere dayal olarak Renana gre, ulusu, ortak bir maziye sahip olan ve gelecekte de birlikte yaama

Ernest Gellner: Uluslar ve Ulusuluk, (ev: Bra Ersanl Behar), stanbul, 1992, s. 2628. Manuel Castells: The Power Of Identitiy, New Edition, Blackwell Publishing, 2004, s. 45. 607 March Bolach: Feodal Toplum, (ev: M.Ali Klbay), Sava Yaynlar, stanbul, 1983, s. 536540. 608 Raymond Wllams,: kibine Doru, (ev: Esen Tarm), Tarihsiz, Ayrnt, s. 173-174. 609 Benedict Anderson: Hayali Cemaatler, (ev: skender Savar), Metis, stanbul, 1995, s. 20, 22. 610 Philippe Raynaud; Rials Stephane: Siyeset Felsefesi Szl, (ev: smail Yerguz ve Dierleri), letiim Yaynevi, stanbul, 2003, s. 929.
606

605

142

arzusuna sahip olan insanlar topluluu eklinde tanmlayabilir611 ve etniye ait zgl tarih ile insanln henz bilinmeyen dnemlerinden balayan genel tarih arasnda kurulan ideolojik bir temasn uygarlk ve gelimilik onuruna ortaklatrlmas ve insanln zenginliine, kaynaklarna yaknlatrlmas eilimine yatkn bir anlay olarak grebiliriz. Guibernau; ulus olgusunu, bir topluluk bilincine sahip ve ortak bir kltr paylaan kesin snrlarla belirlenmi bir toprak zerinde yerleik olarak ortak bir gemie ve gelecek projesini ieren ve kendi kendini ynetme hakk olan bir toplum olarak tanmlamaktadr.612 Bu yaklama gre; bir toplumun ulus olabilmesi toplumu oluturan bireyin doumundan lmne dek bir gndelik pratikler ve aygtlar ayla bir homo-natiolalist homo-economicus,
613

homo-politicus

ve

homo-religious

olarak

kurgulanabilmesi ile mmkndr.

Byle bir tanmlama kurumlarn ileyii ile

yeniden oluturulan her toplumsal cemaatin bir var oluun kolektif bir anlat rgsn yanstmasna, ortak bir isim kabul edilmesine ve -yeni durumlar iin tretilmi ve tekrarlana tekrarlana yerletirilmite olsalar- ok eski bir gemiin izleri olarak yaayan geleneklere dayanmaktadr.614 Ulusun inas yerel balamda folk kltrlere dayal gruplarn karmak yaps yerine; modern bilim ve teknolojinin gereklerine gre tasarlanm ulusal kltr topluma hkim klma iddias tamakta, bu iddia da ulusal kltr aracl ile atomize olan anonim bir toplumu kurgulamaktadr. Bu toplum kurgulandnda yerel bir kltr odaa yerletirmek yerine; artk kendisine zg olan yerel bir st okuryazar ve uzmanlar aras kltr canlandrmakta veya kendine gre onu yaratmaktadr. Ancak bu yeni duruma ramen yerel folk stil ve leheleriyle baz balantlarna atfta bulunmadan da edememektedir.615 Ulus, geleneklerin, greneklerin ve ayrlklarn yerine btnlemi, akln ilkelerinden esinlenen yasa tarafndan yeniden yaplanm bir ulusal uzam ortaya koymaktadr. 616 Modern ulus kurgusunun ina edilmesi ve bu inann sre ve unsurlarna meruiyet kazandrmak iin -yukarda da belirtildii gibi- tarihsel atflara

Kemal Gzler:"Devletin Bir Unsuru Olarak 'Millet' Kavram", Trkiye Gnl, Say 64, K 2001, s. 10813. Montsrrat Guibernau: a.g.e., s.91, 92. 613 Michael Billig: Banal Milliyetilik, (ev: Cem ikolar), Gelenek Yaynevi, stanbul, 2002, s. 16. 614 Wallerstain, a.g.e., s. 117-118. 615 Ernest Gellner: Ulus ve Ulusuluk, (ev: B.E.Bahar, G.G. zoan), nsan Yaynlar, stanbul, 1992, s. 107, 108. 616 Tourain: Modernliin Eletirisi, (ev: H.Tufan),YKY, stanbul, 1994, s. 155.
612

611

143

bavurulmas617 kurumlarn ileyii ile yeniden kurgulanan modern toplumsal cemaatin dayana iin ortak bir ismin kabul edilmesi ve yaanan geleneklere dayandrlmas gerkmektedir.618 nk herhangi bir ulusun doal olarak etnik temelinin olmad dolaysyla ulusun ortaklaa baz belirli zelliklere sahip olan ve bu ortaklaa zellikleri yznden ayn toplumun yeleri saylan ok sayda bireylerden kurgulanm bir soyutlama olduu var saylmaktadr. 619 Ulus olgusu Alman romantizminde etniklik, Fransz ulusuluunun kurgulanmasnda da corafi snrlarn n plana karlmasyla farkllklar dlayc ve ortak fayday ne karc yani birliki bir kavram ve toplumsal btnleme aracna dnmdr. Modern ulus kavram monarik devletin partimonyal bedenini miras alm ve onu baka bir biimde yeniden icat etmitir. Bu yeni iktidar totalitesinin ats ksmen yeni kapitalist retim sreleri ksmen de eski mutlakyeti ynetimin mekanizmalar tarafndan kurulmutur. Bu yapsal iliki ulusal kimlikle istikrara kavuturulmutur. Sz konusu kimlik, kan ilikilerinin biyolojik sreklilii, topran uzamsal sreklilii ve dilsel ortaklk temelinde kurulmu kltrel birletirici bir kimliktir.620 nk ulus formundaki insan topluluunun birbirlerine birtakm balar ile balanm insanlardan oluma zorunluluu bulunmaktadr. Smithe gre ulus tanmna tarihi bir toprak/lke, ortak mitler ve tarihi bir bellek, kitlevi bir kamu kltr, ortak bir ekonomi, ortak yasal hak ve grevler yoluyla kurgulanm, somut rneklerin eitli dzeylerde benzerlik arz ettii bir standart ya da mihenk tan oluturan ideal insan topluluuyla ulamtr.621 Bu yaklama ek olmas anlamnda ulusun duygusal yanna vurgu yapan622 ya da tarihselliine gndermelerde bulunan tanmlamalar da vardr. Bu anlamda Trkdoan ulusun duygusal ynne atf yaparak, dil ve kltr deerleri yannda ortak duygulara arlk vermektedir.623

Mehmet Karaka: Trk Ulusuluunun nas, Vadi Yaynevi, Ankara, 2000, s. 2931. Server Tanilli: Devlet ve Demokrasi, 2.Bsk. Say Kitap Pazarlama, stanbul, 1981, s. 66. 619 Hans J.Morgenthau: Uluslararas Politika, (ev: Baskn Oran, nsal Oskay), Trk Siyasi limler Dernei Yaynevi, Ankara, 1990, s. 129. 620 Mcheal Hart; Antonio Negri: a.g.e., s. 116. 621 Anthony Smith: Milli Kimlik, (ev: Bahadr Sina ener), stanbul, 1999, s. 74, 75 622 mer lhan Akipek: Devletler Hukuku: Devletler Hukuku ahslarndan Devlet, Ankara, Banur Matbaas, 3. Bsk., Tarihsiz, s. 87, 88. 623 Trkdoan: Milli Kimliin Ykselii, Niin Milletleme?, stanbul, Alfa, 2000, s. 2; Cengiz Gle; Trkiyede Kltrel Kimlik Krizi, Ankara, V Yaynevi, 1992, s. 17.
618

617

144

1.1.2.1.

kibinli

Yllarda

Yurttalk

Balamnda

ok

Kltrllk-

ok

Kltrclk Yurttalk her ne kadar geleneksel olarak felsefe ve politika bilimlerinin kapsam alanlar ierisindeyse de sosyolojik olarak politik bir toplumun yelerinin bireysel mecburiyetleri ve yasal olarak verilen haklarnn anlam bulduu kurumlar ifade etmesi624 ile sosyolojinin de ilgi alanna girmektedir. nk kurumlar sosyal hareket srecinin sbjektif anlamn anlalabilir klmann manifestosu olarak kabul edildiinde sosyolojik genelleme iermektedirler.625 Bu bak asna dayal olarak kurumsal anlamda ok kltrllk, oul kltrlerden oluan bir ulus-devlet iinde yaamak anlamna gelmektedir.626 Zayf ulus-devletlerde heterojenliin erdemlerinin vurguland ok kltrclk ve ok kltrcln ykselii, ounlukla ulus-devlet ats altnda, zelde siyasal alan aray iinde olan ve bazen egemen deerlerin izafiletirilmesini destekleyen gruplar tarafndan balatlmaktadr. Ulus-devlet kurgusu ierisinde ok kltrcln rahatsz edicilii, onun ulusal kltr kalb ierisinde gelenein ve yerel kltrlerin politik anlamda mstakilmi gibi yeniden kefine dayanmaktadr. Byle bir yaklamn nedeni belli bir blgedeki etnik ve kltrel tabanl hareketlerin ounlukla dnyann dier blgelerindeki taraflarca desteklenmelerinde ve bu destek sayesinde sz konusu etnik ve kltrel tabanlarn her birinin kendisini ve farklln savunan kltrel gruplara ayrlarak Kltr Savalar olarak adlandrlan bir durumu kre leinde yaatmaya almalardr. Sonuta, ok kltrllk ve ok kltrclk tarafndan organize edilen sorunlar teknolojik vastalar araclyla, kresel lekte gittike yaygnlatrlmaktadr. AB gibi, uluslar st olmas gereken bir birliin kurulmas, ok kltrllk ve ok kltrclk ile ilgili uluslarst sorunlarn ortaya kmasna yol amaktadr.627 Kresel sre, okkltrllk aracl ile tmleik yaplar paralar haline getirmekte ve onlara daha kolay nfuz edebilmektedir. Kreselleme srecine iyimser bakanlarn bu konudaki grlerine gre ulus-devlet yapsndaki anma farkl olma

S. Turner Bryan: Classcal Sociology, Sage Publications, London, 1999, s. 262. Weber: Verstehen and the Ultmate Sociological Unit, Central Currents In Socal Theory 17001920. Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou), Sage Pablicatons, London, 2000, s. 79. 626 Steven Spielberg yapm olan The Land Before Timeadl filimin deerlendirmesini yaparken Slavoj Zizekin de dile getirmeye alt gibi, bu anlam, bazlarmzn byk, bazlarmzn kk, bazlarmzn bilen, bazlarmzn kavgac olduunu ve bu bilgilerle yaamamzn gerekliliini idrak ederek yaammz zenginletirebileceimizi de iermektedir. Slavoj Zzek: The Violence of The Fantasy, The Communication Review, 6, 2003, Copyright Taylor & Francis Inc. s. 276, 277; Slavoj Zzek: The Supposed subject of deology, Critical Quarterly, Volum, 39, No 2, Blackwel, 1997, s. 43, 44. 627 hsan apolu: Kreselleme ve Geleneksel Dinin Gelecei, Dini Aratrmalar, C.6, S: 17, 2003, s. 357.
625

624

145

hakkyla ok etnikli bir topluma geiin iareti olan zgrlklere ya da kltrel kimliklere saygl olunmasnn ahlki ve hukuk tabann oluturan nemli ve ilerici bir gelimedir. 628 Grnenin aksine olduka sorunlu olan bu kavrama kar ayn yaklam sergileyerek ve kreselleme srecini destekleyerek ok etnili bir dnyaya doru gidii mjdeleyen John Naisbitt, bu yeni durumu ulus-devletin lmn mjdeleyerek aklamaya almaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken ey yukarda da deinildii gibi ok kltrllkten ziyade ok kltrclktr. Naisbitte gre, ulus-devlet lmtr. Bu lm, ulus-devletlerin sper devletler tarafndan yutulmasyla deil ulus-devletlerin kk ve etnik paralara blnmesiyle gereklemitir. Ona gre; yeryzndeki lkelerin sadece yzde onu etnik olarak homojendir. Bu yzde onluk dilimden arta kalan pek ok halk kendi kendisini ynetmek istemekte ya da bakalarnn kendi kendini ynetmeye baladn ya da bu uurda yol aldklarn grmektedir. Bu yol aln en nemli rneklemini ise Sovyetler Birlii oluturmaktadr. O, Sovyetler Birliinin dalmas hadisesini demokrasinin artmasyla lke saylarnn da artaca teziyle desteklemeye almaktadr. John Naisbitt Dnyann tek pazar haline getirilmesinin art olduuna inanr. Bu nedenle paralarn kk olmas gerektiine de vurgu yapar. Onun dnyasnda modern telekomnikasyon, halklar, lkeler ve irketler arasnda olaan st bir ibirliinin oluumunda ulus-devletin lm temel aktrdr.629 Grld gibi kresel kapitalizmi savunan nemli sayda dnr ulus-devletin sorunlarn zmede ona destek olmak, sorunlarnn zmnde kendi i dinamikleriyle zorlamada bulunmak ve ulus-devletin gll orannda tm topluma eit derecedeki yurttalk ba kurgulamasn salamak yerine, sorunlara karn nlem ileri srmeden heterojenlik kavramn merkeze alarak ulus-devletin homojenliini salamada heterojenlii ikinci plana attn aslnda oklu tanmlama biimleriyle ok kltrllk, ok hukukluluk, ok etniklilik, cinsellik, ksaca alt kimlikler olarak kabullenilen kimliklerin, temsil edileceini savunarak mozaik, melezleme ve eklemlenme kavramlaryla ulus-devleti yeniden tanmlamaya almaktadr. Bu da kibinli yllarn nemli bir zelliidir.

628 629

Jean Lace: Uluslar ve Milliyetilik, (ev: Siren demen), Metis, 1998, s. 11012. John Naisbitt: Global Paradoks, (ev: Sinem Gl), Genlik Yaynlar, stanbul, 1994, s. 2425.

146

1.1.2.2. kibinli Yllarda Yurttalk Giriimi ve Devlet Mekna bal olarak gerekletirilen yurttalk bilinci ve ulusal kimliin nasl gerekletirilecei konusu630 kresel srete srekli tartmalara neden olmaktadr. Devlet ve onu temsil eden egemenle yurtta arasndaki eitsizlikte, devlet ve egemen, mutlak ve snrsz olarak gl olan taraf kabul edilmitir.
631

Egemene bu anlamda

arlk vermek liberal akln kurucu babalarndan olan Locke iin pek sz konusu deildir. Locke bireye verdii eylem geniliini sadece egemeni deitirmekle snrlamaz. O, bireyin hkmet biimini de deitirebileceini varsayar. Bu haliyle Locke devletin yurttan yaam, mal, zgrln koruyan bir ara olarak alglanmas gerektiini ve aslnda bunun devletin varlk nedeni olduunu ileri srer.632 Birey devlet ilikisinden kaynaklanan eitsizlikte birey tamamen gsz konumunda deildir. nk birey her eyiyle devlete bal deildir. ncelikle kendi yaam hakkna sahiptir. Eer yaam hakk tehlikeye girecekse ya da suu affedilmeyecekse suunu itiraf etmeme hakkna sahiptir. Egemen istedii iin askerlik grevini yapmak zorunda da deildir. Bir sava durumunda ldrme ya da lme eylemine girmek kendi isteine baldr. Sadece egemen istedi diye, bunlar yerine getirilmeyebilir. Birey bu hakkn Gerek zgrlklerinden almaktadr.633 Ulus-devletin kurgulanmasnda ekonomik katksyla dikkat eken ngilterenin askeri uygulamadaki yaklam ok farkldr. ngiltere, cinsiyete ve kahramanla dayal farkl bir uygulama sergilemitir. Onsekizinci yzylda ngiltere srekli bir dman tehdidini kullanm ve tehdite dayal olarak her erkein askere arlmasna olanak tanyan yasal dzenlemeyle ordusunu kurmutur. Ordu o dnemlerde ayn zamanda da bir yurttalk okulu konumundadr.634 nk bireyselliin motivasyonal zellikleri sosyal renme ile biimlendirilmektedir.635 kibinli yllarda yurttalk konusu gerek bireysel gerekse kolektif olarak eitli zmlerin retildii bir konu olmutur. rnein, kltrel aznlklarn talepleri insan haklarnn tam olarak uygulanmasyla karlanabilecei, demokratik devletin grevinin, yurttalara din, dil, etnik kken, kltr ayrm yapmakszn eit muamele etmek, ayn

630 E. Stephan Hanson; Grzegorz Ekiert: Tme, Space, and Insttutional Change in Centrel and Eastern Europe, Capitalism and Democracy in Central and Eastern Europe, (Ed: Ekiert and Hanson), Cambrdge, 2003, s. 23. 631 M. Ali Aaoullar; Cemal Bali Akal; Levent Kker: Kral Devlet ya da lml Tanr, mge, 1994, s. 264. 632 Devid Held; Mc Lennan Gregor: The dea of The Modern State, 1987, s. 37. 633 Thomas Hobbes: Leviathan, (ev: S. Lim),Yap Kredi Yaynlar, 2. Bsk. stanbul, 1993, s. 160. 634 Ozan Erzden: a.g.e., s. 115. 635 Giddens: Studies in Social and Political Theory, Hutchinson&Co. Ltd., 1980, s. 286.

147

haklar tanmak olduu, dinsel inan nasl kiinin zel hayatn ilgilendiren bir konuysa, etnik kltr de ayn ekilde kiinin zel hayatn ilgilendirdii, yurttalara tam bir din ve vicdan zgrl tannd, dilini ve kltrn serbeste kullanma ve gelitirme hakk tannmas gerektii, kltrel aznlklarn taleplerinin karlanmas asndan temel bireysel haklarn tannmas yeterli olmad, bunlara ek olarak baz kolektif haklarn, grup haklarnn da tannmas gerektii, bu kolektif haklarn, aznlk gruplarn kltrel asimilasyona kar korumalarnn zorunlu olduu, ancak bunlarn, aznlk kltrleri mensuplarnn bireysel haklar (rnein ounluk kltrne intisap etmeyi seme hakk ile) ve teki demokratik ilkelerle elimedii eklinde sralanp gitmektedir. Ulus-devlet kurgusunun kibinli yllara da bu ekildeki yurtta yorumu ulusu paralayan yn ile andrc, btnden kopard paray kendi ierisinde btnletirmesi bakmndan da ulus-devletin yurtta kurgulama uygulamalarna uygun bir nitelik sergileyicidir. Ancak genelde baklnca sz konusu sre hem btn hem de paray kurgulanabilen bir dzen olarak yorumlamakta ve sorun bu dzenin organizasyonu sorunu olarak grlmektedir. yle ki, toplum adn verdiimiz kendiliinden doan dzenin, bir organizasyonun genellikle sahip olaca cinsten kesin snrlara sahip olmas gerekmemektedir. ou zaman, gevek fakat daha yaygn bir dzende merkezi bir mevki igal eden birbiriyle daha yakndan ilintili bireylerden mteekkil bir veya birka ekirdek olmaldr. Bunun iin byk toplum bnyesinde, meknsal yaknln veya dier baz zel koullarn eseri olarak mensuplar arasnda daha yakn ilikiler reten zgl topluluklar domaldr. Toplum denen ve kendiliinden doan dzen, sr, kabile veya klan gibi yeleri en azndan baz bakmlardan ortak amalarn merkezi ynlendirmesi altnda hareket ettirilebilir. Ayn grup, baz durumlarda, avclk, g veya kavga zamanlarnda olduu gibi, zaman zaman bir efin ynetici iradesi altnda bir organizasyon olarak ilerken, zaman zaman da, grubun gndelik ilerinin aknda olduu gibi, talimatlara gerek olmakszn, geleneksel kurallara riayet etmek suretiyle muhafaza edilen ve kendiliinden doan bir dzen olarak da iletilebilir. Bu cinsten deiik ksmi topluluklar ok defa akacak ve her birey byk toplumun bnyesinde var olan eitli organizasyonlar yannda ok sayda bu trden kendiliinden doan alt-dzenlerin veya ksmi topluluklarn da bir yesi olacaktr. Toplumun hkmetsiz var olabilecei fikri, eer bu gibi bir dzenin oluumu iin gerekli asgari kurallar onlarn yrtlmesi ile megul organize bir cihaz olmakszn gzlenirse, akla daha yatkndr. Bununla birlikte

148

ou durumlarda hkmet dediimiz organizasyon sz konusu kurallara itaati temin iin vaz geilmez bir gerektir. Sadece tek bir lke sz konusu olduu srece metafiziksel anlamlar yklenmi devlet terimini dhil etmenin hibir gerei yoktur. Yurttalk, snrlar belirli bir mekndan snrlar belirsiz bir mekna tanmal ya da meknsz bir balamla anlamlandrlmaldr. Hareket eden, bir politika izleyen, daima hkmet organizasyonudur ve hkmetin gayet yeterli olduu yerde devlet terimine srklenmek durulua yardmc olmaz.636 nk Ernest Renann sylemiyle uluslar ebedi olmayacak ve bir gn bitecek ve bu bitiin ardndan da Avrupa Konfederasyonu uluslarn yerini alacaktr.637 Kreselleme srecinde devlet kavramnn ortadan kaldrldna ve devlet yerine hkmet kavramnn getirilmeye alldna bylece de ulus-devletlerin kresel devletin bir federesi yaplmaya alldna tank olmaktayz. Byle bir tutuma gre; devlet politikalar istikrarl ve sreklilikleriyle varken hkmet politikalar srekli deitirilmeye uygundur. Bu da kresel hkmetin kendi bakmndan devaml olumlanan srecini daha hzl iletmesine olanak tanr. Bu Trkiye gibi evre lkelerin kreselleme srecinde devlet politikas yerine neden sk sk hkmet politikas ifadelerini kullanldn aklamaktadr. Kreselleme srecinde ulus-devletin yerine bu yeni hkmet algs ile insanlarn birbirine yaknlat iddia edilmektedir. Ancak bu tartmaya aktr. Nedeni de alar ve toklar uzaklatran formlnde gizlidir.638 Bu forml ikibinli yllarda teknoloji ve ticaret aracl ile yaknlat iddia edilen insanlarn yaad dnyay alk ve tokluk ile uzaklatrarak kresel iflasa yol aacaktr. nk kresel sre uluslarn sadece st tabakalar ile olumlu anlamda diyalog kurmakta ancak pramitin altndakiler ise her zamanki gibi yerlerini korumaktadr. Onlar, dinin kullanm biimlerinden kaynaklanan farkllklarla, yurttayurttalk niteliini bozucu yaplanmalarn iine dinin evrensellii tezinin iine ekilmek istenmektedir. nk dinlerin insani ve ahlaki boyutu gereke gsterilmekte ve buradan hareketle siyasal ve stratejik hedeflere ulalmaktadr. Ksaca din, kresel

Hayek: Hukuk: Yasama ve zgrlk Kurlar ve Dzen, (ev: Atilla Yayal), Bankas, C.1, 1996, s. 7073. Cengiz Aktar: Osmanl kozmopolitizminden Avrupa Kozmopolitizmine Giden Yolda Ulus Parantezi, Modern Terkiyede Siyasi Dnce, C.4, Milliyetilik, (Ed: Bora, Murat Gltekingil), letiim, stanbul, 2003, s. 77. 638 P.H. Martin; Harald Schumann: Globalleme Tuza Demokrasiye ve Refaha Saldr, (ev: zden Saati Karadan, Mahmure Kahraman), Trkiye Sorunlar, Kasm 2000, S: 38, s. 51.
637

636

149

artlarn besledii anlamyla yurtta-yurttalk baznda karlalan yeni durumu merulatrmaktadr. 1.1.2.3. Yeni Yurttalk ve Din Din kurumu, kreselleme srecinin edindirmeye alt yurttalk bilinci konusunda kullanlan nemli bir toplumsallatrma aracdr. Bu ara etnik grup tanmlamasnda da -nceki zamanlarda olduu gibi- kendisinin birincil bir neme sahip olduunu gstermektedir. Kreselleeme sreci modern kltre ait kabulleri, tutumlar ykmakta ve insanlar yeni ortak tutumlara sevk etmektedir.639 Kresel srete dinin bu konudaki nemi postmodernizmin din yorumu ile anlamldr. Modernizmden kaynaklanan ve bireyi nceleyen dnyaya dmanca640 bir tavr taknan postmodernizm, kresel srete bireyi yaad dnyadan tekrar eski zamanlara gtrmek ve din adna, dnyada yaarken, dnyadan uzaklamay ve elindekiyle yetinerek yaamay tevik etmektedir. Bylece bir gelimi lkelerdeki ocuklarn evre lkelerin ocuklarndan kat kat daha iyi beslendii gerei sabrla karlanmas gereken dsallk ve nemsizlik ierecektir. Hatta bu durum Tanrnn bir uygulamas ve bu uygulamalara karmamak adna Tanrya itaatin gstergesi olacak, bireyin soyut dnyasnda daha fazla dl elde edecei yorumuyla bu durum birletirilerek bireyin isel deerlerinde olumsuz olabilecek ne bir iddias ne de kar bir duruu sz konusu edilecektir. Byle bir yaklamda olaylar ve olgular zihinsel olmaktan daha ok varolusal, beyinsel olmaktan daha ok kalbi olmaldr ki insanlar mevcut durumu dini faziletlerin z ve kayna eklinde ifade edebilsinler.641 Birey her ynyle bir uyruk olmaktan yaad toplumun bir paras olmaya doru yol alrken bu yaklam bireyin kulana unu fsldamaktadr. Her bir birey ortak varln snrsz imknlarnn sadece kk bir parasn oluturur. Bu yaklama gre, gerek olan varlk ve onun snrsz imknlardr. Gerisi bu imknlarn geici ve belirli bir tarzdaki paral tezahrnden ibarettir. Dolaysyla varln her eyin temelinde yer alan belirsiz gerekliinin dndaki her ey gerek anlamda bir yanlsamadr. Yani onlar meydana getiren artlarn deimesiyle yok olan ve tecellinin sahip olduu gereklik derecesine haiz bir yanlsamadr. Gereki hayrseverlik iki ana fikre dayanr.

ahin Grsoy: Kreselleme Ulus-Devlet ve Din, Dini Aratrmalar, C.6, S: 17, 2003, s. 307. Lord Nortbourne: Modern Dnyada Din, (ev: ahabettin Yaln), nsan, Istanbul, 1998, s. 40. 641 aban Teoman Dural: a.g.e., s. 26.
640

639

150

Biri udur: Her ey Allahtan geldii ve vazifesini ona dnmekle tamamlad iin Allaha hizmet insana hizmetten nce gelir. Yani insana hizmet ancak Allaha hizmetin bir ifadesi olduu zaman faydal olur. Bu anlamda yeni ahdin iki buyruu vardr. Birincisi, Allaha hizmetin pratik ifadesi gelenee balanmaktr. Hayrsever davran gelenee aykr olmamaldr. kinci buyruk ise, eer hayrseverlik, gerek iyinin yerine dk dereceli veya yanl iyiye sebebiyet veriyorsa gereki olamaz.642 Tm bu yaklamlar dinler aras diyalog bal altnda dnyaya duyurulurken dier taraftan din kaynakl ekonomi ve akademi, piramidin altndakileri dine ynelmeile artlandrmaktadr. Ynelinecek dinin ad ve piramidin altndakilerin ynelecekleri idealleri yine postmodern din burjuvazisince belirtilmektedir. Onlara gre; Ondrt asrdan beri dnya haritasn, dorudan doruya veya sonular itibariyle ekillendiren Mslman ve Hristiyan mmetlerinin, Hz. sann ahsiyeti etrafnda btnleerek, hem kendilerini, hem de btn insanl kurtarmaya ynelmeleri, herkesin ideali olmaldr643 Bu yaklama gre, tm gruplar arasndaki tarihi farkllklar yzeyseldir644 ve tm gruplar, belli temel yapsal konular asndan her zaman benzer olmulardr. Kukusuz, istisnalar birka farkl yapda olmutur, ama bunlar kalplam ardklklar oluturmaz. Tm toplumlar kout aamalardan getikleri iin tek bir insan toplumuna ve dolaysyla kanlmaz olarak tek bir dnya kltrne ulaacaktr. Toplumlar arasndaki farkllklarn dnya leinde birleme eilimleri vardr. Ancak farkl kltrleri ve inanlar bilgi, teknoloji ve siyasal gle paralamak isteyen siyasal gler, devletin zel sermaye ve cemaatlere braklmasn istemektedirler.645 Siyaseti cemaatlere devretme giriimi devletin siyasi gcn snrlama adna kendi gcn pekitirmektedir. Bu cemaatlerin zihinlerinde olan ey ise Tanr kavramyla ssledikleri beklentileridir. Ancak Tanr tasavvuru Tanrnn bizatihi kendisi deildir. Tanr tasavvuru vahiyden renilen bir ey olduu kadar ayn zamanda insan tarafndan da kurgulanan bir eydir. nsan kendi zlemlerini, sorunlarn, ama ve korkularn, beklide bilincinde olmad bir yolla Tanr tasavvuruna yanstmaktadr.646 Batl olmayan bilimler birok yerde ortadan kaldrlmtr. Bunun nedeni onlarn

Lord Nortbourne: a.g.e., s. 65-66. Suat Ydrm Selat ve Selam Hz. sa in Aksiyon Dergisi, Yl, 9, 2003, s. 470. Aktaran, Recep Kl; Kresellemenin Deer Boyutu zerine, Dini Aratrmalar, C. 6, S: 17, 2003, s. 19. 644 Zaman Gazetesi: 10 Kasm 2006, s. 19. 645 Bkz: Zaman Gazetesi: 11 Kasm 2006, s. 1. 646 Mevlt Evkuran: Belirsizlik, Tahakkm ve Kreselleme Balamnda Teoloun Gndemi, Dini Aratrmalar, C. 6, S: 17, 2003, s. 322.
643

642

151

iflas etmi ya da baarl olmamalar deil birinci dnya bilimini uygulayan toplumlarn daha byk askeri gce sahip olmalardr. 647 Bu nedenle olmaldr ki tarihinden, geleneinden ve deerlerinden kopmu insanlar, iletiim teknolojisi ve sermayeyi elinde tutan irketleri kurgulandklar corafyay kutsamakta ve sadece kurtuluun bu corafyaya katlmaktan getiini dillendirmektedirler. Ayn kiiler, Bat deerlerini biricik ve evrensel olma teziyle 648 pekitirmeye almaktadrlar. Bu anlamda dini metinlerden uzaklaan dini grntl evreler 649 bu srecin istekli szcsdr. Hinduizim, Buddhizm, Zerdlk, Hristiyanlk ve slam gibi tarihi olan ve eklektik yap tamayan btn ilahi dinler 650 byle bir yaklam yabanclama 651 ile zdeletirmektedir.652 Kreselleme srecinde din ve siyaset genelde i ie olarak kabul grmektedir. nk siyasetin yaptklar din ile merulatrlmakta ve siyasetin de dinsellemesi sz konusu olmaktadr.653 Kapitalizm talep yetersizliine maruz kalrsa varln srdremeyecektir. Bu amala nce dinde reform balamnda dini kapitalizmin amalarna hizmet edecek ekilde deitirecek ve sonra ihtiyacnn azalmas lsnde tasfiye edecektir.654 Bylece modernizm ile ortaya kan kamusal ve dini alan ayrm post modernizmle tekrar baa dndrlmekte ve hayatn her alan dinselletirilmektedir. Kresellemenin takdim ettii bu dinin esaslarn tebli eden peygamber de medyadr.655 Aslnda demokrasi iin uygun bir medya, okuyucularna kendilerinin gndelik yaamlarn etkileyen sosyal gcn snrlarnn anlamnn ne olduunu ortaya koymaldr.656 Tam bunun tersi olarak bu yeni peygamberin ilkeleri, sosyal, kltrel ve kamusal alann yapaylatrlmasna, dini alann da real olarak dinamikleriyle siyasal alan

Paul Feyerabend: Ynteme Kar, (ev: Erturul Baer),3.bsk., Ayrnt,1996, s. 8. E.W.F. Tomlin: Psyche, Culture And The New Scence: The Role of PN, Routledge & Kegan Paul, England,1985, s. 18, 21. 649 Angus Armtage: Kopernik Yaam yks ve almalar, (ev: Emel Bayar), zdm Yaynlar, stanbul, 2004 650 mer Nasuhi Bilmen: Muvazzah lm-i Kelam, stanbul, Tarihsiz, s. 45. 651 Ralf Dahrehdorf: Lfe Chances, Wllmer Brothers Limited, London, 1979, s. 87. 652 Nadim Macit: Kreselleme Siyaset ve Din, Dini Aratrmalar, C. 6, S: 17, 2003, s. 95, 99, 102, 112. 653 Nadim Macit: a.g.m. s. 95, 99, 102, 112. 654 Yaar Kaya: Krenin Halleri, Krenin Halleri, (Ed: Yaar Kaya), Dou Ktphanesi Yaynlar, stanbul, 2007,s. 214, 215. 655 Recep Kl. a.g.m. s. 22; eref Ate: Bir Siyasal ltiim Tarz Olan Propagandann Tannmas ve Propaganda Metinlerinin zmlenmesi, Bilig, S: 13, 2000, s. 118. 656 A. William Gamson; David Croteau; William Hoynes; Theodore Sasson: Media Images and the Social Constructon of Realty, Annual Review of Sociology, Vol: 18, 1992, s. 373.
648

647

152

kaplamasn emretmektedir. Kresel srece uygun, hogr657 eitim politikalaryla birletirilerek 658 uluslarn nemli bir kitlesini dnyann sadece eklemlendii kendi ana kitlesinden ibaret olmadn kavratmaya almakta, bu kavrayla kitleler sivil toplum rgtleri olarak her alanda ilevlerini arttrarak hkmetlerden bamsz, genelde ulus, zelde yurtta erevesini dier uluslar ve yurttalar erevesine oturtmak istemekte, devletler leinde iki dman devletin halk yurttalk ve insan olma ekseninde dman olmalarnn gerekmedii savyla, dier ulusun yurttana ynelik olarak, artk bir dmandan ziyade, dayanma iinde olaca bir varlk olarak gsterilmektedir. Bu anlamda ulus-devlet kurgusunda yurtta, ncekinden biimsel olarak farksz, ancak ierik olarak yurttalar toplumu olmaktadr. Hemen belirtelim ki, ok kltrllk, farkl olma hakk, cemaati siyasi hayatn uygulamaya konmas, ok etnili bir yap ile dnyada bir birlemenin salanmas ve neticede ulus tesi yaama geilmesi ile snrlarn almas uygulanabilir gzkmemektedir.659 nk yeni tanmlama biimiyle yeni ulusuluk sadece Avrupallk ya da evrenselcilie deil, glere dahi cephe almaktadr.660 1.1.2.4. kibinli Yllarda Yeni Ulusuluk Kreselleme srecini ele alan kuramlarn deinmeden gemedikleri nemli konularn banda sz konusu srecin farkllk politikalar ve farkllk vurgular gelmektedir. Byle bir ncelemenin nedeni kreselleme srecinde kltrel alanda yerel farkllklarn canlandrlmasnda ve n plana karlmasnda aranmaldr. Kltrel alanda yerel farkllklarn canlandrlmas ve n plana karlmasnn nedeni kreselleme srecinde bu kavramlarn srecin yararna stratejik bir ileve sahip olmasdr. Bu anlamda farkllklar kresellemenin kltrel deerlerinin korunmas iin mi gncel tutulmaktadr yoksa yeni ulusuluk bilinlendirmelerinin kurgusuna olanak tanyarak oradan evrensellemeye mi alt iin midir? Kanaatimizce kresel kltr deerleri farkllklar zerinden hareket ederek kendi
657

Bkz: Durmu Ark: Kreselleme srecinde Krgzistanda Misyoner Faaliyetleri zerine Bir nceleme, Dini Aratrmalar, C.6, S: 17, 2003, s. 334338. 658 J.F. Murphy: (ev: Hsamettin Arslan), Postmodern Sosyal Analiz ve Postmodern Eletiri, Paradigma Yaynevi, stanbul, 2000, s. 168. 659 Matthew B. Sparke: Aneoliberal nexus: Economy, Securty and the Biopolitics of Citizenshp on the Border, Politic Cography, 2006, s. 151,152. 660 David Thacher: The Local Role in Homeland Security, Law&Society Review, Volum: 39, Number 3, 2005, s. 635, 636.

