T.C.

MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANA BLM DALI
FELSEFE VE DN BLMLER BLM DALI






YAHUDLKTE DN ADAMLARI MESSESES
(Tanah Dneminde)




(Doktora Tezi )




Hamza ZM





stanbul-2007




T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANA BLM DALI
FELSEFE VE DN BLMLER BLM DALI





YAHUDLKTE DN ADAMLARI MESSESES
(Tanah Dneminde)



(Doktora Tezi )



Hazrlayan
Hamza ZM



Danman
Yrd. Do. Dr. Krad DEMRC




stanbul-2007






II
NDEKLER

NDEKLER......................................................................................................... II
KISALTMALAR................................................................................................... VII
NSZ.................................................................................................................. VIII

GR.........................................................................................................................1
A. ARATIRMANIN METODU VE KAYNAKLAR..................................................1
B. ESK YAKIN DOU DNLERNDE RUHBANLIK..............................................4
C. ERKEN DNEM SRAL RUHBAN SINIFININ MAHYET ...............................7
D. SRALN KOMULARINDAK BENZER RUHBANLIK KLTLER.............11
1. Kuzey Arabistanda Kahana ve Sadana Kavramlar ............................................11
2. Ugarit ve Fenike Literatrnde khnm Kavram ...................................................16
3. Mezopotamya Bir Klt Snf Olarak Brlar ....................................................18
4. Kohen ve Etimolojik Yaps ...............................................................................20

I. BLM
RUHBANLIK MESSESES

A. RUHBANLIK MESSES ...................................................................................27
1. Din Adamnn Tayin Edilmesi ............................................................................29
2. Din Adamnn Kutsanmas .................................................................................32
3. Din Adam ve Mabed.........................................................................................35
4. Din Adam ve lah Kehnet ...............................................................................37
4a. Efod .............................................................................................................38
4b Urim ve Tummim..........................................................................................43
ba. Ahd-i Atikte Urim ve Tummim...................................................................44
bb. Urim ve Tummimle Verilen Evet-Hayr Cevaplar.......................................45
bc. Kohen Kehnetlerinin Azalan nemi............................................................47
5. retmen Olarak Din Adam..............................................................................48
6. Din Adam ve Kurban ........................................................................................50
7. Bir Arac Olarak Din Adam...............................................................................52
8. Din Adamlarnn Giysileri ..................................................................................53
9. Din Adamlarnn Kutsall ................................................................................59


III
B. YAHUDLKTE KOHENLERLE LGL YASALAR..........................................63
1. badet ve Mabetle lgili Yasalar..........................................................................64
2. Kurbanla lgili Yasalar .......................................................................................68
3. Arnma ve Kefaretle lgili Yasalar......................................................................72
4. Salkla lgili Yasalar.........................................................................................74
5. Yaplmas Ruhbanlara Haram Olan eylerle lgili Yasalar..................................77
6. Dini Gnler ve Bayramlarla lgili Yasalar ..........................................................79
7. Adl Konularla lgili Yasalar ..............................................................................84


II. BLM
SRALN DOUU VE GELME DNEMNDE
RUHBANLIK

A. SRALN DOUU DNEMNDE RUHBANLIK...........................................90
1. Hz. Ms ve Ruhban Snf.................................................................................90
2. Bir Din Adam Olarak Hz. Ms ........................................................................92
2a. k 24: 3-8.................................................................................................94
2b. k: 18.......................................................................................................95
3. Hz. Harun ..........................................................................................................98
B. HAKMLER DNEMNDE RUHBANLIK (M.. 1380-1050)...........................102
1. Hakimler 17-18/19 ...........................................................................................103
2. Levililer (Ruhban olan Gerler) ......................................................................104
3. Hakimler Dneminde Kenan Tesiri ..................................................................106
C. GELME DNEMNDE RUHBANLIK (1050-100) .........................................107
1. ilo ..................................................................................................................108
1a. I. Samuel 1/1-4n Tertibi...........................................................................108
1b. Elinin Ruhban Ailesi .................................................................................110
1c. Bir Din Adam Olarak Samuel ....................................................................111
2. ilo ve Kuds Arasnda Ruhbanlk...................................................................116
2a. Kiryat-yearim.............................................................................................117
2b. Sonraki Eller ............................................................................................117
2c. Nob ............................................................................................................118
D. BR DN ADAMI GRUBU OLARAK LEVLLER............................................120


IV
1. Levi Kelimesinin Etimolojik Tahlili .................................................................120
2. Babadan Oula Geen Ruhbanlk.....................................................................123
3. Ms ve Levililer .............................................................................................126
4. Levinin Ruhban Kabilesi.................................................................................128
5. Levi Oullar Kabilesinin Tarih Gelenekleri ....................................................129
6. Ruhbanln Tarih Geliimi .............................................................................132
6a. Levili Olmayan Kohenler............................................................................133
6b. Levili Kohenler ..........................................................................................135
6c. Kohenler ve Levililer..................................................................................137
7. Levili ehirleri .................................................................................................140
8. Ruhban Olmayan Levili Kabile ........................................................................143
9. Levililerin Kkeni ............................................................................................145
10. Levililerin Vazifeleri ........................................................................................148
11. Levililer ve Ahid Sand .................................................................................151
12. Levililer Arasnda Klt Peygamberlerinin Yeri.................................................152
13. retmen ve Vaiz Olarak Levililer...................................................................152

III. BLM
MONAR DNEMNDE RUHBANLIK

A. AHD SANDIININ KUDSE NAKL...........................................................158
B. SADOK VE ABATAR ......................................................................................159
C. SADOKUN KOHEN TORUNLARI ..................................................................164
D. MONAR DNEMNDE (M.. 1000-586) KUDSTE RUHBANLIK...........167
E. KOHENLER VE KRALLAR ARASINDAK HTLAFLAR..............................169
F. SRALDE RUHBAN KRALLAR.....................................................................171
G. RUHBAN HYERARS ..................................................................................172
1. st Rtbedeki Grevliler...................................................................................173
2. Alt Rtbedeki Grevliler ...................................................................................175
H. RUHBAN SINIFININ GELRLER....................................................................177
I. SRAL DEVLET KOHENL MODELLER....................................................183
1. Davud Krallnn Genel Tekilatlanma Modelleri.............................................184
2. Kuds Ruhbanl .............................................................................................185
. SRAL KRALLARININ RUHBAN YN ........................................................186


V
1. Kadm Yakn Douda Krallar ve Ruhbanlk ......................................................186
2. srailde Krallar ve Ruhbanlk ...........................................................................187
2a. Sang ve Kohen ...........................................................................................187
2b. Kraln Ruhban Oullar ................................................................................190
J. BRN KRALLAR VE KLT FONKSYONLARI ...........................................192
K. BLNM KRALLIK DNEMNDE RUHBANLIK.....................................194
1. Kudse Kar ilo...........................................................................................195
2. Kraliyet Merkezlerinde Ruhbanln Dinen Gerilemesi.....................................197
3. Kraliyet Kohenlerine Kar Levili ddialar........................................................200
L. MONAR DNEMNDE RUHBAN FAALYETLER.....................................201
1. Tanrya Danmak...........................................................................................201
2. Tora ................................................................................................................202
3. Kurban............................................................................................................204
4. Kohenlerin Hukuksal Faaliyetleri ..................................................................206
M. LEVLLER VE PEYGAMBERNE RUH: HOEA......................................209
O. MABEDLE LGL PEYGAMBERLERN VARLII .....................................211

IV. BLM
SRGN SONRASI (KNC MABED DNEM) RUHBANLIK

A. SRGN DNEMNDE RUHBANLAR (M.. 586-538)..................................216
B. KOHENLERN NDERLNDE BR TOPLUM.............................................217
C. EZRA VE NEHEMYA DNEMNE KADAR KOHENLER VE LEVLLER....222
D. V. ASIRDA KOHENLERN KARAKTERST ..............................................226
1. Kudste Kohenlik...........................................................................................226
2. Yukar Msrn Elephantin Blgesindeki Yahudi Kohenler ..............................228
E. RUHBAN METNLERNLERNDE KOHENLER VE LEVLLER...................228
F. TARHLER KTABINDA LEVLLER ..............................................................230
G. SRGN SONRASI KOHENLER VE LEVLLERN TEKLATLARI ...............
VE VAZFELER ................................................................................................232
1. Ruhban Tekilat ..............................................................................................232
2. Ruhbanlarn Vazifeleri ve Faaliyetleri ..............................................................237
2a. Kohenlerin Vazifeleri ..................................................................................237
2b. Levililerin Vazifeleri ...................................................................................239


VI
2c. lhicilerin Fonksiyonlar .............................................................................240
2d. Kap Muhafzlarnn Fonksiyonlar ..............................................................242
H. SADOKOULLARI (SADUKLER) VE HARUNOULLARI (HARUNLER) 243
I. BAKOHEN (KOHEN HA-GADOL), .................................................................247
1. Ahd-i Atik Verileri ...........................................................................................247
2. Bakohenin nvnlar ......................................................................................248
3. Bakohenin Atanmas.......................................................................................250
4. Bakohenin Ya ve Nitelikleri .........................................................................252
5. Bakohenin Elbisesi .........................................................................................253
6. Bakohenin Kudsiyeti ve levleri ....................................................................254
7. Bakohenin Gc.............................................................................................255
8. Bakohenin Krall .........................................................................................255
9. Bakohenlerin Halefleri ...................................................................................257
. MABEDN VE DN ADAMLARININ GELRLER ............................................261
1. Mabet Gelirleri..................................................................................................261
2. Ruhban Gelirleri................................................................................................263
J. DURAKLAMA DNEMNDE RUHBANLIK....................................................266
SONU..................................................................................................................269
KAYNAKA .........................................................................................................278
EKLER...................................................................................................................299



VII
KISALTMALAR
A.g.e. : Ad geen eser.
ANET : J. B. Pritchard (ed.), Ancient Near Eastern Texts relating to the Old
Testament (2nd ed.; Princeton, 1955).
AJSL : American Journal of Semitic Languages and Literatures.
BASOR : Bulletin of the American Schools of the Oriental Research.
Bkz : Baknz.
BZAW : Beihefte zur Zeitschrift fr die Alttestamentliche Vissenschaft (Berlin).
CE : New Catholic Encyclopedia
DCR : A Dictionary of Comparative Religion
DA : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
DRE : A Dictionary of Religion and Ethics
EBT : Encyclopedia of Biblical Theology
EJd. : Encyclopaedia Judaica
ER : The Encyclopedia of Religion
ERE : Encyclopaedia of Religion and Ethics
HAT : Handbuch zum Alten Testament (Tbingen)
HUCA : Hebrew Union College Annual
ICC : The International Critical Commentary (Edinburg)
IDB : The Interpreters Dictionary of the Bible
A : slm Ansiklopedisi
JE : The Jewish Encyclopedia.
JAOS : Journal of the American Oriental Society.
JBL : Journal of Biblical Literature.
JNES : Journal of Near Eastern Studies.
JPOS : Journal of the Palastine Oriental Society.
JSS : Journal of Semitic Studies.
JTS : Journal of Theological Studies.
LXX : Septuagint
MT : Masoretic Text
TB : Talmud Bavli (Babil Talmudu)
VT : Vetus Testamentum
ZAW : Zeitschrift fr die Alttestamentliche Wissenschaft.


VIII
NSZ
Felsefe ve Din evreni anlamaya/anlamlandrmaya ynelik abalardr. Felsefe sz
konusu anlamlandrmay insann yeteneklerinden hareketle yaptn syledii
halde din bunu, ilahi bir kaynaktan ald bilgiden hareketle yapt inancndadr.
Felsefe ve Dinin evreni anlamlandrmaya ynelik abalar arasnda, birincisinin
bu dnya ile snrl olmas tekinin ise, bu dnyay aarak te dnyaya kadar
uzanmas gibi farkllklarn yan sra bir baka temel fakllk daha vardr. Felsefe-
nin doasnn bir sonucu olarak felsefi sistem sahibi filozoflar genellikle, bu d-
ncelerinin kendisinden sonra da devam etmesi abasnda olmamlar; Buna kar-
lk bilinen din kurucular ve peygamberler dinin doasndan da kaynaklanan
ebed zm bulma iddiasnn bir sonucu olarak, dinlerini tebli etmeye baladk-
lar ilk andan itibaren kendileri vastasyla ortaya kan bu inan ve ameller bt-
nn kendisinden sonra da devamn salamann aresini aramlardr. Bunu Bu-
dann Anandaya tavsiyesinde, Hz. Musann mabet ibadetlerini Levililerin elle-
rine vermesinde, Hz. sann Petrusu kilisesinin temeli olarak zikretmesinde ve
Hz. Peygamberin Ashab- Suffaya ynelik ilgisinde grmek mmkndr. Bu ilgi
zamanla, bir anlamda dinlerin varlklarnn devam etmesinde temel bir unsur hali-
ne gelen dini inan ve ameller konusunda uzman kiiler/din adamlar grubunun
ortaya kmasyla sonulanmtr. Dorudan iinde ortaya ktklar dinin zn
ve tarihsel geliiminin! bir gstergesi olarak grlebilecek olan dini inanlar ve
uygulamalar hususunda uzman kiiler/din adamlar konusu bir ok bakmdan in-
celenmeye deer bir konudur.
Herhangi bir din, kabile dinlerinden milyarlarca mntesibi bulunana varnca-
ya kadar bu bakmdan ele alnp incelenebilir; ve incelenmesi de bir zorunluluktur.
Ancak her dinin bu konu asndan incelenmesi mmkn olsa da, bizim iin hem
tarihsel hem de gnmz artlarndan dolay ve almayla alakal hemen hemen
mstakil hibir aratrma bulunmadndan Yahudi din adamlar grubunu almam-
za konu edindik. Elimizdeki konu sadece kendisi asndan deil, yan konular olan
srailde krallk, peygamberlik, liturji, dindarlk meseleleri ve dini, medeni, kltrel
ve siyasi gelimeler itibariyle de nemlidir. Yahudi ruhban kurumunu aratrmakla
ayn zamanda srail Dininin merkezi bir konusunun ana hatlarn alm olduk.
Ruhban snf ana hatlaryla bir srail tarihi verir. Daha zel de ise Eski Ahid tarihi
sunar.
almay yaparken, tarihsel bak as esas alnmtr. Ruhban tarihini ince-
lerken, ortaya kan temel fenomenleri bir yandan tarihsel sreci gz ard etmeksizin


IX
gruplandrmaya, listelendirmeye, tasvir etmeye alrken; dindarn ykledii anlam
ortaya karmaya altk. Bunu yaparken da yansyan sosyo-kltrel balamlarn
objektif anlamlarn da olduu gibi yanstmaya gayret ettik. Bizim konumuz Atalar
dneminden Babil srgn sonras gelimelere kadar olan srail dinini kapsamakta-
dr. Ortaa ve gnmz ruhban snf ve slam dnemi konumuzun dndadr.
alma bir giri ve drt blmden olumaktadr. Giri blmnde kadim ya-
kn dou dinlerindeki rhiplik kltleri ile erken dnem srail ruhbanl ve kullanlan
kavramlar incelenmi; bunlar arasndaki benzerlik ve farkllklar ele alnmtr. Bi-
rinci blmde srail din adamlnn kurumsal ilevleriyle, Yahudi din adamlarnn
uygulad kurallar tespit edilmitir. kinci blmde ise Hz. Musa ve Harunun bu
kurumla ilgisi ortaya konarak, kurumun Hakimler ve gelime dnemindeki durumu
incelenerek, Levililerin konumu ve ilevleri aratrlmtr. nc blmde ise mo-
nari dnemi ruhbanlnn fonksiyonlar, kraliyetle ilikileri ve gelirleri incelenmi-
tir. Drdnc ve son blmde ise srgn sonras ruhbanlk faaliyetleri ile
bakohenlik ve din adamlarnn gelirlerine yer verilmitir.
almann seimi ve hazrlanmas srecinde, yakn alaka ve tavsiyelerini
esirgemeyen, be yl sreyle tez danmanlm yapan; ancak Paris din mavirlii
dolaysyla danmanlm brakmak zorunda kalan saygdeer hocam Prof. Dr.
mer Faruk Harman Beye, ihtiya duyduumda yardmlarn esirgemeyen Prof. Dr.
Mustafa z Beye, Kanadadan ve srailden aratrmamz iin gerekli kitap ve ma-
kalelerin temininde yardmc olan Bilal Ba, Nuh Arslanta Beylere, Franszca ter-
cmeler iin Necmettin Silahtar ve Almanca tercmeler iin brahim Bayrakl Bey-
lere, almann dzeltilmesinde fikirleriyle nemli katklar olan Prof. Dr. Ali Er-
ba, Do. Dr. Fuad Aydn, Prof. Dr. Ali Durusoy ve Yrd. Do. Dr. Mustafa Alc
Beylere gerektiinde yardmlarna mracaat ettiim branice hocalarm Yeuda
Adoni ve hahamba shak Haleva Beylere, SAM alanlarna, almay titizlilikle
inceleyerek ynlendirmeler yapan, ksa srede byk emei geen tez danmanm
Yrd. Do. Dr. Krad Demirci Beye en kalbi kranlarm sunmay bir bor bilirim.
Hamza ZM
stanbul, 2007






1
GR
A. ARATIRMANIN METODU VE KAYNAKLAR
Elinizdeki alma, dorudan Tanah dnemindeki ruhbanlk messesesini ince-
leyecektir. alma geleneklerin geliiminden bahsetmemektedir; ancak arkeoloji,
filoloji, fenomenoloji ve mukayeseli din almalar gibi disiplinlerden faydalanarak
Yahudi ruhban messesesini tarih seyri iinde ele alacaktr.
almada, Eski Ahidin kohenlik teolojisi mesel onlarn kurbanla veya -
retimle irtibatlar- ihmal edilmeyip zel nem verilecektir. Bu konular fenomenolojik
olarak ele alnacak ancak tarihsel sre de gzard edilmeyecektir. Eer srail ruhban
snfnn tarihsel geliimi objektif olarak ele alnrsa, o zaman daha salam teolojik
dayanaklara ulamamz da mmkn olabilecektir. Grayin de dikkat ektii gibi,
1

Yahudi tarihiyle ilgili zorluklarn en banda Yahudiliin ruhban snfyla olan derin
ilikisi gelmektedir. Bu sebeple birok sorun iin tam bir zm bulmak bir yana,
ou zm sadece bir hipotez olarak da kalabilmektedir.
Aratrmann temel kaynan, Yahudi kutsal kitab Ahd-i Atik ve
Deuterokanonik (Apokrif) Kitaplar tekil etmektedir. almada Tevrattan yaplan
nakillerde Kitab- Mukaddes irketi tarafndan neredilen bask esas alnd.
2
Bu ki-
taplarda din adamlaryla ilgili verileri bulmak iin, Villiam R. Harpern The Priestly
Element in the Old Testament adl eseri kullanld.
3
brnce kelimelerin tahlilinde
Ahd-i Atikin Masoretik metni ile Reuben Grossman ve H. Sachsn birlikte hazrla-
dklar Compendious Hebrew-English Dictionary (Tel-Aviv 1938) adl szlkten
faydalanld.
almada en fazla istifade edilen eserler arasnda Roland de Vauxun, Yahudi
ruhban-ln kurumsal balamda fenomenolojik olarak iledii eseri Ancient Israel:
Its Life and Institutionsn;
4
Aelred Codynin srail din adamln tarihsel metodla

1

G. B. Gray, Sacrifice in the Old Testament, Oxford 1925, 211.
2 stanbul, 1997.
3 Constructive Bible Studies: Chiago, 1905.
4 Ancient Israel (Its life and Institutions), trc. John Mc Hugh, New York 1994. (Eserin asl
Franszcadr: Les institutions de lAncien Testamet. 2 vols (Paris, 1958-60).
2
ele ald A History of Old Testament Priesthood adl kitab,
5
Baudissinin, Die
Geschichte des alttestamentlischen Priesterthums, (Leibzig 1889), Georg Fohrerin,
History of Isrealite Religion (London 1975), Robert H. Pfeifferin Religion in the
Old Testament (London 1960), Kitab- Mukaddes metin kritii asndan Richard
Elliot Friedmann, Who Wrote The Bible?
6
ve mer F. Harmann Metin, Muhteva
ve Kaynak Asndan Yahudi Kutsal Kitaplar,
7
adl eserleri yer almaktadr.
Ahd-i Atik ruhban tarihi konusunda ilk almalar Wolf Graf von Baudissin ta-
rafndan yaplmtr.
8
Baudissinin, ncelikli gayesi, Ahd-i Atik vesikalar zerinde
younlaarak, srail ruhban snfn tarih seyrine gre anlatmaktr. Baudissinin ta-
kipisi Van Hononacker ise, tam bir krolonojik tarih takip etmemi, eriat ile ruhban
snf arasndaki ilikiyi ortaya koymaya almtr. Fakat o, srail ruhbanlnn ge-
liiminde farkl dokman ve gelenekleri ne karmaya alm bu da tarihi seyir
izlemediinden karmakla yol amtr.
9
imdiye kadar en gzel, kapsaml, ksa ve
objektif tarihsel almalardan biri Wellhausenin halefleri Smith ve Berthlet tarafn-
dan yaplmtr. Onlar, bran ruhbanln, kadim yakn dou medeniyetlerinin ta-
mamnn o geni konteksi ierisinde yerletirmeye almtr.
10
Sonra Kitab- Mu-
kaddes metin tenkidi daha da gelitirildiinde Gunneweg, kendi tarihsel ve gelenek-
sel yaklamn edeb kritikle tamamlamtr. Fakat, almasn geleneklerin ortaya
kmas ve gelimesiyle snrlandrmtr. Gunneweg tarih proplemlere sradan an-
lamlaryla dorudan bakarak bir tarih yazmaya gayret etmitir.
11
Roland de Vaux da,
kurumsal balamda eski srail ruhbanln fenomonolojik olarak ilemitir.
12
Aelred
Cody ise eserinde ilk dneme deil ikinci Mabed dnemine nem vermi; Hristiyan
ruhban snfnn ve Hz. sann geliinin meruiyetini ispatlamay amalam; sann

5 Pontifical Biblical Institute: Rome, 1969.
6
Bu kitap Muhammed Tarak tarafndan Trkeye evrilmitir. Kitab Mukaddesi Kim Yaz-
d?, Kabalc Yaynevi, stanbul 2005.
7 stanbul 1988 (Neredilmemi doentlik tezi).
8 W. W. G. Baudissin, Die Geschichte des alttestamentlischen Priesterthums, Leipzig, 1889.
9 A. Van, Hoonacher, Le sacerdoce lvitigue dans la loi et dans lhistoire des Hbreux, London-
Louvain, 1899.
10 W. R. Smith, ve A. Bertholet, Levites, and Priests,in T. K. Cheyne and J. S. Black (eds.),
Encyclopaedia Biblica, II-III, 2770-76 and 3837-47, London 1902.
11
A. H. J., Gunneweg, Leviten und Priester, Gttingen, 1965.
12 Roland de Vaux, Les institutions de lAncien Testamet. 2 vols (Paris 1958-60).
3
barhipliinin altyapsn hazrlamtr.
13
Son olarak Villiam R. Millar ise
Priesthood in Ancient srael adl eserinde konuya Kitab- Mukaddes balamnda
tarihsel ve politik bir yorum getirmitir.
14

alma konumuzla ilgili Avrupada kan pek ok sreli yayndaki deerli
makalelerden de faydalanlmtr. Bu balamda olmak zere zellikle u makalelerin
belirtilmesi gerekir: G. E. Wright, The Levites in Deuteronomy, in VT, IV, 1954,
325-30; M. Greenberg, A New Approach to the History of the Israelite Priesthood,
in JAOS, LXX, 1950, 41-6; H. H. Rowley, Early Levite History and the Qestion of
the Exodus, JNES, III, 1944, 73-8; M. Tsevat, Studies in the Book of Samuel, I,
HUCA 32 (1961) 191-216; L. Waterman, Moses the Pseudo-Levite, JBL 59 (1940)
397-404; Some Determining Factors in the Northward Progress of Levi JAOS,
LVII, 1937, 375-80; R. J. Morgenstern A Chapter in the History of the High
Priesthood, AJSL 55 (1938) 1-24, 183-97, 360-77.
almamzda kullandmz bir dier literatr de dinler tarihine dair eitli
madde balklarna yer veren ansiklopedilerdir. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklope-
disi, A Dictionary of Comparative Religion, A Dictionary of Religion and Ethics, The
Interpreters Dictionary of the Bible, Encyclopaedia Biblica, Encyclopedia of Biblical
Theology, Encyclopaedia Judaica, The Encyclopedia of Religion, Encyclopaedia of Religion
and Ethics, The Jewish Encyclopedia gibi ansiklopediler iinde yer alan; Priests and
Priesthood, Sacerdoce, Sacrifice, Minister, High Priest, Levi, Levites,
Levitical Cities, Urimm and Thummim, Ephod, Priestly Code gibi maddeler en
fazla mracaat edilen maddeler arasndadr.
slm kaynaklar dorudan konuyla alakal olmadklarndan almada yeri
geldiinde mukayese sadedinde olmak zere mesela, Kurn- Kerm yetlerine atfta
bulunulmutur. Konuya k tutan Trke kitap ve makaleler de faydalanlan alma-
lar arasnda yer almaktadr.

13 Aelred Cody, A History of Old Testament Priesthood, Pontifical Biblical Institute, Rome 1969;
Hz. sa, Hz. Davudun soyundan geldiinden bu dneme geni yer ayrmtr.
14 William R. Millar, Priesthood in Ancient Israel, Chalice Pres, 2001.
4
Bir dildeki terimlerin telaffuzu, baka dillere her zaman doru olarak aktarla-
mayp, okunuta baz hatalara sebep olduundan, nemli kavramlar parantez iinde
brnce harflerle yazlmakla kalmayp, Trkeye en uygun telaffuzla da aktarlma-
ya allmtr.
B. ESK YAKINDOU DNLERNDE RUHBANLIK
Her ne kadar asl konumuz, Tanah dnemi Yahudi din adamlarnn aratrlma-
s olsa da, ona hazrlk olmak ya da hangi balamda durduunu grmek iin bir grup
olarak bunlarn ortaya k srasnda, etraflarnda bulunan dier dini topluluklarn
etkisinin var olup olmadn grmek bakmndan, sz konusu dnem zarfnda srail-
lerin komu olduklar dini evrelerdeki din adamlar gruplarna ksa da olsa bakmak
uygun olacaktr.
Eski Yakndouda Kenanllar, Hititliler, Amorlular, Perizliler, Hibller,
Girgallar, Yebsler ve Filistler gibi farkl kkenlerden gelip birbirine karm
halklar vard. Blgenin hkim dini doayla yakndan ilikili pagan diniydi. nsanlar
gk, frtna, deniz, verimlilik ve lm gibi kinattaki en kudretli glere ibadet eder-
lerdi. Bu insanlarn ina ettikleri heykeller, kiliselerdeki ikonlara benziyordu. Hey-
keller tanr veya tanray tasvir ediyor, ibadet eden kiiye tanrnn mevcudiyetini
hatrlatyor, insanlarn tanrya duyduklar saygy gsteriyordu. Ancak bir Babil met-
ninin de iaret ettii gibi, heykeller tanr deildi. srail lkesi haline gelecek olan bu
blgede pagan ba tanrs Eldi. El erkek patriyarkal ve hkmeden bir tanryd. Bl-
genin dier byk tanrs byk tanrs olan Haddudan (Baal, frtna oulu,
bealim) farkl olarak El, doadaki herhangi bir gle zdeletirilmemiti. El, tanr-
lar divannn banda bulunur ve bu divann kararlarn aklard.
15

Ruhbanlk konusuyla ilgili olarak, Kitab- Mukaddes dndaki, kaynaklarda
fazla bilgi bulmak zordur. brn kltr, monariden nce yerleik kent kltr de-
ildi. Yar gebe kavimlerin tersine Smer, Babil, Asur ve Msr dini kurumlarnn
hepsi de yksek organizeli, karmak ruhbanlk ve klt gruplarna sahip cemiyetler
olup, ehir medeniyetleri yoluyla aktarlagelmitir.

15
Richard Elliot Friedman, Kitab Mukaddesi Kim Yazd?, stabul 2005, 45-48.
5
Msr dininin, ruhban snfyla beraber, sonraki dnemlerde srail zerinde ne
gibi etki braktn tespit kolay deildir. Hatta semitik kken arandnda (ruhban
snf iin) bunun bulunmas da olduka zor olacaktr. Hititlerde ruhbanlarn snflar
halinde organize olduu bilinse de ilevleri konusunda fazla bilgi bulunmamaktadr.
Gnmze ulaan Hitit kaynaklar resmi dokmanlar olduu iin bu dokmanlarda
Hitit kral bir barhip ve bir tr devlet kltnn ba olarak grnr.
16
Ancak bu
ehir medeniyetlerinin erken dnem srail dini zerindeki etkisi ok net deildir.
M.. ikinci bin yla ait dokmanlar, proto Arm rklarn yani, Suriye Arap
llerinde yaayan sraillilerin atalarnn, sosyal hayatlar hakknda bize zengin bilgi-
ler aktarmaktadrlar.
17

Kabile ruhbanlarn kkenini bulmak konusunda zellikle, Mari kavminden ge-
len dokmanlardan ok az bilgi edinebiliriz. Mari halk Mezopotamya kkenli bir
kavim olarak, krallara ve ruhbanlara sahipti. nceleri gebe olan Mari halk zaman-
la yerleik hayata gemelerine ramen kendi gebe komularyla temaslar yok de-
necek kadar azd.
18

Gebe toplumlarla ilgili bilgiler iin slm ve Hristiyanlk ncesi Arabistana
ynelmek gerekir. Gney Arabistann gelimi krallklar bu konuda rnek tekil
etmez. Gney Arabistan din adaml zerindeki yabanc etki, bu blge kitabelerin-
deki fkl adyla bilinen din adamlar kadrosunda grlebilir.
19
Bu fkl Akkad apkallu ile
ayn kkten gelmektedir ve onun hem Akkad hem de Gney Arabistan epigrafisinde-
ki varl, apkallunun kendisinin Smer kkenli olduundan, ortak semitik bir kken-
le aklanamaz.
20
Arab kkenli malzemelerin Ahd-i Atiki aydnlatmak zere kulla-
nlmas ok nemlidir. nk Arap edebi kaynaklar Ahd-i Atik metinlerinden ok
daha sonraki dneme aittir ve gebe halk konusunda nemli bilgiler barndrmakta-

16

M. Eliade-P. Couliano Ioan, Dinler Tarihi Szl, trc. Ali Erba, stanbul 1997, 168.
17

Bkz. A. Parrot and G. Dossin, Archives royales de Mari, Transcriptions et traductions, Paris
1950.
18

Bkz. G. Mendelhall, Mari, The Biblical Archaelogist 11 1948 2-19 M. Noth, Die
Ursprnge des alten Israel im Lichte neuer Quellen, passim; J. C. L. Gibson, Light from
Mari on the Patriarchs Journal of Semitic Studies (7) 1962 44-62.
19 Bkz. Rpertoire dpigraphie smitigue (Paris 1900), V, no. 2689.
20

Bkz. W. Von Soden, Akkadisches Handvterbuch, Wiesbaden, 1959; A. Jaussen ve R.
Savignag, Mission archeologigue en Arabie, II Paris, 1914; A. Grohman, Arabien Handbuch
der Altertumsvissenschaftt, III, I iii, 3, iv, Munich, 1963, 87.
6
drlar. En nemli Arap kayna, bnl-Kelbnin Kitbl-Esnm adl eseridir
21
. Bu J.
Wellhausenin
22
en ok kulland kaynaktr.
23

Gene de slm ncesi Arap gebelerinin medeniyeti ile Ahd-i Atikte anlatlan
gebe ve yar gebe tablolar birbirine olduka benzerler. Biz, sadece dikey haliyle
bir ailenin, klann veya oklu bir kabile konfederasyonundaki ncl atalarn sosyal
yaplarna bakmak zorundayz.
24
Ayrca kohenlerin dnda kalan kabilenin veya aile-
lerin bakanlarnca kesilen kurbanlar
25
veya Ahid Sand gibi tanabilir mabedler
26
;
hatta gebe veya yerleik kavimlere ait adet ve greneklerin oynad rolleri anlatan
sahneler; ister Araplar arasnda, isterse srailliler arasnda olsun nemlidir. Yine zel
baz tapnaklar,
27
yin iin kutsal bir mekanda toplanma, kabile tarihinin anlatm,
ritel kurallar ve ahid yenilemeleri de ruhbanlk snfn anlamak iin nemlidir.
28

Btn bunlar Araplarla Yahudiler arasndaki benzerliklerdir.
Bilhassa brnlerin Kenan feth ettikleri srada, Fenike medeniyetinden kalma
eserler, burada yaayan insanlarn kalntlar da nemlidir. Fenike sahilindeki din
mitler ve panteon hakknda bir ok bilgiye sahip olsak da
29
onlarn ruhban snflar ve

21 Putlar Kitab adyla, Beyza Dngen tarafndan Trkeye evrilmitir. Ankara 1968.
22 Julius Wellhaussen (1844-1918), nl Alman oryantalist ve Kitab- Mukaddes tenkitisidir.
Wellhaussen, zellikle Ahd-i Atik zerine yapt kritik almalaryla dikkatleri ekti. O, Ya-
hudiliin bir kabile dini eklinde baladn, sonra peygamberler dnemi vastasyla bir hukuk
dini ekline dntn ifade etti. Bkz. inasi Gndz, Din ve nan Szl, Ankara 1998,
387.
23

Bkz. J. Wellhausen, Reste arabischen Heidentums 2. bask Berlin 1894; W. R. Smith, Lectures
on the Religion of the Semites, London 1894; M. J. Lagrange, Etudes sur les religions
semitigues, 2. bask, Paris 1905.
24

Kr. W. R. Smith, Kinship and Marrriage in Early Arabia, London 1903, 1-72; T. Ashekenazi,
La tribe arabe: ses lments, Anthropos 41-44 (1946-1949) 657-72.
25

Kr. J. Wellhausen, Reste arabischen Heidemtus, 115, 119; bnl Kelb, Putlar Kitab, 10, 29,
35; Bkz. Tekvin, 22:13; 31:54;46:1; Yua 1:5; 42:8.
26

Bkz. J. Morgerstern, The Ark, the Ephod, and the Tent of Meeting, Cincinnati, 1945=HUCA
17 153-266; 18 1-52; Kr. H. Lammens, Le culte des btyles et les processions religieuses
chez les Arabes prislamites, Bulletin, 17 (1919), 39-41.
27

Bkz. Hakimler, 17. bb; A. Jamme, La religion sud-arabe prislamigue in M. Brillant, R.
Aigrain, Histoire des religions, IV, Paris 1956, 292, 294.
28

Bkz. Yeu, 18/1; 21/2; 22/9,12; Hakimler, 21:19 vd.; H. Lammens , Les sanctuaires
prislamites dans IArabie, Mlanges de IUniversit de St-Joseph 11 (1926) 55, 83, 99, 149.
29

Kr. M. Dahood, Ancient Semitic Deities in Syria and Paletsine, S. Moscati (ed.), Le antiche
divinita semitiche, Roma niversitesi, Studi Semitici, I; Roma 1958, 65-94; R. De Langhe,
Myth, Ritual, and Kingship in the Ras Shamra Tablets, S. H. Hooke (ed.), Myth, Ritual, and
Kingship, 2. bas. Oxford 1958, 122-48.
7
din pratikleriyle ilgili somut bilgiye sahip deiliz. Bu konudaki ana dayanamz
genelde arkeolojidir. Ancak konuyla ilgili daha fazla edebi ve epigrafik malzemeye
ihtiya vardr. Bunlar olmadan rhiplik ve grevleri konusunda bir eyler sylemek
zordur. Bu kiilerin brnlere ait dini fikir, kavram ve pratiklerine ne gibi etkileri
olduu konusunda nemli bilgilere sahip olmamz gerekir. nk Fenikeliler, Atalar
dnemi ve erken demir andaki ruhbanlkla ilgili bilgilere sahiptirler. Rene
Dussaud, srail ibadetinin Msdan asrlarca nce; zellikle srail ve Fenikeliler
Kenanda bir arada yaarlarken meydana geldiine inanmaktadr.
30
Ancak Fenikelile-
rin uygulamalarndan dn alnanlar, atalar dnemindeki glerle baladysa da
gerek dn almalar ve tesirler zellikle ilk dnem demir anda sraillilerin Ke-
nan topraklarn igal etmeleriyle olmutur. Bu zellikle kltle ilgili kiiler veya e-
yalar yoluyla gereklemitir. Ahd-i Atikin sunduu haliyle, atalar dneminde ruh-
ban snfn olmasa da, semitik gebelerin etkisi gz nne alndnda Fenike ve
Kenan etkisi daha ok ruhbanln gelitii Hakimler dnemindeki Yahveci bran-
lerde grlr.
31

C. ERKEN DNEM SRAL RUHBAN SINIFININ MAHYET
Yahudilerin tarih sahnesine kt ilk dnem, Atalar Dnemi (M.. 2000-
1300) olarak adlandrlr. srailin byk atas brahim, olu shak ve torunu Ya-
kuptur. Tarihilerin ou bu dnemin, M.. 1900lerde baladn kabul eder.
32

Peygamberlik Dnemi olarak da adlandrlan bu dnem, Yahudiliin birinci devre-
sini oluturur.
33

srailoullarnn kohenlii tarif edilirken, baz aratrclar kurban merkeze
oturturlar. Ancak bunun pek de doru olmad anlalmaktadr. Zira k 24/5de
Ms kurban kesme iini ruhban olmayan gen adamlara tevdi etmiti. Fakat

30

Bkz. R. Dussaud, Les origines cananennes du sacrifice isralite , 2. bask; Paris 1941.
31

Bkz. J. Gray, Cultic Affinities between Israel and Ras Shamra, ZAW 62 (1950) 207-20.
32 Hikmet Tanyu, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, stanbul 1979, I, 27.
33 Bkz. Moshe Sevilla-Sharon, srail Ulusunun Tarihi, Yerualayim 1981, 1-2.
8
Levililerin sonraki metinlerinde, sunma iini yapan bir gruptan bahsedilmektedir.
34

Burada sradan insanlarn da kurban sunduklar grlmektedir. Ayrca ilk dnem
itibariyle, tekilatlanm bir din adam snfndan ve onlarn kurban takdim etme gibi
temel grevlerinden bahsetmek mmkn gzkmemektedir.
35

Baudissin, Ahd-i Atik kohenini basite, sunak banda Tanrya hizmet eden
kii
36
olarak tanmlar. Smith ve Bertholete gre ise, kohen btn vazifesi toplumun
yararna belli kamu ritelleri icr eden bir mabed grevlisi olup, zellikle Tanrya
ynelik kurbanlarn takdiminin memurudur.
37

brn ruhban snfna iaret eden her iki tanm da en gelimi dneminden,
Hristiyan hiyerarik rhipliine kadarki dnemi kapsamaktadr. Asur-Babil Sangsu
hakknda Smith ve Bertholetin tanm, zellikle de bu kral btn halknn Tanr kar-
sndaki temsilcisi olarak riteller icra edip, kurbanlar sunduunda, daha ak bir
ekilde grnen muayyen bir din adaml anlayn karlayabilir.
38
Ancak her ikisi
de, ilk dnem iin yeterli bir tanm deildir.
39

brn kohenlerinin kurban ileri; bilhassa monari dnemlerinde daha belirgin
olmak zere geliip byyerek monarinin balangcndan, ibadetin kurumsallama-
sna kadar varln korumutur. Habil ile Kabil,
40
Nuh,
41
brahim
42
ve Yakup
43
ruhban
deillerdi ama kurbanlar sunmulard. Hakimler dneminde ise Gideon,
44
Manoah,
45

Elkana
46
ve Samuelin babas ayn ekilde kurban takdimesi yapmlard.
47
Ms ise,

34

Bkz. Levililer, 4/24.
35

Aelred Cody, A History of Old Testament Priesthood, 12.
36

Baudissin, Geschicte, 269.
37

W. R. Smith ve A. Bertholet, Priest, Encyclopaedia Biblica, II, London 1902, 3838.
38

Kr. R. Labat, Le caractre religieux de la royaut assyro-bbylonienne (Etudes
dAssyriologie, II; Paris 1939), 131-218; A. Falkensten, La cit-temple sumrienne, Cahiers
dhistorie mondiale 1 (1954) 784-814.
39

Bkz. W. R. Smith ve A. Bertholet, Priest, 3838.
40

Bkz. Tekvin, 4/3 vd.
41

Bkz. Tekvin, 8/20.
42

Bkz. Tekvin, 22/13.
43

Bkz. Tekvin, 31/54; 46/1.
44 Bkz. Hakimler, 6/25.
45 Bkz. Hakimler, 13/16-23.
46 Bkz. I. Tarihler, 6/7-13; 6/18-23.
47 Bkz I. Samuel, 1/3,4,21; 2/19.
9
kurban kesme iini ruhban olmayan gen adamlara tevdi etmiti.
48
Levililerin sonraki
metinlerinde ise, sunma iini yapan reislerden
49
veya halktan birileri
50
tarafndan su-
nulan kurbanlardan bahsedilmekteydi. Halbuki kohenler, onlara sadece kurbann baz
aamalarnda grev vermilerdi.
k 12/21-27e gre ev sahibi, ktan ok sonra bile, Fsh kuzusu kurban
eder.
51
. Kurbann Kuds ruhbanlarnn en nemli ii olduu bir dnemde yazan biri
olarak Philo, btn Yahudi ev sahiplerinin nderlerini bu szkonusu gerekeyle
kohen olarak tavsif eder.
52
Eer Hezekiel 44/6-10 snnetsiz yabanclarn Mabed iin-
de hizmet etmesini knyorsa bunun sebebi Yeu 9/27de ifade edildii zere uzun
zamandan beri bu hizmette bulunuyor olmalarndan dolaydr. te yandan, srail Di-
ninin daha gelimi olduu dnemlerinde kehanet danmanlar eklindeki nceki
ilevlerinin geniletilmi ya da arlatrlm hali olan kohenler, Tr tatbikat al-
malarna da sahiptiler.
53
srail ruhbanlarnn tanm, kurbana dayal olarak yaplrsa,
bu kesinlikle yeterli deildir. stelik ilk dnem iin dnldnde, ayn zamanda
yanltc ve yanl yola gtrcdr. Zira Atalar kurbanlarn bizzat kendileri kesmi-
lerdir. Onlarn sunduu kurbanlar, olduka basittir. Bu takdimeler daha ziyade ahs
ibadetlere bir vasta olmas dncesiyle, Tanrya sunulan ferd saygnn bir ifadesi-
dir. Tanrnn huzurunda kendilerini sunmay arzu ettiklerinde sahip olduklar hu
duygularn bu ekilde ortaya koymulardr.
54

Baudissinin yapt daha geni tanmda kurbanla ilgisi olmayan; sz gelii su-
nakta tts yakmak gibi ruhban grevlerini de buna dahil eder.
55
I. Samuel 2/28
paragrafndada, sunaa gidip buhur veya kurban yakmak (qtoret), ttslemek veya
efod tamak zere seilen kiilerden bahsedilir. Ancak kutsal kuralar yani urim ve
tummin adl kutsal ubuklar ihtiva etmekte olan efod, kehanet ilerinde kohenler
tarafndan kullanlmaktayd ve kesinlikle sunaa veya Mabede hasredilmi bir ilem

48 Bkz. k, 24/5.
49 Bkz. Levililer, 4/24.
50 Bkz. Levililer, 1/5; 3/2, 8, 13; 4/28, 33.
51 Bkz. k, 12/21-27.
52 Philo, De vita Mosis ii (iii). 224 in Aelred Cody, A History of Old Testament Priesthood, 12;
Kr. Hezekiel, 44/11, II. Tarihler, 29/22 vd.
53 Bkz. J. Begrich, Die priesterliche Tora, Verden und Vesen des Alten Testaments, BZAW,
LXVI; Berlin 1936, 63-88; Begrich, Gesammelte Studien, 232-60.
54 H. H. Rowley, Worship in Ancient Israel: Its Forms and Meaning, Philadelphia 1967, 24.
55

Bkz. Saylar, 17/5; I. Tarihler, 23/13.
10
deildi.
56
Mesel Ahiya, efod giyerek, Tanryla mzkere yaptnda, Saulun asker-
lerinin toprandayd.
57
Yine I. Samuel 28/6, 30/7de geen mzkerelerde de ayn
durum sz konusudur. Baudissin, kendi tanmnn ilk dnem ruhban snfn tam kar-
layamadn ve yetersiz olduunu kabul etmektedir
58
. Ancak Onun tanm ok
daha sonraki dnemler iin geerlidir.
Ahd-i Atikte monari ncesinde kohenler, genelde ncelikli olarak bir mabed
etrafnda toplanrlar; kehanet danman olarak grnrlerdi. Mabed veya Ahid San-
d tandnda
59
, Tapna veya Sand koruma grevi kohenlere verilirdi
60
. Ahid
Sand, Filistlerden geri alnnca Kiryat-yearime getirildi ve Abinadapn olu
Eleazar takdis edilerek onun muhafz seildi
61
. Ne hkimler dneminde
62
ne de S-
leyman devrinde
63
hayata geirilemeyen ibdetin merkezletirilmesi; bir tek
mabed kural, Monari dneminde Yoiya tarafndan uygulanmtr.
64
Yoiyann
din reform program sonucu btn dier mabedler yklm ibadet Kudsteki
Mabedte merkezlemitir.
65
Dolaysyla Monari dnemindeki ruhbanlarn tarihi,
genelde Kudsteki Mabed etrafndaki rakip mahalli mabedlerin ve artan merkezi-
yetiliin tarihidir.
Btn bu tespitler, balangta Yahudi din adam snfnn bulunmadn, daha
sonralar toplumun sosyal organizasyonun gelimesine bal olarak ortaya ktn
gstermektedir. Bu balamda, sonraki dnemlerde toplumun baz yelerine,
mabedleri gzetmek ve karmak bir hale gelen ayinleri gerekletirmek gibi zel
grevler verilmitir.
66

srailoullar tarihinde ruhbanlk balangta belirli bir kesimin tekelinde bu-
lunmuyor; aksine herkese ak bir konum olarak grlyordu. Ancak sonraki dnem-
lerde Levililerin ibadetle ilgili imtiyazlar gittike nem kazanm, zellikle srgn-

56

Bkz. Roland de Vaux, a.g.e., 349-50.
57

I. Samuel, 14/18 vd., 36-42.
58

Baudissin, Geschichte, 270, Kr. 58, 186, 205.
59

Bkz. Saylar, 1/53; 3/23, 28, 32, 35, 38.
60

Bkz. Saylar, 4/58; Yeu, 3/3,14; 4/10 vd.; 8/10.
61

Bkz. I. Samuel, 7/1.
62 Bkz. Hakimler, 6/28; 13/26.
63 Bkz. I. Krallar, 3/4.
64 Bkz. II. Krallar, 23/4-20.
65 Bkz. II. Krallar, 12; 14/22-29; 15/19-23; 16; 17/8-13; 18/1-8-13; 18/1-8; 26/12-15.
66

Roland de Vaux, a.g.e., 345.
11
den (M.. 586-538) sonra Levililer hakimiyetlerini iyice artrmlard. Bakohen
baz dnemlerde sivil olduu kadar manevi bir bakan zellii de tamtr.
67

Srgn sonrasnda srailoullarnn kendisini onarmasnda kohen, olduka
nemli bir Mabed grevlisi haline gelmitir. Ancak geen zaman zarfnda ruhban
kavram, eski sadeliini kaybetmi ve karmak bir hale gelmitir. Eski kehanet da-
nmanlndan bu dnemde geriye sadece urim ve tumim yani bakohenin gslk
plakalar gibi maddi malzemeler kalmtr. Levili olmak ecere balamnda bir kabile
anlamn korumakla beraber ruhbanlar ve fonksiyonel balamda, kohenlerden ayr
olarak Mabed idarecilerini de kapsamtr.
68

D. SRALN KOMULARINDAK BENZER RUHBANLIK KLTLER
1. Kuzey Arabistanda Kahana ve Sadana Kavramlar
Greke mantis, Latince vates kelimelerinin Arapa karl olan khinin
menei tartmaldr. Kelimenin ayakta durmak anlamnda kvn kknden, eil-
mek anlamndaki Akkada kanudan, veya bolluk mnasna gelen Srynce
kahnenden ya da bir mbedin tesisi anlamndaki k(v)n den geldii ileri srl-
mektedir.
69

slm ncesi, cahiliye devrinde bakclara yahut gipden haber veren kimselere
khin denilirdi. Bu isim, brnce kohen, rmice kahen veya kahnaya teka-
bl etmekle berber, khin bunlarn Arapa bir ekli olmayp, dorudan eski Arap-
adan gelmedir.
70
Zira yahudilerin koheni veya kaheni, mhiyet itibri ile, Arapa
khin (_1)den tamamyle farkldr; birincisi, byk bir ihtimalle nce gipten
haber veren bir ahs iken sonradan, kehnetlerde bulunan, bilhassa kurban kesen ve
Toray tedris eden bir kimse olarak grnmektedir. Hlbuki ikincinin bir din adam
olduuna
71
ve bu tr vazifeler ifa ettiine dair elde hibir delil yoktur. Bu kiinin ib-

67

Joachim Wach, Din Sosyolojisi, trc. nver Gnay, stanbul, FAV yay., 1995, 465.
68

Aelred Cody, a.g.e., 191.
69 . F. Harman, Khin, DA, XXIV, 170; J. Auneneau, Sacerdoce, DBS, X, 1197; R. Abba,
Priests and Levites, IDB, IV, 877.
70

Bkz. Nldeke, Neue Beitrage zur semitischen Sprachvissenschaft, 36, n. 6.
71

Wellhausen, a.g.e., 134.
12
det ve ibdet yerlerine sabit balar ile bal olmayp, vazifesinin fsnda tammen
serbest olduu anlalmaktadr.
72

Kahinlikle ilikisi olan bir dier kavramda arefettir. Kehanet ve arefet kelime-
leri, aslnda ayn anlama gelen szcklerdir. Ancak, baz aratrmaclar, kehanetin,
gemiteki olaylara, arafetin gelecekteki olaylara ait bilgi verme anlamnda olduu-
nu belirtir. Hangi anlama gelirlerse gelsin bu terimlerin mterek anlam, gaipten
haber vermedir. Cahiliye anda Araplar, khinlerin her eyi yapabildiklerine
inandklarndan her ite onlara bavururlard. Aralarnda kan anlamazlklarda on-
larn araclna bavurur ve verecekleri kararlara nem verirler, hasta olduklarnda
t ve nerilerine uyarlard. Ayrca iinden kamadklar konularda onlarn gr-
lerini sorar, ryalarn onlara tabir ettirir, istikbali onlardan renmek isterdi.
73

Haz (oulu huzt yahut hza ve hzn, diil hziya, oulu havz) kelimesi,
kohen ile hemen hemen, ayn manya gelmektedir. Bu kelime, ounlukla brnce
hozya () tekabl etmekle beraber, Arapa meneden geldiinde phe yoktur.
Dier taraftan, yukarda da sylediimiz gibi, tabiatst bilgisini derni bir ilhma
borlu olan kohenle, bunu hric ve teknik vsta ya da kiisel tecrbe ile elde eden
bycy birbirinden ayrt etmek gerekir. Falc (rif,zcir), ayak izlerini bulan (kif,
hzir, hazr), yerin altndaki su kaynaklarn kefeden (arrf, muarrih, mneccim),
el falna bakan (en-Nzir fi esrril-keff), remilci (htt), akl talar ile fal aan (ez-
zerib yahut et-trik bil-ha), sihirbaz (rki yahut shir) vb. kiilere bazen khin de
denilmekte ise de, bu yanltr. Wellhausenin
74
aksine, khinin, yahudilerdeki kohen
gibi, ayn zamanda kehnetlerde bulunan kimse olmad zellikle belirtilmesi gere-
kir. nk, Arap khinin, oklar ile yaplan kehnet (istisgm) ile alkas bulunduu-
na dair bir kayda rastlanmamaktadr.
Ahd-i Atikte, khin terimi, hem brn kohenler hem de pagan rhipler iin
bolca kullanlmaktadr.
75
Ama kuzey ve orta Arabistanda gebe kavimler iin kul-

72

A. Fischer, Khin, A, VI, 71.
73 Neet aatay, Balangtan Abbasilere Kadar slm Tarihi, Ankara 1993, 118.
74

Wellhausen, Reste arabischen Heidentums (2. tab), 134.
75

Kemrim () kelimesi II. Kralar, 23/5; Hoea, 10/5; Zekerya, 1/4'de daima oul ve
putperest rahipler iin kullanlmtr. W. F. Albright, From the Stone Age to Christianith, 2.
13
lanlan khin kavram tam olarak srail kohen kavramn karlamaz. Hatta bu kelime,
baz ynleriyle ilk dnem brn peygamberlerini daha ok temsil eder.
76
Bu yzden
Arapadaki khin terimi, kohenle ayn anlamdadr demek yanl olur. brnce
kohenin Arapadaki khinle alkas vardr. Fakat Araplar baz sebepler ile khinin
dier grevlerini daha n plna karm, neticede Arapada bu kavram gelecekten
haber veren mnasnda kullanlr olmutur.
77

Arapada khin temelde bir tr gelecei haber veren mneccim
78
gibi bir an-
lama gelir. Genelde bu ii yapan birisi kendi kabilesinde yksek bir prestij kazanmak
iin by yapmaktayd. O sadece bir mneccim deil, ayn zamanda bir tr kabilenin
efendisi (seyyid---~)
79
veya hikmet sahibi adam (hakm ;--= )
80
idi. Sadn (Q-~ ) bir
tr mabede devam eden kiiydi.
81
Hem kahana hem de sadana seyyar mabedle ilgile-
niyorlar
82
ve sava seferlerine elik ediyorlard.
83
Kohen, bir kurban kesici deildi.
Benzer ekilde sadin de sradan kurbanlar iin grevli deildir.
84
slm ncesi Kuzey
Arabistanda byk bedevi topluluklarnda, sadn tarafndan icra olunan kurban t-
renlerine rastlanmaktadr. Sadinler kurban keserken dier insanlar ayakta bekleyerek
(vukuf), kurbann kesilme ilemini izlerdi.
85


bask; Garden City 1957, 234, n. 46da bat semitik komr ve Akkada kumru kelimesine ha-
dm rahip gibi zel bir anlam ileri srmtr. A. Vincent, La religion des Judo-aramens
dElphantine, Paris 1937, 456 vd. da khnnin yahvist metinle ilgili, kmrnin ise putperest ra-
hip iin kullanldn; Ahd-i Atikteki kemrim kelimesinin hadm anlamna gelemeyeceini
ileri srmtr. Kr. F. Rosenthal, Die aramaistische Forschung seit Th. Ndlekes
Verffentlichungen, Leiden 1939, 21 vd.
76

J. Pedersen, The Role Played by Inspired Persons among the Israelites and the Arabs,
Studies in Old Testament Prophecy T. H. Robinson, Edinburg 1950, 127-42.
77 Bu nedenle tezimizde Yahudi din adamlar iin kohen tbirini kullandk. Ayrca Hristiyanl
artrd iin de Yahudi Din adamlar iin rhip kelimesini kullanmamay tercih ettik.
78

A. Fischer, Kahin, A, VI, stanbul 1968, 71; Wellhausen, Reste arabischen Heidentums,
134-38; Lammens, LArabie occidentale avant lHgire, 106.
79

Lammens, LArabie occidentale, 103, 106-09, 151, 158; Fischer, 665.
80

Lammens, a.g.e., 109, 135, 158.
81

Smith, Lectures on the Religion of the Semites, 112, 145; Wellhausen, 130; W. R. Smith ve A.
Bertholet, Priest,, 3841; TH. Ndleke, Arabs (Ancient), Hastngs Encyclopaedia of
Religion and Ethics, I, Edinburg 1908, 667; Hakimler, 17/5, 9/4; I. Samuel, 3/3, 21/10.
82

Lammens, a.g.e., 141.
83

Lammens, a.g.e ., 106-08.
84

Wellhausen, 130; Lagrange, tudes sur les religions smitigues, 217; Fischer, 665; Lammens,
107; J. Henninger, La religion bdouine prislamigue, 137.
85

Kr. Lammens, Les sanctuaires prislamites dans IArabie occidentale, Mlangs de
IUniversit de St. Joseps 11 (1926), 83.
14
Ayrca, Arap khinlerinin, brn kohenlerinin urim ve tummimine benzeyen
kuralar bulunur ve bununla evet veya hayr eklinde kura oklar ekerlerdi. Bu
uygulamaya istisgm
86
denirdi. ki davac, bir khini hakem olarak kabul ettiklerinde
khin, kura oklar ekmek suretiyle onlarn aralarnda hkm verirdi. Fail-i mehul
hrszlk olaynda olduu gibi, kararszlk iin de istisgm uygulard. Fischere gre,
bu, kesinlikle bir khin ii olarak anlalmamaldr.
87
Ancak khinler, anlalmas g
baz kehnetleri terennm ederlerdi.
88
Theodor Nldeke, fal oklarnn sradan kiiler
tarafndan kullanmayan kutsal objeler olduunu ileri srer.
89
Ancak biz bugn sra-
dan insanlarn da ruhbanlar olmadan istisgm ii yaptklarna dair baz kaytlara sahi-
biz.
90
Sadn (Q-~) ile khin (_1) arasndaki temel fark ok aktr. Sadn
tapnakta grevli, khin ise gelecekten haber veren kiidir. Dolaysyla brnlerdeki
kohenlerin karl khin deil, belki sadn olabilir.
91
Bizim elimizde tapnak iinde
kehanet danmanlnda bulunan sadnlere ait ak kaytlar bulunmaktadr.
92

Arapa khin (_1) kelimesinin, kohene denk grlmesi, brn ruhban sn-
fnn eski devirlerde tpk Arap khinine benzeyebilecei teorilerini gndeme getir-
mi olabilir. Saylar 22/4-9a gre Ms, tpk Arap khin gibi bir salk bahedici-
dir.
93
Arapa khin kavram kesinlikle srail kohen ile ayn deildir.
94
Hollandal
Keunen, meslekta Land izleyerek, brn koheninin birincil grevinin kehnet
mzkeresinde bulunmak olduunu iddia eder ve kendisini hakl gstermek iin de
kohen kelimesinin lgat anlamna bavurur.
95
Zeydan ise, kehnetin, astroloji (yldz

86

Bkz. Wellhausen, a.g.e., 130-38. stiksm, puttan karar rica etmektir. brnice kesem ise, oklar-
la karar aramak, fal bakmak anlamndadr.
87

Fischer, 666.
88

Bkz. bnl-Kelbi, 46; Wellhausen, 130-132; Pedersen, The Role Played by Inspired
Persons, 135; G. Ryckmans, Les religions arabes prislamigues (Bibliothgue du Muson,
XXVI; Louvain 1951, 9-11.
89

Nldeke, Arabs (Ancient), 671.
90

bnl-Kelbi, 30, 40, 41.
91

Pedersen, 132-35.
92

Bkz. bnl-Kelbi, 36; Wellhaussen, sdini papaz, din adam diye eviriyor. (s. 29) Fakat Bey-
za Dngene gre, sdini beki, bakc diye evirmek daha uygundur, nk Arap putu-
luu bir papaz snf tanmaz. Bkz. Putlar Kitab, 69, n.116.
93

Saylar, 22/4-9.
94

bn Hiam, Sretn-Nebeviyye, Beyrut 1992, 284.
95

A. Kuenen, De godssdienst van Israel, Haarlem 1869-70, I, 101; Land, Theologischrift 2
(1868) 171.
15
bilimi) ile birlikte Kaldelilerden geldiini belirterek Arapada khine hzi den-
diini, bu szcn ise Kaldelilerde grc ve bakc anlamnda olduunu, k-
hin szcnn ok daha sonra brnceden alndn ileri srmektedir.
96

Arapa khin (_1) kelimesi konusunda Bernhard Stade, daha da ileri giden
bir iddia ortaya atmtr. Ona gre brn kohenler aslnda vecd halinde gelecei
gren kiilerdi. Ancak bunlar zamanla vahiy alan mabed grevlileri haline dn-
mlerdi.
97
Byle bir iddiay Wellhausene atfedenler bulunursa da o, asla Arapa
kelimeyi kullanmam fakat brn kohenliini genel olarak gelecekten haber verme
erevesinde deerlendirmitir. Stadein de onunla benzer fikirleri paylat grlr.
Mesela Wellhausen, kohen derken, bazen Araplarn sadin, bazen de khin anlamn
kullanm olabilir. O, ayn zamanda ilk dnemde Arap khinlerin, hem gelecekten
haber veren bir tr falc hem de sadn, yani Mabed muhafz ve hcib (kap grevlisi)
olarak anlaldklar bir gelimeden bahseder.
98
Zaman iinde falclk ne knca
rhipler bu faaliyetten geri kaldlar. Bylece, sadn (_,:)ile hacp (,,>>)
makamlar birbirinden ayrlm oldu. Wellhausenin istisgam olayn, bu dnemde
khinlere atfedip atfetmedii meselesi mulak kalmtr. Ancak o, baz Arap
metinlerinde, brn kohenlerinin karlnda tek kii olarak sadni de bulduu
olmutur. Bylece byk Alman arkiyats Welhaussen, kohenin bir keresinde
sadin (Q-~) veya hcip (,,>>) manasna gelmesiyle, Kenan dillerindeki khin
teriminin gerekte falclkla uraan kii anlamna gelemeyeceini ileri srm
olmaktadr.
99

Arapa khin (_1) kelimesiyle ilgili filolojik sorunun, bran ruhban snf-
nnkiyle ilikilendirilmesi kesinlikle doru deildir. Arapa khin (_1) kelimesi
muhtemelen, kuzey bat Sami dillerinden Aramiceden tremitir.
100
Kuzey Arap
halklar, Kenanllarn khn grevini yreten vahiy grevlilerini gzlemledikleri srada,
brnler, bu kelimeyi oktan benimsemilerdi. brn kohenleri ile Arap khinlerini

96 Corci Zeydan, Medeniyet-i slmiye Tarihi, trc. Zeki Megamiz, III, 27 vd.
97

B. Stade, Geschichte des Volkes Israel, Berlin 1887-88, I, 471.
98

Wellhausen, Reste arabischen Heidentums, 134; Kr. Smith and Bertholet, 3840.
99

Wellhausen, 134; Kr. Albright, From the Stone Age to Christianity, 47, n.31.
100

T. Nldeke, Arabs (Ancient), Hastings Encyclopaedia of Religion and Ethics, ERE, I, 667;
Kr. Nldekes Neue Beitrge zur simitischen Sprachvissenschaft, Strassburg 1910, 36, n. 6;
Roland de Vaux, Lvites minens et levites isralites, in Lex tua Veritas, Festschrifete
Hubert Junker; Trier, 1961, 265-73.
16
mukayese ederken, nemli farkllklar ile ilk dnem brn kohenlerin kehanette
bulunma durumlar ortaya konulabilecektir.
101

2. Ugarit ve Fenike Literatrnde khnm Kavram
Kuzey Bat Semitik kaynakl olan brn Kohen () terimi, Ugarit ve Fenike
metinlerinde geen khn kavramyla asla elimez.
Ras Shamra (Res amra) blgesinde mulakln hl koruyan Ugarit metinle-
rinde,
102
rb khnm eklinde barhip manasna gelen bir kavram bulunmaktadr. Bu
kavram, o dnemlerde ruhban snfnn kurumsallatn gsterdii gibi onlarn fa
ettii baz grevlerinin bulunduunu da gsterir. Khnm snfnn yannda, kutsal
bir snf olan qdshm (kadiim) adnda bir grup daha vardr. Bunlar din grevler,
takdimeler, kurbanlar, arnmalar ve khinlik statsne bal hizmetler yapmaktay-
d.
103

Ugarit rhipler heyetinin ortak bir yaam srp srmedii konusunda
Gordonun alt en son klliyatn bir satrnda transliterasyon olarak, d. bd. dr.
khnm. eklinde bir ipucu bulunmaktadr. Metinde bu saha rhiplere tevdi edilmi
demektir.
104
Gordon, burada geen dr kelimesinin, Arapadaki dayr (,) yani
manastr kelimesiyle e anlaml olabileceini ileri srmektedir. zellikle Hristiyan
kaynaklarda, bu kelime manastr anlamna gelirken, ayn kelime Araplarda dr
(), ikametgh, ev ve oturacak yer anlam kazanmaktadr.
105
Bylece Ugarit
metinlerdeki dr kelimesi, belki fiil bir ikametgh anlamndan ziyade, sosyal bir
merkez, eitilmi bir snfn makam veya alan, rhipler topluluunun yeri anlamna

101

Aelred Cody, A History of Old Testament Priesthood, 18.
102 Ras Shamra Tabletleri, Suriyede Ugarit blgesinde bulunan ve muhtemelen M.. XIV. yya
ait olan hiyeroglif tabletler. eriinin Ahd-i Atike yakn benzerliiyle dikkatleri eken bu tab-
letler, eitli ritelleri ve mitolojik unsurlar ihtiva eder. inasi Gndz, Din ve nan Szl,
319.
103

M. Eliade-P. Couliano Ioan, Dinler Tarihi Szl, trc. Ali Erba, 196; C. H. Cordon, Ugaritic
Textbook, Analecta Orientalia, XXXVIII; Rome 1965, texts a and b; 63:1; 62:54; 63:1; 81:1;
82:1; 113:72; 115:9; 169:6;1026:6; 2019:6; 2020:4.
104

Gordon, Ugaritic Textbook, 387, n. 697.
105

Gordon, 8:57; 2090:17.
17
gelmektedir. Bu, eski Roma medeniyetindeki scholae terimini artrmakta;
zellikle de sonraki dnem Roma impatorluundaki haline benzemektedir.
106

Dier taraftan Ugarit khnm kelimesi ordu ile de balantldr. zellikle me-
sel Dvd ve Saul
107
dnemlerindeki efod tayan ibrni kohenlerle, yakn paralel-
likleri bulunur. Hatta palladyum tayan ve ordu adrlaryla birlikte tanan kutsal
Ahid Sandyla ilgilenen Eli oullar olayn da artrmaktadr.
108

Fenike ile Punik epigrafik malzemeleri, khnm snfnn ilahi bir gc yanstt-
na dair metinler sunmaktadr. Khnm aileleri burada kral olarak gzkmektedir.
Ancak bu metinler, onlarn zelliklerinden ve ilevlerinden ok az bahsetmektedir.
Burada tpk Ugarit metinlerde olduu gibi kurumsal ruhbanlarn banda bulunan bir
tr rb khnm snf mevcuttur.
109
Dier taraftan rhiplerin, mabedlerin korunmas ile
ilgili baz sorumluluklarndan bahseden metinler de vardr. Mesel bir rhip bir su-
nak ikme etmiken, dieri mabedi yeniden ina etmi ve onarmtr.
110
Roma devri
Neo Punik dnemden kalma yaztlara gre Tunusdaki Tinissut halk tapnak yapm
ve bunlar rhiplere sunulmutur.
111

Fenike ve Punik yaztlarndan kalma bir detayda, khnden ayr olarak, ikme
olunmu bir tr kurban kesiciler (zbh) makamndan bahsedilir.
112

Kenan dnyasna ait bu vb. malzemelerle, Ugarit ve Fenike kolonilerinden ge-
len eski malzemelerin, brn ruhbanlk anlayna k tutmaktan uzak olmas haki-

106

Gordon, Ugaritic Literature, Scripta Ponti Instituti Biblici , XCVIII; Rome 1949, 49; Kr. C.
Frank, Studien zur bbylonischen Religion, Strassburg 1911, 224-28.
107

Gordon, Ugaritic Literature, 125; C. Violleud, Un tat de solde provenant dUgarit (Ras-
Shamra), in Mmorial Lagrange (Paris, 1940), 39-40; E. Cassin, Tablettes indites de
Nuzi, RA 56 (1962) 65-71; Kr. A. F. Rainey, The Military Personnel Ugarit, JNES 24
(1965), 18.
108

II. Samuel, 11/11.
109

M. Lidzbarski, Ephemeris fr semitische Epigraphik (Giessen 1902-15), III. 283; Kr. H.
Donner ve V. Rllig, Kanaanaisch und Aramaische Inschriften, 59:2.
110

H. Donner ve V. Rllig, Kanaanaisch und Aramaische Inschriften, 32: 2 vd.; 72:B, (ngiliz-
ceye eviren F. Rosenthall in ANET, 505a.), Veisbaden, 1962-64.
111

Ephemeris, III, 58 in H. Donner ve V. Rllig, Kanaanaisch und Aramaische Inschriften, 137.
112

H. Donner ve V. Rllig, Kanaanaisch und Aramaische Inschriften 159: 5, 7. Burada (6fde de)
p sel kmr nyetmn tabiri bulunmaktadr. Buradaki p brnicedeki phye grmek tertibe
bakmak anlamnda benzemektedir.
18
katen ilgintir. Her halkrda buralardaki khnm adn tayan kiiler, brnlerdeki
kohanim () gibi mabedlerde grevli kiilerdir.
113
Bunlar tpk brn
mabedlerindeki kohenler gibi,
114
kltten gelen kurallara gre yaamaktaydlar ve
tpk Kuds kohenlerinde olduu gibi mabedlerin kollanmasndan sorumlu olup,
115

kurban kesenlerden farklydlar.
Sonu olarak Ugarit ve Fenike yerlekelerindeki khnm kurumu, ehirli bir me-
deniyetin rhipleriydi. Bunlarla bran kohanim () kurumu arasndaki ben-
zerlik, brnlerin, Filistine yerlemelerinden sonra, hatta srail monarisinin kurul-
masndan sonra daha da artt. Bu da Fenikelilerin, srail zerindeki gittike artan
kltrel tesirini gstermektedir.
3. Mezopotamyada Bir Klt Snf Olarak Brlar
Mezopotamyal din adam olan br, br-rhip olarak adlandrlmaktayd.
Bu sebeple baz aratrmaclar br ile kohen terimi arasnda paralellik kurup en
azndan kken itibariyle szn tam anlamnda kohenin din adam olduunu ileri sr-
mektedir.
116
Burada u sorulabilir: Br rhip olarak adlandrlabilir mi?
Br, Mezopotamya dini iindeki kltle ilgili kiilerden biri kabul edilebilir.
117

Ancak buradaki klt kiilik kohenin karl deildir. Biz burada teknik terimin ne
olduunu belirlemeliyiz. Mezopotamya klt kii ve ruhbanlyla brnun ilevleri
ayrdr. nk brnun, kehnetle herhangi bir ilikisi yoktur.
Dier taraftan Mezopotamyada sang terimi, Monari dnemindeki durumu
ve organizeli mabed ayinleri ynyle, ksmen olmak kaydyla kohen ile
irtibatlandrlabilir.
118
Mezopotamyadaki urigallo snf ise bir ynyle mabedlerin

113

A.g.e., 37: A:9; 69; 80:1; 159:5.
114

Tesniye, 18/1-5; I. Samuel, 2/ 12-17; II. Krallar, 12/5-17; 22/ 3-7; Hezekiel, 44/29; Amos, 4/4.
115

II. Krallar, 12/5-17; 22/3-7.
116

Bkz. J. Lindblom, Prophecy in Ancient Israel, Oxford 1962, 85; A. Guillaume, Prophtie et
divination chez les Smites, Paris 1950, 43; A. Haldar, Associations of Cult Prophets among
the Ancient Semites (Uppsala, 1945), 102.
117

Bkz. E. Dhorme, Les Religions de Bbylonie et dAssyrie ( Mana , I/2; Paris 1945), 198-214.
118

Frank, Studien zur Bbylonischen Religion, 5 vd; Dhorme, 201 vd.
19
korunmas konusunda ne kan bir isimlendirmedir.
119
Kohen terimi geimini mabet
sunaklarndan ve ibadet yneticiliinden temin eden sang ile, bir dier taraftan da
ibadet edenlerin liturjisinden sorumlu olan mabed bakcs ve korumacs urigallo
snfyla irtibatlandrlabilir.
Mezopotamya din adamlarnn en nemlisi br canl varlklarn cinslerini,
canl gibi organlarn davranlarn (karacier gibi) ve hatta yldzlarn hareketlerini
gzlemlemekle grevliydi.
120
Yine burada, Dagil issuri, kularn uuunu gzlemle-
yen,
121
Sailu ise rya tabirlerini yapan bir uzmand.
122
Br olan biri ayn zamanda
sang da olabilirdi.
123

Btn bunlar, brn kohenleri ile Mezopotamya br snf arasnda dorudan
bir iliki kurulmasnn mmkn olmadn ve ikisi arasndaki benzerlikler kurmann
br-rhip demek gibi yanl ynlendirmeden baka bir ey olmadn gstermek-
tedir. Yar gebe Suriye Arap l kltrnden brn kohenlerin, Smer alt yapsna
sahip Mezopotamya ehir kltr ve diniyle hibir ilgisi yoktur.
124

Yahudi eriat Torann, Akkad kltrndeki trtu ile yakndan ilikisi vardr
ve Tanrnn mutlak iradesini yanstr.
125
Kelime, brnceye Kenandan girmi ola-
bilir.
126

brn kohenler ile Mezopotamya br snf arasndaki en temel mterek, her
ikisinin de ilk dnem brn peygamberinin grevinden daha fazla istikrarl ve ku-
rumsal olmasdr. Ancak yine de brnun, ilk dnem brn karl, kohen
() deil, olsa olsa bir roe () ya da nevi () olabilir.
127


119

Frank, 21 vd.; Dhorme, 203 vd.
120

Bkz. Frank, Studien zur Bbylonischen Religion, 16, 29-33.
121

Bkz. Frank, 74.
122

Bkz. Frank, 16.
123

L. V. King, Bbylonian Boundary Stones and Memorial Tablets in the British Museum,
London 1912, No. 36, 9, 27, 29, 1956, 201, 18, 2, 16, 1921, 92, 3, 98.
124

Aelred Cody, a.g.e., 24.
125

Bkz. Begrich, Die priesterliche Toro, 64 vd., 69-72 (=Begrich, Gesammelte Stidien, 234 vd.,
238-42).
126

Bkz. J. A. Khudtzon, Die El-amarna Tafeln, Vorderasiatische Bibliothek, II; Leipzig 1908-15,
35:27,47-48.
127

Bkz. II. Samuel, 15/27; Lindblom, Prophecy in Ancient srael, 89.
20
4. Kohen ve Etimolojik Yaps
Kitab- Mukaddesin Trke tercmesinde khin eklinde tercme edilen ke-
limenin, brnce karl () kohendir. Kohen, din adam veya rhip manasn-
dadr. Ancak kelimenin Arapadaki khin kelimesiyle de alkas vardr. Kohen ke-
limesinin kkeni konusunda iki nemli gr bulunmaktadr:
1. Bu kelime, kvn kknden gelmitir. Gl, salam, sren ve ik-
me edilen demektir. Bu anlamlandrmada kohen, Tanr nnde sunakda salam ola-
rak duran manasndadr.
128

2. Akkada knu karl olarak kahnu kelimesinden treyen kelime bu
dilde Safel veya kklerinden treyip meyletmek ve snmak anlamna gelir.
Buradaki anlamyla bir kohen, Tanrya snan kii demektir.
129

Ancak bu iki neri de filolojik adan baz mahzurlar iermektedir. Skvn k-
k her zaman Baudissin ve Stadenin iddia ettii gibi ayakta durmak veya hizmet
etmek anlamna gelmez. Bu sebeple, eer khn ile kvn arasnda bir iliki bu-
lunmu olsayd, khn kk kvn kknden deil, tam tersi, kvn nin khn k-
knden gelmesi gerekirdi.
130
nk bat semitik konumalarnda anlamsz kkten
treyen ortadaki ikinci hnin bir grevi vardr. Buna karlk Albright, anlamsz bir
kkten tredii dnlen, aslnda ortasndaki nszn h olan bir kkten bir rnek
sesliyle birleerek trediini gsterir. Bu sebeple, v/h yerine, rnein ah/ ya da da
olabilir.
131
Haupta gre ise, ortadaki hnin sk sk ses birim olarak kaldrlmas ikin-
cil hatal olabilir. nk ikincil olan daha ok zt semboldr. Eer khn ve kvn arasn-
da bir balant olsayd, bu muhtemelen kvnden deil tersine khnden tremi khv
olacakt.
132
Yine Albright, gol kelimesinin, gavludan treyemeyeceini dn-
mektedir. nk Silioam (Silvan) yaztlarnda gvl eklinde deil, gl eklinde

128

Bkz. Baudissin, Geschichte, 269; Stade, Geschichte des Volkes Israel, I, 471; P. Haupt,
Hebrew kohen and gahal, JAOS 42 (1922), 322-375.
129

Lagrange, tudes sur les religions smitigues, 215, n. 5; . Dhorme, Prtres, devins et mages
dans Iancienne religion des Hbreux, RHR 108 (1933), 117 vd.
130

Von Sodens, Grundriss in Bibliotheca Orientalis 12 (1955), 105; M. Dahood, Ugaritic-Hebrev
Philology, Biblica et Orientalia, XVIII; Rome, 1965, 105.
131 VT Suppl 4 (1957) 256; BASOR, No. 163 (Ekim, 1961), 50 vd.
132 Bkz. P. Haupt, Hebrew kohen and gahal, JAOS 42 (1922), 322-375.
21
kaytldr. Bu Silioam (Silvan) yaztlarnn yansmasdr. Yahuda diyalektiinden
beri, ift nller daraltlamaz: yni gavludan gol her zaman gl eklinde deil, gvl
eklinde olur. Albrightn teorisinde brnce golun gavla dnmesi gibi ayn kk-
ten gelen adlarla ilgili formlar Arapada olmasna ramen, mesel nr (;-)
kelimesi oul hale dntnde, ortadaki nsz v harfi krlarak envr (;-)
eklinde okunur. Sryanice ayn kkten gelen nuhrda olduu gibi ortadaki nsz
h, Proto-Semitik dillerde grlr. Brockelmann, Akkada nru rneindeki or-
tadaki hyi ayn ekilde ele alr.
133

kinci nerinin izah da gtr; zira, Akkad kantndan haraketle kohen kelime-
sini kvn kknden geldii eklinde bir iddiada bulunmak olduka gtr. nk
ayn kkten deillerdir.
134
Akkada kahnudan knunun nasl trediini gs-
termek olduka zordur. Bu yzden bat semitik khnnin knu ile herhangi bir
balantsnn olmas olduka zordur. Akkadadaki orijinal h semitik dilin k-
ltme kipi (tasgr) ile ortaya kmtr.
135

Kanaatimizce, kohenin imkan dahilindeki bir baka etimolojik izah vardr. Bu
da Sryaniceden haraketle gelitirilebilir. Sryanicede kahhen (krm kkn-
den) fiili iki anlama sahiptir; birincisi rhip olmak veya rhip ilevi grmek ve
kahna, rhipten normal isim formatdr; ikincisi, khn kknde ise gelitir-
mek, kalkndrmak ve zenginletirmek demektir ve burada kahhnt yani bere-
ket ve refah iinde olmak bundan treyenkahhn kelimesi ise, zenginlik, bere-
ket manasna gelmektedir.
136

Sryanice ve dier Aramice lehelerinde din adamna zgn krm kelimesi
kullanldndan, kahhenin baskn anlam brniceden alnmtr. brniceden yapl-
d belirgin ekilde olan bu alnt, bu dilden Eski Ahidin yakn anlaml kohen ve

133 C. Brockelmann, Grundris der Vergleichenden Grammatik der semitischen Sprachen, Berlin
1908-13, I, 45.
134

Bkz. R. Dozy, Supplement aux dictionnaires arebes, II, Leiden 1881, 496.
135 Brockelmann, Grundris der Vergleichenden Grammatik, I, 127 ve 45r.; W. Von Soden,
Grundris der akkadischen Grammatik, Rome 1952, 98a-b.
136

Bu kanaatmz Wisemann u gryle desteklebiliriz. Wisemana gre hipotez biraz ayartc
gelmekle beraber filolojik adan mmkndr ve kantlanabilir. Bkz. D. J. Wiseman, The
Alalakh Tablets (Occasional Publications of the British Institute of Archaeology at Ankara, II ,
London 1953, 63.
22
baskn olarak kihen () kelimelerinin etkisiyle yaplmtr. Kanaatimizce eski
anlam, bu ikinci anlamdan gelmektedir. Yani kelime, semitik kohen kelimesi yann-
da, Sryanice kahhenden tremi de olabilir. Ugarit ve Fenike kkenleriyle khn
orjinalinde Srynice kahhenin ikinci anlamndan bamsz olarak alnt yaplm
ok eski kuzey-bat Semitik kknden gelme zenginlik, iyilik, bereket getiren kii
gibi bir anlam m tar?. Teyit etmek iin sahip olmamz gereken kantlara sahip ol-
masak ta (eski Aramicede) hipotez ok cazip ve dilbilim asndan mmkndr.
imdilik kelimenin anlamndan -epigrafik malzemelerin gelecekteki bululardan da-
ha fazla aklama umarak- tatmin olmalyz. nk, henz kullanmdadr. Btn
bunlardan kardmz sonuca gre kehanetlerle ilgili danma, ona aktiviteleri ol-
masna ve dier adamlar gibi onlarn kurban sunmasn yasaklyacak hibir ey ol-
mamasna ramen srailliler arasndaki en eski kohenler aslnda tapnakta szkonusu
ileri yapanlard. Kohenler khin, falc veya kurban kesen deillerdi. Kohenin bat
semitik kkeninden hakl yere emin olabiliriz ama Tanah dndaki bat semitik me-
tinler bu kltrel evrede bir rhibin doas hakknda ok az bilgi verir. brn din
adam kavram, yakn karl dilbiliminde kohen kkeni yerine sadn olarak Arap
kaynaklar tarafndan ok kullanlmtr. Msa ncesi dnemde bran hayat artlar
din adam iin sonraki anlamn nne gemitir. bran din adamlnn anlam
Yahvizmin teekkl yllarnda kuzey Arap ve Medyen etkisiyle balasa bile, balan-
gta bu kurumun yelerinin kohanim olarak adlandrlmas proplem olarak ortaya
kar. Eer branler Yahveci tapnak hizmetkarlarysa ki ylelerdi, din kardeleriyle
Kenana vardklarnda kohanim () olarak adlandrlmyorlard -ve byk olas-
lkla da deillerdi- Kenan topraklarndaki seleflerinden bir takm eyler renmek
iin geldiklerinde kendi makamlarna uygun olarak Kenan ismini aldlar.
137

Kohen, toplum veya onun lideri tarafndan, kurban veya mabedlerle balantl
ibadetleri idare etmek iin tayin edilen ahstr.
138
Ksaca, Tanr ile kul arasnda arac
olan ve gnlk ibadetleri yneten kutsal bir kiidir.
139


137
Aelred Cody, a.g.e., 29.
138

C. H. Toy, Introduction to History of Religions, Boston 1913, 512.
139

G. Fohrer, History of Isrealite Religion, trc. David F. Gren, London 1975, 212; Toy, a.g.e.,
513.
23
Kohenler, kkeni itibri ile, mnlara, rhip-tabp ve feti rhiplerine balanr-
lar; fakat eski Arap hikyelerinde, hadste ve daha ender olarak da, slmiyetten
nceki cahiliye iirlerinde rastladmz ekliyle, bunlar mnizmin en kaba ekille-
rini ok geri brakmlardr. Onlarn gip hakkndaki bilgileri, vecdden kaynaklanan
ilhma dayanyordu. Ayn zamanda geceleri, keif yolu ile kendilerine dier insanla-
ra mehul kalan gizli ve istikbale dair hdiseler malum olmakta idi.
140
Kohen, byc
ve amandaki vecd haline yabanc deildir. Tonga adalarndaki gibi, ter ve titreme-
ler iinde ve deiik bir sesle, ilahlarn szn, birinci ahs olarak nakleden ilham
alm khinler vardr. Fakat bu, genelde ibtid dinlere hastr. Rhipteki bu vecd ve
ilh gcn mevcudiyeti, deta donmu ve kristallemi haldedir, sabittir; belirli za-
man, mekn, davran ve szlere baldr. Halbuki byc ve peygamberde ise, ru-
hun kendilerini harekete geirdii, bir ihtiyacn kendisini hissettirdii yer ve zaman-
da, kendiliinden ortaya kmaktadr.
141

Kohenlik atama ile olmakta ve miras yoluyla devam etmektedir. srailde ruh-
ban snf, din gelenekleri koruyan ve insanlarn ulhiyetle irtibata gemesini sala-
yan bir kurumdu. Balangta bu, belli bir kastn (snf) deil, kable eflerinin gre-
viydi. Hkimler dneminde ise Levili olmak nem kazanmtr. srail tarihinde,
Yoiyann reformuna kadar, peygamberlik n plandadr. Belli bir dnemde, bu iki
kurum arasnda bir denge sz konusu ise de, II. Mabed dneminde, ruhban snf,
daha n plana gemitir. I. Samuel 2/28de kohenin grevi u ekilde belirtilmitir.
Mezbahma kmak, buhur yakmak, nmde efod giymek iin, kendime kohen ola-
rak, srailin btn sbtlarndan onu setim. Tesniye 33/8-10da verilen bilgiler,
M.. VIII. asrn ilk yarsna aittir ve kohene Senin hkmlerini Yakuba ve eriat-
n sraile retecekler grevini de yklemektedir. u halde kohenin, biri ibadet
dieri din eitimi olmak zere iki temel grevi vardr. Ruhban metnine gre, ibadetle
ilgili olanlar, Kohen-Levilinin ilk ve asli grevidir.

