slamda Bilim ve Teknik Cilt II

STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

Fulya Mahallesi, Mevlt Pehlivan Sokak, No: 23, 80280 Gayrettepe / STANBUL Tel: 0212 317 77 00, Faks: 0212 274 58 40, kultursan@kultursanat.org - www.kultursanat.org

slam'da Bilim ve Teknik

Fuat Sezgin
kinci Basm Nisan 2008 Genel Yayn Ynetmeni Nevzat Bayhan Yayn Danman Prof. Dr. skender Pala Yayn Koordinatr Hasan Ik eviri Abdurrahman Aliy, Eckhard Neubauer Yayna Hazrlayan Hayri Kaplan, Abdurrahman Aliy

Trke: Trkiye Bilimler Akademisi, 2007. Piyade Sok. No:27 ankaya 06550 Ankara Tel: 0312 442 29 03 Faks: 0312 442 23 58 www.tuba.gov.tr - e-posta: tuba@tuba.gov.tr Almanca: Institut fr Geschichte der Arabisch Islamischen Wissenschaften An der Johann Wolfgang Goethe Universitt, 2003. Westendstrasse 89,D-60325 Frankfurt am Main www.uni-frankfurt.de/fb13/igaiw

Renk Ayrm, Bask ve Cilt Entegre Matbaaclk A.. Sanayi Cad. No: 17 obaneme-Yenibosna/STANBUL Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55

SLAMDA BLM VE TEKNK

Cilt II

Arap-slam Bilimleri Tarihi Enstits Aletler Koleksiyonu Katalou

Astronomi

Fuat Sezgin
Eckhard Neubauerin Katksyla

TRKYE BLMLER AKADEMS, STANBUL BYKEHR BELEDYES, T.C. KLTR VE TURZM BAKANLII ORTAK ALIMASIDIR.

indekiler
1 Blm: Astronomi .......................................................................................1
Giri ................................................................................................................ 3 Planetaryumlar ve Gk-kreler ................................................................. 16 Rasathaneler ................................................................................................ 19 Rey Rasathanesi .................................................................................. 25 Hemedn Rasathanesi ........................................................................ 26 Mera Rasathanesi ............................................................................ 28 stanbul Rasathanesi ........................................................................... 34 Hven Rasathanesi ................................................................................ 36 Mera Rasathanesinin Aletleri............................................. 38 stanbul Rasathanesinin Aletleri ............................................ 53 Hven Rasathanesinin Aletleri................................................. 62 Semerkant Rasathanesi....................................................................... 69 Jaipur Rasathanesi .............................................................................. 72 Delhi Rasathanesi................................................................................ 76

Astronomi Aletleri .......................................................................................78

Usturlaplar ................................................................................................... 79 Evrensel Diskler................................................................................. 116 Kresel Usturlap................................................................................ 120 Kadranlar.................................................................................................... 136 Dier Aletler .............................................................................................. 145 Ekvatoryumlar............................................................................................ 173

Bibliyografya ......................................................................................................... 205 Dizinler .................................................................................................................. 211 I. ahs Adlar ............................................................................................. 211 II. Kavramlar ve Yer Adlar ...................................................................... 217 III. Kitap Adlar ......................................................................................... 225

G R

Blm 1

Astronomi

A S T R O N O M

Evren btn deimelerine ramen bir dzen ve btn ayrntlarna ramen bir ahenk iindedir bn Heysem (. 432/1041) Male f Keyfiyet er-Raad.

Giri

G R

Arapa ilm el-heye veya ilm el-felek diye anlan astronomi, matematiksel bilimler (el-ulm erriyiyye) arasnda yer alr ve ilm akm en-nucm veya nat akm en-nucm (yldzlardan hkm karma bilimi veya sanat) diye anlan astrolojiden ayrt edilmektedir. slamdan nce Araplar bilimsel bir astronomiye sahip deillerdi, ancak yldzlara ilikin zengin bir bilgi birikimleri vard1. Bu bilgiler genel olarak Keldani astronomisinin uzants olarak grlmtr2. slam ncesi ve erken dnem Arapslam iirinde 300den fazla yldzn ad gemektedir3. Hommelin, bu yldz adlarndan bazlarnn Akadca ve Smerceye dayand gr doru grnmektedir4. Ayrca, Araplarn 1./7. yzylda burlar bildii de kesin gibi grnmekte5 olup, bu bilginin slam ncesi dneme kadar uzanm olmas da mmkndr. Bu balamda, uayr Amra6 Kasrnn (rdnde Amman ehrinin dousunda) banyo ksmnda bulunan Roma hamam (Caldarium) olduka dikkat ekicidir. Bu hamamn kubbesinde gkyz haritasn tasvir eden bir fresk bulunmaktadr. 1902 ylndan itibaren Alois Musilin makalelerinde ve monografilerinde ele ald 711715 tarihli Emevi kasrndaki bu gk haritasnn astronomi tarihi asndan nemine, Fritz Saxl ve Arthur Beer7 de dikkat ekmilerdi. Sz konusu haritada, yaklak 400 yldz, takmyldzlar ve burlar kua (zodyak) koordinatlaryla birlikte verilmitir. Burada tasvirin modeline veya kaynana ilikin sorulara girmeksizin u geree dikkat ekmek gerekiyor: Bu haritann yapmclar, kendilerini grevlendiren Emevi prensine gerektiinde

uayr Amrann gneyden grn

(Fotoraf: K. O. Franke).

uayr Amrann Plan (Encyclopaedia of Islam, New Edition, Cilt 1, s. 612); Roma hamam (Caldarium) iaretlenmitir.

1 Bkz. Henninger, J.: ber Sternkunde und Sternkult in Nord- und Zentralarabien, Zeitschrift fr Ethnologie ierisinde (Braunschweig) 79/1954/82-117. 2 Hommel, Fr.: ber den Ursprung und das Alter der arabischen Sternnamen und insbesondere der Mondstationen, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde (Leipzig) 45/1891/592-619 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 72, Frankfurt 1998, s. 6, s. 8); Sezgin, Fuat: GAS [Geschichte des arabischen Schrifttums], Cilt 6, s. 8. 3 Kunitzsch, P.: Untersuchungen zur Sternnomenklatur der Araber, Wiesbaden 1961, s. 30; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 9. 4 Hommel, Fr.: a.e., s. 599 (Tekrarbasm: a.y., s. 15); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 9.

Bkz. Nallino, C.A.: Ilm al-falak, Roma 1911, s. 110-111; Kunitzsch, P.: a.e., s. 21; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, S. 9-10. 6 Bu konu hakknda bkz. Musil, Alois: ujr Amra. David Heinrich Mllerin bir n szyle 2 Cilt, Viyana 1907 (Bu eser hakkndaki tantma yazlar iin bkz. Bibliographie der deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde, Cilt 6, Frankfurt 1991, s. 234). 7 The Zodiac of Quayr Amra by Fritz Saxl. The Astronomical Significance of the Zodiac of Quayr Amra by Arthur Beer, Early Muslim Architecture ierisinde, K.A.C. Creswell, Cilt 1, Oxford 1932, s. 289-303; Beer, A.: Astronomical Dating of Works of Art, Vistas in Astronomy (Oxford) 9/1967/177-223, zellikle s. 177-187.
5

A S T R O N O M

uayr Amra Roma Hamam (Caldarium)nn kubbesindeki gk haritasnn rekonstrksiyonu (M. Stein).

Kubbenin gnmzdeki durumunu gsteren fotoraf.

aklamasn yapmak zorunda olduklar bir gk haritas meydana getirmilerdi8. slamn daha ilk yzylnda gemi kltr temsilcilerinin, karlatklar yeni kltr evresinde bilimsel etkide bulunabilmelerini salayacak elverili koullar bulduklarnn en nemli kantlarndan biri, evrensel bilgin el-Brn (. 440/1048)nin9 aktard haberdir. O, parmen zerine izilmi astronomik izelgeler ieren eski bir Zc-astronomi kitabndan sz etmektedir. Bu kitapta, Diokletian dnemine (Kpti takvimine) gre oluturulmu veriler yer alyor. Sz konusu kitaba anonim bir yazar eklemelerde bulunmutur; bunlardan bazlar hicretin 90-100 (710-719) yllar arasnda gzlemlenen gne tutulmalar ve horoskoplardr [yldz fal]. Yine ayn yazar, Bust ehrinin enlemini 32 olarak vermitir. el-Brn, kitabn ksmen elinde bulunduunu zikrederek, varl ve otantiklii ile ilgili olas kukular bertaraf etmeyi gerekli grmtr. Yine, el-Brnden rendiimize gre, bilimlerle bizzat uram olan10 Emevi prensi lid b. Yezd, henz 1./7.yzyl bitiminden nce, iinde astronomik gelerin de eksik olmad, Ptolemenin adna balanm astrolojik (Kitb es-Semere)
8 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 11-12. 9

kitab Arapaya evirtmitir11. Mslmanlarn, evrenin yaps ve hareketlerine ilikin AristotelesPtoleme tasavvurlaryla erken dnemde karlamalar balamnda, Aristotelesin ad altndaki uydurma (Kitb el-lem)nun, henz Him b. Abdlmelik (105-125/724-743) dneminde Arapaya evrilmi olmas da aydnlatcdr. Bu kitabn kosmolojik-corafi ve meteorolojik ieriinden Mslmanlar unlar renmilerdir12: Dnya evrenin ortasnda bulunmaktadr. Evren tm gkyzyle birlikte srekli olarak dnmektedir, bu yzden evrenin kendi kendine evresinde dnebilecei karlkl konumlanm sabit iki nokta arasnda bir eksen bulunmaldr. Bu iki kutbun kuzeyde bulunan, yeryznn alt tarafnda bulunan gneydeki kutbun aksine devaml grlebilir. Gkyznn ve yldzlarn tz esr olarak adlandrlr. Esr bir unsur olmakla birlikte, bilinen drt unsurdan ayrdr ve ebedidir. Sabit yldzlar tm gkyzyle birlikte dairesel olarak dnerler; ortalarnda dnence boyunca apraz bir kemer halinde gerilmi zodyak diye anlan burlar kuan oluturan daire on iki hayvan tarafndan

Tadd Nihyt el-Emkin, Kahire 1962, s. 267-268; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 13-14. 10 Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 120-126.

12 a.e., Cilt 6, s. 72; Almanca eviri iin bkz. Strohm, H.: Aristoteles. Meteorologie. ber die Welt, Berlin 1970, s. 240-241.

11 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 15; Cilt 7, s. 42.

G R

bulunduklar konumlara gre blmlere ayrlmtr. Yldzlarn says insann aratrma alann amaktadr. Dierleri, yani hareketli yldzlar (gezegenler) yedi tanedir. Onlar doalar, hzlar ve yeryzne olan uzaklklar bakmndan birbirlerinden farkldrlar, balandklar i ie gemi sabit yldz kreleriyle birlikte kendi yrngelerinde hareket etmektedirler. 154/770 yl gibi erken bir tarih, Brahmaguptann13 Siddhnta adl hayli hacimli, karmak ierikli eserinin Halife el-Manrun emriyle Sanskriteden Arapaya evrilebilecei kadar olgun bir zamand. Hint astronomisinin en nemli eserlerinin tercme edildii dnem, Arap-slam kltr evresinde bilimsel astronominin balangc olarak kabul edilebilir. Bylesine erken bir dnemde Brahmaguptann Siddhnta adl eserinin Arapaya evrilebilmesi olgusu ancak u ekilde aklanabilir: Daha slamdan bir ka yzyl nce Sasaniler ynetimindeki randa Yunan, Hint ve ge dnem Babil bilimleri belirli bir lde resepsiyon geirmitir ve Siddhntann evirmenleri de bu eklektik okulun en gen temsilcileriydiler. evirmenler bu kitab sadece evirmekle yetinmemi, ayrca dzeltmeye, eklemeler yapmaya ve dahas astronomik kitaplar yazmaya balamlard14. Astronomi bilgilerinin bu hzl geliimi, Ptolemenin ana eserlerinin Arapaya evrilmesine kadar uzand. Bu srada onun izelgeler El Kitab ( ) da Sasani okulunda doan bir eviriden tercme edilmiti15. Bilimsel literatrle olan tanklk o kadar ileri seviyeye ulamt ki daha 2./8. yzyln son eyreinde Ptolemenin Almagest adl karmak ve hacimli eseri evrilebilmiti. Bu i, devlet adam Yay b. lid el-Bermek (120-190/738-805)nin inisiyatifiyle olmutu. O dnem Arap-slam kltr evresinde astronominin, daha dorusu genel olarak bilimlerin ulat seviyeyi deerlendirmek bakmndan, bilginlerin ve sanatlarn hamisi olan bu kimsenin yaplan eviriyi beenmeyip baka bilginleri ikinci bir eviriyle grevlendirmesi olduka

anlamldr16. Bilimsel aratrmalarn gnmzde ulat seviye, daha 3./9. yzyln ilk eyreinde, resepsiyon ve zmseme tam olarak sonlanmam olmakla birlikte, Arap-slam dil evresinde uralan bilimsel astronominin yaratclk dneminin eiinde bulunduu izlenimini vermektedir. Bu durumun ipular olarak unlardan sz edilebilir: Halife el-Memn, astronom Yay b. Eb Manr (. 215/830 ve 217/832 yllar arasnda)a17, Ptolemenin yukarda bahsettiimiz izelgeler El Kitabndaki verileri ve gzlemleri kontrol etme grevini vermiti. Bu grevlendirmenin sonular ez-Zc el-Memn el-Mmtean (Kontrol Edilmi Memn izelgeleri)18 adyla halifeye sunulmutur. Yaplan aratrmalar, Yay b. Eb Manrun gne ve ay tutulmalarnn zamann belirlemede Ptolemenin bilmedii yaklama (approximation) yntemini kullanm olduunu gstermektedir19. ada Muammed b. Ms el-rizmnin (ounlukla Halife el-Memn dneminde bilimsel faaliyetlerde bulundu) eserlerinde de pratik astronomi alanndaki yeniliklerin ipular grlmektedir. Kutup yksekliini ve onunla birlikte enlem derecesini, dolaykutupsal yldzlarn en st ve alt tepe noktalarna gre belirleme yntemi bu duruma verilebilecek bir rnektir20. Dier bir ipucu rnei de, astronom ve matematiki Sind b. Alnin,21 Halife el-Memnun Bizansa yapt bir sefer srasnda, verdii emirle gerekletirdii bir meridyen derecesi lmnde yeni bir yntem kullanmasdr. Sind b. Al, deniz seviyesinden yksekte bulunan bir kyda, batmakta olan gnein batn lm ve bu lme dayanarak dnyann yarapn trigonometrik olarak hesaplamt22.

16 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 85. 18 Tpkbasm olarak Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan yaynlanmtr, Frankfurt 1986. 19 Bkz. Kennedy, E.S. ve Faris, N.: The Solar Eclipse Technique of Yay b. Ab Manr, Journal of the History of Astronomy ierisinde (London) 1/1970/20-37; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 227; Cilt 6, s. 136. 20 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 151. 21 a.e., Cilt 6, s. 138. 22 a.e., Cilt 6, 138; Cilt 10, 96. 17 a.e., Cilt 6, s. 136.

13 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 118-120. 14 a.e., Cilt 6, s. 122-127. 15 a.e., Cilt 5, s. 174; Cilt 6, s. 13, 95-96.

A S T R O N O M

Dnya yarapnn Sind b. Al tarafndan hesaplanma yntemi.

el-Brn de bu yntemi bir ovada ykselen yaln bir dada uygulamt. Bu yntem, daha sonralar Francesco Maurolico (1558), Sylvius Belli (1565) ve Francesco Giuntini (1580) adlarn tamaktadr23. Dnya yarapnn Halife el-Memnun emriyle yrtlm olan dier lmleri de burada dile getirilmelidir. Halife, eitli vesilelerle defalarca, bir derecelik meridyen yaynn uzunluunun olabildiince kesin bir ekilde belirlenmesini vargcyle desteklemitir. lmler birok astronom tarafndan ya Sincr ovasnda ya da Raa ile Tedmur (Palmyra) arasnda yrtlmtr. lm yapanlar, gne yksekliini ve len izgisini belirlemek iin baz aletler, ip ve ubuklardan yararlanmlard. Defalarca yaplan lm sonularnn 56 ila 57 mil uzunluunu vermesinden sonra, bir derecelik meridyen yaynn uzunluu olarak 562/3 millik ortalama uzunluunda karar klnmt. Bu, gnmzde kabul edilen deere minimal farkla uymaktadr. Carlo A. Nallinoya gre bu, uzun ve yorucu bir alma sonucunda ortaya kan ve titiz bilimsel yntemler uygulanarak gerekletirilen ilk lmdr24. Halife el-Memnun hem Badatta hem de amn kuzeyinde bulunan siyn tepesinde gzlemevleri kurdurmas, ileriki dnemde hzla geliecek olan astronomi bilimi bakmndan kukusuz ok nemli
23 Bkz. Gunther, S.: Handbuch der mathematischen Geographie, Stuttgart 1890, s. 217-218. 24 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 95-96.

olmutur25. Muhtemelen bunlar devlet tarafndan kurulan ilk gzlemevleri idiler. Olabildiince kesin bir ekilde yeni astronomik veriler elde etmeye ve eski verileri tekrar kontrol etmeye ynelik bu giriimler, Arap-slam astronomlarnn 3./9. ve 4./10. yzyllardaki ana hedefini tekil etmektedir. Yunan, Hint ve Sasani-Pers ncleriyle karlatrldnda, daha iyi hesaplama yntemlerine, lm ve gzlem aletlerine ve daha iyi bir gzlem tekniine sahip olmalarndan tr, bu hedefe nemli lde yaklamlardr26. O dnemin astronomlar tarafndan ulalan arpc sonulardan birini gstermesi bakmndan, Sbit b. urrann ortaya koyduu u deerden sz edebiliriz: nemli lde dzeltilmi olan, ekinokslarn [lm noktalar] geri hareketi (presesyon)27 iin verilen deer 66 ylda 1, yani bir ylda 55" dir. Bu olguyu28 Ptoleme, Hipparkosu izleyerek, yz ylda bir derece olarak veriyor, bu ise ylda 36" ye karlk gelmektedir. Daha sonraki dnem astronomlar elBanden itibaren daha dakik dzeltmeler yapmlardr. Nareddn e-s (. 672/1274) bunu 70 ylda 1, yani bir ylda 51" olarak29 hesaplamtr, bu Yeni an kabul ettiine ok yakn30 bir deerdir. 3./9. yzyln sonuna doru Arap-slam astronomlar arasnda, gne evcinin [gnberi, gnte] (evc e-ems) ekliptik ynnde (yani gkyznn artan boylam derecesi ynnde) hareket ettiine ilikin grler ortaya kmtr. Sbit b. urra31 (.
25 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 116. 26 a.e., Cilt 6, s. 20. 27 Burada sz konusu olan bahar noktasnn her sene bi-

raz daha ne gelmesidir ve bu ne geli, kendisinin Spica [yldzn]dan uzaklna gre llr. Modern astronomi, ekinokslarn geri hareketini (presesyon) yeryznn basklnn bir sonucu olarak kabul etmektedir. Bkz. Wolf, R.: Handbuch der Astronomie, ihrer Geschichte und Literatur, Cilt 1, Zrih 1890 (Tekrarbasm: Hildesheim 1973), s. 440-442. 28 Bu olguya ilikin bilginin ne kadar eskiye gittii sorusu nihai olarak yantlanm gibi grnmemektedir, bkz. Neugebauer, O.: The alleged Babylonian Discovery of the Equinoxes, Journal of the American Oriental Society ierisinde (Ann Arbor) 70/1950/1-8; Huber, P.: ber den Nullpunkt der Babylonischen Ekliptik, Centaurus ierisinde (Kopenhagen) 5/1956-58/192-208. 29 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 26. 30 Wolf, R.: Handbuch der Astronomie, a.y., s. 441. 31 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 264-272; Cilt 6, s. 163-170, zellikle s. 163.

G R

288/901), buna uygun gzlemler yapan ilk kii olarak grnmektedir. Onu el-Ban32 izlemitir. Ancak bir yzyl sonra el-Brn, bu hareketin en yava ve en hzl olduu konumlarn kesin bir tanmn verebiliyordu33. 11./5. yzyln ikinci yarsnda brhm b. Yay ez-Zerql evcin ileri hareketinin deerini 279 ylda 1, yani bir ylda 12,09 olarak bulmutur ve bu da bugnk deerle yaklak olarak rtmektedir34. slam dnyas astronomlar, srekli olarak gkyz gzlemlemelerinin sonucu olarak baka nemli sonulara da ulamlardr. brhm b. Sinn b. Sbit (296-335/909-946 yllar arasnda yaamtr) bilindii kadaryla, ekliptik eimin sabit olmad grne ulaan ilk kiidir. O, gzlem sonularnda zamanla ortaya kan sapmalar dnya ekseninin ani ve dzensiz hareketlerinin bir sonucu olarak kabul ediyordu35. ada Eb Cafer el-zin de ayn inantayd36. Daha gen bir ada, mid b. el-r el-ucend, hamisi Buveyhi Sultan Fareddevle (dnemi: 366-387/976-997)yi, ekliptik eimi sorununda daha salam bir sonuca ulaabilmek iin, Reyde (bugnk Tahrann gneyinde) gnein konumunun daha kesin gzlemlenmesini salayacak, yaklak 20 metre yarapnda sekstant olan bir rasathane kurmaya inandrm, kurulan bu rasathanede yapt gzlemler sayesinde de ekliptik eimin zamanla srekli olarak kld sonucuna ulamt37. el-ucendnin bu aklamasndan daha nce, ekliptik eimindeki deiimleri presesyonla ahenkli bir hale getirme giriiminde bulunan Sbit b. urra, trepidasyon yani sabit yldzlarn ileri ve geri hareketi (areket el-ikbl ve-l-idbr) hipotezini ileri srmt38. Bu hipotez, Avrupal astronomlar Arap-slam kltr evresindeki astronomlardan ok daha fazla harekete geirici etki yapmtr. Tam gne tutulmas, gne ap lmlerinde grnen deiiklik, gne yrngesinin eksantrik-

liinin ve grnteki yarapnn, ayn ilk grlebilirliinin hesaplanmas gibi konularda kaydedilen ilerlemelere gelince, Geschichte der arabischen Schrifttumsun ilgili yerlerine (Cilt 6, s. 27-28) atfta bulunmakla yetiniyorum. Burada yalnzca sabit yldzlar astronomisinin durumu dile getirilecektir. Daha nce sz edildii zere Araplar, slamdan nce sabit yldzlara ilikin gerekten iyi bir bilgiye sahiptiler. slam dneminde bu alan, ilk nce dikkate deer bir ekilde filolojik olarak ele alnmtr. Gerek anlamda sabit yldzlar astronomisine ynelik ura ise, ilk olarak Ptolemenin Almagestiyle tanlmasndan sonra balamtr. Yunan nclerin gerekletirdikleri almalardan sonra, astronominin bu yn, 4./10. yzyln ikinci yarsnda Abdurramn e-fnin39 Kitb uver el-Kevkib es-Sbite40 adl eseriyle yeni bir zirve noktasna ulamtr. Bu nemli astronom, Hipparkos-Ptoleme katalounda bulunan bilgileri kendi gzlemleri ve lmleri temelinde yeniden kontrol etmi, yldzlarn parlaklk leklerinin, koordinatlarnn ve byklklerinin nemli lde revize edildii yeni bir katalog oluturmutur. Yldz katalounun yeni bir revizyonu, Semerkantta Ulu Bey (. 1449/853) Rasathanesinde gerekletirilen yeni gzlemlere dayanlarak yaplmtr. Bu yeni katalog, nclleriyle karlatrldnda daha kesin koordinatlar verme zelliiyle ne kyor. Abdurramn e-f, Ptoleme ve Argelander (. 1875) ile birlikte sabit yldz astronomisinin byk r acsndan birisi olarak kabul edilir. E-fnin bu alandaki almalarnn sadece slam dnyasnda deil, ayn zamanda Avrupada da yzyllar boyu sren derin etkileri olmutur41. Kastilya Kral X. Alfonsun Libros del saber de astronoma (1277 civarnda) yazdrd ansiklopedik eserde bulunan sabit yldzlar katalou kukusuz Abdurramn e-fnin eserinin Kastilce serbest evirisinden veya yeniden uyarlanmasndan baka bir ey deildir. 1341 ylnda yaplan talyanca evirinin de bu Kastilcedeki rnee dayanlarak

32

33 a.e., Cilt 6, s. 263. 35

Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 182-187, zellikle s. 184. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 212-215. Tpkbasm olarak Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan yaynlanmtr, Frankfurt 1986. 41 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 212.
40 39

34 a.e., Cilt 6, s. 26-27.

a.e., Cilt 6, s. 194. 36 a.e., Cilt 6, s. 189. 37 a.e., Cilt 6, s. 220-222. 38 a.e., Cilt 6, s. 164.

A S T R O N O M

A. Drer, gkyz haritas (detayda e-f), aa gravr (1515).

yapld, 1908 ylndan beri bilinmektedir42. fnin Avrupada henz balamakta olan Yeni ada nasl bir ne sahip olduu, Albrecht Drerin onu Azophi adyla astronominin drt byk temsilcisinden biri olarak sunmasndan anlalmaktadr43 (Bkz. yukardaki resim). Drerin 1515 tarihli gk haritas aa gravrndeki dier adlar, Azophi Arabusun yannda, Aratus Cilix, (Msrl) Ptoleme ve M. Manilius Romanustur44. Sabit yldzlar astronomisi balamnda undan da sz edilmelidir: Samanyolunun sabit yldzlardan olutuu sorunu, ilk olarak bn el-Heysem (.
42 Bkz. Tllgren, J. Oiva: Observations sur les manuscrits de lAstronomie dAlphonse X le Sage, roi de Castille, Neuphilologische Mitteilungen ierisinde (Helsinki) 5-6/1908/110-114, zellikle s. 110 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 99, s. 1-5, zellikle s. 1). 43 Hauber, A.: Zur Verbreitung des Astronomen f, Der Islam ierisinde, (Straburg, Hamburg) 8/1918/4854, zellikle s. 52 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 26, Frankfurt 1997, s. 326-332, zellikle s. 330). 44 Voss, W.: Eine Himmelskarte vom Jahre 1503 mit den Wahrzeichen des Wiener Poetenkollegiums als Vorlage Albrecht Drers, Jahrbuch der preuischen Kunstsammlungen ierisinde (Berlin) 64/1943/89-150; Kunitzsch, P.: f Latinus, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde (Wiesbaden) 115/1965/6574, zellikle s. 65.

432/1041) tarafndan ak ve net olarak belirlenmi ve aklanmtr45. Gzlem aletlerinin ve yeni yntemlerin geliiminde Arap-slam astronomlarn ncellerine kyasla kaydettikleri byk ilerlemeler hakknda, Arap-slam astronomisine ynelik modern bilimsel aratrmalarn gerekten de erken saylabilecek bir aamasnda, bilim adam C. A. Nallinonun46 edindii genel izlenimden unu duyuyoruz: Araplar hem trigonometrik formllerin kullanmnda hem de aletlerin says, kalitesi bakmndan ve gzlem teknikleri sayesinde ncelleri Yunanlar vgye deer bir biimde aabildiler. Gzlemlerin hem says ve sreklilii, hem de kesinliinde slam ve Yunan astronomisi arasnda ok dikkat ekici bir farkllk kendini gstermektedir. Arap-slam astronomlarn ele aldklar dier bir konular kompleksi ise, yeryznn dnmesine (rotasyon) ilikin gr ve hipotezler ile gezegen teorileridir. Yunanlarn yeryznn kreselliine ilikin tasavvurlar, Arap-slam astronomlara en azndan pseudo Aristonun adl eseri yoluyla 1. yzyln sonuna doru (m. 8. yzyln balarnda) ulam ve herhangi bir kar koyma olmakszn alnm ve kabul edilmitir. Bu eserden, dnyann evrenin orta noktasnda bulunduunu ve evrenin de btn gkyz ile srekli olarak dndn renmilerdir (bkz. s. 4). Yeryznn kendi evresinde dnmesi sorunu, grld kadaryla 3./9. yzyldan itibaren yalnzca astronomlar tarafndan deil ayn zamanda filozoflar tarafndan da tekrar tekrar tartlmtr. Plutarkos (. 120125 civarnda)un47 Placita philosophorum adl eserindeki yetersiz bir bilgi dnda, bu konuda Yunanlardan gelen hi bir etkinin olmad grl mektedir. Aristarkosun48 gne merkezli (helio-

Wiedemann, E.: ber die Milchstrae bei den Arabern (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften. LXXIV), Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett ierisinde (Erlangen) 58-59/1926-27/348362, zellikle s. 358 (Tekrarbasm: Aufstze ierisinde, Cilt 2, Hildesheim 1970, s. 662-676, zellikle s. 672); bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 254; kr. Kunitzsch, P.: al-Madjarra, The Encyclopaedia of Islam ierisinde. New Edition Cilt 5, Leiden 1986, s. 1024-25. 46 Astronomie, Enzyklopaedie des Islm ierisinde, Cilt 1, Leiden ve Leipzig 1913, s. 520. 47 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 81-83. 48 a.e., Cilt 6, s. 74-75.

45

G R

sentrik) sistemi ise, Arap-slam astronomlarna her halkarda ulamam grnmektedir. Buna karn, onlar [Arap-slam astronomlar] Hintli astronom ryabhaa (499 civarnda)nn yeryznn dnmesine ilikin grlerini en ge el-Brn49 yoluyla renmilerdir. Corafyac bn Rsteh (3./9. yzyln son eyrei) birok teorinin yan sra, dnyann, merkezinde deil de evrende bulunduuna, gnein ve en uzak [gk] krenin deil, dnyann kendisinin dndne ilikin teoriyi aktarmaktadr50. el-Brnden, yeryznn dnd grn savunan iki Mslman bilginin adlarn renmekteyiz. Bunlar Amed b. Muammed es-Sicz (4./10. yzyln 2. yars) ve Cafer b. Muammed b. Cerrdir (4./10. yzyl). Her ikisi de bu grten hareketle kayk ekilli bir usturlap ina etmilerdir51. el-Brn, bu sorunun tatmin edici bir aklamasna ulamak iin ciddi olarak aba sarfetmi grnmektedir. Bu konuda bize ulamam bir risale yazmtr: Dnyann dnp dnmediine dair (Kitb f Skn el-Ar ev areketih)52. el-Brn, uzunca bir zaman, yeryznn dndne dair bir karar verip vermeme konusunda tereddt etmitir. Bununla birlikte, mrnn sonuna doru yeryznn dnmedii kanaatine ulamtr. Hindistana dair eserinde (421/1030 ylnda yazld) yle demektedir: Yeryznn dnmesi astronomi biliminin sonularna hibir ekilde zarar vermez, bu konuya ait olan eyler (bu kabulde de) ayn ekilde mantksal olarak birbirleriyle balantl kalr. Bu kabul olanaksz klan baka nedenler bulunmaktadr53. bn Heysem de Almageste yazd erhinde bu sorunu ele alm ve dnme (rotasyon) fikrini benimsemediini sylemitir54.

Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 224-225. Kitb al-Alq en-Nefse, ed. J. de Goeje, Leiden 1892 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 40, Frankfurt 1992), s. 23-24. 51 el-Brn, et-Tarq ila stiml Funn el-Asurlbt, Paris, Bibliothque nationale, ar. 2498, fol. 9a; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 224-225. 52 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 275. 53 Temellendirmesi iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 31; Wiedemann, E.: Zu den Anschauungen der Araber ber die Bewegung der Erde, Mitteilungen zur Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaft ierisinde (Leipzig) 8/1909/1-3, zellikle s. 2 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, Frankfurt 1984, s. 287-289, zellikle s. 288). 54 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 31-32.
50

49

Ayrca, dikkat edilmesi gereken bir baka husus da, el-Brndeki alntlardan karld kadaryla, Eb Cafer el-zinin 4./10. yzyln ilk yarsnda gezegenlerin dnmelerinin (rotasyonlarnn) grnte simetrik olmayna yeni bir aklama getirmesidir. Kendisi tarafndan kurgulanan modelde eksantrik ve episikl (ayr merkezli yrngelerle ek yrngeler) retilerini eletirmi, onlarn yerine ekliptik dzlemi ynnde greceli gezegen yrngesi variyasyonlar varsaymn getirmitir. Benzer bir modele Heinrich von Langenstein (1325-1397)da 55 rastlamaktayz. Gezegen hareketlerinin geometrik sunumu erevesinde Yunan ncellerine dayanan Arap astronomlarda, 4./10. yzyln ikinci yarsndan itibaren, sonralar nemli rnlerini Kopernikte verecek olan ynla teori tanyoruz. el-Brn (4./10. yzyln ikinci yars)nin hocas olan Eb Nar b. Ir, bu ok farkl grler arasnda, gezegenlerin [birbirini 90 ayla kesen] pek kk farkl eksenli elipsel yrngelere sahip olma imkann ve yrngelerdeki gezegen hareketlerinin eit zamanda eit olamamalar grlerini tartyor, ve bu konuda kendine zg tavr alan bir meslektann grnn aksine, Eb Nar gezegenlerin hareketlerinin yrngede eit olduu grn savunuyor. Ona gre grnrdeki asimetriklikler ve gzlemde ortaya kan gezegen yrngelerinin nominal aplarndaki deiimler, eksantriklikle aklanabilir. Grnen o ki Eb Nar episikl (ek yrngeli) hareketleri hesaba katmay zorunlu grmemektedir56. 5./11. yzyln balarnda bn el-Heysem, Ptolemenin Hypotheseis adl eserindeki gkkre teorisini Arap astronomisine tamtr. Bu tasavvura gre gkyz hareketlerinin matematiksel modeli yerine cisimsel kresel katman tasavvuru geiyor. 16. yzyla kadar hem slam dnyasnda hem de Avrupada byk lde takip edilen Almagestin geleneksel sunumunun bu deiimi kukusuz bir geriye dntr. Bununla birlikte, bn el-Heysemin bu giriimiyle gezegen hareketlerinin olduka yeni bir aklamas ortaya kmtr. O, bu aklamay u cmlelerle ifade ediyor: 1. Doal cisimden sadece tek doal hareket ortaya kar.
55 56

Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 189-190. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 242-243.

10

A S T R O N O M

2. Doal cisim hibir deiik hzl hareket yapmaz, yani devaml suretle daireler zerinde ayn zamanlarda ayn mesafeleri kateder. 3. Gn cisminin (hareketlerde) hibir etkisi yoktur. 4. Boluk mevcut deildir57. Ptolemenin gezegen modeli tartmasnda nemli bir adm yine bn el-Heysem atmtr. Ptoleme Hakknda pheler adl eserinde, Ptolemenin gezegen hareketleri aklamasnda ekuant kullanarak yrngede eit zamanlarda hareketler gerektii temel prensibini zedelediini farkeden ilk kiidir; nk bu durumda ek yrngelerin orta noktasnn, tayan yrngelerdeki hareketi eit zamanda eit olamaz58. Bir alnt sayesinde rendiimize gre, bn el-Heysem kendisine ait bir gezegenler teorisi gelitirmitir. Bu teoride o, gezegenlerin uniform hareketi iin gerekli koullar ortaya koymutur. Bu giri blmnn erevesi, bu giriimden kaynaklanan derin etkilere deinmemize msait deildir. Yeni gezegenler modelinin 7./13. ve 8./14. yzyllarda bilinen temsilcileri Nareddn e-s (. 672/1274), Kubeddn e-rz (. 710/1311) ve Al b. brhm bn e-ir (. yaklak 777/1375) gibi bilginlerdir. Kendi kinematik modelleri araclyla, gezegen hareketleri sistemini Ptolemenin yol at aksaklklardan arndrma giriimleri, ad geen son bilginde zirve noktasna ulamtr. bn e-ir, kendi modellerinde eksantriklii bertaraf etmi ve vektr (her bir gezegenin yrngesinin yar apn) evrenin orta noktasndan hareket ettirmi ve bu esnada da e-snin, ift ek yrnge ilkesini kullanmtr. Onun zellikle Merkr modeli nemlidir. Ayrca, Ay hareketleri iin ncellerinden daha iyi bir model oluturma denemesi, olaanst bir baarya ulamtr. bn e-ir, Ayn dzenli dairesel hareketinin aklanmasnda, Ptolemenin, Ay ile Dnya arasndaki uzakln abartt variyasyonundaki bariz hatasn dzeltmitir59.

Ptolemenin dnya tasavvuruna kar, 6./12. yzylda Arap-slam kltr evresinin batsnda, argmanlar kinematik-geometrik karakterden ziyade felsefi karakterde olan bir kar k kendisini gstermitir. Filozof bn Bcce (Avempace, . 533/1139), episikllerin varln yadsm ve eksantrik hareketi btn gezegen yrngeleri iin yeterli aklama olarak kabul etmitir60. Ondan yaklak yarmyzyl sonra bn ufeyl (. 581/1185) tartmaya katlm ve hem eksantrik hem de episikl retilerini reddetmitir. O kendine ait bir aklama bulduuna inanm, ama grld kadaryla bu aklamay kda aktarmamtr61. ada Muammed b. Amed bn Rd (Averroes, . 595/1198) de ayn ekilde eksantrik ve episikl retilerini reddetmitir. Ona gre gezegenler helezonik bir biimde hareket (areke levlebiyye) etmektedir62. Arap-slam kltr evresinde Bat ekolnn en gen temsilcisi Nureddn el-Birc (. yaklak 600/1204) idi. O da eksantrik ve episikl retilerini yadsm ve gezegen krelerinin ortak merkezli olarak yeryznn orta noktasnda bulunmas gerektiini ve gezegenlerin, bn Rdde olduu gibi, helezonik biimde deiik eksenler evresinde hareket ettiini ileri srmtr. Ayrca, gk cisimlerinin bat-dou hareketini reddetmitir; bu hareket ona gre yalnzca, gezegenlerin doudan batya doru gk kresinden ok daha yava hareket etmelerinden doan optik bir yanlsamadr63. el-Birc (Alpetragius)nin kitab braniceye ve Latinceye evrildikten sonra, 7./13. yzyldan 15./9. yzyla kadar Avrupada doabilimsel-astronomik dnceyi ilerletici tarzda etkilemitir64. Burada ana hatlaryla sunulan astronominin,

60

Ibn al Haiam balyla Karl Kohl tarafndan evrilmitir, Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett ierisinde (Erlangen) 54-55/1922-23 (1925)/140179, zellikle s. 144 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 58, Frankfurt 1998, s. 94-133, zellikle s. 98); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 33. 58 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 34. 59 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 36.

57 Kitb Heyet el-lem, ber den Aufbau der Welt nach

Gauthier, L.: Une rforme du systme astronomique de Ptolme, tente par les philosophes arabes du XIIe sicle, Journal Asiatique ierisinde (Paris), 10e srie, 14/1909/483-510, zellikle s. 497-498 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 63, Frankfurt 1998, s. 205-232, zellikle s. 219-220); Nallino, C.A.: Astronomie, Enzyklopdie des Islm, Cilt 1, Leiden ve Leipzig 1913, s. 520; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 36. 61 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 36. 62 a.e., Cilt 6, s. 36-37. 63 a.e., Cilt 6, s. 37. 64 Petri, W.: Tradition und Fortschritt in der Astronomie des Mittelalters, Accademia Nazionale dei Lincei ierisinde. Convegno Internazionale 9-15 Aprile 1969, Roma 1971, s. 633-645, zellikle s. 642.

G R

11

Avrupadaki resepsiyonuna ve gelimesine ilikin bir tasavvur oluturma gayesiyle, Geschichte des Arabischen Schrifttumsun yirmibe yl nce yaynlanan 6. cildinde olduka ayrntl bir biimde bahsedilen (s. 37-59) konulardan sadece birka noktaya deinmekle yetineceim. zellikle Hal Seferleri srasnda Bat dnyasna dorudan doruya ulaan bilgi, kitaplar, aletler veya haritalar bir yana braklacak olursa, Arap-slam dnyasnn astronomisi de tpk dier doa bilimleri ve felsefesi gibi Avrupaya zellikle spanya, Sicilya/talya ve Bizans zerinden tanmtr. imdiye kadar ulatmz bilgi seviyesine gre u tasavvur doru olabilir: En ge 4./10. yzylda Avrupann Arap-slam dnyasna snr olan blgelerinde, yabanc bilgi mirasn eviriler yoluyla alma ihtiyac domu ve bunun iin gerekli koullar da olumutu. Ad bilinen en eski evirmen, 984 ylnda Aurillacl Gerbert iin astronomiyle ilgili bir risaleyi Liber de astrologia adyla Latinceye evirmi olan Barselonal Lupitusdur. Ayn ekilde, 10. yzyldan, dierlerinin yan sra De mensura astrolabii ve De utilitatibus astrolabii hakknda risaleler ve Geometria adyla doa bilimlerine ilikin bir mecmua [derleme] bize kadar ulamtr. Bu eserlerin, Arapa rneklerinin bamsz evirileri ya da uyarlamalar olduuna kuku yoktur. Avrupada bilinen usturlap risalesinin (De utilitatibus astrolabii) en eski ikinci yazar, Gerbert, aka grld zere bu ve dier eserleri temel kaynak olarak kullanmtr. Gerbert, Arapa terminolojiyi ve Arap usturlap eklini muhafaza etmitir. Onun adn tayan Arapadan uyarlama usturlaba ilikin kitapk, 11. yzylda konuyla ilgili baka kitaplarn da ortaya kmasna neden olmutur. 10. ve 11. yzyllarda Toledo (711den 1085 ylna kadar slam hakimiyetinde), Arap-slam bilimlerinin en nemli merkezi konumunda iken, 12. yzylda Chartres, Toulouse, Reims, Tours, Montpellier ve Paris gibi dier kentler resepsiyon ve zmsemenin merkezi olmulardr. Daha 12. yzyln ilk yarsndan itibaren Arap astronomisinin daha nemli ve daha hacimli eserlerinin evirileri hizmete konulabiliyordu. el-Bannin, Ptolemenin Almagesti zerindeki dzeltmeler gibi, o zamanlar iin baz nemli yenilikler ieren astronomi el kitab 1120li yllarda Tivolili Plato tarafndan Latinceye evrilmiti.

Bu sayede Ptoleme dnya tasavvuru da Avrupal bilginler arasnda geni lde tannmtr. Bunu, 1134l yllara doru el-Fern (3./9. yzyln ilk yars)nin popler astronomi el kitabnn Johannes Hispaniensis (Hispalensis) tarafndan yaplan evirisi izlemitir. el-rizm (3./9. yzyln ilk eyrei)nin astronomik izelgeleri de 1120-30lara doru Bathl Adelard tarafndan evrilmitir65.

el-Fern, aa gravr Johannes Hispalensisin evirisinden, Ferrara 1493.

Avrupada Arap-slam astronomisinin resepsiyon srecinin henz son bulmad sralarda, 12. yzyln ortalarna doru, yeni elde edilen bilgilerin zmsenmeye baladna dair belirli iaretler gzlenebilmektedir. Bir aamadan dierine tedrici gei ve nihayetinde kendine ait yaratc faaliyete balayabilmek ii iin, 10. yzyldan itibaren yarm binyllk bir zaman dilimine gereksinim duyulmutur. Bu sre, P. Duhemin Le systme du monde adl eserinin nc ve dier ciltlerinde Latince ve branice evirilerden derleyerek yorumlad materyalle okuyucuya anlalr bir ekilde sunul65

Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 39f.

12

A S T R O N O M

maktadr. Resepsiyon ve zmsemenin ak, 12. yzyln ikinci yarsnda, aralarnda astronomiyle ilgili birok nemli eserin de bulunduu yaklak 70 kitab Arapadan evirdii iddia edilen Cremonal Gerhardn etkisiyle ok kesin bir biimde artmtr. Cbir b. Efla (6./12. yzyl)n Ptolemenin Almagestine yazd kritik onun yapt eviriyle byk bir etki yapmtr. Bu eserde bulunan zellikle trigonometrik ilemler Wallingfordlu Richard (yaklak 1292-1336), Simon Bredonu (yaklak 1300-1372), Regiomontanusu (14361476) ve Koperniki (14731543) etkilemitir66. Yine ez-Zerl (5./11. yzyl)nin astronomi izelgelerinin (Zc) yine onun yapt evirisiyle Georg Peurbacha (1423-1461), Regiomontanusa, Kopernike ve Keplere (1571-1630) derin etkileri olmutur67. 13. yzyln ilk yarsnda Arap astronomisinin Marsilyadaki temsilcilerinden birisi olan Wilhelm (William) Anglicus, yeni bir uyarlama eseriyle (Scripta Marsiliensis super Canones Archazelis) ez-Zerlnin Toledo izelgelerine Avrupada byk bir yaylma olana salamtr. Onun, Astrologia bal altnda Ptoleme astronomisini sunduu bir eserinde, Sbit b. urrann ve ez-Zerlnin trepidasyon retilerini ve el-Bircnin sistemini ak seik bir ekilde birbiriyle karlatrma abas iinde bulunmas ok ilgintir68. Cbir b. Eflan Almageste yapt kritik bir yana, daha 13. yzyln balarnda dier evirilerden, bat slam dnyas filozoflarnn Ptoleme sistemine kar yrttkleri mcadele Batllar tarafndan bilinmekteydi. Michael Scotus (. yaklak 1235), sadece el-Bircnin astronomi kitabn evirmemi, ayrca bn Rdn, eksantrik ve episikllere kar kt ve yeni bir sistemi kurgulama zorunluluunun altn izdii Aristonun Metaphysik ve De caelo adl eserlerine yazd erhlerini de evirmitir. Bylelikle evirmen Michael Scotus, bn Rd ve el-Bircnin Ptoleme kart retilerinin ilkelerini Latin dnyasna sokan ilk kii olmutur. Onun, bn Rd ve el-Bircnin bu konuda yaptk66 67

lar aklamalar Quaestiones adl bir risalede toplamas ve mellifin adn da Nicolaus Damascenus (doumu m.. 64) gibi gsterek piyasaya karmas adalar iin hayli yanltc olmutu69. Michael Scotusun etkisiyle teoloji alannda bn Rdlkle (Averroismus) savaan Paris Piskoposu (1228-1249) Guillaume dAuvergne, elBircnin evrenin yapsna ilikin gelitirdii sistemi De universo adl eserine olduu gibi almtr. Bu eserinde o, el-Bircnin tezinin, tm gkyznn tek bir hareket ettirici ilkeye gre hareket ettiini aklamaya uygun olduunu savunmutur70. Daha 13. yzyln ortalarnda Ptoleme ve el-Birc taraftarlar arasnda ateli bir tartma balamt. Robert Grosseteste (. 1253), Arap-slam bilimlerin zmsenmesi ynndeki en nemli ahsiyetlerden biridir. Bilginliinin bu bakmdan deerlendirilmesinin gerekli olduunu, P. Duhem71 astronomi alan iin akca ortaya koymutur. Compendium sphaerae adl eserinde Grosseteste, Sbit b. urrann eserindeki sekiz gk kresi hakkndaki ilkelerini ve yan sra trepidasyon retisini Hristiyan Avrupaya tantan ve Ptoleme ile el-Banye atfta bulunan ilk kii olmutur. O, ayn zamanda Aristoteles ve el-Birc sistemi olarak da nitelendirdii elBircnin kefiinden de bahsetmitir. Duheme gre72, Grosseteste, Aristotelesin ortak-merkezli kreler sistemini bilmiyordu. Grosseteste bu sistemi, el-Bircnin sistemiyle zdeletirmi ve kendi sunumunu da sadece bu sisteme dayandrmtr. Onun adyla yaylan Opuscula ve Tractatus de inchoatione formarum gibi eserlerde de el-Bircnin etkisi akca grlmektedir73. Duhemin grne gre74, Grosseteste astronomi ilkeleriyle ilikideki kararszln pek ok adayla paylamaktadr: O bir yandan, gezegenlerin hareketi ve takvim hazrlama konularnda Ptolemenin (Arap) taraftarlarn izleyerek, eksantrik ve episikl retilerini olduu
a.e. Cilt 3, s. 241-248; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 45-46. Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 249-260; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 46. 71 Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 277-287. 72 a.e. Cilt 3, s. 283; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 46. 73 Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 284; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 46-47. 74 Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 286-287.
70 69

Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 42. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 42-44. 68 Bkz. Duhem, P.: Le systme du monde. Histoire des doctrines cosmologiques de Platon Copernic. Nouveau tirage, Cilt 3, Paris 1958, s. 287-291.

G R

13

gibi alm, dier yandan kendini de el-Bircnin ortak-merkezli kreler retisinin sadeliine kaptrmtr75. Kendi andaki Avrupal bilginlerin en nllerinden biri olan Albertus Magnus (yaklak 12001280), kapsaml bilginliinde el-Bircnin dnya sistemini yeniden tartm, bu sistemi basitletirilmi ve ksmen deitirilmi bir tarzda geni evrelere tantmtr. Ptoleme sistemine ynelik kritiinde, nemli lde Arap astronomlar, zellikle de Sbit b. urray takip etmektedir76. Albertus Magnusun evresindeki Dominikanlarn her iki sistemden birisinin lehinde ya da aleyhinde bulunmadaki kararsz halleri, byk lde Roger Bacon (yaklak 1219-1292) evresindeki Fransiskanlar iin de geerlidir. Duhemin77 doru olarak grd zere, Bacon ortaya atlan sistemlerden biri veya tekisi hakknda bir karara varmak iin mr boyunca abalam, fakat daima kararsz kalmtr. Bacon, el-Fernnin ve el-Bannin astronomilerini olduka iyi tanm ve Sbit b. urrann presesyon (gece ve gndzn eitlik orannn yllk gecikmesi) deerini Hipparkos ve Ptolemeninkine tercih etmi, bn Heysemin gezegenlerin somut kre dilimleri ierisinde hareket ettiklerine dair tasavvurunu benimsemitir. Dier taraftan yalnzca el-Bircyi deil, ayn zamanda bn Rd de konsentrik dnya grnn temsilcisi olarak grmtr78. Pariste bulunan bir baka Fransiskan Bernardus de Virduno (ge 13. yzyl), Ptolemenin ve onun Arap taraftarlarnn retisi lehine karara varm, bunu da ymaginatio modernorum olarak niteledii bn Heysemin somut kreler yaklamna dayanarak yapmtr. Bylelikle, Ptolemenin eksantrik somut kreler sisteminin el-Birc ve bn Rd sistemi karsndaki zaferi, Fransiskanlar nezdinde ilk ve son kez salama balanm oluyordu79. Parisli bilginlerden Levi ben Gerson, -zellikle daha yal- meslektalarnn taraftar olduu geleneklerSezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 47. Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 327-345; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 48-49. 77 Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 414. 78 a.e. Cilt 3, s. 411-412; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 50. 79 Duhem, P.: a.e. Cilt 3, s. 442-460; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 50.
76 75

den el-Bircnin ortak merkezli kreler sistemine kar km ve reddetmi, fakat dier konularda onu yeni astronomi prensiplerinin stad olarak nitelendirmitir80. Onunla birlikte Paris ekolnde yeni bir ey ortaya kmtr: Almagest kritii. Bununla birlikte Levi ben Gersonun, ncs olan Cbir b. Eflan evvelce ortaya att itirazlar yeniden kullanm olduu bilinmektedir81. Ben Gerson, ayrca el-Kindiye, Sbit b. urraya, el-Banye ve dier bilginlere dayanmtr82. Karanlk oda, Yakup Sopas (diye adlandrlan astronomik alet) ve kresel sins ilkelerinin bulunmas ve ayrca paraleller postlasnn kantlanma giriimi gibi onun adyla ilikilendirilen bulgular, kendisinin Arap ncleri tarafndan oktandr bilinmekteydi83. Arap astronomlarn bilgilerini uydurma yazarl kitaplar biiminde piyasaya srme alkanlna 14. yzylda da rastlanmaktadr. Mesela Duhem84, Novaral Campanus (. 1296)a nisbet edilen Demonstrationes Campani super theoricann, her ne kadar baka bir yazar adyla olsa da, aslnda bn Heysemin somut kreler yaklamn daha da tannr hale getirmeye hizmet eden, 14. yzyla ait bir uydurma eser olduunu kantlamtr. Bu somut kreler yaklamnn Paris ve Oxford okullarndaki astronomlar nezdinde kazand ar takdir zellikle dikkati ekmektedir. Bu da, Saksonyal Albert (yaklak 1316-1390)in Subtilissim qustiones in Libros de clo et mundo adl nl eserinin hareket noktas olmutur85. Duhem86, astronominin talyadaki durumunu mkemmel bir ekilde tasvir etmektedir: talyan astronomlar, 13. yzylda Paris ve Oxfordda Ptoleme ve el-Birc sistemleri hakknda yrtlen
80 Goldstein, B.R.: Al-Birj: On the Principles of Astronomy, Cilt 1, New Haven-London 1971, s. 40; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 52. 81 Duhem, P.: a.e. Cilt 5, s. 206; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 52. 82 Duhem, P.: a.e. Cilt 4, s. 58-60; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 52-53. 83 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 53. 84 Duhem, P.: a.e. Cilt 4, s. 119-124; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 53. 85 Duhem, P.: a.e. Cilt 4, s. 151-157; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 53. 86 Duhem, P.: a.e. Cilt 4, s. 305; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 53.

14

A S T R O N O M

tartmalara daha katlmamlard. lk olarak 14. yzyln ortalarnda bu konu onlarn ilgisini ekmi ve tartma yaklak iki yzyl devam etmiti. Arapa kaynaklarn evirilerinin yannda derleme ve uyarlamalarn da ortaya km olmas, hemen hemen tm Hristiyan Avrupada 14. ve 15. yzyl astronomlarnn alma yntemlerinin temel zelliidir. Geri bu almalar daha sonraki almalar kolaylatrmtr, ama hatalar yznden ardllarnda hi de nadir olmayan yeni hatalarn ortaya kmasna neden olmulardr. Araclk yapan bu kitaplarn en nemli etkisi bana gre urada yatmaktadr: Bunlar kaynaklar ounlukla dile getirilmemi olduundan gerek yazarlarn ve mucitlerin unutulmasna gtrmtr. Buna ilaveten, 14. yzyldan itibaren btn sertlii ile anti-Arabist bir sava srdrlmtr. el-Bannin, el-Fernnin ve Sbit b. urrann eserleri sklkla Almagest olarak alntlanmtr87. Bu zel giriin dar erevesi, hi de nemsiz olmayan baz konular anmadan gemeye zorluyor. Buna ramen, hi deilse Kopernik (1473-1543)in Arap-slam astronomisiyle ilikisi sorununa dokunmak gerekli grnyor. Bu bizi yukarda sz edilen Arap bilimlerinin Avrupaya balanan yoldaki Bizans araclna gtrmektedir. Bilimlerin bu yoldaki ayak izlerine ilk olarak H. Usener rastlam ve bulgularn Ad historiam astronomiae symbola adl almasnda (Bonn 1876) ortaya koymutur. Grece uzun saylabilecek bir aradan sonra, bu konu tekrar aratrmaclarn ilgilerini ekebilmitir. David Pingree, (1964ten bu yana) bir dizi yaynyla ve Louvain niversitesinin Dpartement dtudes grecques, latines et orientales blmnn almalar sayesinde, biz bugn Bizansllarn alma yntemleri ve Arapa kaynaklarla ilikileri hakknda gerekten de ok iyi bilgilendirilmi durumdayz88. Muhtemelen Bizansllar daha 9. yzylda, ama kesinlikle 10. yzylda Arap bilimleriyle temasa gemilerdi. Bu temas, nce skenderiye, Antakya,

Halep, am, Kuds ve Palermo gibi daha eski bilim merkezlerinde olmutur. 13. yzyldan itibaren Mera ve Tebriz gibi merkezler de bunlara eklenmitir. Buralardan balayan bilim yolu Erzurum ve Trabzon zerinden stanbula ulam ve daha da ileriye talyaya, Orta ve Dou Avrupaya uzanmtr. imdiye kadar elde edilen bilgilere gre, bir dizi eser deiik zamanlarda Arapadan Rumcaya (Bizans Yunancasna) evrilmitir. Bu srete hi de seyrek olmakszn, Arapa materyallere dayanan fakat Antik Yunan bilginlerin adlarn yazar ad olarak tayan yeni kitaplar ortaya kmtr. Astronomi alannda J. Mogenetin89 gr olduka anlamldr: Bizansllarda eksik olan ey, Araplarn Ptolemenin eserini tandklar andan 12. yzyla kadar yaptklar, ve mtemadiyen gzden geirdikleri izelgelerinde somutlatrdklar gzlemleri anlama iidir. imdi Kopernikin, eserleri Fars-Bizans yoluyla kendisine ulaan Arap-slam astronomlarndan olas etkilenmesi sorununa geliyoruz. zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda, Kopernikin de Arap-slam astronomlarna bamllk gelenei ierisinde bulunduu konusu bilin sahasnda kmtr. Burada szkonusu olan ne yermerkezli sistemin gnemerkezli sisteme dntrlmesi ynndeki itepi ve ne de Kopernikin Latince eviriler ve derlemeler halinde eriilebilir olan Arapa kaynaklarnn verileri ve izelgelerinden faydalanm olmasdr90. Burada sz konusu olan, eserleri her ne kadar Latinceye evrilmemi olsa da, 7./13. ve 8./14. yzyln ge dnem slam astronomlarnn baarl almalarn da tanm olmasdr. Koperniki nihayetinde ok nemli bir adm atmaya, yani gnemerkezli sisteme gtren, Ptoleme tarafndan zedelenen, gezegenlerin tekdze hareketleri ilkesini yeniden ina etme yaklamn, bahsi geen Arap ncellerinden alm olmasdr. Bu bilginlerin zm giriimlerinin ve bu yndeki modellerinin de Kopernike ulam olmas gerektiini belirtmeliyiz.

87

net, Joseph: Linfluence de lastronomie arabe Byzance du IXe au XIVe sicle, Colloques dhistoire des sciences I (1972) ve II (1973) ierisinde. Universit de Louvain, Recueil de travaux dhistoire et de philologie, srie 6, 9/1976/45-55.

88 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 225-267; zellikle bkz. Moge-

Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 53-54.

Linfluence de lastronomie arabe Byzance, s. 55. Bkz. Toomer, J.: The Solar Theory of az-Zarql: A History of Errors, Centaurus ierisinde (Kopenhagen) 14/1969/306-366, zellikle s. 326; Rosen, E.: Copernicus and Al-Bitruji, Centaurus ierisinde (Kopenhagen) 7/1961/152-156.
90

89

G R

15

Gezegenlerin tekdze (uniform) hareketleri ilkesini yeniden ina etme giriimi konusunda Kopernik ile onun Arap ncelleri arasnda imdiye kadar tespit edilen ortak noktalar u ekilde zetlenebilir: 1. Hem Kopernik hem de Nareddn e-s ve ubeddn e-rz kaytsz artsz u prensibi kabul etmilerdir: Her gezegen modeli temel olarak, ayn mesafelerin ayn vektrle (yarapla), ayn asal hzla katedildii bir hareket mekanizmasna sahip olmaldr. 2. Kopernik ve onun Arap ncelleri ekuant diye (Ptoleme tarafndan dnlen bir ilave yrngenin) etkisine ulaabilmek iin gezegen modellerini, yarm eksantrik uzunlukta ift vektr mekanizmasn kullanmlardr. 3. Kopernikin ay modeli bn e-trn ay modeliyle ayndr. Her ikisi de boyutlar bakmndan Ptoleme modelinin boyutlarndan ok byk farkllk gsterir. 4. Kopernikin Merkr modeli, vektrlerin uzunluklarndaki ok kk deiiklikler bir yana braklrsa, bn e-tirinkiyle ayndr. 5. Kopernik, Merkr modelinde, e-snin episikl (ek yrngeli) modelinde kulland ift episikller

mekanizmasn kullanmaktadr ki bunu bn e-tir de kullanmtr91. Bu bamll aklamak iin G. Rosiska92 1973 ylnda u noktaya dikkat ekmiti: Nareddn es ve ubeddn e-rznin bizi ilgilendiren baarl almalar 15. yzylda Krakovda ksmen biliniyor olmaldr. Czechelli Sandivogius (1430) ve Brudzevolu Adalbertus (1482), Gerhardusun Theorica planetarum ve Peurbachn Theoric nov planetarum adl eserlerine yazdklar erhlerde, Arap-slam kltr evresinin anlan gezegen teorilerini ok iyi bildiklerini gstermilerdir. Gezegenlere ilikin yeni teorileri ele alan Farsa astronomi kitaplarnn Yunanca evirilerinin baz el yazmalar Avrupa ktphanelerinde korunarak gnmze kadar ulamtr93. Burada, Arap-slam ve Yunan-Bizans astronomlar arasndaki balant zerinde bu ksa tasviri Kopernikle sona erdirerek, ayn konuya k tutmak amacyla Mera (yaklak 1270), stanbul (yaklak 1574-1577) ve Hven adasndaki Tycho Brahe (1576-1597) rasathanelerinin yaplm modellerine dikkat ekmekle yetineceiz.

Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 55-56. Nar al-Dn al-s and Ibn al-Shir in Cracow?, Isis ierisinde (Washinton) 65/1974/239-243; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 56. 93 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 56-57.
92

91

16

A S T R O N O M

es-Sicznin

Planetaryumu
Dnyann kendi ekseninde dndne inanan Arap-slam astronomlarndan birisi de Eb Sad Amed b. Muammed es-Siczdir (4./10. yzyln ikinci yars)1. el-Brnnin verdii bilgiye gre2, es-Sicz ayrca, dnyann dnd prensibine dayanarak kayk biiminde bir usturlap (el-Usurlb ez-Zevra) yapmtr. Bizzat es-Sicznin bir planetaryum ina edip etmedii bilinmemektedir. Bizim modelimiz, onun dnyann kendi etrafnda dn tasavvurunu hatrlatmay amalamaktadr.
1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 329-334; Cilt 6, s. 224-226. 2 a.e., Cilt 6, s. 224.

Modelimiz: Pirin ve ahaptan yaplma, boyal; meridyen halkas teetsel hareketli. Eksensel olarak dndrlebilir yerkre evresinde 7 gezegen 23,5 lik bir eimle sralanmtr. Yeryzn biz MemnKresi ile gsteriyoruz. Boyu: 1,63 m. (Envanter No: A 1.05)

G G K - R K R E

17

Abdurramn e fnin

Gk-Kresi

Abdurrahmn b. mer b. Muammed e-f1 (291-376/903-986), modern aratrmalar tarafndan Ptoleme ve Argelander (. 1875) ile birlikte sabit yldzlar astronomisi alannn byk bilgininden birisi olarak nitelendirilmektedir. Ptolemeyle karlatrldnda o, gk atlasn sadece Arap ncelleri tarafndan yaplan katklar ve kendi gzlemleri temelinde geniletmekle kalmam, ayrca yeni pozisyon verileriyle gstermi ve yeni parlaklk leklerine gre gruplandrmtr. Bir adann bildirdiine gre, efnin devlet adam Audeddevle iin yapt gmten bir gk kresi 435/1044 ylnda Kahirede bulunmaktayd2. Bizim modelimiz Oxford yazmasna (Bodleian, Marsh 144) dayanlarak yaplmtr. Takmyldzlar da ieren bu yazma, yazarn oullarndan birisi olan seyin tarafndan 400/1010 ylnda kopye edilmitir3. e-f her bir takmyldz iin iki ekil vermektedir. Bu ekillerden birisi takmyldzn yatay dzlemden itibaren gsterirken, dieri ise birinci eklin kopya kadyla elde edilen yansma resmidir.

1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 212f.

2 bn el-Qf, Tar el-ukem, ed. J. Lip-

Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan yaynlanmtr, Frankfurt 1986.

3 El yazmas tpkbasm olarak Institut fr

pert, Leipzig 1903, s. 440.

Modelimiz: Pirin kre, ap: 50 cm, dndrlebilir bir biimde, zerinde yldz pozisyonlarnn koordinatlarnn okunabildii masif bir sehpaya oturtulmutur. Yldzlar gm renginde. Saysal deerler Arapa harfler (yani ebced saylaryla) verilmektedir (Envanter No: A 1.02)

18

A S T R O N O M

Modelimiz: Pirin, gravrl ve boyal. : 50 cm (Envanter No: A 1.04)

Coronellinin

Gk-Kresi
Harita ve kre yapmcs olarak nlenen Fransisken ruhban Vincenzo Coronelli (1650-1718), XIV. Louis iin ap 3,85 m. olan bir gk kresi yapmtr. Bu kre zerine yerletirilen yldz atlas Abdurramn e-f (4./10. yzyl, bkz. s. 12f.)nin tasvirini temel almaktadr. Gney yarm kredeki 14 resim grubu, sonradan elde edilen bilgilere dayanmaktadr. Kre zerinde yaplan alma 1681 ve 1683 yllar arasnda Pariste gerekletirilmitir. Kavuumlarn (konstelasyon) resimlerini Jean-Baptiste Corneille (1649-1695) yapmtr. Bu resimler mukavva zerine geirilmitir. Takmyldzlarn adlar Yunanca, Latince, Franszca ve Arapa olarak verilmitir. XIV. Louis iin yaplm olan orijinal, gnmzde

Pariste Bibliothque Nationalde bulunmaktadr. Bu kre ok byk bir beeni kazanm olmal, zira gnmze dek yaklak 60 adet ap 110 cm olan kltlm kopyalar Avrupa mzelerinde ve ktphanelerinde bulunuyor. Modelimizin imali Bibliothque national tarafndan yaynlanm bir CD-ROM sayesinde mmkn oldu1.
1 Coronelli. Les globes de Louis XIV. Collection Bibliothque nationale de France, Sources. Coordination scientifique: Monique Pelletier, Paris 1999. Bu konudaki literatr iin bkz. Kunitzsch, P.: The Arabic Nomenclature on Coronellis 110 cm Celestial Globes, Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften ierisinde (Frankfurt) 9/1994/91-98; ayn yazar, Neuzeitliche europische Himmelsgloben mit arabischen Inschriften, Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philologisch-historische Klasse ierisinde, 1997, Heft 4, zellikle s. 16-25; ayn yazar, Coronellis Great Celestial Globe Made for Louis XIV: the Nomenclature, Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften ierisinde (Frankfurt) 14/2001/39-55; Milanesi, M.: Coronellis Large Celestial Printed Globes: a Complicated History, Der Globusfreund ierisinde (Wien) 47-48/19992000/143-160 (Almanca evirisi R. Schmidt tarafndan ayn yerde s. 161-169).

G R

19

RASATHANELER

Astronominin hibir alan, ne devaml bir surette gelitirilen aletler (Instrumentarium) alan, ne gzlem sonularn ieren izelge eserler yazn veya ne de hassas ve hakikate gittike daha ok yaklaan kuramsal modeller, deiik kltr evrelerinin katklaryla gelien bu bilimin kesin geliim basamaklarn kavramamzda rasathaneler alan kadar iyi yardm edebilecei sylenebilir. slamdan nce rasathane kurumunun olas varlnn izleri hakkndaki yaklak ikiyz yldr dile getirilen soruya 1931 ylnda, en nl astronomi tarihilerinden biri olan Ernst Zinner1 yle cevaplandryordu: Babillilerde olduu gibi, rasathaneler ya hi olmad ya da ok ksa bir zaman iin var oldu, Yunanlarda ise yzlerce yl boyunca btn gkyz olaylarn gzlemleme zorunluluu gibi bir koul mevcut deildi. Burada sz konusu olan, tek tek bireylerin tutkular dorultusunda u ya da bu gkyz olayn gzlemlemeye nem vermeleri faaliyetiydi. Eudoxosun, grld kadaryla Msrllardan etkilenerek, Heliopolis yaknlarnda, daha sonra ise Knidosta bir rasathanesi olduu sylenmektedir. skenderiyedeki kare holde bir ekvator halkas yzlerce yl boyunca grlebilir durumda bulunmu ve derslerde kullanlmt. Ama bunlardan, bir rasathane anlam karlamaz. Hipparkos, gzlemlerini tanr ara-gerelerle yapabilmiti. Ptolemenin gzlemleri iin de sabit ara-gerelerin ve bir rasathanenin varl kabul edilemez. Ptoleme Hanedannn cmertliklerini, namlarn duyuracak bir rasathane ile ilikilendirmemeleri dikkate deer bir husustur. Ayrca, Eski an ok saydaki zengininden hibirinin bir rasathane vakf yoluyla adn duyurduuna da rastlanlm deildir. Bilime olan dknlkleri saatler vakfnda tkenmi grnmektedir. Zinner, durumu ok isabetli bir tarzda ortaya koymaktadr. karmlarnda da ona tamamen hak veri-

lebilir, ama onun, Ptoleme Hanedanndan ve Eski an zenginlerinden hibirinin bir rasathane vakfyla adn duyurmam olduu ynndeki eletirel ifadesi bana ok da hakl grnmemektedir. Geri, sadece Yunanlarda ve son olarak Ptolemede deil, deiik kltrlerde de binlerce yldr yrtlen astronomi ok nemli bir seviyeye ulam olmasna ramen, bu alann geliimi, bir idareci ya da devlet adamna bir rasatahane kurma zorunluluu hissettirecek dzeye henz gelmemiti. Eer slamda kurulmu olan dzenli iki rasathane daha yakndan tannrsa, bu durum daha iyi anlalacaktr. Aydn Saylnn The Observatory in Islam and its Place in the General History of the Observatory adl 1960 ylnda Ankarada yaynlanan sekin eseri bizi rasathanelerin dou tarihiyle bizzat urama zahmetinden kurtarmaktadr. Her eyden nce dikkati eken, Badatn emmsiyye semtinde kurulan rasathane ve amn kuzeyindeki siyn tepesinde kurulan rasathanenin ilk olarak Halife el-Memn (dnemi: 198-218/813-833) dneminin son be ya da alt ylnda gerekletirilebilmi olmasdr2. Konuyla ilgili bilgiler, astronomiyle uraan, kendisi iin nemli astronomik gzlem ve lmleri bizzat dzenleyen ve hatta bu almalara bizzat katlmay adet edinen ve gerekli aletleri ina ettiren Halife el-Memnun bile uzunca bir sre bir rasathane fikrine sahip olmad izlenimini uyandrmaktadr. Gittike younlaan astronomi almalar, bu almalara katlan astronomlarn saysnn artmas, korunmalar, gzlemler iin hazr tutulmalar, genileyen aletler dairesi ve zellikle lm aralarnn bytlmeleri ve gelitirilmeleri ynndeki artan zorunluluk, sonunda bu i iin gerekli olan bir binann hazrlanmasn mecbur klmtr. emmsiyyedeki rasathanenin douuna ilikin rivayetteki kayda deer nokta, bu rasathanenin eski bir tapnaktan, daha dorusu

1 Die Geschichte der Sternkunde von den ersten Anfngen bis zur Gegenwart, Berlin 1931, s. 149.

2 Sayl, A.: a.e., s. 50-87.

20

A S T R O N O M

bir sinagogtan ibaret olmasdr3. Bu rasathane, halifenin en yakn evresinden olan Yahudilikten dnme Sind b. Alnin4 denetiminde kurulmutur. Belki de, astronomi almalarnn elverili bir bina olmadan baarlamayacak hale gelmi olmas ve halifenin gittike ktleen salk durumu bu nlemin alnmasn gerekli klmtr. am yaknlarnda bulunan siyn tepesindeki rasathane iin de eski dini bir yapnn, Deyr el-Murrn manastrnn5 kullanlm olmas burada dikkat edilmesi gereken bir noktadr. Her iki rasathane de pepee, hemen hemen e zamanl olarak kurulmutur. Belki de burada nemli astronomlarn, e zamanl gzlemler yrtme veya birbirlerinden bamsz olarak yksek kaliteli aletlerle kazanlan karlatrmal veriler elde edebilme arzusu da rol oynamtr. Daha 1877 ylnda L. A. Sdillot6, muhtemelen her iki mekanda da e zamanl olarak yrtlm olan bir gzleme dikkati ekmiti. Bize ulaan bilgiler, dnemin hemen hemen btn byk astronomlarnn her iki rasathanede de faliyette bulunduklarn gstermektedir. Bunlardan bazlar Yay b. Eb Manr, el-Abbs b. Sad el-Cevher, Muammed b. Ms el-rizm, lid b. Abdlmelik elMerverrd ve Sind b. Aldir. Ad geen son astronomun birok grevinden birisi de gzlem aletlerinin iyiletirilmesiydi (l lt er-raad) 7. Ad geen astronomlarn daha gen bir ada nl astronom Amed b. Abdullh abe8 bize, Halife el-Memnun astronom lid b. Abdlmelik elMerverrdyi am Rasathanesindeki mmkn olan en iyi aletlerle gk cisimlerini tam bir yl

boyunca gzlemlemekle grevlendirdiini birldirmektedir9. Halifenin bizzat rasathanenin alet donanmyla ne denli yakndan ilgilendiini gsteren en ilgin rneklerden birini el-Brn10 aktarmaktadr: elMemn siynda (Deyr Murrn) yaklak 5 m. (10 arn) uzunluunda demir bir gne saati ubuu diktirmitir. Bu madeni ubuu gndz ayarlatm, gece yeniden ltrm ve scaklk farkndan dolay bir arpa tanesi (are) kadar ksaldn tespit etmitir. Bu gne saati ubuunun, yln tam uzunluunu lmede kullanlmaya uygun olmad sonucu halifeyi hayal krklna uratmtr.

Dier Gelimeler
Bir rasathane ilevinin, amacnn ve grevlerinin ne olduu bilinci bylece Badat ve amdaki ncler sayesinde sonraki astronomlar ve astronomi merakllarna salanm oluyordu. Rasathanelerin ilk ardl birbuuk yzyl sonra ortaya kt. Bu yeni rasathane, Buveyhi Hkmdar erefddevle Eb el-Fevris rdl (dnemi: 372-379/983-989) tarafndan 378/988 ylnda yine Badatta kuruldu. Kurucusunun arzusu dorultusunda, bu amaca ynelik ina edilmi olan muntazam yapda, gkyznn ve gezegenlerin astronomik gzlemleri, el-Memn dneminde balam olduu gibi, ok ileri bir seviyede yrtlmtr. erefddevle, tannm astronom ve matematiki Eb Sehl Veycn b. Rstem elKhyi rasathanenin idaresiyle grevlendirmiti11. Rasathanenin yaps hakknda el-Brnden12 unlar renmekteyiz: Rasathanenin, orta noktasnda gne nn gemesi iin bir aklk bulunan yaklak 12,5 m.lik (25 zira) bir kubbesi vard. Badattaki bu ikinci rasathanenin kurulmasndan en fazla alt yl
9 abe, ez-Zc, Elyazmas Yeni Cami 784/2, fol. 70b; Sayl, A.: The Introductory Section of abashs Astronomical Tables Known as the Damascene Zj (English translation), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 13,4/1955/139-151, zellikle 142-143, 150; Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve tarih, s. 57. 10 el-Qnn el-Mesd, Cilt 2, Haydarabad 1374/1955, s. 637; Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve tarih, s. 112-117. 11 bn el-Qf, Tar el-ukem, ad geen yer ve tarih, 351; Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve tarih, s. 112-117. 12 Tadd Nihyt el-Emkin, Kahire 1962, s. 101; Sayl, A.: a.e., s. 116.

Bkz. bn en-Nedm, Fihrist, s. 275; bn el-Qf, Tar el-ukem, Leipzig 1903, s. 206-207; Sayl, A.: a.e., s. 51-52. 4 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 242-243; Cilt 6, s. 138. 5 Sayl, A.: a.e., s. 57. 6 Histoire gnrale des Arabes. Leur empire, leur civilisation, leurs coles philosophiques, scientifiques et littraires, Cilt 2, Paris 1877 (Tekrarbasm: Paris 1984), s. 186; kr. Sayl, A.: a.e., s. 56. 7 bn el-Qf, Tar el-ukem, s. 206. 8 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 173-175.
3

R A S A T H A N E L E R
G R

21

sonra dier bir Buveyhi Farddevle Eb el-asan Al b. Rknddevle (dnemi: 366-387/976-997), astronom Ab mid b. el-dr el-ucendnin arzusunu yerine getirmi ve 994/384 ylnda Rey kentinde (Tahrann gneyinde) zel bir rasathane kurdurmutur. Burada ina edilmi olan yaklak 20 metre yarapndaki sekstant (dairenin altda birini kapsayan ksm), dakika ve saniye blmlenmesiyle, ekliptik eiminin sabit olup olmadn, azalp azalmadn veya artp artmadn belirlemek iin gne yksekliklerinin olduka kesin bir lmn salamt13 (bkz. s. 25). Yaklak eyrek yzyl sonra, ok byk bir olaslkla fehn, Hemedn ve Yezd eyaletinin yerel idarecisi olan Alddevle b. Kky (dnemi: 398-434/1007-1041) tarafndan Hemednda bir rasathane kurulmutur. Eb Al bn Sn dostu Alddevleye, eski astronomik gzlemlere dayanlarak yaplm olan geleneksel takvimlerin yanllklar ierdiinden ikayet etmiti. Bunun zerine Emir Alddevle onu gzlem problemiyle uramakla grevlendirmi ve gerekli olan mali kayna emrine vermiti. bn Sn bu grevi stlenmi ve rencisi Eb Ubeyd el-Czecn de gerekli aletlerin yapmn stlenmiti. Geri, seyahatler (Alddevle ile) ve dier baka engellerden tr gzlemler sklkla sekteye uram ise de, bn Sn sonular her halkarda Kitb el-Al adl eserinde kaydetmitir14. Rasathanenin yaps hakknda kesin bilgiler renememekteyiz, fakat bu ksa bilginin ierii rasathanenin sz konusu amaca ynelik kurulmu, ie yarar bir yap olduu hkmne varmamz salyor. O dneme kadar bilinmeyen aletlerin bu amaca ynelik gelitirilmi olduunu aktaran bir baka rivayet15, yukardaki varsaymmz desteklemektedir. Bizzat bn Sn tarafndan bu konuya zel bir risalede betimlenen byk boyutlu bir gzlem arac da (bkz. s. 26), ancak bir rasathane

balamnda dnlebilir16. Alddevle tarafndan kurulandan yaklak krk yl sonra bir baka rasathane, bu kez Seluklu hkmdar Melikh b. Alparslan (dnemi: 465485/1072-1092)n emriyle randa kurulmutur. Tarihi bn Esrin17 ifade ettiine gre, kuruluu 467/1075 ylnda gereklemi ve mer b. brhm el-ayym, Eb el-Muaffer el-sfizr ve Meymn b. en-Necb el-Vsit gibi dnemin baz nemli astronomlar burada almlardr. Rasathanenin yeri anlmamaktadr. Gnmz aratrmaclarnn tahminine gre, rasathanenin kurulduu yer ya sfehan, ya Niabur veya Rey kentlerinden birisi olabilir. Kurucusu tarafndan emredilen gkyz gzlemi, muhtemelen onun lmnden sonra da devam ettirilmitir. Bir rivayete gre, rasathane otuz yl daha faaliyette bulunmutur18. Bildiimiz kadaryla Kuzey Afrikada kurulmu ilk rasathane 6./12. yzyln balarna kadar dayanmaktadr. Bu rasthane, Fatmi hkmdar el-mir bi-Akmillh Eb Al el-Manr (dnemi: 495-524/1101-1130) dneminde Msrda kurulmutur. Bu rasathanenin kurulmasna vezir el-Efal Eb el-Ksm hinh b. Emr el-Cuy Bedr (. 515/1121)in emri ile balanm, bu i halefi Eb Abdull el-Memn el-Baih (. 519/1125) tarafndan sona erdirilmitir. Tarihi Tayeddn el-Marz (. 849/1441), elia19 diye tannan eserinde yap hakknda kaleme alnm anonim bir kitaba (Kitb Amel er-Raad) dayanarak, bu rasathanenin karmak ve bahtsz tarihine dair bilgi vermitir. Vezir el-Efal, Kahirede bir rasathane kurma kararn, kendisine Suriyeden 500/1107 ylndan sonraki yllar iin yaklak 100
16 Wiedemann, E.: ber ein von Ibn Sn (Avicenna) hergestelltes Beobachtungsinstrument, Zeitschrift fr Instrumentenkunde ierisinde (Braunschweig) 45/1925/269275 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 1110-1116 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 129-135). 17 zzeddn Al b. Muammed bn el-Esr, el-Kmil f et-Tar, Cilt 10, Beyrut 1966, s. 98. 18 Sayl, A.: a.e., s. 160-166, zellikle 166. 19 Kitb el-Mevi ve-el-tibr bi-Zikr el-ia ve-elsr, Cilt 1, Kahire 1270/1854, s. 125-128, Almanca zeti E. Wiedemann, Zur islamischen Astronomie, Sirius ierisinde (Leipzig) 52/1919/122-127 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 905-911 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 77-83).

13 Sayl, A.: a.e., s. 118-121; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 220221. 14 ahreddn Al b. Eb el- sm el-Beyhaq: Tetimmet ivn el-ikme, Lahore 1935, s. 52. 15 bn el- f: Tar el-ukem, s. 422; Sayl, A.: a.e., s. 156-157.

22

A S T R O N O M

adet takvimin getirilmesi ve bunlarn kendi astronomlarnn verdikleri bilgilerden farkl olduunu tespit etmesi nedeniyle vermitir. Yanllklar dzeltmek iin astronomlar ona bir rasathane kurmay salk vermilerdi. Bu ii gerekletirme grevi hekim ve astronom Eb Sad bn araaya verilmiti. Azimutu dakikalara gre belirlemeye yarayacak 5 m. apnda, bakrdan byk bir gzlem dairesinin yaplmasndaki zorluklar ayrntl bir biimde betimlenmiti. Anlalan, bu alet, yaklak yz yl nce bn Sn tarafndan yaplm olan aleti (3,5 m. apnda), her ne kadar ykseklii lmeye yarayan pergel kolu olmasa da, rnek almt. bn araa, 3,5 m. apnda daha kk baka bir aleti de ayn amaca ynelik olarak ina etmiti (belki de ykseklik lmnde kullanlan pergel koluyla birlikte?). Bu rasathane iin ina edilmi veya planlanm byk boyutlu aletlerden birisi de, yaklak 2,5 m. (5 zira) apnda bir halkal (armillar) kresi (zt el-alak) idi. Bu rasathane iin, Cmi el-Fla (Fil Camisi)nn terasnda aslen planlanm olan yerden vazgeilmi ve byk halka hayli byk zorluklarla baka bir caminin, Mescid el-Cuynin, terasna yerletirilmiti. Vezir el-Memn el-Baih, kendisini rasathane ile o denli zdeletirmiti ki onu, Halife el-Memnun daha nce Badatta kurdurduu er-Raad el-Memn el-Mmtean adl rasathanenin halefiymi gibi, Raad el-Memn el-Muaa diye adlandrmt. Halifenin veziri tutuklatmas ve rasathanedeki almalar durdurmasnn sebeplerinden biri bu olmaldr. Kahire Rasathanesinin yapm ile ilgili iki anekdot vardr. Astronomi aletleri tarihi bakmndan nemlerinden dolay bu anekdotlar, E. Wiedemann tarafndan yaplan evirisinden verilecektir: Vezir el-Efal, byk azimut halkasnn inas iinin seyrini her gn kontrol ederdi. Bitirildii gn, kaynar bakr kalba dkme esnasnda kalbn bir yerinde biraz slakln kald grld. Bakr bu yere scaklyla ulatnda slak yeri sratm ve bu yzden halkann mkemmelliine zarar vermiti. Halkann souduktan ve kalptan karldktan sonra, o yerden baka tamamen przsz olduu grlmt. el-Efal baarszla hayli fkelenmiti, ama bn

araa, bu boyutlardaki bir aletin yapmnda, henz hi imal edilmemi olduu gz nne alndnda, 10 denemeden sonra imali gerekletirilmi olsa bile yine memnun olunmas gerektii ynndeki ifadesiyle onun hncn yatttrmaya almt. 20 kinci anekdot, el-Efalin proje yrtcs bn araaya syledikleriyle ilgilidir: -Eer sen halkay daha kk yapm olsaydn, i daha kolay olurdu. bn araa u cevab vermiti: -Eer ben bu halkay bir ucu piramitlerde dier ucu da Tennrda (Kahirede bir yer) olacak kadar uzun yapabilseydim, bunu yapardm. Aletler ne kadar byk olursa, onlarla yrtlecek alma da o kadar kesin olur. Aletler gkyzne oranla ne kadarda kk!.. 21 Aydn Sayl, rasathaneler hakkndaki bilgileri artc bir alkanlkla ve byk kaynak bilgisiyle toplam ve hayranlk uyandran bir tarzda bu zorlu grevin stesinden gelmitir. Onun bir araya getirdii materyal ve baz mlahazalar, kaynaklarmzn o tr rasathaneler hakknda ounlukla kurulularndaki olaanst gsterili olaylara veya aletlerin allmn dndaki boyutlarda imal edilmeleriyle bantl olan bilgileri verdikleri izlenimini dourmaktadr. Buna ek olarak, rasathane iin kullanlan raad teriminin ayn zamanda gzlem anlamna da gelmesi, bununla ilgili bilgilerin deerlendirilmesinde belirli bir zorlua neden olmaktadr. Bylelikle, sklkla kullanlan amele er-raad cmlesi, hem rasathane ina etti, hem de gzlem yapt anlamna gelebilir. Ayrca bu, Saylnn muhteem eserine ramen, Arap-slam rasathanelerinin tam olarak kaydnn neredeyse aldatc kalmasna neden olmak-

20 el-Maqrz, el-ia, ad geen yer ve tarih, Cilt 1, s. 126;

Wiedemann, E.: Zur islamischen Astronomie, ad geen yer ve tarih, s. 124 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 908 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 80). 21 el-Maqrz, el-ia, ad geen yer ve tarih, Cilt 1, s. 127; Wiedemann, E.: Zur islamischen Astronomie, ad geen yer ve tarih, s. 126 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 910 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 82); Sayl, A.: a.e., s. 170.

R A S A T H A N E L E R
G R

23

tadr. Bu kukuyu gz nnde bulunduran Sayl22 u grnde hakl grnmektedir: Marip lkeleri ve Mslman spanya, slam dnyasnn dousunda ulalan rasathane geliimini kavrayp benimsememi ve en iyi artlarda Memn dnemi seviyesinde kalmtr. Dier birok bilim alannda gzlenebildii gibi, kurum olarak ve aletleriyle rasathane de 7./13. yzylda geliimde gz kamatrc bir ykseklie ulamtr. Merada kurulmu, olduka ileri seviyede gelitirilmi ve ksmen yeniden tasarlanm aletlerle donatlan rasathane genel bilim tarihi asndan imdiye kadar yeterli lde deerlendirilmemitir

(bkz. s. 38ff.). Bu rasathane ve Semerkant (bkz. s. 69ff.) ve stanbuldaki (bkz. s. 53ff.) ardllar, Avrupada ilk dzenli rasathanelerin domasna neden olmu kurumlardr. Bu rasathanelere ilikin bilgilerin Avrupaya ulat yoldan, dier yeni bulular, bilimsel yeni teoriler ve bilimsel yazma eserler slam dnyasnn dou tarafndan Avrupaya ulamtr. Bu balamda, Meraa Rasathanesinde bulunan gkkresinin orijinalinin, en azndan 1562 ylndan itibaren Dresdende bulunmu olmasnn [Avrupaya slam dnyasnn dousundan ulaan bilgiler asndan] yeterli olarak deerlendirilemez bir deer tayor.

22 Sayl, A.: a.e., s. 398.

24
A S T R O N O M

slam Dnyasnda Rasathaneler

G R

25

REY (ESK TAHRAN) RASATHANES

Ptolemenin ve Hint kaynaklarnn verdii bilgilerden kendi zamanna kadar geen srede ekliptik eim deerlerinin klmesi, dneminin en nemli matematikisi ve astronomu Ab mid b. eldr el-ucend (10./4. yzyln 2. yars)nin dikkatini ekmiti. Bu bilgileri mmkn olabildiince kesin bir biimde belirlemek amacyla, Rey kentinde (Tahrann gneyindeki eski Ragh) Buveyhi prensi Fareddevle (dnemi: 366-387/976-997)nin finanse ettii zel bir rasathane kurdu. Gndnmlerinde Gnein yksekliini gzlemek iin burada imal edilen sekstant (sds, dairenin altda birinden ibaret olan yay), hamisine nisbetle Fareddn Sekstant olarak adlandrlmtr. Bizim sekstantmz meridyen eparalel ve birbirlerinden boyunca 7 zira (3,5 m.) aralkla kurulan iki dikey duvardan olumaktadr. Yerden 20 zira (10 m.) ykseklikteki tavanda bir kubbe ve bu kubbenin ortasnda, ierisinde 1/6 ziralk (1/12 m.) apnda bir delik bulunmaktadr. Bu delik zerine duvarlara paralel demir bir ubuk sabitlenmi ve bu ubuk zerine, bir ucunda iki halka olan taban kare eklinde yirmi metre kadar uzunlukta bir demir ubuk aslr. Bu ubuun ucuna bir demir halka sabitlenir. Bununla [duvara paralel aa yukar hareket ettirmek suretiyle], bir dairenin altdabirinden ibaret bir yay tanmlanr. Bu yay, akln altnda dikey olarak 10 metre derinlikte balamakta ve yer seviyesine kadar ulamaldr. Bu yay zenle przsz hale getirilir ve tahtalarla kaplanr. Derecelere ve her derece 360 blme, yani dakikalara ve her birisi de onar saniyeye blmlenir. Gnein eklini sekstant yay zerinde tam ayarlayabilmek iin, iki apnn birbirini 90 derece ile kestiini gsteren izgileri tayan (madeni) bir disk salanr. Bunun ap [ki sekstant yaynn

Modelimiz: lek yaklak 1: 30. Kaide 100 x 70 cm. Ahap, astarlanm. (Envanter No: A 5.03) geniliine eittir] kubbenin deliinden 20 metre aaya gelen Gnein grn ap byklnde olacak kadar hesaplanr.1 el-ucend, sekstantn yardmyla ekliptik eimin srekli kldne kanaat getirebilmitir.

1 el-Brn, ikyt el-le el-Musammt es-Suds el-Far,

Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 269; evirisi E. Wiedemann, ber den Sextant des el-Chohend, Archiv fr Geschichte der Naturwissenschaften und Technik ierisinde 2/1910/149-151; Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s 55-57. Daha fazla bilgi iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 220-221, 269: Repsold, J.A.: Zur Geschichte der astronomischen Mewerkzeuge. Nachtrge, Astronomische Nachrichten ierisinde (Kiel) 206/1918/col. 125-138, zellikle 134-135 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 16-22, zellikle s. 20-21).

26

A S T R O N O M

Aluddevlenin (414/1023 civarnda) Hemedndaki Rasathanesinin

Ahap, astarlanm. ap: 36 cm. Skalalar ve diopter altn kaplama pirin. (Envanter No: A 5.06)

Ana Aleti
Modern aratrmalar, daha sonralar Yakup Sopasnda tannan tarzdaki1, a lm prensibinin erken kullanmn, Eb Al el-seyn b. Abdullh bn Sn (. 428/1037)nn Aluddevle Rasathanesi iin gelitirmi olduu gzlem aletinde (le Raadiyye)2 tespit etti. Bu aletle her eyden nce astronomik ykseklikler mmkn olabildiin
2 Wiedemann, Eilhard: ber ein von Ibn Sn (Avicenna) hergestelltes Beobachtungsinstrument, Zeitschrift fr Instrumentenkunde ierisinde (Braunschweig) 45/1925/269-275; ayn yazar Th.W. Juynbollun ortak almasyla, Avicennas Schrift ber ein von ihm ersonnenes Beobachtungsinstrument, Acta orientalia ierisinde (Leiden) 5/1926/81-167 (Bu her iki almann Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 1110-1203 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 129-223); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 276278.

1 Schmidt, Fritz: Geschichte der geodtischen Instrumente und Verfahren im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1929 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 89, Frankfurt 1998), s. 341; Sezgin, F.: Qaiyyet ktif el-la er-Raadiyye A Yaqb, Zeitschrift fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften ierisinde (Frankfurt) 2/1985/arab. Teil 7-30.

R A S A T H A N E L E R

27

Wiedemannn izimi

bn Snnn izimi

ce kesin olarak belirlenebilecekti. Uzun bacaklar, sadece derecelere gre deil, ayn zamanda dakikalara ve saniyelere gre de okunabilen bir gzlem sonucunu mmkn klmaktadr. bn Sn, bu amaca ynelik olarak yaklak 7 metrelik bir bacak uzunluu semitir. st bacakta iki balk sabitlenmitir, wz ve f, her ikisi de ayn byklkte ve ekildedir. Metindeki ekil onlar yanl olarak farkl resmetmektedir. Her iki balk da yanlarndan ikier parann eklendii dikey birer paradan olumaktadr. stte bulunan balk ata binmiesine bacan zerine oturmu gibi kesilmi olmal ve hibir surette sallanmayacak ekilde onun zerinde salam bir biimde hareket etmelidir. stte bulunan baln devaml olarak dikey durmas, yani devrilmemesi iin zellikle aba gsterilmitir. ve eklerinin ular, sivri ulardr. Eklerin yzeylerine, bilinen gzleme (Absehe) delikleri almtr. Her iki sivri u, yani her baln her iki delii tam st ste ve her iki balk da tam olarak bacan yzeyinde ayn ykseklikte bulunmaldr. Zayf kl nesneler genel olarak, gl kl nesneler ise sadece oryantasyon iin her iki sivri u zerinden aranacaktr; bu her iki sivri u, bizim byk teleskoplarmza takl aratrc drbn andrmaktadr. Delikler ise daha hassas lmlere hizmet etmektedir. st bacak zerine dik olarak balanm hedefleyiciler (Absehe) eklenen yan kollar, benim bildiim aletlerin hibirisinde bulunmamaktadr.

Bu dzenein bir yarar, gzleyiciyi gzlem esnasnda ba ok rahatszlk verici bir ekilde aletin zerine doru eilmek zorunda brakmamasdr. Nesneye, daha ziyade st bacak boyunca yan taraftan paralel olarak baklr ... Daha sonra her iki bacak arasnda mn dzenei ileri geri hareket ettirilir3 Gzlemlenen gk cisminin yksekliinden ibaret belirleyici a, cetvel tayan her iki bacan trigonometrik ilikisi sayesinde bulunur. Bu alet basite zemine yerletirilmi deildir, yatay silindir eklindeki duvarn orta noktasnda bulunan yuvarlak bir stunun zerindeki tepe nokta ucunda hareket edebilir biimde yerletirilmitir. Bu dzenek bylelikle ayn zamanda azimutun belirlenmesine hizmette kullanlr, bn Sn aracn bu ilevini de tarif ediyor4. O, son olarak, aletin oturtulduu yerin kesinlikle yatay olmas gerektiine iaret etmekte, tesviye iin renkli su ile doldurulmu bir kabn kullanmn nermektedir (bkz. Katalog cilt III, s. 141).

3 Wiedemann, Eilhard: ber ein von Ibn Sn (Avicenna) hergestelltes Beobachtungsinstrument, ad geen yer ve tarih, s. 272-273 (Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 11511152). 4 Wiedemann, Eilhard: Avicennas Schrift ber ein von ihm ersonnenes Beobachtungsinstrument, ad geen yer ve tarih, s. 115-116 (Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 11511152).

28

A S T R O N O M

RASATHANE: MERA, STANBUL VE HVEN

1. Mera:
Yaklak 450 ylndan beri eski Abbasi Rasathanesinin bulunduu Badatn, m. 1258 ylndaki fethinden sonra Hkmdar Hlagu, bilgin Nareddn e-s (.672/ 1274)ye Bat Mool mparatorluunun bakenti Merada yeni bir rasathane kurma grevi vermiti. Bir rivayete gre, Merada rasathane kurma fikri Hlagunun kardei byk Kaan Mngkeye dayanmaktadr. Bu nerinin bizzat Nareddnden km olmas ihtimali ise daha kuvvetli grnmektedir1. Rasathanenin inasna 1259 ylna balanm olup, ne zaman bitirildii ise bilinmemektedir. Rasathanenin 1270 yl civarnda, yani Hlagunun lmnden (1265) birka yl sonra almaya balad tahmin olunmaktadr. Bu rasathane, Tebrizin yaklak 80 km. gneyinde ve Urmiye Glnn 29 km. dousunda bulunuyordu. Rasathane, bir meridyene tam olarak paralel uzanan bir tepe zerine ina edilmiti. Harabelerin plann o zamanki bilgilere dayanarak izmi olan (yandaki resim) A. HoutumSchindlerin2 bildirdiine gre, 1880lerde bu rasathanenin sadece 41/2 5 ayak (yaklak 1,5 m.) kalnlndaki duvar temelleri ve bir ka dairesel moloz yn grlebilir durumdayd.

1 Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve tarih, s. 190. 2 Reisen im nordwestlichen Persien 1880-82, Zeitschrift der Gesellschaft fr Erdkunde (Berlin) 18/1833/320-344, zellikle s. 338 ve Levha No. 6; Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett zu Erlangen 60/1928/15126, zellikle s. 116 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 51, Frankfurt 1998, s. 81-192, zellikle s. 182).

Houtum-Schindlere gre Mera Rasathanesinin yatay izdm (1270 civar).

R A S A T H A N E L E R

29

Bugn biz, 1972, 1973 ve 1976 yllarnda Parviz Vardjavandn idaresinde yrtlen kazlar sayesinde rasathanenin yaps ve ayrntl plan hakkn da olduka zengin bilgiye sahip bulunuyoruz3. Rasathanenin zerine ina edildii tepe gnmzde Raad D (Gzlem Da) olarak adlandrlmaktadr. Bu tepe, Mera kentinin son evlerinin yaklak 500 m. kuzeyinde bulunmakta ve 512 m. uzunluunda, 220 m. eninde ve 110 m. yksekliindedir. Kazlar yoluyla grlebilir hale gelen btn kompleksin blmleri Vardjavand tarafndan 16 muhtelif blm olarak nitelendirilmi, ve u ekilde adlandrlmtr: A) Dou-bat ve kuzey-gney duvarlar. B) Rasathanenin merkez kulesi. C) Be dairesel blm. D) Drtgen salon. E) Ktphane (?). F) Konferans salonu. G) Atlye. H) Eyvanl merkezi yap. I) Ta kaldrm. J) Rasathanenin harap olmasndan sonraki dnemden kalan tara yerleim yeri. Ayrca, aadaki ayrntlar da bilinmektedir Rasathane tepesi 139 m. uzunluunda ve 1.10 m. geniliinde bir duvar ile iki blme ayrlmtr. 1) Btn binalar ve gzlem aletleri iin ngrlen mekanlar ieren gney blm 280 x 220 metrelik bir yzeye sahiptir. 2) Kuzey blm yaklak 220 metre uzunluundadr, eni kuzeye doru azalmakta ve 220 metre ile 50 metre arasnda deimektedir. Merkezi kule 28 metre apndadr. Kule ierisinde kurulmu sekstanttan ve karlkl ina edilmi merdivenlerden sadece 5,55 metrelik bir blm geriye kalmtr. Bu kalnt ksm elbette, bu sekstantn, Rey ve Semerkant rasathanelerinin aksine, ksmen yer altna yerletirilmediini belirgin klmaktadr. Yarap muhtemelen 10 ila 12 metre arasnda bir bykle sahipti. Daire biimindeki dier be temel, astronomik gzlemlerin halkal kre, duvar kadran, gndnm halkas veya ekinoksal halka gibi zel byk aletlerle
3 Vardjavand, P.: Rapport prliminaire sur les fouilles de lobservatoire de Marqe, Le monde iranien et lislam. Socits et cultures ierisinde, Cilt 3, Paris: Socit dhistoire de lOrient 1975, s. 119-124 ve 5 Levha; ayn yazar: La dcouverte archologique du complexe scientifique de lobservatoire de Maraq, International Symposium on the Observatories in Islam ierisinde, 19-23 Eyll 1977, ed. Dizer, M.: stanbul 1980, s. 143-163.

yapld silindir kulelerin kalntlarna iaret ediyor grnmektedir. Geriye kalan izler ayrca, tarihsel kaynaklarn bildirdii bir ktphanenin temeline iaret etmektedir. Merkezi kulede sekstantn her iki yannda bulunan yerler muhtemelen alma odalar ve astronomlarn barndklar meskenlerdir.

P. Vardjavandn Rapport prliminaire sur les fouilles de lobservatoire de Marqe adl eserinden fotoraflar:

Mera Rasathanesinin bulunduu tepenin havadan ekilmi fotoraf Merkezi kuleden geriye kalanlar

30

A S T R O N O M

Rasathane tepesinin ovadan grn.

Merkezi kulenin sekstantla birlikte yatay izdm.

Rasathane kompleksinin yatay izdm, dzenlenmi.

R A S A T H A N E L E R

31

Muhtemelen zel byk aletlerle yaplacak gzlemler iin n grlm daha kk be kulenin temelleri.

Kulenin ortasnda bulunan sekstantn kalntlar, kuzey yn.

Sekstanttan geriye kalanlar, gney yn.

Tahmin edilen ktphanenin yatay izdm.

Tahmin edilen ktphane binasnn temel duvarlar.

32

A S T R O N O M

Modelimiz: Ahap, astarlanm. ap: 50 cm. lek: 1:56. Kaide 80 x 80 cm. (Envanter No: A 5.05)

Mera Rasathanesi Merkez Kulesindeki

Byk Sekstant'n
Rekonstruksiyonu

Orijinal binann kalntlarna dayanarak: Kule ap: 28 m., yarap yaklak 10-12 m.

R A S A T H A N E L E R

33

Nareddn e-snin yan sra rasathanede alm dier astronomlar unlardr: Muyiddn b. Eb ekr el-Marb, Meyyededn el-Ur, Esreddn el-Ebher, Necmeddn Debrn ve Fareddn ell4. Bu ekoln astronomi alanndaki faaliyetlerinden birisi de Zc-i ln adl yeni bir astronomik izelgedir. Bu almada sadece o zamann bilinen gzlem sonular deil, ayn zamanda Mera civarndaki yerlerin dzeltilmi enlem ve boylam dereceleri de kaydedilmitir. Matematiksel corafya tarihi bakmndan ok nemli olan bu rasathanede, grnen o ki, iki byk astronom; slam dnyasnn dousundan Nareddn e-s ve batsndan Muyiddn b. Eb e-kr el-Marb, sk bir ibirlii iinde alarak, Badattan geen sfr meridyeninden hareketle hesaplanan dou boylam dereceleri ile Toledonun 2830 batsna kaydrlm sfr meridyeninden itibaren hesaplanan bat boylam derecelerini bir btn oluturacak ekilde birletirmeyi baarmlardr5. Mera Rasathanesi iin imal edilmi aletler, astronominin ilerleyen dnemlerdeki geliimini derin ve srekli biimde etkilemitir. Daha amdayken astronomi aletlerinin inasnda adn duyurmu olan Meyyededn el-Urnin buraya kazandrlabilmesi ok byk bir ans olmutur. Mera Rasathanesinin aletlerinin, Meyyededn el-Urnin olu Muammed tarafndan imal edilmi gk kresi hari, maalesef hibir kalnts bilinmemektedir. Fakat u bakmdan anslyz ki, Meyyedednin yazd ve bize ok saydaki nshasyla ulaan eserindeki ayrntl betimlemeleri sayesinde orada bulunan aletleri zihnimizde yeniden canlandrmamz ve rekonstrksiyonlarn yapmamz mmkn oluyor. Meyyededn el-Ur on tane alet tanmlam ve bunlardan nn kendi buluu olduunu vurgulamtr. Bunlar: ift Kadranl Alet (No. VI), ift

Nareddn e-s (. 672/1274)nin alma ekibi, Tansnmme-i lnde bulunan bir minyatrde, yazma British Library, Or. 3222, fol. 105a.

4 Meyyeddn el-Ur hari Rkneddn b. erefeddn elmulnin adlar Zc-i Cmi-i Sadde verilmitir, bkz. Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve tarih, s. 212. 5 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 177ff.

Bacakl Alet (No: VII) ve Mkemmel Alet (No: X). Bu aletlerden bazlar, Tycho Brahenin yzyl sonra Hven adasndaki rasathanesi iin ina ettii aletlere model olarak karmza kyorlarsa buna amamalyz. Mera Rasathanesini Avrupann ok erken bir dnemde tanm olmas gerektii hi kuku duymadan kabul edilebilir (bkz. s. 35). Mera Rasathanesinin gk kresi orijinalinin 1562 ylndan nce Avrupaya ulam ve o zamandan beri Dresdende muhafaza edilmi olmas bu balamda nemlidir.

34

A S T R O N O M

2. stanbul Rasathanesi
(984-88/1576-80):
Mera Rasathanesinin kuruluundan yaklak 300 yl sonra, Avrupada astronomi biliminin beyzyllk bir resepsiyon ve zmseme evresinin ardndan yaratclk aamasna eritii bir zamanda, stanbulda 983/1575-1576 yllar civarnda bir rasathane kurulmasna karar verilmiti. Bu rasathanenin inas ok byk bir ihtimalle 988/1580 ylndan nce tamamlanmt. Osmanl Sultan III. Murada bir rasathane kurma fikrini, Kahireden stanbula gen bilgin Taiyyeddn Muammed b. Marf er-Rad vermiti. Birok deiik bilim alanyla da uram olan bu astronom, eskimi astronomik izelgelerin verilerini yeni gzlemler yardmyla gncellemeyi amalam ve byk ebatl yeni aletlerden daha iyi gzlem sonular almay umuyordu. Bu yksek hedefi o, er-Raad el-Cedd (yeni astronomik gzlem) olarak tanmlamt. Taiyyeddn bu hedefi, Arap-slam bilimlerinin duraklama balangc olarak grlen bir dnemde muhaliflerinin kskanlklar ve cahillikleri sebebiyle maalesef gerekletirememitir. Bu byk deneme, bilmeden ya da bilinli olarak astroloji fal bakma giriimi eklinde arptlarak deerlendirilmitir. Bu, sultann, almalarna daha yeni balayan rasathanenin yklma emrini vermesine gtrmtr. Rasathanenin kurucusu Taiyyeddn yaklak be yl daha yaadktan sonra 993/1585 ylnda lmtr. Osmanl tarihilerinin ve o dnemin gezginlerinin verdikleri, birbiriyle tam rtmeyen bilgilere gre u tahminde bulunulabilir: Taiyyeddn tarafndan kurulan rasathane, bugnk Taksim Meydanna ya da yaknna konumlandrlmtr. Gnmzde kaybolmu olan aletlerinin zelliini ve nemini, Taiyyeddnin dikte ettirdii bir Trk tarafndan yazlan betimlemeye1 gre deerlendirebiliriz; bu betimleme sayesinde aletlerin modellerini yapmamz mmkn olmutur. Taiyyeddn, bize sekiz astronomi aleti, bir astronomik saat ve byk yarapl daireleri izmeye yarayan zel bir pergel tarif ediyor. lk alt alet aslnda ya Yunan ya da Arap ncelleri tarafndan bilinmekteydi ve daha sonra, zellikle Mera Rasathanesinde belirli bir geliim aamasndan gemilerdi. Taiyyeddnin tarifinde, bu aletler, genellikle byk boyutlarda ve hibir ilave zellikleri olmakszn yaplm grnmektedirler. VII. ve VIII. alet, Kirili Alet (let Zt el-Evtr) ve Yldzlar Arasndaki Mesafeleri lmeye Yarayan Alet (le Mebbehe bi-el-Manik) kendi buluu olarak gsteriliyor. En azndan VIII. ve ahap bir kadran olan V. alet Tycho Brahenin de bilgisine ulam olabilir. stanbul Rasathanesinin kuruluuna, yklna ve aletlerinin trlerine ilikin haberlerin Avrupadaki astronomlara ok erken ulam bulunmas olasl byktr. rnein, Kayzerin stanbuldaki elisinin papaz olan Stephan Gerlachn, Trckisches Tagebuch adl eserinde 13 Kasm 1577 tarihi altnda bu rasathanenin kuruluuna ilikin olduka ayrntl bilgiler verdiini bilmekteyiz. Ayrca, Gerlachn daha 29.9.1577 tarihinde bunlar hakknda birka variyantla M. Crusiusa stanbuldan yazdn da bilmekteyiz. Daha sonra Crusius, Turcograecia (Basel 1584, s. 501) adl kitabyla bu haberin daha geni evrelere yaylmasn salamtr2.

1 u ad tayor: lt Raadiyye li-Zc e-ahinhiyye, Saray Hazine 452 nolu el yazmasna dayanarak Trke ve ngilizce evisiyle yaynlayan Sevim Tekeli, Aratrma ierisinde. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Felsefe Aratrmalar Enstits Dergisi (Ankara) 1/1963/71-122.

2 Bkz. Mordtmann, J.H.: Das Observatorium des Taq ed-dn zu Pera, Der Islam ierisinde (Berlin-Leipzig) 13/1923/82-96, zellikle 86 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 281-295, zellikle s. 286).

R A S A T H A N E L E R

35

bir hokkabaz olarak niteleyerek yle demektedir: ... melun ve zavall bir adam... ok nceleri Romada bir matematikinin yannda tutsak ve uak olarak bulunmu ve o matematikinin sanatn emmi ve bylelikle bir gkyz ustas ve yldz bilgini haline gelmitir; Ptoleme, klid, Proklus vd. gibi bilginlerin astronomiye ilikin eserlerini Arapa evirilerinden bir Yahudinin yannda gizlice okumu ve renmitir. Schweigger, stanbul Rasathanesinin bir ok aletinden bahsetmektedir. Bu aletler arasnda bir yeryz ve bir gk kresi de bulunmaktadr. Taiyyeddn bu aletleri imal etmek iin yaklak yedi yla ihtiya duymu olmalym4. Schweiggerin, Taiyyeddnin Romada tutsak olarak matematik rendii ve Yunanca kitaplarn Arapa evirilerini de bir Yahudiden okuduu iddialarnn ne denli gerek d olduklarn aklamaya girimek bizi konumuzdan uzaklatran (Taiyyeddnin Avrupada, nerede ve ne zaman, ikamet ettii hikayesi her halkarda bir uydurmadr). Ben, yalnzca una iaret etmek istiyorum: Taiyyeddnin bize Taiyyeddnin alma ekibi, emilnme adl eserin yazmasndan, stanbul ulaan eserleri incelediimizde, niversitesi Ktphanesi, T.Y. 1404, fol. 57a. kendi ncllerinin faaliyetlerini olduka iyi bilen ve onlar bir adm daha ileri gtrmek isteyen yaratc bir kiilik ve byk bir astronomla 1 Ocak 1578den 3 Mart 1581e kadar stanbulda kar karya bulunduumuzu duyuruyor. ikamet etmi olan ardl Salomon Schweigger de, bu rasathane hakknda Gerlachdan daha ayrntl bilgiler vermitir3. Schweigger maalesef Taiyyeddni
4 Ein newe Reysbeschreibung au Teuschland Nach Constantinopel und Jerusalem, Nrnberg 1608 (Tekrarbasm: The Islamic World in Foreign Travel Accounts serisi Cilt 28, Frankfurt 1995), s. 90-91.

3 Mordtmann, J.H.: a.e., s. 86 (Tekrarbasm: 285).

36

A S T R O N O M

3. Hven Adasndaki Uranienburg Rasathanesi:

Danimarka Kral II. Friedrichin himayesinde Tycho Brahe (1546-1602), Hven (bugn svete bulunan Ven) adasnda, Orta Avrupann ilk rasathanesini Kasselda kurdurmu olan Hessen Kontunun tavsiyesiyle, rasathane kurma iine balamt. Tycho Brahe, daha Avrupann deiik kentlerindeki renimi srasnda, astronomik aralar yapmndaki olaanst yeteneiyle nlenmiti. Rasathanenin ilk temel ta 1576 ylnn Austos aynda konulmutur. Tycho Brahe tarafndan 1577-1587 yllar arasnda imal edilen aletlerin says 18 civarndadr. Geri bu aletlerin ou, mevcut aletlerin ok da nemli deiiklikler tamayan ya da kk iyiletirmeler ieren reprodksiyonlaryd. Bu nedenle saylar dokuza ya da ona indirgenebilir. Bu balamda Johann Repsoldun1 ifadesiyle: Aletlerin yalnzca bir i imkan yaratmak iin yapldklar izlenimi edinilmektedir, tpk Weistritze gre, Tychonun yakn dostlarna ithaf ettii iirleri, kathaneye i imkan salamak iin bastrd gibi. ok da ekonomik olmayan bu alma tarz, Tychonun kraln fkesine uramasna neden olmu, birka on yl sonra Hvenin btn ihtiam sona ermitir. Tycho Brahenin faaliyetlerini deerlendirirken onun zellikle drt aleti zerinde durulur: Her iki yne dndrlebilir azimut kadran, duvar kadran, yldzlarn aralarndaki mesafeleri lmek iin astronomik sekstant ve ekvatoral-halkal kre. Bu aletlerin deerlendirilmesinde, Yunan astronomisinde ne derece bilindiklerinden hareket edilmekte ve bu esnada da Arap-slam kltr evresindeki muhtemel ncler gz nnde bulundurulmamaktadr. Bu ynde unlar sylenebilir: Her iki yne dndrlebilir Azimut Kadrannn ncleri Mera ve stanbul rasathanelerindeki aletler arasnda mevcuttu. Duvar Kadran ise, el-Banden rendiimize gre, daha 4./10. yzylda Arap-slam kltr evresinde bilinmekteydi. Ayrca, sz konusu kadran Mera ve stanbul rasathanelerinin byk boyutlu aletleri arasnda da yer almtr. Yldzlarn aralarndaki mesafeleri lmek iin kullanlan astronomik sekstant ise stanbul Rasthanesinin le Mebbehe bi-l-Mani adl aletiyle byk bir benzerlik gstermektedir. Yapmndaki ve ilevindeki benzerlik bir yana, dndrlebilir sekstantn, lm sonucunun gerekli bir zaman bozulmadan kalabilmesini salamak iin destek grevi gren iki aa sopann kullanmndaki benzer zellikler dikkat ekicidir. stanbul Rasathanesinin yalnzca bu aletine ait bilginin Tycho Braheye ok ksa bir zaman iinde ulam olma olasl hayli byktr. Sekstantn astronomik gzlemler iin Arap-slam kltr evresinde 4./10. yzyldan beri kullanldn biliyoruz. Astronom el-ucend, Fareddn Sekstantn ekliptik eimi tam olarak lmek iin kullanmt (bkz. s. 25). yseddn Cemd el-K (. 840/1436)nin gzlem aralarn tarif etmek iin yazd risalesinde ortaya koyduu astronomi aletlerinden birisi de sekstanttr (bkz. s. 71). Tycho Brahenin, armill quatori adl kitabnda2 bahsettii byk ekvatoriyal-halkal kre, aslnda tamamiyle emberler-aletinin kendine zg basitletirilmi bir tipidir. Geriye, bir deklinasyon dairesi ile bir de yarm saat dairesi kalmtr3.

1 Zur Geschichte der astronomischen Mewerkzeuge von Purbach bis nach Reichenbach 1450-1830, Leipzig 1908, s. 29.

2 Tycho Brahes Description of his Instruments and Scientific Work as given in Astronomiae instauratae mechanica (Wandesburgi 1598). Translated and Edited by Hans Roeder, Elis Strmgren and Bengt Strmgen, Kopenhagen 1946, s. 64-67. 3 Repsold, J.A.: Astronomische Mewerkzeuge, ayn yer ve tarih, s. 27.

R A S A T H A N E L E R

37

Tycho Brahenin 1577-1597 yllar arasnda Hven Rasathanesi iin imal ettii aletlerle, Mera (1260-1270) ve stanbul (1576-1580) Rasathanesi aletleri karlatrldnda kan sonu yle zetlenebilir: Hven Rasathanesinin aletleri aslnda Mera ve stanbul rasathanelerinden tandmz modellerin baka rnekleridir. Daha byk lm kesinliine ulaabilmek amacyla byk boyutlu aralar ina etme abas her rasathane aletleri iin

karakteristiktir. Karlatrma yapldnda zellikle bir farkllk dikkati ekecektir: Tycho Brahenin aralarnda, Mera ve stanbul rasathanelerindeki modellerdeki yalnln aksine4, kullanm iin kesinlikle yararl olmayan ar sslemeler ve oymalar vardr. Tycho Brahe ve Taiyyeddnin zaman, tanabilir bir saat yardmyla mstakil bir unsur olarak gzlemlerine dahil etmeleri ortak zellikleridir.

4 Bkz. ayrca Tekeli, Sevim, Nasirddin, Takiyddin ve Tycho Brahenin rasat aletlerinin mukayesesi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 16/1958/301-393.

38

A S T R O N O M

M ER A RA SA TH A N ES N N A LETLER

I. Duvar Kadran
Meyyededn el-Ur, Risle f Keyfiyet el-Raad vem Yutcu il lmih (Yazma, stanbul, III. Ahmet, 3329) adl eserinde, yukarda bahsedilen ve 1260 ylnda Mera Rasathanesi iin imal edilen astronomik aletler arasnda duvara sabitlenmi kadran (Lebine veya Rub) ilk srada tantmtr. Kadran belirleyen dairenin merkezine bir a cetveli (Alhidade) taklmtr. Bu cetvelin uzunluu sz konusu dairenin yarapna eittir. Tik aacndan yaplm kadrann gerek yarap uzunluu yaklak 2,5 metreyi bulmaktadr. Bu duvar kadran gnein yksekliini, ekliptik eimi ve gzlem yerinin enlemini belirlemeye yaramaktayd1.

el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma, stanbul, III. Ahmet, 3329.

1 Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett zu Erlangen 60/1928/15-126, buras iin s. 28-33 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 51, Frankfurt 1998, s. 81-192, buras iin s. 94-99); Tekeli, Sevim: AlUrdnin Risalet-n Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi, Aratrma ierisinde (Ankara) 8/1970/1-169, buras iin s. 103-108.

Modelimiz: Ahap, astarlanm, mermer kaide. Ykseklik: 35 cm. Kadran pirin, dalanarak ilenmi, tik aacndan ereveye yerletirilmi; dndrlebilir a cetveli. Envanter No: A 4.27

M E R A

R A S A T H A N E S N N

A L E T L E R

39

el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma, stanbul, III. Ahmet, 3329.

II. emberli Kre

emberli (armillar) kre (zt el-ala), Meyyededn el-Urnin Mera Rasathanesinde bulunan astronomi aletlerine ilikin eserinde ikinci srada sunulmutur. Bu kre, genel olarak yldz koordinatlarn belirlemeye yaramaktayd, ama dier astronomi problemlerinin zm iin de kullanlmtr. emberli krenin genel yaps, kendi ierisinde ilikiler sistemini, ufuk (ykseklik ve azimut), ekvator (gk cisimlerinin ykseli ve alallar, dou ve bat, rektassensiyon ve deklinasyon) ve ekliptik (gk cisimlerinin enlem ve boylamlarn lme) sistemlerini, birletirmektedir. Meyyededn el-Ur tarafndan tarif edilen model be halkadan olumaktayd.

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap 50 cm. lek yaklak 1:7. (Envanter No: A 4.18)

40

A S T R O N O M

H. Seemann izimi, Die Instrumente der Sternwarte zu Mergha, a.y., s. 33-53, zellikle ss. 35 (Tekrarbasm, a.y., s. 99-119, zellikle s. 101); Arapa metin iin bkz. S. Tekeli, Al-Urdnin Risalet ..., a.y., s. 108-124.

el-Ur, Ptolemede 6 ya da Theonda 9 a ykselen halka saysnn arttrlmasn gereksiz grmtr. Onun aleti, ekliptik sistemde gzlem yapmak iin ekliptik emberi olarak yaplmtr. En dta bulunan ve ayn zamanda en byk ember olan F (bkz. alttaki resim), meridyen dairesini temsil etmektedir. Bunu, byk enlem halkas B izlemektedir. Bu halka 360 = 4 x 90ye blnerek iaretlenmitir ve atal pim 1 ve 2 yardmyla aa ve yukar doru hareket ettirilebilmektedir. C ve D halkalar 90 ile birbirine [bir ipin araclyla] balantldr. A emberi ekliptik daireyi temsil ederken, el-ala el-mile (tayc ember) olarak adlan-

drlan B emberi kolur (tayc) embere karlk gelmektedir. Ekliptik emberi her defasnda 30 olmak zere 12 bur sembolyle gruplandrlmtr ve tayc ember araclyla her iki eksen bir pim evresinde hareket ettirilebilir. D daha kk bir enlem emberidir. Bu da, B emberi gibi, ekliptikten balayarak 4 x 90 ye blnmtr. Bu derece blmlerini yanstan izgiler zerinde D emberinin iinde, emberin yznde dokunarak ddrlebilen gstergenin (alhidadenin) ucu saa sola kaydrlabilir. ibreler D halkasnn ierisinde, bu D halkasnn dzlemine doru dndrlebilir olarak yerletirilmi a cetvelinin ularnda kaymaktadr.

M E R A

R A S A T H A N E S N N

A L E T L E R

41

el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma, stanbul, III. Ahmet, 3329.

