T.C.

NN NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SOSYOLOJ ANA BLM DALI

KRESELLEME VE BYK ORTADOU PROJES

Yksek Lisans Tezi

Hazrlayan: Gngr KARACA

Danman: Yrd.Do.Dr. Hsniye CANBAY TATAR

Malatya, 2007

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne Bu alma, jrimiz tarafndan Sosyoloji Anabilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

(imza) Bakan Akademik Unvan, Ad Soyad

(mza) ye.. Akademik Unvan, Ad Soyad (Danman)

(mza) ye.. Akademik Unvan, Ad Soyad

Yukardaki imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu onaylyorum. / / 20

(mza) Akademik Unvan, Ad Soyad Enstit Mdr

NDEKLER
NDEKLER ............................................................................................................I
NSZ ................................................................................................................................. IV GR ...................................................................................................................................... 1

BRNC BLM KRESELLEME KAVRAMININ SOSYOLOJK ZAHI

1. KRESELLEME KAVRAMI ................................................................................. 12 2. KRESELLEMENN TARHES ....................................................................... 25 3. KRESELLEMEYE LKN YAKLAIMLAR................................................. 35 4. KRESELLEMENN BOYUTLARI...................................................................... 40
4.1. Ekonomik Alanda Kreselleme ......................................................................................... 41 4.2. Siyas Alanda Kreselleme ................................................................................................ 70 4.3. Kltrel Alanda Kreselleme............................................................................................. 78 4.4. Teknolojik Alanda Kreselleme......................................................................................... 86

KNC BLM KRESELLEME VE GENLETLM ORTADOU VE KUZEY AFRKA GRM

1. YEN DNYA DZEN VEYA DZENSZL EREVESNDE ATILAN LK ADIMLAR VE ORTADOU ................................................................................ 92 2. ORTADOU.............................................................................................................. 102
2.1. Ortadounun nemi ve Gnmzdeki Durumunu Etkileyen Faktrler........................... 107 2.2. ABDnin Ortadou Stratejisi ve Ortadounun ABD in nemi..................................... 110 2.3. Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Giriiminin Kapsam ve Snrlar .................... 116

3. GENLETLM ORTADOU VE KUZEY AFRKA GRM VE TRKYE ...................................................................................................................... 124

SONU .................................................................................................................... 129 KAYNAKA ............................................................................................................ 132

II

KISALTMALAR AB ABD APEC ASEAN BBC BIS BT BM CENTO CNN HC U DPT DT DB DYY G7 GATT GOKAG GSMH GSYH IBRD IFC IMF KS MAI MIGA : Avrupa Birlii : Amerika Birleik Devletleri : Asya Pasifik Ekonomik Birlii : Gneydou Asya Uluslar Birlii : ngiltere Yerel Televizyonu : Uluslararas demeler Bankas : Bilgi lem Teknolojileri : Birlemi Milletler : Merkezi Antlama Tekilat : ABD Yerel Televizyonu : in Halk Cumhuriyeti : ok Uluslu irket : Devlet Planlama Tekilat : Dnya Ticaret rgt : Dnya Bankas : Dorudan Yabanc Yatrm : Gelimi Yediler (Kanada, Fransa, Almanya, talya, Japonya, ABD ve ngiltere) : Gmrk Tarifeleri Genel Anlamas : Geniletilmi Ortadou Projesi ve Kuzey Afrika Giriimi : Gayrisafi Mill Hasla : Gayrisafi Yurt i Hasla : Uluslararas mar ve Kalknma Bankas : Uluslararas Finans Korporasyonu : Uluslararas Para Fonu : Kitle mha Silahlar : ok Tarafl Yatrm Anlamas : ok Tarafl Yatrm Garanti Ajans

CENTCOM : ABD Merkezi Kuvvetler Komutanl

MERCOSUR : Gney Ortak Pazar (Arjantin, Brezilya, Paraguay ve Uruguay)

III

NAFTA NATO OECD OPEC RF SDR SEATO SSCB TDE WTO UNCTAD UNDP WB WIR WTO YDD

: Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlamas : Kuzey Atlantik Antlamas Tekilt : Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat : Petrol hra Eden lkeler rgt : Rusya Federasyonu : zel ekme Hakk : Gneydou Asya Antlamas Tekilat : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii : Tarife D Engel : Dnya Ticaret rgt : Birlemi Milletler Ticaret ve Kalknma Konferans : Birlemi Milletler Kalknma Program : Dnya Bankas : Dnya Yatrm Raporu : Dnya Ticaret rgt : Yeni Dnya Dzeni

IV

NSZ Kreselleme ve Byk Ortadou Projesi konulu tez almas; Kreselleme kavram erevesinde, Byk Ortadou Projesi ve Byk Ortadou Projesinin amalar, blgeye ve Trkiyeye yansmalarn incelemek amacyla hazrlanmtr. Tezimizi hazrlamaya baladmz tarihte, Amerikann blgede balatm olduu giriimler, Byk Ortadou Projesi olarak Trkeye evirilmitir. almann hazrlanmas sresince meydana gelen, gerek muhteva gerek isim deiikliklerinden dolay, tez tamamland zaman, ismi Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Giriimi eklinde deitirilmitir. Trkeye ise, giriim, Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesi olarak tercme edilmitir. Tez nerisini sunduumuzda, tez baln, Kreselleme ve Byk Ortadou Projesi olarak tespit ettiimizden dolay, bu balk deitirilmemitir. almada, ncelikle; kreselleme kavram ve kresellemenin boyutlar detaylandrlarak ele alnmtr. kinci olarak; kreselleme kavram ile Yeni Dnya Dzeni arasndaki iliki incelenmi ve kresellemenin Byk Ortadou Projesi ile olan ilintisi tespit edilmeye allmtr. Son olarak; ABDnin Byk Ortadou Projesi ile gerekletirmek istedii hedefleri ve Trkiyeye yansmalar, Trkiyenin jeopolitik konumu gz nnde tutularak incelenmeye allmtr. Bu tezin ihtiva ettii hususlar, ahsi grlerim olup; Trk Silahl Kuvvetlerinin resmi grn yanstmamaktadr. almann ortaya kmasnda, bata tez danmanm sayn Yrd. Do. Dr. Hsniye CANBAY TATAR olmak zere, emei geen btn blm hocalarma ve tezin hazrlanma safhasnda her trl desteini bizden esirgemeyen, Tabur Komutanm Piyade Yarbay Celal GLTEKNe teekkrleri bir bor bilirim.

Malatya, 2007

GR 1990da Berlin Duvarnn yklmas, Souk Savan sona erdiini simgeliyor ve zgr dnyann nihai bir zaferi olarak yorumlanyordu. Dolaysyla, 21. yzyla girerken, tm dnyada gzlemlenen deiim srecinin, hayatmzn her alanna yansyaca ska ifade edilmeye balanmtr. Souk Sava dneminin sona ermesiyle birlikte, uluslararas sistem, henz tamamlanmam olan deiim sreci iine girmitir. Deiimin nasl sonulanacan tam olarak kestirebilmek iin, zamann henz erken olduu bir dnemde bulunmaktayz. Ancak, baz eilimler imdiden aklk kazanmaya balamtr. lkeler Bu eilimlerden iktisadi, birincisi siyasi, kresellemedir. sosyal ilikilerin Kresellemenin, arasndaki

yaygnlamas, ideolojik ayrmlara dayal kutuplamalarn zlmesi gibi, farkl grnen ancak birbiriyle balantl olgular ierdii sylenmektedir. letiim teknolojileri ve ekonomik btnleme sayesinde, mulak da olsa, durum olarak nitelendirilen kreselleme, ayn zamanda ve almamz asndan, gl uluslarn dier uluslar zerinde oluturduklar ekonomik, kltrel basklar ve ulus st yaplanmalar araclyla, amzn smrgeci bir projesi haline dnme yolunda ilerledii de ifade edilmektedir. Nitekim yeni dnya dzeni, bata ABD olmak zere, merkez devletlerin kreselleme aralaryla yrttkleri yeni smrgeletirme sreci olarak grlmektedir. Bu yeni srete, evre devletler (gsz devletler); ite, egemenliklerini ulus st kurumlarla paylamak zorunda kalmakta ve otoritelerini yerel ynetimlere aktararak g kaybna uramakta; dta ise ekonomik ve siyas btnleme yolu ile kresellemenin gereklerine hazr hale getirilmeye allmaktadr. Ancak, bu ekonomik ve siyas btnleme iinde; devletler, glerini koruyabilme potansiyellerini etkili stratejilerle harekete geirebildii takdirde, izilen bu senaryonun bysne kaplmaktan kurtulabilirler. Teknolojik alanda meydana gelen gelimeler, kreselleme srecinin hem bir rn olarak grlmekte, hem de bu srecin motoru olmakta; dnyay ekonomik, siyasal ve kltrel bir kresellemeye doru ittii

varsaylmaktadr. Bu gelimeler karsnda Trkiye, nmzdeki dnemlerde yeni kresel ekonomik sistemin ortaya kard imknlar en iyi ekilde nasl deerlendirebilecei ve bu imknlar gzeterek hangi stratejileri izleyebilecei hususu zerinde durmak zorundadr. Trkiye asndan, bu srete, dnyadaki konumunu belirlemek, ksa ve uzun dnemli analizler yapmak byk nem tamaktadr. lkeleraras karlkl bamlln artt bu dnemde bir lkenin dier lkelerdeki gelimelerden bamsz olarak etkin ve salkl politikalar oluturmas imknsz gibi grnmektedir. Bu nedenle Trkiye, gelecee ynelik politikalar olutururken, yaanmakta olan uluslararas etkileim srecini iyi analiz etmek zorundadr. Yaanan deimelerle ilgili olarak, eitli yorum ve nitelendirmeler yaplmtr. Bunlardan, en sk dillendirilmeleri itibariyle, Francis Fukuyama ve Samuel P. Huntingtonun yorumlarna atfla konunun erevesini izecek olursak; sz konusu projeyle balants da daha ak hale gelecektir. Sovyetler Birliinin dalmasn liberalizmin zaferi olarak yorumlayan Fukuyama, tarihin sonu tezini, liberal demokrasinin evrenselletii ve piyasa ekonomisinin alternatifsiz kald tespitlerine dayandrmaktadr. Tarihin sonu tezi, ilk olarak, Fukuyama tarafndan ortaya atlmamtr. Daha nce, tarihin sonu kavram, birok bilim adam ve dnr tarafndan dile getirilmitir. Ancak, Berlin Duvarnn ykld dnemde, Fukuyama tarafndan, tekrar ortaya atlan sz konusu tez, yeni dnya dzeni projesinin entelektel zeminini oluturmas bakmndan nemlidir. Grlmtr ki, ok gemeden, 1991 ylnda yaplan Krfez Savayla Amerika, yeni dnya dzeni slogan ile yola koyulmutur. Kreselleme, tarihin sonu tezini artracak biimde, yeni dnya dzeni olarak da isimlendirilen, Souk Sava sonras dnemi tanmlamak iin kullanlan bir kavram olmutur. Kreselleme, tarihin sonu, yeni dnya dzeni ve medeniyetler atmas gibi kavramlar, Amerika tarafndan ska dile getirilmesinin yansra maniple de edilen kavramlardr. Dolaysyla, bu kavramlarn, Amerikan kar ve emellerinin stn rtmek ve insanlara gzel gstermek iin kullanlmaya alld yorumlarnn yaplmasna yol amaktadr.

Kreselleme bir ideoloji olarak varln kabul ettirebilmek iin, btn ideolojilerin lmn ilan ederek, egemenlik tahtna kendisi oturmak istemektedir. Bu istikamette, barol, tarihin sonu iddias oynamaktadr. Dier taraftan, kreselciliin ekonomik smr boyutunu gizlemek ve tpk tarihin sonunun ilannda olduu gibi, stnlk salamak amacyla medeniyetler atmasndan sz edilmektedir. Bir taraftan, Bat dnda kalan dnya tek bir ideolojiye mahkm edilmeye allrken, dier taraftan egemenlik tesisi iin gerekli olan meruiyet temeli ina edilerek, atmay stn bir medeniyetle sonlandrma hedeflenmektedir. Souk Sava sonrasnda, liberalizmin karsnda hibir ideolojik alternatifin kalmadn iddia ederek liberalizmin zaferini ilan eden Fukuyama; Sovyetler Birliinin knn ardndan dnyann tek kutuplu bir sisteme doru gittiini sylemektedir. Bu sistem, serbest piyasa mekanizmasna dayal liberal, kapitalist Bat demokrasisidir. Ona gre, insanolu, tarih boyunca arad ideal sistemi szkonusu demokraside bulmutur ve en mkemmel sistem Bat demokrasisidir. Btn alternatif deer sistemleri ve medeniyet yaplar, tarihin bu son dneminde ortaya kan, Bat demokrasisinin ve medeniyetinin deer yarglarna teslim olmutur. Artk insanolu, arad en ideal sistemi bulduuna gre tarih sona ermitir,1 eklinde ifade ettii tarihin Sonu tezi ortaya atlmtr. Fukuyama, modern liberalizm balamnda zlemeyecek temel elikiler bulunmadn iddia ediyor; ancak, dier yandan da unlar sylyor: Arnavutluk'ta ya da Afrika'da Burkina Faso'daki insanlarn kafasn ne tr garip dncelerin megul ettii bizi pek ilgilendirmiyor. Bizi asl ilgilendiren ey, bir anlamda insanln ortak ideolojik mirasdr.2 Ancak, Balkanlarda, Afrika'da ve Ortadou'da insanlarn ne dndklerini, sorunlarn ve gereksinimlerini hie sayarak, insanln ortak ideolojik mirasndan sz etmek inandrc grnmemektedir. Hem insanln ortak mirasndan sz etmek, hem de nc dnya lkelerinin byk ounluu hala tarihlerinin amurlarna batm durumdadr
1 2

FUKUYAMA, Francis; The End of History, National Interest, Say:16, 1989, s. 3. FUKUYAMA, Francis; Tarihin Sonu ve Son nsan, (ev.: Z. DCLEL), stanbul, 1993, s. 60.

ve bu lkeler, nmzdeki yllarda pek ok srtmenin yaand lkeler olma zelliini yitirmeyeceklerdir3 eklinde bir tespiti ortaya koymak birbiriyle elimektedir. yle grnyor ki, Fukuyama, Hegel ve Marxtan esinlenirken gndeme getirmek istedii tarihin sonunda alan baz boluklar da grmek istememitir. Temel olarak, Marx ve Hegel, tarihin sonundan farkl toplum biimleri betimlemektedirler. Marx, liberal devletin temel elikisi olan, burjuvazi ile proleterya arasndaki snf elikisini zemedii grndedir. Marx, liberal devletin, yalnzca burjuvazinin zgrlnn zaferini temsil ettiini syler.4 Hegel ise, yabanclamann tarihin sonunda liberal devlette zgrln kavranmasyla uygun bir zme ulaacana inanr.5 Fukuyama, tarihin sonundan sz ederken, 1989un klie vurgusu olan ideolojilerin sonundan sz etmez. Fukuyama, insanolunun ideolojik evriminin son noktasna ulalmas ve beeri ynetim biiminin son evresi olan, Batl liberal demokrasinin evrensellemesi anlamnda tarihin sonuna tanklk ettiimizi vurgulayarak, Bat ve Amerikay n plana karmak istemektedir.6 Berlin Duvar, Bat ve Douyu birbirinden ayran ideolojik bir duvard. srail tarafndan Bat eriada rlen duvar ise, Huntingtonun ortaya att medeniyetler atmasnn simgesi gibidir. Gelecekteki ideolojiler, farkl biimlerde kendilerini gsterebilirler. Huntington ise, bir tarih kronolojisi oluturarak, ileri srd medeniyetler atmas tezini anlatmaya almtr. lk makalesinde olduu gibi, 1996 yl sonunda yaymlanan kitabnda da Huntingtonun ileri srd tez uydu: Souk Sava sonrasnda yeniden ekillenmeye balayan dnya politikasnn esas ve en tehlikeli boyutunu, deiik medeniyetlere ait gruplar arasndaki atmalar oluturacaktr. Huntington, dnya barna en byk tehdidin, bu atmalardan gelebileceini; medeniyet esas zerine

3 4

A.g.e., s. 67. MARX, Karl; 1844 Elyazmalar, (ev.: K. SOMER), Ankara, 1993, s. 39-61. 5 HEGEL, G. W. Friedrich; Tarihte Akl, (ev.: . SZER), stanbul, 1995, s. 80-99. 6 FUKUYAMA, The End of History, s. 12.

oturtulacak bir uluslararas dzenin ise, bu tehdide kar en emin tedbir olacan belirtmektedir.7 Huntingtona gre, medeniyetler arasndaki farkllklar sadece gerek deil, ayn zamanda temel ve kanlmaz gereklerdir. Bunlar belirleyen hususlar; tarih, din, kltr, dil ve geleneklerin belirledii farkllklardr. Dolaysyla, bu farkllklar sonucu atma gnmzde yaayan sekiz uygarlk arasnda gerekleecektir. Bunlar, Bat, Konfyanizm, Japon, slam, Hint, Slav, Ortodoks, Latin Amerika ve muhtemel olarak Afrika eklinde sralar.8 Ksaca, Onun iddias, Batl devletler ABDnin liderlii altnda, ortak dmanlar olan, Mslman toplumlar ve ine kar birlemelidirler. Ayr kaldklar takdirde, Bat uygarlna ait olan, Avrupallar ile ABDlilerin yenilmeleri kanlmaz olacaktr.9 Burada, Huntingtonun, ABDnin liderlii altnda Baty birlemeye ynelik daveti, ABDnin kreselletirme projesi erevesinde, Ortadouya ynelik yapt tehdit iddias ile rtmektedir. Yani, medeniyetler atmas tezi, ABD iin, bilimsel meruiyet dayanaklarndan biri olarak, rol ifa etmektedir. Genel ve bir btn olarak, Huntington iin nemli olan, ABDnin ulusal menfaatlerinin veya bir dier ifadeyle, ABDlilerin refah ve gvenliklerinin en iyi nasl korunaca ve idame ettirileceidir.10 Huntington asndan, baka bir sorun da, slm ve Ortodoks bloklarnn yaratlma ihtimalidir. Trkiyeyi dorudan ilgilendirmesi nedeniyle burada incelenmesi gereken, slm blokunun yaratlmasndaki sorundur. Huntingtona gre; slm dnyas, bir lider devletten yoksundur ve bu da slm dnyasnn en byk zayfldr.11 slm dnyasnn lideri olacak devletin, ekonomik kaynaklara, asker gce, organizasyonel yetenee ve

HUNTINGTON, Samuel P.; The Clash of Civilizations and the Remarking of World Order, New York, 1996, s. 13. 8 HUNTINGTON, Samuel P.; Uygarlklar Sava m?, (ev.: M. ZEL), zlenim, Say:10, 1993, s. 6. 9 HUNTINGTON, The Clash of Civilizations and the Remarking of World Order, s. 31-32. 10 HUNTINGTON, Samuel P.; Why International Primacy Matters, (Ed.: S. M LYNN, J. MILLER ve E. STEVEN), The Cold War and After, London, 1994, s. 307-322. 11 HUNTINGTON, The Clash of Civilizations and the Remarking of World Order, s. 177.

slm

kimlikle,

slm

mmetine

politik

ve

din

liderlik

salama

sorumluluuna sahip olmas gerektiini ileri srmektedir. Huntington, slm dnyasna lider olabilecek bir tek devlet olarak Trkiyeyi gstermektedir.12 Sonu olarak, Bat Avrupann ve RFnin, bir dier ifadeyle, Avrasyann byk blmnn ABDnin koruyuculuunu kabul etmesini salamak ve mteakiben bu byk ittifaka dayanarak Avrasyann tamamnn Batnn hkimiyeti altna girmesini gerekletirmek iin, Huntingtonn Trkiyeye nerdii rol, slm dnyasnn liderliidir. Btn bunlarn dnda asl nemli olan nokta sz konusu tezin, dorudan doruya ABD karlar ekseninde ele alnm olmasdr. Temel endie, tespitten ziyade bir proje inasdr. Projede liderlik ABDye verilirken, dnya, ekonomi temelli olmayan bir atmaya srklenmeye allmaktadr. Sz konusu atmann ilk perdesi Irakta alm, bunu Afganistan ve tekrar Irak izlerken, ran ve Suriye atma iin yeterince stlmaya allmakta, btn bunlarn dnda, Huntingtonda ifadesini bulan tek blgesel lider namzedi olan Trkiyenin etraf da kuatlm olmaktadr. Bat, tarihte Hristiyanlk ve medeniyet adna yapt smr amal katliamlara, bugn de, demokrasi ve zgrlk ad altnda devam etmektedir. Dolaysyla, ortada bir medeniyetler atmasndan ziyade, kr ve nfuz elde etme sava vardr. Trkiye bu mcadelenin, hem g hem de jeopolitik konumu erevesinde, tam da kalbinde bulunmaktadr. Sz konusu konum, gereki ve iyi planlarla desteklendii takdirde, byk bir g salayacakken, tersi durumda ise, zafiyet oluturacaktr. Souk Sava sonras dnemde kresel lekli statik dengenin dalmas ile birlikte, ift kutuplu jeopolitik blnmenin yerini kta lekli ve ktalar aras bloklamalar almtr. Bu erevede, jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik havzalar, byk glerin stratejileri erevesinde, zellikle Amerika tarafndan, smr istei erevesinde yaplandrlmaya allmaktadr.

12

A.g.e., s. 178-179.

Bir taraftan kendi iindeki ekonomik ve sosyal sorunlar, dier taraftan blgesel atmalarn batana saplanp kalma korkusu, Washingtonun hareket serbestsini snrlayan nemli faktrler olarak grlmektedir. Amerika, yeni pazar imknlar oluturmak, yeralt kaynaklarn kendi lehinde korumak ve bu kaynaklarn ulam yollarnn denetimini ele geirmek istemektedir. 11 Eyll saldrlarnn, bu anlamda, Amerikann ie koyulmas bakmndan iyi bir bahane tekil ettii sylenebilir. Hem dnya gndemini megul etmesi hem de tez konumuzu oluturmas bakmndan; 2. Dnya Sava'ndan sonra, giderek kullanm yaygnlaan Ortadou kavram, ilk defa 1902 ylnda Amerikan deniz tarihisi ve stratejisti, Alfred Thayer Mahan tarafndan kullanlmtr. Modern Ortadou, ngilterenin nclnde 1. Dnya Sava dneminde ekillenmitir. Baka bir ifadeyle, Ortadou kavramnn ekillenmesinde, ngilterenin blgedeki smrgecilik faaliyetlerinin etkili olduu sylenebilir. Ortadou; Msr, Suriye, Lbnan, rdn, srail ve Irak, Arap yarmadas devletleri, Trkiye ve ran iine alan bir blgedir. Snrlar kesin olarak belli olmayan Ortadou kavramnn, 20. yzyln smrge politikalarnn bir rn olduu sylenebilir. Asya lkeleri iin fazla bir ey ifade etmeyen Ortadou, en dar snryla Msr, Trkiye ve ran geni ve arasnda kalan blgeyi; en geni anlamnda ise, bu gene, Kuzey Afrika lkeleri, Sudan, Somali ve Afganistannn dhil edilmesiyle oluan blgeyi ifade etmek olarak kullanlmaktadr. Byk Ortadou kavram, ilk olarak ABD Genel Kurmay Bakanlna yaknl ile bilinen, Joint Forces tarafndan Quarterly dergisinin 1995 Sonbahar saysnda kan, The Greater Middle East-Byk Ortadou isimli bir makalede tartlmtr. Bylece, Ortadouyu, Dou Akdeniz (Levant) ve Basra Krfezi ile snrlandrlm olarak gren, Souk Sava perspektifinin artk deitiini; onun yerine, daha byk Ortadounun kuzeyde Trkiye ve gneyde Afrika Boynuzu; batda Fas, douda Pakistan ile evrilmi olarak sktrldn ifade etmektedir. Bylece, Ortadou belli bir bak asyla kavramlatrlmaya allmtr.

Fizik-coraf bir kavram olmayan Ortadou, daha ok kltrel farkllk, ayrm hatta ztl ifade etmek zere kullanlmakta; bu itibarla da, onu kullanan kltrel, siyas, stratejik ve ekonomik evreler ile iinde bulunulan konjonktr ve balama gre anlam, ierik ve boyutlar deiebilmektedir. Egemen gler, tarih boyunca Ortadouya srekli mdahale ederek hkimiyet kurmak istemilerdir. Ortadouya odaklanan Amerika, benzer ekilde, bu blgeyi smrmek iin Kreselleme ve Byk Ortadou Projesi ile blgede dzen aray ierisine girmitir. Byk Ortadou Projesi adyla Trkeye evrilen proje, daha sonra Geniletilmi Ortadou Projesi, nihayetinde Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Giriimi (GOKAG) eklini almtr. Projenin devaml bir surette isim deitirmesi, projenin devam eden bir srete bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Giriimi, ABD tarafndan, kreselletirmenin bir paras olarak, Moritanya'dan, Afganistan'a kadar uzanan bir corafyada, siyas, toplumsal, ekonomik ve gvenlik boyutlarnda uzun vadeli bir dnm projesi olarak ortaya konulmaya allmaktadr. ABD'nin giriimiyle gndeme gelen bu proje; ierii, kapsam ve uygulanabilirliine dair tartmalara ramen, gndemdeki yerini korumakta ve somut giriimleri zamanla ortaya karmaktadr. ABD tarafndan yeniden tanmlanan bu corafya; ABD'nin hem ekonomik sistemine, hem de gvenliine ynelik tehditleri oluturan faktrlerin younlat bir blge olarak kabul edilmektedir. Byk Ortadou Projesi, 8-10 Haziran 2004 tarihlerinde, Sea Islandda dzenlenen G-8 Zirvesinde kamuoyuna duyurulmutur. Zirve ncesinde ABD ynetimi, Avrupa lkelerinin endielerini de dikkate alarak, Arap lkelerinde demokratik reformlarn gerekletirilmesini n gren projeyi yeniden gzden geirmi ve projenin baln Geni Ortadou ve Kuzey Afrika Giriimi (GOKAG) olarak deitirmitir. Gzden geirilen projeye gre, Haziran aynda yaplan G-8 zirvesinde, ye lkelere datlan yeni metinde, demokratik reformlarn hemen gerekletirilmesinin yerine, zamana yaylmas; tm blgeye birden uygulanmasnn yerine, lkelerin birer birer ikna edilmesi nerilmitir. Gzden geirilmi proje kapsamnda, Arap

Dnyasna ynelik yaplan reform nerileri be ana balk altnda toplanmtr. Bunlar;13 1. Geniletilmi Ortadou Forumu Oluturulmas, 2. Geniletilmi Ortadou Demokrasi Destek Grubu Oluturulmas, 3. Geniletilmi Ortadou Demokrasi Vakf Kurulmas, 4. Blgede Okuma Yazma Orannn Ykseltilmesi, 5. Blgedeki Kk lekli letmelerin Desteklenmesi, olarak tespit edilmitir. Trkiye Zirveye, Demokratik Ortak olarak davet edilmi ve zirvede aklanan, Demokrasi Yardm Diyalogu Giriiminin talya ve Yemen ile e bakanln slenmeyi kabul etmitir. Sz konusu giriim, demokratikleme alannda faaliyet gsteren Sivil Toplum rgtleriyle hkmetler arasnda bilgi deiimi ve ortak toplantlar yaplmasn n grmektedir. Ayrca G-8 Zirvesi kapsamnda kabul edilen metinde, GOKAG'n bir ortaklk projesi olduunun alt izilmitir. Jeopolitik konumu itibariyle, Trkiye'nin GOKAG'n iine ekilmek istenmektedir. G-8 Zirvesine Trkiye'nin Demokratik Ortak statsyle arlm ve Demokrasi Yardm Diyalogu Giriiminin e bakanl verilmitir. 1991 ylnda meydana gelen Krfez Savandan sonra btn dnyann dikkat ve ilgisini eken Ortadou, Trkiyenin etki alannda meydana gelen ve Trkiyeyi dorudan ilgilendiren kreselleme ve GOKAG kapsamnda, ABDnin blgeye ynelik kar atmalarnn mercek altna alnarak dikkatle incelenmesi ve kendi karlarna uygun stratejiler gelitirmesi, stelik bunu, blgenin uzanda olmadnn uuruyla yapmas gerekmektedr. Tezimiz hazrlanrken, ne srdmz, Amerikan merkezli kresellemede Byk Ortadou Projesi dnyann Amerikanlatrlmasnda ekonomik, kltrel ve siyas bir mcadele alandr temel varsaymndan hareket edilmitir. Yeralt kaynaklarnn karlmas ve kullanlr hale

13

G-8 Summit Documents; Sea Island, Georgia, 2004.

10

getirilerek pazarlanmas, byk bir ekonomik gelir salamaktadr. 2020li yllar dnldnde, yeralt kaynaklarndan petroln, byk oranda azalaca ngrlmektedr. Byk petrol yataklar barndran Ortadou blgesine uzak olan Amerika, gelecee dnk olarak blgeyi kreselleme sylemi altnda ekonomik, siyasi ve kltrel boyutlaryla kontrol etmek istemektedir. Bunun devamnda Amerika, kreselleme sylemlerine dayandrarak ortaya att, Byk Ortadou Projesi ile blgenin dnyaya alan geit ve nemli ulam yollarn kontrol ederek, hem blgeyi kendi karlar dorultusunda ekillendirmeye, hem de blgede kendi varln srdrmeye almaktadr. Btn bunlarn ervesinde; u anda Ortadou blgesinde Amerika tarafndan oluturmaya allan ortam, varsaymmzn temel nedenini oluturmaktadr. Teorik bir aratrma olan tezimiz, kurumlar temelinde, hem betimleyici hem de tarihsel erevede ele alnmaya allmtr. Balangta, konuyla ilgili yerli ve yabanc kitap, dergi, tez ve dier dokmanlar incelenerek bilgiler toplanmtr. almann ilk basaman tekil eden verilerin toplanmas kapsamnda, kreselleme ve proje ile ilgili kitap, dokman ve raporlar incelenerek; 21. yzylda g merkezi olarak ne kan lkeler ile ABDnin d politika ve gvenlik anlaylarnn belirlenmesi amalanmtr; bu noktada ABDnin politikalar ve Ulusal Gvenlik Stratejileri zerinde younlalmtr. GOKAGn Trkiye zerine etkilerinin incelenmesinde ise, Trkiyenin jeopolitik ve jeostratejik konumu erevesinde proje ve Trkiyeye etkileri deerlendirilerek, ortaya konmaya allmtr. Kreselleme, internet, hzl iletiim, uzaya seyahat vs. gibi, iletiim ve ulam imknlar; nano teknoloji, klonlama, insan mrnn uzamas vs. gibi bilimsel ve teknolojik gelimeler; rahat bir hayat yaama, tatil, elence gibi, elence ve tketim mesajlaryla, byleyici bir ekilde takdim edilmektedir. GOKAG ise, aksi gayretlere ramen kan, gzya, ac, kaos ve savala medyada yer almaktadr. yukardaki Bundan takdimine, dolay, bir GOKAG de incelenirken, olsa eletirel kresellemenin allmtr. nebze

yaklaabilmek iin, bu proje ile kreselleme ilikisi, hassaten vurgulanmaya

11

Tez, Mustafa Kemal Atatrkn byk vasiyeti olan, Genlie Hitabenin bir gerei olarak ve Ondan ilham alnarak yazlmaya gayret edilmitir. Amacmz, bir duruma iaret ettii gibi ayn zamanda, bir proje halinde uygulanmaya allan kreselleme kavramn etkileriyle yorumlayabilmek ve bu kapsamda, ABD tarafndan uygulamaya konan GOKAGn, blge ve Trkiye zerine etkilerini incelemek olmutur. te bu noktada, Atatrkn Genlie Hitabesi bize rehberlik etmitir. Bu erevede, tezimizin birinci blmnde, kreselleme kavramnn sosyolojik izah yaplm; burada, kreselleme kavram, kresellemenin tarihsel geliimi, kresellemeye ilikin yaklamlar ve kresellemenin boyutlar incelenmeye allmtr. kinci blmde, Kreselleme, Geniletilmi Ortadou Ve Kuzey Afrika Giriimi genel bal altnda; yeni dnya dzeni ve bu kapsamda atlan ilk admlar, Ortadounun nemi ile bugnk durumunu etkileyen faktrler, bunun ABD iin nemi, GOKAGn kapsam ve snrlar incelenmeye allmtr. Bunlarla balantl olarak, Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Giriiminin, Trkiye zerine olan etkileri aratrma yoluna gidilmitir.

12

BRNC BLM KRESELLEME KAVRAMININ SOSYOLOJK ZAHI

1. KRESELLEME KAVRAMI Gnmz dnyasnda sosyolojinin ve birok bilim dalnn moda kavramlarndan biri olan kreselleme ile ilgili olarak farkl bak alaryla birok tanm yaplmtr. Bat kaynakl bir kavram olan kreselleme, ngilizcede, anlamnda Globalization; kullanlmaktadr. Franszcada, Kreselleme, mondialization; lkelerin Almancada, globalisierung; Trkedeki karl ise btn dnya iin geerli olan endstrilerinden insanlarn gnlk alkanlklarn ve kltrlerini aklamaya kadar herkesi ilgilendiren bir kavram olarak teknolojik ve sosyal bir devrimdir. te yandan, insan ok eitli alanlarda etkileyen bir sistem ve vazgeilmesi mmkn olmayan bir e; pazarlarn serbestlemesi, kamu kurumlarnn zelletirilmesi ve devletin kltlmesi, artan uluslararas yatrmlar

sayesinde dnya pazarnn klmesi, kapitalizmin ve liberalizmin hemen hemen her lkeye yaylmas anlamn tamaktadr. Souk Savan bitmesi sonucunda kreselleme ile ABD zdeletirilerek; ABDnin elde ettii siyas, ekonomik ve kltrel bir zafer olarak grlmektedir.14 Kreselleme, genel kabul grm bir tanmlama yaplamayan bir kavram olarak karmza kmaktadr. zellikle, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin (SSCB) dalmas ile ortaya kan, balangta tek kutuplu olarak kendisini gsterse de zamanla belirsizliklerin ortaya kt, kutuplarn artt yeni dnya dzeni iinde anlamn bulmaya alan bir kavramdr. Kresellemenin nedeni bugne kadar belli bir tarzda ifade ve edilememesinin deiik evrelerce farkl alglanmasndan

yorumlanmasndan kaynaklanmaktadr. Burada belirleyici olan hususlarn belki de en nemlisi; yeni dnya dzeni anlay ile birlikte g unsurlarnn ulusal
14

karlarn

gerekletirmek

iin

daha

baskn

grnmeleri

ve

ERBAY, Yusuf ; Kavram Olarak Globalleme, Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, Ocak- ubat, 1998, s. 169.

13

kreselleme ekillenmesidir.
15

kavramnn

unsurlarnn

menfaatlerine

gre

Kreselleme,

bilimsel-akademik,

siyasal-brokratik

dzlemlerde

eitli vesilelerle kendisine en ok atf yaplan, en sk anlan kavramlarn banda gelmektedir. Kresellemeyi destekleyen de, eletirip kar kan da bir ekilde kendisini bu kavramla ili dl olmak zorunda hissetmektedir. zgrlk, aklk ve karlkl etkileim temelinde yeni ve daha iyi bir dnyann kurulmasnda anahtar bir sre olan kreselleme, eitsizlik, smr ve gelimilerle az gelimiler arasndaki uurumun daha da ald bir dnyaya kap aralayan dehet verici bir sreci de beraberinde getirdii ifade edilmektedir.16 Kreselleme szc sadece Trkiyede deil, bata ileri kapitalist lkeler olmak zere pek ok lkenin gndemine 1980lerde ve gitgide hzlanan, yaylan bir tempoda girdi ve yerletir. Bugn artk bu terimle karlatmz somut bir olgu sz konusudur. Ayn zamanda da insanln tarihsel yrynde yeni bir aamaya gemesine yol aan bir dinamik olmutur.17 Kendi dinamiklerini byk ounlukla oluturan, hala fikir ve eylem baznda kendi z eylemlerini sorgulayan kreselleme, kapitalist sistemin var olduundan beri yeryznde olan, fakat farkl boyutlar ve grntlerle karmza kan bir olgudur.18 Kreselleme, ideolojik adan deerlendirildiinde, kapitalist sistemin kendisini devam ettirebilmesi iin daha ok retmek ve daha ok mal satmak ihtiyacn karlamak amacyla dnya pazarnda serbestleme ve snrlarn kaldrlmas srecidir. Kreselleme, kavram olarak sosyal aktivistler, entelekteller, i adamlar ve politikaclar arasnda blnmelere sebep olmutur. Ancak kreselleme hayatmza olaan bir ehreye brnerek girmitir. Pew Global Attitudes Project alma grubu tarafndan 44 lkeden 38.000 kii zerinde yaplan bir aratrmada kresellemenin yaamn rutin bir gerei olarak
KIZILELK, Sezgin; Kreselleme ve Sosyal Bilimler, 2. Bask, Ankara, 2003, s. 3-4. GNN, Daniel ve MCCORMCK, John; The Boom Generation, Newsweek, 07 February 2000, s. 21. 17 GVEN, Nazm; Kreselleme ve Trkiye, stanbul, 1980, s. 13. 18 RER Levent; Mustafa Kemalin D Politika Anlay ve Cumhuriyetin lk yllarnda Trk D Politikasnn Genel Grnm, Deien Dnya ve Trkiyenin D Politikas, (Der.: M. METNSOY ve M. EROLU), stanbul, 2001, s. 41.
16
15

14

kabul

edildii

tespit

edilmitir.19

Kreselleme

yaadmz

dnya

konjonktrn iyi yada kt ama en tatminkr biimde tasvir eden etiket haline gelmitir.20 Benzer ekilde Hirst ve Thompson, kresellemenin her kesim tarafndan ara olarak kullanlan moda bir kavram olduunu ifade etmektedirler. Kreselleme, Sosyal bilimlerde moda bir kavram, ynetim gruplarnn reetelerindeki ana buyruk ve her kanattan gazeteci ve politikac iin gndemi yakalama szc haline gelmitir. Hirst ve Thompson, kreselleme olgusu ierisinde kresel srecin hayatmzn her alannda etkili olacan; ulusal kltrn zleceini, ulusal ekonomilerin nemini yitireceini ve ulusal snrlarn ortadan kalkaca bir aa doru gittiimizi savunmaktadrlar.21 Hirst ve Thompsona gre, egemenlik artk politik bir ibareden baka bir ey deildir. nk kutupsuzlama balamnda devletler nemini yitirmekte, modern devlet ise yeni bir olgudur.22 Ancak bu cmleleri mevcudun birer ifadesi olarak deil, kresellemeye ait tasarmlar olarak grmek gerekir. Kreselleme, lkeler arasndaki ekonomik, siyas, sosyal ilikilerin yaygnlamas ve gelimesi, ideolojik ayrmlara dayal kutuplamalarn zlmesi, farkl toplumsal kltrlerin, inan ve beklentilerin daha iyi tannmas, lkeler arasndaki ilikilerin younlamas gibi farkl grnen ancak birbirleriyle balantl olgular ierdii belirtilmektedir. Kreselleme, maddi ve manevi deerlerin ve bu deerler erevesinde olumu birikimlerin ulusal unsurlar aarak, dnya apnda yaylmas anlamnda deerlendirilmektedir. Bu deerler ekonomik nitelikli olabildii gibi siyas, sosyal ve kltrel zellikte de olabilmektedir.23 Rodrik, kresellemeyi gemiten gelen bir sre olarak kabul etmektedir. Gemiten gelen bu sre dnyay tek devlet haline getirmitir. Bu balamda, devlet klm, ekonomik faaliyetler serbestlemi ve toplumsal zorunluluklar azalmtr. Rodrik, dnyann klmesini milli
The Pew Global Attitudes Project; Views Of A Changing World, 2003, s. 71. FALK, Richard; Yrtc Kreselleme, (ev.: A. AKSU), 3. Bask, stanbul, 2004, s. 1. 21 HIRST, Paul ve THOMPSON, Grahame; Kreselleme Sorgulanyor, (ev.: . ERDEM ve E. YCEL), 3. Bask, Ankara, 2003, s. 26. 22 A.g.e., s. 203. 23 GZELCK, Ebru; Globalleme Ve letmelerde Deien Kurum maj, stanbul, 1999, s. 17.
20 19

15

ekonomileri birbiriyle girift hale gelmesinin yurt ii karlklar eklinde tasvir etmektedir.24 Ancak, kreselleme esasnda rd yap ile birlikte dnyay krizlere, kaosa, belirsizlie ve risklere srklemektedir.25 Kresellemeyi ideolojik kutuplarn zlmesi olarak tanmlayanlar maddi ve manevi deerlerin ulusal snrlar aarak dnya apnda yaylmas yorumunu yapmaktadrlar.26 Kresellemeyi kutupsuzluk ve modern kapitalizm olarak yorumlayan Graider kresellemeyi isel ve tasviri olarak u ekilde ifade etmektedir: Globalleme, harikulade bir makineye benzer. mha ettiklerinin karln alr. Modern ziraatn makineleri gibi byk ve hareketlidir. Fakat ok karmak ve gldr. Koarcasna sahalar ve snrlar nemsemez. Hareketlilik devam ettiinden, makine, arkasnda byk tahribat izleri brakrken, ayn zamanda byk miktardaki refah ve zenginlii beraberinde getirmektedir. Zengini daha zengin, fakiri daha fakir yapmaktadr. Fakat direksiyonda kimse yoktur. Hzn ve ynn kontrol eden bir i dinamii veya direksiyonu olmayan bir makine olabildiince zgr ve de snrsz () [bu durum temelde onun kendi isel istekleriyle ynlendirilmi gelime hareketi tarafndan srdrlmektedir] Makine, dnyay yeniden yaplandran, kendi kendine ileyen, bir ekonomik sistem dramas oluturan, zorunlu global endstriyel devrimin zorunluluklar tarafndan ynetilen modern kapitalizmdir. 27 Sz konusu oluum yeni bir ulus tesi emperyalizm ann balamas olarak tanmlanabilir. Bu anlamda kreselleme, kapitalizmin niteliksel dnm28 olarak yorumlanabilir. Sosyal ilikilerin lke d boyutlarnn domas ve hzla yaylmas olarak tanmlanabilen kresellemeyi,29 esasnda daha nceden de var olan

RODRICK, Don; Kreselleme Snr At m?, (ev.: . AKYOL ve F. NSAL), Ankara, 2005, s. 115. 25 KIZILELK, Sezgin; Zalimler ve Mazlumlar, Ankara, 2004, s. 28-31. 26 NDER, zettin; Kreselleme Yeni Ekonomik Dzen ve Uluslararas likiler, Deien Dnya ve Trkiyenin D Politikas, (Der.: M. METNSOY ve M. EROLU), stanbul, 2001, s. 65. 27 GRAIDER, William; Tek Dnya Kresel Kapitalizmin Monik Mant, (ev.: Y.ALOGAN), stanbul, 2003, s. 17. 28 EROLU, Nadir; Finansal Kreselleme: Devletin Dzenleyici Rol zerine Etkileri, Kreselleme, ktisadi Ynelimler ve Sosyopolitik Kartlklar, (Der.: A. SOYAK), stanbul, 2002, s. 13.

24

16

ilikilerin kuvvetlenmesi ve yaygnlamasnn ideolojik sylemi olarak deerlendirmek mmkndr. Giddensin kreselleme tanm bu yargy dorular niteliktedir:30 Kreselleme, bir lkede meydana gelen olaylarn, baka yerlerdeki olaylar zerinde etkiye sahip olmas ya da ulusal snrlar dnda meydana gelen olaylardan etkilenme balamnda sosyal ilikilerin dnya leinde younlamasdr. Bu adan bakldnda kreselleme, nceden de var olan bir dizi etkileim ve iliki biiminin, hzla gelien ulam ve iletiim teknolojileri ile younlamas olarak tanmlanabilir. Bu sre iinde sadece birtakm geirgenlikler artm, herkesin birbirinden rahatlkla ve hzla haberdar olabilecei bir yapsal dnm yaanmaya balamtr. Dolaysyla, Kreselleme mill, ekonomik, siyas, kltrel yapnn bir dizi ulus tesi gelime ile koalisyonudur ve ideoloji olarak da her lkenin bir dierini etkilemesidir31 diyen Mittlemann tanm kresellemenin genel erevesini izmektedir. Amin, Wallerstein, Robertson, Hall gibi daha birok dnr kresellemeyi tarih sre ierisinde meydana gelen kapitalist dnya sistemi olarak tanmlamaktadrlar. Dnya sistemi gr, Robertsonun u szleriyle aklanabilir: yer krede meydana gelip de sosyo-kltrel ya da siyasal ilgi alanna giren, kimlik tesisi de dhil olmak zere hemen her ey dnya sistemi dinamiklerine gnderme yaplarak aklanabilir.32 Dnya sisteminin oluumu ise, Wallerstein tarafndan u ekilde zetlenmektedir: Balangta dnyann olduka ok sayda ayr ve ayrt edici zellikleri olan gruplardan olutuu savunulmaktadr. Zamanla, etkinlik alan yava yava yenilemi, gruplar azar azar birlemi, bilim ve teknolojinin de yardmyla tek bir dnyaya, tek bir siyasal dnyaya, tek bir ekonomik dnyaya, tek bir kltrel dnyaya doru yol

SCHOLTE, James; Beyond the Byzzword: Toward a Critical Theory of Globalization, Globalization: Theory and Practice, (Ed.: E. KOFMAN ve G. YOUNGS), New York, 1996, s. 46. 30 GIDDENS, Anthony; The Consequence of Modernity, Cambridge, 1990, s. 64. 31 MITTLEMAN, James H.; The Dynamics of Globalization, Globalization: Critical Reflections, (Ed.: J. E. MITTLEMAN), London,1997, s. 3. 32 ROBERTSON, Roland; Toplum Kuram, Kltrel Grecelik ve Kresellik Sorunu, Kltr Kreselleme ve Dnya Sistemi, (ev.: O. EKN ve . H. YOLSAL), (Der.: A. D. KING), Ankara, 1998, s. 101.

29

17

alnmaya balamtr.33 Bylece tek dnya fikrinin temeline bilim ve teknolojinin etkileri yerletirilerek yeni bir tanmlama yaplmaya allmaktadr. Kresellemenin tarih bir sre iinde meydana geldiini savunan Wallerstein, birok bilim adam gibi kresellemenin gemiinin 500 yl nceye dayandn ifade etmektedir. Tarihsel sre ierisinde meydana gelen kresel sisteme halklarn ve kurumlarn rettii fikirlerin, kavramlarn ve bilginin bu sistemle bir btn oluturduunu ileri srmektedir.34 Kreselleme kavram ilk olarak 1960l yllarda kullanlmaya balanm, 1980li yllardan itibaren ise yaygnlamaya balamtr. Kreselleme, 1990lara gelindiinde bilimsel evrelerce de kabul edilen bir anahtar szck haline gelmitir. Bu anahtar szck hakknda ise olduka fazla tanm yaplm35 ve bu tanmlar olumlu ve olumsuz yaklamlar iinde barndrmtr. 1945ten beri iki kutuplu diye tabir edilen dnya, tek kutuplu dnya veya kresellemi dnya diye tabir edilmeye baland. Bunun anlam snrsz ama herkesin olduu dnya diye akland. Friedman, bir sistem olarak kabul ettii kresellemeyi artk hepimiz tek bir nehir iinde akyoruz36 eklinde anlamlandrmaktadr. Gzel bir manzara olmakla birlikte kresel nehir iinde elbette birbirine arpan kyya vuranlar olacaktr. nk kreselleme nehri Friedmann syledii gibi herkesi tayacak bir nehir deildir. Kreselleme kavram zellikle son on yldr yaantmza giren yeni bir kavramm gibi sunulmaktadr. Kreselleme, ister bir sistem, ister bir olgu yada yeni bir ynetim biimi olarak alnsn, yeni dnya dzeni, postmodernizm, yerelleme ve neo-liberalizm gibi kavramlarla birebir yada genel olarak rtmektedir. Sz konusu kavramlarn hepsi kapitalizm ile

WALLERSTEIN, Immanuel; Ulusal ve Evrensel: Dnya Kltr Diye Bir ey Olabilir mi?, Kltr Kreselleme ve Dnya Sistemi, (ev.: O. EKN ve . H. YOLSAL), (Der.: A. D. KING), Ankara, 1998, s. 123-124. 34 WALLERSTEIN, Immanuel; 21. YYDA SYASET, (ev.: T. DOAN ve E. ABADOLU), 2. Bask, stanbul, 2005, s. 123. 35 GVEN, Kreselleme ve Trkiye, s. 19-23. 36 FREDMAN, Thomas; Kresellemenin Gelecei, (ev.: E. ZSOYAR), 3. Bask, stanbul, 2003, s. 10.