140

Mesud, Murcuz-zeheb, III, Mektebetl-Ticaretil Kbra 1964, 379, 394 vd.; Sprenger, Das
Leben und die Lehre des Mohammed (2. tab.), I, 176.
141

G. Van der Leeuw, La Religion dans son esence et ses manifestations, Paris 1970, 214.
24
brnicede kihen () fiili kohen gibi davranmak,
142
Rabbin kohenleri
gibi hizmet etmek
143
anlamndadr. Kohenlik anlamnda kehunnah ismi de var-
dr.
144
Ahd-i Atikin, Tanrnn (Yahve) kohenlerine atfettii tek isim kohendir. Ayn
kelime yabanc ilhlarn rhipleri iinde kullanlr.
145
Kohen kelimesi hem Ugarit
metinlerinde hem de Fenike ve Nabti dillerinde mevcuttur. Kohen anlamna gelen
bir dier isim kmr kknden tremitir. Kmr kknden gelen bir baka isim olan
kemar () ise M.. 2000 yllarnda Asurlarn Kapadokya kolonilerinde mevut-
tur. Yine eski Aramicede ve daha sonralar Srynicenin Palmira lehesinde de yer
almaktadr. brnce oulu kemarm ()dir. Ahd-i Atikte oul olarak
kez geer ve btl ilahlrn rhipleri iin kullanlr.
146

Khin kelimesi Bat Smlerinde bir cemaat adna kurban takdimi, ulhiyyet
nezdinde bu cemaati temsil, ulhiyyetin emirlerinin aklanmas ve niyetlerin nce-
den bilinmesi gibi grevler stlenen kiiyi ifde etmektedir. Dolasyla khin hem
kurban takdimi gibi mabedin muhafazas grevini hem de ulhiyetle cemaatin irtiba-
tn salama ve ulhiyetin planlarn anlayarak arzularn nceden bilme grevlerini
elinde bulundurmutur. Bu sebeple brnce kohen () kelimesi din adam
anlam tamaktadr.
147

Dier taraftan, yine Ahd-i Atikte din adamlarn ifade etmek zere Levi keli-
mesinin de sk sk kullanld grlmektedir. Bu terimin, ilk Ahd-i Atik nshalarn-
da din adamn ifade ettii ve Kuzey srail kltrne ait bir terim olduu anlalmak-
tadr.
148

Yahudilikte din adaml herkese ak ve herkesin yapmasna msaade edi-
len bir grev olarak kabul edilmemektedir. Bu kltrde kohen () kelimesinin

142
Bkz. k, 31/10.
143
Bkz.Levililer, 7/35; II. Tarihler, 11/14.
144
Bkz. k, 29/9.
145

Mesel Msr, Tekvin, 41/45; 47/22, Fenike II. Krallar, 10/19; 11/18; Filistin I. Samuel, 5/5;
6/2; Moab, Yeremya,48/7; Amman, Yeremya, 49/3.
146 II. Krallar, 23/5; Hoea, 10/5; Nehemya, 1/4.
147 . F. Harman, Khin, DA, XXIV, 170.
148

Baruch A. Levine, Jewish Priesthood, ER, ed. Mirce Eliada, Macmillan Publishing, New
York VIII, 534.
25
kadn din adamlarn ifade eden bir ekli yoktur. nk kadnlarn mabedlerde ta-
pnma ilemlerinde her hangi bir misyona sahip olduklar kabul edilmemektedir.
149



149 Yine bu erevede kadn din adamlarn ifade etmek zere takdis edilmi kadn manasna gelen
qedeshah terimine de bu kltrde rastlanmamaktadr. Bkz. Levine, Levites, ER, VIII,
523.
26
I. BLM
RUHBANLIK MESSESES

27
A. RUHBANLIK MESSESES
Kelime olarak kurulu, bina olunmu ve temeli atlm gibi mnalarda
kullanlan messesenin, bat dillerindeki karl instituion veya monumentdir.
150

Yaplar icab messeseleri, madd, mnev, din, hukuk, idar, kaza, mal, sosyal ve
asker gibi ksmlara ayrmak mmkndr. Her toplumun, kurulu dzeni vardr. Bu
messeseler nizam kanun, tekilt ve gelenekleri ile sadece tarihte deil, gnmzde
de devam edegelmektedir.
151

Ahd-i Atikten nce yni Atalar dneminde (M.. 2000-1900), resm hi bir
ruhbanlk snf yoktu.
152
Habil ile Kabil, Nuh, brahim ve Yakup rhip deillerdi;
ancak kurban takdim etmilerdi. Bununla beraber onlar, kurbann din adamlar tar-
znda belirli bir zmre tarafndan sunulmas gerektiine dair her hangi bir talimat da
vermemilerdi.
Eski devirlerde kitlesel ibadet eylemleri; zellikle merkez eylem olarak kur-
ban, ailenin ba tarafndan icr edilirdi.
153
Atalar gebe olduklarndan, ziyaret ettik-
leri mabedlerde kurbanlarn sunarlard. Tekvin kitab yabanc milletlerle ilgili atflar
dnda kohenlerden asla bahsetmez. Bu da Atalar dneminde ruhbanln olmadn
gsterir
154
. Mabede dzenli cemaatler tarafndan hizmet edildiini im eden sadece
iki tane ifade vardr: lki Rebekann hamile olduu ikiz ocuklar Esav ve Yakup
iin mabede giderek bir kohen araclyla Tanr ile yapt mzkere
155
dieri ise
Yakubun Beyt-elde kurmu olduu mabede r deme szdr.
156


150
emsettin Sami, Kamus- Trk, stanbul 1317, II, 1429.
151
Ziya Kazc, slm Messeseleri Tarihi, Kayhan Yaynevi, stanbul 1991, 13.
152 Bkz. W. W. G. Baudissin, Die Geschichte des alttestamentlischen Priesterthums, Leipzig,
1889.
153

Bkz. k, 22; 31/54; 46/1.
154

Bkz. Mesel Msr rahipleri (Tekvin, 41/45; 47/22) ve Melkizedek (Tekvin, 14/18), Salemin
kral rahibi (khini olarak) takdim edilir.
155 Bu ifdenin normal gidiat udur: O, kutsal bir yere, bir tanr adamndan kendisi iin kehnette
bulunulmas iin gidiyor (Tekvin, 25/22).
156

Tekvin, 28/22; Ancak bu, sonraki bir rfn temize karlmasn salayan bir eylemdir. Bkz.
Amos, 4/4.
28
Kohen kelimesi tam anlamyla gelimi kurumlarn ortaya kna kadar g-
rlmemitir. Sonralar toplumun baz yelerine mabedlere gz kulak olma konusunda
ve gittike karmak hale dnen dini ritellerin ifsnda zel grevler verilmitir.
Bu dini ritelleri yerine getiren kiilere kohen () denilmitir.
157

Levililer kitabnn, ruhbanlkla ilgili tasviri, asrlar boyu sren bir tekmln
neticesidir. Eski devirlerde, kohenlikle ilgili iler, zel bir snf tarafndan icra edil-
miyordu. Atalar da, kurban takdimesi tatbik etmilerdi.
158
Bununla birlikte, zamanla
ibadet mahallerinin evresinde, Makdisin hizmetini yrtecek, gelenekleri ve usulleri
muhafaza edecek ruhban aileleri yerletirilmitir. Kudsde Hz. Dvd bir kohen
ailesi (Sadok ailesini) bulmutu. Kudsn nem kazanmasyla birlikte, baka ibadet
yerlerindeki pek ok kohen, Kudse gelmiti. Yoiyann reformu dneminde ise,
bunlar gruplandrlmlardr. Sleymann hakimiyetinde, Evyatar ile Tsadok kohen
aileleri arasnda mcadeleler olmutur. Babil esareti bu tartmalara son vermi ve bu
iki grup, nesep olarak Haruna balanmtr.
159

Babil esaretinden dnte, krallk yeniden tesis edilmedii iin, halkn yneti-
mini kohenler ele almtr. Bakohen ( ) diye adlandrlan kii, kralnkine
benzer bir fonksiyon icra etmeye balamtr. Krallk tac tam ve meshedilmi-
tir.
160
Hamon hanedanlnda Aristobule Iden (M.. 104-103) itibaren ise, kohen
resmen kral nvann almtr.
Dier taraftan bilindii zere Levi oullar Yahudi din adaml tarihinde mer-
kezi bir neme sahiptir. Ancak ilk dnem srail gelenei, Levi oullarn dier kabi-
lelerden her hangi biri olarak grr. Yani onlarn dini ayinlerdeki fonksiyonlarndan
bahsedilmez.
161


157

Roland de Vaux, Ancient Israel; Its Life and Instituons, 345.
158 Bkz. Tekvin, 8/20; 15/9-10; 22/1-14.
159 . F. Harman, Metin, Muhteva ve Kaynak Asndan Yahudi Kutsal Kitaplar, stanbul 1988,
73.
160 Levililer, 8/9, 12.
161 Aelred Cody, a.g.e., 33.
29
1. Din Adamnn Tayin Edilmesi
srailde din adaml bir meslek deil, bir kurumdu. Bu sebeple bir peygamber
ya da seilen bir kral iin kohen () terimi kullanlmazd. Tanr Ahd-i Atikte
setii ya da ard kimseye kohen dememektedir. Gerekten de II. Tarihler
24/20de Tanrnn ruhu bir kohenin olu olan Zekaryann zerine iner. Ama bu
Onu bir peygamber yapmak iindir, ruhbanla ykseltmek iin deil. Yine kutsal
metinler bize Tanrnn (Yahve) Levi kabilesini kendi tapnana hizmet iin setii-
ni anlatr. Bu seim kabile yelerinin her birine zel bir konum salamtr. Aslnda
daha eski metinlere gre din adamlar hibir ilhi mdhele olmakszn insanlar tara-
fndan tayin edilirdi. Mika ilk defa kendi oullarndan birini,
162
sonra bir Leviliyi
163

kendi zel tapna iin semiti. Kiryat-Yearimin ahalisi Eleazar Ahid Sandn
gzetmesi iin tayin etmiti.
164
Krallar kendi resmi tapnaklarndaki hizmetileri tayin
edip, sonrada grevden alabiliyorlard.
165
Daha sonralar ise fiziksel bir sakatl ol-
madka bir kii eer kohen soyundan ise ruhbanlk iin yeterli nitelikte saylyor-
du.
166

Bir kohenin atanmas ile ligili en eski ve en ak metin, Hkimler 17/512dir.
Burada Onu atamak iin elimi tuttu ifadesi gemektedir. Bu millum ()
tbiri ayn zamanda k 32/29 ve I. Krallar 13/33de de gemektedir.
167
Sonunda
millum kelimesinin lafz anlam (elini tutmak) unutulmu ve Ezra 43/26da suna
takdis etmek anlamna dnmtr.
168
Netice de k 29/22-34 ve Levililer 8/22-
33de millum kelimesi lafz olarak bir koheni giydirmek, atamak anlamna gelmi-
tir.
169
fadenin ( millum) orjinal anlam tartmaldr.
170
Levililer 8/2728 ve
k 29/2425deki izaha gre Ms Harun oullarnn ellerinin iine kurbanlk
paralarndan koyuyor ve bunu sunaa yerletirmelerini istiyordu. Yine onlarn ya-

162 Hakimler, 17/5.
163 Hakimler, 17/10.
164 I. Samuel, 7/1.
165

Bkz. I. Krallar, 2/27; 12/31.
166

Bkz. Levililer, 21/16-24
167 Ayrca bu tabir I. Krallar, 13/33 ve ruhban metninde k, 28/41 ve 29da passim ()
eklinde; Levililer, 8/33; Saylar, 3/3de de gemektedir.
168

Bkz. Hezekiel, 43/26.
169

bkz k, 29/22-34; Levililer, 8/22-33.
170 Geni bilgi iin Bkz. E. J. Brill, Priesthood a Comparative Study, Leiden 1973, 137-138.
30
nnda durmasn istiyor ve onlarn ellerinden takdimelerini alarak sunakda yakyordu.
Bu eylem millum () yani kohenlik atanmas kurban idi. Bu eklide, srailde
bir sunak hizmetisinin atanmas treni gereklemi oluyordu. Vauxa gre ne yazk
ki bu metinler sonraki dnemlere ait olup muhtemelen orijinal anlam unutulduun-
dan, bir cmleye yeni bir izah vermeye almaktan ibarettir.
171
Baz mellifler bura-
daki milliuim () tabirinin aslnda kohenin ald maaa bazlar da ilk
atanmaya
172
iaret ettiini iddia etmektedir. Aslnda Hakimler 17/10 ve 18/4 pasajla-
r da bunu dorular niteliktedir. Burada bir Levili yllk 10 gm ekel yiyecek ve
giyecek karlnda ie alnm ve tayin edilmitir.
Millum () tabiri iin bir dier neri de udur; Akadada bir kiinin
elini doldurmak anlamna gelip, bir kiiyi bir ile veya eyle sorumlu tutmak
demektir. Son olarak Hammurabi zamanndan kalma metinlerde ganimetin datm
ile ilgilidir ve burada eli doldurulmu anlamna gelir. Burada da tayin (atama)
anlam olduu iin belki de en yakn paralellik budur. Kohenin mabede adanm,
gelirlerin bir blmnden hak iddia etmesi, yaplan takdimelerden bir pay almas
anlamna gelir. I. Samuel 2/13de bu kohenin hakk olarak isimlendirilir.
173
Daha
sonra bu hak ruhbanlk kanunlarnda detaylca aklanmtr. Ancak kelimenin
kkeni ne olursa olsun bu eski terim zamanla anlam kaynamasna uram ve bir
ruhbanlk ritini ifade eder ekle dnmtr.
174

Benzer ekilde Saylar 8/10da: srail oullar ellerini Levililer zerine koya-
caklar. ibaresi mevcuttur. Ancak bu ruhbanlk atama veya giydirme adeti deildir.
Buradaki Levililerin ilk doan karlamak zere Tanrya sunduklar bir takdim ha-
reketidir. k 29 ve Levililer 8de geen semikah () fiili elin yerletirilmesi
demektir ve kohenlerin giydirilmesi ile ilgili srgn sonras dnemde bahsedilmez
175
.
Bu Kitab- Mukaddes sonras dnemde Yahudiler tarafndan uygulanmamtr. Son

171 Roland de Vaux, a.g.e., 347; Ayrca bkz. . F. Harman, a.g.e., 67, 82.
172

Bkz. Hakimler, 17/10; 18/4.
173

Bkz. I. Samuel, 2/13.
174

Roland de Vaux, a.g.e., 347.
175

Bkz. k, 29; Levililer, 8.
31
dnemde Yahudiler, Msnn srailin 70leri iin ayn eyi yaptn belirterek
176

Msnn Yeuya elvermesini esas alp, bu gelenei uygulamlardr.
177

Srgn sonras ritele gre bakohen yalanr (meshedilir).
178
Ahd-i Atikin
son redaksiyonu tm kohenlerin yalanmasn da ilave etmitir.
179
Buradan bu detin
srgn ncesinde olmad ve kraliyetin bakohene verdii bir imtiyaz olduu anla-
lmaktadr.
Neticede eski srailde kohenler zel olarak kordine edilmemilerdir. Yani on-
lar ilerine herhangi bir dini ritel veya zel gler bahedilerek balamamlardr.
180

Ancak bir kohen kendi iinin faziletinden dolay mukaddes saylmtr.
181
I. Samuel
7/1deki elini doldurmak () ibaresi teknik anlamda kullanlmam fakat
Eleazar sunan hizmeti iin takdis (giddesh ) ilemi yapmt. Levililer 21/6ya
gre kohenler kutsanrlar.
182
Bakohen ise alnnn zerinde Yahveye Mukaddestir
yazl olan altn bir iek tard.
183
Bu u anlama gelirdi: Bu kohen artk din d bir
dnyaya ait deildir. Ancak takdimelerin sunulduu, etrafnda mabedlerin bulunduu
yere aittir. Ruhbanlar dnyadan ayrlm kiilerdir.
Saylar 8/14 ve Tesniye 10/8e gre, Levililer de Tanrnn hizmeti iin ayrl-
mlardr. I. Tarihler 23/13e gre Harun da en kutsal eyleri takdis etmek zere
(profan anlamda) seilmitir. Bu yzden bir kohen kutsal zemin zerinde dnp-
dolar ve mabedin iine girer. Kutsal objelere elini srer, kurbanlk takdimelerden
yer. Ancak o ayn zamanda din d eylerden kendini uzak tutar ve belirli yasaklarla
ve zel temizlik kurallaryla kar karyadr. Gndelik hayatta kohenler yakn akra-
balar hri cenazelere itirak edemezlerdi. Hatta sosyal hayattan kanmay tercih
ederlerdi
184
. Onlarn bir fahieyle ve dul bir kadnla evlenmeleri yasaktr.
185
Grevle-

176

Bkz. Saylar, 11/16-17.
177

Bkz. Saylar, 27/15-23.
178

Bkz. k, 29/7; Levililer, 8/12 vd.
179

Bkz. k, 40/12-15 vd.; D. E, Fleming, The Biblical Tradition of Anointing Priests. JBL
117 (1988): 401-414.
180 Bkz. E. Lohse, Die Ordination in Spatjudentum und in Neuen Testament, Gttingen 1951.
181

I. Samuel, 7/1.
182

Levililer, 21/6.
183

k, 28/36.
184

Levililer, 21/1-6.
185

Levililer, 21/7.
32
rini yaparken kutsal ile dind arasnda herhangi bir karkla meydan vermezler.
Bu yzden tapnaa girerken zel elbiseler giymek zorundadrlar.
186
Elbiselerini y-
karlar, ancak bunu zel olarak kendileri yaparlar.
187
Onlar ayrca arap ve alkolden de
kanrlar.
188

Bu, kutsalla ilgili dzenlemeler kohene bir kutsiyet ve zel bir konum kazan-
drmtr. Szgelii Mika Leviliye: Benimle otur, bana baba ve kohen ol demiti.
Halbuki bu Levili kendisinden gen biriydi.
189
Bu ifade bize ayrca Atalar dneminde
bir aile reisinin dini emir ve yasaklar verasetle aldn da gstermektedir.
2. Din Adamnn Kutsanmas
kinci Mabed dneminin bir metni (Ruhban metni) olan k 28/41, din ada-
m messesesinin kurulmas iin Hz. Msaya verilmi buyruu ana hatlaryla anla-
tr: Ruhbanlk elbiselerini kardein Haruna ve oullarna giydireceksin ve bana
kohenlik etmeleri iin onlar mesh, tahsis ve takdis edeceksin. Kutsamak fiilinin
brnice evriminin ettirgen hali olan higdi (), kutsal yapmak olan kutsal
manasndaki kk gdsnin ok kullanlan ekli olan gidde " (kutsal yapmak,
deklare etmek)tir.
190
Ruhban metninin yazarlar Yahvenin insan huu iinde bra-
kan esizliini Tanrnn Msa tecrbesi iinde vurgulayarak, dnyev (hol, ) her
eyden ayrlma ynne kutsallk fikriyle deinmilerdir. Arndrma kutsala ve Tan-
rya yaknlamay engelleyen barikatlar kaldrrken, kutsama ve kutsallatrma kut-
sal olan ve kutsallaann pozitif ynn anlatr. rnein Nazirler kendi yeminleriyle
normal yaamdan geici olarak ayrldlar (nzr) ve Tanrya adandlar. Yahve ibade-
tine ait olanlar bu tip kutsalla girer; kurban etme suna (k, 29/37), tts suna
(k, 30/10), sandk ve kutsal kaplar (Saylar, 4/15), kurbanlar (k, 28/38;
29/34), kutsal ekmek (Levililer, 29/9), tts (k, 30/35), kutsama ya (k,
30/25) ve kohen kyafetlerinin (k, 28/2) hepsi kutsaldr.
Bir ilh demete gidde " terimi tekrar iki kez kullanlmtr: Toplanma
adrn, mezbah ve Harun oullarn bana kohenlik etmeleri iin takdis edece-

186

k, 28/43.
187

Saylar, 8/7; k, 30/17-21; 40/31-32; Levililer, 8/6.
188

Levililer, 10/8-11.
189

Hakimler, 17/7-10.
190
Bkz. I. Tarihler, 23/13.
33
im.
191
Tanrnn kutsallk alanna yaknlamak, kutsal yasak blgede hizmet ver-
mek iin kohenler dnyev alandan ayr kalmak anlamnda adanm olmaldrlar.
Bu ayn zamanda Kiryat-yearim insanlarnn Kiryat-yearim ahalisi Rabbin sandn
beklemek iin Abinadabn olu Eleazar takdis (gidde) ettiler
192
olduu sylenilen
yerden kar. Tanrya hizmet iin ayr kalmak fikri sk sk ettirgen bir fiil hibdil
(), ayrmak ile ifde edilir. O vakit Rabbin Ahid sandn tamak ve
bugne kadar Rabbe hizmet etmek zre Onun nnde durmak zre ve Onun ismiy-
le takdis etmek iin Rab Levi sbtn ayrd.
193
Levililer makamlarna Harun
kohenlerinin trenle kohen nvan verme seremonisi
194
ne pek ok noktada benze-
yen zel bir arndrma seremonisiyle hazrlanrlard.
195
Bu yzden Tanr Msaya
Levilileri srail oullar arasndan byle ayracaksn ve Levililer benim olacaklar
196

der. Daha sonra Msa isyankr Korah topluluuna hatrlatacaktr: Msa Koraha
dedi: Ey Levi oullar; srail cemaatinden sizi kendisine yakn klmak ve cemaate
hizmet etmek iin onlarn nnde durmak zere srailin Tanrs sizi ayrd.
197
Bu-
nun yan sra tm sraile: Siz onlarn topraklarn miras alacaksnz. Ben size st ve
bal akan diyar mlk olarak vereceim; ben sizi milletlerden ayrt eden Tanrnz
Rabbim
198
yazlmtr. Levililer, 19/2 szde Kutsallk Kanunu, (Levililer 17-
26)nun anahtar szcn ifade eder. srailiin kutsall insanlarnn kendine zg
hibir vasfndan deil, milletin kutsal Tanrsyla (Yahve) balantsndan ileri gelir.
199

Tanrnn kutsal mekannda Ona hizmet etmek iin tamamen inzivaya ekil-
mi, kutsanm ve adanm kohenler dinsel arnmann farkl kurallarna kesin uymak
zorundadrlar. Sadece yakn akrabalarnn cenaze trenlerine katlabilirler ve o za-
man bile belli matem ayinlerinden saknacaklardr. Hayat kadnl yapm ya da

191
k, 29/44; kr. 21/15; 40/13.
192
I. Samuel, 7/1.
193
Tesniye, 10/8.
194
Bkz. Levililer, 8.
195
Bkz. Saylar, 8/5-13.
196
Saylar, 8/14.
197
Saylar, 16/8-9.
198
Levililer, 20/24.
199
E. J. Brill, Priesthood a Comparative Study, 139.
34
kocas boam bir kadnla evlenmelerine izin yoktur.
200
Bu kurallar kutsal dindyla
kirletme riskini engellemek zere vardr. Bunun yan sra kutsal grevleri yerine geti-
recek olanlar zel kyafetler giyerek kendilerini uygun arndrma trenlerine hazrla-
madrlar.
201
Ellerini, ayaklarn ykarlar,
202
arap ve alkoll ieceklerden uzak durur-
lar.
203
Dinsel kirlilik durumundayken kendi kurban paylarndan yiyemezler.
204
Maka-
m kendini en kutsal eylerle irtibata sokan bakohenin hayatn en kat buyruklar
idare eder.
205

Levililer arndrldktan sonra Buluma adrnn nnde Rabbin nnde
takdim edildiler ve orada srail oullar ellerini Levililerin zerine koydular (samak
). Tanrnn hizmetini yapmak iin Levililerin ii olsun diye Harun onlar Rabbin
nnde srailoullar tarafndan sallama takdimesi olarak arzetti.
206
Bylece gerek,
Levililerin, bir ekilde insanlarn ilk doanlar yerine feda edildikleri ve sallama
takdimesinin kohenlere ait olduu gibi onlarn Harun ve oullarna ait olduklar
anmsatlr.
207
Bunun dnda din detlerin hibirinde feda edilen kurbanlar
kohenlerle ilgili deildir. Yine de daha sonraki Ruhban metni, Harun ve oullarnn
kutsanmasnda yaplan din tren sunak iin kullanlana benzer bir ayini ierir: M-
sa kou boazladktan sonra kanndan alarak Harunun sa kulak memesi, sa elinin
ba parma ve sa ayann ba parma zerine srd. Sonra ayn uygulamay Ha-
runun oullarna da yapt.
208
Bylece btn kohenler ve Levililer makam iin kut-
sanrd.
Srgn ncesi ayinlerine gre, bakohen kutsanmak iin meshedilirdi.
209
Ahd-i
Atikin ilk be kitabnn son redaksiyonunda meshetme btn kohenlere yaplmt,
fakat Ruhban metinleri haricinde Helenistik dnemden nce kohenlerin

200
Bkz. Levililer, 21/1-15.
201
Bkz. k, 30/17-21.
202
Bkz. k, 40/31-32.
203
Bkz. Levililer, 10/8-11.
204
Bkz. Levililer, 22/1-9.
205
Bkz. Levililer, 21/10-15.
206
Saylar, 8/9-11.
207
k, 29/24.
208
Levililer, 8/23-24; k, 29/19-20.
209
Bkz. k, 297;Levililer, 8/12.
35
meshediliine dair kesin kant yoktur.
210
Tahmin edilebilecei gibi ne k 29/5-8 ne
de Levililer 8/13 kohenlerin meshine deinir. Fakat k 29/21 ve Levililer 8/30a
gre hem Harun hem de oullar kutsama yayla meshedildiler. Sonra kohenlik
nvan verilme seremonisinin kurbanlndan tahsis edilen komnyon yemeinde
yeralrlar: Msa, Haruna ve oullarna; eti toplanma adrnn kapsnda halayn;
onu ve tahsis sepetinde olan ekmei yiyin, dedi. Etten ve ekmekten arta kalan yaka-
caksnz. Tahsis gnleri tamam oluncaya kadar yedi gn buluma adrnn kapsn-
dan kmayacaksnz; nk tahsisiniz yedi gn srecektir.
211

3. Din Adam ve Mabed
Her din adamnn bir mabede hizmet etmesi iin seilip, tyin edilmesi gelene-
i evrensel bir kuraldr. Bu gelenek bilhassa slm ncesi dnemlerde Araplar tara-
fndan da bilinmektedir. Araplarn rhipleri temelde sadin; yani o tapna gzeten,
misafirleri kabul eden ve hediyeleri alan tapnak muhafz idi. Gerekten onu tapna-
a balayan boyunduruk o kadar glyd ki, kabile g etse bile sadn geride kalr
ve yabanclar arasnda grevini srdrrd. lmnden sonra oullar kendi yerini
alr ve bylece bir rhiplik ailesi meydana gelirdi. Muhtelif tapnaklar iin de rhip
aileler benzer ekilde oluurdu.
212
Ayn durum srail iin de geerlidir. ldeki do-
lama kssalarnda Levililierin Toplanma adr (Mikan) etrafna yerletikleri anlat-
lr.
213
Her klan kendisine tayin edilmi bir yere sahipti.
214
Harunun oullar sradan
halkn Mikana () girmesine engel olmak iin adrn nne yerletirilmiler-
di.
215
Bu mekn iin kullanlan kelime muhafz (beki) idi.
216
Bununla birlikte sra-
ilde adr seyyar bir mabetti. Kohenler onunla birlikte hareket eder ve onu tarlar-
d.
217
Hezekiel mukaddes topraklardan yer ayrlmasn tasvir ederken, ldeki bu tas-
niften ilham alm ve kohenleri ona gz kulak olmak iin Bet ha-Mikdan (

210
Roland De Vaux, a.g.e., 105.
211
Levililer, 8/31-33; kr. k, 29/35-37.
212

Roland de Vaux, a.g.e, 348.
213

Saylar, 1/53.
214

Bkz. Saylar, 3/23, 29, 35.
215

Saylar, 3/38.
216

Saylar, 1/53; 3/28, 32 vd.
217

Tesniye, 10/8; Saylar, 4/5 vd.
36
Byk Mabed) etrafndaki mukaddes yere yerletirmitir.
218
Neticede bir
rhibi olmayan tapnak tasavvur etmek imknszdr. Hakimler dneminde Mika zel
ve kendi ev halk iin bir tapnak in etmi ve ona bir de kohen atamt. lk nce
kendi z olunu atam, daha sonra onu bir Levili ile deitirmiti
219
. Bu Levili,
sonradan Danlere katld. Onlar kuzeye doru g ederlerken Lai-dan denilen bir
yerde yeni bir mabedin sorumluluunu ald.
220
Ahid Sandnn korunduu mabed
ilodayd ve Eli ailesine emnet edilmiti.
221
Sandk, Kiryat-Yearimde Abinadabn
evinde yirmi yl Eleazarn himayesinde kald. Filistinden vatanna gelirken bir
kohen onu dinen kutsad
222
.
srailde ruhban snfnn kaderi mabedlerin kaderi ile yakndan ilgilidir. Hz.
Dvd dneminde Tsadok ve Evyatar Ahid Sandndan sorumluydular.
223
Ancak
Sleyman dneminde Evyatar grevden uzaklatrld.
224
Sadok Mabedle tek bana
brakld. Sonra da grevini oluna brakt.
225
Yeroboam Beytelde tapna kurdu-
unda nce oraya kohenleri atad
226
. Ancak, nasl Kudsteki Mabed dier ibadet
mahallerinin tamamn glgede brakyorsa ayn ekilde Kuds kohenlii de eyaletler
mabedlerindeki tm kohenlerden ok nemliydi. Bu yzden klt ibadetlerini merke-
zletirme teebbsleri ruhban snfnn yeniden bir araya getirilmesiyle e zamanl
olmutur.
227
Ancak biz sadece Byk Mabed (Bet ha-Mikda ) kohenleri
hakknda bilgiye sahibiz.
4. Din Adam ve lah Kehnet
Kehanet, sezgi veya bir tr ilhamla yahut baz iaretlerin yorumuyla istikbalde
meydana gelecek olaylar nceden grme ya da haber verme, gizli veya esrarengiz

218

Hezekiel, 45/4; Kurn- Kermde sra Suresinde etrafnn kutsallna iaret etmek iin
havlehu=evresinde kelimesini kullanmtr. Bkz. sra, 17/1.
219

Hakimler, 17.
220

Hakimler, 18/30.
221

I. Samuel, 1-2.
222

I. Samuel, 7/1.
223

II. Samuel, 15/24-29.
224

I. Krallar, 2/26-27.
225

I. Krallar, 2/35; 4/1.
226

I. Krallar, 12/31.
227

II. Krallar, 23/8.
37
bilgiyi ortaya karma ii ya da sanat; khin ise de bu ii yapan kiidir. Gelecei
kefetme ve mehul anlamann mer yollar kabul edilen nebevi haber, sdk ry,
Urim ve Tummim dnda Yahudiler eitli kehnet trlerini uygulamlar; bunun
iin peygamberliini iddia eden yalanclara, cretle i yapan khinlere ve falclara
bavurmulardr.
228
Ahd-i Atikte kehnetle ilgili olarak har-tummim
229
( ),
haka-mim (), terafim ()
230
gesem ( , ) migsam (), ayrca
naha (), keafim (), ve meonen () gibi tabirler
kullanlmaktadr.
231

Eski srailde insanlar Tanryla mzkere etmek iin mabede giderlerdi.
Kohenlerde onlara kehnette bulunurlard. Tesniye 33/8-10da Levi oullarnn ke-
hnette bulunmadaki rolleri anlatlr. Hatta bu kehanet onlarn Tevrat retmelerin-
den ve sunak hizmetlerinden bile daha ncedir. lde srailliler Tanrya danmak
iin Msya bavururlard.
232
Buna ramen Yetronun (uayb) tavsiyesi zerine M-
s adli ynetimi hakimlere brakt. Ancak Tanr nnde insanlarla mzkere grevini
kendisine ayrd.
233
Tanrya danmak isteyen herkes adra giderdi. Ms o zaman
tek bana ieri girer, Tanr ile konuurdu.
234
Bu son eylem Msnn kiisel imtiyaz
olup
235
bunu kohenlerle paylamamtr.
236

Yahudilikte gelecei kefetme, bilinmezi anlama ihtiyacn karlamak iin
zel kiiler ve yntemler gelitirilmitir. Bu ihtiyacn karlanmas iin mer olan ve
olmayan yollar vardr. Peygamberler gelecekle ilgili eyleri Tanrdan renip insan-
lara bildirmekte
237
ve onlarn gelecekle ilgili syledikleri mutlaka gereklemekte-

228 Kehnet putperestlikle ok yakndan balantl olduu iin Yahudilikte yasaklanm, khinle-
rin ldrlmeleri emredilmitir. (Bkz. Levililer, 19/26, 31; 20/6, 27; Tesniye, 18/9-12).
229 Daniel, 1/20; 2/2, 4, 10.
230 Tekvin, 31/19, 30; Hkimler, 17/5, 18/18-26.
231 H. Lesetre, Divination, DB, /II, 1443-48.
232

k, 18/15.
233

k, 18/19.
234

k, 33/7-11; Kurn- Kermde Hz. Ms iin Kelmullah (ve kellemallahu teklma) ifdesi
bulunmaktadr. Bkz. Nis, 4/164.
235

Saylar, 12/6-8.
236

Saylar, 27/21.
237 Bkz. I. Krallar, 22/5-23; II. Krallar, 3/11-16.
38
dir.
238
Ahd-i Atikte rya yoluyla eitli kiilerin gelecek hakknda bilgilendirildiine
dir mlumat vardr.
239

Gelecei kefetmek iin Ahd-i Atikte meru kabul edilen bir dier yol da urim
tummim yoludur. Urim ve tummim, srailoullarnn bunlar vastasyla Tanrnn
iradesini anladklar mahiyeti bilinmeyen nesnelerdir. k 28/30 pasajnda Tanr
Msya, urim ve tummimi hkm gsl iine koymasn emretmitir.
Bakohen, srail milletiyle ilgili pheli ve tehlikeli durumlarda bunlar kullanarak
Tanrnn iradesini reniyordu.
240
Kohenler Tanrya danrken efod giysisini ve
urim ve tummimi kullanrlard.
241

lk dnem brn ruhbanlnn en nemli mzkere zellii urim ve tummim
ile olan kohenlik grevleriydi. I. Samuel 9/9da olduu gibi kehanet danmak iin
kullanlan fiil, dara () deil aal (sormak) () idi. Dara () fiili ise
bir peygamber araclyla Tanryla mzkere etmeyi gsterir.
242
II. Krallar 22/11-
20de sahte ilh ile mzkerede de dara () fiili kullanlr.
243
Ancak bu metinlerin
tamam, ikiye ayrlm Monari dnemine aittir.
244
Tanahta Dara () fiilini bir
kohene atfeden herhangi bir cmle mevcut deildir.
4a. Efod ()
Efod kelimesinin orijinal anlam tartma konusudur. Res-amra iirinde epd
kelimesi Tanra Anatn cbbesini ifde eder. Epadtu, (oulu epadatu olup) Kapa-
dokyadan gelen eski sur tabletlerinde zengin elbise anlamna gelir.
245
Efod bd
gnmzde halen kohenler tarafndan giyilen geleneksel elbisedir. Bakohenin efodu

238 Bkz. Tesniye, 18/20-22.
239 Bkz. Tekvin, 37/5-10; 40/5-22; 41/1-8, 25-36; Daniel 2/1-45; 4/4-27.
240 Bkz. Saylar, 27/21; I. Samuel, 14/41.
241 Bkz. F. Kchler, Das priesterliche Orakel in Israel und Juda, in Abhandlungen zur
semitischen Religionskunde und Sprachvissenschaft (Festschrift Baudissin), Giessen 1918,
285-301; Dller J., Die Vahrsagarei im Alten Testament, Mnster i. V., 1923; J. Begrich, Das
priesterliche Heilsorakel, in ZAW, LII, 1934, 81-92
242

I. Samuel, 9/9; I. Krallar, 14/5, 22/5, 8; II. Krallar, 3/11, 22/11-20.
243

II. Krallar, 22/11-20.
244

I. Samuel, 9/9; Harman, a.g.e., 111.
245 W. F. Albright, Are the Ephod and Teraphim Mentioned in Ras Shamra texts? BASOR, 83,
1941, 39- 42.
39
daha sonraki dneme ait olup ok lkstr. Efodun Tanrya danmak iin bir klt
objesi olarak kullanlmas konusunda metinler bize ak bir anlam vermezler. Ancak
efod tanabilir, ortaya karlabilir, bir kenara veya aaya konulabilir. Baz bilim
adamlar, bu efod ile kohenler ve bakohen tarafndan giyilen efod arasnda herhangi
bir ba kurmamaktadr.
246
Onlardan bazlar metni dzeltmeyi tercih edip efod ()
yerine aron ( sandk) veya abbir ( boa) eklinde okumay tercih ederler
247
.
Yine efod kelimesinin bzen bir ilhn heykeline karlk geldii bilirtilmitir.
248
Ba-
zs ise onu ldeki adrn kk bir modeli veya kutsal kura oklarnn sakland
kk bir kutu olarak anlamtr.
249
Ancak burada aklmza neden bir kohenin elbisesi
ile bir kk kutu iin tek ve ayn kelime, ayn kltle ilgili balamda kullanlmasn
eklinde bir soru gelebilir. Bu kelimenin Ahd-i Atik ve dier Smi metinlerinde kul-
lanlmas, kohenlerin ve bakohenin elbiselerini kehnette bulunmak iin kullandk-
larn gstermektedir. Bu noktada u grler ileri srlmtr:
1. lhlarn elbiselerinin bzen zengin sslerle kaplandn biliyoruz. Efod bu-
rada ilk bakta bir ilhn heykelini dekore etmek iin kullanlmtr. Daha sonra bu
efod kehnette bulunan bir kohenin ayrtedici bir iareti olagelmi ve nihayet
bakohenin elbisesi olmutur.
2. Bunun aksine ok yeni bir gre gre, efodun ncellikli anlam bakohenin
elbiselerinden birisi olarak kehnetle olan sk balantsdr.
250
Bu apron (elbiseden
bir para) altndan bir iple rlmt ve karldnda da eklini koruyordu.
Golyadn klc onun arkasna saklanabildiinden dolay elle tanabiliyor ya da or-
taya karlabiliyordu. Urim ve tummimi saklayan kk paket olan hoen ona ek-
lenmiti. Kehnet hasl olduunda da efod ortaya karlyordu.

246 E., Sellin, Das sraelitische Ephod, in Orientalische Studien Th. Nldeke , II, Giessen,
1906, 699-717; Ephod und Terafim, in JPOS, XIV, 1934, 185-94; Zu Efod und Terafim, in
ZAW, LV, 1937, 296-8.
247 Bkz. W. R. Arnold, Ephod and Ark (Harvard Theological Studies, 3), Cambridge, Mass.,
1917.; J., Morgenstern, The Ark, the Ephod and the Tent of the Meeting, HUCA, XVIII, 1943-
4, 1-17.
248 Bkz. M., Haran The Ephod according to Biblical Sources, (brnce), Tarbits, XXIV, (1954-
5), 380-91; K., Budde, Ephod und Terafim, in ZAW, XXXIX, 1921, 1-42; K., Elliger, Ephod
und Choschen, in VT, VIII, 1958, 19-35.
249 H. G. May, Ephod and Ariel, in AJSL, LVI, 1939, 44-52.
250 K. Elliger, Ephod und Choschen, in VT, VIII, 1958, 19-35.
40
3. n bir gre gre de kohenlerin giydii efod sradan efod olup kehnet
efodundan farkldr. Ama her durumda bu, bir ilhn heykelini kaplayan d elbise
gibidir.
251
Yine srailin kendi ilhnn hibir heykeline sahip olmamasna ramen,
zaman zaman kehnet iin bir ara olarak efodu muhfaza ettii ileri srlr. Bu, onu
bir kohenin tama ve hi giymeme sebebini de gsterir. Ayn zamanda Gideon
efodunun 1700 ekel arlndaki altndan yapld rivayet edilir.
252
Gideon
efodunun, Hakimler 8/26-27 pasajlarnn redaktr tarafndan knanm olmas
Hoea 3/4de belirtildii zere efodu, insanlarn kehnetine snd terafimle
253
bir
tutma sebebini de aklamaktadr.
254

Vauxa gre bu hipotezlerin hibirisi mutlak anlamda ikn edici olmasa da son
yorum kabul edilebilir gzkmektedir.
255
srailliler kendi ilhnn heykelini yapmay
reddettiinden, efodu kehnet haricinde kullanmamlardr. yle ya da byle efod
kutsal kura oklar iin gerekliydi. Eski bir atasz dorudan efodla ilgili olmasa da
fal oklar iin bir elbisenin nasl kullanldn izah etmektedir: Her hkm (mipat
) Rabdendir.
256
Bu cmle kehneti yantlayan hoen ha mipat ( )
kesesini hatrlatr. Bu kese ise urim ve tummimi kapsar ve bakohenin efodu ile ili-
kilendirilirdi.
257


251

aya, 30/22de ayn kkten gelen apuddah () kelimesi kullanlmtr.
252 Bkz. Hakimler, 8/26-27.
253 Terafim(), Eski sraillilerde kullanlan ev mabutlardr. Efod kelimesi ikinci grup Ahd-
i Atik metinlerinde tamamen farkl anlama gelir. Buralar tarihsel kitaplara ait ksmlardadr.
Kelime burada tamamen bir elbise anlamna gelmez. Hakimler 8/26-27de Gideon,
Medyenlilerin altn kpelerini eline alr ve 1700 ekel altn arlndadr. Efod ondan yaplr
ve kendi ehrinde hatta Ofra da bile giyilir. Buralarda tm srail tarafndan ona ibadet edilir.
Hakimler, 17/5de Mika, kendi mabedi iin bir efod ve terafim yapar. I. Samuel 21/9da anla-
tldna gre bir efod, Nobdaki mabedde durmaktadr ve Golyad (Calut)n klc onun arka-
snda korunmutur. Bu pasajlara gre efod burada bir tr rt anlamna gelmektedir. brnce
nasa kelimesi elle veya tanan bir nesne anlamna gelen eyler iin kullanlmaktadr (I.
Samuel, 23/6). Buradan kan yegane sonu, efodun mabetlerde korunan bir imgeyi ifade etti-
idir (Hoea 3/4). Bu faraziyeye Hkimler 17/3 ve devamndan yola karak bu sonuca varm
olabilir.
254

Bkz. Hezekiel, 21/26; Zekarya, 10/2.
255 Roland de Vaux, a.g.e., 351.
256

Sleymann Meselleri, 16/33.
257

k, 28/30.
41
Ahd-i Atikte bu kelimenin iki anlam vardr: Baz pasajlarda bu, bir elbiseyi
ifde ederken; bazlarnda da bir tr simge anlamndadr. Elbise olarak efod, resm
bakohen esvabnn bir paras olup mavi, mor ve kzl ipliklerden iki kez inceltilmi
keten zerine altn ilemeli bir elbisedir.
258
Efod, bir kuak ile tutulurdu.
259
ki omuz-
luk paras bulunan efod isminden de anlald zere omuzlar arpazlama kuata-
rak ak bir ekilde balanr veya nden dikilirdi.
260
Elbise giyilirken omuzluklar,
geride efodun iki uundan birletirilirdi. Elbisenin genilii konusunda herhangi bir
bilgi yoktur. Omuzluklarn birletii ndeki noktada kuan yukarsnda iki altn
yzk taklr ve bunlara gs-plakalar balanrd.
Ahd-i Atikteki efodla ilgili ifadeler ana grupta toplanabilir:
1. Dokuma Efod (efod bd): Buna ait en eski tarihsel metinler kohenlerin giysi-
lerinden bahseden metinlerdir.
261
Samuel, ilo tapnanda keten efod kuanm bir
erkek ocuktu.
262
Nob kohenleri, efod bd giyerlerdi.
263
Ahid Sandnn banda
raks eden Dvd peygamberin de efod giydii rivayet edilir.
264
Hz. Dvd dokuma
efodu, elbise olarak giymez, belinin etrafna sarard.
265
Bu haliyle efodu Msrl r-
hiplerin ritel icr ederken giydikleri elbiselere benzetilebilir.
266


258 k, 28/4 vd.; 29/5; 39/2 vd.; Levililer, 8/7.
259

k, 28/8.
260

k, 28/7, 27.
261 En eski tarihsel metinlerde bilhassa ilk dneme kadar giden Ahd-i Atik metinlerinde efod muh-
temelen kohenlere zgn bir elbise anlamna gelmekteydi. I. Samuel, 22/18de Nobdan 80
kohen keten efod (efod bd) giymi kiiler olarak anlatlr. Bu pasajda Yetmiler evirisi bd
kelimesini yer vermez. Eer bu atlama doruysa o zaman pasaj sadece kohenler tarafndan gi-
yilen bir elbise olarak anlalmaldr. Burada keten anlamna gelen bad, Yetmiler evirisinin I.
Samuel 2/18de atlanmtr ve Burada Samuel keten bir efod giymi olarak karmza karken
II. Samuel 6/14de ise Dvd efod giymi ve Tanr huzurunda raksetmektedir. Bu referans se-
remoni srasnda kohenler tarafndan giyilen zel elbise trlerine ayrlmtr. Ancak bu pasaj
okuyucuya grntnn nasl olduu konusunda hibir bilgi vermez. Emil G. Hirsch, Ephod,
(www.jewishencyclopedia.com), 1, (2005).
262

I. Samuel, 2/18.
263

I. Samuel, 22/18.
264

II. Samuel, 6/14.
265

I. Samuel, 2/18; II. Samuel, 6/18-20
266

M. Eliade-P. Couliano Ioan, Dinler Tarihi Szl, trc. Ali Erba, 224.
42
2. Dier metinler bakohenin giydii elbisenin zel bir paras olarak efoda
iaret ederler. Efodun bu tr onun d elbisesinin bir parasyd.
267
Tunik veya aba-
nn zerine giyilirdi. k 28/6-14; 39/2-7de bunun tarifi yaplmtr. Bu tanmlama
sonraki dnemlerin eklemeleriyle ar derecede sslenmi ve bakohenin srgn
sonras dnemdeki statsn gstermektedir. Metnin en erken edisyonu (srgnden
itibaren bu tarafa) monari sonundaki bilgileri korumaktadr.
268
Burada efod altndan
ve dokuma iplerden rlm yayg malzemesidir ve deiik renkli ynlerden oluur
ve bir kua bulunur.
Hoen ( ) gslk veya cep anlamndadr. Efoddan farklyd ve ona ek-
lenmiti.
269
O da efod gibi ayn malzemeden rlrd; ancak kk kare bir antaya
benzerdi ve urim ve tummim onun iinde saklanrd. k 28/15, 30a gre bu
hoen ha-mipat ( ) diye isimlendirilir ve kehnet iin gs plkas
saylrd.
3. Bir dier metinde klt ibdet objesi olarak kullanldn gsteren yerdir.
Mika kendi tapna iin bir tane yapmtr.
270
Gideon onu altndan yapmt. Onu
Medyende ele geiren Gideon kendi memleketine gtrmt.
271
O tanabilir bir
objeydi;
272
elde tutulabiliyor
273
ve ortaya karlabiliyordu.
274
Nobdaki mabette
Cltun (Golyad)un klc efodun arkasnda saklanrd.
275
Son olarak efod
kohenlerin gzetiminde braklr ve Tanrya danmak iin kullanlrd.
276

4b. Urim ve Tummim( )
Urim ve tummim ( ) eski srailde bakohenin gslk plaka levha-
larna balanan objeler olup bir tr ilh kehnet aralar olarak yararlanlrd. Urim

267

k, 29/5; Levililer, 8/7.
268 Bkz. Harman, a.g.e., 67.
269

k, 28/15-30; 39/8-21.
270

Hakimler, 17/5; 18/14, 17, 20.
271

Hakimler, 8/7.
272

I. Samuel, 2/28; 14/3.
273

I. Samuel, 23/6.
274

I. Samuel, 23/9; 30/7.
275

I. Samuel, 21/10.
276

I. Samuel, 23/10; 30/8.
43
ve tummim vahiy, hakikat veya klar ve mkemmellikler anlamna gelir. Veya
latince olarak perfectio et doctrina (mkemmellik ve reti) demektir.
277
k 28/13-
30; Tesniye 33/8 pasajlar, bakohenin efodunu ve urim tummimli gs levhalarn
akca betimlemektedir. Ona ayrca yarglama plakalar Hoen ha-mipat (
) da denir. O drtgen eklindeki iki levhadan oluur. Yahudilerin kabilelerini
temsil eden 12 ta bu plakalarn (hoenin) iine konulmam ama etrafnda bulun-
maktadr.
Tevrata gre, Ms, Hrunu ve oullarn kohen olarak takdis eder ve ona
efod giydirip urim ve tummim takar.
278
Tesniye 38/8 ise Msnn takdisini anlatr ve
urim ve tummimden ilhi eyler olarak bahseder. I. Saumel 14/41de ise Saul Tan-
rya dua eder ve urim ve tummim ister.
Vauxa gre urim ve tummim, kutsal kuralar olup etimolojisi ve anlamlar tam
olarak bilinmemektedir.
279
Bu isimler muhtemelen Kenandan dn alnmtr ve
oul halindedir
280
. Baz yazarlar urim ve tummim ile eski Arap adeti olan istisgam
(yani kk denek) arasnda bir paralelik kurarlar.
281
Ayn detin benzeri Babil
kral tarafndan da uygulanmtr.
282
Ancak Hezekielin kulland terim kesamim
( fal oklar) aslnda khinlerin bir uygulamasyd. Din adamlarnn kulland
urim ve tummim ile bir alakas yoktu.
Saylar 27/21e gre urim ve tummim kohen Eleazara emanet edilmiti.
Tesniye 33/8de ise onlar Levi kabilesine emanet edilmitir. Kehnetin ileyi ekli I.
Samuel 14/41-42de gsterilir.
283
Yunanca versiyonda ise zarlar Saul ve Yonatan
atnca, halk korkup kamt. 36. pasaj ise urim ve tummim vastasyla kohenin

277

Emil G. Hirsch, Urim and Thummim,, (www.jewishencyclopedia.com), 3, (2005).
278

k, 29/1-37.
279 Roland de Vaux, a.g.e., 352.
280 Geni bilgi iin bkz. R. Press, Das Ordal im Alten Testament, II, ZAW, LI, 1933, 227-31.
281 Bkz. J. Lindblom, Lottdragning och Lottkastning i Gammeltestamentliga Texter, in
Septentrionalia et Orientalia Studia B. Karlgren dedicata, Lund 1960, 262-9; A. Jirku, Die
Mimation in den nordsemitischen Sprachen und einige Bezeichnungen der altisraelitischen
Mantik, in Biblica, XXXIX, 1953, 78-80.
282

Hezekiel, 21/26-27.
283 Saul srailin Allah Rabbe: Doruyu gster dedi ve Yonatanla Saul kura ile tutuldular. Fakat
kavim kurtuldu ve Saul dedi: Benimle olum Yonatan arasnda kura cekin ve Yonatan tutuldu
(seildi). (I. Samuel, 14/41-42).
44
nemli bir rolnn olduunu anlatr. Bu metine gre tummimin, urimi tamamlayan
bir obje olmad anlalmaktadr. ki zt olaslk arasnda karar vermek gerektiinde,
evet ya da hayr cevab almak iin urim ve tummime danlrd ve kehnetin sonun-
da daima evet veya hayr vard. Kehnet urim ve tummim kullanlarak bir eleme so-
nucunda kesin olarak ortaya kard. Mesel I. Samuel 14/18-19a gre, Saul Filistin
askeri kampna saldrp saldrmayacan renmek istemiti. Ancak kehnetin sor-
gulanmas uzun srd. Saul dman kampndaki hareketlenmeyi grnce kohenden
elini geri ekmesini, kehaneti bitirmesini syledi. O, bylece Yahveyle mzakereyi
kesti ve harekete geti. Bu olaydaki gibi bazen kehnet bir cevap vermeyi red etti-
inde hem evet hem hayr cevab gelirdi.
ba. Ahd-i Atikte Urim ve Tummim
Ruhban metnine gre,
284
bakohen gslnn plakalar zerine yerletirilen
urim ve tummime danr.
285
Bakohen bir cevap elde etmek iin Tanrnn huzuru-
na yani kutsal mabede urim ve tummimle girmek zorundadr. Urim ve tummimin
kullanm eski srail din adamlnda yaygndr.
286
Kitab- Mukaddes iki eit keh-
netten (kader, talih) bahseder. Biri peygamberlerin
287
ve azizlerin
288
sk sk bavurdu-
u ve yabanc halklar arasnda yaygn olan,
289
gnlk hayatta kullanlandr. Dieri
ise Tanrnn huzurunda mabette yer alan resmi kohenlere ait kehanettir. Bu tr
kehnet halkla ilgili ve ulusal nem tayan kararlar iin kullanlrd. rdnn bat
toprann ayrlmas,
290
herem ilan edilen bir adamn geri kalan insanlardan ayrlma-
s,
291
Bnyaminin savalarn semesi
292
ve Saulun kral olarak seimi
293
Ahd-i

284 Ruhban metni (P) Tevratn drt ana kaynandan birisidir. Bbil esareti dneminde ve esaret
sonrasnda, Yahudi din adamlar tarafndan yazld iin bu ad almtr. Geni bilgi iin Bkz.
mer Faruk Harman, Metin, Muhteva ve Kaynak Asndan Yahudi Kutsal Kitaplar, 94-99;
Baki adam Rabban kaynak olarak isimlendirmektedir. Bkz. Baki Adam, Yahudi Kaynakla-
rna Gre Tevrat, Ankara 1997, 46.
285 Saylar, 27/21; k, 28/30; Levililer, 8/30.
286

Rabbinik gelenee gre; Urim ve tummim sayesinde gs levhas zerindeki baz harfler
aydnlanr ve Bakohen de sorularna cevap alabilmek iin bu harfleri bir dizine sokabilir. Din
alimlerine gre bu, kitlelere kehanetler sunmak iin gelitirilmi bir yntemdi (Bkz. Yusuf
Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, III, 752).
287 Bkz. aya, 34/17; Hezekiel, 24/6; Mika, 2/5.
288 Bkz. Mezmurla, 22/19.
289 Yoel, 4/3; Obadya, 11; Yonah, 1/7; Nehemya, 3/10.
290 Saylar, 26/55-56; Yeu, 14/21; Hakimler, 1/3.
291 Yeu, 7/13-18.
45
Atikdeki rneklerdendir. Btn bu olaylarda kehanetin Mabedde yapld yazldr.
pheli olaylar zmek iin kohenlerin geni bir tecrbeye vkf olmalar gerekirdi.
Zina ettiinden phelenilen kadn olay da kohenler tarafndan zlrd.
294

I. Samuel 28/3-6da ilhi irtibatn nemli metodundan bahsedilmektedir: bi-
rincisi rya kehneti (Asur ve Babil literatrnde ok gemektedir), ikincisi urim ve
tummimle kehnet yapmak, ncs peyamberlerin kelimesi vastasyla kehnette
bulunmaktr. Bu iletiim sistemi tm semitik kavimlerde mevcuttur. Eleazarn
bakohen olduu dnemde, urim ve tummim kullanlarak Tanryla kehnette bu-
lunmaktan bahseden tek yer, Saylar 27/21dir. Yalnzca Hz. Ms dorudan Tan-
ryla konuabiliyordu. Yeu ve onun halefleri, ancak bakohenin urim ve tummimi
araclyla Tanryla konuabildiler. Ezra ve Nehemya yalar sebebiyle urim ve
tummimin mahiyetini artk kavrayamyorlardu
295
. Srgn sonras srail halk ne kut-
sal gslk levhalarna ne de urim ve tummime sahip olabildi. Ezra 2/63 pasaj
ak bir dille urim ve tummimin ilk kez Makkabi dneminde sonusuz ktn ileri
sren tarihi Jospehius Flavius ile elimektedir.
296
Sirak 33/3 pasajnda urim ve
tummim kullanma geleneinden bahsedebilir; ancak bu durum kesinlikle onlar vas-
tasyla bir ilhi cevap alnd anlamna gelmez.
bb. Urim ve Tummimle Verilen Evet-Hayr Cevaplar
lk dnem srailde Rabden bir tavsiye istendiinde urim-tummim ve efodun
kullanld
297
ima yoluyla anlalr.
298
I. Samuel 10/22 ve II. Samuel 5/23 hari tm

292 Hakimler, 20/9-10.
293 I. Samuel, 10/17-21.
294 Bkz. Saylar, 5/11-31.
295

Bkz. Ezra, 2/63; Nehemya, 7/65.
296 Emil G. Hirsch, Urim and Thummim, (www.jewishencyclopedia.com), 2, (2005).
297 Efod sk bir ekilde kutsal kehnet ile birlikte anlmaktadr. Saul veya Dvd Tanrya (Yahve)
kehanet araclyla soru sormak istediinde bir kohene, Efod getir diye emreder (I. Samuel,
14/18; 23/9; 30/7). Efod ile kehnet arasndaki bu ba ak bir ekilde Urim ve Tummim birlik-
teliinde ortaya kar. Bu efodu kehnet iin kullanmak kohenlerin imtiyazyd. Ahiya, o d-
nemde srail nnde efod tamas, iloda bu kiinin kohenler arasnda bakohen olduunu
gstermektedir (I. Samuel, 14/3, 14/18; ayrca bak 28/6).
Efod ile kehnetin yanyana gelmeyii faraziyeye gtrecektir. Son zikredilen pasajlarda efod,
kutsal kura oklar iin bir kabul trdr ve bir bakohenin cbbesindeki kehnet cebine ben-
zemektedir. Ancak bu yorumlama II. Samuel, 6/14 iin biraz imknszdr. Efodun kehnetle
bann bulunduu yerlerde terafim denilen imgenin kehnetle balantsnn olmas mmkn-
dr (Kr. Hezekiel, 21/26; 21; Zekerya 10/2).
46
olaylarda cevap ya evettir ya da hayrdr. Riehmin grne gre bu iki pasaj,
editrn deitirdii yerlerdir.
299
Dvdun lmnden sonra hibir ekilde Ahd-i
Atikte urim-tummim veya efod kullanlarak Rabbe danmaktan bahsedilmez. Bu
belki peygamberliin artan tesiri sebebiyle olmutur.
Eski ve en modern grlerin bile Tanrnn (Yahve) bu srl vastalarla haber
gnderdiinin, Tanrnn bakohenin gslndeki levha, kutsal ans zarlar ve
kk imgelerle (Msr rhibinin mumyasnn boynundaki yuvarlak kk imgeler
gibi) setii kavminin kimliini tehis etmesi, hakikat ve adaleti bunlarla kurduu-
nun aklanmas mmkn deildir.
300
Asur ve Babildeki yaratl hikayelerinde bun-
lara benzer bir tr Kader Tabletlerinden bahsedilmektedir. Babil rhibine atfedilen
ilevlerden biri de kehnetler almas ve ilhla danma faaliyeti gerekletirmesidir.
Bunun sonunda da cevap ya evettir ya da hayrdr. Tanr ok sk olarak kendi halkna
bir urtu, yani yaplmas gereken emri veya yaplmamas gereken bir eyi yollar. lh-
lar rhibe konuur; (tamu, utammu) bylece kehanet bir tr gizemli sz, yani vahiy
olur. Msrda da herhangi bir tartma konusunda sorular sorulan Tanr, iki taraf
arasnda hakim olarak grev yapyordu. Fakat taraflardan biri memnun olmazsa so-
ruyu baka bir Tanrya yneltebilirdi. Tanr cevabn tuhaf bir operasyonla verirdi:
Eer cevap evet ise, Tanrnn, tayclar diz kmeye zorlayarak veya ilerlemeyi
tevik ederek kayn n tarafn arlatrdnda, eer cevap hayr ise, tayclar
gerilettiine inanlrd. Fakat bazen Tanrya evet ve hayr ile kaytl vahiylerden
takdim edilir ve bunlar arasnda seim yapmaya davet edilirdi. Tanr deiik davran
biimleriyle gemite farkl zamanlarda, sadece peygamberler tarafndan atalarla
deil ayn zamanda btn insanlk lemiyle mucizevi yollarla konumutu. Byk
ihtimalle, Kader Tabletleri konusundaki mitolojik hikayeler ile Ahd-i Atikin urim ve
tummim aralar, her ikisi de kral ve bir milletin kaderini ekillendiren ve ayn kay-

Efod, bir tr tanabilir imge olarak bilhassa kura ekmekten nce giyilir. Eer burada imge
mi yoksa kohen elbisesi mi olduu phesi varsa, o zaman imge olarak efodun nnde tana-
bilen bir nesne olacaktr. Smende gre efodun imge olarak anlalmas taraftardr ve efodun
bir tr efod bd yani keten bir bezle kapatld sylenmitir. Zaten eski Arap kltrnde putla-
rn zerine elbiseler ve kllar aslrd. Bkz. Emil G. Hirsch, Ephod,
(www.jewishencyclopedia.com), 2, 2005).
298 Bkz. Yeu, 9/14; Hakimler, I/1-2; 26-28; I. Samuel, 10/22; 14/3,18, 36 vd.; 22/10, 13; 23/2, 4,
6, 9-12; 28/6; 30 vd.; II. Samuel, 2/1; 5/19, 23 vd.; 21/1.
299

Emil G. Hirsch, Urim and Thummim, (www.jewishencyclopedia.com), 1-2 (2005).
300 Bkz. M. Eliade-P. Couliano Ioan, Dinler Tarihi Szl, trc. Ali Erba, 224.
Muss-Arnolt, The Urim and Thummim in, Am. Jour. Semit. Lang. Haziran 1900, 199-204.
47
naktan beslenen eylerdir ve Ahd-i Atik yazarlarnn muhtemelen Babilden etkilen-
meleri sz konusudur.
301

bc. Kohen Kehnetlerinin Azalan nemi
Dvdun (M.. 970) krallndan sonra efod, urim ve tummimin kullanld-
na dair hibir delil yoktur. Eer Sleymann Mesellerindeki 16/33 pasaj gerekten
efoda iaret ediyorsa o zaman bu sonraki bir tarihte yazlmtr.
302
Hoea 3/4de sanki
efodun kuzey krallnda Samiriyenin dne kadar kullanld ima edilmektedir.
Ancak Hoea efodu, terafim ve dikili ta (massebot) ile bir arada gruplandrr. Putpe-
restlik ise Yahvenin yasas tarafndan yasaklanmtr.
srailin Ahab ve Yehoafat, Yahudann krallarnn Yahveyle peygamberler
araclyla mzkere etmeleri gerektir.
303
O olaylarda Saul ve Dvd Tanryla m-
zkerede efodu kulland. Yoiyann krall dneminde Kudsteki ruhbanln ba
kadn peygamber Hildadan rehberlik talep etti.
304
Bakohene ait efodun ve gsl-
n betimlenmesi k 28/6-30da yaplmtr. Bu monarinin son yllarnda ortaya
kmsa o zaman efod zaten kehnet iin bir ara deildi. Urim ve tummimden ora-
da bahsedilip, ancak az bir detayla da olsa bile tasvir edilmemesi nemlidir. Muhte-
melen metin yazarnn kendisi bile onlarn ne olduunu tam olarak bilmiyordu.
305

srail kabilelerinin isimlerinin kaznd talar efoda ve gsle sabitlenmitir.
Bunlarn amac Tanrya kendi kavmini hatrlatmaktr.
306

Yine de Ezra 2/63 ve Nehemya 7/65ten ikinci mabed zamannda urim ve
tummimin tamamyla unutulduu sonucu karlabilir.
307
Bu, ikinci mabet dnemin-
de urim ve tummimi bulundurmayan Yahudi gelenei tarafndan da onaylanmtr.
Hatta bir Talmud metni (Sota 48a), ilk peygamberleri olan Samuel, Dvd ve S-
leymann lmnden beri urim ve tummimin olmadn ileri srer.