153

kltrel kalplarn oluturmaya almakta bunu yaparken de kendisine gre yerel olan kltr minimize ederek ok kltrl bir yap kurgulamaya almakta, bunu da uluslararas anlamalarla gncelletirmektedr.661 Bunu etnografik ideolojinin politik llerin srekli oluuna ramen kltrel tanmlamalarnn son zamanlarda minimize olduunu dile getirmesinden662 anlyoruz. Souk savan ardndan kominist devlet kurgusunun gerilemesi ok kltrllk ve sivil toplum anlaynn yannda bir de ulusuluk kavramnn gelimesine olanak tanmtr.663 kibinli yllara zg ulusuluk anlaynn kresel kltre adaptasyonu kresellemenin farkllklar tanmak ve iine katmak istemesi, onlar araclyla ilemeye almasyla gereklemektedir.664 Ksaca dnya, dili ngilizce olan tek bir pazar haline getirilmeye allmaktadr. nk ngilizce OPEC rgtnn, ABnin, Hindistann ve Pan skandinav konferanslarnn da resmi dilidir. Ayrca bilgisayar sistemlerindeki verinin %80i de yine bu dille oluturulmaktadr.665 Yani ngilizce baz lkelerde birinci, dier tm lkelerde ikinci dil konumundadr ve hzla da birinci dil olma yolunda ilerlemektedir.666 Naisbit bu yaklama uygun olarak yle bir tespit yapmaktadr. Tek bir lke olan SSCB resmi anlamda yz drt etnik gruptan olumaktayd. Ancak imdi bu lke dalm ve yerine on be yeni lke kurgulanmtr. Gney Amerikaya bakld zaman yzden fazla farkl dil grubunun varl grlecektir. Afrika ise bu anlamda ok daha zengindir. Bir rneklem olarak Kenya kendi dili ve kltrne sahip krk, Uganda ve Gabon ise krkn zerine etnik gruptan olumaktadr. Zaireye baklnca iki yzden fazla dilin kullanld grlecektir. Dnya zerindeki lkelerin sadece % 10u etnik olarak homojendir. 667 Dnya tek bir pazar haline getirilmek isteniyorsa paralarnn kk olmas gerekmektei yukarda dile getirilmiti. Bunun gerekletirilme forml Naisbitin ilk bakta masumca grlen istatiksel yaklamndan anlalabilir. Bu yaklam sonu itibariyle kresellemenin postmodern destekli yeni ulusuluk anlay ile yer krenin etnik temel zerine yzlerce kk siyasi ve kltrel birliklerden olumasn

Tim ORiordan: Environmental science, sustainability and politics, Royal Geographical Society (with The Institute of British Geographers), 2004, s. 234. 662 James Clifford: On Ethnographc Allegory, The New Social Theory Rader, London, 2001, s. 57. 663 Jeffrey C. AlexanDer: Steven Seidman: The New Sosyal Theory Readers, (Ed: J. C.A; S. S: Routledge, London, 2001, s. 16. 664 . Hall: a.g.e., s. 32. 665 Tony Spyby: Globalization and World Society, Blackwell, Cambridge, 1996, s. 108. 666 aban Teoman Dural: a.g.e., s. 156. 667 J. Nasibit: Gobal Paradoks, (ev: S. Gl), Genlik Yaynlar, stanbul, 1994, s. 24.

661

154

istemektedir. Var olan haliyle yer kredeki yoksul halklarn zgrlklerini ellerinde tutmalarnn bilinli abalarn ifade eden ulusalclklarnn kantlanabilir bir yanl, irrasyonel, dar, nefret ykl, zorlayc ve ykc olarak yorumlandrlmasn ve ulusdevletlerin modernitenin bir sonucu oluu itibariyle de bireye mutsuzluk vermesi gibi l bir senaryoya taban hazrlamakta ve bunun iin de var olan ulusuluklarn zlerek yok edilmesi iin farkl seenekler sunmaktadr. Bu seenekler kabul ettirilebilirse dnya, paralar kk tek bir pazar haline getirilebilecektir. Kk paracklardan kurgulanan bu yeni kk dnyann kurgulan biimi z itibariyle eletirdii eski dnyadan daha sakncal bir yapyla tanmlanabilir. nk kurgulan biimiyle yenidnyay ayakta tutacana inanlan yeni ulusuluk dinsel temalar n planda tutmasyla modernizme kar,668 kltrel olarak ayrmc, etnik kkler zerinde varln korumaya alarak btnletirmekten daha ok ayrtrc bir zellik sergileyecektir. Bu sergileni teknolojinin yardmyla desteklenince de yeni ulusuluk tehlikeli bir grnm olmaktadr.669 Bu grnm biri siyasal dieri kltrel ve ekonomik olmak zere nemli faktrden beslenebilir. Kltrel olarak dinle tarikat ve mezhepler araclyla bireyin edilgenlikten kurtarlarak zgrletirilmesi ifade edilmekte,670 politik olarak ise bask altnda olduu iddia edilen etnik yapya ynelik zerklik yaklam sergilenerek bunun ardndan tek bir pazar ngrlmektedir. Aslnda ikinci yaklamla az gelimi lkeler ve gelimi lkeler arasnda ikili bir paradoks da yaanmaktadr. Az gelimi lkelerde bu siyasal yaklam etnik yaplar arasnda yeni bir devlet kurgulama biiminde ana ktleden zgrlk adna etkin bir kopuu tevik ederken bu yaklamn mimar olan lkelerde bunun tam tersini kurgulamaya almaktadr. Bylesi bir paradoksun varlk nedeni gelimi zengin lkelerin az gelimi fakir lkeler zerinde istedikleri gibi davranabilmelerini salayan kreselleme srecinin ekonomik amalarnda aranmaldr. Ayn zamanda bu sre, Batnn bir corafyay ifade etmesinden daha ziyade ideolojik bir kavram olarak lkelerin

Bu yaklama renk olarak XIX. Yzyl ikinci yarsnda talyan Edebiyatnn Verga ile en byk iki romancsndan birisi olan Antonyo Fogazzaroyu rnek verebiliriz. Fogazzaro yaptlarnn tmnde, gkyz ile yeryznn, dogma ile bilim zgrlnn, ruhla etiin arlar arasnda bir vicdan dalgalanmas yaamtr. Yeni Bir din kurucusu olarak da yorumlanan Fogazzaro, 1905de yaymlad IL Santo ve 1911de yaymlad Leile adl iki yapt vardr. Il santoda roman kahramannn aracl ile kilisenin yenilenmesi tezini savunmu ve modernist denen akmn szclk ve nderliini yapt iin modernizmi knayan papa X. Pius tarafndan aforoz edilmitir. Leile de ayn sondan kurtulamamtr. A. Fogazzaro: Bu yeni kk Dnya, (ev: Feridun Timur), MEB Yaynevi, stanbul, 1989, s. v, v. 669 Mary Kaldor: The New Nationalism in Europe Altered States, Olive Branch Press, N.Y. 1993, s. 141149. 670 Oktay Gkdemir; Kreselleme ve Post Modernizm Tartmalar Karsnda Ulus-Devletlerin Konumu, Tarih ve Milliyetilik, I. Ulusal Tarih Kongresi Bildiriler, 30 Nisan2 Mays, Mersin niversitesi, 1997, s. 18

668

155

odakland bir merkeze dnmesinde ve bu tek odaklamann kltrszlemeyi, kimliksizlemeyi yaratmas ve bu bunalmn zm yolu olarak da farkl kltrel kimliklerden oluan oul ama belirsiz bir evrensellie yneltmeyi amalamaktadr. Bu emirle yeni bir dzenin ve yeni bir dnyann oluum biimi ok belirgin bir biimde artk ortadadr. 671 Aslnda kreselleme sreci ulusal kavramn kurgulayan btn paralarn krizi ile ilgilidir. Bu srecin kltrel balama yanstlmas, homojenite ilkesine bal ulusal kltrel bir temsil kurgusunun krizini ve kresellemenin ekonomik ve ideolojik ihtiyalar balamnda bu kltrel temsil kurgusunun yeniden kurgulanmas srecini tanmlamaktadr. Bu yeniden yaplanmac srecin gereklemesinin temel iki boyutundan sz edebiliriz. Bunlardan birincisi homojenletirme ikincisi ise heterojenletirmedir. Kresellemenin karmak mant gereince bu iki sre kreselleme srecinin bnyesinde birlikte vardr. Bunun iin kreselleme sreci ncelikle farkllklarn temsiline olanak salamakata ve farkllklara meruluk kazandrarak kendisinin bir st alan olan kresel kitle kltr iinde onlar eritmektedir. Bylelikle kreselleme srecinin kltr politikas, kendine zg homojenletirme tarzyla farkllklar zmseyerek kresel lekte daha geni apl bir kltrel temsilin iine yerletirmektedir.672 Bu yerletirmenin ksa tanm Batllama, Bat medeniyetleri camias iine girme olmaktadr. Bu oluturma biimi kimliksiz, kiiliksiz, isyan ykl kalabalklar kurgualamaktan baka bir fayda salayamaz. Son tahlilde Batllama gerek anlamda bir uygarlama deil bir uygarlk deitirme sorunu olduu iin673 uyum sorunu yaayanlarn da birlikte yaratmaktadr. Kltrel balamdaki bu farkllk politikalarnn kaynanda ne vardr? Yukarda uzun uzadya deinildii gibi elbette ki byk sermayenin birikim mant vardr. nk artk yerel sermayeler araclyla uzak mesafedeki dier siyasal ve ekonomik sekinlerin yannda ve onlarla ibirlii iinde kresel lekte hkm srebileceini anlam bir sermaye sz konusudur. Bunun iin onlar silip atmaya kalkmaz, onlarn araclyla ilemeye alr, onlarla mzakere eder. Ayrca farkllklar denetim altna almak daha yansz biime getirmek bu srete onun iin bir zorunluluktur.674
671

Serge Latouche: Dnyann Batllamas, (ev: Temel Keolu), Ayrnt, 1993, s. 121. Fazl Arabac: Kresellemenin Dnsel Arka Plan ve Sosyolojik Yansmalar, Dini Aratrmalar Dergisi, C. 8, S: 25, Mays-Austos, 2006, s. 13, 29. 673 Necdet Suba: Trk Aydnnn Din Anlay, Yap Kredi Yaynlar, 1995, stanbul, s. 299. 674 . Hall: Eski Ve Yeni Kimlikler, Eski Ve Yeni Etniklikler (Der: Anthony D. King,), (ev: .H.Yolsal, G. Sekin), Kltr, Kreselleme Ve Dnya Sistemi, Ankara, Bilim Ve Sanat Yaynlar,1998, s. 49.
672

156

1.1.2.5. Dil Birlii Ulus-devletin temel niteliklerinden birisi olan yurttalk niteliinin hemen ardndan deinilmesi gereken en nemli konu dil birlii konusudur. Bu nem, sosyal entegrasyon675 ve paralanmann676 ilk olarak dille gerekletirilmesinden,677 yurttalk bilincinin gelimesinde dilin ok nemli bir yer tutmasndan ve kltr oluturan birok niversal vasftan en nemli olannn dil678 olmasndan kaynaklanmaktadr. Dil, isel olarak yaratlan farkllklarn etkisiyle kurgulanan bir at,679 bir anlam sistemidir. 680 Dilin kendisindeki homojenleme zellii ile ulusal kltrn bir paras ve ulusal kimliin bir ina aracdr. Bu nedenle byle bir trdeletirici aratan vaz geilememektedir. Bir toplumda yurttalk bilincinin belleklerdeki temeli, dil, ilke birlii ve lke btnldr. Bilinli her yurttan herhangi bir sorun karsnda belleinde toplumun ilke birlii ile lke btnl belirir. Sorun, bellekte beliren bu dncelere gre zmlenir ve bu ortak anlama arac ile anlatlr. Bu nedenledir ki kimilerince ulus, ne rki, ne kavmi, ne cografi, ne siyasi, ne de iradi bir zmre olarak alglanmamakta, bilakis ulus, lisanca, dince, ahlka ve edebiyata mterek olan, yani ayn terbiyeyi alm fertlerden mrekkep bir zmre681 olarak tanmlanmaktadr. Peki, bu ilke birlii ve lke btnl nasl salanmaktadr? Tek bir yolla; o yol, ada ve ulusal eitim yoluyla. 682 Eitim bir toplumun dilidir ve hem politik ulusuluun hem de etnik ulusuluun ar bast lkelerde, dilin ynetilmesi gerektii fikri bu nedenle mevcuttur. Bu fikir dilin bir yandan standartlamasn, bir yandan resmi dil olarak eitimde ve kamusal iletiimde kullanlmasyla sosyo-kltrel olarak yeniden retimini iermektedir. Bu anlamda dil hem ulus kurgusunda, ortak kimliin ve bizlik bilincinin temel bir gstergesi ve ispat saylm, hem de bu kurgunun siyasi pratie dkld durumlarda,

Alex Honneth: Personal Identty And Dsrespect, The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman, Routledge, London, 2001, s. 39. 676 Bruce Lloyd: Leadershp, Globalisation and the New Economy: What is diffirent and what s not?, New Paradigms in Leadership, (Ed: Adel Safty, Halil Gven), Baheehir niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s. 142, 143. 677 Habermas: Contrbutons To A Dscourse Theory of Law and Democracy, (Ed: J. C.A; S. S. ), The New Social Theory Reader, Routledge, London, 2001, s. 34. 678 B. Berelson; A.G Steiner; Human Behavior: An nventory of Scentific Findings, New York, Harcourt, 1964, s. 646, 647. 679 Donna Haraway: The Bopolitics of Postmodern Bodies, The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander; Steven Seidman: Routledge, London, 2001, s. 279. 680 Marshall Sahlins: Hstorcal Metaphors And Mythcal Realtes, The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander; Steven Seidman: Routledge, London, 2001, s. 48. 681 Ziya Gkalp: Trkln Esaslar, MEB, Yaynlar, stanbul, 1990, s. 26, 27. 682 Simon Marginson; Gary Rhoades: a.g.m., s. 288.

675

157

ulus-devlete mensup nfusu dntrmek yolunda asli bir ara olarak kabul edilmitir.683 Ulus-devlet kurgusuna ulalncaya kadar eitli devlet modellerinde dil birliinin varlndan sz edilebilir. Ancak bu dil birlii nceleri dilin karlkl bir anlama arac olmasndan daha teye gitmemi ve halk kendi yurduna balayc bir zellik sergileyememitir. Dilin bir anlama arac olmasnn ardndan dil ile ilgili sylenebilecek bir baka durum daha sz konusudur. O da, devletin yasalarnn yurtta tarafndan bilinmesi gereidir. Yasalar ortaya kmaya balaynca bu yasalarn bilinmesi gerei ortak bir dilin de bilinmesi gereini yaratm ve bu bilinle anlalabilir yaygn bir dil bilinci kurgulanmtr. Bu ulus olma srecindeki yaamsal bir admn atlmasdr ve Avrupada 1830lara denk dmektedir.684. Dil birlii, gnmzdeki gerek anlam ve nemini ulus-devlet kurgusuyla elde etmitir ve dil, ulus kurgusunun din, soy, kltr ve tarih birlii kurgularndan oluan drt isel unsurundan biridir. Dsal unsur ise dman imajdr.685 Fransada, 1794 ylndan sonra yerel dillerin ve lehelerin kamusal ve zel alanlarda kullanlmalar yasaklanmtr. Fransada dilde birlik 1789 Bildirisinde kullanlan dilin ulusal bir dil olarak tm Franszlar iin geerli klnmas eitimin yaygnlamasyla salanmtr. Blgesel diller olarak nitelendirilen Baska, talyanca, Brtanca ve otuza yakn tara az, ulusal birliin nnde engel olarak grlmtr.686 19. ve 20. yzyllarla gelindiinde ulusun kurgulanmasnda baat bir etkene sahip olan dil birlii, her trl lehenin, yerel egemen dilin standartlamasn salayarak bir yandan yurttalar ve yerleim yerleri arasnda iletiimi salamakta dier yandan da sz konusu iletiime bal olarak etkileimi gerekletirmekte ve piyasalar standartlatrc bir zellik sergilemektedir.687 Bu ayn zamanda ynetsel merkezin kltrel merkez olmas ile de ilikilidir. Merkez, kltrel iletiimin aknda belirleyicidir. Kreselleme srecinin etkisiyle ikibinli yllarda bu etki kendisini daha da iyi hissettirmeye balamtr. Dil birliinin zellikle piyasalar btnletirme zelliinin fakna varlmas, kresel ekonomilerde de egemen bir dilin gelimesinin nn amtr. Artk, milyonlarca inli ngilizce
683

Mehmet Berk Balk: Milliyetilik ve Dil Politikalar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C. 4, Milliyetilik, stanbul, 2003, s. 777. 684 Hobsbawn: Sermaye a, 18481875, (ev: Bahadr Sina ener), Dost, Ankara, 1998, s. 110 vd. 685 Ozan Erzden: a.g.e., s. 106. 686 Atilla Nalbant: niter Devlet, Yap Kredi Yaynevi, Istanbul, 1997, s. 102109. 687 C.Susan Watkns: From Provinces into Nations, N.J, 1991, s. 173.

158

bilmekte, OPEC rgtnn, ABnin, Hindistann ve daha birok lkenin ya resmi ya da ikinci dili olarak kullanlmakta ve bilgisayar sistemlerinin %80i yine bu dille iletilmektedir.688 15. yzylda uluslama hareketi ile yaratlan yeni ngilizcenin689 kresellemenin etkisiyle yaygnlamas ve kullanlmas kresel aktrlerin dncelerini her tarafa ulatrmalarn salamakta, ulus-devletin niteliini kurgulayarak korumaya alt ulusal dili iin dikey ve isel anlamda bir andrma sergilemesine neden olmaktadr. Dikey andrma konusunda ngilizce tek dildir. Sz konusu bu dil, kreselleme srecine ve ikibinli yllara kresel olma zelliini vermektedir. nk dnyadaki tm radyo yaynlarnn %60, yazlan mektuplarn %70i, telefon grmelerinin %85i bu dille yaplmakta,690 dnya mzik endstrisinin %65i be byk firma tarafndan ynetilmekte ya da film endstrisinin % 90 yedi byk irketin elinde bulunmaktadr.691 Film ve mzik endstrisinin bu grnm kresel kltrn maddi temellerine gndermede bulunurken, dilin grsel ve iletiimsel kullanmnn toplumsal dnceyi gelitiren etkenlerin en banda geldii gereini de hatrlatmaktadr. Toplumsal bakmdan dilin grsel ve iletiimsel kullanm biimi, dnce ve grlerin karlkl aktarlmas ya da toplanmas ilevini stlenmesinin yan sra, ayn zamanda o toplumun kltrel geliimini de iermektedir. Yazlan mektuplarn %70inin ngilizce yazlmas da bu duruma eklenince bu ieriin kresel sreteki yn ok belirgin olmaktadr. 692 Dil farkllamas birletirici ve ayrc zellikleri olan bir farkllama trdr. rnein, Frank krallnn Verdun Anlamasyla ikiye ayrlmasnda en nemli ayrc dil faktr olmutur. Dou Frank topraklarnda Roman dili, Bat Frank topraklarnda Germen dilinin konuulmas bu ayrmay belirleyen temel faktrdr.693 Kreselleme srecinde bu ayrc faktrler elimine edilmekte ve dil farkllamasnn birletirici zellii ngilizce aracl ile kresel aktrlerin lehine kullanlmakta, ulusal diller, isel olarak yerel ve etnik dillere blnmektedir. Bu andrma uluslararas anlamalarla gereklemekte ve gerekesini insan haklar kavramndan almaktadr. Bu haklar

Tony Spybey: Globalization and World Society, Blackwell, Cambridge, 1996, s. 108. Doan Aksan: Her Ynyle Dil, TDK, Ankara, s. 128. 690 Naisbitt: Global Paradoks, (ev: Sinem Gl), Medya Holding, Istanbul, 1994, s. 14, 15. 691 Meltem Ahska: Medya ve Yerellik, Toplum ve Bilim, 1995, S: 67, s. 12. 692 Oya Soner: Trkiyede Yabanc Dil Eitiminin Dn Bugn, neri, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, C.7, Yl 14, S: 28, 2007, s. 403. 693 Marc Bloch: a.g.e., s. 540.
689

688

159

gereince ulus-devletler, etnik gruplar zerinde bask unsuru olmadklarn gstermeli ve dahas onlarn ana dillerini koruduunu ispat etmelidir. nk ana dil sadece bir dil deildir. nsann iki ayak zerinde yryebilmesi gibi temel, asli fonksiyonlarndan ve hatta en bata gelenindendir. nsan, en temel olan bu arala kendi kendini beeri bir varlk olarak retir. Ana dilin yasaklanmas kii dokunulmazlna tecavzdr ve dolaysyla insan haklarna kardr. Bu zarar, kiinin bacan koparmak, bedensel btnln bozmakla da etetir.694 Bylece, 21. yzylda, politik bir unsur olma zellii tayan dil ayn zamanda 21. yzyln devlet ynetiminin insan haklar kapsamna ald bir zellik sergilemektedir. Bu haliyle dil, artk var olan ana ktle iin ulusal bir yapy sergilemekten daha ok politik bir birlikteliin simgesi durumundadr. Daha ncede dile getirildii gibi paralar kk olmaldr ki, elimine edilmeleri ve eksenel paralar halinde getirilmeleri kolay olsun. Dil niteliinin bu ekilde isel olarak insan haklar erevesinde anmaya uratlmas ayn zamanda yeni bir dilin uluslararas anlamda zemin bulmas anlamna gelmekte ve temel bir ilgi alan olmaktadr.695 Oysaki ulus-devlet kurgusu ierisinde yerel leheler bir yandan yaamakta dier yandan bu lehelerin sahibi olan yurttalar, eitimlerini bir ulusal dille yapmakta ve bu dil, onlarn uluslararas standartlarda ada bir eitim iin altyaplarnn kurgulayc artlarn hazrlamaktadr. Ayn zamanda etnik dil zerinde etkin olan ulusal dille bilim ve teknoloji retimi uygar dnya ile dnsel bir paralellik salamaktadr. Bu da yurttan geliimi salayan nemli bir etkendir. kibinli yllarda ana dilin bu btnletirici zellii ulus-devlet kurgusu iinde snrlandrlmakta, bu snrlandrma tam tersi bir biimde, kresel srete ingilizceye ynelik zel ilgiye dnmektedir. Bu ilgiyle birlikte ikibinli yllar ulusal dilin isel deiimi ile yerel dillere paralanp yeni ulusal dillerin ortaya k ve dikey olarak uluslararas lekte bir dil balamnda dier dillerin sergilenmesine neden olacaktr. Bu sergileyile uluslararas dil daha nce modern devlette yaratt btnlk ilkesinin kapsam alann deitirerek srece uygun dnya vatandalarnn ortak bilincini kresel aktrlerin lehine evirecektir.

Kadir Cangzbay: Hi Kimsenin Cumhuriyeti, topya, Ankara, 2000, s. 4446. Dil ok kltrllk politikalarnn uygulanmasnda nemli bir faktrdr. Bu nednele eitli lkelerin siyasal hayatlarnn yerleik kurallar iinde yeni Kltrel farkllk Politikalar yer almaya balamtr. Souk savan bitimiyle birlikte etnik ve ulusal gruplarn ieride ve darda kimliklerinin tannma talepleri gndeme gelmitir. Will Kymlicka: ok Kltrl Yurttalk, (ev: A. Ylmaz), Ayrnt, stanbul, 1998, s. 291, 292.
695

694

160

Dilin bu biimde stat kazanmas, onun sahibi olan toplumun kendisini dier toplumlara aktarma biimine dnerek kresel toplumun ortakln salayan ve niteleyen temel bir ara ilevini stlenmesini kanlmaz klacaktr. Dikey dil birliinin etkisi, 15 ve16. yzylda matbaann, 20. yzylda yazl, grsel ve iitsel medyann yaratt etkiyle ayn etkiyi yaratmakta ve dnya toplumu bu aralar sayesinde btnletirilmeye allmaktadr. Egemenin dili olan bu dil, kendisini bilmeyenleri kresellemenin olanaklarndan mahrum brakaca korkusuyla kitlelerin kendisini zmsemesine neden olmakta, ulus-devlet yurtta ilikisi bylece, kresel egemenler ve dierleri ilikisine dnecek sonuta dikey dil birlii bu ekilde kurgulanmaktadr. Bu ekildeki dil birliinin salanmasnn ardndan da kltrel birlik semboller kanalyla gerekletirilmekte ve bu sembollerin kltr deime bakmndan hkim gruba benzeme ve onunla ayn olma iddias tamas nedeniylede696 kresel egemenliin toplumsal doyum noktas kurgulanm olmaktadr. Bu doyum noktasnn rotasnn ise kresel kitle kltrden getii ok aktr.697 Bu kresel kitle kltr Bat merkezlidir ve dili de yukarda da dile getirildii gibi nemli lde ngilizcedir. 1.1.2.6. Kresel Kltr-Kitle Kltr Moda olmasndan dolay belli bir sre yaygnlaan, sre sonunda etkisini yitiren ve hatta izi dahi kalmayan geici kltrel biimlerin698 sosyolojik tanmlamadaki ad kitle kltrdr. Bu kltr, gemiteki sosyal gruplarn snrl etkileiminden farkl olarak 699 sanayileme ile gelen teknolojinin egemenliinin toplumsala dhil olmas ve ilikiler biiminin metalama ynnde dnme uramas sonucunda denetimle karakterize edilen kitle toplumunun700 rndr. Bu rn, toplumlara aktarlarak ulusal ve yerel kltrleri tek dzelik ynnde tehdit etmektedir. 701 Mannheime gre modern toplumun tarihsel eilimi merkezilemenin ve atomlamann artmas ynndedir. Bu ynde, demokratik bir toplum asndan asli nemde olan toplumsal ve politik kurumlar

Erol Gngr: Yabanc Kltrler Karsnda Milli Kltr, Trk Kltr, S: 190, 1978, s. 577579. Tuna Korkut: Bat Yaylmacl, Kreselleme ve Son Lokmalar, Milli Kltrler ve Kreselleme, (Der: Bahaeddin Yediyldz, . zdemir, F. Unan), Konya, Trk Yurdu Yaynlar, 1998, s. 138, 140. 698 Korkmaz Alemdar: rfan Erdoan: Popler Kltr ve letiim, mit Yaynevi, Ankara, 1994, s. 149 vd. 699 Arjun Appadurai: Dsjuncture And Dfference In The Global Cultural Economy, The New Social Theory Readaer, (Ed: J., C.A; S. S. ), Routledge, London, 2001, s. 253. 700 Herbert Marcuse: Tek Boyutlu nsan, (ev: Aziz Yardml), dea Yaynevi, stanbul, 1986, s. VIII 701 Richard Pells: 20. yzylda Kresel Kltr Miti ve Tehdidi: Modernizmden Film Endstrisine, Kresel Toplum ve Trkiye, (ev ve Der: M.Kemal ke), s. 1622.
697

696

161

zerkliklerini giderek kaybetmektedir.702 Oysaki modernitenin bir btn olarak trel uygulama ve kendilik anlay 17. yzyldan beri politik toplumun en kusursuz kuruluu tartmalarn ortaya koymutur.703 kibinli yllarda, tpk sermayenin kresellemesi gibi kltrel rnlerinde kresellemesinden704 de sz edebiliriz. Kresel kitle kltr enformasyon teknolojisinin tm dnyay sarmalad standartlam bir kitle kltrdr. Bu kltr ierisinde egemen gre gre; kltrel bir snfszlk kurgulanmaldr. Swingewood, Kitle Kltr Efsanesi adl almasnn arka kapanda bu konuyu u ekilde aklamaktadr. Kitle kltr ile Demokratik kltr ayn ey deildir, nk ilkinin kurumlar toplumsal oluumun tm dzeylerinde kitlelerin siyasal, ekonomik ve kltrel etkilere demokratik katlmnn aleyhine ilemek zorundadr. Kitle kltr, nemli kararlar dierleri adna alan st gruplar, halkn zerinde, halk iin alan bir sekin ya da sekinlerin varlna ima eder. Bu nedenle kitle, ortak bir siyasal kltre sahip olmad zaman siyasal toplumun rejiminin ve ynetimin istikrar kazanmas, beklide devam etmesi mmkn olmaz.705 Kitle kltr ok demokratiktir; hibir ey arasnda ya da hibir eye kar ayrmclk yapmaz. Sonuta kltr, kar konulmaz ekilde trplenir ve standartlar kaybolur. Kitle toplumu kavramnn tarihsel kkeni, dayana artk halk deil kitle kavram olan modern snfl toplumun belirmesi iin gerekli toplumsal siyasal ve ekonomik koullar hazrlayan Bat Avrupa Kapitalizminin 19. yzyln ikinci yarsndaki hzl geliimine baldr. George Gissing, New Grub Street (1891) romannda Chat gazetesine ynelik tanmlamasyla kitle kltrn u ekilde tanmlamaktadr. Gazetem eyrek-aydnlara, yatl okullar tarafndan devirilen byk yeni kuaa, yalnzca okuyabilen fakat dikkatlerini uzunca bir sre toplayamayan gen bay ve bayanlara hitap edecek.. Bu gibi kiiler trenlerde, otobslerde, kendilerini megul edecek bir eyler isterler stedikleri, dedikodu tr malumatn en hafif ve bo olandr. Biraz hikye, biraz tasvir, biraz skandal, biraz nkte, biraz istatistik. Her ey ok ksa olmaldr, azami be santimetre; dikkatlerini be santimetreden daha fazla toplayamazlar. Dedikodu bile onlar iin ok uzundur, bo gevezelik isterler Entelektel kltre- rnein kitaplara702

Alan Swingewood: Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, Bilim ve Sanat, (ev: O. Aknhay), Ankara, 1998, s. 333. 703 Habermas: Contrbutons To A Dscourse Theory Of Law And Democracy, The New Social Theory Readaer, (Ed: J. C.A; S. S. ), Routledge, London, 2001, s. 30. 704 Meltem Ahska: Medya ve Yerellik, Toplum ve Bilim, 1995, S: 67, s. 1315. 705 tler Turan: Siyasal Sistem ve Siyasal Davran, 2. Bsk., Der Yaynevi, stanbul, Tarihsiz, s. 44, 45.

162

ynelik tepkiyse ok tipik ve olumsuzdur. nsana ne verir ki? ya da Ne faydas var ki? Toplumsal yaamn dokusu, toplu halde yaamaktan holanma ve arkada canls olma zerine rldr: aile iinde, kamuoyunun tand kiiler (bizim Jack) dhil, her ey paylalr; Ksa vadeli bir zevk dkncl hazlarn annda tatmin edilmesi ve gelecei hi dnmeme ya da gelecei planlamann en aza indirilmesi sz konusudur. Para biriktirilmez, yaam planlanmaz, Hafif bir zevk dknl her yan kaplar, Sanki uzun vadeli ve byk mkfatlarn kendilerine gre olmadn biliyor gibidirler. Tavr, Kayglanmak niye ki?, Glmene bak! dr. ounlukla ABD kaynakl ve iddet, seks ve sadizmle dolu ucuz romanlar ile Moday yakndan takip eden, Parlak, snfsz dergilerin varl sz konusudur. Sonuta ortaya kan ise, tm beeniyi ve karakteristik Halk kltrn yok eden, gereklikten ksmi bir ka, Hislerin solgun yarm n ifade eden kitle sanatna doru bir hareket.706 Bu hareket dnya evresindeki seyahatler neticesinde, altn, baharat, abanoz ve fildii gibi nesnelere ek olarak bedenleri de tketmektedir. Artk tekisi yoktur. Zaten tekisi bizim tketimlerimiz ve yok edilerimiz iin retilmitir.707 Bu mantn oluturulmas iin ncesinden daha iyisi biiminde bir slogan gelitirilmeye ve kltrel deimeleri bu slogan gerekletirmek iin yaplmas gereken olarak alglamaya gerek vardr. 708 Tpk sermayenin kresellemesi gibi kltrel rnlerinde kresellemesinden sz edebiliriz. Enformasyonun medyay da kapsayacak biimde dolama girmesi ile kltrler arasndaki etkileimde de gzle grlr bir yaklam vardr. letiim ve telekomnikasyonun gelimesi, yerel olann kresellemesi ile zgn yerel kltrlerin kozmopolitlemesi kresel bir kltr pazarnn oluumunu gstermektedir.709 Kresel kitle kltrnn dinamiklerinin ne olduu konusuna eildiimiz zaman ok ak bir ekilde bu dinamiklerin iletiim ve telekomnikasyon olduunu710 ve bu iki kavramnda kendileriyle ilgili alanlarda ortaya kan teknolojik gelimelerle bir paralellik sergilediini711 syleyebiliriz. Arlkl olarak Amerikal olan kreselleme ve kresel
706

Alan Swingewood: Kitle Kltr Efsanesi, (ev: Aykut Kansu), Bilim ve Sanat, Ankara, 1996, s. 15, 1672, 73. Palli Cristina Monguilod: Ordering others and othering orders: the consumption and disposal of otherness, The Consumption of Mass, (Ed: Nck Lee, Rolland Munro), Blackwell Publishers, The Sosyological Review, USA, 2001, s. 189, 190. 708 Kurt Lewin: Resolvntg Social Conflict Field Theory in Social Science, American Psychological Association, Thrt Prnting, Washngton, 2004, s. 35. 709 Jonathan Friedman: Kresel Sistem, Kreselleme ve Modernitenin Parametreleri, Post Modernizm ve slam: Kreselleme ve Oryantalizm, (Der: A.Touolu, Yasin Aktay), Vadi Yaynevi, 1996, s. 79. 710 Haluk Geray: Kreselleme ve Masa st Smrgecilik, Mrekkep, K-Bahar 1995, S: 34, s. 43. 711 Fuat Keyman: Klen ve Paralanan Dnyada Siyaseti Anlamak, Toplum ve Bilim, K-Bahar, 1995, 4146
707

163

kitle kltr, kltrel retimin modern aralarnn ve dilsel snrlar hzla ve kolayca geebilen, tm dillerde annda konuabilen grntnn, popler hayatn, elencenin, dinlenmenin, grsel ve grafik sanatlarn her trl mdahalesinin egemenliindedir. Bu anlamda, televizyon ve sinemann, grntnn grsellemesinin ve kitle reklmclnn afie ettii byk tarihsel olaylar ya da icatlarn tarihin akn deitirerek rutin halinde yaplan eyleri artk bitirdiini, nefessiz brakp ldrdn ilan eden afiler sergilenmektedir.712 Kresel kitle kltr, tm bu kitle iletiim biimlerinde kendini gsterir ama balca rnei uydu televizyon olarak dnlebilir.713 Bu anlamda, uydu yaynlar ve televizyon, ulusal snrlarla snrlandrlmamann en ak delilidir. Yukarda da deinildii gibi mzik endstrisinin %65i be byk firmann, film endstrisinin de % 90 yedi byk firmann elindedir. Bu da, hizmet sektr olarak snflandrlan sinema filmlerinin714 kitle kltrnn maddi temellerinin nemini gstermesi bakmndan nemlidir. Buralardan dnyann dier blgelerine gnderilen materyallerle kitle kltr burjuva demokratik ve totaliter tahakkmn merulatrmaktadr. Eer kltr insann kendi insanln ve amalarn ve zgrlk akn ve vakar arzusunu ifade ettii bir arasa, kitle kltr kuram tm bunlarn reddidir.715 Yani aynlama, doal olarak bireyler arasndaki farkllklarn trplenii, onlar daha homojen, daha birbirine benzer bir nitelik kazandrmaya dnk bir zellik olarak ortaya karttr. Kitle kltrnn bir baka zellii de seri retimden dolay, rettii mal, ticari bir meta haline dntrmesidir. Bat merkezli ve dili ngilizce olan kresel kitle kltr kralienin ngilizcesini konuamamakta, ngilizcenin devirilmi eitli biimlerini konumaktadr. Dier diller zerinde hegemonya kurarken onlar kendinden dlayan ngilizce, Anglo-Japonca konuur, Anglo-Franszca, Anglo-Almanca ve hatta Anglo-ngilizce konuur. Eski, bildik snf-tabakal, snf-egemen ses uyumuna dikkat edilen standart ya da geleneksel yksek tabaka ngilizcesi biiminden hayli farkl olan yeni uluslararas dil biimidir bu.716 Bu dil biimi, kullanm yoluyla en eski orijinal biiminin bulunabilecei bir dil deildir. Yapaydr. Oysaki bir dil, kullanm yoluyla en eski orijinaline ulalabilecek
712

Zygmunt Bauman: On mass, individuals, and peg communities, The Consumption of Mass, (Ed: Nick Lee, Rolland Munro), Blackwell Publishers, The Sosyological Review, USA, 2001, s. 102. 713 . Hall: a.g.m., s. 71-72. 714 Hsn Erkan: Bigi Toplumu ve Ekonomik Gelime, Bankas Kltr Yaynevi, Ankara, 1994, s. 1215. 715 Swingewood: Kitle Kltr Efsanesi, (ev: Aykut Kansu), Bilim ve Sanat, Ankara, 1996, s. 187. 716 . Hall: a.g.m., s. 70-73.

164

zellikler sergiler. 717 Grld zere kresel kitle kltr, kitle toplumuyla bitiik bir kavramdr. Batl toplumlarn 19. yzyl sonundan itibaren birbirleriyle ayn zelliklere sahip ama bir o kadar da birbirlerinden uzak atomlam bireylerden oluan trde bir toplum haline geliini varsaymakta ve toplumsal farkllklarn varln yok sayarak, modern topluma ynelik tek bir kltrel kurama dayanmakta seri retimi ve standartlamay gerektirmektedir. Kresel kitle kltr baskcdr, doal olarak uyutucu bir zellie sahiptir ve tekynl bir belirleyici hegomanik etkisi sz konusudur. Bu nedenle kresel kitle kltr homojenletirici bir kltrel temsil biimidir. 2. ULUS-DEVLETN LKES; SINIR KAVRAMININ PERFORMATF DEER718 Ulam ve iletiim teknolojilerindeki gelimeler ulus-devletin meruluk ve egemenliinin nemli bir paras olan yurt hayaline ait snr kavramnn anlamnn da deimesine neden olmutur. Ulusu bak asnn ateli retorii ile sabitlenen vatan topraklar bu anlamda snr kavramnn ileri teknoloji destekli geometrik kesinlii ile bariz bir kartlk oluturarak719 ulus-devleti andrmaktadr. Oysa ki, yukarda da belirtildii gibi ulus-devlet snrlar belirli bir toprak paras zerinden hareketle egemenlik ve meruluk kazanmaktadr. Ancak buradaki belirli bir toprak paras ve egemenlik ifadesi corafi bir aradal art komadn da belirtmek gerekmektedir. Trkiyenin Kbrs, ngilterenin Fokland adalaryla olan ilikisi gibi. Ulus- devlet kurgusu ierisinde mekn zel mlkiyeti ifade eden parseller eklinde atomize edilerek kanunlarla belirlenen artlar erevesinde istendii gibi piyasada rahata alnp satlmaktadr. Topran bu ekilde trdeletirilmesi, sistematik olarak haritalamay gerekli klan bir strateji ile 18 ve 19. yzyllarda ulus-devlet kurgusunun yzn kkl

Dan Rose: Pass the salt: how language moves matter, The Consumption of Mass, (Ed: Nck Lee, Rolland Munro), Blackwell Publishers, The Sosyological Review, USA, Volum:13, 2001, s. 53. 718 Son on ylda performasns ve performativite eletirel teorinin ana kavramlar haline gelmitir. Bu kavramlar kimlik ve zne oluturan teoriler zerinde, zellikle toplumsal cinsiyet ve cinsellik balamnda etkili olmular ve eitli disiplinlerde, sanatta ve medyada geni bir biimde analitik aralar olarak kullanlmlardr. Temsil kategorisi sosyal kltrel teoride giderek daha merkezi bir konum elde ettike performans ve performativite kategorileri giderek daha geerli ve retken hale gelmitir. Bunun nedeni performans kavramnn zorunlu olarak temsil fikrinin yaayan bedenlerin varlna ve pratiine referans araclyla bu fikrin iindeki gereklii ima etmesidir. Baka bir deile performans kategorisi kelime ve bedeni, teori ve pratii, felsefe ve sahneyi ima eden ortak bir zemin tesis etmekte ve yeniden retim olmadan temsil anlamna gelmektedir. Lenio Myrivili: Bir Performans Olarak Snr, (ev: Bayram en), Toplum ve Bilim, S: 106, 2006, s. 254, 255. 719 Halil Nalaolu, Vatan: Topraklarn Alt, st ve tesi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.4, Milliyetilik, letiim, stanbul, 2003, s. 305.