33

18

balantldrlar Kzlelik,

ve

ancak

kapitalizm

ile

aklanabilirler. diasporas

Nitekim olarak

kresellemenin kapitalizmin gnmzdeki boyutunu ifade ettiini belirten kresellemeyi kapitalizmin nitelendirmektedir.37 Kresellemenin teorik anlamda hedefi rekabetin artrlmasdr. Bu da artan ticaret ve neo-liberal yapsal dzenlemelerle kendisini gstermektedir. Bu durum, ulalmas hedeflenen dnyada, kresel temelde irketlerin rekabet edecei, en ucuz ve en krl rnleri retmenin ama olaca, hkmetlerin ise ekonomiye mdahale etme anslarnn azalaca eklinde yorumlanmaktadr.38 Stiglitze gre, kreselleme, ticaretin serbestlemesi yani serbest ticaretin nndeki engellerin kaldrlmas ve ulusal ekonomilerin daha fazla btnlemesi iinde dnyadaki herkesi, zellikle fakirleri zenginletirecek bir gtr.39 Ekonomilerin yani ulus devletlerin daha da btnlemesi kresellemenin nihai bir hedefidir. Ancak, gz ard edilmemesi gereken husus kresel rekabet ierisinde herkesin zengin olma artna sahip olamayacadr. Kapitalizmin mantnda srekli bir birikim vardr ve herkesin ayn artlara sahip olmas bu manta ters dmektedir. Bu sistemde, dnyada srekli bir istikrar olacan dnmek bir hayal olmaktan teye geemez. rnein kreselleme bir sistemdir diyen kesimin yorumuyla bakarsak herkesin zenginlemesi mmkn grnmemektedir. nk bu sistem smrgecilik zerine inaa edilmi modern dnyadr. Kresellemeyi bir sistem olarak kabul eden Friedmana gre, kresellemenin ardndaki yn verici dnce serbest piyasa kapitalizmidir; serbest piyasa kapitalizminin hemen her lkeye yaylmasdr. Bilgisayarlama, minyatrleme, dijitalleme, uydu iletiimi, fiber optik ve internet kresellemenin tanmnn yaplmasn kolaylatrmtr. Friedman, kresellemenin anahtarnn btnleme ve i szlemesi olduunu belirtmektedir.40 Stiglitz ile Friedmann aklamalar bu noktada eliki dourmaktadr. Baka bir ifade ile Stiglitz biraz daha iyimser yaklamaktadr.
37 38

KIZILELK, Kreselleme ve Sosyal Bilimler, s. 19. FEFFER, John; Globalization and Militarization, Foreign Policy Infocus, Volume: 7, No: 1, February, 2002, s. 2-6. 39 STIGLITZ, Joseph E; Kreselleme, Byk Hayal Krkl, (ev.: A. TACIOLU ve D. VURAL), 3. Bask stanbul, 2004, s. 9. 40 FRIEDMAN, Kresellemenin Gelecei, s. 31.

19

Ancak emperyalizm ile beslenmi kapitalist bir sistemin herkesin yararna olacan dnmek tarihi grmezden gelmekten baka bir ey deildir. Fakat Stiglitzin iyimser yaklam gelimekte olan lkeler iin yeni frsat niteliinde kabul edilebilir. Kreselleme srecinin on altnc yzyldan beri egemen41 olduunu savunan Robertson kresellemeye kltrel bak asyla yaklamtr. Kresellemeyi Ulus toplumlar, Dnya toplumlar sistemi, nsanlk ve benlikten oluan, kresellik modeli diye nitelendirdii drt temel boyutuyla ele almaktadr. Robertson, art zamanl olarak uygulanan kresel saha emasndan kresellemenin farkl yaam biimlerinin karlatrmal etkileimlerinin rahatlkla grlebileceini ve kresellemenin son birka yzyldr ald eklin rahatlkla grlebileceini 42 ifade etmektedir. Robertson, kresellemeyi anlamann en iyi yolu dnyann snrlarnn ortadan, ama uluslarn kesinlikle ilevsel tarzda birlemedii sorunu zerinde younlamaktan getiini belirtmektedir. Buradan hareketle, genel anlamda kresellemeyi dnya dzeni oluumu kavramna giri olarak tanmlamaktadr. Geleneksel anlamda ise disiplinler aras yaklam ad verilen eye belirgin bir ekilde gereksinim duyulan bir fenomen olarak deerlendirmektedir.43 Robertson, kreselleme sreci incelenirken ilevselci, faydac ve materyalist indirgeme biimlerinden kanlarak insanolu kadar bireyle toplumlar sistemi, tutarl bir analitik ereve araclyla ele alnmas gerektiini ifade etmektedir. nk kresel saha uygarlklarn, kltrlerin, ulus toplumlarn, ulus ii ve uluslararas hareketler ile uluslararas rgtlenmelerin, alt toplumlar ile etnik gruplarn, toplum ii gruplarn, bireylerin ve benzerlerinin giderek daha fazla bask altna alnd ama ayn zamanda farkl bir biimde glendirildikleri bir noktaya doru sktrlmasyla ortaya kan toplumsalkltrel bir sistemdir.44 Sonu olarak Robertsona iin,
ROBERTSON, Roland; Kreselleme, Toplum Kuram ve Kresel Kltr, (ev.: . H. YOLSAL), Ankara, 1999, s. 282. 42 A.g.e., s. 50-53. 43 A.g.e., s. 89. 44 A.g.e., s. 103.
41

20

kreselleme, dnyay tek mekn haline getirip, bilinci ykseltmitir. Bunun neticesinde de kreselleme, toplumlarn ve insan topluluklarn daha da etkilemektedir.45 Kresellemenin yeni olmadn savunan toplum bilimcilerden biri de, Halldr. Hall, kresellemeyi ngilizlik balamnda ele almakta ve ngiliz kltrne toplumunun tarihsel yada perspektiften Birleik bakldnda kresellemenin badatran eletirmektedir. yeni Hall, Hall, olmadnn grleceini belirtmektedir. Kresellemenin balangcn ngiliz Kralln oluumuyla kresellemenin yeni olduunu savunanlar da

insanln bellek yitimi srecine yaklatn, dolaysyla srf bir fikir hakknda dnyoruz diye, o fikrin yeni ortaya ktn sanmakta olduumuzu ifade etmektedir.46 Hall, kresellemenin etmektedir. Hall, kresellemeyi elikili bir alan olduunu gelen bir sre ifade olarak gemiten

deerlendirmekte; ancak genel olarak kresellemeyi postmodernkltr zemininde incelerken bu zeminin son derece elikili bir alan olduunu belirtmektedir. Hall, kresellemenin her eyin sonunu getireceine dair grlere katlmamaktadr. nk bu eski diyalog sona ermi olmadndan dolay kreselleme, her eyin sonunu getirmeyecektir.47 Hall kresellemenin egemen glere hizmet ettiini, dolaysyla kresellemeye tepki olarak yerelliin ortaya kmasnn da normal bir sre olduunu belirtir.48 Bylece kreselleme, kreselletirme erevesinde ele alnmaktadr. Hall, kresellemenin her zaman eklemlemi tikellerden olututunu ve ona egemen tikelin kendi kendisinin temsil edilmesi, konumlandrlmas, doallatrlmas ve aznlklarla ilikilendirilmesinin bir yoludur eklinde izah etmektedir. Halln burada en tehlikeli grd husus, kresellemenin herkesin ortak faydas olan insan ile zdeletirilmesidir.49 Kreselleme
45 46

A.g.e., s. 163-174. HALL, Stuart; Yerel ve Kresel: Kreselleme ve Etniklik, Kltr Kreselleme ve Dnya Sistemi, (ev.: O. EKN ve . H. YOLSAL), (Der.: A. D. KING), Ankara, 1998, s. 39-40. 47 A.g.m., s. 58-61. 48 HALL, Stuart; Eski ve Yeni Kimlikler, Eski ve Yeni Etniklikler, Kltr Kreselleme ve Dnya Sistemi, (ev.: O. EKN ve . H. YOLSAL), (Der.: A. D. KING), Ankara, 1998, s. 94. 49 A.g.m., s. 94.

21

doal

bir

sremi

gibi

ele

alnarak

kar

konulamaz

klnmaya

allmaktadr. Gerek ngiltere d politikasna olan etkileri, gerekse sosyolojik teorileri ile tannan Anthony Giddens ise, kresellemeye deinmeyen hibir siyasal konumann tam olmadn50 ifade ederek, kresellemenin vazgeilmesi mmkn olmayan bir unsur olduunu belirtmitir.51 Giddens, kresellemeyi pheciler ve radikaller olmak zere iki grupta toplamakta, radikallerden yana tavr aldn ifade etmekte; phecilerin ve radikallerin kresellemenin sonularn doru anlamadklarn belirtmektedir. Giddens, phecilerin daha ok siyasal solda toplandn, radikallerin ise; ok hayalci davranp kreselleme gereini tm plaklyla ortaya serdiini dnmektedir. Giddens, bunun nedeni iki grubun da fenomene sadece ekonomik adan bakmalarndan kaynaklandn belirtmektedir. Oysa Giddens iin kreselleme, ekonomik olduu kadar siyasal, teknolojik ve kltrel boyutlu bir olgudur.52 Giddensa gre bizi hemen hemen her ynyle etkileyen bir dnmler anda yayoruz.53 Dolaysyla tam olarak kimsenin etkisini anlamad ancak, hepimiz zerinde etkisini hissettiren bir kresel dzene srklendiimizi belirtmektedir.54 Giddens, deiim sreci ierisinde yeni bir dnya sisteminin oluturulmasndan ziyade mekan ve zamann dntrlmesini ifade etmekte ve onu uzaktan etki olarak tanmlamaktadr. Kresellemeyi modernlikle zdeletirerek kresel bilgi devrimi ve dier deiimler aracyla dnyann daha ok evrenselletiini iddia eden ve kresellemeyi modernliin radikallemesi sonucu olarak gren Giddens kresellemenin ulus devlet sistemi, kapitalist dnya ekonomisi, uluslararas i blm ve askeri dnya dzeni olmak zere drt boyutu olduunu ileri srmektedir. Giddens, Robertson tarafndan eletirilmekte ve Giddensin modernlik doal olarak kreselletirmektedir55 savnn kltrel anlamda batl
GIDDENS, Anthony; Elimizden Kap Giden Dnya, (ev.: O. AKINBAY), stanbul, 2000, s. 21. GIDDENS, Anthony; Sosyoloji, (ev.: H. ZEL ve C. GZEL), Ankara, 2000, s. 550-560. 52 GIDDENS, Elimizden Kap Giden Dnya, s. 20-24. 53 GIDDENS, Anthony; Sa ve Solun tesinde Radikal Politikalarn Gelecei, (M. SZEN ve S. YCESOY), stanbul, 2002, s. 12. 54 A.g.e., s. 19. 55 GIDDENS, The Consequence of Modernity, s. 177.
51 50

22

olmayann ne anlama geldiini sorgulamadn ve bu noktada boluk braktn belirtmektedir.56 Demirci, kresellemeyi teknoloji ve haberlemedeki ba dndrc gelimeler sonucu dnyann klmesi, ekonomik ve siyasal snrlarn giderek ortadan kalkmas ve neticede maddi ve manevi deerlerin ulusal snrlar aarak dnya apnda yaylmas ile, uluslararas ekonomik, siyas, sosyal ve kltrel
57

temas

ve

etkilerin

giderek

artmas

olarak

tanmlamaktadr.

Bunu dnyann klmesi, daha dorusu egemenlerin

etkisinin bymesi eklinde okumak mmkndr. Kongar kresellemenin kayna zerinde durmaktadr. Kongara gre, kreselleme, dnyann yaad Tarm ve Endstri Devrimlerinden sonra ortaya kan nc byk devrimin, letiim-Biliim Devriminin grntlerinden biridir. Ona gre kresellemenin iki temel kayna vardr. Birincisi, letiim-Biliim Devrimi, ikincisi ise, Sovyetler Birliinin kmesi ile beraber Souk Savan sona ermesidir.58 Bir baka eilime gre, kreselleme, teknolojik ve sosyal bir devrimdir. nk kreselleme, sadece ekonomik alanda deil sosyal alanda da kendini gsteren yeni bir sistemdir. Bu sistem sayesinde retim ve teknoloji ulusal snrlar aarak btnleecek, i pazarlar birbirlerine entegre olarak tek pazar haline gelecektir.59 George Soros, finans asndan yorumlad kresellemeyi, sermayenin serbest dolamas ve ulusal ekonomilerin kresel finans piyasalar ve okuluslu irketler tarafndan ynetilmesi olarak tanmlamaktadr.60 Esasnda bu cmleler kresellemeyi deil ama kresellemenin ideolojisini bariz bir ekilde ifade etmektedir. Sosyolojik anlamda kreselleme mahalli kltrlerin ve geleneksel sosyal balarn zld, ulus devletlerin belirleyiciliinin azald, gruplar ve kiiler arasndaki her trl ilikinin kolaylap yaygnlat, retimin ve blmn yeni bir dnm iine girdii, gerek toplumlar arasnda gerekse
56 57

ROBERTSON, Kreselleme, Toplum Kuram ve Kresel Kltr, s. 231. DEMRC, Rasih; Globalleme ve Btnleme Hareketleri, stanbul, 1997, s. 3-6. 58 KONGAR, Emre; Kresel Terr ve Trkiye, stanbul, 2001, s. 29. 59 ERBAY, Kavram Olarak Globalleme, s. 170. 60 SOROS, George; Kreselleme zerine, ( ev.: M. KEK), stanbul, 2003, s. IV.

23

ayn toplum iindeki srtmelerin yaylma tehlikesinin her zamankinden daha ok olduu, snrlarn ve geleneksel aktrlerin neminin azald, farkl bir bireyselciliin geerli olduu, geleneksel sosyal kurumlarn fonksiyonlarn yitirdii, dayanmann azald ve deerler sisteminin henz ortaya konulamad bir sre olarak okunabilir. Kreselleme, hem bir gereklik tespiti, hem bir hegomonik g iddias, hem mevcut sistemin ileyiinden esas pay alanlarn deer ve llerini evrenselletirmek anlamnda speklatif bir iddia hem de bir bask aracdr.61 Bu durum, deer ve llerin evrensellemesinin sadece speklatif bir sre deil, ayn zamanda dayatlan bir sre olduunu gstermektedir. Kresellemeyi Byk Ortadou Projesi erevesinde deerlendirdiimizde grmekteyiz ki, kreselleme, ban ABDnin ektii dnyay yeni bir tarzda smrgeletirmenin ideolojisi, sz konusu proje de bu geni lekli egemenlik mcadelesinin bir parasdr. Zira Aminin de belirttii gibi, kreselleme kapitalizmin kresellemi evresi olan kresel bir emperyalizmdir.62 Kreselleme kutupsuzluun aksine kutuplamadr diyen Amin, kapitalist dnce erevesinde dnyay merkez ve evre olmak zere iki gruba ayrmaktadr. Amin merkeze ABD, Japonya ve AByi yerletirmi ve kresellemi kapitalizm merkez (l kutup) arasnda i ie girmitir.63 Merkez ile evre arasndaki mnasebetler daima eitsizlii beslemi ve kapitalizmin znde var olan eitsizlik beraberinde rkl kanlmaz hale getirmitir. Amin, merkezi tekelcilikle sulamaktadr. Amine gre, merkezin tekelcilii, dnya zerinde kutuplamay, byyen eitsizlii ve sonu olarak da kresel bir aparteid (ayrmclk) meydana getirmitir.64 Merkezin ban ABD ekmektedir ve kresel kapitalizm ABDnin elindedir. Merkezin evre zerinde be tekeli vardr. Amine gre bu be tekel merkezin yasasdr. Bunlar: Teknoloji alannda tekel, Kresel aklar denetleyen tekel, Doal kaynaklara erime alannda tekel, letiim ve medya
KODEMR, Kadir; Kreselleme, stanbul, 2002, s. 277. AMIN, Samir; Kresellemecilik mi? Yoksa Kresel-lekli Apartheid mi?, Modern KreselSistem, (ev.: M. K. ATALAR), (Ed.: I. WALLERSTEIN), stanbul, 2005, s. 4-6. 63 AMIN, Samir; Kreselleme anda Kapitalizm, (ev.: V. ERANUS), stanbul, 1999, s. 13-14. 64 AMIN,Kresellemecilik mi? Yoksa Kresel-lekli Apartheid mi?, s. 15.
62 61

24

alannda tekel ve Kitle imha silahlar alannda tekeldir.65 Merkez be tekeli uygulamada baarl olmak iin evre lkelerin sanayisini anlamszlatrmakta, i gcnn deerini drmekte ve yapaca szlemeler iin evreyi gszletirmektedir.66 Bir taraftan anlamszlatrma gayreti verilirken, dier taraftan yeni anlamlar retilmektedir. Anlamlandrma ve anlamszlatrma hususunda en somut rnek belki de bugn Ortadouda sahneye konulanlardr. Kresellemeyi, kresel sistem olarak ifade eden Dunn, merkez devletlerin d ve ykselilerini, merkezlemi devletleraras sistemler arasndaki bir antik salnmn modern versiyonu olarak grmektedir.67 Dunn, hegemonlarn kresel sistem ierisinde ekonomik ve siyasal askeri stnl ele geirecek ekilde byyebileceklerini, ancak ok kutuplu hegemonik rekabetin devam edeceini vurgulamaktadr. Dunn, Amin gibi kresellemeye merkez ve evre balamnda yaklamaktadr. Benzer ekilde Pentagonun Yeni Haritas eserinin yazar olan Barnett de, kresellemeyi merkez evre ilikisi ierisinde incelemekte ve merkez-evre yaklamn Amerikann kresellemesi olarak nitelendirmektedir. Barnett merkeze tek hegoman olan ABDyi yerletirmekte ve dnya zerinde entegre olamam boluklar meydana geldiini ABDnin boluk olarak ifade edilen blgelere ekonomik sosyal ve kltrel olarak mdahale etmesi gerektiini ileri srmektedir.68 Bu ifadeler ABDnin gerek Afganistan gerekse Iraktaki varln akla kavuturmaktadr. Gerekten de Barnettin kreselleme tanm, ABDnin emperyalist dncesinin bir rndr. Clinton ynetiminin 1999 ylnda aklad Yeni Bir Yzyl in Ulusal Gvenlik Stratejisi,69 neredeyse tm stratejiyi kreselleme zerine dayandran bir yaklamla kaleme alnmtr.

A.g.m., s. 30-34. A.g.m., s. 34. 67 DUNN, Cristopher C.; Kresel sosyalizmin nndeki Engel(ler) ve Kresel Sosyalizme Doru, Modern Kresel-Sistem, (ev.: M. K. ATALAR), (Ed.: I. WALLERSTEIN), stanbul, 2005, s.5556. 68 BARNETT, P. M. Thomas; Pentagonun Yeni Haritas 21. Yzylda Sava ve Bar, (ev.: C. KK), stanbul, 2005, s. 13. 69 A National Security Strategy for A New Century; Washington , 1999.
66

65

25

Kresellemeye niin bu denli deer verildii, kavramn ABD ynetimi tarafndan yaplan tanmndan anlalmaktadr. ABDye gre, kreselleme, ekonomik, teknolojik, kltrel ve siyasal btnlemeyi hzlandran, tm ktalardan insanlar birbirlerine yaknlatran, fikirlerini, mallarn ve bilgilerini paylamalarna imkn salayan bir sretir.70 Bu genel tanm takip eden cmlelerde, ABDnin kresellemeden ne anlad ortaya konulmaktadr:71 Dnyann her tarafndan artan sayda insan, demokratik ynetim, serbest pazar ekonomisi, insan haklarna ve hukuk dzenine sayg, lkeler arasnda bar, refah ve i birliini salamak iin yeni frsatlar yaratma gibi ABDnin temel deerlerini kucaklamaktadr. Birok eski dmanmz, bugn, ortak hedefler iin bizimle i birlii hlindedir. Kresel ekonominin dinamizmi, ticareti, kltr, iletiimi ve kresel ilikileri dntrerek Amerikallar iin yeni i imknlar ve frsatlar yaratmaktadr. Esasnda bu ve ileride temas edeceimiz dier ifadelerden, kreselleme deil ama kreselletirme srecinde, ABDnin Trkiyenin gneyinde ve dousundaki varlnn gerekesi, meruiyet dayanaklar ve asli gayeleri olan yeni smrgecilik abalarnda neleri gze alaca ve gzden karaca anlalmaktadr. 2. KRESELLEMENN TARHES Kresellemenin ilk olarak ne zaman balad konusunda deiik fikirler bulunmaktadr. Bu durumun kresellemenin ekonomik, siyasi, kltrel ve sosyal alanlarda etkilerini gsteren ok boyutlu bir yapya sahip olmasndan kaynaklandn syleyebiliriz. Kreselleme, tarih sreci anlay ierisinde ulatmz toplumsal bir olgudur. Teknoloji bu sreci hzlandran ve kolaylatran genel ve geer bir ara olmutur. Kresellemenin ekonomik boyutunu ama kabul edersek; kresellemenin siyasal boyutu ekonomik boyut iin bir ara, kltrn ise, btn bu boyutlarn gereklemesi iin nihai bir hedef olduu gzler nndedir. Sonu olarak, kreselleme, uzun bir deiim srecidir; lhann belirttii gibi kreselleme, emperyal kapitalizmin
70 71

A.g.e., s. 1. A.g.e., s. 1.

26

yeni yz iin bir deiim srecidir.72 Aslnda maskeler deise de niyetin hi deimediini ifade etmek, bu deiim ynn ve amacn gzler nne sermektedir. Bu erevede kresellemenin tarihsel sreci ile ilgili tartmalar olaslk zerinde younlamaktadr:73 1. Kreselleme tarihin balangcndan beri vardr ancak son dnemde art gstermitir. 2. Kreselleme modernleme ve kapitalizmin gelimesiyle paralel olarak gelimi ve son yllarda hz kazanmtr. 3. Kreselleme sanayi tesi toplum, modern tesi toplum ve kapitalizm dzeninin zlmesi ile ilgili olarak son yllarda ortaya kan yeni bir olgudur. Kreselleme dncesinin tarihsel srecini yorumlarken somut grnmleri karsnda tedbirli olmak gerektiini belirten Keyman, modernleme-kreselleme ve kreselleme-yeni bir oluum ile ilgili olarak u ekilde bir yorum getirmektedir:74 lk olarak, kreselleme dncesi evrimci [bir] slupla kullanlmamal, yani modernitenin geliiminde ve yaylmasnda yeni bir aama olarak grlmemelidir. Modernitenin zaman ierisinde artan bir ekilde kreselletii dncesi, bundan nce kapsam asndan daha az kresel olduuna dair yanl bir varsayma sahip olan evrimci bir duruu gerektirir. kincisi, kreselleme dncesinin yeni bir durumu, hali, art oluturduu dnlmemelidir. Bu ekilde anlald takdirde, dnce, aklanmas gerekmeyen, balang itibariyle kurgusunu evreleyen toplumsal ilikilerin varolma artn aklayan btnletirici bir anlatya dnr. Rodrik, kresellemeyi ieden kan cine75 benzetmektedir. Kreselleme cini elbette kendi kendine ieden kmamtr; tarih sre ve baz gelimeler yaadmz dnemi ekillendirmitir. Baka bir deyile
LHAN, Attil; Hangi Kreselleme, stanbul, 2003, s. 125-140. AY, . Cem; Kreselleme Srecinde Blgeselleme Eilimlerinin Dinamikleri, Kreselleme, ktisadi Ynelimler ve Sosyopolitik Kartlar, (Der.: A. SOYAK), stanbul, 2002, s. 53. 74 KEYMAN, E. Fuat; Kapitalizm- Oryantalizm Ekseninde Kresellemeyi Anlamak, Dou-Bat , Say:18, ubat-Nisan, 2002, s.35. 75 RODRICK, Kreselleme Snr At m?, s. 25.
73 72

27

kreselleme, yaadmz an anlamlandrlmas ve ifade edilmesidir. Burada nemli olan nokta her ey gemiten kaynaklanan bir birikimdir. Davutolu, tarih sreci daha spesifik yorumlayarak kresellemenin tarihsel srecini daha belirgin bir ekilde detaylandrmaktadr:76 lk defa kreselleme srecini yayor deiliz, daha nce de benzer, daha yerel kreselleme dnemleri, medeniyet tarihi iinde yaand; ancak, bu kresellemede nemli olan baz unsurlar var ki, daha nceki dnemlerden farkllk arz ediyor. lki, ekonomik politik yapnn alkanl; yani, ok uluslu irketlerden, iletiim devriminden, uluslararas medyadan ve bunun arka planndaki ekonomik politik yapdan bahsediyoruz. lkesel dzeyde bir insan topluluu veya bir kltrn baka bir topluluk veya kltrle karlamas ve temasa gemesi anlamnda kreselleme belki de insanlk tarihi kadar eskidir. Ancak kreselleme daha ok yirminci yzylda gndeme gelmi bir olgudur. Global-kresel ve GlobalismKreselcilik terimleri, tarihte ilk kez, Raiser ve Daviesin 1944 ylnda baslm olan kk bir okuma kitabnda yer almtr.77 Kreselleme kavramnn yaygn ve modern anlamda ilk kullanmna 1960l yllarda rastlanmaktadr. Kresel kavram ilk defa, Marshall Mc Luhannn, Komnikasyonda Patlamalar (1960) adl kitabnda, bu yeni sre iin, Global Ky terimini kullanmasyla literatre girmitir. Kavram, 1980lere doru Harvard, Stanford, Colombia gibi prestijli Amerika iletme okullarnda, zellikle Colombia niversitesinden komnizm uzman Amerikal bilimadam Zbiginiew Brezinskinin desteklemeleriyle ve yine baz ekonomistler tarafndan gncelletirilmitir.78 1989 ylnda Souk Savan sona ermesinin ardndan iinde bulunduumuz dnya, ok hzl bir deiim srecine girmi bulunmaktadr. Bu srecin temellerini uzun yllar ncesine dayanan bir kreselleme sreci olarak deerlendirmek mmkndr. Bu srete temel nokta nem
76

DAVUTOLU, Ahmet; Kreselleme Srecinde AB ve Trkiye ilikileri, Anayasa Mahkemesinin 41. Kuruluu Yl Ynm Sempozyumu, 25 Nisan 2003. 77 HASANOLU, Mrteza; Kresellemenin Devlet Ynetimine Etkileri, Saytay Dergisi, Say:43, Ekim-Aralk, 2001, s. 68. 78 ZIEGLER, Jean; Dnyann Yeni Sahipleri, (ev.: M. N. DEMRTA), stanbul, 2004, s. 33.

28

tamaktadr. Bunlarn ilki 1453 ylnda Osmanl Devleti tarafndan stanbulun fethiyle sona eren Ortaa karanlndan kurtulmaya alan Batnn, denizar yeni smrgelere yelken amasyla ortaya kan zenginlemelere dayal gelimelerdir.79 Bu sre, Avrupada 1800l yllarn sonlarnda balayan endstri devrimine kadar devam etmitir. lk aama 15. yzyln sonunda merkantilizm ile balam, gelien okyanus denizcilii ve keif ruhu ile birlikte acmasz bir emperyalizme dnmtr. Okyanuslarn olas kld ulam imknlar ile dnyann her yerine ulaan Batnn iyi eitilmi ve tehiz edilmi ordular yerel halklar zerinde ksa srede egemen olmulardr. Doal zenginliklerin Avrupaya ak fikir ve siyasal yaamdaki gelimeler ve bilim dnyasndaki yeni bulular ile birleince toplumsal yaamn her alannda nemli ilerlemelere uygun bir refah ortam hazrlamtr. lk smrgecilik hareketiyle birlikte, kymeti anlalan altn ve gm madeni, ayn zamanda, 16. ve 17. yzyllara damgasn vuran, devletlerin esas zenginliinin deerli madenlerde olduunu ileri sren, korumacl savunan bir ekonomik reti olan merkantilizm80 akmn da balatmtr. Orta an sona ermesi ile ulusal devletler ortaya kmtr. Bat Ulusal devletini glendirecek olan smrge imparatorluklarnn kurulmas ile bat deniz ar lkelere siyas, askeri ve ticari etkisini yaymaya balam, bu dnemde smrgecilik bir politika olarak kurumsallamtr.81 Dnemin dnya sistemi, g dengeleri zerine kurulmutur. lk kez 30 Yl Savalar (1618-1648) dneminde Kardinal Richelieu (1624-1642) (Fransa) tarafndan bir sistematie oturtulan g dengesi siyaseti82 Souk Savan son bulaca dneme kadar tm devletler tarafndan uygulanmtr. Gl iin her trl yolun meru sayld bu siyas gr doal olarak ulusal karlar krenin her yerinde acmaszca savunacak silahlar ve projeler oluturmay gerektirmitir. 1450-1750 aras dnem, Gvenin deyimiyle, Batda kapitalist dneminin koza dnemi olarak kabul edilirse, kozadan kelebein k
79 80

GVEN, Kreselleme ve Trkiye, s. 110-120. BAKAYA, Fikret; Smrgecilik, Emperyalizm, Kreselleme, 4. Bask, Ankara, 2004, s. 17-18. 81 ARMAOLU, Fahir; 20. yzyl Siyas Tarihi, 5. Bask, Ankara, 1988, s. 79-81. 82 KISSINGER, Henry; Diplomasi, (ev.: . H. KURT), 4. Bask, stanbul, 1994, s. 51.

29

anlamnda 1750 tarihi uygun bir yeni balang noktas saylabilir. nk bu, ayn zamanda, ekonomi politik tarihinde merkantilist dnemin sona erip klasik ekonomi politik dnemin balad bir dnm noktas anlamna da83 gelmektedir. kinci temel dnm noktas ise, 1870lerde balayan Endstri Devrimi olmutur. Endstri Devrimini yaamaya balayan Kta Avrupasnda ortaya kan gelimeler eitli ekillerde dnyann dier blmlerine de ulaarak insanl byk lde etkisi altna almtr. Bu dnemin ardndan yaanan smrgecilik ise o dnemdeki kresellemenin nihai sonularn oluturmutur. 1870-1914 aras dnem, zellikle uluslararas finansal hareketlerin byk miktarlara ulamas bakmndan ayrt edici zellik tamaktadr.84 1870 den sonra, sanayi devriminin yaratt muazzam teknolojik olanaklarla ikinci kreselleme ekillenmitir. kinci kresellemenin arpc zellii askeri igallerin balamasdr. Ticaret hacimleri ve snrlar aras sermaye aklar karlatrldnda Birinci Dnya Sava ncesi yaanan bu sre ile bugn yaamakta olduumuz kreselleme sreci arasnda nemli benzerliklerin olduunu sylemek yanl olmayacaktr. O yllarda, kimi zaman Arjantindeki demiryolu tahvilleri kimi zaman Letonya ve Almanyadaki devlet tahvillerinde yaanan olumsuz gelimeler Avrupa, Amerika ve ngilteredeki byk irketlerin finansal krizlere dmelerine neden oluyordu. Dolamdaki para miktar zerinde bir denetim olmad iin New Yorkta yaanan bankaclk ve finans krizleri ok ksa sre sonra Londra ve Pariste hissedilebiliyordu. 1868 ylnda ngiltere Sendikalar Birlii kongresinde yaymlanan sonu bildirisinde Asya smrgelerinden kaynaklanan rekabetle mcadele edilmeli, ABD ve Almanyadaki eitim ve yetitirme almalar yakndan takip edilmeli ve ulatklar standartlar yakalanmal85 cmlesi, daha o yllarda kresellemenin nasl ekillendiini aklamaktadr.

83 84

GVEN, Kreselleme ve Trkiye, s. 21. EROLU, Finansal Kreselleme: Devletin Dzenleyici Rol zerine Etkileri s. 14. 85 FRIEDMAN, Kresellemenin Gelecei, s. 15-16.

30

Birinci Dnya Sava'na kadar yaanan sre iinde sava zamanlar hari lkelerin seyahat iin pasaport talep etmemeleri, daha iyi i imknlarna kavumak iin fakir lkelerden ABD kylarna byk glerin yaplmasna neden oluyordu. Yaanan bu ii hareketleri tpk bugn olduu gibi emein ucuzlamas sonucunu beraberinde getiriyordu. Bu durumdan yararlanan byk sermaye sahipleri kk lkelere yatrmlar yapyor, daha ok para kazanyorlard. Buharl geminin, demiryollarnn, telgrafn ve telefonun icad ile lkeler arasndaki mesafeler azalyor pazarlar birbirlerine daha fazla yaklayordu. Kresel sermaye bir lkeden dierine ok rahat yer deitirebiliyordu, lkelerin i ilerine mdahale edebilme hakkn kendinde grebiliyordu. 1800l yllarda bu tr gelimelerle balayan ve hzlanarak devam eden kreselleme hareketleri, Birinci Dnya Sava'nn patlak vermesi ile hzn kaybediyordu.86 Bu dnemde belirginleen kreselleme, iki dnya sava sresince yavalam, Birinci Dnya Sava nceki durumuna gerilemitir. Bunun nedenleri arasnda; korumaclk, milliyetilik, kresel karklklar komnist bloun yaylmas87 olarak saylabilir. Yeni durum yeni bir emperyalizm dalgasn getirmitir. Daha nceki dnemde altn gibi deerli madenlerin peinde dnyaya yaylan Avrupal emperyalist devletler bu defa sadece altnn deil, tanabilecek tm zenginliklerin peine dmlerdir. kinci kreselleme dnemi bir koloni kapma yar olmutur. Dnya, denizci emperyalistler tarafndan bllm, ak okyanus ulam yollarnn emniyetle kullanlmas nemli bir ulusal menfaat olmutur. Misyoner faaliyetleri ile yrtlen din-kltrel emperyalizm, zellikle Hristiyan kltrnn yerli halklar zerine ou kez zorla dayatlmas dnemin dier nemli zelliidir. Gvenlik stratejileri ve uluslararas politik sistem asndan nemli deiiklikler sz konusu deildir. Ak okyanus ulam yollarnn emniyete alnmas, uluslararas ticaretin nndeki tm engellerin kaldrlmas ncelikli ulusal hedefler olmutur.

A.g.e., s. 17. FLANOGON, Stephen L.; Meeting the Challenges of The Global Century The Global Century, Globalization and National Security, (Ed.: R. L. KUGLER ve E. L. FROST), Volume:1, Washington, 2001, s. 9-10.
87

86

31

Smrgeci lke, smrge lke ekonomisini kendi sistemine entegre etmitir. Afrika, Asya, Uzak Dou blgelerinde, Batnn kapitalist sistemi hakim olmu, kltr yaylmaya balamtr. Bunun bir anlamda kart olan Aydnlanma a ile balayan milliyetilik hareketleri ile feodal-mmet toplumunun, liberal-millet toplumuna dnm ile Ulusal Devlet anlay domutur.88 kinci kreselleme srecinde emperyalist lkelerin paylam sava ve aralarndaki kar elikileri, petrol kaynaklarna hkim olma yar, iki dnya savann yaanmasna, kapitalist sistemin karsnda Sovyet Blokunun domasna ve glenmesine neden olmutur. Bu iki bloun dnyaya egemen olma mcadelesi yaklak elli yl srmtr. Souk Sava olarak adlandrlan bu dnem, bat emperyalizminin hzn kesmi, baka bir ifade ile ikinci kresellemeye ara vermitir.89 1990l yllarn bandan itibaren kreselleme nc temel k noktasn yakalamtr. Kresel ekonomi 1960-1970 yllar arasnda en byk gelimeyi yaamtr.90 1970li yllardan itibaren dnya ekonomisinde sz sahibi olmaya balayan ok uluslu irketler, 1990 ylndan sonra yeni dnya dzeni91 kavram etrafnda tek kutuplu dnyada baty, tek ekonomik ve siyas g haline getirme plann ortaya koymutur. Kresel irketlerin gelimelerini ve dnya devletlerine oranla sermaye birikimlerinin gelimesini daha iyi anlamak iin UNCTAD tarafndan yaplan aratrmaya gz atmak gerekir. UNCTADn 1994 ylnda dnya ekonomisi ile ilgi yaynlad rapora gre :92 Dnya kapitalizminin yeni kreselleme aamasndaki uluslararas i blm iinde en byk paya sahip olan 500 byk Uun yllk cirosunun 1980 yl itibaryla 3.000.000.000.000 dolara ulat, bu rakamn ise o yln gayri safi dnya

KAZGAN, Glten; Kreselleme ve Ulus Devlet, Yeni Ekonomik Dzen, 4. Bask, stanbul, 2005, s. 3-10. 89 TZM, Haluk; Kreselleme: Gerek mi, ? Seenek mi ? Dou-Bat, Say:18, ubat-Nisan, 2002, s. 155. 90 Global Trends 2015; A Dialogue About the Future with Nongovernment Experts, Washington, 2000, s. 23-24. 91 TUCKER, Robert W. ve HENDRICKSON, David C.; mparatorluk zlemi, (ev.: A. ASAR), stanbul, 1995, s. 7. 92 Trade and Development Report; United Nations Conference On Trade and Development, (UNCTAD), Geneva, 1994.

88

32

mal retiminin %30unu, dnya mal ticaretinin de %70ini oluturduu grlmektedir. te yandan, 1970li yllarda gnde yaklak sadece 190.000.000.000 dolar hacmi olan dnya dviz piyasas ilemleri, 1990l yllarn banda gnde 1.200.000.000.000 dolara, 1994de de 1.800.000.000.000 dolara ulam durumdadr. Bu rakamn, dnya ticaret hacminin 70 misline ulat grlmektedir. kinci Dnya Sava (1939-1945) sonrasnda dnyann ideolojik iki kampa blnmesi ile 1989 Berlin duvarnn yklmas arasnda geen yaklak yarm asrlk bir aradan sonra uluslararas ekonominin kresellemesi yeniden mmkn olmutur. Son kreselleme iin uygun altyapnn hazrlanmas iletiim devrimi ile balamtr. Yonga (mikroip) teknolojisi, hzl ve yksek kapasiteli bilgisayarlar, fiber optik teknolojisi daha sonra tm dnyay sanal ortamla birletiren internet ortam, bilginin k hz ile kresel hareketliliini olas klmtr. Bu alt yap sermaye hareketinin snrlarn tesinde hzl dolamna uygun ortam hazrlamtr. Souk Savan bitmesiyle son engelin de ortadan kalkmas, btn dnya pazarlarn ok uluslu irketlere amtr. Dnya Bankas, Dnya Ticaret rgt ve Uluslararas Para Fonu uluslararas ticaret ve sermaye hareketleri iin gerekli st yapy oluturmulardr.93 Dier taraftan, SSCBnin kmesi sonucunda oluan stratejik boluk, etnik kkenli iddet, blgesel atmalar ve uluslararas terrizm gibi yeni tehditleri ortaya kartmtr. Yeni uluslararas gvenlik ortam izlenecek ulusal stratejilerde nemli deiiklikleri zorunlu hale getirmitir. Burada ifade edilen temel k noktasndan sonuncusu ierik ve metot olarak dierlerinden ayrlmaktadr. 1990l yllarda n plana kan kreselleme abalarnn ardnda, yzyla yakn bir zaman diliminde ortaya kan gelimelere bakldnda, bilim ve teknolojide ortaya kan gelimeler asndan yukarda saylan ilk iki k noktasndan farkl olarak, piyasalara ulamada artk zaman ve mesafe kavramnn anlamn yitirdii

AYDOAN, Metin; Yeni Dnya Dzeni, Kemalizm ve Trkiye, Cilt:2, stanbul, 1999, s. 507530.

93

33

grlmektedir. Bu ok nemli bir gelimedir ve bat sermayesinin yegne kazan noktasn tekil etmektedir.94 2. Dnya Sava sonrasnda ABDnin liderliinde ekonomik, sosyal ve siyas bir uluslararas yeniden yaplanmann hedef alndn gryoruz. nc kreselleme dnemi; blgesel ve kresel kurulularn kurulduu, piyasay etkiledii baz lkelerin ba aktr olduu bir dnem olarak grlmektedir. Dolaysyla: gerek anlamda entegre olmu kresel pazarlar, dnyann zelletirme ve liberalizasyona ynelmesi, ok uluslu irketlerin arlnn artmas ve seilmi dnya lkelerinin (G7, IMF, WTO, BIS, OECD, vs.) ve blgesel bloklarn, (AB, NAFTA, MERCOSUR, vs.) gittike artan bir rol oynadklar dzenlemenin eitli dzeylerinde riskli ve komplike bir iktidar ve sorumluluklarnn devri srecine tank olunurken ulus devletler de hala nemli aktrler olarak kalmaya devam ediyorlar.95 1970li yllarn kreselleme iin bir dnm noktas olduu sylenebilir. 1971de Bretton Woods Sisteminin kmesiyle sabit kur sistemi terk edilmi ve ABD, Almanya, ngiltere ve Japonya gibi gelimi lkeler sermaye hareketleri zerindeki kstlamalar kaldrmlardr. Bu dnemden sonra dnya devletleri korumac politikalardan vazgemi, liberallemeye ynelmilerdir. zelletirme, piyasa ekonomisi, finansal serbestleme, dnya ile entegrasyon gibi kavramlar ite byle bir atmosferde sk duyulan kavramlar olarak n plana kmlardr.96 Kreselletirme yolunda sz konusu kavramlar ke ta durumundadr. GATT emsiyesi altnda yrtlen ve Uruguay Turu adyla anlan ok tarafl ticaret mzakereleri erevesinde, 117 lkenin katlmyla, Aralk 1993te mutabakata varlarak 15 Nisan 1994te Fasta Nihai Senetin imzalanmasyla sonulanm olan, tarihin en kapsaml ticaret anlamas ekonomik kreselleme asndan nemli bir aamadr. Bu anlamayla dnya ticaretinde serbestleme ngren, uluslararas ticaretin nndeki
KENNEDY, Paul; Yirmi Birinci Yzyla Hazrlanrken, (ev.: F. CAN), Ankara, 1995, s. 5770. 95 WENT, Robert; Kreselleme, Neoliberal ddialar, Radikal Yantlar, (ev.: E. DN), stanbul, 2000, s. 25-26. 96 EROLU, Finansal Kreselleme: Devletin Dzenleyici Rol zerine Etkileri s. 15.
94

34

engellerin kaldrlmasna ynelik nemli kararlar alnmtr. 1994te Dnya Ticaret rgt (DT) GATTn yerini alm, dnya zerindeki 200 civarndaki lkeden 132si bu rgte katlmtr. Anlama gerei 1 Ocak 2005ten itibaren miktar snrlamalar kaldrlacak mal, hizmet ve sermaye lkeler arasnda serbeste dolaacaktr. ok Tarafl Yatrm Anlamas (MAI) gereince, uluslararas alanda faaliyet gsteren herhangi bir firmann, anlamay onaylayan lkenin firmasym gibi o lkede rahata faaliyet gstermesi mmkn hale gelmitir.97 Bunlar ekonomik anlamda kresellemenin vazgeilmezleri olarak sunulmaktadr. zetlemek gerekirse, kreselleme sreci 1870lerden 1. Dnya Savana kadar gelime, iki dnya sava arasndaki dnemde (1914-1945) ise gerileme eilimi gstermitir. II. Dnya Sava sonrasnda tekrar ykselie gemi, 1980 sonrasnda zellikle bilgisayar teknolojisindeki hzl geliim sayesinde hzlanan bu sre 1990l yllarda zirveye ulamtr. Dnya tarihi incelendiinde, tarihin hibir devrinde zerinde yaadmz dnyann tablosu 19. yzylda olduu kadar ksa bir zaman iinde deimemitir. unsurlarnda nemlidir.
98

Bu ortaya

deime kard

sosyal

yapnn

ekonomik, insanlk

fiziki,

beeri

deiikliklerle

tarihi

asndan

Temelde Batnn ekonomik karlarnn kresel boyutta hakim

klnmas iin mcadele verilirken, kanmasz olarak styapsn oluturan, aklclk, demokrasi, insan haklar gibi toplumsal eler ile kltr de dier toplumlara empoze edilmektedir. Kresellemenin tarihi aamal bir sre iinde ett edilir; birinci aama 15. yzylda, ikinci aama 19. yzylda yaanm ve emperyalizmle sonulanmtr. nc aama 20. yzylda balam ve byk bir ivme ile yaanmaktadr. Bu kresellemeyi karlatracak olursak; birinci kreselleme dneminde smrgecilik, ikinci dnemde emperyalizm ve nc dnemde de ilk iki kreselleme dneminin birleimi olan ve bu iki dnemi genel hatlaryla birletirip adeta zerine bir klf olarak geen kresellemeyi grmekteyiz.
97 98

KAZGAN, Kreselleme ve Ulus Devlet, Yeni Ekonomik Dzen, s. 11-130. TATAR, Hsniye C.; Nuhun Gemisindekiler, stanbul, 1999, s. 5.