301

Bbil tesiri iin Bkz. Emil G. Hirsch, Urim and Thummim, (www.jewishencyclopedia.com), 3,
(2005); soruyu baka bir Tanrya Tanrya danlrd
302 Bkz. Roland de Vaux, a.g.e., 353.
303

Bkz. I. Krallar, 20/13-14; 22/6; II. Krallar, 3/11.
304

II. Krallar, 22/14; Kr. Yeremya, 21/1-2.
305

Roland de Vaux, a.g.e., 353.
306

k, 28/12, 29.
307 Menahem Haran, Priest and Priesthood, EJd, XIII, 1078.
48
Kohenlerin Beytlmakdisin (Bet ha-Mikda) tahribine kadar ilhi malzemeler
kullanmamalarna ramen kurban takdimi ve dua etmek iin gelen haclara Tanr
adna cevaplar vermeye devam etmeleri mmkndr. Zira, Mezmurlar ve II.
ayann birok pasajlar bu yolla aklanabilir. Fakat buradaki prosedr urim,
tummim ile efod kullanlarak yaplan kehnetten olduka farkldr.
5. retmen Olarak Din Adam
Tora (), yarah () fiilinden; atmak, bazen de kura ekmek
anlamna gelir
308
. Ska kohenin bu rol kehnet veren bir adamn rolne benzer ve
Asurcadaki tertu ile mukyese edilir, kehnet anlamndadr. Kehneti ifde etmek
iin kullanlan kelimenin kk yrh olup gstermek, retmek anlamna gelir.
Tora bu yzden en kat anlamyla eitim-retim (talim-taallm) demektir.
Kelimenin olaan evirisi olan eriat kelimeyi tam olarak karlamamaktadr.
309

Levinin takdisi srasnda kehnette bulunmak iin urim ve tummimin sorumlu-
luunu almak ve halk eitmek grevi Levililere verildi. Bununla ilgili olarak
Tesniye, 33/10da Senin hkmlerini (mipateyha ) Yakuba, eriatn (Toro
oulu Torot ) sraile retecekler, ibresi vardr.
Tora ( din eitim-retim) kohene; yarglama fazileti krala, hikmet
hkime, vahiy ve mesaj peygambere aittir. metin bunu aka ifade eder:
a) Onun reisleri rvetle hkmediyorlar, kohenleri cretle retiyorlar ve pey-
gamberleri gm iin falclk ediyorlar.
310

b) Kohende eriat (Tora ) ve hikmetli adamda t ve peygamberde sz
yok olmaz.
311

c) Peygamberden ryet arayacaklar; fakat kohende eriat ve ihtiyarlarda t
kalmayacak.
312


308

Bkz. Hoea, 18/6.
309 Bkz. G. stborn, Torah in the Old Testament: a Semantic Study, Lund 1945, 6-21.
310

Mika, 3/11.
311

Yeremya, 18/18.
312

Hezekiel, 7/26.
49
Bu eriat Tanrdan gelir ve kohenlere emanet edilir.
313
Tesniye 33/10a gre
ise kohenler Tanrnn Torotunu sraile reteceklerdir
314
ve bir retmen olarak
kohen Yahve Sabaothun elisidir.
315
Doal olarak bu eitim-retim mabette yapl-
dndan kohen tarafndan verilir. nsanlar oraya kurban kesmek veya Mabedden
sorumlu kiiye danmak iin gelirler. Sonu olarak srgnden nce Torann re-
nimi Beytl-Makdisle snrldr. aya 2/3,
316
Mika 4/2 ve Tesniye 31/10-11
317
gibi
metinlerde Ms, Levioullar, kohenler ve ihtiyarlardan Tevrat ardaklar bayra-
mnda mabedde halka okumalarn istemiti.
Tora () orjinalde belli bir konu hakknda ksa bir retimdir. Bir muamelt
kural veya daha zel olarak bir ibdetin ifs hakknda talim-taallmdr. Kohen bu
konularda uzmandr ve bir eyin kutsal veya temiz olup olmadna o karar verir.
318

Srgn sonrasnda peygamber Haggay temiz ve pis eylere dokunmann etkisi hak-
knda bir tora (fetv) istemiti. Dier baz olaylarda kohenlere oru tutulup, tutulma-
yaca konusunda sorulmutu.
319

Ancak kohenlerin retim roln sadece fetva vermeye indirgemek doru de-
ildir. Szgelii Hoea 4/6 ve Yeremya 2/8 gibi ilk dnem metinleri kohenlerin g-
cnn kat klt emir ve yasaklarnn da tesinde olduunu gstermektedir. Kohenin
elindeki Tora (Ms eriat) insann Tanrsyla ilikilerini idre eden emir ve yasak-
lar klliyatdr. Kohenler Tevratn yorumcular olarak bilinirler. Onlar ayn zamanda
insanlarn ibadetlerinin tanr katnda makbul olup olmayacana karar verirler. Bu
grevler sebebiyle rolleri olduka artm ve kohenler din ve ahlk retmenleri stat-
s kazanmlardr. Peygamberler de ayn rol farkl ekilde if etmilerdir. Bir pey-
gamber ayn zamanda bir kelm (dibr ) adamdr; yani Tanrnn szcs-
dr ve belli durumlardaki zel mesaj Tanrdan ilhm yoluyla alr. Peygamber, Tan-
rnn kendisine vahyettii bir aracdr. te taraftan kohen Tora adamdr ve yorum

313

Tesniye, 31/9, 26.
314

Hoea, 4/6.
315

Malaki, 2/7.
316

Gelin Rabbin dana, Yakubun Allahnn evine Allahn evine kalm. Kendi yollarn bize
retecek, ve onun yollarnda yryeceiz.
317

Ms eriat yazd ve onu Levi oullar khinlere ve srailin btn ihtiyarlarna verdi. Ms
onlara emredip, dedi: her yedi yln sonunda ibra ylnn belli vaktinde ardaklar bayramnda
btn srail Allahn rabbin nnde, onun seecei yerde grlmek iin geldii zaman, bu eri-
at btn srailin karsnda kulaklar ile iitsinler diye onlara okuyacaksn.
318

Bkz. Levililer, 10/10-11; Hezekiel, 22/26; 44/23.
319

Zekarya, 7/3.
50
iin bilgi (deat ), ona verilmitir. Bu bilgi uzun zaman nce tanrdan gelmesine
ramen anlamlandrma ve uygulama yoluyla asrdan asra insanlara kohenler tarafn-
dan aktarlmtr.
320

Srgn sonrasndan itibaren kohenler Torann retim tekelini almay brakt-
lar. Levililer bu dnemden itibaren tam kohendiler; vaiz ve ilmihalci oldular. Sonun-
da sinagoglarda retim, ibadetten ayr verilmeye baland. Bu yazclar ve ret-
menlerden herkese ak olan yeni bir snf ortaya kard. Nihyet o ruhbanlk snf-
nn yerini ald.
6. Din Adam ve Kurban
Levinin takdisi srasnda ibadete sk skya bal grevlerden ve sonunda da
kurbandan bahsedilir.
321
Fonksiyonlar hiyerarisinde son konum, kurbana aittir.
Philoya gre, (De Vita Moysi, II (III), 29) Fsh gn herkes kuzuyu takdim ettii
iin tm insanlar kohendir. brnlere mektup derki; Her rhip kurbanlar takdim et-
mek iin tyin edilir.
322
Bu dnemde hibir ruhban snf yoktu. Ancak bu metinler
uzun bir geliim srecinin sonunda ortaya kmtr. Bunun banda ise Tesniye
33/10 pasaj bulunur.
323
Biz burada ruhban snf olmadndan atalar dnemine gir-
meyeceiz. Hkimler dneminde Tanr, Gideona mezbah yaparak bir kurban takdim
etmesini emretti ve bu kurban kabul edildi.
324
Tanrnn melei, imsonun babas
Manoahdan bir kurban kesmesini istedi ve onu kabul etti.
325
Samuelin ocukluun-
da babas Elkana, iloda bir kurban sunmutu.
326
Kohen, Eli mabedinin muhfz
olarak kabul edilirdi.
327

Kohenin hakk, kurbandan pay hakkna yneliktir
328
. Hikyenin bu blm
kohenlerin mezbaha gitmesini, kurbanlar tututurmasn anlatr; ve ilk dneme ait bir

320 J., Begrich, Die priesterliche Tora, in Verden und Vesen des Alten Testaments BZAW,
LXVI, Berlin: Alfred Tpelmann, 1936, 63-88.
321

Mezbahnn zerine btn yaklan takdimeyi koyacaklar.(Tesniye, 33/10)
322

brnlere Mektup, 5/1; 8/3.
323 Bu metinler srgn dnemine ait olmaldr. Bkz. . F. Harman, a.g.e, 87.
324

Hkimler, 6/25-26.
325

Hkimler, 13/6-23.
326

I. Samuel, 1/3, 4, 21; 2, 19.
327

I. Samuel, 1/9.
328

I. Samuel, 2/12-17.
51
metin eklenmesidir.
329
Saul, Dvd ve Sleyman da kurban takdim etmilerdi; ancak
bu srail krallarnn kohen olduklar anlamna gelmez. Bizce Ahaz, ina ettii yeni
mezbahta ilk kurban sundu ve kohen Uriya bunu srdrd.
330
Bu dnemden ksa bir
zaman nce, Tesniye 33. babta geen Msnn takdisi,
331
tahminen M.. 800-750
yllar arasnda Kuzey krallnda kurban takdimesini tanzim etti. Tesniye 33/8-
11deki cmleler, Levililer hakkndadr. Onlar kurban takdiminin kohenlerin imtiyaz
olduunu kabul ederler. Srgnden nce Kudste kutsalln kanununu tedvin eden
adamlar, kohenler iin belirlenen zel kurallarn onlarn fonksiyonlarnn
kudsiyetine dayandrdlar. Yakma kurbann ve paralarn mezbaha yerletirdikleri
iin onlar temiz olmaldrlar
332
.
Kohenler, Ahd-i Atikte basit bir kurbanc olarak takdim edilmez. Onlar bir
hayvann boazlanmasnda azam ihtimam gsterirlerdi. Ancak bu, bir imtiyaz deil;
sadece bir vazifeydi. Mesel k 24/3-8de (elohist metin olarak kabul edilir)
333

Ms baz gen erkeklere yakma kurbanlarn sunmalarn emreder. Fakat onlarn
kohen olduklarna dir bir iaret yoktur. Ancak kan alan, onu sunaa ve halkn ze-
rine serpen Msnn kendisidir. Kurban hakkndaki kanun, kurbann takdimi yapan
kii tarafndan kesileceini akca bildirir.
334
Eer bir adamn kestii kurban ritel
adan temiz deil; veya bu kurban, byk halk kurbanlarndan
335
birisi ise, bu du-
rumda hayvan ruhbn snfndan dk rtbedeki birisi tarafndan kesilirdi. Kurbann
en kutsal paras kan kabul edilmesi ve phtlamadan sunaa serpilmesi gerektii
iin bu grev kohene aitti.
336
Benzer ekilde kurbann Tanrya ait olan parasn alan
ve kann sunaa serpen bizzat kohendi. Gerekten de bu kurban bir ku ise, bu tak-
dirde kohen tarafndan sunan zerinde ldrlrd. Onu getiren kii, onu ldrme
hakkn kaybederdi.
337
Benzer ekilde II. Krallar 23/9da Onlar sunaa kmayabilir-

329

Harman, a.g.e., 107-108; I. Samuel, 2/27-36.
330

II. Krallar, 16/12-16.
331

Bkz. Tesniye, 33.
332

Levililer, 21/6.
333 Harman, a.g.e., 70.
334

Levililer, 1/5; 3/2, 8, 13; 4/24, 29, 33.
335

Bkz. II. Tarihler, 30/17/17; Hezekiel, 44/11.
336

Levililer, 17/11, 14.
337

Levililer, 1/14-15; 5/8.
52
ler ibresi vardr. Ayn zamanda yazlan bir baka metinde kohenler sunaa kmak
zere seilirlerdi.
338
Yine tts Levioullarnn bir imtiyaz idi. nk daima sunak
zerinde yaklmak zorundayd
339
. Saylar 17/5 ve I. Tarihler 23/12e gre ttslemek
Harunun torunlarna verilmi bir imtiyazd. II. Tarihler 26/16-18de kral Uzziya bu
hakk men ettii (kaldrd) iin cezalandrlmtr. Bu yzden kohen, kelimenin tam
anlamyla sunak grevlisiydi.
340

Bu sebeple, kohen Levinin kurbandaki rol gerekten zaman getike daha da
nem kazand. nk artk insanlar kehnet iin kohenlere gitmemeye baladlar.
Dierleri ise retmenlik roln paylamaya geldiler. Ayn ekilde bunun aksine
kurban takdimi zamanla en nemli vazifesi olmaya ve kohenliin temel grevi gibi
kabul edilmeye balad. Nihayet Mabedin tahribi onlarn nfuzunun sona eriini
gstermektedir
341
. Tora, Mabedteki ritelin, rabbi de kohenlerin yerini ald.
7. Bir Arac Olarak Din Adam
Yukarda anlatlan din adamlar ile ilgili tm deiik fonksiyonlarn mterek
bir dayana vardr Bu da onlarn Tanr ile kul arasnda arac olmalardr. Zira din
adam, kehnette bulunduu zaman, Tanrdan bir cevap alrd. Yine o, Toray re-
tirken (veya bir hkm verirken) ve aklarken, Allahtan gelen retiyi alr ve yo-
rumlard. Ayn ekilde o, kurbanlarn etini ve kann mezbaha takdim ederken, ya da
tts yaparken, ibadetleri ve niyazlar Allaha sunard. Bu icraatlarn ilk ikisinde,
insanlarn nnde Tanry; ncsnde ise, Tanrnn nnde insanlar temsil et-
mektedir. Ancak her durumda o, bir aracdr. Buna Pavlusun brnlere Mektubu da
(5/1) iaret etmektedir. Yahudilikte her din adam iin u bir gerektir: nsanlar ara-
sndan seilen her bakohen, insanlar adna Tanrya araclk yapmak iin atanmakta-
dr. Bu balamda aynen kral ve peygamber gibi bir din adam da Tanr ile kul arasn-
da bir arac idi. Fakat Tanr tarafndan seilen krallar ve peygamberler, ahsi kariz-
malar ile; din adamlar ise, din adamlnn bir araclk kurumu olmas nedeniyle,

338 I. Samuel, 2/28.
339 Tesniye, 33/10.
340 Hristiyanlktaki bu tbir Ahd-i Atike dayanmaktadr. Bkz. A. E. J. Rawlinson, Priesthood
and Sacrifice in Judaism and Christianity, in Expository Times, IX, 1949, 115-21.
341 Bkz. L., Gauttier, Pretre ou sacrifcateur?, tudes sur la religion dIsrael in, Lausenne 1927,
247-76.
53
ipso fakto (kelimenin tam anlamyla) araclardr.
342
Bunda dolay Hristiyan ara-
trmaclara gre sa Mesih de bir arac olarak esiz bir barhiptir.
8. Din Adamlarnn Giysileri
Eski Yakn Dou kltrlerinde kutsal bir mekana giren birisi gndelik elbisele-
rini deitirirdi. Bunun sebebi ilhlarn fkesinden kanmakt. Bu din psikolojisi ok
ilgin bir Hitit metninde de bulunur. Metinde rhiplerin ve ilhlarn kullar tarafndan
yaplacak vazifeler, gerekli kurallar ve tabulardan bahsedilir.
343

Msrda da benzer eyler sz konusudur.
344
Firavunun kendisi kutsal bir me-
kana girmeye hazrlanrken, dinsel arnma (mikve ) ileminden geer ve zel bir
elbise giyerdi. badet iin sradan dindarlar da elbise deitirmek zorundaydlar.
345

Karnak Tapnandaki bir resimli yazda rhiplerle Firavunun ykanp zel el-
biseler giydikleri yazldr.
346
Eski Arabistanda ilh el-Calsadin huzuruna giren biri
sradan elbiselerini bir kenara brakp rhiplerin giydii elbiseleri giyerdi.
347
Daha
eski dnemlerde Msrda bir rhibin karakteristik elbiseside ritel bir olaya dayanr-
d. Genelde bu sradan dokuma elbiseler zerine giyilen leopar derisiydi.
348

Msrda elbise iin dzenli bir malzeme olmasna ramen, dokuma klt elbise-
si olarak zel neme sahip malzeme olabilir. Mesel Msrllar iin yn malzemeden
mamul elbiseleri giymek ilahlara saygszlk anlamna gelirdi.
349


342 Bkz. A., Robert, art. Mdiation dans IAncien Testament, Dictionnaire de la Bible,
Supplment in, V, Paris, 1957, 1004-8; Roland de Vaux, a.g.e., 357.
343

Keilschrifturgenturkunden aus Boghazki, Berlin 1921 vd., XIII, 4:i: 14 vd., 21 vd.; iii: 61 vd.;
metni yorumlayan ve tercme eden E. H. Sturtevant, A Hittite on the Duties of Priest and
Temple Servants, JAOS 54 (1934), 364-67, 386 vd.; trc. A. Goetze in ANET, 207b, 209b.
344

Bonnet, Reallexikon, 631 vd.
345

Bonnet, 633; A. M. Blacmann, The House of the Morning, Journal of Egyptian
Archaeology, 5 (1918), 161 n. 10 ve Sacramental Ideas in Ancient Egypt, Recueil de travaux
39 (1921), 46.
346

J. H. Breasted, Ancient Records of Egypt, Chicago 1906, IV, 422.
347

G. Ryckmans, Les religions arabes prislamigues, 18, 38 vd.
348

M. G. Houston, Ancient Egyptian, Mesopotamian, and Persian Costume (A Technical History
of Costume, I; 2. bask, London 1954), 53; Bonnet, Reallexikon, 606.
349

H. I. Bell, Egypt from Alexander the Great to the Arab Conquest, Oxford 1948, 49; A. Erman,
Die Religion Egypter, Berlin-Leipzig 1934, 53.
54
Kohenlerin ibadete zel elbise giymesi srailde de bilinmekteydi. Baale ta-
panlar Samiriyedeki tapnaa geldiklerinde zel bir elbise giymilerdi. Kudsteki
Mabed hizmetisinin varl, bize ayn uygulamann burada da olduunu gsteri-
yor.
350
Uygulamann ok eskiye dayanyor olmas, Tekvin 35/2de gayet sarihtir.
Cmlede Yakup ailesi ve yanndakilere ykanmalarn ve kutsal Beytele girmeden
nce elbise deitirmelerini emretmitir.
Rhip kyafetleri eski Yakn Dou ve civarndaki klt ayinlerde geleneksel ol-
duu gibi tanrsal tapnmalarda da rhiblerin giydii zel elbiselerdi.
351
Kohenler
hizmetleri bittikten sonra kyafetlerini kutsal blgede brakmalar (mukaddes odalar-
da) ve onlar d avluya tamaktan saknmalar iin emir almlardr.
352
Kohenler
mabetten ieri girince, mukaddes yerden d avluya kmayacaklardr, fakat hizmet
ederken giydikleri esvaplar oraya koyacaklardr; nk o yer mukaddestir.
353
Eski
Ahitte kohen kyafetleri sadece ruhban kanunlarnda tasvir edilse de Hezekiel 44/17-
18de de bazlarndan ksaca bahsedilir; Kohenler, i avlunun kapsndan ieri girer-
ken keten esvap giyinmi olacaklar; i avlunun kaplarnda ve ierde hizmet ederken
zerlerinde yn bulunmayacaktr. Balarnda keten sarklar ve bellerinde keten don
olacak; terletici bir ey kuanmayacaklardr. stisna olarak Efoddan; ruhbanlk ha-
rici kaynaklarda da zikredilir. Pek ok bilgin, ruhban kanunlarnn kyafetlere sayg
bakmndan srgn ncesi zamanlar yansttn iddia eder. nk yaygn gre
gre, bu kaynak bu devre kadar yazya geirilmemitir. Ruhban kanunlarndan baka
kaynaklarda bahsedilen efod bu bilginler tarafndan bir kyafet, ilh imgelerin kya-
feti yada eski kohen elbisesi olarak deilde bir imge olarak ele alnr. Ama ruhban
kanunlarnda tasvir edilen btn elbiseler srgn ncesi devrindendir ve onlar tasvir
etme gerei duyan ruhbanla ynelik bir alma olan tek kaynak Ruhban metni-
dir.
354


350

II. Krallar, 22/14.
351
Bkz. II. Krallar, 10/22.
352
Bkz. Hezekiel, 42/14; 44/19.
353
Hezekiel, 42/14; Bkz. TB, Yoma 23b.
354
M. Haran, Priestly Vestmens, EJd, XIII, 1063-64.
55
Birka Eski Ahid metni ruhban kyafetlerini tasvir eder. Bazlar Harun oul-
lar iin gmlekler, kuaklar ve onlar iin izzet ve ziynet olarak balklar
355
olarak
yaplmtr. Bazlar klt deerlerin hareketini yanstrken, dierleri klt elbiselerin-
deki gibi kullanlrd. phesiz bu eski bir stilin kalntlarn korur. Entariler tevazu
iindir. Kutsalln iaretini oluturduklar iin tm kohen kyafetlerine sk sk mu-
kaddes esvab olarak gnderme yaplr. Ruhban kanunlarnda ad geen, toplam se-
kiz kyafeti, sadece Harun giymitir ve Harunun elbiseleri biraz daha ssldr.
356

Sradan kohenlerde olduu kadar Harun oullar da Mabette giyilen basit ketenden
dier drt kyafeti kullanr.
Drt i amar en iyi kalite ince sicim ketenden yaplmtr (se moshzar). Bu
amarlarn biri istisna olup ince keten ve ynn karmndan (kilayim) yaplm
olan Harunun korsesidir. Drt i amar unlardan oluur:
1. Gmlek: Harunun gmlei denilir: k 28/39da ince ketenden satranl
gmlek dokutacaksn ifadesi nedeniyle nakl gmlek olarak adlandrlr.
357
Ha-
runa saygdan dolay sradan kohenlerin gmleklerine desen belirtilmemitir.
358

Talmud ve Antiochusta kinci Mabed zamannda kohenlerin gmlekleri ayak bilek-
lerine iniyordu ve gmleklerin avu ilerine varan kollar olduu belirtilir.
359

2. Kuak: Gmlein etrafn saran kuak ayrtedilir bir kyafet olarak grlr.
360

Sradan kohenlerin kuaklar zel olarak ince sicim ketenden,
361
Harununki ise b-
klm ince keten ve lcivert, erguvan krmzya boyanm elii naklyd (maaseh
rokem).
362


355
k, 28/40.
356
Bkz. TB, Yoma 7/5.
357
k, 28/4; Tekvin, 37/3 vd.; II. Samuel, 13/18-19.
358
Bkz. k, 28/39-40.
359
Bkz. TB, Yoma 72b; Josephus Flavius, Josephus Complete Works, (translated by William
Whiston: Kregel Publications, 1970), Antiochus, 3/153.
360
aya, 22/21.
361
Bkz. k, 28/39.
362
Bkz. k, 28/39; 39/29.
56
3. Sark: Harun iin bir bakohenlik tac bulunurken (miznefet),
363
sradan
kohenler iin sarklar ya da dekore edilmi sarklar (paare migbaot) vardr. De-
kore edilmi sark gzellik ve farklln sembol olarak grlmtr.
364
Ama daha
grkemlisi kraliyet tacyla eanlaml olarak belirtilen bakohenlik tcdr.
365

4. Entari: Bedenin plakln rtmek iin belden kalaya kadar ketenden en-
tari
366
giyilir.
zellikle bakohene has olan drt d elbise, i amarlarndan daha byk
zenginlik ve grkeme sahiptir. Bu elbiseler boyanm yn ve ince keten karm olup
usta iilik (maaseh hoshev) gsterirler. Dierleri altn tel ve ynle keten karm
yn ipliinden rlyken bazs saf altn iplik bile ierir. Ruhban kanunlar sistemine
uygun olarak bu pahal maddeler keten ve yn karmndan yapldndan yksek
kutsallk derecesini de gsterir. Kutsalla davet ettii iin byle bir karm genellik-
le dnyev kyafetlerde kullanmak yasakt.
367
Bu sebepten, bu kyafetler kohenler
arasnda kullanlrd. Bunula ilgili olarak, kohen kyafetleri Mabedin yn ve keten-
den yaplan ve usta iilik gsterdii sylenen perdeleri ve rtsyle benzeir.
368

Drt d kyafetin giyilmesi bir ibadet kural olarak grlp sabah ve leden
sonraki klt eylemi yerine getirmek kullanlr. Mabetteki bakohenin yapt dier
eylemlerle ilgilidir. Hibir yerde bakohenin Mabede yin ynetmek iin girerken
drt d kyafeti giymek zorunda olduu zellikle yeralmaz. Bakohenin altn ve ke-
tenle yn karm kyafet giyinmi olarak Mabedin avlusunda grldne dair
kinci Mabed zamanlarndan kantlar vardr.
369
Ancak, bu rivayetin sadece kinci
Mabed zamanndan gelmi olmas mmkndr. nk srgn ncesi dnemde B-
yk Kohen dier kyafetleri yalnzca Mabette yin ynetirken giymitir. amar-

363
Bkz. k, 28/39-40; 39/28; kr. Hezekiel, 44/18.
364
Kr. aya, 3/20; 61/3, 10; Hezekiel, 24/17de Peer.
365
Bkz. Hezekiel, 21/31; kr. aya, 62/3.
366
Bkz. k, 28/42; 39/28; Hezekiel, 44/18.
367
Bkz. Levililer, 19/19; Tesniye, 22/9-11.
368
Bkz. k, 26/1, 31.
369
Bkz. Sirak, 45/7 vd.; Josephus, The Jewish Wars, (translated by G. A. Williamson,
Middleset: Penguin Boks, 1977),, 5/239.
57
larnn iilikteki tarz kadar grnm olarak da Mabedin avlusundaki asmalara ve
rtlere, kyafetlerin perdelere ve altn iplie benzeyii bunun kantdr. Dahas, d
kyafetler, sunakta yerine getirilen grevler iin fazla ar olup olduka atafatlyd.
Drt d kyafet kraliyetin birka karakteristik zelliini tar (altn, mavi ve
mor kraliyet tcnda olduu gibi) ve bakohenlik tcyla tamamlanr. Kutsama ya
dklnce bunlar bakohene krala yakr bir grnm verir.
370
Hezekielin yasasnda
Kohenler i avlunun kaplarna girdikleri zaman keten esvap giyinecekler ve ierde
hizmet ederlerken zerlerinde yn bulunmayacak. Balarnda keten sarklar, belle-
rinde keten don olacak; terletici hibir ey giymeyecekler
371
ibresi vardr.
Drt d kyafet unlardr:
1. Efod ( ) usta iilik-stat ii sergiler, altn ve ynle keten karmndan
yaplmtr.
372
Bu kohen kyafetlerinin en gze arpandr. Bu yzden nceki ve son-
raki peygamberler tarafndan tek bana deinilmitir.
373
Bu isimle bir kyafetten
Ugarit metinlerinde
374
ve Kapadokyadan gelen Asur Tabletlerinde epaddu ismiyle
bahsedilir.
2. Efoda iliik dokuz ine dokuz inlik Gs Plakas (Hkm Gsl) :
Bir kare tablet ya da bir kesedir. stne srail kabilelerinin isimlerinin kaznd 12
kymetli ta yerletirilmitir. Hkm Gslnn iinde urim ve tummim yer alr.
Gs Plakas Efodla ayn usulde yaplmtr. Bu, altn ve ketenle yn karm olup
maharetli iilik sergiler.
375

7. Cppe: Efodun altna giyilen cppe, byk bir ihtimalle efoddan daha uzun
olup, onun altndan kar. Yalnzca mavi yn iplikten yaplmtr. Elbise kenarnda

370
Bkz. k, 29/7.
371
Hezekiel, 44/17-8.
372
Efod altn, lcivet ve erguvan, krmz ve bklm ince keten stat ii olarak yaplacak.,
Bkz. k, 28/6-12; 39:2-7.
373
Bkz. Hakimler, 8/27; 17/5; Hoea, 3/4.
374
C. H. Cordon, Ugaritic Textbook, 67; 1/5.
375
Bkz. k, 28/15-30;29/8-21.
58
ince ketenle boyal yn karm nar ve altn ngraklar asldr.
376
Metinde ngrak
ve narlarn says belirtilmemitir. Talmud yazarlar tarafndan farkl saylar verilir-
ken hl, 72 mi yoksa 36 m olduu konusunda bilginler arasnda ihtilaf vardr.
377

Josephusa gre, kinci Tapnak dneminde cppe, tunik gibi, bakohenin topuklar-
na kadar iniyordu.
378

8. Madeni Levha (Ta-Nezer): Ayn zamanda ta da denilen, maden levha,
(nezer) bakohenlik tcnn nnde mavi bir vidada asldr ve lcivert bir kordon
zerindedir. Saf altndan yaplma levha stne iki kelime kaznmtr: godesh le-
YHWH, ( ) Yahveye Mukaddes.
379
Ama Josephusa gre, kinci
Mabed dneminde, stne sadece Tetragrammaton yazld.
380

Ayakkablar kohen kyafetlerine dahil deildir ve kohenler aka kutsal alanda
zorunluluk olduu iin plak ayakla hizmet ederler.
381

Drt pasajda (k, 31/10; 35/19; 39/1, 41) Harun ve oullarnn btn kohen
kyafetleri, etimolojisi henz yeterince aklanmam zel unvan mukaddes esvaba
benzetilmitir. Talmud bilginleri bu nvann bakohenin sekiz kyafetiyle ilgili oldu-
unu varsayar.
382
Ama metnin edeb anlamna gre, sradan kohenlerin drt kyafeti
(slk, entari, nakl gmlek ve kuak), Harun oullarnn kohenlik elbiseleri
olarak adlandrlrken; Harunun sekiz kyafetine, drt i amar ve Ona zg drt
d kyafetine, kohenlik elbiseleri olarak deil de Harunun mukaddes esvaplar
olarak gnderme yaplr.
383

Din adam kyafetlerinin nc bir grubu da en kutsal mekanlarda yin yne-
tirken kullanlan, sradan, ince olmayan ketenden yaplanlardr. Kefaret Gnnde,

376
Bkz. k, 28/31-35; 39/22-26.
377
Bkz. TB, Zevahim, 88b.
378
Bkz. Josephus, a.g.e., Antiochus, 3/159; Wars, 5/31.
379
Bkz. k, 28/31-35;39/22-26; TB, Shabbath, 63b.
380
Bkz. Josephus, a.g.e., Antiochus, 3/178; Wars, 5/235.
381
Bkz. k, 3/5; kr. k, 2/6.
382
Bkz. TB, Yoma, 72a-b.
383
k, 28/4; 29/29; 40/13.
59
Harun basit ketenden
384
drt elbiseyi; bir palto, entari, korse ve bir bakohenlik tac
giyinmi olarak i mabede (perdenin i tarafna) geer.
385
Fakat klleri kaldrmak iin
d sunaa kt zaman, basit keten gmlek, keten entari, keten kuak ve keten sark
giyer. Bunlar dier kohenler tarafndan da giyilir ve nceki drt kyafetle benzer ka-
bul edilir. Sradan keten kyafetler yine de ynle keten karm ve altn kyafetlerden
daha byk bir kutsallk tar ve metin, mukaddes esvap bunlardr vurgusunu ge-
rekli grr.
386

9. Din Adamlarnn Kutsall
Eski srailde din adamlar grevlerine, ltuf yahut da zel glere nail olmala-
rna vesile olan herhangi dini bir trenle balamyorlard. Fakat bir din adam, gre-
vinin fazileti ve ycelii sayesinde kutsal ve aziz kabul ediliyordu. Bu u anlama
gelmektedir: Din adam dnyev aleme ait deildir. Fakat o, mabedin evresindeki
mezbah ve orada takdim edilen adaklar gibi farkl bir nitelie sahiptir. Levililer, Tan-
rya hizmet iin adanm, dier insanlardan ayr, gnahtan arnm aziz varlklardr.
Bu itibarla din adam, cisman dnyadan kendini tecrit etmi ve kutsal alana dahil
olmu kimsedir. Yine o bu sebepten dolay, herhangi bir hrmetsizlik yapmadan ve
gnaha dmeden kutsal alanda gezinir, tapnaa girer, kutsal objeleri eline alr ve
benzeri fiilleri gerekletirir. Ancak o daima dnyev eylerden uzak kalmal, kendi
arnml ile alakal zel bir takm yasak ve emirlere riayet etmelidir. Bu balamda
kendi grevlerini yerine getirirken, kutsal ve dind olann birbirine karmamas
iin her trl tedbiri almak zorundadr. Tapnaa girerken zel elbiselerini giymek,
elbiselerini ykamak, zel yollarla kendilerini arndrmak, arap ve sarholuk verici
eylerden kanmak zorundadr. Burada anlatld ekilde, din adamlarnn btn
benlikleriyle kutsal eya dzenine ynelmeleri, onlara gerek deer ve itibarlarn
kazandrmakta idi.
387


384
Bu Talmud bilginlerinin belirttiine gre, beyaz ketendir. Bkz. TB, Yoma, 3/6.
385
Bkz. Levililer, 16/2-3.
386
Bkz. Levililer, 16/4.

387

Roland de Vaux, Ancient Israel (Its life and Institutions), trc. John Mc Hugh, New York 1994,
347-348.
60
Tanrnn hizmetkrlar olarak kohenler kutsall dier insanlardan daha fazla
hissederler. Bu kutsallk, blgeden blgeye birtakm farkllklar gsterse de, btn
eski Yakn Dou kltrnde temel unsurdur. Din adamlarn Tanr setii iin,
kohenler halkn elisi olarak ilev grmezler. Bu hak Kitab- Mukaddese gre, se-
ilmi kavme kadar uzanr veya onunla irtibatlandrlr.
Kohenlerin kutsall Ahd-i Atik'in btn kitaplarnda deiik ekillerde ifade
edilir. Mesel, I. Samuel 22/17 pasajnda, Saulun emrine ramen tebeas, Rabbin
kohenlerini ldrmeyi reddetmilerdir. Yine I. Krallar, 22/17ye gre, Hz. Sleyman,
kohen olmasnn erdemi ve Tanrnn sandn tamas sebebiyle Abiatar ldr-
mekten vazgemitir. Dier taraftan, k 19/6da kohenler melektu (
) ve mukaddes millet ( ) terkipleri e anlaml kullanlr.
388
Onlarn bu
kutsiyeti daha ak bir ekilde Ruhban metninde, daha geni ekilde ise Hezekiel 40-
48deki kanunlarda zikredilir. Ruhban metnine gre, din adamlarnn kutsall Al-
lah'n evinin kutsall ile ayn seviyede tutulur.
389
Kutsiyetin en ileri derecesi olan bu
durum alglanabilir ve temas yoluyla bir kimseden dierine geebilir.
390
Kohen keh-
nette bulunduunda Tanrdan cevap almaktadr. O halk eittiinde, Tevrat izah
ettiinde, Tanrdan gelen retiyi yorumlama iini stlenmektedir. Sunaa kan dk-
tnde, tts yaptnda, mminlerin tvbelerini ve dualarn Tanrya iletiyordu.
lk iki rolde o insanlarn nnde Tanry temsil etmektedir. ncsnde ise Tan-
rnn nnde insanlar temsil etmektedir. Bylece kohen tpk bir kral veya peygam-
ber gibi bir aracdr. Ruhbnlk bir araclk kurumu olduu iin kohen ipso facto bir
aracdr.
391

srail halk, din adamlarnn varl ile dier milletlerin sahip olmad bir kut-
salla sahipti. Halk kutsanrken veya kendilerini ritel adan kutsarken ayn za-
manda ayinlere de katlmakta idiler.
392
Kohenler ve Levililer kendilerine zg vazife-
leri icra ederken, bunu kutsal olduklar iin yapmaktaydlar. Ruhbanlar ve idare edi-

388

I. Samuel, 22/11; k, 16/9.
389 Bkz. Hezekiel, 40-48.
390

M. Haran, Priests and Priesthood, EJd., XIII, 1080.
391

Roland de Vaux, a.g.e., 357.
392

II. Tarihler, 30/17.
61
len insanlar kutsal ise, bu durum, sz konusu metnin ardndaki ritel kutsallk kav-
ramndan ileri gelmekte idi.
393

Din adamlarna izafe edilen sz konusu kutsalln korunabilmesi iin bir takm
snrlamalar da getirilmitir.
394
Her seviyedeki din adamnn baz zelliklere sahip
olmas gerekmektedir. Bunlardan biri, bedensel bir kusurunun olmamasdr. Dolay-
syla bu grevi ifa edecek ahsn, fiziki olarak her hangi bir eksiklii, geici olsa dahi
kabul edilmezdi.
395

Nitekim Levililer kitabnda yle denmektedir: Harun'a syleyip de: Senin
zrriyetinden kimde kusur olursa, Allahn ekmeini takdim etmek iin yaklamasn.
nk kendisinde kusur olan hi bir adam yaklamayacak; kr yahut topal, yahut
yass burun, yahut fazlal olan adam, yahut aya krk, yahut eli krk adam, yahut
kambur, yahut cce, yahut gz kusurlu, yahut kel, yahut kabuklu, yahut husyesi
ezilmi Harun'un zrriyetinden kendisinde kusur olan hi bir adam Rabbin atele
yaplan takdimlerini arzetmek iin yaklamayacaktr.
396

Kutsal Kanuna gre kohen soyundan gelen bir kii, Tanrsal ayrcalktan gel-
dii kabul edildiinden bir cesedin, lnn yannda hatta; onunla ayn at altnda
dahi bulunmamaldr. Kohen lm deinde olan birinin yanna yaklamazd; zira
her an lm olay gerekleebilirdi.
Kohenler mezarlklardaki trenlerede itirak etmezler dardan izlerlerdi; n-
k kohenlerin mezarla girmemesi gerekmektedir. Ancak bu yasak, kohenlerin ken-
di yaknlar olan anne, e, ocuklar ve erkek kardeleri iin geerli deildir.
Bakohen ise hibir lnn yanna gidemezdi.
Yine bu balamda din adamlarnn kimlerle evlenecekleri konusunda da baz
snrlamalarn getirildii grlmektedir. Kohenlerin elerini seerken baz hususlara
dikkat etmeleri gerekir. Kohen soyundan gelen biri, herhangi bir kadnla evlenemez.
Boanm (dul) biri, fahie ya da halala () ile evlenemez. Boanm bir kadn,

393

Aelred Cody, a.g.e.,192.
394 Bkz. Krat Demirci, Haram, DA, stanbul 1997, XVI, 99.
395

H. Hirschfeld, Priest, Priesthood (jewish), ERE, X, 324.
396

Levililer, 21/17-20.
62
boandktan sonra tekrar evlenip ans eseri tekrar dul kalm ise bile kesinlikle bir
kohene e olamaz. Bu yalnz hayat kadnn deil, Yahudilie sonradan giren, yani
doutan Yahudi olmayan bir kadn kapsad gibi, evlenmeden Yahudi olmayan bir
erkekle ya da bir mamzer (), (evlilik d doan ocuk) de evlenemez. ayet bir
kohen kendine yasaklanm bir kadnla ilikiye girerse bu kadn Halala olur ve
kohen iin artk iki ynden de yasakl hale gelir. Bu ilikiden doacak kz ocuk da
halala saylr ve bir kohenle evlenemez. Doan erkek ocuk ise halal (), olarak
isimlendirilir ve kohenliin hibir ayrcalna sahip olamazd. Halal ocuk mr
boyunca bu lekeyi tar.
Bakohen de ancak kendi milletinden bir kzla evlenebilir; dul, boanm, bki-
re olmayan ve fahieyle evlenemez: Fahie yahut bozuk kadn almayacaklar; ve
kocasndan boanm kadn almayacaklar; nk kohen Allahna mukaddestir.
397

Ve alaca kadn kz olacaktr. Dul yahut boanm, yahut bozuk kadn, fahie al-
mayacak; ancak kar olmak zere kendi kavminden bir kz alacaktr. Ve kavminde
zrriyetini bozmayacaktr, nk ben kendisini takdis eden Rabim.
398
Nitekim Ezra
10/18 pasajna gre, kohen oullarndan Yeua oullarndan Yotsadakn olu, kar-
deleri Maaseya, Eliezer, Yarib ve Gedalya kohen olmak iin yabanc hanmlarn
boayacaklarna sz verip, gnahlarndan keffaret iin bir ko takdim etmilerdi.
399

Btn bu snrlamalarda, ncelikli olarak din adamlarnn geldii ailelerden fu-
hu ve benzeri aibeleri def etme gayesi gdlyordu. Aksi takdirde din adamlarnn
geldii aileler, kutsallklarndan tecrit edilerek bayalatrlm olurdu. Boanm ve
dul kadnlar fuhu aibesine maruz kalabilirdi. nk onlar her hangi bir aileden
uzaklatrlm ve bamsz yaamaya alm kimselerdi.
400


397

Levililer, 21/7.
398

Levililer, 21/13-16.
399 Gnmzde Yahudi hukukunda yasak olduundan, sraildeki kohenler dul veya yabanc ka-
dnlarla evlenebilmek iin nikahlarn yurtdnda kydrmaktadrlar. Abbasiler dneminde de
kohenler yabanclarla evlenebilmek iin slm mahkemelerine bavururlard.
400

M. Haran, Priests and Priesthood, EJd, XIII, 1082.
63
B. YAHUDLKTE KOHENLERLE LGL YASALAR
Kohenler Yasas ismi akademisyenler tarafndan Tesniye blmnde gemeyip
de Kutsallk Yasas, Ahit Yasas, Ritel Emirler veya Etik Emirler toplusunda
Torahn dier blmlerinde ifade olunan hukuk kurallar klliyatna verilen isimdir.
yle ki, Levililer Kitabnn ve hukuk kurallarnn daha ok getii Saylar Kitabnn
byk ksmn tekil edir. Bu yasa Torahtaki Mitzvalarn aa yukar te birini
oluturmakla Yahudi Hukukunun temel kaynaklarndandr. Riteller ve din adamlar
ile fazla ilgili olduundan Ruhban Yasas eklinde adlandrlmakta, ayrca, kritiki
aydnlar tarafndan Kutsallk Yasas dnda Rabban kaynak olarak verildiine inan-
lan hukuk kurallarnn tamam eklinde tanmlanmaktadr.
401
Belgeler hipotezine gre
Ruhban Yasasnn Etik Emirler ve Ahit Kanununa rakip olarak yazldna inanl-
d iin onun Kutsallk Yasasna bir ekleme olduu dnlmektedir.
402

Ruhban Yasalarnn ekseriyeti Sina danda Tanr tarafndan Musaya verilen
Torahta mevcuttur. Evmir-i Aerenin aksine olarak, Yahve bu hukuk kurallarn
Musaya srail oullarnn ina ettii Buluma adrnn zerini bulut kapad za-
man vermitir. Geriye kalanlar Musa tarafndan adr etrafnda ya direkt, ya da o-
unlua benzer ekilde verilmi olan dank hukuk kodlar eklinde sunulmakta,
srail oullar sonralar her nereye g etseler adr da kendileriyle beraber gtr-
mekteydiler. Bu durum Tanrnn ruhbanlk konusunda konutuu yerin o adr olma-
sn anmsatmak iindi.
403

Yahudilikte ruhbanlarn uygulayaca ve bilmek zorunda olduklar kanunlar
Ahd-i Atikte detayl olarak anlatlmtr. Bunlar u balklar altnda toplanabilir.
1. badet ve Mabetle lgili Yasalar
Yahudi din adamlarnn ibadet olarak uygulayacaklar ve mabetteki grevleriy-
le ilgili yasalar aadaki ekilde snflandrabiliriz.

401 Bkz. E. G. Hirsch ve G. A. Barton, Priestly Code, (www.jewishEncyclopedia.com), 1,
(2005).
402 Bkz. E. G. Hirsch ve G. A. Barton, Priestly Code, (www.jewishEncyclopedia.com), 1,
(2005).
403 Bkz. E. G. Hirsch ve G. A. Barton, Priestly Code, (www.jewishEncyclopedia.com), 2,
(2005).
64
1a. Snnet olmak: Hz. brahim 99 yanda iken Yahve, Ona grnp ahid
yapmtr. Ahdin sembol ise snnet olmaktr. Buradaki ahdin sembol olan snnet,
btn erkeklere ve doumdan sekiz gn sonra erkek ocuklarn gulfe eti kesilerek
kan ( , dam birit: ahit kan) aktllp uygulanacaktr.
404
brahim 99, smail ise
13 yanda iken ayn gn snnet olmutu.
405
Snnet olmayan erkek, srail milletinden
karlacaktr. O, ahdi bozmutur.
406

1b. Din adamlarnn zel elbiseler giymeleri kuralna uymak: Ruhbanlar gs-
lk, efod, entari, nakl gmlek, sark ve kuak giyeceklerdir.
407
Harmana gre bu
metin (k, 28. bb) muhtemelen Ruhban metnine ait olup srgn dneminde
Babilde faaliyet gsteren yazarlar tarafndan kaleme alnmtr.
408

1c. Din adamlarnn takdisi (atanmas) ritelini yapmak: Tanrnn Hz. M-
sya k 29/1-37 pasajlarnda emrettii ekilde yaplr. yleki, gen bir boa,
kusursuz iki ko ve mayasz ekmek, ince buday unundan yala yourulmu ve ya
srlm mayasz pideler sepetin iine konulmu halde getirilirdi. Kohen, ncellikle
mabede girmeden nce su ile ykanp
409
temizlendikten sonra kohene ruhban elbisele-
ri giydirilir ve ba zerinden mesh ya dklerek meshedilir. Kurbanlklar kesilip,
usulune gre yenilirdi.
410

Harmana gre, bu pasajlar, ruhban metnine aittir ve ldeki adr ve Ahid
Sand ile ilgili eski geleneklere, Sleyman Mabedinin ihtiam da katlarak srgn
dneminde yazlm olabilir. k 29/7de anlatlan bakohenin meshedilmesi ise,
Bbil esaretinden sonra ortaya kmtr.
411

1d. Tts (buhur) ve mukaddes yala meshetmenin terkibini yapmak: Bu ba-
lca kokulu baharat, beyz ekel seyyar mr, ikiyz elli ekel ho kokulu tarn,
ikiyz elli ekel ho kokulu kam ve Makdis ekeline gre be yz ekel hyarenber

404 Bkz. Adem zen, Yahudilikte badet, 123-126.
405

Bkz. Tekvin, 17. bb; Leonard V., Snowmans, Circumcision, EJd, V, 567-577.
406 Tekvin 17/14.
407

Bkz. k, 28. bb; M. Haran, Priestly Vestmens, EJd, XIII, 1063-1069.
408 . F. Harman, a.g.e., 67.
409 Yahudilikte de ibadetleri yerine getirmek iin slmdaki abdeste benzer uygulamann olduu
grlr. Bkz. Adem zen, Yahudilikte badet, 1114-116.
410

Bkz. k, 29/10-38.
411 . F. Harman, a.g.e., 67. Bkz. H. BR., ritual for concesration, XIII, 1060-62.
65
ve bir hin zeytin ya alnr, onlar atar ile tertip olunmu ho kokulu mukaddes
mesih ya bakohen tarafndan yaplr. Bu insan bedeni zerine dklemez, bunun
gibi tertip eden veya yabanc zerine ondan koyan adam toplumdan atlr. Bu mu-
kaddes ya ile kohenler meshedilip takdis edilir. Ayrca bununla Toplanma adr,
Ahid Sand, sofra ve amdann btn takmlar, buhur ve yaklan takdime mezbah
ve onun btn takmlar, kazan ve aya meshedilir. Kohen kendine belli llerle
ho kokulu baharat, kara gnnk, ho kokulu ezfar, kasnak zamk, ho kokulu baha-
rat ve sfi gnnk alp ondan buhur ve atar ii zre tuzlanm, temiz ve mukaddes
ho koku yapard. Bakohenden baka hi kimse ondan buna benzer bir tertip kokla-
mak iin yapmayacak, yapan olursa kavimden atlrd.
412

Harmana gre burada verilen bilgiler, ldeki hayattan ok, Mabedin yapld-
Sleyman devrine ait gzkmektedir.
413

1e. Kohenlik takdisini yapmak: Kohenler sril oullarn mubrek klarken
yle derlerdi: Rab seni mubrek klsn ve seni korusun; Rab sana yzn parlatsn
ve sana lutfetsin; Rab sana yzn kaldrsn ve sana selmet versin.
414

1f. Altn amdann zerine kandilin yerletirilmesi ve Levililerin takdisi kural-
larna uymak:
Bakohen, kandilleri, yedi kollu amdann (menora) n tarafna k verecek
ekilde koymaldr.
415
Yedi Kollu amdan, srailliler lde dolarken, Toplanma
adrnda mukaddes eyalarn aydnlatcs olarak kullanmlardr.
416
Mabed ina edi-
lince, dier kutsal eyalarla birlikte Bet ha- Mikdaa tanmtr.
417

Levililer temizlenmek iin zerlerine temizlik suyu serpip, btn bedenleri
zerinden ustura geirir ve elbiselerini ykarlard. Ve kendilerini tathir ettikten sonra,
gen bir boa ve ekmek takdimesi olarak yala yorulmu ince un; su takdimesi
olarak baka bir boa alp, Levilileri Toplanma adrnn nnde takdim ederdi.

412

Bkz. k, 30/22-38.
413

. F. Harman, a.g.e., 68.
414

Bkz. Saylar, 6/22-27.
415 Bkz. Saylar, 8/12.
416 Adem zen, a.g.e., 134.
417 Yedi kol sembolik olarak dou, bat, kuzey, gney, yukar, aa ve insann durduu yeri iaret
eder. Bkz. Brandon, Menorah, DCR, 437.
66
sriloullarnn btn cemaati toplanr. Levililer, Rabbin nnde takdim edilirdi.
sril oullar ellerini Levililerin zerine koyarlar. Rabbin hizmetini yapmak iin
Levililerin ii olsun diye Harun onlar Rabbin nnde sril oullar tarafndan sal-
lama takdimesi olarak arzedilirdi. Ve Levililer boalarn balar zerine ellerini ko-
yar; Levililer iin kefaret etmek zere biri su, dieri sallama takdimesi olarak Rabbe
sunulurdu.
418

Levililer, sriloullar arasndan Tanrya byle ayrlr ve Toplanma adrnn
hizmeti iin Rabbin olurdu. nk Rab, sriloullarn Msr diyarndan karmas-
na karlk, sriloullarndan btn ilk doanlar yerine Levilileri ald. sriloullar
Makdise yaklatklar zaman aralarnda bel olmasn diye, Toplanma adrnda
() onlarn hizmetini yapmak, kefret etmek zere, sriloullar arasndan
Levilileri, Haruna ve oullarna hediye olarak verdi.
419

Ahd-i Atikte Levililerin greve balama ya 25, grevden ayrlma ya da 50
olarak verilmitir.
420
Fakat Saylar 4/3te ise bu rakamlar 30-50dir. Yine 50 yandan
sonra Toplanma adrnn vazifelerinin ifsnda kardelerine yardm edecekleri, fa-
kat hizmet etmeyecekleri belirtilmitir.
421
I. Tarihler 23/24, 27 ve II. Tarihler
31/17de ise, yirmi yandan yukar olan Levililerin sayma tabi tutulduklar belirtil-
mitir.
1g. Pskllerin kuralna uymak: sriloullar, grdklerinde Rabbin emirlerini
hatrlamak, uymak, zina etmemek ve Ona mukaddes olmak iin elbiselerinin etekle-
rine saak yapard.
422

1. Kohenler ile Levililerin grevleri ve gelirleri kurallarna uymak: Rab H-
run ve oullarna atalarnn evi Makdise ve kohenliklerine ait gnah tamalarn
emretti. Makdisin, mezbahn ve perdenin i tarafnn bekiliini yaparlard. Harun ve
oullar ehadet adrnn nnde dururlard. Rabb, Levilileri ise Harun ve oullarna

418

Bkz. Saylar, 8/2-22.
419 Bkz. Saylar, 8/23-26.
420 Bkz. Saylar, 8/24-25.
421 Bkz. Saylar, 8/26.
422

Bkz. Saylar, 15/37-41.
67
balansnlar hizmet etsinler ve adrn bekiliini yapsnlar diye seti. Onlar
Makdisin takmlarna ve mezbaha yaklaamazlard. Makdise yaklaan yabanc ld-
rlrd.
423

Rabb kaldrma takdimelerinin ve sriloullarnn btn mukaddes eylerinin
bekiliini meshten dolay Haruna ve ebed pay olarak oullarna verdi. Ateten
alkonan ok mukaddes eylerden: Tanrya getirecekleri her takdimeleri, (ekmek,
su ve gnah takdimesi) Harun ve oullar iin ok mukaddes olur; ondan her erkek
yerdi. Ayrca Rab sriloullarnn hediyesinin kaldrma ve takdimesini Haruna,
oullar ve kzlarna ebed pay olarak verdi. Onun evinde temiz olan herkes yerdi.
Ayrca Rabbe verdikleri turfandalar, yan, yeni arabn, budayn en iyisinin hepsi,
ilk olgun meyvalar onlarn oldu ve evlerinde temiz olan herkes yerdi. srailde vakfe-
dilen her ey, insan olsun hayvan olsun Rabbe takdim ettikleri her beden sahibinden
ilk doan her ey onlarn olurdu. Ancak insann ve murdar hayvanlarn ilk doan
iin; bir aylktan itibren, Kohenlerin (kohanim) onlara bitii deere gre, (Makdis
ekeline, be ekel gm olarak) fidyeleri verilirdi. Ancak inein, koyunun ve kei-
nin ilk doan iin fidye verilmez, onlar mukaddes olduklar iin, onlarn kann
mezbah zerine serper ve onlarn yan atele yaplan takdime olarak yakard. Onla-
rn eti, sa budu ve sallama d kohenlerin oldu. Bu, Rabbin nnde tuz ahdidir.
sril oullar arasnda onlarn paylar ve miras olmad.
424

Rabb, btn ondal, Levililere Toplanma adrndaki () hizmetlerinin
bedeli olarak verdi. Bu nedenle, sriloullar arasnda onlarn miras olmad. nk
sriloullarnn kaldrma takdimesi olarak Rabbe arzettikleri her ondalk, miras ola-
rak Levililere verildi. Levililer ondal aldklar zaman, ondan Rabbe kaldrma
takdimesini, ondaln ondaln arzederlerdi. Aldklar btn hediyelerden Rabbin
kaldrma takdimesini, hepsinin en iyisinden, ondan takdis edilmi ksmndan verir-
lerdi. sriloullarndan aldklar ondalktan Rabbe kaldrma takdimesi arzederller ve
Byk Kohen Haruna, Rabbin kaldrma takdimesini verirlerdi
425


423 Bkz. Bkz. Saylar, 18/1-7; Bkz. E. G., Hirsch ve G. A., Barton, Priestly Code,
(www.jevishencyclopedia.com), 1, (2005).
424 Bkz. Bkz. Saylar, 18/8-20.
425 Bkz. Bkz. Saylar, 18/21-30.
68
2. Kurbanla lgili Yasalar
Yahudi din adamlarnn temel grevlerinden olan kurban kltyle ilgili uygulaya-
caklar seremoniler ve her eit takdimedeki (yakma, ekmek, selmet, gnah, su)
alacaklar paylar Eski Ahitte detaylca aklanmtr. Bunlar u ekilde snfland-
rabiliriz.
2a. Yaklan takdimede (ola ), ayin iin temizlenmi kii, kurban hayvann
onaylamas iin kohene getirirdi.
426
Kurban takdim eden kimse elini, yaklan
takdimenin ba zerine koyar
427
ve mezbahn kuzey tarafnda kendisi keserdi.
428

Kohenler ve Levililer sadece genel kurbanlar iin takdim edilen hayvanlar boazlar-
lard.
429
nk kohenin rol, kurban mezbaha getirilmeden ve kesilmeye balanma-
dan nce uygun ekilde vaaz etmek ve mezbahn etrafna kan serpmekti.
430
Kurban
boazlandktan sonra kohen kann mezbah zerine serper ve mezbah zerine ate
koyup odunlar dizerek kurban paralara ayrrd. Sonra da su ile ykar ve tamamn
yakard.
431
Kurban edilen ku ise (kumru veya gvercin yavrusu) kohen, kuun ba-
n trna ile keser, kann mezbahn yan yzne aktrd. Kuu kanatlar ile ekip
ayrr, fakat onu blemezdi. Kuun kursan pislii ile ayrr ve mezbahn ark tara-
fndaki kl yerine atard. Kohen, kurbannn tamamn mezbah zerinde yakard.
432

Yaklan takdime btn gece sabaha kadar mezbahta yanarak kl olurdu.
Kohen keten esvabn ve keten donunu giyip, yaklan takdime kln mezbahn

426 Kurbann tmyle mezbah zerinde yaklmasyla yaplan, kayna semitik olmayan bu takdi-
me, Mabedin inasndan nceki dnemde sunulduu gibi, btn Ahd-i Atik dnemi boyunca
takdim edilmeye devam edilmitir. Sr veye davar cinsinden yaplan takdime erkek, kusur-
suz, hasta, topal, kr ve idi edilmi olmayacak. Ruhban metni (k, 29/38-42; Saylar 28/1-
8), birisi sabah, dieri akam st olmak zere gnde iki defa yaklan takdime kurbann art
koar. Bkz. Levililer, 1/1-7; Malaki, 1/8; Harman, a.g.e., 71-72; zen, a.g.e., 185.
427 Elin baa konulmasnn sebebi, abid tarafndan gerekten kurban edildiini teyit etmek ya da
su beddua (lanet) vb.ni hayvana tatmak iindi.
428 Levililer, 1/3-5.
429 Bkz. II. Tarihler, 29/22, 24, 34; Hezekiel, 44/11.
430 Roland de Vaux, a.g.e., 416.
431 Bkz. Levililer, 1/3-13; Dumann Yahveye ykselmesi iin kul da kohen de ondan hibir para
almazd. Yaklan takdime Tanrya hrmet ifade ederdi. Bkz. I. Samuel 6/14.
432 Bkz. Levililer, 1/13-17.
69
yanna koyar; sonra esvabn karp baka bir esvap giyerek kl ordughn
drsna temiz bir yere karrd.
433

2b. Ekmek takdimesinde (minha ) kohene efann (bir efa 37 litredir) onda
biri ince un, ya ve gnnk getirilirdi. Kohen ise ince un, ya ve gnnk (levona
), ile karm yaptktan sonra; bir avu dolusu alp mezbahta yakar; kalanlar ise
kohenin olurdu. Eer kohen, kendisi iin bir ekmek takdim ederse, mezbahta onu
tamamen yakard.
434

2c. Selmet takdimelerinde (zevah elamim ), kohenenin rol kesilen
kurbann kann toplayp mezbaha kar serpmek; kurbann i uzuvlarn ayrp, iya-
n tamamen mezbah zerinde yakmakt.
435
ya ve kann yenilmesi kesinlikle
yasaktr. Kohenin kurbandan pay sa but ve dt. kran iin selmet takdimesi
(zevah ha-toda ( ) takdim edildii gnde yenmeliydi.
436
Fakat adak (neder
) yahut gnll (nedava ) takdimesini eti, birinci ve ikinci gn yenilebilir;
eer nc gne kalmsa yenmez, atete yaklrd.
437

2d. Su takdimesi (hataat ), meshedilmi kohen (bakohen) veya cemaat
Yahvenin yaplmamasn emrettii eylerden birini bilmeden yaparsa, takdim edilir-
di. Bakohen Toplanma adrnn nnde boay boazladktan sonra parman
kanna batrp, bir ksmn makdisin perdesine yedi kere serper bir ksmn da buhur
mezbahnn boynuzlarna srerdi.
438
Yom Kipurda kendisinin ve halkn kurbannn
kann kudsl- akdese serperdi.
439
Kalan kan, mezbahn dibine dklrd. Selmet

433 Bkz. Levililer, 8-11.
434 Bkz. Levililer, 2/1-16; Ekmek takdimesi, frnda pimi ekmek ve turfandalarn ekmek
takdimesi olarak hayvan kurbanlar ile birlikte yaplr.
435 Kohen srdan ise, ileri kaplayan ya, iki bbrei ve onlar zerinde ve belin yanndaki ya,
karacier zerinde olan zar bbreklerle beraber ayrr; davar veya kei ise onun yan, kuyruk
sokumu yaknndan btn kuyruu ayrr, iler zerindeki btn ya, iki bbrei ve onlar ze-
rinde belin yannda olan ya ve karacier zerinde olan zar bbreklerle beraber ayrrd.
Bkz. Levililer, 3/3-16.
436 Bkz. Levililer, 7/15.
437 Bkz. Levililer, 3/1-17; Harman, a.g.e., 72; zen, a.g.e., 190; Ahmet, G, eitli Dinlerde ve
slmda Kurban, Dnce Kitabevi, stanbul 2003.
438 Bkz. Levililer, 4/1-35; Harman, a.g.e., 72; zen, a.g.e., 188.
439 Levililer, 16/14-15; Su ileyen, bir hkmdar ise bir erkek kei (Levililer4/23), eer halktan
biri ise bir dii kei veya bir kuzu (Levililer 4/28; Saylar 15/27) takdim ederdi.
70
kurbannda yapt gibi paralara ayrp yakard. Boann gvde ve kalan i uzuvlar
(ba ve paralar, derisini, ileri ve gbresi) ordughn dna kl dklen yere ka-
rlr ve odun ateiyle yaklrd.
440
Bakohen, srailliler su takdimesi getirdiinde de
ayn ilemleri yapp, sularna kefaret eder, balard.
441
Bu kurban o gn ve akam
gece yarsna kadar sadece kohen ailelerinin erkekleri tarafndan Toplanma adrnn
avlusunda yenirdi.
442

Kurbann kan bir esvab zerine sradnda ykanarak temizlenmelidir. Etin
haland kap toprak ise krlr; tun ise ovularak su ile alkalanrd.
443

2e. Gnah takdimesinde (aam ) ise kohene kk gnahlara veya murdar-
la kefaret etmek zere; dii bir kuzu veya kei su takdimesi olarak getirilir.
444

Kohen suluyu suundan dolay kefaret ederdi. Eer sulu fakir ise (biri yaklan
dieri su takdimesi olarak) iki kumru yahut iki gvercin yavrusu sunard. Kohen
nce su takdimesi olan ensesinin yaknndan ban trna ile keser fakat ayrmaz-
d. Kohen su takdimesinin kanndan mezbahn yan yzne serper ve arta kalan kan
mezbahn dibine aktrd. kincisini yaklan takdime gibi arzedip suundan kefaret
edip balard.
445
Eer kumru ve gvercine de gc yetmezse ekmek takdimesi n-
ceki gibi uslne gre arzedilir ve arta kalanlar kohenin olurdu
446
. Su takdimesi gibi
gnah takdimesi de kohenler tarafndan o gn ve akam, gece yarsna kadar Top-
lanma adrnn avlusunda yenirdi.
447

2f. Kaldrma ve dier takdimelerde: Adak ifa etmek iin, Rabbe, atele, g-
nll ve bayramlarda yaplan kurban ve hamurun ilkinden kaldrma takdimesi
usulune gre yaplrd. Eer yanllkla, bilmeden kurallara uyulmazsa btn cemaat
sulu olduundan, yaklan takdime, Rabbe ho koku olarak gen bir boa, usulune
gre ekmek ile dklen takdime ve su takdimesi olarak bir erge arzedilirdi. Kohen

440 Levililer, 4/11, 12, 21.
441 Levililer, 4/26, 35.
442 Levililer, 6/26, 29; Zebahim, 5/3.
443 Levililer, 6/27-28.
444 Bu kurban su takdimesinden ayrmak gtr. Balangta iki ayr takdime olduu veya son-
radan m birbirine karp iki ayr isimle adlandrldn tesbit etmek zordur. Bkz. Harman,
a.g.e., 72.
445 Bkz. Levililer, 5/7.
446 Bkz. Levililer, 5/11, 13.
447 Levililer, 6/26, 29; Zebahim, 5/3.
71
sril oullarnn btn cemaati iin kefret eder ve onlar balanrd. Eer bir adam
yanllkla su ederse, o zaman su kurban olarak bir yllk bir kei takdim eder,
kohen, Rabbin nnde kefret ettiinde, o balanrd. Yerli olsun misafir veya ga-
rip olsun eriat birdi. Fakat kasten yapan adam Rabbe kfretmi saylr ve cemaatten
atlrd.
448

2g. Nezir adann kurallarn uygulamak: Nezir adan adamak isteyen kii-
nin Rabbe ayrd gnlerde birdenbire yannda bir adam lr ve ayrln ban
murdar ederse; o zaman tathiri gnnde, yani yedinci gnde ban tra ederdi. Seki-
zinci gnde, Toplanma adrnn kapsna, kohene iki kumru veya iki gvercin yav-
rusu getirir; kohen birini su takdimesi, dierini yaklan takdime olarak arzeder ve
lden dolay su ilediinden onun iin kefaret eder ve o gnde ban takdis ederdi.
Ayrlk gnlerini Rabbe ayrr, gnah takdimesi olarak bir yllk bir erkek kuzu geti-
rirdi; fakat evvelki gnler boa giderdi; nk ayrl murdar olmutu.
449

Ayrlk gnleri dolunca Toplanma adrnn () kapsna, yaklan tak-
dime olarak kusursuz bir yllk bir erkek kuzu, su takdimesi olarak kusursuz bir yl-
lk bir dii kuzu ve selmet takdimeleri olarak kusursuz bir ko, bir sepet mayasz
ekmek, yala yourulmu ince un pideleri, ya srlm mayasz yufkalar ve ekmek
takdimesi ve onlarn dklen takdimeleri olmak zere Rabbe takdimesini arzederdi.
Kohen Rabbin nnde onlar takdim eder, su ve yaklan takdimesini arzederdi; son-
ra mayasz ekmek sepetiyle beraber kou Rabbe selmet takdimeleri kurban olarak
ve kohen onun ekmek takdimesiyle dklen takdimesini de sunard. Sonra Nezr
Toplanma adrnn () banda ban tra eder ve ayrln ban san alr ve
selmet takdimeleri kurbannn altnda olan atein zerine koyard. Kohen kotan
halanm omuzu ve sepetten mayasz bir pide, mayasz bir yufka alr ve ayrln
ban tra ettikten sonra, Nezrin avular zerine koyard. Sonra kohen sallama
takdimesi olarak onlar Rabbin nnde sallar; bu, sallama d ve kaldrma budu ile
beraber kohenin olurdu.
450


448 Bkz. Saylar, 15/1-31.
449

Bkz. Saylar, 6/1-21.
450 Bkz. Saylar, 6/13-20.
72
3. Arnma ve Kefaretle ilgili Yasalar
Yahudi din adamlarnn insanlar murdarlktan kurtarp manen temizlenmeleri
ve gnahlara kefaret iin yapacaklar uygulamalar aadaki ekilde sralanabilir.
3a. Erkek ocuk douran kadn yedi gn det gnlerinde olduu gibi murdar
saylr ve 33 gn lohusalk mddeti vardr. Kz ocuk douran kadn detinde olduu
gibi iki hafta murdar saylr ve lohusal 66 gn srer. Bu srede mukaddes eyaya
dokunamaz ve makdise giremez.
451
Lohusalk mddeti dolan kadn kohene, yaklan
takdime olarak bir yllk bir kuzu; su takdimesi olarak bir gvercin yavrusu yahut
bir kumru getirir. Kohen onlar Rabbe sunar; kadn iin kefaret ederdi. Eer kadnn
kuzuya gc yetmezse, o zaman biri yaklan takdime dieri; su takdimesi olarak iki
kumru yahut iki gvercin yavrusu alr; kohen onun iin kefaret eder ve temiz saylr-
d.
452

3b. Aknts olan kadn (adet gren) veya erkek akntsndan (bel soukluu
veya cenabetlik durumu) tahir olunca yedi gn sonra temiz saylr. Sekizinci gnde,
kendisi iin, iki kumru yahut gvercin yavrusu alp kohene getirirdi. Kohen birini su
takdimesi dierini yaklan takdime olarak arz edip onun murdarlnn akntsndan
dolay kefaret ederdi.
453
det gnlerinde olan kadnla ilikiye giren erkek de yedi
gn murdar saylrd.
454
Aknts olan kadna veya erkee veya onunla ilgili bir eyaya
dokunan akama kadar murdar saylacak; ancak akar suda ykandktan sonra temiz
olacaktr. Ayrca elbiselerini de ykayp temizlemesi gerekirdi.
455
Erkekle kadn ili-
kiye girdiinde veya erkekten meni ktnda ogn akama kadar murdar saylr ve
mutlaka boy abdesti alp temizlenmesi gerekirdi. Ayrca dokunduklar her eya da
murdar saylr, ykanp temizlenmesi gerekirdi.
456
det gnlerinde olmad halde
aknts olan kadn det gnnde olduu gibi murdar saylrd.
457


451 Bkz. Levililer 12/1-5; J. MI, Leviticus Book of, EJd, XIII; 142.
452

Bkz. Levililer, 12/6-8; W. Mo, Deuteronomy, EJd, V, 1579-81.
453 Bkz. Levililer, 14/1-32.
454 Bkz. Levililer, 14/24.
455 Bkz. Levililer, 14/1-32.
456 Bkz. Levililer, 14/16-18.
457 Bkz. Levililer, 14/25-31.
73
3c. Hayvanlarn leine dokunan veya onu tayan kimse akama kadar pis say-
lr
458
ve elbiselerini ykayp temizlemesi gerekirdi.
459
Ayrca yerde srnen murdar
saylan bir haerat (Fare, gelincik vb.) toprak kaba, frna veya ocaa derse onlar
krlp paralanmal; iindekiler de murdar olduundan atlmaldr.
460

3d. Cesetten kirlenmeden temizlenmekle ilgili kzl inek deti kuralnn uygu-
lanmas:
Herhangi bir insan lsne dokunan yedi gn murdar saylp, nc ve ye-
dinci gnde kendisini murdarlk suyu ile temizlerdi. Bir cesede dokunan ve temiz-
lenmeyen srailden atlacaktr. adrda bir adam ld zaman oraya giren ve orada
olan herkes yedi gn murdar saylr ve zerinde rt olmayan her kap murdar olurdu.
Krda klla ldrlm olana, lye, insan kemiine ve kabrine kim dokunursa yedi
gn murdar saylrd.
461

Murdarlktan arnmak iin Saylar 19/1-10 metninde nakledildii gibi kzl inek
yaklan takdimesinden; kohen yanm su takdimesi klnden alp onun zerine bir
kaba akan su koyard. Sonra tahir bir adam zufa otunu alp suya batrarak murdar
olanlarn zerine serper; tahir adam murdar adam zerine nc ve yedinci gnde
onu serpip, yedinci gnde adam tathir ederdi. Esvabn ve kendisini suda ykar, ak-
amleyin temiz saylrd. Murdar olup tathir olmayan adam kavimden srail milletin-
den atlrd. Murdarlk suyu serpen adam esvabn ykar ve bu suya dokunan adam,

458 Hezekiel, 44/31.
459 Bkz. Levililer, 11/1-28; Levililer 11. bbta yenilmesi haram veya mekruh olan hayvanlar de-
taylca anlatlmaktadr. Ayrca bkz. Harman, a.g.e., 73-74.
460 Bkz. Levililer, 11/29-44.
461

Rabb, Ms ve Harun araclyla srailoullarna yle yapmalarn emretti; sril oullar
salam, kusuru olmayan, zerine hi boyunduruk binmemi bir kzl inei kohen Eleazara ge-
tirecek. Kohen Eleazar ordughn dnda Rabbin nnde inei boazlayp ve onun kanndan
parma ile alarak toplanma adrnn nne doru yedi kere serpecek. Onun gzleri nnde
inek derisi, eti, kan ve gbresiyle yaklacak. Sonra kohen erz aac, zufa otu ve krmz alp
inein yakld atein ortasna atacak. Daha sonra kohen esvabn ve bedenini suda ykayp,
ordugha girecek ve kohen akama kadar murdar olacaktr. Atei yakan adam esvabn ve be-
denini suda ykayacak ve akama kadar murdar olacaktr. Temiz bir adam inein kln topla-
yp ve ordughn dnda tahir bir yere koyacak; o da sril oullar cemaatine su takdimesi
iin murdarlk suyu olarak saklanacaktr. nein kln toplyan adam esvabn ykayacak ve
akama kadar murdar olacaktr. Bu sril oullar ve misafir olan garip iin ebed kanun ola-
caktr. ( Saylar, 19/1-10).
74
akama kadar murdar olur ve murdar adamn dokunduu her ey murdar kabul edi-
lirdi ve ona dokunan adam akama kadar murdar saylrd.
462

4. Salkla lgili Yasalar
Yahudi din adamlarnn czam ve deri hastalklarn tehis ve tedavi yntemleri
Eski Ahitte detayl bir ekilde anlatlmtr. Bunlar aadaki ekilde sralanabilir.
4a. Bir adamn bedeninin derisinde i, kabuk yahut parlak leke olup czzam
hastal halini alrsa kohene gtrlr. Kohen onun czzaml olduunu tehis eder-
se, murdar olduunu iln ederdi. Eer parlak leke bedeninin derisinde beyaz grn-
deriden derinde deil ve kl aarmamsa, o zaman kohen bu hasta kiiyi yedi gn
kapar, onu yedinci gn sonunda tekrar grr; eer kohene gre hastalk durmu, de-
ride yaylmamsa onu karantinaya alrd. Yedinci gnn sonunda hastaya tekrar ba-
kar, hastalk deride yaylmamsa, tahir olduunu aklard. Kabuk deride tekrar ya-
ylrsa kohen onu murdar iln ederdi.
463

4b. Bir adamda czam hastal olunca, kohene gtrlr. Kohen eskimi c-
zam ya da deride kzl et grrse murdar, czam btn deriyi kaplamsa veya kzl
deiip aarrsa tahir iln ederdi.
464

4c. Yine ban, ate yan, ba, ene, parlak leke, deri ve kellik hastal du-
rumunda, kohen hastay grr; beyaz kl olmayp deriden derin deilse yedi gn ka-
rantinaya alr, czam karsa murdar, kmazsa tahir iln ederdi. Kohen kendisinde
czam hastal olan adamn esvabn yrtar, salarn zer ve kohen st dudan
kapayp: Murdar murdar diye barrd. Czaml hastalk devam ettii srece yalnz
bana ordughn dnda otururdu.
465

4d. Esvapta, arta, argata ve derideki hastala kohen bakar, hastalk krm-
zms ve yeilimsi olursa yedi gn kapatr; sonra hastal yaylm grrse onlar
atele yakard. Hastalk yaylmamsa, eyalar ykandktan sonra kohen onu yedi gn

462 Bkz. Saylar, 19/11-22.
463 Bkz. Levililer, 13/1-8; L. I. Rabianowitz, Leprosy, EJd, XI, 34-36.
464 Bkz. Levililer, 13/9-18; Harman, a.g.e., 74.
465 Bkz. Levililer, 13/18-46; L. I., Rabianowitz, Leprosy, EJd, XI, 34-36.
75
kapatr. Kohen eyalarn ykanmasn emreder; onlar ykandktan sonra kohen ona
bakar, eer hastalk rengi deimemise ve hastalk yaylmamsa, murdar iln edip
onu yakard. Kohen esvab ykandktan sonra onun renginin solduunu grrse o
paray yrtar, eer hl hastalk devam ederse yakard. Ykandktan sonra hastalk
geerse ikinci defa ykanp tahir iln ederdi
466
.
4e. Czaml iyiletiinde temiz olmak iin tahir iki ku, erzaac, krmz ve
zufa otunu alp kohene getirir
467
. Kohen kulardan birini toprak kap iinde, akarsu
zerinde boazlar. Diri kua gelince; onu, erzaacn, krmzy ve zufa otunu alp
akan su zerinde boazlanm kuun kanna batrarak, czamdan temizlenecek ada-
mn zerine yedi kere serper ve onu thir iln ederdi; diri kuu ise kra salverirdi
468
.
Sonra temizlencek adam esvabn ykayp, btn kllarn tra ederek, bedenini suyla
ykar ve ondan sonra ordughn iine girer; ancak yedi gn adrnn dnda oturur-
du
469
. Yedinci gnde bandaki btn san, sakaln ve kalarn yni btn kllarn
tra eder, esvabn ve bedenini suda ykadktan sonra temiz saylrd. Sekizinci gnde
kusursuz iki erkek kuzu, bir yllk bir dii kuzu ve ekmek takdimesi olarak yala
yourulmu bir efann onda ince un ve bir log ya alarak kohene getirirdi
470
. Te-
mizleyen kohen temizlenecek adam ve bu eyleri, Rabbin nnde Toplanma adr-
nn kapsnda bekletip, erkek kuzulardan birisini alp, gnah takdimesi olarak onu ve
bir log ya arzederek, onlar sallama takdimesi olarak Rabbin nnde sallard. Sonra
erkek kuzuyu, su takdimesini ve yaklan takdimeyi, mukaddes yerde boazlar; n-
k su takdimesi gibi gnah takdimesi de kohenindir. Daha sonra kohen gnah
takdimesinin kanndan alr ve temizlenecek adamn sa kulak memesinin zerine,
sa elinin ve sa ayann ba parma zerine srerdi. Sonra kohen bir log yadan
alp kendi sol avucuna dker; yaa sa parman batrp parma ile yedi kere ser-
perdi
471
. Daha sonra kohen avucunda kalan yadan temizlenecek adamn sa kulak
memesi zerine, sa elinin ve sa ayann ba parma zerine gnah takdimesinin

466 Bkz. Levililer, 13/47-58; J. MI, Leviticus Book of, EJd, XIII; 143.
467 Bkz. Levililer, 14/1-4.
468 Bkz. Levililer, 14/5-7.
469 Bkz. Levililer, 14/8.
470 Bkz. Levililer, 14/9.
471 Bkz. Levililer, 14/10-16; J. MI, Leviticus Book of, EJd, XIII; 143.
76
kan zerine srerek, avucundaki yadan arta kalan, temizlenecek adamn ba ze-
rine srp, Rabbin huzurunda onun iin kefaret ederdi. Sonra kohen su takdimesini
arzederek, murdarlndan dolay tathir olunacak adam iin kefaret eder; ondan sonra
yaklan takdimeyi boazlayarak, sonra kohen yaklan takdimeyi, ekmek takdimesini
mezbahta arzederek, onun iin kefaret eder ve dnen temiz saylrd
472
.
Eer adam fakirse; o zaman kendisi iin kefaret etmek zere, sallanlacak g-
nah takdimesi olarak, bir erkek kuzu ve ekmek takdimesi olarak, yala yourulmu
bir efann onda ince un ve bir log ya, imkn lsnde, biri su takdimesi die-
ri yaklan takdime olarak, iki kumru yahut iki gvercin yavrusu alr. Kohen de, yuka-
rda geen ilemleri tekrarlard.
473