717

165

bir biimde deitirmi ve yabanc uyruklular iin bu uygulamalarda belli snrlamalar ortaya konulmutur. Kreselleme sreciyle gelinen noktada, atomize paralarn alnp satlmas yabanc uyruklular da kapsayacak biimde kolaylatrc faktrleri kanunlatrmaktadr. Artk vatan ad verilen topraklar sabitlenemez bir doaya sahip olarak alglanmakta ve ulusal topraklar farkl dzlemlerde ve kesinlik derecelerinde bir performans rn olarak yorumlanmakta ve ABde bu performans genilemesine ynelik en iyi rneklemi oluturmaktadr.720 Gerekte ulus-devlet tanmlamalar iinde snr kavramna vurgu (egemenlikte olduu gibi) ok nemli bir yer tutar. Snr kavramn tanmlamas iinde kullanarak ulus-devleti aklamaya alan bir rnek olarak Weberin tanmn verebiliriz. Weber ulus-devleti, snrlar belli bir alan zerinde idari tekeli olan ve hkmi hukukla, isel ve dsal iddeti kontrol aracl ile yaptrmlara balayan bir kuramsal ynetim fikri721 olarak tanmlamaktadr. Buradan hareketle snr kavram devlet gcnn yasal anlamda sz konusu tm snrlar iinde tartmasz olarak kullanlmasn ifade etmektedir. Modern devletin iddeti tekelinde tutmas ve iddet araclyla kurgulanmas fikri Giddensin modern devlet kuramnda nemli bir etkendir. Giddensin devlet anlay Weber ve Hegelin devlet konusundaki sentezlerinden etkilenmitir. Ancak giddens, Weberin devlet konusundaki grlerini, pre-kapitalist devletin tarihselletirilmesi srecinde modern devleti iddeti tekelinde bulundurmas gerekesiyle anokranistik olarak kabul etmekte ve kapitalizmin etkisinden ok iddeti tekelinde bulundurmasyla zdeletirmektedir. Ayrca Giddens, modern devlet ncesi devlet kurgusu ile modern devlet kavramlar arasnda evrimsel bir geliemeden daha ziyade derin krlmalarn yaandn dile getirmekte, eitli devlet formlarn mahalli yerlerde kale trnden egemenliklere sahiplikle ilikilendirirken modern devlet egemenliinin modernizmden alndn dile getirmektedir. Giddense gre, modern devletin ortaya k 1800l yllar ve ardndan gelen yllarda kapitalizm, endstrileme ve askeri gelimelerle yakndan ilikili ise de onun ortaya k temelde savala ilikilendirilmelidir. rnein askeri endstrileme kapitalizmin gelimesinde nemli bir faktrdr. Ayn zamanda liberal demokratik vatandaln hak ve sorumluluklar anlay, devletin gelimesinde

720 721

Halil Nalaolu: a.g.m., s. 297. Weber: Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, (ev: Z. Aruoba), Hil Yaynevi, stanbul, 1985, s. 5456.

166

savan rol olarak grlmesi gereken bir bak asdr. Askere gitmek ve ulusal bir topran kurumsal olarak korunan ve glendirilen bir devlet tarafndan kontrol edilmesi de liberal bir demokratik hak olarak grlmelidir. 722 Ne var ki, gzetleme ve iddet aralarnn denetimi hem 19. yzylda hem de gnmzde ierisinde Marksizimin de yer ald en etkili toplum kuram ekollerinin gznden ounlukla kam olan olgulardr. Her iki olgu da, Marksizmin temel ilgi alanlarn oluturan kapitalizm ve snf atmas ile ilikileri balamnda incelenmeli, her ikisi de modernitenin gelimesindeki bamsz etkiler olarak bu alanlarn yaknnda yer almaldr.723 Ulus-devlet gc salayan ve koruyan bir devlettir. Tarihsel kronoloji itibariyle Antik Yunan Site devletlerinden itibaren Kutsal Roma Germen, Osmanl imparatorluklar ve Rus arl gibi her siyasal yaplanmada bir snr anlay mutlaka olmutur. Ancak bu snr anlay modern bir devlet olan ulus-devlet kurgusundaki anlamyla hibir zman ayn deildir. Sz konusu yukardaki yaplanmalarda snr, ya tanrnn egemenliini ya da egemenlii tanrdan alan egemeninin mlkiyetini belirlemitir. Bu izgiler trde bir btn oluturan siyasi bir ierikle anlamn ulus-devlette deitirmitir. Ulus-devleti snr kavramna kavuturan yaplanma ise yukarda deinilen Westphalia (1648) bardr. Aydnlanma dnrlerinin stesinden gelmeye altklar ey politik ve ekonomik bir sorun olarak meknn retimidir. Paral yollarn, kanallarn, iletim ve idare sistemlerinin ekime hazrlanm arazinin ve benzeri eylerin retimi bir ulatrma ve iletiim meknnn retimini aka gndeme getirmitir. Bu tr yatrmlarn mekn retimine getirdii her deiim, sonu olarak ekonomik faaliyetleri eitsiz ekilde etkilemi; bu, servet ve gcn yeniden dalmna yol amtr. Ksaca vatan, arlkl olarak ekonomik terimlerle tanmlanan bir varlk haline gelmitir. 724 Politik iktidar demokratikletirme ve yayma ynndeki her aba da benzer biimde bir mekn stratejisi gerektirmektedir. Fransz Devriminin ilk giriimlerinden biri Fransz ulusal meknn yksek derecede rasyonel ve eitliki biimde blmlere ayrarak rasyonel bir idari sistem kurmutur. Bu politikann eylem halindeki en iyi rnei beklide ABDde

Anthony Giddens: The Nation-State and Violence: A Contemporary Critique of Historical Materialism University of California Press (October 21, 1987), s. 1722, 233. 723 A. Giddens. a.g.m., s. 380. 724 Halil Nalaolu: a.g.m., s. 303-305.

722

167

iftlik ve mtemilat zerine tasarlanm sistemdir. Bu trden meknsal zmlerin ardndan, 1848den sonra, kinci mparatorluk Fransasnda Preire kardeler gibi bankerler, ar birikim ve kapitalizme kar, demir yollarna, kanallara ve kentsel alt yapya dev bir yatrm dalgas araclyla yksek derecede karl ama spekilatif bir meknsal zm uygulamlardr. Byk kaplarn yklmas, kale hendeklerinin almas, insann bir zamanlar girmesinin yasak olduu yerlerde keyfine gre dolama almas ve iine girilmesi bir meknn mlk edilmesi, Fransz Devriminin ilk keyiflerinden biridir. stelik Aydnlanmann iyi yetimi ocuklar olarak devrimciler, mekn ve zaman bir frsat olarak grmlerdir. devrim zamannn e deeri olacak bir trensel mekn inas frsat da yaratmtr. Bu demokratikleme projesinin parann gc ve sermaye tarafndan saptrlmas meknn metalamasna ve iktidarn yerlemesi iin yeni ama ayn derecede baskc corafi sitemlerin yaratlmasna (ABDde olduu gibi) yol amtr. 725 1648den 2000li yllara gelindiinde snr belirleyen aktrler olarak ulus ar firmalar, sorumluluklarn sadece hissedarlarna kar hissetmekte ve ulus-devlete ait olan snr hakkna uluslararas alanda getirilen esnekliklerle snrlama koymaya almaktadr. Ancak, kresel srete snr kavram bir grup iin halen anlamn korumaktadr. O da bazen vasfsz emek, bazense ulus-devletin snrlarna hapis olmu yetersiz yerel sermayedir. Kapitalist dnya ekonomisinin sosyo-ekonomik dayanaklarndan birisi fiziksel igc aklarn srdrme zaruretidir. 726 Bu anlamda ada teknolojiyi kullanma yeteneine sahip vasfl emein kresel lekte hareketi kolaylarken vasfsz emek ulus-devletin snrlar iine hapsedilmitir. Bu vasfsz emek, kresel sermaye iin ucuz i gc olarak tanmlanm ve teknolojinin gelimesi ile kendisine ihtiya duyulmayan bir nitelik keyfiliine brnerek byk sermaye iin ilevsiz bir ihtiya olutur. Teknolojik gelimelerin byk sermaye iin stratejik ilevi emek ile emein mekna bal rgtlenmeleri arasndaki ba da koparmtr. Kreselleme srecinde emek-mekn ilikisi deimitir. Bu deiim retimin mekna bal rgtlenmesi zerinde de farkllamalar yaratmtr. Teknolojik gelime ve deimeler sayesinde i, emek ve dolaysyla retimin, bilgisayar teknolojisine bamll arttrlmtr.727 Bu bamllk oranndaki art sayesinde, yukarda da

Blent Aksoy: Postmodernizm ve Corafya, Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, S: 3, 2003, s. 9799. . Wallerstein: Bildiimiz Dnyann Sonu, (ev: T. Birkan) Metis, stanbul, 2000, s. 121, 124. 727 Baskn Oran: Kreselleme ve Aznlklar, maj, Ankara, 2000, s. 45, 46.
726

725

168

deinildii gibi retim ile mekn arasndaki sk ba, ulus-devletin snr ilkesinin anmasna neden olmutur. kibinli yllardaki uzak gelecekte ise bu anma ile snr kavramnn ne olaca egemenlik nosyonunun deiimi ile bir paralellik sergileyen bilmece misali bir cevapta saklanmaktadr. Kreselleme srecinin, mikro paralar gerek bireysel gerekse toplumsal amalarla alnr- satlr hale getirmesi ve bu alm satm kolaylatrc kanunlarla desteklenmesi, ksaca meknn snrlara tabi tutulmadan mlk edinilmesi, mekn ve egemenlik arasndaki gerilimi grmemezlikten gelmektir. Bu srete meknn trdeletirme ilkesi gerei yeniden dzenlenmesi mekna ynelik egemenliin tekrar bir daha ama bu sefer farkl formatlarda retilecei anlamna gelmektedir.728 Burada grlmeyen ey, meknn ite bireysel, dta da toplumsal egemenlik ile gsterildiinin perdelenmesidir. Kreselleme srecinde, merkantilizmin etkisiyle mekna dayal politikann evresinde formle edilen corafi bir belirleyici olarak ulusdevlet, bireysellemi zel mlkiyetin haklarn her eyin stnde tutan Liberalizmin mekn alanna ynlendirilmektedir. Daha nceleri ulus-devletin anlam haritasn biimlendiren sistematik izimler, bu defa ulus-devletle arasnda farkl g ilikisi bulunan zel mlkiyet ilikilerinin ve metalarn uluslararas ilan edilen ulus-devlet snrlar ierisinde serbeste dolamn belirleme amal olarak yaplmaktadr. Kresel srete srecin toprak politikas, mekn mikrolatrc kurgusu, temelini kapitalizmden alan toplumsal ilikilerin yaylmasn kolaylatran bir ara olarak grlmektedir. Kapitalist g, ulusalclk gibi, artk evre lkelerin her birinde rastlamad gl bir pratikle karlaarak hareket edemeyecei derecede da kapal bir meknla yz yze gelebilir. Kresel srecin demokratik olduunu iddia ederek mekn yeniden dzenlenmesi pratiinin karsna kan ey eskinin pek sevilmeyen pratiklerini gl bir ekilde bnyesinde tayan toplumun kendisidir. Eer toplum o sevilmeyen pratiklerini unutmu ise o zaman sz konusu sre gayet rahat ilemeye devam edecek ve kresel srecin girilmemesi gereken meknlar olarak belirleyecei yerler iin srece uygun kanunlatrmalar yaplacak ve her ey bu kanunlarla merulatrlacaktr. Bu aykrla ikibinli yllarda verilecek yant ise yukarda ima edildii gibi, yerelin ve dier dnya toplumlarnn, bir birlerinin tarihi miraslarndan tecrbe ile rendikleri
728 Paul A. Wllams: Projections for the geopolitical economy of oil after war in Iraq, Scence@Drect, Futures 38, 2006, s. 10781080.

169

eyi tekrar pratike etmeleri biiminde olacaktr. O hal, u anda Afganistan, Irak, eski Yugoslavya ve eenistanda zaten pratik haldedir. Sonu olarak, Kreselleme srecinde evre lkelerin mekn anlaylar, ulusdevletin dier temel zelliklerinde olduu gibi andrlmakta, ancak kresel aktrlerin kresel hareket alanlarn kontrol edebilmeleri iin gerekli olan kendi meknlar, zgl, sabit ve yeri deitirilemez meknlar olarak kalmaktadr. Bu zgl ve sabit meknlara kyasla evre lkelerin meknlar, sermaye birikiminin harekt sresinin hzlandrlaca yava devirli, ancak uzun dnemli ve hareketli yatrmlar yaplmaya elverili alanlar olarak grlecektir. Kresel srete yaanan zaman-mekn skmas, bu skmay yaratan glerin bu konuda nedenli etkin olduklarn ileriki zamanlarda da gsterecektir. ki binli yllar, ar birikim krizlerinin, kltrel ve politik krizlerin mimarlar olan bu glerin, zamana ve mekna bal uygulamalaryla yeni bir kapy aralamtr. Bu aralktan baknca yaplmas gereken bir ey grnmektedir. Bu da, kresellemenin eitsizliklerini ortaya karmak, olas sonular ile ilgili olarak kresel gc elinde bulunduranlar buna ikna ederek yeni toplumsal ve ekonomik rgtlenme biimleri yaratlmasna fiilen katkda bulunmaktr.729 3. ULUS-DEVLETN GC; EGEMENLK ve d egemenlik eklinde ikiye ayrlan egemenlik kavram sosyal bilimlerin birok kavramnda olduu gibi net bir tanma sahip deildir. Kavram, iini neyin dolduracana ynelik Hegelci biime uymayan karmak fenomenler iermektedir.730 rnein ac ve sevin insanlarn ne yapmalar gerektii belirlemektedir.731 Ya da birok insann gcn birletirmek en byk insan gcn meydana getirmektedir.732 Bir baka gre gre bir ya da birka veya daha fazla kiiye zgdr.733 Veya bir ya da birden fazla kiinin bir toplumsal eylem iinde o eyleme katlan bakalarnn direniine karn da olsa kendi iradelerini gerekletirme ansn ierir.734 Hukuku nceleyerek kavramn ii hukukla dolduran735 ya da egemenlik hakknda
729

Erol Tmertekin; Nazmiye zg: a.g.e., s. 323-325. Mchel Foucault: ktidarn Gz, (ev: Fransz eviriye Destyek Programnca evirisi yaplmtr), Ayrnt, 2003, s. 3839. 731 Bentham Jeremy: What is Utility?, Central Currents In Socal Theory 17001920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, s. 5. 732 Thomas Hobbes: The Power of a Man, Central Currents In Socal Theory 17001920, Volum, III, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, s. 109. 733 A. Robert Dahl: Modern Political Analyss, Fourth Edition, Prentice-Hall, Inc. New Jersy, 1984, s. 74. 734 Max Weber: Sosyoloji Yazlar, (ev: Taha Parla), 2. Bsk. Hrriyet Vakf Yaynlar, 1987, s.174- 176. 735 Mehmet Gnlbol: Uluslararas Politika, 3. Bsk, Ankara, 1985, s. 49.
730

170

hukukun bir hrs ya da hukukun imparatorluu yaktrmasn yapan, ya da hukuku ve onun egemenliinin devlet ile sivil toplum arasnda bir snr koyucu olarak736 yorumlayan daha pek ok gr vardr. Neticede bu yaklamlarn hepsi sosyal bir olgu olarak sosyal kmelenme iinde zayflarla gller arasnda kendiliinden oluan bir farkllama737 ya da toplumu, insanlar ynetme gc veya politik bamszl elde etmek iin meru g zerine atma kartc738 ve bir davran ynlendirebilme kabiliyetini elinde bulundurma eklinde ortak bir payda da bulumaktadr. Modern uluslararas hukukun kurucusu olan Grotius, egemenliin mutlak olmadn, bunun tanrsal hukuk, doal hukuk ve uluslararas hukuk ile ynetenler ve ynetilenler arasnda yaplan mukavelelerle snrlandn ileri srerek egemenlik sorununu uluslararas hukuk ve uluslararas ilikiler asndan zmeye almtr. Grotiusa gre egemenlik bir btn deildir, taksim edilebilir. Egemenlii bu ekilde taksim eden anlayn Avrupa devletlerince kabul edilmesinden sonra, Bat devlet sistemi modern temeller zerine oturtulmutur. Grotiusun bu gr modern uluslararas hukukun temelini de oluturmu ve 16. yzyln sonunda ve 17. yzyln bandan itibaren devletlerarasndaki rf ve adetlerin sistemletirilmesi ile devletlerarasndaki hukuki ilikileri dzenleyen uluslararas hukuk ortaya kmtr. Bylece, egemenlik uluslararas hukuk tarafndan izilen snrlar iinde ve onun saptad biimde devletin yetkilerini kullanmasn anlatm olmaktadr.739 Bu yetki kullanmnn anlatm d egemenlik kavramyla anlam bulurken bunun tersi de i egemenlik kavramyla anlam bulmaktadr. Zayf ulus-devlerin ulusal alandaki yetkileri, i egemenlik nosyonunda ki Binli Yllar sz konusu olunca kreselleme srecine uygun etkileimler iermektedir. Bu anlamda ulus-devletlerin kendi balarna yaama geirebilecekleri i egemenlikleri bakmndan snrlandrlmaktadr. yle ki, artk bir ulus-devlet lkesinin snrlar ierisinde, anayasasn diledii gibi saptayamamakta, istedii yasalar karmamakta, kamu hizmetleri ve ynetimini diledii gibi koruyamamakta ve iletememekte, yabanclar lkesine kabul etmesi ve ikametlerini istedii koullara balayamamakta,
736

Alan Hunt: Law, Politics and the Social Sciences, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, s. 104. 737 Leon Duguit: Egemenlik ve zgrlk, Devlet Kuram, (Der: Cemal Bali Akal), Dost, Ankara, 2000, s. 308, 379400. 738 John Rex: Key Problems Of Sociological Theory, Routledge & Kegan Paul, 1961, s. 123. 739 Mehmet Gnlbol: a.g.e., s. 49, 52.

171

ulusal savunmasn istedii gibi dzenleyememektedir. Devletin bu biimde snrlandrlmasnn nedeni uluslararas anlamalarn bir neticesi olarak karmza kmaktadr. Sz konusu uluslararas anlamalar devletlerin uluslararas ilikilerini de belirlemektedir. Yani devletlerin d egemenlik konularnda da i egemenlikteki gibi ayn etkileim sz konusudur. Zayf ulus-devletler, devletlerin birbirleriyle ilikilerini, baka devletlerin basks, karmas ve aracl olmadan serbeste, diledii gibi saptayamamakta, devletler uluslararas alandaki yetkilerine dayanarak teki devletlerle eitli konularda anlamalar yapamamakta, istedikleri biimde ilikiler kuramamakta ve uluslararas toplumun dier yeleri ile eit haklara sahip ve eit devleri yklenmi bir yesi olarak kendilerine byle davranlmasn isteyememekte bu da uluslararas retide merkezi otoriteye sahip devletlerin domasndan sonra gerekleen d egemenlik kavramnn, devletlerin eitlii ve bamszl anlamnda kullanlamamasna yol amaktadr. nk bu saydmz maddeler, merkezi ulus-devletlerin i ve d egemenliklerinin paralanmalar yolu ile ortadan kaldrlmalarn gerektirmektedir. Oysaki egemenlik, 1648 ylnda Westphalia Anlama ile devletleraras ilikilerde en nemli ilke haline getirilmitir. Bu anlamada ak bir biimde, Kutsal Roma Germen mparatorluunun her hangi bir devletin lkesinde sz sahibi olmad, anlamalarn sadece egemen ve bamsz devletlerce akdedilebilecekleri belirtilmitir. Bunun anlam udur: Ne Kutsal Roma mparatorluu gibi devlet st varlklarn ne de teker teker devletler iindeki siyasal birimlerin rnein, Fransa iindeki Dukalklar gibi- genel uluslararas sistem iinde herhangi bir hukuki varlklar olmayacaktr. Bunlar uluslararas anlamalar yapamayacaklar gibi, uluslararas toplantlara katlamayacaklar ve uluslararas hukuka gre hak ve yetki iddiasnda bulunamayacaklardr. Westphaliada kabul edilen bu kural genel hatlaryla gnmzde geerliliini yitirmek zere programlanmakta ve ulus-devleti oluturan alt kurumlar, devleti uluslararas ilikilerde temsil etmek veya onu balayacak anlamalar yapabilmek yolunda biimsel olarak tekrar kurgulanmaya allmaktadr. Byle bir yaklam eitli gerekelerle talandrlmaya allmaktadr. Bu anlamda mutlak stnlk, blnmezlik gibi nitelikleriyle egemenlik kavram gnmzn deien ve gelien devlet ve iktidar anlaynn karsnda savunulmas artk imknsz ve a d haline gelmitir.740 Bu

740

Mnci Kapan: Politika Bilimine Giri, 8. Bsk., Bilgi Yaynevi, Ankara, 1996, s. 61.

172

iddia, mutlak ve snrsz bir iktidar olarak anlalan egemenlii zamanmzn hukuk devleti anlay ile badatrmamaktadr. Zamanmzn hukuk devleti hukuka bal ve onla snrl bir devlet grne dayand gerekesiyle ya hukukun ya da devletin stnln kabul etmek gibi bir tercih dayatlmaktadr. Yine, kresel gelimeler karsnda ulusal snrlar aarak evrensel boyutlar kazanan insan haklar konusunda devletlerin egemenlik ve i ilerine karmama gibi gerekeler ileri srmeleri, sorumluluklarndan kurtularak bu kavramlarn ardna snmalarnn giderek gletii dile getirilmektedir. Bu nedenle giderek yaygnlaan ve genellikle paylalan uluslararas hukukun veya anlamalarn kapsamna giren konular, devletlerin zel yetki alanlarnn snrlar ierisinde saylmamaktadr. Dolaysyla bu konularda belli kurallara uyulmas iin dier devletler tarafndan yaplacak giriimlerin bir devletin i ilerine karmak olarak nitelendirilemeyecei uluslararas yasalarca desteklenmektedir. Oysaki (nceki zamanlar iin) uluslararas hukuk asndan bir dayana olmayan bu trden siyasal giriimler bir devletin i ilerine karma olarak kabul edilmektedir.741 Yukardaki ileri srlen yaklamlar, popler anlamda uluslararas politikada ve hukukta kurgu egemeni lkelerin kendi karlarn elde etmeleri iin madde kurgulama gereklerini perdelememekte, siyasal iktidarn, egemenliin kapsamnda bir uygulama biimi olduunu gzard etmemektedir. Siyasal iktidarn gc, bir devletin zayflk ve gllk dnemlerinde farkl ekil ve biimlerde uygulanmaktadr. rnein gnmzde ABDnin Irak, Afganistan ve Somali mdahaleleri uluslararas hukuk ve uluslararas ilikilerde dayanak bulan ya da antlamalarda yer eden gerekelerle gereklememitir. ABD nce kendi egemenlik anlayna dayandrd devlet gc ile bu lkelere mdahale etmi, ardndan BM siyasal desteini karttrmtr. Bylesi bir durumda, Irak, Afganistan ve Somalideki siyasal iktidarlar egemenlikleri bakmndan ABDye gre tanmlanrlar hale gelmektedir. Bu arada ABDnin kreselleme srecinde gvenlik ve uluslararas hukuk ilikisi sz konusu edilince tercihini gvenlikten yana yapt kendisince aka belirtilmektedir. Yine ABD egemenliinin varln devletin devamll ile zdeletirmekte tm itirazlara ramen egemenliinin sreklilii anlamnda mcadele

741

Mnci Kapan: nsan Haklarnn Uluslararas Boyutlar, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1987, s. 78.

173

etmektedir. ABD ve AB gibi gl birliklerin devletleri, kendilerini ite ve dta gl hissettikleri ve gc ellerinde tuttuklar iin evre lkelere zgrlk ve evrensellik eilimleri ad altnda kendilerinden yana bir tavr sergiletmeye almaktadrlar. Bu haliyle evre lkeler bu gce katkda bulunan devletler olarak var olmaktadrlar. Sz konusu gce kar duran evre lkelere kar ise kendileri ie dnmekte ve o evre lkelere medeniyetleraras atmalar bahane ederek bask uygulamaktadrlar. Yasal anlamda egemen olan ulus-devletler bylece uluslararas politikada snrl bir egemenlie srklenmektedir. Bu da bizlere, egemenlik nosyonu ile g arasndaki ilikiyi gstermektedir. Bu haliyle de olsa ulus-devleler kreselleme srecinde dnya egemeni lkelerin birer engeli konumunda grlmektedir. kibinli yllarda yukarda sz edilen hukuk ve egemenlik arasndaki ilikiye ekonominin iktidar dourucu zelliinin de ekleyebiliriz. Dnya leinde hzlanan sermaye aklarnn yn ve bileimini belirleyen kararlar ulus-devletlerin siyasi denetimlerinden kp bir avu kresel metropolde nvelemekte742 ve gvelendikleri meknlarn anlamlarn kent olmaktan uzak alanlara srklemektedirler. Bu durumda kentlerde devletin varl zel sektrle paylalmakta ve kent iin kararlar, ekonomik, politik ve kltrel, kentin liderleri almakta743 ya da almak istemektedirler. Ulus-devletin klasik egemenlik anlaynn yukardaki ekilde eletirisinin ardndan ekonomik anlamda da eletirilmesi, ulus-devletin ekonomideki egemenlik gcnn andrlarak byk sermaye iin kresel lekte bir pazar oluturulmas,744 ulusal pazarlarda lek ekonomilerini salayan mallarn kresel apta ticarete konu edilmesi, zamanla retici sermayenin kresel lekte retim kararlar almasna da zemin hazrlamtr. Bu da ulus-devletin egemenlik kavramnn anlamn deitiren dier bir etkendir. nceki dnemlerde ulus-devlet bylesi bir durumda yerel refleksi olan yerli sanayiyi korumak ve ekonomiyi ynlendirmek amacyla yabanc sermaye yatrmlarna ve serbest ticarete engeller getirmitir. Kreselleme srecinde bu ekonomik tedbirler, kapal bir ekonomi olarak tanmlanm ve bu ekonominin ykc sonularnn olduu dile getirilmi ve ekonomik

742 Aye nc; Petra Weyland: Mekn Kltr ktidar, Kreselleen Kentlerde Yeni Kimlikler, (Der: nc, Aye: Petra Weyland), ltiim, 2000, s. 15. 743 Ron Grffths; Makng Sameness: Place Marketing and the New Urban Entrepreneurialism, (Ed: Nick Oatly), Paul Champman Publshng Ltd., UK, 1998, s. 43. 744 Zygmunt Bauman: Kreselleme, Toplumsal Sonular, Ayrnt, stanbul, 1999, s. 20, 24.

174

olarak serbest pazarn yararlar anlatlmaya allarak ulus-devletin ekonomik anlamda egemenlik snrlarn gevetmesi gereine vurgu yaplmtr. Oysa ki, kendisini koruyamayan ekonomiler ve devletler, ok gl olan ulus ar irketlere kar direnememekte ulus ar irketler, kresel lekte karar mekanizmasnn kendisi olmaktadr. Bunun tarihsel geliim servenine ksaca deinerek bu yaklam destekleyebiliriz. ABD kinci Dnya savandan sonraki dnemde kapal ekonomilerin szde ykc etkilerini ortadan kaldrmak iin ak ekonomik yaplanmaya ynelmitir. 1970lere gelene kadar devlet kapitalizm zerinde etkin bir gtr. Ancak bu tarihten sonra devletin sermaye evrelerine muhta hale gelmesiyle sermayenin, 1914 ncesini hatrlatrcasna, azami kr peinde komaya balamtr. 1914 ncesinden farkl olarak artk gelinen yapda sermayenin kresel egemenliinin hem ulus-devletin deien rolleri hem de buna bal olarak ulusal snrlarn dokunulmazlklarnn ortadan kalkmas nedeniyle mekanik btnlemenin kendisine i gcnn de eklemlenmesiyle mekanizmann artk retimin kendisi olduu745 dncesi gelitirilmitir. Bu dnceye gre; dnya bankas ve para fonlarnn finans yardmlarna layk olmann ilk ve tereddtsz art, ulusal kaplar sonuna kadar amak ve zerk ekonomik politikaya dair her trden dnceyi terk etmektir. Ulusal ekonomik sistem, uluslarars ekonomik oklarn risklerine kar firmalarn koruyucu sigortasdr746 ve artk, ulus-devletin kamusal snr olan kamusal iktidar formundan beslenememektedir. Egemenlik asndan bakld zaman sermayenin toprakla balantlarn yitirmesi egemenlik nosyonunun zayfladnn gstergesidir.747 Bu ekilde zayflatlan egemenlik kavramyla asl sz sahibi olan karar mekanizmalar, seilen temsilciler ve hkmetler daha az sz hakkna sahiptirler. Ulus-devletin pek ok ayrt edici zelliklerinden birisi olan merkezilemi ynetime ait iktidar pekitirerek sivil uyruk ve endstriyel tarma dayal maddi kaynaklar devlet ii alanda hareket ettirebilme gc de artk deimektedir. 3.1. Ynetimin Merkezilii Tarihsel srete, politik olarak bir irade anlaynn merkezilemesi srecinde,

alar Keyder: Ulusal Kalknmacln flas, Metis, 1996, s.46- 48. P. Hrst: G Thompson: Kreselleme Sorgulanyor, Dost,1998, s. 211222. 747 Geoff Mulgan: Apolitik ada Politika, (ev: Abdullah Ylmaz), Ayrnt, 1995, s. 21920.
746

745

175

ticaret ve retimin artmas, kraliyet vergilerinin karlmas, netice itibari ile de kral ve toplum arasnda deme ilikisinin kraliyet memurluunu ve kamusal ynetimi oluturmas, bylece de merkezi kurumlarn geliiminin zorunlu bir hale gelmesi nemli bir etken olmutur. Bu haliyle, ynetimin merkezilii ilkesi, gerek mekn gerekse birey ynnden tm karar alma yetkilerini kendisinde toplamasyla ulus-devleti dier devlet kurgularndan ayran nemli bir zellik sergiletmektedir. 18. yzylda devlet, yasal, karmak ve hiyerarik bir ekilde kurgulanan rgtsel bir yap olarak karmza kmaktadr. Bu rgtsel yap ierisinde brokratik bir zellik gsteren rgtlerin alma ve yetki alanlar rgtsel yapy oluturan dier kurumlarca belirlenmitir. Ulus-devlet bu brokratik ilikiyi denetleme kapasitesine sahip olan gcn younlatrabildii iin de merkezi olma zellii sergilemitir. Ulus- devlet modelinde anlam bulan merkezilik kavramn biri siyasal, dieri idari olmak zere ikiye ayrabiliriz. Merkeziyetilik kavramnn siyasal ynnden daha ok idari yn kreselleme srecinde nemli grlebilir. Bu nemi nceleyen faktr, kavramn bnyesinde barndrd yetki kavramndan kaynaklanmaktadr. dare bakmndan merkeziyetilik, siyasal karar organlarna atfen idarenin merkeziyet kurgusuna gre rgtlenmesi demektir. Buradaki idari etkinlik, merkez organlarca ve bu merkez organlara bal kamu grevlilerince yrtlmektedir. dari merkeziyetiliin geniletilmesi anlamna da gelen bu uygulama en belirgin zelliini 1800 de Napolyon dneminde valilik kurumunun yaratlmasyla sergilemitir.748 Merkeziyetiliin yukarda deinilmeye allan tarihsel geliim srecinin ardndan artk bu nitelikle donanm olan merkezi organ, kreselleme srecinde bu zelliini uluslararas kurallarla ynetilen Uluslararas Uzlatrma Komisyonu, Uluslararas Tahkim Kurlar ve Uluslararas Adalet Divan gibi kurulularla paylamaktadr.749 nk sermayenin uluslararas hareketlilik kazanmas, sermaye karlln gvence altna alacak uluslararas rgtlenmeleri zorunlu hale getirmi,750 bunun iin de, kreselleme srecinin finans sisteminin kalknma hedefleriyle uyumlu lkeler yaratlmtr. Ancak, bu treden uluslararas finans sistemine katlmadan, finans sistemlerini kalknma hedefleriyle kendi ulusal kurumlarnn gzetiminde ynlendiren Dou Asya
748

Atilla Nalbant: a.g.e., s. 37, 38. AB Mktesebatnn stlenilmesine likin Mktesebat, yelik Ykmllklerini stlenebilme Yetenei, Madde 24/13, Ankara, Hazine Mstearl Basmevi, 2003, s. 695. 750 Trkel Miniba: Kreselleen sermayenin Anayasas, MAI, ktisat Dergisi, Austos, 1998, s. 2930.
749

176

lkeleri vardr. Bu lkelerde zellikle Kore ve Japonyada devletin kaynak tahsisini ynlendirebildii bir finans sistemi oluturulmutur. Gney Kore hkmetlerinin finansal reformlara yaklam ani ve sratli olmaktan ok, ihtiyatl ve yava olmu, sermaye hareketleri merkezin dzenleyici mdahalelerine tabi tutularak, byk apl sermaye giri ve klarna izin verilmemitir. Bu lkede merkezi temsil eden devlet, sanayilemenin erken ve ileri aamalarnda nemli roller stlenmitir. Japonyada ise Ulusal Ticaret ve Sanayi Bakanl yeni teknolojiler gelitiren firmalara tercihli krediler kullandrm, kaynak maliyetini dk ve dzenli tutan dzenlemelerle uzun vadeli sanayileme perspektifine gre yatrmlar iin uygun ortam hazrlamtr.751 Ulus-devlet hiyerarik ve brokratik olan kamusal alann denetimi ile ilgili hkmi bir kiiliktir. Bu haliyle ulus-devlet, gerek mekn gerekse birey asndan tm yetkileri elinde tutan bir merkez olma zellii ile belirginlemektedir. Kreselleme srecinde ynetimin merkeziliini ifade eden bu hkmi kiilik alannn denetimi uluslararas aktrlerce ulusal olandan ziyade uluslararas kanunlarn uygulamaya konulmas ile ele geirilmeye allmakta, ulus st konumlar, ulus-devletin bask kabiliyetini ele geirmektedir.752 Sre iinde serbestleme ya da esnekleme olarak adlandrlan bu yaklam, uluslararas aktrlerin kendi ulusal dzenlemelerinden baka bir ey deildir. nk AB, bir birlikten daha ok bir dnce ve bir davran biimi olarak yorumlanmaya daha uygun gzkmektedir. ABDde kendisini bu formatta dnya leinde kurgulama abasndadr. Kreselleme, liberalleme ile birlikte deerlendirilmesi gereken bir sretir. Kresellemenin aktrleri bu srecin liberalleme ile birlikte ileyeceini ok iyi bilmektedir.753 Liberal grn iktisadi hayat kurumsallatrmasnda egemen kabul Mevcut Dzenin Tekml olmutur. Liberal grte teknolojideki tkanklk ve almalarn yol at kriz ve iyilemeler birer yenilik sarmaln ifade ettii ve sistemin deien yapsnn olgunlamaya ve gelimeye ynelik754 olduu dile getirilmektedir.

751 Uur Eser: Globalization: Is t a Threat or an Opportunity?, Ekonomik Yaklam, Yaz 95, C.6, S: 17, 1995, s. 17. 752 Kadir Kodemir: Kreselleme ve Milli Devlet, Trkiye Avrupa Birlii likileri, tken Neriyat, Ankara, 2001, s. 129, 130. 753 Yakup Cotu: Homojenlik ve Heterojenlik Arasnda Kreselleme-Din ilikisi, slamiyat, C.VI, S: 2, s. 6971. 754 cal Murat ahin: Teknoloji Kreselleme ve Yeni Durumlar, Ekonomik Yaklam, Sonbahar-K, C. 6, S: 17/18, 1995, s. 103.