35

3. KRESELLEMEYE LKN YAKLAIMLAR Gnmzde kresellemeye ynelik yaklamlar Held, McGrew, Goldbaltt ve Perraton izleyerek ar kresellemeciler, kukucular ve dnmcler eklinde l bir snflamaya tabi tutabiliriz.99 Ar kresellemeciler, radikaller olarak da anlmaktadrlar. Bunlara gre, endstri uygarlnn bir rn olan ulus devlet, kreselleme srecine paralel olarak nemini yitirmitir. Artk kresel piyasa politikann yerini almaktadr; nk piyasa mekanizmas hkmetlerden daha rasyonel almaktadr. Bir dier ifadeyle, ar kresellemecilere gre, piyasalar artk devletlerden daha gldr. Dnya toplumu geleneksel ulus devletin roln almaktadr.100 Devletlerin otoritesindeki bu gerileme ise dier kurumlar ile birliklerin ve yerel /blgesel otoritelerin artarak yaygnlamas eklinde grlebilir. Birok neo-liberal iin kreselleme, ilk gerek kresel uygarln habercisi olarak deerlendirilmektedir. Ar- kresellemeci bak asna gre, kresel ekonominin ykselii, radikal yeni dnya dzeninin bir delili olarak yorumlanacak, kresel dzeyde kltrel karm, kresel yaylma ve ulus devletin lm olarak yorumlanmaktadr. Bunun yannda, lkeler arasnda uluslararas ibirlii kolaylamtr; artan kresel iletiim alt yaps sayesinde deiik lkelerin halklar, ortak karlarn daha ok farkna varmakta ve bunun sonucunda da kresel bir uygarln douu ortak bir zemin olutuunu iddia etmektedirler.101 Radikaller, kresellemenin tamamen gerek olduunu iddia etmekle yetinmiyor, sonularnn istinasz her yerde hissedileceini sylyorlar. Global ar 1960l ve 1970li yllara kyasla ok daha gelikin durumda ve ulusal snrlar ykp geiyor. Uluslar eskiden sahip olduklar egemenliin, siyasetiler de olaylar etkileme yeteneklerinin bir ksmn kaybettiler. Siyasal liderlere artk hi kimsenin fazla sayg duymamas yada syleyecekleri
BOZKURT, Veysel; Kreselleme Kavram, Geliim ve Yaklamlar , Kresellemenin nsani Yz, (Der.: V. BOZKURT), stanbul, 2000, s. 18. 100 HABLEMTOLU, engl; Kreselleme Dlerden Gereklere, stanbul, 2004, s. 19. 101 BOZKURT, Kreselleme Kavram, Geliim ve Yaklamlar , s. 19.
99

36

eylere aldrmamas artc deildir. Ulus devlet a sona erdi. ve iletme konularnda yazan Japon Kenichi Ohmaenin belirttii gibi, uluslar artk basit birer kurgu dzeyinde kald. Ohmae gibi yazarlar 1998 Asya krizinin ekonomik skntlarnn, kreselleme gereini tm plaklyla ortaya serdiini dnyorlar.102 Ohmaenin fikirlerine bakld zaman karmza kan yeni dnya dzeni tm tarih boyunca grlmemi ve dnlmemi byk bir yenilik getirmektedir. Aslnda Ohmaenin savunduu fikirlere bakld zaman, bunlarn bir Adam Smith-David Ricardo izgisinde grler olduunu, sadece devletlerin kendi avantajlarn ve tketicilerin avantajlarn n plana karmalar nermesinin ters yz edilip uluslararas irketler ve tketiciler iin bunlarn n plana alnd grlebilir.103 Byelec tketim itihasnn kabarmas ve tketimin ama haline getirilmesi gayesi tanmaktadr. Kreselleme kartlar, radikal/ar kresellemecilerin tam karsnda yer almakta olup, pheciler olarak da nitelendirilmektedir. pheciler kresellemeye kaygyla yaklamakta, yaadmz dnyada hibir eyin yeni olmadn ifade etmektedirler.104 Giddensa gre, pheciler daha ok siyasal solda, zellikle eski solda toplanyorlar. phecilere gre, kreselleme nosyonu, refah sistemlerini ortadan kaldrmak ve devlet harcamalarnda ksnt yapmak isteyen serbest piyasaclarn ortaya att bir ideoloji. Grdklerimiz ise olsa olsa yz yl nceki dnyann bir tekrarndan ibaret. Para ticareti dhil olmak zere youn ticaretin yapld, ak bir kresel ekonomi on dokuzuncu yzyln sonunda da vard.105 Hirst ve Thompsonn kreselleme sorgulanyor adl almalarnda bu konuya daha ak ifadelerle netlik getiriyorlar. Kresellemenin radikaller tarafndan retilen bir mit olduunu savunan Hirst ve Thompson, kresellemeye daha lml phecilikle yaklatklarn syleyerek, bu konuda temel sonu ne

GIDDENS, Elimizden Kap Giden Dnya, s. 21. KARADEL, Cem; Kreselleme ve Dnya Dzenleri, Kreselleme ve Alternatif Kreselleme, (Der.: C. KARADEL), Ankara, 2005, s. 8. 104 HABLEMTOLU, Kreselleme Dlerden Gereklere, s. 20. 105 GIDDENS, Elimizden Kap Giden Dnya, s. 19-21.
103

102

37

srmektedirler:Birincisi, yeni kresel ekonomiye ve bunun uluslararas106 ekonominin nceki hallerinden farkna ilikin genel kabul grm bir modelin olmamas; ikincisi, ynelimlerin karlatrlabilecei ak bir modelin yokluunda, sektrlerin srelerin uluslararaslamasnn rneklerini, geliigzel bir ekilde, kresel, otonom piyasa gleri tarafndan idare edilen bir ekonominin bymesinin kant gibi gsterme eilimi; ncs de, tarihsel derinliin eksiklii, mevcut deiiklikleri hem ncesiz ve biricik hem de gelecekte uzun sre varolacaklarm gibi gsterme eilimidir.107 Bu grubun taraftarlar, kresellemeyi, kapitalizmin sava olmayan ileyi mant yada jeo-ekonomik emperyalizm olarak deerlendirirken kresellemenin, beklenilmeyen bir olgu olmadn, sadece bu srecin ar kresellemeciler tarafndan abartlarak bir efsane haline getirildiini ne srmektedirler. Dnya ekonomisi gemite olduundan daha az btnlemitir. Bunun yannda ulusal hkmetler, uluslararaslamann edilgen madurlar olmamaldrlar.108 Dnmcler ise, ulusal hkmetlerin otoritelerini ve glerini yeniden yaplandrdn iddia ederler. Hem ar kresellemecilerin egemen ulus devletin sonunun geldii iddialarn, hem de kreselleme kart phecilerin hibir ey deimedi tezini reddetmektedirler. Evrenselci aydnlanma dncesi ile modernitenin bir trevi olarak deerlendirdikleri kreselleme srecinin, ulusal hkmetlerin gcn yeniden yaplandrdn savunmaktadrlar.109 Dnmcler kreselleme konusunda, phecilerden ok radikallere yakn durmaktadrlar.110 Dnmclere gre, kreselleme birok alardan yeni ve ciddi bir gelimedir. Ancak ayn zamanda uzun bir tarihsel srecin parasdr ve kendi ierisinde fazla sayda elikili durumlar da barndrmaktadr. Dnmcleri endielendiren, kresellemenin nelere nc olabilecei ve ne tr bir dnya dzeninin habercisi olacadr.111

106 107

HIRST ve THOMPSON, Kreselleme Sorgulanyor, s. 27. A.g.e., s. 27. 108 HABLEMTOLU, Kreselleme Dlerden Gereklere, s. 23. 109 A.g.e., s. 24. 110 GIDDENS, Elimizden Kap Giden Dnya, s. 20. 111 KARADEL, Kreselleme ve Dnya Dzenleri, s. 11-12.

38

Samuelsona gre, kreselleme iki tarafl keskin bir kltr; iktisadi bymeyi hzlandran, yeni teknolojiyi yaygnlatrp, zengin lkelerde olsun, yoksul lkelerde olsun, yaam dzeyini artran bir ara, ayn zamanda, ulusal hkmranla tecavz eden, yerel kltr ve gelenei andrp iktisadi ve toplumsal istikrar tehdit eden son derece tartmal bir sre.112 oumuz Samuelsonn syledii gibi, hem kresellemeyi byk bayraklarla karlarz hem de bu kelimeyi duyar duymaz, kresellemeye kart bir eyler syleriz. Bu aslnda insann tabiatnda olmakla birlikte; bir sre iinde gelien bu olguya kart ve taraftar fikirler kresellemenin doasndan kaynaklanmaktadr. nk kreselleme, kimilerine gre faydal oldu ve gelecek vaat etti, kimilerine de byk hasarlar verdi. Tabi burada fayda ve zarar kurumsal olarak dnmek lazmdr. Bauman, kresellemeyi tersine evirebilmek iin yaplacak hibir ey olmadn belirtmektedir. Ya kreselliin yannda olabiliriz ya da ona kar kabiliriz. Kresellemeyi, ay tutulmasna kar kmak ya da taraftar olmann bir sonraki ay tutulmasn engellenemeyeceinin rneine benzeten Bauman, ksaca kresellemenin kanlmaz olduunu ifade etmektedir. Ancak bu kanlmazlk durumu karsnda sessiz kalnmamas gerektiini vurgulamaktadr ve bu sessizlii insanlk asndan ahlaki bulmadn ifade etmektedir.113 Bauman, kresellemenin kanlmazl yannda, mutlaka bir eyler yapmak gerektiini ve bir nehir nasl ki geri aktlamyorsa burada asl meselenin nehri temiz tutmak olduunu; nehirden nasl faydalanlmas ve hangi kanallara aktarlmas gerekiyorsa; kreselleme iin de ayn durumun sz konusu olduunu, dolaysyla kresellemenin getirdii faydalarn eit olarak datlmas gerektiini vurgulamaktadr. Netice olarak; Bauman, kresellemeye kar kresel zmlerin bulunmas gerektiini sylemektedir.114 Bauman, dnyada bir kreselleme olgusu yaanrken,
112

SAMUELSON, Robert J.; Kresellemenin ki Taraf, NPQ Trkiye, Cilt:2, Say:4, 2000, s. 62. 113 BAUMAN, Zygmunt; Kresellemenin Etik Mcadelesi, NPQ Trkiye, Cilt:3, Say:3, 2001, s. 36. 114 A.g.m., s. 37-39.

39

buna mukabil kresel tedbirlerin alnmadn ifade ederken, bu noktada kresellemeye kar olduunu ifade etmektedir. Ulus devlet yapsn; sosyal, kltrel, ekonomik, askeri, dnyann tasarlanm hanesi olarak tanmlamakta ve uluslararas irketlerin bu dzeni bozduunu, nlerine kan engelleri yktn, kendi amalar dorultusunda ilerlemek iin, ekonomik adan gereksiz ve bu nedenle de gayri-meru grd dier tm amalar yok saydn yada by-pass ettiini vurgulamaktadr.115 gerekletirme Bu yolu adan olarak kresellemeye baklabilir. Sene gre, dnya her ne kadar, eskisinden daha varlkl ise de dnyamz ayn zamanda olaan st yoksunluklar ve akl almaz eitsizlikler dnyasdr. Bu yzden, Sen, Seattle, Melborn, Quebee, Cenova ve dier kentlerdeki kreselleme kartlar gstericilerinin aslnda kresellemeye kar kmadklarn, dnyann her yerinden gelen bu insanlarn ikyetlerini dile getirmek iin geldiklerini ifade etmektedir. Dolaysyla da kreselleme kart protestolar kreselleme ile ilgili deildir eklinde yorumlamaktadr.116 Sen, kresellemenin yeni olmadn yada batllama olarak alglanmamas gerektiini ifade etmektedir. Kreselleme, herkesin alglad gibi lgnlk da deildir. Sen, sorunun dolayl yada dolaysz biimde eitsizlik olduunu; kresellemenin marjinal deiim olmadn ifade etmektedir. Sen iin, nemli olan, kresellemeden herkesin bir eyler kazanp kazanmaddr. Sen, burada kresellemenin adaletsiz bir ekilde gelitiini, bu noktada kresellemeye kartln ifade ederken, btn gelimelere ramen, kresellemenin kanlmaz olduunu, ancak herkesin yararna baz dzenlemelerin yaplmas gerektiini ifade etmektedir. Senin bu aklamalar emperyalist dnya gleri iin anlamsz kalmaktadr. nk, kreselleme ekonomik kaynakl st rtl gnmzn hukuki olarak serbestlemi bir smr yoludur. En azndan bugn byledir.117 egemenlerin menfaatini

115 116

A.g.m., s. 38. SEN, Amartya; Kreselleme zerine On Tez, NPQ Trkiye, Cilt:3, Say:3, 2001, s. 39-40. 117 A.g.m., s. 40-41.

40

Went, ABD eski alma bakan Robert Reich ve Japon i dnyas Gurusu Ohmae gibi yazarlar iin kreselleme her eyi deitiren, ulus devletlerin ve sendikalarnn ona kar hibir ey yapamayacaklar yada ok az ey yapabilecekleri kesin bir eilimdir. Ksmen tepkisel olarak Ellen Meiksins Wood (Bugn genel olarak kullanld anlamyla kreselleme, solun boazn skan en ar ideolojik engeldir) ve David Gordon gibi yazarlar kresellemenin etkileri, nemi ve yeniliini gl bir biimde sorgulamaktadrlar. Bu yazarlar, dier konularn yan sra irketlerin gerekten zgr-kendi setikleri zamanda yine kendi setikleri yere harekette serbest olmadklarn yada dnya ekonomisinin on dokuzuncu yzyln sonrasnda en az bugnk kadar uluslararaslam olduunu vurguluyor. Kreselleme szcne birok farkl anlam yklediini ve onun artk ideoloji haline geldiini sylyorlar.118 Burada iki farkl grup gryoruz: radikal gr ve kartlar cephesi. Yukarda da ifade edildii kart yada olmamak temel dnceyi deitirmiyor; kreselleme, kanlmaz bir sre olarak takdim ediliyor. 4. KRESELLEMENN BOYUTLARI Kreselleme ile ilgili deerlendirmeler, genellikle ekonomik boyutu zerinde younlamaktadr. Ancak kresellemenin teknolojik, siyas, kltrel ve sosyal boyutlar da dikkate alnmak zorundadr. Teknolojik kreselleme, yeni iletiim tekniklerine ve enformasyon devrimine atfta bulunmaktadr. Siyas kreselleme, ulus devletin solmasndan dem vurmaktadr. Kltrel kreselleme, insanlarn televizyon, video gibi aa yukar ayn rnlere sahip, kresel bir kyde yaamalar ile beliren kltrn homojenlemesine atfta bulunmaktadr. Sosyal kreselleme ise bugnn, bireyci ve tketici kltr zerine temellenmi olan, hayat tarznn homojenlemesine atfta bulunur. Ancak btn bu unsurlarn ve ynlerin birbirine bal olduu unutulmamaldr. Nihayetinde iktisad kreselleme, teknolojik kreselleme tarafndan kolaylatrlmakta hatta kymet bulmaktadr. Siyas kreselleme
118

WENT, Kreselleme, Neoliberal ddialar, Radikal Yantlar, s. 22-23.

41

ise, iktisad kresellemenin tamamlayclna ihtiya duyar. Halbuki sosyal ve kltrel kreselleme, iktisad kresellemenin kanlmaz etkilerine maruzdur. Burada da vurgu uluslararas pazar ekonomisinin snrlarn tesine tamasdr.119 Byk Ortadou Projesinin, tek tek incelendiinde kreselletirme hareketinin kurumsal boyutlar ile dorudan iliki ierisinde olduu grlmektedir. Irakn igali ile asker ve buna ilikin insan haklar, demokrasi, zgrletirme gibi kavramlarla n plana kan siyas cephesinin arkasnda yer alan genel anlamda kreye hkim olma, zel olarak da blgenin ekonomik deere sahip kaynaklarnn smrlmesi, kreselleme ile sz konusu proje arasndaki kurumsal ilikiyi gstermektedir. Bu erevede kresellemenin ekonomik, siyasal, kltrel ve teknolojik boyutlar deerlendirmeye tabi tutulacaktr. Meselenin ekonomik boyutunun arl, bu kurumun dierlerine nazaran daha ayrntl incelenmesi zorunluluunu ortaya karmtr. Zira tartmalar kavramlar ve deerler zerinden yaplmakla birlikte, uygulamalar daha ok ekonomik eksende gereklemektedir. Baka bir ifadeyle, temel ama ekonomik erevede belirlenen kr olup, deerler onu merulatrmakta teknoloji kullanlmakta, ise ara siyaset taktikler alan olarak ekillenmekte, olarak kullanlmaktadr. Dolaysyla Ortadou

kreselleme kavramnn bu alardan incelenmesi Byk Projesinin uygulanmasnn daha iyi anlalmasn salayacaktr.

4.1. Ekonomik Alanda Kreselleme

Gnmzde kreselleme, ekonomiden toplumsal yaamn

dzenlenmesine kadar eitli alanlarda dnyay etkileyen, uluslararas toplumun dokusunu ve yapsn, eskiye gre btn kaideleri deitiren bir parametre olarak karmza kmaktadr. Bilgi ve iletiim teknolojilerinde (BT) yaanan hzl ilerleme ve gelime, uygarlk tarihinde 21. yzyln en belirleyici unsuru olmutur. Yaanan bu hzl ilerleme ve genileme, ticaretin ve ilerin
FOTOPOULOS, Takis: Globalisation, the Reformist Left and the Anti-Globalisation Movement, Democracy and Nature: The International of Inclusive Democracy, Volume: 7, No: 2, 2001, s. 234.
119

42

yapl yntemlerini deitirmi, ekonomik ve sosyal hayat derinden etkilemi ve ulusal bamszlk, egemenlik ve ulusal gvenlik gibi yerlemi kavramlarn ve kalplarn sorgulanmasna neden olmutur. BTde yaanan gelimeler kreselleme olgusunun yaylmasnn da ardnda yatan en nemli etmenlerden biridir. Bilgi ve iletiim teknolojileri ayn zamanda, yeni ekonomi kavramn
120

aklamaya

alan

paradigmann

kaynan

oluturmaktadr. ekonomisi,

Birok yazar yeni ekonomiyi bilgi ekonomisi yada dijital telekomnikasyon alannda yaanan teknolojik

ekonomi olarak nitelendirmektedir. Kreselleme sylemine gre dnya zellikle yeniliklerin finans piyasalarndaki sermaye mobilitesi zerinde ok nemli rol oynamas ile sermayenin uluslararaslamas anlamnda byk bir srama ile btnlemeye doru gitmekte ve finans-ticaret sermayesinin btnleme sreci giderek hzlanmaktadr.121 Nitekim ideoloji hibir eyi umursamaz bir ekilde geebildiiniz kadar piyasa ekonomisine gein diyor.122 Bylece kresellemenin nndeki engellerin kaldrlmas amalanmaktadr. Daha nce de belirtildii gibi hemen her kesimin ortak bir yargda bulunduu konu, kresellemenin ekonomik olduudur.123 Gerek manada ekonomik alanda kresellemenin balangc 1800l yllara dayanmaktadr. 1800l yllarn balarndan itibaren keif ve icatlardaki art sonucu ulatrma ve haberlemede ulalan yeni boyutlar sermayenin kresellemesi hareketlerini balatmtr. Birinci Dnya Sava'nn balamas ile ekonomide kreselleme duraklama dnemine girmi, kinci Dnya Sava ve Souk Sava dnemlerinde duraklama dnemini devam ettirmitir. Ekonomide kreselleme 1970li yllarn balarndan itibaren tekrar gndeme gelmeye balam, 1980li yllarn balarnda ise ABDde muhafazakrlarn piyasa

ODYAKMAZ, Necmi; Bilgi Teknolojileri, Kreselleme ve Kalknma, D Ticaret Degisi, Temmuz, 2000, s. 7. 121 PETRAS, James; Globalization: A Socialist Perspective Canadian Dimension, Volume: 33, No: 1, 1999, s. 4. 122 STIGLITZ, Kreselleme Byk Hayal Krkl, s. 96. 123 FROST, Ellen L. ; Globalization and National Security:A Stratejik Agenda, The Global Century, Globalization and National Security, (Ed.: R. L. KUGLER ve E. L. FROST), Volume:1, Washington, 2001, s. 37.

120

43

ekonomisini kazanmaya

devlet

mdahalelerinden ABD

arndrma Reagan

hareketleri dneminde

ile

hz

balamtr.

bakan

daha

serbestletirilmi bir dnya ekonomisi oluturmak amacyla yeni politikalar retilmeye balanmtr. 1989 ylnda Berlin duvarnn kmesiyle ABD hkimiyetinde tek kutuplu dnya dzeni oluturma abalar sonucu sermayenin kresellemesi hareketleri, az gelimi, gelimekte olan ve gelimi lkelerin yani tm dnyann gndemine yeni ekonomik dzen ad altnda yerlemeye balamtr.124 Yaanan bu gelimeler sonucunda ulusal mali piyasalarn aralarndaki snrlarn ou ortadan kalkmak suretiyle kresel bir sermaye piyasas olumaya balam, uluslararas rgtlerin ve ok uluslu irketlerin saysnda artlar meydana gelmitir.125 irketlerin ok uluslu hale gelmesi, kresellemeyi mmkn klan en nemli admlardan biridir. 19. yzylda uluslararaslamaya balayan Avrupa ekonomisi, ekonomik alan olarak olduka hiyerarik bir yapya sahiptir. Ekonominin bymesi, bat ulus devletlerini kar karya getiren rekabetten ayr dnlemez. Bu mcadele smrgecilik ve sanayi devriminden sonra katlanmtr. zellikle 1880den sonra deniz ar ekonomik ulamlar ve bilhassa 1870den balayan ikinci smrgeleme dalgas yukarda ifade edilen mcadeleyi daha da ykseltmitir. Bu periyodun belki de en nemli sonucu kutuplamaya giden srete aktr devletleri, Almanya, ABD ve Japonyay ortaya karmasdr. Daha belirgin bir ifadeyle 1870den sonra dnya hem uluslararaslam hem de kutuplamaya doru gitmitir126 Dnya ekonomisinin evrimlemesi ve gelimesi merkantilist dnemin doygunlua ulamasyla balamtr. 18. yzylda Avrupann sanayide ilerlemesi ve retilen rnlerin darya ihra edilmesi ihtiyac yeni bir alm, laisserfaire beraberinde getirmitir. 18. yzylda ngilterede yaplan teknolojik bulular ticari kapitalizmin, merkantilizmin sna kapitalizme geiini salamtr. Bu dneme kadar devam eden devlet mdahalesi sanayinin kurulmasyla gndeme gelmi ve laisserfaire mantna ters dt
124 125

KAZGAN, Kreselleme ve Ulus Devlet, Yeni Ekonomik Dzen, s. 64. YILDIZOLU, Globalleme ve Kriz, s. 32. 126 ADDA, Jacques; Ekonominin Kresellemesi, (ev.: S. NEC), 3. Bask, stanbul, 2005, s. 51.

44

grlmtr. Ancak, bu dnemde ham madde salamada devletin rol ok byktr. nk smrgecilikle, ham madde sorunu 18. yzyldan itibaren koruyucu ve ticari anlamalarla zlmeye, serbest ticaret gelimeye balamtr.127 Ancak bu serbestlik gllerin lehine, dierlerinin ise aleyhine ilemitir. 18. yzyldan sonra hegemonik g unsuru da srekli deiime uramtr. Bunun asl sebebini ekonomik stnlk dncesi oluturmaktadr. 1648 Westfelya Bar Antlamas, Birlemi Milletler sistemi, Bretton Woods anlamalar vb. oluumlar hegemonik gcn kendisini tezahr amacn tar.128 Oysa ampirik gereklik ne evrensel btnleme ne de faydalarn btn dnyaya yaylmas ynndedir. Ekonomik alanda, 19131950 yllar arasnda yaanan durgunluk dnemini hari tutarsak; 18701913, 19501980 ve 1980den sonra olmak zere byk gelime yaanmtr.129 Mali kreselleme 1945ten sonra balamtr. Bu dneme kadar sanayilemi ve sanayileme gayretinde olan devletlerin uzun dnemli bor senetlerinden olumaktadr. Mali kresellemenin dnemli olmas ekonomik ilikilerin ilevsizlemesinden kaynaklanmaktadr. kinci Dnya Savandan sonra borlu devletlerin borlarn reddetmesi yada eksik demesi gibi durumlarn oalmas, Bretton Woodsun kurumlarnn idaresinde ok uluslu bir kamu finans sisteminin oluturulmasn tevik etmitir. Ancak gelien teknoloji ve yeni pazar a istikrarszl beraberinde getirmitir. Uluslararas deme dengesizlikleri iin kurulan tek tarafl yada ok tarafl finans sistemi hiyerarik sistemler dorultusunda ilemektedir.130 Ular kresel ekonominin motorlar olarak grlmektedir. 17. ve 18. yzyllarda byk smrgeci ticari firmalarn kurulmasyla devlet himayesi de gelimitir. Ancak modern ok uluslu irketlerin en ak belirtisi, endstri devrimiyle birlikte uluslararas imalatn gelimesidir. Dnya ekonomisinde
KAZGAN, Glten; ktisadi Dnce Veya Politik ksisadn Devrimi, 2. Bask, stanbul, 1974, s. 33-46 . 128 ADDA, Ekonominin Kresellemesi, s. 55. 129 World Bank; Globalization, Growth, And Poverty: Building An Inclusve World Economy, World Bank Policy Research Group, Washington, 2002, s. 39. 130 ADDA, Ekonominin Kresellemesi, s. 75.
127

45

imalat alanndaki ok uluslu irketlerin dnya ekonomisinde 19. yzyln ortalarnda ortaya ktklar ve Birinci Dnya Savana dein iyice kurumsallatklar konusunda gr birlii vardr. 1920lerde gerek anlamda farkllam ve btnlemi ok uluslu irketlerin olgunlamasyla birlikte uluslararas ticari faaliyetler de hzla artm; ancak krizli 1930larda ve savan ypratc etkilerinin olduu 1940larda yavalam, 1950lerden sonra yine dalgal bir art dnemine girmitir.131 Sanayi toplumlar, insanlar kazanmak iin rekabet ettii alma alannn atma olduu doktrinler sunar.132 Sanayi devrimi retimi tekelletirirken, tketimi de yaygnlatrmtr. letiim devrimi ise, retim asndan tam bir standartlamay n grmektedir. Sanayide retimin standartlamas birbirini takip eden yeni oluumlara meydana getirmitir. Sava sonras retim tarz; Taylorizm, Fordizm, Keynesilik ve ABD Hegemonyas olmak zere birbirini izleyen drt aama ile ekillenmitir.133 Souk Savan sona ermesi ideolojik dmanlklar ortadan kaldrm merkezin dnsel yapsn ortaya karmtr. 19451989 arasnda gelien teknoloji ve bankaclk hareketleri beraberinde bir takm problemler getirmitir. Bunlarn en nemlisi, gelimekte olan lkelere yardm fikrinin yeni bir smrye dnme tehlikesidir.134 19451990 dneminin zeliklerini drt noktada toparlayabiliriz:135 1. ABDnin, Avrupa ve Japonya ile yapt ekonomik ittifaklar ile ekonomik verimlilik konusunda doruk noktasna ulamas ve hegemonik g haline gelii, 2. Gerekte mevcut olmayan ABD, SSCB ekimesi, 3. nc Dnya lkelerinin kuzeye yanamaya almalar, 4. 19701980lerde meydana gelen kresel ekonomik durgunluk.

HIRST ve THOMPSON, Kreselleme Sorgulanyor, s. 45-46. KORKMAZ, Abdullah; deolojisinin alma likilerine Etkisi, Toplumsal Yap, (Ed.: Y. KAYA), stanbul, 2005, s. 98. 133 WENT, Kreselleme, Neoliberal ddialar, Radikal Yantlar, s. 110. 134 FALK, Yrtc Kreselleme, s. 15. 135 WALLERSTEIN, Immenual; Liberalizmden Sonra, (ev.: E. Z), 2. Bask, stanbul, 2003, s. 23-30.
132

131

46

Kresellemi dnya ekonomisi dnlenin aksine dorusal deildir. nk dnya ekonomisinin l takm olan AB, Japonya, ABD arasnda dikey bir yaplanmann olutuunu gryoruz. Dolaysyla da bu sre dnyann geri kalann marjinalletirmektedir.136 Tarihsel oluum ierisinde teki-biz, dou-bat, kuzey-gney vb. kavramlarn yerini merkez-evre ilikisi almtr. Merkez-evre ilikisi, kendisini kreselleme ile ekillendirmitir. Kreselleme, ekonomik kaynakl olmas bakmndan, merkez-tamamlanm ve evre-btnletirilmi ilikisi vardr. Merkez-evre ilikisi dnya devletlerinin tek hegemonik g olma yarndan kaynaklanmaktadr. Bu durum 21. yzylda smrgeciliin kamufle olmu eklidir.137 zellikle 1960 1970 dnya ekonomisinin daralmasndan sonra ABD, AB, Japonya lsnn ok uluslu irketlerin yaygnlat dnyamz junglea dnmtr. 1980de kuzey-gney ekonomik bunalmn ve bu ekonomik bunalmn sonucu olarak da iki sper gcn stnln sarsmtr. Bu sonu SSCBnin dalmasna ABDnin tekrar ekonomik hegemon g olmasn salamtr.138 Bu da ABDyi tek kutuplu, aslnda tek kreselletirici g haline getirmitir. Gnmzde ABD dhil otuzdan az lke Merkezde, dier devletler ise evrede yer almaktadr. AB yeleri ve Japonya kendi sermayeleri yararland lde ABD ile uzlasalar bile, kendi kurumlar ve toplum deerleriyle att yerlerde ABD ile ekimektedirler. Kreselleme nnde en byk engel ulus devlet olduu iin, evrede ulusdevleti geriletmede hepsi ibirliini srdrmektedir.139 rnein, dnya nfusunun %15,4n oluturan gelimi lkeler, dnya retiminin (GSYIH) yardan fazlasna (%55,7) sahiptir.140 Birok ideolog, iveren ve politikac kresellemenin boyut ve etkilerini abartmaktadr. Birok ksr politik karar karsnda kendimizi uyarlamaktan
WENT, Kreselleme, Neoliberal ddialar, Radikal Yantlar, s. 66-67. ADDA, Ekonominin Kresellemesi, s. 56-57. 138 AMIN, Samir; Ekonomik Bunalm ve Kuzey Gney likisi, Dnyada Neler Oluyor? Ekonomik Ve Jeolopotik Dnya Yll; (Ed.: F. GEZE , A. Q. VALKODO ve Y. LACOSTE), (ev.: A. BAYRAMOLU ve Dierleri), stanbul, 1982, s. 19. 139 KAZGAN, Kreselleme ve Ulus Devlet, Yeni Ekonomik Dzen, s. 43. 140 International Monetary Found; World Economic Outlook 2003, s. 23.
137 136

47

baka bir ansmzn olmad manzaras karmzda durmaktadr. Doal bir fenomen olarak resmi izilen kreselleme hakkndaki yzeysel ve yanl iddialar yardmyla merulatrlmaya allmaktadr. Ancak hibir gerek, dnya ekonomisini ileyii ve rgtlenmesindeki reel ve niteliksel deiimlere gzmz kapatmamal. Gelinen nokta itibariyle kresellemenin ekonomik boyutlarn u ekilde ifade etmeliyiz: 141 1. Entegre olmu kresel pazarlarn saysnn artmas (On yldan ksa bir sre ierisinde OECD dndaki dnyann byk ounluu zelletirme, liberalleme ve dereglasyona ynelmi ve dnya pazarlarnda aktif rol almaya almaktadr.) 2. Ularn bymeye devam etmesi, (Hi bir U zgr deildir. Burada sylenebilecek tek husus; Ularn aslnda merkez devletlerinin kontrolnde olduudur.) 3. Kresel dzeyde bir ynetim ve dzenleme problemine tank olmamzdr. (G-7, IMF, WTO, BIS; OECD vb.; AB, NAFTA vb.). Kreselleme tersine ilemektedir. Speklatif kazanlarn kapitalist mal edinilmesine dayanan olaan st krlar Amerika-Avrupa borsalarn ve dev finans tekellerini artk beslemiyor.142 Kreselleme kart hareket, gcn sadece ideoloji gdml politikalarn gelimekte olan lkelere verdii zararlardan deil, kresel ticaret sistemindeki adaletsizliklerden de almaktadr.143 Bu durumu yle aklayabiliriz; ABD emperyal devleti yolu amakta, AB ve Japonya ABDyi izlemektedir. Emperyal devletlerin iktidar IMF, DB, WTO gibi uluslararas finans kurulularna kadar uzanr. Emperyal devletler bu uluslararas finans kurulularn fonlarnn ounu salar, bakanlarn atar ve onlar kendi lkelerinin Ularnn lehine politika uygulamakla ykml tutar.144 IMFnin 2005 raporuna gre, kresel byme 2004 ylnn ortasndaki geici yavalamadan sonra, 2005 ylnn ilk eyreinde zellikle hizmet sektrndeki byme ile tekrar hz kazanmtr. Fakat artan petrol fiyatlar 2005 ylnn ortasnda kresel bymeyi olumsuz
141 142

WENT, Kreselleme, Neoliberal ddialar, Radikal Yantlar, s. 24-30. PETRAS, James; Kreselleme ve Direni, (ev.: A. EKBER), 2. Bask, stanbul, s. 17. 143 STIGLITZ, Kreselleme, Byk Hayal Krkl, s. 15. 144 PETRAS, Kreselleme ve Direni, s. 33.

48

etkilemitir. inde bulunduumuz dnemde kresel dzeyde mal retimi ve ticaret hacmi artmakla beraber, yksek petrol fiyatlar bymenin nnde nemli bir engel olarak durmaya devam etmektedir. Burada da grld gibi yeralt kaynaklar ekonomik dengenin ana unsurunu tekil etmektedir. Petrol fiyatlarnn yksek olmas kaynaklarn ktlndan ziyade kimin iletecei ve ABDnin Iraka mdahalesinden kaynaklanmaktadr.145 Bunun arkasnda yatan gerek Ularn etkisidir. Ekonomik kresellemenin son on yllardaki tarih seyri yeni liberalizmin dnya tasavvuruyla zdeletirilen bir grup fikrin nfuzu eliinde olmutur. Bu bak asna mecburane Washington uzlamas denir. Dolaysyla yeni ekonomiye ABD ambalajn vurmaktadr. Falke gre, yeni liberalizmin kendine zg politikas u tr giriimler ierir: liberalleme, zelletirme, ekonomik kstlamalarn en aza indirilmesi, sosyal politikalardan geriye dn, kamusal nitelikli mallara olan harcamalarn azaltlmas, mali disiplinin sklatrlmas, daha serbest sermaye aknn desteklenmesi, tekilatl i gc zerinde sk denetim, vergi indirimleri ve snrsz para hareketlilii.146 Bu giriimlerin birlikte uygulanmas sonucunda insan mutluluk ve refah zerinde ortaya kan ters etkileri beraberinde getirmektedir. Ekonomik kresellemenin kriz yaratabilme etkisi gittike daha belirginlemektedir. 19971998 yllarnda hzl ve ani bir ekilde finansal akmlarn yn deitirmesi, ilk gerek krizini beraberinde getirmitir. Gelir farkllklar toplumlarda, lkelerde ve blgelerde hem sosyal hem de corafi blnmelere neden olmaktadr. Kreselleme bu ayrmlar ortaya karmakta ve derinletirmektedir. Gelir ve gider dalmndaki bu hzl deiiklikler politik dengeleri de bozabilmektedir.147 IMFe gre, kresel yoksulluktan kurtulmak iin kresel bymenin artmas gerekmektedir. Kresel bymenin artmas da daha etkin kurumlar aracl ile gerekleebilecektir. Sz konusu kurumlar;
145 146

kresel

dzeyde

faaliyet

gsteren

uluslararas

rgt

ve

International Monetary Found; World Economic Outlook 2005, s. 14. FALK, Yrtc Kreselleme, s. 1-2. 147 FLANAGAN, L. Stephan; Meeting The Cahallenge Of The Global Century, The Global Century, Globalization and National Security, (Ed.: R. L. KUGLER ve E. L. FROST), Volume:1, Washington, 2001, s. 12.

49

kurululardr.148 Rapor bize ekonomik dzensizlii rakamlarla net olarak ifade etmektedir. Her ne kadar baz blgeler byme trendi iinde grlse de, Trkiye gibi lkeler hl cari aklarn iindedir ve bu da gelecek iin kresel ekonomik istikrarszl krklemektedir. Sonu olarak; devletleri klterek irketlerin egemenliini kurmak iin brokratik her trl engel ortadan kaldrlmak istenmektedir. Kresellemenin ardndaki yn verici dnce, serbest piyasa kapitalizmi ya da emperyalizmidir. Kreselleme devam eden bir sre olup kendine zg da alma, devlet denetimini azaltma ve zelletirme gibi kurallar vardr.149 Fakat bu kurallarn ilemedii durumlarda, farkl uygulamalara gidildii de BOPda ak olarak sergilenmektedir. 17 ve 18. Yzyllarda byk smrgeci ticar firmalarn kurulmasyla birlikte Avrupada devlet himayesini de gelitirmitir. Ancak modern ok uluslu irketlerin en ak belirtisi, endstri devrimiyle birlikte imalatn uluslararaslamasdr. Dnya ekonomisinde imalat alanndaki ok uluslu irketler 19. yzyln ortalarnda ortaya km ve kurumsallamlardr. 1920lerden sonra gerek anlamda farkllam ve btnlemi ok uluslu irketlerin olgunlamasyla birlikte, uluslararas ticari faaliyetleri de hzla artmtr.150 Dnya ekonomisi 19131950 yllar arasnda byk bir gerileme yaamtr. 19131950 yllar arasnda yaplan ihracat, 17201820 yllar arasnda yaplan ihracattan daha az olmutur. Ancak dnya ekonomisi 40 yllk durgunluktan sonra tekrar dalgal bir art dnemine girmitir.151 zellikle 2. Dnya Savandan sonra nem kazanmaya balayan dorudan yatrmlar, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren hzl bir gelime iine girmitir. 19601995 yllar arasnda yaplan dorudan yatrmlar, mal ve hizmet tedarikinde ticaretten daha nemli hale gelmitir. Hali hazrda kresel dzeyde yatrmlar 64 bin civarnda U ve bunlara ait 870 bin bal irket tarafndan gerekletirilmektedir152
148 149

International Monetary Found; World Economic Outlook 2005. FRIEDMAN, Kresellemenin Gelecei, s. 33. 150 HIRST ve THOMPSON, Kreselleme Sorgulanyor, s. 45-46. 151 World Trade Organization; Annual Report, 1998, s. 32-34. 152 United Nation Conference On Trade and Development; World Investment Report, 2002.

50

ok uluslu irketler genel merkezi belli bir lkede olduu halde, faaliyetlerini bir veya birden fazla lkede kendi tarafndan koordine edilen ubeler, yavru irketler veya bal irketler araclyla ve genel merkez tarafndan kararlatrlan bir iletme politikasna uygun olarak yrten byk irketlerdir. Bu irketlerin yatrm, retim, aratrma faaliyetleri ve personel politikas ile ilgili stratejik kararlar ana merkezde alnmaktadr.153 U, firmann kapitalist kazancnn kresel olarak baka lkelerde devam etmesidir. Uun yerel firmalar zerinde rekabeti artrc olumlu veya yerel firmalarn yok edilmesi gibi olumsuz etkileri vardr.154 Seyidolu, Uu bir ana merkez ile ona bal eitli lkelerde retimde bulunan ve ana merkezin denetimi altndaki ubelerin oluturduklar bir btn155 olarak tanmlamaktadr. Bu tanmlar artrmak mmkndr, fakat hepsinde genel olarak iki zellik ortaya karabiliriz: birincisi mlkiyetin iki lkeye ait olmas, ikincisi ise ynetim kadrosunun iki lke yneticilerinden oluabilmesidir. Dnya ekonomisinin, iki dnya savandan sonra kesintiye uramasnn ardndan, uluslararas ekonomik btnleme sreci tekrar balamtr. Yeni ekonomik btnlemenin bir zellii de bamszlna kavuan smrge devletlerin de btnleme hareketi iinde yer almalardr. Ancak, ok uluslu irketlerin gelimesi ve yaylmas ilk nce gelimi lkelerde grlmtr.156 kinci Dnya Sava sonrasnda ok uluslama ilk olarak Amerikan irketlerinde ortaya km, onu Avrupa ve Japon irketleri izlemitir. ok uluslu irketler, kurulu ekilleri, mlkiyet yaplar ve faaliyet amalar bakmndan farkllk gsterebilirler. Gnmzde ulus devletlerin ekonomik egemenlii, byk lde kresel ekonomilerin egemenliine gemitir. Kresel ekonomilerin egemenliinden bir anlamda okuluslu irketlerin etkinlii anlalmaktadr. 1970li yllarda ok uluslu irketlerin saylar birka yz gemez iken bugn ok uluslu irketlerin saylar 40 000i
KUTAL, Glten ve BYKUSLU, A. Rza; okuluslu irketler ve nsan Kayna Ynetimi, stanbul, 1996, s. 29. 154 ATHREYE, Suma S.; Multinational Firms and The Evolution Of The ndian Software, EastWest Center Working Papers: Economics Series, No: 51, January, 2003, s. 16 155 SEYDOLU, Halil; Uluslararas ktisat: Teori Politika ve Uygulama, 9. Bask, stanbul, 1993, s. 131-132. 156 ADDA, Ekonominin Kresellemesi, s. 85-86.
153

51

amaktadr. Bu irketler, ekonomik avantaj nereyi gsterirse oraya yerlemektedirler. Ularda ucuz maliyetle ok retmek mant hkimdir; dolaysyla, maliyetleri ve vergi ykmlklerini yerel hkmetlere ykacaklar, rahatsz edilirlerse gitme tehdidini ortaya atacaklar ve hem cretleri hem de sosyal maliyetleri aa ekmek isteyeceklerdir.157 Gnmzde okuluslu irketler dnya ticaretinin %70ini kontrol etmektedirler. Hemen hemen tm birincil rnlerin pazarlanmas, altdan daha az saydaki ok uluslu irket tarafndan yaplmaktadr. Tepedeki be irket dnya tahl ticaretinin %77sini; en byk irket dnya muz ticaretini %80nini, en byk irket dnya kakao ticaretinin %83n, en byk irket dnya ay ticaretinin %85ini, en byk drt irket de dnya ttn ticaretinin %87sini gerekletirmektedir.158 Kresellemeye allan dnyada, yeni ekonomik sorunlarla ba edebilmek ve kaynaklarn arttrabilmek amacyla, rn pazarlarn dnya geneline yaymak isteyen okuluslu irketler, irket birlemeleri ve satn almalar yoluyla dnya ekonomisindeki etkinliklerini arttrarak srdrmektedir. UNCTADnin 2001 Dnya Yatrm Raporu verilerine gre; dnyada dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn tutar, 19841994 yllar arasnda yllk ortalama 200 milyar dolar iken, yaklak olarak bu oran 1998'de 690 milyar dolara, 1999'da 1 trilyon dolara, 2000 ylnda 1,3 trilyon dolara ykselmitir. Gelimekte olan lkeler ise; 19891994 yllar arasnda yaplan dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn yllk ortalama tutar 60 milyar dolar olmu ve bu oran 1998'de 188 milyar dolara, 1999'da 220 milyar dolara, 2000'de ise 240 milyar dolar civarna ykselmitir.
159

Buna karlk olarak

DYYye kaynaklk eden lkelerin gelimi lkeler olduu gzlenmektedir.160 Dnya ekonomisi ounlukla egemen uluslardan ekonomik olarak daha byk olan okuluslu irketler tarafndan ynlendirilmektedir.161 ok

HIRST ve THOMPSON, Kreselleme Sorgulanyor, s. 15. WENT, Kreselleme, Neoliberal ddialar, Radikal Yantlar, s. 40. 159 United Nation Conference On Trade and Development; World Investmen Report, 2001. 160 United Nation Conference On Trade and Development; World Investmen Report, 2002, s. 307309. 161 WENT, Kreselleme, Neoliberal ddialar, Radikal Yantlar, s. 37.
158

157

52

uluslu irketlerin sahip olduu gcn ne derece byk olduu nsani Kalknma Raporunun verilerinden anlalmaktadr. Buna gre, ok uluslu irketlerin 1 yl ierisinde gerekletirdikleri sat hslat baz lkelerin GSYHsi kadar yada GSMHden daha byktr. rnein, Endonezyann 1994 ylnda gerekleen GSYHsi 175 milyar dolardr. Oysa sadece General Motors adl Amerikan irketinin ayn yl ierisindeki sat hslat 169 milyar dolardr. 1994 yl verilerine gre Trkiye ve Danimarkann GSYH toplam ayr ayr yaklak 150 milyar dolar civarndadr. Amerikan otomotiv irketi Fordun 1994 ylnda gerekleen yllk sat hslat 137 milyar dolardr. IBM, Unilever, Nestle, Sony gibi dev ok uluslu firmalarn gc birok devletin sahip olduu katma deerden ok daha byktr. Yaplan tahminlere gre 1994 ylnda en byk 5 ok uluslu firmann sat hslat toplam 871 milyar dolardr. Oysa tm az gelimi lkelerin ayn yl ierisinde gerekleen GSYH tutar sadece ve sadece 77 milyar dolardr. nsani Kalknma Raporuna gre, dnyada ok uluslu irketlerin nemli bir ksmnn ABD, Avrupa ve Japonyadaki irketler olduu anlalmaktadr.162 Kreselleme dalgas ile birlikte ulusal, blgesel ve uluslararas alanda d ticaret ve yabanc sermaye alanlarnda gerekletirilen serbestletirme faaliyetleri byk bir hzla artmaktadr. Buna bal olarak lke dzeyinde sermaye piyasalarnn serbestletirilmesi ve dereglasyonu; zelletirme uygulamalar ve Ar-Ge maliyetlerinin ve risklerin artmas, yeni bilgi teknolojilerinin devreye girmesi gibi teknoloji ile balantl deiiklikler sonucunda, kresel dzeyde irket birlemeleri ve irketlerin el deitirmesi faaliyetleri artmaktadr. Firmalar, kresellemenin getirdii rekabet basksnn stesinden gelebilmek iin, ulus-tesi retim faaliyetlerini dier aralara gre hz ve mseccel varlklara eriim asndan daha avantajl olan irket birlemeleri ve irketlerin el deitirmesi yoluyla gerekletirmektedirler. Bunun yan sra, firmalar, yeni piyasalara erime, piyasada g ve stnlk salama; oluan g birlii yoluyla verimliliklerini artrma; iletme bykln kresel dzeyde etkin olacak dzeye karma; ortaya kan

162

United Nation Development Program; Human Development Report, 1997, s. 92.

53

riskleri yayma ve yeni frsatlar deerlendirmek amacyla bu faaliyetlere girimektedirler.163 Sigaradan otomobile kadar eitli mallar bugn dnyann her kesinden getirilen paralarn birletirilmesi mantyla retilmektedir.164 ABD eski Bakan Bush ve yardmcs Quaylenn Amerikan mal kullan kampanyasna karlk Clintonun alma Bakan Robert Reich unlar sylemekteydi; Bir Amerikal, General Motorsdan bir Pontiac Le Maus aldnda, bilmeden bir uluslararas anlamaya girer. General Motorsa denen 10.000 dolardan yaklak 3.000 dolar i gc ve montaj karl iin Gney Koreye gitmektedir. 1850 dolar teknik aksama (motorlar, aft ve elektronik aksam) iin Japonyaya, 700 dolar stil ve tasarm mhendislii iin Almanyaya, 400 dolar kk paralar iin Tayvan, Japonya ve Singapura, 250 dolar reklmclk ve pazarlama irketleri iin ngiltereye ve yaklak 50 dolar da bilgi ilem iin rlanda ile Barbadosa gitmektedir. Kalan 4000 dolardan az miktar Detroitteki strateji uzmanlarna, New Yorktaki bankac ve avukatlara, Washingtondaki lobicilere, lkenin her yanndaki sigorta ve salk sektr alanlarna ve dnya apndaki General Motors hissedarlarna gitmektedir.165 Yukaradaki ifadeler ayn zamanda Ularn bir lkede fabrikann tamamn kurmaktansa kresel montaj hattn tercih ettiklerini gstermektedir. ok uluslu irketler riski yksek olsa da yeni frsatlar nedeniyle d piyasalara girmektedirler. nk kreselleme, ok deerlilik ve ok kaynakllk dzeylerinde drc bir etkiye sebep olmaktadr. Bu nedenle de ok uluslu irketlerin yabanc lkelerdeki kreselleme aktiviteleri; piyasa yaplarndaki, uluslardaki, etnik yaplardaki, dillerdeki, gmrklerdeki ve hukuk sistemlerindeki farkllklar kalkncaya kadar devam edecektir. Bunlarn kalkmas da ulus devletlerin sonunu getirecektir dncesini dourmaktadr. Yani tam kreselleme dzeyi, bu irketlerin giri-k kavramlarnn olmad her eyin homo economicus haline geldii bir dzey olacaktr. Ular
163 164

United Nation Conference On Trade and Development; World Investmen Report, 2000, s. 154. WENT, Kreselleme, Neoliberal ddialar, Radikal Yantlar, s. 35. 165 Wall Street Journal; 05 June 1991.