Evlerde czam hastal varsa, ev sahibi kohene gelerek, hastal bildirmeli-
dir. Kohen evi kontrol etmeye gittiinde ev boaltlrd. Kohen hastala bakar, hasta-
lk yeilimsi veya krmzms lekeler halinde evin duvarlarnda ise ve onlarn grn-
duvardan derinse o zaman kohen evi mhrlerdi. Yedi gn sonra tekrar gelip bak-
tnda hastalk yaylmsa o zaman evin hastalk bulam malzemelerini ehrin
drsna murdar bir yere atlmasn emrederdi. Sonra kohen evi ieriden epeevre
kazdrp, kan harc ehrin darsna, murdar bir yere dktrrd. Eve baka talar
alnp yerlerine konulur, yeni harla svanrd. Kohen bundan sonra tekrar hastalk
tespit ederse ki bu azgn czamdr, evi tamamen yktrr, kanlarn hepsi ehrin d-
na, murdar bir yere atlrd. Kapal kald gnlerde eve giren, akama kadar murdar
saylrd. Evde yatan ve yemek yiyen ise elbiselerini ykayp temizlemesi gerekir-
di.
474

Ev svandktan sonra, hastalk evde yaylmamsa; o zaman kohen evi tahir
iln eder. Sonra evi temizlemek iin iki ku, erzaac, krmz ve zufa otunu alr, ku-
lardan birini toprak kap iinde, akarsu zerinde boazlard. Diri kua gelince, onu,
erzaacn, krmzy ve zufa otunu alp akan su zerinde boazlanm kuun kanna
ve akar suya batrarak, evin zerine yedi kere serper ve kuun kan, akar su, diri ku,

472 Bkz. Levililer, 14/17-20; L. I. Rabianowitz, Leprosy, EJd, XI, 34-36.
473 Bkz. Levililer, 14/21-32.
474 Bkz. Levililer, 14/33-47; L. I. Rabianowitz, Leprosy, EJd, XI, 35
77
erzaac, zufa otu ve krmz ile evi tahir eder; diri kuu ise ehrin darsna kra sa-
lverir; bylece ev iin kefret eder ve ev dnen temiz saylrd.
475

5. Yaplmas Ruhbanlara Haram Olan eylerle lgili Yasalar
Yahudi din adamlarna haram olan konular aadaki ekilde sralanabilir.
5a. Kutsallk kanunlarna gre, kohenler kendisine yakn olan akrabasndan,
anasndan, babasndan, kardeinden ve kocaya varmam bakire kz kardeinden ba-
ka, kavmi arasndaki l birinin yannda durup kendilerini murdar yapmazlard. Ay-
rca kohenler salarndan bir para ve sakal kelerini tra edemezler, bedenlerinde
yara aamazlard. Rabbin atele yaplan takdimelerini arzettiklerinden mukaddes
olmalar gerekirdi.
476

5b. Kohenler fahie, bozuk
477
ve kocasndan boanm kadnlarla evlenemez-
lerdi; nk kohen Allahna mukaddesti. Bir kohenin kz fahielik ederek kendini
bozarsa, babasn bozmu saylr, ceza olarak atele yaklrd.
478

5c. Kardeleri arasnda bana mesh ya dklen byk kohen (kohen gadol
), salarn zemez, esvabn yrtamaz, kendi ebeveyni dahil hibir lnn
cesedi yanna gidemez; Makdisten kamaz, Allahn mesh ya tac kendi zerinde
olduu iin Tanrnn Makdisini bozamazd. Kendi kavminin zrriyetini bozmamak
iin kendi kavmndan bir kz alrd.
479

5d. Harunun zrriyetinden kusurlu, yani kr, topal, yass burun, fazlal
olan, aya eli krk, kambur, cce, gz kusurlu, kel, kabuklu, husyesi ezilmi olan
adam Rabbin atele ve ekmekle yaplan takdimelerini arzedemezdi. Makdisin bo-
zulmamas iin perdenin yanna gidemez ve mezbaha yaklaamazd. Ancak Al-
lahnn ekmeinden ve mukaddes olandan yiyebilirdi.
480


475 Bkz. Levililer, 14/48-57; Rabianowitz, a.g.e., 36.
476

Bkz. Levililer, 21/1-6.
477

Kohenlerin yaptklar bkirelik testleri iin Bkz. Hamza zm, Tevrat ve Talmuda gre Ya-
hudi Olmayanlarn Stats (stanbul 1994, baslmam yksek lisans tezi), 83, 84.
478 Bkz. Levililer, 21/7-9; B. Z., Sch., Marriage Prohibited, EJd, XI, 1051-53.
479

Bkz. Levililer, 21/10-15; zm, a.g.e. 94.
480 Bkz. Levililer, 21/17-23.
78
5e. Harunun zrriyetinden her kim, Rabbin mukaddes ismini bozarsa, takdis
ettikleri mukaddes eylerden saknmaz ve murdarl ile onlara yaklarsa, o can Al-
lahn nnden atlrd. Harunun zrriyetinden czaml veya akntl olan kimse,
temiz oluncaya kadar mukaddes eylerden yiyemezdi. l yannda bulunmas sebebi
ile murdar olmu bir eye dokunan, kendisinden meni km olan adam veya insan
murdar eden, yerde srnen hayvanlardan birine, murdarl ne olursa olsun insan
murdar eden bir kiiye dokunan adam akama kadar murdar saylr; su ile ykanana
kadar mukaddes eylerden yiyemezdi. Gne batnca temiz saylr, ondan sonra mu-
kaddes eylerden yiyebilirdi.
481

5f. Kohenin ne misafiri, cretlisi ne de bir yabanc mukaddes eyden asla yi-
yemezdi. Fakat kohenin kendi parasyla satn ald eyle evinde doanlar onun ek-
meinden yiyebilirdi. Bir yabanc ile evli olan kohen kz mukaddes eylerin kaldr-
ma takdimelerinden yemesi yasakt. Fakat dul yahut boanm; zrriyeti olmam,
genliinde olduu gibi babasnn evine dnm olan kohenin kz babasnn ekme-
inden yiyebilirdi. Bir adam mukaddes eyi bilmeyerek yerse, o zaman zerine bete
birini katarak mukaddes eyi kohene verirdi.
482

5g. Kohen mukaddes olan olmayandan, murdar murdar olmayandan ayrabil-
mek iin, tapnaa giderken arap ve iki imeyecektir.
483

6. Din Gnler ve Bayramlarla lgili Yasalar
Kohenlerin din gnlerde yapacaklar takdimeler ve bayram takvimlerini us-
lne gre uygulamalar ile ilgili kurallar Saylar 28 ve 29. bblarda vazedilmitir.
Bunlar aadaki ekilde sralanabilir.
6a. abatn (Sebt)n kanununa uymak: Sebt gn i yaplmayacaktr; nk
Rab alt gnde yeri yaratm, yedinci gnde ise ara vermitir. Bu, Tanr ile srail
oullar arasnda ebediyyen almettir. Sebt gnde birer yllk kusursuz iki erkek
kuzu ve ekmek takdimesi olarak ya ile yorulmu efann onda ikisi ince un ve onun
dklen takdimesi arzedilir; daim yaklan takdimeden (ola tamid ) ve onun

481 Bkz. Levililer, 22/3-7.
482 Bkz. Levililer, 22/10-16; J. MI, Leviticus Book of, EJd, XIII; 139.
483 Levililer, 10/8-11; J. MI, Leviticus Book of, EJd, XIII; 142.
79
dklen takdimesinden baka her Sebtin yaklan takdimesi budur.
484
Cumartesi ya-
saklarn ihll eden ldrlecektir.
485
Cumartesi gnne riayetin sebebi olarak, k
20/11de, Tanrnn alt gnde evreni yaratp, yedinci gnde istirahat gsterilirken,
Tesniye 5/12-15de ise srailin Yahve tarafndan Msrdan karl gsterilmekte-
dir.
6b. Her yln yedinci ay (Tiri), onuncu gnnde (Yom Kippur) i yaplmaz;
mesholunmu kohen, btn kavmin sularna kefaret ederdi.
486
Bu Ahd-i Atikte bil-
dirildii gibi oru, nedamet, tevbe ve itiraf gndr.
487
Bugn bakohenden baka
hikimse mikana giremezdi. O, toplanma adrna girdiinde keten esvabn karr,
ykandktan sonra kendi zel elbiselerini giyerdi.
488
Yom Kipurda bakohen yakt
buhurluun dumanna dalarak, kendisinden baka kimsenin giremedii kudsl-
akdese girer; karanlk olan olan bu odada dua okurdu. Sonra bakohen kendisi, ev
halk ve btn kohenler iin su takdimesi olarak bir boa kurban ederdi.
489

Bakohen her iki elini de boa zerine koyarak yle sylerdi: Ey Tanrm, Senin
nnde ben gnah iledim, hata ettim ve haddi atm. Ey Allahm, benim ve evimin
gnah, taknlk ve hatalarn bala. Bakohen boann kanndan alarak parma
ile kefretgah zerine arka doru yedi kere serperdi. Sonra halk tarafndan su
takdimesi olarak sunulan iki kei ne karlr, kura ekilirdi.
490
Bakohen kurada
Rabbe den keiyi keser ve kanlarn ayn ekilde serperdi. Gnah keisi olarak ad-
landrlan ve l eytan Azazele tahsis edilen dieri ise bakohen tarafndan insan-
larn gnahlar itiraf edildikten sonra gnahlar keinin bana konularak le salveri-

484 Bkz. k, 31/14-17; 35/1-3; Mo., G., abbat, EJd, XIV, 558-56.
485

sril oullar lde iken Sebt gn de odun toplayan bir adam buldular. Ms ve Harunun
yanna getirip hapsettiler. nk ona ne yaplaca bildirilmemiti. Rab Msya dedi: O adam
mutlaka ldrlecektir; btn cemaat ordughn darsnda onu talayacaktr. Sonra btn ce-
maat onu ordughn darsna kardlar; Rabbin Msya emrettii gibi onu tala taladlar ve
ld. (Saylar, 15/32-36).
486 Yom Kipurun (Kefaret Gn), srail takviminde yer al, Ezrann reformundan sonra olmu-
tur. Bu gnde yaplan merasim, belli bir tarihe balanmadan nce, adrlar veya yeni yl bay-
ramlarna ait grnmektedir. Bkz. Levililer, 16/29; Harman, a.g.e., 75.
487 Bkz. Levililer, 23/27, 32; zen, a.g.e., 208-10.
488 Bkz. Levililer, 16/1-4; J. MI, Leviticus Book of, EJd, XIII; 146.
489 Bkz. Levililer, 16/6.
490 Bkz. Levililer, 16/8.
80
lirdi
491
. Sonra bakohen mikana girerek keten esvabn karp mikvede boy abdesti
alrd. Tekrar kendi elbiselerini giyerek kendisi ve srailliler iin yaklan takdime
olarak iki kou gnahlarnn balanmas iin Tanrya arzederdi.
492
Dolaysyla
srail oullar btn sularndan tahir olurdu.
6c. Fsh (Pesah/Hamursuz Bayramn , Hag ha-matsot) kutlamak: s-
rail oullarnn Msr diyarndan Firavunun zulmnden kurtulmalar sebebiyle kutla-
malar gereken bayramdr.
493
Ruhban gelenei, Paskalya ile Mayasz ekmei birle-
tirmektedir.
494
Bununla ilgili kurallar k 12/1-7 pasajlarnda belirtilmitir
495
. Buna
gre;
ca) Bu ay (nisan) aylarn balangc ve senenin ilk ay olacaktr. Yahve, k
12/2de bu ayn (Msrdan k aynn), aylarn ilki, yln aylarnn birincisi olduu-
nu belirtir. Bu ayn ismi, Tesniye 16/1e gre Abbtir ve k 13/4; 23/15;
34/18den anlald zere baaklarn olgunlat ay demektir. Daha sonra, Bbil
takviminin tesiriyle bu ayn ad Nisan olmutur. srailde nceleri, k 23/16;
34/22e gre yln sonbaharda balad bir takvim benimsenmi iken, daha sonra
Bbil tesiri altnda, yln, lkbaharda balad bu takvim benimsenmitir.
496

cb) srailin btn cemaati bu ayn onunda, her biri kendilerine ve atalarnn
evlerine gre bir eve bir kuzu; eer insanlarn says oksa bir kuzu daha alnrd.

491 Bkz. Levililer, 16/20-22.
492 Bkz. Levililer, 16/24.
493 Rabbin fsh, birinci ayda, ayn ondrdnc gnndedir. Bu ayn onbeinci gnnde bayram
olacak; yedi gn mayasz ekmek yenecektir. Birinci gnde mukaddes toplant olacak, hibir
ar i yaplmayacaktr; atele yaplan takdime, Rabbe yaklan takdime olarak iki gen boa,
bir ko ve birer yllk yedi kusursuz erkek kuzu arzedilecek. Onlarn ekmek takdimesi olarak,
bir boa iin onda ve ko iin onda iki yala yourulmu ince un arzedilecek; yedi kuzudan
her kuzu iin onda bir ve kefaret etmek zre su takdimesi olarak bir erge arzedilecek. Daim
yaklan takdime olan sabahn yaklan takdimesinden baka bunlar da arzedilecektir. Bu suretle
her gn Rabbe ho koku olarak, atele yaplan takdimenin yiyeceini yedi gn arzedilecek, da-
im yaklan takdimeden ve onun dklen takdimesinden baka olarak arzedilecektir. Yedinci
gnde sizin iin mukaddes toplant yaplacak ve hibir ar i ilenmeyecektir. (Saylar,
28/16-25).
494 . F. Harman, a.g.e., 64.
495 Bkz. L. Jacops, Passover, EJd, XIII, 163-68.
496 Bkz. Harman, a.g.e., 64.
81
Koyunlardan veya keilerden kusursuz, erkek ve bir yllk olanlar seilirdi.
497
srailli-
ler onu nisann ondrdnc gnne kadar saklayp, akam st boazlard Hayvann
kann, ilerinde yemek yiyecekleri evlerin iki kap svesi zerine ve st eii zeri-
ne srerler. O gece atete kebb olmu eti ve mayasz ekmei ac otla yerlerdi. Etin-
den i ve yahut asla suda halanm deil, fakat ba ve paralar ile beraber atete
kebb edilmi olarak yenilirdi. srailliler, belleri kuanm, ayaklarnda ark ve elle-
rinde denek, sabaha kadar aceleyle yerler, etten geri kalan atele yaklrd.
498

cc) srail oullar Msrdan ayrllarnda ekmeklerini mayalamaya frsat bu-
lamadlar. Bunu anmak iin yedi gn mayasz ekmek yerler,
499
hatt birinci gn evle-
rinden mayay kaldrrlar; nk birinci gnden yedinci gne kadar mayal ekmek
yiyen herkes srail milletinden karlacaktr. Birinci ve yedinci gnde mukaddes bir
toplant yaplr ve o gnlerde hibir i yaplmazd.
500

6d. Fshn kanununu uygulamak: Buna gre hibir yabanc, para ile satn al-
nan kle veya cretli ici ondan yemeyecektir; ancak snnet edildikten sonra yiyebi-
lecektir. Fakat snnetsiz hibir kimse ondan yemeyecektir. Et bir evde yenilip oradan
dar karlmayacak ve ondan kemik krlmayacaktr. Misafir, garip, Rabbe fsh
yapmak isterse, btn erkekleri snnet edilecektir.
501
Harmana gre Paskalya ile
ilgili tamamlayc bu metinler (k 12/43-49), esaret sonras yeniden kurulu d-
neminde eklenmi olmaldr.
502


497 Paskalya bayram (k, 12/11), daha nceki dnemlerde, gebe veya yar gebe obanlarn,
srlerinin muhafazas iin lkbaharda takdim ettikleri kurbann, yeni bir din hviyet kazan-
m ekli olmaldr..
498 k, 12/2-14; Ferisiler ve Talmuda gre, gnein batmaya meyletmesiyle gurup arasnda,
Samirlere gre ise, gnein batyla gece arasnda yaplacaktr.
499 Mayasz ekmek bayramnn menei, ekin bime mevsimi banda kutlanan krsal bayram olma-
ldr. Bu yenilenme ve yeniden balamann ifadesidir. Bu, yeni baak budayyla, maya katl-
makszn- yani eski mahsulden bir ey ilave edilmeksizin yaplan ekmein yenmesi olarak kut-
lanrd. srail, Kenana girdikten sonra Hamursuz bayramn benimsemi ve yeni bir anlam
katmtr.
500 Bkz. k, 12/15-20.
501 k, 12/43-49; Bkz. A., Rainey, Sacrifice, EJd, XIV, 600-7.
502 . F. Harman, a.g.e., 65.
82
6e. Sabah ve akam kurban takdim etmek: Mezbah zerinde hergn birer yl-
lk biri sabah, dieri akam olmak zere iki kuzu sunulur.
503
Kuzunun birisiyle
drtte bir ezilmi zeytin ya ile yourulmu onda bir efa
504
ince un; dklen takdime
iin drtte bir hin
505
arap takdim edilir. Dieriyle ise akam st ho koku, Rabbe
atele yaklan takdime olarak ona, sabahn ekmek ve dklen takdimesi gibi yaplr-
d.
506

Harmana gre gnde iki defa kurban sunumu k 29/38-42de ifade edildii
gibi denizi getikten sonra deil, Bbil esaretinden sonra tesis edilmitir
507
.
5f. Saylar 28/11-15 pasajlarna gre, Aylarn banda, Rabbe yaklan takdime
olarak iki gen boa, bir ko ve birer yllk kusursuz yedi erkek kuzu; her boa iin,
ekmek takdimesi olarak yala yorulmu efann onda ince un; tek ko iin, ek-
mek takdimesi olarak yala yorulmu efann onda ikisi ince un; her kuzu iin, ek-
mek takdimesi olarak yala yourulmu efann onda biri ince un; yaklan takdime,
ho koku olarak Rabbe atele yaplan takdime arzedilirdi. Onlarn dklen
takdimeleri, bir boa iin yarm hin, ko iin hinin te biri ve kuzu iin hinin drtte
biri arap olur; yln aylarndan her ayn yaklan takdimesi budur. Daim yaklan
takdimeden ve onun dklen takdimesinden baka Rabbe su takdimesi olarak bir
erge arzedilirdi.
6g. Turfandalar gnnde, haftalar bayramnda, Rabbe ekmek takdimesi arzedil-
dii zaman, mukaddes toplant yaplr; hibir ar i yaplmazd
508
. Fakat Rabbe ho

503 sril oullarnn Rabbe arzedecekleri atele yaplan takdime udur: Daim yaklan takdime
olarak, her gn iki ba olmak zere birer yllk kusursuz erkek kuzulardan biri sabah dieri ak-
am arzedilecek. Ekmek takdimesi olarak, hinin drtte biri dvlm zeytinin ya ile
yourulmu efann onda biri ince un arzedilecek, daim yaklan takdimedir ve onun dklen
takdimesi bir kuzu iin hinin drtte biri olacaktr; kohen Makdiste Rabbe, ikiden dklen bir
takdime dkecek. Dier kuzuyu akam st arzedecek; sabah ekmek takdimesi gibi ve onun
dklen takdimesi gibi, onu atele yaplan takdime, Rabbe ho koku olarak arzedecek. (Say-
lar, 28/3-8).
504 Bir efa 37 litredir.
505 1 Hin=6,15 lt.
506

Bkz. k, 29/38-42; Bkz. Meir, Yeit, Candles, EJd, V, 117-119.
507 Gnlk iki takdimenin (Saylar28/4) en erken M.. VIII. asrda mevcut olduu bilinmektedir
(II. Krallar, 16/15). Hezekiel zamannda da bir takdime szkonusuydu (Hezekiel, 46/13-15).
Saylar 28/6 ise, bu takdimeleri Sina dana kadar geri gtrmektedir. . F. Harman, a.g.e., 68,
81.
83
koku, yaklan takdime olarak iki gen boa, bir ko ve birer yllk yedi erkek kuzu;
onlarn ekmek takdimesi olarak, bir boa iin onda ve ko iin onda iki yala
yourulmu ince un arzedilirdi; yedi kuzudan her kuzu iin onda bir yala
yourulmu ince un ve kefaret etmek zere bir erge sunulurdu. Daim yaklan
takdimeden ve onun ekmek takdimesinden baka olarak bunlar ve onlarn dklen
takdimeleri arzedilirdi.
509

5. Yedinci ayda, ayn birinde mukaddes toplant yaplr, hibir ar i yapl-
maz ve boru alnma gn olurdu. Rabbe ho koku
510
, yaklan takdime olarak, bir
gen boa, bir ko ve birer yllk kusursuz yedi erkek kuzu; onlarn ekmek takdimesi
olarak, bir boa iin onda ve ko iin onda iki, yedi kuzudan her kuzu iin onda
bir yala yourulmu ince un ve kefaret etmek zre bir erge arzedilirdi. Bunlar
usulune gre, Rabbe ho koku, atele yaplan takdime olarak daim yaklan
takdimeden ve onun ekmek takdimesinden ve onlarn dklen takdimelerinden ba-
kadr.
511
.
Bu yedinci ayn onunda mukaddes toplant yaplr, nefisler alaltlr; hibir i
yaplmaz; fakat ho koku, Rabbe yaklan takdime olarak, bir gen boa, bir ko ve
birer yllk yedi kusursuz erkek kuzu arzedilirdi. Onlarn ekmek takdimesi olarak, bir
boa iin onda ve tek ko iin onda iki, yedi kuzudan her kuzu iin onda bir yala
yourulmu ince un; su takdimesi olarak bir erge sunulurdu. Bunlar kefaret su
takdimesinden, daim yaklan takdimeden, onun ekmek takdimesinden ve onlarn
dklen takdimelerinden bakadr.
512

Yedinci ayn onbeinci gnnde mukaddes toplant yaplr, hibir ar i ya-
plmaz ve yedi gn Rabbe bayram tutulur; yaklan takdime, atele yaplan takdime,
Rabbe ho koku olarak, on gen boa, iki ko ve birer yllk ondrt kusursuz er-
kek kuzu arzedilirdi. Onlarn ekmek takdimesi olarak, on boadan her boa iin

508 Bkz. L. Jacops, Shavuot, EJd, XIV, 1319-20.
509 Bkz. Saylar,28/26-31; Levililer, 23/33-44; J. MI, Leviticus Book of, EJd, XIII; 140.
510 Saylar 28 ve 29. bblarda takdimeler, Rabbin ho kokulu yiyecekleri (Saylar, 28/2) olarak
tavsif edilmitir. Ancak Ahd-i Atikin dier metinleri, bu tr bir telakkiye kar kmaktadr.
(Bkz. Mezmurlar, 50/13) Bu usuln kaleme alnd dnemde, bylesine ifadelerin madd izah
artk yaplmamakta idi. Bunlar, Tevrattaki dier usulleri (Bkz. Levililer 23) tamamlayan, esa-
ret sonras yazlm ksmlardr.
511 Bkz. Saylar, 29/1-6; Levililer, 23/23-25.
512 Bkz. Saylar, 29/7-11.
84
onda , iki kotan her ko iin onda iki ve on drt kuzudan her kuzu iin onda bir
yala yourulmu ince un ve su takdimesi olarak bir erge sunulurdu. Bunlar daim
yaklan takdimeden, onun ekmek takdimesinden ve dklen takdimesinden bakadr.
Daha sonra yedi gn boyunca her gn bir boa az olmak kaydyla ayn ilemler tek-
rarlanacakt.
513

Bayramlarda adaklardan ve gnll takdimelerden baka, yaklan, ekmek, d-
klen ve selmet takdimesi arzedilirdi
514
.
7. Adl Konularla lgili Yasalar
Yahudi din adamlarnn adli konularla ilgili uygulamalar aadaki ekilde s-
ralanabilir.
7a. Sava ganimetlerinin kohen tarafndan datlmas kuraln uygulamak:
Kohen, muharebeye gitmi cenk adamlarna altn, gm, tuncu, demiri, kalay,
kurunu atee dayanan her eyi ateten geirip murdarlk suyu ile temizletirdi. Fakat
atee dayanmayanlar su ile ykatrd. Yedinci gnde esvaplarn ykatp, temizletip,
ordugha yle alrd.
Kohen, ganimet mallarn cenge kan cenk erleri ve btn cemaat arasnda
yar yarya blerdi. Cenge kan askerlerden onlara den, adamdan, srdan, eek-
lerden ve srlerden olsun be yzde bir can olmak zere Rab iin vergi alr. Rabbin
kaldrma takdimesi olarak kohene verilirdi. Kohen, sril oullarna den yardan
adam sr, eek ve dier hayvanlarn her ellisinden kura ile ekilmi birini alr ve
onlar Rabbin meskeninin bekiliini tutan Levililere verirdi.
515

7b. Levililere 48 ehir verilmesi kanununu uygulamak: Levililere mlkleri
olan mirastan oturmak zere 42 ehir ve snmak iin 6 ehir olmak zere 48 ehir
verildi. Etrafnda srlar, mallar ve hayvanlar iin otlaklar vard. Levililere verile-
cek otlaklar epeevre ehrin duvarndan teye doru bin arnd. ehir ortada olacak
ekilde, ehrin dndan ark ve imal tarafn iki bin arn lld. sril oullarnn

513 Bkz. Saylar, 29/12-38.
514 Bkz. Saylar, 29/39-40.
515

Bkz. Saylar, 31/21-30.
85
mlknden ehirleri, ok olandan ok, az olandan az alnd; her sbt, kendisine den
mirasna gre ehirlerinden Levililere verirdi.
516

Levililerin mlkleri olan ehirlerin evleri iin, Levililer her vakitte fidye ve-
rebilirler. Eer Levililerden bir kimse evi iin fidye vermezse, o zaman mlk olan
ehirdeki satlm evi yubilde kacaktr; nk Levililerin ehirlerindeki evleri, srail
oullar arasnda onlarn mlkdr. Fakat ehirleri civarndaki tarlalar satlamaz;
nk onlarn ebed mlkdr.
517

7c. Cinayet, kastsz adam ldrme ve snak ehirleri kanununu uygulamak:
Kastsz adam ldren, garibe ve misafire snak olmas iin Erdenin te tarafnda
Kenanda olmak zere, alt ehir tahsis edildi.
518

Demir bir let, insan ldrebilecek bir ta, insann lebilecei bir aala, kas-
ten adam ldren katil saylr, mutlaka ldrlrd. Kan c olan, ona rastlad za-
man onu ldrrd. Eer onu kinden dolay kakm veya pusuya yatarak zerine bir
ey atp onun lmne sebeb olmusa, yahut dmanlktan dolay onu eliyle vurarak
ldrmse, vuran katil saylr, kan c olan, mutlaka grd yerde onu ldrr-
d.
519

Fakat dmanl olmayarak anszn onu kakm, yahut pusuya yatmadan
onun zerine bir ey atm veya onu grmeyerek stne insann lebilecei bir ta
drm o da lmse ve onun dman olmayp, zararn aramamsa, o zaman
cemaat kan c olann elinden adam ldreni kurtarp snak ehre gnderirdi; mu-
kaddes yala meshedilmi olan byk kohenin (bakohen) lmne kadar orada otu-
rurdu. Byk kohenin lmnden sonra kendi mlk olan memleketine dnerdi. E-

516

Bkz. Saylar, 35/1-8; Bkz. W. F. Albright, The List of Levitic Cities, in Louis Ginzberg
Jubilee Volume (English Section), New york: American Academy for Jewish Research, 1945,
49-73.
517 brnce yobel kelimesinden gelip ko manasndadr. Ko boynuzu, ilan borusu vazifesi
grdnden, bu alete de Yobel denmitir. Yedi sene haftas yani yedi kere yedi sene hesap
edip, yedi sene haftasnn gnleri krkdokuz sene olduundan, 49 seneden sonraki yedinci ayn
onunda kefaret gnnde ilan borusu alnacak, bu ellinci yl mukaddes ilan edilecektir. Bu yl-
da ekin ekilmeyecektir. Bkz. Levililer, 25/8-22.
518 Saylar, 35/9-14.
519 Saylar, 35/16-21.
86
er adam ldren, kam olduu snacak ehrinin snr geip, kan c olan onu
snacak ehrin darsnda yakalayp ldrrse, o kanl saylmazd.
520

Bir adam insan vurursa, katil ahitlerin ifadesiyle ldrlrd; fakat bir cann
lmesi iin tek ahit yeterli saylmazd. lme mstehak olan katilin can iin de
diyet alnamaz fakat mutlaka ldrlrd. Snacak ehre kam olan iin, kohenin
lmne kadar olan zamanda memlekette oturmak iin dnsn diye diyet alnmazd.
Bylece kan, diyar murdar ettii iin, ancak onu dkenin kanyla kefaret edilip te-
mizlenirdi. srailin oturduu diyar kirletilemez, nk Rab sriloullarnn orta-
snda otururdu.
521

7d. Mirasa malik her kz kendi sbtndan birisiyle evlenecek kanununu uygu-
lamak: sriloullarnn, mirasnn baka bir millete gememesi iin mirasa sahip
her kz beendii kendi sbt aireti iinde kocaya varrd. Eer sriloullarndan
baka sptlarn oullarndan birine varrsa, o zaman onlarn miras sraillilerin mira-
sndan alnp, mensup olacaklar sptn mirasna katlr ve sraillilerin mirasnn kura-
sndan atlrd. sril oullarnn yubili olduu zaman, onlarn miras mensup olacak-
lar sptn mirasna katlr ve onlarn miras srilin sbtnn mirasndan alnrd.
522

7e. Adak mubadelelerini uygulamak: Eer biri mlk olan tarladan bir ksm
Rabbe takdis ederse, kohen yuvil ylna kadar olan kymetini belirler, fakat tarla
yuvilde kt zaman, vakf tarla gibi Rabbe mukaddes, yani kohenin olurdu. Bir
kimse adak deyecei zaman canlar kohenin bitii kymete gre olurdu. Eer bitii
kymeti deyemeyecek kadar fakirse, adak yapann elinin yettiine gre kohen onun
kymetini bierdi. Bir kimse takdime edilmeyen murdar hayvanlardan birini veya
evini adak ederse kohenin bitii kymete gre verirdi. Adakta bulunduu eylerin
fidyesini vermek isterse kohenin bitii deerin bete birini zerine katarak der-
di.
523


520 Saylar, 35/22-28.
521

Bkz. Saylar, 35/30-34.
522

Bkz. Saylar, 36. bb.
523 Bkz. Levililer, 27/1-33.
87
7f. Sulu adama uygulanacak cezay ve kskanlk takdimesi kurallarn uygu-
lamak: Eer bir adamn, su iledii kiinin yakn akrabas yoksa, suun karln
kendisi iin kefaret edecek olan kefaret koundan ayrca, Rabbe denen su karl
da kohenin olurdu. sril oullarnn kohene takdim ettikleri btn mukaddes eylerin
her kaldrma takdimesi ve herkesin takdis ettii eyler kohene aitti; bir adam kohene
bir ey verirse o da kohenin olurdu.
524

Bir adam kars onu aldatt iin murdar olur veya kadn aldatmad halde ko-
casna kskanlk gelirse, kadn iin efann onda biri arpa unu olmak zere onun
takdimesini ve karsn kohene gtrr. Kskanlk ekmek takdimesi, fesat hatrlatan
ekmek takdimesi olduu iin, onun zerine ya dkemez ve buhur koyamazd.
Kohen kadn yaklatrp Rabbin nnde durdurup, toprak kapta mukaddes su alr ve
meskenin demesinde olan tozdan alarak suya koyar ve kadnn ban ap ve onun
avularna anlma ekmek takdimesini koyard, bu kskanlk ekmek takdimesidir. Bu
srada lnet getiren aclk suyu kohenin elinde olurdu. Kohen kadna, Eer bir
adamla yatmadn kocann nikah altnda olarak murdarla sapmadnsa, lnet getiren
bu aclk suyundan beri ol. Fakat kocann nikah altnda olarak saparak, murdar ol-
dunsa ve kocandan baka bir adam seninle yatt ise -o zaman kohen kadna lnet ye-
mini ettirir ve ona derdi- Rab senin kalan drp karnn iirmekle Rab kavmnn
ortasnda seni lnet ve yemin iin ibret klsn; ve lnet getiren bu senin karnn iir-
mek ve kalalarn drmek iin barsaklarna girecek eklinde yemin ettirir ve
kadn: Amin, Amin derdi.
Kohen bu lnetleri yazp, aclk suyu iinde siler ve lnet getiren aclk suyunu
kadna iirirdi; lnet getiren su onun iinde ac olurdu. Sonra kohen kskanlk ek-
mek takdimesini kadnn elinden alr ve ekmek takdimesini Rabbin nnde sallar ve
onu mezbaha getirerek, onun anlmas olarak kohen ekmek takdimesinden avu dolu-
su alarak mezbahta yakar ve ondan sonra kadna suyu iirirdi. Kadn suyu itikten
sonra eer murdar; yani kocasna kar tecavz etmise, o zaman lnet getiren su
onun iine girer, ac olur, onun karn ier, kalas derdi ve kavminin arasnda

524

Bkz. Saylar, 5/1-10
88
bir lnetli olurdu. ayet kadn murdar deilse yani temizse, o zaman sutan beri olur
ve evlilii devam ederdi.
525

7g. Bir adam ldnde eer olu yoksa mirasnn kzlarna verilmesi kanunu-
nu uygulamak: Eer bir adam ldnde olu yoksa kohen bu adamn mirasn k-
zna devredecek. Kz da yoksa kardelerine, kardeleri de yoksa babasnn kardele-
rine, onlarda yoksa o zaman mirasn airetinden kendisine en yakn akrabasna vere-
cek
526




525 Bkz. Saylar, 5/11-28.
526

Bkz. Saylar, 27/1-11.
89
II. BLM
SRALN DOUU VE GELME DNEMNDE
RUHBANLIK

90
A. SRALN DOUU DNEMNDE RUHBANLIK
nsanlarn, sosyal gruplarn, detlerin, kurumlarn tarihini yazarken, kronolojik
blmleme sorunu ne kar. srail tarihindeki ruhbanlk tarihini yazarken, genel
olarak srail tarihindeki blmlenmeye bal kalnmas gerekir. Bunlar; atalarn g-
leri, Msnn kurduu temeller, Filistine yerleme, Monari dnemi, Babil srgn,
srgn sonras Yahudilik dnemleridir. srailin sosyal yapsnn meydana getirdii
hadiseler, kendilerini cemiyet iinde yer bulmaya adam olan klt insanlar olarak
ruhbanlarn kurumsal ve ilevsel yaplarn da etkilemitir. lk dnem brn ruhban
snfnn tarihsel sorunlarnn Ms ile ilikisi bulunmakta olup bu ilikiler ayn za-
manda oluum srecindeki srailin geliimine de etki edecektir.
527

1. Hz. Ms ve Ruhban Snf
Yahudilikte peygamberlik Hz. Ms ile balamaktadr. O, sadece kanonik pey-
gamberlerin bir ilk rnei deil; ayn zamanda, din ve dnya ilerinin bir elde top-
lanmasnn da temsilcisidir.
528
Yahudilie gre Msnn ilk ve en byk peygamber
olmas, halkna Tanr ibadetini getiren, kabile sisteminden daha gelimi hukuk ve
adalet duygusunu veren kiiliinden kaynaklanmaktadr. Zira Tevratn sraile ula-
mas Ms ile olmutu.
529

Kitab- Mukaddeste Tekvin 34. bb ve Levililerin kabile olarak varlklarnn
haricinde, Msnn ailesi de dahil Msra gidinceye
530
kadar ruhbanlklarna dair
hibir tarihsel bilgi bulunmamaktadr.
531
Msrda Levililerin olmad ve Msnn

527

Bkz. H. M. Orlinsky, The Tribal System of Israel and Related Groups in the Period of the
Judges, A. Neuman, Leiden 1962, 375-87.
528

Yahudilikte peygamber anlay farkldr. Peygamber anlamndaki Nevi , Allah adna
insanlara hitap eden kimse demektir. Bu bakmdan insanlar uyaran, insanlar dorulua te-
vik eden azizlere de peygamber denmektedir. En byk peygamber olan Msadan sonra Pey-
gamberler, dereceleri bakmndan, iki gruptur. Birinci gruba, aya, Yeremya ve Hezekiel gibi,
Ahd-i Atikte kitaplar yer alan peygamberler girmektedir.Samuel, Natan ve Elia gibi Pey-
gamberler, ikinci gruptandr. Bu gruba giren peygamberlere, Roe (gzeten, oban) ve
Hoze , uyaran) gibi isimler verilmektedir. Bkz. Baki Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre
Tevrat, Ankara 1997, 90, n. 88.
529

J. F. Mcc, Prophetism, (www.jewishencyclopedia.com), 1 (2006).
530

Bkz. L. Waterman, Some Determinig Factors in the Nortvard Progress of Levi, JAOS 57
(1937) 375-80; ayn mellif, Jacop the forgotten Supplanter, AJSL 55 (1938) 25-43; Kr. T.
J. Meek, Moses and the Levites, AJSL 56 (1938), 113-120.
531

k, 2/1.
91
bu kabileye aidiyeti,
532
Msr isimlerinin says, (sz gelii, Merar,
533
Moe,
534
Hofni
ve Finhas
535
gibi) bize Levililerin tarihleri hakknda baz kltrel izleri haber vermek-
tedir.
Msnn isminin Kpt kaynakl olmas, srekli orada ikmet ettiini gster-
mez.
536
Zira O, bir dnem Filistinle Msr arasnda orak bir blge olan Medyende
kaak olarak yaamt.
537
Filistin, ge dnem tun anda Msra bal bir lkey-
di. Ama Msrn Filistine kltrel adan etkisi, o dnemde idri ynetim iin mo-
del salamaktan teye gidemedi. Amarna
538
mektuplar Msr sarayna hitben yazl-
m olmasna ramen, Kptice deil, Akkadayd. Ahd-i Atikte Levililere verilen
Msr isimlerinin yer almas, bunlarn mektup melliflerinden veya kutsal metin ya-
zclarndan kaynakland ya da dn alndn gsterir. Ms hari bu isimlerin
hi biri zihinde Msrl bir gemii bize ma edecek bir balama sahip deildir. Hatta
brnlerin hi biri Msrdan ktan sonra Msr hayat tarzn srdrmek, ocuklar-
na Kpt isimleri vermek veya atalarnn detlerini srdrmek gibi bir niyete sahip
deillerdi. Her durumda Msrdaki Levililerin Msrdan kta aktif olduklarn
gsteren bir takm gstergeler ve Ahd-i Atikte Msnn Levililerden olduuna dair
bir rivayet bulunmaktadr. Burada en nemli sorun, ruhbanlkla ilgili iddialarn, M-
srdan ktan sonra Filistindeki sekler Levililer arasnda balamasna dir olan-
dr.
Bunun Ms ile Levililer arasndaki bala bir ilgisi var mdr, bilmiyoruz; an-
cak Msnn kohen olup olmad veya sril geleneinde bir kohen olarak resmedi-

532

k, 32/25-29. L. Watermann, Moses the Pseudo-Levite, JBL 59 (1940) 397-404; C.
Steuer-Nagel, Die Einvanderung der Israelitischen Stamme in Kanan, Berlin 1901, 99-101; H.
Gressmann, Mose und seine Zeit, Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und Neuen
Testamenttes, XVIII; Gttingen, 1913, 214.
533

M. Noth, Die Israelitischen Personennamen im Rahmen der gemeinsemitischen Namengebung,
Beitrge zur Wissenchaft vom Alten- und Neunen- Testament, III/10; Stuttgart, 1928, 225, n. 9;
Merar, Arapada Mira, Marradr.
534

Kr. J. G. Griffiths, The Egyptian Derivation of the Name Moses, JNES 12 (1953) 225-31.
535

Hofni ve Finhas Msr ismidir. Bkz. Griffiths, a.g.e., 70-71.
536
Bkz. Harman, Msa, DA, XXXI, 207; S. Freud, Msa ve Tek Tanrclk (tercme Erol Se-
vil), stanbul 1976.
537

Noth, berlieferungsgeschichhe Studien, 178 vd.
538 Amarna (Tell el-Amarna) M.. XIV. yzylda IV. Amenofis (Akneton) tarafndan kurulan
Abet-aton (gne ufku) ehrinin modern ismidir. inasi Gndz, a.g.e., 28.
92
lip edilmedii ve bylece Levililerin bu gelenee dayanarak kohenlik iine giritikle-
ri veya iddia ettikleri konusu da nemli bir sorundur.
2. Bir Din Adam Olarak Hz. Ms
539

Peygamberliin btn zelliklerini kendisinde toplayan Hz. Ms sonrakiler
iin ideal bir rnektir. Btn peygamberlere vahiy, melek vastasyla geldii halde
Rab Yahve Ms ile yz yze grmtr.
540

Hlschere gre Levili olmak kohen olmakla eanlamldr ve sadece Levili,
sadece yal bilge bilir ibresinden yola karak Msnn kohen olduunu syler.
541

Ancak Levili olmak ile kohenlik eanlaml deildir.
Kendilerine Hrunler denilen grubun -buna Levililer kelimesi de dahildir-
ruhbanlkla ilgili ilerdeki zel haklarndan ve iddialarndan bahseden Ruhban metin-
leri, sadece Harun ve onun torunlarnn mer kohenler olduunu srarla vurgular-
lar.
542
Bunun yan sra, Ruhban metni, Ahd-i Atikin geliiminin son safhalarnda Hz.
Msy bir kohen olarak hibir zaman zikretmez. Harunlerin din adamlnn resm
olarak balamasn tasvir eden iki pasajda ritel atanmann bir parasn tekil eden
kurban sunusunda Harun ve oullar ellerini kurbann zerine korlar. Oysa Ms
kurbanlar yakar ve kann kullanmn ieren ritel eylemler icra ederdi.
543
Levililer 8.
bbta Hz. Msnn, Harun ve oullarnn ruhbanlklarn takdis etmesi anlatlr. Bu-
rada Ms bir din adam gibi onlar ykar; mukaddes elbiselerini giydirir ve mesh
eder. Ve sonra yedi gn ruhbansal takdime ritelleri uygular.
544
Bu referansa dayana-
rak G. B. Gray ise Msnn yalnzca bir hafta sren kohenlik dneminden bahse-
der.
545


539

Hz. Ms, Dvd ve Sleyman bir peygamber olduundan dini riteller yapmalar normal
karlanmaldr. Ancak batl bilim adamlar onlar yalnzca kral olarak grdklerinden ritel
uygulamalarda bulunmalarn yadrgamakta ve deiik yorumlar getirmektedirler.
540

bn Meymun, Delletl-Hirn, nr. Hseyin Atalay Ankara 1974, 401.
541

Hlscher, Levi, Pauly-Vissova, Real-encyclopadie der classischen Altertumsvissenschaft,
XIII/2, 2160; E. Meyer, Die Israeliten und ihre Nachbars tamme, 78.
542

k, 28/1, 43; Saylar, 3/10.
543

k, 29/10, 15, 19; Levililer, 8/14, 18, 22
544

k, 29/11 vd. 16, 20 vd.; Levililer, 8/15, 19, 23 vd.
545

k, 29/25; G. B. Gray, Sacrifice in the Old Testament, Oxford 1925, 196.
93
Bu hikyelere ait bir ok detay ve Hz. Msnn (M.. 1250?) baz ritellere
katldna dair ifadeler,
546
Monari dneminin (M.. 1000-586) ibadete ait zellikle-
rini tamakta olup, genel olarak anakronik bir zellik ortaya koymakta ve l dne-
mini anlatmaya almaktadr.
547
Netice olarak bu ifadelerden hareketle Hz. Msnn
yaad dnem itibariyle Levililerin din adaml grevinden bahsetmemiz mmkn
gzkmemektedir.
Hz. Ms dneminde (M.. 1250?) kohen Levili kimliinden bahsetmemiz
makul gzkmemektedir. Geri Tesniye 33/8de Levi () ismi gemektedir. Fakat
bu o dnem itibariyle Levi kabilesinin, ruhbanlk fonksiyonunu yerine getirdii an-
lamna gelmemektedir. nk ifadelerin getii metin, kaynak olarak Monari d-
neminin (M.. 1000-586) ortalarna ait olup bize Levililerin gelimi olduu bir d-
nemi anlatmaktadr. Bu dnemlerde gerekten Levi oullar ruhban fonksiyonlarna
sahip idiler. Ancak bu istikametteki metin, kaynak olarak krallk dneminin ortalar-
na aittir ve Levililerin gelimi olduu bir dnemi bize yanstmaktadr.
548

Koch, Msnn kohenlii meselesinde zellikle ibadet detaylarna bakarak
olaylarn Kudse yerleimden ok nceki bir zamanda Msnn Harun figrne
eklendiini; ok ge bir dnemde bunun yan yana getirildiini ileri srmektedir.
549

Harunun, Ms olmakszn uzun bir mddet gelenekte mevcut oluu, itiraza aktr.
nk eer biz Msnn ahsiyetini mevcut anlatlardan kaldrrsak kohen olarak
hibir kimse tarafndan atanmam olan Harun ve oullaryla kalrz.
550
Oysa Ruhban
metninin sunaa yaklamadan nce biri tarafndan ayinsel olarak arndrlmasnn
zorunluluunu gstermeye istekli oluu aktr. Levililer 8. bb kurbansal ayin hak-
kndaki proplemlerin Msnn bir bakohen olarak Harunla ve kohenler olarak o-
ullaryla birlikte din adamlar olarak deil fakat kurban ibadeti yerine getirme faali-

546

Mesel Bkz. k, 29/11 vd.; Levililer, 8/15, 19, 23 vd.
547

Aelred Cody, a.g.e., 41.
548

Bkz. Harman, a.g.e., 88.
549

K. Koch, Die Priesterschrift von Exodus 25 bis Leviticus 16: eine berlieferunsgeshichtliche
und literarkritische Untersuchung (Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und
Neuen Testamenttes, LXXI), 32.
550

Koch, a.g.e., 71.
94
yeti gsterdiini kabul etmedike zmszdr.
551
Eer burada Ms dlanp sadece
Haruna vurgu yaplrsa o zaman gerek kiilik olan Ms ortadan kalkm olur.
Bylece Ms olmadan Harun gerekten yetersiz kalr.
552
Zira bakohen, bir baka
kohen tarafndan ikme edilemez; ancak Ms tarafndan atanr.
553

Harmana gre, Elohist anlatmda (belli bir lye kadar da Yahvist) Hz. M-
s ile ilgili imaj, olduka zengin ve canl olduu halde; Ruhban metnin de ise, genel-
likle kendini ortaya koymayan, ilahi emirlerin szcs durumundadr. Sonuta Ms,
zellikle de ge dnemlere ait kurallarn otantik olduunu gstermek iin, bu kuralla-
rn yanna konulan bir kaeden baka bir ey deildir. Bu metinlerde Harunun, M-
s yannda zikredilmesi, hedefin O (Harun) olduunu gstermektedir.
554
Hz. M-
sann ruhbanlk vazifeleri yapt ve Yahudi ruhban snfn oluturduuyla ilgili
Tanahtaki metinlerini incelemek yerinde olacaktr.
2a. k 24: 3-8
Daha eski bir metin olan k 24/3-8de Ms, Tanrnn (Yahve) kendisine
verdii ahid artlarn halkna ilan edip onlarn kabln alnca, bir sunak ina etti ve
genlere emir vererek atete yaklan kurbanlar yollamalarn ve gen boalar ortak-
lk kurbanlar, yani bar sunular olarak yakmalarn ve kurbanlarn kanlarnn yar-
sn sunaa yarsn da halkn zerine serpmelerini emretti. Eissefelte gre metin ok
yeni bir metin deildir.
555
Bu metin (arkaik dneme) ait bir dizi detay iermekte
olup,
556
ayn zamanda kendi orijinal geleneine de iaret etmektedir. Szgelimi kan
riti, Eski Arap kltrlerindeki kan ritlerine benzemekle beraber Ahd-i Atikte esiz
bir uygulamadr.
557
Eer bu metin ok yeni bir metin olsayd, Msnn bir kohen

551

W. B. Stevenson, Hebrew Olah and Zebach Sacrifices, Festscrift Alfred Bertholet,
Tbingen 1950, 496.
552 Mezmurlar 99/6, erken bir metin olmamasna ramen hem Msy hemde Harunu kohen
olarak takdim etmez. Arap gelenei asndan dnlrse kendi kavminin lideri (seyyid) hik-
met veya hakem biri (hakim), baz olaanst iletiimler alan biri (rhip)dir
552. k, 18/13-26 da, Hz. Ms, tpk hakem gibi kendi kavminin problemleri iin hakemlik rol
stlenmitir.
553

Aeelred Cody, a.g.e., 42.
554 Harman, a.g.e., 82-83; Msann neminin azaltlmas hakknda metin kritii asndan bkz. R.
E., Friedman, a.g.e., 268-278.
555

Bkz. Eissfeldt, Introduction, 201; M., Noth, berlieferungsgeschichte des Pentateuc, 33, n.
115.
556

Bkz. Harman, a.g.e, 67, 68; Kittel, in Theologisches Wrterbuch zum Neunen Testament, II,
Stuttgart 1935, 117.
557

D. J. McCarthy, Treaty and Covenant, Analecta Biblica, XXI; Rome 1963, 162.
95
olarak ortaya km olabilecei sylenebilirdi. nk Onun sunak in ederek, kur-
ban takdim etmesi tamamen kohenlere hasredilen sonraki dnem srail ritelleridir.
Ancak burada aktarlan geleneksel rivayet, olduka erken dneme aittir ve kanla ilgi-
li riteller Ruhban metnindeki emirlerden biri deildir. Ruhban metninde kurban
ritelleri bir kohenin araclyla bireysel olarak yaplrd. Sunak inas ilk dnemler-
de ruhban snfnn tekelindeydi. Atalar dneminde Atalar, bunu dzenli olarak yap-
maktayd; ancak Atalarn kurbanlar kesinlikle ruhban kurban deildi.
558
Atalar d-
neminde gerekletirilen basit ve sade ibadet, Ms zamanndan itibaren daha ayrn-
tl ve kapsaml bir hale brnmtr.
559

Bu metin aslnda kurbandan ok ahid yapmayla ilgilidir.
560
Ms k 24/3-
8de liderden ziyde bir kohenmi gibi grnmekte; Tanr ile mnsebetinde kavmi-
nin temsilcisi olarak, Smi halklardaki krallarn rolne brnmtr. zellikle de
Gney Arabistann nceki krallklarnn teokratik devletlerindeki mukarribun klt-
ne benzemektedir. Burada krallar (mesel Hadramut Hadramevt) her eyden nce
hkmet ba olup
561
ok zel fonksiyonlar haizdiler. Maria Hfnere gre, bu ba-
kanlar kendi ilahlar ile halklar arasnda mutlak ahit yapc gibi klt fonsiyonlara;
ayn zamanda sosyal ve ekonomik dzen iinde teokratik bir devleti temsil etmek
gibi siyasi fonksiyonlara sahiptiler.
562
Bu durum aynen Msnn k 24/3-8inde
de gemektedir. Hz. Msnn faaliyetlerini gnmzdeki artlarla kavrayamayz;
ancak ilkel Smi halklarn durumu ile kyaslamak, anlamamz kolaylatrabilir.
2b. k: 18
Hz. Msy tamamen kohen olarak gsteren bir dier Kitab- Mukaddes refe-
rans k 18 olup, burada Msnn ve kaynpederi Yetro (slm kaynaklarnda

558

Tekvin, 12/7 vd., 13/18; 22/9; 26/25; 33/20; 35/7. Atalar Tanrnn zel ziyaretine mahzar
olduklarna inandklarnda, melek gibi bir ziyareti geldiinde, rya grdklerinde, Tanrnn
ismini zikrettiklerinde, Onun huzurunda bulunmak iin kurban takdim etmilerdi. Bkz.
Rowley, Worship, 24.
559 Adem, zen, a.g.e, 56.
560

D. J. McCarthy, Treaty and Covenant (Analecta Biblica), XXI; Rome 1963, 173.
561

J. Ryckmans, linstitution monarchigue en Arabie mridonale avant LIslam (Bibliothgue du
Muson, XXVIII; Louvain 1951), 99.
562

M. Hfner, Var der sabaische Mukarrib ein Priesterfrst?, Viener Zeitschrift fr die Kunde
des Morgenlandes 54 (1957) 77-85.
96
uayp a.s.)
563
yani Medyen rhibi ile bir araya gelmesinden bahsedilmektedir. Bu
blm iki nemli sahneyle birbirinden ayrlmtr. Birincisinde Ms, rhip Yetroya
Tanrnn (Yahve) kendi kavmine Msr Firavununa kar bahettii iyi eyleri anla-
tr. Yetro Rabbin sraile yapt btn iyiliklere sevinir ve Tanrnin btn ilhlar-
dan byk olduunu belirtir. Tanr iin yaklan takdime ve kurbanlar alr. Harun ve
srailin yallar Yetroyla Tanrnn huzurunda yemekte bir araya gelirler.
564
kinci
sahnede ise
565
ertesi gn Ms kavmine hkmetmek iin oturur. Yetro, kavminin
sabahtan akama kadar Msnn etrafnda durmakta olduklarn grnce, Ona kav-
minin bu ekilde niin etrafnda durduunu ve niin yalnz olduunu sorar. Ms da
cevaben insanlarn meseleleri olduunda Tanr ile mzkere etmek iin (yni lidro
elohim ) kendisine geldiklerini ve onlara Tanrdan Torot ()
566
ve
kurallar verdiini syler.
567
Yetro, yaptnn iyi olmadn, hem Ona hem de kav-
me zarar verdiini, bu iin ok ar olduunu syleyerek Msy uyarr. Yetro, M-
sya halkn nemli ilerini Tanr nne getirmeye devam etmesini fakat kk me-
selelere bakmas iin Allahtan korkan, kabiliyetli ve kt kazantan nefret eden
adamlar seip memur etmesini tavsiye eder.
568
Ms bunu yapar ve Yetro da kendi
lkesine dner.
zellikle k 18/12 renciretmen ilikisini gsterir. Buna dayanarak
Gressmann, Yetronun Msnn yanna gidip ondan kohenlik sanatn rendiini
iddia eder.
569

Rowleye gre, Ms zamannda, ruhbanlk messesesinin zuhur ettii grl-
mektedir. Zira Yetro, bu dnemin ilk kaytlarnda, kohen olarak bahsedilmektedir.
570


563 Hz. Msnn kaynatas uayp (a.s.), k 2/18de Reuel olarak zikredilirken, mteakib
cmle 3/1de Yetro diye bahsedilmektedir. Hkimler 1/16da ise Ken ad verilmektedir.
Harmana gre bu durum kitabn bir kiinin kaleminden kmadnn iareti olmaldr. Bkz. .
F., Harman, a.g.e., 68.
564

k, 8/12; 15 vd.
565

k, 13-26.
566

k, 12 vd.
567

k, 18/15 vd.
568

k, 18/17-23
569

Kr. Gray, Sacrifice in the Old Testament, 208.
570 k, 3/1; 18/1.
97
ktan sonra Yahudileri karlayarak kurtulu iin kurban takdim etmesi, Onun,
Yahvenin koheni olduu gr ile uygunluk arzeder.
571

Harun balangta kesinlikle bir kohen olarak karmza kmaz. k 18/12de
bunu dorulamaktadr.
572
Harunun, Msnn kaynpederi Yetronun takdimelerin-
den Allahn huzurunda yemesi bir tr ahitlemedir. Bu da ruhbanlkla ilgili olma-
dndan, Levililerin iddialarn hakl karmaz.
573

Yetronun Msy ziyaretindeki ikinci unsur Tanr ile mzkere edilmesi ve
resmi grevililerin atanmasyd. Buradaki kohenlik mzkeresi ilk dnem ruhbanl-
nda ok nem tamaktayd. Bu ayn zamanda bilinen tek klt aktivitesidir. Burada
Ms kohen portresi izmekterdir.
574

Edverd Meyere gre buradaki pasajlar, Levililerin dier resm grevliler ze-
rindeki teokratik stnlklerini ve srail ile Tanr arasndaki araclk rollerini gster-
mektedir.
575
Ancak bu gr pek ikn edici deildir. Zira, Levililer bir grup olarak hi
sahneye kmadlar. Ms, Harunun Harunlerin temsilcisi olmas gibi, hibir zaman
Levililerin bir temsilcisi olarak grnmedi. Gressmanna gre Medyenliler sraile
kurumlar reten insanlard ve bu Yetroyla balad.
576

Hz. Msnn Toray vermesinden bahseden yer, ayn zamanda ruhbanlk
nvann artrmaktadr.
577
Msnn ruhbanl bu yerlerde daha bariz durmak-
tadr. Ms tam olarak bir kohen eklinde ortaya kmaz. Msnn karizmatik karak-
teri kohenlii artrabilmektedir. Burada tek nemli netice Ms ile ilgili Tev-
rattaki rivayetler Msnn brn ruhbanlk kurumunun tm zelliklerini yanstma-

571 Bkz. H. H., Rowley, Worship in Ancient Israel, Philadelphia 1956, 46.
572

M., Noth, berlieferungsgeschichte des Pentateuc,197 vd.
573

Gunneweng, Leviten und Priester, 86.
574

Cody, a.g.e., 45-46.
575

E. Meyer, Die Israeliten und ihre Nachbarstamme, 98.
576

Gressmann, Mose und seine Zeit, 174,168-80; Gray, Sacrifice in the Old Testament, 204-08.
577

k, 18/16, 20.
98
ddr.
578
Msnn Levili olduuna iaret eden k 2/1-2, varlan bu sonucu dei-
tirmez. nk o dnemde Levili olmak, kohen olmakla ayn ey deildir.
579

3. Harun ()
brnce Tevratta Aharon () diye zikredilen Levi ailesinden Amram ile
Yokebedin olu olan Harun erkek kardei Msdan ya byk, kz kardei
Miryamdan ise kktr. Ms sril oullarn Msrdan kartma emri alnca
Tanrdan yardmc ister. Bunun zerine Harun srail oullarna ve Firavuna kar
Msnn szcs, peygamberi olarak grevlendirilir.
580
Ms ile Harun birlikte
Firavuna giderek srailoullarn serbest brakmasn isterler;
581
fakat Firavun bunu
kabul etmez. Firavun onlardan bir mcize gstermelerini isteyince Harun assn yere
atar ve as ylan olup sihirbazlarn ylanlarn yutar. sriloullarnn braklmamas
zerine Firavun ve Msr halkna Tanr tarafndan on musibet gnderilir. Bu musibet-
lerde Harun da rol alr. rnein Firavunla mcadele srasnda Harun assn rman
sularna vurur ve sular kana dnr; assn uzatr ve Msr diyar kurbaalarla do-
lar.
582
Baka bir zamanda da Harunun ass ile gerekletirdii bir mcize ile Msr
diyarn tatarck sinei istil eder.
583
Yine kendisine inanmayan sriloullarna
kohenliinin meruluunu ispat etmek iin Harunun ass tomurcuklanp iek a-
ar.
584
Msr halknn bana gelen musibetlerden sonra Ahd-i Atikte Harundan n-
diren sz edilir.
Tevrata gre Ms Sinada Tanrnn vahyini aldktan sonra, ilh istek zeri-
ne, srilin yallarndan yetmi kiiyi alm Harunla oullar Nadab ve Abihuyu
da ararak hepsini srilin Tanrsna gtrmtr.
585
Ms, Allah ile grmek
zere Sn dana ktnda yerine Harun ve Huru brakm, fakat dn gecikince

578

R. J. Sklba, The Teaching Function of the Pre-Exilic Israelite Priesthood , Rome 1965, 38.
579

Gunneweg, Leviten und Priester, 93.
580

Bkz. k, 4/14-16; 7/1-2.
581

Bkz. k, 7.
582

Bkz. k, 8/1-7.
583

k, 8/16-17.
584

Saylar, 18/8.
585

k, 24/1-11.
99
kavmi Haruna gelerek kendileri iin bir ilh yapmasn istemiler,
586
k 32/2-6ya
gre, Harunda kavmn ziynet altnlarn eriterek dkme bir buza heykeli yapm-
tr.
587
Bu nedenle Yahve Haruna ok fkelenmi ve onu helk etmek istemise de
Msnn yalvarmas sonucu bu isteinden vazgemitir.
588
Ancak sriloullarnn
altn buza yapp ona tapmalar konusunda Harnun rolyle ilgili Eski Ahit kssa-
snda elikiler vardr. k 32. bba baklrsa buza yapmnda esas rol Ha-
runundur.
589
Dier yetlerde ise buza yapmn talep eden ve Harunu bu i iin
tehdit edenin, ayrca buzay Tanr kabul edenin halk olduu belirtilmektedir.
590

Talmuda (Sanhedrin 77a) gre, Harun srillilerin kendisini ldrmelerinden kork-
tuu iin byle hareket etmitir. te yandan Agadada (Talmudlardaki menkbev
anlatm) Harun buzay yapma suundan aklanmaya allmaktadr. Agadaya gre
Harun insanlar arasndaki anlamazl barla zme yanlsdr. Buza olaynda da
Harunun bu duygusu hkim olmutur. Hakikatte Harun da Ms gibi buzaya ta-
panlar iddetle cezalandrabilirdi, fakat iyi kalplilii sebebiyle onlar affetmitir.
Dier bir yoruma gre ise Harunun buza konusunda bu ekilde davranmasnn
nedeni Hurun bana gelenlerin kendi bana gelmesinden kork-masdr. Zira
Midraa gre Hur, kar kt halk tarafndan ldrlmtr.
591

Yahudi kutsal kitabnda, Msnn kardei ve arkada olup onunla birlikte
sriloullarn Msrdan karan ve onlara liderlik yapan Harun ayrca kohenler
snfnn atas ve bakohen olarak da gsterilir. Ahd-i Atikin baz blmlerinde
592

Harundan, Ms ile birlikte srail oullarn Msrdan karan lider olarak bahse-
dilmekte, kohenliine hi temas edilmemektedir. Tevrat ve Yeuda ise Ms ile
liderlii paylaan Harunun yannda tamamyla farkl bir Harun daha ortaya kmak-
tadr ki bu ikincisi her ne kadar Msnn kardei ise de sadece kohendir ve kohen

586

k, 24/14.
587

Kurn- Kerme gre buza Harun deil Samirinin nderliinde yaplmtr.Yine Ku-
randaki anlatm da buza Msrdan ktan hemen sonra yaplmtr. Bkz. Th Suresi 70-
98. yetler.
588

Bkz. Tesniye, 9/20.
589

Bkz. k, 32/21, 25, 35.
590

Bkz. k, 32/1, 4.
591

Harman, . F., Harun DA, XVI, 254.
592

Bkz. I. Samuel, 12/68; Mika, 6/4.
100
ailesinin atasdr.
593
Tevratn Levililer blmnn btn, ayrca k
594
ve Say-
lar
595
blmnn byk ksm kohen olan Haruna ve onun grevlerine ayrlmtr.
Tevratta Harunun kohenliini n plana karan blmler Ruhban metnine ait
olduu gibi, iki farkl Haruna iaret eden veya iki Harunun birlikte bulunduu b-
lmlerde de Ruhban etkisi aktr.
596
Ruhban metnine ait olmayan ve peygamberlere
nispet edilen metinlerde Ms ile Haruna da ndiren iaret edilmekte ve buralarda
onun liderlii zerinde durulmakta, fakat kohenliinden sz edilmemektedir. Ahd-i
Atikin I. ve II. Krallar, blmlerinde ise Harun ve oullarna dair hibir bilgi yoktur.
Harunu kohen (khin)ler snfnn atas olarak gsteren metinlere gre bizzat Rab
Tanr, Sn danda Msya Harunun liderliinde kohenlik messesesini tesis et-
mesini,
597
Harunu takdis etmek iin mukaddes elbiseler hazrlamasn emreder.
598
Hz.
Ms da Harun ve oullarna izzet ve ziynet iin gslk, entari, nakl gmlek,
sark ve kuak gibi mukaddes giysiler hazrlar. Harun ve oullarn Toplanma ad-
rnn kapsna getirip su ile ykar; mukaddes giysileri giydirir ve mesheder.
599

Bu seremoni ile kohen olan Haruna grevleriyle ilgili talimatlar bizzat Tanr
tarafndan verilmitir.
600
Harunun kendisi bakohen ve kohenliin kurucusu olduu
gibi zrriyeti de kohendir.
601
k 29/9a gre, kendisinin ve zrriyetinin kohenlii

593

. F., Harman, Harun DA, XVI, 255.
594

25-31; 35-40.
595

1-10/25; 15-19; 25-35.
596

Bkz. E. Rivkin, Aaron, Aaronides, IDB Suppl., 1.
597

Bkz. k, 28/1-2.
598 Bkz. k, 28; Levililer, 8/7-9.
599 Bkz. k, 29/40, 12-15.
600

Rab Haruna syledi: Sen ve seninle beraber oullarn, atalarnn evi makdise ait gnah ta-
yacaksnz ve kohenliinize dair gnah tayacaksnz. Sana balansnlar, sana hizmet etsinler
diye kardelerini, Levi sptn, atann sptn da seninle beraber yaklatr; ancak sen ve seninle
beraber oullarn ehadet adrnn nnde olacaksnz. Senin ve adrn btn bekiliini tu-
tacaklar; ancak hem onlar, hemde siz lmeyeseniz diye makdisin takmlarna ve mezbaha yak-
lamayacaklar. Sana balanacaklar ve adrn her hizmeti iin toplanma adrnn bekiliini
tutacaklar; yabanc size yaklamayacak.Artk sril oullar zerine gazap olmasn diye
Makdisin ve mezbahn bekiliini siz tutacaksnz. te ben, sril oullar arasndan, kardele-
rinizi, Levilileri aldm; toplanma adrnn hizmetini yapmak iin Rabbe verilmi olan onlar si-
ze hediyedir. Sen ve seninle beraber oullarn mezbahn her eyi iin ve perdenin i taraf iin
kohenliinizi tutacaksnz; size kohenlik hizmetinizi hediye olarak veriyorum; yaklaan yaban-
c ldrlecektir (Saylar, 18. bb.)
601

Bkz. Saylar, 3-4/18.
101
dim statdedir.
602
Drt olu da bizzat Onun tarafndan takdis edilmitir.
603
Harun
ayn zamanda Levilidir; Levi spt ona bal ve onun hizmetindedir.
604
Takdis edil-
mek suretiyle kutsiyetin en st derecesine ykselen Harun, en nemli kutsal ileri
yapmaya yetkili olup bu grevlerinin banda kurban takdimi gelmektedir. Kurbanla-
r o kesmekte, i yalarn da yine o yakmaktadr.
605
Saylar drdnc bba gre,
Toplanma adr ve Ahid Sandyla ilgili grevler yine Onun uhdesindedir. Halk
takdis etmek,
606
czzamllar iyiletirmek veya onlar hakknda hkm vermek de
onun grevleri arasndadr.
607
Harun ve oullar mukaddesle bayay ayrmak ve
Tanrnn kanunlarn halka retmekle de grevlidirler.
608

Tamamen kohen kimliiyle ortaya konan bu ikinci Harunun ilk iki olu,
Nadab ve Abihunun kohenlikleri, Rabbin nnde kutsal olmayan bir ate yaktkla-
rndan
609
dolay kaldrld iin bu grev dier iki olu tamar ve Eleazar tarafndan
devam ettirilmitir. Asl kol ise Eleazarn soyudur.
610
Harun Hor danda vefat etti-
inde Ms onun yerine Eleazar getirmitir.
611
Kohen Ezrann soyu Haruna da-
yanmaktadr.
612
lk rivayetlerde ruhban snfna ait bir ahsiyet olarak gzkmeyen
Harunun nasl olup da ruhban snfnn lideri olduu kesin olarak bilinmemekle be-
raber
613
onun bu ynnn, kohenliin nem kazand ve Ruhban metninin yazld
Babil esareti sonras dnemde ortaya kt anlalmaktadr.
614
Hristiyanlara gre
Harun Tevratn bakoheni, s ise ncilin barhibidir.
615


602

Bkz. Siracide, 45/6-22.
603

Bkz. k, 6/23, 28-29; Saylar, 3/2-3; I.Tarihler, 24/1.
604

Bkz. Saylar, 18/2-7.
605

Bkz. Levililer, 9/8, 12, 15, 18.
606

Bkz. Saylar, 6/22-27.
607

Bkz. Levililer, 13/1-59.
608

Bkz. Levililer, 10/10-11.
609 Levililer, 10/6-7.
610

Bkz. Saylar, 25/7-13; I.Tarihler, 6/1-15; 24/4.
611

Bkz. Saylar, 20/23-28; 33/37-39; Tesniye, 10/6.
612

Bkz. Ezra, 7/1-5.
613

Bkz. J. Auneau, Sacerdoce, DBS, X, 1249.
614

Bkz. E. Rivkin, Aaron, Aaronides, IDB Suppl., 1-2.
615 Bkz. brnlere Mektup, 5/2-5; 7/11-12; 8.
102
B. HAKMLER DNEMNDE LEVLLER VE RUHBANLIK
Hz. Ms sonras dnem, Yeu ve Hakimler dnemi (M.. 1380-1050) olarak
adlandrlr.
616
Hakimler dnemi M.. XII. yzyln ilk yarsndan XI. yzyln ilk
yarsna kadar devam eden devredir.
617
srailoullar Kenana yerletikten sonra btn
airetlere hkmeden tek bir lider ya da milli seviyede bir bakan yoktu. Bu sebeple
daha nceki alarda rnei olmayan geici bir liderin ortaya kt grlmektedir.
Bu lider, sava gibi buhran zamanlarnda airetlerin geleneksel liderleri ve yallar
tarafndan geici sreyle seildii iin mill liderlik stats devaml deildi. Bu se-
beple, meseleleri zme kavuturacana inanlan kimseler yallar tarafndan lider
olarak seilir ve iini bitirince vazifeyi brakrd. Bu geici liderlikte veraset yoktu.
Tevrat bu lider tipini Hakim olarak isimlendirir.
618

Yeudan balayarak Samuele kadar devam eden dnem, daha ok karizmatik
peygamberlik dnemidir. Bu dnemde siyas iktidar srekli olarak Tanrnn setii,
Onun ruhuyla kuatlan kiilere aittir. Ruh birdenbire gelmekte; seilen kii fizik ve
manev gle dolmaktadr. lhi seim, keyf ve artcdr. Kadnlara ve Yeftan gibi
kanun kaaklarna da ilh ruh gelmektedir.
619
lh ruh tarafndan grev tevcihi ve
seimin keyfilii, peygamber tecrbenin unsurlardr ve bu manada hakim de pey-
gamberdir. Zaten Hakimlerin hepsi de peygamberdir.
620


616 William J. Hutchins, The Religious Experience of Israel, New York 1920, 10; Yeu, Msnn
emrini yerine getirmek amacyla Ebal danda bir mezbah yapmt (Yeu, 8/30-35). Yeu, yer-
leik hayata geiten sonra Gilgalde (talarla evrili avlu) rdnden hatra olarak getirdii on
iki ta diktii, nl bir mabed ina etmiti. (Yeu, 4/20) Byk olaylarda kabileler, kurban
takdim etmek amacyla burada toplanmlard (Yeu, 14/6; I. Samuel 7/16). srailoullarnn
Gilgal mabedinde yllk bir kutlama (Kenanda ilk Pesah) dzenledikleri tahmin edilmektedir.
Bkz. Vaux, a.g.e., 303.
617 Hakimler kitab, hakimlerin faaliyet yllar ve eitli dnemler iin sk sk , 40, 80 ve 20 rakam-
larn vermektedir. Kitaptaki kronolojik sreler toplandnda, Hakimler dneminin 410 yl
srd anlalmaktadr. Dier tarihlerde eklenirse, Hz. Msdan, Hz. Sleyman tarafndan
mabedin yaplna kadar geen sre 599 yl olmaktadr. Halbuki ayn dnem iin Krallar kitab
480 rakamn vermektedir (I. Krallar, 6/1). Harmana gre Hakimler kitabnda geen olaylar
M.. 1200 yl ile kralln kurulduu 1020 yllar arasnda yaanm olmaldr. Bkz. Harman,
a.g.e., 105.
618 Bkz. Sharon, srail Ulusunun Tarihi, Yerualayim, 1981, 10-13.
619 Hakimler, 11/3.
620 Andre Neher, LEssence du prophtisme, Paris 1983, 13, 170.
103
Ahd-i Atik, Yeudan sonra srailoullarnn ynetimiyle megul olan hkimle-
rin saysn on iki olarak vermektedir.
621
Bunlar arasnda bulunan Debora, Ahd-i
Atikte kadn peygamber olarak takdim edilen bir kiidir. O, ayn zamanda hkimdir.
Samson ise, hem nebi hem de nezirdir.
622
O, Samuel ve Yeremya gibi, daha doma-
dan peygamberlie hazrlanmtr. Gideon da hem hkim, hem peygamberdir.
srailoullarndan nezirim ad verilen grup, arap imeyen, san kesmeyen, zhd
iinde yaayan insanlardr. Nezirm ile ilgili kural, Saylarn 6. blmnde vaz
edilmitir.
Tekvin 49/5 ve devam, Levililerden ak bir dille sekler bir kabile olarak
bahseder fakat onlara ynelik en kk bir ruhbanlk imsnda dahi bulunmaz. H-
kimler Kitab, Levililerin toplumsal statlerini sunmakta ve onlarn erken dnem
ruhbanlk faaliyetlerini bu statye bal olarak tasvir etmektedir.
623

1. Hakimler 17-18/19
Hakimler 17 ve 18. bblar, Efraimli Mika tarafndan bir ev mabedi kurma hi-
kyesinden bahseder. 17/5de ise Mika kendi oullarn mbedin kohenleri yapmtr.
Sonrasnda ise o bir Leviliyi ylda on para gm, bir kat esvap ve yiyecei karl-
nda ie alarak, kendi olu yerine kohen olarak atamtr.
624
Dan kabilesinden bir
grup ise Levili birinden kendileri iin Tanrdan gittikleri yolun uurlu olup olmad-
n sormasn istemiti. Sonradan onlar bir Leviliyi yanlarna alarak, lkelerinde
kendi kabile tapnaklarn kurmasn istemilerdi.
625

Mika, Hakimler 17/10da Leviliden bir baba ve kohen olmasn, hele kendi-
sinden gen birinden babas olmasn istemesi bize bu nvann yani babaln ok

621 Bunlar, Otniel (Hakimler, 3/7-11), Ehud (3/12-30), amgar (3/31), Debora (4-5), Gibeon ve
Abimelek (6/1-9/57), Tola (10/1-2), Yair (10/3-5), Yeftah (10/6-12/7), btsan (12/11-12), Elon
(12/11-12), Abdon (12/13-15) ve Samsondur. (13/1-16/31).
622 A. Neher, a.g.e., 171.
623

M. Noth, The Background of Judges 17-18 in B. W. Anderson and W. Harrelson (eds.),
Israels Prophetic Heritage: Essays in Honor of J. Miulenburg, New York 1962, 66-85.
624

Hakimler, 17/13.
625

Hakimler, 18/5 vd.
104
eski bir gelenek olduunu gstermektedir.
626
Ancak burada, baba nvan aka yala
ilgili deil yaplan vazife ile ilgilidir.
627

Blmler zmnen ok ilgin bilgiler de tamaktadr. Bir Efraimli olarak Mi-
kann olu, tapnan koheni olabilir. Ama bir Levili daha fazla tercih edilebilmek-
tedir.
Levililer, o zamanlarda bile, mbed ii iin dnlen; mutlak manada gerekli
olmasa da, mbed iin gerekli olduklarn gstermektedir. Yine bu veriler bize Levili
olmayan birinin o dnemde kohen olabildiini gsterir. Dahas, bu blmn 17/7
pasaj, dolaan, gezinen Levili Yahudadaki Beyt-lehemden gelmektedir ve aslnda
o, orada bir ger () yni misafir olarak yaamaktayd.
628
Yani Yahuda kabilesine
deil Levi kabilesine aitti ve Yahuda lkesinde bu ekilde kabul grmekteydi. Ha-
kimler 19/1 ise Levilinin bir kohen ger () olduundan bahseder.
2. Levililer (Ruhban olan Gerler)
Misafir (Ger ) Levililerin dini fonksiyonu olmayan (sekler) Levi kabilesine
ait olup olmad tartmaldr.
629
Hagar (dolamak) fiilinden tretilen ger() kelime-
sinin orijinal anlam seyyah, dolaan, veya yabanc dr. En genel anlamyla
ger ) ( kendi toprandan uzakta, baka bir topluluun iinde geici veya srekli
kalan kiididir.
630
srailin dier kabileleri arasnda ger ( ) olarak yaayan, iki
Levili grmekteyiz.
631