Pirin, hkkedilmi. Ayak sert aatan. ap: 45 cm. lek yaklak 1:6. zerinde niangh olan, merkez etrafnda dnebilir bir gsterge. (Envanter No: A 4.17)

III. Gndnm Halkas

Meyyededn el-Urnin Ptolemeye dayandrd bu alet 1, ekliptik eimini belirlemeye yaramaktayd (le li-marifet meyl felek el-burc). ap 2,5 metre olan bir emberden ibarettir, meridyen dzlemine paralel olarak bir stun zerine yerletirilir. Bu aleti salamlatrmak iin, ierisinde dikey olarak duran bir payanda bulunmaktadr. Bu payandann merkezine, dnebilen, her iki ucu
1 Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett zu Erlangen 60/1928/15-126, s. 53 (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 119); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risalet -n Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi, Aratrma ierisinde (Ankara) 8/1970/1-169, buras iin s. 124-127.

(90 ye blnen) daire zerinde aa yukar kaydrlabilecek ve Gnein gnlk en byk yksekliini lmeye hizmet eden bir gsterge taklr. Ptolemeden tannan aletin aslnda gsterge yerine meridyen emberi iinde dnebilen [payandann ortasna takl ve zerine dikey olarak delikli madeni bir drtgen levhadan ibaret] bir niangha oturtulmu bir daire bulunuyormu. Meyyedednin belirttiine gre, bu aletle kutup yldz dolayndaki yldzlarn grnrdeki yrngelerinin en alt ve en st tepe noktas konumlarnn gzlemlenmesi yoluyla kutup ykseklii bulunabiliyordu. Bu tarzda sonradan Avrupada Yakup Sopas olarak tannan zel bir aletle kutup yksekliini tespit etmek, Hint Okyanusunda denizcilik biliminin temel yntemi idi.

42

A S T R O N O M

Pirin, asitleme yoluyla derecelendirilmi, merkez etrafnda dnen gsterge, ap: 43 cm. Ahap stun, kumta astarlama, mermer kaide, toplam ykseklik: 165 cm. (Envanter No: A 4.28)

IV. Ekinoksal ember

Daha nce Ptolemenin sz konusu ettii bu alet, gnein burlar dairesinde gndnm noktalarna giriini belirlemeye yaryordu. Meyyededn el-Urnin bildii gelitirilmi versiyonuyla (alat el-istiv) sunduu bu alet, taksimatl dikey bir meridyen halkasndan ve ekvator halkas olarak adlandrlan ve buna dikey ayla oturtulan sabit bir emberden olumaktayd. yle ki, ekvator emberi, meridyen emberine, gzleyicinin zenit noktasyla bulunduu yerin llm olan enlem derecesine eit bir aralkta saptanr1.

1 Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen yer ve tarih, s. 57-61; (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 123-127); Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risalet-n Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi, ad geen yer ve tarih, s. 127-129.

M E R A

R A S A T H A N E S N N

A L E T L E R

43

el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma, stanbul, III. Ahmet, 3329.

V. Hareket Edebilir Nianghl Alet

Meyyedednin kitabnda tantt beinci alet, ki delikli alet (el-le zt es-subeteyn) Gne ve Ayn grnrdeki aplarn belirlemeye ve onlar gzlemlemeye yaramaktayd. Bunun iin alete iki disk eklenmitir. Disklerin hareketli nianghn nne getirilmesiyle Gne veya Ay diskinin aydnlk ksm maskelenir ve bu esnada karanlk ksmn bykl llr. Bu hareketli nianghl aletin orijinalinin uzunluu 230 cm. idi1.

Modelimiz: Ceviz aac, masa ap 110 cm, yatay dndrlebilir, dikey olarak orta eksen evresinde ayarlanabilir. Milimetre lei hkkedilmi. Niangh bakr. (Envanter No: A 4.16)

1 Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen yer ve tarih, s. 63; (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 129); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risalet-n Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi, ad geen yer ve tarih, s. 129-135.

44

A S T R O N O M

Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap 50 cm. Bir eksen evresinde dndrlebilir iki kadran pirinten. lekli ve nianghl hareketli ibreler. (Envanter No: A 4.15)

VI. ift Kadranl Alet

ift Kadranl Alet (el-le zt er-rubayn), Mera Rasathanesinin temel aletlerinden birisidir. Kendisinin gelitirdiklerinden biri olduunu vurgulayan Meyyededn el-Ur, bu aleti ayrntl bir biimde tantmtr. Bu alet yldzlarn yksekliklerini ve azimutlarn bulmaya yaryordu. Bu aletin kendine zg avantaj, iki gzlemcinin e zamanl olarak gzlemler yrtebilmelerini salamasdr. Aracn ilk rekonstrksiyonu Hugo Seemann tarafndan yaplmtr1.
1 Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen yer ve tarih, s. 72-81; (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 138-147); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risalet-n Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi, ad geen yer ve tarih, s. 135-145.

el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma, stanbul, III. Ahmet, 3329.

M E R A

R A S A T H A N E S N N

A L E T L E R

45

VII. ift Bacakl Alet

ift Bacakl Alet (el-le zt e-ubeteyn), Meyyededn el-Urnin bizzat gelitirmi olduu aletlerden birisidir. Bu ara gk cisimlerinin meridyen dairesindeki yksekliklerini (evc) bulmaya el-Urnin Aletler kitabndahizmet eder ve bir ki izim, yazma, stanbul, III. duvar kadranna Ahmet, 3329. balyd (bkz. 1. resim). Meridyen ynne doru yerletirilen bu alet yaklak 3 metrelik bir ykseklie sahipti. Dikey bir cetvel, kendisine bal apraz bir lata ile birlikte hareket eder. Cetvel

Modelimiz: Ahap, astarlanm; mermer kaide. Kadran pirinten, asitle derecelendirilmi; yarap: 40 cm. Cetveller tik aacndan iki direk arasnda dikey olarak hareket edebilir. Ykseklik 64 cm. Kiri cetveli zerinde metrik lek bulunmaktadr. (Envanter No: A 4.26)

zerinde bir niangh vardr, apraz lata ise niangh araclyla cetvel zerinde nian alnan yldzn asal bykln bulmaya yarayan taksimatl bir cetvel tar. Aletin sabit yksekliinin apraz lata zerinde okunan uzunlua olan iliki ierisinde zel bir tablo (trigonometri cetveli) yardmyla asal byklk bulunuyordu. llecek yksekliin asal bykl, duvar kadran araclyla da bulunur. Kadran tayan duvara sabitlenmi iki makara vardr, bu makaralar zerinde her iki cetveli kaldrmaya ve indirmeye yarayan iki ip ilemektedir1.

1 Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen yer ve tarih, s. 81-87; (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 147-153); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: AlUrdnin Risalet-n Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi, ad geen yer ve tarih, s. 145-149.

46

A S T R O N O M

el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma, stanbul, III. Ahmet, 3329.

Modelimiz: lek 1:10. ap 50 cm. Balk eskitme sert aa, iki taraftan ayarlanabilir bacakl, metal bir eksen evresinde dndrlebilir. Pirin lek. (Envanter No: A 4.07)

VIII. Ykseklik ve Azimut lme Aleti

Mera Rasathanesi iin imal edilmi aletler arasnda Meyyededn el-Ur Sinsl ve Azimutlu Ara (el-le zt el-ceyb ve-s-semt) adl bir aleti de sunmaktadr. Bu aleti kendisinin icat edip etmediini akca sylemiyor. Bu alet, Avrupada Tycho Brahe tarafndan Parallaticum aliud sive regul tam altitudines quam azimutha expedientes adyla yaplm ve tantlmtr (bkz. s. 62).

Gzlem yeri, daire biiminde bir duvardan olumaktadr. Bu duvarn zerine dairesel bir lek yerletirilmitir. Bu lein derece taksimat ve dier alt taksimatlar vardr. Asl lm dzenei, lm cetvelleri olarak adlandrlan ve tpk bir pergelin kollar gibi mentee tarznda birbirine bal olan iki cetvelden olumaktadr. Bu pergelin tepe noktas bir klavuz raynda dikey olarak yukar ve aa doru hareket ettirilebilir. Buna bal olarak, pergelin her birisine bir kayar kolun mentee tarznda bal olduu bamsz ular birbirlerine doru simetrik olarak ufk olarak krlang kuyruu biiminde ve ap ola-

M E R A

R A S A T H A N E S N N

A L E T L E R

47

rak adlandrlan yatay bir kiriin st yzeyine entik atlm bir diili yiv ierisinde hareket ederler. inde cetvel pergeli bann aa yukar hareket edebilecek klavuz ray pergel bacaklarnn uzunluuna uygun bir boyda hazrlanm iki dikey stundan meydana gelir. Pergelin ayaklar tabanda ufk olarak bulunan geni l tahtas (ki ortasnda taksimatl bir cetvel yerletirilmitir) iine saa sola hareket edecek ekilde yerletirilir... l tahtas ile apraz tahtalar bir ha eklinde birbirlerine balanmlar. Hepsi btnyle silindirik bir duvarn ortasnda yerletirilmi olan dikey, demirden bir eksen zerine dnebilecek halde oturtulur. Eksen tatan, tahta bir sandk ile kapl bir temele oturtulur. Eksenin st ucuna l tahtasn tayan ha eklindeki btnn ortas oturtulur. Bu, madeni eksenin etrafnda ha eklinde dnebilecek

durumdadr. l tahtas, gsterge olarak hazrlanan ular silindirik duvar zerine yerletirilmi bulunan taksimatl ember zerinde kayabilecek durumda bulunur. Cetvel pergel bacaklarnn st taraflarna ikier niangh yerletirilir, ki bunlar yldzlarn gzlemini ve bacaklarn sins lerinin bulunmasn salar. Ann bulunmas yle olur: l tahtasnn her iki klavuz yivine ve her iki yan tarafna merkez noktasndan itibaren uygun lekli cetveller taklmtr. Bu cetvel blmnde lme tahtalarnn her birinin son ucunun hareketiyle katettii uzunluun l tahtasnn boyuna olan oran ykseklik as ()nn tamamlayannn sinsn verir. Ayn zamanda, ufk ember zerindeki taksimat, bize l tahtasndan ibaret olan yarapn gstergesiyle azimutlarn deerlerini elde etmemizi salar.

Hugo J. Seemannn Die Instrumente der Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen yer ve tarih, s. 87-88; (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 153-154); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risaletn Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi, ad geen yer ve tarih, s. 150-155.

48

A S T R O N O M

IX. Dikey lek zerinden Sins Belirleme Aleti

Meyyededn el-Urnin Mera Rasathanesi iin imal ettii bir nceki aletin ikinci bir versiyonu, Sins lm in Dikey lekli Alet (el-le zt el-cuyb ve-s-sehm) adn tayan. Bu alet, lm dzenei hari bir nceki aletle tamamen ayndr. Deitirilen lm dzeneinin amac, hedefle-

Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap 40 cm. Balk eskitme sert aatan, rayda hareket eden pergelli metal bir eksen evresinde dndrlebilir. Pirin lekler. (Envanter No: A 4.30)

nen yldzn asal yksekliinin burada dorudan doruya sins olarak tespit edilmesidir. Bir nceki versiyonda ykseklik asnn tamamlayan ile ilgili gzlem sonucu hesaplanmak zorundayd. Bu alet de dndrlebilir konumlanmasyla azimutun tespitini salyabiliyor.

M E R A

R A S A T H A N E S N N

A L E T L E R

49

el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma, stanbul, III. Ahmet, 3329.

el-Urnin tarifine gre aletin fonksiyonunu gsteren ema.

FF apnn M orta noktasndan iki dikey klavuz yatak, DD ve EE, kmaktadr. Kollar yarapa tekabl eden bir pergel FF hattndaki bir raya ve her iki klavuz yatak arasnda bulunan kanala, B ve C ular bir menteeyle A birleme noktasnda hareket edebilecek ekilde yerletirilmitir. AC baca, yani hipotens, her iki niangh tamaktadr. Ykseklik sins, ayn bir lee sahip olan klavuz yataklarda tespit edilen mesafenin AC bacana olan oranyla elde edilir. lekli bacaklar yarapa tekabl ederler ve 60 lek blmne ve bu blmlerin kesirlerine ayrlmlardr.

kinci bacak (AB) da, gzlemlenen yldzn asal yksekliini verecek olan ters sins (sins versus) lmne yarayan yatay skalaya sahiptir1: sin = MC/AC sin vers = AM/AC = 1 sin .

1Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen yer ve tarih, s. 92-96; (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 158-162); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: AlUrdnin Risalet-n Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi, ad geen yer ve tarih, s. 156-158.

50

A S T R O N O M

X. Mkemmel Alet

el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma, stanbul, III. Ahmet, 3329.

Bu Mkemmel Alet (el-le el-kmile), Meyyededn el-Urnin kendi buluu olarak nitelendirdiklerindendir. el-Ur, bu aleti 650/1252 ylnda m (Suriye) Hkmdar el-Melik el-Manr1 iin imal ettiini sylemektedir. Asl lm dzenei, 5. olarak bahsedilen aletin (Hareket Edebilir Nianghl Alet)inkine benzeyen bir sehpa zerinde bulunmaktadr, u kadar var ki altlk olarak i gren ha, bir halka tarafndan evrelenmitir. Ayaklara oturtulan delinmi diske, yukardaki u tarafnda

1 Eer el-Melik el-Manr (dnemi 637-644/1239-1246) ismi doruysa, verilen tarihte bir yanllk olmal. Verilen tarih doruysa sultan diye kasdedilen onun olu el-Melik el-Eref b. Ms b. el-Melik el-Manr brhm b. elMelik el-Mchid rkye (dnemi 644-661/1246-1263) olmaldr.

drtgen pirizma biiminde bir baln takld dikey olarak dnebilen bir payanda geirilmitir. Bu bala asl lm dzenei yerletirilmitir. 7. srada bahsedilen alette olduu gibi (ift Bacakl Alet), bu lm dzenei 2,25 m. uzunluunda ykseklik cetveli olarak adlandrlan bir cetvelden olumaktadr. Bu cetvel, ayn uzunlukta ve bala dikey olarak sabitlenmi iki payandann st ular zerine dndrlebilir bir biimde aslm ve iki nianghla donatlmtr. Kiri cetveli olarak adlandrlan, yk-

M E R A

R A S A T H A N E S N N

A L E T L E R

51

seklik cetvelinden 11/2 kere daha uzun olan ikinci bir cetvel, dikey olarak dndrlebilen payandann alt ucuna balanmtr. Bu cetvel, her iki cetvelin birbirine doru evrilmi, yzeyleri uzunlamasna birbirlerine temas edecek ekilde kesilmitir. Kiri cetveli 7 nolu alette olduu gibi uygun bir taksimatlandrmayla donatlmtr; ayn ekilde o alette olduu gibi bir yldz hedeflemede ykseklik asnn tamamlayannn kirii bu taksimatlandrma zerinde okunur. Bu alet drt gk istikametine uygun olarak dikilmi ve yere sabitlenmitir. 7. srada bahsedilen alet gibi bu alet de geniletilmi bir paralaks cetvelidir: Dikey

olarak dndrlebilen payanda, herhangi bir azimut iin ayarlanabilir. Buna uygun olarak bu aletin kullanm alan daha byktr. Bu ara, bir yldzn yksekliini ve azimutunu belirleme iine bal bir dizi astronomi probleminin zmne yarayabilir.2

Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen yer ve tarih, s. 96-104; (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 162-170); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: AlUrdnin Risalet-n Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi, ad geen yer ve tarih, s. 159-165.

Modelimiz: lek: Yaklak 1:2. Sert aa, srlanm. Toplam ykseklik: 220 cm. Metrik skala ile birlikte kiri cetveli pirinten, uzunluk: 167 cm. ki nianghl ykseklik cetveli pirin. Her iki cetvelin hareket eder bir ekilde zerine yerletirildii kundak dndrlebilir bir tarzda, pirin bir ibrenin 360 lik yine pirinten bir lekte pozisyon gsteren kaide zerine monte edilmi. (Envanter No: A 4.29)

52

A S T R O N O M

XI. Gk Kresi
Mera Rasathanesi gk kresi orijinalinin bize ulam olmas byk bir anstr. 1279 ylnda Meyyededn el-Urnin olu Muammed tarafndan yaplan grkemli kre 1562 ylnda Dresdene ulam olup 250 yldr oradaki matematik-fizik salonunda bulunmaktadr. Bu krenin nemine, daha 18. yzylda Carsten Niebuhr dikkat ekmiti. Dresdende bulunan bu eser, 144 mm. apndaki kreden ve de bronz halkalarndan olumaktadr. Kreye unlar hkkedilmitir: Derece taksimatl ekliptik ve ekvator, gk sembollerinin yerlerini snrlandran oniki enlem dairesi, yldz kmelerinin ereve izgileri ve glgelemeleri, yldz kmelerinin, gk sembollerinin ve baz mstakil yldzlarn adlar, deiik byklkte yldz diskcikleri, ekliptik ve ekvator kutuplarnn sembolleri ve yapmcnn ad. Kutuplara, eksen pimlerini sokmak iin kk yuvarlak delikler almtr. Kakma blgeler: Ekliptik altnla; ekvator, yldz diskleri, yldz kmelerinin adlar ve yapmcnn ad gmle; gk sembollerinin adlar dnml olarak altn ve gmle. Tpk hkketme gibi bu madeni kakma da, olduka usta bir sanatnn elinden ktn gstermektedir. Ufuk dairesi, meridyenin st yars ve ykseklik kadran derece taksimat iermektedir. Ufuk altnda bulunan ve ufka sabitlenmi olan meridyen yars, eksen pimlerini sokarak deiik kutup ykseklikleri iin dnme salayabilecek kk, yuvarlak ve birbirinden 5 derece uzak deliklerle donatlmtr.1

Rekonstrksiyonumuz orijinaliyle ayn boyutlara sahiptir. Kre: Pirin, gm kakma. 17. yzylda Avrupada imal edilmi orijinal ahap bir sehpa zerindedir, modelimizin sehpas pirinten. (Envanter No: A 1.03).

Drechser, Adolph: Der Arabische Himmelsglobus des Mohammed ben Muyd el-Ordhi vom Jahre 1279 im Mathematisch-physikalischen Salon zu Dresden, 2. bask, Dresden 1922, 19 sayfa ve 8 levha, zellikle s. 9 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, Frankfurt 1998, s. 261-289, zellikle s. 271). Konuyla

ilgili dier literatr: Beigel, Wilhelm Sigismund: Nachricht von einer Arabischen Himmelskugel mit Kufischer Schrift, welche im Curfrstl. mathematischen Salon zu Dresden aufbewahrt wird, Astronomisches Jahrbuch fr das Jahr 1808 (Berlin), s. 97-110 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 81-94; Jourdain, Aimable: Mmoire sur les Instrumens employs lObservatoire de Mragah, Magasin encyclopdique (Paris) 6/1809/43-101 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 95-153); Schier, Karl Heinz: Bericht ber den arabischen Himmelsglobus im Knigl. Schs. mathematischen Salon zu Dresden, Schier, Globus coelestis arabicus... ierisinde, Leipzig 1865, Additamentum s. 65-71 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 154-160); Khnel, Ernst: Der arabische Globus im Mathematisch-Physikalischen Salon zu Dresden, Mitteilungen aus den Schsischen Kunstsammlungen ierisinde (Leipzig) 2/1911/16-23 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 252-259).

M E R A

R A S A T H A N E S N N

A L E T L E R

53

STANBUL RASATHANESNN ALETLER

(984-88/1576-80)

Modelimiz: Pirin, asitle derecelendirilmi. ap: 50 cm. (Envanter No: A 4.09)

I. Halkal Kre
stanbul Rasathanesinin aletleri hakkndaki kitapta Halkal Kre (zt el-ala), ilk srada bulunmaktadr. Tayc vazifesi gren ufuk halkasnn bykl iin en az 4 metrelik bir ap nerilmitir. Ufuk halkas bir yana, bu alet, ncelikle sabit yldzlarn koordinatlarn belirlemeye yarayan 6 halkaya sahipti. Byklklerine gre bu halkalar: 1. Hareketsiz olarak kuzey-gney ynnde bulunan meridyen halkas, 2. Hareketli byk meridyen halkas, 3. Ekliptik halkas, 4. Kolur halkas (Arapa mile, tayan), 5. Ekliptik kutuplar boyunca devam eden son ikisi sada kesimektedir ve birbirlerine salamca baldr kk meridyen halkas ve 6. ki nianghla donatlm enlem halkas. Btn halkalar kompleksini tayan ufuk halkas, alt ubuk yoluyla ayn byklkteki bir temel halkaya baldr. Aletler kitabnn verdii bilgilere gre bu gzlem aracyla almak iin be kii gerekmekteydi.
stanbul yazmasndan, Topkap Saray, Hazine 452.

54

A S T R O N O M

stanbul yazmasndan, Saray, Hazine 452.

II. Duvar Kadran

stanbul Rasathanesi erevesinde Gnein ve gezegenlerin enlem izgisine var yksekliklerini bulmak iin meridyen ynne doru bir duvar kadran (labina) ina edilmitir. Bykl aa yukar 7 x 7 metre1.
Modelimiz: lek yaklak 1:10. Ahap, astarlanm; 50 x 50 x 80 cm. 2 Kadran ve nianghl ibre pirin, asitle ilenmi. (Envanter No: A 4. 13)

1 Tekeli, S.: lt-i

raadiye, a.y., s. 80, 108-109.

 ST A N B U L

R A SAT HANE S N N

AL E T L E R

55

stanbul yazmasndan, Saray, Hazine 452. Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap 50 cm. Her iki tarafna kaznm derece taksimatl balk pirinten, eksensel dndrlebilir. Nianghl ibre yarm dairenin evresinde ayarlanabilir. (Envanter No: A 4. 11)

III.
Yldzlarn Yksekliklerini ve Azimutlarn Belirlemeye Yarayan Dzenek
Bu dzenek, 1575-1580 yllar arasnda stanbul Rasathanesi iin Taiyyeddn el-Mr ynetiminde imal edilmi aletlerin ncsdr. Rasathanenin aletler kitab, Taiyyeddnin bunu gerekletirirken aml bir astronomun, evvelce Mera Rasathanesi iin yeniden yaplm ve mehur astronom bn e-ir tarafndan (8./14. yzyl) kullanlm olan aletine dayand bilgisini vermektedir. Hi kukusuz aml Astronom ifadesinde kasdedilen Meyyededn el-Urdir (bkz. s. 38ff). stanbullu astronomlar sahip olduklar modelin ifte kadrann bir yarm daire ile deitirmilerdir. lm dzeneini tayan silindir biimindeki yap, yaklak 6

metre yksekliindeydi. ap bildirilmemitir, fakat yapnn yksekliine dayanlarak yaklak 5 metreyi bulabilecei tahmin edilebilir. Azimut ve Ykseklik Aleti (le zt es-semt vel-irtif), adnn da iaret ettii gibi, ykseklik ve azimutlar bulmaya yaramaktayd. Aletler kitabnda zellikle Merkr ve Vensn problemli konumlarnn gzlemleri vurgulanmtr1.

1 Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s. 80-81, 109-110.

56

A S T R O N O M

IV. ift Bacakl Alet

stanbul Rasathanesinin aletler kitabnda drdnc srada sunulan gzlem arac prensipte, Ptolemenin paralaks cetveliyle ilikili grnyor. Ama Taiyyeddnin ve beraberinde alanlarn Mera Rasathanesinin daha ileri dzeyde gelitirilmi bir aletine, ift Bacakl Alete (el-le zt e-u beteyn), dayanm olduklar konusunda hibir kuku duyulamaz (bkz. Mera Rasathanesi aletleri no VII). Elbette alma alan ve yapnn boyutlar ile ekli Mera Rasathanesinin aralarndan olduka farkldr.

Modelimiz: ap 60 cm. Alt levha: 76 x 76 cm. (Envanter No: A 4.31)

Mera Rasathanesinin kiri cetveli, yaps bakmndan meridyen ynnde hareket eden bir lm dzenei iken ve bunu mteakiben Gne ve Ayn meridyene girdikleri srada tepe noktas yksekliklerini bulmaya hizmet etme hedefini kar, stanbul Rasathanesinin dzenei Gne ve Ayn yksekliklerini belirleme ve paralakslarnn lmleri bir yana, gece-gndz yldzlarn konumlarn gkyznn btn ynlerinde gzlemlemeyi olanakl klmaktayd. Ayrca, stanbul Rasathanesinin dier btn

 ST A N B U L

R A SAT HANE S N N

AL E T L E R

57

stanbul yazmasndan, Saray, Hazine 452.

aralar gibi bu ara da Mera Rasathanesindeki nclerinin iki kat byklndeydi. Metindeki aklama ve resimlerden, her iki kiri cetvelinin, her iki apraz cetvelle ve her iki dikey cetvelle birlikte, yldzl gkyz gzlemlerini ufuk dzlemi zerinde btn ynlere doru dndrlebilir ekilde konumlandrd grlmektedir. Daha alak ykseklikteki yldzlarn gzlemini salayabilmek iin bir merdivenden yararlanlyordur. Dnen basamakl odann amfi tiyatro gibi ekillendirilmi olma-

s gerektii anlalmaktadr. Ayrca, gzlemlerin iki kii tarafndan yapldna ve lm sonularnn alt tarafta duran dier bir kii tarafndan kaydedildiine iaret edilmelidir1.

1 Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s. 81-82, 111-113.

58

A S T R O N O M

V. Ahap Kadran

stanbul yazmasndan, Saray, Hazine 452. Modelimiz: Yarap 50 cm. Merkez noktasna kadar ayak ykseklii: 150 cm. Eskitme sert aa, mermer ayak. Hkkedilmi derece taksimatl pirin lek. (Envanter No: A 4.03)

stanbul Rasathanesinin beinci lm arac olarak, ap yaklak 4,5 metre olan bir ahap kadran gsterilmektedir. Aka grld zere, skala ahap zerine kaznmtr. Ara, silindir biiminde, her iki taraftan klen bir balk yoluyla bu balk maalesef metinde tarif edilmemi, fakat resimde grlmektedir bir stuna bir eksen yardm ile oturtulmutur. Bylece aygtn dikey ve yatay izgide dndrlebilirlii grlyor. Bu sayede alet, meridyen ynnde bulunmayan yldzlarn da yksekliklerini belirlemeye elverili hale gelmekteydi1.

1 Tekeli, Sevim: lt-i

82-83- 113-114.

raadiyye, ad geen yer ve tarih, s.

 ST A N B U L

R A SAT HANE S N N

AL E T L E R

59

VI. Paralaks Cetveli

Modelimiz: Sert aa, eskitilmi. Niangh uzunluu 80 cm. Metrik boylam derece taksimatl pirin skala. (Envanter No: A 4.05)

stanbul Rasathanesi aletler kitabnda1 altnc srada sunulan alet, daha nce Ptoleme tarafndan betimlenen paralaks cetvelidir (Arapas ki Delikli (zt es-subeteyn)). Meyyededn el-Ur, Ptolemenin tarifine gre yaplan bu cetveli ynden olduka yetersiz saymtr (bkz. H. Seemann Die Instrumente der Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen yer ve tarih, s. 104-107, zellikle s. 106; Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 170-173, zellikle s. 172). stanbul astronomlar, Meyyededn el-Urnin bu ekincelerini dile getirmemilerdir. Aletler kitabndaki tarifi maalesef ok ksadr. Sz edilmeyen pek ok ayrnty okurun bildii varsaylmtr. Birbirine bal her iki cetvele 12 arnlk, yaklak 6 metre, uzunluk verilerek, el-Urnin ekincesinden birisi kolaylkla bertaraf edilmitir. stanbul Rasathanesinde bat ve douya dndrlebilir cetvel, sadece meridyendeki Ay paralaksnn lmne deil, ayn zamanda bunun da tesinde uzun bacaklaryla gk cisimleri yksekliinin olabildiince doru lmne yaramaktayd.

stanbul yazmasndan, Saray, Hazine 452.

1 Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s. 83, 115.

60

A S T R O N O M

VII. Kirili Alet

Modelimiz: En 50 cm, ykseklik 61 cm. Sert aa, srlanm. plerde pirin akller.

stanbul Rasathanesi aletler kitabnda yedinci srada verilen Kirili Aletle Taiyyeddn, ncellerinin ekinoksal halkasn (bkz. Mera aletleri no IV) gelitirmek istemitir. Gnein ekinokslarda gzlemlenmesi artk ekvator halkas yoluyla olmayacaktr. Taiyyeddn, ekvator halkas ve ufuk dzlemi yerine, drt bacak zerine yatay olarak yerletirilmi, gney kenarnda duran ayn ykseklikteki iki stunlu dikdrtgen bir ereve ile i grmektedir. Stunlar birbirlerine ve erevenin kuzey kelerine, kiri ilevi gren ipler yardmyla balantya getiriliyorlar. Stunlar, bir genin ykseklii ve komu kenarlar olarak, sins asnn ekinokslarda evvelce llm olan yerin ykseklik asna tekabl edecek ekilde dorultulmutur. Olduka ksa tutulmu bu tarifte ller verilmemitir. Taiyyeddnin olabildiince detayl, derece taksimatl en byk lm cihazlaryla ncellerinden daha dakik sonulara ulama temel prensibi ve yazma eserin resimlerinde bulunan kiilerin beden byklkleri gz nnde bulundurulacak olursa, aletinin yaklak 3 metrelik bir uzunlua, 2,5 metrelik bir genilie ve yaklak 3,5 metrelik de bir ykseklie sahip olduu tahmin edilebilir1.

stanbul yazmasndan, Saray, Hazine 452.

rih, s. 83, 115-116.

1 Bkz. Tekeli, Sevim: lt-i

raadiyye, ad geen yer ve ta-

 ST A N B U L

R A SAT HANE S N N

AL E T L E R

61

Modelimiz: Yarap 80 cm. Eskitme sert aa. Mermer ayak. Merkez noktasna kadar ayak ykseklii 150 cm. Derece ve dakika taksimatl pirin skala. (Envanter No: A 4.01)

stanbul yazmasndan, Saray, Hazine 452.

VIII.
Yldzlar Arasndaki Mesefayi lmeye Yarayan Alet
stanbul Rasathanesi aletler kitabnda1 sekizinci srada, mucidinin Taiyyeddn olabilecei el-le elmebbehe bi-l-meni ad altnda bir lm dzenei verilmitir. Bu dzenek, ncelikle Vensn yarapn bulmak iin dnlmt. Daha yakndan incelendiinde, bu aletin hem ilevi bakmndan hem de yaps bakmndan ift Bacakl Aletin gelitirilmi bir versiyonu olduu grlr (bkz. No IV). Hareketli yaps sayesinde, bu ara boyutta lme yeteneine sahipti. Yay biimindeki lei (grld kararyla 60 ye blmlenmi), yukar ucunda ve merkezde dar ayla alan iki ahap bacaa balyd. Dikey ynde hareketli, tayc bacan tepe noktasna bir pim ile balanm ve d ucu klavuzdaki bir lekte aa ve yukar hareket ede1 Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s. 83, 116-118; ayn yazar; . Nasirddin, Takiyddin ve Tycho Brahenin rasat aletlerinin mukayesesi, ad geen yer tarih, 360-363.

bilen dier bir bacak, dikey mesafelerin lmne yaramaktayd. Ayrca, yatay bir lek her iki bacan tepe noktasnda bulunan bir menteeyle balantya geirilmiti ve alt taraftaki bacak zerinde bulunan bir yatak sayesinde ileri geri hareket ettirilebiliyordu. Bu lek, ufuk izgisindeki mesafeleri lmeye hizmet etmekteydi. Alete, dayandrlmak maksadyla hazrlanm bulunan (bizim resmimizde grnmyorlar) iki ubuk, lm sonularnn hemen kaybolmamas iin l bacaklaryla, yani arasna yerletirilmek suretiyle destek devini tayorlar.

62

A S T R O N O M

TYCHO BRA H EN N A LETLER

I. Ykseklikleri ve Azimutlar lmeye Yarayan Alet

Bu alet, Tycho Brahe tarafndan Parallaticum aliud, sive regulae tam altitudines quam azimutha expedientes olarak adlandrlmtr. Hem yaps hem de grd ilev bakmndan bu alet, Mera Rasathanesinin le zt el-ceyb ve-s-semt olarak adlandrlan aletine (bkz. Mera aletleri no VIII) tekabl etmektedir. Tycho Brahenin yapt tek deiiklik undan ibarettir: Mera Rasathanesi aletinde olduu gibi, dikey bacaklar artk iki tarafyla deil, sadece bir tarafyla yatay temel rayda kaymaktadr. Dairesel duvarn ap Tycho Brahede 5 metre, bacaklarn ve temel rayn uzunluklarnn toplam 3,5 metredir. Alet 1602 ylndan nce ina edilmitir.

lek 1:10. ap 50 cm. Balk ahap, eksensel dndrlebilir. Bacak bir kar arlkla kolayca dndrlmekte. Derece taksimatl pirin skala. (Envanter No: A 4.08)

Tycho Brahes Description of his Instruments and Scientific Work as given in Astronomiae instauratae mechanica (Wandesburgi 1598). Translated and Edited by Hans Roeder, Elis Strmgren and Bengt Strmgen, Kopenhagen 1946, s. 26.

T Y CH O

B RAHE ' N N

AL E T L E R

63

lek 1:4. ap 50 cm. Pirin, hkkedilmi. Btn halkalar her iki taraf hkkedilmi derece taksimatna sahip. (Envanter No: A 4.10)

II. Zodyak Halkal Kre

Tycho Brahenin halkal kresi, J.A. Repsoldun tahminine gre, 1570 ylndan nce imal edilmi olmal, Ptolemenin aletine ve Mera ve stanbul rasathanelerindekilere kyasla kendi trnn en basiti ve ayn zamanda en gelimi rneidir. Meridyen halkasnn ap 1,95 metredir. Dier halka, tayc halka, ekliptik halkas ve enlem halkas pirintendir. Enlem ve ekliptik halkalarnn her biri nianghldr.

Tycho Brahes Description of his Instruments, ad geen yer ve tarih, s. 52-55; J.A. Repsold, Zur Geschichte der astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih, s. 26-27.

64

A S T R O N O M

Modelimiz: lek yaklak 1:2. Yarap 80 cm. Merkez noktasna kadar ayak ykseklii 150 cm. Eskitme sert aa. Derece taksimatl pirin skala. (Envanter No: A 4.02)

III.
Yldzlarn Birbirlerinden Uzaklklarn lme Sekstant
Tycho Brahenin sextans astronomicus trigonicus pro distantiis rimandis olarak adlandrd bu sekstant, kendisinin zaman iinde hemen hemen zde olan versiyon halinde imal ettii bir modele aittir. nk kendi ifadesine gre, bu modelin kesin gzlem iin olduka uygun olduu ortaya kmtr. Sekstant, bir kasede bulunan nispeten byk bir kreye, bamsz hareket edebilir biimde bir pimle tutturulmutur. Bu, gzlemciye sekstant dikey ve yatay olarak doubat ve tam tersi ynde hareket ettirme olana salamakta ve sadece meridyenlerdeki ykseklii deil, ayn zamanda yldzlarn birbirlerinden uzaklklarn ve bylece konumlarn da belirleme olana vermektedir, tpk stanbul Rasathanesinin aletiyle mmkn olduu gibi (bkz. stanbul Aletleri no VIII). Her iki alette de, tespit edilen konumu bozmadan kaydedebilmek iin, aletin iki aa sopayla zeminden

desteklenmesi zellikle dikkat ekmektedir. Sekstantn bacak uzunluu yaklak 1,7 metreyi bulmaktadr. Kitaptaki resimlerin oransal byklne baklarak, aletinin 2,5 metre ykseklie sahip olduu tahmin edilebilir1.

Tycho Brahes Description of his Instruments, ad geen yer ve tarih, s. 72-75; Repsold, J.A.: Zur Geschichte der astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih, s. 28.

T Y CH O

B RAHE ' N N

AL E T L E R

65

Modelimiz: lek yaklak 1:2. Niangh uzunluu 1 m. Eskitilmi sert aa. Uzunluk derece taksimatl pirin skala. (Envanter No: A 4.06)

IV.
Paralaks Cetveli
Tycho Brahe tarafndan instrumentum parallaticum sive regularum olarak nitelendirilen alet, Ptolemenin rganon parallaktin adl aletinin gelitirilmi bir versiyonudur. Bu ara ahaptan imal edilmitir. Niangh baca 1.7 metrelik bir uzunlua sahiptir ve iki niangh tamaktadr. Ptoleme modelinden farkl olarak alt bacak ufka kadar lm yaplabilecek uzunluktadr. Bu bacak gereksinim duyulmadka bir yay tarafndan yukarda tutulur. Tm bir sehpa direine tutturulmutur. Bu alet zenit yaknndaki mesafeler lm iin kullanlmtr. Ptolemenin rganonunun kullanszl Meyyededn el-Ur tarafndan

farkedilmi ve Taiyyeddn el-Mr ise bunu kendisinin gelitirdii bir modelle deitirmiti (bkz. stanbul Aletleri no VI)1.
1 Tycho Brahes Description of his Instruments, ad geen yer ve tarih, s. 44-47; Repsold, J.A.: Zur Geschichte der astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih, s. 25-26.

66

A S T R O N O M

Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap 50 cm. Bir yz derece taksimatl oksitlenmi pirin balk. Cetvel, yarm daire yayna alttan dndrlebilecek ekilde yerletirilmitir. (Envanter No: A 4.12)

V.
Azimut len Byk Yarm Daire
Tycho Brahenin kitabnda semicirculus magnus azimuthalis olarak adlandrd bu alet, tahminen 1587 civarnda imal edilmitir. Yksek yarm dairenin gstergesi, daha kk taksimat deerlerini elde edebilmek iin merkez evresinde deil, yatay apn ularndan birine taklm olarak dnmektedir; merkezi, gstergenin dnme noktasnda yani silindirin merkezi dnda bulunan taksimatlandrmann nasl yapld ve okunduu maalesef verilmemitir... Demir azimut dairesinin ap 2,5 metredir. Dikey olarak yerletirilmi bir ha, ortadaki sabit bir mili tutmakta ve bu mil evresinde yarm daire dnmektedir; ayrca yarm daire yatay daireye dayanmakta ve zerinde kaymaktadr. Yarm dairenin ii bo merkezi direinde bir akul asldr (J.A. Repsold, Astronomische Mewerkyeuge, a.y., s. 25). Tycho Brahenin bu aletinin, Taiyyeddn el-Mrnin yksekliklerin ve azimutlarn belirlenmesi iin ayn ekilde imal ettii let zt es-semt adl aletiyle (bkz. stanbul Aletleri no III) ve onun aml ncsyle (bkz. s.44) olan benzerlii dikkat ekicidir. Fakat ncekilerde a cetvelinin dnme noktas, Tycho Brahenin aletinde olduu gibi eksantirik olarak deil, han merkezinde bulunmaktayd.

T Y CH O

B RAHE ' N N

AL E T L E R

67

Joan Blu, Atlas major, Amsterdam vd. 1662, cilt I.

VI.
Duvar Kadran
Tycho Brahe, quadrans muralisi ana alet sayyordu. Bu kadran 1587 ylnda yaplm olmaldr. Meridyen ynnde bir duvara yerletirilen bu pirin ara, Gne, Ay ve dier gezegenlerin le izgisinden geileri srasnda ulatklar yksekliklerinin (evc) bulunmasna hizmet iindi. 4 metrelik yarapyla ve hassas blmlenmi skalasyla bu ara, byk lde dakik lm sonularn mmkn olabiliyordu. Kadran, hareketli iki gz nianghyla donatlmtr. ki nianghn birisinden duvar boluuna (aa ve yukar hareket ettirilebilecek ekilde) yerletirilmi olan altn kaplamal silindir yoluyla gzlem yaplrd.

Modelimiz: lek yaklak 1:10. Astarlanm ahap. 50 x 30 x 80 cm. Kadran pirinten, derece skalas; 2 niangh ve ayarlanabilir niangh. (Envanter No: A 4.14)

Tycho Brahenin alma sahnesinin kadranla ve hepsi astronomi alanna ait olmayan dier aletlerle birlikte tablosu, stanbul Rasathanesi sahnesinin resmini anmsatmaktadr (bkz. s. 54)1. Duvar kadrannn slam dnyasnda el-Ban (4./10. yzyln ilk yars)den itibaren labina adyla bilindiine iaret edilmelidir. Byk boyutlarda ina edilen duvar kadran Mera (No. I) ve stanbul rasathanelerinin (No. II) aletler grubuna aittir.
1 Tycho Brahes Description of his Instruments, ad geen yer ve tarih, s. 28-31; Repsold, J.A.: Zur Geschichte der astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih, s. 24-25.

68

A S T R O N O M

Modelimiz: lek yaklak 1:10. Yarap 50 cm. Ykseklik 110 cm. Eskitme kayn aac. Pirin skala (Envanter No: A 4.04)

VII.
Ahap Byk Kadran
Tycho Brahe, Quadrans maximus adl kadran kendisinin verdii bilgiye gre, aletler kitabn (1602) yazmasndan 26 yl nce, yani 1576da Augsburgda yapmtr. Bu aletin yarap yaklak 6 metre idi. Kadran, alt taraf dzgn kesilmi olup ar bir iskele zerinde yatay olarak saa sola dndrlebilecek ekilde mee bir stuna okuma dzenei olmakszn oturtulmutur. Kadran ak havada kalm ve birka yl sonra kullanlamaz hale gelmiti. Gzlem iin iki delik niangh kullanlmtr (Tycho Brahes Description of his Instruments, a.y., s. 88-91; Johann A. Repsold: Zur Geschichte der astronomischen Mewerkzeuge, a.y., s. 21-22). Tycho Brahenin bu ale ti Taiyyeddn el-Mrnin hemen hemen ayn zamanda ina ettii ahap kadranla (stanbul Rasathanesi Aletleri no V) byk lde benzerlik gstermektedir. Tycho Brahenin stanbuldaki alet hakknda bilgi sahibi olmu bulunmas mmkndr. Bu aletin daha erken bir modelinin, mesela Mera Rasathanesindekinin (bkz. s. 44), slam dnyasnda yaygn olmas ve sz konusu iki alete de rnek tekil etmesi mmkndr ve hatta bana gre daha muhtemeldir.

69

SEMERKANT RASATHANES
Semerkant Rasathanesi, Timurun torunlarndan Muammed araay b. hru Ulu Bey (796853/1394-1449) tarafndan kurulmutur. Ulu Bey bizzat astronom idi ve giriiminde kukusuz Mera Rasathanesinden esinlenmiti. Binann tam olarak ne zaman yapld ve bitirildii bilinmemektedir. Abdurrezzk [es-Semerqand Mala-i Sadeyn ve-Mecma-i Bareyn adl eserinde] 823/1420 yl olaylarn anlatrken, bu ylda kurulan medrese, tekke balamnda bir rasathanenin inas hakknda bilgi vermektedir, ancak bundan, rasathanenin gerekten bu binalarla ayn zamanda doduu sonucunu karmak gtr.1 Bu, Arap-slam kltr evresinin en nl rasatha-

Modelimiz: lek yaklak 1:30. Astarlanm ahap; temel yzey: 80 x 60 cm. (Envanter No: A 5.04)

nelerinden birisi olmu, fakat kalntlar 20. yzyln ilk on ylna kadar mehul kalmtr. Rasathanenin bir blm, ilk olarak eski bir belgedeki iaretlere dayanarak rasathanenin yerini kesin olarak tespit etmi olan devlet memuru Wjatkinin bakanlnda

1 Barthold, Wilhelm: Ulu Beg und seine Zeit, Almanca eviri ve dzenleme Walter Hinz, Leipzig 1935 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 54,

70

A S T R O N O M

Kazlar sonrasnda Semerkant Rasathanesinin ksmen restore edilmi sekstant. (Sa stte: Modelimiz. Kesit). Frankfurt 1998) s. 163.

ortaya karlm ve Takent Rasathanesinin tannm astronomu Ossipoff, ilk fakat olduka kaba lmleri yerinde yrtebilmitir.2

Rasathane, yaklak 21 metre yksekliinde, doubat ynnde 85 metre eninde ve kuzey-gney ynnde de 170 metre eninde dz bir tepede bulunmaktayd3.

Ulu Bey Rasathanesinin bulunduu tepeden kesit4.

Graff, K.: Die ersten Ausgrabungen der Ulugh-BekSternwarte in Samarkand, Sirus ierisinde (Leipzig) 53/1920/169-173, zellikle s. 170 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 55, Frankfurt 1998, s. 363-367, zellikle s. 364).

3 Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve tarih, s. 274-275. 4 Graff, K.: ad geen yer ve tarih, s. 170 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 54, s. 364).

SEMER K A N T

R A S AT HANE S N N

AL E T L E R

71

Semerkant Rasathanesinin sekstantyla yaplan gzlemin temsili, G.A. Pugaenkovaya gre.

Semerkant Rasathanesi kulesinin temelinin izdm.

Geriye kalan izler, yaklak 46 metre apnda dairesel bir temelin szkonusu olduu dncesine gtrmektedir. Silindir biimindeki binann yerden yksekliinin yaklak 30 metre olduu tahmin edilmektedir. Hesaplama, meridyen ynnde, basamaklarla donatlm iki daire yay arasnda bulunan ok fazla tahrip edilmemi skalann yarapna dayanmaktadr. Bu alet, yaklak 60 metre apndaki Rey Rasathanesinin sekstantnn ileri seviyede gelimi biimidir. Kompleksin tahmini olarak tannan yatay izdm, ok byk boyutta bir rasathane izlenimi vermektedir. Semerkant Rasathanesinde kullanlan aletler byk lde, nemli bilginlerinden yseddn el-Knin Risle der er-i lt-i Raad5 adl eserinde iledii alet

lerden olumaktayd6 1. ki Bacakl Alet, 2. emberli Alet, 3. Ekvatoriyal ember, 4. ki ember, 5. el-Far Sektant, 6. Azimut ve Ykseklik Belirleme Aleti, 7. Sins ve ters sins belirleyen alet, 8. Kk emberli Alet.7

12-13, 818 H., bkz. de Goeje, M.J. Catalogus codicum orientalium Bibliothec Lugduno-Batav, Cilt 5, Leiden 1873, s. 245); ed. Barthold, W.: Ulubek i ego vremja adl kitabnda, Mmoires de lAcadmie des Sciences de Russie ierisinde, 8e srie, vol. 13, no. 5, Petersburg 1918 (app. I); Kennedy, E.S.: Al-Kshs Treatise on Astronomical Observational Instruments, Journal of Near Eastern Studies (Chicago) 20/1961/98-108; ayrca bkz. Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve tarih, s. 283.

5 Elyazma Leiden, niversite Ktphanesi, Or. 945 (foll.

Daha fazla bilgi iin bkz. Smolik, Julius: Die Timuridischen Baudenkmler in Samarkand aus der Zeit Tamerlans, Wien 1929, resim no. 89; Pugaenkova, G.A.: Architektura komposicia observatorii Ulugbeka, Obestvennye nauki v Uzbekistane ierisinde (Takent) 13/1969/30-42; Golombek, Lisa ve Wilber, Donald: The Timurid Architecture of Iran and Turan, Princeton 1988, Cilt 1, s. 265267, Cilt2, no. 96. 7 Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu Margha, ad geen yer ve tarih, s. 17 (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 83).

72

A S T R O N O M

HNDSTAN MOOL MPARATORLUUNDA RASATHANELER

Genel Bilgiler ve Jaipur Rasathanesi

Timur Semerkantnda Sultan Ulu Bey ve astronomlar tarafndan byk bir titizlikle yrtlen astronomi ve matematiksel corafya almalar, Babrn 932/526 ylnda Mool mparatorluunu kurmas sonucu siyasi gle birlikte Hindistana kaymt. Orada 18. yzyln balarna kadar ortaya kan astronomik gzlem aralar ve yer izelgeleri, Semerkant astronomlarnn almalarnn ileriye tanmas olarak anlalabilir1.

Modelimiz: lek 1:100. Temel taban bykl 130 x 110 cm. Ahap ve plastik malzemeler (Envanter No: A 5.02)

16. yzyln ortalarndan itibaren Hindistanda srdrlen almalar, Hindu bilgin ve devlet adam Jai Sing Sav (1686-1743)nin youn ve heyecan verici gayretleriyle son noktasna ulamtr. Byk kompleksten oluan Semerkant Rasathanesinin nnden etkilenerek Delhi, Jaipur, Benares, Ujain (Ujjain) ve Madura kentlerinde olaanst boyutlu aletlerle donatlm byk rasathaneler ina ettirmitir. Bu rasathaneler 1722-1739 yllar arasnda kurulmutur. lk rasathane, Delhide kurulan Jantar Mantar (Yantra Mantradan bozulmu) adl rasathanedir.

1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 193ff.

J A PU R

R AS AT HANE S

73

Jaipur Rasathanesinin krokisi, G.R. Kaye tarafndan izilmitir.

G.R. Kayein2 ve W.A. Blanpiedin3 mkemmel almalar, bundan ksa bir zaman nce bizim iin ekilen fotoraflar, her iki rasathanenin modellerini enstitmz atlyesinde ina edebilmemize imkan salamtr.
2 The Astronomical Observatories of Jai Singh, Calcutta 1918; ayn yazar: A Guide to the Old Observatories at Delhi; Jaipur; Ujjain; Benares, Calcutta 1920. 3 The Astronomical Program of Raja Sawai Jai Singh II and its Historical Context, Japanese Studies in the Hisory of Science ierisinde (Tokyo) 13/1974/87-126.

74

A S T R O N O M

En nemli Aletler:
Samr Yantra, Hindistan rasathanelerinde bulunan aletlerin en by olan bu alet, yaklak 27,50 metre (90 ayak) yksekliinde ve 44,80 metre (147 ayak) uzunluundadr. Bu bir ekinoksal gne saatidir ve meridyen ynnde dzenlenmi dik al bir gnomondan (glge dren) olumaktadr, herbiri 17,50 metre (49 ayak ve 10 in) yarapndaki iki kadrana baldr. Genel yap itibariyle Delhi Rasathanesinin aletine benzemektedir, ama iyiletirilmi bir yaps ve daha byk bir skalas vardr. Her iki duvarn altna, yer yzeyinden alak bir sekstant ina edilmitir. Bu sekstantlarn gerekten ilevsel olup olmadklar kukuludur. Delhi Rasathanesinde sadece bu yerde bir sekstant vardr.

Rvalaya Yantra, Ekliptik Aleti, 12 gne saatinden olumaktadr, bunlardan her biri bir bur iin belirlenmitir.

Jai Prak dilimli iki i bkey yarm kreden olumaktadr. Bu krelerin i yzeylerinde ykseklik ve azimut daireleri bulunmaktadr. Ykselme (ul) ve alalmalar (zevl) iaretlenmitir. Kreler zerine, glgeleri Gnein yksekliini belirlemeye yarayan apraz teller gerilmitir. Delhi Rasathanesinde bu amaca ynelik sadece bir yarm kre vardr.

Kapla, ap 3,45 metre (111/3 ayak) olan iki yarm kreden olumaktadr. Bir krenin kenar ufuk dairesini, dier krenin kenar ise en uzun gn gstermeye mahsus daireyi temsil etmektedir. lk krenin i yzeyi meridyen izgilerini, dierinin yzeyi ise ykselileri (ul) bulundurmaktadr. Bu ara Delhi Rasathanesinde bulunmamaktadr.

J A PU R

R AS AT HANE S

75

Rm Yantra, dik izdml silindir biimindeki usturlaba tekabl etmektedir. st ak olan bu aletin ortasnda bir direk bulunmaktadr. yzeyler ykseklik ve azimut gzlemi yapmaya ynelik tanjant skalalar tamaktadr. Bu tarz iki byk alet Delhi Rasathanesinde, daha kk drt tanesi ise Jaipurda bulunmaktadr. G.R. Kaye, drt aletin nn daha sonradan tamamlayc olarak ina edildii grndedir. O, bu yzden, onlardan sadece bir tanesini kubak krokisine almtr.

Digama Yantra, azimutlar bulmaya yarayan bir alettir. Benzer aletler Ujjain ve Benares rasathanelerinde bulunmaktadr. Delhide ise yoktur.

Dakshiovitti Yantra, stanbul Rasathanesinden (stanbul Rasathanesi Aletleri no II) bildiimiz, bir duvar zerinde bulunan ifte kadrandr. Jaipur kadranlarnn her birisi yaklak 6 metre (20 ayak) yarapndadr.

(Arka taraf) Narivalaya Yantra, yaklak 3 metre (10 ayak) yarapnda silindir bir duvar, gne saati ilevine sahiptir.

Unnata Yantra, yaklak 5,35 metre (17 1/2 ayak) apnda dereceli bir pirin halka. Dikey bir eksen evresinde dnebilecek ekilde tesis edilmitir. (st sada daha kk bir Samr Yantra grlmektedir).

76

A S T R O N O M

Delhi

Jantar Mantar Rasathanesi

Bu rasathane, Hindistandaki Mool Hkmdarl esnasnda kurulmu olan rasathanelerin (1134/1722) ilkidir ve aadaki aletleri ierir:

Modelimiz: lek 1:100. Temel tabla 130 x 80 cm. Ahap ve plastik malzemeler. (Envanter No: A 5.01)

1. Samr Yantra, Jaipur Rasathanesinin ayn adl aletine tekabl etmektedir. Temel yzey doudan batya yaklak 38 metre (125 ayak), kuzeyden gneye yaklak 36,50 metre (120 ayak). Ykseklik yaklak 20,75 metre (68 ayak), kadranlarn yarap yaklak 15 metre (491/2 ayak).

2. Jai Prak, Jaipurdaki ayn adl aletin benzeri.

DELH

R AS AT HANE S

77

3. Rm Yantra, Jaipurun ayn ad tayan aletiyle kr. Duvarlarn ve direin ykseklii binann i yarapna tekabl etmektedir. Direkten duvara kadar yaklak 7,50 metre (24 ayak ve 61/2 in). Direin ap yaklak 1,60 metre (5 ayak ve 31/2 in).

4. Mira Yantrann kuzey batsnda bulunmakta ve bir binada drt deiik aleti birletirdii iin Karma Alet olarak adlandrlmaktadr. Bu aletler arasnda, bir yanda bulunan dereceli iki yarm dairesi olan bir gnomon, meridyen yksekliklerini bulmaya yarayan dier bir dereceli yarm daire

(Dakshiovitti Yantra, bkz. Jaipur blmndeki ayn ad tayan alet) ve kuzey dnencesinin enlem dairesini temsil eden ve Delhinin ufuk dzlemi (2837) ynnde 5 lik bir eim gsteren dereceli geni daire vardr.

R A S A T H A N E L E R

78

ASTRONOM ALETLER

lm Aletlerindeki Hatalara Dair

Kiinin tasarlad kesinlie lm aralar imalinde ulalamamas nedeniyle, ister yzeylerin doruluunda ve ister ksmlarn veya deliklerin doru yere yerletirilmesinde, dolaysyla bu eylerde veya ayarlarnda da hatalarn ortaya kmas kanlmazdr. Hemen hemen btn imalatlarda, grnrgrnmez hatalar mevcuttur. Eer alet ahap ise erilmeye urar, bilhassa, bu alet gnee ve neme maruz kalan bir yerde duruyor ise. Teorik bilgiye, elbecerisi tecrbesine ve itinaya gre, hatalar daha byk veya daha kktr. Gzlemcinin ayarlama ve lmedeki pratii, ayarlama aracnn gvenilirlii ve benzeri dier eyler de buna ilave edilebilir. Kim, herkesin n pratii olmakszn emir zerine lmler yapabileceine ve her lm aletinin doru sonular verdiine inanrsa, yanlg ierisindedir. Bu tr sonular hedefleyen kii, evvela, yapt lme, aletinin gvenilirlii hakkndaki bilgiye ve lmdeki tecrbesine inanana kadar aletlerin etd ve lmede hakimiyet kazanabilmek iin gerekli uzun zaman harcamaldr1. bn Ynis2 (. 399/1009)

Eilhard Wiedemannn evirisi.

1 Bkz. E. Wiedemann: Zur islamischen Astronomie, ad geen yer ve tarih, s. 122 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften, Cilt 2, s. 906 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, s. 78).

Kitb ez-Zc el-Kebr el-kim, baz blmleri yaynlayan ve Franszcaya eviren A.-P. Caussin de Perceval, Notices et extraits des manuscripts de la Bibliothque nationale et autres bibliothques ierisinde (Paris) 7, 12/1803-04/16-240, bu metin s. 80/81-82/83 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 24, Frankfurt 1997, s. 54-278, bu metin s. 118/119-120/121).

U S T U R L A P L A R

79

Usturlaplar

Astronomi tarihinde en yaygn ve en popler alet olan usturlap, Arap-slam kltr evresine slamdan nce ve slamn ilk dnemlerinde Yunan bilimlerinin yrtld dou Akdeniz havzasnda bulunan Pers, Suriye ve dier merkezlerden gelmitir. En basit biimiyle usturlap, tahminen milattan nce 2., belki de hatta 4. yzylda, Yunanlarca bilinmekteydi. Usturlabn icad, Hipparkos (m.. 2. yzyl), Apollonios (m.. 2. yzyl) ve Eudoksos (m.. 4. yzyl) adlarna balanmaktadr. Her halkarda Ptoleme, kresel yzeyin dzleme projeksiyonu hakkndaki eserinde usturlaptan sz etmitir1. Usturlap, Antikan sonlarna doru belirli bir geliim aamasndan gemi grnmektedir. Bilim tarihisi bn Nedm (4./10. yzyl), skenderiyeli Theonun (M.S. 4 yzyl) usturlap kullanm hakkndaki bir eserinden (Kitb el-Amal bi-l-Asurlb) haberdard2. Bu kitabn, 2./8. yzylda Kitb f Zt e-afi ve-hiye elAsurlb adyla, Ptoleme ad altnda Arapaya tercme edilen eserden ibaret olduu anlalyor. Byle bir kitab, tarihi el-Yakb (3./9. yzyl) ayrntl bir biimde tantmaktadr3. Usturlap, 1./7. yzylda deilse de, 2./8. yzylda Arap-slam kltr evresine ulam olmaldr. Bildiimiz Arapa kitap adlar, bize ulaan fragmentler ve kitaplar, 2./8. ve 3./9. yzylda slam dnyasnda usturlaplar hakknda ortaya kan kitaplarn pratik astronomiye ilikin olduka zengin bir literatr oluturduklar izlenimini vermektedir. Bu literatrn gnmze ulaan teorik ksm, Arap-slam kltr evresindeki usturlap tarihinin yaratc evresinin 9./3. yzyln ilk yarsnda kendini gsterdii inancn kazandrmaktadr. Usturlap, bir tr kardan ask sistemi ile gzlem-

Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, Erlangen 1920 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 35, Frankfurt 1998, s. 1-33), s. 6. 2 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 102. 3 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 173-180.

de dik olarak kullanlan tanabilir bir alettir. Onun byk bir paras sabit disktir. Bu diskin zerine, paralel ve dikey daireleriyle (Muanara ve Azimut Dairesi) ufkun bir noktadan, genellikle dnya kutbundan hareketle projeksiyonu yaplr. Ufuk izgisi, diski Muanara ve Azimut Dairelerinin projeksiyonuyla yeryz stnde bulunan yarm gkkreye tekabl eden st ve yeryz altnda bulunan yarm gkkreye takabl eden alt iki paraya ayrr. Bu alt paraya, diskin merkez noktasndan dar doru uzanan bir dizi daire yay izilmitir, bunlar saat izgileri olarak nitelendirilir. Burada dikkat edilmesi gereken ey, saatlerin saylmasna eskilerin adetlerine uygun olarak, gnein douundan itibaren balanmasdr. Aletin bir dier ana paras, masif olmayan, aksine oymal hareket ettirilebilen bir disktir. Bu diskin zerinde, burlarn saysna uygun olarak 12 blme ve tekrar 30 ar alt blmlere (btnn 360 eit ksma) ayrlan (burcun) ekliptik izdm grlr; ayrca en byk ve en ok bilinen baz sabit yldzlarn izdm de grlr. Bu, rmcek veya a [ankebt veya ebeke] olarak adlandrlan hareketli disk, sabit diskin merkez noktasnda bulunan bir eksen evresinde dndrlebilir. rmcein dndrlmesiyle sabit yldzlarn gnlk dnleri, sabit uygun bir ufukta temsil edilebilir. rmcee zel bir pozisyon verildiinde, zerinde bulunan yldzlarn, burlarn, gnein ve bir anlamda gezegenler de dahil olmak zere herbirinin ufuk zerindeki ykseklik ve azimutlar, dorudan doruya rmcein altnda bulunan disk zerinde okunabilir. Gnein biraz nce bulunduu bur yerinin dmdeliinden, yahut saat izgili burtaki Gnein tam karsnda duran noktann dmdeliinden, gnein douundan ve batndan itibaren geen saatler bilinebilir ... . Usturlapla, bu ana konumlarda bulunan yldzlar dorudan doruya belirlenebilir. Yalnzca hangi yldzn, ufkun dou ve bat ksmnda, diskin dikey ap olan meridyen izgisinin st ve alt ksmndaki

80

A S T R O N O M

rmcein ilgili konumunda bulunduunu kontrol etmek gerekmektedir. rmcee, gkkresinin o andaki pozisyonuna tekabl eden konumu verebilmek iin, yukarda sunulan astronomik verilerden birisi, rnein bir yldzn veya Gnein ufuk zerindeki ykseklii, Gnein douundan itibaren geen saat vb., bilinmelidir. rmcein dndrlmesiyle yldz, ykseklie tekabl eden Muanaraya yatrlr, veya saat verisinde, daha dorusu gece saati verisinde, Gnein burtaki konumu ve gndz saati verisinde bu konumun tam karsnda duran nokta ilgili saat izgisine yatrlr. Bylece rmcek istenilen konumu gsterir. Bahsedilen bu birka problem dnda, bir dizi astronomi ve astroloji problemi usturlapla mekanik olarak, hemen hemen hi hesaplama yapmakszn zlebilir.4 Modern araratrmaclar, Arap-slam astronomisinin bu ana aletinin teknik, sanatsal ve yazn bakmndan, yzyllar boyunca geirmi olduu devasa geliimi, slam bilim tarihinin dier pek ok alanndan daha youn olarak ele almlardr. Yaygn ekliyle usturlap veya dzlem kre (planispherium, dier bir deyile gkkresinin dzleme aktarlm ekli), Arapas asurlb musaa veya asurlb sa, yerlerin enlem dereceleri iin geerli ve yatay koordinatlar hkkedilmi olan birden dokuza kadar i disklere (afa, o. afi) sahiptir. Usturlabn dier paralar unlardr: Urve veya abs = kulp; ala veya ila = halka; ucre, kuffe veya av = Dbkey daire biiminde kenar veya dereceli kemer (Limbus); umm = ana, aletin, iinde i disklerin ve rmcein bulunduu asl paras; ankebt veya ebeke = rmcek veya a; vech = anann i yz; ahr = anann arka yz; ide = a cetveli (gsterge), diopter; abetn veya ayetn = a cetvelinin iki sivri ucu; libne, daffe veya hedef = niangh; sukbetn = nianghn iki nian alma delii; miver, ub = eksen, anann, i disklerin ve rmcein ortasnda bulunan bir delie sokulan ve bunlar bir arada tutan pim; feres = at, eksenin ucundaki delie sokulan, diskleri ve rmcei

anada sabitleyen srg5. Usturlabn pek ok eidinin olmas, Arap-slam dneminde kaydettii geliimin seviyesini gstermektedir. 4./10. yzyldan 5./11. yzyla gei dnemine kadar bilinen tiplerini Eb Reyn elBrn, byk lde hocas Eb Sad Amed b. Muammed es-Sicz (4./10. yzyln 2. yars)nin6 kitabna dayanarak stb el-Vuch el-Mmkine7 adl eserinde tarif etmitir. Usturlaplarn deiik trleri hakknda imdiye kadar yaplan aratrmalardan, bunlarn ortaya kmalarnn karma usturlap (mzc el-asurlb) kavramyla balantl olduu grlmektedir. Bunlarda yaplan ey, kuzey ve gney usturlaplarnn zelliklerini tek bir usturlapta birletirmektir. Daha 3./9. yzyln ilk yarsnda Araplar, J. Frankn8 ifadesiyle, ncellerinden alnan biimiyle yetinmediler. Bu biimde, gkkresinin Olak dnencesinin kuzeyinde bulunan blmnn, gksel ekvatora paralel bir dzleme veya bunun kendisinin zerine izmilerdir ve bu ekilde oluan usturlab gney, dierini de kuzey usturlab olarak adlandrmlardr. Gney usturlapbnn ne zaman ortaya kt belgelenemiyor, ama her halkarda bu usturlap iin de bir kuram ileri sren el-Fernden nce olduu sylenebilir. el-Brn9, gney ve kuzey usturlaplarnn eitlerini kitabnn u blmnde tanmlamtr: Keyfiyyet Cem Nevey el-Asurlb e-iml ve-l-Cenb veMzc Eklih Baih bi-Ba. Bunlar rmcek eklinin, zellikle de bur eklinin hatrlatt nesnelere gre adlandrlmtr. Burada, usturlabn dnn biimi yaygn usturlap-

Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, ad geen yer ve tarih, s. 4-5 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 45.