54

makro ekonominin motor gleridirler. Dolaysyla retim dzeylerini arttrmak ve bylece yksek krlar elde etmek iin piyasalarn geniletmeleri onlar iin bir zorunluluktur. Buradan hareketle onlarn yaylmac bir zellik tadn da sylemek mmkndr.166 ok uluslu irketlerin dier lkelerde yatrm yapmalarnn esas sebebi yatrmn kendi lkelerine gre daha krl olmasdr. Ancak bu yatrm kararnda sadece krllk deil, yatrmn riski de dikkate alnmaktadr. Bu riskler yatrmn yaplaca lkeye ve zamana bal olarak deimekle beraber, ekonomik ve siyas nitelikte de olabilmektedir.167 Ular bazen riskleri gze alrken, bazen de dorudan risk konusu olabilmektedirler. Stiglitz, Ularn IMF ve WTO gibi kurulularn denetiminde olmas devletsiz kresel ynetimden bahsetmeyi mmkn kldn belirtir.168 ok uluslu irketler, sanld gibi gelimekte olan lkelerde alma artlarn gelitirmek iin ellerinden geleni yapmamaktadrlar. alma artlarn iyiletirmek, ii verimliliini arttrabilir ve genel maliyetleri azaltabilir ya da en azndan fazla arttrmaz. nk Stiglitzin belirttii gibi, yabanc irketler teknik uzmanl ve yabanc piyasalara eriimi beraberinde getirirler ve sadece yeni istihdam olanaklar olutururlar.169 Ayrca, yabanc irketlerin finans kaynaklarna eriimi vardr; yerli finans kurulularnn zayf olduu gelimekte olan lkelerde bu, zellikle nemlidir.170 Bu konudaki dier bir zorunluluun gerei olarak, zellikle z kaynaklarn yetersiz olduu ve d borlarla yatrm yapmann riskli ve pahal olduu durumlarda, yabanc sermayeden faydalanmak nem arz etmektedir.171 Bir lkeye yabanc sermayenin gelebilmesi asndan, o lkede uygulanan faiz oranlar nem tamaktadr. Dardan sermaye ekmek isteyen lke, faiz oranlarn lke iinde uygulanan nominal faiz + lkenin risk primi + lkede yllk olumas gereken devalasyon beklentisi formlne uygun olarak belirlemek zorundadr.172 Faiz
ZDEMR, Durmu; Kreselleme, Ekonomik Byme ve ok Uluslu irketler, Dou-Bat, Say:18, ubat-Nisan, 2002, s. 240. 167 SEYDOLU, Halil; Ekonomik Terimler Szl, Ankara, 1992. s. 570. 168 STIGLITZ, Kreselleme Byk Hayal Krkl, s. 43. 169 A.g.e., s. 90. 170 ZENGN, Ahmet; Trkiye Ekonomisi Asndan Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlarna likin Bir Deerlendirme, ktisat, letme ve Finans, Say:203, 2003, s.225-230. 171 KAZGAN, Glten; Ekonomide Da Ak Byme, 2. Bask, stanbul, 1988. s. 97-98. 172 YILDIZOLU, Globalleme ve Kriz, s. 138.
166

55

oranlar eer bu forml dorultusunda belirlenmezse ieriden darya sermaye ka meydana gelir. evre lkeleri olarak adlandrdmz az gelimi ve gelimekte olan ekonomiler iin risk primi olduka yksektir. Bu ereve dorultusunda ykselen faiz oranlar karsnda kamu aklar artmakta, yabanc sermayenin ulusal paraya evrilmesi sonucu harcama genilemesi ile d aklar bymekte yani ithalat artmaktadr. Bu gelimelerden sonra dardan gelen sermaye ile dviz fiyatlar dk tutulmakta ve ulusal para ar oranda deerlenmektedir. Aslnda gelimi lkelerin yaad bu olumsuzluklarn nedeni ekonomide azalan kr haddi kanunu olarak bilinen irketlerin krllklarnn azalmasndan baka bir ey deildir. Kr haddinin azalmas yatrmlar ve bymeyi snrlar. Kr haddini artrmann en iyi yolu, ise serbest piyasa ekonomisinin ithalat serbestletirdii ekonomilerde yeni mal ve hizmetlerin pazarlanmas ile mmkn olur. Bunun iin ise az gelimi ve gelimekte olan lke ekonomilerine sermayenin giriinin salanmas gereklidir. Bu sermayenin girii iin ise uluslararas irketlere ihtiya vardr. ok uluslu irketler ile ilgili yaplan aratrmalarda 1980 ylnda dnyada 80 000 ubeye sahip 11 000 adet ok uluslu irket olduu tespit edilmitir. 1993 ylnda ise ok uluslu irketlerin sahip olduu ube says 206 000 olarak tespit edilmitir. Ularn yurt dna gnderdikleri sermaye tutar 1990 ylnda 35 milyar ABD dolar iken 1994 ylnda 160 milyar ABD dolarna ykselmitir. Bu sermaye ak ile ok uluslu irketler, dnya sanayi retiminin %30unu kontrol eder duruma gelmilerdir.173 Yukardaki rakamlar Ularn nasl kresel aktrler haline geldiklerinin ipularn vermektedir. Sz konusu aktrlerden bazlar da uluslararas rgtlerdir. 1930lu yllarda dnya, ekonomik olarak tam bir dar boaz yaamtr. Byk Buhran yllar olarak bilinen bu dnemde IMFnin kurulma artlar olumutur. ABD ve ngiltere gibi gelimi kapitalist lkelerin nclk etmesiyle 122 Temmuz 1944 tarihleri arasnda ABDnin New Hampshire eyaletinin Bretton Woods kasabasnda 44 lkenin temsilcilerinin katld bir

173

A.g.e., s. 15.

56

konferans dzenlenmi ve burada Uluslararas Para Fonunun

(IMF)

kurulmas kararlatrlmtr. Buhrann milli gelir ve istihdam zerinde yaratt daraltc etkilerinden kurtulabilmek iin yeni bir uluslararas para sisteminin kurulmas, bu sistem araclyla dviz kurlarnda istikrar salanmas, dnya ticaretinin serbestletirilmesi, uluslararas rezerv sorununun zme kavuturulmas amacyla Bretton Woods Sistemi kurulmutur. Uluslararas Para Fonu 27 Aralk 1945de 30 lkenin, kuruluu yaratan antlamay imzalamasyla domu, mali anlamda almalarna ise 1 Mart 1947 tarihinde balamtr.174 Balangta smrgeci, sanayilemi lkelerin bozulan ekonomik dengelerine katk amacyla, geici deme salamak iin kurulan IMFden son yirmi yldr hibir smrgeci lkesi, bor almamtr. Kuruluunda az gelimi lkelere ynelmeyen IMF, ileriki dnemlerde faizi yksek bor vererek az gelimi lkelerin ekonomik dzenine mdahale ederek; az gelimi lkeleri ekonomik, politik, kltrel ve dnsel balamda bir nesne, efendinin (master) bir nesnesi (slave) durumuna getirmektedir.175 Bu haliyle kresellemenin merkezi ve ynn belirlemede etkili bir fail haline gelmitir. Gnmzde IMF-DB gibi uluslararas mali kurululardan Washington uzlamas diye sz edilmektedir.176 Shafaeddine gre Washington uzlamas, yeni gelimekte olan ekonomilerin sanayisini yok edecektir. Yeni sanayiler zellikle gelimekte olan lkelerin sanayileri statik kalacaktr. Bu lkeler ileri sanayi rnleri ihra edemeyeceklerdir. Ayrca gelimekte olan lkelerde ise ulusal yeni sanayilerin kurulmasn da engelleyecektir.177 Washington uzlamas adndan da anlalaca gibi ABDyi iaret etmektedir. Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas gibi kurulular ABDnin gdmndedir.

ALPAR, Cem ve ONGUN, Tba M.; Dnya Ekonomisi ve Uluslararas Ekonomik Kurulular, 3. Bask, stanbul, 1988, s. 142-145. 175 ERKIZAN, Hatice N.; Kresellemenin Tarihsel ve Dnsel Temelleri zerine, Dou-Bat, Say:18, ubat-Nisan, 2002, s. 62. 176 KOZNOLU, Hayri ; Kreselleme ve Uluslararas Sermaye Snf Dou-Bat, Say:18, ubatNisan, 2002, s. 173. 177 SHAFAEDDIN, Mehdi; Trade Liberalisation and Economic Reform in Developing Countries: Structural Change or De-industrialisation?, Discussion Paper, No: 179, UNCTAD, 2005, 23.

174

57

Bu kurulular, belli artlar yerine getiren ve ye olmak isteyen tm lkelere aktr. IMF ve Dnya Bankas, ABDnin hazine bakanlnn arka bahesi gibidir ve birka istisna dnda kendi programlarn dayatmaktadrlar.178 Gelimekte olan lkeler d kredilerinin byk bir blmn Dnya Bankas araclyla yapmaktadrlar. Ancak Dnya Bankasnn retmi olduu projelere bakldnda sonucu baarl olmayan proje says hi de azmsanmayacak saylara ulamaktadr.179 IMF ve Dnya Bankasna tepkiler konusunda dikkat ekici bir gelime isizlik ve gelir dalmnn ktlemesi sonucu intihar ve cinayet olaylarnda grlen arttr. IMF tarafndan uygulanan kresel ekonomiye uyum programlarnn yol at sosyal ve ekonomik sorunlar nedeniyle 1995 ylnda Gney Korede gnde ortalama 25 kiinin intihar etmesi, bu rakamn 3 ay iinde 2289a ykselmesi, tepkilerin boyutunun yorumlanabilmesi iin nem arz ettii180 gibi uyum programlarna uymaya alanlarn iine itildii durumu da gstermesi bakmndan nemlidir. 1995 yl verilerini baz alarak dnyada var olan 164 lkeden 137si IMFden bor almak zorunda kalmtr. Dnyada 24 lkenin gelimi sanayi lkesi olduu dnldnde, IMFye borcu olmayan az gelimi ve gelimekte olan lke yok gibidir. 137 az gelimi ve gelimekte olan lkeden 81inin uygulanan politikalar sonucu IMFye bamllklarnn artt, 89 az gelimi lkeden 48inin durumunun ktletii, 32sinin ise tamamen yoksullat ortaya kmtr. Buna karlk, IMF yesi gelimi lkelerin d satmlar srekli art gstermitir.181 Ykselen faizler ve uygulanan hatal politikalar nedeniyle lkeler borlarn deyemez duruma dmlerdir. Bunun sonucunda borlarn denebilmesi iin yeni bor vermeler devreye sokulmu (stand-by anlamalar) ve ksr dng balamtr. Borcu tekrar bor alarak deme ekli olan stand-by anlamalar ok kolay yaplmamaktadr. Bu anlamalarn yaplabilmesi yapsal uyum programlarnn hazrlanmas, yabanc sermayeye
178 179

STIGLITZ, Kreselleme Byk Hayal Krkl, s. 102. ALPAR ve ONGUN, Dnya Ekonomisi ve Uluslararas Ekonomik Kurulular, s. 131. 180 Hrriyet Gazetesi, 23 Nisan 1998. 181 International Monetary Found; World Outlook 1995, s. 10-21.

58

daha fazla imkn tannmas, sosyal haklarn kstlanmas, ulus devletin etkinliini azaltc baz nlemlerin alnmas, tahkimin hayata geirilmesi gibi egemenlik haklarn kstlayc artlarn yerine getirilmesi gereklidir. Stiglitzin belirttii gibi bu durum smrgeciliin bir dier addr ve IMF politik bir kurulutur.182 rnein, IMFye ye olmak iin Birlemi Milletler yelii; Dnya Bankasna ye olmak iin IMF yelii arttr. IMF, Dnya Bankas ve DT Merkezin tam kontrolndedir. Uluslararas gelimelere paralel olarak IMF ve Dnya Bankas ilev deitirmi ve 1970li yllarn son eyreinden itibaren gelimekte olan lkelere kar birlikte hareket etmeye balamlardr.1972'ye kadar farkl ulusal para birimleri arasnda sabit kur desteklenmitir. ABD dolar dalgalanmaya brakldnda, orijinal ilevi ortadan kalkmtr. Bundan sonra IMF, borlu yoksul lkelere ekonomilerini yeniden yaplandrmak zere yapsal uyum programlarn kabul etmeleri artyla uluslararas bor krizlerinin ynetimini stlenmitir.183 Krizin olduu lkelerle krizi ynetenlere bakldnda yeterince fikir sahibi olunabilir. IMF artk ksa vadeli krediler yannda orta vadeli krediler de aarken, Dnya Bankas da uzun vadeli proje kredilerine ek olarak yapsal uyum amacyla cari ilemler dengesi iin orta vadeli program kredileri amaya balamtr. IMFden kredi alma durumundaki gelimekte olan lke ne kadar g durumdaysa, IMFnin dayatma gc o kadar artar.184 Buradan hareketle IMF iin temsil edilmeden vergi deme biimidir diyebiliriz.185 Ayn zamanda kendine bamllklar yaratan bir kurulu olduunu da sylemek mmkndr. Dnya Bankasnn anlamas Temmuz 1944 ylnda 44 devlet tarafndan parafe edilmi, anlama bu 44 lkeden 41i tarafndan onaylandktan sonra 1945te yrrle girmitir. Banka, 25 Haziran 1946 gn faaliyetlerine balamtr.186 Bankann kuruluundan sonra ye saysnda hzl ve muntazam bir art kaydedilmi ve 2002 ylnda ye says
STIGLITZ, Kreselleme Byk Hayal Krkl, s. 94, 191. BRECHER, J., COSTELLO, Tim, ve SMITH, Brenden.; Aadan Kreselleme, (ev.: B. KURT ve Dierleri), stanbul, 2002, s. 170. 184 ENSES, Fikret; Kalknma ktisad, stanbul, 1996, s.2001-210. 185 STIGLITZ, Kreselleme Byk Hayal Krkl, s. 98. 186 World Bank; World Bank Group Historical Chronology, World Bank Group Archives, 2005, s. 1-4.
183 182

59

182e ulamtr.187 Dnya Bankas, 1945 ylnda kurulan Uluslararas mar ve Kalknma Bankas (IBRD), 1956 ylnda kurulan Uluslararas Finans Korparosyonu (IFC), 1960 ylnda kurulan Uluslararas Kalknma Birlii (IDA) ve 1988 ylnda IBRD bnyesinde kurulan ancak zerk yapda oluturulan ok Tarafl Yatrm Garanti Ajansndan (MIGA) olumaktadr.188 Dnya Bankas gelimekte olan lkelerin ekonomik ve sosyal gelimelerinin desteklenmesini amalamaktadr. Bu nedenle gelimekte olan lkelerde byme salanmas amacyla retimi ve verimlilii artracak uzun vadeli projeleri desteklemektedir.189 ddial sylemlerle kurulan Dnya Bankas, ilevlerini yerine getirememi ve gelimi lkeler tarafndan dnyann kontrol edilmesi amacyla gnmzde etkin olarak kullanlr hale gelmitir. Balangta Banka iin kabul edilen sermaye miktar 10 milyar dolar iken bu miktar 1994 ylnda 170 milyar dolara ulamtr. Bankann balca kayna vardr:190 1. ye lkelerin sermaye itirakleri, 2. Sermaye Piyasasndan alnan borlar, 3. Toplanan fonlarn iletilmeleri sonucu elde edilen net gelir. kinci Dnya Sava'nn harap ettii ekonomileri yeniden ina etmek zere Uluslararas mar ve Kalknma Bankas kurulmutur. yelerinden toplanan aidatlar ve uluslararas sermaye piyasalarndan alnan borla finanse edilen banka yelerine ticari bankalardan daha dk faizli kredi salamaktadr. Dnya Bankasnn alangta grevi enerji santralleri, barajlar, yollar, hava meydanlar, limanlar, tarmsal kalknma ve eitim sistemi projeleri gibi altyap yatrmlarna kredi salamak olarak tespit edilmitir. Dnya Bankas, kinci Dnya Sava sonrasnda, Avrupa'nn yeniden inas ve kalknmas iin Avrupaya byk paralar aktmtr, ancak bu yeterli olmamtr. Ayrca, hzla genilemekte olan sanayileri iin salkl piyasalara ihtiya duyan ABD'yi tatmin edecek kadar hzl olmamtr. ABD,
A.g.e., s. 287. SNMEZOLU, Faruk; Uluslararas ilikiler Szl, stanbul, 2000, s. 256. 189 World Bank; World Bank Group Historical Chronology, World Bank Group Archives, 2005, s. 1-10. 190 SEYDOLU, Halil; Uluslararas Finans, stanbul, 1944, s. 214-220.
188 187

60

bu nedenle kendi Marshall Plan'n oluturmu ve ok daha gevek artlar olan bu plan erevesinde Avrupa lkelerine kendi yerine hibe eklinde dorudan dolar salamtr.191 1950'lerden sonra Avrupa yava yava toparlanmaya balam hatta kendi aralarnda birlikler kurmaya balamlardr. O sralarda, Dnya Bankas bamszla kavumu lkelere ilgisini yneltmi ve Gney'in yoksul lkeleri zerinde nemli bir g haline gelmitir. Bu tarihten sonra DBdan en son kredi salayan gelimi lke 1960 ylnda Japonyadr.192 Bylece gneyin daha zayf ve daha baml hale gelmesi kanlmaz olmutur. Esasnda Dnya Bankas ABDnin gdmnde olan bir kurulutur. Eski bakanlarndan Eugene R. Blackin syledii u szler, bu dncenin doruluunu kantlar bir nitelik tamaktadr. D yardm programlarmz Amerikan i dnyasna ok belirgin faydalar salamaktadr. Balca fayda unlardr: Birincisi; d yardm, ABD mallar ve hizmetleri iin derhal ve nemli bir pazar salamaktadr. kincisi; d yardm ABD irketleri iin yeni yeni d pazarlarn gelitirilmesine yardmc olmaktadr. ncs; d yardm, ulusal ekonomileri ABD firmalarnn geliebilecekleri bir hr teebbs sistemine doru ynlendirmektedir.193 Bu ifadeler d yardmn pazar yaratma gayretine nasl dntn anlatmas bakmndan nemlidir. Dnya Bankasndan kredi alabilmek iin banka tarafndan belirlenen alanlara yatrm yapma garantisi vermek esas art olarak aranmaktadr. Dnya Bankasnn kredi verdii lkeler iin yaplan yatrm projeleri genellikle kredi alan lke haricindeki danman ve mhendislik irketleri tarafndan yaplmaktadr. Projelendirme faaliyetleri kapsamnda harcanan paralar, krediyi alacak olan lkeden masraf olarak alnmaktadr. Dnya Bankas tarafndan Taylanddaki Yanhee enerji projesine verilen kredinin artlar, yatrm alanlarnn Dnya Bankas tarafndan belirlenmesi konusundaki arpc bir rnek olarak karmza kmaktadr. Tayland hkmeti yetkilileri
ELLWOOD, Robert; Kresellemeyi Anlama Klavuzu, (ev.: B. D. GEN), stanbul, 2002, s. 29. 192 World Bank; World Bank Group Historical Chronology, World Bank Group Archives, 2005, s. 85. 193 AYDOAN, Yeni Dnya Dzeni, Kemalizm ve Trkiye, s. 465.
191

61

dnda karar yetkisine sahip ayr bir kurul oluturulacak, Enerji Bakanlnda genel mdr dhil btn st dzey atamalarda Bankann onay alnacak, Dnya Bankas tarafndan kabul edilen mhendislerin onay alnmadka hibir ara szleme yaplmayacak.194 Bylece ekonomi yoluyla ynetime mdahil olmann kaps alm olacaktr. Kresellemenin ekonomik anlamda nasl bir emperyalizme dntnn incelenmesi bakmndan deinilmesi gereken dier bir konu ise, Gmrk Tarifeleri Genel Anlamas (GATT) ve Dnya Ticaret rgtdr. GATT, 1947 ylnda 23 gelimi lke emperyal ABD liderliinde bir araya gelerek dnya ticaretinin serbestletirilmesi, lkeler arasndaki ticaret kstlamalarnn kaldrlmas, gmrk vergilerinin indirilmesi ve korumac nlemlerin yumuatlmas amacyla imzalanmtr. GATT, ticaretin kresellemesi sayesinde dnya ticaretinin gelieceini ve tm dnya uluslarnn zenginleeceini, kurulan evrensel dzen ile insan haklarnn dnyann her yerinde savunulacan ve dnya barnn uluslararas ticaret hacminin artmas sonucu salanacan savunmaktadr.195 Dnya bar ibaresi de ekonomik ilikiler ve kr iin ara haline getirilmekte; bu tavr Ortadouda barn ve demokrasinin temini iin verilen stn gayretin asl amacn aklar niteliktedir. Bu ereveden olmak zere GATTn temel amalar; 196 1. Uluslararas ticaret ve ticaretle ilgili faaliyetler iin kurallar belirlemek, 2. Ticaretin serbestletirilmesine ynelik ok tarafl ticaret mzakereleri iin forum oluturmak, 3. ye taraflar arasnda ticaret anlamazlklarn zmlemek, 4. Ticaret ve ticaret politikalar konularnda bilgi tedarik etmek, 5. Dier ok tarafl kurulularla i birlii yapmak olarak sralanmaktadr.
World Bank; World Bank Group Historical Chronology, World Bank Group Archives, 2005, s. 92-102. 195 General Agreement On Tarffs and Trade 1947, (GATT 1947), Genava, 1986, s. 2-5. 196 YAPICI, Metin; Anti-Damping Anlamas ve Trk letmeler Asndan Deerlendirilmesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ortadou Amme daresi, 2000, s. 11-22.
194

62

Korunan ve korunulan lkeler hakknda bilgi vermesi asnda nem arzeden GATT sisteminin temel prensipleri ise;197 1. En ok kayrlan lke kural, 2. Ulusal muamele kural, 3. Gmrk vergilerinin indirilerek konsolide edilmesi, 4. Tarifeler yoluyla koruma olarak sralanabilecek drt temel prensip zerine ina edilmitir. Yukarda sralanan temel prensiplerin iinde herkes tarafndan en ok dikkat eken husus en ok kayrlan lke kuraldr. En ok kayrlan lke kural; ye lkeler arasndaki d ticaretin, ayrmc olmayan tabanda yaplmasdr. Kural, her DT yesinin tm taraflara ayn gmrk tarife orannn uygulanmasn ve ayrmc ilemde bulunulmamasn ngrmektedir. Bu kurala gre ye lkelerin biri eer dier bir lkeye herhangi bir gmrk kolayl salarsa, anlamaya taraf btn lkeler de bu ayrcalktan otomatik olarak yararlanacaklardr. Bu yararlanma iine d ticaret ile ilgili her eit gmrk vergisi, vergi uygulamas ve gmrk formaliteleri girmektedir. Dnya Ticaret rgt, II. Dnya Savandan beri Gmrk Tarifeleri Genel Anlamalar erevesinde srdrlen uluslararas ticari gelime ve liberalletirme abalarnn ulat nokta olarak deerlendirilmelidir. Dnya Ticaret rgt (DT), 1983ten 1993e dek sren Uruguay Turlarnda (Uruguay Rounds) alnan kararlar erevesinde Nisan 1995te Marekete (Fas) 109 lke kurumsallatrlmtr. Bylece Dnya Ticaret rgt, GATTn ilevini stlenmitir.198 Kresellemenin baka bir ifade ile emperyalizmin problemsiz yryebilmesi iin; byk irketlerin sermaye geliimi nndeki engeller kalkmal, rekabet artlar eitlenmeli, devlet tekelleri zelletirilmeli, devlet destekleri ortadan kaldrlmal ve devletin klmesi hedeflenmitir. Bu amala GATT uygulamalarn gzden geirmek amacyla 1986 ylnda ABD tarafndan balatlan Uruguay Round grmeleri 7 yl gibi uzun bir sre devam ettikten sonra, ABDnin 13 Aralk 1993 son gndr dayatmas sonucu 1993 ylnda tamamlanmtr. Bu grmeler, uluslararas ticari
197 198

The General Agreement On Tarffs And Trade, (GATT 1947), Genava, 1986, s. 41-60, 65-80. ORAN, Baskn; Trk D Politikas, Cilt:2, stanbul, 2002, s. 250.

63

ilikilerin temel ilkelerinin saptanmas ve lkeler aras anlamalarda uyumazlklarn zmlenmesi iin yarglk grevinin Dnya Ticaret rgt vastasyla yaplmas (uluslararas tahkim) gibi kararlarn alnmas bakmndan nem arz etmektedir.199 1994 yl sonu itibariyle GATT'a ye lkelerin says 130 iken, bugn DTye ye lke says 146ya ulamtr. Ancak bu durum genelde kreselleme, zelde ise Ortadou pastasndan herkesin pay alaca anlamna gelmedii gibi, Ortadou pastasndan buradaki toplumlarn yararlanamayacann da ak bir gstergesi olmaktadr. DT yelii, Nihai Senet'in tek bir taahhtle istisnasz kabul edilmesini gerektirmektedir. Uruguay Turu ok Tarafl Ticaret Mzakereleri neticesinde, ticaretle balantl yatrm tedbirleri, fikri mlkiyet haklar ve hizmet ticareti uluslararas ticaret sistemine dhil edilmitir. DT anlamalar temel olarak aadaki erevede gereklemektedir: 1. Mal Ticareti 2. Hizmet Ticareti 3. Ticaretle Balantl Fikri Mlkiyet Haklar 4. oklu Anlamalar Rekabet kurallarnn eitlenmesini ve tm dnyann zenginlemesini salamaya ynelik GATT kararlar, gerekte az gelimi ve gelimekte olan lkelerin rekabet glerini ve ihracat oranlarn azaltmtr. Bata ABD, AB ve Japonya olmak zere sanayilemi lkelerin gelimekte olan lkelere ve az gelimi lkelere uyguladklar TDElerin sanayilemi lkelere oranla ok yksek olduu grlmektedir.200 Bylece vaat edilenler ve ifade edilenlerle uygulamalar arasndaki mesafe, Ortadou projesini, kreselleme zihniyeti asndan ok daha dikkatli incelemeyi zorunlu klmaktadr. GATT kararlarna uzak durmay baarabilen ve gmrk tarifelerini ykselterek ulusal pazarn koruyabilen olan lkeler hzla byyerek, bu anlamann tuzana dmemilerdir. Birbirini tamamlayan bir dizi ikili ticar antlamalardan oluan GATT, dnya ticaretinin drtte n elinde
199

MIZRAK, N. Yldrm; Uluslararas Hizmet Ticaretinin Serbestletirilmesi ve GATS, Dnyada Ekonomisinde Btnleme Hareketleri ve Trkiye, (Ed.: N. Y. MIZRAK), Ankara, 2004, s. 17-30. 200 World Bank; World Development Report, 1995.

64

bulunduran emperyalist lkelerin gereksinimlerine cevap vermek zere hazrlanmtr. Bu anlama, bugn yaygn bir biimde gerekletirilmi olan, ortak pazarlarn ticar alt yapsn oluturmu ve yeni dnya dzeninin temel anlayn uygulama alanna sokmutur. GATT anlamasndan sadece ABD irketleri yararlanmamtr. Avrupa ve Japon firmalar da bu anlamadan yararlanarak sermaye ihra etmeye balamlardr. Avrupal irketlerin d pazarlarda at retim amal irket biimleri says 1945 ylnda 623 iken 1970 ylnda 3023 oldu. Japonyann ayn dnemdeki d irket says 44den 521e, ABDnin ise 979dan 4836ya kmtr. 1970 ylnda tamam gelimi lkelere ait toplam 10 000 dolaynda uluslararas irket varken bu say 1980de 11 000, 1990da ise 27 000e kmtr.201 Bu durum kresellemeyerelleme syleminde olduu gibi dnyay dzenleyenler ve dnyada dzenlemeye tabi olanlar asndan da Ortadouya yneltilen youn ilginin arkasndaki geree iaret etmesi bakmndan nem arzetmektedir. Bunlarn doal sonucu ise gelir eitsizlii olacaktr. Dnya lkelerinin genel manzarasna bakldnda kendilerini sanayilemi lkeler olarak tanmlayan smrgeci grubu ile geri kalanlara arasnda hem ekonomik hem de sosyal anlamda ciddi uurumlar bulunmaktadr. Az gelimi ve gelime yolundaki ekonomilerin yalnzca ekonomik bymeyi gerekletirmeleri, kalknmalar iin yeterli olmamaktadr. Gelimemi toplumlarda ekonomik ve sosyal yapnn dntrlmesinin, srdrlebilir byme salanrken sanayi kesiminin, bilgi ve teknolojinin retim ve ticaret iindeki arlklarnn artmas da gereklidir. Zira kalknma, sadece toplam retimin ve kii bana gelirin artmasn deil lkelerde hayat standard ve kalitesinin ykseltilmesini de iermektedir.202 Dolaysyla Dnya Ticaret rgt, Uluslararas Para Fonu ve Dnya Bankas gibi rgtlerin etrafnda oluan protestolar haksz bir reaksiyon deildir. Bu protestolar esas olarak dnya ekonomisinin daha adaletsiz hale gelmekte olduu, kreselleme ile birlikte zengin ve yoksul lkeler arasnda artan eitsizliin,
201 202

AYDOAN, Yeni Dnya Dzeni, Kemalizm ve Trkiye, s. 540-544. AGNOR, Pierre, R.; Does Globalization Hurt the Poor?, World Bank Working Paper, No:2922, Washington, 2002, s. 13.

65

lkelerin

kendi
203

iinde

de

eitsizlii

artrd

kayglarndan

kaynaklanmaktadr. Uluslararas

Dnyada yoksullukla mcadele, 2. Dnya Sava rgt gibi kurumlarn katksyla gndemde

sonrasndan beri Birlemi Milletler Kalknma Program, Dnya Bankas ve alma tutulmaktadr. lk defa 1972 ylnda Birlemi Milletler yeni dnya dzeni adyla bir dizi karar karm, bu yeni dzende gelimekte olan lkeler ve gelimi lkeler arasndaki giderek alan gelir ve hayat kalitesi farkn azaltmak hedeflenmitir. Ancak, o dnemde Kuzey ve Gney lkeleri olarak adlandrlan iki grup arasndaki farkllk bugne kadar azaltlamamtr. 2. Dnya Sava sonras 'altn a' yllar hari, dnyada hep kresel eitsizlik olmu ve 1970'lerin ortasndan itibaren artmtr.204 1820'lerde dnyadaki gelir eitsizliinin temeli lke ii eitsizlik olarak grlmekte iken 2. Dnya Sava'ndan sonra lkeler arasndaki eitsizlik arlk kazanmtr.205 Gelimi ekonomilerin ve baz gelimekte olan lkelerin kreselleme ile ok nemli kazanmlar olmutur. Ancak dnyann azgelimi zellikteki byk blmnde, ticaretin serbestlemesinin yan sra, zellikle 1990da hzla artan mali entegrasyon sonucu krizlere kar duyarllk ve mali krlganlk artm, krizler ciddi yoksullamaya neden olmutur. Dnyada yoksulluun mutlak anlamda artmas ve lkeler arasnda ve lke iinde gelir dalmnn dzeltilememesi kreselleme ile ilgili endie ve eletirileri arttrmtr. Dnya nfusunun %10nunu oluturan emperyalist kesim, buna karlk olarak mal ve hizmetlerin yzde 70ini retmekte ve dnya toplam gelirinin %70ni almaktadr. Dnya nfusunun yaklak yars ise gnde 2 dolardan daha az bir gelirle yaamaktadr. Dnya nfusunun %50sinin dnya retimindeki pay sadece %6dr. 1993te aratrma ve gelitirme iin yaplan yatrmn %84 smrgeci lkelerde gereklemitir. Ekonomik liberalleme ve teknolojik gelimelerin bir sonucu olarak lkelerin ve
ATKINSON, Tony; Income Inequality and the Welfare State in a Global Era, School of Policy Studies, Queens University, 2002, s. 2. 204 LEE, Marc; The Global Divide; Inequality in the World Economy, Canadian Centre for Policy Alternatives, Volume: l4, No: 2, 2002, s. 2. 205 O'ROURKE, Kevin; Globalization and Inequality:Historical Trends, Workin Paper, No: 8339, NBER, 2001, s. 16-21.
203

66

insanlarn gittike birbirlerine yaknlamasna ramen, gelir farkllklarndaki uurumlar dnyann en gze arpan gereklerinden biridir. Baz evrelere gre kreselleme eitsizlie neden olmaktadr. Modern teknoloji ve ekonomik liberalleme yoksulu daha da yoksul yapmamtr. Fakat zenginlerin daha da zengin olmasna yardmc olduu206 gzler nndedir. Dnya nfusunun yars gnde 2 dolardan daha az bir gelirle yaamaktadr. Ayrca dnya nfusunun 1/5i, yani yaklak 1,2 milyar kii 1 dolardan daha az bir gelire sahip bulunmaktadr. kinci grubun says 1987 ylndaki ile yaklak ayn olmasna ramen, dnya nfusuna oran yzde 24den yzde 20ye dmtr. Dou Asyada ar yoksullarn oran yzde 27den yzde 15e ani bir d gstermitir. Gney Asyada da oran yzde 45den yzde 40a dm, fakat alt Afrikada yzde 46 ile yzde 47 arasnda sabit kalmtr.207 Dnyadaki eitsizlik 200 yldr ykselen bir eilim gstermektedir. Emperyalist lkeler ile geri kalanlar arasndaki gelir oran 1820de 3 iken 1913te 11 olmutur. Bu oran 1950de 35, 1973te 44, 1992de 72 olmu ve giderek artmtr. rnein ngilterenin 1820deki geliri Etiyopyanin 1992deki gelirinin 6 katdr. Baarl lkelerin ortalama gelirlerinin, daha az baarl lkelerinkine oran iki yzyl boyunca art gstermitir. Japonyann 1950de ABDye olan gelir oran %20 iken 1992de %90, Avrupa iin bu oran 1950de %26 iken 1992de %53 olmutur. Ayn ekilde baz Arap lkelerinde bu oran %45tir.208 Dnyada byme oranlarna bakldnda, 198595 arasnda Dou Asya %7'den fazla byrken, Gney Afrika lkeleri % -1,1, Uzak Dou ve Kuzey Afrika lkeleri ise %-3 klmlerdir. 198595 aras Hindistan %3,2, in %8,3 bymlerdir. Zaten ok yksek nfusa sahip bu lkelerdeki yksek byme ortalamay ykseltmi ve bu ekilde dnyann yarsndan fazlasnn %2'den fazla byyor olduunu sylemek mmkn olmutur.209 Dollar ve Kraay kresellemi zengin lkelerin byme oranlarn; 1960ta
206 207

United Nation Development Program; Human Development Report, 1999, s. 1-20. World Bank; The World Bank Annual Report, 2002, s. 7-10. 208 United Nation Development Program; Human Development Report, 1999, s. 38. 209 World Bank; Global Economic Prospects, 2004, s. 9.

67

%4,7, 1970te %3,1, 1980te %2,3 ve 1990da azalan bir eilimle %2,2 olarak tespit etmilerdir. Ayn almada kresellemekte olan lkelerin byme trendlerinin ykselme eilimi gsterdiini, bu lkelerin byme oranlar; srasyla %1,4, %2,9 %3,5 ve %5,0dir. lkelerini ak ticarete amayan kresellemeye direnen lkelerin byme trendlerinin azalan bir eilim gsterdiini ve bu lkeler iin 1960ta %2,4, 1970te %3,3 1980de %0,8 ve 1990 iin byme orann %1,4 olarak tespit etmilerdir. oranlar kaydedilmesine ramen hayat
210

Bir grup dt

gelimekte olan lkede, sanayilemi lkelerden ok daha yksek byme standartlarnn gzlemlenmektedir. Artan byme ile beraber ortalama reel gelirler de ykselmektedir. Ancak mutlak yoksulluk iindeki kesimlerde hibir olumlu gelime kaydedilmemektedir. Bu lkelerde nfus art oranlarnn ykseklii gelimi lkeleri yakalayabilmelerinin nnde ciddi bir engeldir. Buna ramen, durumu farkl yorumlayanlar da mevcuttur. Bunlarda biri olan Dollara gore, 1980den sonra gelirde eitsizlik azalmtr. Dolar, bu konudaki gelimeleri u ekilde sralamaktadr: 211 1. Modern tarihte fakir lkelerin gelirleri hzla artt, hatta gelimi lkelerden daha yksek gelir elde etmektedirler. 2. Dnyadaki fakir insanlarn saysnda tarihte ilk defa gzle grlr bir ekilde azalma olmutur. 3. 200 yllk kresel yetersizlik artk tersine dnmtr. 4. lkeler arasndaki gelir dengesizlii ykselen bir trend gstermemektedir. 5. cretlerde yetersizlik grlmektedir. (4. maddeye zt dyormu gibi grnebilir.) Ksa dnemde lke piyasalarnn yabanc irketlere almas ile yurtii firmalarn zerinde rekabet basks artacak ve bir ksm piyasadan ekilmek zorunda kalacaktr. Rekabet edememe ve igc piyasasndaki cret
DOLAR, David ve KRAAY Aart; Trade, Growth and Poverty, The Economic Journal, No:114 February, 2004, s. 22-30. 211 DOLLAR, David; Globalization, Powerty, and Inequality Since 1980, World Bank Policy Research Workin Paper, No:3333, Washington, 2004.
210

68

katlklar igcnn, ticareti yaplan ve yaplmayan mal sektrleri arasnda yeniden dalmn zorlatrmaktadr. Sonuta hem isizlik hem de yoksulluk artmaktadr. Uzun dnemde ise lke verimli kaynaklarn daha etkin kullanabileceinden byme orannn ykselecei ve dolaysyla yoksulluun azalaca savunulmaktadr. Ancak beklentilerle mevcut durum arasndaki farklln gzden uzak tutulmamas gerekir. Ticaretin serbestlemesi vasfl igcne olan talebi, vasfszlar aleyhine azaltmakta ve bylece gelir dalmn bozarak yoksulluu arttrmaktadr. 1980'li ve 90l yllarda, zellikle Latin Amerika lkelerinde vasfl igcne olan talep yksek teknoloji kullanm nedeniyle artm ve vasfsz igc istihdam d kalmtr. Sonuta, vasfl ve vasfsz igc arasndaki cret fark da almtr.212 Dolar ve Kraayin almasnda yazarlar, ithalat ve ihracatn GSMH'ya oranna, yani ticaretin da aklna ve azalan tarifelere gre lkeleri, 'kreselleenler' ve 'kreselleemeyenler' biiminde snflandrm ve kreselleenlerin kii bana GSMH'larnn zengin lkelere yaknlatn gstermilerdir. Toplam dnya nfusunun en yoksul %5'lik kesiminin geliri ve 80 lkenin kii bana geliri arasnda yaknlama ilikisi aramlar, 40 yllk veriler ile alarak, aralarnda pozitif korelasyon bulmulardr.213 Sonuta, kresellemenin yoksullarn gelirleri zerinde olumsuz etkisi olmadn savunmulardr. Ekonomik byme ve bunu destekleyen politika ve kurumlarn tm toplumun ve dolaysyla da en yoksul kesimin de yararna olduunu belirtmilerdir. Bylece, bymeyi arttrc politikalar ayn zamanda yoksulluu azaltc politikalar olarak kabul edilmitir. Fakat bunun byle olmad daha nce verilen rakamlardan da anlald zere, bymeyi arttrc politikalar sadece smrgeci lkelere yaramaktadr. Rodrik, Dollar ve Kraay'n makalesi iin yazd eletiride teknik verilerle ilgili sorunlara iaret etmi, almaya dhil edilen rnek lkeleri eletirmi, rnekler deiince sonularn da deieceini savunmutur. in'in 1980'lerin banda yksek byme srecine girmi olduunu ve
212 213

AGNOR, Does Globalization Hurt the Poor?, s. 23. DOLAR, David ve KRAAY Aart; Trade, Growth and Poverty, World Bank Policy Research Workin Paper No:2615, Washington, 2001.

69

ticarette serbestlemeye 10 yldan daha fazla bir zaman sonra gittiini belirtmitir. 1980'lerden 1995'e kadar in'de tarifelerin gelimekte olan lkelerin iki kat, sanayilemi lkelerin drt kat olduunu, 1996'da ortalama tarifelerin %26'ya ve sonra da %16'ya indirildiini ifade etmitir. Yazar benzer durumun Hindistan iin de geerli olduuna iaret etmi ve ticaret reformunun bu lkede 199193 dneminde baladn, 1980'lerde ise tarifelerin %8090 civarnda olup daha sonra ancak %40'lara indiini belirtmitir. Bu durumda, alnan verilerin, yanltc sonulara neden olduu ne srlmektedir.214 Quah, dnyann nfusu en kalabalk lkeleri olan in ve Hindistan iin bir alma yapmtr. almada bu lkelerde kii bana gelir artarken, eitsizliinin de srekli artan bir trend izledii, yoksulluun ise byme ile birlikte mutlak anlamda azald tespit edilmitir. 215 lkeler arasndaki gelir eitsizlii 200 yldr var olmakla beraber zellikle 1980li yllardan itibaren ciddi art gstermitir. Dahas, gelimi ve az gelimi lkeler arasndaki gelir adaletsizlii dzelme yolunda da grlmemektedir. Kstlamalar kaldrarak tmden da alma, gelimekte olan ve az gelimi lkelerin krlgan i dinamiklerini ykc glerin etkisine maruz brakmtr. Kalknma iin kresel piyasalara eriim gl bir etkendi ancak kalknmann baars, dnya piyasalarna seici ve aamal bir entegrasyonla mmkndr. Bugn hakim gr, kresellemenin bymeye olumlu etkisinin maliyetlerinin ok zerinde olduu ve gelimekte olan lkelerin ticari ve mali akmlara ekonomilerini entegre etmek iin tm engelleri kaldrmalar gerektiidir.216 Gerekte, srekli bymeyi yaratmada baarsz olan lkeler, kresel entegrasyona srtlarn dnm lkeler ile ounluu Sahraalt (sub-Saharan) Afrikada yer alan ve kresellemenin sunduu frsatlardan yararlanmak iin gerekli nkoullara sahip olmayan lkelerdir. Yoksulluu azaltmann ve gelir farkllklarn kapatmann yolu bu tr engelleri ortadan kaldrmaktr. Fakir lkelerin byme oranlar ve gelir
RODRICK, Don; Comments on Trade Growth and Poverty by D. Dollar and A. Kraay, World Bank, Washington, 2001, s. 19. 215 QUAH, Danny; One third of the World's Growth and Inequality, Growth and Inequality:Issues and Policy Implications, (Ed.: S. EICHER ve S. TURNOVSKY ), California, 2003, s. 156-173. 216 RAO, J. Mohan; Development in a Time of Globalization, Working Paper Series, No:1, University of Massachuttes, 1998, s. 2.
214

70

seviyeleri kresel entegrasyon yoluyla ykseltilebilirse, bu lkelerin gelimi lkelerle olan gelir farkllklarnn azaltlmas mmkn olabilecektir.217 Sonu olarak, ekonomik kresel yetersizliin kresellemeden etkilenmesini aadaki ekilde aklayabiliriz: 218 1. Ticaretin ve pazarlarn kresellemesi ile birlikte kresellemeye entegre olan uluslararasndaki gelir boluu azalmtr, artmamtr. 2. 1914ten nce yksek retim kapasitesine sahip, uluslararas ticarete alm lkeler kresel yetersizlii drmlerdir ki bunlar daha ok g alan lkelerdir. 3. 1914ten nce yksek retim kapasitesine sahip olmayp, uluslararas ticarete almam lkeler kresel yetersizlii ykseltmilerdir ki, bunlar daha ok g alan lkelerdir. Kreselleme ayn zamanda ikinci dnya savandan sonra OECD lkeleri arasnda yetersizlii artrmtr. 4. Btn kresel ve yerel etkiler gsteriyor ki, daha fazla kreselleme demek daha az yetersizlik demektir. 5. Dnya gelirleri, ulus devletlerin etkisi olduu srece yeterli olmayacaktr. Dnya tamamen kreselletii zaman dnya gelirleri yeterli olacaktr. Yukardaki ifadeler, kresellemeye yklenen misyonu aklamakta olup, kresellemenin getirisini ksmen de olsa ortaya koymaktadr. Zira son cmle bunun ak ifadesi ve beklentisi durumunda olup, gelecee atf yaplarak, gn katlanlabilir klnmaya allmaktadr.

4.2. Siyas Alanda Kreselleme

Konumuzu oluturan ve ksmen uygulamaya konan GOKAGn daha iyi anlalmas iin siyas alanda kreselleme bahsinin dikkatlice incelenmesi gerekir. Zira kresellemenin siyas boyutu, ekonomik boyuttan
LNDERT, Peter H. ve WILLIAMSON, Jeffrey G.; Does Globalzaton Make The World More Unequal?, Globalization in Historical Perspective Conference, NBER, California, 2001, s. 61. 218 A.g.m., s. 55.
217

71

bamsz deildir. Siyas alanda kreselleme, dnya devletlerinin deien gleri ve rolleri zerinde younlamtr. Kreselleme kavram ierisinde siyas alanda kreselleme sreci, devletin temel fonksiyonlarnn yerine getirildii ortamn niteliklerinin deimesi olarak nitelendirilmektedir. Keohane ve Nye, bu ortam karmak karlkl bamllk olarak nitelendirmektedirler. Birincisi, uluslararas ortamdaki ilikilere bakldnda, ulus devletlerin resmi ilikiler erevesinde deil; hkmet d elitler, ulus tesi firmalar, bankalar vb. kanallardan yaplmaktadr. kinci olarak, dnya politikasndaki konularn hiyerarisi kaybolmutur. Ortam, evre, enerji, nfus, ticaret gibi konularda ulus tesi koalisyonlar oluturmaya zorlamaktadr. Dolaysyla, devletler artk kendi karlarn savunmaya ynelik gereki politikalar yapmaktan uzaktrlar. Devletler tesi koalisyonlar, ulus devletlerin i politika-d politika konusu ayrm yapmasn zorlatrmakta, neredeyse yok etmektedir. nc olarak, devletlerin siyas ya da ekonomik sorunlarn silah marifetiyle zmeye teebbsleri marjinal bir olaslk olarak grnmektedir.219 Bylece dnya tarihinde ya tek bir Hegemonik g olmu ve bu gcn etrafndaki gelimelere gre biimlenmi, ya da birden fazla g merkezi olmu ve bunlar arasndaki ekime ve rekabet tarihsel olaylarn belirlenmesinde etkin olmutur.220 Tarih incelendiinde, anlamazln temelinde ekonomik kar mcadeleleri vardr. Kreselleme ile oluan ekonomik btnlemeler, uluslararas alanda siyas ilikileri de etkilemektedir. Sovyetlerin dalmasndan sonra, iki kutuplu dnyann ok kutuplu bir yapya dnmesiyle birlikte kresel dzeydeki siyas ilikiler, bireysel devletlerin kazanmlar asndan kstlayc bir etki yapmtr. NATO ve AB gibi kurumlarn olumasyla gvenlik alanndaki sorunlar da devletin tekelinden kmtr. Ayrca IMF, Dnya Bankas gibi kurulular devleti uluslararaslatrmtr. Sonu olarak, devlet artk eskisi kadar gl deildir.

219

KHEOHAE, Robert O. ve Nye Joseph S.; Realism and Complex nterdependence, The Globalization Reader (Ed: F. J. LECHNER ve J. BOLI), Madlen, 2000, s. 78-85. 220 EEN, Anl; ABD Sper G Olarak Kalabilir mi?, Avrasya Dosyas, Yaz, 2000, s. 233-251.