Ger (), Arapa cr ('= komu), (oulu, crn ,-=) olup, kabileden
saylmasa da kabile iinde nemli bir konumdayd. Bu durum bedev Araplar iin de
aynyd.
632


626

Burney, The Book of Judges, 408 vd.; C. A. Simpson, Composition of the Book of Judges,
Oxford 1957, 63-70.
627

M. Noth, Amt und Berufung im Alten Testament, Bonner akademische Reden, XIX; Bonn 1958,
9, 29, n. 12.; Tekvin, 45/8; II. Krallar, 2/12, 5/13, 6/21, 13/14; Ezra, 3/13 vd., 8/21 vd.
628

Gunneweg, Leviten and Priester, 20, n. 3.
629

Nilsen, Shechem, 281; Noth, Das System, 25, n. 3.
630
Gerin dier anlamlar iin Bkz. Krat Demirci, Yahudilik ve Dini oulculuk, stanbul
2000, 32-33.
631

Roland de Vaux, a.g.e., 367-68.
632

Henninger, La socit bdounie ancienne, 79.
105
srail toplumunu asl kabileler olutururdu. Asl kabilelerden sonra gerim ge-
lirdi.
633
sraili oluturan tabakalarn en altnda ise, srailli olmayan, odun ve su ta-
makla grevli olan Libonlu tutsaklar gibi halklar vard.
634

Levililerin, Filistinde kabilesel kkler kazanmad gerei Msrdan ge
bal deildir. Saylar 26/58e baktmzda, Lipnler, Hebronler, Mahller ve
Muler olmak zere Levililerin drt klanndan bahsedilir. lk iki klan, Yahuda lke-
sindeki iki ehrin ismiyle zdelemiti. Libna ve Hebron ehirleri ise daha sonra
Levili ehirler listesinde bulunmaktadr.
635
Mahller ve Muler ise aka kiisel
isimlerle ekillenmiti.
636
Rowleye gre sekler Levililer, Msrda ve lde M-
syla beraberdi ancak dierleri Gney Filistinde bulunuyordu.
637
Gerek kohen
Levililer, Mahller ve Muler olarak bilinen klanlarndan olmaktayd.
Hz. Ms bir Levili idi ve Ahid Sandn (Aron ha-Kode )
Levililere emanet etmiti. Onlarn Kenan topraklarndan srailin merkez ibadetg-
hndaki Ahid Sandnn kohenleri olmay srdrmeleri,
638
Levililere dier kabileler-
de olmayan Mabed ile ilgili zel prestijler salamtr. Kohen olmayan ok sayda
Levili bulunmakta idi ve bir Levilinin kohen olup olmamas, onun kohenlii bir mes-
lek olarak kabul edip etmemesine balyd.
Hakimler 17 ve 18. bblardaki anlatlarda Levililer basit bir dille Levili ()
olarak isimlendirilir. Fakat sonra kohen () denecektir.
639
Mika ondan kendi rhibi
olmasn isteinde o, kohenlii tercih edecektir.
640
Takip eden sahnede, Danllar gel-
diklerinde, Levililerin kohen olduunu umursamadlar. Burada gen bir Levili, ken-

633

Hakimler, 17-19; Tesniye, 14/29, 16/11, 14, 26/11 vd.; G. Von Rad, Das Gottesvolk im
Deuteronomium, Beitrge zur Wissenchaft vom Alten- und Neunen- Testament, III/11; Stuttgart
1929, 45.
634

Yeu, 9/19-27.
635

Yeu, 20/7, 21/11,13; I.Tarihler, 6/55, 57.
636

k, 6/17; Saylar, 3/18-20; I.Tarihler, 5/28, 6/2-4, 14, 32, 23/21, 24/26, 28.
637

H. H. Rowley, Early Levite History and the Qestion of the Exodus, JNES 3 (1944) 73-78.
638

Hakimler, 20/27 vd.; I. Samuel, 1/4.
639

Hakimler, 17/12.
640

Hakimler, 17/10.
106
disinin kohenlii bir meslek olarak bulduunu izh eder.
641
Danllar, bu Leviliyi ken-
dileri iin Tanryla kehnette bulunmas iin tuttular.
642

Hikyenin geri kalan blmnde Levililer, bu dzen ierisinde bir kohen ola-
rak grlrler.
643
Sonuta, Levili olmakla kohen olmak ilk dnemlerde kesinlikle
eanlaml deildi; bir dier deyile Levili olmaktan ziyade kohen olmak dini bir
anlam ifade ediyordu. Burada o dnemde ruhbanln bir durum dan ziyade bir
meslek veya sanat gibi grld de belirtilmelidir.
Hakimler dneminde kohen kesinlikle bir ruhbanlk seramonisiyle ikame edil-
miyor veya kohenlie geite herhangi bir tren yaplmyordu. Bu durum, ruhban
teolojisinin olumamasna sebep olmutur. Ruhban teolojisi, sonraki dnemlerde
ruhbann dini ve sosyal adan gelimesiyle ortaya kacaktr.
644

Hakimler dneminde yerleik hayata geilmesiyle srailde mabedler ina
edilmeye
645
ve gl bir lider altnda klanlarn tekilatlanmas dncesi ortaya k-
maya balad. Bu artlar altnda Levililerin klt prestijleri ykseldi. yleki kohenleri,
toplumdaki ekonomik konularda dahi sz sahibi olarak grrz.
646
Levililer, ekono-
mik adan bal olacaklar bir topraa sahip deillerdi. Bu sebeple bu grubun yapa-
bilecei tek ey, sanat veya topraa bal olmayan dier ilerdi. Ruhbanlkta
Levililerin tercih edilmesindeki temel dayanak, srailin douunda oynadklar rol-
den ileri gelmektedir.
3. Hakimler Dneminde Kenan Tesiri
srailoullar cephesindeki bu gelimeler esnasnda Kenan topraklarnda hl
kutsal mekanlar bulunuyordu. Kenan rhipleri ve ruhbanlk kurumu, mevcudiyetini
srdryordu. Bunlarn srail ruhban snfna tesiri belki birka ynden olmutur.
Elinin ilodaki ruhbanlk makam
647
Fenike ruhbanlnda olduu gibi
648
kendi so-

641

Hakimler, 18/3 vd.
642

Hakimler, 18/5.
643

Hakimler, 18/5.
644

Aeelred Cody, a.g.e., 59.
645

Noth, Das System, 113; Roland de Vaux, a.g.e., 348-49.
646

Henniger, La socit bedouine ancienne, 90.
647

I. Samuel, 1-4.
648

Lagrange, Etudes sur les religions smitigues, 480.
107
yundan miras kalmt.
649
Yerleik hayata paralel olarak ortaya kan mabedlerle bir-
likte ruhbanlk da babadan oula gemeye balad. Yahvist metin yazarlarna gre
Nobdaki kohenler, Levi soyuna mensup olmadklar halde, kohen olmulard
650
.
Abinadab
651
ve Mikann oullar
652
buna en tipik misalidir. Mabed kohenleri evlilik
veya aile miras yoluyla Levili olmulard.
653

Hakimler devrinde srailoullar, Kenanllarn inanlarnn tesiri altnda kal-
mlar, tanrlar Baali ilh olarak benimsemilerdir.
654
srailoullar, Yahveye ibadet
iin yaplan yerleri brakarak ou kez Kenan mabedlerini kullanmlar, hatta bazen
Yahve, Baal ve Astarte (Atoret)ye ayn yerde ibadet etmilerdir.
655
Yahudiler her
sahada Kenanllarn tesiri altnda kalm Baal iin mezbahlar yapm, yerel ayinler
ilave ederek Yahvizm ile Kenan Dinini bir sentezini ortaya karmlardr.
656
Yahve
bu sadakatsizlikleri nedeniyle Yahudileri dmanlarnn eline vererek cezalandrm-
tr.
657
srail oullar Rabbe feryat ettiklerinde, Yahvede Yahudileri dmanlarnn
elinden kurtarmak iin hakimleri gndermitir.
658

Codye gre ruhbanlkta Kenan tesirinin en gl gstergesi veya en azndan
kltrel etkisi kohen () kelimesinde ortaya kar. Kohen () kelimesi, Kenan
kaynakldr. Ancak kelimenin kkeninden hareketle Kenan kaynakl olduu bilgisi
yeterli bir izah deildir.
659
Zir Kenan rhip fonksiyonlar ve mabedleri konusunda
ok fazla bilgiye ship deiliz.
C. GELME DNEMNDE RUHBANLIK
Bu noktadan sonra Ahd-i Atikteki din adam kssalarnda anlatlan kohenler,
daha ok srailin mill kaderinde rol oynayan kimselerdir. Bunlarn ilki, Eller olup

649

I. Samuel, 2/27-36.
650

I. Samuel, 21/2-20, 22/9-23.
651

I. Samuel, 7/1.
652

Hakimler, 17/5.
653

W. R. Smith, Kinship and Marriage in Early Arabia, 74 vd.; Kr. Albright, Archaeology and
the Religion of Israel, 109.
654 Ahmed elebi, Mukarenetl- Edyn, Kahire 1984, I, 175.
655 Adem zen, Yahudilikte badet, stanbul 2001, 58.
656 Hakimler, 2/11, 13,; 3/7; 10/6.
657 Hakimler, 2/14; 3/8; 4/2.
658 Hakimler, 3/9, 15; 4/3; 2/16; 6/6; 10/10.
659

Aeelred Cody, a.g.e., 61.
108
ilonun mill mabedinde monari ncesi sraildeki siyas ve din konumun deva-
mnda, Krallar dnemine geite karmza kar. Samuelin liderlii
660
Eli dnemin-
de ilo tapnandaki hizmetiyle balad. srail tarihinde Monari dnemi de
Samuelle (M.. II. y.y.) balatlr. Samuelin tarihi ise, iloda Elinin kohenlii
altnda balar. Msdan sonra yerine geen Yeu zamannda Kenan Memleketi ele
geirilmi ve iloda, Gerizim danda, dini merasim ve takdimelerin yerine getiril-
mesi iin bir Mezbah ina edilmiti.
661
ilo mabedi ve Elinin ruhban kabilesinin ele
alnmas gelime dnemindeki ruhbanla k tutacaktr.
1. ilo ()
Hakimler dneminin sonuna doru merkez tapnan ilo mabedi olduu g-
rlr. Burada dzenlenen yllk bayramlarda Benyaminoullarnn rakseden kzlar
karmalar,
662
lkenin kuzeyinde olan ilonun bayram ibadetinin merkezi olduunu
gsterir.
663
On emir levhalarn ieren Ahid Sandnn, Elinin himayesinde oraya
getirilmi olmas da ilo tapnann hem bir merkez, hem de bir Yahve mabedi ol-
duuna delildir.
664
iloda Ahid Sandna ev sahiplii eden bir Mikan vard ve baz
bilim adamlarnn Msann torunlar olarak tanmlad saygn bir kohen ailesi g-
rev yapyordu.
665
ilodaki Eli ve Samuel ailelerinin kssalaryla ilgili malzeme edebi
adan karmak olsa da, toplanma ve yazlma asndan baz iaretler tamas y-
nyle nem tamaktadr.
666

1a. I. Samuel 1/1-4n Tertibi
ilodaki Samuelin hikyesi, I. Samuel 1-4 bblarnda bulunur. Burada
Samuelin doumu ve ocukluu anlatlr. Nebi Samuelin doumu, bu tr kssalarda

660

Bkz. W. A. Irvin, Samuel and the Rise of the Monarchy, AJSL 58 (1941) 113-34; K.
Mhlenbring, Sauls Ammoniterfeldzug und Samuels Beitrag zum Knigtum des Saul, ZAW
58 (1940/41) 57-70.
661 Kutluay, a.g.e., 117.
662 Bkz. Hakimler, 21/19 vd.
663 Roland de Vaux, a.g.e., 304.
664 Bkz. I. Samuel, 4/4; 5/3; Roland de Vaux, a.g.e., 304.
665
R. E., Friedman, Kitab Mukaddesi Kim Yazd, (trc. Muhammet Tarak), stanbul 2005, 51.
666

Bkz. M., Noth, Samuel und Silo, in VT 13 (1963) 391-394.; ayn mellif,
berlieferungsgeschichhe Studien, 54-63, 97; Eissfeldt, Introducon, 323-31; I. Hylander, Der
literarische Samuel-Saul-Komplex (I. Samuel, 1-15) traditionsgeschichtlich untersucht,
Upssala 1932.
109
grld gibi hep mucizeli olmutur. Dalk bir yerde yaayan Elkana adnda bir
adamn iki kars vard: birinin ismi Hanna, tekinin Peninnadr. Bu adam, Hannay
daha ok sevse de ocuu Peninnadan olmutur. Elkana, kurban kestii zaman
Hannaya iki pay verdiinde, Peninna bu duruma kzm, fkesinden de Hanna ile
ksr diye alay ederek almtr. Hannay teselli etmek isteyen kocasnn szleri de
bu acy unutturamaz. Gnn birinde kurban kesmek iin iloya gelirler. Hanna gi-
der ve tapnan kapsnda dua eder. Kendisine bir erkek ocuk verdii takdirde onu
Rabbe vereceine, bana ustura vurdurmayacana dair adakta bulunur. Bu esnada
Eli, Rabbin Mabedinin kap svesi yannda krs zerinde oturuyor, ona bakyordu.
Kohen Eli, onun sarho olduunu sanar ve azarlar. Ama kadn derdini anlatnca ona
acr ve dua eder. Sonra Hanna gebe kalr ve bir oul dourur, adn Samuel koyar
667
.
Samuel, ( ema El) Tanr iitti anlamna gelmektedir. Hanna olunu tap-
naa adamtr. Onu stten kesince, beraberinde 3 yanda bir boa, bir efa un ve bir
tulum arap alarak gtrp kohen Eliye teslim eder
668
. Samuel byynce mabed
hizmetilerinden olur.
Eli ve onun ailesinden, I. Samuel 1-4. bblarda, daha ok baka bir kaynaa ait
olan 4/1b-22de bahsedilir.
669
Ahid Sandnn hikyesinin ilk ksm, I. Samuel 4/1b-
7de sonras II. Samuel 6 ve 7. bblarda toplanmtr.
670
Samuelin ocukluk yks-
nn iinde iki ekleme vardr. lki 2/1-10daki Hannann arks, ikincisi ise 2/27-36
pasajlardaki Elinin evinin cezalandrlmasyla ilgili polemik eilimli kehnetin dile
getirilmesidir.
671

I. Samuel 2/31-33 pasajlarnn Nobtaki kohenlerin katliamn im etmesi ger-
ektir.
672
4/10 ve 34. cmle Ebenezerdeki felketi anlatr. Buradaki kehnet dizesi,
ynlendirmesi ve aklamas bakmndan dier metinler kadar ak deildir ve
Wellhausene gre, ncelikle Msr tarihinde seilmi ruhban bir kabile olan Elinin

667

Bkz. I. Samuel, I, II.
668 Bkz. I. Samuel, I/24-27.
669 Harman, a.g.e., 107-108.
670 Bkz. M. Noth, berlieferungsgeschichhe Studien, 54; P. Dhorme, Les Livres de Samuel, Paris
1910, 52.
671 Bkz. H. P. Smith, A Critical and Exegetical Commentary on the Book of Samuel, ICC,
Edinburg 1899, 19-20.
672 zellikle 31a, 33b; 22/17 vd.
110
babasnn evine ynelik deil, Levililere kardr.
673
Daha nceden sylendii zere
Levili kabilesi dini grevlerle ilgisi olmayan bir kabile olup, yeleri Hakimler dne-
minin sonraki safhasnda ruhbanla dahil olmulard. Ancak o dnemde bile
Levililerin tam bir kohen ilevine ship olduunu sylemek zordur.
674

1b. Elinin Ruhban Ailesi
O dnemde sraildeki en nemli mabed, tek bir ruhban ailesi tarafndan kont-
rol edilmekteydi. ocukluk kssas tarafndan aktarlan yegane rivayet Ellere aittir
ve bu da I. Samuel 4/1b-7/1de gemektedir. Ekonomik adan bunlar kurban
takdimelerine bamlydlar.
675
Elinin, bo bo mbedin kapsnda oturmas sahne-
si, ok basit bir kohen olduu izlenimini vermektedir. Halbuki o, toplumsal adan
basitliini koruyan bir halka, milli ve dini bilin vermedeki nemini hl korumak-
tayd.
676

Buna ramen Mikann mabedi kesinlikle kabilesel mbed veya srailin mer-
kez mbedi deildir. ilodaki mbedin, Ahid Sandn ihtiva ettiini ve Msnn
da, l hayat srasnda Ahid Sandyla birlikte seyyar mbede (Mikan ))
hizmet iin Levilileri setiini tarihsel olarak biliyoruz. Bu nedenle, Eli ve ailesi ilo
mbedine ayrlmaz bir ekilde baldrlar.
677
Bunun yansra Tesniye 17/8-13
678
ve
21/5de
679
geen ifdelerden yarglkla kohenliin zde grld zamanlarn ol-
duu da sylenebilir.

673 J. Wellhausen, Der Text der Bcher Samuelis, Gttingen 1871, 49, n. 1.
674

Bkz. I. Samuel, 1/1-4.
675

I. Samuel, 2/12-17.
676

Aeelred Cody, a.g.e., 69.
677

Aeelred Cody, a.g.e., 71.
678

Eer ehirlerinde ekime maddeleri olarak, kanla kan, dava ile dava, yahut dle d
arasnda senin iin hkmedecek ok g bir ey olursa; o zaman kalkacaksn, ve Allahn Rab-
bin seecei yere kacaksn; ve khinlere, Levililer,e, ve o gnlerde hkim olana geleceksin;
ve aratracaksn; ve hkm kararn sana bildirecekler
679

Ve Levi oullar, khinler yaklaacaklar; nk Allahn Rabb kendisine hizmet etmek iin ve
Rabbin ismini mbarek klmak iin onlar seti; ve her davada ve her dte onlarn szne
gre olacaktr.
111
ilodaki kohenlik, mbed cemaati kohenliidir ve yarglk tora () ek-
line dnen bir kohenlik grevine sahiptir. Bunlarn, kurban zerine tekelleri yok-
tur. Zir, Samuelin babas Elkanann, bir hac olarak kurban kestiini biliyoruz.
680

1c. Bir Din Adam Olarak Samuel
Hkimlerin sonuncusu olan Samuel, hem nezr, hem de nebdir. Ahd-i Atikte
Samuel hem kohen (), hem gren (hoze ),
681
hem hkim, hem de kralla
geii salayan kii olarak takdim edilmitir. Bu, eitli rivayetlerin onu
kendilerinden biri olarak gsterme arzularnn neticesidir.
682
Bu rivayetlerin
sonuncusu ise onu, bir Levili olarak takdim etmektedir.
683
Halbuki I. Samuel 1/1e
gre O, Efraim kabilesindendir.
ilodaki ruhban kurumu babadan oula geiyordu. Hofni ve Finhas tpk n-
ceki babalar gibi
684
kohen (, kohanim) idiler.
685
Samuel kan asndan ilo
ailesinden deildi. Yine O, Levili deil Efraimli idi. Samuelin bir kohen olup
olmad konusunda eitli grler vardr. I. Hylandere gre Samuel Levili ideal
koheni temsil eder ve hatta ilk dnem Levili kohen prototipini verir.
686
Kittel ise I.
Samuel 1-3 bblarn yorumlar ve Samuelin Eli tarafndan kohenlie sokulduunu
iddi eder.
687
Dhormeye gre de Samuel hem kohen hem de yarg idi.
688


680

I. Samuel, 1/3.
681

Bkz. Saylar, 6. bb; Hoze kelimesi grmek, alglamak anlamna gelen haza fiilinden
tretilmitir. Bu durumda hzeh Tanryla ilikisi neticesinde gelecee ait bilgileri -
renen, alglayan kimse demektir. Grmek, alglamak anlamna gelen haza fiili peygamber-
lerin grd, elde ettii istikbl bilgiyi tanmlar mahiyette eitli peygamberlerin kitaplarnda
gemektedir. (aya, 1/1; Amos, 1/1; Mika, 1/1; Habakkuk, 1/1). Fiilin ryet tecrbesiyle ili-
kisi ak bir ekilde Danielin kitab grlr. (Daniel, 2, 4,7) Hozeh terimi Eski
Ahidde ilk defa Gad iin II. Samuel, 24/11de Kral Davudun greni ifadesiyle kullanlmak-
tadr. Bkz. Mustafa Sinanolu, Kitab- Mukaddes ve Kurn- Kermde Nbvvet, (Baslmam
Doktora Tezi) stanbul, 1995, 25-26.
682

mer F. Harman, Yahudilikte Peygamberlik ve Peygamberler, slm Tetkikleri Dergisi, IX,
155.
683

I.Tarihler, 6/12.
684

I. Samuel, 1/9, 11; A. B. Erlich, Randglassen zur hebreischen Bibel, Leibzig 1908-14, III, 171;
Caspari, Die Samuelbcher, 27.
685

I. Samuel, 1/3, 2/13 vd.
686

I. Hylander, Der literarische Samuel-Saul-Komplex, 245, 302.
687

R. Kittel, Geschichte des Volkes Israel, II , 7. bask; Stuttgart 1925, 73.
688

Roland de Vaux, Les Livres de Samuel, BJ; 2. bask, Paris 1961, 98 vd.
112
Samuelin ruhbanlna dair Ahd-i Atikte yer alan deliller unlardr:
1. I. Tarihler 6/7-13te verilen ecere I. Tarihler 6/18-23 de tekrar kullanlmak-
tadr ve Samuel, Levililer nesli iinde saylr.
2. I. Samuel 7/9 ve devamnda Samuel srail adna bir yakma kurban sunar ve
sonra kutsal bir ta diker. I. Samuel 7/12 ve 16/1-15de Samuel, Betlehemin
(Beytllahim) ileri gelenlerini bu kurbana dvet eder. 9/13, 22 vd. ise, kutsal bir sof-
raya bakanlk yapar ve 10/8de kurban takdim ederek Saule kurbanlklar sunmak
zere Gilgalde buluacan anlatr.
3. Samuel 2/11, 18 ve 3/11de Samuel, ilodaki Mabedin hizmetisidir ve do-
kuma bir efod giymitir.
689

Codye gre ilk delil, yni I. Tarihler 6daki ecere aslnda kinci Mabed d-
neminin klt ahslarna meruluk kazandrma amac gtmektedir ve formal adan
tarihsel bir metin deildir.
690
I. Samuelde kullanlan pasajlar Samuelin Efraimin
kabilesine ait olduunu gstermektedir. Belki de Samuel Efraimli olarak,
Levililerden bir aile tarafndan kontrol edilen tapnakta kohen olmutur.
691

II. Samuelin kurban takdimi, dostluk kurbanlarnn sunumu, kutsal yemek gibi
referanslar, asla eski dnemdeki ruhban karakterini artrmamaktadr. Bu yzden
Notha gre,
692
bu gibi karakterler sonraki dnemde metin redaksiyonu mdahalesi
olup ikincil ve Gilgal geleneinin bir sokuturmasdr.
693
Metin yazarlarnn
Samuelin kohen olduu izlenimi edindikleri bu yzden onun Levili soy eceresine
(genolojiye) yazlm olabilecei dnlebilir. yleki, bu zaman belki de bir
kohenin Levili olarak sayld bir zamana denk gelmi olabilir. Hatta bu dahil etme
ii kurbann kesinlikle bir kohen eliyle yaplmasnn ve meru bir mabedde icra edil-

689

Fakat ocuk Samuel keten efod kuanm olarak Rabbin hizmet ediyordu. (I. Samuel, 2/18)
690 Aeelred Cody, a.g.e., 73; Harmana gre nakledilen ecere Tekvin, Saylar, k, Yeu ve Rut
kitaplarndan alnmtr. Bkz. Harman, a.g.e., 170.
691

I.Tarihler, 6/7-13, 18-23, Kr. A. Levfre, Note dexgse sur les gnalogies des Qehatites,
Recherces de science religieuse. 37 (1950) 287-92.
692 M. Noth, berlieferungsgeschichhe Studien, 63; Bkz. Roland de Vaux, Les Livrs de Samuel,
56, n. A; Harman, a.g.e., 107-108.
693

I. Samuel, 13/7-15de ok brizdir.
113
mesinin gerekli olduu bir zamanda olmu olabilir.
694
Ancak Codyye gre Samuel
ile ilgili rivayetlerin oluum gnlerinde kohen olarak kabul edilmesi, kurbann henz
bir mabed ile ilikilendirilmedii bir zamanda kurban kesmesi, Tanr ile mzkerenin
tora vermeye dnmesini iaret etmesi bakmndan, kesin olmaktan uzaktr.
695

nc delil, yni I. Samuel 2/11,18; 3/1 gibi yerler incelediinde Samuelin
ilo mabedinde hizmet ettii (Mearet yni hizmeti) sylenmektedir. Tev-
ratta eret fiili klt hizmeti iin ok sk kullanlmaktadr. Hatta bu amala
kullanldnda gerekten zarri olarak ruhbanlk hizmeti iin kullanlm saylmaz.
Bu kelime eret kraliyet ailesinin hizmetileri, Ezra ve Sleymann
Mesellerinde de kraliyet memurlar iin,
696
yine Yeunun Msya hizmetinde,
697

Allah adam Elia ile ilgili ksmlarda da kullanlmtr.
698
Klt alannda ise kelime
Saduk kohenlerinin icr ettii riteller
699
ve hatta Harun kohenlerinin kltleri iin
kullanlmtr.
700
Ruhban metni ve Tarihlerde ise Harun kohenlerinin faaliyeti iin
kullanrken daha ok srgn sonras Levililer (ruhban olmayanlar) iin kullanlmtr.
Saylar 3/6 ve Saylar 18/2de kelime Levililerin ileri iin kullanlmtr. Ahdi
Atikin Revised Standard Version evirisinde I. Samuel 2/18, 11 ve 3/1de sadece bir
ocuk olarak tercme edilen kelime Samuel 2/13de bu gen kohen (naar
kohen, ) eklinde evrilmitir. Buna gre naar ifadesinde Samuel bir
kohen olmaktan ziyde, kohenin hizmetisi bir gen olduu sylenebilir. Naar
teknik bir terim olarak Fenike dnyasnda yardmc tapnak hizmetkr iin kullan-
lrd. Bu kelime kohen iin kullanlmamtr.
701


694

Mezmurlar 99/6da Samuelden, Ms ve Harundan sonra Rabbin koheni olarak bahsedilmi-
tir. Onun khinleri arasnda Ms ve Harun, ve ismini aranlar arasnda Samuel Rabbi a-
rdlar, O da kendilerine cevap verdi. (Mezmurlar 99/6).
695

Aeelred Cody, a.g.e., 74.
696

Tekvin, 39/4, 40/4; II. Samuel,13/17 vd. ; I. Krallar, 10/5; II. Tarihler, 9/4; Ezra, 2/2, 6/3; zfi
olarak Ezra, Tarihler ve Sleymann Mesellerinin sonraki metinlerinde kullanlmtr.
697

k, 24/13, 33/11; Saylar, 11/28, Yeu, 1/1.
698

I. Krallar, 19/21; II. Krallar, 4/43, 6/15.
699

Hezekiel, 40-46.
700

Yoel, 1/9, 13; 2/17.
701

Bkz. H. Donner ve V. Rllig, Kanaanaisch und Aramaische Inschriften, 37:A:8, 10, 12; B:11.
114
Eer bu durum, Samuelin ilodaki konumunu ifde ediyorsa o zaman
Hannann alakgnll yakar,
702
ok sde ve doaldr. Bu durum o hanm iin
normal karlanabilir. nk o, kendi olunun bir mabedte kohen olmasn istemek-
tedir.
Peki Samuelin kendi iini yaparken giydii efod nasl aklanabilir?
703
Ahd-i
Atik zellikle Samuelin giymi olduu hazrlanm bir efodtan ve sadece burada ve
sonrada I. Samuel 22/18de bu sefer Noblu kohenlerin giydii efoddan bahsetmek-
tedir. Dvdun Tanr huzurunda Ahid Sandn kutsarken giydii efod da vardr
704
.
I. Samuel 22/18de efod tamak kohen olmakla e anlamlyd. Buradan efodun
kohenlere zel bir elbise olduu ortaya kmaktadr. Ancak zorlama bir ekilde 22/18
pasajnn gerekte bir dokuma efoddan bahsettii sylenebilir. Masoretik nshada da
nose epod bd kelime dizisi vardr. Ama Yetmiler (Septequinta) evirisi ise ku-
ma dokuma (bad) kelimesini evirmez.
705
Kohenlik elbisesi o dnemde bir kohenin
popler kimliini vermekteydi. Vauxa gre bd (dokuma) eki bir ilvedir. Bu ke-
hnet efoduna sonraki dnemin olumsuz bak olarak eklenmi gibidir.
706
Bu Hoea
3/4'de de bu eklide yer almaktadr. Neticede btn bunlardan dokuma efodunun
zellikle kohen elbisesi olduu anlalmaktadr.
Bunun tam aksine ortaya kukulu bir ekilde kan ey Samuelin ve Dvdun
giydii efodun bilhassa kohen elbisesi olduudur. Harana gre efod kesinlikle arka-
ik dnem Kenan kaynakl bir kohen elbisesidir. Bu yzden din adamlar tarafndan
giyilirse de, kohenlere it bir elbise deildir. Dvd, Ahid Sandnda kutsal bir ri-
tel olarak dans edip kutsal giysi giymiti.
707


702

Hanna adak adayp dedi: Ey ordularn Rabbi, eer gerekten kendi cariyenin dknlne
bakarsan, ve beni hatrlarsan, ve cariyeni unutmazsan, ve cariyene bir erkek ocuk verirsen,
hayatnn btn gnlerince onu Rabbe vereceim, ve bana ustura demeyecektir. (I. Samuel,
1/11); Ayrca bkz. 22, 28.
703

I. Samuel, 2/18.
704

II. Samuel, 6/14; I.Tarihler, 15/27.
705

B. Johnson, Die hexaplarische Rezension des I. Samuel, buches der Septuaginta, Studia
Theologica Lundensia, XXII; Lund 1963.
706

Roland de Vaux , a.g.e., 350-51.
707

Bkz. M. Haran, The Ephod according to Biblical Sources, Tarbits 24 (1954-55) 380-91.
115
Bu det, srailde ok uzun sre devam etmi olabilir. Zir Hezekiel 44/17 ve
devam bize, kutsal bir yere girmeden nce kohenler elbiselerini deitirdiklerini
gstermektedir. Efod () kelimesi bir baka elbise iin artk kullanlmam belki
elbisenin ekli deimiti. Ancak dokuma, hl ilhi varlk huzurunda giyilmesi em-
redilen bir ritel olmutu. Hezekiel ile birlikte kutsal alan blgesine kimsenin girme-
sine izin verilmeyince, dokuma giysi ancak ilhi huzura girmek iin kullanla gelmi-
ti ve sadece kohenlere zg olmaktan karlmt. Buradan hareketle Samuel
ilodaki tapnakta vazife yaparken doal olarak efod giymi olabilir. Bylece bu
onun bir kohen olduunu kantlamaz.
708

Buradan u sonuca varrz: Samuel, Ahd-i Atikte (bir istisn Mezmurlar 99/6
dnda) asla bir kohen olarak isimlendirilmemitir ve kelimenin gerek anlamyla bir
kohen deildir.
ilodaki kohenler bu mbedin sevk ve idaresiyle grevliydiler. Bir hak olarak
bu vazife sadece tek bir Levili aileye aitti; o da Elininkiydi. Samuel, sadece bir
naar " yni tapnak hizmetisiydi.
709
Arapadaki sadn Q-~ kavram,
brnce koheni () karlamaktadr. Ama sadn tapnakta ve Samuelde ilodaki
mabedde uyuduundan,
710
Samuelin bir kohen olduunu syleyemeyiz.
711
nk
sadn (Q-~) muhfz olduu iin tapnakta uyumaktadr. Eli, yerleik hayata gemi,
gelierek kurumlaan bir mbedden sorumlu kohen idi. Ayrca mabedin kaplarndaki
muhafzlar da O atard.
712

Yetikin anda Samuel, bir yarg idi.
713
Onun oullar ise ondan sonra hakim
oldular.
714
Tpk Elinin oullarnn babalarnn kohenliklerini takiben kohen olmala-
rna benzemektedir. Ama Samuelin bir peygamber olarak kiilii konusunda da ok

708

Aeelred Cody, a.g.e., 78.
709

I. Samuel, 2/11; 3/1; 2/18.
710

I. Samuel, 3/3, 9.
711

bnl-Esir, sdl-Gbe, IV, 153ten naklen Lammens, LArabie occidentale avant IHgire,
139, n. 2.
712

I. Samuel, 3/15.
713

I. Samuel, 7/6, 15.
714

I. Samuel, 8/1 vd.; M. Noth, berlieferungsgeschichhe Studien, 55, The History of Israel, 172,
n. 2.; G. Von Rad, Theologie des Alten Testaments, Munich 1958-61, I, 42, 68.
116
fazla kaynak vardr. O, ayn zamanda nevi ( nevi, oulu neviim )
715
ve
grc roe
716
olarak ta isimlendirilmitir. Samuel Allah kelm tard,
717
bu
kelm peygamberlere it olan Tanr kelmdr.
718
Ayn nitelikler yni yarg olma ii,
kadn peygamber Deborada da grnmektedir.
719
Samuel, Saul (y. M.. 1025-
1010)
720
ve Dvd zamannda (y. M.. 1010-970) grev yapt.
721
I. Samuel 1/1-4 bize
Samuelin peygamber olduunu ve kohen gibi davrandn gstermektedir. Samuel
burada tamamen bamsz bir klt figr olarak gzkr ve gelenekte kohenden zi-
yde bir peygamberdir.
722

2. ilo () ve Kuds Arasnda Ruhbanlk
ilo () ve mabedi takriben M.. 1100 ylnda Filistlerle yaplan Eben-
ezer meydan savandan hemen sonra tahrip edildi
723
. Ahid Sand ile birlikte M-
sdan kalma emanetler gtrlerek mabed imha edilse de ilo ruhbanl devam etti.
Bu kol yeniden bagsterecek onunla beraber Elinin torunlar tarih sahnesine ka-
caktr. Bu srete zerinde duracamz konu Ahid Sandnn kaderi olacaktr.

715

I. Samuel, 3/20; branicede peygamberler iin kullanlan asl terim olan nevi armak
anlamna gelen nevee fiilinden tretilmitir. Nev, arlan veya aran kii demektir.
Birinci anlam peygamberin ahs tecrbesini, ikincisi peygamberin toplumdaki grevini n
plana karmaktadr. Nevee navaa) fiili peygamberlik etmek, bir ilham sebebiyle vecd ha-
linde gelecee dair bilgi vermek, mesaj vermek anlamlarna gelmektedir. Bkz. M. Sinanolu,
a.g.e., 22-25.
716

I. Samuel, 9/11, 18: roe terimi peygamberler iin kullanlr. Kelime, grmek, algla-
mak, anlamak anlamn tayan raa kknden tretilmi olup, gren anlamna gelmekte-
dir. Ahd-i Atikte ilk defa Samuel iin kullanlmtr. (I. Samuel, 9/9-10) Gren normal in-
sanlardan gizlenen eyleri aklama ve gelecee ynelik bilgi verme kabiliyetine sahiptir. Bkz.
M. Sinanolu, a.g.e., 25.
717

I. Samuel, 3/1-4, 15/10-31.
718

I. Samuel, 19/18-24; A. R. Johnson, The Cultic Prophet in Ancient Israel, 14, 16 vd.
719

Hakimler,, 5-6.
720 (Saul veya Talut, M.. II. yzyl) Yua bin Nun sonras yaklak 200 yl sren Hakimler, d-
neminin bitiminde srailoullarnn bana geen ilk kraldr. Ahid Sandndan sorumlu olan
Talut, Samuel tarafndan srailoullarnn kral olarak takdis edilir. Baarl bir asker olan
Dvdu kendisine komutan olarak tayin eder ve Filistlere kar byk zaferler kazanr. (Baka-
ra Suresi 247 vd.) srailoullar onun dneminde ykseli dnemine girerler. Bkz. inasi Gn-
dz, Din ve nan Szl, 357.
721

Hakimler, 4/4.
722

M. M. Cohen, The Role of the Shilonite Priesthood in the United Monarchy of Ancient
Israel, HUCA 36 (1965), 66; O. Plger, Priester und Prophet ZAW 63 (1951), 167.
723 Yeremya, 7/12; Mezmurlar, 78/60; Yaar Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, Ankara 1965,
117.
117
2a. Kiryat-yearim ( )
Ahid Sand, yedi ay mddetince Filistlerin elinde kalm; daha sonra, bala-
rna belalar gelmesi sebebiyle, Filistler onu geri vermitir.
724
Filistlilerden geri al-
nan Sandk Beyt-eme halk eliyle Kiryat-yearim halk tarafndan sahiplenildi.
725
I.
Samuel 6/15de ise Levililerin Ahid Sandn at arabasndan indirdii anlatlr.
Ahid Sand Kiryat-yearime ulanca, bir mddet burada kalm, sonra da ehir
halk, Ahid Sandn birileri tarafndan korunmas gerektiine karar vermiti. Ahid
Sandnn konulduu yer tepedeki Abinadabn evi idi ve hrmet bekliyordu;
ama bu tam olarak gereklemedi. Abinadabn olu Eleazar dnyev alandan uzak
tutuldu ve Tanrnn (Yahve) kutsal Sandnn muhafazasndan sorumlu oldu.
726

Eleazar bu pasajda kohen olarak arlmamt, ama kohen olduundan phe
yoktur. Onun kohenlii stlendii grevlerden anlalabilir. Bu, zellikle k
28/3deki kode fiilinin kullanlmasnda ortaya kmtr.
727
Biz burada Ahd-i
Atikin ilk dnemine ait ruhban kohen portrelerini grmekteyiz. Kiryat-yearim hal-
knn ruhbanlkla ilgili eylemi otoriter olmayabilir; ama onlar srailli olmasna ra-
men Kenan kltrnn dnda deillerdi. nk Kiryat-yearim drt byk Kenan
ehrinden birisi idi.
728
Levililer bu dnemde tam kohen olmasalar da dier kltrler-
den etkilendikleri aktr.
2b. Sonraki Eller
Elinin soy kt I. Samuel 14de yeniden ortaya kar. Burada Ahiya bir kohendir
ve efod tar. Buradaki efod, urim ve tummim sahibi olan bir kehnet efodudur.
729

Elinin tek fonksiyonu Saul iin Tanryla mzkere etmekti.
730
Elinin izini
srmeden nce onunla ilgili ban shhatine deinmemiz gerekir; buradaki soy kt-
yledir.

724 Bkz. I. Samuel, 6/7-11.
725

I. Samuel, 6/13-21.
726

I. Samuel, 7/1
727

k, 28/3, 41; 29/1, 33, 40; 30/30; 40/13; Levililer, 8/12, 30.
728

I. Samuel, 9/17.
729

I. Samuel, 7/1, 14/3, 19b, 36-42.
730

I. Samuel, 14/8 vd., 36 vd.
118
1. I. Samuel 4/19-22 pasaj, Elinin olu Finhasn olu kabodun doumun-
dan bahseder.
2. I. Samuel 14/3 pasaj, Elinin olu, Finhasn olu, kabodun kardei,
Ahitubun olu, iloda Rabbin koheni olan efod giyinmi Ahiyadan bahseder.
3. I. Samuel 22/9 pasaj, Ahitubun olu Ahimelekten bahseder.
4. I. Samuel 22/20 pasaj, Ahitubun olu Ahimelekin oullarndan
Abiatardan bahseder. Burada Abiatar isimli kii Dvdun resmi koheni olup
Sadokla birlikte ruhbanlk yapmaktadr.
731

5. II. Samuel 15/27 pasaj, Abiatarn olu Yonatandan bahseder. Bu seere
hakknda tam bir fikir birliine varlmasa da genellikle kabul grmektedir.
732

Tsevata gre I. Samuel 14/3deki soy aac tasarm, sadece Sadukiye ihtiya du-
yulmadn gstermek iin uydurulmutur.
733

2c. Nob ()
Ahiya, Saule sava alanlarnda itirak ederken onun kardei Ahimelek bir
kohenler grubunun banda bulunuyordu.
734
Ahimelek Kudse ait Kenan ehri olan
Bnyaminin gney snrndaki Nobda yayordu.
735
Ahimelek Dvdu Nobda ka-
bul etti ve onun iin Tanryla mzakere etti.
736
Adamlar din temizlie erebilsinler
diye ona kutsanm ekmek verdi. Ona mabette muhafaza edilen Calutun
737
klcn
sundu . Bu kl lm cezalar iin kullanlrd. Edom Doeg, Saule olanlar anlatt.
738

Bunun zerine Saul, Ahimelek ve ilolu kohenleri Dvda yardm etmelerinden

731

I. Krallar, 2/26 vd.
732

Bkz. G. B. Caird, in Intrpreters Bible, II, New York-Nashville 1953, 863, 950; Tsevat,
Studies in the Book of Samuel, HUCA 32, 209, n. 96.; W. R. Arnold, Ephod and Ark,
Cabriche, Mass 1917, 14 vd.; R. H. Peeiffer, Introduction to the Old Testament, New York
1941, 369; M. Razin ve S. Bendor, The Origin of Kingship (Kuds-Tel-Aviv, 1959), 287 vd.
733 M., Tsevat, Studies in the Book of Samuel, 210-14; I. Samuel, 3/10-14; 2/27-36.
734 I. Samuel, 14/18.
735

I. Samuel, 21/2-10, 22/9-23.
736

I. Samuel, 22/13, 15.
737 Kitab- Mukaddesteki Filistlilerin komutan Goliata Kurn- Kerimde verilen addr. Bkz.
(Bakara, 2/250) Zorba ve gl bir kral olan Clut, Tlut (Saul) ve ordusuna kar giritii bir
savata Hz. Dvd tarafndan ldrld.
738 I. Samuel, 22/9.
119
dolay sorgulad ve hepsinin ldrlmesine karar verdi.
739
Askerler Tanrnn
kohenlerini ldrmek istemeyince, Sauln obanlarnn ba Edom Doeg keten efod
giymi seksenbe kohen ldrd
740
ve kohenlerin ehri olan Nobu kltan geirdi;
erkekten kadna, ocuklardan emzikli olana kadar, kzleri, eekleri ve koyunlar da
ldrd.
741

Harana gre Doeg tarafndan ldrlen kohenlerin saysnn seksen be olarak
verilmesi abartdr.
742
Oradaki insanlardan bazs kohen bazs da bakohendi; ve yine
ikinci kohen (kohen mine ), ve eik bekisi (aar al ha-bayt )
gibi Monari dnemine ait nvanlar grlmektedir.
743

Ahd-i Atikteki kssalarda, ayn zamanda mabeddeki grevlilerin hayatlar ve
vazifelerinden de bahsedilir. Mesel I. Samuel 21/6, k 25/30 ve Levililer 24/5-
9da ekmekten bahsedilmektedir. Bu Nobdaki kohenlerin mbed cemaatine baz
kutsal takdimeler sunma grevleri olduunu gstermektedir. Yine baz imtiyazlar
onlarn geimleri iin gerekli idi.
744
Ancak halkn zihninde onlar, grevleri Tanr ile
mzkere eden bir kohen olarak efod tayclarydlar.
745

Nobdaki mbed sradan bir mbed olmad gibi buraya devam eden insanlar
da sradan insanlar deildi. Burann Bnyamin kabilesinin mbedi olduu anlal-
maktadr.
746
Nob mabedinde Caluta ait klcn bulunmas, bu ehrin ilk dnemlerde
ok nemli olduunu gstermektedir. Zira bu kl tm sraili ilgilendiren bir zaferin
sonucunda elde edilmiti ve byk bir etnik yardmlamann da gstergesiydi.
747
An-
cak Ahid Sand Nobda deildi.

739 I. Samuel, 22/11-16; Samuelin bu dnemden nce ldn ve Filistlerin iloyu aldklarn
belirtmeliyiz. Bu nedenle de ilolu kohenler o dnemde Nob ehrine yerlemilerdi.
740 Bkz. I. Samuel, 22/17-18.
741 I. Samuel, 22/19.
742

Menahem Haran, The Ephod according to Biblical Sources, Tarbitz 24, (1954/55), 388;
Bkz. I. Samuel, 22/18.
743

II. Krallar, 23/4, 25/18; Yeramya, 52/24.
744

Levililer, 24/9.
745

I. Samuel, 14/3, 28/7.
746

J. Morgenstern, The Ark, the Ephod, and the Tent of Meeting, HUCA 18 (1943/44), 9.
747

I. Samuel, 17/1 vd., 8, 26, 52.
120
Abiatar, Dvd iin Tanryla mzkere etmee devam etmiti.
748
Dvdun sal-
tanat boyunca bu ahs dnda baka bir kohen veya ruhbanlk faaliyetinden bahse-
dilmez.

D. BR DN ADAMI GRUBU OLARAK LEVLLER
1. Levi Kelimesinin Etimolojik Tahlili
Kitab- Mukaddes geleneinde Yakubun olu Levinin soyundan gelen
Levililer, srailoullarnn on iki boyundan birisini oluturur. Levililer veya
Levioullar Ahd-i Atikte ruhban snfn temsil eder. Levinin soyundan gelenler,
kutsal fonksiyonlar icra eden kiilerdir. Bu konuya girmeden nce bir takm sorun-
lardan bahsetmemiz gerekiyor. Ama burada en nemli sorun, Levili olmann ne an-
lama geldiini ve gerek ilevlerinin neler olduunu ortaya karmaktr. nk pra-
tikte Levili olmak, ayn zamanda kohen olmakla e deerdedir.
brnce Levi (, oulu ) kelimesinin, bir soy ismi veya uygun bir isim
olup olmad konusunda; bu kelimenin kesinlikle uzun bir lengistik tarihe sahip
olduu sylenebilir. Eer Levi bir kabilenin atasnn ismiyse, bu ismin etimolojisine
duyulan ilgi doal olarak deer kaybna urayabilecektir. Eer kelime bir sfat ise bu
durumda etimolojisi Levi oullarnn asli mahiyeti konusunda anahtar rol de olabile-
cektir.
Levi kelimesinin etimolojisi tam olarak bilinmemektedir. brncede kk iti-
bariyle anlam ihtiva eden Levi () kelimesi iin nerilen etimolojiler grupta
zetlenebilir:
1. lvh ) ( kelimesi, dnmek veya etrafnda dndrmek anlamndadr.
Bir gre gre Levililer vecd halinde dans eden kiiler olup dnen dervilere ve
peygamberlere benzetilmitir
749
. Kelime olarak lvy Arapa lev, ;- ( zellikle

748

I. Samuel, 23/6-12; II. Samuel, 2/1, 5/19-23.
749

Kurn- Kermde (yelvne) kkde ayn anlam ihtiva eden Levioullarnn Tevratta Al-
lahn ayetlerini azlarn eip, bkp, dillerini dndrerek deitirdikleri ifade edilmitir.
Bkz. Nisa Suresi, 4/46.
121
elif-i maksre ile) kelimesiyle ayn anlamdadr; dnmek, bklmek, bkmek ma-
nasna gelmektedir. Bu kelime brncede tek bana deil, ancak elenk kelime-
siyle birlikte kullanlr.
750
Fakat livy kknden kullanlmaktadr. Mesel
Mezmurlar 74/13-14 ve 104/26daki Levyatan, Leviathan kelimesi byk su ca-
navar demektir.
751
Aslnda bu etimolojik izahlar bir ynyle gerei ifade etme-
mektedir.
Mowinkell ise kelimenin kknde bir danstaki etraf epe evre sarmalama
duygusunu grmekte ve Levi oullarnn aslnda mabedteki vecd halindeki kltsel
danslar olduklarn ileri srmektedir.
752
Ancak bu etimolojik izah da ok uzak bir
anlam tamaktadr. Levi oullar salt bir klt danslar olarak gzkmemektedirler.
Ayn zamanda Movinckel Paul Haupta isnd ederek Arapa lev ;-nn vahiy
vermek anlamna geldiini ileri srmektedir ki bu da tam olarak doru deildir.
753

2. lvh ()nin bir dier anlam ise birisine balanmak, elik etmektir. Lvy
() kelimesi ise katlm olma; kendini bir yere ilikilendirmektir. Bu kke
Ahd-i Atik terminolojisinde rastlamak mmkndr. rnein, Lea () ksr oldu-
undan Rab onun kocas tarafndan sevilmediini grd ve rahmini at. Lea nc
doumunu yaptnda, bu defa kocam bana balanacak, nk ona oul dour-
dum dedi. Bu sebeble nc olunun ismini Levi () balanma koydu.
754
Ayn
ekilde Levioullarnn yeleri Haruna balanmt. Saylar 18/2-4
755
pasaj ise Ha-

750 Bkz. G., Hlscher, Levi, Pauly-Vissova, Real-encyclopadie der classischen
Altertumsvissenschaft, XIII/2, Stuttgart: J. B. Metzler, 1925, 2155-2208.
751 Levitan (Levyatan) Ahd-i Atikteki (Mezmurlar 74/13-14) yaratl kssasna gre, Tanrnn
ldrd deniz canavarnn addr.Tanr ldrdkten sonra onu, insanlara yiyecek yapar. te
yandan Levitan ismi mitolojik olarak eytanla ilikili olarak da kullanlmaktadr. Eski Ahitteki
Levitan ile Ugarit mitolojisindeki yce tanr Baaln ldrd canavar Lotan arasndaki arp-
c benzerlik dikkat ekicidir. (inasi Gndz, Din ve nan Szl, 234).
752

S. Mowinckel, Kadesj, Sinai, og Jahve, in Norsk Geografisk Tidsskrift, 9 (1942), 21 vd.; H.
H. Rowley, From Joseph to Joshua (The Schveich Lectures, 1948; London 1950), 8, n. 1.
753

Paul Haupt brnce horann Arapa lev ile semantik adan ayn anlama geldiini, levnn
drdnc formunun elv olduunu kehnet, vahiy veya ilham vermek anlamna geldiini ileri
srmtr. (P. Haupt, Orientalistische Literaturzeitung, 12 (1909), 163; Zeitschrift der
Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft 63 (1909), 522; Ayrca baknz, E. Nielsen,
Sechem: a Traditio-historical Investigation, Copenhagen, 1955, 266.
754

Bkz. Tekvin, 29/31-34.
755

Ve sana balansnlar, ve sana hizmet etsinler diye kardelerini, Levi sbtn, atann sbtn da
seninle beraber yaklatr; ancak sen ve seninle beraber oullarn ehadet adrnn nnde ola-
caksnz. Ve senin bekiliini ve adrn btn bekiliini tutacaklar; ancak hem onlar , hemde
122
runun oullarnn stnlyle ilgili olup, Tanrnn Levilileri Harun oullarna bir
hediye olarak balamasn konu edinir.
756
Buna Arapada karlk gelen kk ise vly
(-) dir. Veli isminden gelir ve Tanrya balanan kutsal kii demektir.
Bu atflar, dier popler kutsal metinler gibi Kitab- Mukaddese ait folklrn
bir paras olup nemli rneklerdir; ancak filolojik adan gerek etimolojiler deil-
dir. Kelimenin kk ile ilgili modern melliflerin nerilerine gre, Levi tam olarak
Ahid Sand eskortu,
757
yni ona elik eden kimse veyahut ibadetle ilikilendirilen
kii anlamlarna gelmektedir.
758
Buddenin dncesine gre kelime Levi oullarnn
putperest brnlere kar Msnn tarafnda olmalar
759
veya bir mbede olan bam-
llklar anlamna gelmektedir.
760

3. Ayn zamanda lvh (), kk, dn, sz, rehin ve teminat vermek;
lvy () kelimesi ise dn almak ve hifl halinde dn vermek anlamna gelir.
Ahd-i Atikte, lvy () fiili bu anlamda kullanlmamasna ramen benzer ifadeleri
artrmaktadr. Mesel Levililer Saylar 3/12 ve 8/16daki cmlelerde, ilk doan
yerine Tanrya (dn verilenler) bahedilenlerdir. Samuel, Tanrya bir erkek ocuk
olarak armaan edilmitir
761
. Yine Arabistandaki Minean yaztlar, lv kelimesini ilh
veya ilhlara adanm kiiler veya eyalar iin kullanlr.
762

lk trev (anlam) olduka karmak olduu iin red edilebilir. kincisi iin kut-
sal metinden bir delil bulmak mmkndr. Ancak Ahd-i Atikte ne srlen etimolo-
jiler dima bir kelimenin gerek anlamn vermeyebilirler. ncs ise Levililerin
nasl ortaya kt problemine yol amaktadr. Ancak her de Levinin fonksiyo-

siz lmeyesiniz diye makdisin takmlarna ve mezbaha yaklamayacaklar. Ve sana balanacak-
lar, ve adrn her hizmeti iin toplanma adrnn bekiliini tutacaklar.
756

Ve ite ben srailoullar arasndan, kardelerinizi, Levilileri aldm; toplanma adrnn hizme-
tini yapmak iin Rabbe verilmi olan onlar size hediyedir.(Saylar, 18/6).
757

Baudissin, Geschichte, 74.
758

. Dhorme, Lvolution religieuse dIsrael, I: La religion des Hbreux nomades (Brussels,
1937), 226 vd.
759

Ms dadan dndnde buzay grdnde kavmin dizginsiz olduunu grd. Ms
ordughn kapsnda durup dedi: Rab tarafndan olan bana gelsin. Ve btn Levi oullar onun
yannda toplandlar. vd. (k, 32/25-29).
760

K. Budde, Die altisraelitische Religion, 3. bask: Giessen 1912, 45 vd., 137, n. 6.
761

I. Samuel, 1/28.
762 L. Koff, Arabische Etymologien und Parallenen zum Bibelvrtterbuch, in VT, VIII, 1958,
181-2.
123
nunu izh etmeye almaktadr. Fakat Ahd-i Atike gre kelime ilk kez Yakubun
oniki olundan birine isim olarak verilmitir. Bu isim Levi-El () kelimesinin
ksaltlm ekli olabilir. Kelime Mari metinlerinde La-vi-ili ve evvelce bilinen Msr
Rvr kelimelerinden tretilmitir.
763
Kelime isim olarak Tanrya balanm, kul
olmu ve Tanrnn temsilcisi gibi anlamlara gelir.
764

Kitab- Mukaddesin bizzat kendisi Levi () eklindeki kelimeyi Levioullar
iin, hatta ilk ata Levi iin kullanmaktadr. Eer temel olarak Levi oullarn ifade
eden bir sfat olsayd, Levinin ismi, o zaman Levi oullar snfn tasvir eden bir
isimden gelmi olurdu ki bu durumda kastl olarak ilk atann ismi konulmu olurdu.
Ancak burada Levi isminin ahs ismi olmad anlalmaktadr: belki de Levi-El
() eklinde bir isim olup, Mari metinlerinde Amori oullarnn La-vi-EL ismine
benzemektedir.
765

Her ne kadar kelimenin kkn izaha ynelik abalar olsa da Yakubun oniki
olundan birinin isminin Levi olmas ile ondan drtyz sene sonra ortaya kan Ms
Peygamberin Levi oullarndan ruhban atamas yorumunun yaplmas, olduka yan-
l olacaktr.
766

lk atalardan olan Levi, kendinden nceki atalarnn isimleri gibi eski dnemle-
re ait bir ismi almtr. Bu durumda ismin terminolojik adan pek de nemi yoktur.
Bylece Levi ismi bir soyun ad olacak; dolaysyla teolojik anlamlar yklenen bir
etimoloji aramaya gerek kalmayacaktr.
2. Babadan Oula Geen Ruhbanlk
Eski Douda meslekler genelde babadan oula geiyordu. Sanatn babadan
oula aktarlmas zellikle Msr iin geerliydi. Kimseye, babas tarafndan yaplan
bir i dnda baka bir ile uramasna izin verilmezdi. Uzun uzun anlatlan soy

763

W. L. Moran, Mari Notes on the Execration Texts, Orientalia 26 (1957), 342 vd.
764

M. Noth, Remarks on the Sixh Volume of Mari Texts, in Journal of Semitic Studies, I, 1956,
327.
765

A. Goetze, Remarks on Some Names Occuring in the Execration Texts, BASOR, No. 151
(October, 1958), 31 vd.
766

Kurn- Kerim, Yahudilere yaptklar bu zorlama yorumlar iin telbisl hakk bil-btl
eletirisinde bulunmaktadr. Bkz. Bakara, 2/42.
124
aalar bu sistemin nasl ilediini gstermektedir. Darius I dneminde Zaggorada,
piramitleri in eden bir mimar, kendi atasndan geriye yirmidrt nesil saymaktadr.
Ayn durum ruhbanlk iin de geerliydi. Bylece tapnaklar iyi korunuyor ve imar
ediliyordu. Bu ekilde dini rteller de deimeden kalyordu. Baba oluna kendi
maharetlerini retiyordu. Ruhbanln Msrda en azndan XIX. hanedanlktan iti-
baren babadan oula getiini biliyoruz. Babas kohen olan bir kii ruhban kastna
(snfna) girebiliyordu. Asurda en azndan belli rhip kategorileri arasnda halifelik
babadan oula geiyordu. Fenike ve Punik yaztlarnda kohen evlerinden bahsedilir.
Palmirada ruhbanlk belli ailelerle snrlyd. slm ncesi Araplar arasnda her
puthanedeki vazifeler nesilden nesile el deitiren belli bir ailede toplanmt. Yunan
medeniyetinde de ruhban snf vard.
767

Bu durumda, ruhbanln o dnemin adeti olduu zere srailde de babadan
oula gemesi artc gelmemelidir.
768
Kutsal metinlerden elde ettiimiz baz rnek-
ler buna aka iret eder. Mesel Hakimler 18/30da Levili ve torunlar mabette
hizmete devam etmiti. Eli ve oullar iloda kohen olarak vazife yapyorlard.
769

Ahid Sand Kiryat-yearimde iken ruhbanlk Abinadabtan gelen bir sllenin
elinde idi.
770
Ahimelek, babasnn ailesinden gelen Nob kohenlerine sahipti.
771
Onla-
rn seksenbei (keten efod giyen) Saul (Talut) tarafndan idam edildi. Abiatar,
Dvdun koheni olmak iin kap kurtulmutu.
772


767

Roland de Vaux, a.g.e., 49, 77.
768

Eski dnyada ruhban snf kanlmaz olduundan ve Allah, sosyokltrel balamlara ve
dinin ileyiine nem verdiinden, srailde ruhban snfna izin vermi olabilir. Nitekim
Kurn- Kerm, Yahudi din adamlarnn kutsal metinlerin yorumlanmas bata olmak zere di-
nin temel esaslarn koruma ve kollamada bir zamanlar srail peygamberleri kadar sorumluluk
tadklarnn u ekilde anlatmaktadr; Gerekten Biz Tevrat indirdik. Onda bir hidayet ve
nur vardr. Allahn emrine rm olan peygamberler, onunla Yahudilere hkm ederlerdi. Rab-
baniler ve fakihleri (Ahbar) de Allahn kitabn korumaya memur olmalar ve zerine ahit bu-
lunmalar itibariyle onunla hkm ederlerdi. Artk insanlardan korkmayn benden korkun. Be-
nim ayetlerimi az bir deere satmayn. Kim Allahn indirdii ile hkmetmezse ite onlar kafir-
lerin ta kendileridir (Maide Suresi, 5/44; Enam, 6/91).
769

I. Samuel, 1/2.
770

I. Samuel, 7/1; II. Samuel, 6/3.
771

I. Samuel, 22/11.
772

I. Samuel, 22/20-23.
125
te yandan bu gibi eski metinler, Levilileri, fonksiyon icr ettikleri yerlerde
yabanc olarak da betimlemektedirler. Hakimler 17-18. bblarda ilk kez yerleik ya-
banc (ger toav) olarak Bet-lehem-Yahudada Yahuda sptndan bir Levili zikre-
dilir. Bu Levili (Yonatan) bir misafir olarak Efraim lkesinde Mikaya hizmet eder.
Daha sonra Danllar gelerek kendisinin Mikaya deil sraile kohenlik yapmasnn
yerinde olacan sylediler. Bunun zerine Geromolu Yonatan sevinerek efodu,
terafimi ve oyma putu alp kavmiyle kuzeye Dan lkesine hicret eder. Yine Hakimler
19-20. bblarda Efraim dalnn arka taraflarnda misafir olan bir Leviliden bah-
sedilir. Ancak bu Levili, bir criye olarak Yahudadaki Bet-lehemli bir kadna sahip-
ti. Burada Gibeallarn bu criyeyi alaltmalarndan dolay btn sraillilerin
Gibeadan aldklar anlatlr ve Levilinin bir kan diyeti olarak, kendi kabilesinden
ziyde, srail kabilelerinin tmne etiketli olduu anlalr.
773
Buraya kadar anlatlan-
lar zetlersek:
1. Kohenlik belli aileler elinde olup babadan oula geen bir meslektir,
2. Aileler bir tek mabede hizmeti nesiller boyu devam ettirebiliyorlard,
3. Kohenler belli bir mekan ya da blgeye hasredilmemelidirler. nk onlar
ayn fonksiyonlar gebe veya ehirli insanlar arasnda da icra edebilmekteydiler.
Hukuka gre, din adam olma zellii doutan, kazanlan bir meziyet olarak
kabul edilmekte; eitim ve bilgiyle herkesin sonradan elde edebilecei bir zellik
olarak grlmemektedir.
774
Yani belirli ailelerden gelen kimseler din adam olabil-
mektedir. Bu konu zerinde hassasiyetle durulmutur. Hatta bu erevede gelecek
kuaklarda ar bir neslin varln garanti edebilmek iin, Ahd-i Atikte din adam-
larnn evliliklerine ilikin sk ve detayl bir dzenleme de getirilmitir.
775

Ahd-i Atikin ilk be kitabna gre mabetteki ibadetler, sadece bu ile grevli
aileler tarafndan icra ettiriliyordu. Bu da Levi kabilesinden Harun ailesine aitti.
Tesniye kitabna gre ise, din adaml mesleinde Levi ailesine ait herhangi bir er-
kek bu hizmeti yapabilirdi. Eskiden beri Levi kabilesinden bir ok ailenin dzenli bir

773 Bkz. Hakimler, 19 ve 20. bblar.
774

H. Hirschfeld, Priest, Priesthood (Jewish), ERE, X, 322.
775 H. Hirschfeld, 323.
126
ekilde tapnaklarda din adam olarak grev yapt tarihi kaytlara da gemitir. Do-
laysyla, Harana gre, bu tanmlamalar arasnda nemli bir fark da grlmemekte-
dir.
776
nk btn kaynaklar neticede fikir birlii ierisinde unu ortaya koymakta-
dr: Din adam olma imkn btn Yahudilere verilen bir hak deildi. Sadece Levi
kabilesinin tekelinde; hatta bu kabilenin de belirli ailelerine aitti. Tarihte de bir ok
Levi ailesinin Harunun soyundan geldii gz nnde bulundurulursa sz konusu
grler arasndaki ihtilaf asgariye indirmek mmkn olacaktr.
Yahudilikte din adamlnn belirli bir kabileye ait olmas, doutan kazanlan
bir hak ve meziyet olarak grldnden, bu grevi yerine getirenler kamu grevlisi
olarak alglanmamlardr. nk bu anlamda din adaml, halkn baz kimselere
verdii bir yetki olma zelliini tamamaktadr. Gerekte kamunun elinde byle bir
hak ve yetki yoktur. Din adaml, seilmi bir kabileye yahut onun bir ailesine veri-
len ilh bir ltuftur.
777

3. Ms ve Levililer
Hz. Msnn Levilileri din grevlisi yapma hikayesi Ahd-i Atikte u ekilde
anlatlr: Ms Rab ile grmek iin daa kp, geri dnnceye kadar sraillilerin
davalarna bakmalar iin Harunla Huru brakmt. Ms bulutun iine girip daa
kt; krk gn krk gece kald. Msnn dadan inmesi gecikince, kavim Harunun
yanna toplanp Msya, bizi Msrdan karan bu adama, ne oldu bilmiyoruz diye-
rek ondan kendileri iin ilh yapmasn syledi. Harun onlara karlarnzn, oullar-
nzn ve kzlarnzn kulaklarndaki altn kpeleri krp karn ve onlar bana getirin
dedi. Btn kavm kendi kulaklarndaki altn kpeleri krp kardktan sonra Haruna
getirdiler. Hrun oymac leti ile altna biim vererek, onu dkme bir buza yapt
778


776 M. Haran, Priests and Priesthood, EJd, XIII, 1073.
777

M. Haran, 1080.
778

Kurn- Kerime gre Hz. Ms ilh vaad gerei 40 gnlk bir sre iin Sn dana gider-
ken, Yerime ge, slah et, bozguncularn yoluna uyma diyerek kendi yerine Hz. Harunu ve-
kil brakmtr ( 7/142). Ms Tr-i Snda iken Yahudilerin, Smirnin ivsyla (20/85) bu-
za heykeli yapp ona tapmaya balamas zerine Harun Tevratta belirtildiinin aksine, Ey
kavmim! Andolsun siz bununla fitneye drldnz. Rabbiniz ok esirgeyendir, siz bana u-
yun, emrime itaat edin diyerek onlar uyarm (20/90), fakat szn dinletememitir. Hz. M-
s, Tr dn kavminin buzaya taptn grnce Hz. Haruna , Ey Harun, onlarn saptk-
larn grdn zaman sana ne engel oldu? Neden bana uymadn? Emrime kar m geldin?
demi, sandan sakalndan tutarak onu ekip sarsm, bunun zerine Hz. Harun, Ey anamn
olu, sam bam tutma! Ben senin, sriloullar arasnda ayrlk kardn, szm tutmadn
127
ve: Ey srail, seni Msr diyarndan karan ilhlarn bunlardr, dedi. Harun onun
nne bir mezbah yapt: Yarn Rabbe bayramdr dedi. Ertesi gn erken kalktlar ve
yaklan takdimeleri ve selamet takdimelerini arzettikten sonra kavm yemek yedi ve
elendi.
Rab Msya kavmnn bozulduunu, dkme bir buza yapp ona tapndklar-
n syleyerek aa inmesini emretti. Rab Msya kavmnn nankr olduunu, onlar
helak edeceini syledi. Ms Tanrdan eman diledi ve ehadetin iki levhas elinde
olarak dadan indi. O ordugha yaklanca buzay ve oyunlarn grd, fkesi alev-
lendi ve elinden iki taraf yazl levhalar att. Dan eteinde onlar krd ve yaptkla-
r buzay ald. Onu atete yakt ve toz oluncaya kadar ezdi. Sonra suyun yzne
sap srail oullarna iirdi.
Ms, Haruna kavmin zerine niin byk bir su getirdiini sordu. Harun
kavminin ktle mde olduunu belirtip olanlar anlatt. Bunun zerine Ms
ordughn kapsnda durup: Rab tarafnda olan bana gelsin dedi. Btn Levi oul-
lar onun yannda toplandlar. Ms Levi oullarna: srailin Tanrsnn, herkesin
klcn beline kuanmasn, ordughta kap kap dolaarak, herkes kendi kardeini,
arkadan ve komusunu ldrsn dediini syledi. Levioullar, Msnn dedii
gibi yaptlar ve o gn kavmdan 3000 kadar adam dt. Bunun zerine Ms:
Bugn size bereket versin diye kendinizi Rabbe tahsis edin, nk herkes oluna ve
kardeine kar kalkt dedi
779
.
Cody, Msnn kohen olmad, hatta zhiren kohen gibi davranmad halde,
Levililerin ruhban fonksiyonlar konusundaki iddialarnn artmasnda sessiz kald
iin yadrgamaktadr.
780
Levililerin sekler bir kabile olduunu iddia eden Adolphe
Lods, Levililerden bazsnn kutsal bir konuma sahip olduklarn ileri srer.
781


diyeceinden korktum diyerek gerekesini aklam (20/92-94), daha sonra Hz. Ms
Smirye kzarak onu kovmutur (20/95-98). Baka bir yette de (bkz.37/120) Ms ve Ha-
runun hep hayrla anlacaklar belirtilmektedir.
779

k, 31-32.
780 Aeelred Cody, a.g.e., 34.
781

A. Lods, Israel des origines au millieu du VIII sicle, Paris 1930, 512.
128
Kohenler, gelimi srailin, merkez mabed sorumlular olarak iloda ikme
etmi olup, zellikle sonraki dnemlerin Levilileridir.
782
Kohenlik messesesinin ilk
yllardan beri mevcut olduunu savunan metinler, ikinci srada olup ve ounlukla da
anakroniktir.
783

4. Levinin Ruhban Kabilesi
Levinin ruhban kabilesi tabiri, srail kohenliinin, mevcut Ahd-i Atikte na-
sl sunulduunu ifde eder.
784
Yakubun olu Levinin torunlar ayr bir kategoride
tutulmu ve onlar, Tanrnn olumlu bir mdahalesiyle kutsal fonksiyonlar icr etmek
zere seilmitir. Levioullar Tanr tarafndan alnm ve yine Tanrya bahedilmi-
dir. Saylar 3/6ya gre Haruna yardmc olarak seilmitir. Harun, halk arasnda
putperestlii tevik ettiinden
785
k 32/25-29a gre, onlar Haruna muhalefet ol-
mak iin ayrlmtr. Son olarak Tesniye 10/6-9a gre onlar Harunun lmnden
hemen sonra Ms tarafndan atanmtr.
786

Netice olarak Levioullarnn srail halk nezdinde zel bir yer vardr, bunlar:
1. Levioullar dier kabileler gibi kabul edilmemektedir
787
.
2. Onlarn srailde bir paylar yoktur
788
.
3. Onlar Kenan topraklarnn datmndan hibir pay almamlardr. Zir Tanr
Levi sbtna bu kabileyi kutsallatrmak ve kutsal ilerle uramalar iin miras ver-
memiti.
789
Bunun yerine onlar mabed gelirlerinden ve rden (terumot ve maaserot
)
790
, dier kabilelerin topraklarndan ve gayr-i menkullerden (yni Levili

782

Tesniye, 27/12; G. Von Rad, Studies in Deuteronomy (Studies in Biblical Theology, IX;
London 1953, 41; J. Bright, A History of Israel, London 1960, 147; Noth, Das System, 65 vd.
783

k, 19/ 6, 22, 24; O. Eissfeldt, Hexateuch-Synopse, Leipzig 1922, 47 vd.
784 Bkz. M., Greenberg, A New Approach to the History of the Israelite Priesthood,, in JAOS,
LXX, 1950, 41-6.
785

Kurn- Kerme gre Harun bir nebidir. Putperestlii tevik etmesi asla dnlemez. Bkz.
Meryem, 19/53.
786

Kim tarafndan seildikleri net deildir.
787

Saylar, 1/47-49, 26/62.
788

Saylar, 18/20; Tesniye, 18/1.
789

Yeu, 13/14, 33; 14/3-4; 18/7; Rabbi Nisim Behar, brnlerin yks, stanbul 2001, 53.
790

Saylar, 18/21-24.
129
ehirlerinden) gelen gelirlerle geimlerini salyorlard.
791
Bu yzden kohen kabilele-
rinin yeleri genel olarak Levi oullar yni Levililer olarak bilinirdi.
Bu kabiledeki bir kol srekli ruhbanlk ahdini elinde bulunduruyordu. Bunun
sonucu olarak dier Levililer bir alt konumda bulunuyorlard. Ayinsel riteller (klt)
bakmndan daha az nemli fonksiyonlar icr ediyorlard. Levililerin bu kolu M-
snn kardei Harunun ailesidir.
792
Kohenlik Harunun oullar Eleazara ve
tamara intikal ediyordu
793
ve bu kohenlik ahdi Harun olu, Eleazar olu, Finhas
lehine yenilendi.
794
I. Tarihler 24/3e gre ilo, Nob ve bizzat Kudsteki ruhbanlk
Abiatar uzaklancaya kadar tamarn torunlarna aitti. Atalar Eleazar vastasyla
Haruna ulaan, Abiatarn yerini alan, Sadok ve ailesi
795
kohenlii Mabedin (I.
Mabed) tahribine kadar elinde bulundurdu.
796

Ahd-i Atik Levili eceresine ait baz rnekler de ihtiv eder.
797
Srgnden d-
nten hemen sonra, atalarndan ruhbanlk delili getiremeyenler ruhbanlktan uzak-
latrldndan ecerelerin nemi bu olayda artmtr.
798

5. Levioullar Kabilesinin Tarih Gelenekleri
Srgn sonras Yahudilikde, Levi () terimi pratikte muayyen din ilevleri
yerine getiren bir snfn ismi haline gelmeye balad. Ancak ilk dnem srail rivayet-
leri Levililerin statsn dk de olsa bir kabile tekil ediyor olarak kabul eder.
Levi kendi yerini, Tekvin 29/31-30/24; 35/16 vd., 23-26; 46/8-25; Tesniye 27/12 vd.;
k 1/2 vd.; Hezekiel 48/31-35; I. Tarihler 2/1 pasajlarnda, Yakubun on iki olu
arasnda bulmaktadr.
799
Levi, Tekvin 49 ve Tesniye 33. bblarnda, on iki kabileye

791

Saylar, 35/1-8; Yeu, 21/1-42; I. Tarihler, 6/39-66.
792

k, 29/9, 44; 40/15.
793

Saylar, 3/4.
794

Rab Msya buyurdu: Kohen Harun olu, Eleazar olu, Finhas, srail oullar arasnda be-
nim kskanlmla kskanarak Midyanlerin zerinden gazabm sndrd ve gazabmla srail
oullarn telef etmedim. Bunun iin Finhasa selmet ahdimi veriyorum. Kendisi ve zrriyeti
iin ebed kohenlik ahdi olacaktr (Saylar, 25/10-13).
795

I. Krallar, 2/35.
796

I.Tarihler, 5/30-41; 6/35-38; Ezra, 7/1-5.
797

Tekvin, 46/11; k, 6/16-25;Saylar, 26/57-60; zellikle I. Tarihler, 5/27; 6/38.
798

Ezra, 2/62; Nehemya, 7/64.
799

Bkz. Harman, a.g.e., 54.
130
dhil edilmitir.
800
Ancak oniki oulun saym srasnda Levinin atland ve yerine
Efraim ve Menaseli Yusufun konulduu eklinde bir rivayet de mevcuttur.
801
Codye
gre bu metinlerin hi biri eski deildir ve Kenan diyarna yerlemeden nceki on iki
kabilenin geleneine hi atfta bulunmaz; ancak sonraki bir durumu betimlemeye
alr.
802
Gunnewege gre, Saylar 26. bbn ilk cmleleri Levi ile beraber,
Yakubun on iki oulunun listesi zerine bina edilmitir ve ikinci silsile Levi olma-
dan, sraildeki topraklar elinde tutan kabileler zerine bina edilmi olup geleneksel
oniki says korunmutur.
803

Eski metinler, Levililerin tam bir kabile olarak sayldklar yar gebe zaman-
lara ait rivayetleri naklederler. Daha yeni metinler ise kabile blgesi olmakszn, tam
kabile stats kazand medenlemi srailde fiil bir durumu yanstrlar. Bu d-
nemde her kabilenin artk kendine ait bir topra bulunmuyordu. Bu arada Levililerin
bulunduu ilk dnem rivayetleri anlamak kolay deildir. nk Levililer bu dnem-
de tam bir kabile kimliine henz ship deildir.
804

Levioullar, gerekten ilk senelerde, ruhban m yoksa sekler, yani kohen ol-
mayan bir kabile miydi?
805
Levinin ilk tarih sahnesine ktnda dierleri gibi bir
kabile olduu belirtilmelidir. Ancak pratik adan tm kabilenin ruhban snf olarak
ilev grmesi mmkn gzkmemektedir.
806
Gerekten de Leviyi oniki atadan biri
olarak listeyen metinlerin hi birinde dierleri ruhban olmalar asndan ayr bir tas-
nife tabi tutulmamtr. Msnn takdisinde
807
Leviden bahsetmesi bize, bu pasajla-
rn yazld dnemde Levi oullarnn gerekten de ruhban fonksiyonlarna ship
olduklarn akca gstermektedir.
808
Ama bu istikametteki metin kaynak olarak Mo-
nari dneminin ortalarna aittir ve Levililerin gelimi olduu bir dnemi yanst-

