ETM - Genel - Ekonomi - Ileri - 25A Yeni 2011 Eylül

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

Sermaye Piyasas Faaliyetleri leri Dzey, Trev Aralar, Kredi Derecelendirme ve Kurumsal Ynetim Derecelendirme Uzmanl Lisans Eitimi
EYLL 2011
TSPAKB
Bu notlar, Trkiye Sermaye Piyasas Arac Kurulular Birlii (TSPAKB) tarafndan SPK Lisanslama Snavlarna referans kaynak oluturmak amacyla hazrlanmtr. Bu notlarda yer alan her trl bilgi, deerlendirme, yorum ve istatistik deerler hazrland tarih itibariyle, Prof. Dr. Kerem ALKN tarafndan temin edilerek derlenmi, Yrd. Do. Dr. Erturul KIZILKAYA ve Yrd. Do. Dr. Akif KE tarafndan gncellenerek gelitirilmitir. Bilgilerin hata ve eksikliinden doabilecek zararlardan TSPAKB hibir ekilde sorumluluk kabul etmemektedir. Bu notlarda yer alan bilgiler kaynak gsterilmek artyla izinsiz yaynlanabilir, ancak ticari amala oaltlamaz ve satlamaz.
TSPAKB
GR Bu klavuzda yer alan bilgiler, Sermaye Piyasas Faaliyetleri leri Dzey lisanslama snavnn konularndan Genel Ekonomi ve Mali Sistemi iermektedir. Klavuz, Temel Kavramlar, Arz ve Talep Analizi, Piyasa Trleri (Reel Kesim - Finansal Kesim Ayrm), Piyasalarn leyi Mekanizmas ve Etkileimleri, Para ve Maliye Politikalar, Kamu Dengesi ve Bte Aklarnn Finansman, Mali Sistemin Unsurlar, Makro Ekonomik Gstergeler ve Yorumu olmak zere yedi blmden olumaktadr. Snavlarda Genel Ekonomi ve Mali Sistem ile ilgili kacak soru says 25tir. Katlmclara baarlar dileriz.
TSPAKB
TSPAKB
1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.5.1 1.5.2 1.5.3 1.5.4 1.5.5 1.5.6 1.5.7 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 3 3.1 3.1.1 3.2 3.3 3.3.1. 3.3.2. 3.3.3. 3.3.4. 3.3.5. 4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 5 5.1 5.2 5.3
TEMEL KAVRAMLAR --------------------------------------------------------- 3 Dnya Ekonomisinin Tarihsel Geliimi --------------------------------------------4 Tketici Dengesi Analizi ----------------------------------------------------------32 retici Analizi ve Optimum Faktr Bileim Orannn Belirlenmesi -----------39 Genel Denge Analizi --------------------------------------------------------------42 Piyasa Baarszlklar-------------------------------------------------------------44 Kamusal Mallar -------------------------------------------------------------------45 Dsallklar ------------------------------------------------------------------------45 Tam Rekabet Koullarnn Gereklememesi -----------------------------------46 Erdemli Mallar --------------------------------------------------------------------46 Asimetrik Bilgi --------------------------------------------------------------------47 Eksik Piyasalar -------------------------------------------------------------------49 Ekonomik stikrarszlklar --------------------------------------------------------49 ARZ VE TALEP ANALZ --------------------------------------------------- 53 Talebi ve Arz Etkileyen Bamsz Deikenler -------------------------------- 53 Arz-Talep Dengesi --------------------------------------------------------------- 55 Grnmeyen El Mekanizmas --------------------------------------------------- 56 retici-Tketici Rant ------------------------------------------------------------ 57 Toplam Arz-Toplam Talep Eitlii ----------------------------------------------- 58 Pigou Etkisi ---------------------------------------------------------------------- 59 Arz-Talep Kaymalar------------------------------------------------------------- 59 Esneklik (Elastikiyet) Kavram -------------------------------------------------- 63 Arz ve Talep Analizinde Uygulamadan rnekler ------------------------------- 68 Piyasa Fiyatlarnn Oluumunda Devlet Mdahalesi ----------------------------69 PYASA TRLER, REEL KESM - FNANSAL KESM AYIRIMI, PYASALARIN LEY MEKANZMASI VE ETKLEMLER ---------------------------- 72 Alm-Satm Yaplan rnler Asndan Piyasa Trleri-------------------------- 72 Reel Kesim-Finans Kesim (Mali Sistem) likileri ------------------------------ 73 Rekabet Asndan Piyasa Trleri ----------------------------------------------- 74 Tam Rekabet ve Monopol Piyasasnda Firma Dengesi ------------------------- 75 Tam Rekabet Piyasasnda Ksa Dnem Firma Dengesi---------------------------76 Tam Rekabet Piyasasnda Uzun Dnem Firma Dengesi--------------------------80 Monopol Piyasasnda Ksa ve Uzun Dnem Firma Dengesi ----------------------81 Monopolc Rekabet Piyasasnda Firma Dengesi----------------------------------83 Oligopol Piyasasnda Firma Dengesi-----------------------------------------------84 PARA VE MALYE POLTKALARI ------------------------------------------88 Ekonomi Politikalar ------------------------------------------------------------- 88 Maliye Politikas ----------------------------------------------------------------- 92 Para Politikas-------------------------------------------------------------------- 94 Enflasyon Hedeflemesi ---------------------------------------------------------- 98 Daraltc ve Geniletici Ekonomi Politikalar ----------------------------------- 104 Para Politikas Aralar ile Makro Byklkler Arasndaki likiler ------------ 105 Ekonomi Politikalarnn Belirlenme Mekanizmas------------------------------ 107 Enflasyonist Ortamda Para ve Maliye Politikalarnn Belirlenmesi ------------ 108 KAMU DENGES VE BTE AIKLARININ FNANSMANI --------------111 Kamu Kesimi Genel Dengesi --------------------------------------------------- 111 Kamu Kesimi ------------------------------------------------------------------- 112 Merkezi Ynetim Btesi ------------------------------------------------------- 112
TSPAKB
5.4 5.5 6
Bte A ---------------------------------------------------------------------- 113 Bte A'nn Finansman ve Bte Nakit A ------------------------------ 113 MAL SSTEMN UNSURLARI -------------------------------------------- 119
7 MAKROEKONOMK GSTERGELER VE YORUMU ----------------------- 124 7.1 Makro Ekonomik Gstergelerin Analizi------------------------------------------125 7.1.1 Ekonomik Byme le lgili Makro Ekonomik Gstergeler -------------------- 126 7.1.2 Fiyat Hareketleriyle lgili Makro Ekonomik Gstergeler ---------------------- 148 7.1.2.1 2005 Ylnda Yeni Fiyat Endeksleri -------------------------------------------- 150 7.1.2.2 Enflasyon Hedeflemesi ve Fiyat Hareketlerinde Son Durum------------------153 7.1.3 demeler Dengesi le lgili Makro Ekonomik Gstergeler -------------------- 154 7.1.4 2011 Ylna Ynelik Makroekonomik Hedefler ve Beklentiler-------------------158
TSPAKB
1) TEMEL KAVRAMLAR EKONOM

BLM: Ekonomi bir bilim dal olarak, kaynaklarn snrl, buna karlk
insanolunun ihtiyalarnn sonsuz olmas nedeniyle, eitli sorulara yant arayan bir bilim dal olarak ortaya km ve gelime gstermitir. Ekonomi Bilimi, bu ynyle kstl kaynaklar ile hangi maln, kimin iin, ne miktarda retilecei ve kimler tarafndan tketilecei sorularna ve fiyatn oluum mekanizmasn alglamaya alan bir bilim daldr. Baka bir ifade ile ekonomi, alternatif kullanm alanlar olan kt kaynaklarn insan ihtiyalarn karlamak zere nasl kullanldklar problemi ile ilgilenen sosyal bir bilimdir. nsanlarn ihtiyalarnn, bu ihtiyalarn karlamakta kullandklar kaynaklardan daha fazla olmas ktlk sorununu dourmaktadr. te ihtiyalar ile kaynaklar arasndaki dengesizlik Ktlk Kanunu olarak adlandrlmaktadr. Ekonomi Bilimi eitli sorulara ynelik cevaplar Mikro ve Makro ktisat (Ekonomi) balklar altnda aramaktadr. Mikro Ekonomi: Ekonominin mikro niteleri olarak tketicilerin ve firmalarn ekonomik davranlarn, ihtiya, fayda, deer ve fiyat kavramlarnn tanmlarn gerekletiren Mikro Ekonomi, piyasa trlerini, piyasalarn ileyi mekanizmasn ve farkl piyasa koullarnda firma dengesinin nasl olutuunu da aratrmaktadr. Mikro iktisat, tek mal ya da faktre ynelik piyasa ileyiini ve bireysel karar birimlerinin ekonomik davranlarn incelemektedir. Tketicinin fayda maksimizasyonu, firmalarn kr maksimizasyonu, bir mal, hizmet veya retim faktrnn arz talep erileri ve piyasa dengesi, nispi fiyatlarn belirlenmesi gibi konular mikro ekonominin alanna girmektedir. Makro Ekonomi: Ekonominin lke ekonomisi ve dnya ekonomisini ilgilendiren konu balklarn inceleyen bir ana alt daldr. stihdam, byme, enflasyon, kamu dengesi, d ticaret, demeler dengesi para arz, para talebi gibi konu balklar makro ekonominin ilgi alanna girer.
EKONOM BLM
MKRO EKONOM (Fiyat Teorisi)

Ekonominin Mikro nitelerini Ele Alr. 1. Tketiciler: Gerek ve Tzel Kiiler 2. Tedarikiler: retici ve thalat Firmalar 3. Piyasa: retici ve Tketicilerin Bir Araya Geldii Ortam
MAKRO EKONOM
Ekonominin Makro niteleriyle, yani lke ve Dnya Ekonomisiyle lgilenir. 1. Ekonomik Byme ve Kalknma
TSPAKB
2. Ekonomi Politikalar 3. Para Teorisi 4. Uluslararas Ekonomik likiler Mikroekonominin alt dalnn amac, tketiciler ile retici ve ithalat firmalarn, yani tedarikilerin doru ekonomik davranlarn anlamaya almaktr. Yani, tketicilerin ekonomik davranlarn veya kararlarn etkileyen deikenler nelerdir? Keza, tedarikilerin ekonomik kararlarn neye gre belirledikleri, retimle ve ithalatla ilgili kararlarn nasl aldklar, firmalarn ka adet mal retmesi gerektii, ne kadarn piyasaya srmeleri gerektii de nemlidir. Ayrca, gerek tketicilerin, gerekse de tedarikilerin maln piyasa fiyatnn belirlenmesindeki rolleri de incelenen dier bir balktr. Son olarak, tketicilerin ve firmalarn farkl piyasa koullarnda nasl farkl davranlar gsterdikleri, tketicilerin ve tedarikilerin farkl davranlarnn maln piyasa fiyatn nasl deitirdii mikro ekonominin alanna girer. Bu boyutuyla bakldnda, mikroekonominin nemi, maln piyasa fiyatnn nasl belirlendiini aratran bir alt dal olmasdr. Szn z, piyasa farkllatka, maln piyasa fiyat da deimektedir. Makroekonomi alan ise, ekonominin makro niteleriyle ilgilenir. 1929 Ekonomik Buhranna kadar ekonomi biliminde bilim adamlar, mikroekonomi alanna ynelik balklara arlk vermilerdir. Fakat 1929 Ekonomik Buhran dnya ekonomisinde isizlik, deflasyon ve ekonomik daralmaya yol anca, mikro ekonomi alanna ynelik konular greceli olarak nemini kaybetmi ve isizlik, gelir dalm, ekonomik byme gibi konular ne kmtr. kinci Dnya Sava sonras dnemde, pek ok eski smrge lkesinin siyasi bamszlklarn kazanmas ve ekonomik bamszlk mcadelesinin balamas, 1970li yllardaki petrol krizleri, gelir dalm sorunlar, kresel yoksulluk benzeri konu balklar, makroekonomi alanndaki almalarn daha younluk kazanmasna neden oluturmulardr.
1.1 Dnya Ekonomisinin Tarihsel Geliimi