72

Uluslararas kurulular ve ulus tesi kurumlar nem kazanmakta,221 bylece siyas anlamda kreselleme sylemlerine zemin hazrlanmaktadr. Kreselleme olgusu, her ne kadar esas olarak ekonomik (ve daha sonra politik, kltrel) bir ey ise de, aslnda, en bata corafi bir durumun tezahrn ifade etmektedir.222 nk ekonomik faktrler de corafyadaki zenginliklerden kaynaklanmaktadr. 1490dan sonra Avrupann darya almasnn altnda yatan gerek kaynaklarn yeterli olmamas ve smrgeciliin yaylmasdr. Bunun neticesinde kendisini arayan Avrupa, ulus devlet yaplamasn tamamladktan sonra, dnya teritoryas stnde hkim olma ve kendi iinde devletler stnlklerini aramaya balamlardr. 20. yy. uluslararas politikann oluumunda nemli yer tutan nfuz blgesi ve g dengesi kavramlar, ekonomi politiin oluumuna yn vermitir.223 Bu konuda Westfalya Anlamas genellikle bir dnm noktas olarak kabul edilmektedir. Ulusal ordularn ve ulus devletlerin ortaya k 13. ve 14. yzyllardr. Bu noktadan itibaren ulus devletler ilk defa Westfalya anlamas ile birbirlerini tanmlardr. Westfalya anlamasnn en nemli hususu bir anlamda klasik egemenliin kavramlar olan toprak ve otoritedir.224 anlama Avrupa i barnn olumasn temin etmitir. Spykman, devletlerin ancak g siyasetine gre ayakta kalabileceklerini, uluslararas ilikilerde en nemli faktrn g olduunu ifade etmektedir.225 Gnmzn hegemonik gc olan ABDnin hegemonik dncelerinin alt yapsn Spykmann temel dnceleri oluturmaktadr. Hegemonya bir zenginlik elde etme, bir birikim aracdr. Hegemonya; politik birimler, devletler ve onlar oluturan snflar arasnda zor aracyla oluturulan art birikim hiyerarisidir. Dolaysyla Hegemonik merkez/devlet ve onun ynetici mlk sahibi snflarna artdan ayrcalkl bir pay ve bu pay alabilmeleri iin politik-ekonomik g salayan bir birikim ve ynetim
HELD, David ve MCGREW, Anthony; Globalization and The Liberal Democratic State, Government and Opposition, Volume: 28, No: 2, 1993, s. 268-274. 222 GVEN, Kreselleme ve Trkiye, s. 109. 223 KURTOLU, elik; Trkiye ve Ekonomi Politik, Foreign Policy Trkiye, Gz, 1999, s. 64. 224 SMITH Baylis S.; The Globalization of World Politics, An Introduction To International Relations, New York, 1999, s. 19, 41. 225 TEZKAN, Ylmaz ve TAAR, M. Murat; Dnden Bugne Jeopolitik, stanbul, 2002, s. 126.
221

Aslnda sz konusu

73

merkezleri hiyerarisi kurmak zorundadr.226 Sz konusu hiyerari, nce kendi iinde kurulmu, sonra kreselleme ile yaygnlatrlmaya allmtr. 20. yzyla gelindiinde ise, hkimiyet teorileri erevesinde dnyann hkim gler tarafndan igal edilmeye veya uzaktan da olsa kontrol edilmeye allmtr. 20. yzyldaki iki byk dnya sava, sper hegemon olmak isteyenlerin atmalarndan kaynaklanmaktadr. Hegemonik stnlk 16. yzylda spanyaya, 17. yzylda Hollandaya, 18. ve 19 yzyllarda Britanyaya 20. yzylda da Birleik Devletlere gemitir.227 Souk Sava boyunca SSCB dou Avrupa zerinde, ABD ise, kapitalist dnya zerinde hegemonya uygulamtr.228 SSCBnin dalmasyla tek sper hegemon olarak kendini gren ABD, dorudan veya eitli kurulular araclyla dnyann pek ok lkesinde artya el koymakta ya da buna ortak olmaktadr. Kongara gre, kresellemenin siyasal aya, ABDnin siyasal liderlii ve dnya jandarmaldr.229 Bu tanmlamay ABD tek emperyalis lke olmak istemektedir eklinde amamz daha uygun bir yaklam olacaktr. Kresellemeye siyas anlamda bakldnda, kresellemenin yeni aktrleri olan; eitli blgesel ve uluslararas rgtler ile ok uluslu irketlerdir. Bunlar giderek daha youn bir ekilde uluslararas arenada seslerini duyurmaya ve bu kapsamda daha etkin olmaya almaktadrlar.230 kinci Dnya Sava sonras dnya liderlii mcadelesi konusunda ABD tarafndan uygulanan politikalar, 1960l yllarda somutlaarak devam etmitir. 1980li yllarda ise byk bir ivme kazanmtr. Takip edilen politikalar; gnmz dnyasnn siyas ve ekonomik ilikilerinde aktif roller stlenen, yabanc sermayenin her zamankinden daha fazla yaygnlamasn salamtr. Ekonomiden devlet
GILLS, K Barry ve FRANK, A. Gunter; Dnya Sisteminde evrimler, Krizler ve Hegomonik Deiiklikler, Dnya Sistemi , Beyz Yllk m, Bebin Yllk m, (Der.: B. GILLS ve G. FRANK), (ev.: E. SOANCILAR), Ankara, 2003, s. 291-295. 227 A.g.m., s. 346. 228 ROBINSON, William I.; Kresel Kapitalizm ve Ulus ar Kapitalist Hegemonya: Kuramsal Notlar ve Grgl Deliller, Kreselleme ve Alternatif Kreselleme, (Der. ve ev.: C. KARADEL), Ankara, 2005,s. 144. 229 KONGAR, Kresel Terr ve Trkiye, s. 23. 230 SERDAROLU, Serdar; Kreselleme, Ticaret ve Uluslararas Dzenlemeler, Kreselleme ve Alternatif Kreselleme, (Der.: C. KARADEL), Ankara, 2005, s. 234-235.
226

74

mdahalesinin kaldrlmas ve tm lkelerde serbest piyasa ekonomisinin artlarnn yerine getirilmesi gibi amalarn gerekletirilmesi iin 2. Dnya Sava sonras ABD nclnde kurulan IMF, DB ve GATT gibi uluslararas kurulularn kurulmas salanmtr. Dnya smrgecilerin liderliini elde etmeye alan ABD, bylece dier gelimi lkeleri de yanna alarak dnya siyasetindeki etkinliini daha da artrmtr. Bugn Ortadouda yaplan ve muhtemelen yaplmaya devam edilecek olan da, sz konusu durumun, Ortadou aynasna yansmasndan baka bir ey deildir. Nitekim bu tr yansmalara kar direniler de grlmektedir. rnein, Seattle'daki Dnya Ticaret rgt toplantsnda, bir tarafta ok uluslu irketler kendi alaryla toplantnn gndemini ekillendirmeye alrken, dier tarafta bireyler, yine benzer aralar kullanarak ortaya konulan gndeme kar rgtlendiler. Devletler neredeyse tm bu gelimelerin dnda kalm gibi gzktler. Gndemi belirleyen sivil toplum rgtleri ve ok uluslu irketler, gndeme kar direnenler ise bireyler, vatandalar veya bunlarn oluturduu yine sivil toplum rgtleri olmutur.231 Ne var ki, ulusal, blgesel ya da yerel karlarn, kresel ideoloji veya hedeflerle belirlenmi genel karlara feda edilmesini salayacak yeni bir sre ve anlay gelimi durumdadr. 21. yzyln uluslararas sistemi, grnte bir kartlklar ve belirsizlikler sistemidir. Kreselleme bir yandan yerel olan destekleyerek, paralanmay arttrmakta, bir yandan da birbiriyle ittifak yapma zorunluluu duyan yaplar ortaya karmaktadr. Yeni sistemin 18. ve 19. yzyl Avrupa devletler sistemine benzeyeceini, yani birden fazla lkeden oluan blgesel ittifaklarla yrtlen bir sisteme dnecei ngrlmektedir. Bu balamda da Kissingere gre, yeni dzen, en az alt byk gten; ABD, AB, in, Japonya, Rusya ve Hindistan ile orta byklkteki birok devletten oluacaktr.232

TUNA, Dou O.; Kreselleme Kartlnn zerine, Kreselleme ve Alternatif Kreselleme, (Der.: C. KARADEL), Ankara, 2005, s. 110-120. 232 KISSINGER, Diplomasi, s. 12-15.

231

75

Ancak,

tek

kutuplu

dzene

kar byk devletler; in

Halk

Cumhuriyeti, Japonya hatta Almanya ve Fransa tek kutuplu dnya dzenini istememeye balamlardr. Bu grler, kreselleme sonucu oluan yeni siyasal ortamdaki farkllamalar ve elikili ilikileri de ortaya koymas bakmndan nem arz etmektedir.233 Kresellemenin siyas yn denge zerine kuruludur, nk serbest piyasa ve liberalizm bireyler ile ulus devletleri ve dnya gleri ile dier dnya lkelerini kar karya getirmitir. Bunlar:234 1. Ulus devletler arasndaki denge, 2. Ulus devletler ile kresel piyasalar arasndaki denge, 3. Bireyler ile ulus devlet arasndaki dengedir. Kreselleme ile ulus devletlerin iktidar azaltlarak, uluslararas kurulular ile ulus devlet arasnda denge kurulmaya allmaktadr. Kreselleme iin ar dzenlemeye giden hkmetler daha nemli hale gelmektedir. Ulus devletlerin girimi olduu bu dzenlemeler baz uluslarar aktrlerin glerini arttrmaktadr. Bu balamda, kreselleme bir oyuna benzemektedir. Fakat hi kimsenin skor saymad bir oyunda daha gl devletler hala etraftaki byk oyunculardr.235 Bu ifadelere ramen Friedmann temele yerletirdii denge kavramnn tam manasyla tersine ilediini syleyebiliriz. Dengesizlik ulus devletler aleyhine bozulmakta, denge peinde olanlara ynelik olarak da ekonomik, siyas ve nihayet asker mdahalelerde bulunulmaktadr. Zira kresel menfaatler hem uluslarn hem de bireylerinkinden stn tutulmakta, stnl arttrmak iin de gereken her eye mracaat mubah saylmaktadr. Byk Ortadou Projesi de kresel menfaatin arttrlmas ve devam ettirilmesinin bir paras olarak siyas arenada boy gstermektedir. Tabii ki demokrasi, dnya bar, insan haklarnn temini ve sanal diktatrlklerin yerlemesi iin mevcut diktatrlerin ortadan kaldrlmas sylemine mracaatla yaplacaktr.

233 234

HACISALHOULLAR, Yaar .; Yeni Dnya Dzeni Aray ve Trkiye, stanbul, 2001, s. 45. FRIEDMAN, Kresellemenin Gelecei, s. 35-36. 235 PIERSON, Christopfer; Modern Devlet, (ev.: D. HATTATOLU), stanbul, 2000, s. 266.

76

Siyasetin kresellemesi, sonuta dnyann iktidarszlamas olarak deerlendirilmektedir.236 Artk devlet git gide kresellemekte veya uluslararaslamakta; yani devletin politika ynelii kendi topraklarndan dar kaymakta ve devlet ulus d blgesel ve kresel piyasa glerinin yararna bir ara olarak ok- uluslu irketlerin, bankalarn ve gittike artan derecede para tacirlerinin istekleri dorultusunda hareket etmektedir.237 Devletler ve uluslararas ilikilerin esas yapsn, kresel ilikiler oluturmaktadr. Gemite ulusal iktisatlar, devlet snrlar iinde yer alrken imdi artk devletler kresel glerin oluturmu olduu pazarlarn iine yerletirilmi aktrler ulusal olarak grlmektedir.238 ekonomik Bu ekilde egemenlik anlaynn ii boaltlmakta ve yeni egemenlere yer almaktadr. zellikle, devletlerin, kurallar belirlemesinde uluslararas karar mekanizmalar ve ok uluslu irketleri dikkate alarak politikalar izledii tartlmaktadr. Yeni dnya dzeninde ulusal snrlarn dndaki kurumlar; ok uluslu irketler, uluslararas nitelii bulunan toplumsal rgtler ve dzenleyici kurumlarn nem kazanmas, ulus devleti bir kenara itmekte ve sistemi devlet odakl olmaktan karmaktadr.239 Dolaysyla da kreselleme, ulus devletin zerkliinin ve bamszlnn sorgulanmas olarak grlmektedir.240 Daha nce yaanm olan ulusal bamszlk mcadelesi anlamszlatrlrken, ulusal bamszlk da ama olmaktan karlmaya allmaktadr. Ekonomik btnlemeler, dnyadaki siyas yapy da etkilemitir. nk pek ok siyas sorunun temelinde, ekonomik atmalarn, karlarn ve sorunlarn yatt bir gerektir. Ekonomik birlemelerle bu sorunlarn azalmas olas bir sonu olarak deerlendirilmektedir.241 Kreselleme, kapitalizmin arka plan grnts olarak insanla bir eyler katmann ok
HABERMAS, Jrgen; Kreselleme ve Milli Devletlerin Akibeti, (ev.: M. BEYAZTA), stanbul, 2002, s. 103. 237 FALK, Yrtc Kreselleme, s. 51-52. 238 HABERMAS, Kreselleme ve Milli Devletlerin Akibeti, s. 26. 239 GERL, Glen S.; Kreselleme ve ok Uluslu letmelerin alma likilerine Etkileri, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt: 6, Say: 1, 2004, s. 154. 240 TURNER, Bryne; Oryantalizm, Postmodernizm ve Globalizm, (ev: . KAPAKLIKAYA), stanbul, 2002, s. 171. 241 GZELCK, Globalleme Ve letmelerde Deien Kurum maj, s. 27.
236

77

uzanda grnmektedir. Gnmzde kresellemenin temeline kr esi yerletirilmitir. Kreselleme syleminde devletlerin artk daha az egemen varlklar olarak ileyecekleri, buna karn uluslararas idareye daha ok katlacaklar yaygn bir tezdir. Bu dnceler dorultusunda; ulus devletin temel ilevi, ulus st ve ulus ve alt ynetiim ile mekanizmalarnn snrlandrlmaya sorumluluklarn tanmlamak merulatrmak

allmaktadr. Bu durumu daha ak ifade edersek; ulus devlet pazarn iyi ileyebilmesi iin sadece bir etken olarak grlmektedir. Ulus devlete biilen rol; en az masrafla sosyal ve kamusal hizmetleri salamaktr.242 Devletin lmllamas daha ok dahili alanda kendi kaderini tayin etme problemini ortaya karmaktadr. Dahili seviyede kendi kaderini belirleme ile ilgili dzenlemeler yapld lde, devlet ulusal hkmdarlndan vazgemekte ve siyas gereklik hakkndaki modernist haritalarn geometrik niteliini tersine eviren bir yeniden feodalleme, yeniden airetleme sreci balamaktadr. Dolaysyla, Devletin mevzileri tutmadaki direnci bir biimde snanyor. Bir seviyede siyas hayat iin kendine yeterli dzenleyici ereve olarak devletler sistemi artk tarih olmutur eklinde vurgulanmaktadr. Devlet kresel bir seviyede stn siyas unsur olarak kalmaya devam etmekte; ancak bir devletin sistemi diye adlandrlan devletler topluluu artk kresel politika srecinin Devletler denetimini ulus devlet Devlet srekli olarak ise elinde korumada dnya bulunduramamaktadr. zayflatlmaya btnln unsurlar

allmaktadr.

haricindeki

dzeninin biimlenmesinde artan bir g ve nfuza sahip olmulardr.243 Devletin rolnn azalacan ya da devletleri artk uluslararas irketler ynetecek diyenler, eitsizlik, isizlik, kirlilik ve en nemlisi smrgeciliin devam etmesi gibi konular gz ard etmektedirler. Bu ve benzeri hususlar tartmasz olarak devletin nemli bir rol oynamasn gerektiren hususlardr. Aksi takdirde tekrar feodal sisteme, zorbann hkm srd adaletin

242 243

HIRST ve THOMPSON, Kreselleme Sorgulanyor, s. 204-209. FALK, Yrtc Kreselleme, s. 32-46.

78

olmad ve insan haklarnn savunulmad, insan haklarnn olmad kaotik bir dnyaya dneriz.244 Btn bu grler ortaya koymaktadr ki, kresellemenin amac ulus devletlerin ilevlerini daraltmak ve siyaseten iktidarsz klmaktr. Bu erevede deerlendirdiimizde, kreselleme karsnda ulus devletlerin varl, kreselletiriciler iin ciddi bir tehdit olarak alglanmaktadr. Sz konusu tehdit, ulus devletlerin iktidar zafiyetine uratlarak, ortadan kaldrmaya alrken; potansiyel tehdidi de dnmek suretiyle ulus devletler paralara blnerek gsz klnmaya allmaktadr. Bugn Byk Ortadou Projesi erevesinde blgede yrtlen strateji ve bu istikamette gelitirilen taktikler bu erevede belirmektedir. Gerek Irakta maniple edilen etnisite ve mezhep odakl atmalar, gerekse Trkiye zerinde younlaan etnisite ve kimlik tartmalar ile PKK ve din zerinden yaplan blc ve ayrlk hareketler, kresel planlarn blgesel uygulamalar olarak karmza kmaktadr. Aslnda sz konusu proje ile hem blgedeki kaynaklarn ele geirilmesi, hem de kk ve kaotik yaplarn ortaya kmas kanlmaz olurken; byklk sadece projenin isminde kalmaktadr.

4.3. Kltrel Alanda Kreselleme

Kreselleme dnyay bir rmcek a gibi saran dev medya kanallar ile srekli pompalanmakta, bir asit yamuru gibi zihinlere srekli boca edilmektedir. Bylece zihinler kresellemeye hazr, iradeler ise bunun karsnda zayf hale getirilmeketedir. Bu durum zihinlerle kltrler arasndaki ba kopartarak, tek kltrn egemen olduu bir zihniyete srklemeye almaktadr. Kltrel alanda deerlendirdiimizde kreselleme, doas gerei, toplumlarn nndeki snrlarn kaldrlmas ve dier toplumlarla tesviye (eitlenme=dierlerinden biri olma) edilmeleri bakmndan zc bir nitelik

244

STIGLITZ, Kreselleme Byk Hayal Krkl, s. 13.

79

tamaktadr.245 Kresellemenin etkisiyle tek dorucu yaklamlar, kuatc dnya grleri, kanlmaz olarak terk edilmesi gereken katlklar olarak deerlendirilmektedir. nk kreselleme kltrel alanda ncelikle, biyografilerin kresellemesi kavramn ortaya karmaktadr. Biyografilerin kresellemesi kavramnn ihtiva ettii hususlar; nispi olarak, d dnyaya daha kapal ve kesinlik yklenmi dinler, kltrler, uluslar ve meslek rgtleri arasnda diyaloglarn
246

balamasn

kabul

grd

hususlar

olarak

dnlmektedir.

Yukardaki aklamalara dayanarak hibir kltr, inan ya

da ideoloji bir dierinden bamsz olarak kreselleme olgusu ierisinde varln srdremez tespitini gerekli klmaktadr. Herhangi bir kltr, kendisini evrenselin yerine koyamaz eklinde de yorumlanabilmektedir. Kreselleme, ulus devletlerin iinde, hem de dnya devletleri arasnda yeni atmalar ortaya kartarak, toplumsal bir zlme
247

meydana getirmektedir. Kresellemenin etkisiyle ABD kltrnn dnyada yaylmas ile milli toplumlarn ahenk ve birlii de tahrip edilmektedir. Baka bir ifadeyle, yerleik milli hayat tarzlarnn btnletirici gc zayflamakta, vatandalar aras tesantn nispeten mtecanis temeli sarslmaktadr.248 Yukardaki btnletirici ifaden ana de anlalaca olan gibi kltr kresellemeden etkilenmekte ve toplumlarn temelleri unsuru

yozlamaktadr. ABD kendisini kresellemenin ba aktr olarak grmektedir. Bu balamda da kltr politikas, yaylmaclk, ele geirme, tahrip etme yani Amerikanlatrma abas ierisinde en nemli konular olarak grlmektedir. Belbutowski, Amerikanlatrma gereini u ekilde aklamaktadr: Amerikann 21. yzyldaki fonksiyonu iin, politikac ve liderler iin vazgeilmez g kltrdr, hem ieride hem de darda zerinde almak zorunda
245

olunduu

ana

unsurdur.249

Amerika

iin

atmalarn

ve

PIETERSE, N. Jhonson; Globalization as Hybridization, The Globalization Reader, , (Ed.: F. J. LECHNER ve J. BOLI), Madlen, 2000. s. 100. 246 BECK, Ulrich; What is Globalization, (ev.: P. CAMILLER), Madlen, 2000, s. 72-73. 247 RODRICK, Kreselleme Snr At m?, s. 20, 97. 248 HABERMAS, Kreselleme ve Milli Devletlerin Akibeti, s. 95-103. 249 BELBUTOWSKI, M Paul; The Strategic Implications of Cultures in Conflict,, Parameters, Volume:26, No:1, Spring, 1996, s. 32-34.

80

karklklarn zlebilmesi iin kresel Amerika kltrnn yaylmas gerektii kaydedilmitir. Robertson, kreselleme ile birlikte kresel saha ve kltrel bir sistem olutuunu ileri srmektedir. Buradan hareketle; bir btn olarak kresel saha, uygarlklarn, kltrlerinin, ulus toplumlarn, ulus-ii ve uluslararas hareketler ile uluslararas rgtlenmelerin, alt-toplumlar ile etnik gruplar, toplum-ii guruplarn, bireylerin ve benzerlerinin giderek daha fazla bask altna alnd ama ayn zamanda farkl bir biimde glendirildikleri bir noktaya doru250 skmaktadrlar. Kreselleme sreci, e zamanl olarak, iki kltr grnts sunmaktadr. Bunlardan ilki tikel kltrn st snrlarna ulamaktr. Bu dnceye gre; tm heterojen kltrler, dnyay kapsayan hakim kltrn iinde erimektedir. Bu kltr grnts, kresel mekann ele geirilmesini iermektedir. kinci grnt ise, kltrlerin skmas ile ilgilidir. Farkl kltrler, hibir etkileyici g olmakszn yan yana akmaktadr.251 Yukardaki dnceler milli kltrlerin yurtsuzlatrlmasndan baka bir ey deildir. Hangi kimliklerin nasl ne ekilde etkiledikleri belli olmayan bir kltr yada kltrsz bir dnya oluturulmaya allmaktadr. Kresel bir kltrn artk bir varln kresel savunanlar, kltrn yerel kltrn ortaya kresellemesiyle olutuunu

atmaktadrlar.252 Kresel kltr zerinde ortak noktalardan hareketle kresel kltr, bolluk yaratan rn yelpazesi, etnik yapl yerel motifler ve bunlarn oluturduu genel insani deer ve ilgilerin bir arada bulunduu, btn bunlarn gelien iletiim sistemleri ile balantl olduu yeni bir dzen olarak ifade edilmektedir.253 Ancak, iletiim teknolojisinin ok ilerlemesi, kresel kltrn nitelii zerinde farkl yorumlar yaplmasna sebep olmaktadr. Kresel kltre kar kanlar, iletiim kanallar kullanlarak kltrel farkllk zerinde bir hegemonya yaratldn ileri srmektedirler. Dier cephede
250 251

ROBERTSON, Kreselleme, Toplum Kuram ve Kresel Kltr, s. 103. TUTAR, Hasan; Kreselleme Srecinde letme Ynetimi, stanbul, 2000, s. 57. 252 KEYMAN, Fuat E.; Radikal Demokrasi ve Trkiye, Ankara, 1999, s. 41. 253 SMITH, D. Anthony; Towards a Global Culture?, Global Culture, (Ed.: M. FEATHERSTONE), London, 1993, s. 127.

81

olanlar ise; iletiim teknolojisi ile beraber alt kltrler stndeki basknn kalkt ve bakalarnn sesinin tm dnya yzeyine yaylmasn saladna dikkat ekmektedirler.254 Kresel kltre yaplan en sert eletiri kresellemenin kltrel motifleri kullanarak, kendi emperyalizmini yaratt ve bu durumun smrgecilikle ayn olduudur. Bu eletiriya katlmamak mmkn deildir. nk kresel kltr oluturmay emperyalizmden bamsz dnmek gereki olmayacaktr. Genel olarak bakldnda, kresel kltrn oluumunun yok saylmas anlaml bir tepkiyi ifade etmemektedir. nk, gnmzde yaanan durumda kltr, zaman ve mekana bal deildir. Ayrca, bu kltre kaynaklardan beslenmektedir. Dolaysyla, tek bir sembollerin kltrn kart da grlmektedir.255 Byle karmak yapya sahip kresel kltr farkl kresel olumasnn deil, deiik kltrlerin bir araya gelmesi ve oluan karmak yapnn etki alannn genilemesi sz konusu olmaktadr. nalck, kltrel elerin alnmasnn taklit, prestij ve egzotizm; yani yabanc kltrlere merak ve hayranlk gibi sosyalpsikolojik faktrlerin yan sra maddi bakmdan sosyal temas salayan ticaret, iki kltr arasnda arac gruplarn varl, srgn ve g, din deitirme ve yabanc uzman istihdam gibi artlar ve faktrlerle256 gerekletiini belirtmektedir. Tomlinson, kresellemenin kapitalist bir tketim kltr yaratmakta olduunu ve her trl kltr faaliyetinin ve deneyiminin bu kltr ierisinde metalamakta257 olduunu belirtmektedir. Dnyann her yerinde insanlar Mc Donalds rnlerini tketmesi, benetton giysileri giymesi, CNN, BBC izlemesi, Lady Dianann lm zerine ya da Bill Gatesin firmasnn rekabet gc zerine ayn anda yorum yapmas258 bunun en iyi rnekleri saylabilir.

WHELLER, Deborah; Global Culture or Cultural Clash, Communication Research, Volume:25, August, 1999, s. 359. 255 SMITH, D. Anthony; Kreselleme anda Milliyetilik, (ev.: D. KMRC), stanbul, 2002 s. 15-20. 256 NALCIK, Halil; Kltr Etkileimi, Kreselleme, Dou-Bat, Say:18, ubat-Nisan, 2002, s. 73. 257 TOMLINSON, John; Kltrel Emperyalizm, (ev.: E. ZEYBEKOLU), stanbul, 1999, s. 120. 258 BYKUSLU, Ali Rza; Kresellemenin Sosyal ve Kltrel Hayata Etkisi, Kresellemenin nsani Yz, (Der.: V. BOZKURT), stanbul, 2000, s. 122.

254

82

Tomlinson,

ulusal nasl

kltrel

kimliin

metalar General

vastasyla Motorsun

smrgeletirilmesinin

gerekletirildiine

kampanyalarndan rnek vererek aklamaya almaktadr. 1970li yllarda General Motorsun Avustralyada Holden otomobillerini satmak iin balatt kampanyada kulland slogan gsterir: Futbol, kfte, kanguru ve Holden otomobilleri. Gney yldzlar altnda hepsi beraber gider.259 Bu rnek gstermektedir ki, hedeflenen kitleleri, kendilerine kendi ulusal dillerinde hitap edildiinde bunun kresel bir kampanyann bir eidi olduunu fark etmeleri mmkn olmamaktadr. Bu slogan alnp Trkiyede Trk kltrne uyarlanarak da ayn kltrel kimlikle ifade edilebilir. Tolimsona gre, kreselleme trdeletirici bir rol stlenmitir. nk btn dnya ayn eyleri duymakta, her yer birbirine benzemektedir. Mimari tarzlar benzer hale gelmekte; dkknlarda benzer rnler satlmaktadr. New Yorktan Yeni Delhiye kadar her yerde radyo ve kasetalarlarda Bat pop mzii ykselmektedir.260 Ayn ekilde srekli bir tketim ve marka kampanyas irketler tarafndan yrtlmektedir. Kresellemeyle birlikte iletiim teknolojisinde yaanan byk deiikliklerle beraber insanlarn birbirleriyle kurmu olduklar yz yze ilikiler yok olmakta, sanal ortamlarda mutluluk arayan bireyler ortaya kmaktadr. Bu durum, birok psikososyal sorunun ortaya kmasna sebep olmaktadr. Kreselleme, fertleri kendi sosyal ortamlarndan kopartp yalnzlatrmakta; geleneksel ilikiler iinde kopartlan kii sosyal ve manevi tatminini artk sadece tketerek salamaktadr. Her ey ok abuk eskimekte, eski olann yerine hemen yenisi alnmaktadr. Dnyadaki ekonomik faaliyetlerin byk bir ksmn elinde bulunduran okuluslu irketler bugn dnya politikasnda da etkin bir rol oynamaktadr. Kazanlarn artrmak iin srekli yeni pazarlar arayan okuluslu irketler girdikleri lkelerde srekli olarak bir tketim kampanyas yrtmekte etmektedirler. ve bal bulunduklar merkez lkenin kltrn ihra

259 260

TOMLINSON, Kltrel Emperyalizm, s. 170-171. A.g.e., s. 49-50.

83

Kreselleme ile birlikte, bugn dzenli bir kresel kltr aktarmndan ziyade hzl, tamamlanmam, olduka farkllam bilgi aklarnn hayatlara tatbiki sz konusudur. Kreselletirici ama hi de trde olmayan bir kltr mevcuttur. Bunun iyi, zenginletirici ve verimli olduunu dnsek bile, bu tr bir kltrn yaratt ikilemlerle nasl ba edeceimizi henz ortaya koyamamaktayz.261 King, bu durumu insann gitgide kklerini yitirdii, kltrn her geen gn yurtsuzlat262 eklinde ifade etmektedir. Elektronik iletiim, kresel imge ve kimliklerin giderek daha ok paylalmasna, birbirine yaklamasna ve melezlemesine yol amaktadr. Dou giderek daha fazla Batya eklemlenmekte, Afrikann uzak bir kesindeki yerliler bir Amerikan pembe dizisinin karakterleriyle zdeim kurabilmektedirler.263 letiim alanndaki gelimeler lkeler arasndaki kltrel snrlar byk bir hzla kaldrmtr. Uydu kanallar sayesinde artk dnyann her lkesini, zellikle de bu teknolojiyi ihra eden lkeleri her ynyle, kendi lkemizle kyaslama frsat bulabilmekteyiz. Bu lkenin kltrel deerleri yava yava, onlar farknda bile olmadan kendilerinin sahip olduklarnn yerini almaktadr. Giddensa gre, kresel kozmopolit toplumun znde yatan bir deiim sz konusudur. Kreselleme toplumlarn geleneklerini yok etmektedir. Bat lkelerinde imdi yalnzca kamusal kurumlar deil, gndelik hayat da gelenein kskacndan kurtulmaktadr. Dnyann dier toplumlar ise, geleneklerinden uzaklama srecine girmilerdir.264 Kitlesel retim kitlesel tketim ilikisi, dnya toplumlarn tek tiplemeye gtrmektedir. nsanln kltrel zenginliini, ok sesliliini oluturan yerel deerler yok edilmeye allmaktadr. nsanlk kreselleme sylemi erevesinde tek tipli bir toplum haline getirilmektedir.265 Ayrca iletiim aralar tarafndan ynlendirilen byk kitleler pasif alclar haline dntrlmektedir.
ABOU- EL HAJ, Barbara; Kltrel Mdalenenin Dilleri ve Modelleri, Kltr Kreselleme ve Dnya Sistemi, s. 171-172. 262 KNG, Antony D.; Kltr Mekanlar, Bilgi Mekanlar, Kltr Kreselleme ve Dnya Sistemi, (ev.: O. EKN ve . H. YOLSAL), (Der.: A. D. KING), Ankara, 1998, s. 23. 263 HABLEMTOLU, Kreselleme Dlerden Gereklere, s. 61-65. 264 GIDDENS, Elimizden Kap Giden Dnya, s. 56-57. 265 HABLEMTOLU, Kreselleme Dlerden Gereklere, s. 120.
261

84

Kresellik ve yerellik kavramlar kltr ierisinde deerlendirilmesi gereken bir konudur. Kresel ile yerel arasndaki etkileim, insanlarn kendilerini tanmlayacak yeni kimlikler ina etmelerini belirleyebilmektedir. Bylece birey iin dinamik ok sayda seenei ortaya koyan bir seim yapma zorunluluu ortaya kmaktadr. Nitekim iinde yaanlan ada dinmezhepsel, etnik, ulusal, aile ya da airet trnde yerel kimlik araylarnn olaanst bir younluk gsterdikleri sylenebilmektedir. Daha ak bir ifade ile, modernite ann en nde kimlik tr olan ulusallk yeniden yorumlanrken, ona rakip ok sayda kimlik tr ya da ltlerinin de siyasal yaam belirlemeye balad gzlemlenmektedir.266 Kresellik ierisinde gnlk hayatta yaadklarmz zorunlu olarak yereldir ve bu deneyim, gitgide kresel sreler tarafndan ekillendirilmeye allmaktadr. Ulus devletin topluluunu hayal etmek, bu topluluk meknsal olarak yaylm olmasna ramen mmkn grnmektedir. Fakat bu durum kresel dzeyde mmkn deildir nk ne kresel kimlik tasavvurlar, ne de bu dzeydeki uygulamalar dzenleyen etkin kresel kurumlar mevcuttur. Kresel olann kltr mekn, bizim srekli olarak ve zellikle de kitle iletiim aralar tarafndan gnderildiimiz bir sanal mekndr.267 Birey sanal ortama alnnca sk bir mesaj bombarduman ile zihninin ynlendirilmesi kolaylamaktadr. Deiimin hzla yaand dnyamzda toplumsal yaamn her alannda yeni deer yarglarnn ve yeni alkanlklarn ortaya kt grlmektedir. Teknolojinin sayesinde televizyonlar, internet, CD ve kasetler, eitli yabanc markalar, sinema filmleri ve gazete haberleri, genler zerinde anne-baba ve retmenlerden daha fazla etkili olabilmektedir. Bugn, birok lke insan, sanal ortamda tantklar insanlarla aileleri ile paylatklarndan daha ok eyi paylar duruma gelmilerdir. Hamburger, Cola ikilisi vazgeilemeyecek alkanlklar arasnda yer almaktadr. Kresel irketler tarafndan retilen mallar, deiik ehirlerde ayn vitrin dzenlemeleri ile sata sunulmaktadr. Yerel zevkler, alkanlklar ve toplumsal ilikiler byk
266 267

A.g.e., s. 118. TOMLINSON, Kltrel Emperyalizm, s. 257.

85

boyutlarda deimektedir. Bu aamada Hibir ulus dier bir ulusun taklitisi olmamaldr. nk byle bir ulus, ne taklit ettii ulus gibi olabilir, ne de kendi ulusu iinde kalabilir. Bunun sonucu kukusuz ki hsrandr. 83 yl ncesinden bugnleri gren Ulu nderin bu szlerinin anlam gnmzde daha da byk nem tamaktadr. Kresellemede dnyann kltr deimesine bak, yukarda anlatlan manzara gibi grnmektedir. Ancak, kresellemenin etkisiyle kltr deimesi ya da Pan Amerikanizm bir kltrden tam olarak bahsetmek mmkn deildir. nk kltr yaayan bir olgudur ve her kltr kendi ulusal deerleriyle ve ulusal hafzasyla beslenir. Kltr bir inanlar, bilgiler, his ve heyecanlar btndr; yani maddi deildir. Bu manevi btn uygulama halinde maddi formlara brnr.268 Meydana gelen etkileimlerde kltrler her eyi kar taraftan alacak anlamna gelmez ya da kar kltr tamamyla etkileyecek diye bir ey sz konusu olamaz. nk kltr deimesi seici bir olaydr.269 Kreselleme bir ideoloji olarak ele alndnda ne olup olmad nemlidir. Bu balamda, kreselleme; sosyal deiimin tek art, dorusal sreci ya da son noktasn oluturmamaktadr. Btn bunlarn neticesinde; teknolojinin hzla gelimesi, iletiimin ba dndren bir ekilde yaylmas, kltrlerin birbirine gittike yaklaarak birlemesini gerektirmez. Nihayetinde kreselleme ulusal kltrlerin paralanmas veya yok olmas demek deildir. Ancak btn bu olmazlar, kreselciler tarafndan oluturulmaya allmaktadr. Bu istikamette teknoloji ve elence sektr nemli bir rol oynamaktadr. Zira Yzba Harold B. Hoskinsin Amerikan Bakan Rooseveltle grmesinde geen u ifadeler meseleyi olduka bariz bir ekilde akla kavuturmaktadr:
270

Bakan, Amerikan sinemasnn Ortadouda tehiz edilip edilmediini sordu ve eitli Amerikan filmlerinin gsterildii baz ehirlerde en azndan kk bir tiyatroda dzenli ekilde idare edilmesinin mmkn olduunu syledi. () Bayan Roosevelt de, etkili olabilmek iin, baz filmlerin zellikle hazrlanmas
GNGR, Erol; Kltr Deimesi ve Milliyetilik, stanbul, 1992, s. 15. A.g.e., s. 16. 270 ORAL, Mustafa; Tarihsel Perspektifte ABDnin Ortadou Politikas ve Trkiye, leri, Say: 28, Ocak-Mart, 2006, s. 209.
269 268

86

ve filmlerin gsterildii belirli alanlarn da aklda tutulmas gerektiini ileri srd Smrgeciliin en nemli uygulamalarndan biri de kltrel alanda gereklemektedir. Zira smr iin aslolan hedef kitlenin zihniyet deiimidir. Smrgeciliin hakiki baars asker igal deil, igal edilen yerlerde gerekleen zihniyet dnmdr. Zihniyet dnm sayesinde igal iselletirilerek benimsetilmektedir.271 Sonu olarak kltrn kreselletirilmesi abasnda, kltr araclyla smr ve siyas, ticar veya asker her trl mdahaleye ak hale getirme amac n plana kmaktadr.

4.4. Teknolojik Alanda Kreselleme

nsanlarn ya da lkelerin ayrcalkl konuma gelebilmesi iin gce ihtiyac vardr. Gnmzde G de byk oranda teknolojik olarak gelimeye baldr. Teknolojiye sahip olarak gc elde etme tekerlekten bilgisayara, nkleer fzelere dek insanlk tarihinin btn dnemlerinde ak biimde yaanmtr. Bugn de geerli olan bu kural, blgesel ya da kresel etkinlik peinde koan lkelerin youn bir teknolojik yar iine girmelerine neden olmaktadr. Bu yarn gerek amac ise, yksek teknolojiye sahip olmaktr. Dnya dzen olarak 1991den sonra deimeye balamtr. Bylece ift kutuplu, iki kamp arasndaki rekabete dayal kltr, sanat, edebiyat, askeriyesi, siyaseti ikili rekabet zerine kurulmu olan dnya, 1991den itibaren bambaka bir dnya olmutur. Ortada duran bir gerek vardr: Sovyetler Birliinin kmesinin birinci nedeni Batnn iletiim-biliim devrimidir. kinci neden ise, Sovyetler Birlii ekonomisinin retim verimliliinin dk olmasdr. Ancak mthi silahlanma yarnn ekonomi zerine getirdii inanlmaz basky da unutmamak gerekir. Kresellemenin ekonomik boyutu artk kalknm lkelerin kltrlerinin bir paras oldu. Tarih uluslararas

GRGN, Halil; Ortadouda Smrgeleme Sreci: Bir Zihniyet Analizi, Milletleraras Ortadou: Kaos mu, Dzen mi? Konferans, stanbul, 9-10 Ocak 2004, s. 171.

271

87

ekonomideki kreselleme dalgalar ve hzlanan teknolojik gelimelerin 20. yzyln son dnemine damgasn vurmutur.272 21. yzyla girerken, teknolojide hzl deiim, uluslararas mal ticaretinde ve sermaye aklarnda serbestleme, sistemini esas alan yeniden yaplanmalar, ekonomide piyasa siyasette daha liberal bir

demokrasiye ynelik almlar ve toplumsal rgtlenme modellerinde yeni araylar kresel lekte yaygnlaarak, derin ve kapsaml bir evrim aamas nitelii kazandrmtr. Uluslararas bilgi akmlarnn umulmadk lde ve sistemli bir biimde kolaylamasna yol aan bilgi-ilem ve iletiim teknolojilerinde salanan yenilikler, kreselleme olarak adlandrdmz bu yeni evrim srecinin balca srkleyici gcn oluturmaktadr.273 Bu onun srkleyici gcn ve bir nevi dayatma vastasn oluturmaktadr. Bugn mikro-elektronik, biyo-teknoloji, ar sanayi, robot teknolojisi, bilgisayar teknolojisi ve bilgisayar programlar, telekomnikasyon gibi alanlarda teknolojiden kaynaklanan ba dndrc gelimeler olmaktadr. Bilgisayar teknolojisinde grlen hzl ilerleme kresel olarak bilgisayar miktarlarnn da artmasna neden olmutur. 1994 yl verilerine gre, tm dnyada 100 milyon adetten daha fazla bilgisayarn kullanmda olduu tahmin edilmektedir.274 Kullanmda bulunan milyonlarca bilgisayarn ounun yerel, blgesel ve uluslararas balarla birbirine balanmas sonucu, yeni ilikiler ortaya km, devlet, snr ve hukuk tanmadan gerek zamanl olarak mali ilemlerin kolaylkla yrtlmesi salanm, bilgi al-verii, dokman dei-tokuu gibi ilemlerin gereklemesi salanm ve sanal bir ekonomi dnyas oluturulmutur. Bilgi ilemin ve haberlemenin hzlanmas, yaygnlamas ve ucuzlamas sayesinde sermayenin serbest dolam gerek zamanl olarak bire bir ilikilerle zaman ve mekan asndan kesintiye uramadan gereklemeye balamtr. Dnyann birok blgesindeki ekonomik ve mali birimler birbirleri ile entegre olma yolunu semilerdir. Bu birlikteliklerin sonucunda dnyann herhangi bir blgesinde oluan en kk
KALEAASI, Bahadr; Kreselleme, Avrupa ve Trkiye, 12. Ulusal Kalite Kongresi, stanbul, 2003. 273 Devlet Planlama Tekilat; Be Yllk Kalknma Program, Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2000, s. 6.
272

88

kriz bile ok ksa zamanda mali piyasalarda derinden hissedilir bir duruma gelmitir. Bu durum kresel glere direnme imknlarn da neredeyse ortadan kaldrm bulunmaktadr. Teknolojide grlen bu hzl gelimeler sonucunda merkezi kontrol kolaylamaya, personel ilikileri deimeye, baz iler kaybolmaya, irketlerin rgtlenmesinde nemli deiimler yaanmaya balamtr. Byk irketler blnerek kk paralara ayrlm, retim teknolojisi ve boyutlarnda grlen deiimler, nicelikten ok nitelie verilen nemi artrmtr. Dnya ticaretinde serbestleme ve mali piyasalarda tedrici entegrasyon eilimleri ile birlikte, teknolojinin lkeler arasnda akkanlk

kazanmas, ulusal ekonomilerin retim yaplarn, tketim kalplarn ve dier ekonomilerle balantlarn nemli lde etkilemekte ve d artlara duyarlln arttrmaktadr. Bu balamda, devletin ulusal retimi merkezden ynlendirme kapasitesi azalrken, zel giriimlerin etkinlik alan genilemekte ve yerel retici glerin greli nemi bymektedir.275 Ancak bu, kreselleme rzgrnda savrulmay da gerektirebilmektedir. retimde geleneksel bant sisteminin yerini bilgisayar destekli yeni tezghlarn almas sonucu robotlar devreye girmeye balamtr. Artk eitli fikir ve projeler bilgisayar dnyasnda sanal olarak denenir hale gelmitir. letiim alanndaki yenilikler dnyay daha da kltm, insanlar birbirine daha fazla yaklatrmtr. nternet sayesinde birbirleri ile tanmayan insanlar al-veri yapmaya, arkadalklar kurmaya, i ortaklklar oluturmaya ve yeni i alanlar yaratmaya balamlardr. Gnmzde ekonomik olarak iyi sevide olmamak, teknolojik gerilikle e grlmektedir. Ekonomik alanda byyebilmek iin de teknolojik gerilii amak gerekmektedir. Teknolojik gerilik, ancak kalknmada srekli olarak en ileri retim teknolojilerini uygulamaya koymakla alabilir. Emperyalist lkelerce retilen teknolojiler sermaye-youn teknolojilerdir. Oysa bilindii gibi az gelimi lkelerde sermaye kt, gen nfus ve isizlik nedeniyle arz
274 275

YILDIZOLU, Globalleme ve Kriz, s. 22-24. Devlet Planlama Tekilat; Be Yllk Kalknma Program, Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2000, s. 7.

89

edilen emek boldur. Bu nedenle emperyalist lkeler az gelimi lkelere sermaye youn ileri teknolojileri deil, kendilerinin terk ettikleri emek youn teknolojileri kullanmalarn nerirler ve bu tr projeleri uygulamalarn isterler.276 Dolaysyla bir baka bamlln uygulanmas sahneye konulmaktadr. Ulus devletler nmzdeki dnemde de dnya sahnesindeki egemen birimler olmaya devam edecektir. Ancak ulusal hkmetlerin bilgi ve teknoloji ak, salgn hastalklarn ve kitlesel gn nlenmesi, silh ve uyuturucu kaakl gibi konularda etkinlii azalacaktr. Emperyalist gler tarafndan uluslararas sermayeyi temsil eden "ok uluslu irketler"in ulusal ve uluslararas konularda stlendikleri ve oynadklar roln artmas istenilmektedir.277 Sz konusu roln kimlerin lehinde, kimlerin aleyhinde olaca belli olamayan bir durumdur. Zihinlerimiz srekli emperyalist glerin her zaman iyi olduu ynnde basklanmaya allmaktadr. Ancak, gelecein nasl ekilleneceini zaman gsterecektir. zetle; teknolojinin doduu yerden kreselleme ile tm dnyaya yaylmtr. Emperyalist lkeler, teknolojinin salad yenilikleri az gelimi ve gelimekte olan lkelerin kontrol edilmesinde nemli bir unsur olarak kullanmlar ve kullanmaya devam etmektedirler. Teknoloji, gnmzde hayatmzn her alanna girmi ve sadece hayat alanmz deildir. Uluslararas tm ilikilerimizde teknoloji bir g arpan olarak belirleyici rol oynamaktadr. Artk 21. yzylda g, bilgi ve teknolojiyi en iyi kullanann elinde olacaktr.

SEVNDRC, brahim; Trkiye Kalknmann Neresinde, Ankara, 1997, s. 44. Global Trends 2015; A Dialogue About the Future with Nongovernment Experts, Washington, 2000, s. 7-13.
277

276

90

KNC BLM KRESELLEME VE GENLETLM ORTADOU VE KUZEY AFRKA GRM

Tarihin her dneminde, dnyann ekonomik deerleri zerinde egemenlik tesis etmek byk devletlerin balca amalarndan biri olmutur. Byk devletler 2. Dnya Savandan sonra kendi aralarnda entegrasyonlar oluturmu ve geri kalan lkeler zerinde ekonomik ve siyas olarak egemenlik tesis etmeye almlardr. Bugn ABD, NAFTA sayesinde Kanada, Meksika ve Latin Amerika ile bir btnlk ierisindedir. Avrupa Birlii, Sovyetlerin dalmasyla birlikte Dou Avrupa lkelerini ve Balkan lkelerini bnyesine dhil ederek btnln tamamlamaya almaktadr. Rusya Federasyonu (RF), tarihsel sre ierisinde bir dokunulmazlk elde etmi ve kapitalist sisteme uyum salamaya almaktadr. in, bugn ekonomik olarak yeterli bir bykle ulamtr. Japonya ekonomik byklne ramen nfuz yarnda yer almayan bir grnm sergilemektedir. Sonuta, bugnn dnyasnda egemenlik tesis edilebilecek blgeler olarak sadece, Trkistan'n bir ksm, Ortadou ve Afrika kalmtr. Orta ve Gney Afrika'nn ikinci derecede ekonomik deerlere sahip olmas, sosyal ve ekonomik sorunlarnn baa klamayacak llere ulamas, ayrca terr tehdidi iin de bir zemin tekil etmemesi bu blgeleri imdilik egemen glerin ilgi alan dnda brakmaktadr. Bu genel tablo ierisinde tam kontrol tesis edilmemi blgelerde enerji ve hammadde kaynaklarna el atmak, stratejik adan s ve kolaylk imkn salayabilecek deerlerdeki noktalar ele geirmek, deniz ve hava ulatrma yollarn kontrol etmek, ABDnin amalar arasna girmitir. ABD, 20. yzyln bandan beri kresel stnlk salayabilmek iin aba sarf etmektedir. Souk Savan sona ermesinden itibaren uluslararas sistemin tek g merkezi278 haline geldii ifade edilen ABD, bu amalara ulama yolundaki eylemlerini zgr ve

278

BRZEZINSKI, Zbigniew; Byk Santran Tahtas, (ev.: Y. TRED), stanbul, 2005, s. 8.