800

Tekvin, 49; Tesniye, 33. bb; Harman, a.g.e., 54; Noth, Das System, 33 vd.; K. Mhlenbrink,
Die levitischen berlieferungen des Alten Testaments, ZAW 52 (1934), 196.
801

Bkz. Saylar, 1/5-15, 20-43; 2/3-31; 7/12-83; 13/4-15; Yeu, 13-19; 21/4-7, 9-39.
802 Aeelred Cody, a.g.e., 34.
803

Gunneweg, Leviten und Priester, 62; Harman, a.g.e., 81; Bkz. Saylar, 26/5-51.
804

Aeelred Cody, a.g.e., 35.
805

T. J. Meek, Moses and the Levites, AJSL 56 (1939) 113-20; Rowley, From Joseph to
Joshua, 112 vd.
806

Gunneweg, Leviten und Priester, 58.
807

Tesniye, 33/8-11.
808 Srgn dneminde yazlm olmalar kuvvetle muhtemeldir. Bkz. Harman, a.g.e., 85.
131
maktadr.
809
Yakubun takdisi ise ok daha karmaktr ve M.. XI. asrn ge dnem-
lerini yanstmaktadr.
810

Tekvin 49/5 ve devamnda Levi, imeondan daha az olmayacak ekilde
sekler bir kabile olarak grlr. Bazen Tanrnn honutsuzluklarna muhatap ola-
bilmektedir.
811
Hatta Tekvin 34/25-26, 30-31 pasajlar, her iki kabileyi ruhban olma-
yan, sradan birer kabile olarak tantmaktadr. Zaten oniki kabilenin ematik dk-
mnn ekillendii dnemde Levi oullar henz ruhban kabile deildi ve dierleri
gibi sekler idi. Srgn sonras dneme kadar Levililerden bahseden Kitab- Mukad-
des metinleri, olaylar hl sekler gruplandrma balamnda anlatmaktadr.
812

Yine de Gustav Hlscher ve Eduard Nielsen ileri srdkleri hipotezlerinde
Levi oullarnn sekler bir kabile olmadn; aksine en bandan beri bir tr kltle
ilgili ilev gren ruhban snf olduunu iddia etmilerdir.
Hscherin ileri srd iddialar madde halinde zetlenebilir:
813

a) Eer Hz. Msnn zamanna yakn kuzey Filistinde sekler Levililer varsa
ve bunlar srailde din adam olmak iin kuzeye doru ve Dedann Levilileri
olmak iin gneye doru gitmilerse; ite o zaman bir gentile ismine, iki ve birbirin-
den bamsz blgede, sfat isim haline geldii bir rnee sahip olabiliriz. Dedan
yaztlarndan rendiklerimizden dolay bu iddia rktr. Dedan yaztlarlar-nn
kronolojisi bile onu savunulmaz hale getirir.
b) Tekvin 34 ve Tekvin 49/5 ve devamndaki pasajlar, aetiolojik bir destan
nakleder. Aetiolojik bir destan aklamaya alt sz konusu olgu, Levi kabilesi-
nin bir zamanlar var olduu ancak bir kabile olarak zlme ve dalma durumunda
olduu gereidir. Bu da Levinin din adaml karakterini dlamaz bir zelliktedir.
Ayrca sonraki bir dnemde vuku bulan Levioullarnn din adaml karakteri veya

809

F. M. Cross ve D. N. Freedman, The Blessing of Moses, JBL 67 (1948), 203, n. 29.
810 W. F. Albright, Catholic Biblical Quartely, 25 (1963), 9 vd.; R. G. Boling, JSS 5 (1960) 221-
25.
811 Tekvin, 34/5 vd., 30, vd.
812 M. Noth, berlieferungsgeschichhe Studien, 197, n. 503.
813

Bkz. Hlscher, Levi, Pauly-Vissova, Real-encyclopadie der classischen Altertumsvis-
senschaft, XIII/2, 2160 vd.
132
ruhbansal imtiyaz iddialar, onlarn nceki dnemde sekler kabile olmalarna asla
glge drmez.
c) On iki kabile sistemi tamamen uydurmadr. Kitab- Mukaddesteki metinler
brnlerin Kenana yerlemeleri dneminde ortaya kmtr. Bu yerleme dnemi
kabilesel blmlemelere ve gebe safhasna ait aile anlaylarnn yeniden dzenle-
mesi yol at. Ayrca oniki kabilenin isimleri de farkl bir kaynaa sahiptir. Hatta
bazs mekanlara iaret eden yabanc (goy/gentile) isimler iken bazlar ise kiiye zel
adlardr.
On iki kabile sisteminin uydurma olduu konusunda Hlscherin iddias makul
grnmemektedir; zira bu tr blnmeler o dnemde, her ortadou kavminde bir
vakayd. Codyye gre Levi oullar diye bir ayrm ayn zamanda tarihsel bir ger-
ekliktir ve asla uydurma deildir.
814

Nielsen ise Hlscher kadar basit bir dille kendi iddialarn zetlemez. zetle,
Tekvin 34 dnda hibir Ahd-i Atik metninin Levi oullarnn sekler bir klan grubu
olarak varlna iaret etmediini iddia etmektedir. Dier metinlerin tamam onun
ruhban snf oluuna iaret eder.
815
Ayrca Levi ismi srgn sonrasnda deitirilmi
anlamna sahip olmaya balayncaya kadar sonraki kohen Levililerin bu ayn kabile-
nin yeleri olmadklarna dair herhangi gerek bir delil de yoktur.
6. Ruhbanln Tarih Geliimi
Kitab- Mukaddes metinleri arasnda yaplan bir kyas metinler arasndaki fark-
llklar da ortaya koyacaktr. Daha nce de bahsettiimiz gibi Levililerin ne zaman,
neden ve niin Mabed hizmetine seildikleri bilinmemektedir. k 6/16-25deki
soy kt farkl unsurlardan olumutur. Saylar 26/57-58 Levi klanlar arasnda iki
farkl blnmeden bahsetmektedir.
816
I. Tarihler 5-6. bblar muhtelif trlerden bilgi-
leri bir araya getirmek ve uyumlu hale dntrmek ister. Yine buna ilve olarak bu

814

Aeelred Cody, a.g.e., 37.
815

Bkz. Nielsen, Shechem, 280-282.
816 Bkz. Harman, a.g.e., 81.
133
metinlerin bazs olduka ge dnemde kaleme alndndan eski metinlerle uyum
iinde deildir. Bu sonraki metinlerin redaktrleri, Levi kabilesinin tek bana ibadet
fonksiyonlar icr hakkna ship olduklarn biliyorlard
817
. Bylece Kuds ruhbanl-
nn ehemmiyetini ne kardlar. Editrler, bu iki imtiyaz srail halknn ilk dne-
mine kadar gtrmeyi amaladlar. Halbuki bu iki imtiyaz uzun bir gelimeden sonra
ortaya kmtr.
818

6a. Levili Olmayan Kohenler
Hakimler dneminde ve monarinin balangcnda kohenlerin tamam Levili
deildi. Mesel Hakimler 1/5e gre, Efraimli bir adam olan Mika kendi olunu r-
hip olarak atamt. I. Samuel biztihi kendisi bir Efraimli olup,
819
ilodaki mbede
bal idi ve ruhbanlk elbisesi giymi,
820
kurbanlar takdim etmiti.
821
O ve onun atala-
rna Levili seerede yer verilmesi asrlar almt
822
. Abinadab Kiryat-yearimde ik-
met ediyordu. Ama onun olu Eleazar Ahid Sandndan sorumlu kohen olarak
atand.
823
Dvdun listesindeki bakohenlerden Dvd oullarndan kohenler olarak
bahsedilmitir. Ancak onlar Yuda kabilesine ait olmalydlar.
824
Daha nceki metin-
lerde Efraimli iken sonra Levili eceresinde yer almtr. Yairli ra
825
Menase klanna
ait bir kohen idi. I. Tarihler 18/17nin aksine kohen kelimesinin baka anlamlarn
dnmemize gerek yoktur.
Rehoboamn I. Krallar 12/31; 13/33
826
ve II. Tarihler 13/9a gre soy olarak
Levili olmayan kohenleri Beyteldeki kraliyet mabedine atam olmas dikkat ekici-
dir. Bu tabi ki mmkndr. Daha sonra ayn imkn Kudsteki Mabette grevli
kohenler iinde gryoruz.
827
Vauxa gre, Rehoboamn szkonusu eylemini kayde-

817

Roland de Vaux, a.g.e., 360-61.
818 Bkz. M. Goettesberger, Das alttestamentliche Priestertum und Ezechielin Episcopus,
Festgabe Faulhaber, Regensburg 1949, 1-19.
819

I. Samuel, 1/1.
820

I. Samuel, 2/18.
821

I. Samuel, 7/9; 9/9-13; 10/8.
822

I.Tarihler, 6/18-23.
823

I.Samuel 7/1.
824

I. Samuel, 8/18.
825

II. Samuel, 20/26.
826

Kr. II. Krallar, 17/32.
827

Roland de Vaux, a.g.e., 372.
134
den bu metinler anavatanlar Yahuda olan Tesniye (deotoronomist) Ekol tarafndan
yazld.
828
Acaba onlar tapnaa rakip olduklarndan, Rehoboam, Beyt-el ve
kohenlerini karalamay m dndler? Yine Kuzey Krallnn dier mabedlerinde
Levililer vard.
829
Hatta Hakimler 18/30 pasajna gre, Danda Rehoboam tarafndan
kurulan dier kraliyet mabedlerinde Levililer vardr.
Bu sonraki mabedin ins Danllarn gne kadar geri gider.
830
Bunlarn g
hikyesi kohenler tarihine de k tutar.
831
Mika, tesadf ettii bir Leviliyi kendi oul-
larndan birinin yerine kohen olarak tyin eder. Mika bu konuyu u szlerle anlatr:
imdi biliyorum ki RAB bana iyilik edecek, nk bir Levili bana kohen oldu. Bu
Levili, Ms olu, Geromolu Yonatan idi.
832
Vauxa gre bu metnin detaylarndan
phe etmeye gerek yoktur. Yine de Masoretik editrlerin, Ms yerine metnin an-
lamn deitirmek zere Menaseli eklinde okunacak bir harf ilve etmeleri onla-
rn asndan bir skandaldr.
833
Yine Msnn bizzat Levili olduu inkar edilemez.
Bu Elohist metin,
834
Ruhban gelenei
835
ve Tarihler
836
tarafndan da teyid edilir.
Bu sebepten sraillilerin, Levilileri, Hakimler dneminden itibren zellikle de
Msnn torununun izini sren, atas Ms olan (o nesilden gelen) bir Leviliyi
kohen olarak atamay tercih ettiklerini biliyoruz. Byle bir Levili ruhban kabilesinin
varl gerekliydi. Levililer Tesniye 33/8-11 pasajna gre, VIII. asrn ilk yarsnda,
olduka ge bir dnemde, ruhban snfn tek balarna ellerinde tutuyorlard. Btn
srail kabileleri gibi Levili kabilesi de, dier kabilelerle iliki iindeydi.
837


6b. Levili Kohenler

828

Roland de Vaux, a.g.e., 362; Harman, a.g.e., 110-112, 171.
829

Tesniye, 18/6; II. Krallar, 23/9.
830 Bkz. Ch., Hauret, Aux origines du sacerdoce danite, propos de Jud. 18 in Mlanges
Bibligues rdigs en lhonneur de Andr Robert, Paris: Bloud at Gay 1957, 105-13.
831 Hakimler, 17-18.
832

Hakimler, 18/30.
833

Roland de Vaux, a.g.e., 362; Kurn- Kerim bu duruma, yaharrifnel kelime an mevdh
eklinde eletiri getirir. Bkz. Maide, 5/41-42.
834

k, 2/1.
835

k, 6/20; Saylar, 26/59.
836

I.Tarihler, 5/29, 23/13.
837

Bkz. Roland de Vaux, a.g.e., 6.
135
I. ve II. Krallar kitab sadece Kuds kohenleri zerine younlamtr.
Rehoboama kar sulama bir yana, onlar bir kere bile Levililerden bahsetmez.
838
Bu
nedenle Tesniye kitabn okumak gerekir. Bu kitabn kohenlerle Levilileri denk tut-
tuu ve ayn fonksiyonlar her ikisine de verdii ortak bir grtr. Tesniyeye gre
Levililer:
1. Levi olunun tm kabilesi Ahid Sandn tamak, Tanrya hizmet ve hal-
k takdis etmek zere seilmitir.
839

2. Bu kabilenin yeleri kohenler-Levililer diye isimlendirildiler.
840

Vauxa gre Tesniye 18/1 pasaj, Levili kohenler, Levinin tm kabilesi
841

eklinde olmayp, bir ve ilavesiyle Levili kohenler ve Levinin tm kabilesi, ola-
rak tercme edilmelidir.
842
Metnin ikinci anlam daha da problemli olup ruhban olan
Levililerle ruhban olmayan Levilileri birbirinden ayr imi gibi gsterir. Dier yan-
dan tek bana kohen kelimesini kullanan metinler olduu gibi tek bana Levili ke-
limesini kullanan metinler de vardr. Ancak bu metinler dikkatlice incelendiinde her
ikisinin de e anlaml olduu grlecektir. Bu sepeble Tesniye 31/9da Sand ta-
d belirtilen Levililer, kohenlerdir. Tesniye 31/25de ise Levililerdir. Yine Tesniye
18/6-7 pasajlar merkez Tapnana gelen, dier Levili kardeleri ile birlikte kohen
ilevini if eden, Leviliden bahseder.
Ancak yine de Tesniye kitabnda Levililerle kohenler arasnda belli bir ayr-
mn yapld grlmektedir. Geen asrn ortalarnda Levi asll kohenlerin merkez
Tapnan hizmetileri olduklar ileri srlmtr.
843
Bu doru olmakla beraber
Tesniye 21/5 ile elimektedir. nk burada faili mehul cinayetlerin gnahnn
kefareti, Tanrnn sraillileri cezalandrmamas iin, takdimenin, olayn olduu yere
en yakn Levililer tarafndan yapld anlatlr. Bunun tam aksine Tesniye 18/7de

838 Bkz. I. Krallar, 23-26.
839

Bkz. Tesniye, 10/8.
840

Bkz. Tesniye, 17/9, 18; 18/1; 21/5; 24/8; 31/9.
841

Kitab- Mukaddesin Trke evirisinde bu pasaj, Levililerin, btn levi sbtnn eklinde
evrilmitir.
842

Roland de Vaux, a.g.e., 362.
843 Bkz. G. E., Wright, The Levites in Deuteronomy, VT, IV, 1954, 325-30.
136
Levi asll kohenler deil, Levilileri okuruz. Tesniyenin terminolojisi zor deildir.
844

Kitabn tamam Levililerin hepsinin kohenlik fonksiyonu icr ettiklerini im eder.
Halbuki pratikte Levililerin ounluunun Kudsteki merkez Mabette hizmet et-
mesi imknszdr. Mezbahta i bulamadndan gelirinden pay alamayan
Levililerden bahsedilir.
845
Levili kabilesi herhangi bir topraa veya gelire sahip de-
ildir. Bu yzden Tesniyenin yazar sraillilerin Levililere yapaca batan bahse-
der. Burada pay ve miraslar olmad iin Levililer, yabanc, garip, babasz ve dul
gibi gelir kayna olmayanlarla birlikte zikredilir.
846
Ancak her Levili Eski Ahitte
belirlenmi kendi payn alr ve merkez Tapnaa geldiinde Mabedte grevli dier
kohenlere benzer haklara sahip olabilirdi.
847

Tesniye18/6-7 pasajndaki emirler, kral Yoiyann hukuki dzenlemelerine
dahil edilmemitir. Aslnda bu yasaklar bundan nceye dayanr. Reform dneminde
kesinlikle uygulanamazlar.
848
II. Krallar 23/9 pasajndaki, yksek yerlerin
kohenleri ibaresi Levililere iaret eder.
849
Kuds kohenleri Tesniye 18/6-7nin kural-
larn uygulamak yerine Tesniye 12/11-12deki kurallar tkip ettiler.
Tesniyede anlatlan Levililerin konumu Yoiyann reformunun bir sonucu
deildir.
850
Bu sebeple bu kanun ibadeti merkeziletirmeye ynelik olmaldr. Ancak
burada da bir problemle karlalr; o da Tesniyedeki kanun incelendiinde, sadece

844 Von Rad, Tesniye kitabnn, Levililere ait bir vaaz olduu grndedir. Tesniye dokmannn,
Kuds ruhban snf tarafndan kaleme alndna inanlmasna ramen, A. Welch, A. Alt, G.
von Rad tarafndan, Tesniyeyi Kuzey krall kltr muhitine balama temylndedir. 722
Samiriyenin dmesinden nce, Asur istilalar sebebiyle Kuzeydeki srail krallndan gelen
Levililerin reformcu temyllerini ifade etmektedir. Kitabn ilk nshasnn, putperest tapnma-
lar yeniden canlandran Menasse dneminde (II. Krallar, 21) Hizkiyann baarszlkla sonu-
lanan, ibadeti Kudste merkezletirme faaliyetinden sonra (VII. Asrn ilk yarsnda) yaplm
olmas gerekir. Yoiya tarafndan neredilen belge, Tesniyenin kendisidir fakat eski ve ksa
ekli olmaldr. Bkz. Harman, a.g.e., 88-89.
845 Bkz. Tesniye, 18/1-4.
846

Bkz. Tesniye, 12/12;18, 19; 14/27, 29; 16/11, 14; 26/11-13.
847

Tesniye, 18/6-7.
848

Ve kral btn kavme emredip dedi: Allahnz Rabbe bu ahit kitabnda yazlm olduuna gre
fsh bayramn yapn. Gerek srail zerine hkmetmi olan Hakimlerin gnlerden beri, ve s-
rail krallarnn ve Yahuda krallarnn btn gnlerinde, bu fsh bayram gibi fsh yaplmad:
ancak bu fsh Rabbe kral Yoiyann on sekizinci ylnda Yerualimde yapld (II. Krallar,
23/21-23).
849

Fakat yksek yerlerin kohenleri Yerualimde Rabbin mezbahna kamadlar, ancak kardele-
ri arasnda mayasz ekmek yerlerdi. (II. Krallar, 23/9).
850 Bkz. G.E., Wright, The Levites in Deuteronomy, VT, IV, 1954, 325-30.
137
tek bir mabede izin verildii grlr.
851
Mabetlerdeki grevliler olan Levililer ile ka-
bilenin iinde dalm olan sradan Levililer arasndaki konum asndan eitsizlik
ya kuzey krallndaki reformun sonucu ya da Hezekielin reformunun bir yansma-
sdr. Yine de ruhban meselesi bu balamda karmakln hl korur. nc bir
zm yolu da mmkndr: badeti tek bir mekana snrlandracak olan herhangi bir
reformdan nce hem srailde hem de Yahuda devletinde Kuds ve Beytel
mabedlerinde dindarlar cezb edecek bir akm vardr. Mahalli tapnaklar varlklarn
srdrdlerse de, rekbetten dolay kohenlerinin gelirleri azald. yelerinin ou
kendi konumlarn kaybettiler. Kohen olarak hizmet etmelerine ramen, Tesniyenin
tanmna gre, Yahudilie sonradan giren biri (gerim) pozisyonuna dtler. Byk
mabedlerin kohenleri ile eyaletlerdeki kohenler arasndaki byle bir ayrm (merkezi
Mabed reformu esnasnda) hukuken olmasa da, fiilen mmkn olduu sylenebilir.
852

6c. Kohenler ve Levililer
Tesniyede kohenlerle Levililer arasndaki farka zmnen dikkat ekilir. Ama bu
fark Hezekiel kitabnda daha aktr. Konuyla ilgili metin Hezekiel 44/6-31de yer
almaktadr. srail snnetsiz yabanclar Makdise sokmakla gnah ilemitir.
Hezekielin uygulamalar, Tapnakta grevlendirilen klelere ait bir reformdur. Bu
klelerin torunlar Sleyman tarafndan ie alnmtr.
853
Ezra 8/20 cmlesindeki
nethnmlerin () kk Dvda kadar gitmektedir.
854
Peygamberler,
nethnmlerin putperestlie girmede sraile nclk eden Levililerin yerini alacak-
larn sylediler. Ama bir cez olarak Levililer kat bir ekilde ruhban fonksiyonlarn
if etmekten men edilecekler ve Levililerin putperest olanlar mabedin kapsnda
koruyucu, hizmeti, Makdiste hizmeti olarak aa grevlere getirileceklerdir.
855

Putlarn peinde gidip sapmayan ve Makdisin bekiliini tutan Levililer ise, kohenler
gibi kurbanlar keserek insanlarn hizmetlerinde olacaklar ve kendilerine daha byk

851 Bkz. Roland de Vaux, a.g.e., 338-339.
852

Roland de Vaux, a.g.e., 364.
853

Ezra, 2/55-58.
854

Levililerin hizmeti iin Dvdla reislerinin vermi olduklar Netinimden iki yz yirmi neti-
nim getirdiler. Onlarn hepsi adlar ile anlmt. (Ezra, 8/20).
855

Hezekiel, 44/6-14.
138
grevler verilecektir.
856
Aka Hezekielde, putlara tapan kohenlere iret edilmez.
II. Mabedte onlara bir yer asla verilmese de aksine o ibadetin daima temiz olmad
kk tapnaklardaki Levilileri iaret etmektedir. Onlar Tesniyede bahsedilen blge-
lerdeki Levililerdir. Onlar II. Krallar 23/9da yksek yerlerin kohenleri diye isim-
lendirilir. Bunlarn ibadetleri Yoiyann reformunda ortadan kaldrlmtr. Hezekiel
kitabnda, Yoiyann reformunun ve Onun tahrik ettii olaylarn uzak bir yansmas
olarak alglanabilir. Hezekielin protestosunun deheti, bu mcdelelerin ok eski
dnemlerde olmadn gstermektedir. Hezekiel bu Levililere zel bir kanun verme
taraftar deildir. Belki de bunlar ruhban snf arasnda daha dk bir derecede ka-
bul edilecektir.
857

Hezekiel, Saduklerle Levili kohenleri birbirine tezatm gibi gstermektedir.
Bu terim bile bize Tesniyeyi hatrlatmaktadr. Kohenlik fonksiyonlar bu snfa has-
redilmitir. Yalnzca bunlar Tanrya (Yahve) yaklaabilir. Ya, kan sunabilir ve
Mabede girebilir. Kutsal eyayla olan bu yakn temas onlar iin baz zel temizlik
kurallarn gzetmeleri konusunda balayc olmutur.
858
Hezekiel 44/15 pasajnda
bunlar Sadok (Tsadok)un oullar olarak isimlendirilir.
859
Ksaca bu snf, Kuds
tapnana ait ruhbanl temsil eder.
Ruhban mertebeleri arasndaki farklardan bahseden metinler de vardr.
Hezekiel 40/45-46 pasajnda, ev bekiliini tutan kohenlerle mezbah bekiliini ya-
pan kohenlerin ayrm vardr.
860
Bu iki grupta Levi oullarndan Sadok koluna bal
kimselerdir. Baz evler tapnaa hizmet eden kohenlere baz evler ise Beytl
Makdise hizmet eden Levililere ayrlmtr.
861
Kohenler iin Makdisin avlusunda,
gnah ve su kurban ile ekmek takdimesini piirecekleri mutfaklar vardr.
862
Tapna-
n etrafndaki araziler dallete dmedikleri iin Sadokun oullarndan olan
kohenlere bahedilmitir. Dallete den Levililere bahedilmi farkl bir blge de

856

Hezekiel, 44/15.
857 Roland de Vaux, a.g.e., 364.
858

Hezekiel, 44/15-31.
859

Hezekiel, 44/15; 40/46; 43/19; 48/11.
860

Hezekiel, 40/45-46.
861

Hezekiel, 45/4-5.
862

Hezekiel, 46/20-24.
139
vardr.
863
Hezekiel 44/6-31de (bilhassa 11. cmle) tapnaa hizmet eden Levililerden
bahsedilir. 15. cmle ise sradan bir mabede hizmet eden kohenlere iaret eder. lgin
olan durum, Hezekiel 40/45-46da her iki kategorinin de ruhban olarak arlmalar-
dr. Vauxa gre, bu pasaj muhtemelen Tesniyeden hemen sonra yazlm olmal-
dr.
864

Hezekiel kktenci bir yeniliki deildir; aksine Yoiyann reformlarn dzen-
lemeye alan biridir. Saylar 3/6-9a gre Levililer, Harun ve oullarnn hizmetine
verilmilerdi. Saylar 8/19da onlardan adr hizmetisi eklinde bahsedilmektedir.
Baka bir metin olan Saylar 18/1-7e gre ise, Haruna ve adra hizmet etmek zo-
rundaydlar. Bu sebeple bunlar mezbah ve mabed hizmeti gibi fonksiyonlar icr et-
milerdi. Saylara ait bu pasajlarla Hezekiel kitab arasnda ak bir paralellik olma-
sna ramen baz farkllk da bulunmaktadr. Saylar kitab ruhbanl Haruna tevd
ederken; Hezekiel, ruhbanlar Sadokoullar diye arr. Bu isim farkllna daha
sonra deineceiz. Haruna nisbet edilen ruhbanlk ilk dnem ruhbanl if ederken,
Sadoka nisbet edilen ruhbanlk ise Monari dnemi ruhbanln ifde etmektedir.
Saylar metninin, Hezekielden sonra kaleme alnm olduu ikardr. Kitapta doru
ve sakin bir slup takip edilmi ve dahas polemikten de kanlmtr. Levililer sr-
gnden dn sonrasna kadar bahsedilmi kullar (netinm ) diye tanmlanma-
mtr.
865
Kohenlerin Haruna nisbet edilen eceresi Ezra ve Nehemya kitaplar ol-
mak zere ikincil neme sahip pasajlarda sadece vurgulanr.
866
te yandan Say-
lardakine benzer hukk dzenlemelerin, Hezekieldeki ideal tanmlamadan esinlen-
diini kabul etmek zordur. Hem Saylar hem de Hezekiel kitab ayn kaynaktan bes-
lenen iki paralel eilimi temsil etmektedir. Bu da, Yoiyann reformu dolaysyla,
Kudste oluan konumdan kaynaklanmaktadr. Vauxa gre Saylar kitabndaki ka-
nunlarn monarinin sonuna doru Mabedteki kohenler tarafndan yaymlanan kural-
larn bir sonucu olmas imknsz deildir.
867


863

Hezekiel, 48/11-14.
864

Roland de Vaux, a.g.e., 365; Bkz. Harman, a.g.e., 119-120.
865

Kr. Ezra, 2 ; 8/20.
866

Bkz. Ezra, 7/1-5; Nehemya, 10/39; 12/47.
867 Roland de Vaux, a.g.e., 366; Bkz. Harman, a.g.e., 82-83, 120.
140
zm nasl olursa olsun Levililer kohenlerden daha aa bir statde kabul
edilmitir. Bu durum ayn zamanda onlarn srgnden geri dnmedeki isteksizlikle-
rini de aklamaktadr. Ezra 2/40 ve Nehemya 7/43te verilen listeye gre geri dnen
4289 kohene kar, yalnzca 74 Levili vardr ve Ezra, sadece kendi kafilesinde 38
Leviliyi saymtr.
868

Levililer 3/1de Ms ve Harunun zrriyetlerinin Levili saylaca bildirildii
halde, sadece, Harunun zrriyeti saylmtr. Levi sbt, Levililer 3/6da kohen H-
runun hizmetine verilmektedir. Dier taraftan, Saylar 26/59 ve k 6/20nin aksi-
ne, burada Hz. Ms ve Harun, Levililer arasnda zikredilmemitir. Ruhban metnine
gre kohenlerin seimi, Levililerin seiminden nce gelmektedir.
869
Kohenlerle
Levililerin birbirinden ayrlmas ve Levililerin, kohenlere gre ikinci derecede gste-
rilmesi, kral Yoiyann M.. 622deki reformunun sonucu olmal-dr.
870

7. Levili ehirleri
Tesniye, lkenin her yerine dalm Levililerden bahseder. Bunlar ger olarak
yaayan ve topraa bal olanlardan ba kabul ederlerdi. Hezekiel, onlar Kudse
yakn bir blgede bir araya getirmeyi dnd. Yeu kitab bunlara ait 48 ehir ve
kasaba olduu belirtilmitir. Bu ehirler eit olarak 12 kabile arasnda blnmtr.
871

Kohen olan Harun oullarna, Hebron, Libna, Yattir, Etemoa, Holon, Debir,
Ain ve Beyt-eme olmak zere dokuz ehir verildi. Bnyamin sptna ise Gibeon,
Geba, Anatot ve Almon ve otlaklar olmak zere drt ehir verildi. Harun oullarn,
(kohenler) btn ehirleri ve otlaklar ile beraber 13 ehir verilmiti.
Kohat oullar airetleri, Kohat oullarndan kalan Levililere gelince, onlarn
kuralarna den ehirler Efraim sptndand. Onlara adam ldren iin snacak
ehir olan Efraim dalndaki ekem, Gezer, Kibtsaim ve Beyt-horon ve otlaklar
olmak zere drt ehir verildi. Dan sptna Elteke, Gibbeton, Gat-rimmon ve otlaklar

868

Ezra, 8/18-19.
869 . F. Harman, a.g.e., 78.
870 II. Krallar, 23/8-9.
871 Bkz. W. F. Albright, The List of Levitic Cities, in Louis Ginzberg Jubilee Volume (English
Section), New York: American Academy for Jewish Research 1945, 49-73.
141
olmak zere ehir verildi. Manasse yarm sptndan, Taanak ve Gat-rimmon otla
olmak zre iki ehir verildi. Geri kalan Kohat oullar airetlerine ise 10 ehir veril-
mitir.
Levililer airetlerinden Geron oullarna Manasenin yarm sptndan Baan-
daki Golan ve Be-etera ile otla olmak zre iki ehir verildi. ssakar sptndan
Kion, Daberat, Yarmut ve En-gannim olmak zre drt ehir verildi. Aer sptndan
Mial, Abdon, Helkat ve Rehob olmak zre drt ehir verildi. Ve Naftali sbtn
Galiledeki Kede, Hammot-dor ve Kartan olmak zre ehir verildi. Airetlerine
gre Geronlerin btn ehirleri otlaklar ile 13 ehirdi.
Merari oullar airetlerine, geri kalan Levililere, Zebulun sptndan Yokneam,
Karta, Dimna, Nahalal ile otla olmak zre drt ehir verildi. Ve Ruben sptna
Betser, Yahats, Kedemot ve Mefeatla otla olmak zre drt ehir verildi. Ve Gad
sptna Gileadtaki Ramot, Mahanaim, Hebon ve Yazerle otla olmak zre hepsi
drt ehirdi. Bunlarn hepsi, airetlerine gre Merari oullarnn, Levililer airetlerin-
den geri kalanlarn ehirleridir; ve onlarn kurasna den 12 ehirdi.
srail oullarnn mlk arasnda Levililerin btn ehirleri otlaklar ile beraber
48 ehirdi. Bu ehirlerin her birinin etrafnda otlaklar da vard.
I. Tarihler 6/39-66da baz deiikliklerle Yeunun listesi tekrarlanr. Yeu
21/2de bizzat Tanr Msya Levililere ehirler bahetmesini emreder. Saylar 35/1-
8de bu aka belirtilir. Son olarak Yubile kanunu bu ehirlerle ilgili zel bir cmle
ihtiv eder.
872
Asl metin Yeu 21. bb olup, dierleri, buna dayanr.
Bu metinlerde ortaya kan problemler hi de basit deildir. Zira ilk bakta
Levili ehirler kanununun son gnlere ait bir topya gibi olduu grlmektedir
873
. 48
ehirden bir ou (her bir kabileye teorik olarak 4 ehir olmak zere) nemli merkez-
lerdir. Onlarn zellikle Levililere brakldn dnmek imknszdr. Yine

872

Eer Levililerden bir kimse ev iin fidye vermezse, o zaman mlk olan ehirdeki satlm
evi, srail oullar arasnda onlarn mlkdr. Fakat ehirleri civarndaki tarlalar satlamaz;
nk onlarn ebed mlkdr. (Levililer, 25/33-34).
873 Bkz. Menahem Haran, The Levitical Cities: Utopia and Historical Reality, Tarbitz, XXVII,
1957-8, 421-39.
142
Levililerin bu ehirlerin etrafndaki lkeye de mlik olacaklarn eklemeliyiz.
874
Bu
liste de ayrca iltic edenler iinde alt ehir ayrlmtr.
875
Bu ehirler temelde ok
eski bir yerleim birimidir.
876
Ama Vauxa gre iltic ehirleri ile Levili ehirleri ara-
sndaki balant metinlere sonraki dnemlerde sokuturulmutur.
877
ltic ehirlerin-
den bamsz olarak bahseden metinler, onlar Levili ehirleri arasnda saymazlar.
Son olarak liste kohenlerle, Levililer arasnda ak bir ayrmn olduunu ortaya
koymaktadr. Buna gre Levililer snfa ayrlrlar. Kohenler ise Harunoullar
olarak bilinirler. Onlarn hibirisinden srgn ncesi metinlerde bahsedilmemektedir.
Gnmzdeki hliyle Yeu 21, tpk toplu iltic ehirlerinden bahseden Yeu
20 gibi sonraki dnem teliftnn rn olup bir kohen ekol veya sonraki Tesniyeci
editre bal olup olmamas ok da nemli deildir.
878
Levililerin ehirlerinin listesi
srgn ncesi gelenee dayanm olabilir. Burada iki hipotez ne srlr. Birincisi
nemli bir olguya iret eder. Listedeki ehirler mevcuttur. Dvdun hkmdarl-
nn sonuna doru ve Sleyman zamannda srailliler tarafndan idre edilmilerdir.
Bu yzden orijinal liste ve Levili ehirlerinin kurumlar bu dnemden itibren olma-
ldr. Yani Sleyman hkmdarlnn ilk blmnden itibren olmaldr. kinci hipo-
tez, bu gre itirz eder. Eer bu ehirleri bir harita zerinde iret edersek,
Levililer tarafndan igl edilmemi sadece iki blge kalr. Bunlar Kudsn gneyi-
ne kadar Yahuda krallnn merkezi ile srail krallnn merkezidir. Bu olgunun
izh ancak Yoiyann reformuna mracaatla zlebilir. Kral Yahudadaki tm
kohenleri Kudse getirmi
879
ve Samiriye lkesinin ehirlerindeki yksek mevkideki
rhiplerin tamamn idam etmiti.
880
Liste bu yzden, ya Yoiyann zamanna veya
ondan sonraki bir dneme aittir. Ama srgnden dnten nce yazlmtr.
881
Bu
hipotez ok da ikn edici deildir. II. Krallar 23/19-20nin tarihsellii phe gtr-

874

Saylar, 35/5.
875

Saylar, 35/6; Yeu, 21/13, 21, 27 vd..
876 Bkz. Roland de Vaux, a.g.e., 160-163.
877 Roland de Vaux, a.g.e., 368.
878 Bkz. B., Mazar, The Cities of the Priests and Levites, in Congress Volume, Oxford 1959
(Supplement VII to VT), Leiden, 1960, 193-205. Kr. Roland de Vaux, 366; Harman, 102-103.
879

II. Krallar, 23/8.
880

II. Krallar, 23/19-20.
881 .F. Harman, a.g.e., 102-103.
143
mez ve II. Krallar 23/8 kohenlerin Gebadan Beer-evaya kadar dalm olduu
Yahuda ehirlerinden bahseder. Buralarda merkez hricinde bir dzine Levili ehri
bulunurdu. Birinci hipotez gerek durumu izh etmese de ikincisinin izh edebilir bir
yn vardr.
882

Vauxa gre, bu liste uydurma olup da listenin sistematizasyonu (yerleme pl-
n) da topyadr
883
. Ama listenin eski bir metne isnad etmi veya geici de olsa ger-
ek bir durumu yanstmaya alm olmaldr. nk Ahd-i Atikin baz yerlerinde
kohen ailelere ait memleketlerden bahsedilir. te taraftan Levililerin hizmet ettii
mabedlerin listesini sunmaz. Daha ziyde byk mabedlerin ilemedii Levili ehir-
lerini sunmaya eilimlidir. Bizim buradaki grmz ise udur: Liste orijinalde ta-
pnan insndan ve Beyt-Elde kurumsal kltn tekiltlanmasndan sonra Levili
nfusun dalmn gstermektedir. Mabedin kuruluu Kudsn etrafndaki varo-
larda niin dier Levililerin olmama sebebini izh ederken, Beyteldeki klt ins da
srailin merkezinde hibir Levili ehrinin olmama sebebini izah etmektedir.
884

8. Ruhban Olmayan Levili Kabile
Levioullar teriminin bazen tamamen bir unvan olarak kohen ile eanlaml
kullanld grlr. Hatta Levioullarnn u ana kadar bir sekler kabile tekil et-
mi olduklar inkr bile edilebilir. Bunun ardnda bir takm etimolojik teoriler bu-
lunmaktadr.
885
Kitab- Mukaddes iinde baz metinler Levioullarnn tarihsel hat-
rasn mmkn klabilecek imalarlarla doludur.
Ahd-i Atike gre kohen kabilesi Yakubun oniki olundan biri olan Leviden
tremitir. Ms bu Leviyi takdis etmi
886
; ruhbanlk fonksiyonlarn onun torunla-
rna devretmiti. Ancak iki metin farkl bak asyla bir adam sunar. Yakubun tak-
disinde Levi ve imeon estirdikleri iddetten dolay beraber cezalandrlmtr;
887
yani

882 Bkz. A. Alt, Bermerkugen zu enigien judaischen Ortslishten des Alten Testaments, in
Beitrage zur biblischen Landes-und Altertumskunde, LXVII, 1951, 193-210.
883 Roland de Vaux, a.g.e., 367.
884 Bkz. B., Mazar, The Cities of the Priests and Levites, in Congress Volume, Oxford 1959
(Supplement VII to VT), Leiden, 1960, 193-205.
885 Bkz. G. E., Wright, The Levites in Deuteronomy, in VT, IV, 1954, 325-30.
886

Tesniye, 33/8-11.
887

Tekvin, 49/5-7.
144
onlar insanlar ldrp, inekleri boazlayp, zulm ve gaddarlk yaptklarndan sra-
ilin her tarafna datlmlard. Bu metin Tekvin 34 ile bantldr. Burada imeon
ve Levi, kz kardeleri Dinann erefini geri almak iin ekem halkna hilekr bir
saldr yaptlar. Erkekleri ldrp beraberlerinde srleri gtrdler; bu sutan dolay
Yakub tarafndan cezalandrldlar. Dier metinler imeonun, ruhban olmayan bir
grup olduu, kendi otonomisini ok gemeden kaybettii ve yelerinin de Yahuda
lkesine datldklarn gstermektedir. Buradan ruhban olmad halde Levili diye
isimlendirilen bir kabilenin de var olduu sonucu ortaya kar.
Yine de baz aratrmaclar bu neticeyi reddederler.
888
Onlar Tekvin 34deki hi-
kyenin sdece bir efsne; Tekvin 49daki kehnetin Levili kabilesinin iinde bulun-
duu olaanst durumu aklayan yapay bir izh olduu kanaatinde-dirler. Onlara
gre Levi kabilesi, kohenlere hep sahipti ve siyasete asla bulamam-lard. Dier
kabilelerin arasnda dalm olarak yaamlard. Bu iddiaya kar Levinin, oniki
kabile sistemine dir eski tasarmn bir parasn oluturduunu biliyoruz. Bu metin,
topraa bal bir blnmenin olduu bir dnemde yazlmt. Yakubun takdisi bu-
gnk hliyle Dvdun krallna kadar gitmektedir. Bunlar arasndaki baz keh-
netler, daha da eski olabilir. Tekvin 34 hikyenin imeon ve Levinin ruhbanlna
iaret ettiine dair bir ima yoktur. Bu metin bir vakay, Tekvin 49/5-7 pasajlar ise
neticeyi nakletmektedir. Bu hikaye srailin tarih ncesi serveni olarak alglanabilir.
imeon ve Levinin kabilesi kafileleriyle ilerlerken ekemin yaknndaki yerli halk-
la yaknlam olabilir; belki de Menase ve Efraimden nce blgenin biraz daha
gneyine yelemi olabilirler. Ancak bu sadece bir hipotezdir. Bu eski gelenei M-
s dnemine gtrd iin tamamen de reddedilmez.
889
Sonuta, Levililer arasnda
ruhban olmayan bir kabile vard. Onun atasnn ismi hem ivi yazs hem de Msr
yaztlarnda bulunuyordu. Ancak bu problemin zlm olduuda sylenemez.
Levililerin din adam grubuna dahil olmayan bu kabilesinin ruhban kabileyle ba-
lantsnn tamamen arz olduu ileri srlebilir. nk ruhban Levililer, gerek

888

Bkz. Grimme, a.g.e., 169-99; Waterman, a.g.e., 375-80; Meek, a.g.e., 113-20, Rowley, a.g.e.,
73-8.
889 Bkz. L. Waterman, Some Determinig Factors in the Nortvard Progress of Levi, JAOS 57
(1937) 375-80.
145
Levililerdir. Levili kelimesi onlarn fonksiyonunu izh eder ve bu fonksiyon verset
yoluyla geer. Yakubun olunun ismi ile din adamlarna verilen ismin benzerlii,
her ikisi arasnda bir balant olduu sonucuna gtrr. Neticede ruhban kabile orta-
ya km, sekler kabile ortadan kalkm olabilir. Bu bizi Levinin kkeni nedir so-
rusuna gtrecektir.
9- Levililerin Kkeni
brncede, levy (), Levi ve Levili kelimelerinin her ikisi iin de kullan-
lr. Levi kabilesine iret eden metinler de levy kelimesini kullanr. Bu metinler
ok sayda problem ihtiv ettii iin, incelenmeli ve tatmin edici zmler bulunma-
ldr.
Ama harfi tarifle (artibal) bu mterek bir isim haline, ha-Leviye ()
dntrlebilir
890
. Levililerden bahseden bir ok metin, bu kelimeyi oul olarak
Leviyim eklinde ifade eder. Bu kelimenin, bir grev icr eden adam anlamna
geldii dnlebilir.
El Ula blgesinde yaplan kazlarda Dominiken rahipleri Jaussen vei Savignac,
1907-1910 tarihleri arasnda bir dizi yazt bulmu; bu yaztlarda lv ve onun diil
(mennes) hli olan lvtye rastlamt.
891
Bu iki kelimenin ilk bakta rhip ve rhibe
anlamlarn tad iddia edilebilir. Ancak H. Grimme bunlarn gerek anlamlarn
bir borca kendini adam veya bir at iin yakaran kimse demek olduu sonu-
cuna varmtr.
892
Albrighta gre ise Lv kelimesi veya Kitab- Mukaddesin Levi
kelimesini kullanmas temelde bir Tanr veya tapnaa kendini adam kimseyi ifde
eder.
893

te yandan kefedilen Mineon yaztlarna gre Kuzey Arabistanda bulunan
eski Dedan lkesinin El-Ela lehesinde, lv veya diil hlinde lvt eklinde iki keli-

890

k, 6/19; Saylar, 3/20; Tesniye, 10/8.
891

D. H. Mler, Epigraphische Denkmaler aus Arabien, Denkschriften der phi-los.-hist. Cl. der
kaiserlichen Akademie der Vissenschaften, XXXVII; Vienna 1889, 42, 45.
892

H. Grimme, Der sdarabische Levitismus und sein Verhaltnis zum Leitismus in Israel , Le
Muson 37 (1924) 169-99.
893

W. F. Albright, Archeology and the Religion of Israel, 4. bask; Baltimore 1956, 109.
146
meye rastlanmaktadr. brncedeki levy kelimesine benzediinden, bu kelime rhip
veya Levili diye evrilmektedir. Baz yazarlarn iddiasna gre srailliler Levililer
kurumunu ilk dnem Araplarndan almlardr.
894
Bu iddiaya gre onlarla Araplarla
Sinada temasa gemilerdir. Sonu olarak Levililerin sekler Levi kabilesiyle ba-
lantl olduklar yapaydr.
Arabistandaki yaztlara yakndan bakldnda lv ve lvt kelimeleri rhip veya
rhibe anlamlarna gelmese de ilha sunulan bir nesne anlamna gelebilir. Bu obje,
bir kii, bir kadn veya erkek de olabilir. brncedeki levyden anlam bakmndan
olduka farkldr ve iki kelime arasnda ba kurmak imkanszdr. Aslnda
Mineanllarn Gney Arabistanda yaayan bir halk olmalar ve Kuzey Arabistanda
bulunmamalarndan dolay (M.. IV. yzyla kadar), levy kelimesini Dedanda ya-
ayan bir halktan dn alm olmalar mmkndr. lk dnem srailden bahseden
Arap yazarlara gre, Dedan sahasnn o dnemde Yahudiler tarafndan igal edildii-
ni unutmamamz gerekir. Yahudiler de o blgede uzun zamandr bulunmaktaydlar.
brnce Levy kelimesi, ncelikli olarak fonksiyonel bir isimdir. Kitab- Mukaddes
sadece bir kez, Nehemya 10/1de yapsal bir konumda mterek bir isim olarak kul-
lanlr. Halbuki kohen daha sk olarak bu anlama gelir
895
. Formu ve kullanm asn-
dan her eyden nce bir nomen gentilitium ismidir ve Levili torunu demektir. Ahd-i
Atik gelenei asndan ata Levi ile srekli ban ifde eder.
896

Tekvin 34deki ok eski bir blmden sonra imeon kabilesinden bahseden pa-
saj gneyde Yahuda ile balantl buluruz. Muhtemelen Levi kabilesinin sa kalan-
lar onlara elik etmitir. Ancak imeonler etrafndaki halkla i ie olurlarken,
Levinin torunlar kltle ilgili fonksiyonlarnda uzmanlamlardr.
897

Etnoloji ve Tarih bilimleri ibadetle birlemi meslekleri dlayan zel meslek
veya ticerette uzmanlam etnik aznlklardan bahsetmektedir. Eski hikyelerde

894

L.Koff, Arabische Etymologien und Parallenen zum Bibelvrtterbuch VT, VIII, 1958, 181-2.
895 Yahvenin kohenleri, yksek yerin kohenleri vs. (Benim kohenlerim, senin kohenlerin, onun
kohenleri).
896

Aelred Cody, a.g.e., 70.
897 Bkz. H. H. Rowley, Early Levite History and the Qestion of the Exodusin JNES, III, 1944, 73-
8.
147
Levililer, Yahuda ve gney arasndaki ilikiler gayet aktr.
898
Atalar dneminden
bahseden gelenee gre Levi, imeon ve Yahuda gibi Lean bir oluydu. ldeki
hayat hakkndaki gelenee gre, Levililer bu dnem boyunca klt iin ayr tutulmu-
lard ve Ms ile ok yakn iliki iindeydiler. Zaten Ms da onlardan biriydi.
Levililer Ms ile birlikte Msrda bulunmulard; bu sebeple Levililer arasnda M-
sr kkenli isimlerin bulunmas artc gelmemelidir.
899
Saylar 26/58 Levililerin
klanlar halindeki dalmn gsterir ve Geronler, Kohatler ve Merarler aireti
ismiyle aileyi temsil ederler. Saylar 26. bb ise Libnler, Hebronler, Mahller,
Mler, ve Korahler aireti olmak zre be klan listeler. Ahd-i Atikin Greke ver-
siyonu Mahl klanna (boyuna) temas etmez. Drt isimden Mler genellikle M-
sdan tretilen bir isim olarak yorumlanr. Korahler I. Tarihler 2/43de geen
Koraha balanr.
900
Libnler ve Hebronler aka Libnah ve Hebronda ikmet eden
klanlardr. Bu liste ok eski olup monari ncesi dneme aittir.
901
Listede Levililerin
nerede yaad ve Yahudadaki yerleim yerleri anlatlmaktadr. Hakimler dnemin-
den itibren onlar daha fazla topraa yaylmaya baladlar. Szgelii; Gibea suunu
anlatan hikyedeki Levi tepelik Efrahim lkesinde yayordu; ancak Yahuda lkesiy-
le de hl temas srmekteydi. nk oradan bir criye almt.
902
Mika ile ba olan
Levi, Yahuda klanyla balantl idi.
903
Danl adamlar tarafndan tannan Levi
904
ve
Mika ile Efrahim lkesinde iliki kurmutu. Sonra Danl adamlar takip etti.
905
Bu
Levi M klanna mensuptu. Son metin de bunu gstermektedir. Bu sadece kabile-
nin Yahudadan baka yerlere yaylm eklini sembolize eden yegane rnektir.
Levili ehirlerin listesini anlatan vesika ile Yeu 21. bab ilk kaleme alndnda
Levililer tm srail topraklarna dalm vaziyetteydi.

898 Bkz. S. Yeivin, The Administration in Ancient srael, in A. Malamat (ed.), The Kingdoms of
srael and Judah, Jerusalem 1961, 47-65; ayn mellif, The exodus, in Tarbitz, XXX, 1960-1,
1-7.
899 Bkz. Th. J. Meek, Moses and the Levites, in AJSL, LVI, 1939, 113-20.
900

Hebronun oullar: Korah, Tappuah, Rekem ve ema Burada Korah, Hebron ve Tappuah
arasnda listelenir.
901

Roland de Vaux, a.g.e., 370.
902

Hakimler, 19/1.
903

Hakimler, 17/7.
904

Hakimler, 18/3e gre onlarn arasnda yaamt.
905

Hakimler, 18/30.
148
Bu oraf dalm kabilenin ekirdek dalmna da uygun dmektedir. Levi
dier kabileler gibi kendi fertlerini ve gruplarn listeler halinde tasnif eder. Kohen
olarak ilev gren aileler Levi kabilesinin iine dalmlardr.
Levililere dair erken tarihe ait bu incelemenin hl bir hipotez olduu kabul
edilmelidir. Ancak baz eski metinleri gz nnde bulundurduunda gvenilir kabul
edilebilir. Bu hipotez bir yandan sekler Levi kabilesinin (ki kesinlikle bir zamanlar
vard) ruhban Levililer kabilesine nasl dntn izah ederken; dier yandan ise
Levililerin ruhban kabilesinin srailin nasl byk kurumlarndan olageldiini de
aklar. Ancak burada bu kurumun srail dnda bir orjinini aratrma ihtiyac kesin-
likle yoktur.
906

10. Levililerin Vazifeleri
I. Tarihler 23/3-57e gre, Dvdun saymna gre Levililer, 24000 kii idi ve
bunlar mabed ilerine bakyordu. Bunlarn 4.000i ise katip ve hakim olarak grev
almt. Yine bunlarn 4.000i kap koruyucusu iken, 4.000i ise bir musiki aletleri
eliinde Tanrya vgler yadryordu. Burada dikkat eken durum, ahslar deil,
ahslar arasndaki oran olmaldr. Levililerin byk ounluu mabed ileriyle ilgi-
lenirken, nispeten ok az bir ksm mzisyendi. Bu bize Levilinin birinci snf ilhici
olmadn gsteren nemli bir kstas olabilir. Baka gelenee ait olmasna ramen I.
Tarihler 23/25-32 pasajlar da bu gr desteklemektedir.
907
Zira Levililerin hizmete
balama ya bu metinde 30 deil 20 olarak kabul edilmektedir.
908

Levililer Monari dneminde artk Ahid Sandn tamak zorunda deiller-
di.
909
nk Yahve artk Kudse yerleecektir ve bunlarn yapt btn faaliyetler-
de Mabed iinde gerekleecektir.
910
Saylar 3/5-13 pasajlarnda onlarn toraya dayal
vazifeleri zikredilmektedir.
911


906

Aeelred Cody, a.g.e., 33.
907 Bkz. Harman, a.g.e., 170-171.
908

Bkz. I. Tarihler, 23/3.
909 Levililerin bekliyecei sandk, sofra, amdan, mezbahlar, makdiste kullanlan takmlar, perde
ve makdise ait her eydir. (Saylar, 3/31)
910 Dvd dedi: srailin Tanrs kavmna rahat vermitir ve ebediyen Yerualimde mesken
tutmutur. Levililer, meskeni ve onun hizmeti iin btn kaplar artk tamyacaklar. nk
Dvdun son szleri zerine yirmi yanda veondan yukar olan Levi oullar sayldlar. n-
149
Levililer bu yzden, Harun oullarnn
912
veya bir mminin hizmetinde
913
istih-
dam edildiler. Yine onlar Tapnan idaresinden sorumluydular.
914
Bunlarn ayrca;
kutsal eyay temizlemek, ekmeini hazrlamak ve sebze takdimini hazrlamak gibi
915

ibadet ile balantl vazifeleri de vard. Kurbann boazlanmas ve paralara bln-
mesini de yapmaktaydlar.
916
Bu vazifeler kohenlere tevdi edilen alana da girdii iin
zaman zaman kohenlerle Levililer arasnda birtakm anlamazlklarda yaanmtr.
Ancak bu atmadan Tarihler kitabnda akca bahsedilmemektedir. Saylar 16daki
Korah ve onun takipilerinin hikyesi, hep bu entrika dolu meydan savan im eder.
Zir nceleri onlar kap muhafzlardr. Sonra ilhiciler en nihyetinde de kohen i-
levlerini gasbetmek eklinde cereyan etmitir.
Dvdun Levilileri saym, katipleri ve yarglar da kapsamaktadr.
917
Bu ka-
tipler, sekreterler olmaldrlar. Zira Mabed, gerekten de idari iler iin sekreterlere
ihtiya duymu olmaldr.
918
Josephus Flaviusun kitab, Antiochus XII, iii, 3de zik-
rettii Anteochus IIIn bir mektubu, Kudsteki ruhban kategorilerini, Kohenler,
Mabed Yazclar ve Kutsal lhicilerden ibaret olan bir liste sunar.
919
Ancak Tarihler
kitabnn, Hakimlerle birlikte zikretmi olduu otrm () adnda bir snf

k onlarn vazifesi Rab evini hizmeti iin avlularda ve odalarda btn mukaddes eyleri temiz-
lemekte, Tanrnn evinin hizmet iinde, Harun oullarnn yannda bulunmak ve huzur ekme-
ine, mayasz yufkalarn, gerek sacda pien eylerin ve gerekse yourulmu eylerin ekmek
takdimesine mahsus ince una ve her eit lek ve llere bakmak; ve her sabah ve akam
Rabbe kr ve hamdetmek iin durmak, Sebt gnlerinde, ay balarnda ve belli bayramlarda
btn yaklan takdimeleri says ile , onlar hakknda olan usule gre, daima Rabbin nnde
Rabbe hizmet arzetmekti. Rab evinin hizmeti iin toplanma adrnn bekiliini ve mukaddes
yerin bekiliini ve kardeleri Harun oullarnn bekiliini tutarlard. I. Tarihler, 23/24-32).
911

Rab Msya, syleyip dedi: Levi sbtn yaklatr ve kohen Harunun nnde, ona hizmet
etsinler diye durdur. Meskenin hizmetini yapmak zre toplanma adrnn nnde, Harunun
bekiliini ve btn cemaatin bekiliini tutacaklar. Meskenin hizmetini yapmak iin toplanma
adrnn btn takmlarn ve srail oullarnn bekiliini tutacaklar. Levililer,i Haruna ve
oullarna vereceksin; onlar srail oullar arasndan ona tamamen verilmitir. Harunla oulla-
rn tayin edeceksin ve kohenliklerini tutacaklar; ve yaklaan yabanc ldrlecektir.Rab M-
sya syleyip dedi: te ben, srail oullar arsnda rahmi aan btn ilk doanlar yerine, srail
oullar arasndan Levilileri aldm ve Levililer, benimle olacaklar. (Saylar, 3/5-13).
912

I. Tarihler, 23/28.
913

II. Tarihler, 35/3-6.
914

I. Tarihler, 9/26; 26/20 vd.; II. Tarihler, 24/6, 11; 31/11-15.
915

I. Tarihler, 23/28-29.
916

II. Tarihler, 29/34; 35/11.
917

I. Tarihler, 23/4.
918

Kr. II. Tarihler, 34/13.
919

Roland de Vaux, a.g.e., 394.
150
daha vardr. Bunlar mahkeme katipleri ve yardmc memurlar olup harici vazifeler
iin atanm kiilerdi.
920
Bu son hizmet snf Mabedin ibadetle balants olmayan
ilerini yapanlar eklinde anlalmamaldr;
921
ancak bunlar Mabedle ilgisi olmayan
kesimdi. Bunlar Yoafatn, kohenler ve yallarn yansra hukuk davalarna tayin
ettii Levililerle mukayese etmek mmkndr.
922
Gerekten Josephusun da zikrettii
gibi (Antiochus IV, viii, 14), her ehir yedi hakim ve on drt Levili yardmcdan olu-
an bir mahkemeye sahipti.
Levililerin bir dier vazifesi de eitimdi. Tarihler kitab, Ezrann rivayetinde
ilk imtiyaz olarak szeder.
923
Ayrca Tarihler ayn rol Yosafat dnemindeki
Levililere de bier; Kral Tanrnn (Yahve) eriatyla techizatlandrp Yahudaya -
retmek zere Levililer yollad. Onun gnderdii grup, sekiz Levili ve iki kohenden
oluuyordu.
924
II. Tarihler 35/3de Levililer, anlay kabiliyetine sahip adamlar, yani
Tanrnn eriatnn bilgisine sahip kiiler olarak isimlendirilmilerdir.
Buradan hareketle Tarihler kitabnn, kinci Mabed dneminde Levililerin git-
tike artan tesirine iaret ettii kabul edilmelidir. Yine Levililerin zgrlemek iin
verdikleri abalarn, Hristiyanlktan nceki son asrlara kadar devam ettii anlal-
maktadr. Jubileler kitab veya Levinin Ahdi gibi Apokrif kitaplarda onlarn byk
atas, yceltilir; bu kitaplarda, artk ortada Harun yoktur, ama Levi vardr ve O Tanr
tarafndan bizzat kohen olarak atanmtr. Btn oullar kendisinden sonra bu rtbe-
yi kazanmtr. Tarihsel adan bakldnda bu yeni tavrn, bir bakma Saduklerin,
John Hyrcanus tarafndan resm grevlerden el ektirilmesiyle balantl olduu or-
taya kacaktr. Hyrcanus, bizzat ikinci neme sahip bir ruhban aileden geliyordu.
Aslnda Levililerin byk ounluunu onun bu eyleminden nimetlendiine dair
kesin bir bilgi yoktur. Yine de onlar, entrikalarna sonuna kadar devam ettiler.
Mabedin yklmasndan birka sene ncesinde lhiciler, II. Agrippay tpk

920

I.Tarihler, 26/29.
921

Nehemya, 11/16da olduu gibi.
922

II. Tarihler, 19/8.
923

Nehemya, 8/7, 9.
924

II. Tarihler, 17/8-9.
151
kohenlerin yapt gibi keten elbiseler giymelerine izin vermesi konusunda ikna et-
milerdi. Ve Mabedte dier Levililer, lhicilerin rtbesine ykseltilmi kiilerdi.
925

11. Levililer ve Ahid Sand
Orjinal Tarihlerle ilgili teoriye gre Levililer, ncelikle Ahid Sandnn hiz-
metine adanm kiilerdir; Levililer, Ahid Sandn g kafilesinin nnde taya-
rak, srail oullarna g yolunda rehberlik etmilerdir.
926
Tanrnn Sand sadece
Levililer tarafndan tanmaldr.
927
Onlar Mabed in edilinceye kadar bu sanda
gz kulak olmulard.
928
Kohenler, Toplanma adrnda Gideonda kalrlarken, onlar
Ahid Sandnn yanndaydlar.
929
Levililer (ama I. Krallar 8/3deki gibi kohenler
deil), Ahid Sandn Sleyman Mabedine tadlar.
930
Bu fikir, ruhban gelenein-
den gelmemektedir; zir bu durumda Levililerin, Toplanma adryla birlikte olduk-
lar manasna gelecektir.
931
Onun kayna, Tesniyedir.
932
I. Tarihler 15/2 kesinlikle
buna dayanr. Bu ayn zamanda Levili iddialarn destekleyen bir grtr; Levililer
Ahid Sandn Mabede tadklar iin, onlarn Mabedteki mevcudiyetleri, Ms
eriatyla uyum iindedir. Bu yzden de onlarn buradaki haklar normal karlanma-
ldr. Buna ek olarak ruhban geleneine bal redaktrler ise,
933
Levililerin, Toplanma
adrn tadklarn ve onlarn Harun oullarnn otoritesi altnda bulunmu olduk-
larn belirtmektedirler.
934

12. Levililer Arasnda Klt Peygamberlerinin Yeri
Levililere dnm dier gruplar arasnda baz kltlerle ilgili peygamber
gruplarnn varl kesin olmasa da mmkn gzkmektedir. Bunlar erken dnem
kohenlerinden olduka farklydlar. I. Tarihler 25/1-6da Asaf, Heman ve

925

Antiochus, XX, ix, 6.
926

Yeu, 3/14-16; Samuel zamannda da Ahid Sand srail oullarnn ilerinde nclk etmeye
balamtr. Bkz. A. C. Welch, The Work of Chronicler, Its Purpose and its Date, Londra 1939.
927

Dvd Allahn Sand iin yer hazrlayp, dedi: Levililerden bakas Allahn sandn ta-
yamaz; nk Allahn sandn tamak iin, ve kendisine ebediyen hizmet etmek iin Rab on-
lar seti. (I. Tarihler, 15/2).
928

I. Tarihler, 16/39 vd.
929

I. Tarihler, 16/39.
930

II. Tarihler, 5/4; ayrca bkz. II. Tarihler, 35/3.
931

Saylar, 1/50; 3/8.
932

Bkz. Tesniye, 10/8.
933

Bkz. A. C. Welch, a.g.e., 70-1; A. Alt, a.g.e., 193-210; R. Meyer, a.g.e., 721-8.
934

I. Tarihler, 23/26-28.
152
Yedutunun mzisyen oullarndan bahsedilir. Bunlarn II. Tarihler 5/12 ve 29/12 ve
devamndaki ifadelerden enk, santur ve zil gibi harp alglar ve dier mzik aletle-
riyle peygamberlik yaptklar anlalmaktadr. Beinci cmlede, Haman, bir gren
(, hoze) olarak anlmaktadr. Asaf, II Tarihler 35/30da, Yedutun ise II. Tarihler
35/15de ve II. Tarihler 20/14 ve devamnda ayn roldedir. Burada Asafn oullarn-
dan bir Levili olan Yahazielin zerine Tanrnn (Yahve) ruhunun geldiini grrz.
Yine Yahaziel o dnemde biim asndan peygamberne bir sylev yapmtr. II.
Krallar 23/2 ile II. Tarihler 34/30 arasnda bir kyas yaptmzda kohenler ve pey-
gamberler, Krallar kitabnda Tanrnin evine bizzat halk olarak gitmiler, kohenler ve
Levililer olmulardr.
935

Klt peygamberlerinin varlklar hl tartlsa
936
da, en azndan unu kabul
edebiliriz: Eer onlar Tarihler kitabnn zamannda var iseler, onlar da kohenlere
tabii olmu ve Levililere dahil olarak Levili ilhici ve mzisyen olarak grlm
olabilirler. Levililerin ve peygamberlerin uzun soluklu fikirleri bu asimileyi hzlan-
drm olabilir.
937

13. retmen ve Vaiz Olarak Levililer
I. ve II. Tarihler, Nehemya ile Ezrann kitaplarnda Levililere atfedilen bir
baka faaliyetten de bahsedilmektedir. Bu metinlerde Levililer, insanlara eriat (Tora
) anlamalar iin aba gstermektedirler.
938
II. Tarihler 17/7-9da ise Levililerin
Yahuda ehirlerinde retme iine koyulduklar anlatlmaktadr.
939
Buradan Tarihler
kitabnn yazld dnemde Levililerin, srailin retmenleri olarak hizmet ettikleri
sonucu kar. Bu gr, yeni olduundan ou kez kolayca yanl anlalmaktadr.

935

Bkz. I. Tarihler, 25/1-6; Welch, Prophet and Priest in Old Israel, 130, n. 2; ayn mellif, The
Work of the Chronicler, 89 vd.; Johnson, The Cultic Prophet in Ancient Israel, 69-75; J. M.
Myers, I Chronicles (The Anchor Bible, Garden City 1965), 171 vd..
936

Bkz. Roland de Vaux, a.g.e., 392; Myers, I Chronicles, 172; Mowinckel, Psalmenstudien, III,
26 (nibba) fiilinin kehnette bulunma ve peygamberlik yapma gibi anlamlara geldiini
belirtmitir. Ayrca Mezmurlar 50, 75, 76, 81, 82den delil gstermitir); Kr. II. Tarihler,
24/20. 937

Aeelred Cody, a.g.e., 187.
938

Bkz. Mebnm (); Nehemya, 8/7 vd.; II. Tarihler, 35/3.
939

II. Tarihler, 17/7deki lammed() fiili retmek anlamna gelmektedir.
153
II. Tarihler 17/7 ve devamnda, Levililerin, Yehoafat zamannda icra ettikleri
zel bir retim grevlerinden bahsedilmektedir.
940
Codye gre,
941
Yahuda ehirle-
rine retmen olarak gnderilenlerin Levililer deil, din snfa dahil olmayan me-
murlar yani hizmetliler grubu sarm () (gerek kelime cmle 7de) olduklar
grlmektedir. Tarihler kitabndaki atfa bakldnda Kohenler ile Levililerin ret-
me misyonunun eklenmesi 9. cmlede grlmektedir.
942

Tarihlerde geen mebnm kelimesi de, Levililer hakknda anlalmas zor so-
runlar meydana getirmektedir.
943
Mebn () kelimesinin anlamlarndan biri de
mhir olmak; yetenekli olmaktr. Bu anlamdan ve Tarihler kitabna gre Levililer,
mebnm olarak mzik ve ilhi iinde mhirdirler.
944
fadedeki mebnm ( )
teriminin zellikle Levililerle beraber zikredilmesi dikkat ekicidir. Nehemya 8/7-
9da ve II. Tarihler 35/3de Levililer, sraillilere eriat anlalr klmak iin (ha-
mevinm le-kol Yisrael ) aba gstermektedir.
945
Buradan yola
karak Tarihler kitabnn Levilileri mebnm () diyerek isimlendirmesi ve
Nehemyann da buna katlmas,
946
Tesniyeci Levili gelenein bir baka yansmas
olarak kabul edilebilir.
947
Bilhassa Tesniye 31/9-13un, Nehemya ve Tarihler kitabna
etki ettii sylenebilir. Tesniye 31/9-13de Levili asll kohenlere, hukuk bir metin
olan Tesniye kodeksi emanet edildi; onlar da halka her yedi ylda bir bunu okumak
zorundayd.
948

Nehemya 8/8de Levililerin halka kar grevlerinden birinin de eriat halka
retmek olduu belirtililir.
949
Bu grevden olsa gerek, Levililerin Ahd-i Atikin

940 Ve kralln nc ylnda, Yahuda ehirlerinde halka retsinler diye, reislerini, Ben-hayili,
Obadyay, Zekaryay, Netaneli, Mikayay ve onlarla beraber Levilileri gnderdi. (II. Tarihler,
17/7-8)
941

Aeelred Cody. a.g.e., 187.
942

Yahudada halka rettiler. Yanlarnda eriat kitab vard. Yahudann btn ehirlerini dola-
p kavme rettiler.; Kr. J. M. Myers, II Chronicles (The Anchor Bible, Garden City 1965),
99 vd..
943 Bkz. A. C. Welch, The Work of the Chronicler, Its purpose and its Date, London 1939.
944

Bkz. I.Tarihler, 15/22; 25/7 vd.; II. Tarihler, 34/12.
945

II. Tarihler, 25/7. cmlede mebnm.lat-Toro (Tevrat okuyucular).
946

Nehemya, 8/7 vd.
947

Welch, The Work of the Chronicler, 71.
948

Tesniye, 31/9. cmlede Rabbin Ahid Sandn tayan Levililere eriat vermesi Tesniyeci
ifdedir.
949

Nehemya, 8/8. cmlede, vayyabn bam-migr.
154
Targumlarna (Tevratn Aramice tercmesi) sahip olduklar rivayet edilir.
950
Bu da
onlarn ibadet srasnda okuyucular deil, ilahi okuyucular olmasndan kaynaklan-
maktadr. nk yakn dou medeniyetlerinde kutsal metinler, dz bir metin olarak
deil, aksine ilhi tarznda yksek sesle yinsel olarak okunurdu. Bu usul baz Yahu-
di Sinagoglarnda hl devam etmektedir. Bu ilev Levililerin tapnak ilhicileri ek-
lindeki fonksiyonlarn ortaya koyar.
951
Bu durumda mebnm Arapadaki mahr
(,'-) kelimesi ile zde olup ayinlerde ilahi syleyenler manasna gelmektedir. Ke-
lime olarak mebn veya oulu olan mebnm ise Levili snfa mensup ilhicilerin bir
nvn olmaldr.
Mebnmi () salt retmen olarak kabul etmek bizi yanl anlamaya
sevkeder. Benzer ekilde mhir (,'-) manasnda alnmadnda da sadece yorum-
layc veya gfteci ya da besteci olarak anlalacaktr. Ruhban kayna, kohenlerin
retici faaliyetleri, onlarn klasik dnemlerden beri sre gelen pratik kurallar ve
ritellerin aktarm anlamndan tora verici olmaya doru gelien vasflarnn bir dei-
imi olarak kohenler kutsal ile din dn ayrt etmek, temiz ile kirlinin belirlenmisini
salamak ve srail ocuklarna Tanrnn (Yahve) dikte ettirdii emirleri retmekle
(horea) vazifeliydi.
952
Tarihler kitab bu tr bir retim misyonunu kohenlere atfeder-
ken, tora () kelimesini kullanr; ancak mebn () mastarn kullanmaz.
953

Burada birbirleriyle iliki iinde kelime grrz: kohen, more() ve tora. Bu
retim faaliyeti bile en dar anlamyla kohenlere has klnmtrr. Tarihler kitabnda-
ki Levililer, Ruhban metnindekiler gibi retmen vey vaiz deillerdir. Onlarn vaaz
verdiklerini ve bunun Levililerin karakteristii olduuna dair hibir kant yoktur.
954


950

Bkz. Welch, Post Exilic Judaism, 272 vd.; Von Rad, Studies in Deuteronomy, 14.
951

P. Kahle, The Cairo Genizah, The Schveich Lectures, 1941; London 1947,124.; The Cairo
Genizah, Oxford 1959, 103, n. 6; M. Gertner, The Masorah and the Levites, VT 10 (1960)
241-84.
952

Levililer, 10/10 vd..
953

Bkz. II. Tarihler, 15/3.
954

Aeelred Cody, a.g.e., 190.
155

















III. BLM
MONAR DNEMNDE (M.. 1000-586) RUHBANLIK
























156
MONAR DNEM (M.. 1000-586)
Hakimler dnemi, M.. XII. Yzyln ilk yarsndan M.. XI. Yzyln ilk
yarsna kadar srmtr. Devaml harplerin dourduu proplemler karsnda Ha-
kimler devri kt. M.. XI. yzylda Filistinlilerin etkisinde kalarak baz alanlar-
dan ekilmek zorunda kalan srailoullar, zellikle Bnyamin ve Efraim airetleri-
nin byk zarara uramas nedeniyle dnemin etkili ruhani lideri Samueli greve
ardlar. Liderlii ele alan Samuel, srail topraklarna giren Filistlerlle Mitzpadaki
savata byk baar kazand.
955
Buna karlk M.. 1050 yllarnda Afek civarnda
civarnda yaplan bir savata Ahid Sand Filistlilerin eline geti ve bozgun mill bir
nitelik kazand. Ulusal dzeyde bir lidere duyulan ihtiya gndeme geldi.
srailoullar bir kral semesi iin Samuele geldiler: imdi btn milletler gibi,
bize hkmetmesi iin bamza bir kral koy
956
dediler. nceleri Samuel bu istei
monarinin olumsuz ynlerini dile getirerek reddetmek istedi. Bir kraln getirecei
ar yaptrmlar sralamasna ramen: Fakat kavim Samuelin szlerini dinlemeye-
rek dediler: Fakat zerimizde bu kral olacak ve biz de btn milletler gibi olaca-
z.
957
Samuel, kralln fenalklarn anlatmakla beraber arzuya uyarak M.. 1067
ylnda Saulu ilk kral olarak nasbetti.
958

Saulun
959
kral seilmesi, genliinde gsterdii askeri baarlarla ilgilidir.
960

Saul airet yapsnda bir deiiklik yapmayak, airet liderleriyle kendi arasnda sr-
tmelere imkn tanmad. Ancak Saulun siyasal ve askeri lider olduktan sonra ru-
hani lider Samuelle aras ald. Bu durum, srailoullarnn Hakim ynetiminden
kraliyet dnemine geite yaad glkleri de anlatmaktadr.
Saul dneminde (M.. 1020- M.. 1004) savalarda gsterdii kahramanlklar
sebebiyle Hz.Davudun yldz parlamaa balad ve sonunda Sauln lm zerine
kral oldu. Kral Davud M.. 1000 civarnda Kuds zaptederek bakent ilan etti.