177

IMF ve Dnya Bankasnn gelimekte olan lkelere sunduklar finansal olanaklar, liberalleme ile dirsek temasna dayal olarak da alma, ticari ve mali serbestleme trnden artlarla bantl olarak ilerlik kazanmaktadr. 1968 ylnda Dnya Bankasnn ABD hkmetine yapt bir telkinde; . Kredi alan gelimekte olan lkelerin byme alanlar yabanclarn ellerine gemelidir. Kar, faiz deer yitirme ile Amortisman bedellerinin akmasyla kronik deme aklar arttrlmal, gelimekte olan lkelerin kalknma gayretleri baltalanmas gerektii755 eklindeki yaklam kresel srecin finansal mantn ortaya koymaktadr. Bu olanaklarla, merkezi yapy zayflatan kreselleme srecinin yaratt dnlen tm imknlarndan yararlanarak dnyann sekin lkeleri arasnda olmak gerektii dncesi756 ise evre lkelerce bir slogan gibi kullanlmaktadr. Oysa ki, kreselleme srecine teslim olmay benimsemi ulusal bir ekonominin iktisat politikalar kanlmaz olarak devre d kalmak zorundadr.757 Kreselleme sreci 1980lerde kapitalist ekonomik akln kendisini iyiden iyiye hissettirmeye balamasyla belirginleen ve ulus-devletin yapsn andran yeni bir hiyerarik yaplanmaya yol amtr. Bu yeni hiyerarik yaplanmann ad Yeni Dnya Dzenidir. Bu bat merkezli deiim gnmzde retim, ticaret, sermaye hareketleri ve teknolojinin ulus st bir zellik kazanarak serbestlemesi, ulus-devletin merkezi yapsn andrarak merkezi paralayan dnya ekonomisi ile serbest ticaret ve uygun i blm koullarnda btnlemesi olarak yzn gstermektedir. kibinli yllarda bu artl yaklamn uygulama alanlarnn gelitirilmesiyle ulus-devletin merkezilii nitelii ortadan kaldrlmak istenmekte, ulus-devlet iktisadi ve sosyal fonksiyonlaryla aktif oyuncu olmaktan hakem devlet olma ya doru ynlendirilmeye allmakta ve kreselleme, bu ekilde daha hzl yaylma olana bulmaktadr. Sonuta, evre lkeler iin giderek devletsiz ekonomiye ve bunun sonucu olarak ta ekonomisiz devlete ulalmas n grlmektedir. Ekonomisiz devlet, blgesel adaleti, adil gelir dalmn ve dengeli bymeyi salayan aralardan yoksundur. Byle bir devlet algs ulus-devlet

Sacit Somel. Yardm Ediyoruz Diye., Trkiye Sorunlar, Gldikeni Yaynevi, S: 30,1999, s. 4951. Devlet Planlama Tekilat, Yedinci Be yllk Kalknma Plan, 19962000, Taslak, Haziran 1995, s. 45. 757 Aziz Konukman: Projeksiyonlar Projelerine Uymayan Bir Plann Hikyesi, Ekonomik Yaklam, SonbaharK 1995, C.6, S: 17/18, s. 24.
756

755

178

kurgusunun k758 anlamna gelmektedir. Bu bak as ulus-devletin kendisini koruma gdsn deitirip deitirmediiyle de alakaldr.759 Kresel aktrlerin varlna kendisini adayan ulus-devlet eski ulus-devlet deil, yenidnya ynetiim sisteminin aktrlerinden biri olacaktr. Westphalia (1648) Bar konferans ulus-devlete ilikin uluslararas hukukun biimlenmeye de balad tarihtir. lkeler birbirlerini karlkl olarak tanmlardr. Bunun getirdii en nemli sonu, bu devletlerde i ve d politikann kesin izgilerle ayrlm olmasdr. Yani her bir aktr sava, bar ve ittifak yapma kararlar alr ve uygulayabilir. Ulus-devlet ieride pek ok konuda karar alma, kural koyma ve bunlar uygulama yetkileriyle donatlmtr. Ulus ar firmalar, kresel pazarda ulusal snrlara taklmadan, tek tek, uluslarn amalarndan bamsz olarak davranma eilimindedir. Ulus tesi ilikiler ve kar balar, onlarn davranlarn belirler duruma gelmitir. Gelien iletiim olanaklar ve esnek retim biimleri, ulus ar olmayan firmalarn retim ve finansmann da gn getike sermaye akmlar gerekletirir duruma getirmektedir. Bylelikle ekonomik abalar her geen gn daha ok baka uluslardaki ekonomik aktrlere baml duruma gelmektedir. Bu gelimeler yukarda da deinildii zere ulus-devletlerin kendi ekonomilerini ynlendirecek kararlar alma kapasitesini byk lde ortadan kaldrmaya balamtr. Uluslarn topraklar iindeki ekonomik abalar, ulus tesi piyasalara eklemlenmi ve onlar tarafndan ynlendirilir duruma gelmitir. Ulus-devletin i piyasa zerindeki denetim olanaklar da daralm ve ulus-devlet, etkin bir ekonomi yneticisi konumunu kaybetmeye balamtr. Ancak, ulus-devletin ynetimin merkezilii konusunda niteliini deitirerek varln koruma olanana sahip olduu ve bu zellii ile de hem ynetiim sisteminin bir aktr olmas hem de kresellemenin geleceinin biimlenmesinde bir szc olma zelliini koruduu grlmektedir. 3.2. Ynetimin Merkezilii ve Sivil Toplum Kreselleme srecinde Kapitalizmin nnde tek engel btnlemi insan toplumunu ifade eden ulus-devlet kurgusudur. Bu nedenle sz konusu srete kapitalizm ulus-devlet ve onu kurgulayan ulusu kendi yapsal formuna uygun bir biimde tekrar paralara ayrmaya almaktadr. kibinli Yllarda sivil toplum
758

A.Nejat len: Smrge Ekonomisine Doru Devletsiz Ekonomi Ekonomisiz Devlet, Trkiye Sorunlar, Gldikeni Yaynevi, S: 25, 1999, s. 27. 759 lhan Tekeli; Selim lkin: Trkiye AB likilerinde Ulus-Devletini Koruma Aray, Trkiye Sorunlar, Gldikeni Yaynevi, S: 36, 2000, s.4648.

179

rgtlerinin saysnda nemli artlar yaanmaktadr. Sz konsu sivil toplumlarn belki de en nemlisi ulus-devlet bakmndan aznlk kavram zerinden kurgulanan rgtlerdir.760 Aznlk haklar, II. Dnya savann ardnda 199O'l yllardan itibaren artan bir nem kazanm ve kibinli Yllarda tekrar uluslararas anlamalara konu olmutur. AGK, Kopenhag Belgesi (1990), Paris art (1990), Ulusal Aznlklar Uzmanlar Toplants Raporu (Cenevre, 1991), Helsinki Belgesi(1992) gibi uluslararas anlama ve rgtlerle aznlk politikalarnda dzenlemeler yaplmtr. Bu dzenlemeler bir yandan aznlklarn ierideki toplumlarn ina etmelerine ynelmi dier yandan baz aznlk yelerinin ulusal devlet tarafndan darda braklmak zorunda kalan akrabalaryla ilikilerini tevik etmitir. ki Binli Yllarda, her iki e de, ulusal devletin birlik, btnlk ve ulusal snrlarn dokunulmazlna darbe vurmaktadr.761 Bu anlamda uluslararas kurum ve kurulularn fonksiyonlar kreselleme srecinde ulus-devlet'in anmasnda nemli bir faktr olarak ortaya kmaktadr. Sonu olarak uluslararas anlamalarn ve uluslararas rgtlerin says ve neminin artmasyla ulusal i politika dorudan uluslararas anlamalar ve kurumlar araclyla dzenlenir olmutur.762 Bu dzenlemeler ve kresel sre sayesinde youn bir etki a kazanan sivil oluumlar ve kitlesel rgtlenmeler kendilerine doru bir g kaymasn gerekletirmiler ve bunun sonucunda da ulus-devletin zerinde bir hareket kabiliyeti kazanmlardr. 763 Bu, kresel srete, kurumsal dzeyde demokrasi sorununun somut biimi liberal demokrasi sorunu764 olarak alglanmasnn ve modern toplumlarn liberal demokrasi ile yaayacaklar eklindeki inancn ya da ksaca, liberal demokrasinin, insan haklar ve aznlk haklarna indirgenmesinin bir sonucudur. Bu anlamda, liberal demokrasi sylemi bugn, hem ulusal hem de uluslararas ilikiler balamnda yaplan demokrasi tartmasnn odak noktasn oluturmakta ve bu odak nokta, liberal demokrasinin temsil mekanizmalar kadar katlm mekanizmalarn da iinde barndrd ve yaama

760 rgtlerin gaye ve hedefleri stlenmi olduklar rolleri ile tezahr eder. Zekeriya alkan: Trkiyede Sosyal Yap, rgt ve Verimlilik likisi zerine Sosyolojik Bir Tahlil, Baslmam Dr. Tezi, nn nv. Sos. Bil. Ens. , Malatya, 1998, s. 58. 761 Yaln zdek: Uluslararas Politika ve nsan Haklar, Ankara, tekiYaynevi, 2000, s. 315317. 762 Vahap Sa; Mehmet Aslan: Ulus, Uluslama ve Ulus-Devlet, CU Sosyal Bilimler Dergisi, C.25, No: 2, s. 181. 763 Cokun Aktan: Mdaheleci Devletten Snrl Devlete, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 233234. 764 M. Sandel: ekil Cumhuriyet ve Engellenmi Benlik, (ev: Filiz ulha), Mrekkep, 1994, S: 1, s. 1420.

180

geirdii765 eklinde yorumlanmaktadr. Ancak, liberal demokrasinin kurucu eleri olan soyut ve evrensel vatanda kategorisi ve haklarn, siyasal, ekonomik ve sivil nsellii ilkesi artk oulcu toplum anlay ile elikili bir konumdadr. Bu saptama, ne liberal demokrasinin ayrcalkl bir konuma getirilmesini ne de bir veri olarak ele alnmamas gereini yanstmamal (Francis Fukiyama gibi bu gn liberal demokrasiyi Hegelci bir dille Tarihin Sonu olarak niteleyen grlere karn yaplmas gereken saptama) bilakis, yaanlmakta olan kreselleme srecinin ve bu srele e zamanl ve balantl oluan modernite krizinin liberal demokrasinin meruluk sorununu teori ve pratikte yaad766 eklinde yorumlanmaldr. Bu yorum ayrca Marx ve eletirel teori tarafndan kapitalist retim tarafndan retilen toplumun eksiklii, egoist dnya, kendi merkezli bireycilik biimlerinde de kavramlatrlmtr. 767 Daha somut olarak sylersek, liberal demokrasinin temel ileyi tarz olan vatanda kategorisi oulcu toplumu oluturan farkl kimliklerin taleplerine ve kendi yarar kavramlarna yant verememe durumundadr. yle ki, liberal demokrasi ayn zamanda nc dnyaya yaplan insan haklar gerekesine dayal olarak askeri, siyasal ve iktisadi mdahalelerin meru erevesini oluturmutur. Bundan dolay bugn gndemde olan tartma her eyden nce vatanda kategorisinin yeniden kurulmas ile liberal demokrasinin alann geniletme abasdr. Kapitalizmin ileyii ve sermayenin krnn en st dzeye kmasnn nnde engel olarak grlen sosyal haklar, devlete kar toplum ve piyasa ekonomisi ile toplumu tanmlayan neo-liberal768 politikalarla insan haklar kavramnn dna itilmitir. Ksaca, nsan Haklar ve Demokrasinin ok nemli bir paras olan sosyal haklar, devletin kltlmesi, zelletirme, piyasacln yceltilmesi ve ekonominin yenide yaplandrlmas gibi nlemlerle zayflatlmtr. Demokratikleme, kapitalist dnyaya ekonomisinin yeni bir uluslararaslama evresinde ekonomik ve ideolojik yaplamann ayrlmaz boyutu olarak ortaya kmtr. Bu ortaya k srecinde, devlet gc karsnda sivil toplum kavramnn douu ve gelimesi ile neo-liberal politikalarn benimsenmesi

765 Ylmaz stner: E.F. Keyman: Globalleme, Katlmc Demokrasi ve rgt Sorunu, Ekonomik Yaklam, Sonbahar-K 1995, C.6, S: 17/18, s. 3334. 766 Ylmaz stner: E.F. Keyman: a.g.m., s. 33. 767 Jeffrey C.Alexander: The Bnary Dscourse Of Civil Society, The New Social Theory Readaer, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman, Routledge, London,2001, s. 193. 768 Cohen L. Jean: Andrew Arato: The Utopa Of Civil Society, The New Social Theory Readaer , (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman, Routledge, London, 2001, s. 186.

181

sreci e zamanldr769 ve her iki olgu arasnda organik bir iliki vardr. Bu iliki, sivil toplum rgtlerinin neoliberal politikalarla devletin kltlmesi ve klmenin sonucunda meydana gelen boluun doldurulmasnda aranabilir. nk sivil toplum rgtleri ve neo- liberal politikalar arasnda bir ama birlii ve giderek artan bir ibirliinin olduu gayet aikrdr. Ulus-devletin gzden d ile NGO 'larn ykselii e zamanldr. NGO 'larn bir sektr olarak douu dnya apnda yrrle giren politikalardan bamsz deildir, onun bir parasdr. Bu sektrn balca ilevi, ulus-devletin ekonomideki ve ynetimdeki etkisini azaltmaktr. NGO 'lar, arlkla resmi bor projelerine dhil olmaya balamlardr. 1990l yllarda dnya sivil toplumunun gelitiine ilikin tezler, sivil toplumun bugnk balca aktrleri olarak grlen NGO 'larn saylarnn artmas ilevlerinin oalmas ve devletin dzenleme alannda yer alan baz konularn artk bu rgtlerin de ilgi alanna girmesine dayanr. Sivil toplum II. Dnya savandan sonra benimsenen devlet kapitalizminin tasfiyesi ile balantldr. 770 Sivil toplumun glendirilmesi kamu sektrnn kltlmesine ve zel sektrn gelitirilmesine ynelik politikalarla uyumlu olarak gelimektedir. Bu nedenle, sivil toplum kavramnn douu, devletin uluslararas dzeyde yeniden yaplanma srecine elik etmektedir. 3.3. Anayasal Parlamenter Siyasi Yap Anayasal parlementer siyasi yapnn kresel srete geirdii dnm anlamak iin bu yapnn uygulamadaki tarihsel kkenine inmek gerekmektedir. Anayasal parlementer siyasi yapnn kurgulanmasnda siyasal felsefi dnrlerin nemli bir etkisi vardr. Bu nedenle toplum szlemesi kuram Grotius ile balatlabilir. Grotius, temel problemini hukukla ilgili bir merkezde toplam insann doal hukuku zerinde durarak sava ve barn hukuku adl almasn yazmtr. Grotus, Hobbesta olduu gibi doal hukuk dzeninin, Tanrsal bir iradeden deil, insann toplumsal bir varlk olma vasfndan kaynaklandna inanmaktadr. Zira insan ancak toplum iinde yaayabilir ve hukuksuz bir toplum olamaz. Dolaysyla, doal hukuk dzeni, insan aklnn ne kard bir zellik sergiler. Bylece, toplum iindeki szlemeden hareket eden kurama gre hkimiyetin Tanrsal bir kaynaktan deil de

Jeffrey C.Alexander: Steven Seidman: The New Sosyal Theory Readers, (Ed: J. A; S. S., Routledge, London, 2001, s. 14, 15. 770 Yaln zdek: Uluslararas Politika ve nsan Haklar, Ankara, tekiYaynevi. 2000, s. 140- 165169.

769

182

topumun varlndan alan kralln yan sra, toplum iindeki hukuk kurallarnda da yine toplumdan kaynaklanan bir anlay kendini kabul ettirmeye balamtr. Bylece Toplumsal Szleme kuram Grotusun ardndan Hobbs ile devam etmi Spinoza, Locke ve Reausseaunun fikirleriyle tamamlanmtr. Onlar, Tanrnn egemenliini Tanrya, insann egemenliini de insana vermiler ve bireylerin birlemelerinin bir sonucu olarak genel iradeyi, 771 meclisi oluturmulardr. Bu oluuma bal olarak temsil belirli toplumsal karlar, aristokratlar, avam ve benzerlerini temsil etme amacn tayan yasama organlarna sahip lkelerce ortaya karlmtr. 3.3.1. Pro-modern Devletlerde Anayasal Parlamenter Siyasi Yap Anayasal parlamenter siyasi yap devlet yaplanmas ierisinde ok nemli bir srecin tanmlanma biimini oluturmaktadr. Yukarda olduu gibi bu srecin de tarihsel kklerine inmek ve tarihsel kkeni hakknda bir deerlendirme yapmak ikibinli yllarn ulus-devlet kurgusunun alaca biimi gstermesi bakmndan nemlidir. Modern anlamda devlet kavramndan karlk bulmasndan daha ok sosyolojik anlamda merkezilemi bir rgt nitelii tayan devlet kurgusunun erken dnemlerine kadar geri gitmek ve bu dnemin devlet kurgusunda ilgili konuyu aramak gerekmektedir. Bu anlamda izlenecek tarihsel seyiri kent devletlerinden mparatorlua gei, mparatorluktan Tanr devletine (feodal devlet) gei, Tanr devletinden Kral devlete Gei (Mutlak Monari), Kral devletten de ulus-devlete gei eklinde sralayabiliriz. lk dnem devletin kurgulan biiminde toplumsal yap karmak ve en az iki tabakadan olumutur. Bu iki tabakann rgtlenmesinde esas olan ey ise siyasal tahakkm ve hara ykmlldr. Bu ykmllk erevesinde toplum ynetenler ve ynetilenler olmak zere ikiye ayrlarak merkezileir ve toplumsal ilikiler bu merkez etrafnda biim almtr. 772 lk dnem devletleri modern devletlerden farkl ama onlar iin ncl bir kurgudur.773 Bu biimdeki devlet kurgularnda temel zellik vardr. Bunlardan birincisi iki tabakallk, ikincisi merkezilik ve bu iki unsurun anlam bulduu karlkllktr. lk dnem devletlerinden ok sonra bu l kavramn ileyi biiminin ald yn parlamenter siyasal yapy kurgulamtr. lk dnem devlet kurgusunda
771

mer Say: Milli devlet Kltr, Kakns, Ankara, 1998, s. 48,4951105. Paul Burstein: Policy Domains: Organization, Culture, and Policy Outcomes, Annul Review of Sociology, Volume: 17, 1991, s. 333. 773 Servet Karaba: Mekann Siyasallamas, Gazi Kitapevi, 2.Bsk., Ankara, 2006, s. 47-48, 52.
772

183

tabakallk774 yneten ve ynetilene karlk gelirken, karlkllk, arz ve talepin ekonomik faktre indirgenmesini salam bu indirgeme ile vahi kapitalizm yerini sistematik kapitalizme brakmtr. Sistematik kapitalizm de modern devleti kurgulam buradan kan doal sonu da merkezilik olmutur. Sonuta karlkllk ve merkeziliin tarihsel serveninde kraln katklaryla politik yn Fransz Devriminde, ekonomik yn ise ngiliz Sanayi Devriminde gereklemitir. Pro-modern kent uygarl ve demokrasinin dou sreci bu bu silsileyi aklamakta nemlidir. ncesi ve sonras itibariyle ele alnmas gereken parlamenter siyasi yap konusunun ncesi iin(Site) Kent devleti ile devam etmek tarihsel kronoloji iinde yukarda dile getirilen kademelendirmenin sonucu olan parlamenter siyasal yapy belirginletirmede nemlidir. Eski Yunan Polislerinin kuruluu, .. 9 ve 3. yzyllara rastlar. Polis, Yunan kent devletinin genel addr. Ancak sadece Yunana has deildir.775 evreleri duvarlarla kapl olarak 11 ve 16. yz yllarda talya, 17. yzylda Almanyada ve ksaca, Avrupada deiik zaman ve yerlerde 19. yzyla dein varln srdrmtr.776 Yine Roma bir kent devleti olarak ortaya km ve sonradan mparatorluk olmutur. Yunan kent devletleri zgr insanlarn bir toplum-birimi olarak tanmlanr. Ancak toplumsal szlemeyle meydana gelmi bir birlik deildir. 777 Buna ramen Eski Yunan kent devleti yalnzca bir arada oturulan bir yer deil her eyden nce ortak dncelerin, kanlarn egemen olduu, iinde ortak amalarn uruna yaad, ekonomik ve sosyal faktrlerin bir ardalyla politik bir merkezin kurguland bir cemaattir. Slogan, zgr devlette zgr yurttatr.778
774

Avc ve toplayclk dneminden bu tarafa toplumlar deiik hiyerari ekillerine gre tabakalamtr. Kltrel deikenler, sralanma sistemlerini, toplumdan topluma, zamandan zamana nemli lde deitirir ve bylece tabakalamann farkl biimlerini tevik eder. Zmre biiminde bir tabakalama rnei sergileyen Ortaa Avrupasnda sistem birka sosyal tabaka hiyerarisinden meydana gelmektedir. Sosyal hareketlilik sistemin legal izahlar iinde mmkn olmakla beraber snrl ve zordur. Zmre sisteminde yukar doru hareketlilik ya ruhban snfna dhil olmakla ya da askeri hizmetle mmkndr. Bu sistem Kast sisteminden daha esnektir fakat tabakalamann bu biimi, istikrarl bir ziraat ekonomisine dayanmaktadr. Zmre dzenlemesinde karlkl kazanlar sz konusudur fakat yneten ve ynetilen ilikisi, gl ekonomik imknlar ve kanunla desteklenen kk ama etkin asiller zmresinin hkimiyetini pekitirmektedir. Abdullah Korkmaz: Deime ve Farkllama, Dou Ktphanesi, stanbul, 1.Bsk. 2006, s. 92, 97. 775 Aleddin enel: Siyasal Dnceler Tarihi, Bilim ve Sanat, Ankara, 2004, s. 113. 776 Feodal Avrupada konuulan dillerin hi biri, oturulan yer olarak, ky kentten akca farkllatracak terimlere sahip deildi: Ville, Town, Statdt hibir ayrm gzetmeden her iki cinsten yerleim birimi iinde kullanlmaktayd. Ancak 11. yzyldan itibaren ortaya kan Bourg vard ki tahkim edilmi yerleim alanlarn ifade ediyordu. Site kelimesi ise, dini merkezler veya ok nemli birka merkez iin kullanlyordu. Eer bir yerleim birimine hangi ad verilecei konusunda tereddt ediliyorsa, orada yaayan halkn en etkin grubunun ne ile megul olduuna baklyordu. ok doru bir deerlendirmeyle o dnemin insanlar, kentibelirleyen en nemli unsurun orada yaayan insanlarn nitelii olduunu anlatr. Abdullah Korkmaz: a.g.e., s. 102. 777 Niyazi Berkes: Felsefe ve Toplum Bilim Yazlar, Adam Yaynevi, stanbul,1985, s. 2226. 778 George: Sabine Siyasal Dnceler Tarihi, (ev: H. Rzatepe), Ankara, 1996, s. 1516.

184

Demokrasi bu kent uygarlnn bir rndr. Bu bakmdan demokrasinin eski Yunan kent devletlerindeki siyasal faaliyet ortamlarnda ilk defa insanlarn hayatlarnda rol oynayacak biimde domu olmas doaldr. 779 Eski Yunan kent devletlerinde kadnlar, esirler ve yabanclar oy hakkna sahip deillerdir. Ancak Atina (Athens) demokrasisi, -bilindii kadaryla- yine de dnyada ilk dorudan demokrasi rneidir. nemli kararlar, Agorada toplanan vatanda kitlesi tarafndan ounlukla alnmtr. Yasama, yrtme ve yarg organlar, Beyzler Konseyi; 30 yan bitirmi vatandalar arasndan kura ile olumutur, Halk Meclisi: 18 yan dolduran Atina vatandalarndan olumutur. Heliaea; Yarg ilevi grmektedir. Halk jrisi niteliindedir 50006000 kii arasndan kura ile seilmitir. Strategoi; Yrtme organnn ba niteliindedir. Bir yllna seilen on generalden olumu ve vatandalar tarafndan dorudan denetlenmitir. Eski Grek dnyasnda Polis, Greklerin, en parlak dneminin toplumsal ve siyasal rgtleni biimini yanstmaktadr.780 lk dnem devletlerinde grdmz iki tabakallk, yneten ve ynetilen merkezilik ve bu iki unsurun iinde anlam bulduunu sylediimiz karlkllk, kent devletinde, vatandalar ve yabanclar eklinde tabakalarn arttrl ile trdelemi, merkezilik ilk dnem devletlerindeki halinden ok farkl bir yapya brnerek paralanm, karlkllk, tabaklamann artmas ve merkezin paralanmasyla ters orantl olarak gelime gstermitir. 781 Buraya kadarki aklamalar parlamenter siyasi yapnn kurgulan srecini feodal devlet ve parlamento konusuna da deinmeyi gerektirmektedir. Eer moderniteden hareketle ulus-devlet kategorisi irdelenmek isteniyorsa feodaliteden hareketle de parlamenter yaplanmann incelenmesi bir gereklilik olmaktadr. nk Krala ulusdevletin kurgulanmasnda etkin rol veren ey feodal yapnn zayflamasndan baka bir ey deildir. 16. yzyl ncesi Bat Avrupada imparatorluktan yerel birimlere doru merkezi bir kay vardr. Bu kay, mparatorluktan sistemli kapitalizme oradan da ulusdevlete giden bir yol amtr. Bu yol her lkede ayn zamanda balayp ayn zamanda bitmemitir. rnein talyann Rnesans yaad dnemde Avrupann birok blgesinde Rnesans yazarlarnn tarif ettii Orta an halen devam ettii

Niyazi Berkes: Felsefe ve Toplum Bilim Yazlar, Adam Yaynevi, stanbul, 1985, s. 3144. Mehmet Ali Aaoullar: Kent devletinden mparatorlua, mge, Ankara, 1994, s. 1011. 781 Egon Ernest Begel: Kentlerin Douu, Cogito, S: 8, Yaz 1996, s. 9, 10; Uur Kkden: Kentler reten Tarih, Tarih reten Kentler, Cogito, S: 8, Yaz 1996, s. 39.
780

779

185

vurgulanmaktadr.782 Ancak yine de, Orta an temel zelliklerini siyasal dzeyde merkezi iktidarn yokluu ya da yerelliin ne kmas, kltrel dzeyde Hristiyanln kurumsallaamamas, ekonomik dzeyde ise feodalite783 olarak sralanabilir. Feodal sistem terimi, Fiefden kaynaklanmakta ve fiefe (Senyrlerin vassallara verdii toprak) ynelik ykmllkler anlamn tamaktadr. Ayn zamanda szcn kkeni retimin topraa dayal olduu ve iktidar ilikisinin Fief ile yrtld aklamasn da iermektedir. Ksaca, senyr evresinde Fief-serf (kle) ilikisi ekonomik temele fief-vassal (korunan kii, sadakat gstereceine dair yemin eden bir tr snmac) ilikisi de politik temele iaret etmektedir. Orta an feodal rgtleni modeli bir dnya sistemi olmad gibi bir ilk de deildir. stilalarla kendi kltrn Bat Avrupadaki yerleik birimlere tayan Germenlerin topluluk yaama biimlerinden etkilenmitir. Roma imparatorluu dneminde de Germenlerin retim tekniklerine benzer bir retim teknii kullanlmaktadr. Ancak, aralarnda mlkiyet fark vardr. ki sitemi bir birinden ayran bu temel zelliktir. Germenlerde tarmsal retim kk topluluklara blnm birimleri besleyecek farkl bir biimde yaplandrlmtr. retimi gerekletiren bireylerin kendi iftlik ve baheleri de vardr.784 Roma ve Germen rgtlenmesi arasndaki fark; Komnn yesi mlkiyetin ortak sahibi deil, ancak belirli bir parasnn sahibi olmasyla gstermektedir. Bu ayrm Germenler bakmndan Karl Marx u biimde yapar: nk mlkiyetin herhangi bir blm yenin kendisine deil, ancak ona komnn dorudan doruya bir paras olduu iin ve bylelikle komn ile dorudan doruya birlik kurmu olan ve komnden ayr olmayan bir kimse olduu iin aittir.785 Yukardaki yaklamlarn her birinin kendisince hakll sz konusudur. Ancak, bu konu baz akedemisyenlerin de dile getirdii gibi i ve d nedenlerle birlikte ele alnabilir. yle ki, sz konusu yzyllarda srekli istilalar sz konusudur. Devaml

Nazm rem: Karanlk/Aydnlk Anlats Olarak Orta a ve Eski/Yeni Tarih Yazm, Dou Bat, S: 33, 2005, s. 136. 783 Mehmet Ali Aaoullar; Levent Kker: mparatorluktan Tanr devletine, mge, Ankara,1991, s. 7778. 784 Max Beer: Sosyalizm ve Sosyal Mcadelelerin Genel Tarihi, (ev: Galip stn), Can Yaynevi, stanbul, 1989, s. 176178. 785 Karl Marx: Kapitalizm ve ncesi Ekonomi ekilleri, (ev: Mihri Belli), Sol Yaynevi, Ankara, 1967, s. 8184.

782

186

saldr ve savalar karsnda evreleri surlarla kapl maliknelerin786 merkezi iktidar karsnda bamsz hareket etmekte ve kyller gnlllk artyla korunma amacyla bu maliknelerde yaamaktadrlar. Kont, dk ve prenslerin itaatlerine dayal iktidar aygtnn Kutsal Roma mparatorluu evresinde merkeziletii bu ortamda ise Hristiyan inanc Avrupa duyumsamasnn ortak zeminini oluturmutur. Bu ortak zemin zamanla Teokratik Roma mparatorluunun kyle de baat ynetici gtr. Feodal sistem, kat Katolik-Hristiyan inanc toplumsal rgtlenme biiminin ve sistemin yapsnn belirleyicisi ve ynlendiricisidir. Eski Yunanllarda devlet yurtta iin zorunlu olan tek ortak yaam alan olarak kabul edilirken feodal dnemde bu alg deimi yerine tanry nceleyen ve devletten bamsz ruhban idealize eden bir yapya gemitir. Yani, toplumsal yaam dzenleyen g olarak siyasal iktidar dnyevi olanla dini olan arasndaki ilikilerle kurgulamaya almtr. Feodalizm ticari gerilemenin, ticari genilemeye dnmesi ve kentlerin douu ile zayflamaya balamtr. Bu zayflama, zamanla zgr insan kavramn yaratm ve cemaat biimindeki yaam lke ynetimi anlay ile yer deitirmitir. Bu anlayn gelimesinde kentsel ve ticari gelime nemli bir etken olmutur. Kent yaam ticaret ve sanayiden kopuk gelimemitir. Ticaret ve sanayi yani al veri ve deiim amacyla mal retmek olmasayd, kent de oluamazd denilebilir. Kentleri reten ey, bireylerin, ticaret ve retime ynelik karlardr. Bu karlar bireyleri, karmak ve dinamik bir i blm ile birbirlerine balamtr. Netice kentler kendi balarna gsz bireylerin kaynaklarn ve zgn iradelerini birletirdikleri bir mekn haline gelmitir. Bu mekn, blgesel hkmdarlarn ve vassallarn amalar ile ters bir iliki iindedir. Bu meknn sahipleri, yani kentte yaayanlar, kendilerini ynetme hakkndan baka bir ey istemezler. Onlarn bu isteksizlii, yaam biimlerinin korunmas ve zenginletirilmesi ile ilgilidir.787 Kent ynetimi788 kurallarnn ve yasalarnn yeniliiyle yeni bir durumu yanstmas bakmndan nemlidir. Kent yaam artk feodal dnemin yntemlerinden

Malikne gelenei, Feodal hiyerariyi ve gelenei anlamada anahtar bir kavramdr. Bu gelenek, gnmz belediye meclisinin karaca yasalarla e anlamldr. Tm rgtlenii yukardan aa karlkl ykmllkler iermektedir. Toprak sahiplii toprak zerinde snrsz hak sahipliinden ziyade ykmllk anlamndadr. Ykmllkler tepedekine bal olarak yerine getirilmedii zaman topran sahiplii de el deitirmektedir. Leo Huberman: Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla, (ev: Murat Belge), letiim, 1995, s. 18, 19. 787 Gianfranco Poggi: ada devletin Geliimi, (ev: . Kut, B.Toprak), Hrriyet Vakf Yaynevi, 1991, s. 5051. 788 Ynetim fizik ve kimya gibi bir bilim deildir. Bireysel veya ynetimsel olsun politika ile ilgili kararlaretik yarglar gerektirir. Baar getirecek politik bir karar iin eitlik, iyi dzenlenme, canllk, koruma, mutluluk gibi etik hkmlere ihtiya duymaktadr. A. Robert Dahl: On Democracy, Yale Unversty Press,1998, s. 71,72.

786

187

muaf tutulan bir hukukla ilemekte ve kurallar bu hukuki manta gre kurulmaktadr. Kentli olmak yasal olarak zgr olmak demektir. Bu yasal zgrlk kentte srekli yaayan herkesi kapsamakta ve bir kentli, sadece o kent iindeki mahkemece yarglanabilmektedir. Kentin bir pazarnn olmas ve kentin, feodal yap ierisinde var olan ynetimin ikili esinden birisini tercih etmesi ve kentsel yaamn bu tercih ierisinde hayat bulmas anlamn tamaktadr. Bu tercihin hayat bulduu alan, feodal Lortlarn yaam alanlar deil blgesel ynetimlerin yaam alanlardr. Bu temel yaplama modeli, biraz ncede belirtildii gibi, ileride sistemli kapitalizmi ve onun eseri olan ulus-devletin kurgulannn nn aacaktr. Ancak bu sre ncesinde feodal Lortlarn egemenliklerinin ellerinden alnmas gerekmektedir. Bu g savan kazanmak iin Lordlar bir ibirliki bulmak zorundadr. Bu i birlikinin ad, kentleme ile gndeme gelen ve glerini monarik devlet otoritesinin lehine kullanan kent soylular olacaktr. Parlamenter siyasi yapnn tarihsel geliiminde dikkat edilmesi gereken dier nemli bir model yukarda dile getirilenlerden de anlalaca zere, Orta a feodal dzeninin dank egemenlik yapsnn kral ve kentsoylularca paralanmasyla, egemenliin merkezilemesi temelinde ortaya karan mutlak devlet kurgusudur. Kentsoylularn kapitalizmi bu dnemde sistematikletirme abalar ve aktif bir yap sergilemeleri bu devlet kurgusunun niteliklerinin belirlenmesinde nemli bir faktrdr. Devletin nitelikleri, ekonominin ve onun sahipliinin boyutunun deimesiyle, siyasi, hukuki ve toplumsal alanlar etkilemesi, bu etkileme neticesinde de siyasal dncenin devlet kurgusunun merkezi ynetimlerini glendirmesiyle belirlenmitir. Bu model, feodal devlet ile Anayasal devlet arasndaki bir gei noktasdr ve spanya, ngiltere ve Fransa monarileri bu modelin farkl proto tipleridir. Monariler, feodal dnemde de varlk gsteren bir modeldir. 789 Bu devlet modelinde kral, feodal lortkarsnda kendi egemenliini glendirmek istemitir. Bu anlamda da kentlere ynelik bir takm uygulamalar gelitirmitir. Burjuvazi iin kullanlacak olan bu uygulamalar, kentsel ekonomilerin bir standart erevesinde dzene sokularak desteklenmesi ve d pazarlarn geniletilmesi eklinde olmutur. Bu trden uygulamalar devletle birlikte siyasal srecin, salt hkmdar evresinde biimlenmesinin bir gstergesidir. Artk kral, mutlak egemenliini, vergi
789

Feodal dnemde snrlar srekli deimektedir. Ancak krallklarn saysnda bir deime yaanmamaktadr. Yerel egemenlerden hi birisi ( Mutlak ynetimler-Yar egemenler-Malikne sahipleri) kendisine kral unvan vermemi ve verememitir. Hibir zaman kendilerini bir kraln vassal olduklarn da inkr edememilerdir. Bu feodaliteden ok daha eski olan monarik gelenein gcnn kantdr. Marc Bloch: a.g.e., s. 315, 316.