Ekonomi bilimi, 16. Yzyldan itibaren Merkantilizm, Fizyokrasi felsefesinin etkisi ve 18. Yzyla damgasn vuran Klasik Okulun katklarna ramen, esas olarak Neo-Klasik Akm veya Okul ile bugnk bilimsel erevesini kazanmtr. Merkantilizm, devleti bir felsefe okulu iken, Fizyokrasi Okulu ve Klasik Okulun daha liberal grleri savunduklar ifade edilebilir. Nitekim, sz konusu okullarn veya akmlarn oluturduu felfsefi alt yapy, Neoklasik Okul metamatik bilimi ile buluturmu ve varsaymlar cebirsel ve geometriksel bir zellik kazanmtr. Bugnk modern ekonominin temellerinin 16. Yzyldan itibaren atldn ifade etsek de, insanolunun uygarlk yaam ierisinde ekonomik konularla tankl M.. 5000li yllara kadar uzanmaktadr. nsanolu, tarma dayal yerleik toplum dzenine getiinden itibaren, ilkel kavim yaants ierisinde dahi, temel ihtiyalarn karlamaya ynelik olarak eitli mallar temin etme mcadelesine girimi ve bir mbadele sistemi oluturmutur. lkel kavim yaants ierisinde ihtiyalarn karlanmasna ynelik olarak, trampa ekonomisi dediimiz maln malla takas edildii bir mbadele ekline bal olarak, insanolu ihtiyac olan eitli mallar temin etmeye almtr.
TSPAKB
M.. 3000li yllara geldiimizde ise, uygarlk yaamndaki ve insanolunun zekasndaki gelimeye bal olarak, baz kavramlarn sorgulandn ve trampa ekonomisi denilen takasa dayal mbadele sisteminin yeterli gelmedii grlmektedir. Bu nedenle, insanolunun ekonomi ile balantl olarak M.. 3000li yllarda ilk tant kavramlar, ihtiya, fayda, deer ve fiyat kavramlar olarak tarif edilebilir. Yani, insanolu artk fiyata dayal bir mbadele sistemini oluturmann eiindedir. O halde, insanolunun bebin yla yakn bir sredir fiyata dayal bir mbadele sistemi kulland ifade edilebilir. Bu nedenle, fiyata dayal mbadele sisteminin ana kurgusunun, dngsnn ihtiya, ihtiyac karlayan mal veya hizmet, ihtiyacn karlanmas lsnde elde edilen fayda, faydaya dayal mal ve hizmet deeri ve deere bal bir fiyatlandrma olduu vurgulanabilir. Dolays ile, dnya ekonomisinin geliimine k tutan kilometre talarn irdelemek ve ardndan sz konusu kavramlarn anlamn tek tek ele almak yerinde olacaktr. Dnya ekonomisin tarihsel gelimi asndan, Kresel Rekabet olarak ifade edilen kavramn geliim srecine bakldnda, 15. yzyln ikinci yarsndan, 16. yzyln ilk yarsna kadar uzanan bir dnemi balang noktas olarak ele almak yanl olmayacaktr. Avrupa Devletleri arasndaki liderlik mcadelesi ve bu mcadelenin tetikledii ticaret savalar, ayn mal daha ucuza retebilen ekonominin rekabette ne kmasna dayaldr. Bu rekabet, hammadde ve igc maliyetlerini minimize etmek adna, smrgecilii ve klelii kurumsallatran bir sreci de beraberinde getirmitir. Bu dneme damgasn vuran Merkantilizm felsefesi, her devlete, elde ettii ticari avantajlar ve gerekletirdii ihracat neticesinde elde ettii altnlarla zenginleen hazinesini korumak adna daha gl bir ordu ve donanmay da nermektedir. Sz konusu rekabet srecinde, bir devletin blgesel lider olabilmesinin temel kural, Ekonomik G, Askeri G ve Siyasi G e zamanl ve e lde bir araya getirebilmesiydi. Bu temel g unsurunu bir araya getirmeye alan Britanya, Fransa, spanya ve Portekiz arasnda nemli bir rekabet mcadelesi gzlendi. Osmanl mparatorluu, bu rekabet srecinde, okyanusa kys olmayan devlet olma dezavantaj ile, yartan ekilmek durumunda kald. Zaman ierisinde, smrgelerinin corafik dalmn eitlendiremeyen spanya ve Portekiz de bu mcadeleden ekilmek durumunda kaldlar ve 19. Yzyln bandan itibaren Blgesel Rekabet mcadelesi, Kresel Rekabet mcadelesine dnrken, masann etrafndan oturan lkeler Britanya, Fransa, Almanya, ABD ve Japonya olarak tanmlanmaktayd. Tam bir yzyl sonra, ABDnin masann bana geecei ve dier lkelerin onun himayesinde kapitalizmin paylamnda masann etrafnda yer alaca tahmin dahi edilemezdi. Bu noktada, Kresel Rekabetin ilk nemli aktr olan Britanya mparatorluu, zerinde Gne Batmayan mparatorluk unvann ancak 80 yl koruyabilmitir. kinci Dnya Savann Avrupa baca tamamlanrken, Britanya Kapitalist Sistemin liderliini ABDye devretmitir. 1750lerden itibaren hz kazanan ve 19. Yzylda buhar gcnn devreye girmesi ile birlikte, ktlesel retimle tanan sanayileme sreci, dnyann gelimi lkelerinde bankaclk sektrnn geliimine de katk salad. Ayn dnemde, sanayileme srecinin
TSPAKB
gerisinde kalan Osmanl Devleti, imparatorluk btesinin aklarn kapatmak amacyla d borlanmaya hz vermitir. Gen Cumhuriyet ise, ekonomik bamszln kazanma adna, bir yandan sanayilemesine hz vermitir; bir yandan da kendi Merkez Bankasn oluturmay bilmitir. kinci Dnya Savann bitimiyle birlikte, sanayileme srecini nemli lde stlenmi olan devlet, zel sektrn nn aacak hamlelere arlk vermitir. Trkiyenin teden beri en temel zafiyeti olan sermaye yetersizliine ramen, zel sektr sanayileme srecinde zerine den grevi yerine getirme becerisini gsterebilmitir. Bu noktada, Trk ekonomisinin 1980li yllardan bu yana sregelen liberalleme dnemi erevesinde, ithal ikamesi dnemin etkilerini geride brakarak, dnya ekonomisinde rnleri ile sz sahibi olma mcadelesi verdii bir gerektir. 1980li yllarn banda yllk bazda 3 milyar dolar dahi zor bulan bir ihracat hacminin, 2006 yl sonu itibariyle 82 milyar dolara ulaacak olmas, Trk ekonomisinin bu sreci, kendisine sunulan imkanlar lsnde iyi deerlendirdiini gstermektedir. Bu noktada, 2000 ylnda 27 milyar dolar seviyesindeki Trkiyenin ihracat hacminin, 2006 yl sonunda 3e katlanm olaca da unutulmamaldr. Bu hacimsel genileme de, nitekim Trkiyenin 2000li yllarda dnya ekonomisinde artan nemini tescil etmektedir. Ayn sre ierisinde, inin dnya ekonomisindeki rol, Hindistann konumu dikkate alndnda, her iki lkenin 1995de dnya mal ve hizmet retiminin sadece % 5ini gerekletiren iki ekonomi iken, sz konusu paylarn 2005 yl sonunda ikiye katlam olduklar da unutulmamaldr. stelik, her iki lkenin byme ve retim performansnn bugnk tempoyla devam etmesi halinde, 2020 ylna doru in ve Hindistann dnya mal ve hizmet retimindeki paylarnn % 20ye kaca da ngrlmektedir. Sonu olarak, 16. Yzyldan 20. Yzyln sonuna kadar hammadde boyutunda gzlenen rekabet, 21. Yzylda igc ve teknolojik beceri rekabetine dnmektedir. Yani, kalifiye ve ucuz igcn temin edebilen ve teknoloji retebilen ekonomiler, kresel rekabette belirleyici lke olma zelliini kazanm olacaklardr. Bu nedenle, Trkiyenin de teknoloji ve marka reten, dnya ekonomisinde trendleri belirleyen, yerel, blgesel ve kresel talebin beklentilerini iyi okuyan ve sz konusu beklentilere en uygun mal retebilen bir ekonomi olmas gerekmektedir. Trkiyenin byle bir srece hazrlanmas adna, doru bir sanayileme, enerji, teknoloji, istihdam ve eitim stratejisi veya politikas oluturmas gereklidir ve ABye tam yelik sreci bu ynyle iyi deerlendirilebilir ve Trkiyeyi kresel ekonominin nemli bir aktr yapabilir.
TSPAKB
M.. 5000li yllar
M. 3000li yllar
M.. 2000li yllar (1. KM. TAI)
15.-16. yy. (2. KM. TAI)
Merkantilizm Fizyokrasi
18. yy
1692
Yerleik Fiyata dayal dzene gei mbadele sistemi Trampa Ekonomisi
Altn ve gm para kullanm
Keifler Dnemi; Ticaret Savalaryla beraber, klelik ve smrgecilik ortaya kt. (hammaddenin ve igcnn kolay temini) (Kresellemenin Balangc)
Dnyann ilk Merkez Bankas, ngilterede kuruldu.
TSPAKB
18.yy
1750 19. yy. (3. KM. TAI) Klasik Dnce Okulu
20. yy. Neo-Klasik Okul 4. KM TAI
J. Maynard KeynesKeynesyen Okul
Sanayi Devrimi
1789 Fransz htilali Liberal Ekonomik Model
1929 Ekonomik Buhran Kapitalist Devleti Model
Kapitalist Ekonomik Sistemin Balang Noktas
4. KM TAI J. Maynard Keynes KEYNESYEN OKUL
5. KM TAI 1970
6. KM TAI
7. KM TAI
1990-Post-Keynesyen Monetaristler Merkez Bankasnn zerklemesi 1978-Sonbahar 2. Petrol Krizi 1980 1973 Sonbahar Da Ak 1. Petrol Krizi Byme Modeli Kapitalist Devleti Model (zel Sektr-Kamu Sektr Beraberlii-Karma Ekonomik Model)
1929 Ekonomik Buhran
Neo-Liberal Model 11 Eyll 2001
TSPAKB
Dnya ekonomisinin tarihsel geliimini ksaca zetledikten sonra, ekonominin temel kavramlarnn tanmlarn srayla ele almak yararl olacaktr. KTSAD SSTEM: Toplumu oluturan bireylerin yetenekleri ve aldklar eitim lsnde mal ve hizmet retiminde grev almalar sonucunda oluan sosyal organizasyona ktisadi Sistem (Ekonomik Sistem) denilmektedir. Bugne kadar uygulanabilmi veya uygulamas sren 2 ekonomik sistem, Kapitalist ve Kollektivist Ekonomik Sistemlerdir. lkinde makine ve tehizatn mlkiyeti sermaye snfnda, ikincisinde mlkiyet ii snfndadr. ktisadi sistem, ulusal ekonomide ihtiyalar ile retim arasnda dengeyi en etkin ekilde salad savunulan bir mekanizmann btndr. ktisadi sistemleri kapal ekonomi sistemleri ve mbadele ekonomisi sistemleri olarak da iki grupta toplamak olanakldr. Kapal Ekonomik Sistemler: Bu sistemde reticiler sadece kendi ihtiyalarn karlamak iin faaliyet gsterirler. htiyalarn basit olmas retimde uygulanan tekniin de ilkel seviyede kalmasna yol aar. Bir ihtiya ekonomisi nitelii sergiler ve ekonomik dengeye kapal bir grup ierisinde ulalmasn hedefler. Mbadele Ekonomisi Sistemleri: Bu sistemde hedeflenen retim tketim dengesinin btn toplum iinde yaratlmas arzulanr. Baka bir ifadeyle, halk kendi gereksinmesinden daha fazla retimde bulunarak bu retim fazlasn darya satarak kendi retemedii mallarla mbadele edebilir. Bunun sonucunda ise retimde uzmanlama ve iblm ortaya kmaktadr. Kapitalist Piyasa Ekonomisi (Kapitalizm): Kapitalist sistemde retim aralar zel mlkiyetin elinde olup ekonomik denge piyasa mekanizmas yoluyla gereklemektedir. Bu sistemde mal ve faktr, arz ve talep eden birimler kararlarnda tamamen serbesttir ve kendi karlar peinde koarlar. Burada yol gsterici temel unsur mal, hizmet ve faktrlerin fiyatdr. Kumanda Ekonomisi Sistemi - Kollektivist Ekonomik Sistem (Merkezi Plan Ekonomisi - Sosyalizm): Bu sistemde retim aralarnn mlkiyeti ii snfndadr. Ekonomik dengenin merkezi bir otorite eliyle ve bir plan araclyla gerekletirilmesi arzulanmaktadr. Karma Ekonomik Sistem: retim aralar mlkiyetinin hem zel hem de kamu kesiminde olduu, baka bir ifadeyle zel sektrn ve devleti retimde bulunduu ekonomik sistemdir. Devlet piyasa ekonomisi aksadnda, blmde ve kaynak dalmnda etkinlii salamak iin mdahale eder. Burada, asli unsur piyasa ekonomisi olmakla birlikte, merkezi planlamann da yaplmas sz konusudur. Bu plan kamu iin uyulmas zorunlu, zel kesim iin yol gsterici nitelik tar. Karma ekonomik sitemde kamu ve zel kesim birbirinin rakibi deil, birbirininin tamamlaycs, destekleyicisi olarak ilemektedir. HTYA: htiya, karlanmad zaman ac ve znt, karlandnda ise mutluluk (haz) veren bir duygudur. nsann hayatta kalabilmesi iin mutlaka karlanmas gereken ihtiyalara (soluma, gda, giyinme, barnma, savunma vb.) hayati; biyolojik veya zorunlu ihtiyalar, bu kapsama girmeyenlere ise kltrel ve sosyal ihtiyalar ad verilir. Bu sre, htiyalar Hiyerarisi veya htiyalar Piramidi ile aklanmaya allmtr.
TSPAKB
Piramidin tabannda, zorunlu, piramidin orta blmnde kltrel ve piramidin tepesinde sosyal ihtiyalar yer almaktadr. htiyalarn temel zelliklerini aadaki gibi sralama mmkndr: htiyalar snrszdr. htiyalar srekli artma eilimindedir. htiyalarn nem derecesi farkldr, baka bir ifadeyle iddet asndan farkllk gsterir. htiyalar alkanla dntke nem dereceleri artar. htiyalar tatmin edildike onlara kar duyulan istekte azalma grlr. htiyalar ve bunlar karlayacak aralar olan mal ve hizmetler birbirinin yerine geebilir (kame Kanunu). Ekonomistler ihtiyalarn ahlaki boyutunu dikkate almazlar.
FAYDA: Mal veya hizmetlerin herhengi bir ihtiyac giderebilme yetenei veya derecesidir. Tketici herhangi bir mal kullandnda bundan bir tatmin elde eder. Tketicinin elde ettii bu tatmine fayda diyoruz. rnein, vcudumuzun temel ihtiyalarn karlama zelliine sahip olan su faydaldr. Fayda bir baka adan, herhangi bir mal ve hizmetin, tad zelliklere bal olarak, herhangi bir ihtiyac giderebilme yetenei ise, her tketicinin ayn maldan elde ettii fayda farkllk gsterebilir. DEER: Mal ve hizmetlere verilen nispi neme deer denir. Birey ve/veya toplum, bir mal veya hizmetin deerini, o mal ve hizmetin salad fayda, o mal veya hizmetin yeryznde bol veya kt olmas ve o mal ve hizmetin kalitesine bal olarak tayin eder. Eer, bir maln deeri salt salad fayda ile llebiliyor olsa idi, suyun elmasdan daha deerli olmas gerekirdi. Ancak, insanolu bir maln deerini belirlerken, bir mal ve hizmete tketiciler ne kadar snrl lde ulaabiliyor ise, o lde deer vermektedir. Yani, insanolunun bencil olmas, snrl sayda mal veya hizmete daha yksek bir deer biilmesine neden oluturmaktadr. Dolays ile, maln salad fayda, maln bol veya kt olmas ve maln kalitesi, yani farkl unsurun birleimi maln deerinin belirlenmesini salamaktadr. Bir kez mal ve hizmetlerin deerini belirledikten sonra, ortak deer ls ile mal veya hizmetin deerini fiyata dntrmek artk kolay bir adm olmaktadr. Nitekim, insanolu tarmsal rnleri, nesneleri, sonrasnda altn ve gm paray, kinci Dnya Savandan bu yana ise kat ve madeni paray ulusal ekonomilerde ortak deer ls olarak kullanarak, onbinlerce mal ve hizmetin bireyler ve toplum tarafndan belirlenmi deerini fiyata dntrebilmektedir. Onbinlerce mal ve hizmetin fiyatndan oluan genel toplulua ise Fiyatlar Genel Seviyesi veya Fiyatlar Genel Dzeyi denmektedir. Adam Smith deer kavramn iki balkta ele almtr: Kullanm Deeri: Bir maln kiiye salad faydann, bir baka maln o kiiye salad fayda ile karlatrlmas sonucunda mala verilen greceli nemi belirtir. Bir kiinin farkl mallara verdii oransal nemi ifade eden, kiisel ve sbjektif bir deer yargsdr. rnein bir kiinin elmaya pastadan daha fazla nem vermesi gibi.
TSPAKB
Mbadele (Deiim) Deeri: Bir mal veya hizmet karlnda elde edilebilecek dier bir mal veya hizmetin miktar ile llmesidir ve objektif ve sosyal bir deer ifadesidir. Bir maln dier bir malla deitirilebilme orandr. rnein 1 litre su karlnda yarm kilo buday alnmas durumunda bu suyun budayla belirlenen deerinin 0,5 olduu anlamna gelir. DEER PARADOKSU: nsanlarn hayatlarn idame etmeleri asndan pek de nemli olmamasna ramen, olduka yksek fiyatlardan alc bulan mallar bulunmas (elmas), dier yandan insanlar iin hayati nem arz eden baz mallarn ancak ok dk fiyatlarla alc bulabilmesinin (su) dourduu elikiyi ifade etmektedir. Adam Smith, deer elikisini zebilmek iin su ve elmas rneinden hareketle, deeri kullanm ve mbadele deeri olarak ikiye ayrmtr. Elmas fiyat ok yksek (mbadele deeri yksek) hayat iin zorunlu ihtiya deil (kullanm deeri dk) iken, suyun fiyat dk (mbadele deeri dk), ancak hayat iin zorunlu ihtiyatr (kullanm deeri yksek). Ne var ki, Smithde deer elikisini aklamakta ancak ksmen baarl olabilmitir. Deer elikisinin aklanmas, Marjinal Fayda Yaklamnn ortaya atlmasyla mmkn olabilmitir. Neo-Klasik ktisat Teorisine gre bir mal veya hizmetin deerini o maln toplam faydas deil, o maln tketilen son biriminden elde edilen fayda (marjinal fayda) belirleyecektir. MAL ve HZMET: nsann ihtiyalar mallar ve hizmetlerle karlanr. htiyalar temin zelliine sahip hereye mal denir. nsanlarn ihtiyalarn dorudan ya da dolayl olarak karlama zellii olan her ey, ekonomik anlamda mal ve hizmet kavram kapsamnda ele alnr. Hizmet insanlarn ihtiyalarn karlayan ancak fiziki bir varlk zellii tamayan kt eylerdir. Ekmek, ayakkab birer mal iken, berberin sa kesmesi veya doktorun hasta muayene etmesi birer hizmettir. SERBEST MALLAR: nsanlarn tm ihtiyalarn karlayabilecek kadar bol olan, elde edilmeleri iin baz fedakarlklara katlanlmas gerekmeyen, bir aba harcanmakszn elde edilmesi mmkn olan veya karlnda bir bedel denmesi gerekmeyen mallardr. Serbest mallarn maliyeti sfrdr. Serbest mallar ekonomi biliminin analiz kapsamna girmezler. Serbest mallara rnek olarak hava, deniz suyu, gne, lde kum, bir kaynaktan akan su verilebilir. EKONOMK MALLAR (KIT MALLAR): nsanlarn tm ihtiyalarn karlayabilecek kadar bol olmayan ve elde edilmesi iin bir aba sarfedilmesi ya da fedakarlk yaplmas gereken ya da karlnda bir bedel denmesi gereken mallardr. Zamanla serbest mal niteliindeki bir mal, kt mala dnebilir. rnein daha nce bir yol kenarnda akan ve herkesin serbeste kullanabildii kaynak suyu, suyun akt toprak sahibince ielenip satlmaya baanr ise iktisadi mal haline gelmi olur. ZEL MALLAR: Tamamen piyasa sistemi ierisinde alnp satlabilen mallardr. zel mallarn en nemli zellii retilip tketici tarafndan kullanldnda dier tketicilerin o
TSPAKB
maldan kullanabilecei miktarn azalmasdr. zel mallarn bu zelliine tketimde veya kullanmda rekabet ad verilmektedir. zel mallarn dier ayrc zellii ise kullanmdan dlama veya mahrum brakabilme zelliidir. Bunun anlam zel mallardan o maln bedelini deyenlerin yararlanabilmesi, bedelini demeyenlerin o maln kullanmnda mahrum braklabilmesidir. zel maln sadece onu satn alan kii tarafndan kullanlmas sz konusu olacaktr. KAMUSAL MALLAR: Tamamen piyasa sistemi iinde retilip satlamayan mallardr. Kamusal mallarn temel zellikleri, kullanmda rekabetin olmamas (ortak tketim) ve kullanmdan dlanamamasdr (mahrum braklamama). Kamu mallarnda ortak tketim olmas daha ok insann bu mallar tketmesi dierlerinin tketecei miktar azaltmayaca anlamna gelmektedir. Bu mallarn piyasa mekanizmas yoluyla fiyatlanmas mmkn deildir. Bu durumda zel kesim kamu mallarnn retimine kaynak tahsis etmeyecektir. Dolaysyla devlet bu tr hizmetlerin retiminde aktif rol stlenir. En bilinen rnekleri olarak ulusal gvenlik, deniz fenerleri ya da evre kirliliinin nlenmesi saylabilir. Kamu mallarnn zelliklerini u ekilde zetleyebiliriz. Toplumsal nitelikteki ihtiyalar karlarlar, blnmezlik ilkesi geerlidir yani mal veya maln faydalar bireyler arasnda blnemez, ortak veya birlikte tketim vardr yani tketimde bireyler arasnda rekabet yoktur, piyasaya konu olmadklar iin pazarlanamaz ve fiyatlandrlamazlar, kamusal finansman gerektirirler, dsal ekonomiler yaratrlar ve siyasi srete kararlarla retim karar alnr. FYAT: Bir mal veya hizmetin deerinin parasal ifadesine fiyat denilmektedir. Herhangi bir mal veya hizmetin deeri, o ekonomide geerli olan ortak deer ls ile parasallatrlarak fiyata dntrlr. Bu ortak deer lsnn mutlaka bugnk anlamda kat ve madeni para olmas art deildir. lkel kavim yaantsnda para niyetine kullanlm tarmsal rnler, metal paralar, kolyeler ve altn ve gm para da ortak deer ls olarak deerlendirilmelidir ve kullanlmlardr. FYATLAR GENEL DZEY: Bir ulusal ekonomide, onbinlerce mal ve hizmetin deeri ortak deer ls ile fiyata dntrldkten sonra, ortaya kan fiyat topluluuna fiyatlar genel seviyesi veya fiyatlar genel dzeyi denmektedir. Ekonomideki tm mal ve hizmet fiyatlarnn belirli bir dnemdeki tartl ortalamasn gsterir. Fiyat istikrar, bir ulusal ekonomi iin vazgeilmez bir unsurdur. Merkez Bankas'nn asli fonksiyonu fiyat istikrarn salamaktr. Gnmzde, sfra yakn oranlarda, yani yllk bazda % 1'lik, % 2'lik enflasyona sahip gelimi ekonomiler, greceli olarak fiyat istikrarna sahip lkeler olarak kabul grmektedir. Nitekim AB kriterine gre yllk enflasyon oran tavan, en dk enflasyon oranna sahip 3 AB lkesinin ortalama enflasyon oranna 1,5 puann eklenmesi ile bulunur ki, bu orann 2002 yl iin geerli olan deeri % 2,7dir. Herhangi bir mal veya hizmetin piyasa fiyat, tketici dzeyinde maln salad fayda, yeryznde bol veya kt olmas ve kalitesine bal olarak ekillenirken, retici veya ithalat
TSPAKB
firma dzeyinde ayn piyasa fiyat maln retimi veya ithalat esnasnda katlanlan maliyetler, firma kar ve dolayl vergilerin eklenmesi ile ekillenmektedir. retici ve thalat Cephesi Tketici Cephesi
Maliyetler+Kr+Dolayl Vergiler = Maln Piyasa Fiyat = Maln Faydas+Bol veya Kt Olmas+ Kalitesi Bu nedenle, gnmzn modern ekonomilerinde, firmalar reklm mecrasn kullanarak, medya aracl ile rnn piyasa fiyatn tketiciye kabul ettirme, tketicinin sz konusu fiyat ilgili rn iin demeyi kabul etmesine alrlarken, bir yanda da maln retim maliyetini aaya ekebilmek iin, retimlerini in gibi ucuz retim maliyeti avantaj olan lkelere kaydrmaktalar. ENFLASYON VE DEFLASYON: Bir ulusal ekonomide, fiyatlar genel seviyesinin veya dzeyinin dzenli ve srekli olarak artmas veya ykselmesi srecine enflasyon denir. Enflasyon, Latince Inflatio; yani ikinlik kelimesinden tretilerek oluturulmu bir kavramdr. Mal ve hizmetlerin fiyatlarn temsil eden fiyatlar genel seviyesindeki dzenli ve srekli azalma veya d ise deflasyon olarak adlandrlr. rnein, Japonya yaklak son 10 yldr deflasyon sorunu yaamaktadr. Bir ulusal ekonominin enflasyon veya deflasyon tehdidinde olup olmad, oluturulan fiyat indeksleri ile hesap edilir. Trkiye'de bu hesaplama, Tketici Fiyatlar ndeksi TFE ve retici Fiyatlar ndeksi (FE) kullanlarak hesap edilmektedir. DVZ KURU (kambiyo kuru, parite): iki milli para birimi arasndaki deiim oran yada bir yabanc parann milli para cinsinden fiyatdr. Bu sebeple kur, lkeler arasndaki fiyat seviyelerini birbirlerine balayarak fiyat ve maliyet karlatrmalar yaplmasna imkan salar. Dviz kuru olmasa, lkeler birbirlerinde retilen mal ve hizmetlerin fiyat ve maliyetleri konusunda tamamen bilgisiz kalrlar. Dviz kuru, ite bu bilgisizlii ortadan kaldrr. Dviz kuru (dviz fiyat), dviz piyasasnda (kambiyo borsas) oluur. Dviz piyasas ise daha nce de deindiimiz gibi farkl milli paralarn birbirine evrilmesini salayan bir organizasyondur. Kaydi forma dnmemi halde olan, ekonomik birimlerin banknot ve bozukluk olarak ellerinde tuttuklar para ise efektif olarak tanmlanmaktadr. Belirli bir sepetteki ticarete konu olan benzer mal ve hizmetlerin farkl lkelerdeki fiyatlarn birbirine eitleyen dviz kuruna satn alma gc paritesi ad verilmektedir. ki dviz arasnda var olan ve parite olarak da tanmlanan dviz deiim kurlarna apraz kur denilmektedir. DEVALASYON VE REVALASYON: Bir lkenin para biriminin ulusal snrlar ierisinde enflasyon nedeniyle deer yitirmesi sonucu, lkenin para biriminin deerinin yabanc paralar karsnda deerinin ayarlanmas ve bu nedenle lkenin yerel para birimi cinsinden dviz kurlarnn deer kazanmas srecine devalasyon, lkenin para birimi deer kazandnda, yabanc paralarnn dviz kuru cinsinden deer yitirmesi srecine de
10
TSPAKB
revalasyon denmektedir. ktisat teorisinde devalasyon ve revalasyon sabit dviz kuru sisteminin geerli olduu bir ekonomide resmi bir kararla lke parasnn yabanc paralar karsndaki deerinin deitirilmesi anlamnda kullanlmaktadr. Devalasyon ve revalasyon, yan lkenin para biriminin dier lke paralar cinsinden deerinin dalgalanmas, o lkenin rekabet durumunu derinden etkilemektedir. Bir lkenin para biriminin yabanc paralar karsndaki deeri Merkez Bankas mdahalesi ile korunuyor ise gereki bir kurdan sz etmek zordur. Merkez Bankalarnn uygulad farkl dviz kuru politikalarnn bu anlamda etkileri grlmektedir. Para biriminin yabanc paralara veya altna dntrlmesine ynelik kstlamalar ise bir baka sorundur. KONVERTBLTE: Ulusal dntrebilmesidir. para biriminin, dier yabanc paralar ve altna serbeste
PARA KAMES (DOLARZASYON): Enflasyonun ykselmesi ile birlikte ulusal para biriminin tamas gereken zellikler ypranmaya balar ve parann fonksiyonlarn (deiim ls olma, hesap birimi ve deer saklama ilevleri) yerine getirememeye balamas sonucunda ulusal para yerine yabanc para kullanm yaygnlamaya balar. Bu olgu para ikamesi ya da Dolarizasyon olarak adlandrlr. Para ikamesinin artmas senyoraj gelirlerinin dier lkelere gitmesine yol aar. DVZ KURU SSTEMLER: Teoride balca iki temel dviz kuru sistemi vardr. Bunlar, "sabit kur sistemi" ile "serbest (veya esnek) kur sistemi" dir. Bu iki temel kur sisteminin arasnda ok sayda ara sistem vardr. Bunlar iinde en nemlisi "esneklik kazandrlm sabit dviz kuru sistemi" dir. Burada dviz kurlar sabit tutulur iken, serbest kur sisteminde dviz kuru serbest bir ekilde piyasada arz ve talebe gre belirlenir. Bu sistem saf ekliyle ancak ders kitaplarnda yer almtr. Gerekten, dviz kurunun tamamen serbest piyasa kurallarna gre belirlendii dnemler ok ksa ve nadirdir. 1944 ylnda yrrle giren Bretton Woods Sistemi ile dviz kurunun istikrar amalanm ve sk olmayan kur deimeleri olan "sabit fakat ayarlanabilir" kur sistemi kabul edilmitir. 1971 ylnda dolarn altna evrilebilirliinin kaldrlmas ile bu sistem kmtr. 1976 ylnda IMF'nin Jamaika'da yapm olduu toplantda yeni bir sistem gelitirilerek, devaml sabit kurlar reddedilerek "gzetimli dalgalanma" sistemi getirilmitir. Btn dviz kuru sistemlerinde temel ama, dviz kurunun belirleni ekli ne olursa olsun demeler bilanosunu belirli bir sre dengede tutan denge kurlarn belirlemektir. Altn Para Standard (1880-1914): Her lkenin parasnn deeri belirli arlkta saf altn olarak tanmlanm ve bu fiyata altn paritesi denmitir. Bylece her lkenin paras otomatik olarak birbirine balanm olur. Altn ihra noktas: ulusal parann deeri (ulam masraf dahil) altn paritesi fiyatn atnda dier lkeler buraya altn satarlar. Tersi durumda da altn ithal nktasnda dier lkeler altn alp gtrrler. Sabit Dviz Kuru Sistemi en iyi ekilde "altn para standardnn" geerli olduu sistemlerde ilemitir. Dnya da ilk altn standard uygulamasna 1821 ylnda ngiltere'de balanmtr. Daha sonra Fransa ve ABD 1850'lerde altn standardn kabul etmi, talya, Belika ve svire'de bu sisteme ayn
11
TSPAKB
tarihlerde gemitir. Almanya 1870'de sisteme katlm. Rusya, Avusturya, Macaristan ve Japonya ise 1895'de altn standardn uygulamaya balamlardr. Sabit Dviz Kuru Sistemi (Fixed Exchange Rate System): Sistemin temel zellii dviz kurlarnn belirli bir dzeyde srdrlmesidir. Esnek Dviz Kuru Sistemi Serbest Deiken Kur Sis. Dalgalanan Kur Sis. Yzen Kur Sistemi: Serbest kur sisteminde lke parasnn deeri, tamamen serbest bir ekilde ileyen arz ve talep mekanizmasna terkedilmitir. Dviz kuru, dviz piyasalarnda rekabeti piyasa koullar altndaki bir mal gibi arz ve talep artlarna gre gnlk olarak belirlenir ve dviz kurunun belirlenmesine kamunun mdahalesi yoktur. Esnek kur sisteminde dalgalanma derecesine gre "serbest" ve "gzetimli dalgalanma" olarak iki temel grup vardr: Serbest dalgalanma (Free Floating): Dviz kuru hibir mdahale olmadan dviz arz ve talebine gre belirlenir. Gzetimli (Ynetimli) Dalgalanma (Managed Floating): Gzetim amac asndan iki trl dalgalanma vardr: o Temiz dalgalanma: Dviz kurlarna mdahale ve gzetim, sadece ksa dnemli dzensiz, ar dalgalanmalarn ortadan kaldrlmasna ynelik olup kurlar ilke olarak serbest dalgalanmaya braklmtr. Merkez Bankasnn denetimi altnda yrtlen arz ve talebe gre deien kurlara, ar kabul edilen dalgalanmalarn olumas durumunda Merkez Bankasnn piyasaya dviz al-satlaryla mdahale edilmesi sz konusudur. o Kirli dalgalanma: Dviz kurlarna mdahale ve gzetim ekonomik adan lkenin rekabet gcn korumas yani ithalatn azaltlmas ihracatn arttrlmas iin yaplmaktadr. Gzetimin kayna asndan dalgalanma, hkmetin veya kamu otoritesinin karar, uluslararas anlama ve uluslararas otoritenin karar ile dalgalanma olmak zere trldr. Esneklik Kazandrlm Sabit Dviz Kuru Sistemleri: Esneklik kazandrlm sabit kur sisteminde pariteler zaman iinde ayarlanabilir. Ayarlanabilir pariteler sistemi, bir "balant" sistemi olup lke parasnn deeri, bir dier para birimine gre belirlenir ve zaman iinde deitirilebilir. Ayarlama, "tekli" veya "sepet" balants eklinde iki temel esasa gre yaplr. Tekli balantda lke paras en fazla ticaret yaplan lke parasna balanr. Sepet balantsnda ise, lkelerin dnya ticaretindeki paylar arlk olarak alnp, para birimi bu lkelerin paralarndan oluan sepete balanr. Gnmzde sepet balantsna verilecek en gzel rnek, zel ekme Haklar'dr. IMF tarafndan yaratlan ve ye lkelerin kotalar erevesinde ye lkelere rezerv salamak amacyla tahsis edilen rezerv ekline zel ekme haklar (SDR) ad verilmektedir. Ayarlanabilir pariteler sisteminde para ayarlamalar parite zerinde yaplan ayarlama ve parite evresinde yaplan ayarlama olarak iki temel gruba ayrlr.
12
TSPAKB
ORTAK PARA ALANLARI: Yakn bir ekonomik iliki ierisinde olan bir grup lkenin ulusal paralarn sabit kurlarla birbirine balayp teki paralara kar dalgalanmaya brakmalar ile oluan blgedir. lke paralar ararsndaki kurlar sabittir. SABT VE ESNEK KUR SSTEMLERNDE EKONOM POLTKASI: ktisat literatrnde sabit ve esnek kur sistemlerinde para ve maliye politkalarnn etkinlii zerinde tartma sz konusudur. zellikle Mundell-Fleming modeline gre sermaye hareketliliinin tam olduu varsaym altnda i denge (tam istihdam-fiyat istikrar) ile d dengeyi (demeler bilanosunda denge) e anl olarak salayacak iktisat politikalar sabit veya esnek kur sistemlerinde ok farkl sonular retebilmektedirler. Sabit kur ve tam sermaye mobilitesi sz konusuysa, para politikas etkin deildir. Eksik istihdamdan tam istihdama ulamak iin genilemeci para politikas uygulanrken ekonomide d ak oluur. Buna kar daraltc para politikas uygulanmak zorunda kalndndan eksik istihdama geri dnlr ve sadece dviz rezervleri azalm olur. Buna karn, ayn varsaymlar altnda maliye politikas etkindir. Kamu harcamalar artrldnda milli gelir tam istihdama ynelir ve ekonomide d fazla oluur. Sz konusu d fazlay eritecek biimde geniletici para politikas uygulandnda milli gelir daha da artar. Esnek kur ve tam sermaye mobilitesi sz konusuysa, para politikas etkindir. Geniletici para politikas uygulandnda lke iinde faizler der ve milli gelir artar, ancak d ak oluur. D ak dviz kurunu ykseltmeye balaynca retim d talep yoluyla canlanr ve milli gelir artar. Ancak ayn varsaymlar geerliyken maliye politikas etkin deildir. Geniletici maliye politikas d fazla yaratmakta ve bu durumda dviz kurlar da dmeye balamaktadr. Bu durumda retim olumsuz etkilenecek ve mdahale ncesindekine benzer bir eksik istihdamda denge kurulacaktr. FYAT TEORS: Fiyat herhangi bir maln mbadele veya dei toku deeridir. Uygarlk tarihi boyunca insanolu mallarn ve hizmetlerin deerlerinin kkenlerini ve deerlerinin birbirlerinden farkl olularnn nedenlerini merak etmilerdir. Fiyat teorisi de, mal ve hizmet fiyatlarnn nasl olutuunun analiz edilmesidir. Fiyat teorisi tketici dengesi, firma dengesi ve piyasa dengesi ana balklarn kapsayan grlerin toplu ifadesi olarak karmza kmaktadr. PYASA DENGES: Piyasa dengesi, bir maln talep edilen miktar ile arz edilen miktarnn birbirine eit olduu durumu eder. Geometrik olarak denge, piyasa talep ve arz erilerinin kesitii noktada oluur. Dier bir deyile tketicilerin almak istedikleri mal miktarnn, reticilerin arz etmeye hazr olduu miktara eit olmas piyasa dengesinin olutuunu gsterir. FRMA DENGES: Firmann amac krn maksimize etmektir. Kr, genel olarak firmann toplam gelirinin (sat haslat) toplam maliyeti aan ksm eklinde ifade edilebilir. Firmann krn maksimize ettii durum ayn zamanda firma dengesinin olutuu durumu ifade etmektedir. Firmann krn maksimize edebilmesi iin gerekli koul marjinal maliyetin marjinal haslata eit olmasdr.
13
TSPAKB
TKETC DENGES: Tketicinin mal ve hizmetleri kullanarak fayda saladn biliyoruz. Tketicinin amac ise, belli artlar altnda ulaabilecei en yksek faydaya ulamaktr. Bu amaca ulatnda tketici dengededir. Bu durumda tketici dengesi; tketicinin belli artlarda en yksek tatmini elde ettii durumdur. Tketici Dengesi asndan iki nemli kavram, Kaytszlk Erileri ve Bte Dorusu kavramlardr. PYASA DENGES: Piyasa dengesi, bir maln talep edilen miktarnn arz edilen miktarna eit olmas durumudur. Piyasann dengede olmas iin satclarn satmak istedikleri veya satmay planladklar, miktarn fiilen sattklar miktara ve alclarn satn almak istedikleri veya satn almay planladklar miktarn, fiilen satn aldklar miktara eit olmas gerekir. E Noktasndaki Piyasa Dengesine karlk gelen fiyata Piyasa Denge Fiyat, miktara ise Piyasa Denge Miktar denir ki, Q0 noktasnda arz (S) ve talep (D) miktar birbirine eit olacaktr. Maln piyasa fiyatna (P) dayal olarak piyasa dengisinin oluabilmesi iin, maln piyasa fiyat (P) dnda kalan, arz ve talep fonksiyonunda yer alan; yani arz ve talep miktarn etkileyen bamsz deikenlerin sabit kabul edilmesi gerekir. Bu durum, Ceteris Paribus ilkesi ile aklanr.
P S(Arz)
E P0 Piyasa Dengesi
D(Talep) Q(Miktar)
Q0
E = Piyasa dengesi P0 = Piyasa denge fiyat Q0 = Piyasa denge miktar PYASA EKONOMS: reticilerin ve tketicilerin, arz ve talep koullarna bal olarak aldklar ekonomik kararlara uygun kaynak dalmnn gerekletii ve Kamunun paynn minimum olduu bir yapdr. Neoklasik ve Neoliberal Okulun hararetle savunduu bir ekonomik yapdr. KISA DNEM FRMA MALYETLER: Ksa Dnemde firmalar mal ve hizmet retimi esnasnda toplam sabit maliyetlere ve toplam deiken maliyetlere katlanrlar. Her ikisinin toplam firmann Toplam Maliyetini verir.
14
TSPAKB
Toplam Maliyet: Toplam maliyetler firmann belirli bir retim seviyesine ulaabilmesi iin katlanmas zorunlu olan maliyetleri ifade etmektedir. Toplam maliyet, toplam sabit maliyet ile toplam deiken maliyetlerin toplanmas ile elde edilir. Toplam maliyet erisi dikey ekseni kesiyor ise, bu nokta toplam sabit maliyetleri verir. Belirli bir reim miktarnda toplam maliyet ile toplam deiken maliyet arasndaki dikey uzaklk, toplam sabit maliyetlere eit olur.
Maliyet Toplam Maliyet Toplam Deiken Maliyet
300
100
Toplam Sabit Maliyet Miktar 1000
rnein, yukardaki grafikte firmann 1000 birim mal retmesi durumunda, katland toplam maliyet 300 TLdir. Bunun 100 TLsi toplam sabit maliyet olduuna gre, toplam deiken maliyet 200 TL olacaktr. Toplam Sabit Maliyet: retim olsun veya olmasn firmann katlanmak zorunda olduu maliyetlerdir. retim art ya da azal ile birlikte deimeyen, yani firmann retim miktarndan bamsz olan maliyetlerin toplamn gstermektedir. Firma hi retimde bulunmasa dahi sabit maliyetlere katlanmak zorundadr. Bu nedenle, dikey eksende bir deer noktasndan balayarak, Q retim miktar yatay eksenine paralel olarak hareket eden bir doruyla temsil edilir. Maliyet
K Toplam Sabit Maliyet Erisi
0 X
Miktar
Toplam Deiken Maliyet: retim olduka ortaya kan bir maliyettir ve bu nedenle sfr orijininden balar. retim miktarnn deimesi ile birlikte deien retim maliyetlerinin toplamn gsterir. Firmann ksa dnemde belirli bir miktarda retim yapabilmesi iin
15
TSPAKB
kulland retim faktrlerine yapt demelerdir. Firma hi retim yapmaz ise sfr olur, retimle birlikte orijinden balayarak artar.
Maliyet
Toplam Deiken Maliyet Erisi
Miktar
Ortalama Sabit Maliyetlere (Birim sabit maliyet): Belli bir retim hacminde katlanlmak zorunda olunan toplam sabit maliyetin retilen birim saysna blnmesi yoluyla ulalr. Birim sabit maliyet retim arttka deien ve azalan bir eridir. Yani, retilen birim arttka, retilen mal bana birim sabit maliyet azalr. Ortalama Deiken Maliyet (Birim deiken maliyet): belirli bir retim hacminde toplam deiken maliyetin retilen birim saysna blnmesi yoluyla bulunur. Birim deiken maliyet, retimin belirli bir aamasna kadar sabit bir deer olarak giden, belirli bir aama geildikten sonra kk bir srama ile yine sabit bir deer olarak devam eden ve adeta merdiven eklindeki ykselen bir doruyla temsil edilir. Ortalama Toplam Maliyet (ortalama maliyet veya birim maliyet): Ortalama maliyete, belli bir retim hacminde katlanlmak zorunda olunan toplam maliyetin retilen birim saysna blnmesi yoluyla ulalr. Para bana maliyet veya birim maliyet olarak da adlandrlr. nce azalan sonra artan bir eridir.
Maliyet
Marjinal Maliyet Ortalama Maliyet Ortalama Deiken Maliyet
Ortalama Sabit Maliyet Miktar
Marjinal Maliyet: retilen mal miktarnn bir birim arttrlmasnn toplam maliyette ortaya kard ek art marjinal maliyet olarak tanmlanr. Toplam maliyet fonksiyonunun birinci
16
TSPAKB
trevine eittir. Marjinal maliyet erisi, ortalama maliyet ve ortalama deiken maliyet erilerini her zaman minimum noktalarnda keser. Tam Kapasite: Bu terim firmann ksa dnem ortalama maliyet erisinin minimum noktasna denk den retim hacmini tanmlamak amacyla kullanlmakta ve kurulu bir tesiste retilmesi mmkn olabilecek farkl miktarlar arasnda ortalama maliyeti en dk seviyeye getiren retim hacmini ifade etmektedir. UZUN DNEM FRMA MALYETLER: Uzun dnem firmann btn retim faktrleri miktarn gerei gibi deitirmesine olanak tanyacak bir dnemi ifade eder. Firma retim planlamas yapmak iin gerekli zamana sahiptir. Uzun dnem firmann varolan tesislerinin saysn, leini arttrp azaltabilecei bir ksmn satabilecei dnemdir. Bu dnemde firma iin tm maliyetler deiir niteliktedir, dolaysyla sabit maliyet diye bir ey ortadan kalkar. Uzun dnemde azalan verim yasas ilemez nk tm girdileri birden arttrmak mmkndr. Uzun dnemde girdilerin bileim oranlarnn deimedii bir retim fonksiyonu sz konusudur. Firma iin, ancak lee gre getiri olgusu sz konusu olacaktr. Firma iin zlmesi gereken sorun, uzun dnemde gerekletirmeyi planlad retim miktarn kendisine salayacak retim tesis leini oluturmaktr. Bu dnemde, retim tesisi leini arzulad gibi deitirebilen firma, her yeni tesis leinde, ksa dnem retim koullar ile yz yze kalr. Dolaysyla uzun dnem ksa dnemlerin yan yana gelmesiyle oluur. Uzun Dnem Toplam Maliyet (SRTC): Ksa dnem toplam maliyet fonksiyonlarnn en dk toplam maliyet noktalarnn geometrik yeridir. Uzun Dnem Toplam Maliyet Erisi ksa dnem toplam maliyet erilerine zarf (onlar alttan saran) olan bir eridir. Uzun Dnem Toplam Maliyet Erisini Ern analizinde firmann optimum faktr kullanmn belirlerken ortaya kan genileme yolu araclyla elde etmek mmkndr. Bu eri, herhangi bir retim dzeyinin mmkn olan en dk maliyetini gsterir. Uzun Dnem Ortalama Maliyet (SRAC): Uzun dnem ortalama maliyet erisi, ksa dnem ortalama maliyet erilerinin her birine teet olan bir zarf erisi biiminde ortaya kar. Uzun dnem ortalama maliyetler, tesis apyla ilgili tm ayarlamalar yapldktan sonra, her retim seviyesinin en dk ortalama maliyetini gsteren eridir. Faktr fiyatlar ve teknolojinin sabit olduu kabul altnda, uzun dnem ortalama maliyetler tm retim faktrlerinin deimesi neticesinde her retim dzeyi iin minimum ortalama maliyetlerden olumaktadr. Firmann planlama erisi veya finansman erisidir. Firmalar gelecekle ilgili kararlarnda tesis aplarndan her birini dikkate alabilir. Tesislerden biri seilince yeniden ksa dnem analizine dnlm olur. Firmalar uzun dnemde planlar, ksa dnemde retim yapar. Firmalar uzun dnemde lek kararlar alrken, ksa dnemde kapasite kullanm kararlar alrlar. Uzun Dnem Marjinal Maliyet Erisi (SRMC): Firmann retim dzeyini bir birim daha artrmas halinde toplam maliyetteki art gsterir. Uzun Dnem Toplam Maliyet Erisi erisinin bir noktadaki eimidir. Tesis apyla ilgili karar verildikten sonra retim hacmini bir birim arttrmann Uzun dnem toplam maliyetlerde neden olaca deimeyi gsterir. Optimum apta Tesis: Firmalarn ksa vadede tesis leini deitirememelerine karn, uzun vadede kendilerine en yksek kar getirebilecek olan tesisin, hangi lekte olacana
17
TSPAKB
karar vermeleri gerekecektir. Optimum apta tesis kavram, uzun dnem ortalama maliyet erisinin minimum noktasnda ona teet olan ksa dnem ortalama maliyet erisinin temsil ettii tesisi ifade etmek iin kullanlmaktadr:
lee Gre Getiri: Uzun dnemde firmalarn tm retim faktrlerini arttrlmas mmkn olacaktr. lee gre getiri kavram, tm retim faktrlerinin (girdilerin) ayn oranda arttrlmas veya sabit bir katsay ile arplmas yoluyla retim leinin deitirilmesinin sonucunda rn (kt) miktarnda ortaya kan deiiklii ifade etmektedir. retime katlan faktrlerin her birinin belli bir oranda arttrlmas durumunda; rn miktarndaki art oran faktrlerde yaplan art oranna eit ise lee gre sabit getiri, rndeki art oran faktrlerde yaplan art oranndan byk ise lee gre artan getiri, rndeki art oran faktrlerde yaplan art oranndan dk ise lee gre azalan getiri sz konusu olmaktadr. Uzun dnem ortalama maliyet erisinin azald ksmda lee gre artan, yatay olduu ksmda lee gre sabit ve artt ksmda lee gre azalan getiri bulunmaktadr.
lek Ekonomileri (sel Ekonomiler): Firmann retim leinde ortaya kan art nedeniyle firmann maliyetlerinde salad tasarruflar ya da retim veriminde salanan
18
TSPAKB
art pozitif lek ekonomileri ve genelde sadece lek ekonomileri olarak adlandrlr. Pozitif lek ekonomileri, retim leindeki byme neticesinde firmann salad tasarruf ve maliyet avantajlarn gsterir. Firma uzun vadede lek ekonomilerinden faydalanyor ise, uzun dnem ortalama maliyet erisi devaml azalan bir seyir izler. Negatif lek ekonomileri ise firmann retim tesisi lei belirli bir dzeyin zerine getiinde, daha nce lek ekonomisi olarak ifade edilen faktrlerin bir ksmnn ters ynde ilemeye balamasdr. Bu olumsuz faktrler uzun dnem ortalama maliyetlerin ykselmesine neden olmaktadr. Dsal Ekonomiler: Firmann maliyetleri zerinde etkili olmakla birlikte firmann kendi ierisindeki davranlarndan kaynaklanmayan, firmann faaliyetleri dnda, endstri leine bal olarak iinde bulunduu piyasadan salad avantaj veya dezavantajlara verilen addr. Pozitif dsal ekonomiler bir endstri bydke, endstrideki firma says ve toplam retim hacmi arttka, o endstride faaliyette bulunan firmalarn maliyetlerinin dmesine yol aan avantajlardr. Negatif dsal ekonomiler ise, bir endstrinin gelimesi ve bymesi neticesinde, maliyetlerin artmasna yol aan, firmann dndan kaynaklanan ve genellikle endstride says artan firmalarn birbirlerine verdikleri zararlardan kaynaklanan, dezavantajlar ifade etmektedir. FRMA DENGES: Kar, belli bir miktar rnn satndan elde edilen para veya sat hslat ile o miktar rnn maliyeti arasndaki farktr. Karllk, iletme sermayesinin erimemesi iin mutlaka ulalmas gereken bir deerdir. Firmann amac karn maksimize edilmesidir. Kronik enflasyonun geerli olduu lkelerde ise yalnzca kar etmek yeterli deildir, ayn zamanda enflasyonun zerinde bir kar gerekli ve zorunludur. Firmann karnn maksimum olmasnn ilk art, Marjinal Maliyetin (MM) Marjinal Gelire (MG) eit olmasdr. Bu koul, zellii ne olursa olsun, tm piyasa trleri iin geerlidir. kinci art ise, bu eitliin saland yerde Marjinal Maliyet Erisinin ykselen bir eri olmasdr. Bu koul da tm piyasa trleri iin geerlidir. Firma maliyetleri, hammadde, igc, makine-tehizat, enerji ve finansman maliyetlerinin birleiminden oluur. retim Faktrlerinin elde edildii piyasa koullar, firmann rnn satarken katland reklam ve pazarlama maliyetleri, toplam ve dolays ile marjinal maliyet deerini dorudan etkiler. Ancak, maln satld piyasann tr, yani piyasann rekabet veya eksik rekabet piyasas olmas marjinal maliyet deerlerini dorudan etkilemez. Mal ve hizmetin satld piyasa tr ise firma gelirlerini, yani hem toplam geliri, hem ortalama geliri, hem de marjinal geliri etkiler. Tam Rekabet Piyasasnda satlan her mal veya hizmetin firmaya salad Marjinal Gelir ve Ortalama Gelir, Tam Rekabet Piyasasnn zellikleri gerei hem birbirine eit; hem de maln piyasa denge fiyat olan Poa eittir. Bu nedenle, marjinal gelir ve ortalama geliri temsil eden geometriksel ekil Po noktasndan balayp, Q miktar yatay eksene paralel hareket eden bir dorudur. Toplam Gelir ise Marjinal Gelire eit olan Po deerinin satlan miktar miktar ile (Q) arplmas ile bulunur. Dolays ile, Toplam Gelir deerlerini temsil eden geometriksel gelir, 45 derecelik bir ayla O orijininden balayp yukar doru trmanan bir doru ile temsil edilir.
19
TSPAKB
Bir eksik rekabet piyasas tr olan Monopol Piyasasnda ise, marjinal maliyet ile ortalama maliyet deerleri birbirinden ayrlr. Monopol piyasasnda Ortalama Haslat Erisi ile Talep Dorusu birbirinin stne akktr. nk, Monopol Piyasasna hakim olan Monopol Firma, piyasaya tek bana hakim olsa da, firmann elde edecei gelir asla o piyasadaki tketicilerin toplam satn alma gcn geemez. Monopol Piyasasnda marjinal gelir ile marjinal maliyetin kesitii noktada oluan firma dengesi, Tam Rekabet Piyasasnda oluan fiyatn hayli stndedir. Bu durum, tketici iin rekabet artlarnn nemini teyit eder. RETM: nsan ihtiyalarn gidermekte kullanlacak mal hizmetlerin yaratlmas, elde edilmesi veya meydana getirilmesi srecidir. Mal veya hizmetlerin retimi retim faktrleri kullanlarak gerekletirilir. Ekonomi bilimi, mal ve hizmetlerin retilmesinde kullanlan retim faktrlerini doal kaynaklar, emek, sermaye ve giriim retim faktrleri ile tanmlamtr. retilen mallarn bir ksm ileride kullanlmak zere bozulmadan saklanyorsa, saklanan bu ksma "stok ad verilir. RETM OLANAKLARI ERS: retim Olanaklar Erisi; retim faktrlerinin miktar ve teknoloji sabitken, bir toplumun retebilecei ve retemeyecei mal demetlerini ayran bir snr izgisidir. Erinin sandaki noktalar, retilemeyecek mal demetlerini gsterir. Erinin solundaki noktalarda ise, kaynaklar ya tam kullanlamamakta, ya da kt kullanlmaktadr. Yani, Atl Kapasite durumu sz konusudur. Erinin sola kaymas, sava ve doal afet nedeniyle retim olanaklarnn yok olmas anlamna gelir. Saa kaymas ise teknolojik ilerleme anlamna gelir. Buday A C D
Otomobil
retim olanaklar erisi, orijine ibkey bir geometriksel ekildir ve bir ulusal ekonominin elindeki kstl retim olanaklar ile, bu grafikte setiimiz rnekler dorultusunda, buday ve otomobilden ne kadar retileceini gsterir. Yukardaki ekilde A noktas, bir ulusal ekonominin elindeki kstl retim olanaklarnn tmnn sadece buday retmek iin kullanmas halinde budaydan maksimum ka birim retileceini; B noktas, eldeki kstl retim olanaklarnn tmnn sadece otomobil retmek iin kullanmas halinde otomobilden maksimum ka adet retileceini
20
TSPAKB
gstermektedir. C noktas, retim olanaklar erisi zerinde herhangi bir noktadr. Eldeki kstl retim olanaklarnn hem buday hem de otomobili retmek amacyla datldn gsterir. D noktas, ekonominin bugnk retim olanaklaryla gerekletirilemeyecek bir retim seviyesini temsil eder. E noktas, ekonominin potansiyel retim seviyesinin altndaki bir retim dzeyini temsil eder. Sonuta, A ve B noktalar arasndaki retim olanaklar erisi, bu ekonominin ne kadar mal ve hizmet rettiini gsterir. Frsat maliyeti, bir mal retmek iin bir baka maln retiminden vazgeilen miktar olarak tanmlanabilir. rnein, biraz daha otomobil retmek iin, buday retiminin bir ksmndan vazgemek gibi. Frsat maliyeti, bu anlamda daha fazla otomobil retildiinde, retiminden vazgeilen budayn salayaca avantajlardan vazgemenin bir bedelidir. AZALAN VERM KANUNU VE MARJNAL RN: Ulusal ekonomilerde, ister firma baznda, isterse de lke ekonomisi baznda Azalan Verim Yasas geerlidir. Her ne kadar, Adam Smith Artan Verimlilik anlayn gndeme getirmi olsa da, gnmzde, tarmsal retimde ve sanayi retiminde artan nfusa bal olarak David Ricardo'nun dile getirdii ve savunduu bir kavram olarak, Azalan Verim Yasas geerlidir. Firma baznda, doal kaynaklar, emek ve sermaye retim faktrleri, yani hammade, igc ve makine-techizat miktar arasnda oluturulan hassas dengeye Optimal Faktr Bileim Oran, diyoruz. Eer, retim faktr arasndaki hassas denge bozulup, bir veya iki retim faktrnn miktar sabit tutulur iken, birinin miktar arttrlr ise, bu o firmada retim esnasnda yakalanm olan verimlilik seviyesinin azalmasna neden tekil eder. Bu nedenle, verimlilik azaldka retim maliyetlerinin de artt grlr. Marjinal Kaynak Maliyeti, bu anlamda her bir ek faktr kullanlmas sonucu firmann maliyetinde meydana gelen artlar olarak da tanmlanabilir. Makro erevede ise, bir lkedeki genel verimlilii tanmlamak iin toplam faktr verimlilii kavram kullanlmaktadr. Baka bir ifadeyle, retim sonucunda ulalan rnn sz konusu retim faaliyetlerinde kullanlan girdilere blnmesiyle hesaplanmaktadr. Bu balamda, igcne nazaran sermaye stokunun daha hzl artmas sermayenin derinlemesi olarak tanmlanmaktadr. Firma mal ve hizmet retmeye, rettii rnlerden para kazanmaya devam ettike yeni kararlar verir. Bu nedenle firmann retimi esnasnda katland maliyetler nemlidir. Firmann mal ve hizmet retirken katland maliyetleri verimlilik nemli lde etkiler. Firma ne kadar yksek bir verimlilikle alyorsa, dolaysyla retim faktrlerini ne kadar etkin kullanyorsa, o kadar da karl alyor demektir. O halde, firmann kulland her birim retim faktrnn, firmann toplam retimine verimlilik anlamnda katksn lmek gerekir (yksek verim-dk maliyet-yksek kar). Marjinal rn (Marjinal Verim - M): Firmann her bir retim faktrnn, firmann toplam retimine verimlilik anlamnda yapt katkya Marjinal rn denir. Marjinal Fiziki rn retime katlan son birim deiken retim faktrnn toplam fiziki rnde yol at deiikliktir. Marjinal rn toplam rndeki (toplam hasla) deimenin, faktr miktarndaki deimeye oranlanmasyla bulunur. Marjinal rn orijinden balayan, ok hzl artan ve ayn hzla azalan, bir noktada da yatay eksenle kesien geometriksel ekildir.
21
TSPAKB
M, , T (MP, AP, TP)
T= Max.
M= max. (Optimal Faktr Bileim Oran)
O 0 1 4 7 8 M= 0 (Gizli sizlik Blgesi) i Says M
Yukardaki grafikte yer alan rnek firma, kk ve snrl sayda ii altran bir firmadr. Firmada, 4. igcne kadar verimlilik artmaktadr ve 4. igcnn firmaya verimlilik anlamnda katks maksimumdur. 5. igcnden itibaren her katlan igcnn firmaya verimlilik anlamnda katks azalmaktadr. Sonuta, 8. igcnn M katks, 0(sfr)dr. Sz konusu deerleri gz nne alarak; 4. igcne kadar her istihdam edilen igcnn M deerinin bir ncekine gre daha yksek olduunu dikkate aldmzda, Toplam rn (T) Erisi, 4. igcne kadar artarak artan bir seyir izleyecektir. Fakat 4. igcnden itibaren M deerleri azaldndan dolay T erisi azalarak ykseliini srdrecektir. Eer firma, 8. igcnde M=0 olmasna ramen igc istihdam etmeye devam ederse, bu noktadan sonra istihdam edilen her igcnn M deeri negatif (-) olduu iin, T erisi de geecek ve belirli bir saydaki iinin istihdam sonras sonra 0a (sfr) ulaacaktr. M=0dan sonra firma igc istihdam etmeye devam ederse, bu blge Gizli sizlik Blgesi olarak adlandrlr. Bunun nedeni; M=0 noktasndan sonra istihdam edilen her igcnn, cret almasna ramen firmann toplam retimine verimlilik anlamnda katksnn olmamasdr. Yani, sz konusu igc alyor grnmesine ramen, gizli isizlie neden olacaktr. Bu durumda firmalarn, ii maliyetleri artar.
22
TSPAKB
Ortalama rn (O) Erisini oluturan deerler ise, T erisinin zerindeki deerlerin igc saysna blnmesiyle bulunur. O erisi, M ve T erisiyle beraber 1. igcnde ayn noktadan balayan; ama Me gre daha yava bir tempoda artan, maksimum olduu noktada M Erisi tarafndan kesilen ve o noktadan sonra dn yava bir tempoda srdrerek, T erisiyle ayn noktada 0a (sfr) ulaan bir geometriksel ekildir. Dikkat edilmesi gereken dier bir husus da, Optimal Faktr Bileim Orandr. M Erisinin maksimum olduu nokta, Optimal Faktr Bileim Orannn yakaland noktadr. Optimal Faktr Bileim Oran, mal ve hizmet retiminde kullanlan 3 retim faktr olan; doal kaynaklar, emek ve sermaye ya da dier bir deyile hammadde, igc ve makine ve tehizat arasnda en yksek verimlilikle almay salayacak hassas bir dengenin oluturulduu veya yakaland bir retim seviyesi anlamna gelir. Firma, Optimal Faktr Bileim Oran noktasnda birim bana en yksek karllkla almaktadr. Ancak bu nokta, firmann toplam krnn da maksimum olduu nokta anlamna gelmez. Bir firmann retimin belirli bir noktasnda birim bana en yksek krllkla almas demek, firmann toplam karnn maksimum olmas anlamna gelmez. Optimal Faktr Bileim Orannda firmann toplam kar maksimum deildir. Maksimum karllk iin M Erisinin yatay eksenle bulutuu, yani en son istihdam edilen ignn salad M deerinin sfr olduu noktaya kadar firmann retimine devam etmesidir. M Erisinin maksimum olduu noktada sadece bir birim maln kr maksimize olmutur. nemli olan, firmann tm kapasitesi ile toplam karn maksimize etmesidir. RETM FAKTRLER: Firmalarn mal ve hizmet retimi gerekletirmek iin kullanmak zorunda olduklar her unsur retken kaynaklar veya retim faktrleri olarak adlandrllr. u faktrler, retimi gerekletirmek iin kullanlan Doal Kaynaklar (Hammadde ve Toprak), Emek (gc), Sermaye (Milli Servet) ve Giriim (Teebbs) retim faktrleridir. Doal kaynaklar retim faktor, hammadde ve topraktan oluur. Toprak tarm ve ta ve topraa dayal sanayi benzeri alanlarda hammadde olma ve mal ve hizmet retimi iin kurulacak bir tesisin inaas iin gerekli olan arazi anlamnda gayrimenkul olma zellii ile ortaya kar. Emek insann kafa ve vcut abasdr. Emek retim faktr bir ulusal ekonomide istihdam edilen igcn temsil eder. En vasfsz i gcnden en tepe yneticiye kadar retimde grev alan her birey emek faktr ierisinde yer alr. Bir bireyin emek retim faktr ierisinde yer almas, aln teri karlnda cret almas ile mmkn olabilir. Sermaye retim faktr, bir ulusul ekonomide mal ve hizmetlerin retilmesi, retildikten sonra tketim merkezlerine tanmas ve tketilmesi iin kullanlan tm alt ve st yap unsurlardr. Binalar, demirba, yollar, kprler, barajlar, fabrikalar, makinalar, tat aralar, ime suyu veya doal gaz sistemleri, yani yer stnde ve altnda bulunan tm fiziki
23
TSPAKB
unsurlar sermaye retim faktr kapsamna girer ve tm bu deerlerin toplam Milli Serveti temsil eder. Giriim retim faktr ise, dier retim faktrn piyasalarndan temin eden ve mal ve hizmet retimini organize eden faktrdr. Mal ve hizmet retiminin gereklemesi iin yatrm yapan ve birikimlerini kaybetme riskini gze alarak mal ve hizmet retiminde grev alan retim faktrdr. Bir nevi orkestra efidir. retim faktrleri GSMHnn yaratlmasna saladklar katk nedeniyle Milli Gelir'den bir pay almaya hak kazanrlar. Milli Gelir'den doal kaynaklar retim faktrnn ald paya rant, emek retim faktrnn ald paya cret, sermaye retim faktrnn ald paya faiz ve giriim retim faktrnn ald paya ise ise kar geliri diyoruz. Milli Gelir lkenin ulusal snrlar ierisinde mal ve hizmet retiminde grev alanlara dediimiz faktr gelirlerini tanmlamaktadr. Eer, Trk vatanda olup, dnyann baka lkelerinde mal ve hizmet retiminde grev alan insanlarmz var ise, rnein yurt dndaki iilerimiz, onlarn yabanc lkelerde kazandklar retim faktr gelirlerini Trkiye'ye gndermeleri halinde, yurtdndan gelen rant, cret, faiz veya kar cinsinden faktr gelirlerine ise D Alem Faktr Gelirleri denilmektedir. GSMH: Gayri Safi Milli Hsla, kabaca bir yl ierisinde bir ulusal ekonomide retilen mal ve hizmetlerin toplam katma deerine, ithalattan elde edilen vergi gelirleri ve net d lem faktr gelirlerinin eklenmesi ile bulunan bir deerdir. Bir ulusal ekonominin ulusal snrlar iinde ve dnda yaratt bir yla mahsus en byk deerdir ve genellikle bir lkenin uluslar aras alanda ekonomik performansn gstermektedir. Gayri Safi Milli Hslann retilmesinde Milli Servet kullanlr. Trkiye'nin tahmini milli serveti 2,5 trilyon dolar civarndadr ve Trkiye her yl milli servetinin % 7,5 ile 10'u aras bir GSMH yaratmaktadr. Oysa ABD'de bu oran % 50 seviyelerindedir. Yani, Trkiye verimlilik asndan sorunlu bir ekonomidir. GSMH, iki ekilde hesap edilmektedir. Nominal GSMH ve Reel GSMH. Eer, GSMH hesaplamann yapld yl geerli olan mal ve hizmet fiyatlar; yani cari fiyatlar kullanlarak hesap ediliyorsa, iinde enflasyon veya deflsyondan kaynaklanan deformasyonu da tayor demektir. Bu nedenle, fiyat hareketlerinin aldatc etkisinden temizlemek iin ayrca Reel GSMH hesaplanr. Reel GSMH; belirli bir baz yln mal ve hizmet fiyatlar dikkate alnarak, yani Trkiye iin enflasyondan arndrlm olarak hesap edilen bir GSMH deeridir. Bir yln nominal GSMH deeri, enflasyondan, daha doru bir deiiklikle fiyatlardaki dalgalanmalardan arndrlarak, Reel GSMH deerine dntrlecek ise, bunun iin Deflatr kullanlr. GSMH Deflatr, nominal serileri reel serilere dntrmek amacyla kullanlan bir endekstir. 2002 yl iin hem nominal cinsinden, hem de reel cinsinden GSMH hesaplamak mmkndr.
24
TSPAKB
MLL GELRN DENGEYE ULAMASI Keynesci Modern Makro Ekonomide Ulusal Gelirin Dengesi Toplam Talep ile Toplam Arzn birbirine eit olduu noktada kurulur. Toplam talep toplam arz eitlii denge koulu olarak toplam harcamalarn toplam gelire eit olmas anlamna gelecektir. Toplam Talep: zel ve kamu kesimi tarafndan yaplan tm tketim ve yatrm harcamalarn kapsayan bir fonksiyondur. Tketim harcamalar zorunlu ve ihtiyari olarak ayrlabilir. Literatrde zorunlu tketim otonom tketim veya gelirden bamsz tketim olarak da tanmlanmaktadr. Yatrm harcamalar ise otonom veya dier bir deyile gelirden bamsz niteliktedir. Dier yandan tketim harcamalarnn ve tasarruf harcamalarnn toplam milli gelire eit olacaktr. Denge ulusal gelir dzeyinden daha dk gelir dzeylerinde, denge ulusal gelirinin sanda, ekonomide toplam talep fazlas oluacaktr. Bu durumda toplum rettiinden ok harcama yapyor demektir. Baka bir ifadeyle, toplam planlanan harcamalar toplam retimi amakta ve ekonomide bir harcama fazlas olumaktadr. Toplam talep fazlasnn olumas halinde, firmalarn ellerindeki mal stoklar giderek eriyecek ve giriimciler retimlerini arttracaktr. Bu durumda istihdam da bir art toplam talebi de ksmen artracak ve sonuta ekonomi balang denge ulusal gelir dzeyinde dengeye ulaacaktr. Toplam Arz: Giriimcilerin rettiklerinin satndan elde edecekleri haslatn bu mallar retirken katlandklar maliyetleri karlayaca, maliyetlerle gelirin eitlendii 45olik bir doru biiminde gsterilir. Her noktada yaratlan gelir ile toplam harcamalar (efektif talep) birbirine denktir. Toplam arz zerindeki her noktada, retilen mal ve hizmetlerin retim maliyeti, bu mallarn sat sonucu elde edilmesi beklenen sat haslatna eittir. Dolaysyla Toplam Arz Erisi, bir ekonomide umulan eitli sat haslatlarnda ne kadar mal ve hizmet retilmek istendiini gsterir. Denge ulusal gelir dzeyinden daha byk gelir dzeylerinde, toplam arzn toplam talebin zerinde olmas ile ekonomide toplam arz fazlas oluur. Bunun anlam bu gelir dzeyinde, toplam harcamalarn toplam retimi satn almaya yetmemesidir. Toplam Arz fazlasnn olumas durumunda, ekonomideki firmalarn ellerinde mal stoklarnn birikmesi nedeniyle, reticiler retimlerini daraltr, iten karmalar nedeniyle istihdam daralr ve toplam talepte ksmen bir azalma yaanr. Sonuta ekonomi yeniden balangtaki denge ulusal gelir dzeyinde dengeye oturur.
TA, TT
Toplam Talep Fazlas
TA Toplam Arz Fazlas TT=C+I+G+(X-M)