955
Bkz. I. Samuel, 7/7-12.
956
I. Samuel, 8/5.
957
I. Samuel, 8/11-20.
958
Bkz. I. Samuel, 9 ve 10. bablar.
959
Kurn- Kerimde kral Saula Talut denir. Bkz. Bakara Suresi, 2/249.
960
Bkz. I. Samuel, 14/47.
157

A. AHD SANDIININ ( ) KUDSE NAKL
Hz. Dvd, Yebuslerin ehri Kuds alp merkez yapnca,
961
srailin gen
krall, nihayet sabit bir politik merkeze kavumu oldu. Hz. Dvd, yeni bakentin
nemini artrmak, din ve siyas bir merkez yapmak iin Ahid Sandn ( )
Kudse naklettirdi. O devirde Sandk, Kiryat-yearimde Abinadap ailesinin gzeti-
minde bulunuyordu. Nakil hikyesi II. Samuel 6. bbta detaylca anlatlmtr.
962
Hi-
kayede Eleazar kohen olarak zikredilmez ve Ahid Sandnn tand atl arabay
iki karde Uzza ve Ahyo srmektedir.
963
Hofni ve Finhas kardelerin Sand
ilodan Eben-ezere tadklarn hatrlyoruz.
964
Ancak burada bir farkllk vardr:
Rivayete gre Uzzann, kardei Eleazar gibi Sandn gzetimine katldna her-
hangi bir atf yoktur;
965
Zira, Uzza kzler tkezleyip, dmemesi iin sanda doku-
nunca, Tanr tarafndan arplarak Sandn yannda lp kalmtr.
966

Ahid Sandnn korkutucu ve tehlikeli bir nesne olarak anlalmas, Dvdun
onu Gatl Obed-edomun evine gtrmesine sebep olmu ve bir mddet burada kal-
masna karar verilmitir.
967
Ancak Sandn, Obed-edomun oullar tarafndan gze-
tildiine dir bir kant yoktur. Belki Obed-edom, farkl bir kltr, yani Kenanl olma-
sndan dolay, din deitiren bir dnme olarak srail detlerini bilmiyordu.
968
Tan-
rnn Ahid Sandnn Obed-edomun evine bereketler getirdiini gren ve bundan
cesret alan Dvd, sonunda Sand Kudse getirmeye karar vermitir.
Sandk bakente getirilirken, ona kimin elik ettiini bilmiyoruz. Konuyla ilgili
bilgilerin yer ald pasajlarda (6/10 ve 6/12) Dvd, bir kahraman olarak takdim

961

II. Samuel, 5/6-12; I.Tarihler, 11/4-9.
962

Bkz. A. A. Bentzen, The Cultic Use of the Story of the Ark in Samuel, JBL 67 (1948) 37-53.
963

II. Samuel, 6/3 vd.
964

I. Samuel, 4/4.
965

I. Samuel, 7/1.
966

II. Samuel, 6/6 vd.
967

II. Samuel, 6/10 vd.
968

S. R. Driver, Notes on the Hebrew Text and the Topography of the Boks of Samuel, 2. bask;
Oxford 1923, 373; Huffmon, Amorite Personal Names in the Mari Texts, 158.
158
edilir ve 6/13de Tanrnn Sandn tayanlar ifdesi kullanlr. Wellhausene
gre 6/3de geen Ahyonun kardeinin, Eleazer olmas kuvvetle muhtemeldir.
969

B. SADOK VE ABATAR
Ahid Sand, Kudse ulanca, Hz. Dvd Sandk iin zel olarak hazrlatt
ardrdaki yerine koymutu.
970
Ahid Sand Hz. Sleymann, Mabedi insna
kadar burada kalmt.
971
Bu arada Abiatar, Nob katliamndan kurtularak Kudse
kam ve Dvdun koheni olmutu. Onun ismi ve makam, krallk resmi grevlile-
ri listesinde verilir.
972
Abiatarn, Ahid Sandnn naklinde rol oynamas II. Samuel
17/15; 19/12de zikredilmektedir.
973
Bu pasajda tek bana deil, kohen Sadok
(Tsadok) la birlikte zikredilmiti. Codyye gre, II. Samuel 15/24-29da yer alan
metine mdhele edilmitir.
974
Zir burada Sadoka Abiatardan daha stn bir rol
biilmitir.
Friedmana gre, Hz. Davud birleik krallkta hem kuzeyin hemde gneyin
temsil edilmesini salamak ve birlemi iki blgeyide memnun etmek iin, Kudste
biri kuzeyden, dieri ise gneyden olmak zere iki bakohen grevlendirdi.
Davudun kuzey koheni, Saulun ilo kohenlerine ynelik uygulad katliamdan
kurtulan tek kohen olan Abiatard. Davudun tayin ettii gney koheni ise, kralln
Yahudadaki eski bakenti olan Hebron ehrinden gele Sadoktu. Sadok ve Hebron
kohenleri, srailin ilk yksek-koheni olan Harunun torunlar olarak kabul ediliyor-
du. Yani Davudun iki bakohenlik bulundurma tutumu yalnzca kuzey ve gney
asndan asndan bir uzlamay salamyordu. Bu ayn zamanda eski, saygn ve
politik olarak nemli iki kohen ailesini uzlatran bir uygulamayd. Bu kohen aileleri
Msann torunlar ile Harunun torunlaryd.
975


969 Wellhausen, Der Text der Bcher Samuelis, 167.
970

II. Samuel, 6/17.
971

II. Samuel, 7/2.
972

Bkz. II. Samuel, 8/17; 20/25.
973

II. Samuel, 15/24-29.
974 A. Cody, a.g.e., 89; Ayrca Bkz. Harman, a.g.e., 107-108.
975
R. E., Friedman, Kitab Mukaddesi Kim Yazd?, 54-55.
159
Wellhausena gre, Sadokun menei konusu karmak bir sorundur.
976
nk
Onun ortaya k konusunda Ahd-i Atikte yeterli bilgi yoktur. I. Tarihler 5/30-34;
6/35-38e gre Sadok, Harn bir ecereden gelmi olabilir. I. Tarihler 24/3 ise Onu,
aileden bir Levili olan Eleazar klanndan yaparken; Abiatar babas Ahimelek yoluy-
la tamar ailesinden bir Levili olarak takdim eder. II. Samuel 8/17de Sadokun ece-
resi, Ahitub olu Sadok ve Abiatar olu Ahimelek eklinde verilir.
Sadokun menei ile ilgili birka hipotez ileri srlmtr:
1. Sadok Gibeon koheniyken Abiatar Kuds koheniydi.
977

Gibeon hipotezi I. Tarihler 16/40 pasajna dayanr. Eer bilgiler doruysa
Sadok, Gibeondaki Toplanma adrnda (Mikan )) aktif bir kohendi. Ahid
Sand Kudse tandnda, Gibeonda din adamyd. I. Tarihler 15/25, 29 ve 16/1
ile 6/40la kyaslandnda Hz. Sleymann en az bir kere kurban kestii yer olan
Gibeondan
978
Dvd dneminde hi bahsedilmez. Bu yzden szkonusu hipotez,
Dvd krall zamannda Sadokun kohen olarak ortaya kna k tutmaz. Ancak
bazlarna gre Sadok belki de Gibeonun bakoheni olmu olabilir. Bu hipotezi sa-
vunanlar onu I. Tarihler 16/39a dayandrrlar. Ayrca onlarn bu gr bir ok bilim
adam da benimser.
979
Dvd dneminde Abiatar, o sralarda Ahid Sandnn hiz-
metinde iken, Sadok, Toplanma adrnn hizmetindeydi ve Gibeonda bulunuyordu.
Erken dnem metinler Sadoktan hi bahsetmez; onun da Abiatar gibi Ahid Sand
ile balants bir istisndr.
2. Wellhausena gre Sadok, Ahyo () (=Ahimelek ) yerine Saul
tarafndan greve getirilmi olabilir.
980

3. Bu hipoteze gre Sadok, Kiryat-yearimde kohenlerden birisiydi ve Ahid
sandnn Kudse naklinde grev almtr. II. Samuel 6/3de Ahiya (), ismi

976

Bkz. Wellhausen, a.g.e., 177.
977

E. Auerbach, Die Herkunft der Sadokiden, ZAW 49 (1931) 327 vd.
978

I. Krallar, 3/4.
979 Bkz. Th. Meek, Aaron and the Sadocides, AJSL, XLV, 1928-9, 149-66; K. Budde, Die
Herkunft Sadoks, in ZAW, LII, 1934, 42-50; A. Bentzen, Zur Geschihte der Sadoikden, in
ZAW, LI, 1933, 173-6; J. R. Bartlett, Zadok and His Successors at Jerusalem, JTS 19 (1968)
1-18.
980

Bkz. Wellhausen, a.g.e., 50.
160
ahiv () olarak okunursa Onun (Uzzann) erkek kardei anlamna gelir. So-
nuta erkek karde, Sadok olabilir. Aslnda bu izh tammen imknsz da deildir. II.
Samuel 6/3-4e gre, Ahid Sandn tayan kany Uzza ve Ahyo sryordu. Bu-
radaki Ahyo (), kelimesi, Ahiv (Uzza ve onun kardei) eklinde okunursa
bu gre delil olmaktadr. fadedeki ahiv () de Sadoka hamledilebilir; zira
daha sonralar o, Sandn tanmasnda grev alan iki kiiden biri olarak Kudste
kalacak; Uzzann yerine de Abiatar geecektir. Bu teoriye formal adan muhalefet
eden herhangi bir metin yoktur; ancak bu teoriyi olumlu ynden destekleyecek bir
metin de yoktur. Eer Eben-ezer sava M. . 1050de yaplmsa Dvdun Ku-
dse girii M.. 1000 ylnda, Sleymann ise M. . 960 ylnda olacaktr. Eer
Eleazar, Ahid Sand iin grevlendirildiinde 20 yanda ise, babas ondan 20 ya
byk olacaktr. Bu hipoteze gre, Abinadap sadece 55 veya 60 yanda olduundan,
Eleazarn st kardei olan Sadok yaklak M. . 1035 hatta M. . 1030da domu
olabilir. Makul grnen bu hipotezin anlalmas da kolay gzkmektedir. Ancak
Sadokun neden Abinadabn olu olarak isimlendirilmedii de izaha muhta bir
bilgidir. Yine Uzza, II. Samuel 6/3de ismen zikredilirken, Sadoktan, onun kardei
eklinde ak ismiyle deilde bir zamirle bahsedilmitir.
4. Sadokun, Dvdun Kuds fethinden nce, Yebus dneminde de kohen
olduu iddias,
981
Ahd-i Atik kaytlarna gre de karmak bir durumdur.
982
Eer
Sadok, Yebus olsayd, o zaman Hz. Sleyman taht iin destekleme sebebi ile
Abiatarn Adoniyay destekleme sebebini anlamak daha kolay olacakt.
983
Zira
Adoniya, Dvdtan nce Hebronda (bugn el-Hall) Sleyman ise Kudste do-
mutur.
984

Codye gre, ilk iki hipotez mmkn gzkmemekte;
985
ncs ise delilsiz
olsa da imknsz deildir. Drdnc hipotez, dorudan delile sahip olmasa da, onu
destekleyen dolayl (pek ok) referans var olduu gibi
986
ayrca devrin sosyolojik

981

H. H. Rowley, Zadok and Nehushtan, JBL 58 (1939) 113-41.
982

Bkz. II. Samuel, 8/6vd.; 20/23-26.
983

I. Krallar, 1/5-48.
984

II. Samuel, 5/4.
985

Aeelred Cody, a.g.e., 92.
986

Tekvin, 14 ve Mezmurlar 110.
161
artlarna da uygundur. Ancak drdnc teori (dorudan delile sahip olmayan), baz
problemlere sahiptir.
987

Vauxa gre de, drdnc ve son hipotez olduka makuldr
988
. Zir Sadok,
Kudsn zaptna kadar ortada yoktur; eceresi de verilmediine gre akla, Kuds
ehrine ait olduu gibi dnce gelmektedir. Sadok kelimesi, brahim dneminde
yaam olan Melkitsadek (sadk kral) veya feth dnemindeki Adonitsadek (rabba
sdk) gibi Kudsle balants olan eski isimleri artrmaktadr. Bu iddiaya gre
Sadok, Yebus mabedinde bir rhiptir. Bu yzden de Melkitsadekin varisiydi. Hatta
Hz. Dvd, Ahid Sandn balangta eski mabede (Gideon) yerletirmi ve
Yebuslerin gnln almak iin burada grev yapan eski kophenleri de makamla-
rnda tutmu olabilir. stelik eski mabedden faydalanma fikri de olduka realist g-
rnmektedir. Benzer durum ilk dnem sraillilerin Kenan mabedlerinin (ilo) devra-
lnmasnda da grlr. Gerekten Kudste ibadet edilen Tanrnn karakteri, bu de-
iimi kolaylatrm olabilir. Artk Baal yerine el-Elyon vard ve atalar dneminde
taplan gerek ilh, El formlarndan
989
ve Tanr iin uygun olan adlardan birisiydi.
Hz. brahim ile Salem kral Melkitsadek arasndaki karlama, belki Kuds ruhban-
lnn haklarn temize karmak
990
ve bilhassa kadim orjinini isbat etmek iin uydu-
rulmutur.
991
Bu zmn benimsenmemekteki tereddt, pozitif bir delilin olmay-
ndan kaynaklanmaktadr. ncelikle bu delil Dvd Kuds fethetmeden nce,
buradaki el-Elyon mabedinin sonraki dnemde Yahve klt iin kullanlm olduu-
nu gsterir. Kitab- Mukaddes metinleri, byle bir mabetten asla bahsetmezler; zira
Ahid Sand Dvdun krallnn sonuna kadar Toplanma adrnda() ko-
runmutur. Dier taraftan Sadok, Ahid Sand ve adr balamlar hari Ahd-i A-
tikde hibir zaman bahsedilmemitir.
I. Samuel 22/20-23de yer alan bilgiye gre Nobdaki kohenlerden, Saul tara-
fndan yaplan katliamdan kurtulan tek kiisi Abiatard. Ahimelekin olu ve

987

J. R. Bartlett, Zadok and His Successors at Jerusalem, JTS 19 (1968) 1-18.
988

Bkz. Roland de Vaux, a.g.e., 294.
989 Bkz. Roland de Vaux, a.g.e., 294.
990 Tekvin, 14/18-20.
991 Bkz. H. H. Rowley, Melchizedek and Zadok, in Festchrift Bertholet, Tbingen 1950, 461-
72.
162
Ahitubun torunu olan Abiatarn soyu bunlarn vastasyla ilo koheni Eliye daya-
nyordu.
992
Atalarnn soyunu, srgn ncesi metinlerde bulmak mmkn deildir.
Ancak Elinin iki olu, Hofni ve Finhas isimleri ailenin Levili kkene sahip olduu-
nu gsterir.
993
Abiatar, Dvda iltic etti ve seferlerinde bir kohen olarak ona itirk
etti.
994

Abiatar Kudsn fethi srasnda Sadokla birlikte Ahid sandnn hizmetin-
deydi.
995
Bu iki kohen, Dvdun krallnn sonuna kadar hep birlikte zikredilir
996
ve
ikisinin isimleri de Dvdun ba memurlar listesinde beraber geer.
997
Her metinde
Sadok, Abiatardan nce zikredilir. Anlalan Abiatar, kraln bakenti Kudse ta-
masndan sonra, ikinci pozisyonda bulunmaktadr. Dvdtan sonraki haleflik mese-
lesinde entrikalarda Sadok Sleyman desteklemitir. Ancak Abiatar Dvda hep
sdk kald.
998
Fakat Dvdun son gnlerinde Sleymana kar Adoniyay destek-
leyen Aviatar yanl yerde yer ald iin
999
kendini, baa gemesinden sonra Sley-
man tarafndan aile yurdu olan Anatota srgne gnderilmi buldu. Buras Levililere
ait, Abiatarn kohenlik kariyerine balad, artk Nobdaki kullanlmayan mabede
en yakn olan ehirdi.
1000
Sadok, ruhban makamn elinde tutan tek kii olageldi.
1001

Ancak ksa bir zaman sonra lm olmaldr. nk Sleymann hkmdarl d-
neminde ondan bir daha asla bahsedilmez. Krallnn orta dneminde hizmet eden
resmi memurlar listesinde, kohen olarak Sadokun olu Azaryann ismi yer almak-
tadr.
1002

Bu yzden Sadokun ismi, sadece Kudsn fethinden sonra gzkmeye ba-
lamtr. O, nce Abiatarla birlikte ruhbanlk makamn paylam, sonra kendi orta-
n darda brakmt. Sadokun menei ile ilgili, Ahd-i Atikte, iki tane soy kt

992 I. Samuel, 14/3, Kr. I. Krallar, 2/27.
993

Kr. I. Samuel, 2/27, ki bu sonraki dnem bir editrn iidir.
994

Bkz. I. Samuel, 23/6-9; 30/7.
995

Bkz. II. Samuel, 15/24-29.
996

Bkz. II. Samuel, 17/15; 19/12.
997

Bkz. II. Samuel, 8/17; 20/25.
998

Kr. I. Krallar, 2/26.
999

Bkz. I. Krallar, 1/7, 19, 25; 2/22.
1000

Yeu, 21/18.
1001

I. Krallar, 2/35.
1002

I. Krallar, 4/2.
163
verilir. Birincisinde o Eleazarn torunu olarak yeralr.
1003
I. Tarihler 5/29-34 ve 6/35-
38 pasajlarnda soy ktn Harundan balayarak Elezara kadar gtrlr. kinci-
sinde ise (II. Samuel, 8/17)
1004
ise, Sadoku, Ahitubun olu olarak isimlendirilir ve
soyu Eli ailesine balanr. Ancak Tarihlerdeki soy kt yapaydr; nk Sadok,
kesinlikle Elinin torunu olamaz. Zira Onun kohenlie tayini, Eli ailesine kar bir
lanetleme ve knamann sonucu olarak yaplmtr.
1005
II. Samuelde, onun soy
ktnnn bahsedildii cmle (8/17) ise problemlidir.
1006
Bu kaynakta Ahitubun
olu Sadok ve Abiatar olu Ahimelek kohenlerdir. Bu yzden II. Samuel 22/20de
Abiatar, Ahimelekin babas olarak deil olu olarak verilir. Ancak Ahd-i Atikin
Sryni nshas bunu dzeltir. Ancak daha dikkatli incelendiinde I. Samuel 8/17de
Ahitub, Abiatar Sadokun babas klmak iin, bilerek ya da bilmeyerek transfer
edilmitir.
1007
Bu yzden gerek metinde Sadok ve Abiatar; Ahitubolu Ahimelekin
olu olmaldr. Bylece Sadok burada eceresiz braklacaktr.
1008

zetle, Sadok belki de gerekten bir Levili kkene sahipti. Eli ailesine benzer
bir Levi kolundan olmasa bile Tarihler kitaplarnda yer alan sonraki rivayet daha
salam bir kaynaa dayanm olabilir. Vaux, Sadokun torunlarnn, srgne kadar
Kudsteki konumlarn koruduklarn; ruhbanlk konusunu Sadok ile Abiatarn aile-
leri arasnda bir kan davas olarak srdrlse de asla problem tekil etmedii gr-
ndedir.
1009

C. SADOKUN KOHEN TORUNLARI
I. Tarihler 6/8-14de Kudsteki ruhban snfnn ba olan Sadoktan sonra ge-
len kiilerin listesini verilir. Bu liste Sadokun olu Ahimaatsdan Yahotsadake ka-
dar (I. ve II. Mabed dneminden sonra ilk bakohen olan Yeunun olu, Haggay
1/1) onbir isim zikreder. Bu da Sleyman dnemindeki (y. M.. 970-930) tapnan
inasndan srgn sonras dneme kadar olan oniki kohen neslini tam olarak sralar.

1003

I.Tarihler, 24/3.
1004

Kr. brnce metinden.
1005

I. Krallar, 2/27; Kr. I. Samuel, 2/27-36; 3/11-14.
1006 Bkz. Harman, a.g.e., 106.
1007 Bkz. Harman, a.g.e., 107.
1008 Bkz. TH. Meek , Aaron and the Sadocides, in AJSL, XLV, 1928-9, 149-66.
1009 Roland de Vaux, a.g.e., 374.
164
I. Tarihler 6/1-8 pasajlarnda, Sadokun atalarnn listesi daha ncesinden verilir.
1010

Bu metne gre oniki nesil gemitir. I. Krallar 6/1e gre ldeki Toplanma ad-
rnn yaplndan Hz. Sleymann Mabedi yapmna kadar 480 yl gemitir. Bu
takdirde, Msrdan kn, M.. 1440 civarnda olmas gerekir. Buradaki 480 raka-
m, Harundan Sadoka kadar geen kohenlerin saysnn 40 ile arplmas sonucu
bulunmutur. Bu hesap bir neslin normal sresinin 40 yl olduu inanacna gre ya-
plmtr ve hesaplama cidd deildir.
1011
Bun yzden Mabedin kuruluu, srail tari-
hinde, orta yl iaret eder. Ahimaatsn Sadokun olu olduuna phe yoktur.
1012

Vauxa gre,
1013
Azaryahu Sleyman zamannda Sadokun torunu deil, dier oluy-
du.
1014
Bu liste de Ahd-i Atikin baz yerlerine baz isimler dahil edilse de yine eksik-
tir.
1015
Yoa dneminde kohen Yehoyaday
1016
ve Kral Ahaz dneminde kohen olan
Uriyya listeye dahil edilmemi;
1017
en azndan Tarihlerde zikredilen u iki kohenden
bahsedilmemitir: Bunlardan birisi kral Uzziya dnemindeki, kohen Azarya,
1018
dieri
ise Kral Hizkiya dneminde, yaam olan Kohen Azaryadr.
1019
Bir baka zorlukta,
Amarya-Ahitub-Sadok dizisinin, Sadokun atalar arasnda ortaya kmasdr. O za-
man liste onun torunlar arasnda gerek bir olguyu yani silsilenin devamlln ifde
eder. Ancak bu, ailenin detayl bir tarihini yazmak iin yeterli deildir.
I. ve II. Krallar, ruhbanlar ve krallar arasndaki ilikiler hari Sadokun ruhban
torunlar hakknda az bilgi verir. Anlalan Sadokun torunlar, muhafazakar zihni-
yetli bir aileydi. Dini alanda en ufak bir yenilie dahi tahammlleri yoktu. Bu sebep-
le srailde tm din reformlar, kohenler tarafndan deil, Asa,
1020
Hizkiya
1021
ve

1010

I.Tarihler, 6/1-8.
1011

Hkimler, 11/26daki tarih ise, metne sonradan sokulmutur ve kesin deildir. Bkz. . F. Har-
man, a.g.e., 68.
1012

II. Samuel, 15/36.
1013

Roland de Vaux, a.g.e., 175.
1014

Kitab- Mukaddes Trke tercmesine gre I. Krallar, 6/9da Azaryann bbas Ahimaatsdr.
Yni Sadokun torunudur.
1015

Azaryahu, I. Krallar, 4/2; Hilkiya, II. Krallar, 22/4; Seraya, II. Krallar, 25/18; Yehotsadak,
Haggay 1/1, byle yazsada o Yehoyaday atlar.
1016

II. Krallar, 12/18.
1017

II. Krallar, 16/10.
1018

II. Tarihler, 26/20.
1019

II. Tarihler, 31/10.
1020

I. Krallar, 15/12-13; Kr. II. Krallar, 14/2-4; 15/1-15.
1021

II. Krallar, 18/3-4.
165
Yoiya
1022
gibi krallar tarafndan balatlmtr. Bunun tek istisnas Kral Atalyaya
kar yaplan, ruhban devrimidir. Bu devrim Kohen Yehoyada tarafndan gerekleti-
rilmi ve Baal tapnann
1023
tahribiyle sonulanmt.
1024
Ancak bunun ncelikle ya-
banc kralieler ve zulmlerine kar balatlan bir isyan olduu belirtilmelidir.
Ayn Yahoyada, Mabed gzetimini (korumasn) ihmal etmekle ve ruhban olmayan-
larn mdhelesine gz yummakla sulanacaktr.
1025
Burada kral ve kohenlerin baka
meselelerde de muhalefet iinde olduklarn grrz. Yine de Sadokun torunlar,
konumlarn asla kaybetmediler. Hatta bu dnemde Mabed kohenleri, Tesniye eria-
tnn Kudse gelen eylet kohenlerine uygulanmasn nleyerek, Kral Yoiyann
dini reformlarna kar muvaffak olmulardr.
1026
Yni taradaki mabedlerin kohenleri
Beytl Makdise tannan ve Tesniyede geen tm hakl imtiyzlarn, Kuds dn-
daki tapnaklar iin de geerli olmasn savunmular ve Sadokun sllesine kar
baarl da olmulardr.
Kral Dvd ve Sleyman zamannda Bakohenlik makamna getirilen
Sadokun soyundan gelen Kohenlere Sadukler denilmektedir.
1027
Sadukler ok
uzun mddet i banda kalmtr
1028
Saduk tekeline ynelik en etkin muhalefet,
Abiatarn torunlarndan gelmitir. Bu mcadelenin izine bir Saduk tarafndan ya-
zlm olan I. Samuel 2/27-36daki metinde rastlarz.
1029
Metinde, Rabb, mezbahna
kmak, buhur yakmak, nnde efod giymek iin Abiatar setiini atele yaplan
btn takdimeleri onlara verdiini; fakat onun takdimelerin en iyi taraflarn oulla-
rna vermek suretiyle onlar kayrdn; dolaysyla, Rabbe deil ailesine hrmet

1022

Kral Yoiya (M.. 639-608) ibadetleri putperest adetlerden arndrm, Mabedi putlardan
temizlemitir. Yoiyann reform programnda gerek ferd ve gerekse kabile ve ailelerin kestii
dier kurban trleri Kudste merkezletirildi. Mahall mabedler ve mahall kohenlik iptal
edildi. Reformlar erevesinde Baal, Aera ve dierleri iin yaplan kaplar yakld. Buhur yak-
ma yasaklanarak, buhur mezbahlar murdar sayld. Betel ve Yeroboam mezbahlar ykld.
Yoiyann reformlar sonucunda ibadet milliletirilmi, Kuds ibadetin, Mabed de sosyal ha-
yatn merkezi olmutur. Bkz. II. Krallar, 23. bb.
1023

Kurn- Kermde liyabidnel baal eletirisi vardr. Bkz. Saffat, 37/128.
1024

II. Krallar, 11/18.
1025

II. Krallar, 12/18, 16.
1026

II. Krallar, 23/9.
1027 I. Krallar, 1/32-34; I. Tarihler, 29/22.
1028 II. Tarihler, 31/10; Hezekiel 40/46; 48/11.
1029 A. Bentzen, Studier over det Zadokidiske Praesterkabs Historie, Copenhagen 1931.
166
ettiini belirterek knamtr. Bu nedenle Rabb, onlarn gcn azaltacan btn
ocuklarn genken ldreceini, alamet olarak Abiatarn iki olundan Hofni ve
Finhas ayn gn ldreceini belirterek ceza vereceini sylemitir. Sonra Abiatar
yerine, emirlerine itaat eden ve Rabbin mesihinin nnde yryen bir kohen seece-
ini; Abiatarn ailesi ise fakir dp, bir lokma ekmek yemek iin ruhbanlk hizme-
tine tayin edilmek isteyeceklerini ilve eder.
1030
Sadukler kesinlikle kendi rakipleri-
nin alalmasndan honut olmulard. Ancak Abiatar taraf kar cevap iin
Yeremyann sesine shiptiler. Bu peygamber Abiatarn srgne gnderildii
Anatotda ikmet eden bir ruhban aileden gelmedir. Yeremya, Tapnaa ve onunla
ilgili klt olaylarnda vaazlaryla ruhbanlarn fkesini ekmitir.
1031
Yeremya (7/14 ve
26/6) Kudsteki Mabedin ilodaki tapnan kt kaderini paylaacan nceden
grmtr. Saduklerin kendi kohenlerini bertaraf etmede ok hnerli olduklar anla-
lmaktadr. Yeremyann szlerinde Saduklerin kendi tapnaklar ve ruhbanlklar-
nn da benzer kt kaderi paylaacaklarn grmek zor delidir.
Saduklerin dini reformlara direndikleri ve kendilerini yukarda bahsettiimiz
polemie hasrettikleri aktr. Muhtemelen Tesniyedekine rakip olabilecek bir kanun
kodeksi de ortaya koymaya altlar. Levililer 17-27de geen ve kutsallk kanunu
bal altnda bilinen temel kurallar, bu abann rn gibidir. Gelecek blmde bu
iki ihtilafl grup ve onlarn temyllerinin srgn sonras dnemde nasl ilendiini
ele alacaz.
D. MONAR DNEMNDE (M.. 1000-586) KUDSTE RUHBANLIK
Monarinin ilk gnlerinde kral Yoiyann dini reformlarna kadarki dnemde
Filistinde pek ok mabed olmasna ramen, bu mabedlerde hizmet eden kohenler
hakknda detayl bilgiye sahip deiliz. Kuds bunun tek istisndr. nk Kudsteki
Mabed ok rabet edilen bir merkezdi. O Yahuda krallnn resmi Mabediydi. Ma-
betteki din adamlar olan kohenler millet hayatnn her alannda rol alan kimselerdi.
Konuyla ilgili en nemli kaynak I. e II. Samuel ve Krallar kitabdr. Bu kitaplar
Yahudada, Tesniyenin etkisi altnda kaleme alnm; Beytl-Makdisten baka

1030

I. Samuel, 2/27-36.
1031

Yeremya, 7, 26.
167
hibir mabedin meruluunu kabul etmeyen adamlar tarafndan yazlmtr.
1032
Bu
sebeple bu kitaplarn verdii bilgiler bile ok snrl olup yorumlanmas g bilgiler-
dir. Kitaplarda zellikle Dvdun ruhban snfn organize etmesiyle ilgili olan I. ve
II. Tarihler kitaplarn esas alrsak, bu konuda daha tam bir tablo sunmak mmkn
gzkmektedir: Hz. Dvd, srailin btn reislerini, kohenlerini ve Levilileri top-
lad. Otuz yanda ve ondan yukarda olan Levililer sayldlar. Onlarn says otuz
sekiz bin erkekti. Bunlarn yirmi drt bini Rab evinin iine bakmakla grevli, alt bini
memur ve hakim ve drt bini kapc idi. Dvdun Rabbe hamdetmek iin ben yap-
tm dedii musiki aletlerinden drt bini Rabbe hamdederdi. Ve Levinin Geren,
Kohat ve Merar oullarna gre Dvd onlar takmlara ayrd.
1033
I. Tarihler 23-
26da ruhban snf (ki burada blmleri ve grevleri detaylca tasvir edilmitir) Ma-
bette hizmet eden kiiler olarak anlatlmaktadr. Halbuki Mabed Dvd zamannda
henz ortada yoktu.
Hz. Davudun yallk dneminde en byk oullarndan Adoniya ve Davutun
gzde ei Bat-evadan doan olu Hz. Sleyman arasnda taht mcadelesi balad.
Bu iki oulda sarayda bir desteki gruba sahipti. Sleymann vey kardei Adoniya
dier prenslerin ve kabilelerin askeri birliklerin desteini almt. Sleyman ise Da-
vutun zerinde nfuzu olan annesi Bat-eva ile peygamber Natann desteini ka-
zanmt ve profesyonel ordunun generalini de kendi tarafna ekmiti. Saraydaki bu
saflamaya krallan iki bakoheni Sadok ve Abiatarda katld ve onlarn szkonusu
ekimede taraf olmas srail tarihi ve Tanah iin ok nemli sonular dourdu.
1034

ilonun eski kohenliinden gelen ve muhtemelen Msann torunu olan kuzey
koheni Abiatar saray entrikalarna karp, Dvdun tahtna rakip olan Adoniyay
destekledi. Bu nedenle Hz. Sleyman tahta knca, Abiatar saray kohenliinden
azlederek, bakentin bir ka kilometre uzandaki kk bir kye, Anatota srgne
gnderdi ve bylece ilo kohenlii Kudsteki etkinliini kaybetti.
1035
Oysa Yahuda
kabilesinin snrlar iinde kalan Hebrondan gelen ve muhtemelen Harunun bir to-

1032 Bkz. Bkz. Harman, a.g.e., 111, 107.
1033

I. Tarihler, 23/1-6.
1034
Bkz. R. E., Friedman, a.g.e., 57-8.
1035

I. Krallar, 2/26 vd.
168
runu olan Sadok galip taraf yni Hz. Sleyman destekledi;
1036
ve bununda karl-
n ald: Sadok ve nesli, Yahuda kraliyet ruhbanlna mlik oldu.
1037

E. KOHENLER VE KRALLAR ARASINDAK HTLAFLAR
Kudsteki Mabed devletin resmi mabediydi. Bu sebeple ruhbanlar kral tara-
fndan atanan sivil memurlard. Ruhban snfnn ba, kraln resmi grevlileri arasn-
da zikredilir
1038
. Ruhban snfnn ba kral tarafndan atanr ve grevden alnrd
1039
.
Mabedin sevk, idare ve ibadetinde kullanlan tefriatla ilgili tm emirler Kral tarafn-
dan yaynlanrd. Kohen Yehoyada kral Yehoan iki emrine boyun emek zorunda
kald. Bu emirlerden ikincisi kohenlerin imtiyazlar ile ilgili olup onlar ruhban ol-
mayan devlet memurlarnn kontrolne sokuyordu.
1040
Hatta Yahoyadann halefleri
dahi kendilerini bu kontrolden alkoyamadlar
1041
Krallarn kohenlere mdahalesi ile
ilgili bir baka rnek ise, Kral Ahazn, Kohen Uriyyaya yeni bir sunak ina etmesi-
ni emrettiinde szkonusu kohenin hibir tepki vermeden bu emre itaat etmesidir.
1042

Bu son bilgi kraln gcnn Mabedin idresinden daha fazlasna ulatn
gstermektedir. Mesel Kral Ahaz yaplmasn emretmi olduu sunaa kp orada
kurban kesmiti. srailde krallar halk ibadetine hep mdahele etmilerdir. Neticede
kraln kutsal karakteri esas olmutur. Kral kelimenin tam anlamyla bir kohen olmasa
da ruhban snfnn patronu ve hmisi olduu sylenebilir.
Ruhbanlar ile krallar arasnda ihtilaflar olduu kesindir. Kohen Yehoyada kral
Atalyann rejimini ykmak iin isyn ynetti.
1043
Yine kral Yoa II. Tarihler 24/17-
26ya gre Yahoyadann lmnden sonra yapt yardmlar unutup Yahoyadann
olu Zekaryann talanarak ldrlmesini emretti. II. Krallar 12/21-22 cmleleri
yorumsuz olarak kraln suikastn kaydeder. Ancak Tarihler Kitab olay kohenler

1036

I. Krallar, 1/7, 19, 25; 2/22.
1037

I. Krallar, 4/2.
1038

I. Krallar, 4/2.
1039

I. Krallar, 2/27; 35.
1040

II. Krallar, 12/5-17.
1041

II. Krallar, 22/3-7.
1042

II. Krallar, 16/10-16.
1043 Bkz. II. Krallar, 11; Siyaset-din adamlar ilikisi konusunda ayrca Bkz. Ahmed elebi,
Mukrenetul-edyn (el-Yahudiyye), I, Kahire ts, 223 vd.
169
grubunun bir intikam olarak grr. Bu hikye Tarihler tarafndan ayklanmamtr.
Muhtemelen II. Tarihler 24/27ye atfen Krallar Kitab hakkndaki bilgi bir
Midratan alnmadr. Benzer ekilde Amatsyaya kar yaplan suikast Kudste
planlanmt.
1044
Suikastn ruhbanlar tarafndan ilhm edildii ska ifade edilir. Ahd-i
Atik aka ifde etmese de Yoa ve Amatsyann kt siyasetleri ve ruhbanlarn
isyanlar sebebiyle tapnak hazinesi tamamen boalmt
1045
. Bundan kohenlerin fke-
li olduu ve kzgnlklarnn halkn genel memnuniyetsizliinin bir unsuru olduu
anlalabilir. Genel olarak kohenler kraln tapnaa mdhalesini nlemeye alm
olmaldrlar; zira bu muhalefet Tarihler Kitabnn sonradan kaleme alnan son dne-
me it bir hikyesinde tasvir edilmitir.
1046
Hikayede Kral Uzziya, sunakta Rabbe
buhur (tts) sunmak isterken kohenlerin itiraz ile karlamtr. Kohen Azarya ve
kendisine destek veren seksen kohen, Kral Uzziyaya kar kp Rabbe buhur sunma
iinin takdis edilmi olan Harunoullar olan kohenlere ait olduunu sylemi, Kral
Uzziya srar edince Rabbin gazabna urayarak czama tutulmu ve mabedden uzak-
latrlmtr. Vauxa gre, burada bir yanllk olmaldr; zira olay nakleden metin-
ler ana hatlaryla srgn sonrasna aittir.
1047
Zekeriya 6/13 ve 4/14 ile Yeremya
33/17-26nn Mesih a diye nceden kehnette bulunduu mkemmel bar hli
hep hkim olmasa da Dvdun torunlar ile Sadokun torunlar arasndaki ittifak hi
bozulmamtr. Saduk azyla konuan bir metne gre, sdk bir kohen daima Tan-
rnn meshedilmi kralndan nde yrrd.
1048

F. SRALDE RUHBAN KRALLAR
Aslnda srail kral, Rabbin Mesihidir. Rabbin Mesihi tabiri sadece Saul
1049

iin deil, Hz. Dvd iin de kullanlmtr.
1050
Balangta krallk, Yahvenin krall-
n istememek eklinde ortaya konmutur. nk srailin gerek kral, Rab
Yahvedir.
1051
srailde kraln yetkileri, krallk hukuku ile belirlenmitir
1052
ve grevi

1044

II. Krallar, 14/19; II. Tarihler, 25/27.
1045

II. Krallar, 12/19; 14/14.
1046

II. Tarihler, 26/16-20.
1047 Roland de Vaux, a.g.e., 377; Harman, a.g.e., 169.
1048

I. Samuel, 2/35.
1049

Bkz. I. Samuel, 26/9, 11, 16, 23.
1050

Bkz. II. Samuel, 19/22.
1051

I. Samuel, 12/12.
1052

Bkz. Tesniye, XVII. bb
170
Yahve nnde kavmi temsil etmektir. Halkn temsilcisi olarak kral, ruhban snfnn
teekkl etmedii dnemde, ruhbanlk grevlerini de ifa etmekteydi. Bu balamda
mabedlerin ynetiminden sorumluydu ve klt organize ederdi. Kurban takdimi,
halk takdis de onun grevlerindendi. Ayrca efaat iin dua etmek, keten efod giy-
mek de yine krallarn icra ettikleri faaliyetlerdendi. Bunun srail tarihinde saysz
rnekleri vardr. Mesel kral kabul edilen Dvd, Ahid Sandnn nakline bakanlk
etmi,
1053
takdimeler sunmu,
1054
kavmi takdis etmitir
1055
. Sleyman, din merasime
bakanlk etmi,
1056
takdimeler arzetmi,
1057
cemaati takdis etmitir.
1058
Fakat btn
bunlara ramen, kral asla kohen deildi.
1059
Ama onlar hem kral hem de peygamber
olan kiilerdi. Bu ritelleri uygulamalarnn nedeni kral olmalarndan deil peygam-
ber olma zelliklerindendir.
Ne balangta ne de sonraki dnemlerde hibir zaman kraln kohen vasf
szkonusu olmamtr. Ancak kral ibadetle ilgili gzetim hakkna sahipti. srailde
hakim ve krallar da peygamberlik karizmasna itirak ederlerdi. Rabbin szne onlar
da muhatab oluyor ve ilh ruhla dolabiliyorlard. Hz. Msdan sonra, srailoul-
larnn liderliini yapan Yeu, kendisinde ilah ruh bulunan kiiydi
1060
ve Rab, Ms
ile olduu gibi, onunla da beraberdi.
1061
lk kral olan Saulun zerine Rabbin ruhu
kuvvetle gelmi, o da peygamberlik ( hoze) yapmt.
1062
Ayn ekilde, Rabbin
ruhu, Dvdun zerine kuvvetle gelmi;
1063
Yahve, Hz. Sleymana, gece ryasnda
hitabederek emirlerini bildirmiti.
1064



1053

II. Samuel, 6/14.
1054

II. Samuel, 6/13.
1055

II. Samuel, 6/18.
1056

I. Krallar, 8/1.
1057

I. Krallar, 8/5, 62-63.
1058

I. Krallar, 8/14, 55.
1059

Harman, Yahudilikte Peygamberlik ve Peygamberler, slm Tetkikleri Dergisi, IX, 152.
1060

Bkz. Saylar, 27/18.
1061

Yeu, 3/7.
1062

I. Samuel, 10/6.
1063

I. Samuel, 16/13.
1064

I. Krallar, 3/4-14; 9-10.
171
G. RUHBAN HYERARS
Tm byk kadim mabedlerde olduu gibi Kudste de ok sayda kohen bu-
lunmaktayd. Tarihi Lucian, (De Dea Syra, 42-43) Hiyerapoliste lahiciler ve Galli
snfn saylmazsa en az 300 kohenden bahseder. Strabo ise, Kapadokyada bulunan
Komana Mabedinde 6000 kiilik bir rhip kadrosu olduunu ifade eder.
1065

Citiumdan gelen hikyeler bu trden ok sayda rnek verilebileceini gsterir. Kral
Saul dneminde Nobdaki tapnakta, Elinin soyundan gelen Ahimelek ve 85 kohen
tarafndan hizmet veriliyordu.
1066
Kudsteki tapnakta ise kesinlikle ok daha fazla
kohen olmas gerekir. Ancak Mabetteki bu kohenlerin tam saysn vermek imkn-
szdr. Buradaki kohenlerde ayn ekilde tekilatlanm olmaldr. Bu durumda
Kudusteki kohenlerin ba kimdir? Bakohen terimi (kohen gadol ), srgn
ncesi metinlerde sadece drt kez geer.
1067
Bu metinlere paralel olarak II. Tarihler,
24/11 (= II. Krallar 12/11)de kohen ha-ro (kohenin ba) ve II. Tarihler
34/14, 18 (= II. Krallar, 22/4, 8) ve II. Krallar 23/4n Greke nshsnda sadece
kohen eklinde gemektedir. Srgn ncesinde bakohene atfolunan bu drt referans
sonraki deiiklikteki kurgulamay im eder. Zir bakohen nvan srgn ncesinde
bulunmad iin baz yazarlara gre bizzat kraln kendisi, bakohenlik fonksiyonla-
rn icr etmitir. Bu durum tpk srgn sonrasnda, bakohenin kraln yerini almas-
na benzemektedir. Aslnda buradaki sorun daha karmaktr. Yeni Mabedin (II.
Mabed) bakoheni olarak isimlendirilenlerin ilki Yeuadr. Zerubabel ise yksek bir
sivil otorite olarak Yeuann yannda durmutu. Bakohenin siyas karakteri zaman
getike belirginleti. Srgn ncesindeki kraln, Mabed ve kohenleri zerinde stn
bir kontrole sahip olduu dorudur. Baz nemli olaylarda ii bizzat kendisi stleni-
yordu. Ancak yine de kral o dnemde kohenler hiyerarisinden hi saylmamtr.
Ruhbanlarn ba genelde, Ahd-i Atikte hibir niteleme olmakszn, kohen olarak
bilinir. Azarya (I. Krallar, 4/2), Yahoyada (I. Krallar, 11/9 vd.; 12/18 vd.), Uriyya (II.
Krallar, 16/10 vd.; aya 8/2), Hilkayya (II. Krallar, 22/12, 14)de hep bakohen (
) olmalarna ramen, sadece kohen () olarak isimlendirilmilerdir. Kohen ha-

1065

Roland de Vaux, a.g.e., 377.
1066

Bkz. I. Samuel, 22/16, 18.
1067

Bkz. II. Krallar, 12/11; 22/4, 8; 23/4.
172
ro ( ) nvn sadece II. Krallar 25/18 ve buna paralel olarak Yeremya,
52/24 birka kez de Tarihler kitabnda geer.
1068
Kohen ha-ro ( )
kelimesi ayn zamanda II. Tarihler 31/10da Sadok evinin ba olan kohen eklinde
de geer.
Kelimenin etimoloji bir yana ruhbanlar mutlaka bir bakana sahiptir. Eski kl-
trlerde Ras Shamra ve baz Fenike yaztlarnda rhiplerin ba ifdesini grrz.
Ancak hi kimse ruhbnlk ba makmnn ba olan bakohenlerin srgnden sonra
nfza ship olduklarn syleyemez.
1069
Zir 587den nce bakohen sadece Kuds
ruhbanlar zerinde otorite idi ve bizzat kralna kar sorumluydu.
1070
Halbuki srgn
sonrasndaki bakohen cemiyetin hem din hem de sivil otoritesi idi. Harmana gre,
sril oullar tarihinde, bakohenin meshedilme ii, k 29/7de belirtildii gibi
Sinda deil, Babil esretinden sonra ortaya kmtr
1071
. Gerekten de Hamonaylar
devrinde Yahudilerin bamszlklarn kazandklar ksa bir dnem boyunca
bakohen, kral gibi hareket etmi hatta M.. 104ten itibaren kral nvan bile kul-
lanmaya balamt.
1072

1. st Rtbedeki Grevliler
Yahudilikte din adamlar arasnda bir hiyerari vard. Buna bal olarak da
yksek din adaml makam faaliyette bulunmaktayd.
1073
Bu makamda bulunan
kimse, halkn ruhan lideri konumunda idi. O kohen ha-ro (kohen
ba) veya kohen gadol (byk kohen) olarak isimlendirilirdi.
1074

Byk kohenin hemen altnda ise, Kohen Mine ( bakohenden
sonraki ikinci adam) vard.
1075
Tsefenya ad Yeremya, kitabnda birka kez geer ve
Yeremya 29/24-29da o tapnan yneticisi olarak takdim edilir. Anlald kada-

1068

II. Tarihler, 19/11; 24//6.
1069 Bkz. J. A. Morgenstern, Chapter in the History of the High Priesthood, AJSL 55 (1938) 1-
24, 183-97, 360-77.
1070

II. Krallar, 12/8; 16/10.
1071 Harman, a.g.e., 68.
1072

Bkz. Aristobulus I.
1073

Bu konuda geni bilgi iin Bkz. Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, III, 564 vd.
1074

Hrschfeld, Priest, Priesthood (jewish), ERE, X, 323.
1075

II. Krallar, 23/4 ; 25/18= Yeremya, 52/24, burada bu isim Tsefenyaya verilmitir.
173
ryla Yeremya tapnan politikasndan sorumlu idi. Onun bu makamdaki selefleri
Yahoyada
1076
ve onun da banda Pahur bulunuyordu.
1077
Bakohen ve ikinci
kohenden sonra Eiin Muhafzlar (omer ha-Saf ) nvn gelirdi.
1078

Bunlar Mabetteki dier yksek grevliler olup srf kapc deildiler.
1079
Ancak
bunlar tapnan giri-klarnn sorumlusu olan Levililerle kartrlmamaldrlar.
Bu grevliler say bakmndan sadece kiiydi.
1080
Kral Yehoa zamannda bunlar
halktan para toplamakla grevlendirilmiti.
1081

Tapnan be temel memurunun yansra bu kohenlerin ileri gelenleri (yalla-
r/zikanim ) nemli bir konumda idiler. Hizkiya, yallar saray std ve saray
sekreteri ile birlikte ayaya danmanlk yapmalar iin grevlendirmi;
1082
Yeremya
da halktan baz ileri gelenlerle kohenlerden baz yallar hitler edinmidi.
1083
Eer
halkn yallar gibi kohenler arasnda da bir yal snf dnlrse, bu durumda
kohenlerin yallarnn (ileri gelenleri) kohen ailelerin balar eklinde anlalmas
yerinde olur. Bu sebeple bu insanlar srgn sonrasnda ruhbanlarn deiik snflarna
bakanlk eden nc insanlar olarak dnmek ve bunlarn kkenini Dvd zamanna
kadar gtrmek mmkndr.
1084

Hukuk stats ise Ruhan bir lider ve yce bir makama sahip olmas eklinde
tasvir edilmektedir. Ancak bu, teorik adan hukukun stnde bir statde olduunu
gstermektedir. Buna hem Mina
1085
hem de Tosefta
1086
da iaret edilmitir: Tarih
kaynaklarda byle bir olaya rastlanmamakla birlikte din yahut ahlki kurallar ihll
etmesi durumunda mahkemeye arlabilmektedir. Sz konusu ruhan liderler, za-

1076

Yeremya, 29/26.
1077

Yeremya, 20/1-2.
1078

Bkz. II. Krallar, 23/4; 25/18= 52/24.
1079

Bkz. II. Tarihler, 34/9; Kr. I.Tarihler, 9/22.
1080

II. Krallar, 25/18.
1081

II. Krallar, 12/10; 22/4.
1082

Bkz. II. Krallar, 19/2; aya 37/2.
1083

Bkz. Yeremya, 19/1, brncedir. Greke metin de sadece baz kohenler ifadesi geer.
1084

Bkz. I. Tarihler, 24/1-18.
1085

Torann yorumlarndan oluan byk eser. Dinsel yasalarn tmn kapsar. nceleri ifahi
yollarla nakledilen Mina, 135-220de derlenerek kayda geirildi. Mina Ahd-i Atikden sonra
(Yazl Kanun) Szl Kanunun derlenerek yazya geirilmesi ile beraber Talmud iin temel
oluturmas asndan Yahudiler iin en nemli dinsel klliyat meydana getirir (Bkz. Besalel,
Yahudilik Ansiklopedisi, II, 413-414).
1086

Minada bulunan ve Tannaim tarafndan yazlm retilere ek metinlerin klliyat. Geni
bilgi iin Bkz. Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, III, 745 vd.)
174
man zaman resmi makamlardan uzaklatrlmlardr. Fakat, onlarn ahs ve politik
etkinlikleri, din motivasyonlarndan daima daha gl olmutur.
1087

2. Alt Rtbedeki Grevliler
Tarihler Kitabnda, Hz. Dvdun sadece kohenleri snflara bld belirtil-
mez; ayn zamanda 24 kiiden oluan lhici bir kurumu tesis ettii
1088
ve gnde yirmi
drt saat kaplar koruyan baz snflar ihdas ettii belirtilir.
1089
Bu blmlerde, onun
Kap Muhafzlar lhicileri Levililerle birletirdii de zikredilmektedir. Ancak
Dvd, her eye mdhele etmiyordu. Srgn ncesi metinler lhicilerden ve Kap
Muhafzlarndan bahsetmemesine ramen, kadm zamanlarda her byk mabedde
bunlar mevcuttu ve tapnan ayin hizmetlerinde, bu gibi insanlara hep ihtiya duyu-
luyordu. Mezmurlarn yazar, Mabedte Mezmurlar teganniyle okuyan profesyonel
kiilerin olduunu ve bunlarn bazen mzik aletleri de kullandklarn nakleder.
Amos peygamber, Beyt-eldeki Mabedte din musiki alndn belirtir
1090
. Tpk bir
kraln sahip olmas gereklilii gibi, Tanrnn kendi ilhicilerine sahip olmas zorun-
luydu. ilhici aileden Asaf, Heman ve Ethan veya Yedutundan bahsedilir.
1091
Ve
bu reisler, byle bir kurumun eski srail dneminde var olduunun gstergesidir.
Mezmurlar kitabnda, 12 adet mezmur Asafa, bir tane Hemana ve bir tane Ethana,
3 tane ise Yedutuna adanmtr. Ancak I. Tarihler 25/1 cmlesi, Heman ve Etandan
bahsederken onlarla beraber Kalkol ve Darda denilen hikmetli kiilerden de bahse-
dilmektedir. Biz eski dnemlerde ilhicilerin, hikmet dersi de verdiklerini biliyoruz.
Ayn metinde Heman, Kalkol ve Dardadan Mahol oullar diye bahsedilir ve bu
zel bir isim deil, ortak bir isim olup anlam, muhtemelen koro ocuklar anlam-
na gelmektedir. Bu isimler kesinlikle srail kaynakl deildir ve Kalkol ismine
Megiddodan karlan Msr yaztlarnda rastlanm olup, Akalonlu bir kadn ar-
kcnn ismi olarak gemektedir. Etann ise Ezra, soyundan olduu sylenir ve ya-
banc bir kii gibidir. Bu balamda onun Kenanl olduu sylenebilir. Ancak tapnak-

1087

H. Hirschfeld, Priest, Priesthood (jewish), ERE, X, 324.
1088

I. Tarihler, 25.
1089

I. Tarihler, 26/1-19.
1090

Amos, 5/23.
1091

I. Tarihler, 6/18-32; 25/1.
175
taki, ilk ilhici korosunun srailli olmayan kiilerden olutuunu sylemek ok cret-
kr bir iddiadr. lhiciler ile Kap Muhafzlar Babilden dndkleri srada dahi,
1092

makamlar hl varln korumaktayd; ancak srgn dn bu snflar
Levililerden olumuyordu. II. Krallar 22/14de bahsedilen Elbise koruyucular ise
muhtemelen Mabedin bir dier grevlisiydi. II. Krallar 10/22de elbise koruyucusuna
atfta bulunulur; ve Samiriyedeki Baal tapnann elbise koruyucusu eklinde bah-
sedilir.
Kap Muhafzlar ve lhiciler hr kiiler olmaldr; ancak klelerin de Tap-
nakla ilgileri olduu bilinmektedir. lhiciler ve Kap Muhafzlarndan sonra srgn-
den dnen kafile listesinde netinm () yni bahedilen kiilerden ve S-
leymann klelerinin torunlarndan bahsediler.
1093
Ezra tarafndan gtrlen grupta
bahedilen kiiler eklinde bir baka grup zikredilir.
1094
Bunlarn isimlerinden bazs
yabanc kaynakl olup belki de Monari dnemindeki halk klelerinin torunlardr.
Bu klelerin bazs, Mabette almakla ykmlyd. Ezra 8/20de Dvdun onlar
Levililerin hizmeti altna soktuundan bahsedilir. Yeu 9/23te ise onlarn Yeu d-
neminden kalma olduu anlatlr ve bu kitabn editrne gre, Gibeonlular, hl
Mabedin odun kesicileri ve su tayclar olarak hizmet ediyor-lard.
1095
Hezekiel,
Mabedte snnetsiz yabanclarn altrlmasn knamaktadr.
1096

Tapnakta kadn iilerin istihdam edilip edilmedii konusunda, k 38/8de
bir bilgiye rastlanr. Sz konusu cmlede Toplanma adrnn (Mikan ))
giriinde hizmet eden kadnlardan bahsedilir. Bunlardan ayrca I. Samuel 2/22de de
bahsedilmektedir. Ancak Ahd-i Atikin Greke versiyonunda bunlar hi zikredilme-
mektedir. Toplanma adrnda () hizmet eden kadnlar, slm ncesi Arap
geleneinde kutsal kklerin muhfzln yapan gen kzlar hatrlatmaktadr. An-
cak bu kadnlarn toplu ayinlerde bir makam igal ettiklerine dair herhangi bir gs-
terge yoktur. Belki de ktaki metin, II. Krallar 23/7deki kadnlarn Mabedin asl

1092

Bkz. Ezra, 2/41-42; Nehemya, 7/44-45.
1093

Ezra, 2/43-58; Nehemya, 7/46-60.
1094

Ezra, 8/20.
1095

Yeu, 9/27; Tesniye, 29/10.
1096

Bkz. Ezra, 44/7-9.
176
grevlileri olduu anlamna gelmektedir. Tapnakta kadn rahibelerle ilgili Asur ve
Fenikede kadn rahibelerin bulunduunu hatrlatmak yerinde olacaktr.
1097

Mineanda, Lvnin dii formu Lvt eklindeki ifadelere rastlanr. Ancak brnce de
kohen veya Leviyi karlayan bir dii isim yoktur ve hibir kadna srail ruhbanl-
nda bir yer verilmi deildir.
Ayrca Tanrdan korkmayp tapnakta fuhu yaparak Mabedi kirleten kadn-
erkek fahielere rastlanmaktadr. II. Krallar 23/7de, fahielik yapan erkeklerin
Mabedin iindeki evlerinde kaldklar ve kadnlarn burada Aera iin adr doku-
duklar anlatlr. Yine kadn-erkek her iki cinsten fahielerden (kodeim ve
kodeot ) bahsedilir.
1098
Bunlar Kenan mabedleriyle yakndan ilikili idiler.
srail bu pratii aynen onlardan almtr. Bu durum ou kez knanmasna ramen,
1099

bu tr insanlarn Kudsdeki Mabedte bile kendi yollarn bulduklar anlalmak-
tadr.
1100

H. RUHBAN SINIFININ GELRLER
Mezopotamya ve Msrdaki tapnaklarn aksine Kudsteki Beytl Makdis
ok fazla emlke ship deildi. Ancak yine o bir devlet Mbediydi. Bu sebeple kraln
kamu ibdeti ile mabedin tmir masraflarn dedii anlalmaktadr. En azndan Kral
Yahoa zamanna kadar durum byle olmu olmaldr. Kral Yahoa ise, ilerde gre-
ceimiz gibi tmir masraflar konusunda zel tlimatlar yaynlad. Ayrca kraln ruh-
banlarn gzetimini desteklediine dir bir bilgi de yoktur. Dier taraftan Monari
dnemi hakknda bilgi az olduu iin mahiyetini yorumlamak da olduka zordur.
1101

Kohenlerin geimlerini sunaktan salamalar evrensel bir kurald. Ayrca onlar
Mabede takdim edilen, sadece tamamen yaklan kurbanlar dnda, dier kurbanlar-
dan da pay alrlard. Elinin oullarnn hikyesi,
1102
ruhbanlarn bu hakknn ilo ma-
bedindeki durumu ile ilgili bilgiler vermektedir. Her kurbandan sonra kohenin hiz-

1097 Bkz. Mezmurlar 46. bb, al lmot ou zaman koronun gen kzlar diye evrilmektedir.
1098

Bkz. Hoea, 4/14; I. Krallar, 14/24; 15/12; 22/47.
1099

Bkz. Tesniye, 23/18-19.
1100

Bkz. II. Krallar, 23/7; Ezra, 8/14.
1101 Bkz. O. Eissfeldt, Erstlinge und Zehnten im Alten Testament, Leibzig, 1917.
1102

Bkz. I. Samuel, 2/12-17.
177
metilerinden birisi, etin birazn piirildii kabdan alrd. Ancak Elinin oullar pi-
en etten deil, pimemi etlerden de pay talep etmilerdi.
1103
Zira onlar kurbanlar
Tanrya sunulmadan, usulune gre riteller yaplmadan nce kurbann etini isteyip
alyorlard. Bu nedenle Hoea, Elioullarnn kohenlerini, halkn gnahndan besle-
nen kimseler olarak niteler.
1104

Ahd-i Atikin I. Samuel blmnn balangc, srail teokrasisinin ne durumda
olduunu, kohen evltlarnn meydana getirdikleri bir eit soylu snfn i yzn
anlatmak bakmndan dikkate deerdir. iloda Elinin hizmetileri, kurbann eti
pimeden, iya yaklmadan kohene kzartmalk et isterler ve bunu da zorla alrlard.
Kohen, Elioullarnn yapt eylerin hepsini, bu arada cemaat adrna gelen
kadnlarlada zin ettiklerini duyar, onlar azarlar, ama yola getiremez. Sonunda
Yahvenin sabr taar, Eliye bir Tanr adam yollar ve onun evini lanetlediini
soyundan kimsenin ihtiyar oluncaya kadar yaayamayacan, iki olunun da ayn
gnde leceini bildirir. Bende yreimde ve canmda olana gre yapacam ve
onun iin salam ev yapacam Senin evinden arta gelen her adam gelecek ve bir
para gm ve bir somun ekmek iin ona eilecek ve: Rica ederim bir lokma ekmek
yiyeyim, diye beni bir kohenlik hizmetine tyin et, diyecekler.
1105
der.
Bu, o zamana kadar din ve dnya ilerine hkim olan soylularn artk mevkile-
rini kaybettiklerini anlatmaktadr. Tanr, bir gece soylulardan olmayan Samuelle
Ahid Sandnn yannda konuur; Eliye yollad haberi ona da bildirir. Bu ko-
numadan sonra Samuel artk bir peygamber olarak, Tanrdan ald vhiyleri sra-
ile iletmekle grevlendirilir.

1103 Elinin oullar alak adamlard; Rabbi tanmyorlard. Ve kohenlerin kavmla olan deti u
idi: bir kimse kurban arz ettii zaman, et halanrken, kohenin hizmetisi elinde dili bir a-
tal ile gelirdi ; ve leene, yahut lengere, yahut kazana, yahut tencereye daldrrd; ataln kar-
d her eyi kohen alrd, oraya gelen btn sraillilere iloda byle yaparlard. yan
yakmazdan ncede kohenin hizmetisi gelirdi, ve kurban takdim eden adama derdi: Kohene k-
zartmalk et ver; nk senden halanm et deil yalnz i et alacaktr. Ve eer adam ona:
nce mutlaka i yan yakacaklar o zaman kendin iin cannn istedii kadar al, derse, o za-
man ona derdi; Hayr imdi bana vereceksin; ve eer vermezsen zorla alrm. Ve rabbin nnde
genlerin suu gayet bykt; nk bu adamlar rabbin takdimesini hor gryorlard. (I.
Samuel, 2/12-17).
1104

Hoea, 4/8.
1105

I. Samuel, 4/31-36.
178
Bundan byle gnah karlnda kesilen kurbanlardan sunaa takdim edilen
her ey kohene verilmeliydi.
1106
Ancak Hoeann bu deti referans gstermemi ola-
bilecei mmkndr. Belki onun iaret ettii husus suistimal edilen kurbanlard. Bu
yzden bu tr eylemler gnah olarak nitelendirilmitir.
1107
Her hlukrda kohen kendi
gdasn kurbanlardan salyordu. Ayn prensib baz deiiklikle beraber Kudsteki
Mabedde de uygulanmtr.
Yehoan yaynlad iki fermandan rendiimiz kadaryla
1108
kohenler ayn
zamanda tapnaa verilen paralardan da pay alrd. Birinci buyrukta, ruhbanlarn ta-
pnan tamiratn zerlerine almalar artyla, dindarn verdii tm paray kohenlere
braklmas emredilir. Zorunlu vergiler ve gnll takdimelerde ayn ekildedir. An-
cak tkip eden pasajlarda, bu kuraln yenilii kohene gelirlerden bir hak vermekten
ziyde, onlara gelirlerini azaltan bir sorumluluu yklemek olduunu gsterir.
Kohenler tamiratta baarsz olunca, kral Yahoa ikinci bir ferman yaynlayarak, on-
larn ellerinden gelirin byk bir ksmn alr ve onlara sadece bir su veya gnahn
karlnda verilen pay ile sadece az bir para brakrd.
1109


1106

Levililer, 6/18 kuralna gre.
1107

Bkz. Hoea, 8/11.
1108 Yehoa kohenlere dedi: Saydan geen her adamn akesini, her birinin biilmi deerine gre
canlarn akesini ve Rab evine getirmek iin herkesin gnlnden kan akenin hepsini, Rabbin
evine getirilen mukaddes eyler akesinin hepsi kohenler her biri kendi tandndan alsnlar;
ve Rab evinde nerede atlak bulunursa, atlaklarn onarsnlar. Fakat kral Yehoan yirmi
nc ylnda vki olduki, kohenler evin atlaklarn onarmyorsunuz? Ve imdi tandklar-
nzdan artk ake almayn, fakat onun evin atlaklar iin verin ve artk kavimden ake alma-
snlar ve evin atlaklarn kendileri onarmasnlar diye kohenler rz oldular. Ve kohen
Yahoyada bir sandk ald ve onun kapana bir delik at, ve onu mezbahn yanna, rabbin evi-
ne girerken sa tarafna koydu; ve eik bekisi olan kohenler rabbin evine getirilen btn ake-
yi ortaya koydular. Ve vki oldu ki, sandkta ok ake olduklarn grdkleri zaman, kraln k-
tibi ve byk kohen giderler, ve rabbin evinde bulunan akeyi kn edip sayarlard. Ve tartl-
m olan akeyi i yapanlarn rab evinin iene konulanlarn eline verirlerdi; onlarda dlgerlere
ve kalfalara, rabbin evinde ileyenlere ve yapclara, ta yonanlara ve rab evinin atlaklarn
onarmak zere kereste ve yonulmu talar satn almak iin, ve evi onarmak zere sarf olunan
her ey iin derlerdi. Fakat Rab evine getirilmi olan gmten, Rab evi iin gm taslar,
makaslar, leenler, borular hibir altn kap yahut gm kab yaplmad : nk akeyi yapanla-
ra verdiler, onunla rabbin evini onardlar ve ii yapanlara vermek zere ellerine ake vermi
olduklar adamlarla hesaplamadlar; nk onlar sadakatla alyorlard. Gnah takdimeleri
akesi ve su kurbanlar akesi Rabbin evine getirilmedi; nk o kohenlerindi. (II. Krallar,
12/5-17).
1109

Kr. II. Krallar, 22/3-7.
179
Kohenlerin haklar Tesniye 18/1-5de yle anlatlr : Kohenlerin, Levililerin,
btn Levi sbtnn sraille pay ve miras olmayacaktr; atele yaplan rabbin
takdimelerini ve onun miraslarn yiyeceklerdir ve kardeleri arasnda onlarn miras
olmayacaktr; Rabbin onlara syledii gibi kendisi onlarn mirasdr ve kavimden
gerek sr gerek koyun kurban edenlerden kohenlerin hakk u olacaktr; kohene kol,
iki ene ve ikembe verilecektir. Kendi budaynn, yeni arabnn ve zeytin yann
turfandasn ve koyunlarn yapann ilkini ona vereceksin. nk kendisi ve oulla-
r dima rabbin ismiyle hizmet etmek zere dursunlar diye Allahn Rab btn
sbtlardan onu seti.
1110

Burada Levili kohenler, Tanrya sunulan etle yaam srecektir. nk onlar
Tanrnn hizmeti iin seilmilerdir. Kesilen tm kurbanlardan onun kol, ene ve
karn ksmn, ayn zamanda budayn arabn veya yan; ayrca rnn en iyisi
(reit ), verilmelidir. Tesniye 12/17-19 metni tam manasyla bir kural
koyucudur. Ancak ayn kitaptaki, dier kurallarla uzlamas zor gzkmektedir.
srailliler kurbanlarn ve dier takdimelerini, rlerini (maaserot ), ilk
doann ilkini (behor) merkez tapnaa getirmekle, onlar aileleri, kleleri ve
Levililerle birlikte Tanrnn huzurunda yemek zere emrolunmulardr.
1111
Tesniye
12/6-7de, Yaklan takdimelerinizi, kurbanlarnz, ondalklarnz, elinizin kaldrma
takdimesini, adaklarnz, gnll takdimelerinizi, srlarnzn ve srlerinizin ilk
doanlarn oraya getireceksiniz. Tesniye 12/17-19da ise Budaynn ve yeni a-
rabnn ve zeytin yann ondalnn ve srlarnn ve srlerinin ilk doanlarn,
adadn adaklarnn hibirini, gnll takdimelerini ve elinin kaldrma takdimesini
ehirlerinde yiyemezsin fakat sen, olun, kzn, cariyen ve ehirlerinde olan Levili
onlar Allahn Rabbin nnde Allahn rabbin seecei yerde yiyeceksin; Allahn
Rabbin nnde el attn her eyde sevineceksin, sakn memleketinde yaadn gn-
lerde Leviliyi terk etme. buyrulmutur.

1110 Ate, kurbanlarn tamamn veya butlar ile dlerinin hep kohenlere ayrlmasnn, ekonomik
kar uruna Tevratn ilgili yerlerinde din adamlar tarafndan baz tahrftn yaplm olmas
ihtimalini akla getirdiini belirtmektedir. Bkz. Ali Osman Ate, slma Gre Cahiliye ve Ehl-i
Kitab rf ve detleri, Beyan Yaynlar, stanbul 1996, 207.
1111

Bkz. Tesniye, 12/6-7, 11-12, 17-19.
180
Ayn emir turfandalarla (bikurim ) ilgili kurallarda da tekrar edilir.
1112

srailliler, topladklar btn toprak mahsulnn turfandasn bir sepete koyup, o
gnlerde kohen olana gtrr, kohen onun elinden sepeti alp, Allahn rabbin
mezbahnn nnde yere koyup kabul ederdi.
1113

Ancak merkezi Mabed uzakta ise Tesniye 24/22-27
1114
pasajlarna gre, rler
(maaserot ) ve ilk doanlar (behor) satlp paraya evrilecek; para ise
Mabede getirilip Tanrnn nnde beenilen yiyeceklerden ziyafet verilecek ve
ehirlerde olan Levililer de unutulmayp kendilerine bir pay ayrlacaktr.
Son olarak Tesniye 14/28-29 ve 26/12-15. cmleler her ylda bir rlerin
evde saklanp Levililere, yabancya, babasza ve dula datlmasn emredilir.
1115

Hac olan, r mabede takdim etmek yerine yukardaki kurala gre onu kullandn
beyan edecektir.
1116

Bu metinlerin isnad ettii Levililer srailin her tarafna yaylm olarak ya-
yorlard; bu yzden onlar Mabede giden haclara elik edebiliyorlard. Bunlar daha
ok sraillilerin sadakalarna bamlydlar. Ancak mabede grevlendirilen Levili
kohenlerine it bir referans da yoktur. Buradan yola kan baz limlere gre Tesniye
18/1-5 pasajlar, Levili kohenlerin haklarndan bahseder ve bu referans sonraki d-
neme ait bir metin olmaldr.
1117
Tesniye gerekte mabede hizmet eden kohenler iin

1112 Bkz. Tesniye, 26/1-11.
1113

Tesniye, 26/1-4.
1114 Yldan yla tarlada kan tohumunun btn mahsulnn ondaln mutlaka vereceksin. Ve
daima Allahn rabden korkmay renmek iin, budaynn ve arabnn ve zeytin yann on-
daln ve srlarn ve srlerinin ilk doanlarn, Allahn rabbin nnde, ismine mesken
olmak zere seecei yerde yiyeceksin. Allahn rab sana bereket verdii zaman Allahn rab-
bin ismine mesken olmak zere. Yol onu tamayacan kadar sana uzunsa onu para yapp pa-
ray elinde kn edeceksin, ve Allahn seecei yerde yiyeceksin. Ve paray cannn diledii
her ey iin srlar iin ve koyunlar iin ve iki iin ve cannn senden isteyecei her ey iin
vereceksin, ve orada Allahn rabbin nnde yiyeceksin, ve sen ve evinin halk sevineceksiniz.
Ve ehirlerde olan Leviliyi brakmayacaksn; nk onun seninle pay ve mirs yoktur.
(Tesniye, 14/22-27).
1115 Her yl sonunda, o ylda mahsulunun ondalnn hepsini karacaksn, ehirlerinde birikti-
receksin: seninle pay ve mirs olmad iin Levili, ehirlerinde olan garip, ksz, dul kadn
gelecekler ve yeyip doyacaklar; tki Allahn rab yapmakta olduunun elinin her iinde seni
mbarek klsn. (Tesniye, 26/12-15).
1116

Bkz. Tesniye, 26/13.
1117

Tesniye kitabnn ilk ortaya k, Yoiyann saltanatnn 18. ylna (622) rastlamaktadr. II.
Krallar, 22de anlatldna gre, 622 ylnda, Sleyman Mabedinde bulunmutur. Yoiyann
181
zel yeme ime kural vermemitir. Byle bir sorun karmak Tesniyenin genel ka-
rakterine de uymaz. nk bu kitap bir reform ieren Kanunname (kodeks) hkmn-
dedir. Kurbanlar, borlar ve rler, ayn ekilde eitli mabedlere hizmet eden
kohenlerin ruhbanlkla ilgili kurallar Tesniyeden nce de mevcuttu. Tesniye, tek bir
mabedde srar eden yeni bir konum karmaktadr. Bu konum doal olarak yeni l-
ler karmakta, Levililer hakkndaki tm metinlerde de bu llere gre davranmak-
tadr. Mahall mabedlerin hakimiyet altna alnmas, onlarn gelirlerini koruyanlar
eski haklarndan mahrum brakacaktr. Bu yzden hac seferlerine katlan Levililer
dini sofralara davet edilecek ve tm Levililer ylda bir verilen r paylaacaklar-
dr. Bu nedenle de Tesniye 18/1-5i dier referanslarla uzlatrmak zordur.
Bu metin, merkez Mabed kohenlerine atfta bulunur; eyaletlerdeki kohen-
lerden ve Levililerden bahsetmez. Eer eyletlerdeki Levililer merkez Mabedde
yaamak zere gelirlerse o zaman ruhbanlk makam ve onun gelirlerini paylaabilir-
lerdi.
1118

Bu emir ve yasaklarn nasl ve ne lde talep edildiini sylemek imknszdr.
Ancak en azndan sonuncusunun Kral Yahoa tarafndan zorla yaptrlm olduunu
biliyoruz.
1119
Ancak bu kohenlerin hibir geim vastasna ship olmadklar anlamna
gelmez. Bu metinlerin hepsi kohenlerin kamu ibdetinden gelen gelirlerle yaamlar-
n srdrdklerini gstermektedir.
Bu sonu en eski kurallarn suskunluu ile zayflam da deildir. Elohistik
Ahitleme
1120
ve Yahvist metinle ilgili kanun
1121
yerden kan ilk rnlerin en iyisinin
Tanrnn evine getirilmesini emreder. Bu pasajlarn hibirinde kohenlere balanan
ilk rnlerden bahis yoktur. Ama o dnemlerde bu iki eriat kanunu hibir kohenden
de bahsetmez. Biz en bandan itibren kohenlerin kurbanlar paylatklarn biliyo-
ruz. Ve onlarn iin ilk rnleri paylamalar da normal karlanabilirdi. Ayn prensib

reformuna temel tekil eden belge, zenginlemeye devam etmitir. Tesniye kitab, din uzla-
macla ve sosyal gevemeye kar mcadele eden Levililerin reformcu temayllerini ifade
etmektedir. Bkz. . F. Harman, a.g.e., 88-89.
1118

Bkz. Tesniye, 18/6-8.
1119

II. Krallar, 23/9.
1120

Bkz. k, 23/19.
1121

Bkz. k, 34/26.
182
rde de uygulanabilirdi; ancak iki kanunun hi birinde rden bahsedilmez. An-
cak r gerekten ok kkl bir kurum olup, Beyt-Eldeki mabed iinde de var-
dr.
1122
Ksaca sylersek, Hezekielin gelecekteki Kuds planndaki durum
1123
ile kral-
lk dnemindeki kanunlarn durumu, baz limlerin yapt gibi, bu cmlelerin bir
blmn veya tamamn gzden karmay gerektirmez. Ruhbanlara ynelik gelirler
meselesinde, ou yazarn iddi ettii gibi I. ve II. tapnak dnemlerinde bir tezat da
olmamtr. Aksine tarihsel bir geliimle, daha mkemmel, kurallar, ortaya kmas
sz konusudur. Bu konumdan gelecek blmden bahsedeceiz.
I. SRAL DEVLET KOHENL MODELLER
Yahudilerin ilk dzenli devlet tecrbesi Hz. Dvdla balamtr. En byk
ideali sadece Yahuday deil, btn srail airetlerini tek bir bayrak altnda toplamak
ve srail birliini salamak olan Dvd, hakikaten takip ettii akll siyasetle hedefi-
ne ulamtr. Mill birlik ve beraberlii pekitirmek iin Kudus bakent ilan etmi
(M.. 1000 yllar civar), ehrin prestijini Ahid Sandn getirmek suretiyle peki-
tirmitir.
1124
Dvdun Kudste hnedanlk kurmasyla birlikte, srail ve srail din
adaml tarihinde yeni bir dnem balamtr. Yeni monari kurumu gnden gne
gelierek sosyal, siyasi ve dini alanlarda meydana gelen yeni sorunlar, devletin ruh-
ban organizasyonunda ve ruhunda ok nemli etkiler ve problemler ortaya karm-
tr.
1. Dvd Krallnn Genel Tekilatlanma Modelleri
Hz. Dvdun kurmu olduu kralla, devrinin ada krallk veya devletleri-
nin ne kadar etki edip etmedii konusu nemlidir. Asur mparatorluu, I.
Tiglatpileser devrinde hzl bir k iindeydi ve Filistinle ban koparmt. Yine
yukar Frat boyunca Asurlularn hakimiyeti gittike zayflamaktayd. Msr da o d-
nemde, eski Firavunlar dnemindeki ihtiamndan yoksundu.
1125
XII. yzyln ikinci
yarsnda Nil vadisinin ayrlmasyla birlikte, birisi Kuzeyde Tanisdeki (Tinns) Fira-

1122

Bkz. Amos, 4/4; Tekvin, 28/22.
1123

Bkz. Hezekiel, 44/29-30.
1124 Nuh Arslanta, Emeviler Dneminde Yahudiler, stanbul 2005, 24.
1125

Bkz. Albright, Archaeology and the Religion of Israel, 130
183
vunlar, dieri Gneyde Tebeste Amon rhipleri vard.
1126
srail, kuzeydeki Msr
sarayyla Sleyman dneminden beri irtibat halindeydi. Hatta bu irtibat Hz. Sley-
mann, Firavunun kz ile evlenmesiyle biraz daha artmt.
1127

Msrla gelitirilen bu ilikilerin neticesinde zellikle Dvd dneminde
1128

gl devlet modelleri rnek alnd. Model alnan kurumlar arasnda kraliyet
kohenlii de vardr.
1129
Dier taraftan bu kurumlarn Msrdan alnmad da ileri
srlmtr.
1130
Bu gre gre, Kohenlik Kurumunun Msr kkenli olmas mmkn
deildir; zira o dnemde srailli olmayanlara kar gl bir tepki vard. Ancak Ku-
dste yaayan Dvd, Kenan unsurlar tarafndan epe evre kuatlmt. Hz.
Dvd, bu modelleri Msrdan dorudan almak yerine Kenan medeniyeti zerinden
dolayl olarak alm olabilir.
1131
Altn teorisine gre, ilk dnem srail krallnn ar-
dnda, Kenan arka planndan bahsetmek ok fazla mmkn deildir.
1132
Buna gre;
1. Kenan krallarnn ok zayf olmas, burada hkimiyetin krallktan ziyde
aristokrasiye dayanmas,
2. Ordu tekiltlar ve liderliklerin kurulu biimleri arasnda ciddi farkllkla-
rn olmas, Birincisine dikkatle gz attmzda Filistindeki krallarn ancak kk
blgelere hakim olduklarn grrz.
Hz. Dvdun krall dneminde Yebusler ve dier Kenan unsurlarla evril-
diini biliyoruz. Kenan, geleneksel dmanlar Msr gibi, etnik ve kltrel adan
hor grlen bir lke olmadndan srailin Kenan etkileri zmsemesi kolay olmu-
tur diyebiliriz.