5 Woepcke, Franz: ber ein in der Kniglichen Bibliothek zu Berlin befindliches arabisches Astrolabium, Berlin 1858, s. 1-3 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 86, s. 3-5). 6 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 225-226. 7 a.e., Cilt 6, s. 268. 8 Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, ad geen yer ve tarih, s. 8 (Tekrarbasm: s. 8). 9 stb el-Vuch el-Mmkine, Elyazma stanbul, Ahmet III, 3505 (sayfalar numaralandrlmam).

U S T U R L A P L A R

81

lardan farkllk gstermemektedir10. el-Brn tarafndan tarif edilen eitleri unlardr: el-asurlb el-muabbel (trampet biiminde usturlap, aadaki resmin sanda), el-asurlb el-s (mersin aac formunda usturlap, aadaki resmin

solunda), eitli biimdeki bu usturlaplarn rmceklerinin veya alarnn izimleri:

el-Brn, stb, yazma III. Ahmet, 3505. el- Asurlb el-Musaran (yenge biiminde usturlap) u alara sahiptir:

el-Brn, stb, yazma, Carullah 1451, v. 23a.

10 Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, ad geen yer ve tarih, s. 9 (Tekrarbasm: s. 9).

82

A S T R O N O M

Yenge biimindeki usturlabn ykseklik daireleri: el- asurlb el-misar (cetvel biiminde usturlap) u alara sahiptir:

el-Brn, stb, yazma III. Ahmet, 3505.

el-Brn, stb, yazma, Carullah 1451, fol. 23a.

el- asurlb ez-zevra (gemi biiminde usturlap) u alara sahiptir:

el- asurlb e-alb (ha biiminde usturlap) u alara sahiptir:

el-Brn, stb, yazma, Carullah 1451, v. 29b.

el-Brn, stb, yazma, Carullah 1451, v. 30b.

U S T U R L A P L A R

83

el-asurlb el-levlab (spiral biiminde usturlap) u alara sahiptir:

Libros del saber de astronomadan

el-Brn, stb, yazma, Oxford, Bodl., Marsh 701, v. 274b. el-Brn (. 440/1048)nin lmnden eyrek yzyldan daha az bir sre sonra evrensel usturlaplar ortaya kmtr. Bunlar artk, sadece belirli enlem dereceleri gereksinimine gre imal edilen i disklerle donatlm deillerdi. Bilindii kadaryla bu yndeki ilk adm Eb el-asan Al b. alef atmtr. Onun adn tayan usturlap, daha sonraki yzyllarda ekkziyye olarak adlandrlmtr. Bu aletin11 an Libros del saber de astronoma adl eserde bulunan bir izim sayesinde tanmaktayz. An st yars, muanaralar ve azimut daireleri11 Astronomical Instruments in Medieval Spain, Santa Cruz de la Palma 1985, s. 90; El legado cientfico Andalus. Museo Arqueolgico Nacional, Madrid 1992, s. 235; Calvo, Emilia: La lmina universal de Al b. Jalaf

nin an oluturur; alt yars ise yldz pozisyonlarn tar. Al b. alefin bu aleti hakkndaki ayrntlar, onun risalesinin Libros del blme gney kutuptan projeksiyonu yaplrd. Araplar Yenge dnencesinin gneyinde bulunan gkkre blmnn Kuzey Kutbundan ayn dzleme sterografik izdmn de saber de astronoma adl eserde bulunan Kastilce evirisinden renmekteyiz12. Astronomi tarihinde, ayn projeksiyonlu dier bir alet daha tannmaktadr. Bu alet, yaklak ayn zamanda Endlste ortaya km ve byk astronom brhm b. Yay ez-Zerl (veya Zerll, 5./11. yzyln 2. yars)nin adyla tannmtr. Onun Arap-slam dnyasnda afa zerliyye ve modern aratrmalarda ise evrensel disk olarak bilinen usturlab da yine Libros del saber de astronomada ayrntl bir ekilde tarif edilmitir.

(s. XI) en la versin Alfons y su evolucin en instrumentos posteriores, Ochava esperay astrofsica. Textos

y estudios sobre las fuentes rabes de la astronoma de Alfonso X., ed. Merc Comes, Honorino Mielgo y Julio Sams, Barcelona 1990, s. 221-231.

12 Ed. Manuel Rico y Sinobas, Cilt 3, Madrid 1864, s. 1132; Emmanuel Polle, Un instrument astronomique dans loccident latin, la saphea, Studi Medievali ierisinde (Spoleto), serie terza 10/1969/491-510.

84

A S T R O N O M

evirisi verilmitir13 (bkz. s. 118). ez-Zerlnin usturlab sadece bir tek diskten olumaktadr. Bu diske, gksel ekvatorun ve paralel ve dikey daireleriyle ekliptiin, Ko veya Terazi balang noktasndan itibaren gndnm tayc dzlemi zerine izdm salanr. Ko veya Terazi noktas ayn zamanda her bir ufkun dou ve bat noktas olduundan, bu disk btn enlemler iin geerlidir. Ufuk, projeksiyon merkezinden geen dz bir izgi olarak temsil edilir. Bu izgi, merkez noktasnda dndrlebilen ve taksimatlarla donatlm bir cetvel yoluyla gsterilir. Diskin kenarndaki derece taksimat yardmyla cetvele, ufkun gkkresinde ekvator karsnda ald pozisyona karlk gelecek ekilde bir konum verilir. Arka taraf genel olarak olaan usturlabn arkasyla ayndr, yalnzca zerinde fazladan, Ayn seyrinin temsil edildii kk bir daire bulunmaktadr.14 Al b. alefin eseri ve usturlabndan olmasa da, ez-Zerlnin risalesinden ve aletinden, usturlabn daha sonraki geliimine byk bir etki geldii anlalmaktadr. Astronomi yaznna ve usturlap yapm sanatna gelen bu etkinin nemini, Emmanuel Poulle15, Un instrument astronomique dans loccident latin, la saphea zerine yapt aratrmada olaanst bir biimde ortaya koymutur. Bu etki, 13. yzyln balarndan 16. yzyla kadar devam etmitir, yani Avrupa ez-

Bu eserde, ez-Zerlnin hkmdar el-Mutemid b. Abbd (dnemi: 461-484/1068-1091)a ithaf edilen risalesinin orijinalinden yaplm Kastilce

13 Ed. Manuel Rico y Sinobas, Cilt 3, Madrid 1864, s. 135-237; kr. Jos M. Mills Vallicrosa: Un ejemplar de azalea rabe de Azarquiel, Al-Andalus ierisinde (Madrid ve Granada) 9/1944/111-119 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 40, Frankfurt 1998, s. 233-243). 14 Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, ad geen yer ve tarih, s. 32 (Tekrarbasm: s. 32); bkz. Nallino, C.A.: Asurlb, Enzyklopdie des Islm, Cilt 1, Leiden 1913, s. 521-522 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 87, Frankfurt 1998, s. 363-365, zellikle s. 364-365); King, D.: On the Early of the Universal Astrolabe in Islamic Astronomy, and the Origin of the Term Shakkzya in Medieval Scientific Arabic, Journal for the History of Arabic Science ierisinde (Aleppo) 3/1979/244-257. 15 Studi Medievali ierisinde (1969), ad geen yer ve tarih.

Zerlnin evrensel diskini ve buna dair yazd eserini, X. Alfons tarafndan hazrlatlan Libros del saber de astronoma adl astronomik eserde yer almasndan yarm yzyl nce tanmtr. Walter Arsenius (1570 civarnda)un, Erasmus Habermel (1585 civarnda)in ve John Blagrave (1585 civarnda)nin16 usturlaplar Avrupada imal edilmi bu tr usturlaplarn en genleri ve sanatsal bakmdan en zarifleridir. Bu usturlaplarn ilk ikisi mzemizde model olarak bulunmaktadr (bkz. s. 113f.). Bu balamda Emmanuel Poullenin bir ka tespiti17 zerinde durulmaldr: Avrupada bu usturlaplara, uygulamada duyulan ilgi, kesinlikle astronomik gzlemlere veya hassas hesaplamalara katkda bulunmaya ynelik deildi. Arap-slam kltr evresinde de evrensel disk gerekten byk bir etki yapmtr. Bu etkinin hem yazndaki hem de uygulamadaki nemini, Emilia Calvo Labarta, el-useyn b. Buh (. 716/1316)un aletin ayrntl bir tarifini verdii Rislet e-afa el-Cmia adl eseri ile ilgili almasnda ve bu eserin edisyonunda anlatmaktadr18. Burada ksaca anlatlan bu geliim sreci bizi, Suriyede faaliyette bulunmu olan Amed b. Eb Bekr bn es-Serrc (. 730/1330)n usturlabnn ortaya kna gtryor. Onun aleti, geleneksel dzlem krenin avantajlaryla evrensel diskin avantajlarn birletirmi ve bunun da tesinde usturlabn douda ve batda ulat en yksek matematiksel-astronomik kaliteyi somutlatrmtr (bkz. s. 119). Son olarak, usturlabn Arap-slam kltr evresinde gelitirilmi olan dier iki trnden de sz edilmelidir. Birisi kresel usturlap, dieri izgisel usturlaptr. Kresel usturlabn ortaya kn, 3./9. yzyln ikinci yarsna kadar takip edebiliriz. Bunun Cbir b. Sinn el-arrn19 tarafndan icat

Astrolabes of the World, Oxford 1932, s. 492ff. 17 Un instrument astronomique, ad geen yer ve tarih, s. 150. 18 Ab Al el-seyn ibn Bo (m. 716/1316), Rislat al-afa al-mia li- am al-ur (Tratado sobre la lmina general para todas las latitudes), ed., trad. Y estudio Emilia Calvo Labarta, Madrid 1993, s. 27-32. 19 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 162.

16 Bkz. Gunther, R.T.: The

U S T U R L A P L A R

85

edildii kabul edilmektedir. Ksa bir sre sonra onu birok astronom izlemitir: abe el-sib (300/912 civarnda hayatta)20, us b. L (. 3./9. yzyldan 4./10. yzyla gei dneminde)21 ve el-Fal b. tim en-Neyrz (4./10. yzyln balar)22, ve daha sonraki bilginlerden Eb erReyn el-Brn (. 440/1048)23 ve Eb el-asan el-Marrku (7./13. yzyln 2. yars). Bu tr usturlap da Arap-slam kltr evresinde yzlerce yl sren bir geliim gstermitir. Bu alet spanya d Avrupada ya bilinmemi ya da dikkate alnmam grnmektedir. Kresel usturlabn yapm ve bu arala ilem yapma, saladmz modeller balamnda ele alnacaktr (bkz. s. 120-133). Bir model yardmyla bahsedeceimiz (bkz. s. 134) izgisel usturlaba gelince: Bu usturlap, prensip olarak dzlemsel usturlap ile yaplan gzlemlere bir hesap cetveli yardmyla ulama denemesinden baka bir ey deildir. Bu denemeyi gerekletiren bilgin, matematik tarihinde de nemli bir yeri olan erefeddn el-Muaffer b. Muammed e-sdir (. 610/1213)24. Konuya son verirken, burada Arap-slam kltr evresinden gelen usturlaplar ve Avrupada yaplm usturlaplar hakknda, gen ve n yargsz bir aratrmacnn Die Astrolabiensammlungen

des Deutschen Museums und des Bayerischen Nationalmuseums25 balkl almasnda ulam olduu karlatrmal yargy vermek yararl olacaktr: slam kltrnden gelen paralarn incelenmesi, slam alet yapmclnn beni etkileyen ilerlemeleri ve alet yapmclarnn teknolojik yenilik glerini ispatlamaktadr. slam kltr evresinde yaplan aletler, daima ok yksek astronomik kullanlrl ve ayn zamanda ince sanatsal gzellii bnyelerinde birletiren paralar olarak grnmektedir.Aratrma bugne kadar kalan usturlaplar arasnda bu genel deerlendirmeye pek aznn aykr deceini gsteriyor. Buna karn, Avrupa usturlaplarnda yzyllar boyu sreklilik gsteren yksek kalite eksiklii vardr. Bunlarn birka, usturlap imalinde yksek bir seviyeye ulalm olduuna tanklk etmektedir. Buna karn, el sanat asndan yksek seviyeli grnen astronomi rneklerinden hi de geri kalmayan dier paralar ise, yaratclarnn elementer astronomi bilgisi eksikliklerine tanklk etmektedir. Bu, , Avrupada astronomik bilginin gelimesindeki ahenksiz durumu ve bu bilimin Ortaa slam dnyasndan alnma iinin eksiklik halini yanstmaktadr.

20 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 173-175. 21 a.e., Cilt 6, s. 180-182. 22 a.e., Cilt 6, s. 191-192. 23 a.e., Cilt 6, s. 261-276. 24 a.e., Cilt 5, s. 399. 25 Burkhard Stautz, Mnih: Deutsches Museum 1999, s. 5.

86

A S T R O N O M

Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi. Kulplu ve asma halkal ana 170 mm. apnda. Bir i diski. (Envanter No: A 2.25)

Naslusun Usturlab

Muammed b. Muammed (veya Abdullh) Naslus, 3./9. yzyln son ve 4./10. yzyln ilk eyreinde yaam grnyor1. O, dneminin en nl usturlap yapmclarndan birisiydi ve tutulma diski (e-afa el-kusfiyye) olarak adlandrlan aletin de mucidi olmaldr. Onun nl usturlab geen yzylda Pariste Alain Brieuxun mlkiyetindeydi2. Bu arada, ana paras Naslus tarafn1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 178-179, 288.

2 Maddison, Fr., Brieux, A.: Baslus or Naslus? A Note on the Name of an Early Islamic Astrolabist, Archives internationals dhistoire des sciences ierisinde (Paris) 24/1974/157-160; King, D.A.: A Note on the Astrolabist Naslus/Baslus, Archives internationales dhistoire des sciences ierisinde (Paris) 28/1978/117-120.

dan yaplm grnen 4./10. yzyldan kalma baka bir usturlap bulunmutur. Bu usturlabn yapmcs Kahire slam Sanatlar Mzesi katalounda Naslus el-Vs olarak gsterilmitir. Burada betimlenen usturlap, bugn Kuveytte slam Arkeoloji Mzesinin mlkiyetinde bulunmaktadr3. Usturlap 315/927 ylnda yaplmtr, ap 173 mm ve kalnl 4 mmdir. Bu aletin, bir yz Badat iin 33 ile, dier yz 36 enlemli bir yer iin donatlm tek bir i diski vardr. A 17 sabit yldz gstermektedir.
3 King, D.A.: Early Islamic Astronomical Instruments in Kuwaiti Collections , Kuwait Art and Architecture. A Collection of Essays ierisinde, Kuwait 1995, s. 77-96, zellikle s. 79-83.

U S T U R L A P L A R

87

Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi. Matris 130 mm apnda. A, a cetveli ve i disk yok. (Envanter No: A 2.26)

Naslusun 2. Usturlab

Yine, Naslus (Muammed b. Muammed veya Abdullh)un bir baka usturlabna ait bir para, Kahire slam Sanatlar Mzesinde bulunmaktadr. Bu alet, kenar (ucre) ve taht (krs) ile birlikte ana (umm)dan olumaktadr. Krsnin i yanna Naslusun ad kaznmtr. Bu usturlapta hayret verici olan, enlem dereceleriyle 64 kentin adlarnn ana parann i yzeyine kaydedilmi olmasdr. ap 13 cm. dir.1

Daha fazla bilgi iin bkz. King, D.A., Kunitzsch, Paul: Naslus the Astrolabist once again, Archives internationales dhistoire des sciences ierisinde (Paris) 33/1983/342-343; King, D.A.: Bringing Astronomical Instruments back to Earth The Geographical Data. On Medieval Astrolabs (to ca. 110), Between Demonstration and Imagination ierisinde. Essays in the History of Science and Philosophy Presented to John D. North, Leiden 1999, s. 1-53, zellikle 10, 29-30.

88

A S T R O N O M

mid b. Al el-Vsinin

Usturlab

Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi. Kulplu ve asma halkal ana 111 mm. apnda. Bir i disk. (Envanter No: A 2.27)

Astronom Eb er-Reb mid b. Al el-Vsi, 4./10. yzyln ilk yarsnda yaam grnmektedir. nl arstronom Al b. Abdurramn bn Ynis1 (. 390/1009), onu ve Al b. s el-Asurlbyi en nemli iki usturlap yapmcs olarak nitelendirmitir. Bize ulaan kresel usturlabn kullanmna ilikin risalesinde mid el-Vsi, bu tr usturlabn dzlemsel usturlap karsndaki avantajlarn vurgulamaktadr2.

Usturlaplarndan bir ana ksm, Kahire slam Sanatlar Mzesinde (Envanter No: 15354) korunmaktadr. Ayrlmaz bir biimde anaya sonradan eklenmi bir a yznden anann i yz maalesef tam olarak incelenemiyor. A 8./14. yzyla ait grnmektedir. Anann arka yznn eyreinde burlarn adlar Arapa olarak bulunmaktadr, ayrca onlarn udd el-mriyyn olarak nitelendirdikleri sembolleri barndrmaktadr. Son eyrek ise, bir sins kadrann gstermektedir. Anann ap 11 cm. dir.

1 Bkz. Caussin, A.P.: Le livre de la grande table Hakmite, observe par ebn Younis, Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothque nationale et autres bibliothques ierisinde (Paris) 7e sr. 12/1803-04/16-240, zellikle s. 55 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 24, Frankfurt 1997, s. 54-278, zellikle s. 93); kr. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 207.

2 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 207.

U S T U R L A P L A R

89

Usturlap
340/950 ylnda Amed b. alef tarafndan imal edilen orijinaline dayanlarak yaplmtr. zerinde bulunan yazya gre bu usturlap, Abbasi Halifesi el-Mktefnin (. 295/908) olu olan Cafer b. (Al) el-Mktef (294-377/906-987) iin imal edilmitir. Bu usturlap, Papa II. Sylvester (380/990, bkz. s. 94) iin yaplm olan veya ona atfedilen usturlapla belirli bir benzerlie sahiptir1. (Bu usturlabn orijinali: Bibliothque Nationale, Paris, Ge.A.324)
1

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana 130 mm. apnda. 21/24; 30/31; 34/36; 37/39 enlem dereceleri iin drt i disk. A 17 yldz gsterme ucuyla birlikte. Nianghl ifte ibre arka tarafta (Envanter No: A 2.14).

Gunther: The Astrolabes of the World, s. 230, Nr. 99; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 37.

90

A S T R O N O M

Modelimiz: ap 151 mm. Kalnlk 6 mm. (Envanter No: 2.28)

el-ucendnin

Usturlab

Byk astronom ve matematiki Eb Mamd mid b. el-r el-ucend1 (4./10. yzyln 2. yars) tarafndan 374/984 ylnda imal edilmi olan bu usturlap, bize ulaan eski usturlaplarn en gzeli ve ilginci saylabilir. Bunun yan sra, onun icat ettii kapsaml aleti (el-le e-mile, bkz. s. 151) bilmekteyiz ve yine onun Rey kentinde (bugnk Tahrann gneyinde) yer ekseni eiminin deiken mi yoksa sabit mi olduunu tespit etmek iin ina ettii yaklak 20 metre yarapnda olan byk sekstant da bilmekteyiz (bkz. s. 7). Ana para ve adan baka usturlabn, 21 (Mekke), 27 (el-ulzum veya Hrmz?), 30 (Kahire), 33 (Badat), 36 (Rey?) ve 39 (Buhara?) enlemleri iin 5 i diski vardr. 24 saatlik en uzun gnl bir yerin 6617 olan enlemi iin bir dier disk yaplmtr. Baka bir ilave disk ise, astrolojik amaldr (mara e-u) ve Badat enlemi iin (33) ngrlmtr.
1 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 307-308; Cilt 6, s. 220222.

Usturlap, 1929 ylnda Moradoff ailesinin mlkiyetindeydi. R.T. Gunterin2 1932 ylnda, yanlg sonucu 778/1376 ylnda Amed b. el-r en-Necd adl birisi tarafndan imal edilmi bir usturlap olarak betimlemesinden sonra, bilinmeyen bir mlkiyette kaybolmutur. 1956 ylnda L. A. Mayer3, bu usturlabn akbeti hakknda hibir ey tesbit edememiti. Belirli bir sre sonra alet Parise gelmi ve Marcel Destombes4 tarafndan doru bir biimde tehis edilmiti. Usturlap, Alain Brieuxnn mlkiyetinde bulunmu ve daha sonra Csim el-umeyznin, Kuveyt, mlkiyetine gemiti. Halen Katar Milli Mzesinde korunuyor olmaldr5.

2 Gunther: The Astrolabes of the World, ad geen yer ve tarih, s.245. 3 Mayer: Islamic Astrolabist, ad geen yer ve tarih, s. 45 (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 179). 4 Un astrolabe carolingien et lorigine de nos chiffres arabes, Archives internationales dhistoire des sciences ierisinde (Paris) 15/1962/3-45, zellikle s. 16 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 96, 1998, s. 401-447, zellikle s. 418) bkz. ayrca King, D.A.: Early Islamic Astronomical Instruments in Kuwaiti Collections, ad geen yer ve tarih, s. 83-89. 5 Usturlabn fotoraflarn meslektam David Kinge borluyum.

U S T U R L A P L A R

91

Usturlap
M.S. 10. yzyldan Katalan bir rnee dayanarak. Burada szkonusu olan alet, Arap rneinin rekonstrksiyonu olarak ortaya km en eski Latin usturlabdr. Latince yaznn aslen Arapa harf rakamlarnn transkripsiyonunu temsil etmesi dikkate deerdir. disklerde enlem derecelerinin rakamlar, anada ise 12 saat blmlemesi bulunmaktadr1.
Destombes, Marcel: Un astrolabe carolingien et lorigine de nos chiffres arabes, Archives internationales dhistoire des sciences ierisinde (Paris)15/1962/345 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 96- Frankfurt 1998, s. 401-447); King, David: Medieval Astronomical Instruments: A Catalogue in
1

Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi. Kulplu ve asma halkal matris 152 mm. apnda (36. enlem derecesi gravryle birlikte). ki i disk 39/4130; 45/4730 enlemleri iin. A 20 yldz gsterme ucuyla birlikte. Nianghl ifte ibre arka tarafta. Takvimler ve glge kadran. Latince yazl. (Envanter No: A 2.18)

(Orijinal: Institut du Monde Arabe, Paris)

Preparation, Bulletin of the Scientific Instrument Society ierisinde (Pershore, England) 31/1991/3-7; Kunitzsch, Paul ve Dekker, Elly: The Stars on the Rete of the so-called Carolingian Astrolabe, From Baghdad to Barcelona ierisinde. Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of Prof. Juan Vernet, Barcelona 1996, Cilt 2, s. 655-672.

92

A S T R O N O M

Usturlap
Modelimiz, Barselonal Lupitusun Sententi astrolabii adl risalesindeki izimlere dayanlarak imal edilmitir (Yazma: Bongarsiana Burgerbibliothek Bern, Cod. 196). Bu risale, Muammed b. Ms el-rizm (Halife el-Memn, dneminde, 198218/813-833, faliyette bulunmutur)nin usturlap hakknda yazd kk eserinden ksmen uyarlama ksmen de Arap rnein serbest ilenmesi olarak domutur. A zerinde grnen 27 yldz ad ikisi hari Latin harfleriyle yazlm Arapadr, yine eit olmayan saat izgilerinin adlar da bu ekildedir. 360 derece skalasnn, limbus zerinde u ekilde gsterilmi olmas ilgintir: Arapa harf rakamlar, bu rakamlarn Latince transkrip-

Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi. ap 135 mm, kalnlk 5 mm. (Envanter No: A 2.29). M.Brunold tarafndan imal edilmitir ( Abtwil, svire).

siyonlar ve Latince rakamlar. Buna karn, arka tarafta bulunan takvim dairesi (365 gn), (tartmal olmakla beraber) sadece Arapa harf rakamlaryla verilmektedir. Elyazmasnda iki i disk (hem n hem de arka tarafta, 3, 4, 5 ve 6. iklimler iin) tarif edilmektedir.

U S T U R L A P L A R

93

V. 1a

2b

Bern Burgerbibliothek yazmasndan izimler, Cod. 196 (Fleury? Otto dnemi, 390/1000 civarnda)

3b

7a

94

A S T R O N O M

Usturlap
Modelimiz, iddia edildiine gre 380/990 ylnda Fransada imal edilmi olup Papa II. Sylvestere atfedilmi bulunan orijinale dayanlarak. Orijinali, 4./10. yzyla ait bir Arap usturlabnn karakterini ele vermektedir. Papann, bu eserin yapmcs olarak dnlmesi, sadece daha sonralar ileri srlen bir tahmindir. rmcekteki, anann kenarndaki ve i disklerdeki btn rakamlar ve sabit yldz adlar Arapa harflerle yazlmtr. Sadece 30 ve 42 enlem dereceleri ek olarak Avrupa rakamlaryla da yazlmtr. Arka tarafta bulunan burlarn adlar, ay adlar ve derece rakamlar iin Latince, yani Avrupa rakamlar kullanlmtr1. (Modelimizin asl Florenzde Museo di Storia della Scienzada bulunmaktadr.)

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana, d ap 130 mm. A 25 yldz gsterme ucuyla birlikte. 2 i disk 30/42 ve 3638 enlemleri iin. Arka tarafta takvimler ve glge kadran. Nianghl ifte ibre. (Envanter No: A 2.11)

1 Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, Oxford 1932, s. 230, Nr. 101.

U S T U R L A P L A R

95

Usturlap
Muammed b. e-affr (420/1029) tarafndan Toledoda yaplan orjinale dayanarak.

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana 135 mm. apnda. Yaklak 6/10;30; 14;30/17;30; 21;40/25; 28/30; 32/34;20; 36;30/38;30; 40/42; 45/66 enlemleri iin 9 i disk ve 72 enlemi iin bir projeksiyon. A 29 yldz gsterme ucuyla birlikte. Arka tarafta nianghl ifte ibre. Takvim dairesi ve glge kadran. (Envanter No: A 2.12)

diskler aadaki ehirler iin yaplmtr: Gana (na), Sana (an), Mekke, Medine, el-ulzum, Kahire, Kayrevan (el-ayravn), Samarra (Surremen-re), Semerkant, Kordoba, Toledo, Saragossa ve Konstantinopel, Serendb (Sri Lanka) adas ve dnyann meskun blgesinin kuzey snr.1

(Orijinal: Staatsbibliothek zu Berlin)

Woepcke, Fr.: ber ein in der Kniglichen Bibliothek zu Berlin befindliches arabisches Astrolabium, Berlin 1858 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 86, Frankfurt 1998, s. 1-36); Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, Oxford 1932, s. 251252, Nr. 116.

96

A S T R O N O M

Usturlap
472/1079 ylnda Saragossada (spanya) Amed b. Muammed en-Na tarafndan imal edilmi bir rnee dayanarak1. (Orijinal: Germanisches Nrnberg, WI 353) Nationalmuseum,

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana 124 mm. apnda. 21/25; 34/37; 35/38; 36/39; 38/41 enlemleri iin 5 i disk. A 23 yldz gsterme ucuyla birlikte. Nianghl ifte ibre. Takvim dairesi, glge kadran ve Arapa yazt arka tarafta. (Envanter No: A 2.13)

1 Mayer: Islamic Astrolabist, s. 37; Schtze der Astronomie. Arabische und deutsche Instrumente aus dem Germanischen Nationalmuseum. Nrnberg 1983, s. 29-31.

U S T U R L A P L A R

97

Usturlap
478/1086 ylnda Valenciada (spanya) brhm b. Sad es-Sehl tarafndan imal edilmi olan orijinale dayanarak. 12 deiik enlem iin yaplm olan 6 i disk, Arapa derece rakamlarnn altna kaznm Latin rakamlar tamaktadr. Ana bir 13. gravr (72) tamaktadr1. (Bronz Orijinal: Die naturwissenschaftliche Sammlung, Kassel)

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana 176 mm. apnda. 13/19; 25/32; 30/38; 32/35; 37/39; 3040; 38/41; 6642 enlemleri iin 8 i disk. A 28 yldz gsterme ucuyla birlikte. Nianghl ifte ibre, uzunluk 166 mm. Arapa yazt arka tarafta: Sad olu brhmin yapm, Valencia. (Envanter No: A 2.05)

1 Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 263, Nr. 121; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 51-52; von Mackensen: Die naturwissenschaftlich-technische Sammlung in Kassel, Kassel 1991, s. 60-61.

98

A S T R O N O M

Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi. ap: 73 mm. (Envanter No: A 2.30)

Usturlap
Bu usturlap, 613/1216 ylnda Sevillada Muammed b. Fut el-amir tarafndan imal edilmitir (Bkz. s. 100). Tarafmzdan modeli yaplan usturlabn zel nemi urada yatmaktadr: 5 i diskten bir tanesi 4822 iin, yani Parisin enlem dairesi iin dnlmtr ve ayrca rmcek ve ana parann ykseltilmi kenar (limbus, cre), bir Avrupalnn kullanrken tercih ettii Arapa sabit yldz adlarnn Latince iaretleriyle ve harf rakamlar (ebced) yerine Arap rakamlaryla donatlmtr. Bu amala rmcek ve usturlabn kenar, ancak ge dnemde, belki de 16. yzyldan sonra tralanarak dzeltilmi ve yzeyi yeniden yazlmtr. Nispeten ge dnem bir tarih tahmini una

U S T U R L A P L A R

99

dayanmaktadr: En dtaki daireye 24 (2 x 1-12) alt blmleme yaplmas Avrupada saat as bilgisini gerektirmektedir. 4822 iin kurulmu olan Latince disk de daha sonralar eklenmi grnmektedir. Dier drt disk zerine okumaya yardmc olmas iin sonradan Arap rakaml (Avrupa yazm eklinde) enlem dereceleri kaydedilmitir, fakat bunlar hataldr. Aadaki tabloda bu rakamlar, orijinalindeki doru rakamlarn karsna yerletiriyoruz:

Orijinaldeki Enlemler

Avrupa rakamlaryla Enlemler

Modelimizin ana i yz.

Daha sonra bu usturlap Avrupadan stanbula ulamtr. Burada, Osmanl devlet adam (sadrazam) z Amed Mutr Paa (1839-1919) tarafndan Riy el-Mutr, Mirt el-Miys ve-l-Edvr maa Mecmat el-Ekl (Kahire 1303, s. 222-228) adl eserlerinde en ince ayrntsna kadar betimlenmi ve

be izim halinde resmedilmitir. Usturlap, Padiah III. Selim (dnemi: 1203-1222/1789-1807) tarafndan mhendislik yksek okulu ve bugnk stanbul Teknik niversitesinin ncs olan o zamanki Mhendishaneye dier aletlerle ve kitaplarla birlikte hediye edilmitir1.

een, Kazm: Astrolab, Lle ierisinde (stanbul)

2/1984/7-11.

100

A S T R O N O M

Usturlap
Bu usturlap 626/1228 ylnda, yine en retken ve ilgin usturlap yapmclarndan birisi olan Sevillal Muammed b. Fut el-amir tarafndan imal edilmitir. Ondan bize, gnmzde mevcut olan 14 usturlap kalmtr1. Bur sembolleri, ay adlar ve tanjant kenarlar yaklak 100-200 yl sonra Latince olarak kaznmtr. Usturlabn en nemli nitelii, bir ncekinde olduu gibi, anann zemininde bulunan gravrde yatmaktadr. Bu gravr, H. Sauvaire ve J. de Rey-Pailhadenin ayrntl bir biimde ele aldklar zere, bir dizin ile birlikte hem bir slam hem de bir Hristiyan takvimi iermektedir2. Orijinali Kahire slam Sanatlar Mzesinde bulunmaktadr.
King, D.: A Catalogue of Medieval Astronomical Instruments (nternet) No. 6/2. 2 Sur une mre dastrolabe arabe du XIIIe sicle (609 de lHgire) portant un calendre perptuel avec correspondance musulmane et chrtienne. Traduction et interprtation, Journal asiatique ierisinde (Paris), sr. 9, 1, 1863, s. 5-76, 185-231 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 87). Daha fazla literatr iin bkz. Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 269f.; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 64-66.
1

Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi. ap: 165 mm. 3030', 3230', 3330', 3430', 3530', 3630', 3730', 3830', 3930', 40 enlemleri iin 5 i disk. (Envanter No: A 2.31)

Orijinalin fotoraf, ana ksmn i taraf.

U S T U R L A P L A R

101

stanbul Deniz Mzesinde Bulunan

Usturlap
Bu, 1000/1600 ylndan nceki dnemden bize ulaan en byk usturlaptr. stanbul Deniz Mzesinde 264 envanter numarasyla kaytl bulunmaktadr. 56 cm apnda ve 1.1 cm kalnlndadr. Usturlap, 619/1222 ylnda amda Eyybi Sultan el-Muaam s b. Eb Bekr b. Eyyb iin yaplmtr. Yapmcsnn ad Abdurramn b. Sinn el-Balebekk en-Neccrdr. Matematiksel-astronomik deerler, Abdurramn b. Eb Bekr et-Tibrz tarafndan yaplarak eklenmitir. Gm kakma ileri, es-Sirc ed-Dmeden kmadr. Bu alet, birisi 30 ve 35 enlemleri iin, dieri 40 ve 41 enlemleri iin olan iki i diske sahiptir. Ekliptik eimi olarak 2351 lk bir deer tamaktadr. A ksmen az saylabilecek yldz konumlar tamaktadr, bunlar toplam yirmi adettir. David King1, usturlabn nemli niteliini, an gney ekliptik ierisinde ok daha uzun ve kuzey ekliptiin altnda bulunan bir kprck karsnda ksa bir ekvator kprc tamas olarak gstermitir. Bu zellik, ilk olarak bir Arap usturlabn anda ortaya kmakta ve Orta a Fransz aletlerinden bazlarn anmsatmaktadr. Bylece, temelde bulunan a modelinin belki de Hal Seferleri srasnda Eyybi Devletine getirilmi olan bir aletden kopya edilip edilmedii sorusu ortaya kmtr. D. Kingin bugn bu ilikiyi o zamanki gibi aklamayacan, tam tersine bu modelin daha ok Suriyeli Arap usturlaplar yoluyla ve Hallar araclyla Fransaya ulam olduunu kabul etmeye raz olacan mit ederim. Burkhard Stautzun2 konuya ilikin tesbiti aydnlatcdr: Yldz gstergelerinin ekli ve de alt tarafta bulunan ekvator kprc ve CMa yldz iin olan ibrenin yannda a dndrmeye yarayan topuz, erken dnem slam usturlaplarn anmsatmaktadr.

1 The Monumental Syrian Astrolabe in the Maritime Museum, Istanbul, Erdem ierisinde (Ankara) 9 (=Aydn Sayl zel says II)/1996/729-735, zellikle s. 731. Fransz usturlaplarnda ortaya kan benzeri Reteler (alar) balamnda King, Emmanuel Poullenin u almasna iaret etmektedir: Un constructeur dinstruments astronomiques au 15e sicle: Jean Fusoris, Paris 1963, zellikle s. 19-26 ve Tabela I ve III.

Die Astrolabiensammlungen des Deutschen Museums und des Bayerischen Nationalmuseums, ayn yer ve tarih, s. 43. Bu satrlar yazdktan bir sre sonra Kinge, hala bu grte olup olmadn sorma imkann buldum. O, grn anlan makalesinin yazmndan ksa bir sre sonra revize ettiini ve bunu The Ciphers of the Monks (Stuttgart 2001, s. 395) kitabnda dile getirdiini syledi. Bu eserinde (10. dipnot) nceki tahmine teessf etmekte ve yeni bir gre ulamaktadr: Possibly it was inspired by a Syrian astrolabe seen by a French Crusader. Bylelikle bizim grmze yaklasa da, ben, usturlabn bir Fransz Hals tarafndan gtrldn ve Fransada imite edildiini daha muhtemel gryorum.

102

A S T R O N O M

1. ve 2. Resim (s. 102) Modelimiz: Pirin, hkkedilmi; = 560 mm. (Envanter No: A 2.24)

U S T U R L A P L A R

103

Usturlap
Modelimiz, 650/12521 ylnda Msrda Abdulkerm el-Mr tarafndan Eyybi el-Eref Muaffereddn Ms iin imal edilmi olan orijinale dayanarak yaplmtr2.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana 280 mm. apnda. 30/44; 34/40; 36/66;30 enlemleri iin 3 i disk. A zeri yazl 25 yldz gsterme ucuyla. Arka tarafta nianghl ifte ibre. Takvimler ve kadranlar. (Envanter No: A 2.15)

1 2

630 h. deil. Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 233254, No. 103; Mayer, L.A.: Islamic Astrolabist, s. 29-30 ve Plaka XII.

(Orijinal: Museum of the History of Science, Oxford)

104

A S T R O N O M

Usturlap
Modelimiz, 698/1299 ylnda Hamada (amh, Suriye) es-Sehl el-Asurlb en-Nsbr tarafndan imal edilmi olan orijinale dayanarak yaplmtr. Yazta gre bu usturlap, Eyybi el-Melik elMuaffer Mamd Taiyyeddn iin yaplmtr. Alman astronom Regiomontanus, bu usturlab 1460 ylndan nce talyadaki ikameti srasnda, muhtemelen Paduada, edinmi, Nrnberge getirmi ve 42 (tamamlanmam), 45, 48 ve 51 enlem dereceleri iin olan bir ek i diskle donatmtr. Byk bir ihtimalle Regiomontanus orijinalinde 30 nin gneyindeki yerler iin ngrlen iki diski, Avrupa kentinin ek disklerine yer aabilmek iin karmtr1. (Orijinal: Germanisches Nrnberg, WI 20) Nationalmuseum,
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana 161 mm. apnda. 4 i disk (30/33 ve 36/39 Arap orijinli; 45/48 ve 51 Avrupa enlemleri iin Latince eklerle; 42 Roma iin ngrlm grnyor, fakat sonlandrlmam). A gmten (rmcek, figrlerle donatlm). Arka yzde a cetveli, nianghl ve dik al ibre. (Envanter No: A 2.17)

1Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 280, No. 137; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 82-83; Schtze der Astronomie. Arabische und deutsche Instrumente aus dem Germanischen Nationalmuseum. Nrnberg 1983, s. 3335. Focus Behaim Globus Ausstellungskatalog Germanisches Nationalmuseum), Nrnberg 1992, s. 570-574.

U S T U R L A P L A R

105

Usturlap
Modelimiz, 690/1291 ylnda el-Melik el-Eref tarafndan Yemende imal edilmi orijinale dayanlarak yaplmtr. Yemendeki Resuliler Hanedanndan Hkmdar el-Eref mer b. Ysuf (dnemi: 694696/1295-1297) usturlaba dair kitaplar yazm, kendi eliyle aletler imal etmitir. Ana ksmn arka yznde semboller gurubu kaydedilmitir. D taraftaki halka bur sembollerini gstermektedir. Bunlar ek olarak Arapa yazyla verilmektedir. kinci halka, astrolojik erbb el-vuchun sembollerini tamaktadr ve burlarn 10 derecelik 36 blmleriyle ilikilidir. nc halkann iaretleri gezegenlerin lklerini (Musellest) temsil etmektedir1. (Orijinal: Metropolitan Museum of Art, New York)
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana 155 mm. apnda. 13/15; 13/37/1430; 21 enlemleri ve 7. iklim derecesi/24 ve 6. iklim derecesi iin 4 i disk. A 20 yldz gsterme ucuyla birlikte, ap 130 mm. 22 yldz konumu. Arka yzde nianghl a cetveli, uzunluk 140 mm. Arapa yazt arka tarafta. (Envanter No: A 2.07)

1 Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 243, No. 109; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 83-84; King, David: The Medieval Yemeni Astrolabe in the Metropolitan Museum of Art in New York City, Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften ierisinde (Frankfurt) 2/1985/99-122.

106

A S T R O N O M

Usturlap
Tahminen 7. /13. yzyldan bir Arap modele dayanlarak1. (Orijinal: British Museum, Londra)

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana 150 mm. apnda. 21/24; 27/33; 30/31 enlemleri iin 3 i disk. A 29 yldz gsterme ucuyla birlikte, ap 120 mm. Arka yz nianghl ifte ibre tamaktadr, uzunluk 140 mm. (Envanter No: A 2.06)

Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 238, Nr. 105.

U S T U R L A P L A R

107

Usturlap
15./9. yzyln sonlarna doru emseddn Muammed affr tarafndan imal edilmi, bize ulam olan be usturlaptan birisinin modeli. Modelimizin dayand rnek, Kahire slam Sanatlar Mzesinde bulunmaktadr1; 884/1477 olarak tarihlendirilmitir. Muammed affrn dier drt aleti Cambridge, Oxford (2 adet) ve Brkselde bulunmaktadr2.

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana, d ap 120 mm. 33/36 ve 72 enlemleri iin 2 i disk. (Envanter No: A 3.33)

1 Bkz. Wiet, G.: Epigraphie arabe de lexposition dart persan du Caire, Mmoires prsents lInstitut dEgypte ierisinde (Kahire) 26/1935/s. 19. 2 Mayer: Islamic Astrolabist, s. 75-76.

108

A S T R O N O M

Usturlap

ran ah II. Abbs iin 1057/1647 ylnda Muammed Mum el-Yezd tarafndan yaplm rnee dayanlarak1. (Orijinal: Evans Collection, Museum of the History of Science, Oxford)
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana 30 cm. apnda (ikinci rnek 45 cm apnda). Ananni tarafna Badat ile Bel arasnda bulunan 46 ehrin koordinatlar hkkedilmitir. Bu ehirlerin boylam dereceleri, Toledonun 2830 batsndan, yani Kanarya Adalarnn 1730 batsndan geen sfr meridyeninden itibaren saylmaktadr. 23/43; 29/30; 33/37; 3637 enlemleri iin 4 i disk (orijinalde 5). A, yldz adlarn Farsa olarak tayan 46 yldz gsterme ucuyla birlikte. Bylelikle usturlap geni apl zaman belirlemelerini mmkn klmaktadr. Arka tarafta nianghll ifte ibre. Sins kadran, zodyak kadran ve iki glge kadran. (Envanter No: A 2.16)

1 Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, Oxford 1932, s. 132-135, No. 18; Mayer: Islamic Astrolabists, s. 208.

U S T U R L A P L A R

109

Bir Osmanl

Usturlab

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap 183 mm. 4 i disk. Nianghl a cetveli. (Envanter No: A 2.32)

Bu alet, 1091/1680 ylnda muhtemelen Osmanl Padiah II. Beyazt (. 918/1512)n soyundan Suln b. Aam b. Byazd adl birisi iin, imal edilmitir. Bu usturlap, 21 (Mekke), 30 (Kahire), 34 (am), 36 (Halep), 41 (stanbul) ve 42 (Edirne) iin 4 i diske sahiptir. Ana parann i yz botur. Arka yz bir sins ve bir tanjant kadran tamaktadr. Orijinali Kahire slam Sanatlar Mzesindedir.

110

A S T R O N O M

Usturlap
randa (sfehan?) 1118/1706 ylnda imal edilmi olan bu usturlap, enstitmzn mlkiyetindedir. 2110, 2110 (ikinci defa), 2240 ve 3915 enlemleri iin 4 adet i disk ngrlmtr. Anann i yznde 36 ran kentinin enlem dereceleri kaznmtr. Bu rakamlarn ou yanltr. Modelimiz, Arap-slam kltr evresinde usturlap kullanmnn k dnemi iin ilgin bir rnektir. Bu dnemde yaayan bir kimse usturlab artk astronomik gzlem arac olarak kullanabilecek durumda deildi.

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap 90 mm. 4 i disk. A, 21 yldz adyla birlikte. Nianghl ifte ibre. Arka yz, yldz semboll takvim ve glge kadranlar tamaktadr. (Envanter No: A 2.20)

U S T U R L A P L A R

111

Usturlap
Modelimiz m.s. 14. yzyldan kalma spanyol-Gotik tarz bir rnee dayanlarak yaplmtr. Bu, Avrupada yaplm usturlap aka grld zere, Arap kltr evresine ok yakn durmaktadr. Yldz adlar, ok az istisna dnda Arap kkenlidir. Bizzat Latince Caden = konan (Kartal) sembol bir Arap takm yldzyla ilikilidir. (M. Brunold)1. Orijinal: Society of Antiquaries, Londra.
1 Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 306-309, Nr. 162.

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Gotik rakamlar. Kulplu ve asma halkal ana 120 mm. apnda. Her iki 36/40 ve 44/48 enlemleri iin 2 i disk. A, arabeskler ve drt-yaprak tezyinatla birlikte 17 yldzn konumunu gstermekte. Cetvel 60 mm. yarapnda. Arka yzde glge kadran ve yl bandaki hafta gnn belirleme emasyla birlikte ekliptik ve takvim dairesi. Nianghl ifte ibre. Modelimiz, M. Brunold (Abtwil, svire) tarafndan yaplmtr. (Envanter No: A 2.08)

112

A S T R O N O M

Usturlap
Modelimiz, yaklak 1500lerden bir Avrupa usturlab sitilinde, Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafndan yaplmtr1.

Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana ksm 100 mm. apnda, 48. enlem derecesi iin olan yer koordinatlaryla birlikte. disksiz. 14 yldz konumlu ve aletin dar kenarndaki esas yerine yerletirilemeyen saat blmlemeli a. Cetvel 50 mm. yarapnda, arka yzde ekliptik ve takvim dairesi, glge kadran, eit olmayan saatlerin diyagram ve nianghl ifte gsterge. (Envanter No: A 2.09)

1 Kr. Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 324325, Nr. 173.

U S T U R L A P L A R

113

Usturlap
Modelimiz, 1570 civarnda Gualterus Arseniusun atlyesinde imal edilmi bir modele dayanyor. Bu usturlap Grppin koleksiyonunda bulunmaktadr ve 1980 ylnda Pariste Linton koleksiyonu erevesinde ak arttrmaya sunulmutur.

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana 156 mm. apnda. 39/42, 45/48 ve 51/54 enlemleri iin 3 i disk. A 37 yldz konumlu, i ie gemi kordonlu ve merkezde melek formlu. Nianghl ifte ibre. Arka tarafta ez-Zerlnin 2,5 lik aa sahip projeksiyonu ve 25 yldzn konumu. Bunlarn zerinde yatay bir kiri, tanjant kenarlar, zenit ve bknt ibresi ile birlikte dnmektedir. Latince yazl. (Envanter No: A 2.10)

Modelimizin yapmcs Martin Brunoldun (Abtwil; svire) bir brorndeki ayrntl betimlemesi.

114

A S T R O N O M

Usturlap
M.S. 1600 civarnda Erasmus Habermel tarafndan imal edilmi alete dayanlarak yaplmtr. Arka yzde ez-Zerl Diski grlmektedir1.

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. 14 keli, kulplu ve asma halkal ana 210 mm. apnda. 39/42, 45/48 ve 51/54 enlemleri iin 3 i disk. A 30 yldz konumuyla birlikte. Nianghl ifte ibre. Arka yzde zenit ve bknt ibresi ile birlikte yatay kiri. (Envanter No: A 2.04)

rnek bugn Oxford, Museum of the History of Scienceta bulunmaktadr.

Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 453-456, Nr. 278.
1

Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafndan yaplmtr.

U S T U R L A P L A R

115

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana 118 mm. apnda. A 19 yldz gsterge ucuyla birlikte. 18, 28, 30, 36, 37 ve 39 enlemleri iin 4 i disk. Arka yzde nianghl ifte ibre 110 mm. apnda. Arapa ve Latince yazl. (Envanter No: A 2.19)

Usturlap
Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafndan retim amal imal edilmitir.

116

A S T R O N O M

EVRENSEL DSK
Avrupada sapa (e-afa ez-zerliyye) adyla tannan bu alet, gk ekvatorunun ve Ko veya Terazi balang noktasndan gndnm taycsnn dzlemine kadar paralel ve dikey daireleriyle ekliptiin projeksiyon edildii sadece tek bir diskten olumaktadr. Ko veya Terazi noktasnn ayn zamanda her bir ufkun dou-bat noktas olmasndan dolay, disk btn alanlar iin kullanlabilirdir. Ufuk, projeksiyon merkezinden geen dz bir izgi olarak yanstlmaktadr. Bu izgi, merkez noktada dndrlebilen ve taksimatl bir cetvel ile temsil edilir. Diskin kenarnda bulunan derece taksimat yardmyla, ufkun ekvator karsnda gk kresinde ald konuma gre her durum verilebilir. Arka yz genel olarak allageldik usturlabn arka yz gibidir, sadece zerinde kk bir daire daha bulunmaktadr ve bu daire yoluyla Ayn seyri gsterilebilir1.

1 Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, Auszug aus der Habilitationsschrift, Erlangen 1920, s. 32 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 35, s. 1-33, zellikle s. 32); Vallicrosa, Jos Mills: Un ejemplar de azafea rabi de Azarquiel, Al-Andalus 9/1944/111-119 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 40, s. 233-245).

Evrensel Disk
Modelimiz, 650/1252 ylnda Murcia (spanya)da Muammed b. Muammed b. Huzeyl tarafndan imal edilmi orijinale dayanlarak yaplmtr. (Orijinal: Observatorio Fabra, Barcelona)

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap 185 mm. Gsterge cetvelinin uzunluu 185 mm. Derece taksimatl cetvel, uzunluk 165 mm. Kalnlk 3 mm. Arapa rakam deerli harfler. (Envanter No: A 2.03)

U S T U R L A P L A R

117

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap 185 mm. A cetvelinin uzunluu 185 mm. Derece taksimatl cetvel, uzunluk 165 mm. Arapa rakam deerli harfler. (Envanter No: A 2.34)

Evrensel Disk
(afa) Muammed b. Fut elamirnin Evrensel Diski

Bu, Muammed b. Fut el-amirnin afa zerliyye veya ekkziyye olarak adlandrlan birok yaygn disklerinden birisidir. el-amir, bu diski 613/1216 ylnda Sevillada imal etmitir. Disk yaklak 216 mm. lik bir apa sahiptir. zerine 33 sabit yldz ismi kaydedilmitir. 19. yzyln ilk yarsnda bu alet Almerico da Schionun eline Vicenza (Veneto) yaknndaki Valdagnoda gemiti. Bugn Roma Rasathanesinin (Osservatorio Astronomico) mlkiyetindedir (No. 694 II)1.

da Schio, A.: Sur deux astrolabes arabes, Atti del IV Congresso Internazionale degli Orientalisti tenuto in Firenze ierisinde 1878, Cilt 1, Florenz 1878, s. 367369 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi iinde Cilt 86, Frankfurt 1998, s. 177-179); ayn yazar: Di due astrolabi in caratter cufici occidentali trovati in Valdagno (Veneto), Venedig 1880 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 86, s. 194-272); Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 270-273; Mayer: Islamic Astrolabist and Their Works, Genf 1956, s. 65 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 96, Frankfurt 1998, s. 199).

118

A S T R O N O M

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap 185 mm. Kalnlk 3 mm. Takvimler ve sins izgileri. Roma rakamlar. (Envanter No: A 2.02)

Evrensel Disk
7./13. yzylda Kastilya Kral X. Alfonsun emriyle bir ok bilgin tarafndan Endlste derlenen eserlerin koleksiyonu olan Libros des saber de astronoma adl eserde bulunan izimlere ve betimlemelere gre yaplm rekonstrksiyon.

ez-Zerlnin evrensel diskinin Libros des saber de astronomadaki izimi

U S T U R L A P L A R

119

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi, kulplu ve asma halkal ana 150 mm. apnda. A (trigonometrik 5 derece a 18 yldz gsterme ucuyla birlikte) ap 134 mm. 3 i disk, ift katlanm muantaralar iermektedir (6/12; 18/24; 24/30; 36/42; 48/54; 60/66). 67 mm. yarapnda bir ibre. Arka yzde nianghl ifte ibre. Modelimiz, M. Brunold (Abtwil, svire) tarafndan yaplmtr. (Envanter No: A 2.01)

Evrensel Usturlap
Modelimiz, ez-Zerlnin evrensel diskinin ve sradan bir usturlabn avantajlarn kendisinde birletiren, Amed b. es-Serrc (. 729/1329) tarafndan imal edilmi usturlaba dayanyor. Bu alet, usturlap geliiminde zirve noktas olarak kabul edilir. (Orijinal: Benaki Mzesi, Atina)1.

1 bn es-Serrcdan bize, bir evrensel disk ile birletirilmemi usturlap daha ulamtr: 1. Haydarabad, Salar Jung Museum (623/1226); 2. Rampur (626/1228); 3. London, Greenwich, National Maritime Museum (628/1230). The Planispheric Astrolabe, London 1976, s. 44-45; Sarma, Sreeramala R.: Astronomical Instruments in the Rampur Raza Library, Rampur 2003, s. 25-33. Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, Oxford 1932, s. 285-286, No. 140; Mayer:

Islamic Astrolabist, s. 34-35; King, D.: On the Early of the Universal Astrolabe in Islamic Astronomy, and the Origin of the Term Shakkzya in Medieval Scientific Arabic, D.A. King, Islamic Astronomical Instruments ierisinde, Variorum Reprints, London 1987, No. VII.

120

A S T R O N O M

Kresel Usturlap
Bugnk astronomi tarihi bilgimize gre, kresel usturlap ilk olarak Arap-slam dneminde ortaya km grnmektedir. Arap-slam evresi astronomlar, halkal kre, gk kresi ve dz usturlap gibi gereleri dorudan veya dolayl olarak Yunanlardan almlar ve bu aletlerin srekli olarak geliimi ve iy iletirilmesi iin aba sarfetmilerdir. Buna karn, kre biimli usturlap, Arap-slam kltr evresinin buluu olarak grnmektedir. Fakat Arapa kaynaklarda hi de az olmayan sklkla kresel usturlap halkal kre ile kartrlm ve bu yzden, tpk bn Nedm (. 380/990)in Fihristinde1 olduu gibi, bu tr usturlabn mucidi olarak Ptoleme anlmtr. el-Brnnin verdii bir bilgi, Cbir b. Sinn el-arrn (3./9. yzyln ikinci yars)nin2 de kresel usturlabn mucidi olabilecei varsaymn olanakl klmaktadr. Kitb stb el-Vuch el-Mmkine f anat el-Asurlb3 adl eserinde el-Brn yle demektedir: Ben, Cbir b. Sinn el-arrnnin yapm olduu bir usturlap grdm. Bu usturlapta, rmcee gerek duyulmamaktadr. Yani ufuk ve ykseklik paralellerini kre zerinde izmi ve sonuncusunda karlkl duran iki kadran zerine enleme tekabl eden delikler oymutur. Daha sonra kre zerine ayn ykseklie ve en byk dairelere sahip olan halka yerletirmitir: Bunlardan biri ekvatordur ve kre zerindeki teki ekvatora balanmtr, dieri ise burlar kuadr ve ekvatorun karsnda ve ona doru ayn miktarda eimlidir; ncs kre zerinde bulunan 4 kutuptan geen dairedir, yani ilk iki dairenin kutuplarndan geer. Bu nc daireye ekvator kutuplarnda 2 delik oymutur, bu deliklerin iine ve kre zerinde hesaba katlan enlem deliklerinin iine mandalla sabitledii bir eksen yerletirmitir.4 Modern Arap-slam astronomi tarihi aratrmalarnda, nadir ele alnan bu aleti, ilk olarak 1846 ylnda Lois-Amlie Sdillot, Eb el-asan elMarrku (7./13. yzyln ikinci yars)nin Cmi el-Mebdi ve-l-yt adl eserinin ilgili blmn Franszcaya evirerek tantmtr5. 20. yzyln ilk on ylnda, C.A. Nallino, Enzyklopdie des Islmdaki Asurlb maddesi erevesinde bu aletin ksa bir tarifini vermitir6. Hugo Seemann ve Theodor Mittelberger, Das Kugelfrmige Astrolab nach den Mitteilungen von Alfons X. Von Kastilien und den vorhandenen arabischen Quellen (1925) adl almalarnda bu konuyu daha ayrntl ve ok iyi bir ekilde ele almlardr. Onlarn tarifleri ve izimleri olmasayd modellerimizi yapmamz pek de mmkn olamazd. Burada ele alnan aletler u kiilere aittir: 1. Eb el-Abbs el-Fal b. tim en-Neyrz (. 4./10. yzyln ba). 2. Eb er-Reyn Muammed b. Amed el-Brn (. 440/1048). 3. el-asan b. Al el-Marrku (7./13. yzyl). 4. Kastilya Kral X. Alfonsun (1221-1284) emriyle birok bilgin tarafndan ortaklaa yazlan Libros des saber de astronoma adl bir eserler koleksiyonu olan kitapta sunulan alet. Bu almada, drt kresel usturlabn rmcekler'inin izimleriyle birlikte ayrntl betimlemelerinin yan sra, yukarda anlan Cbir

Ed. G. Flgel, Leipzig 1872, s. 267; Bkz. Seemann, Hugo Mittelberger, Th.nn katklaryla- Das kugelfrmige Astrolab nach den Mitteilungen von Alfons X. von Kastilien und den vorhandenen arabischen Quellen, Erlangen 1925 (Abhandlungen zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin. Heft VIII), s. 3 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 359-431, zellikle s. 365). 2 Sezgin, Fuat: GAS, Cilt 6, s. 162. 3 Elyazmas, stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Carullah Koleksiyonu 1451, v. 38a.

rarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi, ayn yer ve tarih, s. 405-406). 5 Mmoire sur les instruments astronomiques des Arabes, Paris 1844, s. 142ff. (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 42, s. 45-312, zellikle s. 188ff.). 6 Cilt 1, Leiden ve Leipzig 1913, Almanca bask s. 522.