Kararl Denge: Denge sadece Y* da oluur
Y1
Y*
Y2
Yd
25
TSPAKB
Deflasyonist Ak: Denge Ulusal Gelirinin Tam stihdam Gelir Dzeyinin altnda olumas durumunda ekonomide ortaya kan harcama ana deflasyonist ak denir. Deflasyonist ak reel kt dzeyinin tam istihdam kt dzeyine kmas iin toplam harcamalarn arttrlmas (TT ) gereken miktardr. Keynesyen ekonomistlere gre, bu durumdaki bir ekonominin kendiliinden tekrar tam istihdam dengesine ulamas mmkn deildir. Deflasyonist ak durumunda, Keynesci bir hkmetin yapmas gereken ey, toplam talebi sa yukar doru kaydrmak yani toplam harcamalar arttrarak (otonom yatrmlarla kamu harcamalaryla) ekonomiyi tam istihdam gelir dzeyinde dengeye getirmektir.
TA, TT T Snr
TA
TT1 TT0
Deflasyonist Ak
GSMH A Y* Yp Yd
DEFLASYONST AIK
Enflasyonist Ak: Denge Ulusal Gelirin denge dzeyinin Tam stihdam Gelir Dzeyinin tesinde (sanda) olumas durumunda ekonomide ortaya kan harcama fazlasna enflasyonist ak denir. Reel ktnn tam istihdam dzeyine inmesi iin toplam harcamalarn azaltlmas (TT ) gereken miktardr. Ekonomide denge ulusal gelirinin tam istihdam snrnn tesinde dengeye gelmesi, sadece mal-hizmetlerin fiyatlarndaki arttan kaynaklanmaktadr. Byle bir durumda Keynesci bir hkmetin toplam harcamalar ksp, toplam talebi sol aaya doru kaydrmak suretiyle ekonomiyi tam istihdam dzeyinde, dengeye getirmesi gerekmektedir.
TA, TT T Snr TA
TT0 Enflasyonist Ak TT1
Yp
Y*
Yd
ENFLASYONST AIK
26
TSPAKB
AS-AD Analizi: IS-LM analizinin eksikliini gidermek ynnde ortaya konulan analizde AS (Toplam Arz) ve AD (Toplam Talep) arasndaki etkileim ele alnr. Bu analizde nceki makroekonomik modellemelerde yer almayan fiyatlar genel seviyesi (P) olgusu da analize dahil edilmitir. Buna gre AD erisi IS-LM analizinde fiyatlarla ilgili deiimden yola klarak elde edilir. Eer denge milli gelirde, yani retim hacmi ve para arz veri iken fiyatlar (P) azalrsa, parann reel alm gc artacandan LM saa kayar ve milli gelir seviyesi artar. Bir baaka deyile fiyatlar derken talep asndan bakldnda milli gelir artar. AS erisi ise, bir lkede reticilerin yani ASnin fiyatlara ynelik tavrlarn ortaya koyar. Bu adan bakldnda, arz edenler iinde bulunduklar koullara gre farkl tepkide bulunabilirler. Eer Keynesin tanmlad trden bir efektif talep yetersizlii iinde iseler, fiyat artlarndan bamsz bir ekilde retimi artrma eiliminde olurlar (Keynesyen Aralk). Yani eksik kapasitelerini talep art ile karlatka kullanmaya ynelirler. Kapasite snrna yaklatka ksa dnemde retimi artrabilmek iin ykselen maliyetlerle alrlar, bir baka deyile azalan verim yasasna tabidirler. Bu adan bakldnda ancak fiyat artlar olduunda retimi artrabilirler (Ara Aralk). Tam istihdam snrna ulaldnda ise, artk ksa dnemde retimi daha fazla artrmak mmkn deildir ve talep artlar sadece fiyatlar (P) ykseltir (Klasik Aralk).
Fiyatlar P AD Toplam Arz AS
AD AD
Toplam Talep AD
O
Reel Milli Gelir Y
AS-AD analizi geniletici maliye politikalarnn fiyatlar genel dzeyi zerindeki etkisini de gsterebilmektedir. Buna gre, kamu kesimi harcamalarn artrarak AD zerinde olumlu bir ivme yaratr. Dier bir anlatmla AD saa kayar. Eer ekonomi Keynesyen aralkta ise, yani isizlik ve efektif talep yetersizlii sorunu varsa saa kayan AD ile milli gelir ve istihdam artacak ancak enflasyon sorunu olmayacaktr. Geniletici maliye politikalar ilerleyen dnemlerde ADyi ara arala ulatrr ki bu durumda artan kamu haracamalryla saa kayan AD fiyatlar da artrmaya balayacaktr. Milli gelir tam istihdam snrna ulatndaysa genilemeci maliye politikas sadece enflasyona neden olacaktr. BYME HIZI: Ekonomik Byme Hz Oran, 2007 ylnn 3. eyreine kadar Reel GSMH deerleri karlatrlarak hesaplanmtr. Bir ulusal ekonomide, bir nceki yln ayn eyreine (dnemine) gre veya yllk bazda, bir nceki yla gre ulusal ekonominin daha fazla mal ve hizmet retmeyi baarmas, ekonomik byme olarak tanmlanabilir. Eer, karlatrma Nominal GSMH deerleri zerinden yaplrsa aldatc olacaktr. nk, iinde
27
TSPAKB
enflasyonun aldatc etkisi tayacaktr. Bu nedenle, gerek ekonomik byme hzn, yani Reel Ekonomik Byme Hzn, ya da ksaca byme hzn lmek iin Reel GSMH deerleri karlatrlr ve bir nceki yln ayn eyreine (dnemine) gre veya bir nceki yla gre Reel GSMH deeri artmsa, ekonomi bym kabul edilir. Bylece, geliri artan toplum da daha fazla tketme olanana kavuur. Tekrarlamak gerekirse, Reel GSMHda bir nceki dneme gre meydana gelen yzde art oranna ekonomik byme oran denmektedir. Yani, 2006 ylnn Reel GSMH oran, 2005 ylnn Reel GSMH oranna blndnde veya oranlandnda kan yzdesel deiim deeri, o ekonominin ekonomik byme hzdr. Bununla birlikte, 8 Mart 2008 tarihinde TK tarafndan yaplan aklama dorultusunda, Trkiyede ekonomik byme hznn hesaplanma yntemi deimi ve artk hesaplamann GSYH deerleri zerinden yaplaca duyurulmutur. DURGUNLUK, RESESYON, DEPRESYON: Eer, bir ulusal ekonomide ekonomik byme yavalyor ise bu durum durgunluk (stagnation) olarak tanmlanr. Kabul edilebilir lde ksa bir zaman dilimi iin (6 ay ile 1 yl aras) ekonomik bymede bir gerileme yaanr ise, rnein ulusal ekonomi iki eyrek (dnem) arka arkaya negatif byme gsterir ise, bu durum resesyon olarak tanmlanmaktadr. 2007 ylnn ikinci yarsndan bu yana, ABD ekonomisi iin bu sre tartlmaktadr. Eer ekonomik bymede gzlemlenen gerileme iddetli ve derin ise ve uzun bir zaman dilimini kapsyor ise, bu tr bir gerileme ise depresyon olarak tanmlanmaktadr. rnein, 1929 Dnya Ekonomik Buhran ve 2001de Trkiyenin yaad kriz gibi. KONJONKTR DALGALANMALARI: Ulusal ekonominin reel retim hacminde gzlemlenen ini ve klar konjonktr veya konjonktr dalgalanmalar olarak adlandrlmaktadr. Konjonktr ekonomideki byme ve daralma dnemlerinin dnml olarak yaanmasn ifade etmektedir. Konjonktr dnemi drt aamadan meydana gelir: tepe, daralma, dip ve genileme. Keynesyenlere gre konjonktrel dalgalanmalarn temel nedeni toplam talebin (harcamalarn) daralmas ya da genilemesidir. Ekonomiyi tam istihdam dengesine yneltebilmek iin devletin ekonomiye mdahalesini ngrmektedirler. Monetaristler ise ekonomideki konjonktrel dalgalanmalarn nemli lde para arzndaki deiikliklerden doduunu dnmektedirler. Bu nedenle, istikrarl bir para arznn ekonomik istikrar asndan daha uygun olacan dnrler. Para arz hibir zaman mal ve hizmet arzndan (byme oranndan) daha byk hzla artmamaldr.
28
TSPAKB
Reel konjonktr teorisi ise ekonomik dalgalanmalarn ardnda yatan temel faktr verimlilikte ortaya kan tesadfi dalgalanmalardr. Sz konusu bu sreci ise genel olarak teknolojik deimelerin harekete geirdii kabul edilmektedir. Bu yaklam, temelde yeniklasik ekonomistlerin grlerini kabul etmekle birlikte, parasal deikenlerin ekonomik ajanlarn eksik bilgiye sahip olmas durumunda bile reel ekonomik deikenleri etkileyemeyecei noktasna yenilik getirmektedir. Konjonktr dalgalanmalarnn temel kayna, reel ekonomik faktrlere balanmakta ve teknolojik deimeler n plana karlmaktadr. Yine de para miktarndaki deimeler baz etkiler yaratabilmektedir. Ekonomideki para miktar artarsa toplam talep deiir ve bu nedenle retimde geici bir art yaanr, ancak uzun vadede konjontrn yn ve aamalar zerinde belirleyici etkisi yoktur. PHLLPS ERS: A. William Phillips'in ortaya koyduu bir yaklam olmas nedeniyle, onun soyad ile anlan bu analiz, bir anlamda iinde enflasyonun ikinliini barndran nominal cretler ile istihdam seviyesi arasndaki ters orantl ilikiyi tanmlamaktadr. Pek ok ekonomist bu ilikiyi, bir lde enflasyon ile isizlik arasndaki ters orantl ilikiyi tanmlayan bir analiz olarak ele almay tercih etmitir. Yani, her ulusal ekonomi bir miktar isizlii azaltmak iin bir miktar enflasyona, bir miktar enflasyonu azaltmak iin bir miktar isizlie katlanmak zorundadr. STAGFLASYON: ngilizce durgunluk (stagnation) ve enflasyon (inflation) kelimelerinin birletirilmesinden retilmi olan stagflasyon, ekonominin durgunluun yaand bir ortamda yksek bir enflasyon ve isizlii de beraber yaamas srecidir. Yani, ekonomik sorun bir arada yaanmaktadr. Bu durum, Phillips Erisi yaklamnn da artk 1970'li yllarn dnyasnda geerli olmadn gstermitir. zellikle, Vietnam Sava ile birlikte ABD ekonomisinde grlen sorunlar ve Petrol Krizi ile birlikte dnyann nde gelen ekonomilerinde 1970'li yllarda gzlemlenmi bir zel ekonomik dengesizlik srecidir. MLL GELR: Ekonomi Bilimi'nin tanmlad drt retim faktr olan doal kaynaklar, emek, sermaye ve giriim retim faktrlerine datlan rant, cret, faiz ve kar gelirlerinin toplam Milli Gelir'i verir. Milli Gelir, GSMH deerinden Amortismanlar ve Dolayl Vergiler drldkten sonra bulunan bir deerdir. Milli Gelir, retim faktrleri arasnda, her bir retim faktrnn mal ve hizmet retimine katt ve hakettii pay kadar datlabiliyorsa, yani bir hakszlk sz konusu deilse, bu duruma Adaletli Gelir Dalm diyoruz. Eer, bir veya birden fazla retim faktr milli gelirden hakettiinden daha fazla pay alyor ise, bu duruma Gelir Dalm Adaletsizlii diyoruz. TKETM: Milli Gelir'den kabaca direkt vergilerin drlmesi ile, Kullanlabilir veya Harcanabilir Gelir'e ulalr. Kullanlabilir Gelir bireyler ve kurumlar tarafndan iki ekilde kullanlr; Tketim Harcamalar ve Tasarruflar. Mal ve hizmetlerin insan ihtiyalarn dorudan doruya giderecek ekilde kullanlmasna tketim denir. Bu kullanmn parasal deeri tketim harcamalarn oluturur.
29
TSPAKB
TASARRUF: Kullanlabilir Gelir'den tketim harcamalarnn karlanmasndan sonra, bireyler ve kurumlar tarafndan halen harcanmam bir artk deer kalr ise, bu deer tasarruf olarak adlandrlr. Makro ekonomide Toplam Yurtii Tasarruflar ifadesi ile geer. Tasarruf Paradoksu ise, halkn daha yksek oranda tasarruf etmesi ile tketim harcamalarnn azalmasnn, yatrm harcamalarnda da daralmaya neden olmas nedeniyle, ekonomik bymenin yavalamas ve tasarruflarn azalmasdr. Yani, tasarruf eiliminin artmas uzun vadede toplam tasarruflarn azalmasna yol amaktadr. Bu durum bir paradokstur. Bir lkenin ulusal tasarruflar yatrmlarn finasmannda kullanlmaktadr. Ancak sz konusu yatrmlar=tasarruflar denklemi devletin var olmad ve da kapal bir ekonomi balamnda geerlidir. Eer devlet varsa ve da ak bir ekonomi sz konusu ise bu dengede deime sz konusu olacaktr. rnek vermek gerekirse, kamu kesimi bte a ve/veya d ticaret a varsa yatrmlar tasarruflar aabilecek ve d dnyann tasarruflarnn kullanlmas sz konusu olacaktr. Eer kamu kesimi bte dengesi ve d ticaret dengesi varsa yatrmlarla tasarruflar eitlenecektir. KALKINMA: Ekonomik byme lkenin retim hacmindeki bir arttr. Dolaysyla ekonomik byme sadece saysal bir kavram olarak ele alnmaktadr. Oysa ekonomik kalknma ekonomideki niteliksel gelimelerdir. Ekonomik kalknma toplumun yaam standartlarnda, retilen mallarn kalitesinde veya retim organizasyonunda iyilemeler yaanan bir ortam ifade etmektedir. STHDAM: Bir ulusal ekonomide, mal ve hizmet retiminde grev almak zere altrlmaya hazr nfusa istihdam denmektedir. Neo-klasik iktisatlar ulusal ekonominin her zaman Tam stihdam seviyesinde, yani tm retim faktrlerinin optimal llerde retimde kullanld varsaymn kabul etmilerdir. Oysa, 1929 Buhran sonras, Keynesyen ktisatlar ekonominin eksik istihdam koullarnda da alabileceini ve dengede olabileceini ne srmlerdir. SZLK: alma ve gelir salama kararnda olan bireylerin, hizmetlerinden yararlanmak zere altrlmalarna istihdam denmektedir. alma isteine ve yeteine sahip olup, cari cret haddi ile alma saatlerini kabul ettii halde i bulamayan kimseye isiz denir. Toplam igc ierisinde isiz olanlarn yzdesine ise isizlik oran denmektedir. sizliin eitli trlerinden bahsetmek mmkndr. sizlik trleri; ksmi ve yaygn, geici ve srekli olmak zere tasnif edilebilir. Ksmi ve geici isizlik, yer ve meslek deitirme srasnda belirir. Bu trden isizliin en tipik olan konjonktrel isizliktir. Konjonktrel isizlik, retim hacminde zaman zaman ortaya kan daralmalarn yaratt isizliktir. Ekonominin btn sektrleri ile toplu ve devaml olarak durgun bir dzeyde kald dnemlerde ise yapsal isizlik belirir. Uluslararas alma rgt ILO normlarna gre bir baka tanm 'Eksik stihdam'dr. Buna gre, eer istihdam istatistiklerinin hesapland dnem ierisinde kii tmyle isiz kalm ise, bu durum isizlik kavram ile, ayn dnem ierisinde sadece 15 gn alm ise eksik istihdam olarak tanmlanmaktadr. Yani, isizlie gre eksik istihdamn tek fark ksa bir sre iin alm olmas, ama geri kalan zamanda isiz
30
TSPAKB
olmasdr. Bu nedenle, kimi zaman gerek isizlii hesap etmek iin isizlik oran ile eksik istihdam orann toplamak uygulamas grlmektedir. sizlik sorunu balamnda tartlan baka kavramlar da sz konusudur. rnein igc bir ulusal ekonomide fiilen alanlarn says ile isiz olanlarn saysnn toplamndan olumaktadr. Bir lkedeki isizlik orannn hesaplanmas iin her eyden nce o lkedeki igcnn saysnn belirlenmesi gerekmektedir. gc 15-65 ya arasnda olan ve alma arzusunda olanlarn toplam nfus ierisindeki pay ile gsterilmektedir. Ksaca, bir ekonomide fiilen bir iyerinde alanlar ile isiz saysnn toplamndan oluur. gcne dahil olmayan nfus, i aramayp iba yapmaya hazr olanlar ve i aramayp iba yapmaya hazr olmayanlardan (mevsimlik alanlar, ev hanm, renci, emekli, irad sahibi, alamaz halde olanlar) olumaktadr. gcne Katlma oran: gc ierisinde yer alan kurumsal olmayan sivil igc orandr. gcnn kurumsal olmayan alma andaki nfusa orandr. Bamllk oran ise alsan bir kiinin rettiinin ortalama olarak ka kii tarafndan tketildiini ifade etmektedir. Baka bir ifadeyle, bir lkedeki baml nfusun (ocuk, alma zelliinden yoksun hasta ve zrller ile emeklilerin toplam) alan nfusa orandr. Bamllk orannn artmas, alanlarn yknn artmas anlamna gelmektedir. Sz konusu durumda tasarruf eilimi azalmakta lkedeki ekonomik byme hz yavalamaktadr. Doal sizlik Oran: Doal isizlik oran ekonominin normal bir performans gsterdii durumlarda ortaya kan isizlik oran eklinde tanmlanmaktadr. 1960l yllarda ortaya atlan sz konusu kavram, konjonktrel isizlik dnda, yeni i arayan arzi isizler, mevsimlik isizler, baka bir kente gitmedikleri iin isiz kalanlar gibi geni bir kitleyi iermektedir. Okun Yasas: Gayri safi yurtii hasladaki byme oran ile isizlik oran arasndaki ilikiyi ifade etmektedir. Byme oran potansiyel ulusal haslann byme trendini atnda isizlik orannn azalacan ifade eder. Buna gre, fiili byme oran potansiyel haslann byme orann at her % 1 iin, isizlik oran % 0,5 orannda azalma gsterecektir. Mutsuzluk Endeksi = (Enflasyon oran + sizlik oran); Bir ekonomideki enflasyon oran ile isizlik orannn toplanmasyla oluturulan bir makro ekonomik performans endeksidir. GELR DAILIMI: Milli gelirin lke nfsu balamnda nasl blldn ele alan kavram ifade etmektedir. Bireysel gelir dalm, toplam nfusu oluturan yzdelik ksmlarn GSMHden aldklar % oranlar baka bir ifadeyle milli gelirin bireyler arasnda nasl daldn gsterir. Genelde Lorenz erisi aracl ile gsterilir.
31
TSPAKB
Lorenz Erisi: Nfusun belirli bir yzdesinin gelirden ald yzdeyi kan aldn gsteren noktalarn birleimiyle elde edilen eridir. Gini Katsays: E blm dorusu ile Lorenz Erisi arasndaki taral alann e blm dorusu altnda kalan genin alanna orandr. Gini Katsays = (Taral Alan) / S (ABC). Baka bir tanmla bir ulusal ekonomide milli gelirin dalmnn adaletli olup olmadnn lmnde kullanlan katsaydr.
Toplam Gelir Birikimli % %80 %60 %40 %20 A %20 %40 Lorenz Erisi %60 C Nfus Birikimli % %80 E Blm Dorusu B
LORENZ ERS
1.2 Tketici Dengesi Analizi

Tketici fayda maksimizasyonu peinde komaktadr. Tketicinin snrl geliri ile kulland mal ve hizmetlerden elde ettii faydasn maksimize etmesi sonucunda ulat denge durumunu ifade eder. Tketicinin fayda maksimizasyonu peinde komas Homo Economicus varsaymna dayanmaktadr. Homo Economicus (ktisadi nsan) Varsaym: Homo Economicus iktisadi aklc (rasyonel) insan anlamna gelir ve iktisattaki tketicinin, tam bilgiye sahip olmas, seici olmas, ou aza tercih etmesi ve tercihler arasnda tutarl olmas zelliklerine sahip olduu kabulnn yaplmasdr. Bu varsaym gerei, tm ekonomik birimler kiisel karlarn maksimize etmek iin aba sarfedeceklerdir. Tketici Dengesi asndan iki nemli kavram, Kaytszlk Erileri ve Bte Dorusu kavramlardr. Bu kavramlara gemeden nce toplam fayda ve marjinal fayda kavramlarn tanmlamakta ve aralarndaki ilikiyi belirlemekte yarar bulunmaktadr. Toplam fayda (TU): bir maldan belirli bir miktarda tketildiinde tketilen btn birimlerden salanan faydalarn toplam veya bir maln tketilen tm birimlerinin tketiciye salad faydalarn toplamdr. Marjinal fayda (MU): bir maln tketilen ek bir biriminin, daha nce tketilen birimlerden elde edilen toplam fayda da yol at deiiklik olarak ifade edilir. Tketicinin tkettii son birim maln toplam faydasnda yol at deiikliktir. Marjinal Fayda toplam fayda fonksiyonunun tketilen mal miktarna gre birinci trevidir.
32
TSPAKB
Azalan Marjinal Fayda Yasas: Tketici bir maln kullanmn eit miktarlarda artrdnda, tketilen her ek birim maln salad fayda olan marjinal faydasnn, azalacan, yani her ek birimin marjinal faydasnn bir nceki birimden daha az olacan ifade eder. Toplam faydann maksimum olduu tketim miktarnda marjinal fayda sfra eit olur. Toplam faydann maksimum, marjinal faydannda sfra eit olduu tketim dzeyi Doyum Noktas olarak adlandrlr.
TU, MU
TU maksimum ise MU = 0; Doyum Noktas
TU
MU
KAYITSIZLIK ERS
X Mal
(FARKSIZLIK E FAYDA ERS) : Bir tketiciye ayn toplam fayda dzeyini salayan fark mal bileimlerini ifade eden noktalarn birletirilmesi yoluyla elde edilen eridir. Tketici kaytszlk erisi zerindeki hibir noktay (mal bileimini) ayn eri zerindeki baka bir noktaya (mal bileimine) tercih etmez, tamamen kaytszdr.
Kaytszlk Erilerinin temel zellikleri dikkate alndnda; 1. Kaytszlk erileri orijine d bkey (konveks) erilerdir. 2. Kaytszlk Erileri birbirlerini kesmeden sonsuza doru giderler. 3. Ayn kaytszlk erisi zerinde (E1) olmamz kouluyla, farkl X ve Y mal tketim miktarlarn temsil eden farkl kombinasyon noktalar (A,B,C), ayn toplam fayday salar. Ayn kaytszlk erisinden yararlanan farkl tketicilerden birisi, ahsi tercihleriyle A noktasndayken, 2. tketici B noktasn, 3. tketici ise C noktasn tercih edebilir. Her 3 tketicinin de tercihleri farkl olsa da kendi tketici dengelerini ayn eri zerinde aryorlarsa, her 3 tketici de ayn toplam fayday elde eder. Ayn kaytszlk erisi zerinde bir noktadan dierine geildiinde toplam fayda dzeyi deimez. 4. Her kaytszlk erisi, bir soldaki kaytszlk erisine gre daha yksek bir toplam fayday, bir sadaki kaytszlk erisine gre ise daha dk bir toplam fayday temsil eder. (TFE3 > TFE2 > TFE1) 5. Kaytszlk erileri negatif eimlidir. Kaytszlk erilerinin sol yukardan sa aaya doru inme nedeni, tketicinin ayn fayda dzeyinde kalmak iin bir maldan tkettii miktar azaltrken dier maldan tkettii miktar artrmak zorunda olmasdr.
33
TSPAKB
Kaytszlk Paftas: Bir tketicinin deiik tatmin seviyelerini gsteren ok sayda kaytszlk erisinin bir araya getirilmesiyle oluan eriler topluluudur. ki farkl maln yer ald kaytszlk dzleminde yer alan her noktadan muhakkak bir farkszlk erisi geer.
Y mal
KAYITSIZLIK ERLER KAYITSIZLIK PAFTASI
Io
I1
I2 X mal
Hangi kaytszlk erisinin tketici iin doru eri olduunu ise, Bte Dorusu ile ilgili kaytszlk erisinin teet olduu noktaya bakarak anlayabiliriz. MARJNAL KAME ORANI (MRS): Kaytszlk erisinin bir noktadaki eimi eklinde tanmlanabilir. kame bir maln bir dieri yerine kullanlmasdr. Tketicinin ayn toplam fayda dzeyinde yani ayn kaytszlk erisi zerinde kalabilmesi iin, mallarn birinden bir birim daha fazla tketmesi durumunda, dier maldan vazgeilmesi gereken miktar arasndaki ilikiyi gsterir. Baka bir ifadeyle marjinal ikame oran, farkszlk erisi zerinde bir nokta etrafnda tketicinin bir mal, dier bir mala tercih ettii deiim orann ifade etmekte, yani ayn kaytszlk erisi zerindeki ikame ilikisini gstermektedir. Marjinal ikame oran ayrca tketilen mallarn marjinal faydalar oranna eit olacaktr. Bu fonksiyonel ilikileri aadaki gibi ifade edebiliriz: MRSxy = [ - Y / X ] = [ - dY / dX ] = [ MUx / MUy ] [Px: X malnn fiyat, Py: Y malnn fiyat, MUx: X malnn marjinal faydas, MUy: Y malnn marjinal faydas] Bte Dorusu ise; en basit ifadesiyle bir tketicinin cebinde snrl geliri, btesini, satn alma gcn temsil eder. Bte dorusunun eimi nispi fiyatlar, yani X ve Y mallarnn fiyatlarnn birbirine orann verir. Bte dorusu; gelirin tamamnn harcanmas durumunda, X ve Y mallarndan alnabilecek miktarlar bileimini gsterir. Bte Dorusunun fonksiyonu; G = Px qx + Py qy (G: Gelir, qx ve qy mal miktarlar)
34
TSPAKB
(Y) (G / PX) Bte Dorusunun Eimi: tan = Px / Py
(G / PX)
(X)
Bte Dorusundaki Deimeler ve Kaymalar: Yatay Eksendeki Maln Fiyatnn Dmesi: Yatay eksende gsterilen maln fiyat der ise, bte dorusu yatklar ve bte dorusunun yatay eksenle yapt a azalr. nk tketici elindeki ayn miktardaki para ile fiyat ucuzlayan x malndan daha fazla alabilecektir. Yatay Eksendeki Maln Fiyatnn Artmas: Yatay eksende gsterilen maln fiyat ykselir ise (Gelir, zevkler ve dier maln fiyat deimez iken), bte dorusu dikleir ve bte dorusunun yatay eksenle yapt a artar.
X X Malnn Fiyatnn Dmesi (Py ) X Malnn Fiyatnn Artmas (Px )
Dikey Eksendeki Maln Fiyatnn Artmas: Dikey eksendeki y malnn fiyat ykselir ise, bte dorusu yatklar. Dikey Eksendeki Maln Fiyatnn Dmesi: Dikey eksendeki y malnn fiyat der ise, bte dorusu dikleir.
35
TSPAKB
X Y Malnn Fiyatnn Artmas (Py ) Y Malnn Fiyatnn Dmesi (Py )
Tketicinin Nominal (Parasal) Gelirinin Azalmas: Mallarn fiyatlar ve tketicinin zevkleri deimez iken tketicinin nominal gelirinin azalmas durumunda, bte dorusu paralel bir ekilde sol aa doru kayar. Bte dorusunun eimi yine deimez, nk nispi fiyatlar deimemitir. Tketicinin Nominal (Parasal) Gelirinin Artmas: Mallarn fiyatlar ve tketicinin zevkleri deimez iken tketicinin nominal gelirinin artmas durumunda, bte dorusu paralel bir ekilde sa yukar doru kayar. Bte dorusunun eimi deimez, nk nispi fiyatlar deimemitir.
X Tketicinin Gelirinin Azalmas (G) Tketicinin Gelirinin Artmas (G)
Tketicinin nominal gelirinin ve mallarn fiyatlarnn ayn oranda artmas durumunda bte dorusunda her hangi bir deime ortaya kmayacaktr.
36
TSPAKB
Aadaki ekilde, A Noktas, cebimizdeki snrl gelirle X Malndan alnabilecek maksimum miktar, B Noktas ise yine ayn ekilde Y Malndan alnabilecek maksimum miktar temsil eder. Bte Dorusunun saa kaymasnn nedeni, tketicinin gelirinin artmas veya X ve Y Malnn fiyatnn gerilemesi, yani deflasyon etkisidir. Sola kaymann nedeni ise tketicinin gelirinin gerilemesi veya enflasyon olarak zetlenebilir.
X mal Tketici Dengesi A
A1 X0 X1 E1 E3 E2 E1 0 Y1 Y0 B1 B Y mal E E4
A ve B noktalar arasndaki Bte Dorusunun, tketicinin 1000 TLlik snrl gelirini gsterdiini kabul edersek; A-B bte dorusu ile E2 kaytszlk erisinin teet olduu E denge noktas Tketici Dengesi olarak adlandrlr. E Tketici Dengesi Noktas, tketicinin cebindeki snrl geliri amadan, X Malndan X0 ve Y Malndan Y0 adet tketerek maksimum toplam fayday salamasdr. Her tketicinin amac elindeki snrl gelirinin tmn kullanarak maksimum toplam fayday salamak olduundan, tketici E Noktasnda dengeye gelir. Tketici dengede elindeki snrl geliri ihtiyalarn karlayan mallar arasnda yle datrki, her mala harcad son lirann marjinal faydalarn birbirine eitler. Ancak, tketicinin gelirindeki bir azalma veya mallarn fiyatlarndaki ykselme nedeniyle Bte Dorusunun sola kaymas, azalan gelirin A1B1 Bte Dorusu ile temsil edilmesine neden olur. Bylece tketici, yeni gelirine veya yeni mal fiyatna gre tekrar dengesini kurar ve E1 noktasnda dengeye gelir. Tketici Denge Koulu Fayda Maksimizasyonu Koulu: Denge noktasnda mallarn marjinal faydalarnn birbirine oran, fiyatlarnn birbirine oranna (nispi fiyat) eit olmaldr, bu noktada marjinal ikame oranda (MRS) nisbi fiyatlara eit olur. Tketici Denge Koulu: (MUx / MUy) = (Px / Py) = MRSxy Gelir Tketim Erisi: Tketicinin parasal gelirinin, sonsuz kk miktarlarda artrlmasazaltlmas durumunda, fayday maksimize eden yeni denge noktalarnn geometrik yerini
37
TSPAKB
gsteren eriye Gelir Tketim Erisi ad verilmektedir. Baka bir ifadeyle, tketicinin zevkleri ve mallarn fiyatlar deimez kabul edildiinde, nominal gelirin srekli artmas veya azalmas neticesinde, tketicinin faydasn maksimize eden farkl mal bileimlerinin yani yeni denge noktalarnn birletirilmesi vastasyla elde edilen eriye, gelir tketim erisi denmektedir.
Y Mal
Gelir
GELR TKETM ERS
B C
ENGEL ERS
U2
A
U1 U0 X Mal X Mal
Engel Erisi veya Gelir Talep Erisi: Gelir tketim erisinden yararlanlarak her iki mala ynelik engel erileri tretilebilir. Engel erisi, dikey eksende tketicinin gelirinin, yatay eksende ilgili maldan tketicinin kulland miktarlarn gsterildii bir izimdir ve gelirle ilgili maln tketimi arasndaki ilikiyi gsterir. Bu durumda Engel Erisi, X ve Y gibi iki maln fiyatlarnn ve tketici tercihlerinin deimemesi durumunda, tketicinin her bir farkl nominal gelir dzeyinde talep ettii X veya Y mal miktarn gstermektedir. Fiyat Tketim Erisi: Mallarn fiyatlarndaki deimeler, bte dorusunun eiminin de deimesi anlamna gelir ve nispi fiyatlardaki deimenin etkilerini yanstr. Bir maln fiyatnn srekli deimesi halinde, tketicinin faydasn maksimize eden yeni denge noktalarnn geometrik yeridir. Bu eri, iki maldan sadece birinin fiyat deitiinde, tketicinin her iki mala olan talebini nasl deitirdiini ortaya koyar. Fiyat Tketim Erisi zerindeki her noktada tketici hem faydasn maksimize eder hem de gelirinin tamamn harcar. Fiyat Tketim Erisinden bireysel talep erisini elde edebiliyoruz. Bireysel talep erisi ayn tketicinin sadece fiyat deien maln, tketim miktarna ynelik reaksiyonunu gsterir. Bireysel talep erisi bir tketicinin her bir fiyat dzeyinde faydasn maksimize edecek mal miktarn veren eridir.
38
TSPAKB
1.3. retici Analizi ve Optimum Faktr Bileim Orannn Belirlenmesi