188

toplama mekanizmasndan, memurlarndan, hukuki yapsndan ve kurgulad brokrasi ve piyasa ekonomisi yapsndan almaktadr. Bu anlatlanlar, devletin eski kalntlarn bnyesinden tam olarak temizledii ya da eskisine oranla daha kusursuz olduu anlamna gelmemelidir. Devlet, bu yapsnda eski ile yeninin birlikteliini yanstan nemli bir zellik sergiler. Bu, devletin bir geii temsil etmesinden kaynaklanmaktadr. nemli bir rnek olarak devrim ncesi Fransada, ehir grevlilerinin bazlarn kral atamtr, kimilerini de eski senyr ya da ayrcalkl aristokratlar. Hatta kimi yerlerde, ehir grevlileri bir yl sreyle yurttalar tarafndan seilmektedir. Kimilerinin de ynetme hakkn srekli olarak satn almalar sz konusudur.790 Grld gibi bunlar eski iktidarn kalntlardr. Ancak, ehir grevlilerinin sreli seimi ve atanma sisteminin varl nemli bir ayrcalktr. Dier nemli bir husus da kimi yerlerde ynetme hakknn srekli satn alnmasdr. Ynetme hakknn bu ekilde ekonomiye indirgenmesi, kapitalizmin bu yap iinde gllnn de bir gstergesi olarak deerlendirilmeye aktr. Ksaca bu dnem modern devlete geiin ncesi hazrlklar ieren bir yap sergilemektedir. 3.3.2. Parlamenter Siyasi Yapnn Mutlak Olarak Douu: Ulus-devlet ve Kresel Srete Genel Durum ngiliz, Amerikan ve Fransz devrimcilerinin amac, ynetilenler tarafndan kontrol edilemeyen rejimleri ortadan kaldrmak yani aristokrasi ve soydan geme temelinde konumlanm yerleik bir ynetici snfna kar bir duru sergilemek olmutur. Ayn devrimciler, otoritenin herkes iin geerli olduunu ve doutan belli bir snf iin var olmadn ve buna bal doal dzenin rgtl sivil devletle devam edeceini dnm bu dncelerini de iktidar ve yasal yetkilerin karlkl olduu, hi kimsenin bu anlamda dierinden fazlasna sahip olamayaca bir eitlik dncesiyle desteklemilerdir. 791 Ardndan da parlamenter siyasi sistem laik devlet kurgusu ile birletirilmi ve bunun sonucunda Ortaan zihniyet dnyasndan kurtulmann eiine gelinmitir. Bu dnem, Luther ve Calvin gibi aydnlarn792 abalar yaanan Reform ve Rnesansla Orta adan bir kopuu simgelemektedir. zellikle Luher Protestanl

Atilla Nalbant: a.g.e., s. 76-77. Leslie Lipson: Siyasetin Temel Sorunlar, (ev: Fgen Yavuz), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 1997, s. 124126. 792 Zygmunt Bauman: Is There A Postmodern Sociology?, The and of sociological theory, The Postmodern Turn New Perspectives On Social Theory, (Ed: Steven Seidman), Cambridge Unversty Press,1998, s. 188, 189.
791

790

189

kurmu Weberde bu kurulan mezhebin glgelerinin kapitalizmde olan ilikilerini aramaya almtr. Weberin bu almas birok tartmay da beraberinde getirmitir. Bu tartmalarn zn oluturan, ekonominin dinsellemesi ya da dinin ekonomiklemesi tezleri nihai noktada bizi ekonominin toplumsal yaantdaki nemine gtrmektedir. Feodal dnemde iktidarda sz sahibi olan kilisenin ekonomik amacn gizleyip bu gizlilii dinselletirip Hal seferlerini balatmas ekonomik faktrn nemini793 kendi iinde saklamasndan baka bir ey deildir. Anayasaya dayal parlamenter siyasi yapnn modern anlamda gelimesi, Fransz devriminin hayat bulmasyla ve bu devrime devrimci dnrlerin hayat katmasyla yakndan ilikilidir. Bu iliki erevesinde Batda yaanan Reform ve Rnesansn da ok byk etkileri olmutur. Her eyden nce birey, egemen ve din arasnda snrlar izilmi ve egemenlik laik olduu yerle yani toplumla talandrlmtr. Bu talandrmada arac kurum Anayasaya dayal parlamenter siyasi yap olmutur. Parlamenter siyasi yap egemenlik kuramyla yakndan ilikilidir. rnein Rousseau, genel irade kavram ile egemenlii hukuki bir boyuta ykseltmi ve devletin sz konusu irade ile uyum iinde almasnn gerektiini belirterek egemenliin blnemeyeceini, yok edilemeyeceini savunmutur.794 Egemenliin blnemeyeceini savunan ama bu blnmezlii halkta aramak yerine Prenste arayanlar da olmutur. rnein Hobbs, bu nedenle prensin tek egemen g olmas gerektiini, oklu egemenliin anari yaratacan dile getirmitir.795 Bu trden tartmalarn nda Franszlar Kral XVI. Luinin idaresine kar ayaklanmlardr. Fransz halk, kraln hak ve yetkilerinin kstlandn derebeylerin insanlar zerindeki haklarnn tannmadn, anayasal dzenin baladn Fransz meclisinin 4 Austos 1789 tarihli oturumunda ilan etmitir. Ardndan, 26 Austos 1789da Fransz Meclisi gnmz insan haklarnn temelini oluturan nsan ve Yurtta Haklar Beyannamesi yaynlanmtr. Bylece, ngilterede balayan ve ABD de devam eden hrriyeti demokrasi hareketleri Fransz Devrimi ile son halini almtr. Bu beyannamenin bizim almamzn bu blm asndan nemli olan maddesi 3. ve 6. maddedir. 3. maddeye gre, Her egemenliin z ilke olarak millettir. Hibir heyet, hibir fert, aka milletten gelmeyen otoriteyi kullanamaz. 6. maddeye gre ise;

lhan F. Akn: Temel Hak ve zgrlkler, stanbul,1971. s. 79 vd. Jean Jack Rousseau: nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna, (ev: N. leri), Ses Yaynevi, 1990, s. 156157. 795 Thomas Hobbs: Leviathan, (ev: S. Sim), Yap Kredi Yaynevi, stanbul, 1973, s. 136137.
794

793

190

Kanun genel iradenin ifadesidir. Tm yurttalarn genel iradenin oluumuna kiisel olarak ya da temsilcileriyle katlmak haklar vardr.796 Devrimin bu ilkeleri ok gemeden yine Franszlar tarafndan ihll edilmeye balanmtr. Devrimin beyannamesini hazrlayan aydnlar yarglanarak idam edilmilerdir. Artk Fransada bir diktatr, Napolyon vardr. Bu dnemde Fransada yaananlardan baka ngiltere ve ABD de Anayasaya dayal ada demokrasi alannda nemli gelimelerin meydan geldiin gryoruz. Balangta her eyaletin bir Anayasa peinde kotuu ABDde bu sorun 1787de Anayasa Kongresinde, Konfederasyon Anayasas kabul edilerek zmlenmitir. Temsilciler Meclisi ve Senatodan oluan iki meclis oluturulmutur. Demokrasi ilkesinin arl Temsilciler Meclisi yelerinin eyalet seimlerinde seme hakkna sahip olanlar tarafndan dorudan seilmesinde kendini gstermi, bakanlk ve Senato seimlerinde ift dereceli seim ilkesi kabul edilmitir. ounluk ynetimi de kuvvetler ayrl ilkesi ile olduu kadar kark bir denetim ve denge mekanizmasyla snrlanmtr. Ancak daha sonra senatrle halk tarafndan dorudan seilmeye balanmtr. 1850lere kadar byle devam eden ABD Anayasal demokrasisi, srasyla u nemli sorunu zmlemitir. 1. Zenciler, Klelikten kurtulmu ve eit haklara sahip olmutur. 2. ABDli kadnlara seme ve seilme hakk tannmtr. 3. ABD vatandalarna ekonomik anlamda frsat eitlii verilmitir. Anayasal demokratik gelimenin ABDden sonraki dura ngilteredir. Demokratiklemenin ve iktisadi kalknmann tamamlanmas ngilterede 19. yzyldadr. Bu dnemde ortaya kan parlamenter demokrasi ABD sistemine birok ynden benzemektedir. Gnmzde ABDnin bakanlk sistemini benimseyenlerin says ok az olmakla birlikte, ngilteredeki modern Anayasa demokrasisi hemen her lke tarafndan rnek alnmaktadr. Bilindii gibi ngiltere, parlamentonun stnl ilkesini ilk kabul eden lke olmutur. Avrupann dier lkelerinde krallk dncesinin yerini meru otoritenin kayna olan halk idaresi alm ve herkese oy hakk tannmtr. Yasama ve yrtme yetkileri krallar yerine halk tarafndan seilmi meclisler karsnda sorumlu olan kabinelere verilmitir. Bu gelimeler inili-kl bir grnm sergilese de sonunda normal demokratik hayat her Avrupa lkesinde yerlemitir. 797

Mehmet Saray: Trk Devletlerinde Meclis (Parlamento), Demokratik Dnce ve Atatrk, Atatrk Aratrmalar Merkezi, Ankara, 1999, s. 5455. 797 Mehmet Saray: a.g.e., s. 57-59.

796

191

Tarihsel geliim srecinde devlet kurgusu gibi parlementer siyasi yap da eitli dnmler yaayarak gnmze kadar gelmi ve tarihsel dnmlerin sonucunda kurgulanmtr. Bu kurgu, kendisini modern devletin ilk aamalarnda szleme kavramyla ifade etmitir. Bu szlemenin bu gnk ad anayasadr. Yasalar, Anayasadaki ngrlere gre hazrlanmalar kaydyla geerlilik kazanmaktadr. Yasalussal meruiyeti tanmlayan ve sadece modern devlette anlam bulan798 szleme ve Anayasann birlikte iletilmesine Anayasal sistem denmitir. Anayasal sistem, haklarn yasalarca gvence altna alnmas, resmiletirilmesi, hak ve devlerin belirlenmesi, bu yntemle halkn devlet gcn paylam ve kullanm ilkelerinin belirlenmesidir. Bu belirlemenin odak noktas, temsil olgusu ve parlamentodur. Bu iki olgu yukarda da deinildii gibi 1644 ylnda ngilterede parlamenter monarik sistemin devrilmesiyle anlam bulmu ve ngilteredeki bu yeni durum, sanayi devriminin hayat bulmasn salayan nemli bir etken olmutur. ngilterede parlamento, gelien ve egemen konuma gelen yeni orta snfn yani burjuvazinin geliimine paralel olarak gelimitir. Maurice Duvergere gre bu yeni durumun ngilterede gereklemesinin nedeni, ngilteredeki toprak aristokrasisinin nemli bir blmnn kapitalist retim biimine dayal burjuvazi ile i birlii yaparak ayn retim biimine gemesinde aranmaldr. 799 Fransada ayn bu sre yz yllk bir zaman dilimini gerektirmitir. 800 kibinli yllara gelindiinde postmodern yorum ulusal olan ve devleti yapsyla nplana kan anayasal parlamenter yapya disipline edici neo-liberalizmin anayasallamas erevesinde eletirel bakm ve konu ile ilgili yorumunu neoliberal biimde ortaya koymaya alrken dnce eylemlerini u ekilde belirlemitir; nsann modernleerek kurgulad modern anlamda uluslama ile kaybettii isel mutluluu, insann yeniden etnik gruplara, dinsel cemaatlere, mezheplere, tarikatlara indirgenmesi ile kendisine iade edilecek ve bu iade, insan kaybettii zgrlne tekrar kavuturunca yalnzlk duygusu ortadan kalkacak ve insann kendisine gveni tekrar meydana gelecektir. Post modern sylemin bu yorumlama biimi temsil dzeninin sonunun geldiini mjdelendirmektedir. Temsili demokrasi yabanclatrcdr. Temsili tarih aldatcdr. Temsil siyasi, toplumsal ve kltrel dilsel ve epistemolojik anlamda keyfi bir eydir. pheci post modernistler temsilin tehlikeli ve temelde kt bir ey

Sami Seluk: Temsili ve Katlmc Demokrasinin Kkeni, ada Yaynevi, stanbul, 1987, s. 8082. Maurice Duverger: Batnn ki Yz, Doan Yaynlar. Ankara, 1997, s. 12. 800 Sami Seluk: a.g.e., s. 82-83.
799

798

192

olduunu ileri srmektedirler. Temsil arptmaya iaret eder;

ilikileri ynlendiren

bilin d kurallar olarak var saylr. Olumlayc postmodernistler de phecilerin modern temsilin sahtekrca, sapkn, mekanik, aldatc, eksik, yanltc ve post modern a iin tamamyla yetersiz olduu iddiasna katlarak aslsz varsaymlara dayandn iddia ederler ve dolaysz demokrasi versiyonlarn benimserler. Son kertede her trl temsil baka temsillere gnderme yapt iin gerekten sahici olan hibir ey yoktur. Sahte olan gerein kendisi kadar sahici ve doru hale gelir. nk post modern bir dnyada doru ve yanl arasndaki ayrm silinmektedir. Post modernistler toplumun temsil retorii dnda bir ierii olmadn iddia ederler. Siyasi retorik, zihnin iinde bir dnya ve temsil edici olduu var saylan bir dizi toplumsal iliki yaratr. Bu ekilde yaparak, aslnda sadece kendisinin var olanlar maniple etme ilevini gizlemektedir. Temsil dzenine son vermeye ynelik post modern ar baka post modern kavramlarla balantldr. pheci post modernistlerin yazarn sonu ve znenin lm perspektifleri post modernizmin temsil kartlyla uyumludur. Yazarn (znenin) bir romann uydurma karakterlerini ya da bir oyundaki aktrleri temsil etmesi gerekir. pheci post modernistlerin nerdii zere bunlar ortadan kaldrlnca temsilden kurtulmak da kolaylar. Post modern yaklamn bu tavr eletiriye aktr.801 nk temsil siyasette hmanizmle birlikte hareket ederek mmkn olduunca ok insana ses verir ki pheciler bunu reddederler. Temsil olmadan teori mmkn deildir. Teori gerekliin taslan, haritasn karmaya alr. Post modernistler, hakikat olmaynca birden ok yorumu kabul etmek gerektiini ileri srerler, hlbuki temsilin kendisi, kendisini dardan temsil edilebilebilecek kadar doru ya da geerli bir ey olduunu varsayar. Modern temsil anlam ya da hakikatin onu ileten temsillerden nce geldiini ve bu temsilleri belirlediini var sayar. Post modernistler bunun tam tersinin geerli olduunu iddia ederler. Temsil, yanstt var saylan hakikati kendisi yaratr. Temsil mevcudiyet ile yokluk arasnda net bir ayrm olduunu var sayar. Ama pheciler bu iki kavram da silerler ve post modern anlayn temsile dayal zaman ve mekn yorumunu temsili haritalarn tamamen yetersiz olduu iddiasna dayandrrlar. Bu alglama biiminde temsil, bir eyi bir bakasnn yerine koyma pratiidir, eretilemedir802 ki bu da bir kavramn tanmlanamaz, zerinde konuulmam bir

Marie Pauline, Rosenau: Post- Modernizm ve Toplum Bilimleri, (ev: Tuncay Birkan), Ark Yaynlar, Ankara, 1998, s. 163265. 802 Madan Sarup: Post- Yapsalclk ve Postmodernizm, (ev: A. Baki Gl), Ark Yaynevi, Ankara, 1997, s. 27.

801

193

mevcudiyetle zde olmasn gerektirir. rnein yurttalarn temsil edilmesi halkn gyabnda mevcut olmasn salar. Bunun nedeni, dilin daha ok simgesel bir ey oluuna ve dnya ile dolaysz bir ilikisinin olmayna balanmasnda gizlidir. yleyse eitli biimleri iinde temsil yetersizdir. nk dnyann imgeleri dile bamldr ve insanlar arasnda kesin bir biimde mbadele edilemezler. Her trl temsil dille dolaylanr ki bu da onu gereklikle balantl deil dilsel olarak yanstc klar. Gstergeler, artk hibir eyi temsil etmezler ve artk gereklik iinde karlklar yoktur.803 Bu yaklamlar toplumun kuruluunu ortaklaa yarar ekseni etrafnda aklamaya alan ve bu anlamda da ynetimi, yarar kavram etrafnda oluturulmu yaplanmalar olarak gren grlerle elimektedir.804 Belli bir politikaya eklemlenmeyi kendisine yasaklayan postmodernizm bu tavryla baskc rejimlerin muhaliflerini savunmasz brakt iin eletirilere aktr. Bu gr asndan bir temsile balanmamak veya etkin bir politik katlm iin geerli hibir neden bulamamak, statkonun kabulne ve hatta merulatrlmasna gtrr. Bu da postmodernizmin, kukuculuuyla, kaba kuvvet ve adalet arasndaki ayrm bulanklatrmasna, kapitalizm ve entelektellerin, imtiyazl konumlarn korumalarna ynelik teselli ve destek olumasna katk salamaktadr. Postmodern sylemin temsil yorumu ne olursa olsun parlamenter sistem ikibinli yllarn balangcnda nemini arttrarak srdren bir nitelik olarak karmza kmaktadr. Kreselleme srecinin tm parametreleri bu yap iinden geirilerek merulatrlmaktadr. Burada sz konusu olacak iki nemli kavram vardr. Birisi Temel Hak ve zgrlkler, dieri Uluslararas Hukuktur. Ancak bu iki temel kavramn parlamenter bir yap iinde nasl biimlendirilecei yine kresel aktrlerce belirlenmektedir. yle ki, kreselleme srecinin birok gerekyle ileri srd insan haklar siyasal merkeze her geen gn daha ok oturtulmaktadr. Bu oturtululadr ki, sz konusu haklar parlamentolarn ve onlara biim veren Anayasann yeni dnmlerine zemin hazrlayc bir nitelik sergilemektedir. Ancak burada temel hak ve zgrlklerin yaanmas adna neoliberal ilkelerin egemen klnmak istendii aka sylenmemektedir. Aslnda temel hak ve zgrlk taleplerinin altnda yatan gerek, yeni anayasalclk erevesinde ekonomi kurulularnn ve onlarn politikalarnn hesap
803

Marie Pauline Rosenau: a.g.e., s. 158-161. Bkz. Emile, Durkheim: Against Finalism: Explaining is Disenchanting the Unverse, Central Currents In Social Theory 17001920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablications, London, 2000, s. 98.
804

194

verme sorumluluunda kurtarlmas projesidir. 805 Bu proje sayesindedir ki anayasal stat ve balayclkla donatlan baz reformlar kre genelinde piyasa disiplinin gerekletirilmesi amacna bal olarak yabanc sermayenin egemenliinin uygulama alan bulmasna zemin hazrlamakta ve yine yabanc sermayenin haklarn koruma altna alarak anayasal nitelie sahip anlamalar yoluyla serbest mal ve sermaye akmlar iin uygun ortamlar yaratmaktadr. Byle bir uygulamay kresel kurumlar olan IMF ve WTOnun dayatmalarnda grmek mmkndr. Kresel ve blgesel kurulular olan BM, AB ve ABD bu konudaki etkin aktrler olarak devlet kurumlarnn yaratlmasndan daha ok devletlerin kresel ekonomi ynetimine daha fazla balanmalarnn ve katkda bulunmalarnn kresel politikalar nezdinde uygulatclar ve bu uygulamalarn denetenleridirler. Sz konusu denetmenler bu konulardaki bask glerini her geen gn arttrmakta ve hatta bu konuda ekonomik amalarn kamufle ederek temel hak ve zgrlkler adna zgrletirici askeri mdahaleleri dahi desteklemektedirler. nsan haklar konusunda uluslararas dzeyde zihni deiime bal yapsal dzenlemelere gidilmedii gerekesiyle zayf ekonomiye sahip doal kaynaklar bol ulus-devletler, uluslararas dzenlemelerin bir gerei olarak etnik yaplar adna paralanmakta ve bu etnik gruplardan, etnik yaplarn odaa konulduu yeni ulusdevletler tretilmektedir. Uluslararas hukukun stnl ilkesinin ncelenmesiyle ulusdevletler egemen olamadan sz konusu hukukun glgesinde yaamakta ve ulus-devlet egemenlii uluslararas hukuk uygulamalar iin gerekli grlmemektedir. Bylelikle devletin, anayasal dzenin kayna olarak kendisinin ve kendisinden bakasnn glerini kendi yurttalar iin kstlamas ilkesi uluslararas hukukun stnl asndan kendisine takdir edilen yeni bir konuma oturmaktadr. Kresel kapitalizmin Anayasas saylan DT anlamalarnn amac, kresel lekte artan rekabet problemlerine zm reterek krllk oranlarn arttrmak ve pazar geniletmek ve bylece etkinliini her geen gn daha ok arttran uluslararas sermaye lehine kre dzeyinde balayc kararlar alnmasn ve hukuksal uygulamalarn hayat bulmasn mmkn klmaya almaktadr. Bu srete devletin rol, sermaye gruplar arasndaki rekabete araclk etmek ve ynetmek olarak n plana kmaktadr.806 Bu en nemli g olan bamsz karar alma gcne yansmakta, zayflayan bu ilke, ulus-devletin uluslararas hukuku ncelemesini gerektirmektedir. Sz konusu
805 806

Stephan Gill: The Constitution of Global Capitalism, htpp: // www.theglobalsite.ac.uk Selime Gzelsar: Kresel Kapitalizmin Anayasas GATS, Praksis, S: 9, s. 117121.

195

hukuku ncelemeyen Ulus-devlet kendi bana karar alma hakkn kullanrsa bu hak kullanmndan zarar grmektedir. Nitekim ikibinli yllar bu srecin ekonomik, askeri, politik olarak balamas ve uygulamasnn ok hzl balad yllardr. Artk evre lkeler ekonomiden savaa kadar kendi ulusal karlar erevesinde kendi kuvvet kullanm ilkelerini kresel glerden bamsz uygulamaya sokamamaktadr. Bu anlamda ulus-devlet kurgusu yeni politik grntsyle yerel olana ve uluslarars olana kar kendini snrlarken uluslararas politikalarn egemenliinin geliimine desteki olmaktadr. Artk bu srete ulusal egemenlik en az, uluslararas hukuk ve onun normlar en ok aranan ey olmaktadr. Uluslararas hukukun stnl ilkesi ve uluslararas boyutta temel hak ve zgrlklerde gerekletirilmesi istenen deiimlerin gereklemesi ulus-devlet kurgusunun en baat gstergesi olarak kabul edilmekte ve ekonomik olarak refah desteklemesi gereken ulus-devlet, kendi parlamentosu araclyla yapandan daha ok dzenleyen olmaktadr. Bu dzenlemeci yaklam, kresel olarak belirlenen uluslararas hukuk ile denetime tabi tutulmakta ve bu kresel hukukun uygulanmasnda ulus-devlet kurgusu vazgeilmez bir koul olarak grlmektedir. Ulus-devlet kurgusu bir devlet kurgusu olarak tanmlanmasnn yannda, kresel lekte bir kamu iktidar olmas sfatn da yklenecek ve bu anlamda uluslararas kurumlarca yetkilendirilecektir. Bu yetkilendirme, ulus-devletten farkllam ynetim biimini ve topluluk standardn kresel toplumlarn varl ilkesine gre kullanmasn isteyecektir. Bu ynyle ulus-devlet, kresel lekteki bu konumlanmasyla kresel bir kamu devleti olmaya adaydr. Oysaki her modern toplumun snrlar ierisindeki farkl gruplarn aralarnda yaadklar atmalar, snf atmalar demokratik dnm biiminde politik partiler kanalyla temsil edilerek gerekletirilmektedir.807 Byk kitleler asndan seimle i bana gelinen tek meru g olan ulus-devlet, kresel aktrlerin istedii biimde, onlarn kurgulad dnya ile ekonomik ve hukuki btnleme yolunda bir deiim sergilemektedir.

Martin Seymour, Lipset: Political Attitudes and Behavor, Elections: The Expression of the Democratik Class Struggle, (Ed: Reinhard Bendix, Seymour Martin Lipset), Class, Status, and Power Sosyal Stratifcation in Comparative Perspective, Second Edition, The Free Press, New York, 1953, s. 413,

807

196

SONU VE NERLER

Kreselleme ve ulus-devlet etkileim alanlarnn belirlenmesi ve bu belirlemenin yapsal ve kurumsal deiim srelerine ynelik aklamalar iermesi, sosyolojik persfektif erevesinde konunun iktisad, siyasal ve toplumsal adan kategorikletirilmesini gerektirmi, mevcut bu gerekliliin detaylandrlarak analiz edilmesi de aadaki sonu ve nerilere ulalmasn salamtr. Ulus-devlet, kendi kurgu tarihinden bu yana ulus denen kurgusal biime ncelik vermesiyle deil, ekonomik yapya verdii nemle ve ulusu da bu neme ortak ederek gnmze kadar uzanp gelmitir. Ulus-devlet, kurgu odann temelinde kapitalizmi ierdii iin ncelikli olarak kapitalizmin dnmleriyle biimlenmi, gelinen srete bu biimleni, devlet ile hkim snflar arasndaki ilikilerin yn ve deikenleri erevesinde tartlmtr. Ksacas, gnmzde iktisad alanda meydana gelen her hangi bir kriz, siyasal ve toplumsal alandaki krizlerin de ana nedeni olmutur. Ekonominin bu etkin nemi, iktisad yapnn toplum kltrnn olumasnda ve dnmnde belirleyici roln gstermitir. Ancak iktisadi yapnn bu nemine ramen iktisadi yapy tek etkileyici olarak grmemek gerekmektedir. nk etkileyen ey etkilediinden de etkilenir. Bu aynen iklim gibidir. Toplum ekonomi ikliminde hayat bulur, ancak yaanan hayat ekonomi iklimi de etkiler. Srekli krizlerle ayakta durmaya alan kapitalizmin kendisini srdrmesi ve yeniden retmesinin, sermayenin yeniden retkenliinin salanmasna baldr. Bu bamllk mevcut toplumsal koullar srekli deitirmeyi gerektirmektedir. Kapitalist dnya ekonomisinin ikibinli yllardaki yeni i blmne gre ekillendirdii bu dnem, i blm etkisini sadece dolam alanyla snrl brakmam, ayn zamanda toplumsal ilikilerin her dzeyini dorudan etkilemitir. Kapitalist ekonomide yaanan her kriz, beraberinde kkl bir yeniden yaplanmay gerektirmi, bu gereklilik ise siyasal ve ideolojik ilikilerle desteklenerek ulus-devletin roln bu dorultuda deitirmitir. Dolaysyla, kapitalist sistemde krizler neticesinde meydana gelen dnm ve bu dnme baml yani yaplanmalar, sermaye birikiminin srdrlebilirlii asndan nndeki engelleri amasna yardm edecek biimde toplumsal ilikilerde, yaplarda ve kurumlarda bir deiim olarak grebiliriz.

197

kibinli yllarn balangcnda kapitalist toplumsal ilikiler dnya leinde nemli derecede yaygnlk kazanmtr. nk kapitalist devletin dnm kresel lekte sermaye birikim srecini destekleyen kurumsallamalar iermektedir. Bu kurumsallamalar, ekonomik krize bal politik etkiler gstermektedir. yle ki, 1929larda yaan byk buhrandan beri kresel kapitalist ekonomi srekli olarak ama kkl bir biimde tekrar tekrar dzenlenmektedir. Bu dzenlemelerere gre, finans hareketleri dnya kapitalizmine eklemlenmektedir. Bu eklemleme anlay piyasann dzgn iledii ve elverdiince toplumsal yaamn tm alanlarna yaylmas gerektii fikrine dayanan neo-liberalizmden beslenmekte ve gelinen srete neo-liberalizm, kendi leinde devletin klmesi gerektiini srekli olarak tekrarlamaktadr. Ancak devlete kar piyasa dncesini kurgulayan bu sylemin ina etmeye alt ey, devletin kendisi deil, devletin sosyal politikalardan geri ekilmesi istei olduu anlalmaktadr. nk kreselleme sreciyle birlikte dnya kapitalizmine eklemlenen ekonomisi zayf ulus-devletler, 1980 sonrasnda oluturulan yeni birikim modeli, zelletirmeler, dereglasyon politikalar eliinde devletin iktisadi ve toplumsal ilevlerinin tasfiyesini, devletin sosyal alanlara dnk politikalardan geri ekilmesini gerektirmektedir. Bu gereklilie bal olarak, gnmzde gl ulusdevletlerin krizlerden beslenen dnmleri kendilerini glendirmekte ama zayf ulusdevletler, kurgulayc grev ve yetkileri bakmndan andrlmaktadr. Sz konusu bu srete artk gl ulus-devletler, ulus-devletin de tesinde daha kapsaml, ulusst politik yaplanmalar oluturarak zayf ulus-devletleri kltmekte ve eskinin gl ulus-devlet oluturma uygulamalarnn ldn mjdelemektedir. Sermayenin canl bir varlk olarak alland bu mjdelemede esas olan ey, sermayenin can ve mal gvenliinin salanmasnn gerei olarak ta ortaya kmaktadr. Ayrca bu gereklilik kre baznda temel hak ve zgrlklerin gelitirilmesini de istemektedir. Bu gereklilik erevesinde devletin kltlmesi, buna karlk bireyin bytlmesi haklar adna bir zorunluluktur. Bu zorunluluu amzda ulusal snrlara baml olmayan ulusst kurgular grev olarak stlenmilerdir. Bu kurgularn yenidnya dzeninin kurucu faktrleri olduu grlmekte ve yenidnya dzeni ynetiiminin kurallarnn sadece bu aktrlerce belirlenen arlk ve karmaklk iinde oluturulduu gzlemlenmektedir. Bu anlamda ulus-devletlerin yerine getirmekte olduklar ekonomik uygulamalarn ulusst kurululara devredilmesi istei devleti

198

sadece bu kurulularn uygulamalarnn bir arac ve bask kurumu olarak ilev grmeye srklemektedir. Sz konusu bu kresel aktrler, akraba ve dostlardan oluan ulusdevletlerin yaplanmasndan farkl bir biimde, ama ayn ruhla, ulus-devletlerin bana gemek istemekte ve ikibinli yllarn kresel devlet modelini, devletin dzenleyici, harcayc, retici ve paylatrc fonksiyonlarn tasfiye etmek istemektedirler. Bu tasfiye ilemine gre, bir arac kurum olarak varln devam ettirebilecek ulus-devletler, kresel kurumlarn karlarna uygun uygulamalar hayata geirebilmek ve kamu hizmeti, kamu kar anlayn ypratan ve piyasalara kamu mdahalesini ortadan kaldran dnm srecini oturtabilmek iin geleneksel siyaset tarzn deitirmeli ve bunun iin de baskc bir tavr sergilemelidir. nk kreselleme, nesnel yasalar olan ve bu yasalara uyulmas ve bu uyma sreci iinde elden gelenin yaplmas gereken bir sre olarak yorumlanmaktadr. Ekonomisi zayf lkelerde srekli gndemi megul eden reformlarn kresel uygulamalar zincirinin eitici programlar olduu grlmektedir. Bu nedenle bu reformlar, kar klmamas gereken reformlardr. Yukarda da deinildii gibi, devlet ve toplum rgtlenmesinde uluslararas sermayenin gerekleri dorultusunda yeniden yaplandrma biiminde gerekletirilen bu reformlar ya da bu yeni yaplandrlma biimi, giriimci devlet, etkin devlet isimlendirilmeleriyle adlandrlmaya allmaktadr. Kresel aktrler Dnya Ticaret rgt, NGOlar, Ular, ABD ve AB trnden geni lekli aktrlerden olumaktadr. Bu aktrlerin kurgulamaya altklar yeni devlet modelinde, daha nce de dile getirildii gibi yeni kurallar sz konusudur. Bu kurallara gre, eskinin yurtta meclisinin yerini geni lekli kurulularda devleti temsil eden temsilciler almal ve ekonomi kurulularn ve onlarn politikalarn seim gibi bir hesap verme sorumluluundan muaflatran bir lek genilemesi yaanmaldr. Byle bir temsilde mantk, ekonomik olarak geni lekli olmak adna, zayf olanlarn bireysel ve ulusal haklarn kolektif kararlara katlmaya bir alternatif olarak deerlendirmemekle desteklenmektedir. Bu destek, toplum leinin bytlmesiyle bireyin daha az sayda insan tanmas ve daha az sayda insanca tannmas, bunun da bireyi, artan saydaki yurtta nnde bir yabanc haline getirmesiyle gerekletirilmektedir. Esas olarak ekonominin politikadan arndrlmas gerektii eklindeki politik bir strateji evresinde bu uygulama yrrle konmaktadr. Bu neoliberal politikalara odaklanlmasnn doal bir sonucudur. nk yurttalk ve toplumsal

199

ilikilerden kaynaklanan yaknlklarn yerini bu trden uzaklamalar, neo-liberal projeler alnca, lek genilemesinin gerei olan toplumsal uzaklamalar, anomiler, yaknlk ve kaynakln yerini almaktadr. Ancak yine de bu temsilde uluslar kalcdr. Ulusst gruplar ve birliklerle neo-politiklara bal olarak i birlii halinde olurlarsa onlar da kendi yerelliklerini ve blgelerindeki gc ellerinde tutabilecekler, herhangi bir hkmetin paras olmayan hkmet d organizasyonlar, ulusst bir karaktere sahip olan arac kurumlarn vastasyla onlarn hkmet etmelerine yardmc olacaktr. Bu mantn verdii mesaj gereince yaklama aykr davranta bulunanlar unutmamaldr ki, kurallar koymakta ulus-devletler artk yalnz deillerdir ve birok kurum, rgt ve irket, kararlarn alnmasnda nemli roller stlenmektedir. rgt ve irketlerin etkisiyle haklara dayal siyasal blnmelerin saysndaki art siyasal yaamn kabul edilir bir boyutu olarak alglandka, bireysel haklar sosyal i birliinin yerine gemektedir. Bu uygulama ile bireyler, bireysel temel karlar iin btnlemi ounluu yok sayabilmektedir. Kresel srece uygun bir tarzda gerekletirilen lek geliimi ile kurulan yaplarda muhalefet etme ve ynetimi seimle i bandan uzaklatrma hakk yoktur. Bu yeni yaplanmann aksine ulus-devlet ierisinde bireysel haklar, temelde gcn siyasal btnlkten almakta ve bu btnln ortalama yansmas herkes tarafndan kullanlmaktadr. Ulus-devlet kurgusunda ayet yurtta ynetimden honut olmazsa seimler aracl ile istedii siyasal partiyi ynetime getirebilmektedir. Oysa ki, BM, AB veya NATO gibi kurulularn ynetimleri halk tarafndan seilmemekte ya da halk tarafndan istense de ynetimden uzaklatrlamamakta, hatta kresel olan BM, NATO ya da daha farkl geni lekli bir oluumun leklerine uygun bir tarzda protestolara rastlamak dahi olduka g grlmektedir. lek genilemesi bu yn ile modern otoriter rejimlerden farkll ancak banda kresel ifadesinin yerletirildii yeni kresel ototirter bir rejim olmaktadr. Bu nedenle, kresel gelimeler karsnda yeni uluslararas kurumlarn oluturulmas teklifleri Kresel Modern Otoriter Rejimler ana yol aaca iin ok anlaml gzkmemektedir. Ancak grld zere lein deimesi ve buna bal oluan sonular, (ulus-devlet iindekine oranla daha byk bir eitlilik, eitlilie bal blnme ve atmalardaki art) eskinin demokratik rejim ve sistemlerden ayr bir i siyasal kurumlar kmesinin geliimini hazrlamaktadr. Artk, ulus-devlet tarafndan oluturulan dil, rk, tarih, din alanlarndaki ortak ballklar tarafndan birletirilmi

200

grece trde yurtta nfusu, btn pratik amalar asndan imknszlamaya balamtr. Ksaca, siyasal dzenin bu ekildeki lek artnn, ulus-devlet demokrasisinden kkl bir biimde farkl bir demokrasi ve devlet tr retmeye alt sylenebilir. lek genilemesiyle ulus-devlet kurgusunu dntrme senaryosu Bat siyasal dncesinde Eski Yunandan 18. yzyla kadar cumhuriyeti ve demokratik devletlerde demokrasinin uygulanabilmesi iin devlet ve yurttan kk olmas gerektii fikri ile uyumaktadr. Bu kk olma modeli kibinli yllarda, toplumsal ve rgtsel olarak oulculuk eklinde adlandrlan ve devlete kar grece zerk olan nemli sayda toplumsal grup ve rgtlenmenin varlyla da desteklenerek gerekletirilmektedir. Bu destekledir ki, nceleri znel bir devletin ve bu devlete bal hukukun stnlne inanan ve meclisi oluturma hakknn kendisine verildiini dnen yurttan haklar lek deiimine katlan mikro devletlerde say ve tr olarak geniletilmi, bu geniletme zamanla artar bir biimde uluslararas hukukla etkin bir gvence altna alnmtr. Bu gvenceden hareketle, birbirine akrabalk, dostluk, piyasa ve medeni balarla balanm bulunan kk ve grece trde yurttalar grubu, ortak hayat etkileyen kendi kaderini tayin hakkn uygulamaya koyabilmekte ve bunun dier haklar ve zgrlkleri nemsiz klacak kadar temel bir zgrlk olduunu ileri srecek hale gelmektedir. Bu trden bir yaplanma iinde temel inanlar ve kimlikler siyasal atmalar da beraberinde getirmektedir. Etnik, dini, rksal dilsel ve ya blgesel farkllklar ve paylalan tarihsel deneyim ya da atalara dayandrlan mitler etrafnda biimlendirilen alt kltrler, lek genilemesine paralel olarak g ve farkl olu biimleriyle arttrlmakta, ulusal btnle sadakatten yoksun siyasal parti ve ideolojilerle bu blnme desteklenmektedir. Byle bir destei alan alt kltrler, gc ve farkllk hissi ile ne kadar var olabiliyorsa yeleri de o denli birbirleriyle zdeletirilerek artk tekine kar etkileim kaplarn kapatm ve okkltrllk ad altnda bamsz ayr bir ulus eklinde kendisini formle etmeye hazrlanmtr. Bu ayrm dolaysyla ulusdevlet formu iinde arkada tercihi gibi bireysel, evlilik ya da tren gibi ulusal ierikli iler, alt kltrn kendi iinde kendilerine gre gerekletirilir hale gelmektedir. Zamanla atmalar hazrlayan bylesi bir durumda alt kltrel atmalar, ulusal kimliklerin yaam tarzlarn tehdit edecektir. Bu trden tehditler derin, gl ve nefret dolu duygulara neden olmaktadr.