4 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 43-44 (Tek-

U S T U R L A P L A R

121

b. Sinn el-arrn ve Kus b. Lnn7 benzer aletleri hakknda da bilgi bulmaktayz8. Bu aletin prensibi ve genel tantm hakknda baz eyleri her iki aratrmacnn, Seemann ve Mittelbergerin, almasndan alntlyoruz9: Kendisine dayanlarak gkkubbesinin gnlk hareketini, ykseklik paralelleriyle azimut dairelerinin yeryz yatay koordinatlar sistemine kar en ak bu ekilde yanstabilecek ve saylarla saptayabilecek dzenek udur: Yatay koordinatlar sisteminin ve muhtemelen dier izgisel sistemlerin kaydedilecei sabit bir kre zerinde, bir takm ok bilinen yldz ve burlar kuann kaydedildii gkkreyi temsil eden uygun kesimli ii bo yarm kre dnebilecek ekilde oturtulur.

izim, H. Seemann, Th. Mittelberger, Das Kugelfrmige Astrolab, s. 2 (Tekrarbasm: s. 364).

... Sabit bir kre zerine ufuk byk daire halinde izilmitir; kutuplar zenit=Z ve nadir=Nadr. Ufuk, kreyi iki yarya ayrmaktadr. Krenin st yarsnda, ufka paralel ykseklik daireleri ve ufka dikey azimut daireleri (veya dikey daire) ve de meridyen dairesi kaydedilmitir.... Hareketli gkkresini temsilen, dzenei daha belirgin klmas nedeniyle genellikle sadece ii bo bir yarm kre (yarm kre biiminde kase) yaplmtr, bu rmcek olarak adlandrlr. Gerekli canlandrmalarn ve lmlerin yaplabilecei bir dzenei elde edebilmek iin rmcek ve kre u ekilde birletirilmitir. (Bu, ematik olarak corafi b enlemi iin olan 2. figrde gsterilmitir.). rmcek ibkey yzeyi ile kre zeriBkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 180-182. Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 40- 46-49 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 402, 408-411). 9 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 2 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 364).
8 7

ne giydirilmitir, krenin st yzeyini yarya kadar kaplamaktadr. P P' dnya eksenini temsil eden bir ubuk, rmcek zerinde P veya P', ekvatorun bu amaca ynelik oyulmu kutbuna ve krenin meridyen dairesinde karlkl olarak delinmi G ve G' deliklerine (uygun corafi enleme tekabl edecek ekilde), ya G ve P veya G ve P' y rter ekilde sokulur. Bu tarz daha ok delik iftlerinin tamam kre zerine yerletirilebilir ve bylelikle dzenek deiik corafi enlemler iin kullanlabilir hale getirilir10. Kresel usturlabn dz usturlaba gre avantaj ve dezavantajlarn el-Brn11 u ekilde zetlemektedir: ddia ediyorum ki, eer bu (kresel) usturlap kolay imal edilebilir olsa ve bu arata daha nce (dz usturlapta) bahsettiimiz birok eye ihtiya duyulmasa da, aka grld zere dz usturlap rnein yolculukta tanabilme kolayl gibi avantajlara sahiptir. Ayrca, dz usturlap sklkla, kresel usturlabn sokulamayaca yerlerde saklanabilir, rnein yenlere, elbise ierisinde gse, izme ierisine, kuan brlokuna vb. yerlere. Ayn zamanda bu tr usturlap gl arpmalara kar direnlidir, kresel usturlapta ise en kk darbede, arpmada veya dmede bu durum szkonu deildir. Buna karn, gkkresinde bulunanlarn temsili ve oradaki hareketlerin ekli kresel usturlapta daha kolay grlebilir. Seemannn izim ve aklamalarna dayanarak ve orijinallerinden yararlanarak yaplm drt modelimizden Neyrzninkinin, bir gstergesi yoktur. el-Brn birisi gstergeli, dieri gstergesiz iki eit tarif vermitir. el-Marrku, gstergenin varlna ilikin hi bir iarette bulunmamtr. Libros del saber de astronomada eksik bir unsur bir yana- el-Brnnin ikinci eidine benzeyen bir gstergenin tarifi vardr. en-Neyrz ve el-Marrkunin tarifinde ve el-Brnnin ikinci eidinde, yldzlarn nian alnmas, gk cisimlerinin, gkkresinin kuzey ve gney kutuplarn temsil eden krenin karlkl her iki kutbu boyunca geen delikler araclyla gzlemlenerek

Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 2-3(Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 364-365). 11 stb el-Vuch el-Mmkine adl eserinden H. Seemann ve Th. Mittelberger tarafndan evrilmitir, a.e., s. 41 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 403).

10

122

A S T R O N O M

gerekletirilir. Gnein ykseklii ayn kaynaa gre, ufkun kuzey ve gney noktalarna oturtulmu bir gnomonun kullanlmasyla llr. Bu gnomon krenin klavuzunda dndrlmesiyle yer deitirebilir. el-Brnnin, bizim rekonstrksiyonumuzda da grld zere, dikey olarak zerinde sabitlenmi dier bir daire yayyla glendirilerek, 180 ye blnm daire yayndan ibaret olan gsterge tarz amaca daha uygundur. Bu yolla, gstergenin ibkey yzeyinin, rmcein yzeyiyle temasta kalmas ve gzleme zarar gelmemesi salanr ki bu, Libros del saber de astronoma adl eserde tarif edilen gstergeden beklenemez. (Sz edilen bu sonuncu) gsterge tarz ise, dierleri karsnda belirli bir avantaja sahiptir. Ama bunun dezavantaj, gstergenin ularna sabitlenmi, birbirine paralel, rmcein yarapn ap yukar doru

uzanan metal bantlardan ibaret nianghlardr. zellikle, kullanm zor bu gstergesi yznden kresel usturlap, el-Brnninde aklad gibi, bu el aletini yolculuklarda beraberlerine almak isteyen astronomlar iin dezavantajl grm olmaldr. 885/1480 ylndan kalan bir orijinal alet, avantajl gsterge hari, kresel usturlabn Arap-slam kltr evresinde daha ileri bir geliim yaam olduuna tanklk etmektedir. Bugnk bilgimize gre, bu alet tipi Avrupal astronomlarn dikkatini ekmemi grnyor. Her halkarda Mslman Endls bir yana braklacak olursa Avrupada yaplm bir rneini ve kresel usturlap hakknda bir Arapa risalenin hibir Latince veya branice evirisini de bilmemekteyiz. Libros del saber de astronoma adl eserin de hi bir etkisi grlmemitir.

U S T U R L A P L A R

123

1.
en-Neyrznin (erken 4./10. yzyl)

Kresel Usturlab

Modelimiz: Pirin, asitlenmi. ap: 17 cm. (Envanter No: A. 1.08)

en-Neyrznin bu tr usturlab ele alan Kitb f el-Amel bi-l-Asurlb el-Kurav adl risalesi, tek yazma nsha halinde bize ulamtr12. H. Seemann13, bu eseri bu konudaki Arapa metinler ierisinde en iyi ve en ayrntl eser olarak kabul etmektedir. Kre zerine yerletirilen dndrlebilir rmcekle sadece yldzl kuzey gkkubbesi gz nnde bulundurulmutur. rmcein ekliptik kutbuna en byk krs yerletirilmitir. Burada muhtemelen szkonusu olan, tpk Kastilyal Alfonsda olduu gibi (bkz. s. 129), rmcein ekliptik kutbu civarnda sabitlenmi olan oymal yar kredir. Kk Krs olarak adlandrlan dier bir ksm, rmcein ekvator kutbunun bulunduu yere yerletirilmitir ve muhtemelen tpk byk krs gibi ekliptik kutupta delikli dairesel bir disktir. Bunu, prensipte muhtemelen dnya ekseninin
12 spanya, Escurial 961/6 (v. 45a-68b, 863 h.); Sezgin, F.: GAS, Cilt 6, s. 192. 13 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 32 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 394).

...ivi olarak adlandrlan geniletilmi bir ucundan baka birey olmayan, kulp (Arapa ilka) izlemektedir; belki de askdan bizzat dnya ekseni kasdedilmektedir... Ykseklik lm iin rmcein kenarna, metinde mecr olarak anlan bir dzenek eklenmitir (biz bunu ykseklik kadran olarak nitelemekteyiz). Bu, merkezde klavuz olarak i gren yivli bir kadran erididir. Klavuzun her iki tarafna ekilmi eritler 90 ye blnmtr. 90 lik blm noktasnda, kadrann bir ucunda ykseklik krssi bulunmaktadr, bu bir balant parasdr ve tpk Alfonsda olduu gibi, ykseklik lmnde usturlabn tutulduu bir tama halkas taklmtr. Bir gstergeden bahsedilmemektedir. 1. ve 31. problemler [en-Neyrznin risalesinden] ykseklik lmnn nasl yapldna ilikin bilgi vermektedir, konuyla ilgisi nedeniyle bundan bura-

124

A S T R O N O M

A: Burlar kua, B: Ykseklik kadran, C: Ekvator, taksimatsz (detayl bilgilerin eksikliinden dolay ekilde keyfi olarak kk daire halinde resmedilmitir) D: Balant paralar, K1, K2, K3: Krs, G: Ykseklik lm iin gnomon, kre zerine sabitlenmi ve her iki ykseklik kadran arasndaki yivde kayar ekilde, R: Ykseklik lm iin tutma halkas.

Resim, H. Seemann, Th. Mittelberger, Das Kugelfrmige Astrolab, s. 68.

da bahsetmek istiyoruz. rmcek, kre zerinde ufuk kutuplarndaki ekliptik kutupta sabitlenmitir ve bylelikle zerine ykseklik kadrannn takld rmcein kenar dairesi, krenin ufuk dairesiyle kendisini rtmektedir... Gne yksekliini belirlemek iin ufkun kuzey veya gney noktasna bir gnomon sokulmutur, bu gnomon klavuzda krenin dndrlmesiyle yerinden kaydrlabilir. Usturlap daha sonra Gnee dorultulur, bu esnada ykseklik krssinde serbest olarak asl tutulur ve gnomon hi bir glge yapmayana ve gne gnomona arpncaya dein kaydrlr. Yldz yksekliini beirlemek iin ufkun kuzey ve

gney noktalarnda karlkl duran deliklerden yldz hedeflenir, bu esnada iki delikten birisi, gnomonun Gne yksekliini gzlemlemede olduu gibi, hareket eder14. Modelimiz H. Seemannn15 izimine ve aklamalarna gre yaplmtr. Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 17 cm. (Envanter No: A. 1.09)

rarbasm: ayn yer ve tarih, s. 397-398). 15 a.e., s. 68 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 430).

14 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 35-36 (Tek-

U S T U R L A P L A R

125

2.
el-Brnnin (. 440/1048)

Kresel Usturlab

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 17 cm. (Envanter No: A. 1.09)

el-Brn, Usturlap malinde Olas Yntemlerin Kapsaml Ele Aln (stb el-Vuch elMmkine f anat el-Asurlb) adl risalesinde kresel usturlabn bir tarifini vermitir. Bu tarif, Leidenda bulunan bir yazmadan16 Almancaya evrilmitir17. Burada biz, onun gney yarm kre ve ykseklik lm dzenei hakknda verdii bilgileri alntlyoruz: Cenubi kresel usturlap brnden [imali] rmcek bakmndan farkllk gstermektedir, yani rmcein yarm kresinin zerinde bulunan yarm ekvator, Koun bandan Terazinin bana kadar alnmasnda ve bizim

cenubi kresel usturlabnn zerine gney enleminin (yani negatif enlem) yldzlarn yerletirmemiz noktasnda farkllk gsterir. Ekseni, rmcein gk kubbesi kutbunu gsteren ve ufkun altnda bulunan deliklerden geiririz. Bylece ilem her iki usturlapta da ayn olur. Usturlap yapmclar arasnda bununla yetinenler vardr. Bundan baka da bir ykseklik lm dzenei vardr. Ykseklii lmek isteyen kimse ustulab zenite asmaldr ki ykseklik paralelleri Dnya ufkuna paralel olsun. Daha sonra gne derecesinin zerine, kre ve rmcek zerinde dikey

Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Or. 591 (s. 47-175, 614 h.), bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 268. 17 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 40-44 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 402-406); biz ayrca stanbul yazmas Carullah 1451, fol. 36b ff.yi de kullandk.

16

126

A S T R O N O M

A: Burlar kua, B: Tam byk daire olarak taksimatsz ekvator, C: Tam byk daire olarak taksimatsz gndnm taycs, D: Balant paralar, G: Gne yksekliini belirlemek iin gnomon, R: Gne yksekliini belirleme iin zenitte kre zerine sabitlenmi tutma halkas.

izim, H. Seemann, Th. Mittelberger, Das Kugelfrmige Astrolab, s. 69.

duran kk bir gnomon dikip, gnomonla birlikte gne derecesini dndrrz. Bu da, gnomon kendisini glgelendirene kadar ve glgesini krenin herhangi bir yerine deil, sadece kendi zerine drene kadar rmcein dndrlmesiyle meydana gelir. Daha sonra yldz dou yeri dou ufkuyla rtr. Bu dzenek, kre eklindeki usturlaptan daha uygun biimde kre zerine yerletirilebilir.18 el-Brn, bunun ardndan, Gnein ve bir yldzn yksekliini yukarda bahsedilen gsterge ile (s. 122) belirleyen kresel usturlabn kullanmn

anlatyor: Zanaatkarlar [yani usturlap yapmclar] arasnda, i yzeyi rmcein dbkey yzeyine temas eden bir daire yay imal edenleri vardr; onun dibkey yzeyinin her iki ucuna bu zanaatkarlar 180 eit paraya blnm bir yarm daire sabitlerler ve her bir yay usturlap eksenine, i yzeyi rmcein d yzeyine temas edecek ekilde yerletirirler. Eksenin ucuna, ibresi yarm daireye temas eden bir gsterge sabitlenir. Bu yarm daire, yksekliin alnmasna yarar.19 Modelimiz H. Seemannn20 izimine, aklamalarna gre ve Arapa orijinal metin kullanlarak yaplmtr.

18 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 43 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 405).

19 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 43 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 405). 20 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 69 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 431).

U S T U R L A P L A R

127

3.
el-Marrkunin (7./13. yzyln ikinci yars)

Kresel Usturlab

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 17 cm. (Envanter No: A. 1.10)

el-Marrku, bu aleti Cmi el-Mebdi ve-l-yt f lm el-Mt21 adl eserinde tarif etmitir. Bu pasajn Franszca evirisini L.A. Sdillot22, buna ilikin aklamalar ise H. Seemann23 vermitir. H. Seemanda unlar okumaktayz: Usturlabn deiik enlemlerde kullanm iin delikler kreye bilinen tarzda almtr. el-Marrku, kre zerine izilmi her bir ykseklik paraleline uygun olacak ekilde ve onlarn [ykseklik paralelleri] zenitten ufkun kuzey noktasna kadar meridyen kadranyla, krenin bunlarn karsnda her defasnda karlkl olarak bulunan kesime noktalarna delikler almasn tavsiye eder. Bylece enlemlere tekabl eden delik iftlerinin says, kre zerinde kaydedilmi ykseklik
21 Tpkbasm Frankfurt, Institut fr Geschichte der Ara-

paralellerinin says ile rtmektedir. Usturlabn farkl enlemlerde kullanlmak zere hazrlanmasndan dolay saat izgilerinin dmesiyle ilgili el-Brnnin snrlandrc gr, elMarrkude olduu gibi Alfonsda da rastlanmamaktadr... Ykseklik lm dzenei, imdiye kadar bahsedilenlerden farkl ekillendirilmitir. Asl lm dzenei hayli ince, eit ikiz kenar kresel gen yzeyi ekline sahiptir; onun ibkey yzeyi rmcein dbkey st yzeyine temas eder. Bu, Arapa afa (disk) olarak adlandrlr. kiye blen izgi, utan temelin ortasna kadar rmcein bir byk daire yaynn ayn olmaldr. kiye blen izginin her

ayn yer ve tarih, s. 142ff. (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 188ff.). 23 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: Das kugelfrmige Astrolab, s. 44-46 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 406408).

22 Mmoire sur les instruments astronomiques des Arabes,

bisch-Islamischen Wissenschaften 1984, cilt 2, s. 8-14.

128

A S T R O N O M

A: Burlar kua, B: Yarm byk daire olarak taksimatl Ekvator, C: Balant paralar, D: Delii ile ekvator kutbuna bal ve taban ekvatorun zerinde kayabilecek ekilde bulunan iki eit kenarl kresel gen, sivri u, G: Ykseklii lmek iin gnomon, R: [Delii ile] Ykseklik lm iin [niangh iini de gren] tutma halkas.

izim, H. Seemann, Th. Mittelberger, Das Kugelfrmige Astrolab, s. 69.

iki ucuna, yani A ucuna ve B tabannn ortasna, kre zerinde enlemler iin mevcut olan deliklerin byklnde delikler alr. afa, rmcein ekvator kutbundaki kaide merkezinde bulunan delikte sabitlenir. afann ucundaki delie kk silindir bir gnomon sokulur, bu gnomon daima krenin merkez noktasna yneltilir. afann ucu gnomonla birlikte bylece, rmcek zerindeki 180 dereceye taksimatlandrlm ekvator yarsnn zerinde kayabilir durumdadr. Yaplan ykseklik lmnde, usturlab bahsedilen dzenein yardmyla uygun bir ekilde asabilmek iin, rmcek zerindeki taksimatl ekvatorun 90. taksim noktasna ask dzenei yerletirilmitir. el-Marrku, bu dzenekle lmlerin nasl yrtleceine dair hibir ey anlatmamtr. Prensipte herhalkarda Alfons gibi (bkz. bir sonraki sayfa) ilem yapm olmaldr. Bununla beraber, gnee gsterge araclyla nian almak yerine, burada afa ve usturlap dndrlr, bu esnada sonuncusu, eer gnomonun ekseni gnee dorultulmu ise gnomonun kendisini glgelemesine dek ask dzeneine serbeste aslr. Bulunan ykseklik, afann ucunun gnomonla birlikte bulun-

duu yerdeki taksimatl ekvatorda okunur. Her ne kadar el-Marrku yldz yksekliklerinin tespitinden bahsediyorsa da, gnomonla yaplamayan yldz ykseklikleri tespit yntemleri hakknda maaalesef hibir ey anlatmyor. Sonu olarak, el-Marrku, ekvatorun ve ekliptiin yksekliin alnd daire olarak ayn ekilde kullanlmasnn Alfonsda da olduuna iaret etmitir. Daha sonra afa ekliptik kutbuna oturtulur ve ask dzenei ekliptie uygun bir biimde yerletirilir.24 Modelimiz, H. Seemannn25 taslana ve el-Marrkunin tarifindeki aklamalara dayanlarak yaplmtr.

Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: Das kugelfrmige Astrolab, s. 45-46 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 407408). 25 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: Das kugelfrmige Astrolab, s. 69 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 431).

24

U S T U R L A P L A R

129

4.

Libros del saber de astronoma (7./13. yzyl)ya gre

Kresel Usturlap

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 17 cm. (Envanter No: A. 1.11)

Kral Alfons tarafndan hazrlatlan ansiklopedik eserin astronomi aletlerine ayrlan drdnc risalesi, iki esas ve saysz alt blmden olumu olup, kresel usturlabn ayrntl bir tarifini iermektedir26. Bu eser, klliyatn dier blmleri gibi, Kral X. Alfons (. 1284)un emriyle Rabiag (Isak bn Sid) adl birisi tarafndan Eski Kastilce ile yazlm olmaldr. Bu ahsn Mslman, Hristiyan veya Yahudi olup olmad bir yana braklacak olursa, eserin Arapa orijinallerden mi evrildii, veya Arapa kitaplara dayanarak belirli bir bamszlk ierisinde Kastilce yazlp yazlmad kesin olarak cevaplandrlm

deildir. Moritz Steinschneider, 1848 ylnda yapt aklamayla, bence durumu en isabetli ekilde belirlemi grnyor. Ona gre, ilk nce Arapa rnekler Yahudiler tarafndan tercme edilmi ve daha sonra bu evirilere dayanarak Hristiyan bilginler uygun redaksiyonlar ve adaptasyonlar yapmlardr27. H. Seemannn inceledii ve ayrntl olarak betimledi-

26

Libros del saber de astronoma del Rey D. Alfonso X de Castilla, copilados, anotados y comentados por D. Manuel Rico y Sinobas, Cilt 2, Madrid 1863, s. 113-222.

zu Toledo und Isak Ibn Sid der Chasan, Magazin fr die Literatur des Auslandes ierisinde (Berlin) 33/1848/226227, 230-231 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 98, Frankfurt 1998, s. 1-4); Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons X., Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig) 3.F., 6/1905/129-185, zellikle s. 135 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 98, s. 57-113, zellikle s. 63).

27 Steinschneider, M. Alfons X. astronomischer Kongre

130

A S T R O N O M

A: Burlar kua, B: Ykseklik kadran, C: Glge kadran, D: Takvim, E: Ekvator, F: Balant paralar, G: Gsterge, H: Nianghlar, R: Tutma halkas, ykseklik lmnde.

izim, H. Seemann, Th. Mittelberger, Das Kugelfrmige Astrolab, s. 68.

i28 ksm bize, ieriinin gnmze ulaan Arapa risalelerle geni lde rttne ilikin bir tasavvur kazanmamz salyor. Bu ksm, birok bakmdan, yaklak 400 yl nce en-Neyrz tarafndan yazlm olan metinle gerekten ok sk bir yaknlk gstermektedir. Fakat bu Kastilce risale imdiye kadar bilinen ncelleriyle karlatrldnda, olduka daha ayrntl ve sunum bakmndan da daha iyidir. Bence, bu bulguyu Kastilyal redaktrlerin bizzat kendilerinin ulatklar bir ilerlemenin sonucu gibi anlayacak olursak, elbette yanlm oluruz. Ben daha ziyade u gr kabul etme eilimindeyim: Bu Kastilce metin, daha ok, gen bir Arapa versiyona dayanyor. Ayrca, burada unu da gz nnde tutmamz gerekir: Kresel usturlabn bize ulaan rneklerinden birisi (bkz. s. 131/ bir sonraki sayfa),

1480 tarihlidir ve bildiimiz daha nceki btn yaznsal tariflere nispetle daha gelimi grnmektedir. X. Alfonsun, kresel usturlaba dair olan ksmn nsznde onun, kresel usturlabn yapmn ele alan hibir kitap bulamad iin Isak bn Sidi byle bir kitab yazmakla grevlendirdii29 ifadesi kukulu olmann da tesindedir. Btn metnin tamamnn Arapa kaynaklara bamlln ele vermesi bir yana, muhtemelen spanyaya ulam yalnzca tek bir rnek alet tipine dayanlarak bylesi bir tarifin salanmasnn mmkn olabilceini tasavvur etmek hayli gtr. Modelimiz H. Seemannn30 taslana ve Libros del saber de astronomada bulunan tarife gre yaplmtr.

28 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: Das kugelfrmige Astrolab, s. 7ff. (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 369ff.).

29 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: Das kugelfrmige Astrolab, s. 7 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 369). 30 Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: Das kugelfrmige Astrolab, s. 68 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 430).

U S T U R L A P L A R

131

Arap-slam Kkenli

Kresel Usturlap
(yapm 885/1480)

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 17 cm. (Envanter No: A. 1.12)

Bu kresel usturlap, Arap-slam kltr evresinden Avrupaya gelmi ve 1962 ylnda Oxfordda bulunan Museum of the History of Science mzesi tarafndan bir ak arttrmada satn alnmtr31. Bu usturlap, 1480 ylnda Ms adl bir usta tarafndan imal edilmitir. Kre pirintendir ve 83 mm. lik bir ap vardr. Gkkubbesi, kuzey kutbuna, bir tayc kulpun oturtulduu bir a (ankebt, ebeke) ile evrelenmitir. Bildiimiz btn tasvirlere gre bu rnek, ilki ok nemli olan iki yenilie sahiptir. yle ki, hem Gnein hem de yldzlarn ykseklik lmleri,
31

Maddison, Francis: A 15th Century Islamic Spherical Astrolabe, Physis ierisinde (Florenz) 4/1962/101-109; ayrca bkz. Astronomical Instruments in Medieval Spain, Santa Cruz de la Palma 1985, s. 71.

rmcee oturtulmu ray eklindeki bir kadrann klavuzunda kuzey-gney dorultusunda yukar-aa kaydrlabilen bir kzakck yardmyla gerekletirilir. Kzakca, istenilen gk cismini, tutma halkas deliinin alt kenar zerinden nian alabilmeyi astronoma olanakl klan bir niangh yerletirilmitir. Oxford modelinin elimizdeki resimlerine gre, niangh bu modelde eksiktir. Muhtemelen bu niahgah, ok kk bir deliin bulunduu dz bal ince bir ubuk eklindeydi. Gzleme ynelik olarak niangh kzakca taklyordu ve muhtemelen kzakca bir iple balyd. Nianghn biimini u ekilde tasavvur ediyorum: Yeterli derecede kk delie sahip olan ikinci bir niangh, kutup ekseninin aklna sokulmu olabilir, nk asma halkasndaki yark kesin kerteriz iin ok genitir. kinci yenilik, rmcek ile kre arasndaki bir ba-

132

A S T R O N O M

Sol: Orijinalin Fotoraflar (Physisden, 4/1962/101-109). Alt: Modelimiz (ikmal edilmi a cetveliyle birlikte).

lant mekanizmasndan ibarettir. Yani rmcek, gzlem yapma amacna ynelik olarak dikey ve yatay ynde, krenin dbkey st yzeyiyle olan temasn kaybetmeksizin kaydrlabilir. Bu, (bir yandan rmcekle ayn aptaki bir yarm kreden elde edilen) rmcein alt kenarndan hareketle krenin alt yann evreleyen pirin yayla salanr. Maddison tarafndan verilen 4 fotoraf, Oxforddaki kresel usturlaba dair tam bir tasavvur oluturmaktadrlar.

U S T U R L A P L A R

133

1070/1660 Ylndan Bir

Kresel Usturlap

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 8 cm. Deiik pozisyonlarda dndrlebilir olarak yerletirilmi. Sehpa, ykseklik: 11,5 cm. (Envanter No: A. 1.13)

Bildiimiz kadaryla bize kadar ulam ikinci usturlap, Kahire slam Sanatlar Mzesinin mlkiyetinde bulunmaktadr. 1070/1660 ylndandr ve iyeddn Muammed b. el-md adl birisi iin imal edilmitir. Bu kresel usturlap tipinde an gerekli bilgile-

ri bizzat usturlaba tanmtr. Meridyen emberi, eksenin yardmyla krenin uygun enlem dairelerine doru ayarlanmasn mmkn klan, karlkl alm birok delik tamaktadr. Kre, sehpasndan bamsz olarak da kullanlabilir. 8 cm. apndadr.

134

A S T R O N O M

ubuk Usturlab
asurlb a

e-s Sopas (a e-s) olarak da adlandrlan ubuk usturlab, matematik tarihinde herhangi bir dereceden saysal denklemlerin zmnde r ac olarak kabul edilen1 erefeddn el-Muaffer b. Muammed b. el-Muaffer e-snin2 (. 606/1209) buluudur. Bu alete dair bir tarif, Eb el-asan elMarrkunin3 Cmi el-Mebdi ve-l-yt adl eserinde bulunmaktadr. Buna ilk olarak Louis-Amlie Sdillot4 1844 ylnda iaret etmitir. Fakat o, mucit e-s ile Nareddn e-snin kastedildiini zannetmiti5. 1895 ylnda Baron Carra de Vaux, ilgili metni incelemi ve Franszca evirisiyle birlikte yaynlamtr6. Carra de Vauxden yaklak yarm yzyl sonra Henri Michel7 ayn konuyla uramtr. O, uzun bir sre mehul kalm bu aletin nasl kullanldna ynelik ak bir fikir oluturmutur. Bu aleti yeniden yapabilmemizi, onun bu n almasna borluyuz. ubuk usturlab, zerine bir dzlemsel usturlap projeksiyonunun tand bir sopadan olumaktadr. Michel, aletin taslan u ekilde sunmaktadr:

Modelimiz: Ahap, kat, pirin arlklar asl ipler. Uzunluk 46 cm. (Envanter No: A. 1.14)

1 Bkz. Rashed, Roshdi: Rsolution des quations numriques et algbre: araf-al-Din al-Ts, Vite, Archive for History of Exact Sciences ierisinde (Berlin vd.) 12/1974/244-290; ayn yazar: Sharaf al-Dn al-s: Oeuvres mathmatiques. Algbre et gomtrie au XIIe sicle, 2 Cilt, Paris 1986; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 399. 2 Bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur, Cilt 1, s. 472, Suppl.-Cilt 1, s. 858-859. 3 Bkz. Tpkbasm, Frankfurt 1984, Cilt 2, s. 99-109.

sur les instruments astronomiques des Arabes, ayn yer ve tarih, s. 27, 36, 191 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 73, 82, 237). 5 Bkz. de Vaux, Carra: Lastrolabe linaire ou bton det-Tousi, Journal Asiatique ierisinde (Paris), srie 9, 5/1895/464-516, zellikle s. 465 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 87, s. 181-233, zellikle s. 182). 6 a.e., ayn yer. 7 Lastrolabe linaire d al-Tsi, Ciel et Terre ierisinde (Brksel) 59/1943/101-107 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 94, s. 331-337).

4 Mmoire

U S T U R L A P L A R

135

lnde, skalalar istenilen dereceye gre daha fazla alt blmlere ayrlabilir. Ayrca, aletin gece kullanm iin gne alalm dairelerine balca sabit yldzlar iin bir ka deklinasyon dairesi eklenebilir. Skalalar uygun bir sopa zerine tanr ve ip bu sopaya balanr. Michel8, aletin kullanmn gne yksekliini bulma rneiyle aklamtr:

Michelin tarifinden aadaki ayrntlar karmaktayz: MM mesafesi, olaan bir usturlabn i diskindeki ufuk dzlemiyle birlikte meridyen dairesinin kesitini temsil etmektedir. 0 den 180 ye kadar olan erilerin mesafeleri, MP yarapl daireden ubuk zerine tanr. rnek olarak, Brkselin enlemi (50 50') seilmitir. M hareket noktasyla P kutbu arasnda lein sanda ufka paralel ykseklik dairelerinin (Paraleldaireler) birbirlerini izleyen merkez noktalarnn 0 den (yatay dzlem) 90 ye (Zenit) kadar konumlarn gryoruz. Bunun ardndan, 90 den ufuk dzlemine kadar ykseklik daireleriyle meridyenin kesime noktalarn gryoruz. Bunu, burlar kuann sembolleriyle donatlm olarak, gzlemlenen yldzn her bir sembole giriinde alalm (hub) daireleriyle meridyenin kesime noktalar izler. Skalann solunda, 0 deki M hareket noktasyla 180 deki M' son noktas arasnda, MP yarapl daire iin her defasnda 5 lik yay uzunluklarn veren bir derecelendirme bulunmaktadr. Presizyonda (hassasiyet derecesi) ve sopann byk-

H. Michelden izim, deitirilmi.

P kutbuna kurun arlkl bir ip sabitlenir. PN = PM mesafesindeki N noktas ipe atlacak bir dm ile iaretlenir. kinci bir ip M balang noktasna balanm bulunuyor. imdi, sopayla gne nian alnr. Bu konumda ikinci ip Mden Nye doru gerilir ve zerinde kesime noktas N iaretlenir. MN uzunluu ubuk zerindeki lek araclyla belirlenir, sonucun yars bilinen PN = PM uzunluuna blnr ve = 90 h as bulu2 nur; bundan da h = 90 2 sonucu kar. Nian alma ilemi ubukta uzunluu boyunca alm bir oluk veya st tarafnda yerletirilen iki nianghla ya da ubuun ularnda bulunan her iki dairesel baln st taraflarnda alm entik yardmyla gerekletirilir.

8 Lastrolabe linaire d al-Tsi, ayn yer ve tarih, s. 106 (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 336).

136

A S T R O N O M

KADRANLAR

Pirin, hkkedilmi. Yarap 150 mm. n yz nianghl. (Envanter No: A 3.03)

Sins Kadran

734/1334 ylnda Muammed b. Amed el-Mizz tarafndan yaplm olan Sins kadrannn (er-rub el-mceyyeb), St. Petersburgda muhafaza edilen orijinaline dayanlarak1.

Dorn, B.: Drei in der Kaiserlichen ffentlichen Bibliothek zu St. Petersburg befindliche astronomische Instrumente mit arabischen Inschriften, St. Petersburg 1865 (=Mmoires de lAcadmie impriale des sciences de St. Ptersbourg, VIIe srie, tome IX, no. 1), s. 16-26, 151-152 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 85, Frankfurt 1998, s. 362-372, 497-498)

KA D R A N LA R

137

Sins Kadran

Pirin, hkkedilmi. Yarap 135 mm. (Envanter No: A 3.04)

1859dan ksa bir sre ncesinde, Arabist Alois Sprenger tarafndan Londral ktphaneci William Morley iin satn alnana kadar amda bulunan orijinaline dayanlarak yaplmtr. Bu kadrann orijinali, 735/1335 ylnda Al b. e-ihb tarafndan yaplm ve Muammed b. el-uzl adl bir hakkak tarafndan kaznmtr1.

Morley, W.: Description of an Arabic Quadrant, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland ierisinde 17/1860/322-330 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 85, Frankfurt 1998, s. 322-336); kr. Schmalzl, P.: Zur Geschichte des Quadranten bei den Arabern, Mnih 1929, s. 37f. (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 90, s. 189-331, zellikle s. 225f.).

138

A S T R O N O M

Marib Kkenli

Altmlk Sins Kadran

Pirin, hkkedilmi. Yarap 125 mm. (Envanter No: A 3.09)

Enstitmzn mlkiyetinde bulunan bu kadran, Marip kkenlidir ve 10./16. veya 11./17. yzylda imal edilmi olmas mmkndr. Arka yz botur. 60 eit blme ayrlmtr ve ad da buradan gelmektedir ve ykseklik yay 90lk taksimata sahiptir.

Mebs ve menks izgilerine ait iki sistem dnda, yarm daire biiminde iki yay (bir tanesi sins izgisi zerinde, dieri kosins izgisi zerinde) bulunmaktadr; bunlar kiri mesafelerini sins deerlerine evirmek iindir. kindi namaz vaktini belirlemek iin de bir yay bulunmaktadr. ki nianghtan birisi eksiktir.

KA D R A N LA R

139

ift Kadranl ekkziyye

Pirin, hkkedilmi. Yarap 167 mm. (Envanter No: A 3.07)

ift kadranl ekkziyye (rub e-ekkziyye), Cemleddn Abdullh b. all el-Mridn (. 809/1406) tarafndan ez-Zerlnin evrensel diski (bkz. s. 116) esas alnarak imal edilmitir. Bu ara, kresel astronomi hesaplamalarn bir alet yardmyla yapabilmek iin icat edilmitir. Bu aletin kendisi bize kadar ulamamtr, yalnzca el-Mridnnin tarif ve kullanmna ynelik bilgileri ieren bir risalesi bize ulamtr. Rekonstrksiyonumuzda, yeterince ayrntl olmayan ve bugn bizde eksik olan bilgileri koullayan

bu tariften baka, muhafaza edilmi bir Avrupa imitasyonundan (bkz. bir sonraki sayfa) yararlandk. rmcek, 7 sabit yldz iaretli eyrek daire biimindedir. Bunun altnda, ez-ZerlProjeksiyonu ile donatlm, masif ve a biiminde bir disk bulunmaktadr1.
1 King, David: An Analog Computer for Solving Problems of Spherical Astronomy: The Shakkzya Quadrant of Jaml al-Dn al-Mridn, Archives internationales dhistoire des sciences (Wiesbaden) 24/1974/219-241.

140

A S T R O N O M

Pirin, hkkedilmi. Yarap 160 mm. (Envanter No: A 3.01)

ift Kadran
Modelimiz, grnd kadaryla 15./9. yzylda elMridnnin (bkz. bir nceki sayfa) aletinin veya baka bir Arap modelin imitasyonu olarak ortaya kan, bize ulaan Avrupal bir orijinaline dayanlarak yaplmtr. Aletin dier zellikleri, bir farkla bir nceki ekkziyye kadrann zelliklerinden ibaretti: Fark Latince olan yazdr. ekkziyye kadran, meteoroskop olarak da bilinmektedir. (Orijinal: Adler Planetarium, Chicago)

KA D R A N LA R

141

Peter Apiana ait Meteoroskop

Pirin, hkkedilmi. Yarap 150 mm. Arka yzde ok byk bir hassasiyetle yaplm sins kadran bulunmaktr, zerinde hareketli bir cetvel vardr. Modelimiz, Martin Brunold (Abtwil, Schweiz) tarafndan yaplmtr. (Envanter No: A 3.02)

Peter Apian (1501-1552)n Astronomicum Caesareum adl eserinde yapt tarife gre yaplmtr. Apiann, ncs Johannes Wernerin aletini intihal ettii bugn kantlanm grnmektedir. Wernerin Arap modeli de ez-Zerlnin evrensel

diskine dayanmaktayd1.

North, J.D.: Werner, Apian, Blagrave and the Meteoroscope, The British Journal for the History of Science (London) 3/1966-67/57-65.

142

A S T R O N O M

Pirin, hkkedilmi. ap: 18 cm. (Envanter No: A 3.10)

Destr Kadran
Modelimiz, destr kadrannn (Arapas diret ed-destr veya ed-dstr), Kahire slam Sanatlar Mzesinde bulunan 182 mm. apndaki orijinaline gre yaplmtr. Kadran arka yznde, enlemi 30-33 civarnda olabilecek bir yerin ufuk dzlemi projeksiyonunu tamaktadr. Paralel ve dikey daireler yerine, temel halkalar ve esas alnan sabit yldzlarn dairesel kirilerle donatlm konumlar grlmektedir. Orijinal, Al b. brhm el-Muaim tarafndan 734/1334 ylnda imal edilmitir. Orijinalde eksik olan her iki gsterge tarafmzdan eklenmitir.

KA D R A N LA R

143

Kadran Diski

Pirin, hkkedilmi. ap: 25 cm. (Envanter No: A 3.11)

Bu, imdiye kadar benim bilmediim, byk bir ihtimalle Marip kkenli bir kadran kombinasyonu biimindedir. Alet, enstitmz mzesinin mlkiyetinde bulunmaktadr. Daire biimindeki pirin diski 250 mm. apnda ve 0,8 mm. kalnlndadr. Arka yzn kuzey yarsnda, her biri doksanlk taksimata sahip iki kadran hkkedilmitir. Ykseklik lmleri, bir gsterge ile yaplabilir. n yzde mebs ve menks izgili altmlk blmlemeli bir sins kadran ve kiri uzunluklarn sins deerlerine evirebilmek iin iki yarm daire biiminde, biri sins dieri kosins izgisi zerinde olan iki yarm daire izgisi bulunmaktadr. Btn bu niteliklerinden dolay, burada belki de tamamlanmam bir aletle kar karya olup olmadmz kendime soruyorum.

144

A S T R O N O M

Kadran
18. yzyldan bir Avrupa kadrannn rekonstrksiyonu.

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Yarap 120 mm. (Envanter No: A 3.05)

KA D R A N LA R

145

DER GZLEM VE LM ALETLER

Hint Dairesi

(ed-Dire el-Hindiyye)

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap 250 mm. Gnomon ykseklii: 63 mm. (Envanter No: A 4.25)

Dairenin merkezine bir gnomon sabitlenmitir. Meridyen yn, glgenin daireye giri ve k yerleri arasnda bulunan izginin ortasndan ve dairenin merkezinden geen dz bir izgi ile gsterilmitir. Bu alet Yunanlar ve dier baka kltrler tarafndan da bilinmekteydi1.

1 Sdillot, L.A.: Mmoire, s. 98ff.; Wiedemann, E.: ber den indischen Kreis, Mitteilungen zur Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaften ierisinde (Leipzig-Hamburg) 11/1912/252-255 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 34, Frankfurt 1998, s. 56-59).

146

A S T R O N O M

Meridyen Ynn Belirleme Aleti

5./11. yzyln ilk yarsnda, ilk defa her iki astronomda, Eb er-Reyn Muammed b. Amed elBrn ve el-asan b. el-asan bn el-Heysemde, meridyen ynn glge yardmyla ve Hint Dairesi araclyla bulmak iin kullanlan geleneksel grafik ynteminin hatal olduuna ilikin belirgin bir fikir olumutu. Bu iki astronomdan ilkinin baz yeni yntemler bulduu srada, bn elHeysem, meridyen ynn sabit yldzlarn ynde ykseklikleri yoluyla belirleme yntemini bulmutur. Kendi yntemi ve bununla ilikili olarak gelitirmi olduu len (Meridyen) izgisini Belirleme Aleti (le li-stirc a Nf en-Nehr) adl risalesindeki aklamalardan, bu problemin onu uzunca bir sre megul ettii ve onun gerekten bu aletin mucidi olduu anlalmaktadr. Geri bir sabit yldzn evcinden nceki ve sonraki a mesafelerinin kutup yksekliini bulmada kullanlmas, bn el-Heysemden nce biliniyordu, fakat o, sabit yldzlarn ynde ykseklikleriyle yaplan ilemi ak seik tanmlayan, deneysel olarak salamlatrlm astronomik bir yntem haline getiren ilk kii olarak grnmektedir. Batda bu yntem ilk olarak Regiomontanusda 15. yzyln ikinci yarsnda ortaya delikli gzleme kmtr meridyen izgisi ubuklar (Bkz. R. Wolf, hedefleme Handbuch borucuu der Astronomie gsterge I, 390-391). Bizim aletimizle gerekletirilen bu yntemde, sabit yldzlarn akam alacakaranmeridyen izgisi gsterge lndan evce kadar ve evcden tan vaktinin hemen ncesine kadar gzlemlenmesi

Pirin, altn yaldzl. Sert aa. Ykseklik: 1 m. (Envanter No: A 4.21)

yoluyla her iki ufuk asnn yar toplam bulunur. Burada belirleyici olan, alt gstergenin, balant stununun dndrlmesiyle birbirleriyle denk bulunan a byklklerini [st ve altta kazanlan] ortaya karmasdr. Bylece alttaki yatay yarm dairede bulunan katedilmi ann toplamnn yars meridyen ynn belirler1.

1 Sezgin,

Fuat: arqat bn el-Heysem f Marifat a Nf en-Nehr, Zeitschrift fr Geschichte der arabischislamischen Wissenschaften (Frankfurt) 3/1986/arap. Teil 7-43.

AL E TL E R

147

genli Alet

Astronom ve fiziki Abdurramn el-zin (6./12. yzyln ilk yars), ttiz ellt en-Nefse...1 adl risalesinde dier aletler yannda tarafmzdan yeniden imal edilen genli Aleti de (el-le zt el-mselles) tarif etmitir. Bu ara u iki problemin zm iin kullanlmtr: 1. Tpk sradan bir kadran gibi, yldzlarn yksekliklerini belirlemek. 2. Bir nesnenin bize grnd optik ay belirlemek. el-zin, el-Brnnin Tadd Nihyt el-Emkin adl eserinde bu aletten bahsettiini bildirmektedir2. el-zin sunduu btn aletleri blmde ele almtr: 1. Aletin imali, 2. Kullanm ve 3. Sylenenin doruluunun kantlanmas. Josef Frank, 1921 ylnda bir Berlin yazmasndaki (Spr. 1877, Ahlward 5857, 124a v.) astronomi aralarna dair anonim bir mecmuann birinci ve ksmen ikinci blmne dayanarak bu aleti tantmtr3. Yazarn tarifini ksmen tercme eden Frank, aletin zellikleri hakknda unlar sylemitir: Ahaptan veya baka bir materyalden yaplm dik al bir gen iine, aortayn hipotens kestii nokta merkez olmak zere, dikkenara temas eden ve 180 dereceye blnm bir yarm daire

Pirin, hkkedilmi, sert aa. akl. (Envanter No: A 4.24)

izilir. Hipotens zerinde ulara, nian almaya yarayan iki adet dikey aa paras taklr. gen, dik ann tepe noktasna oturtulan bir mentee araclyla bir temele, drtgen bir levhayla balantya getirilir. Bu temelin n yz taksimatlandrlmtr; her bir taksimat genin yksekliinin altmnc blmyle ayndr. Bu alet aslnda bir ifte kadrandr ve zellikle a byklklerini lmeye yarar. Elbette bir bakma bundan daha fazlasn da gerekletirir. Bu kadranla sadece, objenin grme izgisinin ufukla meydana getirdii a llebilir. genli aletle ise ufk tahta, a alannda kald mddete dikey ekilde bulunan bir a llebilir. Ayrca, temelin taksimatnda, dairenin merkez noktasna yerletirilmi akln yardmyla her bir ann sins bulunabilir.

Benim kullandm yazma stanbul niversitesi Ktphanesinde bulunmaktadr, A.Y. 314 (54b-82b, 9. yzyl, bkz. Sezgin, Fuat: a.e., Cilt 6, s. 92). Szkonusu metin tpkbasm olarak Macmat Resil Arabiyye f lm elFelek adyla baslmtr, Institut fr Geschichte der Arabisch-slamischen Wissenschaften 2002, s. 114-166. 2 el-zin muhtemelen elimizdeki edisyonun (Kahire 1962) 221. sayfasnda bulunan aklamaya iaret etmektedir. el-Brnnin aklamas gerekten ok ksadr ve aletimizin sadece ikinci devini iermektedir. 3 ber zwei astronomische Instrumente, Zeitschrift fr Instrumentenkunde ierisinde (Berlin), Cilt 41, s. 193200, zellikle 199-200, (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 69-70).

izim, yazmadan, stanbul, niversite Ktphanesi, A.Y. 314.

148

A S T R O N O M

Ykseklik lm Aleti
Evrensel bilgin Eb Nar es-Samuel b. Yay elMarb1 (. 570/1175 civarnda), imdiye kadar iki yazmas bilinen Kef Avr el-Mneccimn vealaihim f Ekser el-Aml ve-l-Akm adl eserinde ncelleri tarafndan kullanlan ykseklik lm aletini tarif etmi ve bunlarn olas zayf noktalarna iaret etmeye almtr.

1.

Aralarn birisinde, ayn uzunlukta iki bacaktan oluan bir a ler ile ilem yaplmaktadr. Bacaklardan birisi, yatay duran bir cetvelin ba tarafna balanm iken, dieri aleti tayan masann zerinde bulunan hareketli bir rayda cetvel boyunca kayar. Birinci bacaktaki her iki nianghla bildirilen ykseklik, her iki bacan ular arasnda gzlem srasnda ortaya kan mesafenin yarsnn bacak uzunluuna olan oranyla bulunur. Oran, ykseklik asnn kosinsn verir.

Yazmadan, Oxford, Hunt. 539.

Masa sert aatan, uzunluk: 66 cm. Yan tarafa yerletirilmi skala, hkkedilmi rakam deerli Arapa harfler (Envanter No: A 4.33)

1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 65.

AL E TL E R

149

Masa sert aatan, uzunluk: 46 cm. Nianghl pirin ibre ve mandallama kolu. (Envanter No: A 4.34)

2.

kinci ykseklik lerde, iki bacakla ilem yaplr. Bunlardan birincisi, bir sivri ula ve iki nianghla donatlmtr ve ykseklii bklm noktas menteesinden ayarlanabilirdir. kinci bacak, zerinde 90lik a ile bulunan hareketli bir cetvelin yer ald bir rayla donatlmtr. Cetvelde, birinci bacan ucuyla ve niangh araclyla ykseklik as belirlenir. Bacan cetvelle temas noktas ile alt ucu arasndaki mesafenin, bacan bilinen uzunluuna oran, nian alnan yksekliin sinsn verir.

Yazmadan, Oxford, Hunt. 539.

150

A S T R O N O M

Masa sert aatan, uzunluk: 63,5 cm. Yan tarafa yerletirilmi skala, hkkedilmi rakam deerli Arapa harflerle birlikte (Envanter No: A 4.35)

3.

nc ykseklik lerde, ayn uzunluktaki iki bacak, bir pergelin bacaklar gibi bir mentee ile birbirlerine baldr. Bacaklarn birisi yatay konumda (horizontal) sabit olarak durmakta ve bir okuma skalas tamaktadr, nianghla donatlm dierinin ise ykseklii ayarlanabilirdir ve ucunda bir akl tamaktadr. Yatay cetvelin bandan akl ile iaretlenmi noktaya kadar olan mesafenin, hareketli bacan uzunluuna oran, nian alnan yksekliin kosins deerini verir.

Yazmadan, Oxford, Hunt. 539.

AL E TL E R

151

Kapsaml Alet
(el-le e-mile)

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. = 42 cm, yarap (i) = 17 cm. (Envanter No: A 1.06)

Bu aletin mucidi, nl matematiki ve astronom mid b. el-r el-ucenddir1 (4./10. yzyln 2. yars). el-ucendnin bu aleti tarif ettii yazma risalenin2 bulunmasndan nce, sadece elMarrk (7./13. yzyln 2. yars)nn3 zpt alntlarla tannyordu. 1921 ylnda Josef Frank4, elucendnin bir Berlin yazmasndaki5 risalesinden kalan paralara dayanarak bu aleti hemen hemen geree uygun bir biimde tarif edebilmiti: Alet esas itibariyle ii bo bir yarm kreden ve byk dairelerinden birisinin byklnde bir diskten olumaktadr. Yarmkresinin derecelere ayrlm kenar dairesi, ufku temsil etmektedir. Yarmkrenin i yzne ufka paralel ve ufka dikey daireler izilmitir. Buna gre, yarmkre, gk kresinin ufuk altnda bulunan yatay koordinat sisteminin paras olarak anlalabilir. Disk 360 dereceye taksimatlandrlmtr ve yarm krenin merkez noktasnda ekliptik dzlemi gibi dnmek-

1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 307-308; Cilt 6, 220-222.

Cmi el-Mebdi ve-el-yt, Tpkbasm Ed. Frankfurt 1984, s. 14-19; Sdillot, L.A.: Mmoire sur les instruments astronomiques des Arabes, ad geen yer ve tarih, s. 148-149 (Tekrarbasm: Ad geen yer ve tarih, s. 194-195). 4 ber zwei astronomische Instrumente, Zeitschrift fr Instrumentenkunde ierisinde (Berlin) 41/1921/193-200 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 88, S. 63-70). 5 Mutaar f anat Ba el-lt er-Raadiyye ve-elAmal bih, Ms. Ahlwardt 5857 (Sprenger 1877).

2 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 221. 3

tedir; bylelikle burlar kuann dn temsil edilir. Diski her bir corafi enleme ayarlayabilmek iin, ona bal olan eksen, yarm krenin herhangi bir kertiine ayarlanabilir. Gk ekvatorunda lmler yapmak iin diske, gk ekvatorunun bir yarsn temsi eden yarmdaire uygun konumda balanmtr. Diskin merkez noktasnda dndrlebilir bir gsterge, ister ekliptik dzleminde uzunluk belirlemeleri iin olsun isterse gk ekvatoru dzleminde alalmalar bulmak iin olsun vd. her tr a lmne olanak tanmaktadr. Bunun iin eksen uygun konuma getirilir. Disk, ufka dikey olarak yerletirilirse, ykseklik lmleri yaplabilir. Fakat genel olarak bu lmlerde krenin iinde bulunan niangh bir yldz nian almay gletirmektedir. Bu olumsuzluk, disk eksenden zlr ve dikey olarak aslrsa nlenebilir. Diskin kenarndaki taksimatn 90. derecesindeki delik, sadece buna hizmet etmektedir. Ykseklik lmnde diskin kullanm usturlabn arka yznn kullanmyla ayndr. Yatay koordinat sisteminde Gnein karsnda bulunan ekliptik noktasnn ykseklii ve azimutu okunabilir, bundan da bu koordinatlar bizzat gne iin elde edilir. Onun yardmyla gk kresindeki burlar kua disk zerinde o andaki konumunda temsil edilir. Ekvator dairesi vakit belirlemeyi mmkn klar.... Demek ki bu alet, kadrann veya usturlabn arka yznn gkkre ile balants anlamna alnabilir. O, kadran gibi biraz nce sz edilen ayn ilevi grr, ama ona nisbetle, mekansal bak daha

152

A S T R O N O M

gl destekleme avantajna sahiptir. Bu alet ile dorudan doruya gnele ilikili tespitler yaplabilirken, usturlapla ve gkkresi aleti ile sabit yldzlara bal tespitler de yaplabilir; nk bunlarn veya en azndan en nemlilerinin yerleri bu aletler zerine kaydedilmi olarak bulunur. Gkkresi aleti sayesinde bundan baka btn gkkresi hareketleri sergilenir, bu alette ise sadece burlar kuann ve ekvatorun harekeDiskin ekseni, ti saptanabilir. Fakat bu alette yukar tarafta kazanlan somut sonu gzden yivi ve aa karlmamaldr: Zira gkkretarafta rayda si aletinde, kendimizi gkkubhareket eden besinin altnda bulunduumupimi var; yazzu dnmemiz gerekirken, bu madan, Bursa, alette durumu gerekte olduklaHaraolu r gibi grrz. Krenin merkez 1217 fol. 12a. noktasndan hareketle gzlem yaparz, aletimizin yarmkresi merkezinden, mesala burlar kuann, ufka dikey ve paralel dairelerin ki gkkubbesinin i tarafnda grebiliriz nasl hareket ettiklerini gzlemleyebiliriz... 6. Modelimizin yapmnda J. Frankn almasna dayandk ve el-ucendnin Bursa, Haraolu Nr. 1217 yazmasndaki, Frankn henz bilmedii eksiksiz tarifinden yararlandk. Ek olarak, bir eyrek daire yayndan oluan 90 dereceye taksimatlandrlm bir skala kullandk. Bu skalann yarap yarmkrenin i yarapna eittir. Bu lek skala, eksenin dnmesiyle hareket edecek ve bu srada yarmkrenin i yznde bulunacak ekilde eksene

yukardaki iki resimde grlebilecei zere yerletirilmitir. Bu skala, lmleri krenin i tarafnda tek tek derecelere gre okumay olanakl klmaktadr. Zira gk meridyenlerinin ve krenin i yzeyindeki paralel dairelerini pirinten bir yarmkrenin i yzne izebilmek bugn bile teknik olarak olduka g ve masrafldr.

Frank, J.: ber zwei astronomische Instrumente, ad geen yer ve tarih, s. 194-195 (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 64-65).

AL E TL E R

153

Fol. 9a. Fol. 10b.

Fol. 9b.

Fol. 13a.

Fol. 11b.

Konstrksiyon izimleri, yazmadan, Bursa, Haraolu 1217.

154

A S T R O N O M

Torquetum

Modelimiz Pirin, hkkedilmi. ap 30 cm. Ykseklik 75 cm. Alet eksende ayarlanabilir. Enlem derecesi ayarlanabilir. (Envanter No: A 4.20)

Bu torquetum, 6./12. yzylda Endlsl astronom Cbir b. Efla tarafndan gelitirilmi ve 15. yzyldan itibaren Avrupada, zellikle Alman uzmanlar arasnda ok yaygnlk kazanmtr. Alet, Cbir b. Eflan1 Il el-Mecis adl eserinde tarif edilmitir. Alet gk dzlemlerini, yani ufuk, ekvator ve ekliptik dzlemlerini st ste dndrlebilir olarak temsil etmekte ve u problemlerin zmne yaramaktayd: 1. ki dnence arasndaki meridyen yaynn bykln belirleme (midr el- avs ellet beyn elmunalebeyn). 2. Ay yksekliini belirleme (nihyet meyl elamer min felek el-burc). 3. Her iki ekinoksun zaman noktasn belirleme (vat kll vaid min el-itidleyn). 4. Yldz konumlarn belirleme (mevi kevkeb min el-kevkib min felek el-burc f e-l ve-l-ar).

Bu alet Avrupada daha 13. yzylda tannyordu. Arapa yazl ve harfli modelimiz, Avrupada gnmze ulaan modellere dayanlarak yaplmtr2.

1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 93.

2 Konuyla ilgili olarak daha fazla bilgi iin bkz. Thorndike, L.: Franco de Polonia and the Turquet, Isis ierisinde (Cambridge, MA) 36/1945/6-7; Zinner, E.: Deutsche und niederlndische astronomische Instrumente des 11. bis 18. Jahrhunderts, Mnih 1956, s. 177-183; Poulle, E.: Bernard de Verdun et le Turquet, Isis ierisinde 55/1964/200-208; Lorch, Richard P.: The Astronomical Instruments of Jbir ibn Afla and the Torquetum, Centaurus ierisinde (Munksgaard, Kopenhag) 20/197677/11-34.

AL E TL E R

155

Torquetum Ailesi

and el-Yavt elCmi li-Aml el-Mevt (Her Trl Zaman lm in Yakutlar Kutusu)
Modelimizin d grn (usturlap).

1.

Yakutlar kutusu, nl astronom Al b. brhm bn e-ir (. 777/1375 civarnda) tarafndan 767/1366 ylnda amda bir Memlk Valisi iin imal edilmitir. Biri kutupsal, dieri ekvatorsal olan iki gne saati iermektedir. Sonuncusu, ekvator blgesinin dnda gnein veya bir yldzn konumuna gre saat asn bulmaya yaramaktadr. Gnmzde bu alet Halep Evkaf Ktphanesinde bulunmaktadr. Alet, 1939-40 yllarnda ilk olarak Siegmund Reich ve Gaston Wiet tarafndan tantlmt1. Bu alma, 1957 tarihli History of Technology2 yazarlarna ksa bir tanmlama yapmay olanakl klmt. Daha sonra, 1976 ylnda

Franais dArchologie Orientale (Kahire) 38/1939/195202 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 95, s. 4-11). 2 Singer, Charles Holmyard, E.J. Hall, A.R. Williams, Trevor J. (Eds.), A History of Technology, Cilt 3, Oxford 1957, s. 600 ve Fig. 353.

1 Un astrolabe syrien du XIVe sicle, Bulletin de lInstitut

Kaybolmu i levhann kopyas (?), S. Reich ve G. Wiete gre.

156

A S T R O N O M

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. 12 x 12 x 2,5 cm. Farkl enlem derecelerine ayarlanabilen gnomonlu levha. (Envanter No: A 4.36)

Londradaki Science and Technology sergisinde yer almt. Ardndan Louis Janin ve David A. King tarafndan incelenmi ve tanmlanmtr. Bu aratrmada3, alet sadece tarihsel olarak deerlendirilmemi, ayn zamanda anonim ve eksik bir risaleyle birlikte yaynlanm ve ngilizceye evrilmitir. Yazarlar bu risaleden, onun aleti aklamak amacyla bn e-ir tarafndan yazldn tahmin etmektedirler. Bununla birlikte, her iki aratrmac, bu anonim risalenin, aleti anlamaya ilikin zorluklar bertaraf etmede umulan yardm, zellikle eksiklii nedeniyle, salayamayacan tespit etmilerdir; ve onlara gre bu risale ne kadar ok problem zyorsa o kadar da ok problem ortaya karyor4. Bunun sebebinin, yazar tehisine bal olup olmadn sormaktan kendimi alkoyamyorum. Belki de yazar bizzat bn e-ir deil,
3 Ibn al-Shirs andq al-Yawqt: An Astronomical Compendium, Journal for the History of Arabic Science ierisinde (Halep) 1/1977/187-256 (Tekrarbasm: D.A. King, Islamic Astronomical Instruments, London: Variorum 1987, Text No. XII). 4 a.e., s. 188, 189.

aleti baz sapmalarla tarif etmi olan bir baka bilgindir. Sz edilen zorluklar, byk lde aletin baz paralarnn eksik olmasndan kaynaklanmaktadr. Maalesef gstergenin iki niangh eksiktir, Londradaki sergide ise birisi hala mevcut idi. Hi kukusuz daha da nemlisi, bugn sadece Reich ve Wietin ksmi kopyasna dayanarak hakknda hkm verebildiimiz gne saati diyagramyla birlikte hareket ettirilebilir levhann kaybedilmi olmasdr (bkz. s. 155). Modelimizde, koordinatlarn kesime noktasna, uzunluu merkez noktas ile sekizinci saat izgisi arasndaki mesafe kadar olan bir gnomon yerletirdik. Kapak zerine, uzunluklar ve ykseklikleri iin Londra sergisinden bir resme5 dayandmz iki niangh ekledik. Sandn i yanlarndan birisine, zerlerinde alt ehrin adlarnn ve enlem derecelerinin hkkedildii alt oyuk atk, bunu

5 Nar, Hseyn: el-Ulm f el-slm. Dirsa Muavvere (ngilizceden eviri), Tunus 1978, s. 89.

AL E TL E R

157

yaparken, kk bir ubuun istenilen enlem derecesini ayarlamada destek olmasndan hareket ettik. Ayarlama muhtemelen, hareketli levha ile sandn yan duvarnda uygun yerlere kazlm oyuklar iine ubuun sokulmasyla yaplyordu. Bylece bu ubuk, levhann ilgili enlem derecesine gre eimini meydana getirmekteydi. Bu aletin sonraki, daha gelitirilmi ardllarnda, cetvel biimli kadran (bkz. s. 158) derece ayarlamaya yaramaktayd. Tanabilir kutunun meridyen dorultusunda kuzey ve gneye ynlendirilmesi, metnin tarifine gre bir pusula yoluyla yaplyordu. Uygun byklkteki bu pusula, muhtemelen aracn zeminine yerletirilmiti ve u ekilde kullanlmaktayd: st kapan 180 almasndan ve kutunun meridyen dorultusunda kuzey ve gneye ynlendirilmesinden sonra, oynatlabilen ve kaldrlabilen levhann gney kenar gzlem yerinin enlem derecesine ykseltilmekteydir.