91

demokratik bir dnyann yaratlmas sylemi ardnda gerekletirmeye almaktadr. imdi hedefte olan blge, Ortadou'dur. ABDnin ekonomik temelli smrgecilik yapma abalar ABDnin jeopolitii ile yakndan ilgilidir. ABDnin mevcut ekonomik ve askeri gcn koruyabilmesi iin hammadde ve enerji an dardan salamak zorundadr. ABD geen yzyl boyunca kresel hkimiyetini srdrebilmek iin jeopolitik teorilerin oluturduu stratejilerden faydalanmtr. ABD, dnya ile ilikilerini arttrmaya balad dnemlerde Kara Hkimiyet Teorisi ve Deniz Hkimiyet Teorisini d politika ve ulusal gvenlik ile ilgili kararlarnda temel referans noktas olarak kullanmtr. 2. Dnya Savandan sonra ise ABD emperyal karlarn merkez blge ile denize kys olan devletlerarasnda kalan kenar kuak blgesine hkim olan devlet Avrasya'ya hkim olur; Avrasya'ya hkim olan ise dnyaya hkim olur anlayna dayanan Kenar Kuak Teorisi zerine yerletirmitir. 2. Dnya Savanda Almanyaya kar stnlk elde etmek iin yeterli hava gcne sahip olan dnyaya hkim olur fikri zerine gelitirilmi olan Hava Hkimiyet Teorisi etkili olmutur.279 Ayn ekilde, Souk Sava dneminde ise Hava Hkimiyet Teorisini biraz daha gelitirerek uzaya hkim olan dnyaya hkim olur280 anlayna dayanan bir savunma stratejisi oluturmu ve emperyalist gcn etkili klmaya almtr. 21. yzylda petrol kontrol etme stratejisi zerine younlaan ABD, szde Ortadou corafyasnn korunmas, toplumsal refahn korunmas ve devamnn salanmas roln stlenmitir. ABD, hem Avrupa Ktas ve ABDnin baml olduu enerji kaynaklarnn gvenliini salamak, hem de bu kaynaklar zerinde egemenlik tesis ederek, Avrupann kendi karlar dorultusunda hareket kabiliyetini kstlayabilmek iin enerji havzalarnn kuatlmas esasna dayal yeni bir stratejik anlay oluturmaya

AKDENZ, Hsmen; Jeopolitik ve Jeostratejik Teoriler Kapsamnda Kresellemenin Gelecei ve Trkiye, Stratejik Aratrmalar Dergisi, Say: 2, Eyll, 2003, s. 83. 280 LAMBETH, Benjamin; Air Power, space Power and Geography, Geopolitics: Geography and Strategy, (Ed.: C. S. GRAY ve G. SLOAN), London, 1999, s. 73-81.

279

92

balamtr.281 Bylece menfaatinin iaret ettii hibir yer ABDnin ilgisinden uzak kalmamtr. Genel olarak, enerji kaynaklarna sahip olan dnyaya sahip olur fikriyle aklanabilecek bu yeni jeostratejik anlay, giderek 21. yzylda kresel mcadelenin ana erevesini aklayan bir teori haline gelmektedir. Bu sayede ABD, Souk Sava dnemi boyunca tam olarak etkinlik salayamad Ortadou blgesi zerine odaklanarak, yeni bir smrge etki alan oluturmaya almaktadr.282 Afganistan ve Iraktaki uygulamalar, Filistinde yaananlara kar tavr bu etki odaklanmasnn imdilik sacayan oluturmaktadr. 1. YEN DNYA DZEN VEYA DZENSZL EREVESNDE ATILAN LK ADIMLAR VE ORTADOU Yeni Dnya Dzeni, Austos 1989da Sovyetler Birliinin dalmasyla balad varsaylan ve 1990 ylnda Krfez Sava balangcnda ABD Bakan George Bush tarafndan ortaya atlm bir kavramdr. Ancak BosnaHersek, Kosova ve son olarak Afganistan olaylar iinde bulunduumuz bu dneme yeni dnya dzeni dememizi zorlatrmaktadr. Bu dneme Dzen Arayan Dnya283 demek daha gereki olacaktr. Dnyaya kmamaktadr. dzen Byk verme abas yeni durum bu olarak amac karmza grmek imparatorluklarn ounda

mmkndr. Ancak konumuz erevesinde 2. Dnya Sava sonras dnemde meydana gelen gelimeler nem arz etmektedir. Nitekim 2. Dnya Savandan sonra dnya, yeniden paylald. Ancak bu paylam, zellikle batl lkeleri memnun etmemitir. ngiltere ve Fransa, sava ncesi glerini kaybettiler; Almanya savan malubu olarak kenara ekilmek zorunda kalmtr. Sava, dnyaya iki yeni sper g; muazzam retim ve sermaye
ARVANITOPOULOS, Constantine; Geopolitics Of Oil In Central Asia, Thesis: A Journal Of Foreign Policy, No: 4, Winter, 1998, s. 122. 282 KISSINGER, Henry; Amerika'nn Ds Politikaya htiyaci Var m?, (ev.: T. EVYAPAN), Ankara, 2002, s. 127-130. 283 SNMEZOLU, Faruk; Deien Dnya ve Trkiye, stanbul, 1995, s. 4.
281

93

gcyle ABD, gelien sanayi ve ideolojik dayanaklaryla SSCB, kar kutuplarm gibi dnya ideolojisine yn veren lkeler oldular.284 Dnya iki kutup olarak ifade edilirken, dnya lkeleri bu iki kutup arasnda git gellerle 45 yln i atma ve kargaalarla yaamtr. Souk Sava sonras sre, i atma ve karklk bakmndan pek de farkl olmamtr. Souk Savan bitimiyle beraber, iddetli i atmalar (bunlarn sonucu olan sivil savalar, mlteci yaknlar ve askeri ve insani mdahaleler) ile istikrarl ve bar uluslararas dzene gittike daha hzl bir tehlike olumutur.285 Souk Sava dneminin sona ermesi, ABDnin tek g olarak hareket etmesini salarken, te yandan gelimekte olan lkeler iin ekonomik, ticari, finansal ve siyas adan bamllk uluslararas sistem iinde daha da artm, i atmalar ve savalar gelimekte olan lkelerin aleyhinde bozulmutur. Tarihsel sre aydnlanma dneminden, Souk Savan bitimine kadar olan dnemden tamamyla bal bana farkl bir olgunlama a yaamaktadr. Laideye gre, Souk Savan sonu sadece komnizmi gmmemitir. Ayn isteklilik ve ayn espriyle, iki yz yllk aydnlanmay gmmtr.286 zgrlk, demokrasi, eitlik gibi kavramlar, dnya toplumlarnda felsefi etkinlikleri ve deerlerini yitirmeye balamlardr. Bu tr kavramlar zerinde yzyllardr ekoller yaratarak birbirleriyle dnsel olarak farllklar gsteren dncelerin yerine, sadece ABD dorusunun geerli olduu anlaylar egemen olmaya balamtr. Bu manzaray diplomatik bir ahsiyet olan Kissenger net bir ifade ile yle aklamaktadr: 20. Yzylda, uluslararas ilikileri hibir lke Birleik Devletler kadar kesin, fakat ayn zamanda kararsz bir ekilde etkilememitir. Hibir toplum, onun kadar baka devletlerin iilerine karmama ilkesine srarl veya kendi deerlerini btn dnyaca uygulanmas dncesinde onun kadar ateli olmamtr. Hibir lke kendi diplomasinin bugnden yarna uygulanmasnda onun kadar pragmatik
AYDOAN, Yeni Dnya Dzeni, Kemalizm ve Trkiye, s. 471-472. GOLDSTONE, Jack A.; Demography, Domestic Conflict, and the International Order. International Order and the Future of World Politics, (Ed.: T. V. PAUL ve J. A. HALL), London, 1999, s. 353. 286 LAD, Zaki; A World Without Meaning, (ev.: J. BURNHAM ve J. COULON), Routledge, 1998, s. 1.
285 284

94

veya tarihsel ahlak izlemesinde onun kadar ideolojik olmamtr. Hibir devlet, rnei olmayan bir genilikte anlama ve ykmllkler altna girerken kendi dndaki ilikilerle uramak konusunda onun kadar isteksiz hareket etmemitir. 287 20. yzyln son on ylnn balangcnda, Wilsonculuk zafer kazanm gibi grnyordu. Komnizmin ideolojik ve SSCBnin jeopolitik meydan okumalarnn ayn zamanda stesinden gelinmiti. Komnizme moral bakmndan kar olma amac, Sovyet yaylmaclna kar direnmenin jeopolitik grevi ile birlemiti. ABD Bakan Bush, Krfez Sava esnasnda klasik Wilsoncu terimlere dayandrarak yeni dnya dzenini u szleri ile ilan etmitir: Souk Sava aan bir yeni uluslar ortakl dnyoruz; uluslararas ve blgesel organizasyonlar araclyla danma, ibirlii ve ortak harekete dayanan bir ortaklk; ilkelerin ve hukukun stnlnn birletirdii, maliyetlerin ve ykmlln eit ekilde paylalmasyla desteklenen bir ortaklk; demokrasiyi, refah, bar yaygnlatrmak ve silahlar azaltmak amacnda olan bir ortaklk.288 Bu szler erevesinde yeni dnya dzeni adna Ortadouya ilikin proje uygulamaya konulmu oluyordu. Esasnda yeni dnya dzenin kavramsallatrlmas, ABD Bakan George Bushun, Irakn Kuveyti igal etmesinden sonra, 30 Austos 1990 tarihinde dzenledii 59. basn toplants srasnda gerekletirilmitir. Bush, bu toplantda bir soruya verdii cevapta Souk Savan bitmesinin, dnya refah iin sorunlarn zmnde yeni dnya dzenine ulamak iin bir ans olacan dndn belirmektedir.289 Bush ayn kriz srasnda Msr devlet bakan Hsn Mbarekle grmek iin gittii Msrda yeni dnya dzenini, Byk-kk tm uluslarn bar ierisinde ve onurlaryla yaama hakknn olduu bir dnya biiminde tanmlanm ve Bu yeni dnya dzenini gznde nasl canlandrd ynndeki bir soru zerine de Iraka kar giriilen

287 288

KISSINGER, Diplomasi, s. 1. A.g.e., s. 765. 289 BUSH, George; The Presidents News Conference on The Persian Gulf Crisis, 30 August 1990.

95

koalisyonun katlmndaki eitlilii gz nne alnca dnya devletlerinin daha yakn biim de altklar290 bir dnyay dndn dile getirmitir. Bushun yeni dnya dzenden tam olarak ne demek istediini anlamak iin krfez krizinin bitmesini beklemek gerekmitir. ABD Kongresini birleik oturumunda Bush zafer ilan ederken Winston Churchille atfta bulunarak, yeni dzenine adaletin ve oyunu kurallarna gre uygulama prensiplerinin, zayf glye kar koruyacan belirterek, zgrlk ve insan haklarna saygnn tm uluslarn barnda yer bulacan sylemitir. Busha gre, bu, bir misyondur ve misyonun yk snav geen ABDnin zerindedir ve ABD ulusu dnyann kendisinden bekledii rol oynamaldr.291 Elbette, ifadede belirtilmemekle birlikte, bu yeni dnemde ortaya kacak frsatlardan en yksek dzeyde faydalanacak ve riskleri de asgariye indirecek, ya da en azndan kontrol edilebilmelerini salayacak stratejileri ortaya koymak suretiyle yaplacak bir iti. ABD her zaman olduu gibi fayda ve fayda prensibini uygulayacakt. Dzeni salayacak ve dzenden yararlanacak olan da ABDnin kendisidir. 1989 sonras Sovyet rejiminin yklmasndan sonra ABD tek sper g olarak kalmakla beraber, bu iki kutup olarak tabir edilen dnyann ifade edilme sorununu da beraberinde getirmitir. Dnya hem Sovyetlerin dalma rejimine sevinirken hem de acaba 2. Dnya Savandan sonra yeni bir kaos yaanacak m korkusuna kaplmaya balamtr. Fukuyama gibi ABD meneli dnrler tarihin sonunu ilan ederek, insanlarn zihinlerinin iyice karmasna yol amtr. Tarihin sonu tezinin ana kaynan Hegelden alan Fukuyama, btn formlarn liberal demokrasiye yenik dtn ve liberal demokrasinin insanlnn son aamas olduunu oktan ilan etmiti.292 Fukuyama tarihin sonundan ziyade, aslnda st kapal ABDnin tahakkmnden, jandarma imparatorluundan bahsetmek istemitir. ABD, Sovyet rejiminin dalmasndan sonra bekledii frsat; daha doru bir
BUSH, George;Remarks and A Question-Answer Session With Reporters Following Discussion with President Mohammad Hosni Mubarak in Cairo, Egypt, 23 November 1990. 291 BUSH, George; Address Before A joint session of The congress on The Cessation of The Persian Gulf Conflict, 6 March 1991. 292 FUKUYAMA, Tarihin Sonu ve Son nsan, s. 36.
290

96

ifadeyle 1945ten beri oluturmaya alt frsat yakalam ve dnya jandarmalnn yani yeni smr eklini yeni dnya dzeni kavramyla dnya kamu oyuna duyurmutur. Bu balamda, 11 Eyll olayndan ok nce Zbigniew Brzezinski, 1992 ylnda yapt saptamaya ile ABD emperyalizminin, ABD asndan ne kadar gerekli olduunu aadaki ifadelerle ortaya koymaya almtr:293 Bu gn Birleik Devletler tek kresel g olarak grnmektedir. Ancak bu gcn olutuu ortamda, geleneksel politikalar uluslararas politikalara dnmekte, modern iletiim ve karlkl ekonomik bamllklar sonucu ulusal ve uluslararas politikalar arasndaki farklar yok etmektedir. Btn bunlarn sonucu olarak ortaya samimi bir uluslararas bir toplum kabilir. Burada da esas sorun, uygun kresel deerlerle donanm bir kresel gcn bu hkimiyetini ne kadar sre ile devam ettirebileceidir. in dorusu Amerikann gc bir gerektir ve grnebilen gelecekte herhangi bir potansiyel rakibi tarafndan tehdit edilmeyecektir. Ne Japonya ne de Avrupa, Birleik devletlerin yerine geemezler. Bu alanda birleik devletlerin kendine zg tarihsel bir rol vardr. Ama u anda Amerikan kltrn batan karc bolluun getirdii zayfllklar bir eilim olarak belirlemeye balamtr. Kendi kendini memnun etme duygusunun kendi bana bir sonu olmasn engelleyecek bir ahlaki kriterin yeni bir odak olarak otaya kmamas halinde, u anda her hangi bir rekabet olmasa bile Amerikan egemenliinin gemesi mmkn deildir. Her ne kadar karlkl dayanma ieren kresel bir politik ilemler sreci balamsa da, ekonomik gcne karn kltrel nedenlerden kaynaklanan zayflklarndan dolay Amerikann bu politika iinde etkin bir kresel otorite salayamamas, kresel anlamda istikrarszln younlamasna neden olabilir. Jeopolitik adan bakldnda bu olgu Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra Avrasyada blgesel karklklarn younlamas ile aklanabilir. Kitlesel imha silahlarnn retimi bu olguyu daha da tehlikeli hale getiriyor. Demokrasi taleplerinin gz ard edilmesi ve bin yllk demagojilerden medet umulmas halin de eski komnist lkeler
BRZEZINSKI, Zbigniew; Kontroldan km Dnya (21. yy Arifesinde Dnya apnda Karmaa), (ev.: H. MENEMENCOLU), 2. Bask, stanbul, 1996, s. x.
293

97

arasndaki elikiler keskinleebilir. Zengin lkelere kar belki de inin nderlik edecei yeni bir yoksul lkeler koalisyonu ortaya kabilir. Souk Sava sonras dnemin ilk be yl, gerekten de tek kutuplu dnya sisteminin gerekleme beklentileri ierisinde gemitir. Ancak ok gemeden yeni dnyann hi de yle dzenli olmayaca ortaya kmtr. atma alan olarak oluturulacak olan Ortadou blgesinden grece olarak kontrol edilebilecek olan Irak ve Libya devletleri ABD tarafndan terrist olmakla sulanmtr. Souk Savatan sonra hedefsiz kalan ABD, zellikle Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan, yeni dnya dzeninin yeni terristlerini ortaya karmtr. Nerede, nereden, nasl ve neyle vuraca belli olmayan bu terristle, Afganistanda rgtlenen Osama Bin Laden rneinde olduu gibi, kendilerini himaye edenlerin paras ve silahlar ile vurmaya balamlardr. stelik kimin elinin kimin cebinde olduunun belli olmad dnyada birisi iin terrist olann, bir dieri iin zgrlk savas294 olma durumu da sona ermemitir. Terristlerin rahatlkla kimyasal, biyolojik hatta nkleer silahlar kullanlabilecei korkusu tm dnyay sarmaya balamtr. Nkleer silahlarn yaylmas, kreselleme ile birlikte herkesin istedii bilgiye ulaabilmesi imkn, gelimi lkeler ile gelimekte olan lkeleri daha da kar karya getirmitir. zellikle Pakistan ve Hindistan gibi birbirleri ile sorunlar olan devletlerin karlkl nkleer denemelere balamasyla ciddi bir sknt olarak ortaya km, balistik dzen teknolojisinin yaygnlamas bu sorunu daha arlatrmtr.295 2. Dnya Savandan sonra mecburi bir bara srklendikten sonra; Souk Savan iki kutuplu sisteminin i dengeleri alt st olunca, birbiriyle scak atmaya girme olasl ya da niyeti olan ikinci devletler arasndaki atmalar kolaylkla patlak vermeye balamtr. Mikro-milliyetilik yznden Balkanlar yangn yerine dnm, Asyadan balayan finansal krizler nce
ARIBOAN, lke D.; Uluslararas Terrizmin Yeni Yz, Uluslararas Politikada Yeni Alanlar Yeni Bulular, (Ed.: F. SNMEZOLU), stanbul, 1998, s. 449-473. 295 ATEOLU, Nurin; Souk Sava Sonras Dnemdeki Konvansiyonel Olmayan Silahlarn ve Balistik Fzelerin Yaylmas Sorunu le lgili Yaklamlar, Uluslararas Politikada Yeni Alanlar Yeni Bulular, (Ed.: F. SNMEZOLU), stanbul, 1998, s. 307-341.
294

98

Rusyay, sonra dnyay tehdit etmeye balam, Ortadouda uzun sredir devam eden atmalara ABDnin katksyla yenileri eklenmi, evre kirlilii bir gvenlik tehdidi olarak ve kresel apta insanl tehdit etmeye balamtr. Bu bakmdan, Souk Savan bitii, kaynayan tencerenin kapann kaldrlmas trnden tartmaya balanmtr.296 Souk Savan bitmesinden sonra, ABD yeni dnya dzeninin kurulmasna byk bir hz vermitir. yeni dnya dzeni, kreselleme araclyla bir sonu vermitir. Dnyann, sanki ieride skm buhar bir anda serbest kalm; yeni dnya dzeninin bir anari a olacana ilikin ngrler hzla artmtr. yeni dnya dzeni, yksek sesle szde zgrlk, refahn dnyaya yaylmasn hedeflemektedir.297 Ulus devletler kreselleme ile kontrol altna alnmaya allmaktadr. Dolaysyla, atmalarn maniple edildii Ortadouda kresel kaostan sonra yeni dnya dzeni ina edilmeye allmaktadr. Fakat imdiye kadar yaananlara bakldnda bunun bir dzenden ziyade menfaat temin edenler asndan olmas gereken bir dzensizlik olduu grlmektedir. 11 Eyll saldrlar YDD iin odak noktas olmutur. nk ABDnin, Terre kar sava slogan altnda ABD karlarna ters den odaklara ynelme ve doal kaynaklar kontrol altna alma asndan, okyanus tesi operasyonlarn meru klma ve ABD hegemonyasnn srdrlebilmesi iin ABD trajedisini ekonomik karlara dntrme asndan nemli dnm noktas olmutur. 11 Eyll saldrlarndan 1 yl 9 gn sonra ABD Ulusal Gvenlik Stratejisi (The National Stratejil Security Strategy of The United States Nss) adl bakanlk belgesi kamuoyuna sunulmutu. Daha sonra Bush doktrini olarak adlandrlan nleyici vuru stratejisini bu belgede aklamt. Bush, NSS yaynlanmadan 4 ay nce Souk Sava sonras ABD yeni gvenlik anlayn; yani yeni Bush doktrinini Amerikan Kara Harp Okulunda u ekilde aklamt: ABDnin Souk Sava boyunca izlenen caydrclk
296

KAPLAN, Robert D.; The Coming Anarchy, The Atlantic Monthly, Volume: 273, No: 2, February, 1994, s. 46, 76. 297 EVCOLU, Kemal; Byk Ortadou Stratejisi, zmir, 2005, s.15.

99

(deterrence) ve evreleme (cantainment) doktrinleri, baz durumlarda hala uygulanabildikleri halde, yeni tehditler karsnda yetersiz kalmtr. Ancak, terre kar sava avunmada kalarak kazanlmayacaktr. Sava, dmana gtrmeliyiz, planlar bozmalyz ve daha byk tehditler ortaya kmadan nlerini kesmeliyiz. ine girdiimiz bu ada emniyete giden tek yol eylemin yoludur. Ve bu ulus harekete geecektir.298 ABD bylelikle kendisine tehdit olarak grd her eye sava aacan dnyaya ilan etmiti ABD bunu yaparken geri kalm bu lkelere demokrasi, insan haklar, kadn haklar ksaca dzen gtrmeyi vaat etmitir. Burada vurgulanmas gereken en nemli noktalardan bir tanesi de ABDnin artk kendi bana hareket edeceini dnyaya deklare etmesidir. 1990da Berlin duvarnn yklmas, Souk Savan artk bittiini dnyaya ilan ediyordu. Ancak aradan ok gemeden, 15 yl sonra insanlk yeni bir duvar olan srailin rd duvarla tant. Terristleri nlemesi iin rld iddia edildi. srailin Bat eria da rd duvar Huntingtonu uygarlk atmasnn simgesini anmsatyordu. ABD ve srail yzyln mcadele alann oktan ilan etmiti. Yeni tehdit alglamas ideoloji deil terrd.299 Tam da medeniyetler atmasnn fay hattn oluturan Ortadouda terr vard. Bu terr yllardr ABD tarafndan militan olarak kullanlan kiiler tarafndan estirilmiti. Sonu gelen tarihi yazmak iin medeniyetlerin fay hattndan atmalar balatmak, ABD iin bulunmaz frsatt. Bu istikamette ABD, deer ve g kullanmna ynelmitir. Realite bize unu gstermektedir ki, son yzyldr yaayan askeri sreleri, kresel ticari belirtilerden ayr tutmak mmkn deildir. Bu ereveden bakldnda, enerji kaynaklarnn ve pazarlarnn kontrol iin ABDnin pax Amerikann srmesine ynelik olarak kulland 21. yy g stratejisidir. Dolaysyla BOP da bu kapsamda Ortadouda 22 lkeyi iine alan bir dntrme dncesinin ekonomik hedefler bulunduu da bir gerektir. Dolaysyla kreselleme ABDnin dnya ile ilgili genel grlerinin; yapt mdahaleler pax Amerika syleminin; BOP da bu genel gr ve uygulamalarnn zel
298 299

BUSH, Gorge W.; The National Strategy Of The United States Of America, September 2002. EVCOLU, Byk Ortadou Stratejisi, s.14.

100

uygulanma sahas ve stratejisini oluturmaktadr. Kreselleme dnyay topyekn hale getirerek kolay ynetilmesini salayan ara olurken; BOP bu dzeni salama ve devam ettirmenin ekonomik kayna olmaktadr. ABD bakan Clintonun 1999da aklad Yeni Bir Yzyl iin Ulusal Gvenlik Stratejisinde,300 kreselleme srecin nemi vurgulanm ve neredeyse tm strateji, kreselleme zerine dayandrlarak kaleme alnmtr. Kreselleme kavramnn ABD iin ne denli nemli olduu, yaplan tanmdan anlalmaktadr; Kreselleme, ekonomik, teknolojik, kresel ve siyasal btnlemeyi hzlandran, tm ktalardan insanlar birbirine yaknlatran, fikirlerini, mallarn ve bilgilerini paylamalarna olanak salayan bir sretir. Metnin ilerleyen blmlerinde; demokrasi, insan haklar ve hukukuna sayg, demokratik ynetim, serbest pazar ekonomisi ve dier lkeler ile i birlii salamann ABD deerlerince evrelendii vurgulanmaya allacaktr. Bunun yannda kresellemenin yeni riskleri beraberinde getirdiini belirten stratejide, dnyann pek ok yerinde sulu devletlerin olduu, etnik atmalarn blgesel denge ve gelimeyi tehdit ettii, kitle imha silahlar, terrizmin vb. tm devletler iin endie kayna tekil ettii de ifade edilecektir. Gl devletler, mevcut dayatmalar, yeni sayd, ama hi de yeni olmayan ideolojiler reterek gerekletirmek istemektedir. yeni dnya dzeni, Yeniden Yaplanma, Post-Modernizm ve Yapsal Uyum Program gibi btnyle ideolojik ve insanlar ikna etmeye dnk eylemler 301 bu amacn aralar olarak kullanlmaktadr. Artk, dnya leinde egemenliini ilan edebilmenin zamann kollayan kapitalistler, kendilerinden baka bir g grmek istememektedirler. Kresel szcnn niteledii kavramn geni bir alana yaylm olduu bir gerektir. Szkonusu kapsam geniliinin de besledii kargaa ierisinde kavramn ieriinin anlalmamas ve anlamn kaybolmas olasl da bulunmaktadr, dolaysyla da bir aklama elde
300 301

A National Scurity Strategy For New Centuary, Washington, May, 1997. GNDZ Mustafa; Kreselleen Sanki Dnyann Sosyal Devlete Saldrs Eitim Aratrmalar Dergisi, Say: 6, Ocak, 2002, s.38.

101

ederken gerei kaybetmemek gerekir.302 Zira geni bir yelpazede dnyann yekpare hale getirilmesi gayreti ve anlay, bu devasa yaklam ve kaotik ortamda; sadece baz gzlerin miyopluuyla izah edilemeyecek lo grntlerin sergilenmesine yol amaktadr. zetle; yeni dnya dzeni=Kreselleme kavram iinde ABD, yukarda saylan kurumlar ve tekiler (ktler) eklinde ayrm yapmtr. Yani YDD perspektifi ierisinde tekilere mdahale etme zemini oluturmaya almaktadr. Sz konusu zemin, gnlleri fetheden ibareler ve zihinleri bulandran mesajlarla anlatlmasna ramen, bugn Ortadouda yaananlara dikkatlice bakacak hibir gz yanltamayacak uygulamalarn varln glgeleyememitir. En byl kavramlar bile sz konusu tekiler olunca, bysn kbusa brakarak ekilmek zorunda kalmaktadr. Bu erevede "yeni dnya dzeni" ve "kreselleme" gibi isimler, yeni siyas ve sosyal modelleri oluturma abalarnn birer ifadesidir. Dnya siyas konjonktrnde yeteri lde etkinlie sahip olmayan ve Trkiye gibi Trk dnyas ve slm lkeleri ilikilerinde yeni boyutlar kazanan lkelere yeni ekiller biilmektedir. Etkili lkeler kreselleme srecinde kendi kimliklerini koruyarak dnyaya daha fazla alma, dnya ticaret hacminden daha fazla pay kapma peinde iken; Trkiye gibi lkelere bunun tersi alanmaya allmaktadr. Nitekim mill bamszlk yerine karlkl bamllk, hkmranlk haklarndan yeni dnya dzeni uruna fedakrlk, ana dilimiz Trke gibi temel kltr unsurlarndan uzaklama veya bunlar yozlatrma, niter devleti zedeleme, Kbrs'da olduu gibi tavize yakn politika izlemek, yeni ve deiik bir ey sylemi olabilmek iin idar yapmzda eyalet gibi garip yaplanma rneklerinin teklif edilmesi bu ereve ierisinde dnlmelidir.303 Yeni dnya, teknoloji hisselerinin yani sanal parann insanlar bir gecede zengin, CNNin bir dakikada her eyden haberdar etme imkan, internetin bir kitleyi sanal olarak milyonlarca arkada ettii kontrol d bir
302

KIMBALL, Roger; Francis Fukuyama & The End of History, The New Criterion Volume: 10, No: 6, February 6, 1992. 303 ERKAL, Mustafa; Sosyoloji (Toplumbilimi), stanbul, 1995, s. 144-145.

102

dnyadr. Bu yeni dnyay nmze koyan tarihsel srece yaygn bir biimde kreselleme denmektedir. ou kesime gre kreselleme gidici deil kalcdr, nasl ki, iki kutuplu dnya sistemini Souk Sava temsil ettiyse, yeni uluslararas sistemi de kreselleme temsil etmektedir. Bu anlamda Souk Savan yerine kreselleme, kendine has nitelikleriyle, yeni uluslararas sistemin yeni ad olmaktadr.304 Yeni dnya dzeni kavram Krfez Krizi 305 ile birlikte dnya kamuoyunun gndemine yerlemitir. Ancak yeni dnya dzeni ile ilgili bu tanmlara baktmzda, sanki ABDnin dnyada tek gce sahip lke olduu gibi yanl bir sonuca varlabilir. nk yeni dnya dzeni yeni bir siyas sistemin dnyada olumasn salamann yannda, ekonomik olarak yaplanmann da addr. YDD ile ilgili btn gncel projeler Ortadouda odaklanmaktadr. Gerek Rusya, gerekse ABD ve AB, yeni dnyay kendilerinin klabilmek iin Ortadouya hkim olmak istemektedirler. 2. ORTADOU 2. Dnya Sava'ndan sonra her kesim tarafndan giderek kullanm yaygnlaan Ortadou kavram ilk defa 1902 ylnda Amerikan deniz tarihisi ve stratejisti Alfred Thayer Mahan tarafndan kullanlmtr.306 Mahan, National Review'de yaymlanan ve Basra Krfezi'nin nemini ele ald The Persian Gulf and International Relations balkl yazsnda, Arabistan ile Hindistan arasndaki blgeyi ifade etmek iin Ortadou kavramn kullanmtr. Mahan, yzyln balarnda Basra Krfezi'nin stratejik nemi ve bu blgede Alman mparatorluu, ngiltere ve Rusya'nn nfuz mcadelelerini anlatmak iin jeostratejik bir konsept dahilinde kulland "Ortadou" (Middle East) kavram ile, Svey'ten Singapur'a kadar uzanan deniz yolunun bir blmn ve kesin ekilde snrlarn belirtmedii bir blgeyi ifade etmitir.307

304 305

FRIEDMAN, Kresellemenin Gelecei, s. 9. MTERCMLER, Erol; 21'inci yzyl ve Trkiye Yksek Strateji, stanbul, 1997, s. 251. 306 ZMEN, Sleyman; Ortadouda Etnik, Din atmalar ve srail, stanbul, 2001, s. V. 307 BUHEIRY, R. Marwan; The Formation and Perception of the Modern Arab World, New Jersey, 1989, s. 160-162.

103

Mahannn ngiliz diline kazandrd Ortadou kavram asrn balarnda szlklere girerken kitap adlarnda da grlmeye balanmtr. Angus Hamilton 1909 ylnda Londra'da yaymlad Problems of the Middle East adndaki kitab ile kavram bilim dnyasna tayarak, Basra Krfezi blgesinin ngiltere'nin uluslararas menfaatleri ve smrgeci devletler arasndaki rekabetin nemini anlatmtr. Ayn yllarda Hindistan'da Kral naibi olan Lord Curzon, ilk defa 1911'de Hindistan'a yakn yerleri ifade etmek iin resmi konuma ve belgelerde Ortadou kavramn kullanarak ona yar resmi bir nitelik kazandrmtr.308 Bylece, merkezinde kendilerinin yer ald ve ulaabildikleri yerlere gre corafyann Yakn, Orta ve Uzak nitelendirildii bir dnya tasviri ortaya kmtr. Modern Ortadou, ngilterenin nclnde I. Dnya Sava dneminde ekillenmitir.309 Baka bir ifadeyle Ortadou kavramnn ekillenmesinde ngilterenin blgedeki smrgecilik faaliyetleri etkili olmutur. zellikle burada kurmu olduu sivil ve asker kurululara blgenin adn vermesi, Ortadou kavramna yaygnlk ve resmiyet kazandrmtr. ngiltere tarafndan 1. dnya savandan sonra smrgeler bakanlna bal kurulan Middle Eastern Department idari tekilat ve kurulularn ilkidir. Osmanl topraklarndan koparlan Filistin, Mavera-i rdn ve Irak ynetimleri bu kuruluun kontrolne verilmitir. ngilteredeki Corafi Adlar Daimi Komisyonu adl kurulu, Yakn Dou kavramn Balkanlarla snrlandrm; Trkiye, Msr, Arap Yarmadas, Krfez Blgesi, ran ve Irak Ortadou kavramnn iine dhil etmitir.310 Bylece 20. yzyln balarnda stanbul Boaz'ndan Hindistan'n dou kylarna kadar uzanan blge Ortadou olarak tanmlanm oluyordu. Anatoloia gnein douu anlamna gelen kelimenin, Latincedeki karl Orienttir. talyanca karl ise Grek kkenli Levanttr. Bu adlar bilinen snrlar olan insanlarn grlerini yanstmaktadr. Akdeniz halklarnn
DAVISON, H, Roderic; Where Is The Middle East?, Foreign Affairs, Volume: 38, 1959-1960, s. 668. 309 BUDAK, Mustafa; Modern Ortadounun Kurulmas Srecinde Musul Vilayeti, Milletleraras Ortadou: Kaos mu, Dzen mi? Konferans, stanbul, 9-10 Ocak 2004, s. 114. 310 DAVISON, Where Is The Middle East?, s. 669-671.
308

104

daha uzaklar kefetmesiyle beraber blgeye bu kez de Kk Asya adn vermilerdir. Sonraki dnemlerde dou, yakn kelimeleri Batnn blgeye olan uzaklk kavramna bal olarak Orta dou eklini almtr.311 Fransz yazarlarnn ounun Yakn Dou olarak kulland terim Anglo-Sakson yaynlarda Ortadou olarak gemektedir. Feuer, ortak bir tanma ulamak iin Ortadouyu u ekilde tanmlamaktadr:312 Ortadou, Msr, Suriye, Lbnan, rdn, srail ile Irak, Arap yarmadas devletleri, Trkiye ve ran iine alan bir blgedir. Snrlar kesin olarak belli olmayan Ortadou kavramnn 20. yzyln emperyal politikalarnn bir rn olduu sylenebilir. Asya lkeleri iin bir ey ifade etmeyen Ortadou, en dar tanmyla Msr, Trkiye ve ran geni ve arasnda kalan blgeyi, en geni anlamnda ise bu gene Kuzey Afrika lkeleri, Sudan, Somali ve Afganistan ifade etmektedir. 1990l yllarn balarndan itibaren Balkanlardan Afganistana, Kafkaslardan Kuzey Afrikaya hatta Orta Asyay dhil ederek Byk, Geniletilmi gibi tamlamalar ile kullanlmaya balanmtr. Temelde Ortadou kavramnn, ark (Dou) ve Yakndou (Near East) kavramlar gibi Bat merkezli ve sbjektif bir kavramlatrmann rn olarak ortaya kt ve kullanm sahasna girdii sylenebilir.313 Bu kavramlatrmay ynlendiren ana bak, Avrupa'y dnyann merkezi olarak kabul eden ve dnyann dier blgeleri bu merkeze olan uzaklklarna gre yakn, orta ve uzak eklinde kategorize eden baktr. Dolaysyla da bu Avrupa merkezli bak asn ark Meselesi314 erevesinde deerlendirmek gerekir. Farkl kullanmlar ve kapsamn deikenlii dikkate alnmak artyla bugn Ortadou kavramnn dar anlamda Trkiye, ran, Mezopotamya, Arap Yarmadas, Krfez lkeleri ve Msr' iine alacak ekilde kullanlmakta olduunu sylemek mmkndr. Bu kavramn kapsamnn daha da geniletilerek Libya, Sudan, Eritre, Cibuti ve Afganistan' da ierecek ekilde geni anlamda kullanld; ABD tarafndan ise kapsamn daha da
311 312

LEWIS, Bernard; Ortadou, (ev.: M. HARMANCI), stanbul, 1996, s. 20. FEUER, Guy; ada Ortadou Klavuzu, (ev.: D. DURSUN), stanbul, 1990, s. 15. 313 SANDER, Oral; Siyas Tarih, 1914-1918, Ankara, 2004, s. 72. 314 DURSUN, Davut; Ortadou Neresi, stanbul, 1995, s. 15.

105

geniletilerek, Atlas Okyanusundan Msr'a kadar tm Kuzey Afrika kylar ve Pakistan iine alacak ekilde bir kullanmnn olduunu grmekteyiz.315 lk olarak ABD Genel Kurmay Bakanlna yaknl ile bilinen Joint Forces tarafndan, Quarterly dergisinin 1995 Sonbahar saysnda kan bir makalede The Greater Middle East-Byk Ortadou kavram tartlmaya balanmtr. Ortadouyu Dou Akdeniz (Levant) ve Basra Krfezi ile snrlandrlm olarak gren Souk Sava perspektifinin artk deitiini; daha byk Ortadounun kuzeyde Trkiye ve gneyde Afrika Boynuzu; batda Fas, douda Pakistan ile evrilmi olarak sktrldn ifade etmitir.316 Bylece, Ortadou belli bir bak asyla kavramlatrlmtr. Btn bu deerlendirmelerden de anlald gibi, fizik-coraf bir kavram olmayan Ortadou, daha ok kltrel farkllk, ayrm ve hatta ztl ifade etmek zere kullanlmakta; bu itibarla da onu kullanan kltrel, siyas, stratejik ve ekonomik evreler ile iinde bulunulan konjonktr ve balama gre anlam, ierik ve boyutlar deiebilmektedir.317 Kavram, dnce zerinde ideolojik denetim kurma ve fikirleri ynlendirmenin en gl aracdr. Kavram, ortaya kt srecin parasdr ve tanmlayann dnya grn ve karlarn ifade eder. Nitekim 1950lerden beri Ortadounun snrlar baskn gce gre deimektedir.318 Ayn ekilde 1. Dnya Savandan sonra, smrgeci gler tarafndan yapay snrlarla oluturulan devletlerin iinde bulunduklar sosyal, siyasal ve ekonomik sorunlarla beraber devlet geleneine sahip olmamalar neticesinde kaos ve atma ortamndan kurtulamadklar grlmtr.319 Enerji kaynaklarnn varl ve semavi dinin kayna320 olmasndan dolay, blgeyi tarihi boyunca projelerin veya giriimlerinin denendii bir cazibe merkezi hline getirmitir. Son olarak da, ABD tarafndan ortaya atlan Byk

315 316

ZEY, Ramazan; Dnya Denkleminde Ortadou Corafyas, 3. Bask, stanbul, 2004, s. 15-19. BINNENDIJK, Hans; Focus on The Middle East, JFQ, Autumn, 1995, s. 5. 317 SARIOLU, Hseyin; Medeniyetin Temel Dinamikleri ve Ortadou, Milletleraras Ortadou: Kaos mu, Dzen mi? Konferans, stanbul, 9-10 Ocak 2004, s.193. 318 YILDIZ, G. Yavuz; Oyun inde Oyun BYK ORTADOU, 3. Bask, stanbul, 2004, s. 19. 319 DUMAN, Sabit; Modern Ortadounun Oluumu, Malatya, 2006, s. 6 320 ARI, Tayyar; Gemiten Gnmze Ortadou, Siyaset, Sava ve Diplomasi, stanbul, 2004, s. 37.

106

Ortadou Ve Kuzey Afrika Giriimi ile birlikte blge corafyas yeniden dzenlenmek istenmi ve snrlar net olarak belirlenemeyen bu corafya Byk Ortadou321 olarak adlandrlmtr. ABD bu gnk yeni stratejik yaklamyla, Ortadouyu her alanda daha youn ekilde etki altnda bulundurmay amalamaktadr. Bu kapsamda da stratejik bir bakla, Ortadouyu gemite Merkezi Harekat Alan olarak tanmlamtr. Blgeyi askeri adan takip ve kontrol etmek iin CENTCOM olarak adlandrm ve blgedeki harekttan sorumlu olarak ayn isimde bir Komutanlk kurmutur.322 Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Giriimi ile ilgili baz nemli detaylar hl aklanmamtr. Blgenin kesin snrlar da ABDli yetkililerin aka telaffuz etmekten kand konular arasndadr. Ancak bugne kadar ABDnin blgeye ynelik izledii yol haritas gz nnde bulundurulursa, Byk Ortadou olarak tanmlanan blgenin corafi olarak Kuzey Afrika lkeleri, Dou Akdeniz kysndaki lkeler, Basra krfezi kysndaki lkeler de dhil bugnk Ortadou kapsayan lkeleri, bir Kafkasya ve Orta iin Asya Trk cumhuriyetlerini blgeyi tanmlamak kullanld

sylenebilir.323 ayet olacaksa bir sonraki egemen gcn, bir sonraki bildirimine kadar bu ekilde devam edecei rahatlkla sylenebilir. Davutoluna gre, Ortadouda snrlar son derece kt rlm bir duvar andrmaktadr. Kt rlm duvarn altnda kalmak istemeyen aktrler, deiik talar e-zamanl bir ekilde oynatarak karlar dorultusunda yeni bir ekil vermeye almaktadr. Dolaysyla Ortadou tanmlamas nesnel bir corafi tanmlamadan ziyade kltr eksenli bir jeokltr tanmlama zellii tamaktadr. Bu nedenledir ki, 20. yzyln banda Balkanlar da kapsayacak ekilde kullanlan bu kavram yzyl sresince politikaclarn ve aratrmaclarn bak alarn yanstan farkl ve ou zaman eliik tanmlamalarla kullanlagelmitir.324 Bu bakmdan da sz
Akam Gazatesi, 22 ubat 2004. PEAY, Binford; The Greater Middle East , JFQ, Autumn, 1995, s. 31-39. 323 ZVYAGELSKAYA, Irina; What Strategy for the GreaterMiddle East? A Russian Perspective, CEPS European Security Forum, December, 2003, s. 1-2. 324 DAVUTOLU, Ahmet; Stratejik Derinlik, stanbul, 2001, s. 323-324.
322 321

107

konusu kavram aklanrken, merkeze Trkiyeyi yerletirmek doru bir nitelendirme olmayacaktr. Kavramlarn mevcudu ifade etmesi ve aklayc olmas gerektii gz nnde bulundurulduunda, Ortadou kavram bizim amzdan ne mevcudu ifade etmekte ne de aklayc bir tarzda ortaya kmaktadr. nk blgenin mevcudiyeti yn ve mesafe asndan Ortadoumuzda deildir. Bu bakmdan da bizim gereklerimizi ifadeden uzaktr. Dolaysyla kavram kullanrken bu hususlar gz nnde bulunduruyor ve blge zerinde projeleri olanlarn durumunu ve zihniyetini yanstmas bakmndan sz konusu nitelendirmeyi bu erhle birlikte kullanyoruz.

2.1. Ortadounun nemi ve Gnmzdeki Durumunu Etkileyen Faktrler

Ortadou blgesi tarih boyunca dnyann gznn zerinde olduu bir blge konumunda olmutur. Batl glerin Ortadouya olan ilgisi 11. yzylda Hal seferleri ile balamtr. Hal seferlerinin en nemli sebebi din faktr ve Kudsn ele geirilmesi olmutur. semavi dinin merkezinin ve k notasnn bu blge olmas, zellikle Ortadounun manevi cazibesini artran en nemli faktr olmutur.325 artmtr. Dnyadaki petrol oranlarna baktmzda, 2004 yl itibariyle BPnin verilerine gre ispatlanm 1189 milyar varil petrol olduu; dnya petrol rezervlerinin blgelere gre dalmna baktmzda ise Ortadounun 727 milyar varil ile dnya petrol rezervinin %62ne sahip olduu grlmektedir. Geniletilmi Ortadou blgesine bakldnda ise bu orann %70 civarnda olduu tespit edilmitir. Ortadou blgesi sadece petrol bakmndan birinci srada bulunmamaktadr; blge %40.6lk doal gaz pay ile de ilk srada bulunmaktadr. Geniletilmi Ortadou blgesinde ise ispatlanm %45 20. yzyla gelindiinde ise bu din olgusunun yanna enerji faktr de eklenmi ve bu blgeye olan ilgi daha da

325

PARLAR, Suat; Ortadou, Vaad Edilmi Topraklar, 2. Bask, stanbul, 2002, s. 95.

108

orannda doalgaz rezervi bulunduu belirtilmektedir.326 Dnya petrol rezervlerinin %78ini kontrol altnda tutan 11 OPEC yesinden Venezella, Endonezya ve Nijerya hari dier ynetimler GOKAG snrlar ierisinde bulunmaktadr.327 Sonu olarak, Geniletilmi Ortadou yeralt enerji kaynaklar bakmndan fosil yaktlara baml olan kresel ve yerel enerji politikalarnn uzun sre vazgeemeyecei bir blge olarak kalacaktr. Gemite olduu gibi her zaman Ortadou, Dou le Bat, Kuzey ile Gney arasnda bir kpr durumunda olmutur. Ortadou konum olarak dnyann merkezinde olmas itibariyle hem enerji kaynaklarnn dnya pazarna ulatrld bir blge,328 hem de dinlerin doup dnya corafyasna yaylmas329 bakmndan ekonomik, jeostratejik ve jeokltrel deere sahiptir. Ayrca dnyadaki en byk petrol rezervlerinin ve dnya stratejik deniz ulamnn ak ticaretini salayan 18 tane kritik boazn nemli dokuz tanesinden sekizinin, Geniletilmi Ortadou'da bulunmas, blgeyi stratejik kontrol asndan hayati derecede nemli hale getirmektedir.330 Ekonomik, Jeostratejik ve jeokltr bakmndan ABDye gre bu blge kontrol altna alnmaldr. Ortadou'dan petrol aknn kesintisiz olarak srdrlebilmesi iin petrol nakliyatnda kullanlan yollarn gvenliinin salanmasna ilave olarak, Orta Asyadan Hint Okyanusuna ulaan enerji koridorunun da ak bulundurulmas gerekmektedir Ortadou yaps gerei, sadece enerji kaynaklarna sahip olmas bakmndan mcadele alan olan bir corafya deildir. 2. Dnya Savandan sonra smrgeci gler tarafndan oluturulan monarik rejimlerin blgeye etkisi de balca nedenlerden biridir. Blge lkelerindeki etnik ayrmclklarn son zamanlarda byk sorunlar ortaya koymas, smrgeciliin sonucu olarak ulus devlet yapsn salayamamalar, yneten ve ynetilenler arasndaki ekonomik sosyal uurumlarn derin atlaklar oluturmas ve
British Petrolium; Statistical Review Of World Energy, 2005, s. 4-20. Organization of Petrol Export Country; Annual Statistical Bulletin, 2004. 328 Energy International Agency; World Oil Transit Chokepoints, 2004. 329 ARI, Gemiten Gnmze Ortadou, Siyaset, Sava ve Diplomasi, s. 25-26. 330 DAVUTOLU, Ahmet; Kresel Bunalm, stanbul, 2004, s. 84. (Bu dokuz boazn sekizi, stanbul, anakkale, svey, Hrmz, Malaka, Sunda ve Lombok Geitleri, Babl Mendep Boaz ve Cebel-i Tarktr. Dokuzuncusu ise Panama Geitidir).
327 326

109

sanayileememenin getirdii ekonomik bunalmlar blgede d mdahalelere ak kap brakmaktadr.331 Demokrasi, zgrlk, insan haklar, gelir eitsizlii, Mslman-Hristiyan-Yahudi atmalar, artan nfus ve buna bal olarak isizlik ve gelir eitsizlii blgedeki temel problemlerdir. Ortadou blgesi, uyguladklar sert savunma politikalar ve birbirlerine stn gelme mcadelelerinden dolay dnyada en fazla askerletirilmi blgedir. lkelerin savunma harcamalarnn gayri safi mill hslaya veya toplam ithalattaki payna bakldnda en fazla harcamanin Ortadouda olduu grlmektedir. kinci blge ise, Kuzey Afrikadr. Krfez savanda Ortadou lkelerinin yapm olduu asker harcamalar mill gelirlerinin yars kadar gerekletii grlmektedir.332 Bu sebepledir ki, Ortadou ve Kuzey Afrika blgelerinde ekonomik refaha ynelik programlar hep geciktirilmi veya yetersiz kalm, kiisel gelirlere yansmas gereken miktarlar silah almna yansmtr. Blgede yksek miktarda yaplan asker harcamalara ramen, genel olarak etkin gvenlik glerinden bahsedilememektedir. Ayrca radikal unsurlarn etkisiz hle getirilmesinde, gvenlik gleri yeterli olamamaktadr. Blge zerindeki Nitekim, planlar, 2. Irak Dnya rneinden bariz bir ekilde Irakn anlalmaktadr. Savandan sonra

silahlandrlmasnda, blgede karlar olan birok lke rol oynamtr. Irak ordusundaki silahlarn ou Rus yapmdr. Onlar kullanabilmek kolay olmadndan, Iraka Sovyet askerlerinden yzlerce subay getirilmitir. Rus Ordusu Irakta sava fabrikalar, uaklar, tanklar ve baka sava tekniini tamir etmek iin kk ehirler ina etmilerdir. Yine Fransa, ngiltere, spanya, talya ve Almanyadan da silahlar alnmtr. Franszlar, Badattan yirmi kilometre uzaklkta atomu renme merkezini ina etmilerdir. Bylece AB yeleri Irakn petrolnden pay kapma yarna girmilerdir.333 Amerikann

SATANOVSKY, Evgeny; The New Middle East, International Affairs A Russian Journal of world Politics, Diplomacy International Relations, Volume:51, Issue:3, 2005, s. 67-75. 332 CORDESMAN, Anthony H.; The Military Balance in the Middle East, CSIS Report, 15 March 2004, s. 25 -26. 333 ZEYNULLN, Cemil; Rusya ve Irak (Ortadounun Yeniden Yaplandrlmas), (ev.: H. DEMROLU), Milletleraras Ortadou: Kaos mu, Dzen mi? Konferans, stanbul, 9-10 Ocak 2004, s. 68.