201

Alt kltrler, kimliklerinden ve yaam tarzlarndan karlkl konumalarla feragat etmeyecekleri iin farkl alt kltrlerin iinde yer ald tartmalar ou kez iddete dayal ve grme konusu yaplamayan atmalar olmaktadr. Bu Irak, Yugoslavya ve SSBC gibi ulus-devlet rneklemleriyle de desteklenmektedir. Oysa ki, ulus-devlet formu iinde inan ve kimlikleri uzlatran dolaysyla da bir atma kayna yaratmayan beklentiler toplumsal birlik ad altnda var ola gelmitir. Siyasal partiler bu toplumsal birlikleri korumak ve gelitirmek adna var olmulardr. Ulus-devlet kurgusunun bu yaplanma modelinin aksine lek genilemesinde bir alt kltrn o alt kltr koruyucu parti araclyla desteklenmesi sz konusudur. Sz konusu parti alt kltr grubunun ynelimlerini yanstr ve geneli temsiline almaz. Zaten lek genilemesine gre tek bir alt kltrdense daha fazla alt kltrn var olmas demokrasi iin daha iyidir. Bu da kltrel oulculuun potansiyel blcln etnik temelli ok partili bir yapyla mjdelemek demektir. lek genilemesi anlamna gelen AB, BM VE NATO trnden blgesel ve evrensel kurulular, byk lekli demokrasi iin gerekli siyasal kurumlar kmesini ifade eden siyasal sistem trn, bir siyasal haklar sistemi olarak, geni bir lekte var olan demokratik sre iin gerekli kurumlar kmesi olarak tanmlamaktadr. lek genilemesi ile politik olann bu yutucu yorumlama tarz yaanan gncel tarih asndan tutarsz deildir. Ksaca bu, devletlerin uluslararas birikim sreci iinde deitirilerek yeniden retilmesi ve bu retimin de iselletirilerek dntrlmesidir. Ancak bu yeniden retim, retimin aktrlerinin snf egemenliklerinin ideolojik, kltrel ve politik boyutlaryla kendilerinin ekonomisi zayf lkelerin snf, kltr ve ideolojileriyle eit oranda yeniden retildikleri anlamna gelmemektedir. Sz konusu yeni yaplanmayla birlikte karlar farkllaan sermaye kesimlerinin arasnda bir arabuluculuk yaplarak sermeyeler aras ibirlii yaplmaktadr. nk Ularn ekonomik alan ile devletlerin politik ve ekonomik alan arasnda her zaman bir atma sz konusudur. Bu atma alan 1980lerden itibaren kendisini daha iyi hissettirmekte, bu hissedi, sermaye bakmndan bir eliki olarak grlmektedir. Sz konusu bu durum, biraz nce deinildii gibi uluslarst bir iselletirme ile giderilmeye allmaktadr. selletirmenin temel nermeleri, yukarda da dile getirildii gibi, rekabeti ve serbest mbadele koullarndan oluan mal, para, sermaye, teknoloji ve alt yap gibi temel giderlerin kapitalist mlkiyet haklar asndan korunmas eklindedir. Bu iliki biimi, sermaye ile kendi devleti arasnda zorunlu bir

202

ilikiler an gerektirmemektedir. Sermaye birikimini kresellii ile devlet dzenlemelerinin ulusall arasndaki eliki ok nemlidir. Bu anlamda Ulus-devlet kurgusunu dntrc ilkeleri gerekletiren transformasyon lke iinden de desteklenmekte, bar olduu iddia edilerek yava yava yaygnlatrlmaya allmakta ve bir anlamda, paralara ayrma stratejisi srarla uygulanrken dsal basklar ve ieride kurgulanan g ilikileri, devlet rgtlenmesini dnya ekonomisinin gereklerine, uluslararaslatrma sreci de bu yaplarn iselletirilmesine imkan tanmaktadr. Bu noktada baarl olunabilmesi iin ynetici snfn en azndan bir blmnn ilikili iinde olduklar kresel aktrlerin dntrc zelliklerini destekleyen gayri resmi ibirliine katld grlmektedir. Bunun etkisiyle birok konuda olduu gibi, vatan kavram soyutlatrlarak bir logo haline getirilmektedir. Bu da ada bir dnmn sonucu olarak lanse edilmektedir. Aslnda bu lanse edi, kapitalist kreselleme srecinin devletin yeniden yaplanmasna nasl yansdnn bir gstergesi olmaktadr. Bu gsterge, tekrar dile getirmek gerekirse, kapitalist kresel srete esas olan eyin, yurtta ve toplumun kamusal zenginlii ve zgrlne ramen yatrmc zgrlklerini ve mlkiyet haklarn koruma altna alnmasnn bir gstergesidir. Kresel srete meknn paralanmaya hazr hale getirilmesi ulusuluk pratikleri ile nce desteklenmekte, ardndan da konfederasyon kurmann bu yeni kurgulanan ulusalclktan kurtulmann tek yolu olduu ileri srlerek ulus-devlet iinden bir liderin bu yeni yaplanma srecinin lideri olarak tarih sahnesindeki yerini almas beklenmektedir. Devlet aygtnn i hiyerarisinde yeni bir dzenlemenin gereklemesi anlamna gelen bu deiim, devletin yeniden yaplanmasnn dier bir gstergesi olarak karmza kmakta, gnmzde, siyasal mcadeleyi yanstan imgeler bu ekilde andka eski siyasal sylemin somut ieriinden uzaklalmaktadr. Bu uzaklamada bir baka nemli etken ise, nceki sekinci siyasal sylemlerin yerini bu sefer tamamen devletin sermayeye tand imtiyaz ve szlemelere dayal taahhtler almaktadr. Bu taahhtlerin yakn ilikide olduu kurmlar ise, i hiyerarinin kurumlar olan, yrtme organ ierisinde genelde sermaye birikimiyle ve zelde ekonomik kresellemeyle de yakn ilikisi bulunan hazine, maliye bakanl ve merkez bankasdr. Bu sayede devlet bir yandan kresellemeye katk salarken dier yandan da katk salad bu sreten dorudan etkilenmektedir. nk bu eit kurumlar, IMF, OECD ve WTO trnden kurumlar araclyla neoliberal ilkelerin piyasa ilikilerini toplumsal ilikilere

203

tamakta ve devlet biimine ilikin olarak nemli deimelerin meydana gelmesinde belirleyici olmaktadr. Kresel kapitalizmin devlete olan gereksinimi devletlerin sermayenin karna uygun nlem ve dzenlemeleri ald srece devam edecektir. Gelinen srete ok ak bir ekilde grlmektedir ki, kreselleme devletleri geersizletirmedii gibi bilakis, devletin roln yeniden tanmlayarak bu yeni tanmlama ierisinde gelimeye almaktadr. nk genileme ihtiyac hisseden sermayenin devletin ululararas gcne ihtiyac vardr. Bu nedenle sermayeni kreselleebilmesi devletin varlk kouluna baldr. Bu bize devlet aygtnn tarih sreci iinde tamamlanm bir aygt olmadn, bilakis kapitalizmin devingen sreci ile birlikte hareket ettiini gstermektedir. Bu da, devletin hibir kurumunun bamsz hareket edemedii anlamna gelmekte ve devletin bir varlk olmaktan daha ok bir yap ve bu yapda gerekleen ilikiler a olduu gereini gzler nne sermektedir. Gelinen srete devlet iindeki ilikiler a, uluslararas sermayenin talep ve beklentilerine yant reten arac bir kurum gibi ilev yerine getirmektedir. nk devletin greli zerklii ulusal dzeyde egemen olan siyasal karar alma srelerinin isel biimlerinin deiimi ve bu deiimin gerisindeki dinamiklerin sermaye egemenlii ve disiplinin artmas, ekonominin politikadan ayrtrlmas vb. neticesinde andrlmasyla sonulanmaktadr. Devlet aygt, kresel piyasa disiplinine balann uluslararas sermayenin ykselen hegomanyas ve bu hegomanyann kurumsallamas ile zdeletirmektedir. Sonu ksmnn bu blmne kadar ki yaplan deerlendirmeleri bir takm nerilerle desteklemek aratrmann amalarn gerekletirmek asndan nemlidir. Objektif bir tutumun sergilendii bu aratrmadan elde edilen verilerle yaplacak neriler, kreselleme ve ulus-devlet konularnn teorik bir aratrmada nasl bir deerlendirmeye tabi tutulmas gerektii noktasnda younlam ve yukarda dile getirilen aklamalara ileveten aadaki neriler ileri srlmtr. Kreselleme ve ulus-devlet konusundaki yaklamn sergilenmesinde kavramlarn ilikisel olular gz nnde bulundurulmaldr. Kavramlarn ilikisel olular gz nnde bulundurulunca kavramlara ynelik yaklamlar nem kazanacaktr. nk her metin, kavram ya da terim insann kendisine verdii anlam dnda kendiliinden ikin bir anlam tamamaktadr Bu gereklik dikkate alnmadan kreselleme sreci ve ulus-devlet kurgusu genel bir soyutlamadan

204

hareketle ele alnrsa, kullanabilecek kavramsal almlar, kavram olarak onlar oluturan yaplar darda brakacak ve bu, ii bo bir soyutlamadan daha teye gidemeyecektir. yle ki, kreselleme ve ulus-devlet konularnda yaplacak olan almalar, yaanan gncel tarihin bir deneyimi ve bu deneyimin znesinin dnm haliyle grlebilecei bir kurgu olarak belirli bir iliki a erevesindeki yeni bir kapitalist iliki analize dayandrlmaldr. Bu analizde bilimsel pratiin ierisinde, bilgi nesnesi kadar zne de oluturulmal ve bu oluturmaya gre, kreselleme ve ulusdevlet kurgusu, ncelikli olarak ontolojik bir deerlendirmeye tabi tutulmal ve onun znde ilikisel ve epistemolojik olduu ortaya konulmaldr. Bu zellik ncelikle, kreselleme sreci ve devlet kurgusunun sosyolojinin aratrma alanna girmesini daha da kolaylatrcdr. nk kreselleme ve ulus-devletin ilikisel oluu onun toplumsal btnn bir dizi ilikilerden olumasnn bir sonucu olduunu ortaya koyacaktr. Bu ortaya koyu, kreselleme ve ulus-devlet etkileiminin farkllaan karmak yaplar rettii gereini gzler nne serecektir. Hal byle olunca da bylesi bir ontolojik btnn, kreselleme ve ulus-devlet etkileiminde, kendi iinde farkl konumlar, kesimeleri, elikileri, olumsuzluklar ya da meknsal anlamda bir birleriyle ilikisi olan bir dizi var olu biimlerini dourduu grlecek, ilikisel ontoloji ve bu ilikilerin yaratt btnlklerin, kreselleme ve ulus-devlet etkileiminde, epistemolojik anlamda speklatif mantn deil etkilenimi dorulayan ampirik alann znesi olduu grlecektir. Bu tr bir ele al sonuta toplumu ilikiler btn olarak ele almak gerektiini ve bu ilikiler btn iinde her bir deikenin ancak bir dier deiken araclyla tanmlanacan gsterecek ve dolaysyla kresellemeye kar farkl itirazlarn neye itiraz etmek anlamna geldii belirsizlemeyecektir. rnein, Ulusdevlet kurgusunda karlalan bir sorun, toplumun bir btn olarak ele alnmas ve sorunun zm iin dier bir sorunun zmnden hareket edilmesini gerektirecek, konu sadece iktisadi bir sorun olarak grlmeyecektir. Eer byle deerlendirilmezse, sonuta zenginlik-fakirlik, ileri-geri, iyi-kt, vs. eklindeki dikatomiler erevesinde ya da sadece ekonomiye dayal deerlendirilmeler yaplacak, sorunun kltrel, politik ve uluslararas ynleri ihmal edilmi ve konu zlmemi olacaktr. Bu trden zmler, kltrel ve politik gelimelerle birlikte uluslararas dikkate uygun baat bir gelimeye sahip olmaldr. Bu durum dikkate alnmazsa ulus-devlet kurgusu daha baka sorunlar kmesiyle karlaabilir. Bir baka anlatmla, herhangi bir kriz, yalnz devletin kendi i elikileri ile aklanmaya allmamaldr. Siyasal ya da

205

ekonomik alanla ile ilgili d etki, bir devlet sistemini her an etkileyebilmekte, politik ve ekonomik krizlerin oluumunda bu etki nemli bir rol oynayabilmektedir. Ksaca ulusdevlet kurgusu, bir sorun zmek noktasna geldiinde, sorunun zmnde gerekli deikenlerin saptrlm grnmlerine kar dikkatli olmaldr. Aksi takdirde zm nerileri yapay deerlendirmelere yol aabilir. Byle bir yanl deerlendirmeden kurtulmann dier bir boyutu kreselleme konusuna yaklamlarda da kendisini gstermektedir. Kreselleme sreci bu anlamda sebep ve etken dnemselletirmeleri balamnda ele alnmas gereken bir sre olarak dnlmelidir. Konuyu biraz daha amak gerekirse, kresellemenin ortaya k ve yayl konusunda pek ok gre rastlamak olanakldr. Ancak kresellemenin ortaya k sreci ile ilgili yazlacak her trl tarihe, kresellemeyi ortaya karan sebep ve etkenler hakkndaki tariflerle badak olmaldr. Kreselleme dnsel temelleriyle birlikte, kapitalizm, retim ve birikim rejimlerindeki dnmler ve benimsenen iktisat politikalarndaki deimeler nda ve bu deimelerin birbirleriyle olan organik etkileimleri balamnda sebep sonu zinciri iinde ele alnmaldr. Bu ele allar, tarihsel geliime ilikin deerlendirmelerle analitik yarar gz nnde bulundurularak dnemlere ayrlabilir. boyutlaryla ve bu boyutlarda gzlemlenen deiim ve Bylelikle sre, tm dnmler nda

deerlendirilmi olacak, her bir dnemde ortaya kan olay ve olgular, bunlarn arkasndaki dinamikler dikkate alnarak ayn zamanda bunlarn birbirleriyle olan balarnn kurulmasyla btnsel bir biimde deerlendirilecek ve bylece birok deiken kullanlm olacaktr. rnein, tarihsel sre kendi iinde kapitalizmin almlar olan, emperyalizm ve kreselleme eklinde bir dnemselletirmeye ayrlabilir. Bylelikle, kresellemenin yeni ve kanlmaz bir sre olmad, bu kanlmazlk ve yeniliin yeni kresel kapitalizmin tarafl bir sylemi ya da emperyalizmin alt alm olduu grlebilir. Ardndan da bu almn kavramlarnn kurumsal ilerleme alanlar da birer deiken olarak gn yzne karlabilir. Bu bizlere, hibir iktisad istikrarn sonsuza dek sremeyeceini ama i ama d etkilerle uygulamalarnda farkllklar yaayabileceini gstermektedir. Unutulmamaldr ki yeni kresel kapitalizmin temel zellii egemen snf ya da snflar kesimine dayanyor olmasdr ve her bir snfn kaps ayrdr. Bu nedenle, ayn snfa ayn tarihte, ayn kapdan girilmez. Bir dnemselletirme yaplrken gerek kreselleme gerekse ulus-devlet kavramlar konusunda deiim-dnm, dikkat edilmesi gereken noktalardan bir dieri olarak

206

akllarda bulundurulmaldr. Deiim-dnm, tarihsel ok boyutlu yaps iinde dnlmeli, kendisine olumlu ya da olumsuz nitelemelerde bulunulmadan toplumsal bir sre olarak zm yollar retilmelidir. Bu deiimde, kreselleme ve devlet kurgusu kutsanmad gibi, sreler ve ilikilerle olan balar da gz ard edilmemeli, bilakis tarihsel ve kurumsal olular dikkate alnmaldr. O zaman grlecek ey, en azndan devlet kurgusu iin, toplum ve birey asndan, demokratik bir dzlemde ilikilerin toplumla birlikte tekrar tekrar dzenlenmesi ve bu dzenlemenin dilinin de, farkllk yaratarak tekiletirme biiminde deil, demokratik toplum leinde olmas gereidir. nk devletin ve toplumun birlikte demokratikletirilmesi homojen toplum kurgusunun demokratik oulcu toplum anlay ile ilikilidir. Bu iliki a etkin faktrlerin dikkate alnmasn gerektirmekte ve gnmzde kimlik sahibi olarak gelimek ve kimlikli bir toplum olabilmek, kimlikli deerlerle deimeyle gerekletirilmektedir. Bu nedenle de kltrel devamlln salanmas ve gerekli grlen kltrel deerlerin yerelden kresele ulaacak deer haline getirilmesi senaryosunun nemli ilevlere sahip temsil ve sunum boyutuna dikkat edilmesi gerekmektedir. Bunun iin de ulusal kltr ierisinde halk kltrnn neden korunmas gerektii konular ilm ve ulusal platformlarda tartmaya almal ve bu tartmann oda tarih bilinciyle beslenmelidir. Bu kltr tarihi asndan olduu kadar gnmz ulus-devletin paralanma senaryolarna bal sosyo-kltrel ve sosyo-ekonomik artlar asndan da nemli grlmeli, bu nem, yerel kltrn ulusal kltre baml olarak korunmas noktasnda dikkat edilmesi gereken eylerin varlna birey ve toplumlar ynlendirmelidir. Yukarda dile getirilen ynlendirilite dikkat edilmesi gereken bir konu daha vardr. O da yeni bir siyasal kltr oluturma abalardr. nk yeni bir siyasal kltr olutrma abalar yeni bir uluslama abasnn temel idealidir. Katlm, birliktelik, btnleme gibi alt-alanlardaki krizler, yeni bir siyasal kltrn olumasnda ok etkilidir. Bu anlamda nemli olan bir dier ey g kavramdr. Kreselleme sreci ile cazibe haline gelen kentler gerek i gerekse d glerin aknna uramaktadr. zellikle d glerin etkisiyle kltrel melezlemeler ya da yerel kltrlerin mstakil kltrel biimler olarak politik kabulleniler gerektii konusundaki ayrc fikirlerin beslenmesine neden olmaktadr. Ksaca, yksek saylara ulaan d gmenlerin yerleik

207

nfusla kaynap bir sre sonra ulus duygusunun zayflamasna neden olabilme zelliklerine sahip olduklar unutulmamaldr. Bu anlamda d gler, entegrasyon sorunlarn dourarak neticede blc ve melezletirici etkilere sahiptirler. Ayrca bu etkiler, toplum iinde yeni davran rntleri yarataca iin yeni gruplamalara da neden olabilir. nk modernleme sreci iinde toplumsal deiimin temel belirleyicilerinden birisi toplum iindeki bu trden hareketliliklerdir. Ancak toplumsal hareketliliin kayna yukarda dile getirildii gibi sadece dnsel ya da corafi alan hareketlilikleri deildir. Toplumsal hareketlilik, dnsel ve corafi alandan beslendii kadar iktisad olandan da beslenmekte ve bu besleni, ayn zamanda su oranlarn arttrarak kentleri birer polis devleti haline de getirmektedir. Sonu olarak, corafi mekn yolculuklar ile kltrel meknlardaki yolculuk arasndaki balantlardan oluan ne o ne bu, ama hem o, hem de bu tarznda yeni bir kltrel yaplanmayla karl karya kalnmaya hazr olunmaldr.

208

KAYNAKA ABERCROMBIE, Ncholas: Class, Structure and Knowledge, Basil Blackwell. Oxford, 1980. ADALI, Cokun: Gnmz Kapitalizmi ve Devlet zerine, Sarmal, stanbul, 1997. ADAMS, James L.: Bir Mhendisin Dnyas, (ev: C. Soydemir), 5.bsk. Ankara, 1996. AGGER, Ben: Crtcal Theory, Poststructuralism, Postmodernism: Their Sociological Relevance, Annul Review of Sociology, Volume: 17, s. 1991, ss. (105131). AAOULLARI, M. Ali- C. Akal; L. Kker: Kral Devlet ya da lml Tanr, mge, 1994. AAOULLARI, M.A.: Kent devletinden mparatorlua, mge, 3.bsk.Ankara, 1994. AAOULLARI, M.A.; Levent Kker: mparatorluktan Tanr Devletine, mge, Ankara, 1991. AHISKA, Meltem: Medya Kresellik ve Yerellik, Toplum ve Bilim, S. 67, 1995, ss. (625). AKAD, Mehmet; Dinkol, Vural Bihterin: Genel Kamu Hukuku, Der Yaynevi, stanbul, 2000. AKKAYA, Rukiye: Kreselleme Olgusu Karsnda Ulus Sorunu, Baslmam Doktora Tezi Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 2002. AKAM, Taner: Trk Ulusal Kimlii zerine Baz Tezler, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.4, Milliyetilik, (Ed: Tanl Bora, Murat Gltekingil), letiim, stanbul, 2003, ss. (53-62). AKIN, .F.: Temel Hak ve zgrlkler, stanbul, 1971. AKSAN, Doan: Her Ynyle Dil, 3.bsk., TDK Yaynlar, Ankara, 1987. AKSOY, Blent: Postmodernizm ve Corafya Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, S. 3, Aralk 2003, ss. (89102). AKTAN, Cokun. Mdaheleci Devletten Snrl Devlete, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999. AKTAR, Cengiz: Osmanl kozmopolitizminden Avrupa Kozmopolitizmine Giden Yolda Ulus Parantezi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.4, Milliyetilik, (Ed: Bora, Murat Gltekingil), letiim, stanbul, 2003, ss. (7780). AKTULUM Kubilay: Metinleraras liki, teki, Ankara, 1995. ALANKU, Sevda: Yerellikler Yerelliin mknlar ve Yerel Medya, (Der: E.F.Keyman, A.Y.Sarbay), Global- Yerel Eksende Trkiye, Bursa, Alfa, 2000, ss. (295300).
209

ALATLI, Alev: kinci Aydnlanma a, Dou Bat, S. 10, 2000, ss. (1114). ALDRCH, E. Howard, WALDNGER, Roger: Ethncty and Entrepreneurshp, Annul Review os Sociology, Volum: 16, 1990, ss. (111135). ALEMDAR, K.: Erdoan .: Popler Kltr ve letiim, mit Yaynevi, Ankara, 1994. ALEXANDER, Jeffrey C.: Neofunctonalism And After, Blackwell Publdher, 1998. : Theoretical Logic in Sociology The Modern Reconstrructon of Classcal Thought: Talcott Parsons, Routledge &Kegan Paul,USA, 1984. ALEXANDER, Jeffrey C.- Steven Seidman; The New Sosyal Theory Readers, (Ed: J. C.A.; S. S. : Routledge, London, 2001. ALKAN, Haluk; TABAN, Sami: Sosyal Haklar Boyutuyla Avrupa Birlii ve Bask Gruplar, Akademik Aratrmalar, 4(14), 2003, ss. (116). ALTHUSSER, Louis: deoloji ve devletin deolojik Aygtlar, (ev: Mahmut zk), letiim Yaynlar, stanbul, 1989. : Montesqueu Siyaset ve Tarih, (ev: Ali Tmer tekin), thaki, stanbul, 2005. ALTINTA, Hakan: An Active Strategy for Understandng and Usng Power and Influence in the Undersecretariat of Fereign Trade of Turky, Turkhs Pablic Administration Annul, Vol.: 29-31, 2003-2005, ss. (99120). AMN, Samir: Kapitalizm Emperyalizm Kreselleme, (ev. Fikret Bakaya). (inde). Kreselleme, C. 1. Say 1., Ankara, zgr niversite Forumu, 1997, ss. (2537). AMN, Ash: Regulating Economic Globalization, Royal Georaphical Society, (wth The Institute of British Geographers), 2004, ss. (217233). ANDERSON, Benedict: Hayali Cemaatler, (ev: skender Savar), Metis, stanbul, 1995. ANGLO Sydney: Nccole Machiavelli: Siyasal ve Askeri kn Anatomisi, (Der.: Redhead Brain), Siyasal Dncenin Temelleri, (Ed: Hikmet zdemir), Alfa, stanbul, 2001. ANTHONY, Smth: Toplumsal Deime Anlay, Gndoan, Ankara, 1996. ARABACI, Fazl: Kresellemenin Dnsel Arka Plan ve Sosyolojik Yansmalar, Dini Aratrmalar, C.8, S. 25, Mays-Austos 2006, ss. (1329). ARATO, Andrew: The Utopa Of Cvl Socety, The New Social Theory Reader, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman), Routledge, London, 2001, ss. (185192). ARIK, Durmu:Kreselleme srecinde Krgzistanda Misyoner Faaliyetleri zerine Bir nceleme, Dini Aratrmalar, C.6, S. 17, 2003, ss. (327349). ARSTOTELES: Politika, (ev: Mete Tuncay), Remzi Kitabevi, stanbul, 1990. ARMAAN, Sibel- Armaan, brahim: Toplumbilim, Bar Yaynevi, Tarihsiz,
210

ARMITAGE, Angus: Kopernik Yaam yks ve almalar, (ev: Emel Bayar), zdm Yaynlar, stanbul, 2004. ARIN, Tlay: "Kapitalist Dzenleme, Birikim Rejimi ve Kriz (I): Gelimi Kapitalizm", Onbirinci Tez Kitap Dizisi, S. 1, Uluslararas Yaynclk, stanbul, 1985, ss. (104138). ARSEL, lhan: Anayasa Hukuku (Demokrasi) Dou Matbaclk ve Ticaret, Ltd.. Ankara, 1964. ARSLAN, Ahmet: Felsefeye giri, Vadi, Ankara, 1994. ARSLAN, Emre: Trkiyede Irklk, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.4, Milliyetilik, stanbul, 2003, ss. (409413). ASHENDEN, Samantha: Feminism, Postmodernism and the Sociology of Gender, Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, ss. (40 64). ASLANOLU, R.: "Bir Kltrel Karm Olarak Kreselleme", (Der: E.F.Keyman ve A.Y.Sarbay), Global- Yerel Eksende Trkiye, Bursa, Alfa, 2000, ss. (340342). APPADURA, Arjun: Dsjuncture And Dfference In The Global Cultural Economy, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman), The New Social Theory Reader, Routledge, London, 2001, ss. (253265). ATAMAN, Veysel: Hukuk Felsefesi, Donkiot Yaynlar, stanbul, 2006. ATE, eref: Bir Siyasal ltiim Trz Olan Propagandann Tannmas ve Propaganda Metinlerinin zmlenmesi, Bilig, S. 13, 2000, ss. (117130). AUBERT, Vilhelm: The Hidden Society, Transaction Inc. Newjersy, 1982. : Elemet Of Sociology, Henemann Educatonal Boks Ltd. London, 1976. AYGEN, Zeynep: Kentlerin Tarihi Dokusu Korunmal mdr, Cogito, S. 8, Yaz 1996, ss. (43-62). AYDOAN, Metin: Yeni Dnya Dzeni Kemalizm ve Trkiye, 4. Bsk. C.II, Kum Saati Yaynlar, stanbul, 2002. BALIK, M. Berk: Milliyetilik ve Dil Politikalar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.4, Milliyetilik, stanbul, 2003, ss. (777787). BAL AKAL, Cemal: Devlet, Yasa, Hkimiyet, HF, 75.Yl Armaan, stanbul,1999, s. 19. BALCI, Burcu: 1990lardan Gnmze Amerikan Sinemasndaki Tr Filimlerinde Toplumsal Cinsiyet ve Irk Sunumlar, Baslmam D. T., Ege nv. So. Bil. Enst., 2006. BARBER, Benjamin: Gl Demokrasi, (ev: Mehmet Beiki), Ayrnt Yaynevi, stanbul, 1995.
211

BAUMAN, Zeygmunt: Kreselleme: Toplumsal Sonular, (ev: Abdullah Ylmaz), Ayrnt, Istanbul, 1999. Babakanlk nsan Haklar Danma Kurulu: "Aznlk Haklar ve Kltrel Haklar alma Grubu, Raporu Ekim 2004. BAGL, Ali Fuat: "Devlet Nedir?", HF. Mecmuas, smail Akgn Matbaas, Cilt: XII, S. 4, Yl: 1946. BAKAYA, F.: Smrgecilik, Emperyalizm, Kreselleme, Ankara, teki, Yaynevi, 1997. BAOLU, Ufuk ve Dierleri: Dnya Ekonomisi, Ezgi, Bursa, 1999. BATAV, erif: 14 ve15.yzyllarda Osmanl Fetihleri Srasnda Avrupann Siyasi ve ktisadi Durumu, Belleten, C.LII, S. 202, Trk Tarih Kurumu Basmevi Ankara, 1998, ss. (101-114). BAYRAKLI, Bayraktar: Frb'de Devlet Felsefesi, ehir Yaynlar, stanbul, 2000. BAUMAN, Zygmunt: Is There A Postmodern Sociology?, The and of sociological theory, The Postmodern Turn New Perspectives On Social Theory, (Ed: Steven Seidman), Cambridge Unversty Press, 1998, ss. (187204). : On Mass, ndividuals, and Peg Communities, (Ed: Nck Lee, Rolland Munro), Blackwell Publishers, The Sosyological Review, Part,2, USA, 2001, ss. (102-113). : Postmodern Ethcs, New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman, Routledge, London, 2001, ss. (138145). BEAVERSTOCK, V.J.; WALKER, D.R.F.; 2002, ss. (93115). BECKERMAN, Paul: The Economics of Hght Inflation, The Macmillan Press Ltd, Great Brtan, 1992. BECK Ulrch: Ecologcal Questons In A Framework Of Manufactured Uncertantes, World Rsk Socety to the Rsk Socet: The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman, Routledge, London, 2001, ss. (267275). ..: Ecologcal Questons In A Framework Of Manufactured Uncertantes, The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman, Routledge, The New Sosyal Theory Readers, London,2001, ss. (268275). ..: Risk Society Revisited: Theory, Politics and Research Programmes, (Ed: Barbara Adam, Ulrich Beck,Jost Van Loon),The Risk Socety and Beyond Critical Issues for Social Theory, Sage Publcatons, London,2000, ss. (211229).
212

TAYLOR, Peter: Frms and Ther Global

Service Networks, (Ed: Saskia Sassen), Global Networks Lnked Ctes, Routledge, UK,

BECK-GERNSHEM, Elisabeth: Health and Responsibilty: From Social Change to Technological Change and Vice Versa, (Ed: Barbara Adam, Ulrich Beck, Jost Van Loon),The Risk Socety and Beyond Critical Issues for Social Theory, Sage Publcatons, London, 2000, ss. (121135). BEGEL, Egon Ernest: Kentlerin Douu (ev: zden Arkan), Cogito, S. 8, Yaz 1996, ss. (716). BEER, Max: Sosyalizm ve Sosyal Mcadelelerin Genel Tarihi, (ev: Galip stn), Can Yaynevi, stanbul, 1989. BERKTAY, Fatmagl: Tektanrl Dinler Karsnda Karsnda Kadn, Metis, 1.Bsk, stanbul, 1996. BELEK, .: Post Kapitalist Paradigmalar, stanbul, Sorun Yaynevi, 1999. BENEDCT, Anderson: Hayali Cemaatler, (ev: kender Savar), Metis, 1993. BENHABB, Seyla: Feminism And The Queston Of Postmodernsm, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman), The New Sosyal Theory Readers, Routledge, London, 2001, ss. (156162). BENOKRAITIS, V. Njole: Marrages and Famles, Prentce Hall, Inc.1993. BENTHAM, Jeremy: What is Utility?, Central Currents In Social Theory 17001920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou), Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (510). BERKES, Niyazi: Felsefe ve Toplum Bilim Yazlar, Adam Yaynevi, stanbul, 1985. BERRY, Howard B.: Constructing The World Anew: Education, Leadershp And Global Realities, New Paradigms in Leadershp, (Ed: Adel Safty, Halil Gven), Baheehir niversitesi Yaynlar, 2003, stanbul, ss. (8290). BEST, Steven; Douglas Kellner: Postmodern Teori, (ev: Mehmet Kk), Ayrnt, 1988. BHABHA, Homi: the Other Question Stereotype, Dscrmnation and the Dscourse of Colonalism, The New Social Theory Readers, (Ed: Jeffrey C., A., Steven Saidman), London 2001, ss. (388403). BLGN, Pnar: Turkeys cahnging securty discourses: The challenge of globalisation, European Journal of Political Research 44, 20012005, ss. (175201). BIRKINSHAW, Julan; BRAUNERHJELM, Pontus; HOLM, Ulf: TERJESEN, Sr; Why do Some Multnatonal Corporations Relocate Their Headqarters Overseas?, Strategic Management Journal, 2006, ss. (681700). BHTERN, M. Akad- Dinkol V.: Genel Kamu Hukuku, Der Yaynlar, stanbul 2000. BLLG, Michael: Banal Milliyetilik, (ev: Cem ikolar), Gelenek Yaynevi, stanbul,
213

2002. BLMEN, mer Nasuhi: Muvazzah lm-i Kelam, stanbul, Tarihsiz. BLOCH, Marc: Feodal Toplum, (ev: M.Ali Klbay), Gece Yaynevi, 1995. : Feodal Toplum, (ev: Mehmet Ali Klbay), Sava Yaynevi, Ankara,1983. BORATAV, Korkut: "Emperyalizm mi? Kreselleme mi?", (Der: Ahmet Tonak), Kreselleme: Emperyalizm, Yerelcilik, i Snf, Ankara, mge, 2000, ss. (1525). BOTTOMORE, Tom: 1987. BOSTAN, dris: Orta Afrikada Nfuz Mcadelesi ve Osmanl mparatorluu (18931895). Belleten, Trk Tarih Kurumu Basn Evi, Ankara, C.LIV, S. 210, 1990, ss. (665698). BOSTANCI, Naci: Etnisite, Modernizm ve Milliyetilik Trkiye Gnl, S. 50, 1998, ss. (3855). BOSTAN, dris: Orta Afrikada Nfuz Mcadelesi ve Osmanl mparatorluu, Belleten,Trk Tarih Kurumu Basnevi, Ankara, C.,LIV, S. , 210, 1990, ss. (665695). BOZKURT, Veysel: Enformasyon Toplumu ve Trkiye, Sistem Yaynevi, stanbul, 2000. BOWLES, Samuel: Herbert Gintis: Demokrasi Kapitalizm ve Mlkiyet, Cemaat ve Modern Yoplumsal Dncenin elikileri, (ev: Osman Aknhay), Ayrnt, stanbul, 1996. BRACHER, D.Karl: Demokrasi Ahlak zerine Dnceler, (ev: Hseyin Bac), Sosyal ve Siyasal Teori, (Ed: Atilla Yayla), 2.bsk. Siyasal Kitap Evi, Ankara,1999. ss. (69 80). BRIGHAM, F.Eugene; J.Fred Weston: Essentals of Managerial Fnance, Tenth Edition, Harcourt Brace&Company nternational Edition, Tarihsiz. BRGHAM, F.Eugene; J.B Campsy: Bodil Dickerson: Introducton To Financial Management, Fourth Edition, Harcourt Brace College Publsher, 1995, s. 112. BUDD, Lesle: Gottdener, M.: Key Concepts n Urban Studies, Sage Publcatons, London, 2006. BURNS, R. Tom; ANDERSEN, S. Svein: The Europan Unon and the Erosion of Parliamentary Democracy: A Study of Post-parliamentary Governances. (Ed: Sven S. Andersen, Kjell A, Elassen, Sage Pablications, New Delhi,1996, ss. (227252). BURSTEN, Paul: Policy Domans: Organization, Culture, and Policy Outcomes, Annul Review of Sociology, Volume: 17, s. 1991, ss. (327350). CALHOUN, Craig Natonalism and Ethncty, Annul Review of Sociology, Volum: 19, 1993, ss. (211239).
214

Siyaset Sosyolojisi, (ev: Erol Mutlu) Ankara, Teori Yaynlar,

CALLINICOS, Alex: Aganst Postmodernnsm, A Marxist Critique, Polity Press, UK, 2002. CALLON, Michel: Techno-economic Netwoeks and rreversibility, A Sosciology of Monster, (Ed: John Law), Routledge,1991, ss. (132161). CAMPBEL, Coln; Harvey, Fegenbauman; Ronald, Lnden; Helmut, Norpoth: Politic and Government in Europe Today, Harcourt Brace Jovanovch, Inc.1990. CAN AKTAN, Cokun: Haklar ve zgrlkler Antolojisi, (Ed: Cokun Can Aktan), (Der.: Cokun Can Aktan ve Dierleri), (Bildirge Madde.2 ve 3.) Ankara, 2000. CANBOLAT, brahim S. : Kreselleen Dnya ve Trkiye, Vipa, Bursa, 2002. CANGIZBAY, Kadir: Hi Kimsenin Cumhuriyeti, topya, Ankara, 2000. CARR, Edward H.: Milliyetilik ve Sonras, (ev: Osman Aknhay), letiim, Istanbul, 1990. CASTELLS, Manuel: The Power Of Identty, New Edition, Blackwell Publshng, 2004. ..: City, Class and Power, (Sociolgy, Politics and Cities), (Translation: Elizabeth Lebas), (Ed: James Sime), Palgrave Macmllan, 1978. CAYGLL, Howard: Liturgies of Fear: Biotechnology and Culture, (Ed: Barbara Adam, Ulrich Beck, Jost Van Loon),The Risk Socety and Beyond Critical Issues for Social Theory, Sage Publcatons, London, 2000, ss. (155164). CEMAL, Ahmet: Bir Yol Ayrmnda Trk Aydn, Yazko Edebiyat, S. 16, 1982,ss. (63 83). CEVZC, Ahmet: Felsefe Terimleri Szl, stanbul Paradigma Yaynlar, 2000. MARSHALL, G.: Sosyoloji Szl, (ev: Osman Aknhay, Derya Kmrc), Bilim ve Sanat, Ankara, 1999. CINCERA, Mchele; VAN POTTELSBERGHE DE LA POTTERIE, Bruno; VEUGELERS, Renhlde: Assessing the foregion control of production of technology: the case of a small open economy, Scientometrics, Jointly publshed by Akademia Kiado Budapest and Pringer, Dordrecht, Volum: 66, No,3, 2006, ss. (493512). COBY VANDER LNDE, Aad Correlje: Energy Supply Security and Geoplitics: A European Perspective, Energy Policy 34, 2006, ss. (532543). COAR, Simten, Milliyeti Liberalizmden Liberal Milliyetilie, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.4. letiim, stanbul, 2003, ss. (718730). COTU, Yakup: Homojenlik ve Heterojenlik Arasnda Kreselleme - Din ilikisi, slamiyat, C.VI, S. 2, ss. (6776). CONNOLLY, Paul: Racism and Postmodernizm: Towards a Theory of Practice, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, ss. (6580). COX, W. Robert: Global Restructing: Making Sense of the Changinig nternetional Political
215