Bununla da glge uzunluunun artmas veya azalmas gzlemlenir. Glgenin kuzey ve gney zaman erisiyle kesime noktalar, lokal saatlerin seyrini gstermektedir. D yarm daire evresinde corafi yerler kaydedilmitir. Bu yerler, sandn ayarlanmasna gre kble ynleri bulunabilen blgelerdir. u eyaletler veya yerler verilmitir: ad (yukar Msr), Msr (Kahire), azze, am, Halep, Badat, Basra, Fris (ran), Kirman ve Hind (Merkez Hindistan). Kapal kutudaki kapak, bir usturlabn grevlerini gerekletirmekteydi. Bu aletin astronomi tarihi bakmndan olaanst nemi, Avrupada torquetum olarak bilinen (bkz. s. 154) alete doru seyreden geliim srecinde yeni bir adm olarak ortaya kmasnda yatmaktadr. Bu tip, daha sonraki yzyllarda diret muaddil ennehr ad altnda, kendilerine zg baz gelimelere sahip birok ardlnn domasna yol amtr. Bu durum, onun Avrupal ardllar iin de geerlidir. Yakutlar Kutusunun Arap-slam kltr evresinde halihazrda bilinen ardllar unlardr: Diret muaddil, yapmcs zzeddn Abdulazz b. Muammed el-Vef (. 874/1469)6 tarafndan tarif edilmitir. Arapa tarif, Trke ve ngilizce evirisiyle birlikte 1960 ylnda Sevim Tekeli tarafndan yaynlanmtr7. el-Amal bi-and elyavt8 ad altnda evvelce Yakutlar Kutusunu tarif etmi olan Muammed b. Eb el-Fet ef (943/1536 ylnda hayattayd), ayrca zzeddn Abdulazz b. Muammed el-Vefninkiyle byk benzerlik gsteren bir aletin tarifini brakmtr. Risalesini el-Mufaal f el-Amel bi-Nf Diret el-Muaddil olarak adlandrmtr9.

Bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur, Suppl. Cilt 2, s. 160. 7 zzddin b. Muhammed al-Vefainin Ekvator halkas adl makalesi ve torquetum (ngilizcesi: Equatorial Armilla of Iz al-Din b. Muammed al-Wafai and Torquetum), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi (Ankara) 18/1960/227-259. 8 David King tarafndan yaynlanmtr, Ibn al-Shirs andq al-Yawqt, ad geen yer ve tarih, s. 248-250. 9 Bkz. Tekeli, Sevim: Izzddin b. Muhammed al-Vefainin Ekvator halkas, ad geen yer ve tarih, s. 227-228.

158

A S T R O N O M

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap yaklak 12 cm. (Envanter No: A 4.37)

2.
Bu aletin daha gelimi bir trnn tarifini William Brice, Colin Imber ve Richard Lorch10, nl Osmanl denizcisi Sd Al Res (. 970/1562)in11 Mirt-i Kint min lt-i rtif adl eserinde bulmulardr. Sd Al tarafndan tarif edilen aracn taslan u ekilde yapmlardr:

izim, Brice/Imber/Lorch, The Dire-yi Muaddel of Seyd Al Res s. 5.

10

The Dire-yi Muaddel of Seyd Al Res, Seminar on Early Islamic Science olarak yaynland. Monograph No. 1 (Juli 1976). 11 Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 159-168- 265-268.

AL E TL E R

159

Resim, Diret Muaddil, am Milli Mzesi, No: 11741.13

Burada ok nemli olan, Sd Alnin gmme pusulann kullanmnda, stanbuldan geen meridyen dairesinin 7 lik manyetik sapmasn gznnde bulundurma zorunluluuna iaret etmesidir. Sd Al tarafndan tarif edilen alete byk lde benzeyen bir alet am Milli Mzesinde bulunmaktadr (No: 11741). Bu alet, ekvator dairesinde bulunan bir yazta gre 1693 (=1104 h.) tarihli iken, yarm dairede 1640 (=1050 h.) tarihini tamaktadr. Buna gre, alet muhtemelen farkl zamanlardan gelen iki parann bir araya getirilmesiyle oluturulmutur12.

am Milli Mzesi, 11741 nolu aletin izimi.14

13 Nar, Hseyn: el-Ulm f el-slm. Dirsa Muavvere adl eserden, ad geen yer ve tarih, s. 45. 14 Brice, W. Imber, C. Lorch, R.: The Dire-yi Muaddel of Seyd Al Res adl eserden, ad geen yer ve tarih, s. 7.

of Seyd Al Res, ad geen yer ve tarih, s. 6.

12 Brice, W. Imber, C. Lorch, R.: The Dire-yi Muaddel

160

A S T R O N O M

Bu aletin daha sonraki geliim srecine ait dier iki rnek burada sunulacaktr: Kandilli Rasathanesi, stanbul, rnei15.

Resim, Diret Muaddil,

Kandilliden16. Ekvator saatinin (muaddil en-nehr) bir dier biimi tpk Kandillideki alet gibi ayn alet yapmcs tarafndan 1061/1651 ylnda17 Sultan IV. Mehmet iin imal edilmitir. Birka yl ncesine kadar Christies, Londra, mlkiyetinde bulunan bu rnek, ilave iki gne saatiyle donatlmtr, fakat burada yark niangh bulunmamaktadr.

Muaddil en-Nehr, 1651/1061 ylndan18.

Kandilli Observatory, and Some Remarks on the Earliest Recorded Islamic Values of the Magnetic Declination, Journal for the History of Arabic Science ierisinde (Halep) 1/1977/257-262; King, David A.: An Islamic Astronomical Instrument, Journal for the History of Astronomy (Cambridge) 10/1979/51-53 (Tekrarbasm: ayn yazar, Islamic Astronomical Instruments, London: Variorum Reprints 1987, No. XIII). 16 King, David A.: An Islamic Astronomical Instrument adl eserden, ad geen yer ve tarih, s. 52.

15 Bkz. Dizer, Muammer: The Dirat al-Muaddal in the

Alet zerinde bulunan tarih yanl kaznmtr. Tarih olarak 1061 yerine 1161 verilmektedir. Yukarda ad geen Kandilli rasthanesinde bulunan Alet 1066/1656 ylndandr. Her iki aletin de yapmcs olarak Al el-Muvakkit Eb el-Fet ismi verilmektedir, bkz. Dizer, Muammer: The Dirat al-Muaddal in the Kandilli Observatory, ad geen yer ve tarih, s. 258 ve 2 nolu resim. 18 King, D.A.: Worl-Maps for Finding the Direction and Distance to Mecca, Leiden 1999, s. 302.

17

AL E TL E R

161

Ekvatoral-Halkal Gne Saati

Modelimiz: Pirin. ap: 100 mm. Arlk yaklak 0,25 kg. (Envanter No: B 2.10)

M. Brunoldn izimi.

Bu alet, ekvator dzlemi enleminin gzlem yaplan yerin ufuk dzlemine ayarlanmas ilkesine gre almaktadr. Bylelikle, bu Avrupa gne saati Arap-slam evresinde diret muaddil en-nehr olarak adlandrlan aralarn geleneindendir. Bu tip, 17. ve 18. yzylda Avrupada yaylm grnmektedir. 1990 tarihli Amsterdam sergi katalou Timeda19, bunlardan iki rnek bulunuyor. Bir tanesi belirtilmeyen zel mlkiyette, dieri ise Utrecht niversite Mzesinde (No: A 34) bulunmaktadr. Modelimiz Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafndan imal edilmitir. Brunold, aletin kullanmna ilikin u bilgileri vermektedir:
19 Time. Catalogue edited by A.J. Turner, Texts by H.F. Bienfait, E. Dekker, W. Dijkhuis, V. Icke, and A.J. Turner, Den Haag 1990, s. 129, No. 256 ve 139. sayfadaki resim.

1) Oynatlabilir asma halkasndaki indeks, bulunulan yerin enlemine yneltilir. 2) Tarih srgs ayarlanr. 3) Saat halkas, durdurucuya kadar kaldrlarak alr. Bu durumda meridyen halkasna dik olarak durur. Bu saat halkas, gk ekvatoruna tekabl etmektedir. 4) Gne saati, tama halkasna serbest olarak aslr. Tarih srgsnn dnme ekseni dnya eksenini temsil eder... Alet dik eksen evresinde, gne tarih srgsndeki delikten saat halkasnn i kenarnn merkezine gelinceye kadar biraz ileri ve geri dndrlmelidir. Orada gerek yerel zaman okunabilir. Tarih srgs dndrlebilir durumdadr ve gne na doru dikey olarak yerletirilmelidir.

162

A S T R O N O M

Byklk: 10 x 10 cm. Pirin, hkkedilmi. Eim ayarlanabilir, niangh ve takvim dairesi eksensel dndrlebilir. (Envanter No: B 2. 11)

Masa Gne Saati

Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafndan 17. yzyl orijinallerine dayanlarak imal edilmi bir tehir modeli. Brunold, kullanm klavuzunda u aklamay yapmtr: Kk masa gne saati torquetum prensipine dayanmaktadr... En nemli gk dzlemi ufuk, ekvator ve ekliptik (Gne yrngesi) dzlemleri dndrlebilir olarak st ste ina edilmitir ve ilgili gzlem yerinde cereyan eden gk hareketlerinin temsilini salar. Drt bacakl temel levha ufuk-dzlemine tekabl eder. Bu levha, ilkin yaklak olarak gk yzne gre yatay bir yzeye yerletirilir, bu srada mentee kuzey ynn gsterir. Temel levha zerinde, gkekvatorunun dzlemini temsil eden yukar kaldrlabilir levha vardr. Bu yzeyin eimi, gzlem yaplan yerin corafi enlemine gre yaplr... Ekvator

dzlemi, zerinde bir tarih diskinin dnd saat dairesini tamaktadr. Eer alet Gnee dorultulursa, buradan geerli olan tarihte gerek yerel saat okunabilir.

AL E TL E R

163

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Byklk: 10 x 10 cm. Arlk: Yaklak 250 gr. Eim ayarlanabilir, niangh ve takvim dairesi. (Envanter No: B 2. 14)

Dier Bir

Masa Gne Saati

Bir nceki saat gibi ayn sisteme gre ileyen bir saat. Bu saat de M. Brunold (Abtwil, svire) tarafndan imal edilmitir.

M. Brunoldn izimi.

164

A S T R O N O M

el-Brnnin Mekanik Astronomik

Takvimi

Evrensel bilgin Muammed b. Amed el-Brn (. 440/1048), usturlap imaline ilikin stb1 adl eserinde u el-amer (Ay Kutusu) ad altnda mekanik-astronomik bir takvimi tarif etmitir. Bununla o, Ayn bymesi ve klmesini, Ayn geip giden ksmn ve her iki n (yani Gne ve Ayn) yaklak konumunu tespit etmeyi istemitir. Aletin nemini ilk kez fark etmi ve bu arac ayrntl bir ekilde tantm olan Eilhard Wiedemanndr2. el-Brn, sekiz dili ark kombinasyonuyla bu ii baarmtr. Bu dili arklar 7 : 10 : 19: 24 : 40: 48 : 59 : 59 orannda g aktarm yapmaktadr.

Modelimiz: ap: 22 cm. Pirin, ksmen hkkedilmi. n cephe levhas cam. (Envanter No: B 3. 05)

izim, E. Wiedemanndan, op.cit.

1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 268.

2 Ein Instrument, das die Bewegung von Sonne und Mond darstellt, nach al Brn, Der Islam ierisinde (Strassburg) 4/1913/5-13 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften, Cilt 2, s. 718-726); Hill, Donald R.: Al-Brns Mechanical Calendar, Annals of Science ierisinde (London) 42/1985/139-163.

AL E TL E R

165

Brn, stb, Yazma III. Ahmet, 3505.

Brn, stb, Yazma Leiden Or. 123 B.

Bizim rekonstrksiyonumuz, el-Brn tarafndan tarif edilen aletin yaklak bir temsilini yanstmaktadr. Bu aletin mkemmel ekli, Muammed b. Eb Bekr el-fehnnin 618/1221 ylndan gnmze ulaan versiyonu (bkz. aa) sayesinde anlalr olmutur. el-Brn kendisini bu aletin mucidi olarak sunmamtr. O yalnzca, dili arklarn balantlarnn iyiletirilmesindeki baarnn kendine ait olduunu vurguluyor. el-Brn, ncellerinden Naslus veya Baslus3 (Muammed b. Muammed el-Asurlb) ve el-useyn b. Muammed bn eldemyi4 anmtr.

Brn, stb, Yazma Carullah 1451.

3 3./9. yzyln ikinci yarsnda yaamtr, bkz. Sezgin, F.:

a.e., Cilt 6, s. 178-179, 288.

4 Muhtemelen 3./9. yzyldan 4./10. a yzyla gei aralnda lmtr, bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 179-180.

166

A S T R O N O M

Yldz Yksekliklerini Dakikalarla lebilen Alet

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi, dili arklar ve dili emberi elik. ap: 170 mm. Be dili arkl ve iki balans dili arkl sistem g aktarm 1:60. (Envanter No: 2. 21)

AL E TL E R

167

izimler, yazma stanbul niversitesi Ktphanesi A.Y. 314.

5./11. yzyln ilk yarsnda Nbrda kad olarak grev yapm olan1 Zeyneddn mer b. Sehln es-Sv, bize yldz yksekliklerini dakikalarla lebilen bir alet hakknda imdiye kadar bilinmeyen bir risale brakmtr. Eser ifat le Yal bih il Marifet rtif el-Kevkib bi-Dai baln tamaktadr. Bu risale, ksa bir sre nce Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt, tarafndan yaplan bir tpkbasm sayesinde ulalabilir klnan tek nsha olan stanbul yazmasyla2 gnmze ulamtr. Aletin mucidi, n yzde bulunan usturlabn gstergesi ve derece leiyle derecelere gre bulunan bir lm sonucunu gmme dili arklar araclyla arka yze tamak suretiyle, arka yzdeki dier ibre vastasyla dakikalara evirme imkan salamaktadr. G aktarm sistemi, aplar tam olarak verilen be dili arka ve iki balans dili arkna (muaddile) sahiptir3. En dta bulunan dili ark, usturlabn i kenarndaki bir dili emberde hareket etmekte ve her kadranda 90 katetmektedir. Gsterge, merkezdeki dili arkn ekseninde dnmektedir. Gsterge derece taksimatlandrma erevesinde yukar veya aa doru hareket ettiinde, arka yzde bulunan gsterge birlikte dner ve orada (arka yzde) dakikalarla sonucun bilinmesini salar.

1 el-Beyhaq, ahreddn Al b. Zeyd b. Eb el-Qsm: Tetimmet ivn el-ikme, Lahore 1354/1935, s. 127-129; Brockelmann, C.: GAL, Suppl.-Bd. 1, Leiden 1937, s. 830-831.

2 stanbul niversitesi Ktphanesi, A.Y. 314, Tpkbasm-Ed. Manuscript of Arabic Mathematical and Astronomical Treatises, Frankfurt 2001, s. 196-212. 3 Tpkbasm edisyon s. 202-203.

168

A S T R O N O M

Muammed b. Eb Bekr el-fehnnin

Mekanik-Astronomik Takvimi

el-Brnnin mekanik-astronomik takvimi, Muammed b. Eb Bekr el-fehnnin 618/1221 tarihli bir versiyonunda, belirli bir geliim gstererek yaamaya devam etmitir. Bu modelin orijinali1, Oxforddaki Museum of the History of the Scienceda bulunmaktadr, Oxford (No. 122122, CCL 5). Enstitmzde orijinaline dayanlarak yaplm ve ilki orijinale daha yakn duran iki rekonstrksiyon vardr. rmcek, 39 sabit yldz konumu tamaktadr. Tek i diski, 30 ve 34 enlemleri iin tasarlanmtr. Grnmeyen dili mekanizmas sekiz dili ark ile ilemektedir. Arka yzn alt yarsnda bulunan dairelerden en dta olan, bur kuana tahsis edilmitir, ikincisi ayn 30 gnne, ncs 360 ye blmlenmitir, hareketli drdncs ise Gnein

ve beincisi Ayn konumunu gstermektedir. Arka yzn st yannda bulunan siyah-beyaz taksimatl disk, Aydaki gnlk byme klmeleri gstermektedir. Yannda bulunan kk pencerede ise tarih grnr. Derek J. de Solla Pricen2, 1959 tarihli saat mekanizmalarnn kkenine ilikin aratrmasnda, Arapslam kltr evresinin mekanik-astronomi aletleriyle Wallingfordlu Richarddan3 itibaren (14. yzyln ilk yars) Latin dnyasnda grlen mekanik-astronomi cihazlar arasnda bulduu balant dikkat ekicidir. Bu konuda o, zellikle FranszGotik dili ark usturlaplaryla Muammed b. Eb Bekr el-fehnnin usturlab arasndaki byk benzerlie dayanmaktayd.

Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, Oxford 1932, s. 118; Vernet, J. Sams, J. (Eds.), El Legado Cientfico Andalus, Madrid 1992, s. 209.

On the Origin of Clockwork, Perpetual Motion Devices, and the Compass, Contributions from the Museum of History and Technology ierisinde, Washington 1959, s. 82-112, zellikle s. 96, No. 6. 3 Hakknda bkz. Richard of Wallingford. An Edition of his Writings with Introduction, English Translation and Commentary, by J.D. North, 3 Cilt, Oxford 1976.

AL E TL E R

169

Eduard Farr (Barselona) tarafndan imal edilmitir. ap: 18,5 cm. Pirin, hkkedilmi. (Envanter No: B 3. 07)

Birinci Model

Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafnda imal edilmitir. ap: 12 cm. Pirin, hkkedilmi. (Envanter No: B 3. 06)

kinci Model

170

A S T R O N O M

Fransz-Gotik

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 133 mm. (Envanter No: B 3. 15)

Mekanik Takvimi

Bu takvim, ok byk bir olaslkla bizim halihazrda el-Brnnin tarifi (bkz. s. 164) ve Muammed b. Eb Bekr el-fehnnin mekanik-astronomi takvimi yoluyla tandmz bir gelenek iinde ortaya kmtr. FranszGotik takviminin dili ark mekanizmas ile Muammed b. Eb Bekr el-fehnninki arasndaki byk benzerlie, Silvio A. Bedini ve Francis R. Maddison1 nceden dikkat ekmilerdi.

1 Mechanical Universe. The Astrarium of Giovanni deDondi, Transactions of the American Philosophical Society (Philadelphia), N.S., vol. 56 (1966), part 5, p. 10.

Muammed b. Eb Bekr el-fehnnin aletinin dili ark mekanizmas

AL E TL E R

171

Takvimin arka yz

Fransz-Gotik alette zellikle u durum gze arpmaktadr: Ay gnlerinin iki haneli rakamlar sola doru yazlmtr, bu durum, imitatrn kendi rakamlaryla, fakat bu rakamlarn Arapa yazmn aksine saa doru yazldn bilmeksizin Arapa rakam harflerini vermeye aba gsterdii izlenimini uyandrmaktadr1.

Daha fazla bilgi iin bkz. Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, Oxford 1932, s. 347; de Solla Price, Derek J.: On the Origin of Clockwork, ad geen yer ve tarih, s. 104-105; arka taraf iin bkz. King, D.A.: The Ciphers of the Monks. A Forgotten Number-Notation of the Middle Ages, Stuttgart 2001, s. 402.

Fransz-Gotik takvimin dili ark mekanizmas bugnk halinde

172

A S T R O N O M

izim, yazma am, hiriyye 4871

Bizim fonksiyon modelimiz: Kre pirinten, ap: 25 cm. Cam tpn ykseklii: 80 cm. Pirin sehba: 45 x 65 x 85 cm. (Envanter No: B 3.02

Kendi evresinde Eit Hareketle Dnen

Kreli Alet

Astronom ve alet yapmcs Muammed b. Amed el-zim (453/1061 civarnda fehnda gzlemler yapmtr), bu aleti Gkkresinin Hareketine Uygun Olarak Kendi evresinde Eit Hareketle Dnen Bir Krenin mali (Makle f ttiz Kuratin Tedru bi-Ztih bi-areket Mtesviye li-areket el-Felek)1 balkl bir risalede tarif etmitir.
1

Bu risale iki yazma halinde bize ulamtr, bkz. Lorch, R.: Al-Khzins Sphere that Rotates by Itself, Journal for the History of Arabic Science ierisinde (Halep) 4/1980/287-329; Sezgin, F. (Ed.), Manuscript of Arabic Mathematical and Astronomical Treatises (stanbul n. Ktphanesi A.Y. 314den tpkbasm), Frankfurt 2001, s. V-IV.

Yldz kmeleri, ekliptik ve gk ekvatoru ile birlikte bir gkkresi, u ekilde eit hareketli olarak dndrlr: Kum, hesaplanan bir cam tpn boazndan akar ve kuma dayanan arl aa doru indirir. Dili takm zerinden arla sabitlenmi bir ip, kum tam olarak aktnda krenin 24 saat ierisinde (modelde hzlandrlmtr) kendi ekseni evresinde bir defa dnmesini salar. Sehpann zerini evreleyen bir skalada, zaman 4 dakikalk aralklarla okunur.

E KV A T O R Y UM L A R

173

EKVATO RYU M LA R
Ekvatoryum (Latince quatio, denklem kelimesinden), 13. yzyln ikinci yarsnda spanya hari Avrupada grlmeye balam bir astronomi aletidir. Gnmze ulaan bir ok tarifine gre, bu alet geni alana yaylm ve 17. yzyla kadar eitli biimleriyle tedavlde kalmtr. Bununla birlikte, 20. yzyln ikinci yarsna kadar hemen hemen hibir astronomi tarihisinin dikkatini bu alete evirmemi olmas artcdr. Ekvatoryuma ve tarihine duyulan ilgi ilk olarak, E.S. Kennedynin1 yseddn Cemd b. Mamd el-Knin (. 838/1435) kefettii bir risalesi hakknda, 1947den itibaren yazd makaleler dizisiyle balamtr. Bu eserde el-K iki alet, aba el-meni (Ekliptik Diski) ve lev el-ittilt (Kavuum Levhas) tarif etmitir. Bunlarn ilki, Avrupada ekvatoryum olarak adlandrlan aletin en yksek geliimini temsil etmektedir. Bu byk baar, Avrupa ekvatoryumunu el-Knin2 aletiyle, yani Arap-slam modeliyle ilikilendiren ilk kii olan Kennedyye aittir. Bylelikle doan ilgi, alete, kkenine, geliimine ve nemine ilikin bilgimizin 20. yzyln ikinci yarsnda nemli lde genilemesini salamtr. ok ksa bir sre sonra Derek J. Pricen3 The equatorie of the planetis isimli nemli bilimsel katks, konunun Avrupadaki en nemli incelemelerinden birisi olan ekvatoryum hakkndaki eseri (1392 civarnda yazlmtr, Geoffrey Chaucera atfedilmektedir) tpkbasm edisyonuyla, yeni ngilizce evirisi ve erhi eliinde yaynlamtr. Price, bununla yetinmemi, aletin tarihesini vgye deer bir tarzda baarmtr. Ekvatoryum esas itibariyle, gezegenlerin, Gnein ve Ayn ekliptikteki boylam derecelerinin Ptolemenin yer merkezli sistemine gre bulunmasna yaramaktayd. Astronomlar hayli erken dnemde, evrenin merkez noktas kabul edilen dnyadan yaplan gzlemlere gre, gezegenlerin asal hzlarnn sabit olamayacan fark etmilerdi. Bu, gezegenlerin dnya evresinde, ayn merkezli, tayc daire yrngelerinde bulunan ek daire dnleriyle birlikte eksantrik dairesel yrngeleri olduu varsaymna gtrmt. Bu anlayn fikir babas muhtemelen Pergli Apolloniosdur.

1 Kennedy, E.S.: Al-Kshs plate of conjunctions, Isis 38/1947-48/56-59; ayn yazar; A fifteenth-century planetary computer: al-Kshs abaq al-maneq. I. Motion of the sun and moon in longitude, Isis ierisinde 41/1950/180-183 ve II. Longitudes, distances, and equations of the planets, Isis ierisinde 43/1952/42-50; ayn yazar; A fifteenth century lunar eclipse computer, Scripta Mathematica ierisinde (New York) 17/1951/91-97; ayn yazar; An Islamic computer for planetary latitudes, Journal of the American Oriental Society ierisinde (Ann Arbor) 71/1951/13-21 (btn bu makalelerin tekrarbasm: Studies in the Islamic exact sciences by E.S. Kennedy, colleagues and former students, Beyrut 1983, s. 448-480). 2 Kennedy, E.S.: A fifteenth-century planetary computer, ad geen yer ve tarih, s. 50 (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 480).

E = Dnyann merkezi C = Eksantrik dairenin veya deferentin merkezi

3 The equatorie of the planetis. Edited from Peterhouse

Ms. 75.I by Derek J. Price with a linguistic analysis by R.M. Wilson, Cambridge 1955.

174

A S T R O N O M

Ptoleme her ne kadar imdiye kadar eksantrik daireyi ekuant olarak muhafaza etmi ve ayn dairedeki bir noktay tekdzenli olarak hareket ettirmise de, buna karn deferent veya ek daireler taycs olarak, merkezi, Dnya ile ekuantn merkezi arasnda olan episikl yani ek dairelerin merkezlerini kendinde tayan deferent diye ayr bir yrnge kabul ile belirli bir zaman iinde ortaya kan mden Mye konumunu deferente tamtr4. Arap astronomlarn Ptolemenin 4./10. yzyldan beri asal hzlarn eitlilikleri prensibinin bozulmas sebebiyle kusurlu bulduklar sistemin yerine getirmeyi denedikleri modeller ilke ile karakterize edilir:

1. Episikl merkezi, deferent zerinde batdan douya doru hareket etmektedir. 2. Onun asal hz ekuanta bal olarak sabit olup, deferent zerinde deiik grnmesi gerekir. 3. Gezegen eit asal hzla ters ynde episikl merkezi evresinde dnmektedir5. Ekvatoryumda yrngeler, ounlukla pirinten kesilmi hareketli disk paralaryla temsil edilmitir. Daha sonra bir gezegenin, astronomik izelgelerde verilen temel deerleri geometrik olarak (hesaplama yoluyla deil) kendi episikli zerindeki aktel yeri bulunarak, ekliptie izdm yaplmtr (bir cetvelle, yahut gsterge veya iplerle). el-Kde bu para terkedilerek, pek akllca kullanlan bu paraleller burlar dairesi aletiyle referans diski zerine ayn ekilde hkkedilmi episikl deerlerin ekuant dairesi (derecelendirilmi) projeksiyonuyla mkemmelletirilmitir. Yani, geliimin nemli bir yn, aslnda olduka kullansz olan bir aletin rasyonalize edilmi olmasdr. Hareketli deferent merkeziyle Merkrmodeli, dikkate deer bir biimde, daha ez-Zerlnin ve Eb e-altn erken dnem Endls aletlerinde kendini gsteren eliptik bir deferent ile temsil edilmitir. Bizim imdiye kadar haberdar olduumuz veya bize ulaan ekvatoryumlar ve tarifleri artc bir eitlilie sahiptir ve bu aletin hem Arap-slam kltr evresinde hem de Avrupada belirli bir geliim yaadn gstermektedir. Bu aracn Avrupada, ortaya kt blgede olduundan ok daha byk bir rabet grm olmas zellikle dikkat ekicidir.

ek daire

ekuant deferentin merkezi merkez

und Literatur, Zrih 1890-91 (Tekrarbasm: Hildesheim 1973, Cilt 1, s. 530.

4 Wolf, R.: Handbuch der Astronomie, ihrer Geschichte

Kr. Campanus of Novara and medieval planetary theory. Theorica planetarum, ed. with an introduction, English translation and commentary by Francis S. Benjamin and G.J. Toomer, London 1971, s. 39f.

E KV A T O R Y UM L A R

175

Ekvatoryumun tarihi geliimini anlatmaya alan ilk kimse olarak D.J. Price, bu aletin kkenini Endlsl astronom Eb el-sm Eba b. Muammed bn es-Sem (. 426/1035)a6 kadar karabilmiti7. Bugnk bilgimize gre, byk matematiki ve astronom Eb Cafer Muammed b. el-useyn el-zin (350/960 civarnda faaliyet gstermitir)8, kendisinin zc e-afi (Diskler Cetveli) olarak adlandrd bu aletin mucidi gibi grnmektedir. Byle bir aletin bize ulaan paralar ve Eb Cafer Muammed b. el-useyn elzinin, Kitb Zc e-afi olarak adlandrd kapsaml astronomi eserinin son yllarda kefedilen yazmas, onun gerekten bu aletin mucidi olduu tahminine yneltiyor (bkz. s. 177). Gnmze ulaan izlere dayanarak bu aletin veya tarifinin gerekten ok erken dnemde Endlse ulam olduuna hkmedilebilir. 20. yzyln balarnda yukarda anlan bn es-Sem ile brhm b. Yay ez-Zerl (ge dnem 5./11. yzyl)nin X. Alfonsun istei ile derlenen Libros des saber de astronoma adl ansiklopedik kitapta9 (1277 civar) bulunan risalelerinin Kastilce evirisini bulan ve inceleyen10 Alfred Wegener, nc olmay haketmitir. Aletin Endlste ortaya km baka bir tarifini E.S. Kennedy, Eb e-alt meyye b. Abdulazz b. Eb e-alt (. 529/1135)n Arapa orijinaline dayanarak 1970 ylnda tantmtr (bkz. s. 185). Kennedy, ekvatoryum tarihinin aydnlanmasna ynelik en nemli katksn yukarda anlan

Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 356; Cilt 6, s. 249. Geri Price (bkz. s. 120) Proclus Diadochus (m.s. 450 civar)un adl eserinde tarif ettii gnein merkez noktasn bulmaya yarayan bir cihaza iaret etmektedir, fakat bunun ekvatoryumla zdeletirilemeyecei phesini de dile getirmektedir. 8 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 298-299, 305-307; Cilt 6, s. 189-190. 9 Cilt 3, ed. Manuel Rico y Sinobas, Madrid 1864 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 111), s. 241-284. 10 Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons X., Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig) 3.F., 6/1905/129-185, zellikle s. 152-161 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 98, s. 57-113, zellikle s. 80-89).
7

yseddn Cemd b. Mesd el-Knin kitabn kefedip, deerlendirerek eserin bir edisyonunu baarmakla yapmtr. Alet, yukarda anlan Endlsl bilginlerde basitce afa (Disk) adn tamakta iken, el-K aleti aba el-meni olarak adlandrmtr. el-Knin tarifini verdii gezegenlerin boylam derecelerini ekliptikte belirlemeye ynelik alet, gerekte bu trn en gelimi rnei olarak kendini gstermektedir. Ayrca, bu aletle gezegenlerin enlemleri de bulunabiliyordu. Bundan baka, el-K, kitabnda lev el-ittilt olarak adlandrd ikinci bir aleti daha tarif etmitir. Bu alet, gezegenlerin kavuumlar yani ayn boylam dairelerinde bulunduklar anlarn saptamaya mahsustur (bkz. s. 196). Ekvatoryumun bilinen en eski Avrupal tarifi, spanyada veya Fransa ve ngiltere gibi Arapslam bilimlerinin dier ilk dnem resepsiyon ve zmseme merkezlerinde deil, talyada ortaya kmtr. Bu tarif, Giovanni Campanus de Novara (13. yzyln ikinci yars)nn Theorica planetarumunda karlalmaktadr. Konunun Theoricada ele aln, bildiimiz Arap-slam tarifleriyle veya onlarn Kastilce versiyonlaryla kronolojik sebeplerden dolay dorudan doruya ilikilendirilemese de, elbette yazarn girite dile getirdii orijinallik iddias bizi yanltmamaldr. Eer byle bir alet bizzat slam dnyasndan Hallar araclyla veya spanya zerinden gelmediyse, onun tarifini ieren bir risalenin, en azndan Latince evirisinin veya ilgili baka bir kaynan Novaral Campanusun elinin altnda bulunduunu kesinlikle varsayabiliriz11. Campanusun 1261-1264 yllar arasnda ortaya km ve Papa IV. Urbana ithaf etmi olduu Theoricasndaki tarifini, nl Johannes de Lineriisin (Jean de Linires veya Lignires) Abbreviatio instrumenti Campani, sive aequatorium adl eseri (1320 ylnda yazlmtr) en yakn ve en nemli ardl olarak izlemitir12.
11 Francis S. Benjamin ile birlikte Theorica planetarumu yaynlayan, eviren ve inceleyen G.J. Toomer (Madison 1971) konuya ilikin yle demektedir Ben, onun, bu fikrini bugne kadar bilinmeyen baz ArapLatin kaynaklarna borlu olduuna inanyorum. (Dictionary of Scientific Biography, Cilt 3, New York 1971, s. 27, s.v. Campanus). 12 Bkz. Sarton, G.: Introduction to the history of science, Cilt 3, s. 649-652; Poulle, Emmanuel: Dictionary of Scientific Biography, Cilt 7, New York 1973, s. 122-128.

176

A S T R O N O M

Avrupada Novaral Campanus ile balayan ekvatoryum ilgisi, Batl bilginleri 16. yzyla kadar devaml olarak tevik etmitir. Emmanuel Poulle, quatoires et horlogerie plantaire du XIIIe sicle (2 cilt, Cenevre ve Paris 1980) adl eserinde, bu ilginin yaznsal ve alet yapmclna ilikin sonular hakknda etrafl bilgi vermektedir. Bahsi geen etkinliklerin Arap kkenine ilikin soruya bu almada ok ksa bir ekilde deinilmektedir. Geri Avrupal aletin kkenini Arap-slam kltr evresine dayandran Arabist G. J. Toomer, kendi bak asyla bu sreci, Novaral Campanusun bir defalk araclyla snrl grd ve mteakip geliimi doduu blgeden gelen daha baka bir etki olmakszn, sadece Orta Avrupa meselesi olarak kabul ettii izlenimini bende uyandryor: Bu aletin Campanustan sonraki tarihi ge Orta an ve erken Rnesansn astronomi alanndaki teknik dehasnn iyi bir tasvirini veriyor13. Buna karn ben, bu aletin ve tarifini ieren eserlerin, bir ok kez Arap-slam kltr evresinden Avrupaya ulatndan ve oradaki geliimi srekli etkilediinden eminim. rnein, Novaral Campanusun gezegenlerin boylam derecelerini hesaplamak iin, tpk bn es-Sem gibi, herbiri iin bir, yani toplam yedi disk kullandn ve onun ardl Johannes de Ligniresin Arap bilginlerden Eb e-alt ve ez-

Zerl gibi tek bir disk ile altn dnecek olursak, u tahmin kendisini kabullenmeye zorluyor: Campanusun Theoricasnn yansra, Arapslam dnyasndan dier kaynaklar veya modeller de Johannes de Lignirese erimi olmaldr. Bylelikle, ekvatoryum, Arap-slam bilimlerinin Avrupada yaamaya devam etme sresinde, bir aletin bir kez tanndktan sonra teknisyenleri yzyllarca nasl uratrdn ve astronomlar tevik ettiini kavrayabilmemize yardm eden somut bir rnek tekil ediyor. Ekvatoryumla yaplan tespitlerin (en azndan slam dnyasnda) hesaplama yoluyla daha kesin bir biimde yrtlebilmesinden dolay ok byk nemi olmayan ekvatoryumun geliiminde, el-Knin modelinden bildiimiz seviyeye Avrupada eriilememise de, bize ulaan aletler ve resimleri, slam dnyasndaki ncellerini ama yolunda ok hzl, hatta teorik alandakinden daha hzl gelien bir teknik ortaya koymutur. Bunun iin karakteristik olan, Arapslam kltr evresinde 3./9. yzyldan beri bilinen Gnein evc noktasnn yllk ilerleme noktas bilgisinin, Avrupada ilk olarak 16. yzyln ilk yarsnda ekvatoryum hakkndaki kitaplardan biri, yani Johannes Schenerinki yoluyla, gn yzne km olmasdr.

13

Dictionary of Scientific Biography, Cilt 3, s. 27.

E KV A T O R Y UM L A R

177

Eb Cafer el-zinin

Ekvatoryumu

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 260 mm. (Envanter No: A 6.01)

nl matematiki Eb Cafer Muammed b. eluseyn el-zin (4./10. yzyln ikinci yarsnda faaliyette bulunmutur, bkz. s. 175)in Avrupada 13. ve 16. yzyllar arasnda ok yaygnlaan ekvatoryumun mucidi olduu bugn kukusuz grnmektedir. el-zin, aletini zc e-afi olarak adlandrm ve ayn ad tayan kitabnda tarif etmitir. Bu tr bir aletin gnmze ulaan tek rnei, 1920lerde Paul Klostermannn Mnihteki koleksiyonunda bulunmaktayd. Kaybolduuna inanlan aletin D.J. Pricen (Yale) terekesindeki fotoraflarn, Francis Maddison ve Antony Turner Catalogue of an Exhibitionda1 Usturlap levhas zerinde A.H. 513-514 (A.D. 1119/20-21)den kalan bir z olarak vermilerdir. Fotoraflardan, bu rnein, Eb Cafer

Muammed b. el-useyn el-zine dayand, fakat aleti bir revizyondan geiren nl usturlap yapmcs Hibetullh b. el-useyn el-Badd tarafndan damgalanm olduu kesin olarak ortaya kyor. David King, ulalabilir fotoraf inceleyerek2 szkonusu aletin bir erken dnem ekvatoryumu olduu sonucuna ulam, ama benzer bir aracn Hibetullh b. el-useyn el-Baddye ait bulunduu inancna ulamt. Alet herhangi bir zamanda Berline ulam olup das Museum fr Indische Kunst mlkiyetine gemitir3. Gnmze ulaan paralar unlardr: Rey kenti iin n yze kaznm usturlap diskli ana, daha sonradan ilave edilmi olmas muhtemel bir a, anann arka yzndeki bir bolua yerletirilmi bir disk ve de bir gsterge.

1 Science and Technology in Islam, held at the Science Museum, London. April-August 1974 in association with the Festival of Islam. Bu almadan 1976 ylnda hazrlanm ama asla baslmam olan Katalogun bir kopya nshasna sahip bulunmaktaym, s. 184f.

2 King, D.A.: New Light on the Zj al-af of Ab Jafar al-Khzin, Centarus ierisinde (Kopenhag) 23/1980/105-117. 3 Bu bigiyi meslektam David King beye borluyum.

178

A S T R O N O M

Modelimiz, stteki: Anann itarafndaki grnr zc-gravr (gezegen boylamlar) ile birlikte. Alttaki: Ana bu i disk ile birlikte, zc gravr (Gezegen enlemleri).

E KV A T O R Y UM L A R

179

Anann arka yzne bir zc-izelgesi hkkedilmitir. diskinin bir yz drt katl bir kadrandr (gsterge ile birlikte trigonometrik hesaplamalar iin kullanlr), dier yz hareketli yldzlarn (Gne, Ay ve be gezegen) orta enlemlerinin (sic!) cetveli ile birlikte asl zc-diskidir. Aletin n yz bylece geleneksel bir usturlab yanstmaktadr, arka yz ise ekvatoryum olarak kullanlabilir, ama burada maalesef gerekli ek paralar (deferent diski, episikl) eksiktir. Disk etrafnda, zc-yz zerinde ykseltilmi ince halka, bu paralar bir arada tutmak iin zellikle dnlm gibi grnyor. Bunun iin de disk kadran yz ile birlikte dar doru yerletirilirse, uygun bir boluk oluturur. Zc-diskinde nokta biiminde birok oyuk ortak merkezli halka vardr ve gezegenlerin gzlerinde (gnberi-gnte dorusu) ikier ikier bulunmaktadr. Aka grlmektedir ki bunlar herbir parann birbirine gemesine olanak tanmaktadr. Hibetullh el-Badd bir yaztnda, bu aleti el-zinin metni karsnda tadil ettiini, ama o sralar yeniden imal etmenin olanakl olmadn aklamtr. Buna karn, el-zinin Zc e-afi kitabnn bir nshasnn ksa bir sre nce Research Library, Srinagar, Kaschmir (No: 5881) ktphanesinde bulunmu olmas, sadece Arap astronomi tarihi iin deil, btn astronomi tarihi iin ok byk bir anstr. Ama maalesef bu metin de eksiklerle doludur ve tarifin sadece bir sayfas ve asl ekvatoryumun birka izimi muhafaza edilmitir. Mamafih buna gre, tam olarak olgunlam, hatta zellikle ok gelimi bir ekvatoryumun burada sz konusu olduu aktr. Metnin kalan ksmlarndan ve iki izimden (bkz. sadaki resimler) imdilik u sonular kartlabilir: kat derecelendirilmi bir disk, gezegenlerin ortak ekuantlarn ve deferentlerini tanmlamaktadr. Saa ynl skala Merkrn, sola ynl olan ise dier gezegenlerin boylamn belirlemeye yaramaktadr. Eksantrik bir daire Ayn dnen deferentini temsil etmektedir. Merkezden yerberi (Perigum) ynne uzanan, kazk iin alm bir pencere, ilgili gezegene eksantriklii uyarlamaya yaramaktadr (bu, daha sonraki ou ekvatoryumlarn derecelendirilmi pek ok daireleriyle karlatrldnda hayli akllca grnmektedir); deferentte projeksiyonun nasl ngrld imdiye

180

A S T R O N O M

el-zinin ekvatoryumunun hareketli paralar, Srinagar, Research Library, Kaschmir (No: 5881) yazmasna dayanarak yaplmtr. Pirin, hkkedilmi. ap 96 ve 124 mm.

kadar belirsiz kalmtr (muhtemelen bir paralel cetveli yardmyla). Bu disk zerine episiklin, ivi zerinde uzunlamasna alm bir pencerede ayn ekilde hareket edebilecek ortak diski yerletirilmitir. Bu disk de saa ve sola doru taksimatlandrlmtr. Bu disk zerinde, episikl merkezinin (ayn ekilde alm) ilk diskin llen asyla hizaya getirilmesinden sonra, elde edilen orta sonu okunur. Daha sonra, gsterge araclyla aletin orta noktasndan gezegenin episikl zerindeki yeri hakknda limbus zerindeki gerek boylam okunabilir. Hibetullh el-Badd tarafndan daha da gelitirilen aletin gnmze ulaan paralarn yeniden yapmaya aba gsterdik ve bunun da tesinde elzinin metninden karlan, yukarda zetlenen

sonular temelinde eksantrik dairesini ve episikl aletini, el-Baddnin daha sonraki modeli iin deitirilmi bir tertip n grlm olsa bile, yeniden yapmay denedik. el-Brnnin verdii ak ifadelerinden anlaldna gre, Ptolemenin eksantrik ve episikl modellerini reddetmi ve bunlar ekliptik dzlemde ilgili gezegenin yrngesinin variyasyonlar hipoteziyle deitirmi olan4 Eb Cafer el-zinin, Ptolemeci anlay sadk bir biimde yanstan bir aleti niin icat etmi olduu sorusu da cevaplandrlmaldr. Bu soruya halihazrda sadece bir yantm var; Eb Cafer el-zin, Ptoleme sisteminin doruluundan henz kuku duymad erken bir dnemde Zc e-afih kitabn yazm olabilir.
4 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 189.

E KV A T O R Y UM L A R

181

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 275 mm. (Envanter No: A 6.12)

bn es-Semin Ekvatoryumu

Matematiki ve astronom Eb el-sm Eba b. Muammed b. es-Sem el-arna1 (. 426/1035), Eb Cafer el-zin tarafndan icat edilmi olan bu aletin bilinen en eski Endls tarifini aktarmtr. Bu tarif, maalesef sadece Kastilce tercme olarak, daha dorusu X. Alfonsun (. 1284) emriyle derlenmi olan Libros des saber de astronoma adl ansiklopedik eserin2 yedi gezegenin diskleri diye tantlan iki ksmn birincisinde yer almtr.
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 356; Cilt 6, 249. M. Rico y Sinobas (ed.): Libro I de las lminas de los vii. planetas, Libros del saber ierisinde, Cilt 3, s. 245-271.
2 1

Aletin Kastilce tercmedeki tantm itiraz gtrmez deildir, zellikle (Merkr hari) btn gezegen modellerinde deferent merkezinin ve ekuantn srekli deimesi yanltcdr ve aleti pratikte deersiz klabilir. Bu nedenle, burada bir yanlln (muhtemelen evirinin) sz konusu olduu esasndan hareket ederek modelimizin yapmnda Ptolemenin (daha itiraza uramasndan evvelki) planetler sistemini gznnde bulundurduk.

182

A S T R O N O M

bn es-Sem, herbir gezegen iin (arka yzne gne sistemi hkkedilmi olan) ortak anal kendine zg bir disk, hem de farkl yaraplarla hkkedilmi ortak bir episikl diski belirlemitir. Her alet, derecelendirilmi bir deferentten ve bunun evresinde zerine episikl diski kenarnn yerletirildii ortak merkezli bir deferentten olumutur. Her iki skala da, ilgili ekuantlardan izdmleri alnan eit olmayan derecelere ayrlmtr. Ay ve Merkr modeli, hareketli deferentleri hesaba katabilmek

iin dndrlebilir disklerle donatlmtr3. Eer bu yap el-zine oranla bir gerileme gibi grnyorsa, bunun sebebi, orijinal ana metnin bn es-Semin eline gemi bulunmamas ve Endls giriiminin muhtemelen ikincil bir metinden veya slam dnyasnn dousundan gelen bir aletle tevik edilmi olmas yzndendir. Biz modelimizde bn es-Semin aletinin muhtemelen Arap orijinal halini verebilmeye aba gsterdik.

3 Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons X., Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig) 3.F., 6/1905/129-185, zellikle s. 152-155 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 98, s. 57-113, zellikle s. 80-83); Mancha, J.L.: Sobre la versin Alfonsi del equatorio de Ibn al-Sam, M. Comes, R. Puig & J. Sams (Ed.) De astronomia Alfonsi Regis ierisinde, Barcelona 1987, s. 117-123; Sams, J.: Notas sobre el

ecuatorio de Ibn al-Sam, Nuevos estudios sobre astronoma espaola en el siglo de Alfonso X ierisinde, Ed. J. Vernt, Barcelona 1983; Comes, M.: Ecuatorios andaluses, Barcelona 1991; ayn yazar: Los ecuatorios andaluses, El legado cientfico Andalus, Madrid: Museo Arqueolgico Nacional ierisinde, Madrid 1992, s. 75-87.

E KV A T O R Y UM L A R

183

e-afa ez-Zciyye

ez-Zerlnin Ekvatoryumu

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 275 mm. (Envanter No: A 6.02)

Toledolu astronom ve matematiki Eb s brhim b. Yay ez-Zerl (Kastilce Azarquiel, 5./11. yzyln ikinci yarsnda faaliyette bulunmutur, bkz. s. 175), kendi adyla anlan evrensel diske (eafa ez-zerliyye), muhtemelen daha sonra Avrupada ekvatoryum olarak tannm olan (onun tarafndan e-afa ezzciyye olarak adlandrlmtr) alete dair risalesi dnda, birisi aletin kullanmyla dieri yaplyla ilgili iki risale brakmtr. Bunlardan sadece birincisi orijinal haliyle bilinmektedir1 ve Jos Mills Vallicrosa tarafndan ksmen edisyonu yaplm ve tam olarak spanyolcaya evrilmitir2. Fakat bu metin, Libros des saber de astronomadaki3 Kastilce evirisinden ok keskin bir farkllk gstermektedir. Mills Vallicrosann kulland British Library yazmas dnda, ayrca bilinen, hacimleri ok daha byk grnen iki Leiden4 yazmasnn Kastilce evirinin dayand nsha ile ayn olup olmadklar hala aratrlmay beklemektedir. ez-Zerl tarafndan tarif edilen alet, bn es-Seminkinden daha yksek bir geliim aamasna iaret etmektedir. Buna ramen o, bn es-Semin aletinden baz zellikler alm grnmektedir.
3 y Sinobas, M. Rico (ed.): ad geen yer ve tarih, s. 272284. 4 Or. 993/1 (ff. 1-20), Or. 1876/3 (63a-82a), ayrca bkz. Handlist of Arabic Manuscripts in the library of the University of Leiden and other collections in the Netherlands, compiled by P. Voorhoeve, Leiden 1957, s. 12.

1 Yazma Biritish Library, Add. 1473, edit. M. Comes, Ecuatorios andaluses, Barcelona 1991, s. 203-221. 2 Estudios sobre Azarquiel adl almasnda, MadridGranada 1943-50, s. 458-483.

184

A S T R O N O M

episikl

deferent evc dairesi

ekuant dairesi

izim: Aletin arka yz Libros des saber de astronomadaki uyarlamaya gre, Yazma. Cod. 156 Universidad Complutense.

Ez-Zerlnin ekvatoryumu, Satrn iin yaplm gravrn emas, A: Hesaplanan gezegenin evci, E: Ekuant merkezi, D: Deferent merkezi, M: Ekliptiin orta noktas. M. Comese gre, Ecuatorios andaluses, a.y. s. 98, Fig 26.

ez-Zerl, bir diskin iki yzyle ve be gezegenin, Gnein ve Ayn gerek boylamlarn belirlemeye ynelik mstakil bir episikl diskiyle yetinmitir. Bu uca <Aux-daireleri> (yani ekuantlar) ile birlikte deferentler iie kaznmlardr, bu srada yaraplar ieri doru klmtr (episikl yaraplar buna uygun olarak deitirilir) ve elbette buna bal olarak elde edilebilir lm kesinlikleri de klmtr. Derecelendirme bn es-Semde olduu gibi, daha sonra kaldrlm bir ekuant dairesinden her iki daire zerine, deferent zerinde grafiksel olarak farkl derecelerin ekuant evresindeki eit a hzlarn temsil edecek ekilde tanmtr. Aux-daireleri, bir gezegenin kresinin her defasnda d snrlarn oluturmaktadr ve

episiklin orta Auxunun (Evc, Apogeum) ayarlanmasna yaramaktadr. Daha sonraki modellerde olduu gibi, btn a lmlerini paralellerin yerlerini deitirme yoluyla ortak limbus zerinde yrtmek yerine, yedi deferentin tamamn ve Aux-dairelerini tek tek derecelendirme yntemi, anlalmas gerekten g bir alete gtrmektedir. Merkrn deferenti ilk defa burada deferent merkezinin hareketinin sonucu olarak elipse benzer bir ekil alr5.
5

Bkz. Comes, M.: Ecuatorios andaluses, Barcelona 1991, s. 79-138; Poulle, E.: quatoires et horlogerie plantaire du XIIIe au XVIe sicle, ad geen yer ve tarih, s. 194-200 ve deiik yerler; Price, D.J.: The Equatorie of the Planetis, Cambridge 1955, s. 123f.

E KV A T O R Y UM L A R

185

Eb e-alt el-Endelsnin e-afas (Ekvatoryum)

Modelimiz (Limbus, deferentler, Ekuant-daireleri ve episikl ile birlikte n yz, burada Marsn lm iin ayarlanm): Pirin, hkkedilmi. ap: 275 mm. Bir episikl diski ile birlikte. ki p. (Envanter No: A 6.03)

izim, maalesef ar zarar grm yazmadan, Beyrut. Episikl merkezindeki kesim aka grlebilir.

Endls Denial ok ynl bilgin Eb e-alt meyye b. Abdulazz b. Ebu e-alt (460529/1068-1135)1, ez-Zerlye ok bal olarak, ekliptik zerinde gezegenlerin gerek boylamlarn bulmaya yarayacak olan bir kapsaml diskin (afa cmia) tarifi zerine bir risale yazmtr. Bilinen tek yazmay2 ilk olarak E.S. Kennedy esasl bir biimde aratrm3 ve aratrmasn, alete ait kendisinin yapt taslaklaryla donatmtr. Arapa metnin edisyonuyla ve spanyolca evirisiyle birlikte bir dier incelemesini Merc Comese borluyuz4.

1 Bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur, Suppl.-Cilt 1, s. 869. 2 Elyazma Beyrut, Bibliothque Orientale de lUniversit St. Joseph, No. 223/17, s. 131-137; bkz. Cheikho, L.: Mlanges de la Facult Orientale ierisinde (Beyrut) 7/1914-21/288. 3 Kennedy, E.S.: The Equatorium of Ab al-alt, Physis ierisinde 12/1970/73-81. 4 Comes, M.: ad geen yer ve tarih, s. 139-157, 237251.

186

A S T R O N O M

Modelimiz (Arka yz, ay aletiyle birlikte): Episikl diski ve hareket edebilir ekilde perinlenmi bir disk ile birlikte Ay deferentinin hareketini temsil etmek iin.

Eb e-altn ekvatoryumu belliki ezZerlninkine dayanmaktayd, ama nemli bir yenilik sunmutur: Deferentler artk derecelendirilmek zorunda deildir, nk gezegenin orta hareketi ekuant dairesinde llr ve oradan, ekuant merkezine yerletirilen birinci ip araclyla kk bir pim evresinden deferent zerindeki episikl merkezine uzatlr. E. Kennedynin (sa taraftaki) izimi, d taraftaki gezegenlerden birisinin lmn gstermektedir. kinci ip, episikl (P) zerindeki gezegenin gerek yerinin ekliptie (dnyann merkez noktas ile birlikte) izdmnn alnmasna yaramaktadr5.

5 Ayrca bkz. Poulle, E.: ad geen yer ve tarih, s. 194200 ve deiik yerler; Price, D.J.: ad geen yer ve tarih, s. 123f.

E KV A T O R Y UM L A R

187

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. diskli matris, her iki taraftan gezegenler modeli dndrlebilir disklerle birlikte. ap: 420 mm. Matrisin kalnl 20 mm. (Envanter No: A 6.11)

Novaral Campanusun Ekvatoryumu

Novaral Campanus (13. yzyln ikinci yarsnda faaliyette bulunmutur, bkz. s. 175), gezegen hareketleri ve spanya dnda kalan Avrupada gezegen hareketlerini hesaplamada kullanlan aletler hakknda en erken yazlan ve birok kopya halinde yaylan risalenin, Theorica planetarumun1 (1260 civarnda) yazardr. Her ne kadar Campanusun eserleri yorucu, zor ve geree hayli uzak da olsa, kendi dneminde nemli bir matematiki ve astronom olarak kabul edilmekteydi. Onun eserlerinde

1 Edisyon, ngilizce eviri ve yorum iin bkz. Benjamin, F.S. ve Toomer, G.J.: Campanus of Novara and Medieval planetary Theory/Theorica planetarum. Madison, Milwaukee ve London 1971.

esas itibariyle sz konusu olan, Arapa kaynaklarn ve o dnemde oktan alm gelimelerin derlenmesidir; onun adn tayan aletin modeli olarak bn es-Semden tandmz yapm ekli sz konusu olabilir, ancak Campanusun aleti, iie yerletirilmi dndrlebilir diskleri ile nemli lde bn es-Seminkinden daha kullanszdr. Biraz gecikme ile birlikte Kastilce Libros des saber de astronomada (1277 civarnda, bkz. s. 181) ifadesini bulmu olan gelime, Campanus tarafndan henz bilinmemekteydi. Alet bn es-Seminkine benzer ekilde her bir gezegen iin, tpk usturlapta olduu gibi ortak bir anaya yerletirilmi (gne modeli burada da ana ksmn arka yzne hkkedilmitir) bir diskten ibarettir. Episikl

188

A S T R O N O M

Modelimiz ana ksmnda bulunan Ay/Merkr diski ile birlikte, bunun zerinde Satrn/Jpiter ve Mars/ Vens diski. Aletin Merkr modeli yoluyla kullanmnn aklamas: Hareketsiz tayc bir tabaka zerinde sabitlenen krmz diskin iine, yeil disk dndrlebilir olarak sokulur. Bunun ierisine de mavi (deferent) ve sar (episikl) diskler hareketli olacak ekilde yerletirilir. Yeil, mavi ve sar disklerin birlikte dndrldklerinde deferent merkezinin halihazrdaki konumu kendi yrngesinde (oradaki kk daire) ayarlanr (ilgili deerler bir astronomik izelgeden alnr), sonra mavi disk sar disk ile birlikte, Evcin dtaki krmz halka zerindeki (ekuant) skalada okunan orta deerine tekabl edecek ekilde dndrlr. Daha sonra orta deer, episiklin dndrlmesiyle ayarlanr ve Merkrn episikli zerinde elde edilen gerek boylam, gerilmi bir ip vastasyla anann ekliptie tekabl eden ortak limbusuna (burada grlemez) tanr.

diskleri, dndrlebilir olarak, daha byk disklerin iine yerletirilmitir (bunlar deferent zerindeki hareketleri temsil etmektedir), bunlar eksantrik daireler olarak birer birer dier disklerin zerinde ilenmitir, diskler ise ya dnebilir halde (Merkr ve Ayda olduu gibi) ya da hareketsiz olarak bir temel diske ilenmitir. lmler disklere sabitlenen ipler araclyla yaplr. Bizim rekonstrksiyonumuz, aletin pratik teekklnn, Campanusun tarifine baklnca, o zamanlar Avrupada mmkn olann snrlarn atn gsteriyor; her halkarda alt aletin kenarlarnn alt kesitleriyle birbirlerini sk skya tutan birok iie dndrlebilir disklerle birlikte olmasnn maliyeti ok byktr; [ddrlrken ortaya kan] en kk bir sapmann bile btn aletin tkanmasna sebep olabileceinden dolay ok byktr. Campanusun devasa boyutlarda bir alet dnm olduu muhtemeldir.

E KV A T O R Y UM L A R

189

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 40 cm. Bir episikl diskli, iki ipek iplik. (Envanter No: A 6.04)

equatorie

Bir ekvatoryum yapmna ve kullanmna ilikin Orta adan ngilizce bir risaleye (yazma Cambridge, Peterhouse 75.I) (konu hakknda ngilizcedeki en eski risale) dayanlarak yeniden imal edilmitir, 1392 ylndan olduu grnyor ve allageldii zere air Geoffrey Chaucer (yaklak 1343-1400)a atfedilmektedir1. Chaucern usturlap hakkndaki didaktik ocuk kitab (Bred & mylk for childeren, yaklak 1391), 20. yzyln yetmili yllarndan beri kabul edildii zere, erken dnem Abbasi bilgini Mallhn

kitabnn Latince evirisine dayanmaktadr. Bu arada, Chaucern bu metni 13. yzyldaki Latince bir derlemede grm olduu2 kesin olarak kabul edilmektedir. Bu derlemenin ikinci blm, yazarnn Endlsl astronom Amed b. Abdullh bn a-affr (. 426/1035)n3 olduu tehis edilebilen4 bir metin iermektedir. Hem Arapa orijinaliyle hem de iki Latince evirisiyle gnmze ulaan bn a-affrn risalesinin Chaucern usturlap kitab
2 Bkz. Kunitzsch, P.: On the Authenticity of the Treatise on the Composition and use of the Astrolabe as Ascribed to Messahalla, Archives Internationales dHistoire des Sciences ierisinde (Wiesbaden) 31/1981/42-62. 3 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 250. 4 Kunitzsch, P.: ad geen yer ve tarih, s. 46.

Price, D.J. de Solla: Dictionary of Scientific Biography, Cilt 3, s. 217; North, J.D.: Chaucers Universe, Oxford 1988, s. 42-45.