Bir firma krn maksimize eden retim miktarn belirlediinde, sz konusu retim miktarn en dk maliyetle retebilmesi de gerekli olacaktr. Bu noktada firmalarn maliyetlerini minimize etmesini salayacak optimal faktr bileim orann nasl belirleyeceini, baka bir ifadeyle optimal faktr bileimi seimini nasl gerekletireceini analiz etmek gerekecektir. Optimum faktr bileiminin, yani firmann i dengesinin belirlenmesinde retim fonksiyonundan tretilen e-rn erisi ve firmann btesi ile her bir retim faktrnden ne kadar alabileceini gsteren e-maliyet dorusu kullanlmaktadr. retim fonksiyonu: retim teknolojisinin deimedii durumda belirli zaman birimi bana kullanlacak girdi miktarlar ile elde edilecek en yksek kt (rn) miktar arasndaki ilikiyi sistematik biimde ortaya koyar. retim fonksiyonunda, veri bir faktr bileimi ile en yksek retimin elde edilebilecei en uygun teknolojinin seildii ve bylece teknolojik etkinliin gerekletii kabul edilir. Ern Erisi: Ayn toplam retim miktarn gsteren girdi bileimlerinin girdi dzlemindeki geometrik yeridir. Eri zerindeki her nokta eit retim dzeyini belirleyen girdi bileimlerini ifade eder. Deiik girdi miktarlaryla elde edilebilecek ayn rn miktarn gsteren eridir. Ern erilerinin zellikleri: Bir ern erisinin zerindeki tm noktalar ayn retim dzeyini gsterir. Srekli negatif eimlidirler. Sol yukardan sa aaya inerler. Birbirlerini ve eksenleri kesmezler. Orijine gre d bkeydirler. Orijinden uzaklatka ern erilerinin ifade ettii toplam retim miktar artar.
39
TSPAKB
K Faktr
X3 X2 X1
L Faktr
Marjinal teknik ikame haddi (MRTS): ern erilerinin bir noktasndaki eimine denir. MRTS ern erisi zerinde bir girdiyi artrdmzda, rn miktarnn deimemesi iin dier girdilerden ne kadar vazgeilmesi gerektiini gsteren deiim orandr. MRTS faktrlerin marjinal fiziki rnlerinin oranna eittir. Emaliyet Dorusu: Firmann deiik girdileri kullanrken veri faktr fiyatlarnda maksimum harcama seviyesini gsterir. Baka bir ifade ile, emaliyet dorusu firmann elindeki bte ile fiyatlar veri olan iki faktrden satn alabilecei (maksimum miktarlar ifade eden) eitli bileimleri gsteren noktalarn geometrik yeridir. Negatif eimlidir ve emaliyet dorusunun eimi nispi faktr fiyatlarn (PL/PK)gsterir.
K Faktr
Emaliyet Dorusunun Eimi: tan = PL / PK
L Faktr
retici Dengesi veya Optimal Faktr Bileim Orannn Belirlenmesi; Maliyet Minimizasyonu veya kt Maksimizasyonu Koulu: E-rn erisi ile e-maliyet dorusunun birbirine teet olmasdr. Firma krn maksimize edecek optimum faktr bileimine ulamak iin, faktrlere harcad paray iki faktr arasnda o ekilde datacaktr ki birisine harcad son lira ile, ikincisine harcad son lirann toplam rne yapt katklar (marjinal rnleri) birbirine eit olur. Firmann Btesinin Deimesi: Faktrlerin fiyatlar ve teknoloji deimez iken, firmann btesinin artmas yani o maln retimine daha fazla kaynak ayrmaya karar vererek leini bytmesi ve daha fazla maliyete katlanmaya hazr olmas durumunda, emaliyet dorusu paralel ekilde saa doru kayar.
40
TSPAKB
Genileme Yolu: Faktr fiyatlar sabit iken, bir firmann eitli retim hacimlerinin minimum maliyetle gerekletirilmesini salayan optimum faktr bileim noktalarnn geometrik yeridir. Firmann leini bytt her yeni btesiyle, minimum maliyetle retecei maksimum retim dzeyini gsteren optimum faktr bileim oranlarn ifade eden denge noktalarnn (D1, D2, D3) birletirilmesi yoluyla bulunmaktadr. Bu durumda genileme yolu, ern paftas ve girdi fiyatlar deimezken, firmann deiik maliyet imkanlarna gre ortaya kan retici denge noktalarnn geometrik yeridir.
K
GENLEME YOLU
D3 D2 D1 X2 X1
X3
Ekonomik Rant: Sz konusu kavram gnmzde toprak dndaki retim faktrlerinin de rant elde edebileceini kabul etmesi ile, rant kavramna daha genel bir anlam kazandrlmasndan domaktadr. Ekonomik Rant, bir eyin frsat maliyetinin zerinde elde ettii her trl demeyi ierir ve bir retim faktr sahibinin geliridir. Bu gelir faktr sahibinin faktr kullandrmas iin kabul edecei miktarn stdr. Transfer Kazanc: Bir faktrn belirli bir istihdam yerinde kalmasna yetecek olan deme miktarna transfer kazanc veya transfer fiyat denir. rnein, bir endstri bir emek trn istihdam edebilmek iin belli bir creti mutlaka demek zorunda ise ve bunun altndaki cretlerde hi kimse orada almak istemiyorsa o cret dzeyi emein o endstriye transfer fiyatdr. Faktrn fiyat faktrn transfer kazancndan byk olduunda, ikisi arasndaki fark ekonomik rant oluturur (ekil C). Bir faktrn arz esneklii sfr olduunda o faktrn elde ettii tm gelir ekonomik rant kapsamnda ele alnr ve ekonomik rant bu durumda maksimum dzeyde olur (ekil A). Bir faktrn arz esneklii sonsuz olduunda ise o faktrn elde edecei ekonomik rant sfr olur ve sadece transfer kazanc elde eder (ekil B).
41
TSPAKB
Pf
S
Ekonomik Rant
Pf
Transfer Kazanc
Pf
Ekonomik S Rant Transfer Kazanc
S D qf ekil A: Arz Esneklii Sfr Tm Gelir Ekonomik Rant D
D qf
qf ekil B: Arz Enselii Sonsuz; Tm Gelir Transfer Geliri
ekil C: Ekonomik Rant ve Transfer Geliri
1.4. Genel Denge Analizi

Leon Walras tarafndan gelitirilen genel denge analizi, ceteris paribus varsaymnn devreden karlmas suretiyle, ekonomideki tm karar birimlerinin davranlarnn e anl olarak ele alnmasyla bir ekonomideki tm iktisadi olaylar arasnda mevcut olan ilikilerin ortaya koyulmas iin kullanlan ve dolaysyla tm ekonomik olaylarn aklanmasn salayan bir analiz yntemidir. Bu analiz, mal ve faktr piyasalarndaki tm fiyat ve miktarlarn eanl olarak belirlenmesine olanak tanr ve her eyin her eyi belirledii varsaylarak, bu etkileim aklanmaya allr. Genel denge, bir ekonomide tm mal, hizmet ve faktr piyasalarnn ayn anda dengeye gelmesidir. Genel dengenin salanmas toplumsal refahn en st seviyede olduunu gsterir. Bir ekonomide genel denge retimde ve tketimde etkinliin ayn anda salanmas durumunda salanr. PARETO OPTMALTE KRTER: Buna gre, bir toplumda en az birinin refah dzeyini azaltmakszn, dier kiilerin (ya da en az bir kiinin) refah dzeyini ykseltme olanann bulunmamas durumunda, o toplumda optimum refah dzeyine ulalm demektir. Bir ekonomide optimum refah dzeyine retimde ve tketimde etkinliin e anl olarak salanmas sonucunda ulalabilir. TKETMDE (BLMDE -MBADELEDE) ETKNLK Pareto (Optimal) Etkin Dalm: retimin tketiciler arasnda optimal blm anlamna gelmekte ve tketicilerin ulatklar maksimum tatmin dzeylerini veren optimal dalmn, o toplumda bir kiinin refah dzeyini azaltmadan bir baka kiinin refah dzeyinin artrlmasnn imkansz olacak ekilde, mal ve hizmetlerin tketiciler arasnda datlm olmas durumunu ifade etmektedir. Mallarn tketiciler arasnda etkin bir ekilde dalmas iin, tm tketiciler iin, mallar arasndaki marjinal ikame oran ayn olmas gereklidir. Anlama Erisi (Szleme Erisi Etkin Tketim Erisi): Tketiciler arasnda mal deiiminin durduu ve pareto etkin olarak adlandrlan teet noktalarnn birletirilmesi suretiyle elde edilen eriye verilen addr. Baka bir ifadeyle, iki bireyin iki mal etkin olarak paylatklar bileimlerin geometrik yeridir. ki ayr tketicinin kaytszlk erilerinin tersten birbirine teet olduu noktalar birletiren eridir. Anlama erisi, kiilerin iki mal arasndaki marjinal ikame hadlerinin birbirine eit olduu noktalarn geometrik yeridir. Anlama erisi zerindeki bir noktadan dier bir noktaya geildiinde, bir kiinin fayda dzeyinin arttrlabilmesi iin dierininki muhakkak azaltlmak zorunda kalnr.
42
TSPAKB
X Mal I0B I1B Y Mal I3B I1A I0A X Mal I2B I3A I2A I4A
ANLAMA ERS
Y Mal
I Kaytszlk erilerini gsterir.
retimde Etkinlik: Optimal kaynak dalmnn salanmasn ve toplumda varolan retim faktrlerinin eitli mallarn retim alanlar arasnda optimum dalmnn gereklemesini ifade etmektedir. Pareto optimalite kriteri gerei retimde etkinlie, elde edilen rnlerden bir tanesinin dahi retim miktarnn azaltlmadan, dierinin miktarnn arttrlmasnn olanaksz olduu durumda ulalacaktr. Baka bir ifadeyle, retim dzeyinin maksimuma erimesi neticesinde salanan optimum faktr dalmnn, faktrlerin retim alanlar arasndaki dalmn deitirerek en az bir maln retimini, dier mallarn retimini azaltmakszn, arttrmak imkannn bulunmamas durumunda gerekleecektir. Bunun salanmas halinde, retim srecine katlan tm retim faktrlerinin marjinal teknik ikame oranlar birbirine eit olacaktr. Etkin retim Erisi (retimin Anlama Erisi veya Bat Erisi): Eksenlerde emek ve sermaye faktrlerinin bulunduu bir grafikte, iki reticinin ern erilerinin birbirine teet olduu retimde etkinliin saland noktalarn birletirilmesi yoluyla elde edilen eriye verilen addr. ki ayr reticinin ern erilerinin birbirine teet olduu noktalarn geometrik yeridir. Etkin retim erisi zerinde bir noktada bir maln retim miktarn arttrmay arzuladmzda, dier maln retiminden muhakkak bir miktar azaltmak durumunda kalrz.
Emek Faktr (L) Y0 Y1 Y2 Y3 X1 X0 Y0,1,2,3 ve X0,1,2,3,4 ern erilerini gsterir Emek Faktr (L) X3 X2 X4
ETKN RETM ERS
Sermaye Faktr (K)
Sermaye Faktr (K)
43
TSPAKB
1.5. Piyasa Baarszlklar

Piyasa baarszl kavram bir ekonomide Pareto optimumunun (Pareto etkinliinin) veya genel dengenin salanmamas halini tanmlamaktadr. Gnmzde piyasa baarszl kavram ekonomik birimler arasndaki koordinasyon baarszln ifade etmektedir. Dolaysyla piyasa baarszl, piyasadan gelen fiyat sinyallerine hassasiyetin bulunmamas durumu olarak tanmlanan yapsal katlklardan domaktadr. Piyasa baarszlklar devletin ekonomik hayatta zerine almas gereken ilevler ve kiisel ve kamusal sorumluluk ve haklarn erevesinin belirlenmesinde temel ltlerden biri olarak kullanlmaktadr. Piyasa baarszlklarna ynelik teoriler ayn zamanda devletin ekonomik ve sosyal alandaki rollerinin erevesini izmektedir. Bir piyasada gerekleen ilemlerin etkinliinin belirlenmesinde ilemlerin toplumsal marjinal getirisinin toplumsal marjinal maliyetine eit ya da toplumsal marjinal maliyetinden byk olmas koulu kullanlmaktadr. zel ekonomik birimler asndan Bireysel Marjinal Getirinin Bireysel Marjinal Maliyete eit veya ondan byk olmas etkinlik koulunu oluturmaktadr. Serbest piyasa ekonomisinde zel ekonomik birimlerin kararlar neticesinde Bireysel Marjinal Getirinin Toplumsal Marjinal Yarara eit olmamas ya da Bireysel Marjinal Maliyetin Toplumsal Marjinal Maliyete eit olmamas hallerinin olumas ekonomik etkinlik sorununun bulunduu anlam tayacaktr. rnein bir piyasada eksik rekabet koullarnn olumas durumunda piyasa gcne sahip olan bir irket retimini ksmak suretiyle piyasann etkin ileyiine engel olabilecektir. Bu durumda Bireysel Marjinal Getirinin Toplumsal Marjinal Yararn altnda kalmas sz konusu olacak ve piyasa baarszl ortaya kacaktr. En nemli piyasa baarszlklar unlardr: Kamusal Mallar Dsallklar Erdemli Mallar Tam Rekabet Koullarnn Gereklememesi Asimetrik Bilgi Eksik Piyasalar Ekonomik stikrarszlklar
Tam rekabetin bulunmamas, ekonomik birimlerin piyasa hakknda bilgi noksanlklar, kamusal mallar, dsallklar, ekonomik bymenin salanamamas, gelir ve servet dalmnda adalet tartmalar, fiyat istikrarnn gerekletirilememesi, isizlik, demeler bilanosu dengesizlikleri gibi sorunlar piyasa ekonomisinin baarszl bal altnda toplanmaktadr. Piyasa ekonomisinin bu koordinasyon baarszl karsnda devletin piyasaya mdahale etmesi ve dzenlemeler yapmas bir zm yolu olarak benimsenmitir.
44
TSPAKB
1.5.1. Kamusal Mallar

Piyasa baarszlklarnn en bata gelen nedenlerinden biri olarak kamusal mallar sorunu karmza kmaktadr. Daha ncede ifade ettiimiz gibi kamu mallarn zel mallardan ayran en belirgin unsurlar kullanmda rekabetin olmamas ve kullanmdan dlanamama zellikleridir. Kamu mallarnda kullanmdan dlama mmkn olmad iin fiyat oluturulamamakta ve bir bedel denmesi zorunluluu olmadan herkes bu mal ve hizmetlerden faydalanabilmektedir. Bu durum teoride bedavaclk sorunu (free rider) olarak tanmlanmaktadr. Bedavaclk sorunu nedeni ile piyasa mekanizmas vastasyla kamu mallarnn maksimum sosyal yarar salayacak seviyede retilmesi mmkn olmamaktadr. Dolaysyla bir kimsenin yapt demenin dzeyinden bamsz bir ekilde fayda salad bir durumda, piyasa mekanizmas gerektii gibi ilememektedir. Bedavaclk sorunu neticesinde kamu mallarndan yararlandklar halde baz kimseler bunlarn finansmanna katlmamakta ve dolaysyla da eksik arz olumaktadr. Bu nedenle kamusal mallarn bulunmas, kamu kesiminin piyasaya mdahalesin iin en hakl nedenlerden birisi olarak ne kmaktadr. Kamu mallarnn dier bir ayrc zellii piyasa talebine ilikindir. zel mallarda piyasa talebine ulamak iin bireysel talep erilerinin yatay toplam alnmaktadr. Kamusal mallarn talebine ulaabilmek iin ise bireysel talep erilerinin dikey toplam alnmaktadr. Dier bir ifadeyle zel mallarda her bir fiyat dzeyindeki miktarlar toplanrken, kamu mallarnda miktar sabitken faydalar toplanmaktadr. Kamu mallarnn piyasa fiyat mekanizmasnn almasn engelleyen nitelikler sergilemesi nedeniyle devlet, bu tr mal ve hizmetlerin ya retimini stlenmekte ve kaynaklar kendisi kullanmakta ya da sbvansiyon, vergi ve dzenleme gibi mekanizmalara bavurarak retimin en uygun dzeyde yaplmasn salamaya ynelik mdahalelerde bulunmaktadr.
1.5.2. Dsallklar
Dsallk toplumun belirli bir yesi tarafndan gerekletirilen bir retim veya tketim faaliyetinin sonucu olarak ortaya kan fayda ve maliyetlerin toplumun dier yelerine tamasdr. Dsallk ilemi yapan tarafndan hesaba katlmayan ekonomik ilemden doan maliyet veya fayda olarak tanmlanr. Dsallklar sz konusu olduunda piyasa ekonomisinde kaynaklar hatal ynde tahsis edilebilmektedir. rnein dsal zarar olduunda bu mal ve hizmet retiminde kullanlan kaynaklar ortaya kan zararlar kapsamamakta ve bu alana gereinden ok kaynak aktarlmasna neden olabilmektedir. Ya da benzer ekilde dsal faydalar hesaba katlmadnda kaynak tahsisinde aksaklklar ortaya kabilmektedir. Dsal Maliyet veya Negatif Dsallk kavram bir kiinin ekonomik ilemlerinden dolay dierlerinin maliyetine katlanmas durumunu ifade eder. Gnmzde negatif dsallklar en
45
TSPAKB
ok evre kirlilii, nkleer teknolojinin kullanm, kimyasal atklar alannda karmza kmaktadr. Genel olarak dsallk sorunun iki temel zm yolu bulunmaktadr. Birincisi kamu mdahalesine gerek kalmakszn zel Mlkiyet Haklar erevesinde dsallk sorununun piyasada zlme yollardr. Bunlar arasnda en nemlileri olarak irket birlemelerine gidilmesi, toplumsal uzlama yoluyla zm, pazarlk yntemini saymak mmkndr. kincisi seenek ise dsallklarn zel mlkiyet haklar erevesinde zme kavuturulamamas durumunda Kamu mdahalesi yoluyla dsallklarn zlmeye allmasdr. Dsallklarn devlet mdahalesi ile zmnde kullanlan yntemler olarak dzenleme, vergileme, piyasa yaratlmas (evre kirlilii piyasas veya atk piyasas oluturulmas gibi), sbvansiyon uygulanmas, mlkiyet haklarnn yeniden dzenlenmesi ne kmaktadr.
1.5.3. Tam Rekabet Koullarnn Gereklememesi

Gerek hayatta bir piyasann tam rekabet piyasas olmasn salayan artlarn nerede ise hi birinin tam anlam ile salanmas sz konusu olmamaktadr. Dolaysyla tam rekabet piyasalar da ulalmas olanaksz bir topya haline gelmektedir. Gnmzde piyasalarda haberleme ve bilgi salama imknlarnn farkl olmas piyasalarn tam anlamyla saydam olmasn engellemektedir. Dier yandan ayn piyasadaki mal trleri arasnda ou zaman benzerlik sz konusu olmamaktadr. Bu durumda baz firmalar stnlk elde edebilmekte ve eksik rekabet ortaya kabilmektedir. Gnmz piyasalarnda tam rekabet piyasalarnn fiyatlarn veri olma ve ok sayda alc ve satc olmas zellii de geerli olmamaktadr. Piyasalarda eksik rekabet bulunmakta ve zellikle satclar kendi aralarnda anlama yoluna giderek kartel, trst, holding gibi kurumlar oluturmak suretiyle fiyatlar arzuladklar ynde etkileyebilmektedirler. Sonu olarak tam rekabet piyasas modeli gerek hayatta gerekletirilemedii takdirde piyasa ekonomisinin de tek bana sosyal refah optimum seviyeye ulatrmas olana bulunmayacaktr. Dolaysyla monopol, oligopol gibi eksik rekabet piyasalarnn ortaya kmas Pareto anlamnda etkinliin salanmasna ve genel dengeye ulalmasna engel olacaktr.
1.5.4. Erdemli Mallar

Devlet tarafndan toplumda zel nitelie haiz kii veya gruplara ynelik olarak bedelsiz ya da piyasa fiyatnn altnda sunulan mal ve hizmetlerdir. Spesifik gruplarn ekonomik durumunu iyiletirmek iin sosyal devlet ilkesi erevesinde sunulmaktadr. Ucuz konut retimi, cretsiz salk, dkn ve yallara, engellilere baz hizmetlerin sunulmas rnek olarak verilebilecektir. Devlet ayrca eitim, salk gibi toplumsal olarak faydal alanlara bireyleri tevik edip doru karara ynlendirmektedir. Dolaysyla erdemli mallar bireylerin kendi kar konusunda doru karar alp almadyla ilgili olarak karmza kmaktadr.
46
TSPAKB
Erdemli mallar yaklam Neo-klasik ktisat Teorisinin aksine, kiilerin yargsnn doru olsa dahi, kararlarnn hatal olabilecei zerine oturmaktadr. Bu yaklama gre Devletin bireyleri doru karar vermeye zorlamas veya tevik etmesi gerekmektedir.
1.5.5. Asimetrik Bilgi

Bir ekonomide Pareto etkinliinin salanmasnn n koullarndan birisi tam bilgi varsaymdr. Tam bilgiden hareketle ekonomik birimler fayda ve kar maksimizasyonuna ulaacak ekilde davranmaktadrlar. Ancak uygulamada tam bilgi varsaym gereki olmamakta ve ekonomik birimler genelde eksik bilgi ortamnda karar vermek durumunda kalmaktadrlar. Asimetrik bilgi, bir ilemle ilgili olarak taraflardan birinin belli bir bilgiye sahip iken, dier tarafn bu bilgiye sahip olmamas durumunu ifade etmek iin kullanlmaktadr. Bir tarafn dierlerine gre daha fazla bilgiye sahip olmas halinde, bunu daha az bilgiye sahip olanlar aleyhine kullanmas sz konusu olabilecektir. Kukusuz bu tr frsat davranlar, piyasalarn etkinlikten uzaklamasna yol aabilecektir. Asimetrik bilgi problemi teknik anlamda ilk defa, G.A. Akerlof tarafndan sistematik olarak iktisat literatrnde yer almtr. Akerlof, asimetrik bilgi durumda piyasann istenen sonucu vermeyeceini, ters seim ve ahlaki zaafiyet olarak adlandrlan durumlarn ortaya kacan ifade etmitir. Akerlof kullanlm otomobil piyasalarn inceleyerek, alc ve satc arasndaki bilgi farkllndan kaynaklanan sebeplerin piyasalarda oluturabilecei dengesizlikleri incelemitir. Akerlofa gre bu piyasada, otomobil satcs doal olarak alclardan daha fazla bilgiye sahip olacak ve bu bilgi farkll bir ters seim sorunu douracaktr. Sz konusu olgu Limon Problemi olarak ta adlandrlmaktadr. Bunun nedeni otomobil piyasasndaki sorunlu otomobillerin (Amerika Birleik Devletlerinde gnlk dilde bu tr otomobiller limon olarak adlandrlmaktadr) neden olduu probleme benzemesidir. Alclar tabi ki piyasada iyi ve kt otomobiller satldn bilmektedir. Fakat hangi otomobillerin kt (limon) hangilerinin ise iyi kalitede olduklarn bilememektedirler. Byle bir durumda daha az bilgiye sahip potansiyel alclar, ancak ortalama kaliteyi yanstan ortalama bir fiyat demeye raz olacaktr. Daha kaliteli otomobillerin satclar ise, bu ortalama fiyatn aracn gerek kalitesini yanstmadn ve otomobilin asl deerinin bu fiyatn stnde olduunu dnerek otomobillerini piyasadan ekecektir. Buna karn dk kaliteli otomobil satclar ise bu ortalama fiyatn, kendi aralarnn asl deerinin stnde olduunu fark ettikleri iin bu fiyattan aralarn satmay arzulayacaklardr. Sonu itibariyle daha kaliteli otomobiller piyasadan ekilecek, daha kalitesiz otomobiller (limonlar) piyasada kalacaktr. Kalitesiz arabalarn says kaliteli arabalar getiinde ise ters seim sorunu oluacaktr. Ters seim sorunu taraflar arasnda bir ekonomik ilem yaplmadan nce gizli bilgiden yani taraflardan birinin dierinden daha fazla bilgiye sahip olmasndan domaktadr.
47
TSPAKB
Ters seim olgusunun ortaya kmasnn sonucunda piyasaya gelen iyi arabalarn says giderek azalacak ve kullanlm araba piyasas etkin olarak ileyemeyecektir. En ok satlan arabalarn limon olmas, kt arabalarn iyileri piyasadan kovmu olmas anlamna gelecektir. Ters seim kavram asimetrik bilgi durumunda, zel bilgiye dayanarak szleme yapp, zel bilgiyi kendi lehine kullanp, daha az bilgiye sahip olanlar aleyhine kullanmay planlama eilimini ifade etmek iin kullanlmaktadr. zel bilgi bir kiinin sahip olduu, ancak baka kiilerin sahip olabilmesi iin maliyete katlanmas gereken bilgiyi ifade etmektedir. Ahlaki zaafiyet bir ekonomik ilemin taraflar arasnda anlama salanmas sonrasnda taraflarn birbirlerine davranlarn tam olarak bilememelerinden kaynaklanan asimetrik bilgi sorunu nedeni ile ortaya kmaktadr. Burada iki taraf arasndaki bir szlemenin bulunmas, birisinin davrannn dierinin refahna zarar vermesine yol amaktadr. rnein hizmet sektrnde taraflardan birinin anlama yapldktan sonra, hizmetin salanmas srasnda, dier taraf zarara uratacak ekilde davran ve eylemlerde bulunmas sz konusu olabilmektedir. Ahlaki zafiyet olgusu zel sigorta piyasasnn geliimini engelleyen unsurlardan biri olarak ne kmaktadr. Burada sigortal sigorta gvencesi ile kendisine salanan gvence nedeni ile, sigortalamadan nce ald nlemleri azaltarak ahlaki zafiyet dourmaktadr. Bisikletini sigorta ettiren kiilerin, daha nce bisikletlerini zenle kilitlerken, sigorta yaptrdktan sonra kilitlemeyi savsaklamalar ahlaki zafiyet sorununun olumasna rnek olarak gsterilebilir. Asimetrik bilgi kaynakl ters seim ve ahlaki zafiyet sorunlar finans piyasalarnda da fiyat mekanizmasnn dzgn almasn engelleyebilmektedir. Bu kredi piyasalarnda kredi taynlamas, sermaye piyasalarnda ise z kaynak taynlamas problemlerine yol aabilmektedir. Kredi taynlamas, dn verilen fonlarn faiz orannn kredi arz ve talebini eitleyememesi durumunda bankalarn, mevcut kredi faiz orann ykselerek tm talebi karlamak yerine, verdikleri kredi miktarn azaltmalarn ifade etmektedir. z kaynak taynlamas, firmalarn fon temin etmek zere hisse senetlerini halka arz ettiklerinde, ihra eden firma ile potansiyel yatrmclar arasndaki asimetrik bilgi nedeniyle ortaya kmaktadr. Bu durumda yatrmclarn ihraca yeterince gvenmemeleri ve firmalarn hisse senetlerini dk fiyatlamak durumunda kalmalar sz konusu olabilmektedr. Limon problemi, finansal piyasalarda da ortaya kabilmektedir. Asimetrik bilgi nedeniyle potansiyel hisse senedi alcs olan bireyler, beklenen karlar yksek ve riski dk olan iyi firma ile beklenen kar dk ve riski yksek bir firma arasnda ayrm yapamayacaktr. Bu nedenle alclar, ortalama kalitedeki bir hisse senedi fiyatn demeye raz olacaktr. Teklif edilen fiyat, kt kaliteli firmann hisse senedinin fiyat ile iyi kaliteli firmann hisse
48
TSPAKB
senedinin fiyat arasnda yer alacaktr. yi kaliteli firmann yneticileri, iyi bir firma olduklarn bildikleri iin, ortalama kaliteli bir firmann hisse senedinin fiyatndan hisselerini satmak istemeyecektir. Bu ortalama fiyata hisselerini satmaya raz olan firmalar ise, kt kaliteli firmalar olacaktr. Alclar, kt kaliteli firmalarn hisselerini satn almak istemeyecei iin hisse senedi piyasas etkin olarak almayacaktr. Sonu itibariyle kaliteli ve finansal durumlar iyi irketlerin hisse senetlerini arz edenler piyasadan ekilecektir. Dier yandan piyasalar kalitesi iyi olmayan irketlerin hisse senetlerinin bir ksmn da tasfiye edecek ve baz kalitesiz firmalar piyasadan dlanacak ve piyasada snrl bir sat olacaktr. Asimetrik bilgi sorunu finansal varlk emisyonunun firmalar iin ok nemli bir finansman kayna olmasn engelleyecektir.
1.5.6. Eksik Piyasalar

Eksik piyasalar bir mal ve hizmetin arz maliyeti kiilerin demeye hazr olduu tutarlardan daha dk olduu halde, zel kesimin belirsizlik risk nedeniyle bu mal retmekte baarsz olmas durumunda ortaya kmaktadr. Devletler gelecek piyasalarn olumamas nedeniyle zellikle sosyal gvenlik gibi alanlara girmek durumunda kalabilmetedir. Ekonomik birimler bugn ve gelecekteki fiyatlar bilir ve gelecekte her bir mal veya faktr iin bir piyasa oluur. Belirsizliklerin gelecek piyasalarn ortaya kmasna mani olmas ile piyasa baarszlklar bagsterir. Bu zellikle salk sigortacl, isizlik sigortas, sosyal gvenlik, mevduat gvencesi alannda ortaya kmakta devlet zel kesimi denetleyerek, dzenleyerek mdahale etmektedir. Gelecek piyasalarn olumamasnn temel nedenleri olarak asimetrik bilgi sorununu ve piyasa oluturmann ilem maliyetlerinin ok yksek olmasn gstermek mmkndr.
1.5.7. Ekonomik stikrarszlklar

Piyasa ekonomisi taraftarlar, piyasalarn ekonomik birimler arasnda koordinasyon fonksiyonunu baar ile gerekletirdii ve ekonomik etkinlii saladn ifade etmektedirler. Gnmzde en nemli piyasa baarszlklarn ve piyasaya mdahalenin gerekelerini enflasyon, deflasyon, durgunluk, isizlik grnmnde ortaya kan ekonomik istikrarszlklar ve gelir dalm bozukluklar tekil etmektedir. 1929 ekonomik bunalmna kadar ekonominin srekli olarak tam istihdamda olduu kabul edilmi ve devletin ekonomik hayatn doal ileyiine mdahale etmemesi gerektii benimsenmitir. Ancak 1929 bunalm ekonomik istikrarszlklara kar piyasa ekonomisinin doal ileyiinin yetersiz kaldn gzler nne sermitir. Bunun zerine Keynesin dnceleri dnya da kabul grmeye balam ve Keynesci ktisat Teorisi ekonomiye mdahalenin gerekelerini oluturmutur. Keynesci anlayla birlikte Devlet ekonomik istikrarszlklara kar aktif olarak mcadele etmeye balamtr.
49
TSPAKB
Slayt 1 nsanolu, deer kavramyla tanmasndan ve mallarn deerini tartmasndan itibaren, M.. 3000li yllardan itibaren trampa (takas) ekonomisinin yaratt sorunlardan kurtulabilmek iin, tarmsal rnleri veya ilkel kabile yaants ierisinde en fazla deer verilen nesneleri (metal paralar, ortas delik talar, deniz havyanlarnn kabuklarndan oluan kolyeler, hayvan boynuzlarn) para niyetine kullanarak mbadele sistemini oluturmaya almtr. Tarmsal rnleri para niyetine kullanmak, deerini ve miktarn kontrol altnda tutmak ve kavimleraras ticarette geerlilik anlamnda pek ok sorunu beraberinde tamaktayd. Bu nedenle, M.. 2000li yllardan itibaren altn ve gm madenlerinin karmndan elde edilen elektrumdan yaplma paralarn ilem grd bir mbadele sistemi devrimsel bir deiikliin balangc olarak nitelendirilebilir. Altn ve gm para kullanm zaman ierisinde insanolunu bir kavramla daha tantrmtr; Tasarruf Kavram.
FYATIN OLU UMU
M ALIN S AL ADII FAYD A
M ALIN BOL VEYA KIT OLMASI M ALIN DEER ORT AK DEE R L S
M ALIN K ALTES
FY ATL AR GENEL SEVY ES (DZE Y) AR TILAR (ENFL AS YON ) AZ ALIL AR (DEFL AS YON)
Slayt 2 Her ulusal ekonominin nihai hedefi, bir iletmenin bilano eitliine benzetilebilecek, kaynaklar-harcamalar dengesini gerekletirmektir. Makro ekonomik analiz, ncelikle bir ulusal ekonominin z kaynaklar ile toplam harcamalarnn birbirine eit olmasn ngrr. Bu forml ierisinde, lkenin i z kayna GSMH olarak tanmlanmtr. Bununla birlikte, lkenin toplam z kaynaklarn bulabilmek iin GSYH ile Cari lemler Dengesinin toplam deerini kullanmak da mmkndr. Eer, lkenin i ve d z kayna hedefledii tketim ve yatrm harcamalarn karlamaya yeterli deil ise, bu durumda yabanc kaynak kullanmak kanlmazdr. Yabanc kaynak ise bir ulusal ekonomiye 3 ekilde gelir; birincisi dorudan yatrm amal yabanc sermaye, ikincisi portfy amal yabanc sermaye ve ncs d borlanma.
50
TSPAKB
KAYNAKLAR - HARCAMALAR DENGES

TOPLAM (Z) KAYNAKLAR = TOPLAM HARCAMALAR (Z) KAYNAK + DI (Z) KAYNAK = TKETM HAR. + YATIRIM HAR. GSMH + (CAR L. DNG - N D A F GEL.) = TKETM H. + YATIRIM H. (GSYH N D A F GEL) + (CAR L. DNG - N D A F GEL.) = TK. H. + YAT. H.
GSYH + CAR L. DNG = TK. H. + YAT. H.
Slayt 3 GSMH deeri TKin tablosundan alnmaktadr. Cari lemler Dengesi deeri ise TCMBnin hazrlad demeler Dengesi Tablosundan alnmaktadr. lkenin teden beri d bor kulland dikkate alnr ise, tketim ve yatrm harcamalar ierisinde yer almayan d bor ana para geri demesinin formln sa tarafna eklenmesi gerekir. Eer, d bor ana para geri demesi eitin sol tarafna negatif olarak, yabanc kaynan altna eklenirse, yabanc kaynak (-) d bor ana para geri demesi = Sermaye Hareketlerine eitlenir. Sermaye Hareketleri deeri ise, eski demeler Dengesi Tablosunda B ana balna karlk gelen deerdir. Yeni demeler Dengesi Tablosunda ise C Finans Hesab kalemine karlk gelmektedir.
TOPLAM (Z) KAYNAKLAR = TOPLAM HARCAMALAR
(Z) KAYNAK + DI (Z) KAYNAK = TKETM HAR. + YATIRIM HAR.
GSMH + (CAR L. DNG - N D A F GEL.) = TKETM H. + YATIRIM H.
YABANCI KAYNAK + (GSMH + DI KAYNAK) = TK. H. + YAT. H.
YABANCI KAY. + (GSMH + DI KAY.) = TK. H. + YAT. H. + DI BOR ANA PARA GER .
Slayt 4 GSMHnn retim faktrleri arasnda paylam iin, amortisman ve dolayl vergilerin karlmas gerekir. Bylece, Milli Gelire ulalr ve milli gelir 4 retim faktr arasnda paylatrlr. Milli Gelir, o an iin birfiil mal ve hizmet retimine katlan retim faktrleri arasnda datlan bir gelirdir. Daha nce mal ve hizmet retiminde grev alm ve emeklilie hak kazanm retim faktrlerine sosyal gvenlik sistemi vastas ile yaplan demelere transfer demeleri ad verilir ki bu iki rakamn toplanmas ile kiisel gelire ulalr. Kiisel Gelirden direkt vergilerin dlmesi ile de Kullanlabilir Gelire (Harcanabilir Gelir olarak da gemektedir) ulalr. Kullanlabilir Geliri bireyler ve kurumlar iki ekilde kullanr; tketim harcamalar ve tasarruflar. Tasarruflar ya sabit sermaye yatrm
51
TSPAKB
harcamalarnn karlanmas iin, ya da finansal aralarda deerlendirilmek zere kullanlr. Eer, finansal aralarn getirisi olarak nitelendirilen i (faiz), sabit sermaye yatrm harcamalarnn getirisi olan rye eit veya byk ise tasarruf sahiplerini ellerindeki fonlar finans piyasalarnda deerlendirmeyi tercih ederler.
KAYNAK - GSMH (PF) GAYR SAF MLL HASILA

(-) AMORTSMANLAR (PF) SAF MLL HASILA (-) DOLAYLI VERGLER (FF) SAF MLL HASILA = MLL GELR = RANT GELR + CRET GELR + FAZ GELR + KAR GELR (+) TRANSFER DEMELER = KSEL GELR (-) DREKT VERGLER
KULLANILABLR GELR
KULLANILABLR (HARCANABLR) GELR = TOP TKETM HARCAMALARI + TOP.TASARRUFLAR FNANS PYASALARINA YNELK YATIRIMLAR SABT SERMAYE YATIRIMLARI
TOPLAM YATIRIM HARCAMALARI
52
TSPAKB
2) ARZ VE TALEP ANALZ ARZ: Bir maln bir satcsnn (veya satclarnn) bir piyasada belli bir zaman sresi iinde
ve baka deikenler eit varsaym altnda her fiyat seviyesinde satmaya hazr olduu (veya olduklar) mal miktarn gsteren bir eri veya tablodur. Bir mal reten veya ithal eden firmalarn her birinin ayr bir arz erisi vardr. Buna firma arz erisi denir. Endstriyi meydana getiren btn firmalarn arz erilerinin yatay toplamna endstri arz erisi ad verilir. Arz erisi ile arz edilen miktar arasndaki ayrm yapmak iktisatta esastr. Arz edilen miktar, arz erisinin bir noktasnn gsterdii miktar rakamdr. TALEP: Bir tketicinin, zaman birimi bana, deiik fiyat seviyelerinde bir maldan satn almaya hazr olduu miktarlar gsteren bir eri veya tablodur. Talep, herhangi bir ihtiyacn gidermek amacyla bir mal veya hizmet satn alabilecek gce sahip tketici grubudur. Bu nedenle, ekmein talep grubu ile otomobilin talep grubu birbirine eit olamaz. Ekonomi biliminin, esas olarak zerinde durduu talep kavram ise potansiyel taleptir. Potansiyel Talep, herhangi bir ihtiyacn karlamak iin bir mal veya hizmet satnalabilecek gce sahip olan; ancak, o mal satn alp almayaca belli olmayan tketici grubudur. Arz erisinde olduu gibi burada da talep ve talep edilen miktar kavramlarnn birbirlerinden ayrlmas gerekir. Talep edilen miktar, talep erisinin bir noktasnn gsterdii miktar rakamdr. Yani, belli bir fiyattan satn alnmak istenen miktardr. (Bknz. Slayt 5)
PYASALAR
ARZ
ARZI ETKLEYEN FAKTRLER: - MALIN PYASA FYATI - RETM VE THALAT MALYETLER - TEKNOLOJ DZEY - ARZI ETKLEYEN DER FAKTRLER (Grev, Doal Afet, Enerji Darboaz, Dviz Darboaz)
TALEP
TALEB ETKLEYEN FAKTRLER: - MALIN PYASA FYATI - TAMAMLAYICI MALLARIN FYATLARI - RAKP MALLARIN FYATLARI - TKETCLERN GELR DURUMU - ORTAK BEEN VE ALIKANLIKLAR
2.1 Talebi ve Arz Etkileyen Bamsz Deikenler

Talebi ve arz etkileyen bamsz deikenlere gemeden nce bu kavramlarn deimesinin ne anlama geldiini aklamakta fayda var. Talep veya arz erisi zerinde bir noktadan baka bir noktaya geildiinde, bu durum fiyata bal olarak talep ya da arz miktarnn deimesidir. Fiyat dndaki dier bamsz deikenlerin deiiklik gstermesi ise, bu erilerin btnyle saa ya da sola kaymasna yol aar.
53
TSPAKB
Talebi Deitiren Faktrler: Talep, bir maln deiik fiyat seviyeleri ile bu fiyat seviyelerinin her birinde talep edilecek miktar arasndaki ilikiyi kuran bir kavramdr. Yani, talep edilen miktarlar fiyatn bir fonksiyonudurlar. Ancak bir maln talep edilen miktarn etkileyen, fiyat dnda, baka deikenler de vardr. Ama bunlar ekonominin ksa dneminde sabit olarak varsaylrlar. Bu deikenlerden herhangi biri deitii zaman da talep deiecektir. Bu deikenler: D Demand (Talep) D = (PA, PR, PT, Y, T) i. Tamamlayc mallarn fiyatndaki deiim. Burada esas mal-tamamlayc mal ilikisi sz konusudur. Her mal ve hizmet iin bu tr bir iliki sz konusu deildir. Esas mal eer bir tamamlayc mal ile desteklenmesi halinde tketicisine hizmet verebiliyor ise, sz konusu olur. En tipik rnek, otomobil-benzin ilikisidir. Rakip mallarn fiyatlarndaki deiim. Gerek hayatta baka mallarn fiyatlar deimekte ve bu da sz konusu maln talebini etkilemektedir. Bu durum karsnda maln talebinin ne ynde deiecei ise sz konusu mal ve fiyat deien dier mal arasndaki ilikiye baldr. Rakip mallarn (birbirinin yerine kullanlabilen mallar) fiyatnn dmesi bir maln talep edilen miktarnn azalmasna, rakip mallarn fiyatlarnn ykselmesi bir maln talep edilen miktarlarnn artmasna neden olur. Tamamlayc mallarn (birlikte kullanlan mallar) fiyatnn artmas bir maln talep edilen miktarnn azalmasna, aksi ise maln talep edilen miktarnn artmasna neden olur. Tketicinin parasal veya nominal gelir seviyesi. Gelirdeki bir art maln talebini artrrken, yine gelirdeki bir d de talebi drecektir. Toplumun ortak beeni ve alkanlklarndaki (zevklerdeki) deiiklikler. Burada zevk sz, tketicinin tercihlerini anlatmak iin kullanlmaktadr. Tketicinin zevklerinin veya tercihlerinin deimesi mallarn tketici gzndeki nem sralarnn deimesi demektir. Bu noktada tketicinin gelecekle ilgili bekleyilerine de dokunabiliriz. Bir maln gelecekteki fiyatlar ile ilgili bekleyileri tketicinin bugnk talebini etkileyebilir.
ii.
iii. iv.
Arz Etkileyen Faktrler: Tpk talepte olduu gibi, arz edilen miktarlar fiyatn bir fonksiyonudurlar. Ancak bir maln arz edilen miktarn etkileyen, fiyat dnda, baka deikenler de vardr. Ama bunlar ekonominin ksa dneminde sabit olarak varsaylrlar. Arz etkileyen faktrler: S Supply (Arz) S = (P, C, U, W) i. Maliyetleri deitirebilecek herey arz etkileyebilir. retim teknolojisinin deimesi, faktr fiyatlarndaki deiimler ve benzeri deikenler sz konusu maln maliyetine etki edebilecekleri iin arzn deimesine neden olabilmektedirler.
54
TSPAKB
ii.
Teknolojideki Deiim: Eer bir retim yaps emek youn teknolojiden, sermaye youn teknolojiye gemi ise, bu durum ayn miktarda maln daha ksa bir zaman dilimi ierisinde ve daha dk bir maliyetle retilmesi anlamna gelir. Bu nedenle, emek youn teknolojiden sermaye youn teknolojiye gei, arz miktarn olumlu ynde etikeleyecektir. Herhangi bir maln arzn baz zel sebepler de (dier deikenler) deitirebilir. Bir sektrde grev karar alnmas, doal afetler, enerji darboaz veya dviz darboaz bunlara rnektir. Tarm rnlerinin arz zerinde hava artlarnn etkisi byktr. Devletin baz kurallar koymas veya baz kurallarda deiiklik yapmas da bir maln arzn etkileyebilidii gibi, firmalarn gelecekle ilgili bekleyileri de arz deitirebilir.
iii.
2.2 Arz Talep Dengesi