Economy, Political Economy and the Changing Global Order, (Ed: in R,chard Stubbs and Geoffery R.D. Underhill), St. Martinis Macmillan Press. N.Y.1994, ss. (4559). CLAUSEWTZ, Claus Von: War and Politics: The Revolution n Mltary Affars and the Contnued Relevance Of Clausewtz Central Currents In Social Theory 17001920, Volum, I, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (173-178). CLFFORD, James: On Ethnographc Allegory, The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman), Routledge, London, 2001, ss. (5667). COSER, A.Lewis: Masters of Sociological Thought Ideans n Hstorical and Social Context, (Ed: Robert K. Metron), 2nd. Edition, Hartcourt Brace Jovanovich Inc., USA, 1977. COUSINS, N. Albert: Nagpaul Hans: Urban Lfe The Sociology of Ctes and Urban Socety, Jhon Wiley&Sons, Inc. U.S. A, 1979. C. ALEXANDER, Jeffrey; SEDMAN, Steven: The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman), Routledge, London, 2001, ss. (1-26). C.ALEXANDER, Jeffrey: The Bnary Dscourse Of Cvl Socety, The New Sosyal Theory Readers (Ed: Jeffrey, C. Alexander, Steven Seidman), Routledge, London, 2001, ss. (193201). ALIKAN, Zekeriya: Trkiyede Sosyal Yap, rgt ve Verimlilik likisi zerine Sosyolojik Bir Tahlil, Baslmam Dr. Tezi, nn nv. Sos. Bil. Ens. , Malatya, 1998. AM, Esat: Devlet Sistemleri, Grya Matbas, stanbul,1976. APIOLU, hsan: Kreselleme ve Geleneksel Dinin Gelecei, Dini Aratrmalar, C.6,S. 17,2003, ss. (351360). DANAHER, Kevin: Kltr Deitirmek: Para Yerine Yaam Semek, Kresel Bakaldr, (ev: Aydn Ekim Savran),Aykr Yaynclk, stanbul, 2004, ss. (3337). DAHL, A. Robert: Modern Political Analyss, Fourth Edition, Prentice-Hall, Inc. New Jersy, 1984. .: On Democracy, Yale Unversty Press, 1998. DAHRENDORF, Ralf: Class and Class Conflict in Indaustrial Society, Standfor Unversty Press,Clforna, 1992. ..: Lfe Chances, Wedenfeld and Nicolson Wlmer Brothers Limited, London, 1979. ..: The Modern Social Conflct, An Assay on the Politics of Liberty, Unversty of California Press, Berkly Los Angels, 1990. DAVER, Blent: Siyaset Bilimine Giri, Siyasal Kitapevi, Ankara, 1993.
216

DAVUTOLU, Ahmet: Devlet Maddesi, slam Ansiklopedisi, 9. Cilt, Trkiye Diyanet Vakf, IX/235, stanbul 1994, ss. (234240). DAOUK, Hazem; LEE, Charles M.C.; N.G, David: Capital Market Governance: How do Security Laws Affect Market Performance, Journal of Corporate Fnance, 2006, ss. (560 593). DEAN, Mitchell: Sociolgy after Society, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, ss. (204228). DE BOTTON, Alain: Stat Endiesi, (ev: Aye Bayer Sla), Sel Yaynclk, zmir, 2005. DEDEOLU, Beril: Adm Adm Avrupa Birlii, stanbul, 1996. DEMRER, Gksel N. ve dierleri: Neoliberal Saldr, Kriz ve nsanlk, topya Yaynevi, Ankara, 1999. DEMRDEN, lk Demirtrk: Uluslararas rgtlenme Srecinin Kkeni ve Ondokuzuncu Yzyl Boyunca Geliimi, Dn ve Bugnyle Toplum ve Ekonomi, S. 5, stanbul, Eyll 1993, s. 129. DEMRHAN, Ahmet: Modernlik, Aa, Yaynlar, Istanbul, 1992. DERBYSHRE, Denis, J.: An Introduction to Publc Administration, Second Edition, People, Politics, and Power, McGRAW-Hll BOOK Company(UK) Limited,1984. DE SAUSSURE, Ferdinand: Language and Speech or Society and Individuum, Central Currents In Social Theory 17001920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (393401). DESCARDES: Metafizik Dnceler: (ev: Mehmet Karasan), Devlet Kitaplar Mdrl, M.E.B., 3. Bsk. stanbul, 1967. DEVLET PLANLAMA TEKLATI, Yedinci Be yllk Kalknma Plan, 19962000, Taslak, Haziran 1995. DIRARD, Rene: iddet ve Kutsal, (ev: Nemciye Alpay), Kanat Yaynlar, 2003. DXON, Chris: Kresel Yasa Koyucular: Tm Dnyada Demokrasinin Kuyusunu Kazmak, Kresel Bakaldr, (ev: Aydn Ekim Savran), Aykr Yaynclk, stanbul, 2004, ss. (26 29). DOAN, smail: Modern Toplumda Vatandalk Demokrasi ve nsan Haklar, 2.Bsk., Pegem, Ankara, 2001. DUGUT, Leon: Egemenlik ve zgrlk, Devlet Kuram, (Der.: Cemal Bali Akal), Dost, Ankara, 2000. DUNN, John: Setting The People Free The Story Of Democracy, Atlantic Boks, London, 2005.
217

..: John Locke: Gvene Dayal Siyaset, (ev: Mehmet Turhan), (Der: Bran redhead), Siyasal Dncenin Temelleri, (Ed: Hikmet zdemir), Alfa, stanbul, 2001, ss. (145-163). DURSUN, Davut: Siyaset Bilimi, Beta, Istanbul, 2002. DURKHEM, Emile: Against Finalism: Explaining is Disenchanting the Unverse, Central Currents In Social Theory 1700-1920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London,2000, ss. (98102). DUVERGER, Maurice,: Batnn ki Yz, Doan Yaynlar. Ankara, 1997. ECHEVARRA Cruz A.; IZA Amaia: Life Expectancy, Human Capital, Social Securty and growth, Jurnal of Public Economics 90, ss. (23232349). EDWARDS- CHARLES, T.M.: Law n The Western Kngdoms Between The Ffth And Seventh Century, (Ed: Averl Cameron, Bryan Ward-Perkns, Mcheal Whtby, Cambrdge Unversty Press, 2000,UK, ss. (260284). EKN, Nusret: Kreselleme ve Gmrk Birlii-alma Yaamnda Dnm: elikiler ve Frsatlar, stanbul, 1999. ELAAGAB, Mansour Yousef: Leadershp and Human Rights for Development, New Paradigms in Leadershp, (Ed: Adel Safty, Halil Gven), Baheehir niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, ss. (91-100). ELASSEN, A. Kjell; ANDERSEN, S. Svein: Intruducton: Dilemmas, Contradictions and the Future of European Democracy, (Ed: Sven S. Andersen, Kjell A, Elassen, Sage Pablications, New Delhi,1996, ss. (111). EMERSON, Rupert: Smrgelerin Uluslamas, Trk Siyasi limler Dernei Yaynlar, Ankara, 1965. ENGELS, Friedrich: Ailenin, zel mlkiyetin ve Devletin Kkeni, Eri Yaynlar, 2003 ERBA, Hayriye: Kk Sevimli Dnya: Kreselleme ve Baz Yanlglar, Dou Bat, S. 10,2000, ss. (128117). ERDOAN, rfan; ALEMDAR, Korkmaz: teki Kuram, Erk, Ankara, 2002. ERGUN, D.: Sosyoloji Elkitab, 6. Bsk. Gerek Yaynevi, stanbul,1993. EROLU, Cem: Ulus-Devlet ve Kreselleme, (Der: Ik Kansu), Emperyalizmin Yeni Masal, Kreselleme, Ankara, mge, 1996, ss. (4660). ERKAN, Hsn: Bigi Toplumu ve Ekonomik Gelime, Bankas Kltr Yaynevi, Ankara, 1994. ..: Ekonomi Sosyolojisi, Bar Yaynlar, zmir, 2000. ERZDEN, Ozan: Ulus-devlet, Dost, Ankara, 1997.
218

ERTURUL, Krat: Globalleme ve Ulus-Devlet, Mrekkep, K/Bahar,1995, ss. (1116). ERYILMAZ, Bilal: Brokrasi ve Siyaset: Brokratik Devletten Etkin Ynetime, stanbul, Alfa Yaynlar, 2002. ESER, Uur: Globalization: Is t a Threat or an Opportunity?, Ekonomik Yaklam,,C.6, S. 17/18, 1995, ss. (85100). ESK AHT, Tevrat, Musann II. Kitab Bab 6, Bab 34: Musann IV. Kitab Bab 15, Bab 34 ve 35: Musann V. Kitab Bab 3, Bab 9, Musann II. Kitab Bab 34/16. EVKURAN, Mevlt: Belirsizlik, Tahakkm ve Kreselleme Balamnda Teoloun Gndemi, Dini Aratrmalar, C.6, S. 17, 2003, ss. (309326). EVERTT, Ladd, Carll: The American Polity The People and Their Government, Second Edition,W.W.Nort&Company, London, 1987 . FERRO, Marc: Smrgecilik Tarihi, (ev: Muna Cedden), mge, Ankara, 2002. FEYERABEND, Paul: Ynteme Kar, (ev: Erturul Baer), 3.Bsk., Ayrnt, 1996. FEYZOLU, T.: Atatrk ve Milliyetilik, Ankara, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Ankara, 1987. FSKE, John: Popler Kltr Anlamak, (ev: Sleyman rvan), Ark Yaynevi, Ankara, 1999. FOGAZZARO, A.: Bu Yeni Kk Dnya, (ev: Feridun Timur), MEB Yaynevi, stanbul, 1989. FOUCAULT, Mchel: ktidarn Gz, (ev: Fransz eviriye Destek Programnca evirisi yaplmtr) Ayrnt, 2003. .: Hapishanenin Douu, 2.Bsk. (ev: M.A. Klbay), mge, 2000. .: Marxtan Sonra, (ev: Gkhan Aksoy), iviyazlar, stanbul, 2004. .: Power/Knowledge, The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman), Routledge, London, 2001, ss. (6975). FRAYER, Hans: Endstri a, stanbul, 1954. FREDMAN,J.: Kresel Sistem, Kreselleme ve Modernitenin Parametreleri Post Modernizm ve slam: Kreselleme ve Oryantalizm, (Der.: A.Touolu, Yasin Aktay), Vadi Yaynlar, 1996, ss. (81-112). FUKUYAMA, Francis: Tarihin Sonu ve Son nsan, (ev: Zlf Diclel), stanbul, Gn Yaynevi, 1999. FULBRGHT, Herriet Mayor: Leadershp and Human Progress, New Paradigms in Leadershp, (Ed: Adel Safty, Halil Gven), Baheehir niversitesi Yaynlar, 2003,
219

stanbul, ss. (7081). GALBRAITH, J.K.: Kuku a, Ekonomik Gelimeler a, (ev: R.Aolu-N. Himmetolu), stanbul, 1989. GAMSON, A. William; CROTEAU, David; HOYNES, William; SASSON, Theodore: Media Images and the Social Constructon of Realty, Annual Review of Sociology, Vol: 18, 1992, ss. (373393). GELLNER, Ernest: Milliyetilie Bakmak,(ev: Simten Coar), letiim Yaynlar, stanbul, 1998. .: Uluslar ve Ulusuluk, (ev: Bra Ersanl Behar, G.G.zoan), nsan, stanbul, 1992. GERAY, Haluk: Kreselleme ve Masa st Smrgecilik, Mrekkep, K-Bahar S. 34, 1995, ss. (3348). GEREK, Sevgi: Finansal Kreselleme ve Trkiye, A..Yaynlar. Eskiehir, 1999. GEUHENNO, J. Marie: The End Of The Nation State, Translated By Victoria ELOTT, Minneapolis, 1993. GDDENS, Anthony: Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal Teori, (ev: Tuncay Birkan), Metis, 2000. : Studies in Social and Political Theory, Hutchinson&Co. Ltd., 1980. : Elimizden Kap Giden Dnya: Kreselleme Yaammz Nasl ekillendiriyor?, stanbul, Alfa, 200028. : Modernliin Sonular, (ev: Ersin Kudil), Ayrnt, stanbul, 1998 : The Nation-State and Violence: Volume 2 of A Contemporary Critique of Historical Materialism (Contemporary Critique of Historical Materialism, Vol 2), University of California Press (October 21, 1987). GIDEON, Jasmine: Rghts under Neoliberalism: gende and rights in Chile, Thrd World quarterly, Volum: 27, No, 7, Routledge, Taylor&Francis Group, 2006, ss. (12691283). GLBERT, Emily: The Inevitability of Integration? Neoliberal Discourse and the Proposals for a New North AmericN Economic Space after September 11, Annals of the Association of American Geographers, 95, (1), 2005, ss. (202222). GMPEL, Jean,: Orta ada endstri Devrimi, (ev. N. zaydn), Ankara, 1 996. GTMAN, J Lawrence: Manegarial Finance: Pearson Educaton, Inc. Tenth Edition, New York, 2003. GKBERK, Macit: Felsefe Tarihi, Remzi, 8.Bsk., stanbul, 1996. ..: Siyasal Felsefenin Evrimi Milli Eitim Bakanl Yaynlar-1979.
220

GNLBOL, Mehmet: Uluslararas Politika, 3.Bsk, Ankara, 1985. GKDEMR, Oktay: Kreselleme ve Post Modernizm Tartmalar Karsnda UlusDevletlerin Konumu, Tarih ve Milliyetilik, I.Ulusal Tarih Kongresi Bildiriler, 30 Nisan-2 Mays, Mersin niversitesi, 1997, ss. (1521). GLALP, Haldun: "Sanayileme ile Kalknma zde midir? Azgelimiliin Yeni Biimleri", Sanayi Kongresi 97: Toplu Bak Bildiriler Kitab, Ankara, Makine Mhendisleri Odas Yaynlar, 1998, ss. (119122). GZE, Ayferi: Siyasal Dnce Tarihi, 2. Bsk., Faklteler Matbaas, 1983. ...: Siyasal Dnceler ve Ynetimler, 6. Bsk., Beta, stanbul, 1993. GZLER, Kemal: Kurucu ktidar, Ekin Kitapevi, Bursa, 1998. ....: Anayasa Hukukuna Giri: Genel Esaslar ve Trk Anaya Hukuku, Bursa, Ekin Kitabevi Yaynlar, Altnc bsk., 2005. .: Trk Anayasa Hukuku, Bursa, Ekin Kitabevi Yaynlar, 2000. :Hukuk Asndan Monari Ve Cumhuriyet Kavramlarnn Tanm Sorunu, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt 54, 1999. ..: "Devletin Bir Unsuru Olarak 'Millet' Kavram", Trkiye Gnl, S. 64, K 2001, ss. (108-123). ...: Devletin Genel Teorisi, Bursa Ekin Kitapevi, 2007, ss. (428). GNGR, Erol: Yabanc Kltrler Karsnda Milli Kltr, Trk Kltr, S. 190, 1978. GRSOY, ahin: Kreselleme Ulus-Devlet ve Din, Dini Aratrmalar, C.6, S. 17, 2003, ss. (297-308). GZELSARI, Selime: Kresel Kapitalizmin Anayasas: GATS, Praksis, S. 9, 2003, ss. (117-140). GREENFELD, Lah: Natonalism Five Roads to Modernity, Harward Unversty Press, London, 1992. GROTIUS, Hugo: Sava ve Bar Hukuku, (ev: S. Meray), SBFY, 1967. GRUNDMAN, H. Adolp: The Embatteled Consttuton: Vtal Framework or Convenient Symbol, Robert E. Kreger Publshng Company Malabar, Florida, 1986. GUBERNAU, Montsrrat: Milliyetilikler, (ev: Nee Nur Domani), Sarmal Yaynevi, stanbul, 1997. GUMEZANES, Nicole: Fransa ve Aznlklar, Ulusal, Ulusalst ve Uluslararas Hukukta Aznlk, Haklar, (Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Avrupa Konseyi, Lozan Anlamas), stanbul, stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi Yaynlar, 2002. GLE, Cengiz; Trkiyede Kltrel Kimlik Krizi, Ankara, V Yaynevi, 1992.
221

HABERMAS, Jrgen: The Inclusion Of Other, The Mt Press, Massachusetts, 1998. ...: Contrbutons To A Dscourse Theory of Law and Democracy, (Ed: C.Alexander Jeffrey, Steven Seidman), The New Social Theory Reader, Routledge, London,2001, ss. (30-38). .: Modernlik: Tamamlanmam Bir Proje, (ev: Glengl Nali ve dierleri), Postmodernizm, (Der: Nemci Zeka), Ky Yaynlar, stanbul, 1990, ss. (.59116). HALLET, Edvard Carr: Tarih nedir?, (ev: Osman Aknhay), letiim Yaynevi, stanbul, 1999. HALL, S. : Yerel ve Kresel, Kreselleme ve Etniklik, (ev: S. Mrekkep, S. 3-4, K-Bahar 1995, ss. (6877). ..: Eski ve Yeni Kimlikler, Eski ve Yeni Etniklikler, (Der.: Anthony D. King), (ev: .H.Yolsal, G.Sekin), Kltr, Kreselleme ve Dnya Sistemi, Ankara, Bilim ve Sanat Yaynevi, 1998, ss. (6396). HALL Turton; LEONARDO Berreto; Long-term securty of energy supply and climate change, Energy Policy, 34, 2006, s. 2234. ss. (22322250). HANSON, E. Stephan; EKERT, Grzegorz: Tme, Space, and Insttutional Change in Centrel and Eastern Europe, Book Capitalism and Democracy in central and eastern europe, (Ed: Ekiert and Hanson), Cambrdge, 2003, ss. (1548). HARAWAY, Dona: The Bopolitics of Postmodern Bodies, The New Sosyal Theory Readers, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman), Routledge, London, 2001, ss. (276 283). HEN, Jeremy: Refugees, Immgrants, and the State Annul Review of Sociology, Volum: 19, 1993, ss. (4359). HARDZ, Verdi R.: The rise of neo-Thrd Worldism? The Indonesian trajectory and the consolidation of illiberal democracy, Third World Quarterly, Volum: 25, No.1, Carfax Publshng, Taylor& Francis Group, 2004, s. 58. ss. (5571). HARRIS, Godfrey: European Unon Handbook And Busnnes Ttle, US, (Ed: Godfrey Harrs: Adelheid Hasenknopf), the Norwegian Trade Concil, and the Swedish Trade Concil, 1995. HART, M.; Negri A.: mparatorluk, (ev: Abdullah Ylmaz), Ayrnt, stanbul, 2000. HARVEY, D.: Postmoderniin Durumu: Kltrel Deiimin Kkenleri, (ev: Sungur Savran), stanbul, Metis, 1997. HASSAN, Ihab: The Culture of Postmodernizm. Theory, Culture and Society, 1985. HAWKRDGE, David: New nformation Technology in Educaton, Croom Helm,
222

Hakan Tuncel),

London&Sydney, 1983. HAWTHORN, Geofferey: Enlighten ment &Despair A Hstory Of Sociology, Cambridge Unversty Press, Camridge, London,1976. HAYEK, Friedrich A.: Hukuk, Yasama ve zgrlk Kurlar ve Dzen, (ev: Atilla Yayal), Bankas, C.1, 1996. ..: Kanun, Yasama Faaliyeti ve zgrlk (Sosyal Adalet Serab), (ev. Mustafa Erdoan), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1995. HEATON, Harbert: Avrupa ktisat Tarihi, C: 2, (ev: M.A. Klbay: Osman Aydomu), Teori Yaynlar, stanbul, 1994. HELD, Devid; Mc Lennan, Gregor: the dea of the Modern State, 1987. HERRMANN-PLLATH, Carsten: The true story of wne and cloth, or: bulding blocks of an evolutionary political economy of international trade, J Evol Econ (nternet Dergi), Springer-Verlag 16, 2006, ss. (383-417). HILTON,R.; Dobb, M.; Sweepy P.: Feodalizmden Kapitalizme Gei, (ev: Mge Grer, Semih Skmen), Metis, Istanbul, 1984. HRST, P.;Thomson G.: Kreselleme Sorgulanyor, (ev: . Erdem, E. Ycel), Ankara, Dost, 1998. HOBBES, Thomas: Leviathan, (Semih Lim), Yap Kredi, 2. Bsk. stanbul, 1993. ..: The Power of a Man, Central Currents In Social Theory 1700-1920, Volum, III, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London,2000,ss. (109-110). ..: The Contract as Transfer of Right and Control, Central Currents In Social Theory 1700-1920, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou), Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (199200). HOBSBAWM, E.J,: Milletler ve Millyetilik, (ev: Osman Aknhay), Ayrnt Yaynevi, stanbul, 1993. .: Devrim a, (17891848), (ev: Bahadr Sina ener), Dost Kitapevi, Ankara, 1998. .: Ksa 20.Yzyl, 1914-1991, Arlklar a, (ev: Yavuz Alogan), Sarmal Yaynevi, stanbul, 1994. ..: Milletler ve Milliyetilik, (ev: Osman Aknhay), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1993. .: Sanayi ve mparatorluk, (ev: Abdullah Ersoy), Dost Kitapevi, Ankara, 1998.
223

: Sermaye a, (ev: Bhadr Sina ener), Dost Kitapevi, Ankara, 1998. HONNETH, Alex: Personal Identty And Dsrespect, The New Social Theory Reader (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman), Routledge, London,2001, ss. (3945). HORN, Van; James C.: Financal Management Policy, Prentice Hall, 2001. HOROWITZ, David: Sosyalizm: tham Edildii Kadar Gnahkr, (ev: Mehmet z), Sosyal ve Siyasal Teori, (Ed: Atilla Yayla), 2.Bsk. Siyasal Kitapevi, Ankara, 1999, ss. (413 426). HOWARD, Becker S. : Sociological Work Method and Substance, Adline Publishing Co. 1970. HUBERMAN, Leo: Feodal Toplumdan 20. Yzyla, (ev: Murat Belge), letiim Yaynlar, stanbul, 4.Bsk., 1990. HUNT, Alan: Law, Politics and the Social Sciences, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, ss. (103123). HURD, Goffer and others: Human Societies, Routledge &Kegan Paul, London, 1973. NCE, Onur Hilal; LORASDAI, Berrin Koyuncu; 2004, ss. (243268). NN, Erdal: Bir Bilim Tarihi Yorumunun Esinlendirdii Dnceler, Dnen Siyaset, S. 20, ss. (133143). HSAN, Sazal, ehirleme, Istanbul, 1992. REM, Nazm: Karanlk/Aydnlk Anlats Olarak Orta a ve Eski/Yeni Tarih Yazm Dou Bat, S. 33,2005, ss. (135. 155). SPR, Eyp: Kentleme ve Metropolitan Alan ve Ynetimi, ATA Yaynlar, Ankara, 1982. .: ehirleme ve Meseleleri, Ocak yaynlar, Ankara, 1986. ZZETBEGOV, Aliyev: Dou ve Bat Arasnda slam, (ev: Hasan Tuncay Baol), Nehir, 1994. J.B, Amittay: Siyasal Dnceler Tarihi, (ev: MemetAli Klbay), Levent Kker, Ankara, 1983. JACQUES REAUSSEAU, Jean: On the Orgin Of Societies, Central Currents In Social Theory 1700-1920, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, Volum, III, London, 2000, ss. (239244). : The Contract as the Logical Basis of Social Bond, Central
224

Avrupa Merkezcilik zerinden

Uygarlk Kavramna ki Farkl Bak: Norbert Elas ve Cemil Meri, Dou-Bat, S. 29,

Currents In Social Theory 1700-1920, Volum, I, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou), Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (206212). JEAN, Cohen L.; ARATO Andrew: The Utopa Of Cvl Socety, The New Social Theory Reader, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman), Routledge, London, 2001, ss. (185 193). Jeffrey, C.Alexander; Steven, Seidman: Introducton, The New Sosyal Theory Readers, (Ed: J. C.A.; S. S), Routledge, London, 2001, s. 14,15. JENSAN, Nathan; MCGLLVRAY, Fiona; Federal Insttutons and multnatonal nvestors: federalism, government credblty, and foreng drect nvestment, International Interacton, 31, Rodledge, Taylor&Francs Group, 2005, ss. (303325). JENKNS, Rhys: Kalknma ktisad: Ykselii ve Gerilemesi, (Der.: Fikret enses), (ev: Sedef ztrk), letiim, stanbul, 1996. JEREMY, Bentham: What is Utility?, Central Currents In Social Theory 17001920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou), Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (510). JOHN, Locke: Hkmet zerine ki nceleme, (ev: Fahri Bakrc), Babil, Ankara, 2004 JR, Tucker; H. Kenneth: Anthony Giddens and Modern Social Theory, Sage Pablications, London, 1998. JOKINEN, Chrstian: Ant-Americansm and ts threat to transatlantic cooperaton and securty Turkhs Polcy Quarterly, Summer 2004, Vol.3, No,2, ss. (175183). JR. WILLIAMS, M. Robin: The Sociology of Ethnc Conflcts: Comparatve International Perspectives, Annual Review of Sociology, Volume: 20, 1994, ss. (4979). KABALOLU, Haluk: Avrupada Btnleme hareketlerinin Tarihi Geliimi HF, Mahmut R. BELLEKe Armaan, stanbul, 1993, ss. (223271). KAMAZOLU, H. Bayram: Dou-Bat atmas Asndan Globalleme, III. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Dnyada ve Trkiyede Farkllama atma Btnleme II, III. Sosyoloji Kongresi, Sosyoloji Dernei Yaynlar, Ankara, 2002, ss. (216228). KALDOR, Mary: The New Nationalism in Europe, Altered States, Olive Branch Press, N.Y. 1993, ss. (.141149). KANSU, Ik: Kreselleme Emek in Deildir", (Emperyalizmin Yeni Masal6), Cumhuriyet, 2 Mart 1996. KAPANI, Mnci: nsan Haklarnn Uluslararas Boyutlar, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1987. : Politika Bilimine Giri, 8.Bsk., Bilgi Yaynevi, Ankara, 1996. KARABA, Servet: Mekann Siyasallamas, Gazi Kitapevi, 2.Bsk., Ankara, 2006.
225

KARAKA, Mehmet: Trk Ulusuluunun nas, Vadi Yaynevi, Ankara, 2000. KAYA, Yaar: birlii ve atma, Toplumsal Yap, (Ed: Yaar Kaya), Turan Yaynclk, stanbul, 2003, ss. (1544). .: Krenin Halleri, (Ed: Yaar Kaya), Krenin Halleri, Dou Ktphanesi Yaynlar, stanbul, 2007, ss. (1124). .: Kimlikler Yeniden Datlrken, Krenin Halleri, (Ed: Yaar Kaya), Dou Ktphanesi Yaynlar, stanbul, 2007, ss. (211238). KAYAHAN, Metin zgl: Trk Edebiyatnda Siyasi Ryalar, Aka, Ankara, 1989. KAYNAR, Mete Kaan: Souk Sava Sonras Avrupa Solunda Yeni Yaklamlar: Birey, Sivil Toplum, Demokrasi ve Sosyalizm, Akdeniz BF. Dergisi, S. 9, 2005, ss. (177201). KAYSEN, Karl: The Corporation: How Much Power? What Scope?, (Ed: Reinhard Bendix, Seymour Martin Lipset), Class, Status, and Power Sosyal Stratifcation n Comparative Perspective, Second Edition, The Free Press, New York, 1953, ss. (201218). KAZGAN, G.: Kreselleme ve Ulus-Devlet : Yeni Ekonomik Dzen, stanbul Bilgi nv. Yaynevi, 2000. KELE, Ruen: Kentleme Politikas, 2.Bsk., mge,Ankara, 2002. KELLNER, Douglas: Social Thory and Cultural Studies, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, ss. (124137). KEYDER, .: Trkiye'de Devlet ve Snflar, letiim, stanbul, 1995. ..: Ulusal Kalknmacln flas, Metis, 1996. KEYDER ve Dierler: Kapitalizm ve Azgelimilik: Kalknma ktisadnn Sonu mu?, ktisat Dergisi, S. 366367, Nisan-Mays,1997, ss. (128). KEYMAN, E. Fuat: Modernite Sorunsal ve 21. Yzyla Girerken Trkiye, Dou Bat, S. 10, s. 51. ss. (5165). .: Klen ve Paralanan Dnyada Siyaseti Anlamak, Toplum ve Bilim, K-Bahar, S. 68, 1995, ss. (4165). KILI, Recep:Kresellemenin Deer Boyutu zerine, Dini Aratrmalar, C.6,S. 17,2003, s. (11-22). KILBY, Patrick: Accountability for Empowerment: Dilemmas Facing Non-Govermental Organizations, World Development, Volum: 34,No: 6, 2006, ss. (951963). KILALI, Ahmet: Siyasal atma ve Uzlama, mge, 3.bsk., Ankara, s. 199. KIVILCIMLI, Hikmet: Tarih Tezi, Tarih ve Devrim Yaynlar, stanbul, 1974. KIZILELK, Sezgin: Kreselleme ve Sosyal Bilimler An, Ankara, 2001. ..: Sefaletin Sosyolojisi, An Yaynevi, Ankara, 2002.
226

KODEMR, Kadir: Kreselleme ve Milli Devlet, Trkiye Avrupa Birlii likileri, tken Neriyat, Ankara, 2001. KONGAR, Emre: Kresel Terr ve Trkiye, Remzi, 2002. KORAY, Meryem: Sosyal Politika, Ezgi, Bursa, 2000. KORKMAZ, Abdullah: Deime ve Farkllama, Dou Ktphanesi, stanbul, 1.Bsk., 2006. .: Dzensizliin Dzeni, Krenin Halleri, (Ed: Yaar Kaya), Dou Ktphanesi, 2007, ss. (210238). : Kent Sosyolojisi Ders Notlar, nn nv. Fen Edb. Fak. Malatya, 1988. KOLLAS, Christos; MANOLAS, George; PALEOLOGOU, Suzanna-Maria: Defence expenditure and economic growth in the European Unon A causality analysis, Journal of Policy Modeling, Nord-Holland, 2004, ss. (553569). KONUKMAN, Aziz: Projeksiyonlar Projelerine Uymayan Bir Plann Hikyesi, Ekonomik Yaklam, Sonbahar-K, 1995, C.6, S. 17/18, ss. (5-31). KKER, Levent: Demokrasi zerine Yazlar, mge, Akara, 1992. : Modernleme, Kemalizm ve Demokrasi, letiim, 1995. KKDEN, Uur: Kentler reten Tarih Tarih reten Kentler, Cogito, S. 8, Yaz 1996, ss. (3742). KKER, Levent: Kemalizm/Atatrklk: Modernleme, Devlet ve Demokrasi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.2, letiim, stanbul, 2001, ss. (98112). KRASUSU, Irvng: Stratification, Class, and Conflict, The Free Press, Collier Macmillan Press, London, 1976. KRTER: Trkiye-AB likileri, Haber-Yorum Dergisi, 1995, ss. (2831). KUMAR, Krshan: topyaclk, (ev: Ali Somel), mge, stanbul, 2005. KLNK, Ali: Kreselleen Dnyada Trkiye, Kumsaati Yaynlar, stanbul, 2006. KYMLCKA, Will: Multcultural Ctzenshp, The New Social Theory Reader, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman), Routledge, London, 2001, ss. (212222). LACE, Jean: Uluslar ve Milliyetilik, (ev: Siren demen), Metis, 1998. LARRAN, Jorge: deoloji, Kltr ve Kimlik, (ev: N. Nur Domani), Sarmal Yaynevi, stanbul, 1995. LATOUCHE, Serge: Dnyann Batllamas, (ev: Temel Keolu), Ayrnt, 1993. LACHMANN, Richard: Orgion of Capitalism n Westeren Europe: Economic and Political Aspect, Annual Review of Sociology, Volume: 15. 1989, ss. (4777)L. COHEN, Jean: LATOUR, Bruno: Teknology is society made durable, A Sosciology of Monster, (Ed: John
227

Law), Routledge,1991, ss. (103131). LAW, John: Power, Discreation and Strategy, A Sosciology of Monster, (Ed: John Law),, Routledge,1991, ss. (165191) . LEE, Jong Eun: Inequality and Globalization n EuropeJournal of Policy Modeling, 28, Published by Elsevier Inc.2006, ss. (791796). LEE, Nick: Becomng Mass: Glamour, Authority and Human Presence, (Ed: Nck Lee, Rolland Munro), Blackwell Publishers,/ The Sosyological Review, USA, 2001, ss. (174 188). LEE, Stephan: Aspects of European History, 14941789, 2.ed. London, 1984. LEGUESNE, Christian: The French EU Decision-making: Between Destabilisation and Adaptation, (Ed: Sven S. Andersen, Kjell A, Elassen, Sage Pablications, New Delhi,1996, s. 73.(7381). LENN, V.I.: Emperyalizm: Kapitalizmin En Yksek Aamas, (ev: Cemal Sreyya), Sol Yaynlar, 8.bsk., Ankara, 1989. LEWN, Kurt: Resolvntg Social Conflict Field Theory in Social Science, American Psychological Association, Thrt Prnting, Washngton, 2004. LEWS, Bernard: Modern Trkiyenin Douu, (ev: Metin Kratl), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991. LEVTAS, Ruth: Discourses of Risk and Utopia, (Ed: Barbara Adam, Ulrich Beck, Jost Van Loon), The Risk Socety and Beyond Critical Issues for Social Theory, Sage Publcatons, London, 2000, ss. (198199). LPSET, Martin Seymour: Political Attitudes and Behavor, Elections: The Expression of the Democratik Class Struggle, (Ed: Reinhard Bendix, Seymour Martin Lipset), Class, Status, and Power Sosyal Stratifcation n Comparative Perspective, Second Edition, The Free Press, New York, 1953, ss. (413428). LPSON, Leslie: Siyasetin Temel Sorunlar, (ev: Fgen Yavuz), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 1997. LlOYD, Bruce: Leadershp, Globalisation and the New Economy: What is diffirent and what s not?, New Paradigms in Leadershp, (Ed: Adel Safty, Halil Gven), Baheehir niversitesi Yaynlar, 2003, stanbul, ss. (136147). LOCKE, John: Hkmet zarine k nceleme, (ev: Fahri Bakrc), Babil, Ankara, 2004. LORASDAI, Onur Hilal; (243270).
228

Berrin Koyuncu: Avrupa Merkezcilik zerinden Uygarlk

Kavramna ki Farkl Bak: Norbert Elas ve Cemil Meri, Dou Bat, Y.7, S. 29, 2004, ss.