190

A S T R O N O M

izim, Cambridge, Peterhouse 75.I yazmasndan: Esas taban, limbus, apogeumlar, Ay ve Merkr daireleri delikleri ve Gne deferenti ile birlikte. Yukarda, episikl dairesi lable (ifte gsterge) ile birlikte; aada, episikl halkasnn deferent noktalarndan birisine (commune) centrum deff erent yoluyla taklmas.

ile yaplacak bir karlatrmas, Chaucern alma yntemine yeni bir k tutabilir. Bu balamda, usturlabn arka yz, Chaucern metninde resmedildii gibi5, bir glge skalas (umbra recta ve umbra versa ile) gstermektedir, bu Muammed b. e-affr (420/1029, bkz. s. 181)n gnmze ulaan usturlabnn arka yzndeki glge skalasnn baarl bir kopyas saylabilir. Ekvatoryum hakkndaki kitabn yazarnn kim olduu sorusu hala aydnlanmamtr. Metin, sadece bir yazma mecmuada, Chaucera atfedilen bir msvedde olarak (metin balksz balamaktadr) gnmze ulamtr. Apogeumlarn kaydedilen deeri 1392 yl iin belirlenmitir. Al forml: In the name of god pitos & merciable daha D.J. Price tarafndan besmelenin (bismillahirrahmanirrahim) tercmesi kabul edilmitir6. Price, olduka ayrntl aratrmas erevesinde u sonuca ulamt: that the text of the Equatorie leans heavily on some text of ultimately Arabic origin, and is almost certainly a free adaptation of a Latin version
5 Elyazma Cambridge, Rawlinson D913, bkz. North, J.D.:

(Bu ekvatoryum metni, kesinlikle Arapa kkenli bir metne dayanyor ve neredeyse bir Latince versiyonun serbest bir uyarlamas grnyor)7. Chaucerin adn tayan dier bilinen ekvatoryumlardan, yani Endls ekolnden ve Campanusdan olduka bamsz grnen bu modelin Arapa kayna maalesef imdiye kadar bulunamamtr. Baz ynleri el-Knin aba el-menin (bkz. s. 192) anmsatmaktadr. Orta ngilizce metni o denli aktr ki, aletin rekonstrksiyonu anlmaya deer bir zorluk olmakszn gerekletirilebilir. Yaps basit ve maksada uygundur ve el-zin ve el-K ile belirli bir yaknlk gstermektedir: bn es-Sem ve Campanusdaki yapnn yorucu mstakil levhalar veya ez-Zerlnin iie geirilen dairelerinin karkla yol aan okluu yerine burada, Gne ve Ay dnda btn deferentlerin yaraplar diskin yarapna eit olacak ekilde yer-

Chaucers Universe, ad geen yer ve tarih, s. 48. 6 Price, D.J.: The Equatorie of the Planetis, Cambridge 1955, s. 62.

a.e., s. 164.

E KV A T O R Y UM L A R

191

Pricea gre, aletin emas: Aryn = Ekliptik merkezi, D = Gezegenin deferent merkezi; oraya episikl diski yerletirilir. E= Equant. Siyah ip ekliptik diskinin merkezinden (Aryn) orta hareketin izelgeden bilinen, limbus zerinde okunan aktel deerine gerilir. Beyaz ip ekuanttan itibaren paralel olarak ip e gerilir, episikl halkas kendi merkezi beyaz ipin altna gelinceye kadar E evresinde dndrlr. Bylece gezegenin deferent zerinde dzeltilmi yeri elde edilir. Episikl diski, kendine ait bir limbusa sahiptir. Bu limbusun zerinde ayn ekilde izelgeden okunan orta argman, gsterge uygun ekilde dndrlerek ayarlanr (yani episikl halkasnn merkezi arasndan gerilmi ip den sayarak, bu ip episiklin Auxunu temsil eder). Daha sonra bunun zerinde istenen gezegenin episikl yarapnn iareti aranr ve siyah ip bu iaret arasndan ekliptik levhasnn limbusuna gerilir ve bylelikle gezegenin gerek boylam elde edilir.

letirilmi ve episikl yaraplar buna uygun olarak leklendirilmitir. Sonuncular, hareketli episikl diskinin dndrlebilir gsterge zerine (in maner of a lable on an astrelabie, bir usturlabnkine benzer bir tr gsterge) hep birlikte iaretlenmilerdir. Deerler iki iple, ortak limbus zerinde gerek boylamn okunabilecei ekilde tanr. Merkr eliptik bir deferentle deil, bilakis (Ptoleme modeline geri dnerek) ilave bir daire ile hesaplanr. Deferent merkezi bu dairenin iinde equant evresinde dner. Bu nemli bir dezavantajdr, nk nisbeten kk bir daireye, episikl diskini sabitleyebilmek iin deferent merkezinin her yerine mmkn olduunca ok delik almas gerekir.

Aleti olabildiince byk, en azndan 6 ayak apnda imal etme talebi, el-ucendden (bkz. s. 25) beri slam dnyasnda bu tarzla lm kesinliini ykseltme uygulamasn hatrlatmaktadr. Bununla birlikte, yazar (uyarlayc?) baka bir yerde, kendi rneinin Merkr dairesinde sadece 24 delik (talep edilen 360 delik yerine) sunacak kadar kk olduunu itiraf etmitir8.

8 Price, D.J.: a.e., s. 56; ayrca kr. North, J.D.: Chaucers Universe, Oxford 1988, s. 156-181.

192

A S T R O N O M

aba el-Meni

el-Knin

(Ekvatoryum)

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 280 mm. Dndrlebilir bir disk ve paralel aparatyla birlikte. Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafndan imal edilmitir. (Envanter No: A 6.05)

Byk matematiki ve astronom yseddn Cemd b. Mamd el-K (. 832/1429), Arapa Nuzhet el-adi (819/1416)1 adl kitabnda, gezegenlerin gerek yerlerini (boylam ve enlemlerini!) belirlemeye yarayan aba el-meni adl bir alet tarif etmitir, bunun yan sra, gezegenlerin burlar kuandaki yaklamalarn hesaplamaya yarayan lev el-ittilt adl baka bir alet ile, Ay tutulmasn nceden hesaplamaya, paralakslarn ve gezegenlerin enlemlerini bulmaya yarayan alet daha tarif etmitir. el-Knin bu tarifleri ile Sebastian Mnsterin Ay ve Gnein konjuksiyonuna ve bunEl yazma Londra, India Office No. 210 (bkz. Brockelmann, C.: a.e., Suppl.-Cilt 2, s. 295); yeniden gzden geirilmi 829/1426 tarihli metnin litografik edisyonu: Tahran 1889 (el-Knin Mift el-isb adl eserinin sonunda, s. 250-313); yeniden ele alan anonim Farsa metin, stanbul 900/1500 civarnda, Princeton, Garrett Coll. Ms. 75 [44B]; Tpkbasm-edisyon Kennedy, E.S.: The Planetary Equatorium of Jamshd Ghiyth al-Dn al-Ksh ierisinde, New Jersey 1960.
1

el-Knin ekvatoryumu, temel yap. E.S. Kenndye gre, The Planetary Equatorium, a.y. s. 53, ek. 1.

E KV A T O R Y UM L A R

193

larn tutulmalarna2 ynelik aleti arasnda bir balantnn olup olmadna ilikin soru henz aratrlmamtr. E.S. Kenndynin 1947 ylndan beri sren aratrmalar, erhli tpkbasm edisyonu ve Farsa versiyonun ngilizce evirisi sayesinde her iki alet hakknda ok iyi bilgilendirilmi durumdayz3.

Bunlar ve S. Mnsterin benzer alet iin bkz. Poulle, E.: Equatories, s. 85, 299; Knapp, M.: Zu Sebastian Mnsters astronomischen Instrumenten, Dissertation, Basel 1920. 3 Al-Kshs Plate of Conjunctions, Isis ierisinde 38/194748/56-59; ayn yazar: A Fifteenth-Century Planetary Computer: al-Kshs abaq al-Maneq 1. Motion of the Sun

el-Knin ekvatoryumu, Marsn gerek boylamnn tespitinin emas. E.S. Kenndye gre, The Planetary Equatorium, a.y., s. 194, ek. 9.

194

A S T R O N O M

aba el-meni, ekvatoryumlarn geliiminin zirve noktas olarak grlebilir; sadece ilevlerinin rasyonalizasyonu ve kolayca kavranlabilirlii yksek bir seviyeye ulam deildi, ayn zamanda tek bir disk zerinde ilave serbest paralar olmakszn, gezegenlerin, Gne ve Ayn boylam ve enlemlerini uygun bir saatte tespit etmek ve Gne ve Ay tutulmalarn hesaplamak iin gerekli olan btn ilemleri de bir araya getirmitir. el-Knin bu aleti, bu ilave ilevleri sunan slam dnyasnda imdiye kadar bilinen yegane alettir. Arka yzde kalan yer, hesaplamalar iin zorunlu parametrelerin izelgesini (zc) hkketmek iin kullanlyor. Hzla hareket eden Ay ile birlikte apogeumlarn yerlerinin ayarlanmas iin diskin tamam anaya dndrlebilir olarak yerletirilmitir. Aletin ilevleri iin, bir gstergeden ve buna bal hareketli bir cetvelden oluan paralel cetvel esas tekil etmektedir. Bu cetvel ekuantn nokta biiminde iaretlenmesiyle, diskin merkezinde (=gzlemcinin bulunduu yer) bulunan gstergeye paralel olarak yatrlr. Cetvelin deferent dairesini kestii yer, episiklin gerek merkezidir. Yarap diskin merkezinde iaretlidir; orada gstergenin kesit noktasndan (yani orta yer) itibaren deer saylr ve paralel cetvel, episikl yarapn burada kesene kadar kaydrlr. Oradan paralel cetvel skalas zerine deferentin yarap tanr ve bylelikle gezegenin episikl zerindeki gerek yeri bulunur (yani bunun bir paralelkenar araclyla deferente izdm alnr). Gstergeyle bu nokta limbusa tanr ve bylece gezegenin epliktik zerindeki gerek yeri elde edilir. el-K Merkr deferentini ez-Zerlnin yapt gibi, oval olarak saptanan bir yrnge ile sunmaktadr; fakat burada olduka uygun seilmi iki pergel

Dnen ay deferentinin Farsa tercmesinin Princeton yazmasndaki (11a) tasla.

asyla ilemi baaryor. Bir ekte, Ay yrngesini buna uygun olarak resmetme olanan tarif etmitir. Ay enlemlerinin bulunmas balamnda D.J. Price,4 el-Knin aba el-meni ile G. Chaucera nispet edilen ekvatoryum (1392 civar, bkz. s. 189) arasnda belirli bir ban izine rastlamtr. el-Knin aletinin G. Marchionisin (1310 civar) planitorbiumuyla olan baka bir benzerliini E. Poulle5 ortaya karmtr. Bu benzerlikleri u ekilde aklayabilirim: el-K slam dnyasn-

and Moon in Longitude, Isis ierisinde, 41/1950/180-183; ayn yazar: An Islamic Computer for Planetary Latitudes, Journal of the American Oriental Society ierisinde (Ann Arbor) 71/1951/13-21; ayn yazar: A Fifteenth-Century Planetary Computer: al-Kshs abaq al-Maneq II. Longitudes, Distances and Equations of Planets, Isis ierisinde, 43/1952/42-50; ayn yazar: The Planetary Equatorium of Jamshd Ghiyth al-Dn al-Ksh, ad geen yer ve tarih.

4 Bkz. E.S. Kennedynin The Planetary Equatorium of Jamshdal-Ksh adl almasna D.J. Price tarafndan yazlan kritik metin, Isis ierisinde 54/1963/153f. 5 Poulle, E.: quatoires et horlogerie plantaire du XIIIe au XVIe sicle, ad geen yer ve tarih, s. 192.

E KV A T O R Y UM L A R

195

da, Avrupann 710/1310dan nce ulat aletin imdi belgelendiremediimiz bir geliim aamasna dayanm olmaldr. Buna yneltilebilecek itirazlara, ihtiyaten bu tr yazmalarn ve hatta aletlerin gnmze ulamalarnn maalesef bir istisna tekil ettiini ve bu yzden yokluklarndan aleyhte hibir

kant karlamayacan dile getirmek isterim. Modelimizin arka yznde, gezegenlerin enlemlerini tespit etmeye ynelik iaretlemeler bulunmaktadr ve bunlar modelimizin daha kk olan boyutundan tr basitletirilmitir.

Gezegenler-izelgesi (Zc)
Modelimizin arka yznde: Stunlar, sadan sola: Yllar, Aylar, Gnler (1), Medius motus Gne (2), aux Gnein evci (3), medius motus Ay (4), argumentum Ay (5), dm Ay (6), medius motus Satrn (7), Jpiter (8), Mars (9), argumentum Vens (10), Merkr (11). (Alt hanelik rakamlarn yerleri buna uygun olarak: (Burlar Kua)-sembolleri (0-11 s), Dereceler (029), Dakikalar (0-59). Medius motus = Episikl merkezinin deferent dairesi zerindeki hareketi (ekuant noktasndan homojen olarak grldnde). Argumentum = Gezegenin episikl dairesi zerindeki homojen hareketi, dnyann balant izgisinden itibaren llmtr (Aletin merkezinden deferentteki medius-motus noktasna (= centrum medium). Satrlar, st yar: Satrlar 1,2: Kolonlar-Balklar. Satrlar 3-12: Yazdegird 851-960 yllar balangcnn taban deerleri. 1 Yazdegird yl = 365.0 gn. 851 Yazdegird ylnn 1. gn m.s. 16 Kasm 1481. Satrlar 13-22: Onlu yllar completo (tamamlanm), 10, 20, 30...100. Satrlar, alt yar: Satrlar 1-12: 30 gnlk 12 ay, completo. Satr 13: <5 gn> = Yln kalan. Deerler 1 yl (Yazdegird) completo vermektedirler. Satrlar 14-22: Gnler completo, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 10, 20 gn. 30 gn iin olan deerler 1. ay satrnda (Z 1) bulunmaktadr.

196

A S T R O N O M

el-Knin

Gezegenlerin Burlar Kuandaki Yaklamalarn Hesaplayan Makinesi

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kante uzunluu: 187 x 223 mm. srg ve bir ibre ile birlikte. M. Brunold (Abtwil, svire) tarafndan imal edilmitir. (Envanter No: A 6.13)

yseddn el-K (. 832/1429), Nzhet el-adi (819/1416)1 adl eserinde yukarda anlatlan ekvatoryumunun (aba el-meni) yan sra, gezegenlerin burlar kuandaki yaklamalarn hesaplamaya yarayan lev el-ittilt adl baka bir aleti tarif etmitir. lk olarak E.S. Kenndy 1947 ylnda bu hesaplama aletine dikkat ekmiti2. Herhangi iki gezegenin, Gne veya Ayn ekliptik zerinde

len vakti bilinen boylamlarndan hareket ederek tahmin edilen bir yaklamasnn tam saati bulunacaktr. el-Knin bu amaca ynelik tasarlad alet ilevsel iki paradan olumutur: 1) Hareketli gsterge tayan hkkedilmi bir levha, bununla yaklamann bir nceki gnn leden sonraki saatlere girii bulunur, 2) yatay srg, bunlarla yaklama saati Gnein douu ve batyla ilikilendirilir.

1 Kennedy, E.S.: The Planetary Equatorium of Jamshd Ghiyth al-Dn al-Ksh, ad geen yer ve tarih, s. 68ff., 240ff. 2 Al-Kshs Plate of Conjunctions, Isis ierisinde 38/1947-48/56-59

E KV A T O R Y UM L A R

197

el-Knin yaklamay hesaplayan makinasnn ilevlerinin emas, metindeki rnee dayanlarak yaplmtr. Aparatn kullanmna bir rnek:
er st ge

12: Gn hareketi fark 9: Birinci lende boylam fark

Gn kza Sonraki gnn kza Gece kza 24 saatlik skala 1. len Gn batm

Birinci lenden sonra 18 saat, veya gn doumundan bir saat sonra

Gn doumu

2. len

ki gezegenin ekliptikteki birbirini takip eden le vaktindeki boylam dereceleri biliniyorsa ve bu arada gezegenlerin yer sras deimise o 24 saat zarfnda bir yaklama (itirn) olmu demektir. Ekliptik boylamlardan (homojen olarak kabul edilen) gezegen hareketleri (her 24 saat iin) tretilebilir. lk olarak, sadaki skala zerinde bulunan ibre ile her iki gezegenin gnlk hareketleri ayarlanr. rnek: Ay 13, Mars 1. Diferens 12. Ayn ekilde sadaki lek zerinde her iki gezegenin ilk lendeki boylam fark aranr ve yatay olarak sola doru gstergeye tanr. rnek: Ay (herhangi bir burta) 5, Mars 14, fark 9. Bu kesime noktasndan gsterge ile dikey olarak 24 saat-skalasna gidilir (genin alt kenarnda yatay) ve aranan yaklama zaman bulunur, ilk leni takip eden saatler halinde, bizim rneimizde 18 saatte. srg (...) ile yaklamann zaman, Gnein douu ve bat ile ilikilendirilir: Gnein douu ile bat arasndaki zaman, mesela, bu gn 14 saat-

tir. Buna uygun olarak gece uzunluu 10 saattir. Yukarda bulunan sol srg (ilk gnn srgs) 7. saatle birlikte 1. lene ayarlanr, gece srgs (altta ortada) soldaki srgnn 14. saate getirilir. Bu gece srgsn, 10. saatinde bir sonraki gnn (yukarda sada) srgs izler. Bu bir sonraki gnn srgs zerinde (bizim rneimizde) ilk saatte yaklama zamann okuruz: Gnein batmasndan sonra bir saat.3 Bizim modelimiz orijinaline kyasla kltlmtr, el-K yaklak 75 cm. lik kenar uzunluu nermitir.

Brunold, M.: Yapt modelin kullanma klavuzu.

198

A S T R O N O M

Johannes Schnerin (Ekvatoryum)

Organum uranicumu

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 32 cm. M. Brunold (Abtwil, svire) tarafndan yaplmtr. (Envanter No: A 6.06)

Alman astronom ve teolog Johannes Schner (1477-1547)in ekvatoryum hakkndaki eseri, 1521 ylndan itibaren bask teknii sayesinde, konu hakkndaki ilk kitap olarak geni yaylma alan bulmutur. E. Poullee gre Schner modelinde, Novaral Campanusun (bkz. s. 187) ve Gmundenli Johannesin eserlerine bavurmutur.1 Schnerin modelinin orijinallii, eksantrik oluumun episikl

(ek daireler) modele kaydrlmas dnda, Gnein yllk en yksek noktasnn burlar dairesindeki yerinin deiebileceinde yatmaktadr2. Arap-slam kltr evresinde daha 3./9. yzylda kefedilmi ve 5./11. yzylda hayret verici kesinlikle hesaplanabilmi (bkz. s. 6, 7) olan bu ilemin, ez-Zerlnin Toledo izelgelerinin Latince evirisinde mevcut olmasna ramen, spanya d Avrupada ilk olarak Schnerin ilgisini ekmesi dikkate deerdir3.
2 a.e., s. 85-86.

1 Poulle, E.: quatoires

et horlogerie plantaire du XIIIe au XVIe sicle, ad geen yer ve tarih, s. 83.

3 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 43f.

E KV A T O R Y UM L A R

199

Modelimizin n yz, Schnerin Opera mathematicasndaki (Nrnberg 1551) kat modele, Brkselde (Muses dart et dhistoire) bulunan gnmze ulam alet parasna ve E. Poullen izimli tarifine dayanlarak yaplmtr. Modeli kendisinden satn aldmz M. Brunold, alete elik eden metinde aletin ilevlerini ana hatlaryla yle tasvir ediyor: Modelimizde, deferent yarap yapm gereince ortak merkezli olarak verilmektedir. Eksantriklik, episikl yaraplarnn <maniplasyonu> yoluyla salanmtr: Aletin episikl diski zerinde, sadece basit noktalar olarak deil, bilakis her defasnda 12 nokta grubu olarak 6 gezegen (Ay, Merkr, Vens, Mars, Jpiter, Satrn) bulunmaktadr. Bu 12 nokta, episikl yarapnn (grnte) deiken uzunluu ve a dzeltmesi (equatio centri) gibi deferentin eksantrikliinin her iki sonucunu yanstmaktadr. Episikl merkezinin konumuna gre, halihazrda episikl merkezinin deferent zerinde bulunan [gezegenin ulaabilecei] en yksek noktaya olan oranna gre 12 noktadan biri veya bir ara

nokta seilir. Bu szde merkez, centrum (verum), episikl-taycsnn altnda bulunan dndrlebilir skala diskinden karlr: lk olarak episikl-taycsnn indeksiyle, gezegenin darda duran burlar kua zerindeki deferentte (medius motus) orta hz hareketi ayarlanr ve vektoral <gezegen kprs> altnda bulunan centrum ve ayn zamanda anlan dzeltme equatioda okunur. Centrum ile birlikte o anda geerli olan episikl diski zerindeki gezegen noktas bulunmu olur. Bu episikl diski imdi gezegenin argumentum-deerine (episikl dairesindeki konum) ayarlanabilir, ek olarak episikl-taycsnn ana indeksi equatio deeri civarnda dzeltilebilir ve sonunda gezegenin ekliptik zerindeki gerek yeri kenarda gsterge yardmyla okunur. Episikl-yarapnn <deiken> uzunluu Schnerin kat-quatoriumunda (Opera mathematica, 1551) hi gznne alnmamtr. Brkselde gnmze ulam bulunan pirin-episikl taycs bu noktada belirsizdir, orada bulunan dier skalalar ek bilgiler vermektedir: Mesela, gezegenlerin ters yndeki dn alanlar dndrlebilir episikl taycsnn merkezinde verilmektedir. Ayrca arada astrolojik zellikler de sralanyor. Modelimizin arka yznde mekanik bir gezegenhesaplaycs bulunmaktadr. Bu, bir dili ark mekanii araclyla Gnein ekliptikteki yerini tarihe tekabl edecek ekilde ayarlandnda planetlerin orta hz hareketlerini Alfons ansiklopedisinin Schner tarafndan alnan deerlerine gre gsterir, ayrca bununla birlikte (n taraftaki otomatik) dnene disklerinin skalalarnda ortaya kan deerler okunabilir. M. Brunold, bu dzenei kendi taslaklarna ekvatoryumu kullanmada yardmc ara olarak eklemitir. Brunold, zellikle gezegen saatleri halinde olan gezegen mekanizmalarnn, Schnerden ok nce mesela Lorenzo della Volpaia (1484) tarafndan, imal edilmi olmasna dayanmtr. Orta hz hareketler homojen olduklar iin (anomaliler n yzde, asl ekvatoryumda hesaba katlmaktadr), birbirinden farkl paylar problemsizce sradan bir dili ark mekanizmasyla aktarabilir.

200

A S T R O N O M

Sebastian Mnsterin Ekvatoryumu

Alman astronom ve kozmograf Sebastian Mnster (1489-1552)1, Organum uranicum adl eserinin ikinci blmn btnyle ekvatoryuma ayrmtr.
1 Bkz. Burmeister, K.H.: Sebastian Mnster: Versuch eines biographischen Gesamtbildes, Basel 1963; Kish, G.: Dictionary of Scientific Biography Cilt 9, 1974, s. 580f.

Modelimiz (drt levha): Ahap erevede karton zerinde renkli mrekkeple. Herbirinin ap: 52 x 57 cm. Dndrlebilir paralar ve iplerle birlikte. G. Oestmann & F. Lhring (Bremen) tarafndan imal edilmitir. (Envanter No: A 6.07-6.10)

E KV A T O R Y UM L A R

201

Kitabn farkl versiyonlara dayanan birok yazmas ve 15362 tarihli bir basks bulunmaktadr. Ekvatoryum blm 26 aletin, organa olarak nitelendirilen tariflerinden ibarettir: 10 tanesi i ve d gezegenlerin boylamlarn, tanesi Ayn boylamlarn, iki tanesi Gne ve Ayn yaklamalarn, yedi tanesi hareketli yldzlarn (gezegenlerin) enlemlerini belirlemek ve drt tanesi tutulmalarn hesaplanmas iindir3. Bizim setiimiz drt organamz, Oestmann ve Lhring tarafndan Organum uranicumun edisyonu (Basel 1536) temel alnarak yaplmtr. Bunlar: Organum I, Vens episikli: Vensn episikl zerindeki hareketini temsil etmektedir. Aletin yardmyla, hangi miktarlarn orta harekete ilave edilmesi (sol yar) veya karlmas (sa yar) gerektii bulunur. Aux Epicyli ve Oppositum augis Vens yrngesinin Dnyaya en yakn ve en uzak noktasn iaretlemektedir. Organum II: Merkrn orta hz hareketi. Merkrn orta hz hareketinin tasviri. En dta 12 aylk alt blmlemeyle birlikte bir yl skalas bulunmaktadr, bunu Pazar gn harfleri ve

(Hristiyanlarn) kutsal gnleri izlemektedir. Orta alanda ilgili aylara koordine edilmi burlar kua sembolleri, 360 ye taksimatlanm bir ekliptik ile birlikte resmedilmektedir. En i daire, gezegenin orta hareketinden karlmas (sol yar) veya bu harekete eklenmesi (sa yar) gereken dakika miktarlarn sunmaktadr. Aux Epicyli ve Oppositum augis, Merkr yrngesinin Dnyaya en yakn ve en uzak noktasn gstermektedir. Merkrn ekliptik zerindeki yerini belirlemek iin eksantrik olarak monte edilmi ip gerilir, ilgili tarih zerine yatrlr ve ilgili burcun derecesi ve dzeltme miktar dorudan doruya okunabilir. Organum III (Merkr-Episikli). Organum IV: Vensn enlemleri. Ay ve yrngeleri ekliptiin kuzeyine ve gneyine sarkan dier gezegenler deil, sadece Gne ekliptik dzleminde hareket eder. Ptoleme deferent dzleminin ekliptik dzlemle dmdemediini varsaymaktadr. Alet, Vensn enlem hareketlerini kaydetmektedir4.

2 Mikrofi basks Mnih, Saur-Verlag(yaynevi) 1993. 3 Kr.

Poulle, E.: quatoires et horlogerie plantaire du XIIIe au XVIe sicle, ad geen yer ve tarih, s. 229ff.

4 G. Oestmann & F. Lhringin tariflerinden.

202

A S T R O N O M

Bir Dier Kadran

Bu kadran, Muammed b. Amed el-Mizznin 1326/726 tarihli imzasn tamaktadr. Orijinali Kahire slam Sanatlar Mzesinde bulunmaktadr.

Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Yarap 135 mm. n yzde iki niangh. (Envanter No: A 3.03)

B B L Y O G R A F Y A

203

Bibliyografya ve Dizinler

204

B B L Y O G R A F Y A

B B L Y O G R A F Y A

205

BBLYOGRAFYA
Astronomical Instruments in Medieval Spain: their Influence in Europa, [catlogo de la exposicin] Santa Cruz la Palma, junio-julio 1985, ed. Santiago Saavedra, Madrid 1985. Barthold, Wilhelm: Ulu Beg und seine Zeit, Almancaya uyarlayan ve yeniden gzden geiren Walter Hinz, Leipzig 1935 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 54). Bedini, Silvio A. ve Francis R. Maddison: Mechanical Universe. The Astrarium of Giovanni de Dondi, Philadelphia 1966 (Transactions of the American Philosophical Society, N.S. 56,5). Beer, Arthur: Astronomical Dating of Works of Art, Vistas in Astronomy ierisinde (Oxford) 9/1967/177223. Beer, Arthur: The Astronomical Significance of the Zodiac of Quayr Amra, K.A.C. Cresswell: Early Muslim Architecture ierisinde, Cilt 1, Oxford 1932, s. 289-303. Beigel, Wilhelm Sigismund: Nachricht von einer Arabischen Himmelskugel mit Kufischer Schrift, welche im Curfrstl. mathematischen Salon zu Dresden aufbewahrt wird, Astronomisches Jahrbuch fr das Jahr 1808 (Berlin), s. 97-110 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 50, s. 81-94). el-Brn: K. Tadd Nihyt el-Emkin, ed. Pavel G. Bulgakov ve mm brhm Amed, Kahire 1962 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, Cilt 25). Blanpied, William A.: The Astronomical Program of Raja Sawai Jai Singh II and its Historical Context, Japanese Studies in the History of Science ierisinde (Tokyo) 13/1974/87-126. Brice, William Charles, Colin Imber ve Richard Lorch: The Dire-yi Muaddel of Seyd Al Res, Manchester 1976 (Victoria University [Manchester] Seminar on Early Islamic Science, Monograph No. 1). Brockelmann, Carl: Geschichte der arabischen Litteratur, Cilt 1, Weimar 1898; Cilt 2, Berlin 1902; Supplementbnde 1-3, Leiden 1937-1942. Calvo, Emilia: La lmina universal de Al b. Jalaf (s. XI) en la versin Alfons y su evolucin en instrumentos posteriores, Ochava espera y astofsica ierisinde. Textos y estudios sobre las fuentes rabes de la astronoma de Alfonso X., ed. Merc Comes v.d., Barcelona 1990, s. 221-231. Campanus of Novara and medieval planetary theory. Theorica planetarum, ed. with an introduction, English translation and commentary by Francis S. Benjamin and Gerald J. Toomer, London v.d. 1971. Carra de Vaux, Bernard: Lastrolabe linaire ou bton d et-Tousi, Journal Asiatique ierisinde (Paris), srie 9, 5/1895/464-516 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 87- s. 181-233). Comes, Merc: Ecuatorios andaluses: Ibn al-Sam, elZarqlluh y Abu-l-alt, Barcelona 1991. Comes, Merc: Los ecuatorios andaluses, El legado cientfico Andalus, Madrid: Museo Arquelgico Nacional 1992, s. 75-87. Destombes, Marcel: Un astrolabe carolingien et lorigine de nos chiffres arabes, Archives internationales dhistoire des sciences ierisinde (Paris) 15/1962/3-45 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 96, s. 401-447). Dizer, Muammer: The Dirat al-Muaddal in the Kandilli Observatory, and Some Remarks on the Earliest Recorded Islamic Values of the Magnetic Declination, Journal for the History of Arabic Science ierisinde (Halep) 1/1977/257-262. Dorn, B.: Drei in der Kaiserlichen ffentlichen Bibliothek zu St. Petersburg befindliche astronomische Instrumente mit arabischen Inschriften, Petersburg 1865 (Mmoires de lAcadmie impriale des sciences de St. Ptersbourg, VIIe srie, tome IX, no. 1) (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 85, Frankfurt 1998, s. 345-498). Drechser, Adolph: Der Arabische Himmelsglobus des Mohammed ben Muyd el-Ordhi vom Jahre 1279 im Mathematisch-physikalischen Salon zu Dresden, 2. bask, Dresden 1922, 19 sayfa ve 8 levha, zellikle s. 9 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, Frankfurt 1998, s. 261-289). Duhem, Pierre: Le systme du monde. Histoire des doctrines cosmologiques de Platon Copernic. Nouveau tirage, Cilt 3-5, Paris 1954-1958. Frank, Josef: ber zwei astronomische Instrumente, Zeitschrift fr Instrumentenkunde ierisinde (Berlin), 41/1921/193-200 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 6370). Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, Erlangen 1920 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 35, Frankfurt 1998, s. 1-33 ve Cilt 88, s. 31-62). Gauthier, L.: Une rforme du systme astronomique de Ptolme, tente par les philosophes arabes du XIIe sicle, Journal Asiatique ierisinde (Paris), 10e srie, 14/1909/483-510 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 63, Frankfurt 1998, s. 205232). Goldstein, Bernard R.: Al-Birj: On the Principles of Astronomy, 2 Cilt New Haven-London 1971. Golombek, Lisa ve Donald Wilber: The Timurid Architecture of Iran and Turan, 2 Cilt, Princeton 1988. Graff, K.: Die ersten Ausgrabungen der Ulugh-BekSternwarte in Samarkand, Sirius ierisinde (Leipzig)

206

B B L Y O G R A F Y A

53/1920/169-173 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 55, Frankfurt 1998, s. 363367). Gunther, Robert T.: The Astrolabes of the World, 2 Cilt bir Ciltte, Oxford 1932 (Birinci cilt Oriental astrolabes adl almasnn ksmen tekrar basm, Islamic Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 94, s. 1-261). Hauber, A.: Zur Verbreitung des Astronomen f, Der Islam ierisinde, (Straburg, Hamburg) 8/1918/48-54 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 26, Frankfurt 1997, s. 326-332). el-zin, Muammed b. Amed: ttiz el-lt enNefse ellet Tustarac bih el-Mesft al el-stiqme ve-el-rtif bi-el-Qyst e-aa ve-el-Berhn el-Hendesiyye, Manuscript of Arabic Mathematical and Astronomical Treatises ierisinde, Frankfurt 2001, s. 114-166. Henninger, Joseph: ber Sternkunde und Sternkult in Nord- und Zentralarabien, Zeitschrift fr Ethnologie ierisinde (Braunschweig) 79/1954/82-117. Donald R.: Al-Brns Mechanical Calendar, Annals of Science ierisinde (London) 42/1985/139-163. Hommel, Fritz.: ber den Ursprung und das Alter der arabischen Sternnamen und insbesondere der Mondstationen, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde (Leipzig) 45/1891/592-619 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 72, Frankfurt 1998, s. 835). Houtum-Schindler, Albert: Reisen im nordwestlichen Persien 1880-82, Zeitschrift der Gesellschaft fr Erdkunde (Berlin) 18/1833/320-344, tabelalar. [el-seyn b. Buh] Ab Al al-usayn ibn Bo (m. 716/1316), Rislat al-afa al-ymia li-yam alur (Tratado sobre la lmina general para todas las latitudes), ed., trad. y estudio Emilia Calvo labarta, Madrid 1993. bn en-Nedm: Kitb el-Fihrist, ed. Gustav Flgel, Leipzig 1872. bn el-Qf: Tar el-ukem, A. Mllerin n almalarna binaen ed. Julius Lippert, Leipzig 1903. [bn Rusteh: Kitb el-Alq en-Nefse; bir paras] Kitb al-Alk an-Nafsa VII auctore Ibn Rosteh et Kitb al-Boldn auctore al-Jakb, ed. M[ichael] J[an] de Goeje. Leiden 1892 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 40). [bn Ynus] Armand-Pierre Caussin de Perceval: Le livre de la grande table Hakmite, observe par... ebn Younis, Notices et extraits des manuscripts de la Bibliothque nationale et autres bibliothques ierisinde (Paris) 7e sr. 12/1803-04/16-240 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 24, Frankfurt 1997, s. 54-278). Islamic Geography, 1-278, Frankfurt am Main:

Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1992-1998. Islamic Mathematics and Astronomy, Cilt 1-112, Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1997-2002. The Islamic World in Foreign Travel Accounts, Cilt 179, Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1994-1997. Jourdain, Aimable: Mmoire sur les Instrumens employs lObservatoire de Mragah, Magasin encyclopdique ierisinde (Paris) 6/1809/43-101 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 95-153). Kaye, George Rusby: The Astronomical Observatories of Jai Singh, Calcutta 1918. Kaye, George Rusby: A Guide to the Old Observatories at Delhi, Jaipur, Ujjain, Benares, Calcutta 1920. Kennedy, Edward S.: The Equatorium of Ab al-alt, Physis ierisinde (Florenz) 12/1970/73-81. Kennedy, Edward S.: A fifteenth century lunar eclipse computer, Scripta Mathematica ierisinde (New York) 17/1951/91-97 (Tekrarbasm: E.S. Kennedy, Studies in the Islamic exact sciences ierisinde, Beyrut 1983). Kennedy, Edward S.: A fifteenth-century planetary computer: al-Kshs abaq al-maneq. I. Motion of the sun and moon in longitude, Isis ierisinde (Cambridge, Mass) 41/1950/180-183 ve II. Longitudes, distances, and equations of the planets, Isis ierisinde 43/1952/42-50 (Tekrarbasm: E.S. Kennedy, Studies in the Islamic exact sciences ierisinde, Beyrut 1983). Kennedy, Edward S.: An Islamic computer for planetary latitudes, Journal of the American Oriental Society (Ann Arbor) 71/1951/13-21 (Tekrarbasm: E.S. Kennedy, Studies in the Islamic exact sciences ierisinde, Beyrut 1983). Kennedy, Edward S.: Al-Kshs plate of conjunctions, Isis ierisinde (Cambridge, Mass) 38/194748/56-59 (Tekrarbasm: E.S. Kennedy, Studies in the Islamic exact sciences ierisinde, Beyrut 1983). Kennedy, Edward S.: Al-Kshs Treatise on Astronomical Observational Instruments, Journal of Near Eastern Studies (Chicago) 20/1961/98-108 Kennedy, Edward S.: The Planetary Equatorium of Jamshd Ghiyth al-Dn al-Ksh ierisinde, Princeton, New Jersey 1960. Kennedy, Edward S. ve Nazim Faris: The Solar Eclipse Technique of Yay b. Ab Manr, Journal of the History of Astronomy ierisinde (London) 1/1970/2037. King, David A.: An Analog Computer for Solving Problems of Spherical Astronomy: The Shakkzya Quadrant of Jaml al-Dn al-Mridn, Archives internationales dhistoire des sciences (Paris) 24/1974/219241.

B B L Y O G R A F Y A

207

King, David A.: Early Islamic Astronomical Instruments in Kuwaiti Collections, Kuwait Art and Architecture. A Collection of Essays ierisinde, Kuwait 1995, s. 77-96. King, David A.: Ibn al-Shirs andq al-Yawqt: An Astronomical Compendium, Journal for the History of Arabic Science ierisinde (Halep) 1/1977/187256 (Tekrarbasm: D.A. King, Islamic Astronomical Instruments ierisinde, London: Variorum 1987, Text No. XII). King, David A.: Islamic Astronomical Instruments, London: Variorum Reprints 1987 (Collected studies series. 252). King, David A.: The Medieval Yemeni Astrolabe in the Metropolitan Museum of Art in New York City, Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften ierisinde (Frankfurt) 2/1985/99-122. King, David A.: The Monumental Syrian Astrolabe in the Maritime Museum, stanbul, Erdem ierisinde (Ankara) 9/1996/729-735 (Aydn Sayl zel says II). King, David A. ve Paul Kunitzsch: Naslus the Astrolabist once again, Archives internationales dhistoire des sciences ierisinde (Paris) 33/1983/342343. King, David A.: New Light on the Zj al-af of Ab Jafar al-Khzin, Centarus ierisinde (Kopenhag) 23/1980/105-117. King, David A.: A Note on the Astrolabist Naslus/ Baslus, Archives internationals dhistoire des sciences ierisinde (Paris) 28/1978/117-120. King, David A.: On the Early of the Universal Astrolabe in Islamic Astronomy, and the Origin of the Term Shakkzya in Medieval Scientific Arabic, Journal for the History of Arabic Science ierisinde (Aleppo) 3/1979/244-257 (Tekrarbasm: D.A. King, Islamic Astronomical Instruments ierisinde, London: Variorum 1987, Text No. VII). Kohl, Karl: Kitb Heyet el-lem, ber den Aufbau der Welt nach Ibn al Haiam balyla Karl Kohl tarafndan evrilmitir, Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett ierisinde (Erlangen) 5455/1922-23(1925)/140-179 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 58, Frankfurt 1998, s. 94-133). Khnel, Ernst: Der arabische Globus im MathematischPhysikalischen Salon zu Dresden, Mitteilungen aus den Schsischen Kunstsammlungen ierisinde (Leipzig) 2/1911/16-23 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 252-259). Kunitzsch, Paul: The Arabic Nomenclature on Coronellis 110 cm Celestial Globes, Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften ierisinde (Frankfurt) 9/1994/91-98.

Kunitzsch, Paul: Coronellis Great Celestial Globe Made for Louis XIV: the Nomenclature, Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften ierisinde (Frankfurt) 14/2001/39-55. Kunitzsch, Paul: Neuzeitliche europische Himmelsgloben mit arabischen Inschriften, Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philologisch-historische Klasse ierisinde (Mnih), 1997, Heft 4. Kunitzsch, Paul: On the authenticity of the treatise on the composition and use of the astrolabe as ascribed to Messahalla, Archives Internationales dHistoire des Sciences ierisinde (Wiesbaden) 31/1981/42-62. Kunitzsch, Paul ve Elly Dekker: The Stars on the Rete of the so-called Carolingian Astrolabe, From Baghdad to Barcelona ierisinde. Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of Prof. Juan Vernet, ed. Josep Casulleras ve Julio Sams, Barcelona 1996, Cilt 2, s. 655-672. Kunitzsch, Paul: f Latinus, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde (Wiesbaden) 115/1965/65-74. Kunitzsch, Paul: Untersuchungen zur Sternnomenklatur der Araber, Wiesbaden 1961. El legado cientfico Andalus [catlogo de la exposicin, Avril 1992], ed. Juan Vernet ve Julio Sams, Madrid: Museo Arqueolgico Nacional 1992. Libros des saber de astronoma del rey D. Alfonso X. De Castilla, compilados, anatados y commentados por Manuel Rico y Sinobas, Ciltler 1-5,1, Madrid 1863-1867 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 109-112). Lorch, Richard P.: The Astronomical Instruments of Jbir ibn Afla and the Torquetum, Centaurus ierisinde (Munksgaard, Kopenhag) 20/1976-77/11-34. Lorch, Richard P.: Al-Khzins Sphere that Rotates by Itself, Journal for the History of Arabic Science ierisinde (Halep) 4/1980/287-329. Maddison, Francis R.: A 15th Century Islamic Spherical Astrolabe, Physis ierisinde (Florenz) 4/1962/101109. Mancha, Jos Luis: Sobre la versin Alfonsi del equatorio de Ibn al-Sam, Merc Comes, R. Puig & J. Sams (Ed.) De astronomia Alfonsi Regis ierisinde. Actas de Simposio sobre astronoma alfons celebrado en Berkeley (Agosto 1985) y otros trabajos sobre el mismo tema, Barcelona 1987, s. 117-123. Manuscript of Arabic Mathematical and Astronomical Treatises, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 2001 (Series C-66). el-Maqrz: Kitb el-Mevi ve-el-tibr bi-Zikr elia ve-el-sr, Cilt 1, Kahire (Bulak) 1270/1854. [el-Marrku, Cmi el-Mebdi ve-el-yt f lm

208

B B L Y O G R A F Y A

el-Mqt] el-asan ibn Al (Al ibn el-asan?) el- el-Marrku (7./13. yy.), Jmi al-mabdi wa lghyt f ilm al-mqt / Comprehensive Collection of Principles and Objectives in the Science of Timekeeping, Tpkbasm-Edisyon Fuat Sezgin, 2 Cilt, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften 1984 (Series C-1, 1-2). Mayer, Leo A.: Islamic Astrolabist and Their Works, Genf 1956, s. 65 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 96, Frankfurt 1998, s. 141285). Michel, Henri: Lastrolabe linaire d al-Tsi, Ciel et Terre ierisinde (Brksel) 59/1943/101-107 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 94, s. 331-337). Milanesi, Marica: Coronellis Large Celestial Printed Globes: a Complicated History, Der Globusfreund ierisinde (Wien) 47-48/1999-2000/143-160 (Almanca evirisi R. Schmidt tarafndan ayn yerde s. 161-169). Mills Vallicrosa, Jos M.: Un ejemplar de azafea rabe de Azarquiel, Al-Andalus ierisinde (Madrid ve Granada) 9/1944/111-119 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 40, Frankfurt 1998, s. 233-243). Mills Vallicrosa, Jos M.: Estudios sobre Azarquiel, Madrid, Granada 1943-1950. Mogenet, Joseph: Linfluence de lastronomie arabe Byzance du IXe au XIVe sicle, Colloques dhistoire des sciences I (1972) ve II (1973) ierisinde. Universit de Louvain, Recueil de travaux dhistoire et de philologie, srie 6, 9/1976/45-55. Mordtmann, J.H.: Das Observatorium des Taq eddn zu Pera, Der Islam ierisinde (Berlin-Leipzig) 13/1923/82-96 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 281295). Musil, Alois: uejr Amra. David Heinrich Mllerin bir n szyle 2 Cilt, Viyana 1907. Nallino, Carlo Alfonso: lm al-falak, Taruh nd elArab f el-Qurn el-Vus, Roma 1911 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 100). Nar, Hseyn: el-Ulm f el-slm. Dirsa Muavvere (ngilizceden eviri), Tunis 1978. North, John D.: Chaucers Universe, Oxford 1988. North, John D.: Werner, Apian, Blagrave and the Meteoroscope, The British Journal for the History of Science ierisinde (London) 3/1966-67/57-65. Poulle, Emmanuel: Bernard de Verdun et le Turquet, Isis ierisinde (Baltimore, MA.) 55/1964/200-208. Poulle, Emmanuel: quatoires et horlogerie plantaire du XIIIe au XVIe sicle. Les instruments de la thorie des plantes selon Ptolme, Genf ve Paris 1980. Poulle, Emmanuel: Un instrument astronomique dans

loccident latin, la saphea, Studi Medievali ierisinde (Spoleto), serie terza 10/1969/491-510. Price, Derek J. (ed.): The equatorie of the planetis. Edited from Peterhouse Ms. 75.I with a linguistic analysis by R.M. Wilson, Cambridge 1955. [Ptoleme, Almagest] Des Claudius Ptolemus Handbuch der Astronomie. Aus dem Griechischen bersetzt mit erklrenden Anmerkungen versehen von Karl Minitius, 2 Cilt, Lipzig 1912-13 (Neuausgabe mit Berichtigungen von Otto Neugebauer, Leipzig 1963). Pugaenkova, G.A.: Architektura komposicia observatorii Ulugbeka, Obestvennye nauki v Uzbekistane ierisinde (Takent) 13/1969/30-42. Rashed, Roshdi: Rsolution des quations numriques et algbre: araf-al-Din al-Ts, Vite, Archive for History of Exact Sciences ierisinde (BerlinHeidelberg) 12/1974/244-290. Rashed, Roshdi: Sharaf al-Dn al-s: Oeuvres mathmatiques. Algbre et gomtrie au XIIe sicle, 2 Cilt, Paris 1986. Reich, Siegmund ve Gaston Wiet: Un astrolabe syrien du XIVe sicle, Bulletin de lInstitut Franais dArchologie Orientale (Kahire) 38/1939/195-202 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 95, s. 4-11). Repsold, Johann A.: Zur Geschichte der astronomischen Mewerkzeuge von Purbach bis nach Reichenbach 1450-1830, Leipzig 1908. [2] Zur Geschichte der astronomischen Mewerkzeuge. Nachtrge zu Band I (1908). II. Alte arabische Instrumente, Astronomische Nachrichten ierisinde (Kiel) 206/1918/col. 125-138, zellikle 134-135 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 1622). Richard of Wallingford. An Edition of his Writings with Introduction, English Translation and Commentary, by J.D. North, 3 Cilt, Oxford 1976. Roeder, Hans: Tycho Brahes Description of his Instruments and Scientific Work as given in Astronomiae instauratae mechanica (Wandesburgi 1598). Translated and Edited by Hans Roeder, Elis Strmgren and Bengt Strmgen, Kopenhagen 1946. Rosen, Edward.: Copernicus and Al-Bitruji, Centaurus ierisinde (Kopenhagen) 7/1961/152-156. Rosiska, Grayna: Nar al-Dn al-s and Ibn al-Shir in Cracow?, Isis ierisinde (Washinton) 65/1974/239-243. Sams, Julio: Notas sobre el ecuatorio de Ibn alSam, Nuevos estudios sobre astronoma espaola en el siglo de Alfonso X ierisinde, Ed. J. Vernt, Barcelona 1983, s. 105-118. Sarma, Sreeramala R.: Astronomical Instruments in the Rampur Raza Library, Rampur 2003.

B B L Y O G R A F Y A

209

Sauvaire, Henri ve Joseph Charles Franois de ReyPailhade: Sur une mre dastrolabe arabe du XIIIe sicle (609 de lHgire) portant un calendre perptuel avec correspondance musulmane et chrtienne. Traduction et interprtation, Journal Asiatique ierisinde (Paris), sr. 9, 1, 1863, s. 5-76, 185-231 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 87, s. 1-119). Saxl, Fritz: The Astronomical Significance of the Zodiac of Quayr Amra by Arthur Beer, Early Muslim Architecture ierisinde, K.A.C. Creswell, Cilt 1, Oxford 1932, s. 289-303. Sayl, Aydn: The Introductory Section of abashs Astronomical Tables Known as the Damascene Zj (English translation), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 13,4/1955/139-151. Sayl, Aydn: The Observatory in Islam and its Place in the General History of the Observatory. Ankara 1960 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 97). Schmalzl, Peter: Zur Geschichte des Quadranten bei den Arabern, Mnih 1929 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 90, s. 189331). Schmidt, Fritz: Geschichte der geodtischen Instrumente und Verfahren im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1929 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 89, Frankfurt 1998). Schner, Johannes: Opera mathematica, Nrnberg 1551, Mikrofi olarak tekrarbasm Mnih, SaurVerlag(yaynevi) 1993. Schweigger, Salomon: Ein newe Reysbeschreibung au Teutschland Nach Constantinopel und Jerusalem, Nrnberg 1608 (Tekrarbasm: The Islamic World in Foreign Travel Accounts serisi Cilt 28, Frankfurt 1995). Sdillot, Louis-Amlie: Histoire gnrale des Arabes. Leur empire, leur civilisation, leurs coles philosophiques, scientifiques et littraires, Cilt 2, Paris 1877 (Tekrarbasm: Paris 1984). Sdillot, Louis-Amlie: Mmoire sur les instruments astronomiques des Arabes, Paris 1844 Sdillot, LouisAmlie: 42, s. 45-312). Sdillot, Louis-Amlie ve Jean-Jacques Sdillot: Trait des instruments astronomiques des Arabes compos au treizime sicle par Abu l-asan Al alMarrkush (VII/XIII s.) intitul Jmi al-mabdi wa-l-ghyt. Partiellement traduit par J.-J. Sdillot et publi par L.-A. Sdillot, 2 Cilt, Paris 1834-35 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 41). Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen

Soziett zu Erlangen 60/1928/15-126 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 51, Frankfurt 1998, s. 81-192). Seemann, Hugo , Theodor Mittelbergerin katklaryla: Das kugelfrmige Astrolab nach den Mitteilungen von Alfons X. von Kastilien und den vorhandenen arabischen Quellen, Erlangen 1925 (Abhandlungen zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin. Heft VIII) (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 359-431). Sezgin, Fuat: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt 6: Astronomie bis ca. 430 H., Leiden 1978. Sezgin, Fuat: arqat bn el-Heysem f Marifat a Nf en-Nehr, Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften (Frankfurt) 3/1986/ arab. Teil 7-43. Singer, Charles Holmyard, E.J. Hall, A.R. Williams, Trevor J. (Eds.), A History of Technology, Cilt 2: The Mediterranean civilizations and the middle ages, c. 700 B.C. to c. A.D. 1500, Oxford 1956; Cilt 3: From the Renaissance to the industrial revolution c. 1500 c. 1750, Oxford 1957. Smolik, Julius: Die Timuridischen Baudenkmler in Samarkand aus der Zeit Tamerlans, Wien 1929. de Solla Price, Derek J.: On the Origin of Clockwork, Perpetual Motion Devices, and the Compass, Contributions from the Museum of the History and Technology (Washington) 1-11/1959/82-112. Stautz, Burkhard: Die Astrolabiensammlungen des Deutschen Museums und des Bayerischen Nationalmuseums, Mnchen: Deutsches Museum 1999. Strohm, Hans: Aristoteles. Meteorologie. ber die Welt, Berlin 1970. [E-f, Abdurramn] Abdurramn e-f (. 376/986): Kitb uver el-Kevkib / The Book of Constellation, Faksimilie-Edition, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der Arabischen-Islamischen Wissenschaften 1986 (Series C 29). Tekeli, Sevim: lt er-raadiyye li-zc e-ahinhiyye, Saray Hazine 452 nolu el yazmasna dayanarak Trke ve ngilizce evisiyle yaynlayan Sevim Tekeli, Aratrma ierisinde. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Felsefe Aratrmalar Enstits Dergisi (Ankara) 1/1963/71-122. Tekeli, Sevim: zzddin b. Muhammed al-Vefainin Ekvator halkas adl makalesi ve torquetum (ngilizcesi: Equatorial Armillar of Iz al-Din b. Muammed al-Wafai and Torquetum), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi (Ankara) 18/1960/227-259. Tekeli, Sevim: Nasirddin, Takiyddin ve Tycho Brahenin rasat aletlerinin mukayesesi, Ankara

210

B B L Y O G R A F Y A

niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 16/1958/301-393. Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risalet-n Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi, Aratrma ierisinde (Ankara) 8/1970/1-169. Time. Catalogue edited by A.J. Turner, Texts by H.F. Bienfait, E. Dekker, W. Dijkhuis, V. Icke, and A.J. Turner, Den Haag 1990. Toomer, Gerald J.: The Solar Theory of az-Zarql: A History of Errors, Centaurus ierisinde (Kopenhagen) 14/1969/306-366. Umar b. Sehln es-Sv: fat le ara el-Qadr Azmet en-Nef ve-el-Mana Yuaz bih rtif el-Kevkib bi ed-Dai..., Manuscript of Arabic Mathematical and Astronomical Treatises ierisinde, Frankfurt 2001, s. 196-212. Vardjavand, Parviz: La dcouverte archologique du complexe scientifique de lobservatoire de Maraq, International Symposium on the Observatories in Islam 19-23 September, 1977, ed. Muammer Dizer, stanbul 1980, s. 143-163. Vardjavand, Parviz: Rapport prliminaire sur les fouilles de lobservatoire de Marqe, Le monde iranien et lislam. Socits et cultures, Cilt 3, Paris 1975, s. 119-124, 5 izelge. Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons X., Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig) 3.F., 6/1905/129-185 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 98, s. 57-113). Wiedemann, Eilhard: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, ed. Wolfdietrich Fischer, Cilt 1-2, Hildesheim 1970. Wiedemann, Eilhard - Theodor W. Juynbollun ortak almasyla: Avicennas Schrift ber ein von ihm ersonnenes Beobachtungsinstrument, Acta orientalia ierisinde (Leiden) 5/1926/81-167 (Bu her iki almann Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 1110-1203 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 129223). Wiedemann, Eilhard: Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte, ed. Dorothea Girke ve Dieter Bischoff, 3 Cilt, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1984 (Seri B-1, 1-3). Wiedemann, Eilhard: Ein Instrument, das die Bewegung von Sonne und Mond darstellt, nach al

Brn, Der Islam ierisinde (Strassburg) 4/1913/5-13 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften, Cilt 2, s. 718-726). Wiedemann, Eilhard: ber den Sextant des el-Chohend, Archiv fr Geschichte der Naturwissenschaften und Technik ierisinde (Leipzig) 2/1910/149-151 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s 55-57). Wiedemann, Eilhard: ber ein von Ibn Sn (Avicenna) hergestelltes Beobachtungsinstrument, Zeitschrift fr Instrumentenkunde ierisinde (Braunschweig) 45/1925/269-275 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 1110-1116 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 129-135). Wiedemann, Eilhard: Zu den Anschauungen der Araber ber die Bewegung der Erde, Mitteilungen zur Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaft ierisinde (Leipzig) 8/1909/1-3 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, Frankfurt 1984, s. 287289). Wiedemann, Eilhard: Zur islamischen Astronomie, Sirius ierisinde (Leipzig) 52/1919/122-127 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 905911 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 77-83). Wiet, Gaston: Epigraphie arabe de lexposition dart persan du Caire, Mmoires prsents lInstitut dEgypte ierisinde (Kahire) 26/1935/19 sayfa, 10 izelge. Woepcke, Franz: ber ein in der Kniglichen Bibliothek zu Berlin befindliches arabisches Astrolabium, Berlin 1858 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 86, s. 1-36). Wolf, Rudolf: Handbuch der Astronomie, ihrer Geschichte und Literatur, Cilt 1, Zrih 1890 (Tekrarbasm: Hildesheim 1973). Yay ibn Eb Manr (. 215/800 civarnda): ez-ZelMemn el-Mumtean / The Verified Astronomical Tables for the Caliph al-Mamn, Tpkbasm-Edition, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften 1986 (Series C 28). Zinner, Ernst: Deutsche und niederlndische astronomische Instrumente des 11. bis 18. Jahrhunderts, Mnih 1956. Zinner, Ernst: Die Geschichte der Sternkunde von den ersten Anfngen bis zur Gegenwart, Berlin 1931.

AHIS ADLARI

DZN

211

I. ahs Adlar
A- A
Abbs II. bkz. ah Abbs el-Abbs b. Sad el-Cevher 20 Abdulazz b. Muammed el-Vef, zzeddn 157, 157 n. Abdulkerm el-Mr 103 Abdullh b. all el-Mridn, Cemleddn 139, 139 n., 140 Abdulvid b. Muammed el-Czecn, Eb Ubeyd 21 Abdurramn b. Eb Bekir et-Tibrz 101 Abdurramn el-zin 101, 147, 147 n. Abdurramn b. mer b. Muammed e-f, Latin. Azophi Arabus 7, 8, 8 n., 17, 18 Abdurramn b. Sinn el-Balebekk en-Neccr 101 Abdurrezzk es-Semerqand 69 Adalbert, Brudzevolu 15 Adelard, Bathl 11 Audeddevle, Bveyhi hkmdar 17 Amed b. Abdullh bn e-affr 189 Amed b. Al b. Abduldir el-Marz, Tayeddn 21, 22 n. Amed b. Eb Bekr bn es-Serrc 119, 119 n. Amed b. Eb Yab s b. Cafer el-Yab elKtib el-Abbs 79 Amed b. alef 89 Amed b. Muammed b. Kesr el-Fern, Eb elAbbs, Latin. Alfraganus 11, 13, 14 Amed b. Muammed en-Na 96 Amed b. Muammed es-Sicz, Eb Sad 9, 16, 80 Amed b. mer bn Rusteh 9 Amed b. es-Serrc bkz. Amed b. Eb Bekr bn esSerrc Alddevle b. Kky 21, 26 Albert, Saksonyal 13 Albertus Magnus 13 Alfons X. (bilge), Kastilyal 7, 118, 120, 120 n., 123, 128, 129, 129 n., 130, 175, 175 n., 181, 182 n., 199 Alhacen veya Alhazen bkz. el-asan b. el-asan bn el-Heysem Al b. Abdurramn b. Amed bn Ynis e-adef, Eb el-asan 78, 88, 88 n. Al b. alef b. Abdulmelik el-urub, Eb el-asan 83, 83 n., 84 Al b. brhm b. Muammed bn e-ir 10, 15, 15 n., 55, 155, 156 Al b. brhm el-Muaim 142 Al b. s el-Asurlb 88 Al b. Muammed b. Muammed bn el-Esr, zzeddn Eb el-asan 21, 21 n.

Al b. e-ihb 137 Al b. Ysuf b. brhm bn el-f, Eb el-asan 17, 20 n., 21 n. Al b. Zeyd b. Eb el-sm el-Beyha, ahreddn Eb el-asan 21 n., 167 n. Al el-Muvakkit, Eb el-Fet 160 n. Alpetragius bkz. el-Birc el-mir bi-Akmillh, Eb Al el-Manr, Fatmi hkmdar 21 Anglicus bkz. Wilhelm Anglicus Apian, Peter 141, 141 n. Apollonios, Pergaeli 79, 173 Aratus Cilix 8 Argelander, Friedrich Wilhelm August 7, 17 Aristarkos 8 Aristoteles 4, 4 n., 8 Arsenius, Gualterus (Walter) 84, 113 ryabhaa 9 Aba b. Muammed bn es-Sem el-arn, Eb elsm Eb el-sm 175, 176, 181, 182, 183, 184, 187 Avempace bkz. bn Bcce Averroes bkz. Muammed b. Amed b. Muammed Avicenna bkz. el-seyn b. Abdullh bn Sn Azarquiel (ez-Zerl) bkz. brhm b. Yay Azophi Arabus bkz. Abdurramn b. mer e-f

B
Bbr, Mool hkmdar 72 Bacon bkz. Roger Bacon Barthold, Wilhelm 69, 71 n. Baslus bkz. Muammed b. Muammed el-Asurlb el-Ban bkz. Muammed b. Cbir b. Sinn Bedini, Silvio A. 170 Beer, Arthur 3, 3 n. Beigel, Wilhelm Sigismund 52 n. Belli, Sylvius 6 Ben Gerson bkz. Levi ben Gerson Benjamin, Francis S. 174 n., 175 n., 187 n. el-Bermek bkz. Yay b. lid Bernardus de Virduno 13, 154 n. Beyazt II., Osmanl sultan 109 el-Beyha bkz. Al b. Zeyd b. Eb el-sm Bienfait, H. F. 161 n. el-Brn bkz. Muammed b. Amed el-Birc, Nreddn Eb s, Latin. Alpetragius 10, 12, 13, 13 n., 14 Blagrave, John 84, 141 n. Blanpied, William A. 73 Brahe, Tycho 15, 33, 35, 36, 36 n., 37, 37 n., 46, 61 n., 62, 62 n., 63, 63 n., 64, 64 n., 65, 65 n., 66, 67, 67 n., 68

212

D Z N

Brahmagupta 5 Bredon, Simon 12 Brice, William 158, 159 n. Brieux, Alain 86, 86 n. Brockelmann, Carl 134 n., 157 n., 167 n., 185 n. Brunold, Martin 92, 111, 112, 113, 114, 115, 119, 141, 161, 162, 163, 169, 196, 197 n., 199 Burmeister, K. H. 200 n.