Arz edilen miktarn talep edilen miktara eit olmas durumuna arz talep dengesi denmektedir. Bu eitlii salayan ve farkedilir bir deime eilimi gstermeyen fiyat seviyesine ise denge fiyat denmektedir. Belli bir fiyattan arz edilen miktarn ayn fiyattan talep edilen miktar amas durumunda ortaya bir arz fazlas kmakta ve bu da fiyat seviyesinin dmesine neden olmaktadr. Yine belli bir fiyattan talep edilen mal miktarnn arz edilen mal miktarn amas durumunda ortaya talep fazlas kmakta ve fiyat seviyesinin ykselmesine neden olmaktadr. Piyasa ekonomisi koullarnn geerli olduu bir ortamda, arz-talep bir araya gelerek piyasa dengelerini oluturur. (Bknz. Slayt 6)
PYASALAR
ARZ
MAKRO DENGE
TALEP
TOPLAM ARZ
= TOPLAM TALEP
ZEL KESMN TKETM HARCAMALARI + ZEL KESMNN YATIRIM HARCAMALARI + KAMU HARCAMALARI (TKETM VE YATIRIM) C+I+G(Cg+Ig)
[ ( TOPLAM YURT RETM HRACAT) + THALAT] STOKLAR =
GSMH (-) NET DI ALEM FAKTR GELRLER = GSYH GSYH (-) THALAT VERGS = TOPLAM YURT RETM
55
TSPAKB
2.3 Grnmeyen El Mekanizmas

P Arz Fazlas S
P1
E P0
P2
Talep Fazlas
D Q
QD1 Q0 (QS2)
QS1 (QD2)
Serbest piyasa mekanizmasn ifade eden bu kavram, Adam Smith tarafndan ortaya atlmtr. ktisadi hayatta dzeni salayan ve hangi mallarn, kimler iin, ne miktarlarda retilecei gibi temel ekonomik sorunlar zmleyen bir grnmez el (serbest fiyat mekanizmas) vardr. O nedenle hkmetler ekonomik hayata mdahale etmemelidirler gr, Grnmeyen El Mekanizmas'nn savunucusu konumundaki Neo-Klasik iktisatlar tarafndan hararetle savunulmutur. Grnmeyen El Mekanizmas sayesinde, ekonomide oluan arz veya talep fazlal erir ve piyasa tekrar denge noktasna geri dner. Grnmeyen El Mekanizmas talebin tamamiyle krld 1929 Byk Buhran esnasnda, piyasalar dengesizlikten kurtarmaya yetmemitir, bir mekanizma olarak alamamtr. Yukardaki ekil, ceteris paribus varsaym altnda izilmitir. ekilde, herhangi bir nedenden dolay fiyatn P0dan P1e ktn varsayalm. Ekonominin arz ve talep taraf buna farkl tepki verir (Fiyat arttnda arz artar / fiyat arttnda talep der). P S (Q0 QS1) (B) P D (Q0 QD1) (A) reticiler, ellerinde kalan arz fazlasn eritmek iin maln piyasa fiyatn P1den aa doru ekerler. Fiyat, P0a doru kaydka, arz fazlas erir, piyasa yeniden E noktasna ular ve dolaysyla yeniden piyasa dengesi kurulmu olur. AB aras kadar Arz Fazlas = QS1 - QD1 kadar arz fazlas oluur.
56
TSPAKB
ekilde fiyat, herhangi bir nedenden tr P0dan P2ye derse, talep artar ve CD (QD2 QS2) kadar Talep Fazlas oluur. Bu, piyasadaki mal aniden daraltr. Bu sefer tketiciler, daralan mal bulabilmek iin o mal iin daha fazla fiyat teklif ederler. Bunun sonucunda maln piyasa fiyat yeniden ykselmeye balar (P2 P0). E denge noktasna ulalnca piyasa dengesi salanm olur ve bylece piyasada oluan talep fazlas tamamen erimi olur. Ekonominin tamamen piyasann hkimiyetinde olduu bir ortamda maln piyasa fiyat, herhangi bir nedenden dolay deiir ve bu deiim nedeniyle bir arz veya talep fazlal oluur ise, bu fazlaln erimesini salayan ve piyasann yeniden dengeye ulamasna olanak veren mekanizmaya (otomatik alan mekanizma) Grnmeyen El Mekanizmas denir.
2.4 retici-Tketici Rant

P Tketici Rant S A (300 TL)
P0 (175 TL)
B (100 TL) retici Rant
Q0
Talep ve arz oluturan alc ve satclarn ierisinde piyasa denge fiyatnn stnde mal satn almaya raz tketiciler ve mal satmaya raz retici ve ithalat firmalar her zaman olacaktr. Yukarda grafikte rnek aldmz 37 Ekran TV piyasasnda, Talep Dorusunun ucundaki 300 TL hibir tketicinin kabul etmeyecei fiyat, 100 TL ise hibir retici ve ithalat firmann kabul etmeyecei fiyat temsil etmektedir. Eer, bir mal 175 TLden satlyor iken, piyasa denge fiyat 175 TL iken, bir tketici o mala 250 TL dahi vermeye raz iken, cebindeki 250 TLyi bu mal satn almak iin kullanmaya oktan raz iken, eer o mal 175 TLden, yani piyasa denge fiyatndan alyor ise, bu tketicinin mal raz olduu fiyattan daha dk bir fiyata almas nedeniyle, cebinde 75 TL kalmas nedeniyle elde ettii avantaj Tketici Rantdr. Eer, maln piyasa denge fiyat 175 TL iken, 37 Ekran televizyonu 75 TLye reten veya ithal eden bir firma, bu rn 50 TL kar ile 125 TLden satmaya raz iken, bu mal piyasa denge fiyat olan 175 TLden satyor ise, yani hedeflediinden 50 TL daha fazla bir kar elde ediyor ise, retici firmann elde ettii bu ek avantaja da retici Rant,
57
TSPAKB
denir. Ksacas, reticinin satmay dnd fiyat ile fiili olarak mall satt piyasa denge fiyat arasndaki bu farka retici Rant denmektedir.
2.5 Toplam Arz-Toplam Talep Eitlii

Bir ulusal ekonominin retim veya ithalat yoluyla elde ettii mal ve hizmetlerden, stok amacyla ayrdklar dldkten sonra kalan ksma Toplam Arz, zel kesimin ve kamu kesiminin tketim ve yatrm harcamalarnn toplamna ise Toplam veya Efektif Talep diyoruz. Toplam Arz=Toplam Talep [(Toplam Yurtii retim-hracat)+thalat]-Stoklar=Tketim Harcamalar+Yatrm Harcamalar [(Y-X)+M]-Stok Deiimi=C+I+G(Cg+Ig) Y (Kullanlabilir veya Harcanabilir Gelir) = C+I+G+(X-M)+Stok Deiimi Keynesgil Genel Denge olarak tanmlanacak bu formlde, Tketim ve Yatrm Harcamalar'nn iki ana boyutu sz konusudur. Birincisi, Otonom Tketim ve Otonom Yatrm Harcamalar, ki bu tanm GSMH veya Milli Gelir seviyesi ne olursa olsun yaplmas art olan tketim ve yatrm harcamalar anlamna gelir. Baka bir ifadeyle otonom tketim harcamalar tketimin gelirden bamsz ksmn ve otonom yatrm harcamalar da yine yatrm harcamalarnn gelirden bamsz ksmn ifade etmektedirler. kincisi Uyarlm Tketim Harcamalar ve Uyarlm Yatrm Harcamalar. Bu ifadeler ise, Milli Gelir seviyesine bal olarak gerekleen tketim ve yatrm harcamalar anlamna gelir. Uyarlm Tketim Harcamalar (c.Y) ile gsterilir, ki c veya mpc marjinal tketim eilimidir. Uyarlm Yatrm Harcamalar ise (i.Y) ile gsterilir, ki i marjinal yatrm eilimidir. Bir ulusal ekonomide halkn marjinal tketim eilimi olan c ile marjinal tasarruf eilimi s veya mps'nin toplamnn 1'e eit olmas esasdr (c+s=1) veya (mpc+mps=1). Yani, Trk halknn marjinal tketim eilimi eer 0.75 ise, bu durum halkn kullanlabilir gelirinin % 75'ini tketim harcamalarnda, geri kalan % 25'lik blm ise tasarruf olarak deerlendirdii anlamna gelir. Keynesgil Genel Denge, makro dengede esas belirleyici olan toplam talep olduunu vurgular. Ekonomiye Kamu Mdahalesini onaylar. Bu nedenle, toplam arz temsil eden geometriksel ekil, 0 orijininden balayan ve yukar doru 45 derecelik bir ayla trmanan bir doru ile temsil edilir. Otonom tketim harcamalar seviyesinden balayan ve eimi marjinal tketim eilimiyle (c) hesaplanan tketim harcamalar dorusunun ve eimi marjinal yatrm eilimiyle (i) hesaplanan ve otonom yatrm harcamalar seviyesinden balayan yatrm harcamalar dorusunun geometriksel toplam ile ulalan efektif talep dorusu ile toplam arz dorusunun kesitii nokta ise, makro dengeyi verir ve denge GSMH seviyesinin belirlenmesini salar. Yukardaki formlde, X-M, Keynesgil Genel Denge formlnn da ak olmasn salamasnn yan sra, mal ve hizmet ihracatndan elde edilen gelirin halkn kullanlabilir gelirini olumlu etkilediini, mal ve hizmet ithalat iin harcanan dvizin ise, halkn kullanlabilir gelirini olumsuz ynde etkilediini gstermektedir. Bu nedenle bir ulusal
58
TSPAKB
ekonomide Marjinal thalat Eilimi artar ise, yukardaki formle bal olarak, Gelir arpan da azalacaktr. Klasik Genel Dengede ise, Keynesgil Genel Dengenin aksine, arz yanls bir anlayn etkisine bal olarak, tam rekabet piyasas koullarnda alt varsaylan emek piyasasnda; denge reel cret seviyesinde oluan tam istihdam seviyesi, ayn zamanda ekonominin mal ve hizmet retim erisinden de yararlanlarak, tam istihdam seviyesinde elde edilebilecek denge GSMH seviyesini gsterir. Keynesin 1929 Buhrann talep yetersizliinden kaynaklanan bir buhran olarak tanmlamas, Keynesyen anlayn ekonomide esas belirleyici olan unsurun ekonominin arz yn deil, talep yn olduunu ne karmtr.
2.6 Pigou Etkisi

Pigou Etkisi, fiyat ve cretlerin esnek olmas halinde, serbest piyasalarn tekrar tam istihdama dnebilecek dinamikler ierdiini aklamaya ynelik bir yaklamdr. Neoklasik Genel Yaklamda faiz oran, yatrm ve tasarruflar eitleyecek (dengeleyecek) ekilde srekli olarak deimektedir. Keyneste ise, yatrmlar, nemli lde dsal faktrlerin etkisi altndadr. Tasarruflar ise gelire bamldr. Tasarruf ve yatrmlar arasnda fark olutuunda, bu fark gelirdeki deime ile kapanmaktadr. Bu nedenle sistem, eksik istihdamda kilitlenebilmektedir. Pigou, Keynesin servet ve tketim arasndaki ilikileri gz ard ettiini; bu ilikilerin dikkate alnmas halinde, sistemin tekrar dengeye gelebileceini ne srer. Buna gre, ekonomik durgunluk ortamnda gerileyen fiyatlar, tketim harcamalarn uyararak ekonomiyi dengeye ynlendirir. Pigou, tketim ve servet arasnda sk bir iliki olduunu dnmektedir. Buna gre, parasal cret haddinin dmesi, fiyatlar genel dzeyinin azalmasna ve bu da toplumda adeta likit servet art gibi etki domasna neden olur. Bu durum karsnda bireyler, tketim harcamalarn artrp tasarruflarn azaltma eilimine girecekler ve tasarruf-yatrm dengesi yeniden kurulacaktr. Fiyatlarn dp servetlerin artmasyla ortaya kan bu tasarruf azaltc etkiye Pigou Etkisi denmektedir. Pigou Etkisi, sadece mal ve hizmet piyasalarndaki fiyat hareketlerini gz nne alr ve bu ynyle de Keynes Etkisinden ayrlr.
2.7 Arz-Talep Kaymalar

Eer, arz ve talep miktar baml deikenini etkileyen ve her iki fonksiyonda da ortak bamsz deiken olan fiyat (P) deiebiliyor, buna karlk maliyetler, teknoloji dzeyi, arz etkileyen dier faktrler, tamamlayc mallarn fiyatlar, rakip mallarn fiyatlar, tketicilerin gelir dzeyi ve toplumun ortak beeni ve alkanlklar sabit ise, bir Ceteris Paribus
59
TSPAKB
durumu sz konusudur. Yani, dier bamsz deikenler ayn kaldnda, maln piyasa fiyatndaki herhangi bir deiikliin arz veya talep miktar zerinde neden olaca miktar deiiklii, Arz (S) veya Talep Erisi (D) veya dorusu zerinde aranr. Varsaym 1 S = ( P, C ,
U, W)
D = ( P, PT , PR , Y , T ) Ancak, yukardaki varsaymn tersi bir durum sz konusu ise, yani maln piyasa fiyat sabit, buna karlk dier bamsz deikenlerden birisi deiiyor ise, rnein maliyet art veya azal, ya da tamamlayc maln fiyatnn artmas veya azalmas sz konusu ise, bu durumda arz veya talep dorusunun saa veya sola doru kaymas sz konusu olacaktr. Varsaym 2 S = ( P , C, U, W ) D = ( P , PT, PR, Y, T)
S1
E1 P1 E2 P0 E
D D1 0 Q2 Q1 Q0 Q
Yukardaki grafikte rnek aldmz Kuma Piyasasnda, kuman fiyatnn sabit olduu varsaym altnda ( PKuma ), kuma sektrndeki ii - iveren sendikalar arasnda sren toplu szleme grmelerinin anlamazlkla sonulandn ve iilerin greve gittiini varsayalm. Dolaysyla 2. varsaymdaki gibi, P fiyat sabit; fakat W, yani arz etkileyen dier faktrlerden birinin durumu deiiyor. Bu durumda retilen mal miktar ve dolays ile piyasaya arz edilen mal miktar azalacaktr. ( S, Q Bylece grev karar sonras yeni arz
60
TSPAKB
erisi, S1 olarak oluur. Arz edilen miktar ise, Q0dan Q1e azalr. Kuma arz azald fakat buna karlk talep azalmad iin, manifaturaclar ve kuma dkknlar maln piyasa fiyatn arttrrlar. Yeni oluan noktalar yledir: P0 P1; Q0 Q1; E E1. Kuma, vazgeilmez bir mal deildir. Dolaysyla tketici, sz konusu fiyat artlarn kabul etmeyebilir ve talebini baka bir dneme erteleyebilir. Yani, kumaa olan talep de azalabilir (Talep erisi sola kayar ve D1 konumunu alr); E1 E2; Q1 Q2; P1 P0 halini alr. Dolaysyla fiyat art ters tepebilir. Satclar yeniden, P0 fiyat dzeyini kabul eder ama daha az talebe raz olmak zorundadrlar. Eer reticiler, grev karar sonras fiyat seviyesini P0da korusalard, hala Q0 kadar talep olacakt. P S
P0 E1 P1
D D1 Q 0 Q1 Q0
Bu grafikte rnek aldmz Standart Cep Telefonu Piyasasnda ise, yeni ve ok fonksiyonlu cep telefonlarnn piyasaya kmasyla birlikte standart cep telefonuna olan ilgi azalmaya balar. Dolaysyla tketicilerin standart cep telefonuna olan talebinde azalma grlr (Talep erisi D D1 olur). Standart cep telefonuna olan ilginin azalmasyla birlikte talep edilen miktar, Q0dan Q1e der; ancak piyasaya arz edilen standart cep telefonu miktar deimez. Yani, Arz erisi nin pozisyonu, konumu deimez. D1 talep erisi ile mevcut arz dorusunun kesitii yeni E1 denge noktasnda, yeni bir fiyat oluur. Yani, cep telefonu satan dkknlar, standart cep telefonu artk ilgi grmedii iin, sz konusu telefonlarn fiyatlarn drrler (P0 P1 olur). Altn Kural: Eer, maln piyasa fiyat dnda kalan dier bamsz deikenlerden herhangi birisinin deiiim olumlu bir deiim ise, bu durumda hem arz, hem de talep dorusu veya erisi saa doru hareket eder, kayar; eer, maln piyasa fiyat dnda kalan dier bamsz deikenlerden herhangi birisindeki deiim olumsuz bir deiim ise hem arz, hem talep dorusu veya erisi sola doru hareket eder, kayar. rnein, bir sektrde grev karar arz dorusunu, retim aksayacandan, sola doru kaydrr. Benzin fiyat pahallandnda, benzin tamamlayc mal-otomobil esas mal ilikisi erevesinde, otomobile olan talep azalacak ve talep dorusu sola doru kayacaktr.
61
TSPAKB
Burada bir istisnasi durum, normal mal - dk mal ayrmnda kendini gsterir. yle ki, bir ekonomide tketicilerin geliri arttnda, rnein dk mal margarin ise, tketicilerin gelirleri artsa da, daha fazla margarin tketileceine, tereyann daha fazla tercih edildii gzlenir. Yani, gelir arttnda, dk maln talebi azalr ve margarinin talep dorusu sola kayar. Buna karlk, tereya normal malnn talep dorusu saa kayacaktr. Gelir azaldnda ise, normal mal olmas nedeniyle, tereyan talep erisi sola kayacaktr. Gelir azaldnda normal mal olarak tereyan alamayacak tketiciler, dk mal olarak margarine yneleceklerdir. Bylece, dk mal olan margarinin talep erisi saa kayacaktr. nk, tketiciler gelirleri azalnca, yeniden margarin tketmeye dner. Bu talep art ve azallar esnasnda, margarinin ve tereyann fiyatnn sabit olduu unutulmamaldr. Bir nemli nokta bu konunun, kame Etkisi ile kartrlmamasdr. kame Etkisi: Bir tketicinin reel geliri sabit iken, maln piyasa fiyatndaki deiimin o maln tketim miktar zerinde yaratt etkiyi tanmlar. Tketici burada fiyat artan mal, ayn kalitedeki bir baka mal ile ikame eder. Maln nisbi fiyat arttnda tketicinin o mal yerine, baka bir mal ikame etmesi durumudur. Tketici greceli olarak pahallaan bir maln yerine ucuzlayan baka bir mal ikame eder.kame etkisi sadece ve sadece nispi fiyatlardaki deiimin etkisini ifade eder. kame etkisi her mal iin ve her zaman pahallaan maln yerine ucuzlayan maln yerine konmas ve ucuzlayan maln tketilen miktarnn artmas ynndedir. Bu kuraln istisnas da yoktur. Gelir Etkisi: Tketicinin parasal (nominal) geliri sabitken, bir maln fiyatnn deimesi sonucunda reel gelirde ortaya kan deimenin, o maldan tketilen miktar zerindeki etkisini gsterir. Bir maln fiyat derken, tketici eskisine oranla o maldan daha fazla satn alabilir, dolaysyla o mal cinsinden satn alma gc artar. Gelir etkisi tketicinin nominal geliri sabitken fiyat dnce, sadece ve sadece reel gelirinin artmasnn tkettii mal miktar zerindeki etkisini gsterir. Gelir etkisi maln normal veya dk olmasna gre farkllk gsterir. Normal mallarda gelir arttnda tketilen mal miktar ararken, dk mallarda tketilen mal miktar azalr. Giffen Paradoksu - Giffen Mal: Fiyat art sonucunda genel kural olan talep erisinin negatif eimli olmas yani fiyat arttnda talep edilen miktarn azalmas kuralnn tersine ilemesi ve talep erisinin pozitif eimli olmas durumunda ortaya kar. Bu durumda giffen malnn fiyat der ise talep edilen miktar da azalr. Giffen elikisi 19. yy.da sanayileme dneminin balarnda rlandada tesbit edilmitir. Bu dnemde iilerin ancak hayatta kalmalarna yetecek kadar dk bir cret alabilmeleri nedeni ile, gelirlerinin tamamna yaknn en ucuz gda mal olan patatese harcamalar sz konusu olmutur. Bu durumda patates fiyatlarnn ykselmesi, iilerin baka mallardan vazgeerek beslenmek iin patates tketimini arttrmalarna yol amtr. Fiyat artan patatesin talep edilen miktarnnda artmas olgusu Giffen Paradoksu olarak adlandrlmtr. Veblen Etkisi: Baz hane halklarnn baz mallarn fiyatlar ykseldiinde gsteri etkisiyle o maln tketimini talep edilen miktarn arttrmalardr. Yeni zenginlerin gsteri iin hareket ederek fiyat artan mal daha fazla tketerek zenginliklerini sergilemeleridir. Bu durumda Veblen etkisiyle talep erisi normal eklinin dnda pozitif eimli olabilir. Veblen Etkisi o maln fiyatna baldr.
Snop Etkisi: Kiilerin fiyat den mala olan taleplerinin negatif kitle dsall nedeniyle
azalmasn ifade eder. Gsteri yapmak isteyen kiiler dk gelirlilerden ayrlmak iin fiyat den maldan daha az alrlar. nk dier kiilerin ayn mal satn alabilmeye
62
TSPAKB
balamalarndan rahatsz olmalar sz konusudur. Bu ekilde fiyat den maldan daha az alnmasna srden ayrlma talebi denebilir. Snop etkisi bakalarnn tketimine baldr. rnek olarak nadir bulunan sanat eserleri, siparile retilen bir takm zel otomobiller verilebilir. Bakalarndan Geri Kalmama Etkisi: Kiilerin bir mala olan talebinin o maln dier kiiler tarafndan da satn alnd iin artmasn ifade eder. Srye katlma talebi toplulua, gruba evreye uyma amacyla oluan talepten kaynaklanr. Bir mal veya hizmetin bakalarna benzeme, kitleye uyma amacyla edilmesi, modaya uymak, dier kiilerden aykr dmemek iin yaplan tketimi ifade eder. Fiyat dtnde talep bakalarndan geri kalmama etkisi ile daha da artar. rnek olarak moda olan oyuncaklar, moda kyafetleri vermek mmkndr.
2.8 Esneklik (Elastikiyet) Kavram

Mal ve hizmetlerin arz ve talep dorular birbirine benzemez. nk, farkl mal ve hizmetlerin fiyat ve gelir gibi bamsz deikenlerdeki deiikliklere olan duyarllklar farkldr. Bu nedenle, bir bamsz deikendeki yzdesel deiimin, arz veya talep miktar baml deikenleri zerinde ne oranda bir yzdesel deiim yarattn hesap etmemizi salayan, o maln arz veya talep miktarnn bamsz deikene olan hassasiyetini lmemizi salayan kavrama Esneklik diyoruz. Arz baml deikeninin fiyat bamsz deikenine olan duyarlln lmek mmkn iken, talep baml deikeni iin, hem fiyattaki deiimlere olan duyarll, hem de gelirdeki deiimlere olan duyarll lmek mmkndr. Esneklik deerinin (Elastikiyeti) iin; hesap edilmesinde kullanlan forml; Arzn Fiyat Esneklii
Q Q Arzn Fiyat Esneklii = P P

Q Q
P P
Maln arz miktarndaki % deiim
Maln piyasa fiyatndaki % deiim
forml kullanlmaktadr. Arz esneklii sfr ile sonsuz arasnda, deiik pozitif deerler alabilecektir. 0 < ea < 1 ise, arz erisi esnek deildir (inelastik).
63
TSPAKB
1 < ea < ise, arz erisi esnektir. ea = 1 ise, birim esnek arz. Arz esneklii sfr etkilemeyecektir. olduunda, bir maln fiyatndaki deime, arz edilen miktar
Arz esneklii bire eit olduunda, fiyattaki yzde deime her zaman arz edilen miktardaki yzde deimeye eit olacaktr. Orijinden kan tm dorusal arz erileri zerinde esneklik her zaman bire eit olacaktr. Arz esneklii sonsuz olduunda, olas tm arz edilen miktarlar hep ayn fiyat dzeyinden satlacaktr. Talebin Fiyat Esneklii (Elastikiyeti) iin ise;
Q Q Talebin Fiyat Esneklii = ( ) Y Y
Q Q
Y Y
Maln talep miktarndaki % deiim
Maln piyasa fiyatndaki % deiim
ayn formln nne negatif iareti konularak, esneklik deeri hesap edilmektedir. Talebin Gelir Esneklii (Elastikiyeti) iin ise;
Q Q Talebin Gelir Esneklii = Y Y Q Q

Y Y
Tketicilerin gelirindeki % deiim
forml kullanlmaktadr. Talep erisi zerindeki her noktada esneklik deeri farkldr. Bunun istisnas vardr. Karmzda dikey eksene paralel ve tam esnek olmayan talep erisi (e = 0) veya yatay eksene paralel ve tam esnek talep erisi (e = ) varsa veya ikizkenar hiperbol eklinde her
64
TSPAKB
noktasnda birim esneklie sahip talep erisi (e = 1) varsa her noktada esneklik ayn kalacaktr. Esneklik ile erinin eimi ayn anlama gelmemektedir. Talebin Fiyat Esneklii'nde (Elastikiyeti'nde) 5 ayr fiyat esneklii vardr. Sfr esneklik durumu, fiyat ne olursa olsun belirli bir maln hep ayn miktarda talep edilecei anlamna gelir. Bu durum, lmcl hastalklarn tedavisinde kullanlan ilalar ve bir lde uyuturucu madde iin geerlidir. nk tketici o maln fiyat ne olursa olsun, bu maldan bir miktar talep etmek zorundadr. Bu nedenle, fiyata olan duyarlllk sfrdr ve bu tr mallar istismara ak olan mallardr. Talebin fiyat esneklii sonsuza eit ise, bu durum belirli bir P fiyatndan satlan maln sonsuz miktarda talep edilecei anlamna gelir ki bu bir matematiksel maldr. nk hibir mal sonsuz miktarda talep edilemez. Eer, P > Q ise, yani maln piyasa fiyatndaki belirli bir yzdesel deiim, maln talep miktarnda daha dk oranda bir yzdesel deiime yol ayor ise, bu maln fiyata olan duyarll, dolays ile fiyat esneklii 1'den kk demektir. Bu durum, zorunlu tketim mallarnda grdmz bir durumdur. Eer, P = Q durumu sz konusu ise, bu nite esneklik demektir. Yani, maln piyasa fiyatndaki belirli bir yzdesel deiim, maln talep miktarnda ayn oranda bir yzdesel deiime neden olmaktadr. Yana esneklik deeri 1'e eittir. Bu kategorideki mal ve hizmetler normal mal snfna girer. Eer,
P < Q durumu sz konusu ise, yani fiyattaki en ufak bir deiiklik, maln talep
miktarnda ok daha yksek oranda bir deiiklie yol ayor ise, bu durumda fiyata olan duyarllk yksektir; yani esneklik deeri 1'den byktr. Bu kategoriye ise arlkl olarak lks mallar girmektedir. Sz konusu esneklik trlerini bir de ekil yardmyla aklamak gerekir ise: 1) Sfr Esneklik P D ED= 0 lmcl hastalklarn tedavisinde kullanlan ila ve alar veya uyuturucu madde.
ED= 0 Fiyat (0) da olsa () da olsa sz konusu mal, fiyat ne olursa olsun, hep belirli bir miktarda talep edilecektir. Dolaysyla, sz konusu mal, fiyata kesinlikle duyarl deildir. Tketici bu mal ve hizmetleri satn alrken hibir zaman fiyat bir kriter olarak alamaz. Bu tr mal ve hizmetler bu nedenle haksz kazanca, istismara ak mallardr. O yzden bu tr ila ve alarn, Salk Bakanl tarafndan temin edilmesi gereklidir.
65
TSPAKB
2) Sonsuz Esneklik: P
ED = P Matematiksel mal 0 Q D
ED = Belirli bir P fiyatndan satlmas kouluyla bu mal sonsuz miktarda talep edilir (P fiyat sabittir). Byle bir mal bugn iin dnya ekonomisinde yoktur. (Matematiksel Mal). 3) nite (Birim) Esneklik: Talep Erisinin ikizkenar hiperbol eklinde olmas durumunda, esneklik her noktada bire eit olacaktr.
Ed = 1 P/P
Normal Mallar; hijyenik rnler, temizlik rnleri, tekstil rnleri vb )
Q/Q
ed = 1 Maln piyasa fiyatndaki belirli orandaki % deiim, bu mal ve hizmetlerin miktarnda ayn oranda % deiime yol aar. 4) Esnekliin 1den Kk Olmas: ED < 1 Maln piyasa fiyat byk bir deiim gsterse de talep, ok az deimektedir. Byle mallar zorunlu tketim mallardr. rnein; ekmein fiyatnn % 25 arttn buna karlk talep edilen miktarn sadece % 10 azaldn varsayalm. Ya da, yine fiyat % 25 azaldnda, ekmek tketimi % 10 artacaktr. Yani, fiyat artt zaman talep edilen miktar
66
TSPAKB
ok az azalr veya fiyat dt zaman talep edilen miktar ok az artar. Yani, her iki ynde de, talep miktarndaki deiimler snrl lde kalr. 5) Esnekliin 1den Byk Olmas: ED > 1 Maln piyasa fiyatndaki ok kk bir orandaki bir yzdesel deiim, maln talep miktarnda ok daha byk oranda bir yzdesel deiime neden olmaktadr. rnein; beyaz eya, gayrimenkul, otomobil gibi lks eyalar bu kategoride yer alr. Aadaki ekilde hem fiyat hem de miktar ekseninin kesen dorusal bir talep erisi zerinde her noktada farkl esneklik trleri olacaktr. Bu talep erisinin; Tam orta noktasnda esneklik deeri bire eittir. (birim esnek, e = 1), Sa tarafnda, yatay eksene yakn ksmda esneklik birden kktr. (inelastik, esnek olmayan talep, 0 < e < 1), Sol tarafnda, dikey eksene yakn ksmda esneklik birden byktr. (esnek talep, e > 1). Yatay ekseni kestii noktada ya da yatay eksene paralel olduu yerde esneklik deeri sfra eittir. (esnek olmayan sfr esneklikte talep, e = 0), Dikey ekseni kestii ya da dikey eksene paralel olduu noktada esneklik deeri sonsuzdur. (sonsuz esnek talep, tam esnek talep, e = ).
P e= e >1 e=1 D e<1
e=0
Talebin fiyat esneklii ile gelir esneklii ayr ayr hesap edilen esneklik trleridir. Talebin fiyat esneklii tketici gelirinde meydana gelen deiimlere bal deildir. Talebin Gelir Esneklii (Elastikiyeti) iin ise;
Q Q Talebin Gelir Esneklii = Y Y

67
TSPAKB
Q Q
Y Y
Tketicilerin gelirindeki % deiim
forml kullanlmaktadr. Talebin gelir esneklii; Sfrdan byk mallar normal mallardr. Birden byk mallar lks mallardr. Sfrdan byk birden kk mallar zorunlu mallardr. Sfrdan kk mallar dk mallardr. Dk Mallar (Fakir mallar, Tali mallar): Tketicilerin gelir dzeyi dkken kullandklar, gelirleri arttka tketimini azalttklar hatta vazgetikleri mallardr (patates, ekmek vb.). Bu tr mallarda, talebin gelir esneklii belirli bir gelir dzeyinden sonra negatif olabilmektedir. apraz Talep Esneklii; Bir maln talebinin, baka bir maln fiyatna kar esnekliidir ve bir maln fiyatndaki kk bir deiiklik olmas durumunda o maln rakip ya da tamamlaycs olan maldan talep edilen talep edilen miktardaki yzde deimenin, sz konusu maln fiyatndaki yzde deiikliine olan oranna eit olmaktadr.
Q x Q x apraz Talep Esneklii exy = Py Py

exy < 0 ise iki mal tamamlayc mallardr ve birlikte kullanlrlar. exy > 0 ise iki mal rakip (ikame) mallardr. exy = 0 ise iki mal ilikisiz mallardr yani iki maln tketimi arasnda hibir iliki bulunmaz.
2.9 Arz ve Talep Analizinde Uygulamadan rnekler

King Kanunu (Bolluk elikisi): Tarm sektrndeki reticilerin gelirlerinin, retimin iyi iklim artlar neticesinde bol olduu senelerde, normal rn yllarndaki dzeyin altna dmesi biiminde ortaya kan elikidir. Bu eliki, zaten arz esnek olmayan tarmsal mallarn, genellikle zorunlu ihtiyalarn karlanmas iin kullanlmas nedeniyle, bu tr mallarn talebinin de esnek olmamasndan kaynaklanmaktadr. Bu yasay, iyi rn kt haslat, kt rn iyi haslat cmlesi ile zetlemek mmkndr.
68
TSPAKB
rmcek A Teoremi (Cobweb Teoremi): Baz piyasalarda, fiyatlarda grlen dnemsel ve srekli dalgalanmalar aklamaya ynelik bir teorik yapdr. zellikle tarmsal iletmelerin her yl, topraklarnn ne kadarn hangi rnlerin retimine tahsis edecekleri kararnn alnmas srasnda, bir nceki yln piyasa fiyatlarn dikkate almalar neticesinde, tarmsal mal fiyatlarnn gsterdii yllk dalgalanmalar aklanmaktadr. Dnemler boyunca meydana gelen fiyat dalgalanmalarnn oluturduu ekiller rmcek ana benzedii iin bu ismi almtr. Dnemler aras fiyat hareketleri srekli dalgalanma, dengeye ynelen dalgalanma ve dengeden uzaklaan dalgalanma eklinde karmza kabilmektedir. Srekli dalgalanma, arz ve talep erilerinin eimleri birbirine eit ise, fiyat ve miktardaki dalgalanma dnemden dneme ayn oranda deierek, srp gidecek ve piyasa dengesi bozulduu takdirde bir daha dengeye ulamak mmkn olmayacaktr. Dengeye ynelen dalgalanma da, bir tarmsal rnn talep erisi, arz erisine oranla daha yatk ise (talep erisinin eimi daha az ise), cari piyasa fiyat her hangi bir nedenden tr denge fiyatndan sapma gsterdiinde, bu maln fiyat yllar sresince, giderek dengeye yaklaan bir ekilde dalgalanma sergileyecektir. Dengeden uzaklaan dalgalanmada ise, bir maln talep erisinin eiminin arz erisinin eiminden daha byk olmas (arz erisinin daha yatk olmas) durumunda, bu maln talep edilen miktarnda meydana gelen bir art, retim dnemlerine paralel olarak, piyasa fiyatnn giderek dengeden uzaklaan bir biimde dalgalanma sergilemesine yol aacaktr.
2.10 Piyasa Fiyatlarnn Oluumunda Devlet Mdahalesi

TAVAN FYAT (MAKSMUM, AZAM FYAT): Hkmetin, piyasa ileyiine mdahale ederek bir piyasada maln ilem grecei en yksek (azami) fiyat belirlemesidir. Ama Tketicilerin korunmasdr. Bir piyasada, sava, kuraklk, ktlk gibi nedenlerle, fiyatlardaki ar ykselmenin enflasyon gibi ekonomik dengelerin bozulmasna veya sosyal sorunlara yol aabilecei dncesiyle, devletin ekonomiye mdahale ederek fiyatn daha fazla ykselmemesi iin bir snr koymasdr. Bu durumda kamu otoritesi, piyasada oluan cari fiyatn altnda ve firmalarn maliyet fiyatnn zerinde bir fiyat zorunlu tutmaktadr.
Px
Sx
P0 PT Talep Fazlas Dx XS X0 XD Qx
Tavan Fiyat Uygulamas (PT)

Tavan fiyat uygulamasnn sonucunda piyasada talep fazlas oluur. Bu durumda devletin belirledii fiyat demeye hazr olan tm tketicilerin o mal satn alma olanaklarnn
69
TSPAKB
olmamas ve (XS-XD) kadar tketicinin piyasa dna itilmesi sz konusu olmaktadr. Dolaysyla arz edilen maln tketiciler arasnda datlma ilevini artk fiyat mekanizmas yrtememektedir. Kamu otoritesi karaborsa oluumuna engel olmal ve talep fazlas sorununun zm iin (karne uygulamas, maln belirli yerlerde satlmas gibi) yntemleri devreye sokmaldr. TABAN FYAT (DESTEKLEME FYATI, ASGAR FYAT): Devletin, piyasada ilem grecek asgari fiyat belirlemesi anlamna gelir. Taban fiyat, cari piyasa fiyatnn zerinde bir fiyatn kamu otoritesi tarafndan piyasaya dikte edilmesi anlamna gelmektedir. Taban fiyat uygulamasnda, devlet reticileri korumak amacyla, piyasa fiyatnn belirli bir seviyenin altna dmemesini reticiye garanti etmekte ve bunu salamak iin ou durumda bizzat piyasaya alc olarak girmektedir. Devlet bu taban fiyatn geerli olmasn salamak iin, oluacak arz fazlasn (XD-XS) piyasadan satn almak zorunda kalmaktadr. Emek piyasasnda hkmetin taban fiyat uygulamas Asgari cret eklinde adlandrlr. Bu durumda emek piyasasnda ortaya kan arz fazlas ise isizlik olacaktr.
Px PTb
Arz Fazlas
Sx
P0
Dx XD X0 XS
Qx
Taban Fiyat Uygulamas (PTb)

retim Kotas: Devletin arz edilen mal ve hizmet miktarn snrlayarak, tam rekabet artlarnda oluan piyasa fiyatn reticilerin lehine artrmasna ynelik politikalardr. Kota uygulamasnn sonucunda piyasada, denge miktarnn azalmas, denge fiyatnn artmas, retim yapan firmalarn kazanlarnn artmas ve piyasaya baka reticilerin girmesinin engellenmesi gibi etkiler oluur.
S2 Denge kota sonras