331

110

Irak petrollerine ngiltere ile birlikte el koymas ise yine bu erevede deerlendirilebilir. Blgenin istikrarszln salayan birok neden vardr. Blgenin ekonomik, kltrel, sosyal ve etnik olarak zengin olduu kadar karmak da olmas, istikrarszln temel nedenini oluturmaktadr. 1. Dnya Savandan sonra snrlar olmayan blge, yapay snrlarla blnmtr. Buna bal olarak ve blgenin dinler ve mezhepler asndan zengin olmas ve uluslamann gerekleememesi hl nemli bir sorun tekil etmektedir. laveten semavi dinin kutsal sayd yerlerin bu blgede olmas ve blge halk arasnda entegrasyonun salanamamas nemli etkenlerdir. te yandan yeralt enerji kaynaklarnn, belli bir zmrenin kontrol altnda bulunmas ve blgede su ktl yaanmas da ayr bir sorun tekil etmektedir.334 Bylece yeralt zenginlii kadar yer stndeki sorunlarn bolluu blgeyi hem cazip hem de tehlikeli klmaktadr.

2.2. ABDnin Ortadou Stratejisi ve Ortadounun ABD in nemi

ABD, Pasifik ve Atlantik okyanuslarnn getirdii savunma avantaj ile sahip olduu nkleer silh stnlnn bu lkenin mill g unsurlar ile birlemesi, sper g statsne sahip olmasna neden olmutur. ABD siyas, ekonomik ve askeri ittifaklar yannda, 1890lardan itibaren, dini de kullanarak, kendi belirledii ller ierisinde, dnya hkimiyetinin var olduunu srekli ortaya koymaya almaktadr. ABD, Souk Sava boyunca klasik diplomasi olarak adlandrlan ve Ulusal Gvenlik Stratejisi-2000de335 yer alan anlay terk etmi; bugn medya ve bilhassa internet kanalyla, dier lke insan ve ulusal glerini, ABDnin dnce sistemini benimsetecek ekilde ynlendiren Ak Diplomasi336 atan balatmtr. ABD iin en byk tehdit, ABD anavatanna, halkna ve alt yapsna lke dndan
BAL, dris; Ortadouda stikrarszla Yol Aan Faktrler ve PKK'nn Katks, 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas, (Ed.: . BAL), stanbul, 2001, s. 699-711. 335 The National Security Strategy of the United States of America, 2000. 336 The National Security Strategy of the United States of America, 2005.
334

111

olabilecek tehditlerdir. Bu gn iin uluslararas tartmalarda ABDye tehditte en nemli rol KSler almtr. 11 Eyll 2001 saldrs, terrn de ABD iin ciddi bir tehdit olduunu gstermitir. ABD, 2. Dnya Savandan itibaren sava topraklarndan uzak tutmak istemitir. Ancak iki defa buna muvaffak olamamtr. Bunlardan birincisi Pearl Harbor Baskn, ikincisi de 11 Eyll 2001de yaplan Washington ve New Yorka uakl terr saldrlardr. ABDnin politik tarihinde, gereklik ve atmay nleyici zgrlk dncenin ideolojisi olan liberalizmin nemli bir yeri bulunmaktadr. Ancak, ABDnin Souk Sava sonras gelitirdii kresel startejik vizyonu yar ve atmaya dayanmaktadr.337 ABD, ABD'li jeopolitikilerden Spykmannn kenar kuak teorisi dorultusunda Souk Sava boyunca kta uzandaki gelimelerle ilgilenmitir. ABD'nin bir ada lkesi olarak kalamayacan ileri sren Spykman, bu anlamda iki kutuplu yapda ABD'nin eski dnyadaki gelimelere kar mcadeleci bir politika benimsemesine nemli bir alt yap oluturmutur. Ayn ekilde, Mackinder'in global g dengesi teorisi de ABDnin emperyalist politikalarna kaynak tekil eden bir yaklamdr. Dnya devletlerinin Trkistan'daki mcadelesini aklayan Mackinder'e gre dnya gc olmann art blgeye egemen olmaktan gemektedir. 2. Dnya Sava'na kadarki atmalar aklayan teori, ABD'li karar vericilerin sava sonrasnda balayan "evreleme Politikasnn da temelini oluturmutur.338 Souk Savan sona ermesinden sonra tek sper gm gibi grnen ABD, Naisbittin Telekomnikasyon sayesinde byk irketlerin, zerk ve kk nitelere blnerek daha iyi alabileceklerini gryoruz. Ayn durum lkeler iin de geerli. Tek bir dnya haline gelmemizle birlikte, paralar kldke daha iyi iliyorlar. Yapay olarak bir araya getirilmi lkelerin milli ve kabilesel varlklara blnmesi ok yararl. Eer dnyay tek paral bir dnya haline getireceksek paralar kk olmal339, ifadesine benzer ekilde, madd ve manev olarak smrmek, kontrol etmek ve srail
EVCOLU, Byk Ortadou Stratejisi, s. 63. O'LOUGHLIN ve John-HESKE Hennig; From 'Geopolitik' to 'Geopolique': Converting a Discpline for War to Discipline for Peace, The Political Geography of Conflict and Peace, (Ed.: N. KLIOT ve S. WATERMAN), London, 1991, s. 37-59. 339 NAISBITT, John; Global Paradoks, (ev.: S. GR), stanbul, 1994, s. 24.
338 337

112

ideolojisine hizmet etmek iin, Sovyet rejiminden sonra bo kalan Ortadou blgesi ile ilgili almalar ve giriimler balatmtr. Brzezinski, ABDye yol haritas izerken; tarihte ilk kez, Avrasyal olmayan bir gcn ortaya ktn vurgulamaktadr. Brzezinskiye gre, ABD'nin bu stnln devam ettirip ettiremeyecei, dnya g ilikileri zerinde etkili olabilecek bir Avrasya gcnn ortaya kmasnn nlenip nlenemeyeceine baldr. Yine ABD'nin stnln devam ettirmesi, Avrasya'da egemen olmasna ve bylece ABD'ye meydan okuma yeterliliine sahip bir rakibin ortaya kmasnn ABD tarafndan nlenmesine baldr. Avrasya bu yzden, kresel stnlk mcadelesinin srdrld bir satran tahtasdr.340 Brzezinskinin izdii haritalara dikkat edilirse, Avrasya olarak tanmlad blge bugn atmalarn srd Ortadou blgesidir. Benzer ekilde Huntingtonun medeniyetler atmasna sahne olacan ileri srd alan ile Barnettin boluk341 olarak tespit ettii blgeler aktrldnda hemen hemen ayn blgelere yani Ortadou blgesine iaret ettii grlmektedir. 11 Eyll saldrlarndan sonra ABD, Bush doktrini olarak bilinen nleyici eylem stratejisini uygulamaya balamtr. Bush, 1 Haziran 2002de ABD Harp Akademisi West Pointte yapt konumada, u ana kadar uygulanan gvenlik politikalarnn artk yeterli olmadn vurgulamtr. Akabinde 20 Eyll 2002 tarihinde, ABDnin yeni Ulusal Gvenlik stratejisini kamuoyuna duyururken nleyici eylem stratejisinin ulusal gvenlik iin temel strateji olduunu ilan etmitir. ABDnin nnde artk bir dman ve bu dmann iinde bulunduu bir corafya vardr. Hedef farkl olsa da, yeni dman radikal slam ve diktatrlerdir. Hedef ise, demokrasiye geme mcadelelerinin yaplaca, halknn byk ounluu Mslman olan Ortadoudur.342 ABD, Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Giriimi almalarna, ilk nce askeri alt yapy oluturmakla balam ve 1991de yaymlam olduu
340 341

BRZEZINSKI, Byk Santran Tahtas, s. 17-30. BARNETT, Pentagonun Yeni Haritas 21. Yzylda Sava ve Bar, s. 185-205. 342 AHN, Abdullah; Byk Ortadou Projesi ve Trkiye, stanbul, 2004, s. 13.

113

Ulusal Gvenlik Stratejisi bu konun askeri alt yapsn oluturmutur. 1991e gre ABD aadaki kararlar almtr:343 1. Tehdit kazanmadan hedef lkenin vurulmas, 2. ABDye uygulamalar asndan hibir uluslararas antlamann engel tekil etmemesi, 3. ABDye gre rakip bir gcn dnya apnda olumamas, 4. ABD karlarnn elde edilmesi iin gerektiinde g kullanlmas. Gnmzn ABD politik anlay 1990lar iin Savunma Stratejisi adl rapora dayanmaktadr. Benzer ekilde yeni Amerikan yzyl belgesi (PNAC),344 Savunma Stratejisi adl belgeden esinlenerek hazrlanm ve daha sonra Bush doktrini olarak ifade edilen Ulusal Gvenlik stratejisi-2002 adl belgeye yn vermitir. Geniletilmi Ortadou giriiminin ana hatlar yukarda ifade edilen belgelerin ierisinde yer almaktadr. ABD, ulusal gvenlik stratejisi adl belgede Amerikan gcnn ulat snrlar ifade etmi ve bu gcn zgrlk ve toplum idealleri iin kullanlacan aklamtr. Bu ifadelerle dnya toplumlarn tehdit eden ABD, Ulusal Gvenlik Stratejisi belgesinde uluslararas stratejisini u ekilde aklamaktadr:345 1. ABDnin deer ve karlarnn birlikteliini yanstan ak bir amerikan uluslararascl, 2. Dnyann daha gvenli hale getirilmesi, 3. Siyasal ve ekonomik zgrln desteklenmesi, 4. Dier toplumlarla bar ilikilerin gelitirilmesi, 5. nsanlk onuruna sayg, eklinde belirlenmitir. Ancak hlihazrda devam etmekte olan uygulamalar, sz konusu be ilkenin, bizatihi Amerika tarafndan ihlal edildii ak bir ekilde grlmektedir. ABDnin Ortadou ile ilgili resmi azdan ifadesi, genel olarak, Mslman lkelerin egemen olduu bu corafyann siyasal, etnik ve tarihsel olarak son derece karmak bir sosyolojik yapya sahip olmas ve bunun ABD iin en byk tehlike olarak grld eklindedir. ABD'nin denge unsuru
343 344

A National Security Strategy of the United States of America, 1991. The Project for the New American Century, September, 2000. 345 The National Security Strategy of the United States of America, September, 2002.

114

olarak kullanabilecei, genel anlamda kabul grm bir demokrasinin bulunmamas, Amerikan dnya grs ile badamayan kkten dincilik ve Amerikan aleyhtarl gibi siyasal eilimlerin baskn olmas gibi unsurlar, bu blgeyi ABD iin baslca tehdit kayna haline getirdiini ifade edilmektedir.346 Dikkat edilirse ABD, Ortadou stratejisini olutururken blgenin yapsn gz ard ederek kendi dinamiklerini ortaya koymaya almaktadr. Brzezinskiye gre, endstriyel demokrasiler iin hayat neme sahip olan zengin petrol rezervlerine ve son derece nemli enerji nakil hatlarna sahip olmas, bu alan yeni yzylda ABD'nin yeni stratejik oda haline getirmektedir. ABD hegemonyas iin tek kar yol olarak blgeyi hedef gsteren Brzezinskiye gre, tm Bat dnyasnn gvenlii ve kalknmas iin kilit nemde olan bu blgenin dzenlenmesi, Amerikan hegemonyasnn devamn salamak iin son derece nemlidir.347 ABDye hedef gstererek sper g olmann yollarn amaya alan Brzezinski, bir anlamda da ABDnin aresizliini ortaya karmaktadr. Hlihazrda dnya enerjisinin %24n tketen ABDnin, kendi kaynaklaryla beraber, darya bamllk oran %54tr.348 Da baml olduu enerjinin bir ksmn Ortadou Blgesiden salamaktadr. leriye dnk olarak 2025 yl itibariyle ABDnin darya bamlln %70 civarnda olaca tahmin edilmektedir.349 Enerji bakmndan bu durum ABDnin imdiden tedbir almasn zorunlu klmaktadr. Dolaysyla Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Giriimi olarak isimlendirilen yaklam gnmzn tasars deil, en az yirmi yl sonrasna hazrlk projesi olarak alglanmaldr. Ortadou Blgesine Avrupadan sonra giren ABD, 1930lardan itibaren ABD petrol irketlerinin Ortadouda petrol arama ve retim amacyla yapm olduu yatrmlar, 1940lardan itibaren ABDnin blgeye yerlemesine ve ilgisini
346

artrmasna

sebep

olmutur.350

Dnya

enerji

politikalarn

CHENEY, Dick; The Greater Middle East-The Bush Administration's Perspective, Remarks by The Vice President to The World Economic Forum Congress Center, Davos, Swtzerland, 2004. 347 BRZEZINSKI, Zbigniew; Hegemonic Quicksand, The National Interest, No: 74, Winter, 2003, s. 5-6. 348 British Petrolium; Statistical Review Of World Energy, 2003. 349 Energy International Agency; Energy Outlook, 2004. 350 PEHLVANOLU, ner A.; Ortadou ve Trkiye, stanbul, 2004, s. 15.

115

ynlendirilebilmek iin dnyada enerji rezervlerine sahip olmak veya en fazla retim yapan lke konumunda olmak tek bana yeterli olmamaktadr. Enerji piyasasna hkim olan lkeler, hem rezervi olan hem de reten lkeler zerinde bask kurabilecek ve politikalarn etkileyebilecek gtedirler. ABDnin tevik etmi olduu dk petrol fiyatlar, ihracatn byk oranda petrole baml olarak gerekletiren lkeler iin hayat zararlara sebep olabilmektedir. Nitekim SSCBnin yklma srecinde de dk petrol fiyatlarnn etkin olduu sylenebilmektedir.351 Dolaysyla buradan u deerlendirmeyi yaplabiliriz; uluslararas enerji dolamnn kontroln elinde bulundurabilecek g ve politikalar olmad srece, enerjiye sahip olmann kazandrd avantajlardan ok kaybettirdikleri ile karlalabilmektedir. ABD, geniletilmi Ortadouya yerleerek yukarda ifade edilen avantaj elde etmeye almaktadr. Bu kapsamda ABDnin jeostratejisinde izlemesi gereken yolu Amerikal stratejist Brezinski, kilit oyuncularn zerinde odaklanma ve blgenin doru deerlendirilmesi gerektiini ifade etmitir. Bu amaca ulamak iin de dier devletleri etkileyebilecek gte olmak ve jeostratejik dinamizme sahip Avrasya devletlerini tespit etmek gereini belirtmi ve bu glerin bulunduu blgede devre d braklmas gerekliliini ifade etmitir.352 ABDnin Souk Sava dnemi politikalar incelendiinde de yukarda belirtilen tespitleri uygulad ve hl uygulamaya devam ettii grlmektedir. ABD, kresel hegemonyasn devam ettirebilmesinin nnde Rusya ve ini engel olarak grmektedir. AB ise nemli bir ekonomik g olmasna ramen ABDye kar ortak siyas bir tavr sergileme gcne henz ulaamamtr. ABDnin bu glere kar uygulam olduu politikalara bakldnda, enerji kaynaklarna ilgisi, in ve Rusya Federasyonu nderliindeki angay birlii rgt ve ABnin nnn kesilmesi iin; terr ve kitle imha silahlarn gereke gstererek baz stratejik noktalara yerlemi ve yerlemeye alt grlmektedir.353 ABD bu hareket tarzyla; kendi
351 352

A.g.e., s. 320. BRZEZINSKI, Byk Santran Tahtas, s. 51-65. 353 EVCOLU, Byk Ortadou Stratejisi, s. 404.

116

asker yapsn kurmaya alan AByi doudan, Ortadouyu ieriden, Rusya Federasyonunu batdan ve gneyden (Orta Asya, Kafkasya ve son olarak Dou Avrupadan), in ve ran da epeevre (Orta Asya, Ortadou ve Uzak Dou) kuatma ve onlarn hayat sahalarn daraltma imknn elde etmektedir.

2.3. Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Giriiminin Kapsam ve Snrlar

ABDnin 11 Eyllden sonra, Souk Sava sonras dnemde oluan tek sper g konumunu salamlatrarak, btn blgelerde tam bir kontrol tesis etmek ve bunu dnyaya tescil ettirmek iin byk bir aba iine girdii grlmektedir.354 11 Eyll, ABDnin kresel dzlemde oluturduu yaylmac politikalarna kar yaplm olmasna ramen, ABD bata kendi kamuoyundan ald yksek destek olmak zere bu olay Ortadoudaki yaylmac politikalarn hzlandrmak iin kendisine frsat olarak kullanmay bilmitir. ABDnin bu hareket tarzna Ortadou yabanc deildir. nk bir taraftan Ortadou, byk medeniyetlerin doduu ve kaybolduu yer. Binlerce ylk atmalarn halen srd, sanki insanln kavga etmekten yorulmad blge355 olarak var olmutur. te yandan bu topraklara gz dikip de imparatorluk zlemi ekenler, tarihin iz brakan derin sayfalarndan silinip gitmilerdir. GOKAG, ilham kaynan 1997 ylnda oluturulan ve ABD ynetiminin pasifliinden ikayet eden ve ABD Muhafazakarlar tarafndan hazrlanan Yeni Amerikan Yzyl Projesi olarak ortaya konulmutur.356 Bu proje

KULOLU, Armaan; Deien Kresel Jeopolitikte Trkiye, Uluslararas Gvenlik Sorunlar, (Der.: K. KASIM ve Z. A. BAKAN), Ankara, 2004, s. 54. 355 AKAR, Atilla; Yeni Dnya Dzeninin Ortadou Aya Olarak BOP, Byk Ortadou Kuatmas, (Der.: A. AKAR), 2. Bask, stanbul, 2004, s. 17. 356 EFRAT, B. Roni; Sowing The Whirlwind: Israel, America and The Comming War, Challenge, No:76, November- December, 2002, s. 23.

354

117

kapsamnda belirtilen drt ana ama dorultusunda, ABDnin kresel bir g olmas ve ordusunun glendirilmesi iin:357 1. Savunma harcamalarnn artrlmas, 2. ABDnin deerlerine kar dmanca tavrlar sergileyen rejimlere kar mttefik lkelerle olan i birliinin gelitirilmesi, 3. Dier lkelerde, zelikle Asya, Ortadou ve Avrupada ekonomik ve politik zgrlklerin artrlmasna yardm edilmesi, 4. ABDnin baars ve gvenliinin korunmas iin sorumluluklar alnmas, gerektii belirtilmitir. Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Giriiminin gemii 50 yl ncesine kadar uzanmaktadr. ABDnin, 1950li yllardan itibaren Ortadouda var olma abas gnmz politikalarn oluturan temel almalardr. lk olarak Truman Doktrini ile Trkiye ve Yunanistan zerinden Ortadoudaki etkinliini artrmak ve Trkiyeyi SSCBye kar kaybetmeme politikas izlemitir. Bu doktrini srasyla Eisenhower, Nixon, Carter doktrinleri358 ve son olarak Bush doktrini izlemitir. Bu doktrinler ile ABD, temel esas olarak Ortadouda mttefiki olarak grd lkeleri desteklemitir. ABDnin doktrinlerle yrtt Ortadou politikas Afganistan ve Iraka gerekletirdii harekt ile en sert uygulama tarzn tekil etmitir. 26 Eyll 2002 tarihli Bush Doktrininin genel unsurlar incelendii zaman, blgenin refah temelli bir perspektifle dntrlmesini ngrmekle kalmayp; ayn zamanda, slm toplumlarnda dinin toplumsal ve siyasal ieriinin de farkllatrlmasn salayacak bir dizi yeniliin tasarland anlalmaktadr. Buna gre, Mslman toplumlarn demokratiklemesini salayabilmek iin kadn haklarnn yasalarla garanti altna alnmas359 gibi hedefler ilk gze arpanlardr. Giriime srekli olarak blgedeki deiim ve gelimelere bal olarak eklemeler ve karmalar yaplmaktadr. Etkili dnce kurulular giriimin ayaklarn netletirmek, uygulanabilme artlarn ve
357

zeminini

belirginletirmek

iin

yeni

ekleme

ve

karmalarda

The Project for the New American Century; Rebuildng Amercas Defenses, Washington, 2000, s. 10-13. 358 ARI, Tayyar; ran, Irak ve ABD, nleyici Sava Petrol ve Hegemonya, stanbul, 2004, s. 218. 359 TIN, Ferai; Byk Orta Dogu ve Kadnlar, Hrriyet, 28 Subat,2004.

118

bulunmaktadrlar.360 Baz evrelerin bakt gibi biimlenmi bir projeden ziyade; Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesine, ABD tarafndan ortaya atlm, gelien ve deien bir fikir veya giriim olarak bakmakta yarar vardr. Giriimin ilk olarak belirledii konular; terrizmin yok edilmesi, uluslararas sulara kaynaklk yaplmas ve yasad glerin nlenmesi, kiisel zgrln salanmas olmutur.361 Bush doktrini incelendiinde; Nesiller tesi bir anlayla yaplandrlan bu giriimde aadaki hedefler belirlenmitir:362 1. Terrle mcadelenin ABD iin stratejik bir ncelik olduu, 2. Blgedeki radikal slamc ve Amerikan aleyhtar rejimlerin yerine lml slamn demokrasi ile takviye edilmesi, 3. Blgede bulunan kitle imha silahlarnn tamamen ortadan kaldrlabilmesini salayacak ulusal ve uluslararas nlemlerin alnmasnn salanmas, 4. srail- Filistin sorununun iki devlet esasna gre zmlenmesi, 5. Enerji kaynaklarnn ve nakil hatlarnn gvenliinin salanmas, 6. Toplumlarn refah seviyesinin artrlmas ve eitim seviyesinin ykseltilmesi. Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Giriimi, 1990l yllarda dile getirilmeye balanmtr. Bu tarihten sonra, 1995te Rand Corparationda Greater Middlle East adl bir birim kurulmutur.363 Ancak, devlet yetkilileri tarafndan ilk kez 2003'de, ABD NATO Daimi Temsilcisi R. Nicholas Burns tarafndan Pragda,364 ABD Dileri Bakan Yardmcs Marc Grosman ve

AKAR, Yeni Dnya Dzeninin Ortadou Aya Olarak BOP, s. 25 GAMBILL, C. Gary; The Bush Administration's Greater Middle East Initiative, Middle East Intellegince Bulletin, Volume:6, June-July, 2004, s. 12. 362 The National Security Strategy of the United States of America, September, 2002, s. 12-25. 363 KAYNAK, Mahir ve GRSES, Emin; Byk Ortadou Projesi, 10. Bask, stanbul, 2005, s. 47. 364 BURNS, Nicholas R.; The New NATO and the Greater Middle East, Permanent Representative to the Council of the North Atlantic Treaty Organization, Remarks at Conference on NATO and the Greater Middle East, Prague, Czech Republic 19 October 2003.
361

360

119

ABD Bakan Ulusal Gvenlik Danman Condolezza Rice365 tarafndan deiik, fakat hemen hemen yakn zamanlarda Ortadou ile ilgili aklamalar yaplmtr. Yine muhtelif konumalarnda Bush tarafndan, nemli allar, Ulusa Sesleniler ve Kongre konumalarnda ifade edilen, ancak zellikle 2004 Kasm aynda yaplacak Bakanlk seimlerinin hazrlklarnn balad gnlerde cumhuriyetiler tarafndan seim malzemesi olarak kullanlmtr. zellikle Amerikan Bakan Bush tarafndan 6 Ekim 2003de yaplan bir konumada, 60 yldr Batl devletlerin Ortadouda demokrasinin eksikliinden bahsettiini, ancak batllarn gvenlii iin blge ile ilgili hibir ey yapmadn vurgulamtr. Bush, yapt konumada Ortadouda zgrlk olmad ve terrn merkezi olan bu blgenin, terr her an darya ihra etmeye hazr bir blge olduunu ifade etmitir. Bu yzden de ABDnin blge ile ilgili yeni politikalar ve almalar balattn ifade etmi; btn dnya lkelerini dnya barn salamak iin greve davet etmitir.366 Bush, saldrgan tavrlarla ABDnin planlarn ortaya koymu; demokrasi, insan haklar, zgrlk gtrme ve terr tehdidi gibi bahanelerle haklln ispatlamaya alarak, meru bir zemin oluturmaya almtr. Daha sonra 2004 ylnn balangcnda Davos'ta, ABD Bakan Yardmcs Dick Cheny tarafndan dile getirilen Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Giriimi balklarnn unlar olduu grlmektedir:367 1. Blgede istikrar salamak, 2. Filistin srail anlamazln iki devletli olarak zmek, 3. Terre destek veren lkelerle savamak, 4. Ortadou lkelerindeki siyasal ve ekonomik faaliyetlere destek salamaktr.

RICE, Condoleezza; Transforming the Middle East, The Washington Post, 7 August 2003; Remarks To The Chicago Council On Foreign Relations, 8 October 2003; An interview in the Financial Times, September 23, 2002. 366 BUSH, George W.; Remarks By President At The Twentieth Anniversary Of The National Endowment For Democracy, Washington, D.C., 6 November 2003 367 CHENNEY, Dick; The Greater Middle East-The Bush Administration's Perspective, Remarks by The Vice President to The World Economic Forum Congress Center, Davos, Swtzerland, 2004.

365

120

Bunlarn neticesinde ABDnin askeri stratejisi asndan nemli olan blgelere harekt alan olarak yerlemek istediini syleyebiliriz. Ekonomik adan blgeye hkim olmak isteyen ABD, ayn zamanda Hristiyanla ve Yahudi cemaatlerine kar slm bir bakaldry engellemek istemektedir.368 Giriimin ilhamn, 35 lkenin (Amerika Birleik Devletleri, Eski Sovyetler Birlii ve ou Avrupa devleti) imzalad 1975 Helsinki Szlemesinden ald ve ona benzedii sylenmektedir.369 Bu pakt, 2. Dnya Sava sonras tartmal snrlarn tannmas ve teki anlamazlklarn giderilmesini salayacak bir mekanizma kurulmas amacyla hazrlanmtr. nsan haklar ve temel zgrlkler, szlemenin temel unsurlar hline gelmi ve Bat, Sovyet Bloundaki muhalifleri desteklemi, korumu ve bu lkelerin halklarna daha geni zgrlkler verilmesini istemitir. Geniletilmi Ortadou ve kuzey Afrika Giriimi fikri, 20. yzyln sonlarnda sylem baznda dolarken; 21. yzyln balarnda uluslararas platformda dile getirilmitir. ABD Bakan George Bush (Baba Bush)un Krfez Savann bitmesinin hemen ardndan, 6 Mart 1991de yapm olduu yeni dnya dzeni konumas ile 15 yl sonra ifade edilen ABDnin Ortadou politikalar olduka benzemektedir.370 Giriimin resmiyet kazanmas ise, Haziran 2004te ABDnin Georgia eyaletinin Sea Island kasabasnda yeler haricinde Afganistan, Cezayir, Bahreyn, Irak, rdn, Yemen ve Trkiyenin de katld yllk G-8 zirvesi ile olmutur.371 Bu zirvenin ana konusunu Geniletilmi Ortadou ve kuzey Afrika Giriimi oluturmutur. Ortadou ve Kuzey Afrika lkelerinde ekonomik, sosyal ve siyasal gelimelerin desteklenmesi ve bu blgede demokrasinin yerletirilebilmesi iin reformlarn yaplmas gereklilii zerinde anlama salanmtr. Ayrca giriime Kuzey Afrika lkelerinin de dhil edilmesiyle isim deiiklii yaplm ve Geniletilmi Ortadou ve Kuzey

KAYNAK ve GRSES, Byk Ortadou Projesi, s. 12. International council Group; Middle East and North Africa Briefing Report; The Broader Middle East and North Africa Initiative: Imperilled at Birth, Brussels/Amman, June 7, 2004, s. 4 370 BUSH, George; President Bush's Speech to Congress, 06 March 1991. 371 G-8 Summit Documents; Sea Island, 9 June 2004.
369

368

121

Afrika Giriimi ismi kabul edilmitir. zerinde durulan konular unlar olmutur: 1. Blgede bar ve

Bu zirvede GOKAG kapsamnda

372

istikrarn

salanmas

iin

uluslararas

topluluklarn vermi olduklar szleri tutmalar gerekmektedir. 2. En bata srail-Filistin olmak zere blgede cereyan eden atmalarn sona erdirilmesi geliime en olumlu katky salayacaktr. Fakat bu atmalarn olmas reformlarn yaplmas iin engel tekil etmeyecektir. 3. Irakta gvenliin salanmas blge gvenlii iin olduka nemlidir. 4. Baarl reformlar mutlaka devletlerin kendi iradeleri dhilinde gereklemelidir. Deiim dardan zorla empoze edilmemelidir. 5. Her lkenin farkl zelliklere sahip olduu kabul edilmelidir. Bu farkllklarn reformlara engel olmasna msaade edilmemelidir. Her lke kendine gre deiimin hzn ayarlamaldr. 6. Sivil Toplum rgtleri desteklenmelidir. 7. Kitle imha silahlarnn yaylmas nlenmelidir. G8 tarafndan yaynlanan resm bildiriye gre, Ortaklk siyas, sosyal/kltrel ve ekonomik olmak zere alan zerinde odaklanacaktr:373 Siyas alanda, demokrasiye ve hukuk dzenine doru ilerleme; farklla ve oulculua sayg anlamna gelen insan haklar ve temel zgrlkler alanlarnda etkili garantilerin oluturulmasn salamaktadr. Bu durum; i birlii, serbest fikir al verii ve farkllklarn bar zmyle sonulanacaktr. Devlet reformu, iyi ynetim ve modernleme de demokrasiyi oluturmann gerekli temel ierikleridir. Sosyal ve kltrel alanda, herkes iin eitim, ifade zgrl, kadn erkek eitlii ve ayn zamanda kresel bilgi teknolojisine ulama; modernleme ve refah iin ok nemlidir. Daha iyi eitilmi i gc, kresellemi dnyaya katlm salamada kilit neme sahiptir. abalarn,

372 373

G-8 Summit Documents; Sea Island, June 9, 2004. G-8 Summit Documents; Sea Island, June 9, 2004.

122

okuma yazma bilmeyenlerin saysn azaltma ve zellikle gen kzlar ve kadnlar iin eitime eriimin artrlmas zerine younlatrlmas gerekir. Ekonomik alanda, i frsatlar yaratmak, blgedeki birok lkenin bir numaral nceliidir. Frsatlar artrma ve zel sektrn i frsatlar yaratabilecei artlar tevik etme yolunda; giriimcilii tevik etmek, ticaret ve yatrm artrmak, sermaye eriimini artrmak, mal reformlar ve gvenlik haklarn desteklemek, effafl tevik etmek ve yolsuzlukla savamak iin hkmetlerle ve i dnyasnn liderleriyle birlikte alma karar alnmtr. Blge ii ticaretin teviki, Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrikann ekonomik geliimi iin bir ncelik tekil edecektir. G-8 zirvesinden ok nce ngilterede ingilizce yayn yapan Al-Hayat gazetesi tarafndan G-8 zirvesinde sunulmak zere ABD yetkililerince, Arap bilim adamlar tarafndan hazrlanm olan nsani Kalknma Raporu-2002 ve 2003ten esinlenilerek hazrladklar alma raporunu kamuoyuna duyurmutur.374 Bu alma raporuna gre, GOKAGn temelinde yatan ana sav, blgedeki siyas ve ekonomik adan hibir hakka sahip olmayan bireylerin says arttka; arclk, terrizm, uluslararas sular ve yasa d gte bir arta tanklk edileceidir. Bu ana sav, 2002 ve 2003 Birlemi Milletler Arap Halklar Geliimi Raporlarnn375, Arap yazarlar tarafndan bu artlara katkda bulunan unsurlar olarak tanmlanan, an da ortaya koyduu vurgulanmtr: zgrlk, bilgi ve kadnlarn g kazanmas. Bu savlar, BM raporundan alnan bir dizi basit istatistikle de desteklenmektedir: 1. Arap Ligindeki 22 lkenin toplam GSYHsi, spanyann GSYHsinden azdr. 2. Yetikin Araplarn yaklak %40 (65 milyon Arap) okuma yazma bilmemektedir ve bu rakamn te ikisini kadnlar oluturmaktadr. 3. 2010a kadar 50 milyondan fazla ve 2020ye kadar 100 milyon gen, i gc pazarna girecektir. Bu yeni igcn eritmek iin her yl en azndan alt milyon yeni i yaratlmas gerekmektedir.
374 375

G-8 Greater Middle East Partnership Working Paper; Al-Hayat, 13 February 2004. Arab Human Development Report 2002: Creating Opportunities for Future Generations.

123

4. Mevcut isizlik oran srerse, blgedeki isiz says 2010a kadar 25 milyona ulaacaktr. 5. Blge halknn te biri, gnlk iki dolardan daha az bir gelirle yaamaktadr. Hayat standartlarn iyiletirmek iin blgede, % 3n altnda olan ekonomik byme hznn en azndan iki katna, yani % 6ya karlmas gerekmektedir. 6. Nfusun sadece %1,6s internet eriimine sahiptir, ki bu rakam Sahra lnn gneyi de dahil dnyann btn blgelerinden daha dk bir orandr. 7. Arap lkelerinde kadnlar, parlamentodaki koltuklarn sadece %3,5ine sahiptir; oysa bu oran, rnein, Sahra lnn gneyindeki blgelerde %8,4tr. 8. Arap genlerinin %51i baka lkelere g etmek istediklerini dile getirmektedir. GOKAG ile gerekletirilmek istenen baka bir konu ise srailin gvenliinin salanmasdr. srailin kurulmu olduu 1948 ylndan beri ABD sraili her alanda desteklemektedir. Bunun en nemli sebebi srailin Ortadouda ABDnin karlar iin piyon bir ordu olmasdr. Ortadoudaki ABD politikalarnn gemite gibi gelecekte de en nemli deimezi srailin varlna ve gvenliine olan taahhttr.376 ABD Bakan Ulusal Gvenlik Danman Condolezzo Rice, bu projeyi dnya kamuoyuna, Fastan in snrna kadar 22 lkenin siyas ve ekonomik corafyasnn deitirilmesi377 olarak duyurmutur. Kesin snrlar tartmal olan blgede 650 milyon insan yaamakta, blge 12 milyon kmlik bir alan kapsamaktadr. olumaktadr:378 1. Kuzey Afrika Grubu: Fas, Cezayir, Tunus, Msr, Libya (Projede varl henz teyit edilmemitir) 2. Akdeniz lkeleri: Trkiye, Suriye, Lbnan, rdn, srail, Filistin,
376 377

Projeye

dahil

olan

lkeler

balca

be

gruptan

GRLER, A. hsan; Byk Ortadou Projesi ve Bush Doktrini, stanbul, 2005, s. 281. CONDOLEEZZA, Rice; Remarks by National Security Advisor to the Reagan Lecture, The Ronald Reagan Presidential Library and Museum Simi Valley, California, 26 February 2004. 378 ERHAN, ar; Ortadaki Byk Oyun BOP-I, Cumhuriyet, 22 Haziran 2004.

124

3. Kafkas lkeleri: Azerbaycan, Ermenistan, Grcistan 4. Krfez lkeleri: S.Arabistan, Bahreyn, Birleik Arap Emirlikleri, Katar, Kuveyt, Umman, Yemen, 5. Asya lkeleri: ran, Irak, Afganistan, Pakistan, Banglade (Giriimde varl henz teyit edilmemitir.)

3. GENLETLM ORTADOU VE KUZEY AFRKA GRM VE TRKYE Souk Sava dneminde Dou-Bat ekseninde tek bir ana cephe ve iki kutuplu her an bir nkleer sava olabilir tasviri yer almtr. Bunun yannda Dou-Bat atmasnn sona ermesi g ekimelerini geersiz klm gibi takdim edilmitir. Hlihazrda dnyadaki temel deiikliklerin ne anlama geldii, hangi sonularn karlmas gerektii, jeoekonomik ve jeokltr varsaymlarn hangi temellere oturtulmas gerektii ve 21. yzyln nasl ekillenecei zerinde, mehur Berlin Duvarnn yklmasndan sonra balayan ve hala devam eden ok sayda strateji tartmalar yrtlmektedir.379 Bu tartmalarn da ou, dorudan veya dolayl olarak Trkiyeyi ilgilendirmekte ve etkilemektedir. Bunlarn en nemlisi gibi grnen GOKAG snrlar, Trkiyeyi hem bu snrlarn ierisinde olmas bakmndan hem de Trkiyenin konumu itibariyle yakndan ilgilendirmektedir. Jeopolitik teoriler dikkate alnarak incelendiinde, hibir teoriden bamsz grnmeyen Trkiye, hem bu dnemde hem de sonsuza kadar devam edecee benzemektedir. Nitekim, Brzezinzki tarafndan ortaya konulan ve yine McKinderin Kalpgh zerinde oluan erilerin kenarnda, iinde veya kesime noktalarnda Trkiye corafyas bulunmaktadr.380 Trkiye dnyann en byk kara parasnn, dnya adasnn merkez blgesinde bulunan ve iki ktada topra olan lkeden biridir. Ktalarn birleme noktasnda olmas da bu zelliklere ilave bir husustur. Corafi
BALDWN, A. David; Security Studies and The End of The Cold War., World Politics, 1996, s.117-141. 380 BRZEZINSKI, Byk Satran Tahtas, s.86.
379

125

konum olarak dnyann menteesi konumunda olan Trkiye, bu menteeye vurulan kilit ve anahtar elinde tutan siyasi devlet olma zelliine de sahiptir.381 Bugn iin Trkiyenin dnyadaki konumu incelendiinde yle bir durum ortaya kmaktadr; ABDnin ilgi alanlarnn bir paras ve dnya enerji kaynaklarnn gei gzergah zerinde, ABnin ilgi ve arzu alanlarnn gei yollarnda, Rusyann etki alannda, Uzakdou etkilerinin (Pasifik tesi) Bat alanndaki ilk duranda ve btn bu g dengelerinin ortasnda bulunmasna ilave olarak en nemlisi Balkanlarn, Kafkaslarn ve Ortadounun risk alanlarnda bulunmaktadr. Trkiye, NATO yesi olan bir lke olarak Batya ynelen ve Trkistan ve Ortadou devletlerinin zelliklerinden farkl ynetim yaps olan bir devlet kimliiyle, farkl karakteristik bir yapya sahiptir. Jeopolitik etki alanlar iinde her adan bir snr lkesi zellii gstermektedir.382 Trkiye bykl, corafyas, zengin doal kaynaklar, byk nfusu, sosyal btnl ile ve kavramsal ereve kapsamnda izah edilen g faktrleri katklarna gre halihazrda blgesel g olarak devam ettirdii etkinliinin yannda383, gemiten gnmze dnya konjktrnde her zaman kresel bir g olmutur. Trkiyenin akrabalk ba alanndaki tarihi ilikilerini ve dayanaklarna ilave olarak d tesirleri de kullanmasyla en azndan dnya dengelerini etkileyecek/dengeleyecek ve kalknmakta olan Ortadou, Balkanlar ve Kafkasyadaki devletlere lider olabilecek/olacak bir devlet konumundadr.384 Amerikann global g olabilme yeteneini alglad ve ngilterenin kontrolnden Ortadouyu devralmaya baladndan beri, Ortadouda amalarna hizmet edebilecek bir mttefik aram ve bu mttefiin jeopolitik konumu itibaryla Trkiye olduuna karar vermitir. Dou-Bat arasndaki en
LHAN, Suat; Jeopolitik Duyarllk, Ankara, 1989, s.56. LHAN, Suat; Dnya Yeniden Kuruluyor: Jeopolitik ve Jeokltr Tartmalar, stanbul, 1999, s.208-209. 383 SADIKLAR, Tayyar, C.; 2000li Yllar Dnya ve Trkiye, Ankara, 1995, s. 264-282. 384 KONGAR, Emre; 21.Yzylda Trkiye: 2000li Yllarda Trkiyenin Toplumsal Yaps, stanbul, 1998, s. 511.
382 381

126

gerilimli anlarda NATO vastasyla gerekletirilen stratejik ortaklk, Kbrs meselesi sebebiyle iki kez kesintiye uram olsa da halihazrda Trkiye ve ABD iyi bir mttefik olarak grlmektedir.385 Trk-Amerikan ilikilerinde bunlarn tesinde bir gerilime imdiye kadar rastlanmamas, reel politik asndan iyi niyet veya nemli mttefik kavramlarnn tesinde aklama isteyen bir husus olmutur. Trkiye, Souk Sava dneminde gelien kresel olaylara kar kendisini korumak iin byk bir g ile mttefik olmakla, Amerika ise Rusyay ve Ortadouyu kontrol edebilmek maksadyla stratejik bir ibirlii yapmakla zm bulmulardr. Bu durum Souk Sava sonras dnemde de devam eden bir grnt sunmaktadr. Krfez Krizi ve GOKAGn ortaya atlmasnn ardndan Trkiyenin konumunda Amerika tercihi asndan bir deiiklik meydana getirmediini syleyebiliriz. Uzun yllar Trkiyede Amerika Bykelilii yapm olan Morton Abromowitz Trkiyenin ABD asndan misyonu imdi daha genilemitir, Balkanlardan ine kadar olan kuakta Trkiyenin etkisini kullanmalyz386 szleriyle Amerikann bak asn yanstmtr. Trkiyenin nemini anlatmak iin sylenen bu szler ayn zamanda Batnn dousu iin ABDnin rtk planlarn da gn yzne vurmaktadr. ABDnin yeni jeopolitik teorilerin ekillendirilmesi kapsamnda

Amerikann kendi ana ktas haricindeki en nemli misyonu ve hedefi Trkiyenin jeopolitik konumunun yakndan ilgilendirdii Trkistan ve Kafkaslardr. yle grnyor ki, Trkistan ve Kafkaslara giri yolunun ne yirmi yldr srekli kuatma altnda tuttuu ran, ne srekli kargaa ve karmaa yaayan Pakistan, Afganistan, Hindistan ne de Uzak Douda bir seddin arkasndan, Trkistan evreleyen Byk in zerinden olamayaca aka anlalmtr. Byklnn farknda olan ine kar mesafeli durmaya alan Amerikann, dnyann geleceinin ekillendii corafyada

385 386

ARMAOLU, Fahir; Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, Ankara, 1991, s. 287. FULLER, Graham ve Dierleri.; Turkeys New Geopolitics: From The Balkans to Western China, Colorado,1993, s. vii.

127

ihtiya duyduu ve en sadk mttefiki olarak Trkiyeyi grd387 ileri srlmektedir. Amerikann Ege ve Kbrs kaynakl oluabilecek krizlere sratle tepki vererek Trkiyenin Bats ile olabilecek gerilimleri esnetmeye almas, Avrupa yolunda Trkiyenin gayretlerini desteklemesi, Trkiye jeopolitiine Amerikann ihtiya duymasndan kaynakland388 ifade edilmektedir. Ancak bilinmesi gereken husus, Trkiyenin Amerikann kendi karlar istikametinde belirledii politikalara mahkm olmaddr. Buna karlk blge zerinde planlar bulunan ABDnin Trkiyesiz baarl olamayacadr. Burada Trkiyenin grevi ABDyi baarl klmak deil, binlerce yllk devlet geleneini ve jeopolitik gcn kullanarak, kendi planlarnn takipisi olmaktr. Trkiye Amerika tarafndan reel politik erevede ve genileme ihtiyac duyulan projelerde kullanld gibi, havu ve sopa denklemli bu ilikiyi srdrmek mecburiyetinde deildir. Bu bir manada bizzat Amerikan stratejistleri tarafndan itiraf edilmektedir: Trkiye Karadeniz blgesinde istikrar salamakta, Akdenize geii kontrol etmekte, Rusyay Kafkasyada dengelemekte, slam kkten dincilie kar panzehir sunmakta ve NATOya hizmet etmektedir. stikrarsz bir Trkiye, gney Balkanlarda iddetin ortaya kmasna, Orta Asyada Rusyann eski etkisini kazanmasna yardm eder.389 ABDnin kendi konumunu belirlerken dayanak bulmak, yani istifade edebilecei mttefiklere ihtiyacnn olaca daha nce yaanan olaylarla sabittir. Bu kapsamda da Souk Savan balangcndan itibaren olmakla birlikte, zellikle Bush tarafndan Trkiyenin blgedeki en kullanlabilir ve fiyat deerlikli devlet olduu birok kere ifade edilmitir.390 Ekonomik ve gvenlik konularnda Bat ve NATO eksenli hareket eden Trkiyenin Souk Savan sona erdirilmesinden sonra dezavantajl bir konuma decei

A.g.e., s. 164-168. COLL, Steve; The Turkish Question: How Important Is It?, The Washington Post, 24 May 1993. 389 BRZEZINSKI, Byk Satran Tahtas, s. 46. 390 KOHEN Sami; Yeni Dnya Dzeninde NATOnun Deien Stratejisi ve Trkiye, Yeni Dnya Dzeni ve Trkiye, (Der.: F. SNMEZOLU), 3.Bask, stanbul, 1994, s. 118-119.
388

387

128

dnlmesine ramen;391 GOKAG kapsamnda enerji politikalar bu dnceyi geersiz klmaktadr. Trkiyenin ABD iin nemi, Souk Sava boyunca Rusyaya kar bir kalkan, gnmzde ise slam ve demokratik bir lke olarak lanse edilerek ortaya konulmaktadr. Trkiyenin blgede tek demokratik lke olmas bakmndan Suriye, Irak, ran ve srail ile iliki iinde bulunmas nemli hususlar olarak grlmektedir. Bunlarn da tesinde, Ortadou blgesinde tek Mslman lke olarak ABye adayl sebebiyle Trkiye, nemli bir ilgi sahas olarak392 deerlendirilmektedir. Sonu olarak, ABD blgede daha rahat hareket edebilmek iin Trkiyenin laik ve demokratik yapsndan faydalanmaya almaktadr. ABD, dntrmeyi amalad Ortadou ve Kuzey Afrika blgesi iin Trkiyeyi yukarda saylan zelliklerinden dolay model bir lke olarak grmektedir. Bu nem, doru ve iradeli deerlendirildii takdirde Trkiyeyi gl klarken, acziyet ve bilimsel yeterlilikten uzak politikalar tam tersine bir durum ortaya karmaktadr. Trkiye blgede demokrasinin kayna olarak grlmektedir. Trkiye iin ifade edilen lml slam modeli rolnnn demokratik slam devleti393 eklinde ifade edildiini syleyebiliriz. Dolaysyla, Trkiyenin Dou ile Bat arasnda bir kpr gibi grlmesi bakmndan, laik Mslman bir devlet olarak rnek tekil ettii varsaymnn kendisine bitii rol iyi tespit etmesi, buna ilave olarak rol biilen deil, belirleyen olmas gerekmektedir. Ayrca Trkiyenin nemini ifade etmek zere kullanlan kpr olma ifadesi etraflca dnlmeden ele alnmaktadr. Kprler sadece zerinden geilmek iin vardr. Hlbuki Trkiye bir kpr deil, bizatihi iradesi milletinde olan hkmran bir devlettir. Ama bu devlet, Huntingtonun mahkm etmeye alt, dlanm bir slm dnyasnn szde liderliini deil, dnyada sz sahibi olmay amalayan ve bunu tabii hakk olarak gren kadim bir devlettir.