C
Cbir b. Efla 12, 13, 154, 154 n. Cbir b. Sinn el-arrn 120, 121 Cafer b. (Al) el-Mktef 89 Cafer b. Muammed b. Cerr (es-Sicznin ada) 9 Calvo (Labarta), Emilia 83 n., 84, 84 n. Campanus, Novaral 13, 174, 174 n., 175, 175 n., 176, 187, 187 n., 188, 190, 198 Carra de Vaux, Bernard 134, 134 n. Caussin de Perceval, Armand-Pierre 78 n., 88, 88 n. Cemd b. Mesd el-K, yseddn 36, 71, 71 n., 173, 173 n., 174, 175, 176, 190, 192, 192 n., 193, 193 n., 194, 194 n., 196, 196 n., 197 Chaucer, Geoffrey 173, 189, 189 n., 190, 190 n., 191 n., 194 Cheikho, Louis 185 n. Comes, Merc 83 n., 182 n., 183, 184, 184 n., 185, 185 n. Corneille, Jean-Baptiste 18 Coronelli, Vincenzo 18, 18 n. Creswel, Keppel Archibald Cameron 3 n. Crusius, M. 35 een, Kazm 99

Eb el-asan el-Marrku bkz. el-asan b. Al Eb el-Muaffer el-sfizr 21 Eb Nar bn Ir bkz. Manr b. Al Eb Nar el-Marib bkz. es-Samuel b. Yay Eb er-Reyn el-Brn bkz. Muammed b. Amed Eb Sad bn araa 22 Eb e-alt el-Endls bkz. meyye b. Abdulzz Eb Sehl el-Kh bkz. Veycn b. Rustem Eb Ubeyd el-Czecn bkz. Abdulvid b. Muammed el-Efal Eb el-Ksm hinh b. Emr el-Cuy Bedr 21, 22 Esreddn el-Ebher 33 el-Eref bkz. el-Melik el-Eref Eudoxos 19, 79

F
el-Fal b. tim en-Neyrz, Eb el-Abbs 85, 120, 121, 123, 130 Fareddn el-l 33 Farddevle, Bveyhi hkmdar 7, 21, 25 Faris, Nazim 5 n. Farr(-Oliv), Eduard 169 el-Fern bkz. Amed b. Muammed b. Kesr el-Fezr bkz. brhm b. abb Flgel, Gustav 120 n. Frank, Josef 79 n., 80 n., 81 n., 84 n., 116 n.,147, 147 n., 151, 152, 152 n. Friedrich II., Danimarka kral 36

G
Gauthier, Lon 10 n. z Amed Mutr Paa 99 Gerbert, Aurillacl = Papa II. Sylvester 11, 89, 94 Gerhard(us), Cremonal 12, 15 Gerlach, Stephan 35 yseddn el-K bkz. Cemd b. Mesd Giuntini, Francesco 6 de Goeje, Michael Jan 9, 71 n. Goldstein, Bernard R. 13 Golombek, Lisa 71 n. Graff, Kasimir 70 n. Grppin (koleksiyoner) 113 Grosseteste bkz. Robert Grosseteste Guillaume dAuvergne, Paris piskoposu 12 Gunther, Robert T. 84 n., 89 n., 90, 94 n., 95 n., 97 n., 100 n., 103 n., 104 n., 105 n., 106 n., 108 n., 111 n., 112 n., 114 n., 117 n., 119 n., 168 n., 171 n. Gnter, Siegmund 6 n.

D
Dekker, Elly 91 n., 161 n. Destombes, Marcel 90, 91 n. Dijkhuis, W. 161 n. iyeddn Muammed b. el-md bkz. Muammed b. el-md Dizer, Muammer 29 n., 160 n. Dorn, Bernhard 136 n. Drechsler, Adolph 52 n. Duhem, Pierre (Maurice-Marie) 11, 12, 12 n., 13, 13 n. Drer, Albrecht 8, 8 n.

E
Eb Abdull el-Baih bkz. el-Memn el-Baih Eb Abdullh el-rizm bkz. Muammed b. Ms Eb Al bn Sn bkz. el-seyn b. Abdullh Eb Cafer el-zin bkz. Muammed b. el-Hseyn

AHIS ADLARI

213

H
Habermel, Erasmus 84, 114 abe el-sib 20, 20 n., 85 lid b. Abdulmelik el-Merverrz 20 lid b. Yezd 4 Hall, A. R. 155 n. mid b. Al el-Vsi, Eb er-Reb 88 mid b. el-r el-ucend, Eb Mamd 7, 21, 25, 25 n., 36, 70, 151, 152 mid b. el-r en-Necd 90 el-rizm bkz. Muammed b. Ms Eb Cafer el-asan b. Al el-Marrku, Eb el-asan 85, 120, 121, 127, 128, 134, 151 el-asan b. el-asan bn el-Heysem, Eb Al, Latin. Alhacen veya Alhazen 8, 9, 10, 10 n., 13, 14, 146 Hauber, Anton 8 n. el-zim bkz. Muammed b. Amed el-zin bkz. Abdurramn el-zin Henninger, Joseph 3 n. Hibetallh b. el-seyn el-Badd 177, 179, 180 Hill, Donald Routledge 164 n. Hinz, Walter 69 n. Hipparchos 6, 7, 13, 19, 79 Him b. Abdulmelik, Emevi halifesi 4 Holmyard, Eric John 155 n. Hommel, Fritz 3, 3 n. Houtum-Schindler, Albert 28 el-ucend bkz. mid b. el-r Hulgu 28 el-umeyz, Csim 90 el-seyn b. Abdullh bn Sn, Eb Al, Latin. Avicenna 21, 21 n., 22, 26, 26 n., 27, 27 n. seyn, Abdurramn e-fnin bir olu 17, 26, 26 n., 27, 27 n. el-Hseyn b. Buh, Eb Al 84, 84 n. el-seyn b. Muammed bn el-dem 165

bn en-Nedm bkz. Muammed b. Ab Yab b. s bn e-affr bkz. Amed b. Abdullh bn es-Sem bkz. Aba b. Muammed bn es-Sem bn es-Serrc bkz. Amed b. Eb Bekir bn e-ir bkz. Al b. brhm b. Muammed bn Rsteh bkz. Amed b. mer bn Rd bkz. Muammed b. Amed b. Muammed bn Sn bkz. el-seyn b. Abdullh bn ufeyl bkz. Muammed b. Abdulmelik b. Muammed bn Ynis bkz. Al b. Abdurramn b. Amed brhm b. Sad es-Sehl 97 brhm b. Sinn b. Sbit b. urra, Eb s 7 brhm b. Yay ez-Zerl (veya Zerll) en-Ne, Eb s, Latin. Archazeli, Kastil. Azarquiel 7, 12, 14 n., 83, 84, 113, 114, 139, 141, 174, 175, 176, 183, 184, 186, 190, 194, 198 el-drs bkz. Muammed b. Muammed b. Abdullh zzeddn el-Vef bkz. Abdulazz b. Muammed

J
Jai Sing Sav 72, 73 Janin, Louis 156 Johannes von Gmunden 198 Johannes Hispaniensis (Hispalensis) 11 Johannes de Lineriis (Jean de Linires veya Lignires) 175, 176 Jourdain, Aimable 52 n. Juynboll, Theodor Willem 26 n.

K
Kaye, George Rusby 73, 75 Kennedy, Edward S. 5 n., 71 n., 173, 173 n., 175, 185, 185 n., 186, 192, 192 n., 193, 193 n., 194 n., 196, 196 n. Kepler, Johannes 12 el-Kind bkz. Yab b. s b. e-abb King, David Anthony 84 n., 86 n., 87 n., 90 n., 91 n., 100 n., 101, 101 n., 105 n., 119 n., 139 n., 156, 156 n., 157 n., 160 n., 171 n., 177, 177 n. Kish, G. 200 n. Klostermann, Paul 177 Knapp, M. 193 n. Kohl, Karl 10 Kopernikus/Kopernik, Nikolaus 9, 12, 12 n., 14, 15 Kunitzsch, Paul 3 n., 8 n., 18 n., 87 n., 91 n., 189 n. us b. L 85, 121 ubeddn e-rz bkz. Mamd b. Mesd Khnel, Ernst 52 n.

I
Icke, Vincent 161 n. Imber, Colin 158, 159 n. Isa(a)k bn Sid Rabiag 129, 129 n., 130 bn el-dem bkz. el-seyn b. Muammed bn Bcce bkz. Muammed b. Yay bn el-Esr bkz. Al b. Muammed b. Muammed bn el-Heysem bkz. el-asan b. el-asan bn araa bkz. Eb Sad bn araa bn el-f bkz. Al b. Ysuf b. brhm bn urra bkz. Sbit b. urra

214

D Z N

L
von Langenstein, Heinrich 9 Levi ben Gerson 13 de Linires veya Lignires, Jean bkz. Johannes de Lineriis Linton (koleksiyoner) 113 Lippert, Julius 17 Lorch, Richard P. 154 n., 158, 159 n., 172 n. Lorenzo della Volpaia bkz. Volpaia Ludwig XIV. 18, 18 n. Lupitus, Barcelonal 11, 92 Lhring, F. 200, 201, 201 n.

M
von Mackensen, Lodolf 97 n. Maddison, Francis 86 n., 131, 132, 170, 177 Magnus bkz. Albertus Magnus Mamd b. Mesd e-rz ubeddn 10, 15 el-Marz bkz. Amed b. Al b. Abduldir Mancha, Jos Luis 182 n. Manilius Romanus M. 8 el-Manr, Abbasi Halifesi 5 Manr b. Al bn Ir, Eb Nar 9 Marchionis, G. 194 el-Mridn bkz. Abdullh b. all el-Marrku bkz. el-asan b. Al Mallh 189, 189 n. Maurolico, Francesco 6 Mayer, Leo Ary 89 n., 90, 96 n., 100 n., 103 n., 104 n., 107 n., 108 n., 117 n., 119 n. Mehmet IV., Osmanl sultan 160 el-Melik el-Eref Ms b. el-Melik el-Manr brhm b. el-Melik el-Mchid rkye 50 n. el-Melik el-Eref Muaffereddn Ms, Eyyubi hkmdar 103 el-Melik el-Eref mer b. Ysuf, Resuliler sultan 105 el-Melik el-Manr, m (Suriye) hkmdar 50 n. el-Melik el-Muaffer Mamd Taiyyeddn, Eyyubi hkmdar 104 Melikh b. Alparslan, Seluklu hkmdar 21 el-Memn, Abbasi Halifesi 5, 6, 19, 20, 92 el-Memn el-Baih, Eb Abdull 21, 22 Meymn b. en-Necb el-Vsi 21 Michel, Henri 134, 135 Mielgo, Honorino 83 n. Milanesi, M. 18 n. Mills Vallicrosa, Jos M. 84 n., 116 n., 183 Mittelberger, Theodor 120, 120 n., 121, 121 n., 124 n., 124 n., 125 n., 126 n., 128, 130 el-Mizz bkz. Muammed b. Amed Mogenet, Joseph 14, 14 n. Moradoff (koleksiyoner) 90 Mordtmann, Johannes Heinrich 35 n.

Morley, William 137, 137 n. Mngke 28 el-Muaam s b. Eb Bekr b. Eyyb, Eyybi sultan 101 Muammed, Meyyededdn el-Urnin bir olu 33, 52 Muammed affr emseddn 107 Muammed b. Abdulmelik bn ufeyl 10 Muammed b. Amed el-Brn, Eb er-Reyn 4, 6, 7, 9, 9 n., 16, 20, 25 n., 80, 81, 82, 83, 85, 120, 121, 122, 125, 126, 127, 146, 164, 164 n., 165, 170, 180 Muammed b. Amed el-zim 172, 172 n. Muammed b. Amed el-Mizz 136, 202 Muammed b. Amed bn Rd el- urub Eb elVeld, Latin. Averroes 10, 12, 13 Muammed b. Cbir b. Sinn el-Battn, Eb Abdullh 6, 7, 11, 12, 13, 14, 36, 67 Muammed b. Eb Bekr el-fehn 165, 168, 170 Muammed b. Eb el-Fet e-f 157 Muammed b. Eb Yab b. s en-Nedm el-Varr el-Badd, Eb el-Ferec 20 n., 79, 120 Muammed b. el-uzl 137 Muammed b. el-Hseyn el-zin, Eb Cafer 7, 9, 175, 177, 177 n., 179, 180, 181, 182, 190 Muammed b. el-md, iyeddn 133 Muammed b. Fut el-amir 98, 100, 117 Muammed b. Marf el-Mr er-Rad Taiyyeddn 34, 35, 35 n., 37, 37 n., 55, 56, 60, 61, 61 n., 65, 66, 68 Muammed b. Muammed (veya Abdullh) el-Asurlb Naslus veya Baslus 86, 86 n., 87, 87 n., 165 Muammed b. Muammed b. Huzeyl 116 Muammed b. Muammed e-s, Nareddn Eb Cafer 6, 10, 15, 15 n., 28, 33, 61 n., 134 Muammed b. Ms el-rizm, Eb Cafer 5, 11, 20, 92 Muammed b. e-affr 95, 190 Muammed b. Yay bn Bcce, Latin. Avempace 10 Muammed Mum el-Yezd 108 Muyiddn b. Eb e-kr el-Marib bkz. Yay b. Muammed b. Eb e-kr Murat III., Osmanl sultan 34 Ms, usturlap yapmcs (885/1480 civarnda hayatta) 131 Musil, Alois 3, 3 n. el-Mutemid b. Abbd, Endlste hkmdar 83 el-Muaffer b. Muammed b. el-Muaffer e-s, erefeddn 85, 134, 134 n. Meyyededdn el-Ur 28 n., 33, 33 n., 38, 38 n., 39, 40 n., 41, 41 n., 42, 42 n., 43, 43 n., 44, 45, 45 n., 46, 47 n., 48, 49 n., 50, 51 n., 52, 52 n., 55, 59, 65 el-Mktef, Abbasi halifesi 89 Mller, David Heinrich 3 n. Mnster, Sebastian 192, 200, 201

AHIS ADLARI

215

N
Nallino, Carlo Alfonso 3 n., 6, 8, 10, 84 n., 120 Nareddn e-s bkz. Muammed b. Muammed Nar, Hseyn 157 n., 159 n. Naslus bkz. Muammed b. Muammed el-Asurlb Necmedn Debrn 33 en-Neyrz bkz. el-Fal b. tim Nicolaus Damascenus 12 Niebuhr, Carsten 52 North, John D. 87 n., 168 n., 189 n., 190 n., 191 n. Nreddn el-Birc bkz. el-Birc

Robert Grosseteste 12 Roeder, Hans 36 n. Roger Bacon 13 Rosen, Edward 14 n. Rosiska, Grayna 15 Rkneddn b. erefeddn el-mul 33 n.

SS
Sbit b. urra b. Zehrn el-arrn, Eb el-asan 6, 7, 12, 13, 14 Sams, Julio 83 n., 168 n., 182 n. es-Samuel b. Yay el-Marb, Eb Nar 148 Sandivogius, Czechelli 15 Sarma, Sreeramala R. 119 n. Sarton, George 175 n. Sauvaire, Henri 100 es-Sv bkz. mer b. Sehln Saxl, Fritz 3, 3 n. Sayl, Aydn 19, 19 n., 20 n., 21 n., 22, 28 n., 33 n., 70 n., 71 n., 101 n. Schier, Karl Heinz 52 n. da Schio, Almerico 117, 117 n. Schmalzl, Peter 137 n. Schmidt, Fritz 26 n. Schmidt, R. 18 n. Schner, Johannes 176, 198, 199 Schweigger, Solomon 35 Scotus, Michael 12 Sdillot, Louis-Amlie 20, 120, 127, 145 n., 151 n. Seemann, Hugo J. 28 n., 38 n., 40 n., 41 n., 42 n., 43 n., 44 n., 45 n., 47 n., 49 n., 51 n., 59, 71 n., 120, 120 n., 121, 121 n., 124, 124 n., 125 n., 126, 126 n., 127, 128, 128 n., 129, 130, 130 n. es-Sehl el-Asurlb en-Nsbr 104 Selim III., Osmanl sultan 99 Sezgin, Fuat 3 n. ff. passim es-Sicz bkz. Amed b. Muammed Sd Al Reis 158, 159, 159 n. Sind b. Al 5, 20 Singer, Charles 155 n. es-Sirc ed-Dme 101 Smolik, Julius 71 n. Sprenger, Alois 137 Stautz, Burkhard 85, 101 Steinschneider, Moritz 129, 129 n. Strohm, Hans 4 n. Strmgren, Bengt u. Elis 36 n. e-f bkz. Abdurramn b. mer b. Muammed Suln b. Aam b. Byazd 109 ah Abbs II. 108

O
Oestmann, Gnther 200, 201, 201 n. Ossipoff (astronom) 70 klid 35 mer b. brhm el-ayym 21 mer b. Sehln es-Sv, Zeyneddn 167 mer el-ayym bkz. mer b. brhm

P
Papa Sylvester II. bkz. Gerbert, Aurillacl Papa Urban IV. 175 Petri, Winfried 10 Peurbach, Georg 15 Pingree, David 14 Plato, Tivolili 11 Plutarkos 8 Poulle, Emmanuel 83 n., 84, 101 n., 154 n., 175 n., 176, 184 n., 186 n., 193 n., 194, 198, 198 n., 199, 201 n. Price, Derek J. de Solla 168, 171 n., 173, 173 n., 175, 175 n., 177, 184 n., 186 n., 189 n., 190, 190 n., 191 n., 194 n. Proklos 35, 175 n. Ptoleme 4-15, 17, 19, 25, 35, 40-42, 56, 59, 79, 120, 174, 180, 201 Pugaenkova, G.A. 71, 71 n. Puig, Roser 182 n.

R
Rabiag bkz. Isa(a)k bn Sid Rashed, Roshdi 134 n. Regiomontanus, Johannes 12, 104, 146 Reich, Siegmund 155, 156 Repsold, Johann A. 25 n., 36, 36 n., 62 n., 63, 63 n., 64 n., 65 n., 66, 67 n., 68 de Rey-Pailhade, Joseph 100 Richard, Wallingfordlu 12, 168, 168 n. Rico y Sinobas, Manuel 83 n., 84 n., 129 n., 175 n., 181 n., 183 n.

216

D Z N

emseddn Muammed affr bkz. Muammed affr erefeddn e-s bkz. el-Muaffer erefddevle Eb el-Fevris rdl, Buveyhi hkmdar 20

Taiyyeddn bkz. Muammed b. Marf er-Rad Taiyyeddn el-Marz bkz. Amed b. Al b. Abduldir Taiyyeddn el-Mr bkz. Muammed b. Marf Tllgren, Oiva J. 8 n. Tekeli, Sevim 34, 37 n., 38 n., 40 n., 41 n., 42 n., 43 n., 44 n., 45 n.,47 n., 49 n., 51 n., 53 n., 54 n., 55 n., 57 n., 58 n., 59 n., 60 n., 61 n., 157 Theon, skenderiyeli 40, 79 Thorndike, Lynn 154 n. Timur Leng 69 Toomer, Gerald J. 14 n., 174 n., 175 n., 176, 187 n. Turner, Anthony J. 161 n., 177 e-s bkz. Muammed b. Muammed e-s e-s bkz. el-Muaffer b. Muammed b. el-Muaffer Tycho Brahe bkz. Brahe

el-Vsi bkz. mid b. Al Vernet, Juan 91, 168 n. Veycn b. Rustem el-Kh, Eb Sehl 20 della Volpaia,Lorenzo 199 Voorhove, P. 183 n. Voss, W. 8 n.

Wegener, Alfred 129 n., 175 n., 182 n. von der Weistritz, Philander 36 Werner, Johannes 141, 141 n. Wiedemann, Eilhard 8 n., 9 n., 21 n., 22 n., 25 n., 26 n., 27, 27 n., 78, 145 n., 164, 164 n. Wiet, Gaston 107 n., 155, 156 Wilber, Donald 71 n. Wilhelm Anglicus 12 Williams, Trevor J. 155 n. Wilson, R. M. 173 n. Wjatkin 69 Woepcke, Franz 80 n., 95 n. Wolf, Rudolf 6, 6 n., 146, 174

U U
Ulu Bey Muammed aray b. hru 7, 69, 69 n., 70 n., 71 n., 72 Urban IV. bkz. Papa el-Ur bkz. Meyyededdn el-Ur Usener, Hermann Carl 14 meyye b. Abdulzz el-Endls, Eb e-alt 174, 175, 176, 185, 186

Y
Yay b. Eb Manr 5, 20 Yay b. lid el-Bermek 5 Yay b. Muammed b. Eb e-kr el-Marib Muyiddn 33 Yab b. s b. e-abb el-Kind, Eb Ysuf 13 el- Yab bkz. Amed b. Eb Yab s b. Cafer

Z
ez-Zerl bkz. brhm b. Yay Zinner, Ernst 19, 154 n.

Vardjavand, Parviz 29, 29 n.

AHIS ADLARI

217

II. Kavramlar ve Yer Adlar

A A
Adler Planetarium, Chicago 140 Ahap kadran bkz. Kadran Akadca yldz isimleri 3 lt er-raad (gzlem aletleri) 20, 145-172 lt zt el-evtr (Nianghl Alet), Taiyyeddnin 35, 60 el-le el-kmile (Mkemmel Alet), Meyyededn elUrnin 33, 50, 51, 56 le li-marifet meyl felek el-burc (ekliptik eimi belirlemeye yarayan alet), Mera Rasathanesinde 29, 41 el-le el-mebbehe bi-l-meni (Yldzlar Arasndaki Mesafeleri lmeye Yarayan Alet), Taiyyeddnin 34, 36, 61, 64 le li-stirc a nf en-nehr (len izgisini Belirleme Aleti), bn el-Heysemin 146 le raadiyye (gzlem aleti), bn Snnn 26, 27 el-le e-mile (kapsaml alet), el-ucendnin 90, 151-153 le yal bih il marifet irtif el-kevkib bi-dai (yldz yksekliklerini dakikalara gre bulmaya yarayan alet), Zeyneddn mer b. Sehln es-Sv 166, 167 el-le zt el-ceyb ve-s-semt (Sinsl ve Azimutlu Ara), Mera Rasathanesinde 46, 47, 62 el-le zt el-cuyb ve-s-sehm (Sins lm in Dikey lekli Alet), Mera Rasathanesinde 48, 49 el-le zt el-mselles (genli Alet),Abdurramn elzin tarafndan tarif edilen 147 el-le zt er-rubayn (ift Kadranl Alet), Meyyededn el-Urnin (Mera Rasathanesi) 33, 44, 68 le zt es-semt ve-l-irtif (Azimut ve Ykseklik Aleti), stanbul Rasathanesinde 55, 66 el-le zt es-subeteyn (ki delikli alet), Mera Rasathanesinde 43 el-le zt e-ubeteyn (ift Bacakl Alet), stanbul Rasathanesinde 56, 57, 61 el-le zt e-ubeteyn (ift Bacakl Alet), Meyyededn el-Urnin 33, 45 Aletler, Delhi (Jantar Mantar) Rasathanesinin 76, 77 Aletler, Hindistan Mool mparatorluu rasathanelerinin 74-77 Aletler, stanbul Rasathanesinin 15, 34, 35, 36, 37, 53-61 Aletler, Jaipur Rasathanesinin 74, 75 Aletler, Kahire Rasathanesinin 22 Aletler, Mera Rasathanesinin 15, 28-33, 36, 37, 38-52, 57

Aletler, Tycho Brahenin = Hven Rasathanesinin 15, 36, 37, 62-68 Alhidade bkz. ide Altmlk Sins Kadran, Marip kkenli (16. veya 17 yzyl) 138 Amman 3 ankebt (rmcek usturlapta) 79, 80, 121, 131 Antakya 14 Anti-Arabist (14. yzyl) 14 Apogeum, Schnerde 199 armill quatori maximae (Tycho Brahe) 36 Aryn 191 a e-s (e-s Sopas), izgisel usturlap 134 Astroloji (ilm akm en-nucm veya nat akm ennucm) 3 Astromomi (ilm el-heye veya ilm el-felek) 3-201 Astronomik aletler 87-201 Astronomik sekstan bkz. sekstant Astronomik tabelalar / izelgeler bkz. zc kitaplar asurlb bkz. usturlap el-asurlb el-s (mersin aac formunda usturlap) 81 el-asurlb el-a (izgisel usturlap) erefeddn esnin 84, 85, 134 el- asurlb el-levlab (spiral biiminde usturlap) 83 el- asurlb el-misar (cetvel biiminde usturlap) 82 el- asurlb el-musaran (yenge biiminde usturlap) 81 asurlb musaa veya asurlb sa (yaygn ekliyle) 80 el- asurlb e-alb (ha biiminde usturlap) 82 el-asurlb ez-zevra (kayk ve gemi formunda usturlap) 9, 16, 82 Atina 119 Avrupa 11 Ay kutusu (u el-amer) bkz. mekanik-astronomik takvim Ay modeli 182 Ay modeli, bn e-ir ve Kopernikin 15 Ay tutulmas 192, 194 Azimut 49, 62, 66, 75 Azimut kadran, Tycho Brahenin 36 Azimut tarifi, bn Snnn 22 Azimut ve ykseklik aleti (le zt es-semt ve-l-irtif), stanbul Rasathanesinde 55, 56 Azimut len byk yarm daire (semicirculus magnus azimuthalis), Tycho Brahenin 66 Azimut, yldzlarn 44 Azimutu dakikalara gre belirleme 22

218

D Z N

B
Babil 19 Badat 6, 19, 20, 21, 22, 24, 28, 33, 86, 90, 108, 157 Barselona 116, 169 Basra 157 Bel 108 Benaki Mzesi, Atina 119 Benares 72, 75 Berlin 95, 177 Bern 93 Bibliothque Nationale, Paris 18, 89 Bizans 11 Bizans aracl, Arap bilimlerinin 14 Boluk mevcut deildir (bn el-Heysem) 10 British Museum, Londra 106 Brksel 107, 199 Bura 90 Burlar kua / bur sembolleri 3, 4, 74 Burgerbibliothek, Bern 93 Bursa 152 Bst (Gney Afganistan) 4

D
daffe (usturlapta niangh)80 diret ed-destr (destr kadran) 142 diret muaddil en-nehr 157, 161 diret muaddil, (Torquetum), Sd Al Res 158 diret muaddil, am Milli Mzesi 159 diret muaddil, zzeddn el-Vefnin 157 diret muaddil, Kandilli Rasathanesi 160 Dakshiovitti Yantra (bir duvar zerinde bulunan ifte kadran) Jaipur ve Delhi Rasathanesinde 75, 77 Delhi 24, 72-76 passim Denia 185 Deniz Mzesi, stanbul 101 Denizcilik bilimi, Hint Okyanusu 41 Destr kadran (diret ed-destr) 142 Deyr el-Murrn (manastr) 20 Digama Yantra (azimutlar bulmaya yarayan alet) 75 Diokletian dnemi 4 Dili ark mekanii, Johannes Schnerin ekvatoryumunda 199 Dili ark usturlab bkz. mekanik takvim Dolay kutupsal yldzlar 5, 41 Dnence Dresden 23, 33, 52 Duvar kadran (labina), slam dnyasnda 67 Duvar kadran (quadrans muralis), Tycho Brahenin 36, 67 Duvar kadran, stanbul Rasathanesinde 54, 75 Duvar kadran, Mera Rasathanesinde 29, 38, 45 Dnya sistemi, el-Bircnin 12, 13 Dnya tasavvuru, Endlsl filozoflarn (6./12. yzyl) 10 Dnya yarap 5, 6

C
Cadens = konan (Kartal) 111 Cambridge 107 Camera obscura 13 Cmi el-Fla (Fil Camisi), Kahire 22 Chartres 11 Chicago 140 Christies, Londra 160 Cisimsel kresel katman, gezegenlerin (Ptolemede) 9, 13 emberli kre (zt el-ala) 120 emberli kre, stanbul Rasathanesinde 53, 63 emberli kre, Kahire Rasathanesinde 22 emberli kre, Mera Rasathanesinde 29, 39, 40, 63 emberli kre, Ptolemenin 63 emberli kre, Tycho Brahenin 63 ift bacakl alet (el-le zt e-ubeteyn), stanbul Rasathanesinde 56, 57, 61 ift bacakl alet (el-le zt e-ubeteyn), Meyyededn el-Urnin 33, 45 ift kadranl alet (el-le zt er-rubayn), Meyyededn el-Urnin (Mera Rasathanesi) 33, 44, 68 ifte kadran, Avrupa tarz (15. yzyl) 140 ubuk usturlab (asurlb a), erefeddn e-snin 84, 85, 134

E
ed-dire el-Hindiyye (Hint Dairesi) 145, 146 Edirne 109 Ekinoksal gne saati, Jaipur Rasathanesinde 74 Ekinoksal ember, Mera Rasathanesinde 29, 42, 60 Ekliptik Aleti bkz. Ekliptik dzlemi ynnde greceli gezegen yrngesi variyasyonlar (Eb Cafer el-zin) 9 Ekliptik eimi 7, 25, 36 Ekliptik ember 40 Ekliptik, ekliptik eim 7, 21, 25, 36, 38, 41, 101 Eksantriklik/Merkezilik 7, 9, 10, 11, 13, 180 Ekuant 10 Ekvator halkas, skenderiye 19

KAVRAMLAR VE YER ADLARI

219

Ekvator kprs 101 Ekvator saat (muaddil en-nehr), 1061/1651 ylnda Sultan IV. Mehmet iin imal edilen 160 Ekvatoriyal-Halkal Kre, Tycho Brahenin 36 Ekvator-Halkal Gne Saati 161 Ekvatoryum 173-201 Ekvatoryum ayrca bkz. e-afa, e-afa ez-zciyye, aba el-menti Ekvatoryum (Organum Uranicum), Johannes Schnerin 198, 199 Ekvatoryum (zc e-afi), Eb Cafer el-zinin 175, 177-180 Ekvatoryum, bn es-Semin 181, 182 Ekvatoryum, Novaral Campanusun 174, 187, 188 Ekvatoryum, S. Mnsterin 200, 201 Eliptik gezegen yrngeleri, iki eksenin uzunluklar arasndaki olduka kk diferensde 9 Enlem belirleme 38 Episikl/ek yrnge 9, 10, 12, 13, 15, 174, 180 Episikl, Eb Cafer el-zin tarafndan eletirilen 9 Equatorie (ekvatoryum), Geoffrey Chaucera atfedilen 189-191 erbb el-vuch (astrolojik) 105 Erzurum 14 Esr 4 Evans Collection, Museum of the History of Science, Oxford 108 evc e-ems bkz. gne evci Evkaf Ktphanesi, Halep 155 Evrensel disk (afa, afa zerliyye Latin. sapha) 83, 84, 116-119 Evrensel disk, ez-Zerlnin (e-afa ez-zerliyye) 83, 84, 114, 139, 141, 183 Evrensel disk, Libros des saber de astronoma (13. yzyl) 83, 84, 118, 120, 129, 130 Evrensel disk, Muammed b. Fut el-amir 117 Evrensel disk, Muammed b. Muammed b. Hzeyl 116 Evrensel usturlap, Amed b. es-Serrcn 119 Eyybi Devleti 101

G
Gana (na) 95 azze 157 Geri hareketi (presesyon) 6, 7, 133 Germanisches Nationalmuseum, Nrnberg 96, 104 Gezegen saatleri 199 Gezegen teorileri 10, 15 Gezegen yrngeleri, gezegen hareketleri 9, 15, 173, 174, 180 Gezegenler izelgesi (zc), el-Knin ekvatoryumunda 195 Gezegenler modeli, Kopernikin 14 Gezegenler modeli, Ptolemenin 174, 181 Gezegenler modelleri, 7./13. ve 8./14. yzyllardan 10, 15 Gezegenlerin uniform hareketi (bn el-Heysem) 10 Gk atlas 17 Gk kresi, Abdurrahmn e-fnin 17 Gk kresi, Coronelli 18 Gk kresi, stanbul Rasathanesinde 35 Gk kresi, Mera Rasathanesinde 23, 33, 52 Gk kresi, Muammed b. Amed el-zinnin modelinin paras 172 Gkyz haritas, A. Drerin (1515) 8 Gkyz haritas, uayr Amra Roma hamamnda (Caldarium) 3, 4 Gkyz koordinatlar 3 Glge kadran, ah Abbs iin yaplan usturlabn arka yznde 108 Glge skalas, Chaucerin usturlabnn arka yznde 190 Gzlem aleti (le raadiyye), bn Snnn 26, 27 Gzlem aletleri (lt raadiyye) 20, 145-172 Gndnm halkas (le li-marifet meyl felek el-burc), Mera Rasathanesinde 29, 41 Gne ap, deikenlik 7 Gne evci (evc e-ems) 6, 7 Gne konumunun belirlenmesi 6, 21, 25, 38 Gne modeli 182, 187 Gne saati ayrca bkz. masa gne saati Gne saati, bn e-irin yakutlar kutusunda 155 Gne saati ubuu, am Rasathanesinde (siyn) 20 Gne tutulmas 4, 7, 194 Gnemerkezli sistem 8, 14, 15

F
Fareddn Sekstant 25, 36, 71 Fris (ran) 157 Feres (usturlabn srgs) 80 Floransa 94 Fransz-Gotik mekanik takvim 168, 170

H
abs (usturlapta kulp) 80 Hallar, Hal seferleri 11, 101, 175 Halep 14, 109, 155, 157

220

D Z N

ala (usturlapta halka) 80 el-ala el-mile (tayc halka) 40 alat el-istiv (ekinoksal halka) 42 Hama (Suriye) 104 mile (kolur halkas) 53 areke levlebiyye (gezegenlerin helezonik biimde hareketi) 10 areket el-ikbl ve-l-idbr (sabit yldzlarn ileri ve geri hareketi) 7 Hareketli yldzlar (gezegenler) 5 hedef ( usturlapta niangh) 80 Helezonik biimde hareket (areke levlebiyye), gezegenlerin, bn Rd ve el-Bircye gre 10 Hemedn 21, 26 Her trl zaman lm iin yakutlar kutusu (and el-yavt el-cmi li-aml el-mevt), bn e-irin 155-157 m (Suriye) 50 Hilal, ilk grlebilirlik 7 Hindistan 72-77 Hindistan kitab, el-Brnnin 9 Hint astronomisi 5 Hint dairesi (ed-dire el-hindiyye) 145, 146 Hint Okyanusu 41 Horoskop 4, 34 ucre (limbus, usturlapta dbkey daire kenar) 80, 98 udd el-mriyyn (bur sembolleri) 88 u el-amer bkz. mekanik-astronomik takvim Hrmz 90 Hven (ada, bugn svee Ven) 15, 28, 33, 36

spanya 11, 23 stanbul / Konstantinopel 14, 15, 23, 24, 28, 34, 35, 53, 95, 99, 101, 109, 159 talya 11

J
Jai Prak, Delhi 76 Jai Prak, Jaipur 74 Jaipur 24, 72, 75, 76 Jantar Mantar (Yantra-Mantra) bkz. Delhi Rasathanesi

K
Kadran, Avrupa tarz (18. yzyl) 144 Kadran, ahap byk kadran (quadrans maximus), Tycho Brahenin 68 Kadran, el-Mizznin 136, 202 Kadran (ahap), stanbul Rasathanesinde 35, 58, 68 Kadran diski, muhtemelen Marip kkenli 143 Kadranlar 136-144 Kahire 17, 21, 22, 24, 86, 87 88, 90, 95, 100, 107, 109, 142, 157, 202 Kanarya Adalar 108 Kandilli (stanbul) 160 Kapla (Jaipur Rasathanesinde) 74 Kapsaml alet (el-le e-mile), el-ucendnin 90, 151-153 siyn (am yaknnda tepe) 6, 19, 20 Kassel 36, 97 Katar 90 Katar Milli Mzesi 90 Kayk biiminde usturlap (el-asurlb ez-zevra) 9, 16 Kayrevan (el-ayravn) 95 Keldani astronomisi 3 Kendi evresinde eit hareketli dnen kre (kura tedru bi-ztih bi-areket mtesviye li-areket el-felek), Muammed b. Amed el-zimnin 172 Kpti takvimi Kinematik modeller, gezegenlerin 10 Kirili alet (le zt el-evtr), stanbul Rasathanensinde 35, 60 Kirman 157 Klostermann koleksiyonu, Mnih 177 Kolur halka (mile) 53 Konsentrik dnya gr 13 Konstantinopel bkz. stanbul Kordoba 95 Kosins 48, 49 Krakov 15

I
Institut du Monde Arabe, Paris 91 il lt er-raad (gzlem aletlerinin iyiletirilmesi, Halife el-Memnun emriyle) 20 bn Rdlk (Averroismus) 12 ide (usturlapta a cetveli) 80 ki delikli alet (el-le zt es-subeteyn), Meyyededn el-Urnin 43 ki dnence arasndaki meridyen yay 154 ila (usturlapta kulp) 80, 123 ilm akm en-nucm (astroloji) 3; ayrca bkz. astroloji ilm el-felek 3; ayrca bkz. astronomi ilm el-heye 3; ayrca bkz. astronomi sfehan 21, 24, 110 skenderiye 14, 19 slam Arkeoloji Mzesi, Kuveyt 86 slam Sanatlar Mzesi, Kahire 86, 87, 88, 107, 109, 142, 202

KAVRAMLAR VE YER ADLARI

221

Kritik, Cbir b. Eflan Ptolemeye Kuds 14 kuffe (usturlapta) 80 el-ulzum (eski Msr liman kenti, gnmzde Svey) 90, 95 kura tedru bi-ztih bi-areket mtesviye li-areket elfelek (kendi evresinde simetrik hareketle dnen kre), Muammed b. Amed el-zimnin 172 uayr Amra 3, 4 ub (usturlap ekseni) 80 Kutup yksekliini belirleme 5, 41 Kuveyt 86, 90 Kreler teorisi, Ptolemenin 9 Kresel sins teoremi 13 Kresel (planisferik) usturlap 80, 84, 85, 88, 134 Kresel usturlap 84, 120-133 Kresel usturlap, Arap-slam tarz (1070/1660) 133 Kresel usturlap, Arap-slam tarz (885/1480) 130, 131, 132 Kresel usturlap, el-Brnnin 120, 125, 126 Kresel usturlap, Libros des saber de astronoma (13. yzyl) 120 Kresel usturlap, el-Marrkunin 120, 127, 128 Kresel usturlap, en-Neyrznin 120, 123, 124 krs (kresel usturlapta) 123, 124

L
labina bkz. duvar kadran lev el-ittilt (kavuum levhas, gezegenlerin burlar kuandaki yaklamalarn hesaplayan makine), elKnin 173, 175, 192, 196, 197 libne (usturlapta niangh) 80 Linton koleksiyonu 113 Londra 106, 111, 131, 156, 160 Louvain 14

M
Madura 72 Mars modeli 174 Marsilya 12 Masa gne saati, tehir modeli 162, 163 Matematik-fizik salonu, Dresdende 52 Mathura (Muttra) 24 mara e-u 90 mebs ve menks izgileri, kadranda 138, 143 mecr (kresel usturlapta bir tr ykseklik kadran) 123 Medine 95 Mekanik takvim (dili ark usturlab), Fransz-Gotik 168, 170

Mekanik-astronomik takvim (u el-amer, Ay kutusu), el-Brnnin 164, 165 Mekanik-astronomik takvim, Muammed b. Eb Bekr el-fehnnin 168, 169 Mekke 90, 95, 109 Mera 14, 15, 23, 24, 28, 32 Meridyen derecesi 5, 6 Meridyen ykseklikleri 77 Merkez Hindistan 157 Merkr, Taiyyeddnde 55 Merkr boylam 179 Merkr modeli, Eb e-altn 174 Merkr modeli, bn e-irin 10, 15 Merkr modeli, Kopernikin 15 Merkr modeli, Novaral Campanusun 174 Merkr modeli, ez-Zerlnin 174, 182 el-Mescid el-Cuy (Kahire) 22 Meteoroskop 140; ayrca bkz. ekkziyye Meteoroskop, Peter Apiann 141 Metropolitan Museum of Art, New York 105 Msr (Kahire) 157 miver (usturlabn ekseni) 80 Mira Yantra (karma alet), Delhi Rasathanesinde 77 mzc el-asurlb (karma usturlap) 80 Mool mparatorluu 72 muaddil en-nehr (ekvator saati) 1061/1651 ylnda Sultan IV. Mehmet iin imal edilen 160 muaddile (usturlapta balans dili ark) 167 muanara 79, 152 Murcia 116 Muses dart et dhistoire, Brksel 199 musellest (astrolojik lkler anlamnda) 105 Museo di Storia della Scienza, Floransa 94 Museum fr Indische Kunst, Berlin 177 Museum of the History of Science, Oxford 103, 108, 114, 131, 168 Mhendishane, stanbul 99 Mkemmel Alet (el-le el-kmile), Meyyededn elUrnin 33, 50, 51, 56 Mnih 177

Narivalaya Yantra (silindir bir duvar, gne saati olarak), Jaipurda 75 Naturwissenschaftlich-tecnische Sammlung, Kassel 97 Niabur 21, 24 Niangh cetveli, Meradan bkz. Mkemmel Alet Nrnberg 96, 104

222

D Z N

O
Observatorio Fabra, Barselona 116 rganon parallaktin (Ptoleme) 65 Organum Uranicum (ekvatoryum), Johannes Schnerin 198, 199 Ortak-merkezli kreler 12, 13 Ortak-merkezli kreler 13 Osservatorio Astronomico, Roma 117 Oxford 13, 17, 103, 107, 108, 114, 131, 132, 168 Oxford okulu 13 len (meridyen) izgisini belirleme aleti (le li-stirc a nf en-nehr), bn el-Heysemin 146 lm aletleri 145-172 lm aletleri, bn Ynisde 78

P
Padua 104 Palermo 14 Palmyra bkz. Tedmur Paralaks cetveli (instrumentum parallaticum sive regularum), 65 Paralaks cetveli = iki delikli alet (el-le zt es-subeteyn), stanbul Rasathanesinde 56, 57, 59 Paralaks cetveli, Ptolemenin 56, 65 Paraleller postlas 13 Parallaticum aliud sive regul tam altitudines quam azimutha expedientes (Tycho Brahe) 46, 62 Paris 11, 13, 18, 86, 90, 91, 98, 113 Petersburg bkz. St. Petersburg Planetaryum, es-Sicznin 16 Planitorbium, G. Marchionisin 194 Pusula, bn e-irin Yakutlar kutusunda 157

Q
quadrans maximus (byk ahap kadran), Tycho Brahenin 68 quadrans muralis (duvar kadran), Tycho Brahenin 36, 67

er-raad el-Memn el-mmtean 22 Rasathane, Badat 6, 7 19, 20, 21 Rasathane, Benares 72, 75 Rasathane, Delhi (Jantar Mantar, Yantra-Mantra) 72, 74, 75, 76, 77 Rasathane, am 6, 7, 19, 20 Rasathane, Heliopolis 19 Rasathane, Hemedn 21, 26 Rasathane, Hven (Tycho Brahe) 15, 33, 36, 37 Rasathane, stanbul (Taiyyeddn) 15, 23, 34, 35, 36, 5361, 64, 67, 68, 75 Rasathane, Jaipur 72-74, 75, 76 Rasathane, Kahire 21, 22, 34 Rasathane, Kandilli (stanbul) 160 Rasathane, Kassel 36 Rasathane, Knidos 19 Rasathane, Madura 72 Rasathane, Mera 15, 23, 28-33, 34, 36, 38-52, 56, 57, 62, 67, 68, 69 Rasathane, Rey (el-ucend) 21, 25-27, 90 Rasathane, Roma 117 Rasathane, Semerkand (Ulu Bey) 7, 23, 69-71, 72 Rasathane, Ujain (Ujjain) 72, 75 Rasathane, Varanasi 72 Rasathaneler (genel) 19-24 Rasathaneler, Mool mparatorluunda 72-77 Rvalaya Yantra (Ekliptik Aleti) 74 Reims 11 Resuliler Hanedan 105 Rey (gnmzde Tahrann gneyinde) 21, 24, 25, 90, 177 Roma 35, 117 Roma hamam (Caldarium), uayr Amra Kasrnn 3, 4 rub bkz. duvar kadran er-rub el-mceyyeb (sins kadran), Muammed b. Amed el-Mizznin 136 rub e-ekkziyye (ift kadranl ekkziyye), Cemleddn el-Mridnnin 139, 140

R
Raa 6 Rm Yantra (silindir usturlap), Delhi 77 Rm Yantra (silindir usturlap), Jaipur 75 raad (gzlem) 22 raad cedd (Taiyyeddn) 34 Raad D (gzlem da) 29 er-raad el-Memn el-muaa 22

S
Somut kreler 13 Sabit yldz kresi 5 Sabit yldzlar 4, 7, 8 Sabit yldzlar astronomisi 7, 8, 17 Sabit yldzlar katalou 7 Sabit yldzlarn parlaklk lekleri 17 Sabit ylzlarn belirlenmesi 5

KAVRAMLAR VE YER ADLARI

223

afa (ekvatoryum) 175 afa (ekvatoryum), Eb e-alt el-Endelusnin 185, 186 afa o. afi (usturlapta i disk(ler)) 80, 127, 128 afa, afa zerliyye Latin. sapha (evrensel disk) 83, 84, 116-119 e-afa el-kusfiyye (tutulma diski), Naslusun 86 e-afa ez-zerliyye (ez-Zerlnin evrensel diski) 83, 84, 114, 139, 141, 183 e-afa ez-zciyye (ekvatoryum), ez-Zerlnin 183, 184 ad (Yukar Msr) 157 Samr Yantra (ekinoksal gne saati), Delhide 74, 76, 77 Samr Yantra (ekinoksal gne saati), Jaipurda 75 Sana (an) 95 and el-yavt el-cmi li-aml el-mevt (her trl zaman lm iin yakutlar kutusu), bn e-irin 155, 157 sapha 116 sapha bkz. evrensel disk Saragossa 95, 96 Sasani okulu 5 Sasaniler 5 Sekstant (sextans astronomicus trigonicus pro distantiis rimandis), Tycho Brahenin 36, 64 Sekstant ayrca bkz. Fareddn sekstant Sekstant, Delhi Rasathanesinde 74 Sekstant, iyseddn Cemd el-Knin 36 Sekstant, Jaipur Rasathanesinde 73, 74 Sekstant, Mera Rasathanesinde 25, 29, 32 Sekstant, Rey Rasathanesinde (el-ucend) 21, 29, 90 Sekstant, Semerkand Rasathanesinde 29, 70, 71 Semerkand 7, 23, 24, 69, 72, 95 Semerkand astronomlar okulu 72 Semerra 95 semicirculus magnus azimuthalis (Tycho Brahe) 66 semt (azimut) 62, 66 Serendb bkz. Sri Lanka Sevilla 98, 117 Sfr meridyeni 33, 108 nat akm en-nucm (astroloji) 3; ayrca bkz. astroloji Sicilya 11 Sincr 6 Sinus versus 49 Sins kadran (er-rub el-mceyyeb), Muammed b. Amed el-Mizznin 136 Sins kadran (usturlaplarda) 88, 108, 109

Sins kadran, Al b. e-ihbn 137 Sins lm iin dikey lekli alet (el-le zt el-cuyb ve-s-sehm), Meyyededn el-Urnin 48, 49 Sinsl ve azimutlu ara (el-le zt el-ceyb ve-s-semt), Mera Rasathanesinde 46, 47, 62 Society of Antiquaries, Londra 111 Sopa, e-snin bkz. a e-s Sri Lanka (Serendb) 95 Srinagar (Kemir) 179 St. Petersburg 136 Staatsbibliothek, Berlin 95 sukbetn (usturlapta nianghn iki nian alma delii) 80 Suriye 84, 101 es-sds el-Far (Far Sekstant) 25, 36, 71 Smerce yldz isimleri 3 am 14, 19, 20, 24, 33, 101, 109, 137, 155, 157, 223 am Milli Mzesi 159, 223 abetn veya ayetn (usturlapta a cetvelinin iki sivri ucu) 80 ebeke (usturlapta a) 79, 80, 131 ekkziyye (usturlap, evrensel disk) 83, 117 e-emmsiyye (Badatn semti) 19 iir, slam ncesi ve erken dnem Arap-slam 3

T
aba el-meni (ekvatoryum), el-Knin 173, 175, 192-195 Taksim meydan (stanbul) 34 Takvim bkz. mekanik-astronomik takvim Tanjant quadrant 109 av (usturlabn kenar) 80 Tebriz 14, 24, 28 Tedmur (Palmyra) 6 Teknik niversite, stanbul 99 Tennr (Kahire) 22 Tepe noktas 45, 56 Toledo 11, 33, 95, 108 Torquetum, Cbir b. Eflan 154 Torquetum, Torquetum ailesi 155-160, 162 Toulouse 11 Tours 11 Trabzon 14 Trepidasyon 7, 12 Trigonometri 5, 8 Trigonometrik ilemler, Cbir b. Eflan 12 Tutulma diski (e-afa el-kusfiyye) Naslusun 86

224

D Z N

U
Ujain, Ujjain 24, 72, 75 umm (Ana, usturlabn ana paras) 80 Unnata Yantra (dereceli pirin halka), Jaipurda 75 Uranienburg (Hven Adasnda) 36 Urmiye Gl 28 urve (usturlapta kulp) 80 Usturlap / Usturlaplar 79-135 Usturlap, 1570 civarnda Gualterus Arseniusun atlyesinde imal edilen 113 Usturlap, Abdulkerm el-Mrnin 103 Usturlap, Amed b. alefin 89 Usturlap, Amed b. Muammed en-Nan 96 Usturlap, Arap tarz (7./13. yzyl, orijinali British Museumda) 106 Usturlap, Avrupa tarz (1500 yl civar) 112 Usturlap, Barcelonal Lupitusun 92, 93 Usturlap, E. Habermelin (1600 yl civar) 114 Usturlap, el-ucendnin 90 Usturlap, el-Melik el-Erefin, Resuliler sultan 105 Usturlap, mid b. Al el-Vsinin 88 Usturlap, brhm b. Sad es-Sehlnin 97 Usturlap, ran ah II. Abbs iin 1057/1647 ylnda yaplan 108 Usturlap, ran tarz (Ifahn ? 1118/1706) 110 Usturlap, spanyol-Gotik (14. yzyl) 111 Usturlap, stanbul Deniz Mzesinde (1000/1600 ylndan nce) 101, 102 Usturlap, Katalan (10. yzyl) 91 Usturlap, kayk ve gemi formunda (el-asurlb ezzevra) 9, 16, 82 Usturlap, Muammed b. e-affrn 95 Usturlap, Muammed b. Fut el-amirnin (1216 ylndan) 98, 99 Usturlap, Muammed b. Fut el-amirnin (1228 ylndan) 100 Usturlap, Muammed Mum el-Yezdnin 108 Usturlap, Naslusun (927 ylndan) 86 Usturlap, Naslusun 87 Usturlap, Osmanl (1680 ylndan) 109 Usturlap, retim amal 115 Usturlap, Papa II. Sylvester (Aurillacl Gerbert)a nispet edilen 89, 94 Usturlap, emseddn Muammed e-affrn 107 Usturlap eserleri, Arapadan uyarlama 11 Utrecht 161 Utrecht niversite Mzesi 161 genli alet (el-le zt el-mselles), Abdurramn elzinnin 147

V
Valdagno, Vicenza (Veneto)da 117 Valencia 97 Varanesi 24, 72 vech (usturlapta anann i yz) 80 Vens, Taiyyeddnde 55, 61

Y
Yaklama (approximation) yntemi, Yay b. Eb Manrun tutulmalar belirlemede kulland 5 Yaklamalar hesaplayan makine, el-Knin 196; ayrca bkz. lev el-ittilt Yakup Sopas 13, 26, 41 Yantra-Mantra bkz. Rasathane, Delhi Yerberi (Perigum) 179 Yermerkezli sistem 14 Yeryz kresi, stanbul Rasathanesinde 35 Yeryz kresi, Memn corafyaclarna gre 16 Yeryznn dnmesi 8, 9, 16 Yeryznn kresellii 8 Yezd 24 Yldz atlas 18 Yldz yksekliklerini belirleme 39, 44, 66, 154, 166, 167 Yldz yksekliklerini dakikalarla lebilen alet (le yal bih il marifet irtif el-kevkib bi-dai), Zeyneddn mer b. Sehln es-Svnin 166, 167 Yldzlar arasndaki mesafeleri lmeye yarayan alet (le mebbehe bi-el-manik), stanbul Rasathanesinde 35, 36, 61, 64 ymaginatio modernorum (bn Heysemde sabit kreler sunumunun Bernardus de Virduno tarafndan nitelenii) 13 Ykseklikleri ve azimutlar lmeye yarayan alet, Tycho Brahenin 62 Ykseklik lm aleti, Eb Nar el-Marb 148-150

ZZ Z
ahr (usturlapta anann/ana parann arka yz) 80 zt el-ala (halkal kre) 120 zt es-subeteyn bkz. paralaks cetveli ez-Zerlnin Avrupal astronomlara etkisi 12 zc kitaplar (astronomik izelgeler) 4, 5, 12, 33 zc e-afi (ekvatoryum), Eb Cafer el-zinin 175, 177-180 Zodyak kadran, ah Abbs iin yaplan usturlabn arka yznde 108

KTAP ADLARI

225

III. Kitap Adlar

A A
Abbreviatio instrumenti Campani, sive aequatorium (Johannes de Lineriis) 175 K. el-Al (bn Sn) 21 K. el-Al en-Nefse (bn Rusteh) 9 K. el-lem bkz. lt Raadiyye li-Zc e-ehinhiyye (Taiyyeddn) 34, 53-61 Almagest (Proleme) 5, 7, 11, 12, 13, 14 K. el-Amal bi-l-Asurlb (Theon) 79 K. el-Amel bi-l-Asurlb el-Kurav (en-Neyrz) 123, 124 K. Amel er-Raad (anonim) 21 K. el-Amel bi--afa ez-Zciyye (ez-Zerl) 183 el-Amal bi-and el-Yavt (Muammed b. Eb elFet e-f) 157 Astrologia (William Anglicus) 12 Astronomicum Caesareum (Peter Apian) 141 Astronomiae instauratae mechanica (Tycho Brahe) 36, 62, 63, 64, 65, 67, 68 Astronomik izelgeler bkz. Zc

F
K. el-Fihrist (bn en-Nedm) 120

G
Geometria (10. yzyl) 12

H
K. f Heye (el-Birc) 12 K. Heyet el-lem (bn el-Heysem) 9, 10 Astronomi El Kitab (Zc), el-Battnnin 11 Astronomi El Kitab, el-Fennin 11 ikyt el-le el-Msemmt es-Suds el-Far (el-Brn) 25 Hypotheseis (Ptoleme) 9

I
Il el-Mecis (Cbir b. Efla) 154 stb el-Vuch el-Mmkine f anat el-Asurlb (elBrn) 80, 81, 82, 83, 120, 121, 125, 164, 165 ttiz el-lt en-Nefse (el-zin) 147 Makle f ttiz Kuratin Tedru bi-Ztih bi-areket Mtesviye li-areket el-Felek (el-zim) 172

B
Bred & mylk for childeren (Chaucer) 189

K
el-nn el-Mesd (el-Brn) 20 R. f Keyfiyet el-Raad ve-m Yutcu il lmih (elUr) 38, 39, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 50, 51 (Kitb es-Semera), pseudo-Ptoleme 4 Kef Avr el-Mneccimn ve-alaihim f Ekser el-Aml ve-l-Akm (es-Samuel b. Yay el-Marb) 148

C
Cmi el-Mebdi ve-l-yt (el-Marrku) 120, 127, 134, 151 Compendium sphar (Robert Grosseteste) 12

D
R. Diret Muaddil (zzeddn Abdulazz b. Muammed el-Vef) 157 De clo (Aristoteles) 12 De mensura astrolabii (10. yzyl) 11 De universo (Guillaume dAuvergne) 12 De utilitatibus astrolabii (Gerbert) 11 Demonstrationes Campani super theoricas (Novaral Campanus) 13

L
Liber de astrologia (Barselonal Lupitus) 11 Libros del saber de astronoma (X. Alfonsun emriyle) 7, 83, 84, 118, 122, 129, 130, 175, 181, 183, 184, 187

M
Mala-i Sadeyn ve-Mecma-i Bareyn (Abdurrezzk es-Semerand) 69 Metaphysik (Aristoteles) 12 K. el-Mevi ve-el-tibr bi-Zikr el-ia ve-el-sr (el-Marz) 21, 22 Mift el-isb (el-K) 192 n.

The equatorie planetis (Chaucere nispet edilen) 173

226

D Z N

Mirt-i Kint min lt-i rtif (Sd Al Res) 158, 159 el-Mufaal f el-Amel bi-Nf Diret el-Muaddil (zzeddn el-Vef) 157 Mutaar f anat Ba el-lt er-Raadiyye ve-elAmal bih (el-ucend) 151, 152, 153

K. f Skn el-Ar ev areketih (el-Brn) 9 K. uver el-Kevkib es-Sbite (Abdurramn e-f) 7

T
Tefsr Kitb es-Sem ve-l-lem (bn Rd) 12 Tefsr m bad e-aba (bn Rd) 12 Tadd Nihyt el-Emkin (el-Brn) 4, 20, 147 Tansnme-i ln der Funn-i Ulm-i it (Rededdn Falallh) 33 Tar el-ukem (bn el-Qf) 17 n., 20 n., 21 n. Tetimmet ivn el-ikme (el-Beyha) 21 n., 167 n. et-Tarq ila stiml Funn el-Asurlbt (el-Brn) 9 Theorica planetarum (Novaral Campanus) 174, 175, 187 Theorica planetarum (Cremonal Gerhard) 15 Theoric nov planetarum (Peurbachl Georg) 15 Toledo izelgeleri (ez-Zerl) 12 Tractatus de inchoatione formarum (Robert Grosseteste) 12 Trkisches Tagebuch (Stephan Gerlach) 35 Turcogrcia (Martin Crusius)

N
Ein newe Reysbeschreibung au Teuschland nach Constantinopel und Jerusalem (Salomon Schweigger) 35 Nzhet el-adi (yseddn el-K) 173, 192, 196

O
Opera mathematica (Schner) 198, 199 Opuscula (Robert Grosseteste) 12 Organum uranicum (Sebastian Mnster) 200, 201

P
(Kitb el-lem), pseudo-Aristoteles 4, 8 Placita philosophorum (Plutarkos) 8 (Ptoleme) 5

W
Writings (Wallingfordlu Richard) 168

Q
Qustiones, Michael Scotusun Nicolaus Damascenus ad altndan tedavle srd eser 12

Y
(Proclus Diadochus) 175 n.

R
Riy el-Mutr, Mirt el-Miys ve-l-Edvr maa Mecmat el-Ekl (z Amed Mutr Paa) 99

Z
Zc (yaklak 100/719) 4 Zc, Astronomi El Kitab (el-Battn) 11 Zc, Astronomi El Kitab (el-Fern) 11 Zc (abe) 20 Zc (el-rizm) 11 ez-Zc el-ln (Nareddn a-s) 33 K. ez-Zc el-Kebr el-akm (bn Ynus) 78, 88 n. ez-Zc el-Memn el-Mumtaan (Yay b. Eb Manr) 5 Zc-i Cmi-i Sad (el-mul) 33 n. Zc-i afi (Eb Cafer el-zin) 175, 177, 179, 180

SS
R. e-afa el-Cmia (el-Hseyn b. Bsh) 84 R. der er-i lt-i Raad (yseddn el-K) 71 Scripta Marsiliensis super Canones Archazelis (William Anglicus) 12 K. es-Semera bkz. Sententi astrolabii (Barselona Lupitus) 92 Siddhanta (Brahmagupta) 5 R. f ifat le Yal bih il Marifet rtif el-Kevkib bi-Dai (Zeyneddn mer b. Sehln es-Sv) 167 ifat Amel afa Cmiaa Temu bih Cem elKevkib (Eb e-alt meyye) 185 Subtilissim qustiones in Libros de clo et mundo (Sachsenli Albert) 13