A
S1
Pkota
P*
Denge kota ncesi
Q
Q kota Q*
70
TSPAKB
Devletin Vergi Uygulamas: Devletin bir mal, hizmet ya da faktr zerinde vergi uygulamasda piyasada oluacak denge fiyatn etkileyecektir. Vergilemenin piyasa zerindeki etkisini, reticiler tarafndan denmek zorunda olan birim sat vergisi uygulamasndan hareketle aklayabiliriz. Bu durumda retici vergiyi bir maliyet art eklinde alglayacak ve Arz erisi sola doru S1e kayacak ve vergi sonras denge d1 noktasnda salanacaktr. rneimizde, 20 TLye satlan bir mala birim bana 10 TL sat vergisi uygulanyor. Tketici bata 20 TL derken vergi sonrasnda 25 TL dyor. O halde retici zerine konan 10 TLlik sat vergisinin 5 TLsini tketici der. Geri kalan 5 TLyi de retici der. Sonuta vergi sonras denge miktar der, denge fiyat artar.
P
30
S1
25 20
d1
d*
D
Q
Q1 Q2
Vergi
yknn nasl datlaca ise, arz ve talep esnekliklerine baldr; Talep esneklii arz esnekliinden kk ise, verginin byk ksm tketiciye yansr. Talep esneklii arz esnekliinden byk ise, verginin byk ksm reticiye yklenir. Talep tamamen inelastik ise, verginin tm tketiciye yansr. Talep esneklii sonsuz ise, verginin tamamn retici der.
Vergi yansmas: vergi yknn piyasa koullar erevesinde ksmen ya da tamamen bakalarna aktarlmas ilemidir.
71
TSPAKB
3) PYASA TRLER, REEL KESM - FNANSAL KESM AYIRIMI, PYASALARIN LEY MEKANZMASI VE ETKLEMLER
3.1 Alm-Satm Yaplan rnler Asndan Piyasa Trleri
Nihai Mal Piyasalar
retim Faktr Piyasalar
Para ve Sermaye Piyasalar
Reel Kesim
Finansal Kesim
Slayt 7
PYASALAR
NHA MAL VE HZMET PYASALARI
RETM FAKTR PYASALARI

DOAL KAYNAKLAR EMEK SERMAYE - GRM
FNANS PYASALARI
IM AK
FON
IMI AK
FO N
REEL KESM
Her ulusal ekonomi 3 nemli piyasann, sa aya eklinde, zerinde durur. Birincisi, bir tketicinin herhangi bir ihtiyacn giderebilecek zelliklere kavuturulmu mal ve hizmetlerin alm-satmnn yapld nihai mal ve hizmet piyasalar, ikincisi mteriye son noktada ulaan nihai mal ve hizmetlerin retiminde kullanlan doal kaynaklar, emek ve sermaye retim faktrlerinin temin edildii retim faktr piyasalar ve ekonomideki atl kaynaklarn, atl fonlarn ekonomiye kazandrlmasn salayan finans piyasalar. Nihai mal ve hizmetlerin alm satmnn yapld piyasalar ile retim faktr piyasalar ekonominin Reel Kesimini oluturur. Finans piyasalarnn oluturduu kesime ise Finans Kesimi diyoruz.
72
TSPAKB
3.1.1 Reel Kesim Finans Kesimi (Mali Sistem) likileri

Reel Kesimi oluturan birey ve kurumlar ekonomik faaliyetleri sonucunda oluturduklar atl kayna, tasarruflarn Finans Kesimine emanet ederler. Beklenti, finans kesimine emanet edilen bu atl fonlarn, tasarruflarn filitrasyondan getikten sonra, yine reel kesime kullandrlmasdr. Reel kesimin yapaca yatrmlar finanse edecek yeterli fon arz finansal kesim tarafndan salanmaktadr. Birey ve kurumlarn gelir seviyesi ve yaratlan fon arz arasnda sk bir iliki vardr. Reel kesim tarafndan yaplan yatrmlarn geliri artrc bir etkisi olduu gz nne alnrsa, gelirdeki bu artn da finansal kesimin arz edebilecei fon miktarn artraca dnlrse bu iki kesim arasndaki karlkl kaynak aktarma mekanizmas daha iyi anlalabilir. stikrarl bir ekonomik byme, bankaclk sektr bata olmak zere finans kesiminde alan kurumlarn faaliyet gelirlerinin en nemli gvencesidir. Finans kurulular ne kadar gl bir faaliyet geliri elde eder ise, sermaye yaplar o derece gl olacaktr. Gl bir sermaye yapsna sahip olan finans kurumlar ise gelecekteki byme hedefleri iin bir teminat tekil edecektir. Slayt 8
1999 SONBAHARINDA TRKYE EKONOMS REEL KESM

- TALEP MULAK - REKABET GC AZALIYOR - BLM BOZUK - SZLK YKSEK - KRONK ENFLASYON
TASARRUF BANKACILIK SSTEM TL. MEV: 31.3 b$ D. MEV.: 27.9 b$ REPO: 10.5 b$ TOPLAM: 69.7 b$ MERKEZ BANKASI DVZ FAZ KRED HACM
FNANS KESM
TL.: 20.6 b$ DVZ: 18.8 b$ TOPLAM: 39.4 b$ HAZNE MSTEARLII BOR STOKU: 36.5 b$
- Hazine: Uygun Koullarda Net Borlanma Gerekletirmeye alyor. - Merkez Bankas: Hassas Dengelerin Bekisi. - Bankaclk Sistemi: Kimsenin Almak stedii Tayor. zellikle Ekonomi Ynetiminin Tamak stemedii Riskler - Tasarruf Sahiplerinin Beklenti ve Tercihleri Piyasa Dengeleri Asndan ok nemli
Trkiyede 1990l yllarn btnnde kamu kesimi genel dengesi giderek artan bir tempoda bozulmu ve kamu ann finansman iin finansal sistemden ve zellikle sermaye piyasasndan kullanlan kaynan her geen gn artmas, reel kesimin finansal piyasalardan kullanabilecei kaynan azalmas ve bu balamda dlanmas anlamnda Crowding-out Etkisi (Dlama Etkisi) yaratmtr. Yani, elindeki tasarruflar finansal piyasalara emanet eden reel sektr, bu kaynan 1999 yl sonunda ancak % 40n, 2003 yl sonunda ise ancak % 30unu kullanabilir hale gelmitir. Nitekim, 2000 yl banda yrrle giren ve 2001 Krizi sonras, 2002 ylnda kald noktadan srdrlen dezenflasyon program bu kurgu ile balam ve Kamu Kesiminin finansman ihtiyacnn azaltlmasna ynelik olarak, reel sektrn finansal piyasalardan daha etkin kaynak kullanmn hedeflenmitir.
73
TSPAKB
3.2 Rekabet Asndan Piyasa Trleri

ktisat Bilimi ierisinde, bilim adamlar piyasalar genel olarak e ayrmay tercih etmektedirler. Bir uta tam rekabet, teki uta monopol vardr. Bu iki u arasnda oligopol ve monopoll rekabet piyasalarn kapsayan eksik rekabet piyasalar bulunmaktadr. Bilim adamlarnn bir ksm ise piyasalar nce ikiye ayrmay tercih etmektedirler. Bu iki ayrmda, bir grup piyasa rekabet piyasas, ikinci grup ise eksik rekabet piyasalar olarak adlandrlmaktadr. Bu snflandrmada eksik rekabet piyasalar, monopoll rekabet, oligopol ve monopol piyasalarn kapsamaktadr. i. Tam Rekabet Piyasas: zellikle tam rekabet balamnda, piyasada ok sayda firmann bulunduu ve tek bana hibir alcnn ve tek bana hibir satcnn, piyasada oluan fiyat etkileyemedii piyasa eididir. Tam Rekabet Piyasas u temel 5 zellii tar: a. Piyasada sonsuza yakn sayda alc ve satc vardr. b. Alc ve satclardan bir ksmnn piyasadan ekilmesi, piyasa dengelerini etkileyecek sonu yaratmaz. c. Ne alclarn, ne de satclarn maln piyasa fiyatn tek balarna deitirebilme gc yoktur. Bu nedenle, Tam Rekabet Piyasasnda fiyat rijittir, sabit bir deerdir, bir veridir. d. Mallar trdetir (homojendir) ve blnebilir olma (atomize) zellii tarlar. e. Piyasa effaftr; saydamdr. Tketiciler piyasa ile ilgili her trl bilgiye ulaabilmektedirler. i. Oligopol: Oligopol piyasasnda az sayda firma vardr. Oligopolc piyasada firmalarn satt mallar birbirlerinin ayn olabilir veya bir lde birbirlerinden farkl olabilirler. Mallar birbirlerinin ayn ise bu piyasaya saf oligopol, birbirlerinden farkl ise farkllatrlm oligopol ad verilir. Oligopol piyasalarnda bir firmann rettii maln retim miktarn, kalitesini, fiyatn belirleme ve sat miktarn artrma konularndaki btn kararlar piyasadaki teki firmalar etkiler. Standartlatrlm - Saf Oligopol Piyasas: Firmalarn satt mallarn imento veya elik sektrndeki gibi birbirinin ayn olmas (homojen) durumunda sz konusu olmaktadr. Farkllatrlm Oligopol Piyasas: Oligopol piyasasnda firmalarn rettikleri mallarn otomobil ve beyaz eya sektrndeki gibi farkllatrlm olmas durumunda ya da benzer ama ayn olmayan mallarn alnp satld durumu ifade etmektedir. Gnmzde dnya piyasalarnda en ok karlalan piyasalar farkllatrlm oligopolpiyasalardr.
74
TSPAKB
ii.
Monopoll Rekabet: inde farkllatrlm fakat birbirinin yerini kolayca alabilen mallar retip satan ok sayda firmann var olduu piyasa eididir. Monopoll rekabet piyasas, ok sayda firma tarafndan retilen ve birbirinin yakn ikamesi olan bir grup rnn farkllatrlmak suretiyle homojenlikten uzaklatrlarak, satcnn kendisine zg bir alc kitlesi oluturmas durumunda ortaya kan piyasa trdr. Bu piyasada firmalar rn eitlendirmesine ynelerek tketici rantnn tamamn veya bir ksmn krna eklemeyi amalamaktadr. Firma saysnn okluu her birinin piyasa paynn kkl anlamna gelir. Bu da, bir firmann bir kararnn dier firmalar etkilememesi demektir. Yani, birbirleri arasnda kyasya rekabet etmeleri beklenen ok sayda firma, rekabet yerine kk Pazar paylar ile ayakta kalmay tercih etmekte ve adeta monopol firma tavr sergilemektedirler. Bakkallar, berberler bu kapsamdaki ekonomik nitelere rnek tekil edebilir. Piyasaya giri ve piyasadan k nispeten kolaydr. TRPye benzer ekilde giri-k engelleyen hibir engel yok. Bu nedenle, bu piyasada uzun dnemde ekonomik ar kr yoktur. Monopol: Yakn ikame imkn bulunmayan bir maln tek satcsnn olduu piyasa eididir. Monopolc firma, maln arz miktarn deitirerek maln fiyatn etkileme gcne sahiptir.
iii.
(Bknz. Slayt 9, Slayt 10)

PYASALAR PYASALAR
REKABET PYASALARI
EKSK REKABET PYASALARI
REKABET PYASALARI
- OK SAYIDA RETC
EKSK REKABET PYASALARI

- AZ SAYIDA RETC VE/VEYA THALATI VE SATICI FRMA
TAM REKABET PYASASI
GNMZ REKABET PYASALARI
SATICI FRAMALARA GRE -MONOPOL - DUOPOL - OLGOPOL
ALICI FRMALARA GRE -MONOPSON - DUOPSON - OLGOPSON
VE/VEYA THALATI VE SATICI FRMA - HUKUK MEVZUAT: * REKABET YASALARI * TKETC HAKLARI YASASI
- TKETCY KORUYUCU NLEMLER: * HUKUK MEVZUATI OLUTURMAK * THALATI KOLAYLATIRMAK * RETC FRMA SAYISINI TEVK ETMEK
BLATERAL MONOPOL
3.3 Tam Rekabet Ve Monopol Piyasasnda Firma Dengesi

Tam rekabet ve monopol piyasasndaki firmalar sat gelirleri ile retim maliyetleri arasndaki fark, yani kar, azami klmaya almaktadrlar. Tam rekabet ve monopol piyasasnda alan iki farkl firmann, maliyet koullar birbirine benzerlik arz edebilir. nk retim maliyetleri arlk olarak, retim faktrlerinin piyasalarndaki deiimlere duyarldr. Oysa firma gelirleri iki piyasa trnde de farkllk arz eder. Tam Rekabet Piyasasnda, firma bir adet de mal satsa, n adet de mal satsa, satlan her mal piyasa denge fiyat P0 dan satlaca iin, Tam Rekabet Piyasasnda P0 piyasa denge fiyat ve Marjinal Gelir ile Ortalama Gelir deerleri birbirine eit olacaktr. Bu nedenle, Tam Rekabet Piyasasnda firma gelirlerini temsil eden Marjinal Gelir (MR) ve Ortalama Gelir (AR), piyasa denge fiyat olan P0 noktasndan balayp, Q miktar yatay eksenine paralel bir ekilde izilir.
75
TSPAKB
Tam rekabet piyasasnda retim yapan bir firmann karsnda bulduu talep erisinin esneklii sonsuzdur ve miktar eksenine paraleldir. Dolaysyla her firma, rettii mal piyasa fiyatndan satmaya raz olduu mddete elindeki maln tamamn ayn piyasa fiyatna satabilecektir.
Pa Sa
Pa
D = AR = MR = P* P
*
Da Qa qa
Piyasa Dengesi
Firma Talep Erisi
3.3.1 Tam Rekabet Piyasasnda Ksa Dnem Firma Dengesi

Ksa dnemde, firmalar tesislerini deitiremezler. Bu nedenle karar verilmesi gereken konu en uygun retim hacmini semektir. En uygun retim hacmi ise firmaya en yksek kar salayan retim hacmidir. u halde, tam rekabet veya monopol piyasasndaki bir firmann ksa dnem dengesi, karn azamiletirildii, yani maksimize edildii noktada gerekletirilir. Bunun iin iki koulun gereklemesi gerekmektedir. Birinci koul, piyasa tr ne olursa olsun, kr maksimize eden eitliin firmann rettii mal satmaktan dolay elde ettii nihai geliri temsil eden marjinal gelir deerinin, en son rettii maln firmann toplam maliyetine yapt katky ifade eden marjinal maliyet deerine eitlendii noktada, ideal retim seviyesinin yakalanddr (MR=MC eitlii). kinci koul ise, bu eitliin saland yerde marjinal maliyetin ykseliyor olmasdr. Bir firma marjinal gelirini marjinal maliyete eitledii, yani krn maksimize ettii retim dzeyinde eer; P* > AC ise, baka bir ifadeyle sat fiyat ortalama maliyetten byk ise firma ksa dnemde Normal st Kr (ar kr) elde eder ( > 0). P* = AC ise, firma ksa dnemde normal kr elde eder ( = 0). P* < AC ise, firma ksa dnemde zarar elde eder ( < 0).
76
TSPAKB
MC AC D A
P* Po
MR=AR
q*
Firmann Normal st Kr Elde Etmesi

Firma karn D noktasnda maksimize ederek dengeye ular. P*DAPo dikdrtgeninin alan firmann toplam kr () P*Dq*O dikdrtgeninin alan (TR) PoAq*O dikdrtgeninin alan TC = S (P*Dq*O) S (PoAq*O) = S (P*DAPo) (DA) veya (P*Po) uzunluu birim bana kr, yani ortalama kr Firmann satt her mal birimi bana elde ettii krdr. Firmann pozitif kr elde edebilmesi iin, fiyat ortalama maliyetten byk olmaldr. Bunun iin, MR erisinin MC erisini AC erisinin minimum olduu noktann sanda kesmesi gerekir. Bu ayn zamanda AC erisinin pozitif eimli olduu ve artt blgedir.
MC AC D
P*
MR=AR
q*
Firmann Normal Kr Elde Ettii Durum

Firma karn D noktasnda maksimize ederek dengeye ular. Toplam haslat OP*Dq* dikdrtgeninin alan, Toplam maliyet OP*Dq* dikdrtgeninin alanna eit ve ekonomik kr sfr olmaktadr.
77
TSPAKB
Normal Kr: Bir firmann ekonomik krnn sfr olduu denge durumunda, yinede bir maliyet unsuru olarak kr elde etmesi sz konusu olur. Normal kr firmann kr maksimizasyonunu salad retim hacminde ortalama haslatn ortalama maliyete eit olmasdr. Tam rekabeti firma iin bu, ortalama haslatn, ortalama maliyet erisine minimum noktasnda teet olmasdr. Normal kr durumunda firmann maln satt fiyat ortalama toplam maliyete eit olur. Firmalar asndan normal kr bir piyasada faaliyet gsteren firmalarn, o piyasay terk ederek dier piyasalara ynelmelerine yol amayacak kadar yeterli grdkleri, fakat yeni firmalar da o piyasaya girmeye yneltmeyecek kadar dk olan bir krdr. Baka bir adan normal kr, bir maln retim srecine fiilen katkda bulunan tm retim faktrlerinin alternatif maliyetleri toplamna denk olacaktr.
MC AC A MR=AR D
Po P*
q* Firmann Zarar Ettii Durum
Firma karn D noktasnda maksimize ederek dengeye ular. Toplam haslat OP*Dq* dikdrtgeninin alan, Toplam maliyet OPoAq* dikdrtgeninin alanna eit ve ekonomik zarar P*PoAD olacaktr. Ksa dnemde zarar eden bir firma retime devam edip etmeyeceine karar verme durumundadr. Bu kararda da rasyonellikten uzaklamaz ve zararn minimize etmeye alr. Firma ya piyasay terk eder ve toplam sabit maliyetleri kadar zarara katlanr, ya da retime devam ederek uzun dnemde maliyetlerini drmeyi da piyasada fiyatn artmasn bekleyebilir.
78
TSPAKB
MC A
AC AVC MR=AR Kapanma Noktas
Po P*
D
q* Firmann Kapanma Noktas
Firmann Kapanma Noktas: Bir firmann zarar etmesi durumunda, piyasa fiyatnn ortalama deiken maliyete eit olduu yani ortalama deiken maliyetin minimum noktasndaki fiyat dzeyi kapanma noktasdr. Bu fiyat dzeyinde firma, toplam sabit maliyetleri kadar zarar eder. Fiyat ortalama deiken maliyetin stnde olduu srece zarar etmesine ramen retime devam eder, nk deiken maliyetlerin tmn karlarken sabit maliyetlerinde bir ksmn karlayabilmektedir. Firma retimi durdurmas halinde ise, sabit maliyetlerin tmne katlanmak zorunda olaca iin daha fazla zarar edecektir. Bu ekilde firma zararn minimize etmektedir. Eer bir maln piyasa fiyat ortalama deiken maliyetlerin minimum olduu dzeyden daha dk olursa firma bu durumda kapanma veya bu piyasay terk etme karar verir. Ksa Dnem Firma Arz Erisi: Tam rekabet piyasasnda faaliyet gsteren bir firmann ksa dnem arz erisi, marjinal maliyet erisinin ortalama deiken maliyet erisinin zerinde kalan ksmdr (aadaki grafikte DD ile gsterilen eri). Baka bir ifade ile, firmann ksa dnem arz erisi marjinal maliyet erisinin ortalama deiken maliyet erisinin minimum olduu noktann stnde kalan ksmdr. Firmann ksa dnem arz erisi, bir firmann her bir fiyat dzeyinde retmeyi veya satmay arzulad (planlad) rn miktarlarn gsterir. Ksa dnem firma arz erisinin ortalama deiken maliyet erisinin minimum noktasndan balamasnn nedeni, bu dzeyin altndaki bir fiyattan firmann piyasaya mal satmayacak olmasdr. nk firma kapanma noktasnn altndaki fiyat dzeyindeki byle bir durumda sabit maliyetlerinin tamamn karlayamad gibi deiken maliyetlerinin de bir ksmn karlayamamaya balar. Oysa rasyonel firmann retimden ekilip piyasay terk ettiinde sadece sabit maliyetleri kadar zarara katlanarak retimde bulunmaya devam etmesine oranla daha kk bir zararla kurtulmas olana vardr.
79
TSPAKB
Ksa Dnem Firma Arz Erisi D AVC
P MC O
MR=AR D
Ksa Dnem Piyasa (Endstri) Arz Erisi: Ksa dnemde bir mal reten tm firmalar tarafndan her bir fiyat dzeyinde retilmek veya satlmak istenen mal miktarn gstermektedir. Piyasa arz erisi, bir piyasada o mal reten tm firmalarn ksa dnem arz erilerinin yatay toplamndan elde edilir.
3.3.2. Tam Rekabet Piyasasnda Uzun Dnem Firma Dengesi

Tam rekabet piyasasndaki bir firmann uzun dnem dengesi ise, tesisin bykl ile ilgili, yani retim lei ile ilgili, btn ayarlamalar yapldktan sonra firmaya en yksek kar salayacak retim hacminde gerekleir. Bu nokta marjinal haslat erisi ile uzun dnem marjinal maliyet erisinin kesim noktasdr. Tam rekabet piyasasnda uzun dnemde hibir firma ar kar elde edemez. nk ar kar salayan endstriye uzun dnemde yeni firmalar girer ve bu da ar karlarn erimesine neden olur. Uzun Dnem Piyasa Dengesi: Uzun dnemde tam rekabet piyasasnda bir firmann ar kr elde etmesi, bu endstride uzun dnem dengesinin salanmadn gsterir. Piyasada baz firmalarn uzun dnemde ar kar elde ettiinin grlmesi, yeni firmalarn piyasaya girmesine yol aar endstri arznn artmasna ve maln fiyatnn dmesine yol aacak ve bu da ar krlarn erimesini salar. Dolaysyla endstrinin uzun dnem dengesinin saland durumda, endstride faaliyet gsteren firmalarn hepsi sfr krla alr veya yalnzca normal kr elde eder. Uzun denmde endstrinin dengeye ulamas durumunda tm firmalar aadaki ekilde gsterildii gibi dengeye ulaacaktr.
80
TSPAKB
P SRMC LRMC LRAC
SRAC
D P*
MR=AR=P*
q*
fig
Uzun Dnem Firma Kr Maksimizasyon Koulu: Uzun Dnem Piyasa Denge Koulu:
P* = LRMC= SRMC = MR LRAC = SRAC = AR
Piyasa dengesinin uzun dnemde salanmas durumunda, piyasadaki her firma retim tesisini, optimal lekte kurmu ve retim hacmini tam kapasiteyle kullanmaktadr ve ar kr elde eden hibir firma bulunmamaktadr. Tam rekabet piyasasnda ekonomik etkinlik en st dzeye kar. Tketiciler piyasada ihtiyalarn karlayan mallar para bana en dk maliyete eit fiyatlardan satn alacaktr. Piyasa fiyat uzun dnem ortalama maliyetin minimum dzeyine eit olacak ve bylece toplumun tm kaynaklar tam olarak kullanlacaktr. Firmalarn kr maksimizasyonu davran, ayn zamanda tketicilerin faydalarn maksimum seviyeye kartan bir kaynak dalm ile sonulanr ve toplumsal refahn en st noktaya ulamasn salar.
3.3.3. Monopol Piyasasnda Ksa ve Uzun Dnem Firma Dengesi

Monopol piyasas, baka mallarla ikame edilmesi nispeten g bir maln retiminin veya satnn tek bir firma tarafndan kontrol edildii piyasay tanmlar. Monopol firmas da, tam rekabet firmas gibi krn maksimize etme peinde olacaktr. Monopoln ksa dnem denge koulu yine marjinal maliyet marjinal haslat eitliidir. Monopolde tam rekabette endstrinin karsnda bulunan piyasa talep erisi, monopoln tek bana karsnda bulduu negatif eimli talep erisidir. Monopol Piyasasnda; monopol konumundaki firmann maln piyasa fiyatn deitirebilme olana sz konusudur. Bununla birlikte, monopol konumundaki firmann piyasaya tek bana hakim olmas demek, istedii mal istedii fiyattan satabildii anlamna gelmez. Nitekim, monopol konumundaki firmann geliri de, piyasadaki tketicilerin alm gc ile snrldr. Bu nedenle, monopol konumundaki firmann ortalama gelir dorusu ile (AR), tketicilerin alm gcn temsil eden talep dorusu (D) monopol piyasasnda firma dengesinde st ste akktr. Bu nedenle, tam rekabet ve monopol piyasasnda firma dengesi, marjinal gelir (MR) ve ortalama gelir (AR) dorularnn geometrik konumlarnn farkl olmas nedeniyle, farkl noktalarda oluur ve monopol piyasasnda firma dengesini salayan piyasa fiyatnn, tam rekabet piyasasna gre daha yksek bir seviyede olutuu gzlemlenir.
81
TSPAKB
P e>1
TR maksimum, MR = 0
TR
e=1
e<1 A Q MR
Monopolde kr maksimizasyonu, her zaman iin talep erisinin esnekliinin birden byk olduu [e > 1] blgede gerekleir. nk esnekliin birden byk olmas durumunda, maln fiyatn dren tekelcinin, toplam sat haslat artacaktr. Talebin inelastik olduu (e<1) blgede ise, fiyatn dmesi toplam haslatn da dmesi anlamna gelecei iin, tekelci hibir zaman talep erisinin inelastik olduu blgede mal satma giriiminde bulunmaz. nk o blgede marjinal haslat negatif olduu iin firma satlarn azaltarak toplam gelirlerini artrabilecektir.
P,C
MC AC
P* Pm
a b
d
MR 0
D (AR) Q
Q*
d noktas: tekelcinin krn maksimize ettii noktadr ve MR = MC eitlendii noktada belirlenir. Q* tekelin krn maksimize eden retim dzeyidir. P*: tekelcinin krn maksimize eden denge fiyat dzeyidir. Dikkat edilecek olursa tekelde denge fiyatn bulmak iin nce krn maksimize olduu denge noktas ve retim dzeyi bulunur. Daha sonra, fyat bulmak iin, bulunan denge retim miktarnn tamamnn satlmasn salayacak fiyat AR erisinden yani tekelin karsnda bulunan talep erisine izilen dikme ile bulunur. ekil zerinde denge d noktasnda salanr, denge miktar Q* bulunur ve bu retim miktarnn satlaca denge fiyatn bulmak iin Q*dan izilen dikmenin AR yani talep erisini kestii nokta olan ann fiyat eksenindeki izdm olan P* denge fiyatna ulalr.
82
TSPAKB
ab uzunluu, tekelcinin birim bana, ortalama krn gsterir. Bunu tekelin sat fiyat olan P*dan yani ortalama haslatndan, birim bana maliyetini ifade eden ortalama maliyeti bQ* uzunluunu derek buluruz. S(P*aQ*O) dikdrtgeninin alan: Tekelin Toplam sat geliri TRdir. S(PmbQ*O) dikdrtgeninin alan: Tekelin Toplam maliyeti TCdir. S(P*abPm) dikdrtgeninin alan: Tekelcinin toplam krn gsterir. Monopol piyasasnda uzun dnem dengeye baktmzda, endstriye baka firmalarn girii engellendii iin ar krlarn elde edilmesi her zaman mmkndr. Dolaysyla, monopoln gelir dalmn bozucu etkisi bulunmaktadr. Buna ek olarak monopoln optimal kaynak dalmn bozucu etkileride bulunmaktadr. Monopolde, tam rekabetteki durumdan farkl olarak, uzun dnemde kurulan tesisin optimum byklkte tesis olmas gerekmez. Ayrca, yine tam rekabettekinden farkl olarak bu tesisin tam kapasite ile kullanlmas da gerekmez. Dier yandan monopol tam rekabet piyasasna gre daha az retim yapar ve bunu daha yksek fiyattan satar, bu ekilde retimin kslmas retim faktrlerinin ekonomide en yksek retimi salayacak ekilde endstriler arasnda dalmn engelleyecektir. Doal Tekel: lee gre artan getirinin bulunmas veya optimal retim iin tesis leinin ok byk olduu alanlarda zaman ierisinde tek firma egemen olmakta ve doal tekel olumaktadr. Byle bir piyasada bir firmann tesis lei bydke ortalama maliyeti decektir. Bu durumda tesis lei en byk firma, dier firmalar zarar ettirecek ve onlar piyasadan kovacak dk fiyatlardan maln arz edebilecek ve bu yolla tekel konumuna gelebilecektir. Bu gibi durumlarda bir mal veya hizmetin ok sayda firma tarafndan retilmesi yerine, tek bir firma tarafndan retilmesi daha dk bir maliyetle gerekletirilebilecektir. Ancak byle bir durumda zel firma tekelci konumunu tketicilerin aleyhine kullanarak retimi ksp daha yksek fiyatlama yaparak lke kaynaklarnn eksik istihdamna yol aabilir. Bu nedenle devletler genellikle doal tekel niteliindeki piyasalar dzenlemekte veya fiyatlara mdahale etmektedirler.
3.3.4. Monopolc Rekabet Piyasasnda Firma Dengesi

Monopolc rekabet piyasas ok sayda firma tarafndan retilen ve birbirinin yakn ikamesi olan bir grup rnn farkllatrlmak suretiyle homojenlikten uzaklatrlarak, satcnn kendisine zg bir alc kitlesi oluturmas durumunda ortaya kan piyasa trdr. Birbirinden bamsz olarak hareket eden ok sayda alc ve satc bulunmaktadr. Bu piyasann en nemli zellii, farkl satclarn mallar farkllatrmasdr. Piyasaya giri ve k nispeten kolaydr. Tam rekabet piyasasna benzer ekilde piyasaya giri ve k engelleyen hibir engel yoktur. Bu nedenle, monopolc rekabet piyasalarnda uzun dnemde ar kr yoktur. Monopolc rekabet piyasasnda firmalar kendilerine zg bir tketici kitlesine sahip olduu iin, ksa dnem dengesi belirlenirken monopolc gibi davranrlar. Kar maksimizasyonu koulu yine marjinal gelirin marjinal maliyete eit olmasdr. Uzun Dnemde sfrdan byk bir ekonomik kar varsa piyasaya yeni firmalar girer. Bu mala olan talebin daha fazla marka tarafndan paylalmas anlamna gelir talep erisi sola kayar. Karlar sfra eitleninceye kadar piyasaya giriler srer. Tm firmalar bu durumda olduundan artk bu noktadan sonra piyasaya yeni firmalar girmez. nk hibir firma ar kr elde edemez. Piyasaya
83
TSPAKB
giri ve kn serbest olmas ve fiyat rekabeti yaplabilmesi nedeniyle uzun dnemde ar krlar ortadan kalkar. Monopolc rekabet piyasas kaynak dalmn bozucu etkiler dourmaktadr. Uzun dnem dengesi salandnda retim tam rekabet retiminin altnda kalmaktadr. Firmalarn optimumdan kk tesisler kurmalar ve bunlar eksik kapasite ile altrmalar szkonusudur. Kt kaynaklarn nemli ksm, bu ekilde etkin olarak retim yapabilecekleri alanlardan alnkonmaktadr. Bu husus liberal ekonomilerin en zayf noktalarndan biri olarak eletirilmektedir. Monopolc rekabet piyasalar kaynaklarn retim alanlarnda optimal dalmn ve toplum refahnn olumsuz ynde etkilemektedir. Dier yandan monopolc rekabet piyasasnda rn farkllatrma abas, reklam harcamalarn arttrmakta, kt kaynaklarn reklamlara yneltilmesi toplum asndan kaynaklarn israf edimesi anlamna gelmektedir. Monopolc rekabet piyasasnn olumlu bir yn ise, rn farkllatrma abalarnn teknolojik gelimeye ve mallarn tketici gereksinmelerine en iyi cevap verebilecek ekilde uyarlanmasn tevik edebilmesidir.
3.3.5. Oligopol Piyasasnda Firma Dengesi

Oligopol piyasas homojen veya farkllatrlm bir mal satan, birbirine baml olan az sayda satcnn faaliyette bulunduu piyasa trdr. Bu piyasada az sayda satc firmann faaliyet gstermesi, her firmann davrannn ve ald kararlarn, dier firmalar da etkilemesine yol amaktadr. Firmalar pazardan pay alma abasnda alacaklar kararlar iin rakiplerin tepkilerini tahminde bulunmaldr. Bu piyasalarda, yeni firmalarn pazara girmesi teorik olarak mmkndr. Ancak piyasaya giri engelleri vardr. Oligopol piyasalarnda, firma dengesine ilikin genel kabul gren model bulunmamaktadr. Bu erevede ok kstlayc varsaymlar etrafnda bir takm yaklamlar gelitirilmitir. Rekabeti davranlar zerine oturtulan oligopol teorilerinin ortak varsaymlar, mallar homojen olmas, girdilerin tam rekabet artlarnda temin edilmesi, firmalarn aralarnda anlama yoluna gitmemesi ve her firmann reklam, miktar ve fiyat politikasnda bamsz hareket etmesidir. Cournot Modeli: lk ve en ok tannan dopol teorisi A. Cournot (1838) tarafndan gelitirilmitir. Modelde sfr maliyetle maden suyu reten iki firmann karlkl stratejileri analiz edilmitir. Cournot Modelinin Varsaymlar unlardr: Firmalarn sat maliyetleri sfrdr. Piyasa talep erisi dorusal ve kesin olarak belirlidir. Firmalar rakip firmann sat (retim) miktarn veri olarak alrlar ve buna gre kendi sat seviyelerini belirlerler. Firmalar birbirlerinin kararlarndan etkilendiklerini bilir, ancak aralarnda anlamaya gitmez, bamsz hareket eder.
84
TSPAKB
Tepki Erisi: O mal reten rakip firmann veri kabul edilen retim dzeylerinde bir firmaya en yksek kar salayan retim miktarlarn gsteren eridir. Tepki Erisi bir firmann retimi arttrrken rakip firmann retimini azaltmak zorunda olduunu gsterdii iin, iki firmann tepki erisi de negatif eimlidir. Cournot Noktas: modelin retim dzeyi asndan zmn gsterir. Denge tepki erilerinin kesitii noktada oluur. Her iki firmada tam rekabet arznn 1/3n satar. Uzlamac davranlara dayal oligopol teorileri oligopolc firmalarn, aralarndaki rekabetten taraflarn zarar grmesi konusunda tecrbe edinince, aralarnda ortak krn maksimizasyonuna ynelik anlamalar yapmalar durumunu aklamaya almaktadr. Byle bir durumda oligopolc firmalar biraraya gelerek monopolc gibi hareket etmekte, aralarnda rekabeti engelleyici anlamalar yapmaktadr. Bu tr anlamalar ou lkede yasaktr, buna ramen ak veya gizli olarak firmalarn ortak hareket etmelerinin engellenmesi zordur. Fiyat Liderlii Modeli: Oligopolclerin, rekabet etmek yerine anlamay benimsemeleri ve firmalarn glerinin eit olmamas durumunda, zayf firmalarn daha gl olan firmann liderliinde hareket etmelerini ifade eder. Ksaca baz oligopolclerin fiyat belirlerken ibirliine yneldii modeldir. Bu durumda, lider olarak kabul gren firmann fiyat konusundaki kararlarna, piyasadaki dier firmalar da uymay tercih ederler. Fiyat liderlii eklindeki davran tarz, gerek ekonomik yaamda en sk karlalan oligopol piyasas trdr. Temel zellik, lider firmann marjinalist kurallara gre fiyatn belirlemesidir. Marjinal maliyetin marjinal haslata eit olmas koulu liderin fiyat oluturmada davran kuraln ifade eder. Lider firma krn bu ekilde maksimize eder. Dier firmalar iin, liderin belirledii bu fiyat veri olaca iin, bu firmalarn kr maksimizasyonu yapmalar sz konusu deildir. Eer bunlarn krlar maksimum ise bu sadece rastlantdan ibarettir. Kartel: Bir sektrde faaliyet gsteren oligopolc firmalarn aralarnda rekabeti azaltmak suretiyle, bileik (ortak) karlarn maksimize etmek amacyla aralarnda ak yada rtk olarak anlamaya varmalardr. Anlaan firmalar ortak kar maksimize etmek veya piyasay
85
TSPAKB
paylamak amacyla darya kar tekel gibi hareket ederler. Kartelin almalarn dzenleme grevi ise, ortak bir rgte verilir. Anlaan firmalar tzel kiiliklerini korur ancak, sadece anlama yaptklar konularda ortak hareket etmeyi taahht ederler Karteller, retim miktarlar, fiyatlar, blgeler ve bir mal ucuza ithal edip yurtiinde pahalya satmak gibi konular zerinde anlaabilirler. Dnya apnda bir kartele rnek olarak petrol ihra eden lkelerin petrol retim miktarn kararlatrmak iin kurduklar OPECi gstermek mmkndr. Trst: Trstde Kartelde olduu gibi bir sektrde faaliyet gsteren oligopolc firmalarn aralarnda rekabeti azaltarak aralarnda anlamaya varmalar sonucunda olumaktadr. Firmalar aralarndaki rekabeti ortadan kaldrarak tek bir firma gibi hareket etmektedir. Trstn kartelden en nemli fark firmalarn bamsz hareket etme kabiliyetlerini nemli lde kaybetmeleridir. Ynetimin tek bir merkezde toplanmas szkonusu olmaktadr. Genellikle trst, bir firmann ayn piyasadaki dier firmalarn hisse senetlerinin yarsndan fazlasn ele geirmesi ile gerekleir. Burada giriimlerin artk bamsz hareket etmeleri olana yok denecek kadar azalmtr. Uzun dnem piyasa dengesinin salanmas durumunda oligopol piyasasna ynelik eletirilere gelecek olursak. Oligopoller kaynak ve gelir dalmnda bozucu etkilere yol aar ve yksek reklam harcamalarna bavurulmas nedeniyle eletirilir. Az sayda firmann bulunmas, retimin fiyat ykseltmek amacyla kslmasna yol amaktadr. Bu da tam rekabet piyasasna gre fiyatn yksek, retim miktarnn ise daha dk olmasna neden olmaktadr. Firmalarn karlarn ykseltmek iin retimi ksmalar, retim faktrlerinin toplumun tercihlerine uygun mal ve hizmet bileimini salayacak ekilde datlmasn engellemektedir. Oligopolc firmalar negatif eimli talep erisiyle kar karya olduundan fiyat marjinal maliyetten byk olmakta ve bu nedenle oligopol piyasasnda etkinlik salanamamaktadr. Dier yandan piyasaya giriin mmkn olmamas, uzun dnemde de ar karn srmesine olanak verir ve bu toplumdaki gelir dalmn olumsuz ynde etkiler. Oligopol piyasalarnn yol at dier bir etkinsizlikte, firmalarn kendi mallarn daha farkl gsterebilmek iin reklam harcamalarn artrmalar ve bu yolla kt kaynaklar israf etmeleridir. Schumpeter-Galbraith Hipotezi: Oligopol piyasasna ynelik alternatif bir yaklam getirmektedir. Schumpeter ve Galbraith oligopol piyasas uzun dnem dengesinde ekonomik etkinliin salanmad eletirilerine kar kmaktadrlar. Bunlara gre oligopol piyasas teknolojik gelimeyi hzlandrmaktadr. Bunun nedeni daha byk lekteki firmalarn AR-GE harcamalarna daha fazla finansman kayna ayrabilmelerinde yatmaktadr. Bu firmalarn ortaya kard bulular ve yeni rnler sayesinde ekonomik byme hzlanmaktadr. Sonu olarak oligopol piyasas iktisadi byme zerinden toplumsal refah arttrabilmektedir. YOUNLAMA VE PYASA YAPISI: Piyasa yaps, piyasadaki satclar arasndaki rekabetin derecesine gre piyasalar snflandrmann bir yoludur. Dnya ekonomisindeki piyasalar incelendiinde, daha ok rekabeti piyasalar ile tekel piyasas arasnda oluan
86
TSPAKB
monopolc rekabet ve oligopol piyasas yaplarnn yer ald grlr. Bir piyasa yapsnn tam rekabet piyasasndan veya tekel piyasasndan hangisine daha yakn olduunu veya firmalar arasnda anlama ortam olup olmadn piyasa younlama oran ile lebiliriz. Uygulamada en ok bavurulan younlama oran yntemleri N-firma Younlama ndeksi (CRn) ve Herfindahl-Hirschman Younlama ndeksidir (HHI). N-firma Younlama ndeksi (CRn): Bir endstride en ok paya sahip n tane firmann endstri toplam satlarndaki yzde pay olarak tanmlanr. Bu yntemdeki ama bir endstride en byk, ilk 2, ilk 4, ilk 8 firmann piyasa paylar toplamnn hesaplanarak piyasay ne lde kontrol edebildiklerinin belirlenmesidir. n-Firma Younlama ndeksi deeri, tam rekabette yaklak sfr iken tekelde 100dr. ounlukla tercih edilen drt firma baznda hesaplanan drt firmann younlama orandr (CR4) ve bu indeks ilgili endstrinin piyasa yapsn gsterir. CR4 Younlama Oran ndeks Deerine Gre Bir Endstrideki Piyasa Yaps CR4 < 40 CR4 > 40 40 < CR4 < 60 CR4 > 60 Tekelci Rekabet Piyasas Oligopol Piyasas Zayf Oligopol Piyasas Gl Oligopol Piyasas
Herfindahl-Hirschman Younlama ndeksi (HHI): HHI endstrideki her firmann piyasa paylarnn karelerinin toplamna eittir. Endstride tek bir firmann bulunduu tekel piyasasnda HHI = 1002 = 10000 deerini alr. Bir endstride faaliyet gsteren firma says arttka indeks deeri klr (10000/n). Tam rekabet piyasasnda HHI sfra yaklar. rnein, ABDde banka birleme ve satn alma ilemlerinde HHI deerleri dikkate alnr. HHI deerinin belirli bir limiti amas durumunda bu birlemelere izin verilmedii grlmektedir. HHInn 1800 at oligopolistik endstrilerdeki irket birlemelerine, ancak ok titiz bir incelemeden sonra izin verilmesi sz konusu olabilmektedir. Uygulamada HHI Katsaylar ve Piyasa Yaplar HHI < 1000 1000 < HHI < 1800 HHI > 1800 Tam Rekabet Piyasas Tekelci Rekabet Piyasas Oligopol Piyasas
87
TSPAKB
4) PARA VE MALYE POLTKALARI