LOUSE, Althusser: deoloji ve devletin deolojik Aygtlar, (ev: Mahmut zk), letiim Yaynlar, Istanbul, 1989. LYOTARD, Jean-Franios: The Postmodern Condton, The New Social Theory Reader(Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman, Routledge, London, 2001, ss. (166-175). : The Postmodern condition, The Postmodern Turn ss. (2738). M., Buhr: W. SchroeDer.: K. Barck: Aydnlanma Hareketi ve Felsefesi, (ev: Veysel Atayman), Birim Yaynlar, stanbul, 1984. MACHAVELL, Niccolo: Prens, (ev. Nazm Gven), stanbul, Anahtar Kitaplar Yaynevi, 1984. ..: Virtue and Politics, Central Currents In Social Theory 17001920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (5-8). MACT, Nadim: Kreselleme Siyaset ve Din, Dini Aratrmalar, C.6,S. 17,2003, ss. (87 115). MANTIN Benny; TISHLER Asher: The Structure of the Defenses Industry and the Securty Needs of the Country: A Dfferentated Products Model, Defence and Peace Economics, Volum: 15(5), Carla Publshng, 2004, ss. (397419). MANE, Henry Summer: From Status to Contract, Deductive Vs, Hstorical Analysis, Central Currents In Social Theory 17001920, Volum, I, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London,2000, ss. (213216). MARGNSON, Simon; RHOADES, Gary: Beyond National State, Markets, And System Of Higer Education: A Glonacal Agency Heuristic, Higer Education 43, Kluwer Academic Publishers. 2002, ss. (281309). MARSHALL, T.H.: Social Selection in the Welfare State, (Ed: Reinhard Bendix, Seymour Martin Lipset), Class, Status, and Power Sosyal Stratifcation n Comparative Perspective, Second Edition, The Free Press, New York, 1953, ss. (640648). MARTELLO, Marybeth Long: Global Chance Science and the Arctic citizen, Sicience and Public Policy, Volum: 31, Number: 2, 2004, ss. (107115). MARTN, Peter Hans; SCHUMANN, Harald: Globalleme Tuza Demokrasiye ve Refaha Saladr, (ev: zden Saati Karadan; Mahmure Kahraman), Trkiye Sorunlar, Kasm S. 38, 2000, ss. (5056). MAUS, Heinz: A Short History Of Sociology, Routledge&Kegan Paul, London,1962
229

New

Perspectives On Social Theory, (Ed: Steven Seidman), Cambridge Unversty Press, 1998,

MARCUSE, Herbert: Tek Boyutlu nsan, (v: Aziz Yardml), dea Yaynevi, stanbul, 1986, MARDN, erif: deoloji, Ankara, 1982. MARTN, Hans; Harald, Schumann: Globalleme Tuza, (ev: .S. Kahraman), mit Yaynlar, Ankara, 1997. MARX. H. John : The Ideological Constructon of Post Modern Identity Models in Contemporary Culturel Movements, Identity and Authorty Explaration in the Theory of Society, (Ed: Ronald Robertson and burkart Holzner), Basil Blackwell, England,1980, ss. (145189). MARX, Karl: Felsefenin Selfaleti, (ev: Ahmet Kardem), Sol Yaynlar, Ankara,1966. .: Kapitalizm ve ncesi Ekonomi ekilleri, (ev: Mihri Belli), Sol Yaynlar, Ankara, 1967. MARX, Karl & ENGELS, Frederick: Sociassl Relations and the Production of Ideas, Central Currents In Social Theory 1700-1920, Volum, III, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (6778). MAUS, Heinz: A Short History Of Sociology, Routledge&Kegan Paul, London, 1962. MAZOVER Mark: Empair, nternationalizsm and the Crisis of the mid-twentieth Century, The Royal Enstitute of International Affairs, 82, 3, 2006, ss. (553566). MAZRU Ali: "Sosyal Darwinizmden Gnmz Modernleme Teorilerine: Bir Tahlil Gelenei", Sosyoloji Yazlar, (Der.: hsan Sezal), Uluda niversitesi Basmevi, Bursa,1983, ss. (5566). MAX, Horkheimer; Theodore W.Adorno, Aydnlanmann Diyalektii, ev: Ouz zgl), Kabalc Yaynevi, 1995. MAYO, H.B.: Demokratik Teoriye Giri, (ev: Emre Kongar), Ayyldz Matbas, Ankara, 1964. MELLOR, A. Philip: Death in high modernity: the contemporary presence and absence of death, The Sociology of Death, The Editorial Board of the Sociolgical Review, (Ed: David Clark), Blackwell Publishers, UK,1993, ss. (1130). MERAY, S. L.: Toplumbilim, stanbul, 1982. MESTROVC, G. Stjepan: Anthony Giddens, Routledge, London, 1998. MGNAQU, liana; CCCOLELLA, Pablo: Buenos Ares: Sociospatial Impacts Of The Development Of Global Cty Functons, Global Network Lnked Ctes, (Ed: Sasa Sassen), Routlage, UK,2002, ss. (309326). MLSON, Fred: Youth n a Changng Socety, Routledge&Kegan Paul, London, 1972. MLL, John Stuart: Utilitarianism as General Theory, Central Currents In Social Theory
230

Karadan, M

17001920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (1141). MNBA, Trkel: Kreselleen sermayenin Anayasas, MAI ktisat Dergisi, Austos, 1998, s. 29. MINOGUE, Kenneth: Some Doubts About Democracy: How The Modern State Is volvng, GBF., zel Say, 2002, ss. (141154). MONGULOD, Palli Cristina: Ordering others and othering orders: the consumption and disposal of otherness, (Ed: Nck Lee, Rolland Munro), The Sosyological Review, Blackwell Publishers, USA, 2001, ss. (189-204). MOLOTCH, L. Harvey; Logan, R. John: Urbans Forunes The Political Economy Of Place, Unversty of Calforna Press, London, 1987. MONTES, QUEU: Kanunlarn Ruhu zerine II, (ev: Fehmi Balda), Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1998. MOORE, Stanley: Devlet Kuram, (ev: Cumhur Aytulun), Simge, 1998. MORGAN, Valerie; Seamus, Dunn: The Impact of the Computer on Educaton, A. Wheathon&Co. Ltd. UK.1987. MORGENTHAU, Hans J.: Uluslararas Politika, (ev: Baskn Oran, nsal Oskay), Trk Siyasi limler Dernei Yaynevi, Ankara, 1990. MULGAN, G.: Apolitik ada Politika, (ev: A. Ylmaz), Ayrnt, 1995. MURTAZAOLU, Fahrettin: Acarallarn Siyasi zerklik Hakknn Sjesi Haline Gelmeleri ve Trkiye'nin Bu Srece Etkisi, Bili, 2004, S. 29, ss. (4181). MURPHY, J.F.: (ev: Hsamettin Arslan), Postmodern Sosyal Analiz ve Postmodern Eletiri, Paradigma Yaynevi, stanbul, 2000. MUSSULIN, Janko: Hrriyet Bildirgeleri, (ev: Nemci Zek), Belge Yaynclk, 1983. MYRVL, Lenio: Bir Performans Olarak Snr, (ev: Bayram en), Toplum ve Bilim, S. 106,2006, ss. (254260). N.,YCEKK Ahmet,: Siyasetin Toplumsal Taban(Siyaset Sosyolojisi), Ankara, 1978. NAGY, F. Charles: E. Robert Sschmedcke: Prncples of Cost Accountng, Sout-Western Publshng Co. England, 1973. NASBTT, Jhon: Global Paradoks, (ev: Sinem Gl), Medya Holding, Istanbul, 1994. NALBANT, Atilla: niter Devlet, Yap Kredi, stanbul, 1997. NALAOLU, Halil: Vatan: Topraklarn Alt, st ve tesi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.4, Milliyetilik, letiim, stanbul, 2003, ss. (293308). NEJAT, Bozkurt: 20. Yzyl Dnce Akmlar Yorumlar ve Eletiriler, 2.Bsk., Sarmal,
231

stanbul, 1998. NESADURA, Helen E. S. : Introducton: economic securty, globalization and governance, The Pacific Review, Rotledge, Taylor & Francis Group, Volm. 17, No: 4, 2004, ss. (8459 484). NCCOLO, Machiavelli: Virtue and Politics, Central Currents In Social Theory 1700 1920, Volum, IV/2, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (58). NORTBOURNE, Lord: Modern Dnyada Din, (ev: ahabettin Yaln), nsan, Istanbul, 1998. OATLY, Nick: Cities Economic Competititon and Urban Policy, Paul Champman Publshng Ltd. UK, 1998. OPENHEMER, F.: Devlet, (ev: A. enel, Y. Sabuncu), stanbul, 1984,s. 40. ORAN, Baskn.: Kreselleme ve Aznlklar, Ankara, maj, 2000. .: Az Gelimi lke Milliyetilii Kara Afrika Modeli, 2.Bsk., Ik Yaynevi, Ankara, 1980. ..: Kreselleme ve Aznlklar, maj Yaynevi, 4.Bsk., Ankara, 2001. ORORDAN, Tim: Environmental science, sustainability and politics, Royal Geographical Society, (wth The Institute of British Geographers), 2004, ss. (234247). OWEN, David: The Post Modern Challenge to Sociology, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernsm, Sage Publications, London, 1997. : The Post Modern Challenge to Sociology, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernsm, Sage Publications, London, 1997, ss. (122). OWEN, Robert: Yeni Toplum Gr, (ev: M. Doan ahiner), Yap Kredi Yaynlar, 1995. CAL, M. ahin: Teknoloji Kreselleme ve YeniDurumlar, Ekonomik Yaklam, Sonbahar-K 1995,C.6,S. 17/18, ss. (101118). LEN, A.Nejat: Smrge Ekonomisine Doru Devletsiz Ekonomi Ekonomisiz Devlet, Trkiye Sorunlar, Gldikeni Yaynevi, S. 25, 1999. NDER, zzettin: Kapitalist likiler Balamnda ve Trkiyede Devletin Yeri ve levi, ktisat zerine Yazlar-I Kresel Dzen: Birikim Devlet ve Snflar, (Der.: A.H. Kse; F. enses; E. Yeldan), letiim, stanbul, 2003, ss. (249286). MER, lhan Akipek: Devletler Hukuku: Devletler Hukuku ahslarndan Devlet, Ankara, Banur Matbaas, 3.Bsk.,Tarihsiz. NC, Aye; Petra, Weyland: Mekan Kltr ktidar, Kreselleen Kentlerde Yeni
232

Kimlikler, (Der.: nc, Aye: Petra Weyland), ltiim, 2000. ZBEY, Ramazan: Dnya ve Trkiye leinde Siyasi Corafya, Aktif Yaynevi, 4.Bsk., stanbul, 2006. ZBUDUN, Sibel: Kltr Halleri, topya, Yaynevi, 2003. Z, Esat: 21. Yzylda Milli Devlet, Kreselleme ve Trk Milliyetilii, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.4, Milliyetilik, stanbul, 2003, ss. (751-762). : 21. Yzylda Milli Devlet, Kreselleme ve Trk Milliyetilii, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.4, Milliyetilik, stanbul, 2003, ss. (751762). ZNDER, M. Cihat: Dnya 'da ve Trkiyede 'Irk' ve 'Etniklik' Kavramlar, Kk Aratrmalar, C.2.S. 1, 2000, ss. (65729). ZSOY, smail: Sovyet Sisteminin knden Tarihi ve Evrensel Dersler, Bilig, Gz 2006, S. 39, ss. (163194). PARKINSON, Northcote: Siyasal Dncenin Evrimi, (ev: M. Harmanc), Remzi, 1984 PARTHA, Chatterjee: Ulus ve Paralar, (ev: smail ekem), letiim Yaynlar, stanbul, 2002. PAUL, Connolly: Racism and Postmodernizm: Towards a Theory of Practice, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997. PANTCH, Leo: Devlet: Emperyalizmin Ana Halkas, Emperyalizm ve Yeni Emperyalizm mparatorluk, (ev: Selen Gbelez), CONATUS eviri Dergisi, S. 2,2004. PARETO, Vilfredo: Pareto Optimum, Central Currents In Social Theory 17001920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou), Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (290302). PARSONS, Talcott : On the Concept of Political Power, (Ed: Reinhard Bendix, Seymour Martin Lipset), Class, Status, and Power Sosyal Stratifcation n Comparative Perspective, Second Edition, The Free Press, New York, 1953, ss. (240265). PELLS, A. Richard: 20. yzylda Kresel Kltr Miti ve Tehdidi: Modernizmden Film Endstrisine, Kresel Toplum ve Trkiye, (ev ve Der.: M.Kemal ke), Ankara, Konrad Adenauer Vakf, 2001, ss. (1622). PRTNE, Hamdi, Hegelde ve Avrasyac Dncede Devlet, Din-Devlet likisi ve zgrlk, Akademik Aratrmalar, S. 23, 20042005, ss. (195214). PORTER Doug; CRAG David: The Third Way and the Thrd World: Poverty Reducton and Social nclusion in the Rise of nclusive Liberalism, Review of International Political Economy, 11: 2 May, Routledge, Taylor& Francis Group, 2004, ss. (387-423). PAYNE, Malcom: Modern Sosyal Work, Thrt Edition, Malcom Payne, Lyceum Boks, Inc.,
233

2005. PERNOUD, Regme: Burjuvazi, (ev: M.A. Klbay), stanbul, 1991. PICCA, Gerges: Kriminoloji, (ev: Ebru Erba), letiim, stanbul, 1982. PINGEL, Falk; Ders Kitaplarnda 20. Yzyl Avrupas, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2004. PERSON, Chrstopher: Modern Devlet, (ev: Dilek Hattatolu), ivi Yaynlar, 2000. PNKER, Robert: The dea Of Welfare, Henemann, London, 1979. PRENNE, Henri: Orta a Avrupasnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (ev: Uygur Kocabaolu), Alan, stanbul, 1983. : Historical and Comparative Studies Stages in the Social History of Capitalism, (Ed: Reinhard Bendix, Seymour Martin Lipset), Class, Status, and Power Sosyal Stratifcation n Comparative Perspective, Second Edition, The Free Press, New York, 1953, ss. (98107). PLATON: Devlet, (ev: Sabahattin Eyubulu-M. Ali Cimcoz), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000 POGG, Gianfranco: ada devletin Geliimi, (ev: . Kut, B.Toprak), Hrriyet Vakf Yaynevi, 1991. POINCARE, H.: Bilim ve Hipotez, (ev: Fethi Ycel), MEB, 2.Bsk., stanbul, 1964. POLANY, Karl: Byk Dnm, amz Siyasal ve Ekonom Kkenleri, (ev: A. Bura), stanbul, 1986. POPPER Karl: Ak Toplum ve Dmanlar, (ev: M. Tunay), Remzi, 1989. PREECE Jennifer Jackson: Ulusal Aznlklar ve Avrupa Ulus-Devlet sistemi, (ev: Ayegl Demir), Donkiot Yaynlar, Istanbul, 2001. RABNOW P.; SULLVAN W.: "Yorumcu Eilim: Bir Yaklamn Doas", Toplum Bilimlerde Yorumcu Yaklamlar, (ev: T. Parla), stanbul. 1990, ss. (5- 12). RAYNAUD, Philippe; STEPHANE, Rials: Siyeset Felsefesi Szl, (ev: smail Yerguz ve dierleri), letiim Yaynlar, stanbul, 2003. RAWLS, John: Politik Liberalism, The New Social Theory Reader, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman), Routledge, London, 2001, ss. (123128). REDHEAD, Brain: Siyasal Dncenin Temelleri, (Ed. ve ev: Hikmet zdemir), Alfa, stanbul, 2001. REX, John: Key Problems Of Sociological Theory, Routledge & Kegan Paul, 1961 ROBERTSON, H.A.; G.J. Merrils: Human Rghts n the World, Fourt Edition, Manchester Unversty Press, 1996.
234

ROBERTSON, R.: Kreselleme, (ev: .H.Yolsal: G. Sekin), Bilim ve Sanat Yaynevi, Ankara, 1999. ROBERTSON, John: Adam Smth: Aydnlanma ve Toplum Felsefesi, (ev: hsan Sezal), (Der: Bran redhead): Siyasal Dncenin Temelleri, (Ed: Hikmet zdemir), Alfa, Istanbul, 2001, ss. (181-198). ROBERT, Mantran XVII. Yzyln kinci Yarsnda Dou Akdenizde Ticaret, Deniz Korsanl ve Gemiler Kafileleri, Belleten, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, C.LII, S. 203, 1988, ss. (685- 695). ROSE, Dan: Pass the salt: how language moves matter, (Ed: Nck Lee, Rolland Munro), The Sosyological Review Monographs, Volum:13, Blackwell Publishers, USA, 2001, ss. (4459) ROSENAU, Marie Pauline: Post- Modernizm ve Toplum Bilimleri, (ev: Tuncay Birkan), Ark Yaynlar, Ankara, 1998. ROSENBERG, N.; L.E. Birdzell: Bat Nasl Zengin Oldu, (ev.E. Gven), Form Yaynlar, stanbul, 1992. ROUSSEAU, J. J.; Toplum Anlamas, (ev: Vedat Gnyol), MEB. Yaynevi, stanbul,1997 .: nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna, (ev: N. leri), Ses Yaynevi, 1990. SABNE, George: Siyasal Dnceler Tarihi, (ev: H. Rzatepe), Ankara, 1996 SA, Vahap; ASLAN, Mehmet: Ulus, Uluslama ve Ulus-Devlet, C.U.Sosyal Bilimler Dergisi, C.25, 2001, ss. (111). SAHLNS, Marshall: Hstorcal Metaphors And Mythcal Realtes, The New Social Theory Reader, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman), Routledge, London, 2001, ss. (4755). SAKMAN, Sebahattin: K. Marx ve F.Bastiat, Sosyal ve Siyasal Teori, (Ed: Atilla Yayla), 2.Bsk., Siyasal Kitap Evi, Ankara,1999,ss. (279288). .: Terakki ve Hrriyetle olan ilikisi, Sosyal ve Siyasal Teori, (Ed: Atilla Yayla), 2.Bsk. Siyasal Kitap Evi, Ankara, 1999, ss. (235242). SARAY, Mehmet: Trk Devletlerinde Meclis(Parlamento), Demokratik Dnce ve Atatrk, Atatrk Aratrmalar Merkezi, Ankara, 1999. SARIBAY, Ali Yaar: Global Bir Bakla Politik Sosyoloji, Alfa Yaynevi, 2000. ...: Siyasal Sosyoloji, Der,Yaynlar, 4. Bsk., stanbul, 1998. SARAN, Nephan: Antropoloji, nklp Kitapevi, Istanbul, 1993. SARICA, Murat: Siyasal Tarih, stanbul, Ar Basm ve Yaynclk,1983.
235

SARIBAY, Ali Yaar: Post-Modern Ulus Olmann Teorik Olaslklar Tarih ve Milliyetilik, Mersin niversitesi, I. Ulusal Tarih Kongresi, 1997, ss. (46). SARTOR, Giovanni: Demokrasi Teorisine Geri Dn, (ev: Tuncer Karamustafaolu, Mehmet Turhan), Yetkin Yaynlar, Ankara, 1996. SARUP, Madan: Post- Yapsalclk ve Postmodernizm, (ev: A. Baki Gl), Ark Yaynevi, Ankara, 1997. SARVAN, Sungur: Kreselleme mi? Uluslararaslama m ?, Snf Bilinci, S. 16,1996, ss. (3779). SASSEN, Saska: Ctes In A World Economy, Trd Edition, Pne Forge Press, An mprint of Sage Publication, Inc. California, 2006. SASSEN, Saskia: Global Networks, (Ed: Saskia Sassen), Routledge, UK, 2002. ...: The Global City, New York, Second Edition, Prnceton Unversty Press, 2001. SAUL, Raltson John: The Collapse Of Globalism And The Renventon Of The World, The Overlook Press, New York, 2005. SAVCI, Bahri: Bir acl Demokrasiyi Aray, ASBF. Dergisi, C.29 Yank Matbas, Ankara, 1976. SAVA, Vural: Politik ktisat, Beta, stanbul, 1998. SAY, mer: Milli devlet Kltr, Kakns, Ankara, 1998. SAYIN, nal: Sosyolojiye Giri, 2.Bsk., niversite Kitaplar, zmir, 1994. SCHEUERMAN, E. William: Between the Norm and the Exception The Frankfurt School and the Rule of Law, The Mt Press Cambridge, London,1997. SCHILLING, Kurt: Toplumsal Dnce Tarihi, (ev: Nihal nal) Yaynlar, Ankara, 1971. SCHOK, Kurt; JENKNS, J.Craig: Global Structures and Political Processes n the Study of Domestic Politcal Conflct, Annual Review of Sociology, Vol: 18, 1992, ss. (161185). SCHOEPFLN, Urs; MAYER, ULRCH Karl: The State and the Lfe Cours, Annual Review of Sociology, Volume: 15, 1989, ss. (187209). SCHLUZ, A. Davit: Wilson, A. Robert: Urban Sociology: Prentice-Hall, Inch. America, 1978. SCHNAPPER, Dominique: Yurttalar Cemaati, Modern Ulus Fikrine Dair, (ev: zlem Okur), Kesit Yaynlar, Istanbul, 1995. SCOTT, Jhon: Sociologcal Theory, Contemporary Debates, Edward Elgar Publshing Inc., 1995. SEDMAN, Steven: The and of sociological theory, The Postmodern Turn New
236

Perspectives On Social Theory, (Ed: Steven Seidman), Cambridge Unversty Press, 1998, ss. (119137). SELUK, Sami,: Temsili ve Katlmc Demokrasinin Kkeni, ada Yaynevi, stanbul, 1987. SENCER, Mzaffer: Toplumbilimlerinde Yntem, 3.Bsk. Beta, stanbul, 1989. SEVN, A.: topya: Hayali Ahali Projesi, stanbul, 2004. SEVL, Muharrem; Trkiyede Modernleme ve Modernletiriciler, Vadi Yaynlar, Ankara, 1999. SEZAL, hsan: Sosyoloji, Aa, 4.Bsk. Ankara, 2004. SHAW, Martin: Maxism and Social Science The Roots of Social Knowledge, Pluto Press, London, 1977. SITKI, Baykal Bekir: Yeni Zamanda Avrupa Tarihi, 2. C. 1. Kitap, TTK, 2. bsk. Ankara, 1988. SEGEL, J. Larry: Crmnology, Nght Edition, Thomson Learnng, Inc. USA, 2006. SLVERBERG, Robert: Yl 2381. Mutluluk Dolu Bir Gn, (ev: Yaln zbul),Cep kitaplar A.. stanbul, 1990. SOMEL, Sacit: Yardm Ediyoruz Diye., Trkiye Sorunlar, Gldikeni Yaynevi, S. 30, 1999, ss. (4952). SKALNK, Peter; Henry J.M. Claessen: Erken Devlet, (ev: A.enel), mge, 1993. SMELSER, J., The Sociology Of Econmc Lfe, Second edition, Prentce-Hall, Inc. New Jersy, 1976. SMITH, Adam: Uluslarn Zenginlii, (ev: Aye Yunus, Mehmet Bekrc), Alan Yaynclk, 2004. SMTH, Anthony: Milli Kimlik, (ev: Bahadr Sina ener), stanbul, 1999. SNOW, C.P.: ki Kltr, (ev: Tuncay Birkan), 2. Bsk. Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Ankara, 1999. SONER, Oya: Trkiyede Yabanc Dil Eitiminin Dn Bugn, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C.7,Yl14.S. 28, 2007, ss. (397404). SOROKN,P.A.: ada Sosyoloji Kuramlar, (ev.M.M.R.ymen), Kltr Bakanl, Ankara, 1994. SOUTH, Nigel: Late-Modern Criminology: Late as in Dead or Modern as in New?, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, ss. (81102). SZEN, Edibe: Modernitenin Mahsul: nsan Haklar, nsan Haklar Aratrmalar, S. 6,
237

2006, ss. (221228). SPENGLER, Oswald: nsan ve Teknik, (ev: K.Turan), Tre-devlet Yaynlar, Ankara, 1973. SPIEGEL, Henry Wllam: The Development of Economic Thought, New York, 1964. SPTZ, Davit: Antidemokratik Dnce ekilleri, (ev: iar Yaln), MEB, Yaynlar, stanbul, 1994. SPNRAD, Wllam: Power in Local Cmmunities, (Ed: Reinhard Bendix, Seymour Martin Lipset), Class, Status, and Power Sosyal Stratifcation n Comparative Perspective, Second Edition, The Free Press, New York, 1953, ss. (218230). SPYBEY, Tony: Globalization and World Society, Blackwell, Cambridge, 1996. STAR, Leight Susan: Power, teknology and the phenomenology of conventions: on being allergic to onions, (Ed: John Law), A Sosciology of Monster, Routledge,1991, ss. (2656). STEARNS, P.N.: Life and Society in the West, Nwe York: Harper& Row, 1986. STEPHEN, S. D.John: Stephens, Hube Evelyne; Rueschemeyer, Dietrich: Capitalist Development&Democracy, Unversty Of Chicago Press, Chicsgo, 1992. STUART MLL, John: Utilitarianism as General Theory, Central Currents In Social Theory 1700-1920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (1141). STUART, Doug: Virtual Masses and Real Minorities: magining The Nation Across Space and Time: The Case Of Rhodesians On The World Wide Web, (Ed: Nck Lee, Rolland Munro), Blackwell Publishers, The Sosyological Review, USA, 2001, ss. (142152). SUBAI, Necdet: Trk Aydnnn Din Anlay, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1995. SUMMER MANE, Henry: From Status to Contract, Deductive Vs, Hstorical Analysis, Central Currents In Social Theory 1700-1920, Volum, I, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou), Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (213214). SUNAR, lkay: Dn ve Toplum, Birey Toplum, Ankara, 1986. SWNGEWOOD, Alan: Kitle Kltr Efsanesi, (ev: Aykut Kansu), Bilim ve Sanat, Ankara, 1996. ...: Sosyolojik Dcenin Ksa Tarihi, (ev: O. Aknhay), Bilim ve Sanat, Ankara, 1998. SPARKE, Matthew B.; Aneoliberal nexus: Economy, Securty and the Biopolitics of Citizenshp on the Border, Politic Cography, 2006, ss. (151180). AYLAN, Gencay: Deiim, Kreselleme ve Devletin Yeni levleri, mge, Ankara, 1995 ...: "Kresellemenin Geliimi", (Der: Ik Kansu), Emperyalizmin Yeni
238

Masal Kreselleme, Ankara, Gldikeni Yaynevi, 1999, ss. (1727). ENGL, Tark.: "Siyaset ve Mekansal lekler", (Der.: Ahmet Tonak), Kreselleme: Emperyalizm, Yerelcilik, i Snf, Ankara, mge, 2000, ss. (111155). ENGL, Ramazan: Fransada Blge Yerel Ynetimlerinin dari Sistem indeki Yeri, Trk dare Dergisi, S. 448, 2005. DURALI aban, Teoman: ada Kresel Medeniyet, Dergeh Yaynlar, stanbul, 1.bsk. 2000. ENEL, Alaaddin: Siyasal Dnceler Tarihi, Bilim ve Sanat, Ankara, 2004. ..: Irk ve Irklk Dncesi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 1993. TOCQUEVLLE, Alexis: Processes of Influence and Miscommunication, Central Currents In Social Theory 1700-1920, Volum, I, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (4147). ..: How Demokracy Affect the Relations of Masters and Servants, (Ed: Reinhard Bendix, Seymour Martin Lipset), Class, Status, and Power Sosyal Stratifcation n Comparative Perspective, Second Edition, The Free Press, New York, 1953, s. 107.(107-110). TANG, Zilai; GU Rose, Felicity: Shangha: Reconnectng To The Global Economy, (Ed: Sasa Sassen), Global Network, Routlage, UK,2002, ss. (273307). TANLL, Server: Yzyllarn Gerei ve Miras, nsanlk Tarihine Giri, Orta a, stanbul, Cem Yaynevi, 1983. ..: Devlet ve Demokrasi, 2.Bsk., Say Kitap Pazarlama, stanbul, 1981 TATAR, Taner: Kreselleme Efsanesinin Demokrasi Klf, Krenin Halleri, (Ed: Yaar Kaya), Dou Ktphanesi Yaynlar, stanbul, 2007, ss. (2982). TATLIDL, Rezzan: Competititon Strateges of Turkhs Frms In Textil and Clothng Indastry wht the Aprroach of Chnas Openng to the World Markets, Fst Intrernatonal Conference on Bussness, Manegement and Economics, Volum 2, Yasar Unversty, zmir, 2005, ss. (254265). TANYER, brahim: Keynesin stihdam ve cret Analizi, Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, C.16, S. 1-2, 1998, ss. (2944). TAYLOR, P. Mark: The Balance of Payments New Perspective on Open Economy Macroeconomics, Edward Elgar Publshng Ltd.1990. TAYLOR, Peter, J.: The Way the Modern World Works, John Wley&Sons Ltd, 1996. TAYYAR, nder Ali: Trkiyenin Etnik Yaps, 13. Bsk., Fark Yaynlar, Ankara,2007. TEKEL, lhan; LKN, Selim: Trkiye AB likilerinde Ulus-Devletini Koruma Aray,
239

Trkiye Sorunlar, Gldikeni Yaynevi, S. 36, 2000, ss. (4552). TEKELOLU, Orhan: Foucault Sosyolojisi, Alfa Aktel, Bursa, 2003. TEZEL, Yahya Sezai: ABye yelik Servenin En Zor Meselesi: Milli Btnlk ve Kimlik, Trkiye Gnl, S. 80, 2003, ss. (1929). TEZ, Erdoan: Anayasa Hukuku, Beta, stanbul, 1997. THACHER, David: The Local Role in Homeland Security, Law&Society Review, Volum: 39, Number 3, 2005, ss. (635676). THOMAS, L Friedman.: Kresellemenin Gelecei, (ev: Elif zsaray), Boyner Holding Yaynevi, stanbul, 1999. TMBERLAKE, Michael; SMTH, David: Herarches of Domnanca Among World Ctes: A Network Approach, (Ed: Saskia Sassen), Global Networks Lnked Ctes, Routledge, UK, 2002, ss. (117141). TMUR, Taner: Kreselleme ve Demokrasi Krizi, mge, 2. Bsk., Ankara, 2000. TOFFLER, Alvin: nc Dalga, Altn Kitaplar Yaynlar, (ev: Ali Seden), Istanbul TOMLINSON, Sally: A Sociolgy Of Special Educaton, By Routluge&Kegan Paul Ltd.1982. TOMLN, E.W.F.: Psyche, Culture And The New Scence: The role of PN, Routledge&Kegan Paul, England, 1985. TOPRAK, Metin: Kreselleme ve Kriz Trkiye ve Dnya Deneyimi, Siyasal Yaynevi, Ankara, 2006. TOTH, Ferenc L.; ROGER, Hans-Holger; Oil and Nuclear Power: Past, Present, and Future, Energy Economics, 2006, ss. (125). TOURAN, Alain: Modernliin Eletirisi, (ev: H.Tufan),YKY, stanbul, 1994. TNNES, Ferdinanad: "Community and SocietyCentral Currents In Social Theory 1700 1920, Volum, II, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London,2000,ss. (303314). TUCKER, JR,: Kenneth H.: Anthony Giddens and Modern Social Theory, Sage Pablications, London, 1998. TUCU Tuncer: Resmi Tarih ve Adof Hitler, Gke Kitapevi, Ankara, 2001. TUNA, Korkut: Bat Yaylmacl, Kreselleme ve Son Lokmalar, Milli Kltrler ve Kreselleme, (Der.: Bahaeddin Yediyldz, . zdemir, F. Unan), Trk Yurdu Yaynlar, Konya,1998, ss. (138148). TUNAY, Mete: Batda Siyasal Dnceler Tarihi 2 Yeni a, ASBF Yayn, Ankara 1969.
240

: Siyasal Dnceler Tarihi, Seme Yazlar, (Der.: Mete Tuncay): Teori Yaynlar, Ankara, 1986. TURAN, Gven: Uluslararas Para Sistemi, Bankas Kltr Yaynlar, No: 205, Ekonomi Dizisi: 15,TSA Matbaas, Ankara, 1980. TURAN, tler: Siyasal Sistem ve Siyasal Davran,2. Bsk., Der Yaynevi, stanbul, Tarihsiz TURCAN, Talip: Devletin Egemenlik Unsuru ve Egemenlikten Kaynaklanan Yetkileri, Ankara Okulu, Ankara, 2001. TURNER, S. Bryan: For Weber Essay On The Sociology Of Fate, Routledge & Kegan Paul, USA, 1981. : Classcal Sociology, Sage Publcatons, London, 1999. TMERTEKN, Erol; N., zg: Corafya (Gemi, Kavramlar, Corafyaclar), antay Kitapevi, stanbul, 2000. .: Nazmiye zg: Ekonomik Corafya Kreselleme ve Kalknma, antay, stanbul, 1999. TRKDOAN, Orhan: Deime-Kltr ve Sosyal zlme, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul, 1988. ..: Endstri Sosyolojisi, Trkiye' nin Endstrilemesi: Dn Bgn Yarn, Tre Devlet Yaynevi, Ankara, 1981. ..: Milli Kimliin Ykselii, Niin Milletleme?, stanbul, Alfa, 2000. ..: stanbul,1995. UZUN, Turgay: Ulus, Milliyetilik ve Kimlik zerine Bir Deerlendirme, Dou Bat, S. 23, 2003, ss. (131-154). UZUNARIL, .H.: Osmanl Tarihi,c.III, BlmI,Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1995. OK, Cokun: Siyasal Tarih, (17891950) , Ankara, Banur Matbaas, 1967. LGENER, Sabri F.: Zihniyet, Aydnlar ve zmler, Ankara, 1983. NDER, Hasan: Trkiyede Sosyal Darwinizm Dncesi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.4, Milliyetilik, stanbul, 2003, ss. (427437). STEL, Fsn: Yurttalk ve Demokrasi, Dost, Ankara,1999. : Trkiye Cumhuriyetinde Resmi Yurtta Profilinin Evrimi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.4, Milliyetilik, (Ed: Tanl Bora, Murat Gltekingil), 2. Bsk., stanbul, letiim, 2003, ss. (274283). STNER, Ylmaz; Keyman, E. F.: Globalleme, Katlmc Demokrasi ve rgt Sorunu,
241

Niin

Milletleme,

Trk

Dnyas

Aratrmalar

Vakf,

Ekonomik Yaklam, C.6, S. 17/18, Sonbahar-K 1995, ss. (3349). R, aya: "KreseIcilik: Bir deimenin deolojisi zerine 10 Tez Mlkiyeliler Birlii Dergisi, C.XXV, S. 229, 2000, ss. (127130). VAGO, Steven: Social Change, Pearson Prentic Hall, London, 2004. VOLTAIRE; Felsefe Szl, (ev. Ltfi Ay) IV, 2.Bsk., Istanbul, 1966. WALLERSTEIN, Immanule: Irk Ulus Snf, (ev: Nazl kten), Metis Yaynevi, 1995. : Bildiimiz Dnyann Sonu, (ev: T. Birkan), Metis, stanbul, 2000. WALTON, Jhon: Urban Sociolgy: The Contrubution and Limits of Political Economy, Annul Review of Sociology, Volum: 19, 1993, ss. (43-59). VAN LOON, Joost: Virtual Risk in an Age of Cybernetic Reproduction, (Ed: Barbara Adam, Ulrich Beck, Jost Van Loon), The Risk Socety and Beyond Critical Issues for Social Theory, Sage Publcatons, London, 2000, ss. (165182). WARDE, Alan; Mke, Savage: Urban Sociology, Capitalism and Modernty, Macmllan, London, 1993. WATSON, Sean; JOWES, Peter: Somatology: Sociology and the Viscreal, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997,ss. (173187). WATERS, Malcom: Inequality after Class, (Ed: David Owen), Sociology After Postmodernism, Sage Publications, London, 1997, ss. (2339). WATKINS, C.Susan: From Provinces into Nations, NJ, 1991. WASHINGTON, E.R. PORTER, J.R.: Mnorty Identty and Self-Esteem, Annul Review of Sociology, Volum: 19, 1993, ss. (139161). WEBER, M.: Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, (ev: Z. Aruoba), Hil, Yaynevi, stanbul, 1985. WEBER, Max: Sosyoloji Yazlar, (ev: Taha Parla), 2. Bsk., Hrriyet Vakf Yaynlar, 1987. : Sosyoloji Yazlar, (ev: Taha Parla), letiim Yaynlar, stanbul, 1995. : Verstehen and the Ultmate Sociological Unit, Central Currents In Social Theory 1700-1920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (7891). WEBER, Max: Economic Action, Central Currents In Social Theory 17001920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London,2000, ss. (303308). ..: Types of Domination, Central Currents In Social Theory 1700-1920,
242

Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (118147). ..: The Theory of Social and Economic Organisation, (Ed: Talcot Parsons), Social Systems and The Evolution of Acton Theory, The Free Press, New York, 1977, s. 328. WEBSTER, Juliet: Advenced manufacturing Technologies: Work Organisation And Social Relations Crystallised, (Ed: John Law), A Sosciology of Monster, Routledge,1991, ss. (192222). WESS, Linda: Hobson John M: Devletler ve Ekonomik Kalknma, (ev: Kvan Dndar), Dost, Ankara, 1999. WESSELS, Wolfgang: The Modern West European State and the European Unon: Democratik Erosion or a New Knd of Policty?, (Ed: Sven S. Andersen, Kjell A, Elassen), Sage Pablications, New Delhi,1996, ss. (5870). WILLIAMS, Raymond,: kibine Doru(ev: Esen Tarm), Ayrnt Tarihsiz WILLIAMS A.: Projections Fort he Geopolitical Economy of Oil after War in Iraq, Scence@Drect, Futures 38, 2006, ss. (10741088). WILLIAMS, David R.; CHQUTA, Collns:"U.S. Socioeconomic and Racial Differences in Health: Patterns and Explanations. "Annul Rewiev of Sociology, Vol: 21, Annul Rewiev Inc. Clforna, 1995, s. 357, 359. WLL, Kymlicka: ok Kltrl Yurttalk, (ev: A. Ylmaz), Ayrnt, stanbul, 1998. WLSON, Fiona, CLEGG, Stewart: Power, Technology and Flexibility in Organization, (Ed: John Law), A Sosciology of Monster, Routledge,1991, ss. (223273). VON CLAUSEWTZ, Claus: War and PoliticsCentral Currents In Social Theory 1700 1920, Volum, I, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London,2000,ss. (173175) . WON BHM BAWERK, Eugen: Deductive Vs, Hstorical Analysis, Central Currents In Social Theory 17001920, Volum, IV, (Ed: Raymond Boudon and Mohamed Cherkaou, Sage Pablicatons, London, 2000, ss. (5977). WOOD, Ellen Meikins: Sermaye mparatorluu, (ev: Ecehan Balta; Ali Ekber Doan), Praksis, S. 10, 2003, ss. (239254). WOOLGAR, Steve: Configuring the User: the case of Usability Trials, (Ed: John Law), A Sosciology of Monster, Routledge,1991, ss. (5899). YENTRK, N: "Post-Fordist Gelimeler ve Dnya ktisadi blmnn Geliimi", Toplum ve Bilim Dergisi, S. 56/61, 1993, ss. (2124).
243

YET, Mehmet: Tacquevilla ve Merkeziyetilik Sorunu, Ankara nv. SBF, Dergisi, 61(3), ss. (280307). Y. zdek: Uluslararas Politika ve nsan Haklar, Ankara, tekiYaynevi, 2000 YURDUSEV, A. Nuri: Avrupa Kimliinin Oluumu ve Trk Kimlii, Trkiye ve Avrupa, (Der: Atill Eralp), mge, Ankara,1997, ss. (1785). YCEL, Tahsin: Yapsalclk, Can Yaynevi, Istanbul, 1995. YOUNG, Morion Iris: Justice And The Politics Of Difference, The New Social Theory Reader, (Ed: Jeffrey, C.Alexander, Steven Seidman, Routledge, London, 2001, ss. (203211) Zaman 10 Kasm 2006. .11 Kasm 2006 . ZEITLIN, Irvng M.: Ideology and the Development of Sociological Theory, Second Edition,Prentice-Hall, Inc,New Jersey, 1981. ZYA, Gkalp: Trkln Esaslar, MEB, Yaynlar, stanbul, 1990. ZIZEK, Slavoj: The Violence of the Fantasy,The Communication Review, 6:, 2003,Taylor & Francis Inc. ss. (275287). : The Supposed subject of deology, Critical Quarterly, Volum, 39, No 2, Blackwel, 1997, ss. (39,59). NTERNET KAYNAKLARI http: //www.lse.ac.uk, JACKSON PREECE, Jennifer: Human Rghts and Cultural Pluralism: The Problemof Minorities. Stephan Gill: The Constitution of Global Capitalism, htpp: // www.theglobalsite.ac.uk

244