LHAN, Dnya Yeniden Kuruluyor: Jeopolitik ve Jeokltr Tartmalar, s.206. KEMP, Geoffery ve SAUNDERS, Paul; America, Russia, and The Greater Middle East, The Nixon Center, Washington, November, 2003, s.14-15. 393 WALKER, W. Joshua; Turkeys Role In The Middle East, International Affairs Review, Volume:14, No:1, Spring, 2005, s. 133-136.
392

391

129

SONU
Kreselleme; kurumlarnn genellikle, pazarlarn serbestlemesi, devletlerin kamu elini

zelletirilerek

devletin

kltlmesi,

ekonomiden ekmesi, artan uluslararas yatrmlar sayesinde dnya mali pazarlarnn klmesi olarak ifade edilmektedir. Konuyla ilgili, Souk Savan bitmesi sonucunda ABDnin elde ettii siyasi ve ekonomik bir zafer eklindeki yaklam olduka taraftar bulmaktadr. Kresellemenin bir duruma iaret ettii kadar, dnyay ABD karlar istikametinde ynetmeye alan bir ideoloji ynnn de olduu sonucuna varlmtr. Uluslararas hukuk, kural ve normlarnn eksiklii ve yeterince uygulanmamas; uluslararas sistemdeki arabulucularn yetersizlii ya da arabulucularn grevini kendi ulusal menfaatleri adna kullanmay tercih etmemeleri; demokratik olmayan rejim ve ynetimler; hkmetlerin zaafiyetleri; ekonomik refah dzeyinin dk olmas; i istikrarn kolayca zedelenebilir nitelik amas; siyas katlm ve kltrn istenilen dzeye eriememesi; lke snrlarna ilikin karmaann younluu; otorite blnml; stratejik ve corafi konum; ok dilli, ok kltrl ve ok kkenli etnik yap; siyasi rejime ve lkeye aidiyet hissetmeyen topluluklarn okluu ve bunun karsnda ynetimlerin baskc tutumu; yer alt ve yer st kaynaklarnn ekonomik ve siyas etki gelitirmek isteyen devletlerin ilgisini ekecek kadar fazla olmas ile hrsl ve hnl milliyetilik, Ortadou corafyasn istikrarsz bir blge haline getiren unsurlar olarak sralanabilir. ABD, sadece ekonomik ve siyasi alanlarda deil, ayrca gvenlik alannda da bu blgeye doru bir alm politikas gerekletirmek istemektedir. stikrarszlklarn blgede yaylmasn istemeyen ABD, blge lkelerine kendi norm ve deerlerini aktarmak istemekte ve kreselleme projesini bu blgede hkim klmay amalamakta; ancak bunu, ABD menfaatlerine hizmet eden, her adan gsz devletlerin varln korumaya alarak yapmaya almaktadr.

130

ABD

ynetimleri

her

zaman,

serbest

piyasa

nimetlerinden

yararlanmay tevik ve uluslararas ticareti baltalayc hareketleri azaltmak bakmndan, dier uluslarla birlikte alma gayreti ierisinde olmutur. ABDnin dnyadaki corafi konumu, gvenlik stratejisini tespit ve tayin eden dier kalc bir unsurdur. ABD, corafya itibaryla dou ve batda byk okyanuslarla, kuzey ve gneyde dost komularla evrili talihli bir lkedir. Bununla beraber, ABDnin birok yakn dost ve mttefiki, hayat mahiyetteki ekonomik ve siyas menfaatleri, ABDden ok uzak blgelerde yer almaktadr. zellikle, bu yzyln byk bir ksmnda, ABD, Ortadouda yeralt kaynaklarnn herhangi bir dmanndan veya dman glerden korunmasn da asl karlarndan birisi olarak grmektedir. Ortadou Blgesi, sahip olduu son derece zengin yeralt kaynaklar, zellikle petrol nedeniyle, sadece ABDnin deil btn dnyann vazgeilmez bir blgesidir. ABD, yeralt kaynaklarnn kontroln salamak ve blgede ekonomik, siyas ve kltrel alanda bir dnm salamaya almaktadr. Dolaysyla da, blgenin en nemli geim kayna olan yeralt kaynaklarnn fiyatlarnn tespitinde, tek belirleyici lke konumunda olmak istemektedir. Ortadoudaki ABD karlarn, ucuz ve gvenilir enerji ve petrol kaynaklarna, ak ve gvenli bir iletiim hattna, deniz yoluna, Svey Kanalna ve Hrmz Boazna engellenmeden ulama ve kullanma zgrl olarak zetleyebiliriz. Bununla beraber, etkin g olmak isteyen ABD; blgeye hkim olarak, hem blgenin petrol kaynaklarna sahip olmak, hem de kendisine rakip alternatif blgesel bir gcn ortaya kmasn engellemeye almaktadr. GOKAGta Trkiye'nin ok nemli bir yer tutaca, model lke konumunda olaca belirtilmekte, ancak bu projenin nasl geliecei ve sonulanaca konusunun henz akla kavumad grlmektedir. Burada en nemli hususun, Trkiyenin, gerekten de, GOKAGn vazgeilmezi olduu ve bu nedenle, hem ABD hem de AB asndan neminin art ve daha da artacadr. Souk Sava'ta kanat lkesi olarak ok nemli rol olan Trkiye'nin, bu yeni dnemde cephe lkesi haline gelecei ve eskisine kyasla, ok daha

131

nemli hale gelerek, kilit role sahip olaca kaydedilmektedir. Bu kapsamda, Trkiye, kendisine biilen rol deerlendirirken; kendi i dinamiklerini ve derin tarihi gemiini gz nnde bulundurmak ve tayin edici bir aktr olarak sahnede yer almak zorundadr. ABDnin blgedeki uzants, taeronu ya da szcs olmadan; blgede istikrar ve bar temin edebilecek dnmlerin desteklendii ve bu durumun Trkiye'nin de karna olduu dikkate alnarak; blge zerindeki politikalara katkda bulunulabilir. Bu istikamette admlar da, bu erevede ve Trkiyenin karlar dorultusunda atlmaldr. Tezimizde, temel olarak, Amerikan merkezli kresellemede, Byk Ortadou Projesi, dnyann Amerikanlatrlmasnda ekonomik, kltrel ve siyasi bir mcadele alandr eklinde ne srm olduumuz varsaymmzn doruland grlmtr. nk, son olaylar da gstermektedir ki; Afganistan bombardman ile balayan ve Irakn igaliyle devam eden Amerikan smrgeciliinin sonular medyada gsterildii kadaryla ortadadr. Petrol retiminin 30 yllna Amerikan ve ngiliz irketlerine verilmesi, belki de, en byk kant olarak gsterilebilir. te yandan, etnik atmalarn yaand Irakta kalc bir ynetimin olmamas, baka bir handikap olarak nmzde durmaktadr. Trkiye ise, bu alann ortasnda bulunmaktadr. Bu durum, dier lkeler iin olduu gibi, Trkiye iin de bir tehdit oluturmaktadr. Tehdidi bertaraf etmede, geldikleri gibi giderler gibi bir sz; bu sz sarfedebilecek bir lider ve liderlik tecrbesine sahip bir ulusun baarl olaca muhakkaktr.

132

KAYNAKA
ABOU- EL HAJ, Barbara; Kltrel Mcadalenenin Dilleri ve Modelleri, Kltr, Kreselleme ve Dnya Sistemi, (Der.: A. D. KNG), (ev.: G. SEKN ve . H. YOLSAL), Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1998. ADDA, Jacques; Ekonominin Kresellemesi, (ev.: S. NEC), 3. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 2005. AGNOR, P. Richard; Does Globalization Hurt the Poor?, World Bank Policy Research Working Paper, No:2922, Washington, 2002. AHMED, Ekber S.; Medya Moollar Badat Kapsnda, (ev.: L. CNEMRE), NPQ Trkiye, Cilt:2, Say:4, s.7-10. AKAR, Atilla; Yeni Dnya Dzeninin Ortadou Aya Olarak BOP, Byk Ortadou Kuatmas, (Der.: A. AKAR), 2. Bask, Tima Yaynlar, stanbul, 2004. AKDENZ, Hsmen; Jeopolitik ve Jeostratejik Teoriler Kapsamnda Kresellemenin Gelecei ve Trkiye, Stratejik Aratrmalar Dergisi, Say:2, Eyll, 2003, s. 82-85 Akam Gazatesi, 22 ubat 2004. ALPAR, Cem ve ONGUN, Tba M.; Dnya Ekonomisi ve Uluslararas Ekonomik Kurulular, 3. Bask, Evrim Yaynlar, stanbul, 1988. AMIN, Samir; Ekonomik Bunalm ve Kuzey Gney likisi, Dnyada Neler Oluyor? Ekonomik Ve Jeolopotik Dnya Yll; (Ed.: F. GEZE, A. Q. VALKODO ve Y. LACOSTE), (ev.: A. BAYRAMOLU ve Dierleri.), Alternatif Yaynclk, stanbul, 1982. AMIN, Samir; Kresellemecilik mi? Yoksa Kresel-lekli Apartheid mi?, Modern Kresel Sistem, (ev.: K. ATALAR), (Ed.: I. WALLERSTEIN), Pnar Yaynclk, stanbul, 2005. AMIN, Samir; Kreselleme anda Kapitalizm, (ev.: V. ERANUS), Sarmal Yaynlar, stanbul, 1999. ANDREW, Hurrell ve WOODS, Ngaire; Globalization and Inequality, Millenium: Journal of International Studies, Volume:24, No:3, December, 1995, s, 447-470. A National Security Strategy for A New Century; Washington, 1999. A National Security Strategy for A New Centtury; Washington, 1997. United Nation Development Program; Arab Human Development Report, 2002: Creating Opportunities for Future Generations. ARI, Tayyar; ran, Irak ve ABD, nleyici Sava Petrol ve Hegemonya, Alfa Yaynevi, stanbul, 2004. ARI, Tayyar; Gemiten Gnmze Ortadou Siyaset, Sava ve Diplomasi, Alfa Yaynevi, stanbul, 2004. ARIBOAN, lke D.; Uluslararas Terrizmin Yeni Yz, Uluslararas Politikada Yeni Alanlar Yeni Bulular, (Ed.: F. SNMEZOLU), Sarmal Yaynlar, stanbul, 1998.

133

ARKOUN, Muhammed; Bat ve slam Kavgasnn Yz, Medeniyetler atmas, (Der.: M. YILMAZ), 8. Bask, Vadi Yaynlar, Ankara, 2003. ARMAOLU, Fahir; 20. Yzyl Siyasi Tarihi, 5. Bask, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 1988. ARMAOLU, Fahir; Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991. ARVANITOPOULOS, Constantine; Geopolitics Of Oil in Central Asia, Thesis: A Journal Of Foreign Policy, Volume: 1, No: 4, Winter, 1998, s: 18-27. ATEOLU, Nurin; Souk Sava Sonras Dnemdeki Konvansiyonel Olmayan Silahlarn ve Balistik Fzelerin Yaylmas Sorunu le lgili Yaklamlar, Uluslararas Politikada Yeni Alanlar Yeni Bulular, (Ed.: F. SNMEZOLU), Der Yaynlar, stanbul, 1998. ATKINSON, Tony; Income Inequality and the Welfare State in a Global Era, School of Policy Studies, Queens University Working Paper, 2002. ATHREYE, Suma S.;Multinational Firms and The Evolution Of The Indian Software, East-West Center Working Papers: Economics Series, No:51, January, 2003. AY, . Cem; Kreselleme Srecinde Blgeselleme Eilimlerinin Dinamikleri, Kreselleme, ktisadi Ynelimler ve Sosyopolitik Kartlar, (Der.: A. SOYAK), Om Yaynevi, stanbul, 2002. AYDOAN, Metin; Yeni Dnya Dzeni, Kemalizm ve Trkiye, Cilt:2, Otopsi Yaynlar, stanbul, 1999. BAL, dris; Ortadouda stikrarszla Yol Aan Faktrler ve PKK'nn Katks, 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas, (Ed.: . BAL), stanbul, 2001. BARNETT, P. M. Thomas; Pentagonun Yeni Haritas, 21. Yzylda Sava ve Bar, (ev.: C. KK), 1001 Kitap Yaynlar, stanbul, 2005. BAKAYA, Fikret; Smrgecilik, Emperyalizm, Kreselleme, 4. Bask, zgr niversite Yaynlar, Ankara, 2004. BAUMAN, Zygmunt; Kresellemenin Etik Mcadelesi, NPQ Trkiye, Say:3, Cilt:3, 2001, s: 3639. BALDWN, A. David; Security Studies and The End of The Cold War, World Politics, Volume: 48, No: 1, October, 1995, s:117-141. BECK, Ulrich; What is Globalization, (ev.: P. CAMILLER), Blackwell Publishers, Madlen, 2000. BELBUTOWSKI, M Paul; The Strategic Implications of Cultures in Conflict, Parameters, Volume: 26, No:1, Spring, 1996, s: 32-42. BINNENDIJK, Hans; Focus on The Middle East, JFQ, Autumn, 1995, s: 5-7. BOZKURT, Veysel; Kresellemenin nsani Yz, Alfa Yaynevi, stanbul, 2000. British Petrolium; Statistical Review Of World Energy, London, 2003. British Petrolium; Statistical Review Of World Energy, London, 2005. BRECHER, Jeremy, COSTELLO, Tim ve SMITH, Brenden; Aadan Kreselleme, (ev.: B.

134

KURT, A. YILDIRIM ve . ZGN), Aram Yaynevi, stanbul, 2002. BRZEZINSKI, Zbigniew: Kontroldan km Dnya (21 yy Arifesinde Dnya apnda Karmaa), (ev.: H. MENEMENCOLU), 2. Bask, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 1996. BRZEZINSKI, Zbigniew; Esnek Batnn Zayf Surlar, (ev.: L. CNEMRE), NPQ Trkiye, Say:7, Cilt:2, , 2000, s: 6-12. BRZEZINSKI, Zbigniew; Hegemonic Quicksand, The National Interest, No: 74, Winter, 2003, s. 5-12. BRZEZINSKI, Zbigniew; Byk Santran Tahtas, (ev.: Y. TRED), nklap Yaynevi, stanbul, 2005. BUDAK, Mustafa; Modern Ortadounun Kurulmas Srecinde Musul Vilayeti, Milletleraras Ortadou: Kaos mu, Dzen mi? Konferans, stanbul, 9-10 Ocak 2004, BUHEIRY, R. Marwan; The Formation and Perception of the Modern Arab World, Darwin Pres, New Jersey, 1989. BURNS, R. Nicholas; The New NATO and the Greater Middle East, Permanent Representative to the Council of the North Atlantic Treaty Organization, Remarks at Conference on NATO and the Greater Middle East, Prague, Czech Republic, 19 October 2003. BUSH, W. George; Remarks By President At The Twentieth Anniversary Of The National Endowment For Democracy, Washington, 6 November 2003. BUSH, George; President Bush's Speech to Congress, 06 March 1991. BUSH, George; The Presidents News Conference on The Persian Gulf Crisis, 30 August, 1990. BUSH, George; Remarks and A Question-Answer Session With Reporters Following Discussion with President Mohammad Hosni Mubarak in Cairo, Egypt, 23 November 1990. BUSH, George; Address Before A joint session of The congress on The Cessation of The Persian Gulf Conflict, 6 March 1991. BYKUSLU, Ali Rza; Kresellemenin Sosyal ve Kltrel Hayata Etkisi, Kresellemenin nsani Yz, (Der.: V. BOZKURT), Alfa Yaynevi, stanbul, 2000. CHENEY, Dick; The Greater Middle East-The Bush Administration's Perspective, Remarks by The Vice President to The World Economic Forum Congress Center, Davos, Switzerland, 2004. CONDOLEEZZA, Rice; Remarks by National Security Advisor to the Reagan Lecture, The Ronald Reagan Presidential Library and Museum Simi Valley, California, February 26, 2004. COLL, Steve; The Turkish Question: How Important Is It?, The Washington Post, 24 May 1993. CORDESMAN, Anthony H.; The Military Balance in the Middle East, CSIS Report, 15 March 2004. EEN, Anl; ABD Sper G Olarak Kalabilir mi?, Avrasya Dosyas, Yaz, 2000, s. 233-251. DAVISON, H, Roderic; Where Is The Middle East?, Foreign Affairs, V: 38, 1959-1960,

135

s. 667-671 DAVUTOLU, Ahmet; Fukuyamadan Huntintona Bir Bunalm rtme abas ve Siyasi Teorinin Pragmatik Kullanm, Medeniyetler atmas, (Der.: M. YILMAZ), (ev.: Z. AHN), 8. Bask, Vadi Yaynlar, Ankara, 2003. DAVUTOLU, Ahmet; Kreselleme Srecinde AB ve Trkiye ilikileri, Anayasa Mahkemesinin Kuruluunun 43. Yl Dnm Sempozyumu, 25 Nisan 2003. DAVUTOLU, Ahmet; Kresel Bunalm, Kre Yaynlar, stanbul, 2004. DAVUTOLU, Ahmet; Stratejik Derinlik, Kre Yaynlar, stanbul, 2001. DEMRC, Rasih; Globalleme ve Btnleme Hareketleri, Karnca Basmevi, stanbul, 1997. DOLAR, David ve KRAAY Aart; Trade, Growth and Poverty, The Economic Journal, No:114 February, 2004, s. 17-35. DOLAR, David ve KRAAY Aart; Trade, Growth and Poverty, World Bank Policy Research working Paper, No:2615, Washington, 2001. DOLLAR, David; Globalization, Powerty, and Inequality Since 1980, World Bank Policy Research working Paper, No: 3333, Washington, 2004. Devlet Planlama Tekilat; Sekizinci Be Yllk Kalknma Program, Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2000. DRUCKER, F. Peter; Kapitalist tesi Toplum, (ev.: B. ORAKI), nklap Kitapevi, stanbul, 1993. DUMAN, Sabit; Modern Ortadounun Oluumu, zserhat Yaynclk, Malatya, 2006. DUNN, Chase Cristopher; Kresel sosyalizmin nndeki Engel(ler) ve Kresel Sosyalizme Doru, Modern Kresel Sistem, (ev.: K. ATALAR), (Ed.: I. WALLERSTEIN), Pnar Yaynlar, stanbul, 2005. DURSUN, Davut; Ortadou Neresi, nsan Yaynevi, stanbul, 1995. EFRAT, B. Roni; Sowing The Whirlwind: Israel, America and The Comming War, Challenge, No:76, November- December, 2002, s: 21-28. Energy International Agency; Energy Outlook, Washington, 2004. Energy International Agency; World Oil Transit Chokepoints, Washington, 2005. ELLWOOD, Robert; Kresellemeyi Anlama Klavuzu, (ev.: B. D. GEN), Metis Yaynlar, stanbul, 2002. ERBAY, Yusuf; Kavram Olarak Globalleme, Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, Ocak-ubat, 1998, s. 167-174. ERHAN, ar; Ortadaki Byk Oyun BOP-I, Cumhuriyet, 22 Haziran 2004. ERKAL, Mustafa; Sosyoloji (Toplumbilimi), Der Yaynlar, stanbul, 1995. ERKIZAN, Hatice N.; Kresellemenin Tarihsel ve Dnsel Temelleri zerine, Dou-Bat, Say:18, ubat-Nisan, 2002, s. 57-71.

136

EROLU, Nadir; Finansal Kreselleme: Devletin Dzenleyici Rol zerine Etkileri, Kreselleme, ktisadi Ynelimler ve Sosyopolitik Kartlklar, (Der.: A. SOYAK), Om Yaynevi, stanbul, 2002. EVCOLU, Kemal; Byk Ortadou Stratejisi, Umay Yaynlar, zmir, 2005. EYPOLU, Nuri; Rusyada Jeopolitik Dnceler ve Grler, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 32, Eyll, 1999, s. 120-124. FALK, Richard; Yrtc Kreselleme, (ev.: A. AKSU), 3. Bask, Kre Yaynlar, stanbul, 2004. FEFFER, John;Globalization and Militarization, Foreign Policy Infocus, Volume:7, No: 1, February, 2002, s. 2-6. FEUER, Guy; ada Ortadou Klavuzu, (ev.: D. DURSUN), aret Yaynlar, stanbul, 1990. FLANAGAN, L. Stephan; Meeting The Cahallenge Of The Global Century, The Global Century Globalization and National Security, (Ed.: R. L KUGLER ve E. L. FROST), Volume: I, Sega Publishing, Washington, 2001. FOTOPOULOS, Takis: Globalisation, the Reformist Left and the Anti-Globalisation Movement, Democracy and Nature: The International of Inclusive Democracy, Volume: 7, No: 2, 2001, s. 233-281. FOUSKAS, K. Vassilis; Balkanlar Orta Dou Kafkasya, (ev.: A. AKIROLU), Aykr Yaynlar, stanbul, 2004. FRIEDMAN, Thomas; Kresellemenin Gelecei, (ev.: E. ZSOYAR), 3. Bask, Boyner Yaynlar, stanbul, 2003. FROST, Ellen L.; Globalization and National Security:A Strategic Agenda, The Global Century, Globalization and National Security, (Ed.: R. L. KUGLER ve E. L. FROST), Volume:1, Sega Publishing,Washington, 2001. FUKUYAMA, Francis; The End of History, National Interest, Say:16, 1989, s. 3-18 FUKUYAMA, Francis; Tarihin Sonu ve Son nsan, (ev.: Z. , DCLEL), 2. Bask, Gn Yaynclk, stanbul, 1999. FULLER, E. Graham ve Dierleri; Turkeys New Geopolitics: From The Balkans to Western China, Westview Press, Colorado, 1993. G-8 Greater Middle East Partnership Working Paper; Al-Hayat, 13 February 2004. G-8 Summit Documents; Sea Island, Georgia, 2004. GAMBILL, C. Gary; The Bush Administration's Greater Middle East Initiative, Middle East Intelligince Bulletin, Volume:6, June-July, 2004, s. 10-14. GERL, Glen S.; Kreselleme ve ok Uluslu letmelerin alma likilerine Etkileri, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt: 6, Say: 1, 2004, s. 153-1171 GIDDENS, Anthony; Elimizden Kap Giden Dnya, Kreselleme Hayatmz Nasl Yeniden ekillendiriyor, (ev.: O. AKINBAY), Alfa Yaynlar, stanbul, 2000.

137

GIDDENS, Anthony; Sa ve Solun tesinde Radikal Politikalarn Gelecei, (ev.: M. SZEN, S. YCESOY), Metis Yaynlar, stanbul, 2002. GIDDENS, Anthony; Sosyoloji, (ev.: H. ZEL ve C. GZEL), Ayra Yaynlar, Ankara, 2000. GIDDENS, Antohny; The Consequence of Modernity, Stanford University Press, Cambridge,1990. GILLS, K Barry, FRANK ve A. Gunter; Dnya Sisteminde evrimler, Krizler ve Hegemonik Deiiklikler, Dnya Sistemi , Beyz Yllk m, Bebin Yllk m, (ev.: E. SOANCILAR), mge Kitabevi, Ankara, 2003. GNN, Daniel, MCCORMICK, John; The Boom Generation, Newsweek, 07 February 2000, s. 20-23. Global Trends 2015; A Dialogue About the Future With Nongovernment Experts, National Intelligence Council, Washington, 2000. GOLDSTONE, Jack A.; Demography, Domestic Conflict, and the International Order, International Order and the Future of World Politics, (Ed.: T. V. PAUL ve J. A. HALL), Cambridge niversity Press, London, 1999. GRGN, Halil: Ortadouda Smrgeleme Sreci: Bir Zihniyet Analizi, Milletleraras Ortadou: Kaos mu, Dzen mi? Konferans, stanbul, 9-10 Ocak 2004. GRAIDER, William; Tek Dnya Kresel Kapitalizmin Monik Mant, (ev.: Y. ALOGAN), mge Kitabevi, Ankara, 2003. GNDZ Mustafa. Kreselleen Sanki Dnyann Sosyal Devlete Saldrs Eitim Aratrmalar Dergisi, Say: 6, Ocak, 2002, s. 35-41. GNGR, Erol; Kltr Deimesi ve Milliyetilik, tken Yaynlar, stanbul, 1992. GRLER, A. hsan; Byk Ortadou Projesi ve Bush Doktrini, IQ Yaynlar, stanbul, 2005. GVEN, Bozkurt; nsan ve Kltr, 2. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul, 1974. GVEN, Nazm; Kreselleme ve Trkiye, BDS Yaynlar, stanbul, 1980. GZELCK, Ebru; Kreselleme Ve letmelerde Deien Kurum maj, Sistem yaynclk, stanbul, 1999. HABERMAS, Jrgen; Kreselleme ve Milli Devletlerin Akibeti, (ev.: M. BEYAZTA), Bak Yaynlar, stanbul, 2002. HABLEMTOLU, engl; Kreselleme Dlerden Gereklere, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 2004. HACISALHOULLAR, Yaar .; Yeni Dnya Dzeni Aray ve Trkiye, antay Yaynlar, stanbul, 2001. HALL, Stuart; Eski ve Yeni Kimlikler, Eski ve Yeni Etniklikler, Kltr Kreselleme Dnya ve Sistemi, (Der:. A. D. King), (ev.: G. SEKN ve . H. YOLSAL), Bilim ve Sanat Yaynclk, Ankara, 1998. HALL, Stuart;Yerel ve Kresel:Kreselleme ve Etniklik, (ev.: S. H. TUNCEL), Kltr Kreselleme ve Dnya Sistemi, (Der:. A. D. KNG), (ev.: G. SEKN ve . H. YOLSAL), Bilim ve Sanat Yaynclk, Ankara, 1998.

138

HASANOLU, Mrteza; Kresellemenin Devlet Ynetimine Etkileri, Saytay Dergisi, S:43, Ekim-Aralk, 2001, s. 67-82. HEGEL, G. W. Friedrich; Tarihte Akl, (ev.: . SZER), Kabalc Yaynevi, stanbul, 1995. HELD, David ve MCGREW, Anthony; Globalization and The Liberal Democratic State, Government and Opposition, Volume:28, No:2, 1993, s. 268-274. HIRST, Paul ve THOMPSON, Grahame; Kreselleme Sorgulanyor, (ev.: . ERDEM ve E. YCEL), 3. Bask, Dost Kitabevi, Ankara, 2003. HUNTINGTON,Samuel P.; The Clash of Civilizations and the Remarking of World Order, Simon and Schuster, New York, 1996. HUNTINGTON, Samuel; Uygarlklar Sava m?, (ev.: M. ZEL), zlenim, Say:10, 1993, s. 414 HUNTINGTON, Samuel P.; Why International Primacy Matters, (Ed.: S. M LYNN, J. LYNN ve S. STEVEN), The Cold War and After, The MIT Press, Massachusetts,1994. Hrriyet Gazetesi, 23 Nisan1998. International Council Grooup, Middle East and North Africa Briefing Report; The Broader Middle East and North Africa Initiative: Imperilled at Birth, Brussels/Amman, 7 June 2004. International Maneytary Found; World Economic Outlook, 1995. International Maneytary Found; World Economic Outlook, 2003. International Maneytary Found; World Economic Outlook, 2005. LHAN, Attil; Hangi Kreselleme, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2003. LHAN, Suat; Dnya Yeniden Kuruluyor: Jeopolitik ve Jeokltr Tartmalar, tken Yaynlar, stanbul, 1999. LHAN, Suat; Jeopolitik Duyarllk, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1989. NALCIK, Halil, Kltr Etkileimi, Kreselleme, Dou-Bat, Say:18, ubat-Nisan, 2002, s. 71-109. KALEAASI, Bahadr; Kreselleme, Avrupa ve Trkiye, 12. Ulusal Kalite Kongresi, stanbul, 2003. KAPLAN, Robert D.; The Coming Anarchy The Atlantic Monthly, Volume:273, No:2, February, 1994, s. 43-84. KARADEL, Cem; Kreselleme ve Dnya Dzenleri, Kreselleme ve Alternatif Kreselleme, (Der. C.: KARADEL), Phonix Yaynlar, Ankara, 2005. KAYNAK, Mahir; Byk Orta Dou Projesi ve Trkiye zerine Stratejik Analizler, Tima Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 2005. KAYNAK, Mahir ve GRSES, Emin; Byk Ortadou Projesi, 10. Bask, Tima Yaynlar, stanbul, 2005.

139

KAZGAN, Glten; Kreselleme ve Ulus Devlet, Yeni Ekonomik Dzen, 4. Bask, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2005. KAZGAN, Glten; Ekonomide Da Ak Byme, 2. Bask, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1988. KAZGAN, Glten; ktisadi Dnce Veya Politik ksisadn Devrimi, 2. Bask, Bilgi Yaynevi, stanbul, 1974. KEMP, Geoffery ve SAUNDERS, Paul; America, Russia, and The Greater Middle East, The Nixon center, Washington, November, 2003. KENNEDY, Paul; Yirmi Birinci Yzyla Hazrlanrken, (ev.: F. CAN), Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 1995. KEYMAN, E. Fuat; Kapitalizm- Oryantalizm Ekseninde Kresellemeyi Anlamak, Dou-Bat , Say:18, ubat- Nisan, 2002, s. 27-57. KEYMAN, Fuat E.; Radikal Demokrasi ve Trkiye, Balam Yaynlar, Ankara, 1999. KHEOHAE, Robert O. ve NYE Joseph S.; Realism and Complex Interdependence, The Globalization Reader (Ed: F. J. LECHNER ve J. BOLI), Blackwell Publishing, Malden, 2003. KIMBALL, Roger; Francis Fukuyama & The End of History, The New Criterion Volume:, 10, No: 6, February 6, 1992, s. 1-6 KISSINGER, Henry; Amerika'nn Ds Politikaya htiyaci Var m?, (ev.: T. EVYAPAN), ODT Yaynlar, Ankara, 2002. KISSINGER, Henry; Diplomasi, (ev.: . H. KURT), 4. Bask, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 1994. KIZILELK, Sezgin; Kreselleme ve Sosyal Bilimler, 2. Bask, An Yaynclk, Ankara, 2003. KIZILELK, Sezgin; Zalimler ve Mazlumlar, An Yaynclk, Ankara, 2004. KING, Antony D.; Kltr Mekanlar, Bilgi Mekanlar, Kltr Kreselleme ve Dnya Sistemi, (Der:. A. D. KING), (ev.: G. SEKN ve . H. YOLSAL), Bilim Sanat Yaynlar, Ankara, 1998. KODEMR, Kadir; Kreselleme, tken Yaynlar, stanbul, 2002. KOHEN Sami; Yeni Dnya Dzeninde NATOnun deien stratejisi ve Trkiye , Yeni Dnya Dzeni ve Trkiye, (Der.: F. SNMEZOLU), 3. Bask,Balam Yaynlar, stanbul, 1994. KONGAR, Emre; Kresel Terr ve Trkiye, 4. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul, 2001. KONGAR, Emre; 21.Yzylda Trkiye: 2000li Yllarda Trkiyenin Toplumsal Yaps, Remzi Kitabevi, stanbul, 1998. KORKMAZ, Abdullah; deolojisinin alma likilerine Etkisi, Toplumsal Yap, (Ed.: Y. KAYA), Turan Yaynclk, stanbul, 2005. KOZNOLU, Hayri ; Kreselleme ve Uluslararas Sermaye Snf Dou-Bat, Say:18, ubatNisan, 2002, s. 169-179.

140

KULOLU, Armaan, Deien Kresel Jeopolitikte Trkiye, Uluslararas Gvenlik Sorunlar, (Der:. K. KASIM ve Z. A. BAKAN), Sekin Yaynclk, Ankara, 2004. KURTOLU, elik; Trkiye ve Ekonomi Politik, Foreign Policy Trkiye, Gz, 1999. KUTAL, Glten ve BYKUSLU, A. Rza; okuluslu irketler ve nsan Kayna Ynetimi, Der Yaynlar, stanbul, 1996. LAIDI, Zaki; A World Without Meaning, (ev.: J. BURNHAM ve J. COULON), Routledge, London, 1998. LAMBETH, Benjamin; Air Power, space Power and Geography, Geopolitics: Geography and Strategy, (Ed.: C. S. GRAY ve G. SLOAN), London, 1999. LEE, Marc; The Global Divide; Inequality in the World Economy, Canadian Centre for Policy Alternatives, Volume: l 4, No: 2, 2002, s. 1-45. LEWIS, Bernard; Ortadou, (ev.: M. HARMANCI), Sabah Yaynlar, stanbul, 1996. LNDERT, Peter H. ve WILLIAMSON, Jeffrey G.; Does Globalzaton Make The World More Unequal?, Globalization in Historical Perspective Conference, NBER, California, 2001. MARX, Karl; 1844 Elyazmalar, (ev.: K. SOMER), Birikim Yaynlar, Ankara, 1993. MITTLEMAN, James H.; The Dynamics of Globalization, Globalization:Critical Reflections, (Ed.: J. E. MITTLEMAN), Lynne Rienne Publishers, London, 1997. MIZRAK, N. Yldrm; Uluslararas Hizmet Ticaretinin Serbestletirilmesi ve GATS, Dnyada Ekonomisinde Btnleme Hareketleri ve Trkiye, (Ed.: N. Y. MIZRAK), Siyasal Yaynevi, Ankara, 2004. MTERCMLER, Erol; 21'inci yzyl ve Trkiye Yksek Strateji, Erciyas Yaynlar, stanbul, 1997. NAISBITT, John; Global Paradoks, (ev.: S. GR), Sabah Yaynlar, stanbul, 1994. NYE S. Joseph; Amerikan Gcnn Paradoksu, (ev.: G. KOCA ), Literatr Yaynclk, stanbul, 2003. ODYAKMAZ, Necmi; Bilgi Teknolojileri, Kreselleme ve Kalknma, D Ticaret Degisi, Temmuz, 2000, s. 1-11. O'LOUGHLIN, John ve HESKE Hennig; From 'Geopolitik' to 'Geopolique': Converting a Discipline for War to Discipline for Peace, The Political Geography of Conflict and Peace, (Ed.: N. KLIOT ve S. WATERMAN), John Wiley and Sons Ltd., London, 1991. Organization of Petrol Export Country; Annual Statistical Bulletin, 2004. ORAL, Mustafa: Tarihsel Perspektifte ABDnin Ortadou Politikas ve Trkiye, leri, Say:28, Ocak-Mart, 2006, s. 208-221. ORAN, Baskn; Trk D Politikas, Cilt:2, 6. Bask, letiim yaynlar, stanbul, 2002. O'ROURKE, Kevin; Globalization and Inequality:Historical Trends, Working Paper, No:8339, NBER, 2001. NDER, zettin; Kreselleme Yeni Ekonomik Dzen ve Uluslararas likiler, Deien Dnya ve

141

Trkiyenin D Politikas, (Der.: M. METNSOY ve M. EROLU), Nazm Kitapl, stanbul, 1989. ZDEMR, Durmu; Kreselleme, Ekonomik Byme ve ok Uluslu irketler, Dou-Bat, Say:18, ubat-Nisan, 2002, s. 209-221. ZEY, Ramazan; Dnya Denkleminde Ortadou Corafyas, 3. Bask, Aktif Yaynevi, stanbul, 2004. ZMEN, Sleyman; Ortadouda Etnik, Din atmalar ve srail, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2001. PARLAR, Suat; Ortadou Vaad Edilmi Topraklar, 2. Bask, Yar Yaynlar, stanbul, 2002. PEAY, Binford; The Greater Middle East , JFQ, Autumn, 1995, s. 31-39. PEHLVANOLU, ner A.; Ortadou ve Trkiye, Kasta Yaynlar, stanbul, 2004. PETRAS, James; Globalization: A Socialist Perspective Canadian Dimension, Volume:33, No:1,1999, s. 1-11. PETRAS, James; Kreselleme ve Direni, (ev.: A. EKBER), 2. Bask, Mephisto Basm, stanbul, 2004. PIERSON, Christopfer; Modern Devlet, (ev.: D. HATTATOLU), ivi Yazlar, stanbul, 2000. PIETERSE, N. Jhonson; Globalization as Hybridization, The Globalization Reader, (Ed.: F. J. LECHNER ve J. BOLI), Oxford Press, Madlen, 2000. QUAH, Danny; One third of the World's Growth and Inequality, Growth and Inequality: Issues and Policy Implications, (Ed.: J. EICHER ve S. TURNOVSKY ), MIT Press, California, 2003. RAO, J. Mohan; Development in A Time Of Globalization, Working Paper Series, No: 1, University of Massachuttes, 1998. RICE, Condoleezza; Transforming the Middle East, The Washington Post, 7 August 2003; An interview in the Financial Times, September 23, 2002 ve Remarks To The Chicago Council On Foreign Relations, 8 October 2003. ROBERTSON, Roland; Kreselleme, Toplum Kuram ve Kresel Kltr, (ev.: . H. YOLSAL), Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1999. ROBERTSON, Roland; Toplum Kuram, Kltrel Grecelik ve Kresellik Sorunu, Kltr Kreselleme ve Dnya Sistemi, (ev.: O. EKN ve . H. YOLSAL), (Der.: A. D. KING), Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1998. ROBINSON, William I.; Kresel Kapitalizm ve Ulus ar Kapitalist Hegemonya: Kuramsal Notlar ve Grgl Deliller, Kreselleme ve Alternatif Kreselleme, (Der.: C. KARADEL), (ev.: M. TRKZ), Phonix Yaynevi, Ankara, 2005. RODRICK, Don; Comments on Trade Growth and Poverty by D. Dollar and A. Kraay, World Bank, 2001. RODRICK, Don; Kreselleme Snr At m, (ev.: . AKYOL ve F. NSAL), Kzlelma Yaynlar, Ankara, 2005.

142

SADIKLAR, C. Tayyar; 2000li Yllar Dnya ve Trkiye, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1995. SAMUELSON, Robert J.; Kresellemenin ki Taraf NPQ Trkiye, Say: 4, Cilt: 2, 2000, s. 6166. SANDER, Oral: Siyasi Tarih, 1914-1918, Balam Yaynlar, Ankara, 2004. SARIOLU, Hseyin; Medeniyetin Temel Dinamikleri ve Ortadou, Milletleraras Ortadou: Kaos mu, Dzen mi? Konferans, stanbul, 9-10 Ocak 2004. SATANOVSKY, Evgeny; The New Middle East, International Affairs A Russian Journal of world Politics, Diplomacy International Relations, Volume:51, Issue:3, 2005, s. 59-75. SCHEIN, Edgar; What Is Culture, Reframing Organizational Culture, (Ed.: P. J. FROST), Sage Publication, California, 1991. SCHLESINGER, Philip; Medya Devlet ve Ulus, (ev.: M. KK), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1994. SCHOLTE, James; Beyond the Byzzword: Toward a Critical Theory of Globalization, Globalization: Theory and Practice, (Ed.: E. KOFMAN ve G. YOUNGS), Continum International Publishing Grup, New York, 1996. SEN, Amartya; Kreselleme zerine On Tez, NPQ Trkiye, Say:3, Cilt:3, 2001, s. 39-41. SERDAROLU, Serdar; Kreselleme, Ticaret ve Uluslararas Dzenlemeler Kreselleme ve Alternatif Kreselleme, (Der.: C. KARADEL), (ev.: M. TRKZ), Phonix Yaynlar, Ankara, 2005. SEVNDRC, brahim; Trkiye Kalknmann Neresinde, Ayyldz Basm ve Yayn, Ankara, 1997. SEYDOLU, Halil; Ekonomik Terimler Szl, Gzem Yaynlar, Ankara, 1992. SEYDOLU, Halil; Uluslararas ktisat: Teori Politika ve Uygulama, 9. Bask, Gzem Yaynlar, stanbul, 1993. SEYDOLU, Halil; Uluslararas Finans, Gzem Yaynlar, stanbul, 1994. SHAFAEDDIN, Mehdi; Trade Liberalisation and Economic Reform in Developing Countries: Structural Change or De-industrialisation?, Discussion Paper No: 179, UNCTAD, 2005. SMITH Baylis S.; The Globalization of World Politics, An Introduction To International Relations, New York, 1999. SMITH, D. Anthony; Towards a Global Culture? , Global Culture, (Ed.: M. FEATHERSTONE), Routledge, London, 1993. SMITH, D. Anthony; Kreselleme anda Milliyetilik.(ev.: D. KMRC), Everest Yaynlar, stanbul, 2002. SOROS, George; Kreselleme zerine, ( ev.: M. KEK), Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003. SNMEZOLU, Faruk; Deien Dnya ve Trkiye, Der Yaynevi, stanbul, 1995. SNMEZOLU, Faruk; Uluslararas ilikiler Szl, Der Yaynevi, stanbul, 2000.

143

STIGLITZ, E Joseph; Kreselleme Byk Hayal Krkl, (ev.: A. TACIOLU ve D. VURAL), 3. Bask, Plan B Yaynclk, stanbul, 2004. AHN, Abdullah; Byk Ortadou Projesi ve Trkiye, Truva Yaynlar, stanbul, 2004.
ENSES, Fikret; Kalknma ktisad, letiim Yaynlar, stanbul, 1996.

TATAR, Hsniye C.; Nuhun Gemisindekiler, Turan Yaynclk, stanbul, 1999. TEZKAN, Ylmaz, TAAR ve M. Murat; Dnden Bugne Jeopolitik, lke Kitaplar, stanbul, 2002. The General Agreement On Tariffs And Trade, (GATT 1947), Genava, 1986. The National Security Strategy of the United States of America, Washington, 1991. The National Security Strategy of the United States of America, Washington, 2000. The National Security Strategy of the United States of America, Washington, 2002. The National Security Strategy of the United States of America, Washington, 2005. The Pew Global Attitudes Project; Views Of A Changing World, 2003. The Project for the New American Century, Washington, September, 2000. The Project for the New American Century; Rebuilding Americas Defenses, Washington, 2000. THUROW, Lester C.; Kapitalizmin Gelecei , (ev.: M. KPOLU), Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1997. TIN, Ferai; Byk Orta Dogu ve Kadnlar, Hrriyet, 28 Subat 2004. TOMLINSON, John; Kltrel Emperyalizm, (ev.: E. ZEYBEKOLU), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1999. TOPRAK, Binnaz; Huntington Batnn z Yarglarn Yanstyor, Sabah Gazetesi, 20.Ekim. 1993. TZM, Haluk;Kreselleme: Gerek mi? Seenek mi ? Dou-Bat, Say:18, ubat-Nisan, 2002, s. 147-169. Trade and Development Report; United Nations Conference On Trade and Development, (UNCTAD), Geneva, 1994. TROMPENAAR, Fons; Riding the Waves of Culture, Irwing Publication, Chicago, 1994. TUCKER, Robert W ve HENDRICKSON, David C.; mparatorluk zlemi, (ev.: Ahmet ASAR), Pnar Yaynlar, stanbul, 1995. TUNA, Dou O.; Kreselleme Kartlnn zerine, Kreselleme ve Alternatif Kreselleme, (Der.: C. KARADEL), Phonix Yaynlar, Ankara, 2005. TURNER, Bryne; Oryantalizm, Postmodernizm ve Globalizm, (ev.: . KAPAKLIKAYA), Ankara Yaynlar, stanbul, 2002.

144

TUTAR, Hasan; Kreselleme Srecinde letme Ynetimi, Hayat Yaynclk, stanbul, 2000. United Nations Conference On Trade and Development; World Investmen Report, 2000. United Nations Conference On Trade and Development; World Investmen Report, 2001. United Nations Conference On Trade and Development; World Investment Report, 2002. United Nations Development Program; Human Development Report, 1997. United Nations Development Program; Human Development Report, 1999. RER Levent;Mustafa Kemalin D Politika Anlay ve Cumhuriyetin lk yllarnda Trk D Politikasnn Genel Grnm, Deien Dnya ve Trkiyenin D Politikas, (Der. M. METNSOY ve M. EROLU), stanbul, 2001. Wall Street Journal; 05 Temmuz 1991. WALLERSTEIN, Immanuel; Ulusal ve Evrensel:Dnya Kltr Diye Bir ey Olabilir mi?, (ev.: O. EKN ve . H. YOLSAL), Kltr Kreselleme ve Dnya Sistemi, (Der.: A. D. KING), Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1998. WALLERSTEIN, Immanuel; 21. YYDA SYASET, (ev.: T. DOAN ve E. ABADOLU), 2. Bask, Aram Yaynlar, stanbul, 2005. WALLERSTEIN, Immanuel; Jeopolitik ve Jeokltr, (ev.: M. ZEL), z Yaynclk, stanbul, 2004. WALLERSTEIN, Immenual; Liberalizmden Sonra, (ev.: E. Z), 2. Bask, Metis Yaynlar, stanbul, 2003. WALKER, W. Joshua; Turkeys Role In The Middle East, International Affairs Review, Volume:14, No:1, Spring, 2005, s. 133-136 World Bank; The World Bank Annual Report, Washington, 2002. World Bank; Globalization, Growth, And Poverty: Building An Inclusve World Economy, World Bank Policy Research Group, Washington, 2002. World Bank; Global Economic Prospects, Washington, 2004. World Bank; World Bank Group Historical Chronology, World Bank Group Archives, Washington, 2005. WENT, Robert; Kreselleme, Neoliberal ddialar, Radikal Yantlar, (ev.: E. DN), Yazan Yaynclk, stanbul, 2000. WHELLER, Deborah; Global Culture or Cultural Clash, Communication Research, Volume:25, August, 1999, s. 358-361 World Trade Organization; Annual Report, Washington, 1998. YAPICI, Metin; Anti-Damping Anlamas ve Trk letmeler Asndan Deerlendirilmesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ortadou Amme daresi, Ankara, 2000. YILDIZ, G. Yavuz; Oyun inde Oyun BYK ORTADOU, 3. Bask, Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2004.

145

YILDIZOLU, Ergin: Globalleme ve Kriz, Alan Yaynclk, stanbul, 1996. YILMAZ, Aytekin; Modernden Postmoderne Siyasal Araylar, Vadi Yaynlar, Ankara, 1996. ZEYNULLN, Cemil: Rusya ve Irak (Ortadounun Yeniden Yaplandrlmas), (ev.: H. DEMROLU), Milletleraras Ortadou: Kaos mu, Dzen mi? Konferans, stanbul, 910 Ocak 2004. ZIEGLER, Jean; Dnyann Yeni Sahipleri, (ev.: M. N. DEMRTA), Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 2004. ZVYAGELSKAYA, Irina; What Strategy for the Greater Middle East? A Russian Perspective, CEPS European Security Forum, 1 December 2003.