4.1 Ekonomi Politikalar
Politika,
kelime anlam olarak belirli bir hedefe ulamak veya belirli bir sorunu zmek
amacyla bir takm ara ve yntemlerin bir araya getirilmesi sreci olarak tanmlanabilir. Dolays ile, bu tanmdan hareket edildiinde, ekonomi politikas, ekonomide belli hedefleri gerekletirmek (refah dzeyinin arttrlmas, verimliliin salanmas) veya belirli sorunlar zmek amacyla (isizlik, yoksulluk) belirli ekonomik ara ve yntemlerin bir araya getirilmesi srecidir, eklinde tanmlanabilir. Demokratik bir lkede, partiler sorunlara zm modelleri ve aralar ile halkn karsna kp oy isterler ve hkmete geldiklerinde bu politikalar uygulamaya alrlar. Bunun bir sonucu olarak, Hkmetler ekonomi politikalar asndan en yksek siyasi sorumluluu tarlar. Bununla birlikte, Hkmet adna ekonominin ynetimi, ekonomiden sorumlu bakanlar ve onlara bal st dzey brokratlardan oluur. Tm dnya uygulamalarna bakldnda, Hazine Bakanl, ABD ve ngilterede mevcut bulunan AngloSakson gelenee gre Hazine sekreterlii en kritik bakanlktr. Trkiyede Hazineden Sorumlu Devlet Bakanl olarak yrtlmektedir. Birok gelimi ve gelimekte olan ekonomide kamu maliyesi ilemleri tek bir bakanla balanm iken, 1980li yllarn bandan itibaren Trkiyede Maliye Bakanl ile Hazine ilemleri iki ayr bakanla blnmtr. Bunun yan sra, kamuda alan personelin zlk haklar ve kamu sendikalar ile pazarlk bir devlet bakanlna, kamu adna finans kurumlarn ve sektrleri denetleyen zerk kurulular ve zelletirme bir devlet bakanlna, d ticaret bir devlet bakanlna balanmtr. Ayrca, Sanayi ve Ticaret Bakanl, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl ve Bayndrlk Bakanl unutulmamaldr. Yani, Trkiyede ekonominin ynetimi paral bir model ortaya koymaktadr ve siyasi partiler bu paral modeli birletirmeyi ngrmektedirler. Trkiyede ekonomi politikalarnn belirlenmesinde ve mevcut ekonomi politikalarnda dar veya geni kapsaml revizyonda en nemli kurumlardan birisi Yksek Planlama Kuruludur (YPK). Yksek Planlama Kurulu, babakann bakanlnda toplanan, bnyesinde ekonomiden sorumlu bakan ve onlara bal st dzey brokratlar barndran, sekreteryaln bir lde Devlet Planlama Tekilatnn gerekletirdii bir nemli kurumdur. Trkiyeyi hedeflere tayacak, sorunlara kesin zm retecek her trl ekonomi politikasnn tespiti ve revizyonu bu kuruldan gemekte ve yap olarak Milli Gvenlik Kurulunun tavsiye niteliindeki kararlarna benzer ekilde, YPKda belirlenen hususlar Bakanlar Kuruluna gelmektedir. YPKnn kararlarnn Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girebilecek zellikte olanlar, Bakanlar Kurulu onay sonras Resmi Gazeteye gnderilerek yrrle konulmakta, yasal deiiklik gerektirenleri ise, Bakanlar Kurulu onay sonras, bir yasa tasars olarak Meclis Bakanlna sunulmaktadr. Yksek Planlama Kurulunda onaylanan ve Bakanlar Kurulu tarafndan kabul gren ekonomi politikalarna ynelik ana ereve, bu noktada, gerek Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (TCMB),
88
TSPAKB
gerekse de Maliye Bakanl asndan, para ve maliye politikas uygulamasnda dikkate alnmas gereken ncelikleri temsil etmektedir. Yksek Planlama Kurulu, her yl en youn alma periyodunu austos ay ortasndan ekim ay ortasna kadar gsterir ve bu dnemde bir sonraki yln program ile btesi oluturulur. Bu erevede, Yksek Planlama Kurulunun nemli yetkilerinin yan sra, hi deimeyen grevi unutulmamaldr. Birincisi, Trkiyenin kalknma planlarna son eklini vermek; ikincisi sz konusu kalknma planlar erevesinde her yl uygulanan ve ertesi yln banda yrrle girecek yllk programa son eklini vermek ve ncs ertesi yln banda yrrle girecek bteye son eklini vermek olarak zetlenebilir. Bu noktada, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ile Bayndrlk Bakanl gibi bnyesinde yatrmc kurulular barndan bakanlklar ve Devlet Su leri, Karayollar gibi kurulularn yatrm bteleri iin etin bir pazarlk ortaya koyarlar; tm bu bte hazrlk sreci eyll ay sonunda tamamlanarak, maliye bakannn Bakanlar Kuruluna yapaca sunuma hazr hale gelir. Bakann sunumu sonras, Bakanlar Kurulunda onaylanan btenin en ge 17 Ekim akamna kadar Meclis Bakanlna sunulmas gerekmektedir. Aksi durumda, Hkmet Anayasa kuralna uymam saylr. Yksek Planlama Kurulunun, gerekletirdii ok sayda ekonomi politikas almasnn yannda, rutin olarak gerekletirdii bu almalarda, 2005 ylndan itibaren baz tarihsel admlar atlmtr. Birinci nemli deiiklik, Trkiyenin planlama modeli zerinde gereklemitir. Cumhuriyet kurulal beri, 1933-1937 ve 1938-1942 5 yllk sanayileme planlar dahil, Trkiye 1963den gnmze 5 yllk kalknma planlar ile gelmitir. 2006 ylnda 9uncu 5 Yllk Kalknma Plannn yrrle girmesi beklenirken, Trkiyenin Avrupa Birliine yelik iin mzakerelere balamas resmiyet kazannca, 2005 ylnda, Trkiyenin kalknma planlarnn Avrupa Birlii (AB) Btesine paralel gitmesinin uygun olaca ifade edilmitir. Bu noktada, ABnin btesi 7 yllkken, Trkiyenin kalknma plan 5 yllktr. Bu noktada, Trkiyenin btesinin de 7 yllk olmasna karar verilir. Ayrca, ABnin yeni btesi 2007 ylnda yrrle girecek ve 2013 ylna kadar srecektir. Bu noktada, Trkiyenin 9. Kalknma Plannn da 2007 ylnda yrrle girerek, 2007-2013 dneminde uygulanmasna karar verilir. Bylece, 2006 yl bir gei yl olur. Bu noktada, bu yln bandan itibaren Trkiyenin 9uncu Kalknma Plan 7 yllk olarak yrrle girmitir ve ayrntlar DPTnin internet sitesinde yer almaktadr. kinci bir tarihsel adm ise, kalknma plannn ieriini deitirmek olmutur. Daha nceleri Trkiyenin kalknma planlar ierisinde byme, enflasyon, bte, istihdam, d ticaret gibi alanlarna ynelik makro ekonomik hedefler yer alm, ancak yaanan bir ulusal ve/veya uluslararas krizle, daha plan dneminin banda bu hedeflerin anlamszlat grlmtr. Bu nedenle, yeni kalknma plannda Trkiyenin bata ABye tam yelik perspektifi olmak zere, hedeflere ulamak adna nasl bir yol haritas izlemesi gerektii belirlenmitir. Bu nedenle, DPTnin kamuoyu ile gelecee dnk makro ekonomik hedefleri paylamasn salamak amacyla, kalknma plan modelinin yan sra, stratejik planlama modeline geilmitir. Yani, 2006-2008, 2007-2009 ve 2008-2010 dnemlerini kapsayacak ekilde, her yl bir yl ileriye gidecek ekilde, DPT hedefleri srekli revizyondan geen ve dinamik bir zellik gsteren sz konusu stratejik planlar kamuoyu ile paylaacaktr. Bu 3er yllk stratejik planlar Orta Vadeli stikrar Program olarak adlandrlmtr. Keza, sz konusu 3er
89
TSPAKB
yllk Orta Vadeli stikrar Program (OVP) detaylar da DPTnin internet sitesinde yer almaktadr. Ekonomik makro planlamasnda, Yksek Planlama Kurulu lsnde arlkl bir rol olmasa da, dier bir nemli kurum da zelletirme Yksek Kuruludur (YK). zelletirme Yksek Kurulu, kurul yelerinin kararlar erevesinde, hangi kamu kuruluun, ne zaman ve hangi yntemle zelletirileceine karar vermektedir. Sz konusu zelletirme yntemleri olarak da, Blok Sat Yntemiyle zelletirme Halk Arz Yntemiyle zelletirme lgili Kamu Kuruluunu Paralara Blerek zelletirme ne kmaktadr. Dnyada ve Trkiyede en yaygn olarak kullanlan yntem, blok sat yntemidir. Bu yntemle, zelletirme ihalesine talip olan bir yerli veya yabanc zel kurulu veya konsorsiyuma, en iyi teklifi vermesi koulu ile, ilgili kamu kuruluunun hisselerenin % 50den fazlas satlmakta ve sz konusu kamu kuruluunun ynetimi zel sektre gemektedir. Son dnemde, Hkmetlerin Trkiyede tercih ettikleri bir baka zelletirme metodu ise, hisselerin belirli bir blmn yerli ve yabanc yatrmclara Halka Arz yoluyla satmaktr. Bu noktada, ilgili kamu kuruluunun hisselerinin % 50den fazlas hala kamunun elindeyse, aslnda sz konusu kamu kuruluunun bir ksm hissesinin halka arz, tam olarak zelletirildii anlamna da gelmemektedir. lgili kamu kuruluunun paralara blnerek zelletirmesi modelinde, Smerbank maazalar, SEKA fabrikalar, limanlar ve Tekelin sigara ve alkoll iecekler blmlerinin paralara ayrlarak satlmas rnek gsterilebilir. Corafi zorunluluklar veya tapli yerli ve yabanc yatrmclarn beklenti ve talepleri byle bir paralanmay gerektirmektedir. zelletirmede sre, zelletirilmesine karar verilen kamu kuruluunun deerini belirleyecek ihaleye kmak, bu ihaley kazanan ve bu alanda ihtisaslam bir uluslar aras finans kurumu ile fiyatn belirlenmesi ve ardndan halka ak olarak ve genellikle televizyonlar karsnda esas zelletirme ihalesinin yaplmas olarak zetlenebilir. Srecin son noktasnda, Rekabet Kurulu ve Dantay onaylar da gerekebilmektedir. Tm idari ve hukuki sre tamamlandktan ve dosya zelletirme Yksek Kurulunca onaylandktan sonra, devir ilemi gerekletirmektedir. lk karardan, son aamaya kadar, srecin btn YK adna zelletirme daresi Bakanl tarafndan yrtlmektedir. Bu erevede, Hkmet en nemli siyasi sorumluluu tayarak ve onun adna TCMBnin bamsz bir kurum olarak dahil olduu Ekonomi Ynetiminin gdmnde yryen ekonomi politikalarna, YPK ve YK tarafndan da ekil verilmektedir. Ancak, bu srete Devlet Planlama Tekilatnn rol unutulmamaldr. DPT; hem sekreteryalk greviyle, hem de gelecee dnk mikro ve makro projeksiyonlaryla kritik neme sahip kilit kurulutur. Bu nedenle, ekonomi politikas deiikliine gidilme aamasnda, sz konusu model deiikliinin eitli ynlerinin ekonometrik olarak DPTye denetlendirilmesi kritik nemdedir. Ayrca, belirlenen ekonomi politikalarnn beklenen hedeflere ulalmasna imkan verip vermedii, mutlaka hesaplanan makro ekonomik gstergeler ile takip edilmelidir. Bu noktada, eski adyla Devlet statistik Enstits, yeni adyla Trkiye statistik Kurumunun
90
TSPAKB
(TK) katks ok nemlidir. nk, TK en kritik ekonomik ve demogreafik verileri hesap etmektedir. Bununlu birlikte, TK dnda, TCMB, Maliye Bakanl, DPT, Hazine Mstearl, D Ticaret Mstearl, Gmrk Mstearl gibi kurumlar tarafndan aklanan makro verilerin de hayli nemli ve yol gsterici olduu unutulmamaldr. Bu noktada, aklanan veriler hedefe gre nemli bir sapma olduunu iaret ediyor ise, sz konusu ekonomi politikasnn hzla gzden geirilmesi yararl olacaktr. Yukarda bilgilerin nda, ekonomi politikalarn, farkl alar dikkate alarak ayrma tabi tutmak mmkndr. Bununla birlikte, en yaygn kullanlan ayrtrma yntemi, kullanlan ara ve yntemlere gre ayrtrmadr. Buna gre, kullanlan ara ve yntemlere bal olarak ekonomi politikalar, para politikas, maliye politikas ve direkt kontrol politikalar (fiyat kontrol politikalar ve d ticaret kontrol politikalar) olarak l bir ayrma tabi tutulabilir. lerleyen blmlerde para ve maliye politikalar ayrntl olarak ele alnmaktadr. Bu noktada, ayrntlarna deineceimiz para ve maliye politikas aralarndan yararlanarak, bir lkenin kendisini deflasyonist bir baskdan veya enflasyonist bir baskdan kurtarmaya alt da grlmektedir. Ancak, yle bir farkla ki, eer ilgili lke ekonomisi enflasyonist bask altnda ise, ayn para ve maliye politikalar ekonomiyi daraltc boyutta uygulanacak; eer ekonomi deflasyonist bir bask altnda ise, bu defa ayn para ve maliye politikas aralar lke ekonomisini geniletici, canlandrc boyutta uygulanacaktr. Bu erevede, deflasyonist politika izleyen en tipik lke ekonomisi rnei Japonyadr. Enflasyonla mcadele eden bir lke, faizleri ykseltip, ekonomideki likiditeyi daraltarak sk bir para politikas, vergi oranlarn arttrp, kamu harcamalarn azaltarak sk bir maliye politikas izlerken, Japonya faiz seviyesini yllk bazda % 0,1e getirerek ve parasal genileme ile tketimi canlandrmaya, kamu maliyesi alannda ise vergi oranlarn azaltp kamu harcamalarn arttrarak deflasyonla mcadele etmeye almaktadr. Yani, enflasyonla mcadele eden bir ekonomiye gre ayn para ve maliye politikas aralarn tersine kullanmaktadr. 1970li yllardan bu yana, enflasyonla mcadeleyi ngren programlarda iki ana kategori ne kmaktadr: Ortodoks Anti-Enflasyonist Politikalar ve Heterodoks Anti-Enflasyonist Politikalar. Ortodoks programlar, IMF'in allagelmi enflasyonla mcadele programlar olarak ifade edilebilir. Bu programlar enflasyonla mcadelede gereken baary ounlukla yakalayamamtr. Bu nedenle, allagelmi yntemlerin dna taan ve radikal bir uygulamay gerektiren Heterodoks programlar zaman zaman ne kmtr ve ounlukla baarl olmutur. Bu iki farkl programda ekonomik reformlar benzerlik arzederken, esas fark reform srecine gei ncesinde uygulanan stabilizyon sreci oluturmaktadr. Heterodoks programlar, toplumsal uzla ierisinde, tek bir partinin Meclis'te ounluu elinde bulundurduu periyodlarda, ekonomideki tm fiyat trlerinin dondurulmas suretiyle enflasyonda radikal bir d salayan 18 aylk programlar olarak da tanmlanabilir.
91
TSPAKB
4.2 Maliye Politikas

Kamu Kesimi, bir yandan yapt harcamalar ile geliri artrc etki yaparken bir yandan da toplad vergiler ile geliri drc bir etkiye sahiptir. Devletin istihdam, gelir, fiyat seviyeleri gibi makro ekonomik deikenleri etkileyebilmek iin kamu harcamalarn (cari harcamalar, yatrm harcamalar ve transfer harcamalar) ve kamu gelirlerini (vergi gelirleri, vergi d normal gelirler, zel gelir ve fonlar) kullanmas maliye politikas olarak adlandrlmaktadr. rnek vermek gerekir ise, kamu harcamalarn artrarak ve/veya halktan ve kurumlardan toplanan verginin ykn azaltarak ulusal ekonomideki toplam tketim harcamalarn artrmaya ynelik olarak izlenen maliye politikasna genilemeci maliye politikas, kamu harcamalarn azaltarak ve/veya vergileri artrarak toplam tketim harcamalarn azaltmaya ynelik politikaya da daraltc maliye politikas denmektedir. Maliye politikasnn etkinlii iki temel faktre baldr: Yatrm harcamalarnn faiz hadlerine olan duyarll Talep edilen para miktarnn faiz hadlerine olan duyarll. Maliye Politikas aralarn Kamu Maliyesi Gelir Aralar ve Kamu Maliyesi Harcama Aralar olarak ikiye ayrabiliriz. Kamu Maliyesi Gelir Aralar 3 temel balktan oluur. Bunlar srasyla Vergi Gelirleri, Vergi D Normal Gelirler ve zel Gelir ve Fonlardan oluur. Vergi Gelirleri doal olarak kamu kesiminin toplam gelirlerinin nemli bir blmn kapsamaktadr. Dorudan veya Direkt Vergi Gelirleri ile Dolayl veya ndirekt Vergi Gelirleri olmak zere iki ayr gruptan olumaktadr. Dorudan veya Direkt Vergiler, Gelir Vergisi, Kurumlar Vergisi ve Gtr Uslde vergilendirilen mkelleflerden alnan ve Gelirden Alnan Vergilerden oluan grubu ve Motorlu Tatlar Vergisi, evre Vergisi, Veraset ve ntikal Vergisi, Emlak Vergisi gibi, mkellefin dorudan vergi dairesine veya ilgili birimlere dedii veya bir kurum araclk etse de, ne kadarlk bir vergi dediine vakf olduu vergi trlerini temsil etmektedir. Dolayl veya ndirekt Vergiler ise, mal ve hizmetlerin fiyatlarnn ierisine yedirilmi ve ounlukla ne kadar dediimizi bilemediimiz vergilerdir. Sz konusu vergi gelirleri arasnda en ok bilinenlerin Katma Deer Vergisi, zel Tketim Vergisi, Akaryakt Tketim Vergisi ve Banka ve Sigorta Muamele Vergisi olarak sralanabilir. 1980lerin sonuna doru direkt vergilerin toplam vergi gelirleri ierisindeki pay % 70, dolayl vergilerin pay % 30 iken, 2000li yllarda sz konusu ana vergi gruplarnn toplam ierisindeki rollerinin deitii gzlenmektedir. Oysa, daha dengeli bir vergi sistemi iin direkt vergilerin toplamdaki paynn arttrlmas nemlidir. Trkiyenin vergi gelirleri asndan bir dier kritik sorunu kayt d ekonominin varldr. TKin resmi verileri, Trkiyede 23 milyon civarndaki alan kesimin % 50den fazlasnn kayt d olduunu gstermektedir. Bu nedenle, Trkiye hem gelir vergisi asndan, hem de sosyal gvenlik sistemi prim demeleri asndan nemli bir kayba uramakta, potansiyel gelir kayb yaanmaktadr. Vergileri baka bir bak asyla snflandrmak gerekirse unlar karmza kmaktadr: gelirden alnan vergiler (gelir vergisi, kurumlar vergisi), servetten alnan vergiler (motorlu tatlar vergisi, veraset intikal vergisi), mal ve hizmetlerden alnan vergiler (katma deer
92
TSPAKB
vergisi, zel tketim vergisi) ve d ticaretten alnan vergiler (gmrk verisi, ithalde alnan KDV). Kamu kesiminin vergi gelirlerinin zaman iinde tahsilat sz konusudur. Eer lkede enflasyonist bir dnem yaanyorsa sz konusu vergi tahsilatlarnn reel deeri azalamaktadr. Bu etkiye literatrde Tanzi etkisi veya Olivera-Tanzi etkisi denilmektedir. Vergi D Normal Gelirler ise, adndan da anlalaca zere, Kamu Kesiminin vergi kapsamna girmeyen, ancak dzenleme ile elde etmeye alk olduu gelirlerdir. Devlet Patrimuvan Gelirleri en nemli rnektir. Devletin sahip olduu menkul ve gayrimenkullerin satndan ve/veya kiralanmasndan elde edilen gelirler bu kapsama girer. Kymetli evrak denilince, Hazinenin ihra ettii bono ve tahviller sadece akla gelmemelidir. Vatandan Devletten temin ettii Nfus Czdan, Ehliyet, Pasaport, Diploma, Tapu Senedi gibi belgeler de yine Kamunun vatandaa belirli bir bedel karlnda kullandrd belgelerdir ve bu kymetli evraklardan da gelir elde edilir. Tanmazlarn satlmas ve kiralanmasndan elde edilen gelirler ise malumdur. Ayrca, Trafik ve Vergi Cezalarnn da; devlete ait itiraklerin kazanlarndan den pay da Vergi D Normal Gelirler kapsamndadr. zel Gelir ve Fon Gelirleri ise Trkiyenin bir kez elde ettii gelirlerden ve 2000 yl bana kadar saylar 75 iken, bugn tasfiye srecinde olan Fonlardan gelen gelirlerden olumaktadr. 1. Krfez Sava esnasnda, Trkiyenin urad zarar nedeniyle yaplan hibe yardmlar ve 17 Austos Depremi nedeniyle bir defaya mahsus olmak zere gerekletirilen Bedelli Askerlik uygulamasndan elde edilen gelirleri zel Gelirler kapsamnda rnek olarak gsterebiliriz. Kamu Kesimi Harcama Aralar ise 4 ayr blmden olumaktadr. Bunlar srasyla, Personel Harcamalar, Dier Cari Harcamalar (Devletin Gvenlik Harcamalar ile Dier Kamu Kurumlarnn rutin, gnlk tketim ve demirba harcamalarndan oluur), Yatrm Harcamalar (Kamunun Milli Servete katk anlamnda kalc olan sabit sermaye harcamalar) ve Transfer Harcamalarndan oluur. Transfer Harcamalar 25 alt harcama kalemi ile en youn kalemdir ve bu kalemler ierisinde yer alan Faiz Harcamalar, KTlere transferler, Emekli ve hracatlara Vergi adesi, Sosyal Gvenlik Kurulularna transferler, Tarm Desteklemesi gibi ana kalemler nedeniyle Kamunun en ok harcama yapt alandr. Dolays ile, yukarda sralanan 3 temel gelir kalemi ile 4 temel harcama kalemini kullanarak, ekonomi ynetimi ya Trkiyede olduu gibi enflasyonla mcadeleye katk salayan bir daraltc maliye politikas, ya da Japonyada olduu gibi deflasyonla mcadele adna geniletici maliye politikas izleyebilmektedir. Daraltc maliye politikasnda vergi oranlar arttrlarak, devletin elde ettii gelirler arttrlarak ve harcamalar kslarak kamu kesiminin enflasyon etkisi snrlandrlmakta, kamu a azaltlmaya allmaktadr. Geniletici maliye politikalarnda ise halktan toplanan vergi azaltlarak, vergi oranlar drlerek halkn tketim eilimi glendirilmekte, tketim tevik edilmekte, ayrca kamu harcamalar arttrlarak, kamu kesiminin i talebi desteklemesi salanmaktadr.
93
TSPAKB
radi maliye politikas: Toplam talebi deitirmek ve ekonomiyi istikrara kavuturmak iin kamu harcamalar ve vergilerde bilinli olarak deiiklikler yapmaktr. Genilemeci veya daraltc maliye politikalar bu kapsamdadr. Ancak baz ekonomistler sz konusu iradi maliye politikalarnn ekonomide baz nemli sorunlarn zlmesi halinde etkin olacan iddia etmektedirler. Bu sorunlar maliye politikalarn belirlenmesinde siyasi otoritenin takdirinin nemi, ekonomik tahminlerin doruluk derecesi ve uygulama aamasnda ortaya kan gecikmelerdir. Dolaysyla iradi maliye politikalarnda beklenen baarya ulamak ou zaman mmkn olamamaktadr. Bu balamda tartlan bir baka kavram ise otomatik istikrar salayclardr. Bunlar bir ekonomide toplam talepteki bir deiikliin gelir dzeyi zerindeki etkisini azaltan her trl mekanizmalardr. Maliye politikas sz konusu olduunda otomatik istikrar salayclar doal olarak vergiler ve kamu harcamalardr. Vergiler asndan en glden itibaren kurumlar vergisi, tketim vergileri ve servet vergileri eklinde sralanmaktadr. Kamu harcamalarnda ise sz konusu sralama isizlik tazminat, destekleme almlar ve dierleri biiminde yaplabilir.
4.3 Para Politikas

Para politikas, her lkenin Merkez Bankasnn eitli makro hedefleri gerekletirmek ve/veya eitli makro sorunlara zm yaratmak amacyla eitli parasal aralar vastas ile uygulad politikay ifade etemktedir. Dnyada, bamsz, yar baml ve tam baml Merkez Bankacl uygulamalarna bal olarak, para politikasnn etkinlii Merkez Bankasnn pozisyonuna gre farkllk arzetmektedir. Yani, bir lkenin Merkez Bankasnn bamszl ile para politikasnn etkinlii arasnda doru orantl bir iliki sz konusudur. Piyasa ekonomisi mantnn benimsenmi olduu bir ekonomide Merkez Bankasnn zerklii ok nemlidir. zellikle, 5 Kasm 2001 tarihinde yrrle giren son dzenleme TCMBna bamszlk konusunda yeni olanaklar salamaktadr. Merkez bankasnn bamsz olmas gerektiini savunanlara gre en nemli gereke, bamsz bir merkez bankas araclyla para politikasnn enflasyonist yanllnn engellenebilmesidir. Merkez bankalarnn bamszlna kar kanlarn grleriyse u ekilde zetlenebilir: Bir lkede para politikasnn, kimseye kar sorumluluk tamayan bir sekinler grubu kontrolnde yrtlmesi demokratik deildir. Merkez bankas yneticilerinin, hesap verme konusunda, sorumluluk sahibi olmamalar durumunda, ciddi sorunlar ortaya kmaktadr. Merkez bankas bamszlnn iki boyutu vardr: - Politik bamszlk: Siyasi otoritenin ya da toplumdaki dier bask gruplarnn etkisinde kalmakszn serbeste karar alabilmesidir. - Ekonomik bamszlk: zlenecek hkmet politikalarna kredi verilmesi yada dier biimlerde destek salanmas konusunda, hkmetten gelen taleplere direnebilmeyi ifade etmektedir.
94
TSPAKB
Merkez Bankas faiz ve dviz kuru silahn kullanarak, ekonomideki parasal byklkleri etkiler; parasal byklkleri bask altnda tutar veya parasal byklkler zerindeki basky hafifletir. Para politikas kararlar alnrken ekonomi ynetiminin ve onun bir paras olarak Merkez Bankasnn temel hedefi enflasyona neden olmakszn tam istihdam dzeyine ulamak ve bunu srdrmektir. Parasal byklklerin ve ekonomideki likiditenin daha hzl genilemesini ve faiz oranlarnn dmesini salamaya ynelik para politikasna genilemeci para politikas, para arzndaki art yavalatmay, hatta para arzn daraltmay ve faiz oranlarnn ykselmesini salamaya dnk para politikasna da daraltc para politikas denmektedir. Genilemeci para politikasna verilebilecek belk de en iyi rnek 2008 kresel finans krizi erevesinde ABD Merkez Bankas Federal Reserve (FED)in uygulad miktar genilemesi (quantitative easing) politikasdr. nce ksa vadeli faiz oranlarn sfr kadar dren FED daha sonra eitli menkul kymetlerin almn ngren 2 farkl dorudan alm programyla genilemeci para politikas uygulamaktadr. Bu kapsamda FED bilanosu da ok ciddi anlamda bymtr. Dnyann nde gelen baz der merkez bankalar da bu balamda FED benzeri politikalar izlemektedirler.
Kaynak: OECD Para politikasnn etkinlii iki anahtar etmene baldr: Reel para talebinin faiz oranna duyarllna. Yatrm talebinin faiz oranna duyarllna. zellikle para talebinin faizlere duyarll para politikasnn etkinlii asndan nemlidir. Dier taraftan uygulanacak para politikasnn sistematik adan tasarm da son derece nemli bir baka konu baldr. Bu balamda merkez bankalar uygulayacaklar para politikasnn ncelikle nihai hedefini belirleyeceklerdir. Sz konusu hedef makroekonomik amalardan biri olacaktr. Genellikle merkez bankalar bu aamada fiyat iskrarnn tercih ederler. Sonraki aamada nihai hedefi etkileyecek ve ayn zamanda da merkez bankas tarafndan kontrol edilebilen bitiik hedef belrlenecektir. Bu aamada gemite genellikle para miktar benimsenirken gnmzde zellikle ksa vadeli faiz oranlar tercih
95
TSPAKB
edilmektedir. Merkez bankalar bir taraftan da gsterge byklkler seerek politikalarnn etkinliini kontrol etmek istemektedirler. Bu tip gsterge olarak likidite byklkleri (kredi hacmi), faiz oranlar veya iktisadi beklentiler seilebilmektedir. Merkez Bankas temelde be temel para politikas arac kullanmaktadr. Bunlar, Zorunlu Karlklar Oran (Bankaclk sisteminin toplad mevduatlarn belirli bir ksmnn Merkez Bankasnda tutulmasn ngren para politikas arac) Disponibilite Oran (Mevduat kabul eden bankalarn nakit veya likiditesi yksek varlklar bulundurma zorunluluu ngren para politikas arac) Reeskont Oran (Bankalar tarafndan iskonto edilmi bir senedin Merkez Bankas tarafndan iskonto edilmesini ngren para politikas arac) Ak Piyasa lemleri (Merkez Bankasnn ikinci el sermaye piyasalarnda alm-satm vb. ilemler yapmasn ngren para politikas arac) Bankaclk Sisteminin Ynlendirilmesi Ulusal ekonomi birbirinden farkl Para Arz tanmlarn bnyesinde bulundurur. Merkez Bankas elindeki be adet para politikas silah ile ya para arzlarn daraltarak, ya da genilemesine izin vererek hedeflere ulalmasna, makro deikenlerin etkilenmesine alr. Para Arz tanmlar 2007 ylndan itibaren deimitir. Eski tanmlar yleydi:
M1 Para Arz = Dolamdaki Para (Dolama km Banknot + Madeni Para Banka Kasalar) + Vadesiz Ticari Mevduat + Vadesiz Tasarruf Mevduat + Vadesiz Dier Mevduat + TCMBdeki Mevduat M1 Para Arz + Vadeli Ticari Mevduat +Vadeli Tasarruf Mevduat + Vadeli Dier Mevduat M2 Para Arz + Dviz Tevdiat Hesaplar M2 Para Arz + Resmi Mevduat M3A Para Arz + TCMBdeki Dier Mevduat M3 Para Arz + Dviz Tevdiat Hesaplar
M2 Para Arz =
M2Y Para Arz = M3A Para Arz = M3 Para Arz = M3Y Para Arz =
Yeni tanmlara gre ise, M1 Para Arz Dolamdaki Para (Emisyona kan Banknot+ Madeni Para Banka Kasalar) ile Vadesiz Mevduatn (Mevduat Bankalar, Katlm Bankalar ve TCMBdeki TL+Yabanc Para YP) toplamndan olumaktadr. M2 Para Arz M1 Para Arznn zerine yukarda parantez ierisinde sraladmz banka gruplarnn Vadeli TL ve Yabanc Para (YP) Mevduatnn toplamnn eklenmesiyle bulunuyor.
96
TSPAKB
Ve, son Para Arz tanm olan M3 Para Arz ise, M2 Para Arznn zerine Repo lem Hacminin ve Para Piyasas Fonlarnn (B Tipi Likit Fonlar) eklenmesi ile bulunmaktadr. M1 = Dolamdaki Para + Vadesiz Mevduat (TL, YP)
M2 = M1 + Vadeli Mevduat (TL, YP) M3 = M2 + Repo + Para Piyasas Fonlar (B Tipi Likit Fonlar) Dolaysyla, M2 ile M2Y Para Arz tanmlar yeni M2 Para Arz ierisinde yedirilmi gzkmektedir. M3A Para Arz kaldrlmtr ve M3 Para Arznn tanm ise tmyle deitirilmitir. Bu nedenle, artk yeni Para Arz tanmlarnn dikkate alnmas gerekmektedir. Eer, TCMB Analitik Bilanosu incelenir ise, Trk Cumhuriyet Merkez Bankasnn yaratt en byk parasal deer ise Merkez Bankas Paras olarak ifade edilebilir ki Merkez Bankas Paras ierisinde Rezerv Paray da iermektedir. Arz Asndan (Merkez Bankas) Para Arz Tanmlar: Emisyon + Bankalar Zorunlu Karlklar + Bankalar Serbest Mevduat + Fon Hesaplar + TCMB Nezdindeki Banka D Kesim Mevduat = Rezerv Para Rezerv Para + Ak Piyasa lemleri = Parasal Taban Parasal Taban + TCMB Nezdindeki Kamu Mevduat = Merkez Bankas Paras zellikle, IMF ile 1994 ylndan bu yana gerekletirilen stand-by anlamalarna bal olarak, Merkez Bankasnn klasik bilano mantna dayal olarak hazrlanan ve haftalk periyotta yaymlanan Merkez Bankas Vaziyet (Aktif-Pasif) Durumu, daha etkin izlenebilir olmas asndan Analitik Bilanoyla takibe arlk verilmitir. Bu erevede, Vaziyetin Aktif ve Pasifinde yer almakta olan kalemler, Analitik Bilanonun Aktif ve Pasif tarafnda drt ana kalem altnda birletirilmitir. deal bir Merkez Bankas Analitik Bilanosunda Aktiflerin nemli bir ksmnn D Varlklardan olumas, Pasifte ise arln Merkez Bankas Parasnda olmas arzu edilir. TCMB, bu konuda nemli bir ilerleme kaydetmi olmakla birlikte, yine de henz ideal dengeyi oluturamamtr.
Aktif
ANALTK BLANO
Pasif
DI VARLIKLAR VARLIKLAR
TOPLAM DI YKMLLKLER MERKEZ BANKASI PARASI

97
TSPAKB
4.4 Enflasyon Hedeflemesi

Enflasyon hedeflemesi, gerek gelismi lkelerde, gerekse gelismekte olan lkelerde baars kantlanms ve giderek artan sayda lke tarafndan uygulanan bir para politikas rejimidir. Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (Merkez Bankas), 2002 yl banda para politikasnn genel erevesine iliskin yapt duyuruda, para politikasnda nihai hedefin enflasyon hedeflemesine gemek olduunu, ancak gerekli n koullar tamamlanmadan enflasyon hedeflemesine geilmesinin rejimin gvenilirliini daha baslamadan sarsacagn ve bu nedenle enflasyon hedeflemesine gei iin, para politikasnn etkinligini kstlayan unsurlarn zayflamasnn beklenecegini vurgulamt. Ayn duyuruda, enflasyon hedeflemesi rejimine geilene kadar rtk enflasyon hedeflemesi uygulanaca belirtilmisti. Bu dorultuda, Hkmet ile birlikte enflasyon hedefleri saptanmtr. Ksa vadeli faiz oranlar enflasyonla mcadelede etkin olarak kullanlrken, para taban da ek bir apa olarak belirlenerek, enflasyon hedeflerinin gvenilirliinin artrlmas amalanmtr. Uygulanan bu politika; Merkez Bankasnn bamszl yolunda atlan admlar, mali disiplin ve sregelen yapsal dzenlemelerin de katksyla, fiyat istikrar yolunda nemi yadsnamaz kazanmlar da beraberinde getirmitir. Geen sre zarfnda, dalgal kur rejimine uyum artm ve enflasyon hedeflemesi rejimine geis iin elverili bir ortam olumasna ynelik nemli mesafeler alnmtr. Bu noktada, enflasyon hedeflerinin tmne ulalm, gvenilirlik artm, enflasyon bekleyileri hedeflere yaknsamtr. Ekim 2005 itibariyle gerek yeni TFE Endeksinin yllk yzdesel deiim oran, gereksede yeni FE Endeksinin yllk deiim oran son 30 yln en dk seviyesine ulamtr. Enflasyonla mcadelenin nemli bir sa aya olarak, Kamu bor stokunun evrilebilirliine ilikin tartmalar gemite ekonomideki gndem maddeleri arasnda ilk sralarda yer alrken, yine 2005 ylndan itibaren byk lde gndemdeki nemini kaybetmitir. Yani, Kamu Maliyesine ynelik disiplinin sreklilii konusundaki kayglar byk lde hafiflemitir. Yine, sz konusu dnemde, finansal piyasalarn derinlii artmaya balam, finansal kesimin krlganlg azalmtr. Ekonomik istikrarda alnan mesafeler ters dolarizasyon srecinin baslamasn salam, zaman zaman kesintiye urasa ve alnmas gereken daha mesafe olsa da, portfy tercihlerinde Trk paras cinsinden yatrmlarn arl artmaya balamtr. Yine bu srete, Trk lirasndan alt sfr atlarak Trk Lirasna geilmitir. Para reformu olarak adlandrdmz bu adm, elde edilen kazanmlarn kalclna duyduumuz gvenin bir gstergesi olmutur. Orta vadeli programn aklanmas, Avrupa Birlii ile tam yelik amal mzakere srecinin balamas ve Uluslararas Para Fonu (IMF) ile yaplan anlamayla birlikte temel makroekonomik deikenlerin ngrlebilirlii daha da artmaya balamtr. 20012005 dneminde, enflasyon hedeflemesi rejimine geilmesi asndan n koullardan bir dieri olan para politikasnda kurumsal alt yapnn iyiletirilmesi konusunda da ok nemli admlar atlmtr. Bu sre iinde Merkez Bankas, kurumsal erevesini etkinletirmi, iletiim politikasn daha net ortaya koymus, bilgi setini geniletmi ve enflasyon ngr yntemlerini gelitirmitir. Ayrca geen zaman iinde, Merkez Bankas
98
TSPAKB
bamszl konusunda uygulama anlamnda nemli mesafe alnm; bu gelime, kronik enflasyonist srece tekrar dnlmeyecei konusundaki bekleyileri de glendirmitir. Btn bu gelimeler, enflasyon hedeflemesi rejimine geilmesi iin n koullarn byk oranda olutuuna ve doru zamann yaklamakta olduuna iaret etmistir. Gerek Trkiye statistik Kurumunun yaymlad fiyat endekslerinde yapm oldugu deiiklikler, gerekse gerekletirilen para reformu nedeniyle, Merkez Bankas, 2005 ylnda da enflasyon hedeflemesi rejimine gememi, ancak bu dnemi enflasyon hedeflemesi rejimine gei iin son hazrlk dnemi olarak ilan etmitir. Bu hazrlk dneminde para politikasnn daha da kurumsallamas ynnde atlan admlar, para politikas stratejisi uygulamasn enflasyon hedeflemesi rejimine bir kademe daha yaklatrmtr. Sz konusu dnemde, Para Politikas Kurulu toplantlar nceden belirlenen ve kamuoyuna ilan edilen tarih ve saatte yaplmaya ve faiz kararlar bu toplantlardan sonra ve toplantdaki grler de dikkate alnarak aklanmaya balanmtr. Kararlarn ardndan ise, Para Politikas Kurulu yelerinin de grlerini ieren ve kararn gerekesi niteliinde bir metin gecikmeksizin yaymlanmaya balanmtr. Bu metinler sadece mevcut karar gerekelendirmekle snrl kalmams, faiz oranlarna iliskin kararlarn gelecekte izleyecegi seyre ilikin sinyaller de vermitir. Yine bu dnemde kurum iinde organizasyon yaps yenilenmi ve para politikasna ilikin grev tanmlar netletirilmitir. Sonu olarak, son drt yllk dnemde zellikle de son bir yl iinde para politikasnn ngrlebilirlii belirgin bir lde artm, kurumsal altyap ve effaflk konusunda nemli gelimeler yaanmtr. Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, 2006 ylnda para politikas kurumsallama sreci erevesinde enflasyon hedeflemesi rejiminin uygulamasna gemitir. Bu rejim ile birlikte, son yllardaki den enflasyon srecinden fiyat istikrar srecine doru ilerlenmesi planlanmaktadr. Bu kapsamda, nmzdeki dnemde para politikasnn genel erevesinde, enflasyon hedefleri ve bu hedeflere ulamak iin izlenecek politikalar konusunda giderek artan bir aklk ve hesap verme sz konusu olacaktr. Merkez Bankalarnn birincil ve ncelikli amac fiyat istikrarn salamak ve srdrmektir. Enflasyon hedeflemesi ise, fiyat istikrarna ulaslabilmesi amacyla uygulanan ve giderek yaygnlaan bir para politikas stratejisidir. Akademik yaznda birok farkl tanm bulunsa da, uygulamalara bakldnda, enflasyon hedeflemesi rejimini diger rejimlerden ayran iki ana unsurun bulunduu grlmektedir: 1. Enflasyon hedeflemesi rejimi uygulayan Merkez Bankalar, enflasyon hedeflerini rakamsal olarak aklamakta, bu hedeflere ulasmay taahht etmekte ve aklanan hedeflere ulalamamas durumunda kamuoyuna hesap vermekle ykml olmaktadrlar. 2. Para politikas kararlarnn ekonomiyi etkilemesi belli bir sre gerektirdiginden, Merkez Bankalar bugnk enflasyonu deil, gelecekteki enflasyonu kontrol edebilmekte, bu amala belirli zaman aralklaryla enflasyon tahminleri olusturmakta ve bu tahminleri kamuoyu ile paylamaktadrlar. Bu nedenle, enflasyon hedeflemesi rejimi ou zaman enflasyon
99
TSPAKB
tahmini hedeflemesi olarak da adlandrlabilmektedir. Bu dorultuda, ngrlerin enflasyon hedefi ile tutarll ve hedeften sapma konusundaki riskler kamuoyuna anlatlmaktadr. Trkiyede uygulanan para politikas kademeli olarak enflasyon hedeflemesi rejimine yaklamtr. 2006 ylnda ise effaflk ve hesap verebilirlik alannda atlacak yeni admlar ile, uygulanacak olan para politikas artk enflasyon hedeflemesi rejimi olarak tanmlanacaktr. Dier lke rnekleri ve Trkiyenin gemi deneyimleri incelendiinde, enflasyon hedeflemesi rejiminin para politikasnda bir son olmad; aksine, kesintisiz bir gelime srecinin bir paras olduu grlmektedir. Kuskusuz, bu gelisme sreci sadece politika uygulayclar iin deil, tm ekonomik birimler iin de geerlidir. Bu srete kamuoyu ile karlkl etkileimin ve bilgi paylamnn artmas, rejimi daha ilevsel ve etkin klacaktr. Bu dorultuda, Merkez Bankas asndan nmzdeki dnemin balca gndem maddeleri, effafln, hesap verebilirliin ve ngrlebilirliin artrlmas olacaktr. nmzdeki dnemde uygulanacak para politikasnn ana ilkeleri u ekilde ifade edilebilir. Merkez Bankas, enflasyon hedeflemesi rejimi konusunda 2000 ylndan bu yana almalarn srdrmektedir. Trkiyede enflasyon hedeflemesi rejiminin ana erevesi oluturulurken, bu rejimi uygulayan 20yi askn gelimi ve gelimekte olan lkenin deneyimlerinden faydalanlmstr. ncelenen lke rnekleri, tarihsel, kltrel, ekonomik ve siyasal farkllklar nedeniyle, her lkeye uygun tek ve en iyi uygulama olmadn gstermitir. Dolaysyla, enflasyon hedeflemesi rejimi erevesinde genel yap olusturulurken, Trkiyeye zg bir modelin oluturulmas gerektigi gz nne alnmtr. Kamuoyu tarafndan kolay anlalabilirlii ve iletisim asndan avantajlar gz nne alnarak, enflasyon hedefi nokta hedef olarak belirlenmitir. Toplumun her kesimi tarafndan kolaylkla takip edilebildigi ve gnlk yasam maliyetini iyi len bir gsterge olduu iin, enflasyon hedefinin Tketici Fiyat Endeksi zerinden tanmlanmas tercih edilmistir. Bu dorultuda, hedeflenen deiken 2003 temel yl Tketici Fiyat Endeksinin yllk yzde deiimi ile hesaplanan ylsonu enflasyon orandr. 2006 ylndan itibaren yllk bte uygulamasna geildigi gz nne alndnda, yllk bir hedef patikasnn aklanmasnn, enflasyon hedeflerinin isel tutarlln ve diger makroekonomik projeksiyonlarla uyumunu artraca dnlmektedir. Bu nedenle, enflasyon hedeflemesi rejiminin bu ilk aamasnda hedefler yllk olarak ilan edilmektedir. Belirlenen hedef aralklarnn dna klmas durumunda, Merkez Bankas bunun nedenlerini ve alnmas gereken nlemleri ayr bir raporla Hkmete sunacak ve bu raporu kamuoyu ile paylaacaktr. Belirsizlik aralnn oluturulmas ile orta vadeli bak arasnda da yakn bir iliki vardr. Enflasyonu belirgin ekilde artran veya azaltan geici dsal oklarla mcadele edilirken makroekonomik dalgalanmalarn en aza indirgenebilmesi asndan da, nokta hedefin etrafnda referans olarak alnabilecek bir belirsizlik aralna ihtiya duyulmaktadr. Merkez Bankas asndan orta vadede nemli olan, enflasyondaki geici dalgalanmalardan ziyade, enflasyonun kademeli olarak asa inerek bir yl iinde % 5, iki yl iinde ise % 4 civarna gelmesi ve belirli bir istikrara kavumasdr. Dikkat edilirse, bu tr bir uygulamada orta vadeli enflasyon hedefi n plana kmaktadr. Byk dsal oklarn enflasyon zerindeki geici etkilerine annda tepki verilmemekte, orta vadeli hedeflere
100
TSPAKB
vurgu yaplarak politika tepkisi zamana yaylmaktadr. Bu balamda, Merkez Bankas, enflasyonu hedeften uzaklatran bir okun yaanmas durumunda, bu okun nasl alglandn (hangi oranda kalc hangi oranda geici nitelik tasdnn degerlendirilmesi gibi) kamuoyuna aklkla anlatacak, hedefe tekrar yaknsamaya ynelik politikalar uygulamakla kalmayacak, ayn zamanda, yaplmas gerekenleri de siyasi otorite ile paylaacak ve hedefe ne kadar zaman iinde tekrar yaknsanaca konusunda kamuoyuna bilgi verecektir. TCMBnin bu konuda, her 3 ayda bir, hedef enflasyondan saplmas durumunda, Hkmete ve kamuoyuna aklanmak zere kaleme alaca mektup, TCMBnin 5 Kasm 2001 tarihli yasasnn 42nci maddesi gerei hazrlanacaktr. Sz konusu mektup, ayrca stand-by sreci gerei, IMFe takdim edilecektir. (Kaynak: TCMB Web Sayfas; Temel Politika Metinleri Bal Altnda; Enflasyon Hedeflemesi Rejiminin Genel erevesi ve 2006 Ylnda Para ve Kur Politikas) Para Politikasnn Gncel Durumu: Gelimi ve gelimekte olan lkelerde grlen ayrma ve bu durumun yurt ii ekonomiye yansmalar, 2010 ylnn son eyreinde TCMBnn uygulad para politikas stratejisinde nemli bir deiken olarak ne kmtr. Gelimi lkelerde iktisadi faaliyete ilikin olumsuz senaryolarn gereklemesini bertaraf etmek amacyla uygulanan olaanst dzeyde geniletici para politikalar, kresel likiditeyi artrmtr. Dolaysyla gelimekte olan lkelere ynelik sermaye akmlar glenmitir. Ayrca, Trkiye ihracatnn arlkl olarak gelimi lkelere ynelik olmas ve bu lkelerin ekonomilerindeki toparlanmann yava gereklemesi d talepteki toparlanmay snrlamtr. Kresel lekte gzlenen dk faizler, glenen ksa vadeli sermaye akmlar sonucunda hzlanan kredi bymesi ile artan ithalat ve zayf seyreden d talep 2010 ylnda cari an hzla genilemesi sonucunu dourmutur. Btn bu gelimeler para politikasnn, fiyat istikrarnn yan sra finansal istikrar da gzetmesini gndeme getirmi ve TCMBnin yeni normal olarak da adlandrlan bu yeni kresel konjonktre uygun bir strateji benimsemesini gerektirmitir. TCMB, bu dorultuda ara eitliliine giderek, temel politika arac olan bir haftalk repo ihale faiz orannn yan sra zorunlu karlk ve likidite ynetimi gibi aralar daha aktif olarak kullanmaya balamtr. Yln son dneminde uygulamaya konulan bu yeni strateji balamnda TCMB bir taraftan gsterge faizi drrken, dier taraftan da zorunlu karlk oranlarn artrmtr. Sz konusu bu deiiklii TCMBnn k stratejisi balamnda ortaya koyduu bir senaryo deiiklii olarak grmek mmkndr. Daha nce TCMB, enflasyon ve kredi bymesinin hzlanaca bir senaryoyu kabul ederken, artk enflasyonun yavalayaca, ancak kredi bymesinin hzl olaca bir temel senaryoyu dikkate almaktadr. Dolaysyla uygulayaca para politikasnn aralarnn seiminde ve bileiminde deiiklie gitmitir.
101
TSPAKB
Kaynak: TCMB TCMB para politikasnda miktarsal sklatrma uygulamasn, Nisan-Kasm 2010'da izledii k stratejisi ve Kasm 2010'dan sonra zorunlu karlk oranlarnda yapt artlarla balatmtr. Daha dk bir politika faizi, daha yksek zorunlu karlk oranlar ile birlikte daha geni bir faiz oran koridoru uygulamasn ieren yeni para politikas erevesi geleneksel enflasyon hedeflemesinden farkl olarak yukarda vurgulanan politika bileimini temel ara olarak benimsemektedir. Sz konusu politika bileimi fiyat istikrarnn yan sra finansal istikrardan da sklkla bahsetmektedir. Bu dorultuda TCMB finansal istikrar aadaki hedefler balamnda tanmlamaktadr: 1. Borluluk Oranlar: Daha ok zkaynak kullanm, daha basiretli borlanma; 2. Borlanma Vadeleri: Yurt ii ve yurt d borlanma ile mevduatn vadesinin uzatlmas; 3. Dviz Pozisyonlar: Kamu ve zel sektrn dviz pozisyonunun glendirilmesi; 4. Risk Ynetim Sreleri ve Yntemi: Her trl riskin, tm ekonomik birimlerce daha etkin bir ekilde ynetilmesi. Nitekim TCMB sadece politika faizi ile hem fiyat istikrarn hem de finansal istikrar birlikte salamann gln vurgulamakta ve zm olarak faiz d aralarn, dier kamu otoriteleri ile birlikte egdm iinde kullanlmasn tercih etmektedir. Faiz d aralar ise unlardr: Zorunlu karlk oranlar, Merkez Bankasnn likidite ynetimi, Sermaye yeterlilik oranlar, Likidite yeterlilik oranlar, Vergiler ve Hkmetin faiz d harcamalar. Bu dorultuda TCMBnn zellikle zorunlu karlk oranlarn 2011 yl iinde drt farkl admda artrmtr. TCMBnn bu politikasnn zellikle Trk bankaclk sisteminin yurtii kredi hacminde grlen yksek oranl artlara kar ald bilinmektedir. Yllk art oran %35 ve zerinde olan kredi hacmi art orannn yine yllk olarak %25 dzeyne ekilmesinin hedeflendii bilgisi de kamuoyuyla paylalmtr.
102
TSPAKB
Kaynak: TCMB
2011 yl Austos ay itibaryla tketici fiyatlarnda yllk enflasyon yzde 6,65e ykselmitir. TCMBnn deerlendirmelerinde ngrld gibi temel fiyat gstergelerinin yllk art oran dviz kuru hareketlerine bal olarak ykselmitir. Hizmet grubu fiyatlarnn art oran ise lml seyrini korumaktadr. Bu erevede TCMB temel enflasyon gstergelerindeki snrl ykseliin sreceini tahmin etmektedir.
Kaynak: TCMB
103
TSPAKB
4.5 Daraltc ve Geniletici Ekonomi Politikalar

Daha nceki blmlerde ayrntl olarak ele alnm olan para ve maliye politikas aralar, eer ekonomi enflasyonist bir sre ierisinde ise ekonomiyi daraltmak amacyla; eer ekonomi deflasyonist bir srete ise (Japonya rneinde olduu gibi) ekonomiyi geniletmek ve canlandrmak amacyla kullanlabilmektedir. Yani, lke Merkez Bankas kontrolundaki zorunlu karlklar, disponibilite ve reeskont orann yksetmek suretiyle ve Ak Piyasa lemleri (AP) yoluyla sisteme Hazine kad satarak (dorudan satm yntemi) veya repo ihalesi gerekletirerek, ekonomideki likiditeyi daraltabilir. Bylece, tketime ynelecek ve enflasyonu kamlayacak bir likiditeyi halkn cebinden ekmi (strelize etmi) olur. rnek vermek gerekir ise, Merkez Bankas'nn reeskont orann ykseltmesi, daraltc bir para politikas adm olarak bankalarn da ticari kurululara uygulayacaklar iskonto orann etkiler ve ykselmesine neden olur. Zorunlu karlk orann ykselterek, Merkez Bankas enflasyonla mcadele asndan para arpann drmeye alr. Ayn ekilde, kamu gelirlerini arttrmak iin vergi oranlarnn ykseltilmesi ve kamu harcamalarnn kslmas yoluyla, daraltc bir maliye politikas uygulanmas suretiyle, kamu harcamalarnn ve onun da tesinde kamu ann enflasyonist etkisi minimize edilmeye allr. Eer, sz konusu olan rnein Japon ekonomisi ise, Merkez Bankas ekonomiyi deflasyonist etkiden kurtarmak iin, ekonomiyi rahatlatmak ve hareketlendirmek iin geniletici para politikas uygular ve zorunlu karlk, disponibilite ve reeskont oranlarn drerek sisteme likidite girmesine alr. Ayrca, kamu gelirlerini azaltc ve kamu harcamalarn arttrc bir geniletici maliye politikas uygulanmas gerekir. rnein, vergi oranlar drlerek vatandan cebinde daha fazla para kalmas salanarak tketim tevik edilir. Merkez Bankas ekonomideki temel dengeler sabit iken, geniletici para politikas uygulayarak, rnein bir Ak Piyasa lemi olarak, bankalardan devlet tahvili satn almas, ekonomideki likiditeyi arttrc etki yaratacaktr. AP yoluyla bankaclk sisteminden Hazine kad satn alndnda (dorudan alm yntemi) bankaclk sisteminin rezervleri artacaktr. Baka bir ifadeyle, Merkez Bankas piyasadan hazine bonosu satn alarak aktifini geniletmi ve bunu da para arzn (Merkez Bankas paras) genileterek yapmtr. Merkez Bankas bu tarz bir mdahale ile piyasadaki faiz oluumu srecine de ilerlik kazandrmaktadr. Piyasa cari faiz oranlar denge dzeyinin zerindeyse Merkez Bankas dorudan alm ile sreci harekete geirir. Bu srete tahvil talebi artmakta, bu art da tahvil fiyat ykseltmekte ve faiz orann ise drmektedir. Merkez Bankasnn reeskont orann drmesi ticari bankalarn Merkez Bankas'ndan kredi kullanma maliyetlerini, bankalarn da reel sektre kredi kullandrma maliyetini azaltr. Faiz oranlarn drmekte halk tasarruftan tketime ynlendirmek iin bir ara olarak kullanlabilir. Ancak, Japonya faiz oranlarn yle bir seviyeye drmtr ki, ekonomi Likidite Tuza'na dmtr. Yani, ekonominin aktrlerinin ok dk olan faiz seviyesine olan duyarllklar sfrlanmtr. Faiz seviyesine tepki vermemektedirler. Ksacas, para arzndaki artlarn yatrm ve tketim harcamalar zerinde etkili olmad ekonomik ortam likidite tuza (kapan) olarak tanmlanmaktadr. Baka bir anlatmla, ekonomideki aktrler faiz oranlarnn taban seviyede olduunu dnmekte ve faizlerin ykselmesini
104
TSPAKB
beklemektedirler. Bu durumda ise parasal genileme faizler zerindeki etkisini kaybetmi, para politikas etkinsizlemitir. Merkez Bankalar dsal para arz artlar yaandnda sz konusu ekonomik gelimelerin para politikas zerindeki olumsuz etkilerini gidermek amacyla defansif (dengeleyici) ak piyasa ilemlerine gidebilmektedirler. Baka bir ifade ile, Merkez Bankas kendi kontrolnde olmayan ekonomik gelimelerin etkilerine kar para politikasn savunmaktadr. Bu ilemlere verilebilecek en uygun rnek sterilizasyon ilemleridir. rnein Merkez Bankas dviz kurunda oluan deiime mdahale ederken dier taraftan da AP yoluyla parasal tabanda deiiklik olmasn engelleyebilir ki bu politikaya sterilizasyon veya sterilize edilmi mdahale denilmektedir.
4.6 Para Politikas Arasndaki likiler
Aralar
ile
Makro
Byklkler
Gnmzde Merkez Bankalarnn asli hedefi fiyat istikrar olarak tanmlanmaktadr. TCMB de sz konusu hedefi benimsediini srarla vurgulamaktadr. Merkez Bankas'nn iki nemli silah olarak dviz kurlar ve faiz hadlerindeki gelimelerin makro deikenler zerindeki etkisi u ana balklar altnda toplanabilir: Merkez Bankas elindeki para politikas ile ekonominin aktrlerinin beklenti ve tercihleri zerinde etkili olmaya alr. zellikle, enflasyonla mcadele programnn uyguland bir ekonomide, bu mcadelede baar yakalanabilmesi asndan beklenti ve tercihleri ynlendirmek nemlidir. Merkez Bankas uygulad para politikas ile fiyat istikrarn hedefler. Fiyat istikrarn zedeleyebilecek bir etki yaratmamas koulu ile, Merkez Bankas dier makro byklkler zerinde etkili olabilecek para politikas deiiklikleri gerekletirebilir. Yani, Merkez Bankas fiyat istikrar olumsuz ynde etkilenmedii mddete ekonomide kaynak arz ve talebindeki dengesizlikleri gidermeye alr. rnein, enflasyonist beklentileri krmak iin 2000 ylnda faizleri % 6.5'e kadar ykselten FED, 2001 ylnda ekonomi durgunlua srklenince, enflasyonist basknn hafiflemesine bal olarak, fiyat istikrarn tehdit edecek bir etkinin var olmamas nedeniyle, faiz haddini % 1.75'e kadar drmtr. Ancak, bunun altnda bir faiz haddinin fiyat istikrarn zedeleyebilecei beklentisi ile faiz haddini daha aa ekmemektedir. Merkez Bankas faiz haddi silahn, toplumun veya bir baka deile ekonomide gerek ve tzel kiilerin tasarruf-tketim tercih kanaln etkilemek iin kullanr. Yani, faiz haddini drerek, deflasyonist bir ortamda ekonominin aktrlerini daha fazla tketime, enflasyonist bir ortamda ise faizi ykselterek ekonominin aktrlerini tasarruf etmeye tevik eder. Para Politikasnn ksa vadeli sermaye hareketleri zerinde de nemli bir etkisi vardr. Dviz kurlarndaki artn enflasyona paralel seyretmedii, kur artnn bask altnda
105
TSPAKB
tutulduu periyodlarda, yksek faiz ksa vadeli sermaye hareketlerini artrc etki yaratr. Bu nedenle, portfy amal sermaye giriinde grlen younlama 'Scak Para Girii' olarak nitelendirilir. Faiz hadleri dk seviyedeyken bir kur sramas ise sermaye kna neden olmaktadr. Bu tr ani sermaye klar Merkez Bankas'nn dviz rezervlerinin azalmasna ve kritik gelimelere sebebiyet vermektedir. Ksa vadeli faizler Konsolide Bte hedeflerini de etkiler. Merkez Bankas faiz uygulamasnda bte hedeflerini ve Hazine'nin borlanma maliyetini gzetmek zorundadr. Faiz haddinin gereinden fazla ykselmesi ve bu nedenle Hazine'nin hedeflenenin zerinde bir faiz ile borlanmas, btenin faiz demeleri kaleminde sapmaya ve bte hedeflerinin tutturulamamasna yol aacaktr. Faizlerde dalgalanma bankaclk sektr asndan ciddi belirsizliklerin olumasna yol aar. Merkez Bankas elindeki para politikas aralar ile istikrarl ve srdrlebilir bir byme srecini salayabildii lde, srdrlebilir bir byme, bankaclk sektr ve sermaye piyasasnda faaliyet gsteren irketlerin dzenli faaliyet geliri elde etmeleri anlamna gelir. Dzenli faaliyet geliri ise irketlerin sermaye yaplarnn glenmesi anlamna gelir. Gl bir finans sistemi ise gelecekteki byme srecinin bir garantisidir. Dolays ile para politikasnn bir baka nemli hedefi finansal sistemin salkl bir yap ierisinde olmasdr. stikrarsz bir ortam finansal sistemin de salkl yapsn zedelemekte, tasarruf sahiplerinin endieleri finansal sisteme emanet edilen kaynan vadesinin ksalmasna ve finansal sistemdeki risklerin daha da artmasna yol amaktadr. Ekonomide yatrm-tasarruf dengesi bozulup tasarruf a olutuka reel faiz seviyesi ykselme eilimi gsterir. Bu tr yapsal sorunlar para politikas vastas ile atlatlmaya allr. Reel faizlerin ykselmesi, halkn tasarruf eilimini glendirdiinden ve risk alglamasn ykselttiinden parann dolanm hzn drr. Parann devir hznn azalmas ise vergi gelirlerinin azalmasna ve bu nedenle bte hedeflerinde sapmaya neden olacaktr. lkenin yerel parasnn uygulanan kur politikas nedeniyle deerlendii ve rekabet gcnn geriledii bir ortamda, ihracat hacminde grlebilecek gerilemeler d ticaret ann bymesine ve ihracata ynelmi irketlerin faaliyet gelirlerinin azalmas nedeniyle vergi gelirlerinde ksmi azalmaya neden olacaktr. Bununla birlikte, ithalat ucuzlayacandan maliyet enflasyonu basks ksmen azalr. lkenin yerel parasnn uygulanan kur politikas nedeniyle deer yitirmesi ise rekabet gcnn artmasna ve bu nedenle d ticaret dengesinin, cari ilemler dengesinin ve bte dengesinin olumlu ynde etkilenmesine yol aacaktr. Ancak, eer ihracat amal retim ithal hammadde ve girdilere baml ise, yerel parann deer kaybetmesi retim maliyetlerinde arta yol aarak maliyet enflasyonu basksn arttrabilir. Makro Denge asndan eitli makro byklkler arasndaki sebep-sonu ilikisi ise yle zetlenebilir: Rekabet gc gerileyen bir ekonomide bte gelirleri reel olarak gerileme riski ile kar karyadr. Gelir dalmnda artan deformasyon makro dengelerin tesisini zorlatrr. Sermaye hareketleri ekonominin makro dengesini etkileyici sonular yaratr. Byk miktarda sermaye girii tketim ve yatrm harcamalarnda arta, byme ve enflasyon
106
TSPAKB
orannn ykselmesine, nemli miktarda sermaye k ise harcamalarn daralmasna, byme ve enflasyon orannn gerilemesine yol aabilir. lkenin rekabet gcnn artmas, gerek cari ilemler dengesi, gerekse de bte dengesini olumlu ynde etkileyebilir. Ekonominin aktrlerinin beklentilerinin olumsuzlamas halinde, hedeflenen bymenin gerekleememesi, isizlik ve enflasyon seviyesinin beklenenin zerine kmasna yol aabilir. Ekonomide ngrlenin zerinde bir daralma, vergi gelirlerinin beklenenin altnda kalmasna yol aarak, bte ann ve borlanma ihtiyacnn artmasna yol aacaktr. Finansman ann bymesi ise reel faizleri yukar itici bir bask oluturacaktr. Beklenenin zerinde ar byme ise, ilk etapta vergi gelirlerini olumlu ynde etkilese de, enflasyonist basknn artmasna neden olmasndan dolay, orta vadeli beklentileri olumsuz ynde etkileyecektir. Bu arada, ham petrol fiyatlarnn ykselmesi gibi global dengesizliklerin d ak bir ekonomide yarataca olumsuz etkiler gz ard edilmemelidir. Cari lemler A'nn beklenenden fazla olmas halinde, bu an yarataca belirsizlik ve tedirginlik bono faizlerinin yukar ynde hareket etmesine yol aar. Eer, cari ilemler andaki sapmann yaand dnemde, lke ekonomisi ayn zamanda d borlanmada da zorluk ekiyor ise, bu durumda cari ilemler ann finansman i borlanma yoluyla bulunacak kaynak ile finanse edilecek etmektir ki; bu durumda i borlanma maliyetleri bir kat daha artacaktr. Net sermaye girii olmamas halinde, cari ilemler ann bymesi dviz rezervlerinde daha yksek bir erimeye yol aacaktr. Fiyat istikrar korunamyor ise, yerel para hzla deer yitiriyor ise, yabanc para talebi ve tketim harcamalar art eilimi gsterir. Ksa vadeli d borlarn dviz rezervleri aleyhine art eilimi gstermesi, ekonominin aktrlerinin beklentilerini olumsuz ynde etkiler. Maliye Politikas'nn baars makro dengeleri tesis etmek asndan nemlidir. Bte ann bymesinin engellenememesi halinde, kamu kesimi borlanma gereinin artmas, sonraki yllardaki bte gerekleme beklentilerini de olumsuz ynde etkiler. Enflasyon ve byme hedeflerindeki olas sapmalarn bte byklkleri zerindeki etkileri gz ard edilmemelidir. Bte performans asndan gelir hedefinin yakalanmas, harcama disiplini kadar nemlidir. Byme hznn beklenenin altnda gereklemesi veya bir ekonomik kriz sonrasnda irket karlarnn ve tketim harcamalarnn azalmas nedeniyle bte gelirlerinde olas sapmalar, bte harcamalar disiplini iin ek nlemleri gndeme getirebilir. Aksi taktirde, bte a hedefi sapma gsterecektir.
4.7 Ekonomi Politikalarnn Belirlenme Mekanizmas

Genellikle toplam talebi deitirme asndan maliye politikasnn para politikasndan daha etkili olduu kabul edilmektedir. nk para politikasnn toplam harcamalar etkilemesi, ancak yatrmlar yoluyla, yani dolayl biimde olmaktadr. Oysa maliye politikasnda bu
107
TSPAKB
etkiler dolayszdr. O bakmdan baz durumlarda para politikasnn d denge, maliye politikasnn da i denge amacyla kullanlmas daha uygun olabilir.
4.8 Enflasyonist Uygulamalar
Ortamda
Para
Ve
Maliye
Politikas
Enflasyonun kontrol altna alnmasnda para-maliye politikas tartmas gndeme gelmektedir. Keynesciler enflasyonun kontrol altna alnmas iin para politikasnn tek bana yeterli olamayacan, daraltc maliye politikasnn da gerekli olduunu savunurlar. Monetaristler ise daraltc maliye politikasyla dar para politikasnn ayn anlama geldiini ileri srerek nce parasal genilemenin durdurulmas ynnde bir politik iradenin oluturulmas gerektiini sylerler. Monetaristler, hkmetlerin bilerek ve isteyerek kamu kesiminin ekonomide arln ykselttiklerini ve bu yzden enflasyonla mcadelede baarsz olduklarn savunurken, Keynesciler maliye politikalar kamu aklarn daraltma amacna ynelmediinden, enflasyondan klamadn sylyorlar. Dnyada gnmze kadar uygulanm en yaygn iki enflasyonla mcadele program modeli, Ortodoks ve Heterodoks anti-enflasyonist program modelleridir. (Ayrntlar iin slaytlara baknz)
(Bknz. Slayt 11, Slayt 12, Slayt 13, Slayt 14, Slayt 15, Slayt 16, Slayt 17, Slayt 18)
MERKEZ BANKASI ANALTK BLANOSU

A ANALTK BLANO DI VARLIKLAR VARLIKLAR P TOPTAN DVZ YKMLLKLER MERKEZ BANKASI PARASI Merkez Bankas Bilanosunun Aktifinde yabanc para cinsinden varlklar ile TL cinsinden varlklar yer almaktadr. Bilanonun pasifinde ise yurtii ykmllkler olarak bankaclk sisteminin zorunlu karlklar, bankalarn Merkez Bankas nezdinde tuttuklar mevduat, Kamu Fonlarnn Merkez Bankas nezdinde tuttuklar mevduat, bykelilikler gibi banka d kesimin tuttuu mevduat emisyon ile birleerek Rezerv Paray oluturmaktadr. D ykmllkler ierisinde ise yurt dnda alan igcmzn mevduat ve IMFye olan borlar yer almaktadr. Ancak, bu deer M2 Para Arzndan kktr. Merkez Bankas Paras bankann yaratt en byk parasal deeri ifade etmektedir. deal bir merkez bankasnn aktifinin d varlklar arlkl, pasifinin ise TL ykmllkleri arlkl olmas arzu edilir.
D Varlklar: Altn Mevcudu + Dviz Borlular + Dahildeki Muhabirler + D Krediler + tirakler + Muvakkat Borlular + Dier Aktifler Varlklar: Madeni Para + Dahildeki Muhabirler + Menkul Deerler Czdan + Kamuya Alan Nakit Krediler + Bankalara Alan Nakit Krediler + Ak Piyasa lemleri + Gayrimenkuller ve Demirbalar + Deerleme Hesab + Muvakkat Borlular + Dier Aktifler Toptan Dviz Ykmllkleri: D Ykmllklerimiz(Dviz Alacakllar+ D Krediler + Muhtelif + IMFe Borlar) + Ykmllklerimiz(Dviz Olarak Takip Olunan Mevduat + Bankalarn Dviz Mevduat) Merkez Bankas Paras: Emisyon + Bankalar Zorunlu Karlklar + Bankalar Sebest M evduat + Fon Hesaplar + Banka D Kesim Mevduat= Rezerv Para + Ak Piyasa lemleri + Kamu Mevduat
108
TSPAKB

TOPLAM (Z) KAYNAKLAR = TOPLAM HARCAMALAR
EKONOMI POLITIKALARI
DPT TIK
SIVIL TOPLUM RGTLERI
HKMET
YPK YK
EKONOMI YNETIMI
TOPLAM ARZ = TOPLAM TALEP
TOP. TASARRUF = TOP. YATIRIM
PARA POLITIKASI
TOPLAM ARZ TOPLAM TALEP TOP. TASARRUF TOP. YATIRIM
MALIYE POLITIKASI MALIYE BAKANLIGI
DIREKT KONTROL POLITIKALARI
MERKEZ BANKASI
ENFLASYONST/DEFLASYONST SRE
YATIRIMLARDA GECKME, YABANCI KAYNAK KULLANIMI, MAL SSTEMDE SIKINTILAR
HAZINE MSTESARLIGI
DIS TICARET MSTESARLIGI
ANTI DEFLASYONIST POLITIKALAR

DURGUNLUK VE ARDINDAN KRZ
ANTI ENFLASYONIST POLITIKALAR ORTODOKS PROGRAMLAR HETERODOKS PROGRAMLAR
ENFL ASY O NLA M C AD ELE
T ALE P ENFL ASYO NU

T ALEB KISIC I VE K AM U AI INI AZ ALT ICI NLE M LER : - F A Z LER S ERBE S T V E Y KS EK -O KL ANAN VE B AS T IR ILAN KUR - V ERG O RAN LAR IN IN Y KSE LT L M E S - K AM U H AR CA MA LAR IN IN D AR AL TIL MA S I - R EEL CR E TL ER N AZAL T ILM A SI - D Z ENL K T Z AM LAR I
M ALY ET ENFLASYO NU
M AL Y ET K ISICI V E K AM U A I INI AZ AL T ICI NL EML ER: - BE KLEN T LER E B A L I VE D RC F A Z PO L TKAS I - SA B T AR TILI KUR PO L T KA S I - KA MU H ARC AM AL AR I R EFO RM U - FAK T R G EL RL ER N N D AR AL TIL MA S I - S TO K AZAL TIC I N L EM LER - PS KO LO JK H AR P
TRKYEDE ENFLASYO NLA MCADELEDE KAMU AI I S O RUNU A IRLIKLI BR DZLE MDE SE YREDYOR. 1 997 TEM MUZ T ARHL M B-HAZNE PROT OKOLU, VERG RE FORMU, S OS YAL G VENLK REFO RMU BUNA RNEKTR.
EKONOMI POLITIKALARI
ORTODOKS ISTIKRAR PROGRAMI
STABILIZASYON Si ki Para Politikasi Si ki Maliye Politikasi Soklanan ve Baski Altina Ali nan Kur Faizler Serbest YAPISAL REFORMLAR zellestirme Sosyal Gvenlik Reformu Vergi Reformu Tarim Destekleme Reformu Finansal Reform Kamu Kesiminin Yeniden Yapilandi rilmasi Yatiri m Ortami ni n Iyilestirilmesi
EKON OM I PO LITIK AL AR I
HETERO DO KS IS TIKR AR PROG RAM I STABILIZASY ON Siki Para P olitikasi Siki Maliye Politikasi Fiyatlari ve cretleri Dondur Soklanan Kur ve Dondurm a Faizler Serbest Y APIS AL REFO RM LAR zellestirme Sosyal G venlik Reform u Vergi Reform u Tari m Desteklem e Reform u Finansal Reform Kam u Kesim inin Yeniden Yapilandi rilmasi Yati rim Ortaminin Iyilestirilm esi
109
TSPAKB
ENFLASYONUN NEDENLERI
ENFLASYONUN NEDENLERI
ANA NEDENLER
TALI NEDENLER - VERIMSIZLIK - YKSEK NFUS ARTISI - RAKIP MALLARIN FIYATLARI - TASARRUF ORANININ DSKLG - KAYNAK YETERSIZLIGI - VERGI SISTEMINDEKI SORUNLAR
- TOPLAM TALEP/ TOPLAM ARZ DENGESIZLIGI - RETIM MALIYETLERINI ARTTIRICI ETKILER - KAMU AIGI SORUNU VE KAMU AIGININ FINANSMAN YNTEMLERI - YANLIS EKONOMI POLITIKASI TERCIHLERI
110
TSPAKB

ETM - Genel - Ekonomi - Ileri - 25A Yeni 2011 Eylül

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ETM - Genel - Ekonomi - Ileri - 25A Yeni 2011 Eylül

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

1) TEMEL KAVRAMLAR EKONOM

MKRO EKONOM (Fiyat Teorisi)

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

1.1 Dnya Ekonomisinin Tarihsel Geliimi

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

M.. 5000li yllar

M.. 2000li yllar (1. KM. TAI)

15.-16. yy. (2. KM. TAI)

Yerleik Fiyata dayal dzene gei mbadele sistemi Trampa Ekonomisi

Altn ve gm para kullanm

Dnyann ilk Merkez Bankas, ngilterede kuruldu.

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

1750 19. yy. (3. KM. TAI) Klasik Dnce Okulu

20. yy. Neo-Klasik Okul 4. KM TAI

J. Maynard KeynesKeynesyen Okul

1789 Fransz htilali Liberal Ekonomik Model

1929 Ekonomik Buhran Kapitalist Devleti Model

Kapitalist Ekonomik Sistemin Balang Noktas

4. KM TAI J. Maynard Keynes KEYNESYEN OKUL

1929 Ekonomik Buhran

Neo-Liberal Model 11 Eyll 2001

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

Maliyet Toplam Maliyet Toplam Deiken Maliyet

Toplam Sabit Maliyet Miktar 1000

K Toplam Sabit Maliyet Erisi

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

Toplam Deiken Maliyet Erisi

Marjinal Maliyet Ortalama Maliyet Ortalama Deiken Maliyet

Ortalama Sabit Maliyet Miktar

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

M, , T (MP, AP, TP)

M= max. (Optimal Faktr Bileim Oran)

O 0 1 4 7 8 M= 0 (Gizli sizlik Blgesi) i Says M

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

TA Toplam Arz Fazlas TT=C+I+G+(X-M)

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM

TT0 Enflasyonist Ak TT1

GENEL EKONOM VE MAL SSTEM