1126

A. Gardiner, Egypt of the Pharaohs, Oxford 1961, 316-30.
1127

I. Krallar, 3/1: 7/8; 9/16; 24; 11/1; Kr. A. Malamat, Aspects of the Foreign Policies of David
and Solomon, JNES 22 (1963), 9-17.
1128

Roland de Vaux, Titres et fonctionnaires gyptiens a la cour de David et de Salomon, RB 48
(1939) 394-405.
1129

Bkz. II. Samuel, 8/16 vd.; 20/23-26; I. Krallar, 4/2-6.
1130

Bkz. B. Maisler, The Scribe of King David and the Problem of the high Officials in the
Ancient Kingdom of Israel, Bulletin of Jewish Palastine Expploration Society, 13 (1946/47)
105-14.
1131

S. Yeivin, The Administration in Ancient srael, in A. Malamat (ed.), The Kingdoms of Israel
and Judah, Jerusalem 1961, 47-65.
1132

A. Alt, Die Staatenbildung der sraeliten in Palastina, in KS, II, 1-65. (Bkz. zellikle sayfa
25)
Silinmi: BJPES
184
2. Kuds Ruhbanl
Kraliyet memurlar hiyerarisinde ruhbanlarn varl bile Msrdan alnm bir
uygulamadr. Bu noktada Sadok ve Abiatarn durumunu hatrlayalm. Mazar, sra-
ilin belli blgelerinde Levili ehirlerinin kurulmas ve dalmnda bile, Kenan kl-
trndeki ehir dzenlemelerinden ilhm alndn iddia eder. Levili ehirleri hem
din hem de sekler bir idreyle ynetilebiliyordu. Mazara gre, Levili ehirlerinde-
ki Levililer ynetici olarak oraya kastl olarak stratejik sebeplerden dolay atanm-
lard.
1133
Buna ramen Msrllardan alnm ama Kenan taklidi olarak elde edilmi
kohenlik gibi, kraliyet hizmetleri bilhassa Msr dinini veya tam olarak Msr ruhban-
ln yanstt sylenemez. Kenan lkesindeki Msr tesirinin kltrel boyutu, m-
hrlerde, ant dekorasyonlarnda eitli sanat eserlerinde, hatta tapnak tasarm ve
Bet-an (Beysan) gibi heykellerde kendisini gsterir.
1134
Ancak Kenan dini, tammen
Kenanllara it olarak kald. Putlara da kesinlikle dokunulmad. Gaza ve Byblos gibi
mbetler ise, tammen Msr kltrn yanstmaktayd.
1135
Din, milli ve topraa bal
bir inanlar klt olduundan, Kenan lkesindeki Msrllar Kenan lah ve kltlerine
sayg duyuyorlard. Suriye ve Filistindeki Msr hegomanyas, Kenan din uygula-
malarn silip sprmt. lk dnem srail monarisi, sivil dzendeki Msra ait tm
kltrel unsurlar, Kenanllardan almtr.
1136
Ancak Kenanllarn bu aktarmda bir
takm semitik unsurlar katt da unutulmamaldr.
. SRAL KRALLARININ RUHBAN YN
brn krallnn din yn pek ok Ahd-i Atik aratrcsnn dikkatini ekse
de ncelikle sraildeki kralln ruhban yn hep daha fazla ilgi grmtr.
1137

1. Kadm Yakn Douda Krallar ve Ruhbanlk

1133

B. Mazar, The Cities of The Priests and the Levites, VT Suppl 7 (1960) 193-205
1134

A. Rowe, The Topography and History of Beth-shan, Philadelphia 1930, 14-32.
1135

W. F. Albright, Egypt and the Early History of the Negeb, JPOS 4 (1924), 139 vd..
1136

I. Krallar, 7/30, 38, 43; II. Krallar, 16/7; II. Tarihler, 4/6, 14; 6/12 vd.; Detayl bilgi iin bkz.
W. F. Albright, JAOS 36 (1916) 232-40.
1137

Roland de Vaux,a.g.e., 376.
185
Msrda Firavunlar, ilahlar mertebesinde grlrd. Firavun kendi tapnanda
ilhn huzuruna girme konusunda tek bana bir hak sahibiydi. Pratikte ibdet profes-
yonel rhipler tarafndan icr ediliyordu. Ancak bir teoriye gre, sadece bu hakka
ship olanlar Firavunun delegeleri hkmndeydiler.
1138

Msr dnda kadim yakn dounun baka yerlerinde krallk ve ruhbanlk ara-
sndaki ortak ba Msrdaki kadar fazla gl deildi. Smer cemiyetinde ehir dev-
letinin hkmdr, ayn zamanda tapnan barahibi ve mahall ilhn mkemmel
rhibi olup kurban takdim eder ve dua okurdu. Smer kral kendisini tapnan rhibi
anlamnda sanga ve Lagan Entemena dnemine kadar, yalnz doutan kazanlan
hkmdarlk anlamnda Sanga-mah (barhip) diye isimlendiriyordu. Yine M.. II.
ve III. bin yllarnda Asur hkmdarlar, siyas glerinin en zirvede olduu dnem-
lerde kendilerine sangu demeye devam ettiler. Akkadada sangtu, sangann
bir treviydi ve ilhlarnn hizmetinde ruhbanln otoritesini yanstyordu.
1139
Ayn
zamanda sanga idiogram,
1140
ilhlarn rhibi olan Hitit kral Mursilise de iret edi-
yordu.
1141

Kraliyet gc ile ruhbanlk otoritesinin birlii, Eski Yakn Douda yaygn de-
ildi. Babilde kraliyet gc, Babil ruhbanlndan olduka farklyd. Kral kohen
deildi ve kendisini de kohen diye isimlendirmiyordu.
1142
Ege medeniyetine derinle-
mesine baktmzda Delfi ruhbanlnn din durumunun srail kabilelerinin monari
ncesi hline benzediini grrz. Burada ynetim hieromnemonesin idaresindeydi
ve pulagorai ona yardm ediyordu.
1143
Bu ynetimdeki yelerin ruhbanlk nitelikleri
olmadndan, aralarnda otoriteleri ve grevleriyle ilgili bir ba bulmak mmkn
deildir.
2. srailde Krallar ve Ruhbanlk

1138

Bkz. I. Engnell, Studies in Divine Kingship in the Ancient Near East, Uppsala 1943, 4-15.
1139

R. Labat, Le caractre religieux de la royaut assyro-bbyloienne, tudes dassyriologie, II;
Paris 1939, 131 vd.
1140

Yazda kelimenin harfleri gsterilmeden dorudan doruya fikri ifade eden iaret.
1141

A. Goetze, Die Pestgebete des Mursilis, Kleinasiatiche Forschungen 1 (1929), 164.
1142

Labat, a.g.e., 14, 25; Frank, Studien zur bbylonischen Religion, 5.
1143

Kr. F. Cauer, Amphiktyonia, in Pauly-Vissova, Real-Encyclopadie der classischen
Altertumsvissenschaft, I, 1903-35.
186
srailde, yaptklar faaliyetlerden dolay, krallarn kohen olduklarn inkr et-
mek tam doru saylmaz.
1144
Onlar, gerek anlamyla kohendiler. Ama biz, terimleri-
mizi dikkatlice tanmlamal ve sonra ayrm yapmalyz.
2a. Sang ve Kohen
srail Krallar, Asur krallarnn sang olmalar eklinde bir kohen olup, br-
nce kohen kelimesi anlamnda kohen deillerdi. Asur krallar gibi, srail krallar da,
btn srail halknn temsilcisi olup, Tanr ile halk arasndaki ilikilerde, btn hal-
kn refahndan mkellef idiler. Ayn ekilde onlar, Tanrya kar ifa edilen ibadetin
tekiltlanmas ve ynetiminden de sorumlu idiler.
1145
Bir kral olan Hz. Dvdun,
devlet eliyle Ahid Sandn Kudse nakledip
1146
orada sunak in etmesini misl
olarak verebiliriz.
1147

Hz. Dvd, Suriye, Moab, Ammon oullar, Filistliler, Amalekler ve Tsoba
kral Rehob olu Hadadezerin apulundan ele geirilen altn, gm ve bronzlar
kutsam ve onlar geici kraliyet Mabedinin hazinesine balayarak, Tanrya mu-
kaddes klmt.
1148
Dvd Mabedin insn planlam,
1149
Kral Sleyman ise bu pla-
n gerekletirmiti.
1150
Bakanlar kabinesine kraliyet kohenleri de dhil olmutu.
1151

Sonraki dnemde Yehoa ise Mabed geliri ihdas etmi ve Mabedin tamirine girimi-
ti.
1152
Kral Ahaz, Mabedi yenilemek iin am modelini esas almt.
1153
Yoiya ise,

1144

Bkz. J. de Fraine, Pet-on parler dun vritable sacrdoce du roi en Israel? in Sacra Pagina
(Bibliotheca Ephemeridum Theologicarum Lovaniensium, XII-XIII; Paris-Gembloux 1959), I,
537-47.
1145

A. Cody, When is the Chosen People Called a Goy? VT 14 (1964), 4-6; Labat, a.g.e., 131-
218.
1146

II. Samuel, 6-7.
1147

II. Samuel, 24/25.
1148

II. Samuel, 8/10 vd.
1149

I. Krallar, 5-8.
1150

II. Samuel, 7/2 vd..
1151

II. Samuel, 8/17; 20/25; I. Krallar,4/2.
1152

II. Krallar, 12/4-16.
1153

II. Krallar, 16/10-18.
187
bizzat ibdet ve dinde reform yapmt.
1154
Kuzey Krallnda bile kurucu Kral
Yeroboam I, Bet-Elde bir kraliyet mabedi kurup, ibadetini de ihdas etmitir.
1155

Bu idri sorumluluklar, siyasiydi ve Asur sang anlayna benziyordu. Krali-
yete it olmayan bir sang, ncelikle Mezopotamyadaki tam karmak tapnak fonk-
siyonlar hiyerarisinden sorumlu, hiyerarik bir memurdu. Sangnun sosyal konu-
mu ve ilevleri ok yksekti.
1156
Bu ayn zamanda Kudsteki kohenlerin, bilhassa da
bakohenin kazanaca stat idi.
Onlarn geliimi de Asurlularinkine benzemekteydi. Onlar, tpk kohanim gibi
krallarn kanatlar altnda dzenli ynetici oldular. Bir kohen, temelde Mabed md-
vimi idi ve beraberinde kutsal eyalar vard. lk dnemde efod, mabedde korunurdu.
Kohenin varlk sebebi, Mabed iinde hizmet olup, ncelikli ii srail tarihinin son
dnemine kadar, kehnette bulunmakt. Sonra buna Tora retimi de dahil edildi.
Elbette bir kraln, bu ilerle dorudan bir ilgisi olamazd; zira kraln varlk sebebi,
tapnakta hizmet deil, krall ynetmekti. Burada nemli bir ayrm yaplmaldr.
Sang, ncelikle klt idresi makam iken, sraildeki kohenin ncelii mabede hiz-
metti. Sangnun, kehnet iiyle hatta vahiyle ilgisi yoktu. Bu yzden brnlerde bir
kral, kesinlikle bir kohen olarak biimlendirilemez. Ancak brncede sangnun
tam karln bulmak zor olmasna ramen, onun krallnn bir ynyle, Asurlu-
lardaki sang gibi bir kohen olduu sylenebilir.
brn dncesinde bir kral, kohen olarak telkki etmek ve isimlendirmek yi-
ne de brn kltrne zg balamlarnda anlalmal, Kenan dnyasnda millieu
kelimesinde aranmamaldr.
1157
nk Kenan figr olarak Salem kral
Melkisedek,
1158
hem rhip hem de krald. Ayn fikir Mezmurlar 110/4te de bulunur.

1154

Bkz. II. Krallar, 23.
1155

I. Krallar, 12/26-33; Amos 7/13.
1156

B. Meissner, Bbylonien und Assyrien (Kulturgeschictliche Bibliothek, III-IV; Heidelberg
1920-25), II, 61.
1157

Bkz. Tekvin, 14; Kraus, Psalmen, II, 755-61.
1158

Bkz. Tekvin, 14/18 vd.
188
Sidon Kral Tabnitin lahit kitbeleri,
1159
M.. VI. yzyln sonundan kalmadr.
Burada bir Fenike kral ayn zamanda rhip olabiliyordu. srailde melek kohen vey
kral kohn birleik bir ad olarak eit derecede kabul grmemesinin sebebi zerinde
dnmek gerekir.
Bunun cevbn belki yle aklayabiliriz. lk dnem brn kltrnde
kohen birinin hizmetinde idi. Hakimler 17 ve devamnda anlatlan kohen, Mikaya
bamlyd. Ahiya ve Ahimelek, Saulun hizmetindeyken, Sadok ve Aibatar
Dvdun hizmetinde bulunuyordu. Hatta ilodaki Elinin ruhbanl, sraile hiz-
met anlamna geliyordu.
1160
srailde son dnem monarisinden nce, bir kohen Mi-
kaya,
1161
Danllara,
1162
kabileye
1163
ya da Dvda;
1164
lk dnem mabed kohenleri ise,
sadece ve sadece Yahveye kohen idiler.
1165
Ancak srailin dnda bunun tam tersi
de mmknd ve bir kimse hibir zaman, baka birine rhip olamazd; ancak daha
ziyde bir ilha hizmet eden rhip olurdu. Sz gelii Melkisedek, el-Elyona rhip
idi.
1166
Kbrstaki Lapethos lkesinin Fenikeli rhibi, ilhlam Batlamyus hkm-
darna rhipti.
1167
Bylece Kenanda, bir rhip sadece idri yn olan biri deil; sade-
ce bir ilhn hizmetindeki bir rhipdir.
1168
srailde ise, tpk gebe geleneine ben-
zeyerek Mabed mdvimi ve kehnet danman olarak bir kohen, basit bir dille bir
baka insann hizmetindeydi.
Bu yzden kohen nvann, krala atfetmek uygun deildir. Sadece profesyo-
nel olan kohen idi ve Kudsn bakoheni Monari dneminde ncelikle kraln
koheni idi.
1169


1159

H. Donner ve V. Rllig, Kanaanaisch und Aramaische Inschriften, 13, (ingilizceye eviren F.
Rosenthall in ANET, 505a.), Veisbaden 1962-64.
1160

Plger, Priester und Prophet, in ZAW 63, (1951), 168.
1161

Hakimler, 17/5, 10, 12.
1162

Hakimler, 18/4, 19.
1163

Hakimler, 18/19, 30.
1164

II. Samuel, 20/26.
1165

I. Samuel, 1/3.
1166

Bkz. Tekvin, 14/18.
1167

H. Donner ve V. Rllig, Kanaanaisch und Aramaische Inschriften, 43/35, A. M. Honeyman,
Journal of Egyptian Archaeology, 26 (1940), 61; Batlamyus I Soter (m.. 305-283)in ilahlat-
rlm dn mlkm hviyeti bdstrt rhipti.
1168

H. Donner ve V. Rllig, Kanaanaisch und Aramaische Inschriften, 21 vd.
1169

II. Samuel, 20/26.
189
2b. Kraln Ruhban Oullar
Hibir kohen nvnn tamasa bile srail monarisinin yinlerde en yksek
otoriteye sahip olmas olgusu, bakohen nvnnn srgn ncesi gerek (otantik)
kullanmda neden mevcut olmadn izah etmektedir.
1170
Bu muhtemelen srgnden
nceki durumu gstermektedir. Morgensterne gre ise, srgn ncesi krallar, srgn
sonrasndaki bakohenler (ha-kohen ha-gadol ) gibi davranyorlard.
1171

Cody, kohen anlamnn gerektirdii farklla gre Morgensternin bu fikrine katl-
mamaktadr. Zira krallar, profesyonel bir mabed grevlisi olmaktan ziyde, kural
koyuculardr. Bu da kohenin branice karl deildir. Bir bakohenin sivil dzende
en yksek otorite olmas, artlarn gerei bir grevdi. nk srgn sonras
bakohen, profesyonel bir kohendi.
Bu bilgiler nda, II. Samuel 8/18 daha rahat anlalacaktr. Burada
Dvdun oullar bir ruhband.
1172
Codye gre, bu olduka da doal bir durumdu.
1173

Dvdun oullarnn kohen olmas fikri, kadim dnemdeki insanlar da rahat-
sz ediyordu. Tevratn Yetmiler (Septaguinta) tercmesi,
1174
II. Samuel 8/18de
hiereis kelimesini aularchai olarak okur ve paraleli olan I. Tarihler 18/17 kraln
ocuklarnn kohen olduklarn deil, onlarn kraln yannda bulunan vezirler
(risonm ), olduunu ifade eder.
1175

Codyye gre, Tarihlerdeki bu deiiklik, ruhbanlk grevlerinde krallara uy-
gun olmas amacyla gerekletirilmitir.
1176
Bu balamda II. Samuel 8/18de
kohanmin, sokenme uyarlanmas teklif edilmektedir. Sokenin ( ), tartma-
mza konu olmas iyi eydir. Yetmiler Tercmesinin (Septaguinta)
1177
anlayna

1170

Roland de Vaux, a.g.e., 397-398.
1171

J. Morgenstern, A Chapter in the History of the High Priesthood, AJSL (1938), 5-13, 183.
1172

Bkz. Baudissin, a.g.e., 191; Roland de Vaux, Titres et fonctionnaires gyptiens la cour de
David et de Solomon RB 48 (1939), 403, n. 3.
1173

Aeelred Cody, a.g.e., 103; Bu yorum yni Dvdun soyuna imtiyaz verilmesi sya hazrlk
iindir. nk s Dvd soyundandr ve ncillere gre barhiptir.
1174

Bkz. LXX, II. Samuel, 8/18.
1175

T. K. Cheyne, Minister, Encyclopaedia Biblica, III (London, 1902), 31; II. Samuel, 20/26
(Yairli ra Dvdun veziriydi); I. Krallar, 4/5 (Natannn olu Zabud vezir ve kraln dostu idi).
1176 A. Cody, a.g.e., 103.
1177 Ahd-i Atikin Yunanca evirilerinden en nemli olanna verilen addr. Gelenee gre M..
270te skendiriye blgesinde oturan ve Yunanca konuan Yahudi cemaati iin II. Ptolemy
190
gre,
1178
II. Samuel 8/18deki kohnim () kelimesi daha erken Monari
dnemine ait olamaz.
Soken () kelimesi aya 22/15te de ortaya kar. Burada aar al ha-
bayt ( evdekilerin zerinde olan) manasnda olup kahya, ev miosu
eklinde tercme edilir. Begriche gre, II. Samuel 8/18de geen soken () keli-
mesi, Hz. Dvdun deil, Sleymann zamannda eklenmi olabilir.
1179
lk bakta
soken (), kraliyet kabilesinde en kk makamd ve muhtemelen bir yabancnn
elindeydi. Ancak monarinin sonuna kadar sokenliin nemi artt. Hatta bu grev
kraln olunun uhdesinde olup
1180
pratikte vezirin dengiydi.
1181

Bu durumda, aya 22/15teki aar alha-bayt ( ), metni, Monari
dneminin sonunda yazlm olabilir ve soken () kelimesi de ev miosundan
daha te bir anlam ifade etmektedir. Soken bir nvn olarak (evdekilerin zerinde
olan, yni kahya) aya 22/15de baroldedir. Diil (mennes) ekilde olan sokenet
( ) I. Krallar, 1/2'de zel bir ifde olarak geer.
Bu balamda, Dvdun oullar, gerek kohenlerdi. Dvdun, pek ok olu
vard. Devletin ileri, tm zamanlarn megul etmezdi. Babalarnn delegesi olarak
ruhban vazifeleri if etmeleri en erefli megaleleriydi. Dvd, bulunduu yerin
avantajn kullanarak, aile yelerini stratejik yerlere ve nemli makamlara yerletir-
miti. Yairli ra II. Samuel 20/26da stratejik bir yere (vezirlie) tyin olmutu. I.
Krallar 4/5e gre, nemli bir kii olan Natann olu Zabud, Adoniyann karsnda
yer alarak, Hz. Sleymana aktan gl bir destek verdi.
1182
Kraliyet boyunun ye-
lerine verilen ruhban konumu Ugarit, Fenike ve Mezopotomya kltrlerinde de bu-

(285-246) ve Rabbi Eleazerin ibirliiyle yetmiiki kii tarafndan yetmiiki gnde bu eviri
yaplmtr. Bu eviriye Yetmiler Tercmesi ad da verilir. Geleneksel rivyetler bu evirinin
270te yapldn varsaysa da modern aratrmalar Septuagintin uzun bir tarihsel sre ieri-
sinde bir ok mtercim tarafndan hazrlandn ve evirinin yaklak olarak M.. 132 civa-
rnda tamamlandn ortaya koymaktadr.
1178

Bkz. Hebrew Vorlage LXX, II. Samuel, 8/18.
1179 Begrich, Sofer und Mazkir, in ZAW 58 (1940/41), 26 vd.
1180

II. Krallar, 15/5.
1181

Kurn- Kerm, Harun peygamberden Hazreti Msnn veziri diye bahseder, bkz. Th,
20/29; Begrich, Sofer und Mazkir, 26 vd.; Rolan de Vaux, in RB 48 (1939), 402 vd.
1182

Bkz. I. Krallar, 4/5; 1/8, 11-14, 22-27 vd..
191
lunmaktadr;
1183
ve bunlarda, Msr Firavunun oullarnn konumunu artrmakta-
dr.
1184
Hz. Dvd kral vazifeleri if ederdi, ncelikle mabed fonksiyonlarna bal
deildi. Onun oullar -belki oullarndan bazs- kohanim olarak isimlendirilmiti ve
kraliyet kabinesinin resmi kohenlerinin yannda yer alyorlard. Resmi kohenler ara-
snda Sadok ve Abiatar da saylabilir.
J. BRN KRALLAR VE KLT FONKSYONLARI
Krallarn sangutuluu misl verildii iin burada srail krallar ile srail kralla-
r Asur monarisi arasndaki kyaslamay, kral olmayan sangunun ynetimle irtibat
olmayan grevde olmas asndan bir adm daha ileri gtrebiliriz. Sangutunun hem
kurban takdimelerinde hem de daha nemli bayramlarda bakanlk yapmas bekle-
nirdi.
1185
Hz. Dvd ve Sleyman bunu dier nemli olaylar ve gnlerde de icra et-
miti. Hz. Dvd, Ahid Sand (Aron ha-Kode) Kudse getirilince,
1186
Sleyman
Gibeondaki tapnaa adanma olaynda
1187
ve yln byk din festivallerinde de ayin
ynetmiti.
1188
Dier baz mhim olaylarda buna benzer ayin idare etmilerdi.
1189
lk
dnem kraliyet zihniyetinde bu kesinlikle kabul edilemez bir uygulama deildir. Yar
gebelik dnemlerinde, kurbanlar muhtemelen ailelerin bykleri veya balar tara-
fndan kesiliyordu. Daha sonralar ise, klanlarnn bakanlar tarafndan veya kabile-
lerin bykleri tarafndan kesildi. Cody, bu uygulamalardan yola karak srail devlet
bakanlarnn kurban kesmelerini rahatlkla anlayabileceini, yadrgamadn be-
lirtmitir.
1190
Krallarn kurban kesmelerine dier Smi geleneklerde de rastlanr. Sz-

1183

Gordon, Ugaritic Literature, 66, 122; J. Gray, The Legacy of Canaanite, VT Suppl 5 (1957),
154; S. R. Driver, Notes on the Hebrev Text and the Topography of the boks of Samuel, 285;
Dhorme, Les religions de Bbylonie et dAssyrie, 201.
1184

H. Kees, Das Priestertum im agyptischen Stat, I, Leiden-Cologne 1953, 93-97, 181-185, 199-
202.
1185

Meissener, Bbylonien und Assyrien, II, 61.
1186

II. Samuel, 6/13, 17.
1187

I. Krallar, 8/5, 62 vd..
1188

I. Krallar, 9/25.
1189

Bkz.I. Krallar, 3/4, 15.
1190

Aeelred Cody, a.g.e., 106; Kurn- Kerm Hazreti Dvd ve Sleymann khinlik deil pey-
gamberlik yaptn syler. Bu yzden din iler yapmalar normal karlanmaldr. Bkz. Enbi-
ya, 21/78.
192
gelimi Gney Arabistan,
1191
Mari
1192
ve Ugarite ait mitolojik metinlerde de bulu-
nur.
1193
Bu eyler, daha eski hikyeler iin olduka kabul edilebilir durumlardr. An-
cak bu uygulamalarda, monarinin gelimesi ile birlikte, zihniyette dikkate deer
deiiklikler olabilir.
Hz. Dvd ve Sleyman tarafndan icr olunan takdis eylemi,
1194
Saylar 6/22-
27 pasajlarna (Ruhban metninde) gre, sadece profesyonel kohenlere aitmi gibi
gsterilir. I. Krallar 3/3 cmlesinin son redaktr, Kudsl Sleymann yanday-
m gibi grnmektedir ve onun Gibeonda kurban kesmesini, tts yakmasn tasvip
etmez. Ancak bunun sebebi, muhtemelen tapnak dndaki kurban kesilmesine tas-
hihinin kar kmasdr.
Beyt-eldeki Kuzey Krallnn Mabedinin alnda Yeroboamn icr ettii
kurban ilemi, phesiz o dnem iin doald. Ama I. Krallar 13/32deki hikyenin,
reformcu Yoiya sonrasna ait ruhu, bunun ayrlk bir sapknlk ibadet eylemi ve
Levili olmayan ruhbanlar tarafndan icra edilen gayr- meru bir tapnakta kesilmi
olduunu vurgular. II. Krallar 16/12 ise, Kral Ahazn bizzat kendisinin Mabedde
yaklak iki asr sonra ayn ie, yni kurban kesme iine girimi olduunu gsterir.
Ancak hikye, sanki Ahazn aleyhindeymi gibi anlatlmaktadr. Biz buradan hem
srailde hem de Yahudadaki krallarn byk olaylar vesilesiyle byk kurbanlar
kesmeye devam ettiklerini farz edebiliriz. Ancak kral Ahaz, Tanrya deil Dimak
ilhlarna kurban kesti. II. Tarihler 26/16-20 pasajlarnda ise, efleri Azaryann li-
derliindeki kohenler, Kral Uzziyan tapnakta tts yakmasna kar ktlar.
1195

Sonuta sraile ait hem krallk ve ruhbanlk fikirleri hem de onlarn birbirleriy-
le ilikilerine ait kavramlar, kralln ilk gnlerinden itibaren srecek olan bir geli-
me sreciyle meydana geldi.

1191

J. Ryckmans, Linstitution monarchigue en Arabie mridionale avant IIslam, 98; Kuzey Ara-
bistan Mukarribn kavram mabed memuru vey mabeddeki barhip anlamna gelmez.
1192

Bkz. A. Parrot and G. Dossin, Archives royales de Mari, VII: Textes conomigues et
administratifts , Paris, 1957, 263. iv. 10.
1193

J. Gray, The Legacy of canan, 154 vd.; Gordon, Ugaritic Textbook, Krt: 66 vd.
1194

II. Samuel, 6/18; I. Krallar, 8/14.
1195 Ona yle dediler: Ey Uziyya, Rabbe buhur yakmak sana deil, ancak buhur yakmak iin
takdis edilmi olan Harun oullar kohenlere der. (II. Tarihler, 26/18).
193
Krallar, eski semitik anlamda olmayan bir tr ruhbanlk eylemi de icr etti.
Kralln son dnemlerinde ruhbanlk otoritesi arttka kral ve ruhbanlk arasndaki
birliktelik daha da artt. Ayn gelime Vurlage (LXX) ve Tarihlerdeki bilgilere de
yansd ve II. Samuel 8/18 cmlesinde Dvdun oullar kohendiler (kohanm).
Krallar tarafndan icr edilen kurban kesme eylemi, eski yakn douda yaygn olarak,
srail din evreleri tarafndan badatrlmaya allsa da ho karlanmamtr.
K. BLNM KRALLIK DNEMNDE RUHBANLIK
Hz. Sleymann (M.. 977) lmnden sonra yerine geen olu Rehoboam
(M.. 937-920), birleik krall bir arada tutmak iin gerekli zelliklerden yoksun-
du. Sleyman kuzeyin bakoheni Abiatar srdnden ilo kohenlii Kudsteki
etkinliini kaybetmi, Levililerin oturduu kuzeydedeki 20 ehri Fenike kral
Hirama devretmi, kabile sistemini bozmu ve vergi gelirlerini gneye harcamt.
Bu nedenle Rehoboam ta giyme treni iin kuzeyin nemli kentlerinden biri olan
ekeme gittiinde, kuzeyli liderler kendisine, babasnn politikalarn devam ettir-
mek isteyip istemediini sordular. Rehoboam da babasnn ayn politikalar devam
ettireceini syledi. Bunun zerine kuzey kabileleri krallktan ayrld. Bylece
Rehoboam yalnzca Yahuday ynetti. srailin dier kabileleri I. Yeroboam kral
olarak seti.
1196

Yeroboam (M.. 937-915), insanlarn Kudse gitmelerini engellemek iin ye-
ni dinsel merkezler, yeni bayramlar, yeni khinler ve yeni dinsel simgeler oluturdu.
Kudsn yerine geen yeni din merkezler Dan ve Beytel ehirleriydi. Kudste
bulunan iki altn keruvun yerine koyulan yeni dinsel simgeler ise altndan dklm
iki buzayd. Yeroboam, altn buzalardan birini Beytele, dierini de Dana yerle-
tirdi. Bu Yeroboamn krallnda srail halk ile hl byk bir nfusa sahip olan
Kenanllarn bir arada yaamamalarn salama asndan nemli bir kazanmd. ilo
kohenlii ve ilolu peygamber Ahiya Yeroboamn kral olmasn destekledikleri
halde, Yeroboamn yeni dinsel yapsnda ilolu kohenler yer bulamayp dlanp
ihanete uradlar. Yeroboam onlar ne Danda ne de Beytelde grevlendirdi. Danda
Msann torunlar tarafndan kurulmu olan eski ve yerleik bir kohenlik tekilat
vard. Bu byk ihtimalle oradaki faaliyetlerine devam etti. Yeroboam, Beyteldeki

1196
Bkz. R.E., Friedman, a.g.e., 61-64.
194
altn buza sunanda grev yapmak zere, aralarnda Levili olmayanlarnda bulun-
duu yeni kiiler atad. II. Tarihler 13/9a gre, Yeroboam dneminde din adaml
iin kriter, Levili olup olmamak deil, kiinin bir boa ve yedi kola gelip gelmeme-
siydi. Levi kabilesinin dier kabileler gibi kendilerine ait bir topra olmadndan,
ilodaki ya da srailin herhengi bir baka yerindeki Levililerin iki seenei vard.
Yahudaya gidip kohenlik hiyerarisi iinde bir yer edinmek ya da srailde kalp
zel din hizmetler vererek insanlarn cmertliine el balayp geimini salayacak-
t.
1197

Kuzey Krallnda yaayanlar, zengin olmalar hasebiyle mreffeh bir hayat s-
ryorlard. Ancak Kenanlerin adetlerini benimseyerek onlarn ilahlar Baale tap-
yorlard. Gney Krallnda yaayanlar ise fakirdiler ve ilah olarak Yahveye tabi
idiler. Kuzeydeki srail Krall M.. 722 ylnda Asurlular tarafndan, gneydeki
Yahuda Krall da M.. 586 ylnda Babil Krall tarafndan igal edildi.
1198

1. Kudse Kar ilo
Kudsn tipolojisini verdii yeni kurumlar ile ilodaki daha eski gnlerin ti-
polojisini izdii krsal kesime it zelletirici srail ad altndaki eski fikirler arasn-
da krallk dneminde cidd bir gerilim sz konusuydu. Dvdun ruhbanlarla ilgili
baz kutsal ilevleri kabul etmesi nemli bir yenilikti ve gerekte monari yeniliin
bizzat kendisiydi. Monari yani krallk kendi yerleik hliyle, Kenan diyarnda, zel-
likle Yebuslerin elindeki Kuds ile sraile ok nemli bir barnma ve yerleme sa-
lamt. Bu kt ve eriata aykr bir ey de deildi. Kdus ve dier Yebus ehirleri
srail tarafndan zmsendi ve hzl bir ekilde Yahve ehirleri olmaya hazrland.
Buna ramen eski Kenan fikirleriyle yorulmu fikirler, varln hala srdrebilmi,
zellikle Baal putuna tapnma sraili tehdit eden bir sembol olarak, varln hala
korumaktayd. Eskiden iloda bulunan Ahid Sand, artk imdi Kudsteydi ve bu
ehir hem Yahve dininin hem de Dvdun krallnn merkezi haline gelmiti. Yeni
yerleimin getirdii yeni yollar, sraildeki muhafazakr kurumlarn yerini ok iyi
alamyordu. Ancak sindirilmesi kolay olmayan bu unsurlar kendini Sleyman dne-
minde daha fazla hissettirmeye balad. Sleymann yabanc krallklarla youn ve

1197
Bkz. R.E., Friedman, a.g.e., 67.
1198 Yaar Kutluay, a.g.e., 117.
195
gittike artan ilikisi ve bu topraklardaki yabanclarn kltrel etkileri, bilhassa krsal
srailin kendi kabuunu salamlatrmasna vesile oldu. Sonuta Elin kohenleri
yerine Yebus kohenlerinin getirilmesi Sadukler ile Abiatarn srailci, Levili ve
Elli izgisinde byk bir antipatiye yol at
1199
. Bu durum, Sleymann lmnden
sonra blnmeye gtrecek olan sebeblerin sadece birkan oluturuyordu. Ancak
bir tarafta Sadukler ve Kudsteki yeni hayat dzeninin belli odaklar bulunurken,
dier tarafta ise, eski srailin dini geleneklerinin ana temsilcileri ve Levililer bulun-
maktayd. Bu iki grup arasnda srekli atan menfaatler ile glerin getirdii bir
ztlama sz konusuydu. Eski srailin din temsilcileri, ilo evresinde odaklanm-
lard. Bu yzden blnmeler kanlmazd.
1200
Din bak asyla bakldnda, ku-
zeyde herey, gneydekinden daha vahim bir hal almt.
ilolu peygamber Ahiya, Tanrnn Yeroboamn Kdsten ayrlmasn tasvip
etmesinde bir araclk rol stlenmiti.
1201
Hatta o, ayn ilh honutsuzluun yeni
devletin din kurallara kar dier devletten daha kt tavrnda da sz konusu oldu-
unu belirtmiti.
1202
Ahiya, belki, I. Samuel 1/1-4:1ann yazarnn din grle-rini
ve onun Hofni ve Finhasdaki dinsizlikleri kabul etmemeyi paylam grnme-sine
ramen, bu honutsuzluk sradan kohenlere deil, kt kohenlere kar idi.
Ahiyann, iloya sempatisi, hem ar dindar srailli olmas, hem de ilolu oluun-
dan ileri gelmekteydi ve muhtemelen Sadok gelenee kar bir oto-konroldu.
1203

Hatta, I. Samuel 1/1-4n yazarna gre, Samuelin peygamberne ars
iloya yneliktir ve bu da Samuel ile Saul (Talut) arasnda bir atma olduunun
gstergesidir.
1204
Bu hikyelerde Saul, Tanrnin nnde bir tr itaatsizlik fiili ilemi,
bu da Saulun Samuel peygamber tarafndan knanmasna ve krallnn bir bakasna
gemesine sebep olmutur.
1205
Bu muhtemelen tarihsel bir hikye olup, buralarda
kurban olay Samuelin Saulu knamasyla balantl anlatlr. Ama 15/22 ve deva-

1199

Bkz. Cohen, The Role of the Shilonite Priesthood in the United Monarchy of Ancient srael,
89-93.
1200

Bkz. O. Eissfeldt, Silo und Jerusalem, VT Suppl 4 (1957), 138-147.
1201

I. Krallar, 11/29-39.
1202

I. Krallar, 14/1-16;
1203 Bkz. O. Eissfeldt, Silo und Jerusalem, VT Suppl 4 (1957), 138-147.
1204

I. Samuel, 13/7b-15a.
1205

Bkz. I. Samuel, 15/10-31.
196
mndaki pasajda ise burada klasik peygamberlerin atmosferindeki ikin itaat deeri
ile da ait ibdet kavram arasndaki tezat anlatlr.
1206
Dier hikyedeki kurban unsu-
ru, olduka artcdr. nemli bir kiinin kestii kurban olgusu, hem krallk dne-
minde hem de ncesinde hibir zaman kt olarak karlanmamtr. Eer metin, bir
kral tarafndan kesilen kurban tasvip ediyorsa, o zaman bu nceki bir dneme ait
demektir. Her halukrda, gelenekler arasnda keskin tezatlar mevcuttu. Eer Kuzey
krallnn grne gre, gelenein, kraln kutsal ve sekler fonksiyonlar arasndaki
farkllktan yoksun olmasnn neticesinde ortaya kan zorluklar yanstt fikrini
kabul edersek, hakikatten uzaklamayacaz. Yine bu gelenek, Notha gre kralln
sekler talepleriyle kadim kutsal geleneklerin talepleri arasndaki ihtilaftan ortaya
kan zorluklar yanstr.
1207

2. Kraliyet Merkezlerinde Ruhbanln Dinen Gerilemesi
ilo, kendi eski konumunu asla yeniden tesis edemedi. Hatta ilonun yerleik
bir mekan olarak varl, bir htra olarak korundu. Ancak onun ruhu daima yaa-
mtr.
1208
Ruhbanlk kurumu iindeki etkilerine bakldnda izlerini, kraliyet
mabedlerindeki hizmetlerde var olan fiili ruhbanlklardan ziyde, Levili ve peygam-
ber evrelerinde bulmak mmkndr. Levili olmayan Sadukler, Kudste ikmet
edildiler ve Kuzey krallnn kraliyet mabedi Beyt-el, kesinlikle Levlili olmayan
kohenleri barndrmyordu. I. Krallar 12/31 pasaj Beyt-eldeki Levili olmayan ruh-
banla kar bir metin olup, Dandaki dier mabetteki kohenleri aka sulamaktan
kanr.
1209
Hakimler 17-18 bblardan Dan Levilili ruhbanlara sahip olduunu biliyo-
ruz. Beyt-el, bir anlamda Kudsn rakibi saylyordu.
1210
Eer insanlar, Kuds
kohenlerinin Levili olmayan mahiyetinden rahatszlk duymuyorlar-sa, onuncu yz-
yln sonundaki Beyt-elin Levili olmayan kohenlerine bu insanlarn kar kma ei-
liminde olduu anlalabilmektedir.

1206

Kr. Amos, 5/21-25; Hoea, 6/6.
1207

Noth, History of Israel, 175 vd.
1208

Bkz. Yeremya, 7/12 vd.; 26/6; H. Kjaer, The Excavation of Shiloh: Preliminary Report,
JPOS 10 (1930), 104 vd.
1209

I. Krallar, 12/30.
1210

Bkz. I. Krallar, 12; Hakimler, 17 vd.; 18/30; S. Talmon, Divergences in Calender-Reckoning
in Ephraim and Judah, VT 8 (1958), 53; Gunneveg, Leviten and Priester, 22, 92.
197
te yandan ruhbanlarn, Levili olmalarnn daha uygun olduuna dair gelenek-
sel bir fikir vardr. Bu nedenle Kral Rehoboam belki de kendi krall iindeki
mabedlerdeki ilevleri yerine getirsinler diye Levili bulmaya almt. Eer bu do-
ruysa ve bir tane bile Levili bulamam ise, o zaman kuzeydeki ibadetlerin formla-
rndan, memnniyetsizliklerin varln anlayabiliyoruz.
1211
II. Tarihler 11/13-17 ve
devamnda Harn kohenler ve dier Levililerin, Rehoboamn srailinden
Yahudaya kamalar bir tr anakronizm (tarih atlamas) olabilir ve bir anlamda
kohenlerle Levililer arasndaki farka iaret etmi olabilir. Ancak yine de bu metin,
nemli bir tarihsel hatra olarak, Levililerin, Rehoboamn klt siyasetlerine kar
olduklarn da aka gstermektedir ve Levlililerin mabed kohenleri olarak arzulan-
mas ve aranyor olmalarnn moda konusu olduu aktr. Ancak kraliyet tasvibiyle
Kuds kohenlii, artk Levili olmaktan kmt. Bir kohen olarak Leviliyi tutmak,
daha nceki zamanlardakinden daha az dini anlama gelmeye balad. Ancak yine de,
Dan gibi baz yerlerde Levililer kohenliklerini srdrmeye devam ettiler.
Eski Yahvist dlamacl, ikar olarak Levili olmayan kohenlerin makamda
olduklar iki kralln, kraliyet merkezlerinin atmosferinde ok gl deildi. Mesela,
Samiriyede Yehu dnemindeki Baal rhiplerini,
1212
Kuzeyin dier kraliyet ehri
Yizreeli
1213
vey Kudste bir Baal Tapnan
1214
okuruz. Ahab, bir Baal evine ve
sunana sahipti.
1215
Kralie zebelin sofrasndan yemek yiyen 450 tane Baal pey-
gamberinden ve Aerann 400 peygamberinden bahsetmeye gerek yoktur.
1216
Kuzey
Kralllnn dnden sonra bile Manasseh, Kudste Baal iin sunaklar in et-
miti
1217
. Bunlar, phesiz ar rnekler olup, Yahveye tapnmann de balad
dnemlerden kalmadr. Ancak resm mabedlerde bulunan Yahveci kohenler (bu
dnemde onlar hakknda ok az bilgi sahibi olmamza ramen), bir ideal uruna gay-

1211

Bkz. k, 32/25-29; R. de Vaux, Le schisme religieux de Jroboam Ier, Angelicum 20
(1943) 77-91.
1212

II. Krallar, 10/19.
1213

II. Krallar, 10/11.
1214

II. Krallar, 11/18.
1215

I. Krallar, 16/32.
1216

Bkz. I. Krallar, 18/19.
1217

II. Krallar, 21/3.
198
retke deillerdi ve onlar kraliyet politikalarnn taraftar da deillerdi. zellikle
Beyt-el koheni Amatsya ile Amos peygamber arasndaki bir diyalog da bunu aka
gstermektedir.
1218
II. Krallar 12. bb bize resm kohenlerin hep bir risk altnda ol-
duklarn aka gstermektedir. Kuds kral Yehoa, bakent mabedinin kohen i-
levlerini, kraliyet sorumluluuyla uyum iinde grmek isteyerek kohenlere baz ge-
lirlerden gmler toplamalarn emretti ve gelirinin tapnan tmiratnda kullanl-
masn istedi. Ancak kohenler paray tmirat iinde kullanmamak zere paray topla-
dlar ve tmiratla ilgili grevleri onlarn ellerinden alnm oldu
1219
. Artk kavimden
para almayacak ve tapna tamir etmeyeceklerdi. Bundan sonra Kohen Yehoyada,
bir sandn kapana delik aarak, Makdisin sa tarafna koydu. Eik bekisi olan
kohenler, Rabbin evine getirilen btn akeyi sandn iine koydular. Daha sonra
para oalnca, kraln ktibi ve bakohen iindekileri alp, Makdis ve alanlarn
ihtiyalar iin harcadlar. Rabbin evini onaranlara drst altklar iin ellerine
verilen akeler hesaplanmadan verildi. Bu babn 16. cmlesi ise, gnah ve su
takdimesi akesini kohenlere brakmaktadr.
3. Kraliyet Kohenlerine Kar Levili ddialar
Byk mabedlerin kohenleri (kohanm ), ruhbanln rutin ilerinde
Levililerle yar hlindeydiler. Kohenler, ruhbanlk vazifelerindeki stnlk iddiala-
rndan vazgemediler. Fakat, muhtemelen resm din adamlarnn daha gl muhale-
feti nedeniyle hakllklarn kantladlar.
I. Samuel 2/27-36 pasajlarndan, blnm krallk dneminden kalma baz se-
beplerden dolay, kehnetin artk ok karmak bir gelimeye ship olduunu ve ken-
dini yeni artlara uyarladn grmekteyiz.
1220
Bilhassa, 31, 32, 33 ve 34nc pasaj-
lardan grdmz kadaryla,
1221
bu hikyeler, Eli ailesine ve Eben-ezer ve Nobdaki
olaylara ittir. 35 ve devamnda ise, Sadok ve Sadokleri sembol isim olarak anlatlr.
27b ve 28. cmleler, Elinin babasnn evinden bahsederken; 31a ise, Levili kartl

1218

Amos, 7/10-15.
1219

Bkz. II. Krallar, 12/4-9.
1220

Kr. O. Plger, Reden und Gebete im deuteronomistischen und chronistischen
Geschichtsverk, in Festschrift fr Gnther Dehn, Neukirchen 1957, 35-49.
1221

O. Plger, a.g.e., 66 vd..
199
yapmaktadr.
1222
Bir baka cmle (32a) ise, Tanrnn srailde yapacaklarn kskanan
bir baktan bahseder. 33a cmlesi ise, Tanrnn sunann yannda duran kehnetin,
kohenler tarafndan elde edilen hedeflerinden bahseder. Ama gelirleri az daha dk
olan mabedlerde bulunan Levililerin sren faaliyetlerini yanstmaktadr.
1223
Bir baka
deyile, Elilerin hakkndaki mevcut malzeme ncelikle Elilere kar deil Levililere
kar ynelmi bir kehnetle elde edilmi olduunu gstermektedir. Yine bu resmi
kohenlerin, Levililerin ruhbanlk imtiyaz ve haklarn ilhi bir hak olarak ellerinde
tutma iddialarn kabul ve tasdik ettiklerini gstermek-tedir. Zra ilhi kehnetinde,
ilhi bir ekilde onlarn ellerinden uup gitmektedir.
Bu ekilde kehnete tam bir tarih vermek olduka ok zordur. Ancak
Steunargelin de ortaya koyduu gibi, yaklak M.. VIII. asr civr olabilir.
1224
I.
Samuel 2/28deki laset efod ( ) terimi bu tarihin ok ge olduunu gste-
rir. Zira efod giysisi Dvd dneminden sonraki bir devre ittir ve Tanrya danma
iinin kohenden, peygamberlere Monari dneminde getiini gsteren bir dnem-
dir
1225
. M.. VIII. asrda Hoea, Levililerin ruhuna benzeyen ok dinamik bir ruhla,
efod kullanmn ortodoks olmayan bir uygulama olarak grmekteydi.
1226
Notha g-
re, 35inci cmlenin eklenmesinden nce kehnet, belki M.. VIII. asrdan nceki
dnemlerde anlalmayabilirdi.
1227
Yine I. Samuel 2/35. cmlesi, Kudsteki Ma-
bette, Sadok ve Abiatar torunlar arasndaki ruhbanlk haklar zerindeki kavgann
olduunu ortaya koymaktadr. Ruhbanlk kurumu hakkndaki en briz kavga ise bir
anlamda Kuds ruhbanlyla geleneksel Levili ruhbanl arasndaki rekbeti gs-
termektedir. Bu balamda, Levilelerin ilolu Ellere kar dmanlklar da daha iyi
anlalabilecektir.

1222

H. G. Judge, Aaron, Zadok and Abiathar, JTS n.s 7 (1956), 73; Noth, berlieferungs-
geschichte des Pentateuc , 195-99; O. Plger, a.g.e., 3. blm, n. 12.
1223

Tsevat, Studies in the Book of Samuel, HUCA 32 (1961), 194.
1224

Bkz. Steuernagel, Die Veissagung ber die Eliden,, Beirge zur Wissenchaft vom Alten
Testament I/13 Leibzig 1913, 200.
1225

Roland De Vaux, a.g.e., 352.
1226

Hoea, 3/4.
1227

Noth, Samuel und Silo, , VT 13 (1963), 394, n. 5.
200
L. MONAR DNEMNDE RUHBAN FAALYETLER
Tesniye 33/8-11 pasajlarnda, Msnn vefatndan nce syledii hayr dua-
snda, Levililerin vazifeleri konusunda ok berrak bir tablo grrz.
1228
Bu duann,
hangi tarihte olduu konusunda farkl grler bulunmaktadr. Tournaya gre,
Levililerin toplanmasn muhtemelen M.. VIII. asrn ilk yarsnda olduu
farzedilebilir.
1229
Bazen bu cmlelerin stili ve ieriine bakarak daha nceki bir za-
mana ait olduu bile ileri srlmektedir. zellikle 9b ve 10. cmlelerin sonradan
ilve edilen ve Levinin ilk takdisini esas alan bir pasaj olduu aktr.
1230
Bilhassa,
tekil Levi teriminin ( 8-9a, 11. cmleler, burada kelime Levi kabilesine karlk
gelmektedir), oul hle (Levililer 9b-10 cmleler) dnt gzden kar-
mamaldr.
1231

1. Tanrya Danmak
Urim ve tummimden bahsederken tekil hal kullanmak nemlidir.
1232
Zira Ku-
dse fiilen yerleildikten sonraki dnemde Tanrya danmaktan bahseden tek yer,
Tesniye 33/8dedir. I. Krallar 14/5; 22/5-28; II. Krallar 3/11; 8/7-13; 22/11-20 pasaj-
larnda ise, danmak eylemi iin dra
1233
ve urim tummimle yaplan daha
eski bir danma eyleminde ise, ael fiili kullanlyordu.
1234
Btn bu metin-
lerde danan kii bir peygamberdir. Eer, II. Krallar 3/15 ve devamnda Tanrnn
kelmn telffuz eden Elia tarafndan gnderilen bir mzisyense, o zaman snlan
kii aslnda bir peygamberdir.
1235
Bu metinlerin hi birinde, bir araclk kurumu vas-
tasyla, peygamber danmanlk yapmaz. Tanr sz ona dorudan gelir ve hibir
metinde, blnm krallk dneminde urim ve tummim kullanan bir kohen bulama-
yz. Sonraki dnem Yahudi geleneine gre, urim ve tumnim, bilhassa Samuel,

1228

Bkz. Tesniye, 33/8-11.
1229

R. Tournay, Le psaume et les bndictions de Moise, RB 65 (1958) 181-200, n. 18.
1230

F. M. Cross ve D. N. Freedman, The Blessing of Moses, JBL 67 (1948), 203 n. 28.
1231

Tekvin, 49/5 vd.; Cross ve Freedman, a.g.e., 204 n. 29.
1232

Tesniye, 33/8.
1233

Kurn- Kermde kuntum tedrusune eletirisi yaplmaktadr. Bkz. l-i mran, 3/79.
1234

Bkz. I. Krallar, 14/5; 22/5-28; II. Krallar, 3/11; 8/7-13; 22/11-20.
1235

Bkz. II. Krallar, 3/11.
201
Dvd ve Sleymandan sonraki dnemlerde kullanmdan kaldrlmtr
1236
. Ezra
2/63=Nehemya 7/65 gibi cmlelerdeki ifdeler, kinci tapnak dneminde urim ve
tummimi kullanan hi kimsenin olmadn aklamas, bize onlarn htra bile olsa
kullanmn yapan bir kiinin olmamasna ramen, onlarn Monari dneminde (M..
1000-586) kehnet arac olarak kullanld konusunda bile, ok az bir ihtiml bu-
lunmakta olduunu gsterir.
2. Tora
Tevratta oul fiillerin kullanld ksmlarda (Tesniye 33/9b-10. cmlelerde),
sonraki dnemlere ait kohenlerin kan bana vurgu yapan ksmlar bulunur. Bu b-
lme gre Levililer, sraille yaplan ahde bal kalarak, srail halkna geleneksel ka-
nunlarn (mipatim ) retmekte; Tanrnn talimatlarn ve kararlarn
(yani torotu 10a) retmektedirler.
1237
Torann kohenler tarafndan verilii,
VIII. yzyl veya IX. yzyln bandan nceki bir metinde ortaya kmaz.
1238
Ancak
srgne kadar olan dnemden balamak zere, bu kavram kohenlerle birlikte
anlmaya balamtr.
stborna gre, kohensel torann, ilkel kehnet danmasnn ortaya kard
bir gelime olup olmad bir tarafa braklrsa,
1239
bunun aslnda neyin doru veya
yanl olduu, neyin de yaplp yaplmamas gerektii; ibdt, ahkm, abat kuralla-
rnn
1240
aklanmas balamndaki emir ve yasaklar ifde ettii bir tr dini eitim
hkmndeydi. Bu hep bu ekilde de kalmamtr. Hoea 4/6, ierii, ilhm ve sunu-
lu eklinin zgn olmad; klt veya ritel vermekten ok, ahlki bilgiler ieren
bilgiyi (deat ) kmseyen kohenleri ak bir dille knamaktadr.
1241
Hoea
8/12ye gre, en azndan kohenlerin elindeki bir tora, hali-hazrda yazya gemitir.
Yaklak iki yz yl sonra ise Tesniye 31/9da, o, artk Msya verilen ve kohenleri

1236

Kr. Roland de Vaux, Ancient Israel, Its Life and Institutions, (trc. J. Mchugh, Newyork 1961),
352.
1237

Bkz. Saylar, 25/12 vd.; Nehemya, 13/29; Yeremya, 33/21; Malaki, 2/4 vd., Tsefenya, 3/4; J.
Begrich, Die priesterliche Tora, 64, n. 5
1238

Bkz. Hoea, 4/6; Mika, 3/11; II. Krallar, 12/3.
1239

Bkz. G. stborn, Tor in the Old Testament : a Semantic Study, Lund 1945, 6-21
1240

Kr. R. De Vaux, a.g.e., 354-55; Begrich, Die Priesterliche Tora, BZAW 66, 63-88; Plger,
Priester und Prophet, 179-88.
1241

Hoea, 4/6 ve ge bir metin olan Malaki 2/7de deat () ile tora () fiili paralel
anlamdadr; Bkz. Noth, Amt und Berufung, 29, n. 15; Begrich, a.g.e., 86.
202
ilgilendiren bir tr yazl eriattr. Bylece tora, Tanr iradesinin vahyi konusunda,
Tesniyenin ileri srd anlamyla tora kavram, Tanrnn, srail ile yapt ahdin
temel emir ve yasaklarn ihtiv eden bir klliyta (corpus) dnmtr. Bilhassa
Yeremya 2/8de bahsedilen tora bu anlamda olmaldr.
Bu sonraki dnem kohenlerinin, yazl tor ile olan yakn ilgisinin tarihsel geli-
imi olmadan zor anlalr. Bu geliim, tor teriminin bizzat kendisinde bile bulun-
maktadr Ama onun kronolojik geliiminin izini srmek, cidden ok zordur. Von
Rada gre, bilhassa kohenler, peygamberler, kanun koyucular ve bilginlerce verilen
torot arasndaki muhtelif ilikileri ve kronolojik seviyeleri tam olarak belirlemek ok
zordur.
1242
Her durumda, Tesniye 33/10daki torot () kavram, zel olarak
belli kararlara veya taleplere verilen cevaplara hasredilemez.
1243

Kehnet ii, bilhassa M.. VIII. yzyln ilk yarsnda tora () vermenin
yolunu at ve zamanla yerini ona brakt. Bylece kurban kesme ii, kohenlerin en
nemli grevleri haline geldi. Levililer, srail Ahdine bal kaldlar ve ilo ruhunu
korudular. Burada unu da belirtmek gerekir, o dnemde kohenlere zg btn iler
Levililerin vazifesi olarak saylan ilerden olumaktayd.


3. Kurban
Yahudilikte din adamlar, dini veya sosyal ierikli grevler ifa ediyorlard. Ma-
bette yaptklar hizmetler bu grevlerin banda geliyordu. Baka bir ifadeyle, bu tr
dini hizmetlerin yerine getirilmesi, din adamlarnn esas sorumluluunu oluturuyor-
du.
1244

Bunlar arasnda da en nemli olan, kurbanla ilgili hizmetlerin yrtlmesi idi.
Bu grevi sadece din adamlar yerine getirebiliyordu. Kesim malzemesinin hazrlan-
mas ve hayvanlarn seimi din adamlarnn ncelikli vazifesi idi
1245
. Yahudilikte
kurbanlar fertler veya toplum adna sunuluyordu. Kanl kurban eitleri arasnda,
atete yaklan kurban ola, selamet kurban elamim, kran takdimesi toda, adak kur-

1242

G. Von Rad, Studies in Deuteronomy (Studies in Biblical Theology, IX; London 1953), 66-69;
Begrich, 87.
1243 Bkz. Hoea, 4/6; Mika, 3/11; Yeremya, 2/8; 18/18; Noth, Amt und Berufung, 29. n. 15.
1244

M. Haran, Priests and Priesthood, EJd, XIII, 1070.
1245

Baruch A. Levine, Jewish Priesthood, ERE, X, 535.
203
ban neder, kefaret kurbanlar haaat ve aam yer alyordu.
1246
Kurbanlar, genellikle
mezbah ad verilen ve bu amala yaplan yerde, gnlk, haftalk, aylk, mevsimlik
veya yllk olarak sunulurdu. Kurban genellikle aile reisi sunard. Vcutlarnda her-
hangi bir kusur bulunan kimselerin, kurban takdim etmeleri yasakt. brn
kohenlerinin kurban takdim etme ilemlerinin, zellikle Krallar dneminde daha ka-
rakteristik bir hale geldii ve geliip byd kabul edilir. Oysa bu klt, hem Atalar
(M.. 2000-1900), hem de Hz. Ms (M.. 1250?) dnemlerinde vard. Fakat bu,
din adamlar gibi zel bir kesim tarafndan yerine getirilen bir ibadet olarak grl-
myordu.
Tesniye 33:10da kurban kohen dairesinin mlkiyetine iaret veya yle ol-
masn isteme- balamnda zikredilmektedir. srail evlatlarnn kurban ailelerin,
klanlarn, kabilelerin veya nihayet tm halkn bakan olan krallarn ak ekilde
normal olarak ynettii gnler tedricen kapanmaya doru gitmekteydi. Kohen olma-
yan srailliler eer isterlerse kurbanlarda belli aktif rol alabilirlerdi; ritel temizliin
vazgeilmez muhteem merasiminde bir srailli sunduu kurban kendisi boazla-
maktayd.
1247
Ama kurbangahla ilgili getirilmesi zaruri olan her ey kohen iin tedarik
edilirdi. Ruhban Metinleri ve Kutsallk hukuku metinlerinde bu, kanl ritelin kohene
tedarik edilmesinin, ku sunularnda hatta kurban boazlamay kohenin yerine ge-
tirmesi gereinin ve kuu bizzat kurbangahta boazlamann nedeniydi.
1248

Levioullarnn yaklan takdimeyi Yahvenin kurbangahna koymas konusundaki
ifadelerin yer ald Tesniye 33/10 metninin arkasnda da ayn fikir mevcuttur. Bura-
da Levioullarnn buhur yakmalar (eer buradaki qtora buhur ttssne iaret edi-
yorsa) ayn metinden karlmaktadr. Buhur yaklarak ttslenirdi ve bu tts
kohenler iin tedarik edilmekteydi.
1249
Kurbangahla ilgili her bir kurban roln yr-
ten kohenlere bu tedarikin neden yaplmas srailde gelimekte olan kutsal veya ritel
kutsallk konseptinde bulunmasyd. Bir snf olarak kohenler dier sraillilerden da-
ha kutsallard. Kraln ritel fonksiyonlarnn yerinin uygunsuzluu, kohenler tarafn-

1246 Bkz. Adem zen, Yahudilikte badet, 184-191.
1247
Bkz. Lev. 1/5; 3/2, 8, 13; 4/24, 29, 33.
1248
Bkz. k, 30/10; Levililer, 17/11, 14.
1249
Bkz. k, 30/7 vd.; Saylar, 17/5; I. Tarihler, 23/13.
204
dan dnld zere, srailde kutsal krallk anlamnn zayfladn gstermekte-
dir. Ayn konseptler dzenli kutsal fas ve nefas riteli zerindeki kararn kendi klasik
anlamnda ve esasen kutsal hukuk anlamnda kohen torasnn giderek artan nemiyle
ok yakndan ilgilidir.
1250

Tapnma ile ilgili grevleri arasnda, Tanr adna insanlarn takdis edilmesi de
vard. Takdisde bulunan din adam ellerini kaldrr ve kurban sunma yerinden halk
takdis etmesini ilan ederdi. Bu seremoninin gerekletirilmesinde ekli olarak Ha-
runun esin kayna olduu anlalmaktadr.
1251

Kohenlerin dier bir grevleri de devaml yanan lambay her gn tututurmak
ve Cumartesi gnleri altn tepsi ierisinde ekmek hazrlamaktr.
1252

Din adamlarnn grevlerinden bir dieri de, Ahid Sand (Aron ha-Kode
)nn tanmas idi. Bu da onlarn ayrt edici zelliklerinden birisi olarak kabul
ediliyordu.
1253

Din adamlarnn nemli grevlerinden bir dieri de kehnetle ilgilidir. Bu da
ilh iradenin ilham etmesi ile gemi ve gelecee ait gizemli konularn zme ka-
vuturulmas ve bilinmeyen baz hususlarn aydnlatlmas eklinde gerekleiyor-
du.
1254

Hem ilk kaynaklar hem de sonraki gelimeler, din adamlarnn, kehanetle ilgi-
sine ayr bir nem verildiini ortaya koymaktadr. Genel gr, bu tr konularn daha
ok ilk dnemlerin karakteristik zellii olduu dorultusunda ise de, bunlarn din
adamlaryla ilgili kanuni dzenlemelere sokulmas ve onlarn grevleriyle ilgili ola-
rak Babil srgn sonras baz kaynaklarda zikredilmi olmas, sonraki dnem-lerde
de kehnetle alkalarnn devam etmekte olduunu gsterir
1255
.

1250
Aeelred Cody, a.g.e., 119.
1251

Levililer, 9/22.
1252

H. Hirschfeld, Priest, Priesthood (jewish), X, 323.
1253

M. Haran, Priests and Priesthood, EJd, XIII, 1078.
1254

M. Haran, 1076.
1255

Ezra, 2/63; k, 28/6.
205
Eski yakn dou kltrnde hastalklar organik ve psikolojik fenomenler olarak
grlmyordu. Hastalanan kimsenin bedenine kt ruhun girdii kabul ediliyordu.
Yahudi din adamlarnn yaptklar grevler arasnda bu tr hastalarn tedavi edilmesi
de vard. Ayrca Yahudi kohenler eitim-retim, idar ve siyas grevler de icra
ediyorlard.
1256

4. Kohenlerin Hukuksal Faaliyetleri
Tesniye 33/9b-10uncu cmlelerinin
1257
tahlilinde, yinsel fonksiyonlarnn yan
sra, kohenlerin din retim ve rf kanunlarla ilgili gelenein aktarlmasndaki
nemli rolleri gsterilmitir. Ancak kamu hukuku konusunda, kohenlerin blnm
krallk dnemindeki almalar hakknda unlar syleyebiliriz.
Albrecht Alt, srail hukuku zerine yazd r ac eserinde belirttiine g-
re, gemi dnemlerde kohenlerin, Kenandan miras aldklar illete dayal kanunlar
balamndaki mahkemelik olaylarda yapacaklar fazla bir ey yoktu. Bu tr bir fkh
ii, bir toprak sahibi yal kiinin elinde ortaya kan sekler bir dava eklinde gr-
lyordu. Bir kohen, msellem (apodiktik) kanunu sylem hline getirip iln ederken,
sadece nemli bir rol oynama hakkna sahipti.
1258
Mesel, evli bir kadnn gayr- me-
ru ilikiye girip girmediini, murdar olup olmadn anlamak iin kohenin kadna
lanet yemini ettirip, lanet getiren aclk suyu iirmesi gibi. Bu kanun trnde (msel-
lem), o bir tr szc olur ve bir kutsal eylemdeki murad- ilhinin tamamn anlatma
grevi stlenir. Bu, muhtemelen srail legal pratiinin en asl hliydi. Bilhassa k
18/13-26daki kssada, Ms, yarglama davalarn, kendisi ile yallar arasnda tak-
sim yaparak halletmeye giriir. Bu hikyeye gre, halk Tanryla mzkereyi ve -
nemli meseleleri Hz. Msya, kk meseleleri ise, yetenekli hakikat adamlarna

1256

Geni bilgi iin Bkz. Baruch A. Levine, Jewish Priesthood, ER, XI, 535-536.
1257

nk senin szn tuttular,
Ve senin ahdini koruyorlar.
Senin hkmlerini Yakuba,
Ve eriatn sraile retecekler;
Senin nnde buhur,
Ve mezbahnn zerine btn yaklan takdimeyi koyacaklar.
1258

Alt, Die rsprunge des sraelitischen Rechts, 16vd., 33, 61 vd; Kr. Saylar, 5/11-31.
206
gtrecektir.
1259
O, ancak bir illetsel kanuna bavurmak yerine, Tanrnn hukukuna
(hukim ) ve eriatna (torot ) bavuracaktr. Burada Msya kar
kohenlerin tavr, iki cmlede (k, 18/16b ve 20) gayet ak bir ekilde ortaya -
kar. Fakat Alta gre, k 18/16b ve 20 pasajlar, muhtemelen sonraki dnemde
metne eklenmitir.
1260
Ancak ne zaman ve neden eklendii bilinmemektedir.
M.. IX. asrn ikinci eyreinde, II. Tarihler 19/8, 11e gre kral Yehoafat,
Kudste mahkemeler kurarak, kohenler ile yallar bir araya getirmek ve Tanrnn
davalar (eriat meseleleri) ile sivil ihtilaflar ortadan kaldrmay dnyordu.
Bakohen Amarya, dini kanunlarn rol oynad davalarda mutlak otoriteydi ve
Yahuda devletinin hkmdar (nagid ) Zebadya ise, sivil kanunlarla ilgili dava-
larda otoriteydi.
1261
Rolf Knierime gre, k 18/13-26 ve bilhassa 16 . cmlesi ile
20. cmle, bu dnemde ve bilhassa krallk dnemi Yahuda devletinin, hukuk alann-
daki gelimelerine bal olarak eski Ms geleneine eklenmitir.
1262

Kohenler hukuki davalarda, zellikle yetki alanna giren konularda kutsal eria-
ta gre hkm veriyordu. Amarya ile kohen yardmclarnn eliyle gerekletiri-len
davalar, ancak bir ilhi yarglamann iln ile ikme ediliyordu. Bu sre, Levililer
17-26. bblarndaki kutsallk kanunlar tarznda, adl ve ahlk kanunlarda uygulan-
masna ramen, itiraz edilemezdi (msellem).
1263

Tesniye 17/8-13 pasajlar bile ikinci ksm, yni sivil bir konuda bize bir mah-
keme kayna sunmaktadr. Burada davalar mahall mahkemeler yoluyla lkenin
tamamnda grlmekteydi. Ancak metnin tarihini tam saptamak ok zordur. Bununla
birlikte belki de Yehoafat dneminde tedvin edilmi izlenimi vermektedir
1264
.

1259

Bkz. k, 18/22.
1260

Alt, Die rsprunge des sraelitischen Rechts, 47 vd.; Ayrca bkz. Harman, a.g.e., 68-69.
1261

II. Tarihler, 19/4-7; Tesniye, 16/18 vd.; 17/8-13; W. F. Albright, The Judaical Reform of
Jehoshaphat, in Alexander Marx Jubilees Volume (English Section, New York 1950), 61-82,
74-82.
1262

R. Knierm, Exodus 18 und die Neuordnung der mosaischen Gerichtsbarkeit, ZAW 73
(1961), 157-67.
1263

Bkz. Levililer, 17-26.
1264

II. Tarihler, 19/5 vd.; Noth, Das Amt des Richters sraels, in Festschrift Alfred Bertholet,
Tbingen 1950, 416; A. Bertholet, Deutoromium (Kurzer Hand-Commentar zum Alten
Testamet, V; Freiburg i.B.-Leibzig-Tbingen 1899), 54.
207
Tesniyede ortaya konulan balam nda, din kanunlarla ilgili davalar ile sivil
olanlar arasnda tam bir ayrmn olmad ortadadr. Ayn ekilde eri mahkemele-
rin, sekler hakimlerin mahkemelerinden ayr olarak dnldne dair ak bir
gsterge de yoktur. Buradan tm bu davalarn hem sekler hakimin, hem de kohenin
hazr bulunduu bir mahkemede zld; bilhassa bir tr ahlk yarglama karar
veren bir kohen bulunuyorsa, kohenlerin fkh yetkilerinin gittike genilemekte ol-
duu sonucuna varabiliriz.
Tesniye 21/1-9deki emirler, bilhassa 5. cmle, katledilen bir kiinin davasnn,
kohenler olmadan zlemeyeceini bize gstermektedir. Codye gre, bu pasaj
metne muhtemelen sonradan eklenmitir.
1265
Kohenlerle ilgili bu metinler, ne yapl-
mas gerektiine dair konulara aklk getirmektedir. Bu metin, bilhassa Tesniyeyi
(Deuteronomistic) redakte eden M.. VI. asrdaki kiinin dnemindeki tavr bize
gstermektedir.
1266

Kohenlerin elindeki torot (), normal olarak kutsal eriatlarn talimatlar ile
ilgili kararlar iermekteydi. Bu balamda temiz ile kirli, kutsal ile profan arasndaki
ayrm en nemli temadr. Ancak bu emirler en azndan IX. asrn ikinci yarsndan
itibaren Kudste meydana gelmi olaylarn rndr. Kohenlerin hukuki yeterlilik-
leri asrlar getike genileyip, geliecektir. Hezekiel 44/24e gre, VI. asrdan beri
onlar bir tr mahkeme yarglar olarak ilev grmeye ve Tesniye 21/57in tm ieri-
ini yerini getirmeye baladlar. Kohenlerin rol ald mahkemele-rin gelimesi, Ku-
dsteki resmi kohenlere hasredilebilir; zira bu uygulama Yehoafatn, din reform-
lar dneminde meydana gelmitir ve Tesniye 17/8-13 ile Hezekiel 40 ila 48. bblar,
Kudsteki Mabed evrelerinin etkisini gstermektedir.
Krallar dneminde din adamlarnn nfuz ve iktidarlarnn iyice artt grl-
mektedir.
1267
nk bu zaman zarfnda baz krallar, ayn zamanda din adam olarak
kabul edilmektedir. Yine bu dnemlerde krallara ait mabedlerde hizmet gren birok
din adamnn, ekonomik ve sosyal ynden nemli ilerlemeler kaydettii belirtilmek-

1265 Aeelred Cody, a.g.e., 122.
1266 Bkz. Harman, a.g.e., 87-89.
1267 Bkz. Mustafa Alc, Yahudilikte Dini Otorite ve Kurumlar, Tabula Rasa, 1/10 (ocak-nisan),
2004, 111-130.
208
tedir. Nitekim Yahudi din adamlar, bu dnemlerden itibaren kraln bakanlar olarak
kabul edilmi ve yksek rtbeli devlet memurlar snfna dahil edilmilerdir.
1268

M. LEVLLER VE PEYGMBERANE RUH: HOEA
M.. VIII. yzyln sonunda Levililer, lkenin her yerine dalm vaziyet-
teydi. Levili kohenlerin en nemli faaliyet alan torot ve kurband. Ancak kraliyet
mabedlerinden hl dlanm vaziyetteydiler. zellikle de Dan, Asurlularn eline
geince tamamen dlandlar. Levililer, muhafazakr olduklarndan kendilerinin sra-
ilin ahdine sdk kalmalaryla vnyorlard. Bir dereceye kadar onlarn kraliyete it
ruhbanlara kar muhalif olduklar ve bu sadece rekbet anlamnda deil, ayn za-
manda din fikirler ve idealler balamnda da byle olduu anlalabilir. Bu noktada
onlar kesinlikle yalnz deillerdi.
Burada peygamber Hoeann, VIII. asrn nc eyreinde srail ahidine s-
dk kalma idealini Levlilerle paylat ve tpk Levliler gibi resmi devlet ruhbanl-
na kar muhalif olduu ve resmi olmayan ruhbanlara, Levililere kar bir sempati
beslediine iret edilmelidir. Gerekten de Hoea 12/8-11 pasajlar, ak bir dille
Kenana ve srailin her trl kusurlu mlkne kar idi. Bilhassa ldeki eski gnle-
re ve ideallerine kar ok byk bir sempati besliyordu. Hatta o, kt kalpli
kohenleri ve resmletirilmi kltleri knamaktayd.
1269
Hoea kendini deat () ve
mipat () lehinde alan biri olarak tantt ve kendilerini halka yeterince ver-
meyen kohenleri ise knad.
1270
O, ayrca Monari dneminin Samiri buzalarn k-
nam, bilhassa Levlili olmayan Beyt-eli sulamt.
1271
Buralarda o, Mabedi ok
alayc ifdelerle aalayacaktr.
1272
Ancak bilhassa 12/5de ise kadm Beyt-el gnle-
rini yd edecek ve onu uygun bir dille anlatacaktr. Kraliyet mabedlerinden dlanan
kohenler gibi, o da, kralllk kart biriydi.
1273
Hoea 9/15de ise, Saulun kral olarak
ilan edilmesini bile knayacaktr. Hoeann krallk kart ses tonu Samuelinkinden

1268

M. Haran, Priests and Priesthood, EJd, XIII, 1084.
1269

Hoea, 4/4-14; 6/6; 8/11 vd.; H. V. Volt, Hoseas geistige Heimat, Theologische Literatur-
zeitung, 81 (1956) 83-94.
1270

Hoea, 4/6; 5/11; 6/5 vd.; 8/12.
1271

Hoea, 8/5 vd.; 10/5; 13/2.
1272

Hoea, 4/15; 5/8; 10/5.
1273

Hoea, 8/4; 13/11.
209
farkl deildi. I. Samuel, 15. bb, bilhassa 15/22 ve devamnda bu durum zellikle
aikrdr.
1274
Hem I. Samuelin 15. bbnn, hem de Hoea kitabndaki fikir uydu:
Tanrya kulluk, ona mutlak boyun emek olup, ekli yzeysel her trl ibdetten
daha stndr.
Dahas Hoeann ztnda muhtemelen tpk I. Samuel 1/1-4deki gibi krallk
ncesi gemi srail gnlerine duyulan byk bir zlem bulunur.
1275
Levililer, btn
bu dnem boyunca tarihleri karanlk iinde kalsa da, Hoeann zihniyetine byk
yaknlk duydular. Hatta kendileri de benzer suistimaller iinde olmalarna ve su-
lanmalarna ramen bu zihniyet onlarda hi deimedi. Levlilier, her ey deitiinde
bile Kenann kltrel
1276
ve dini etkisine yaknlk duymadlar. Tanrnn srail ile yap-
t ahde ve o ahdin taleplerine sadakatleriyle tanndlar.
O. MABEDLE LGL PEYGAMBERLERN VARLII
Gnmzde doru olmasa da olduka yaygn olan yle bir teori bulunmakta-
dr. Kohenler halk ibadetinin hizmetkrlardr ve peygamberler de halk ibadetinin
dmanlardr. Son zamanlarda yaplan baz aratrmalarda, bu yargnn tam tersi
Mabedle ilgili iler yapan baz peygamberler bulunduunu ve bunlarn bir tr klt
peygamberleri olduunu belirtilmektedir.
1277
Aslnda Ahd-i Atik ruhbanlarla, pey-
gamberleri ou kez beraber zikreder.
1278
zellikle Yeremyann 26. babnda
Yeremya, eriattan ayrlmamalar ve peygamberlere tabi olmalar konusunda vaaz
etmekte; bizzat Tapnan iinde, kohenlerin, peygamberlerin ve tm halkn arasnda
bulunduu srada bunlar sylemektedir. Ancak o, hem halk hem de ileri gelenler
tarafndan desteklenmektedir. te yandan, Mezmur yazar, Mabette sylenen veya

1274 Bkz. I. Samuel, 13/7b-15a.
1275 M. Noth, berlieferungsgeschichhe Studien, Halle 1943, 60, n. 3.
1276

Bkz. A. C. Welch, Prophet and Priest in Old Israel, Oxford 1953, 72-75; R. Kittel, Geschichte
des Volkes Israel, II, 66, n. 3; H. H. Rowley, Ritual and Hebrev Prophets, JSS 1 (1956), 353
vd.; Rowley, From Moses to Qumran, London 1963, 130 vd.; E. Wrthvein, Kultpolemik
oder Kultbescheid? in Tradation und Situation, Gttingen 1963, 115-31.; V. Eichrodt; The
Theology of the Old Testament, I (London, 1963), 364 vd.
1277 Bkz. H. H. Rowley, Ritual and the Hebrew Prophets, in S. H. Hooke (ed.), Myth, Ritual and
Kingship, Oxford 1958, 236-60; A. Haldar, Associations of Cult Prophets among the Ancient
Semites, Uppsala, 1945; A. R., Johnson, The Cultic Prophet in Ancient Israel, Cardiff 1944.
1278

II. Krallar, 23/2; Yeremya, 23/11; Levililer, 2/20; Hoea, 4/4-5.
210
ilhi gibi tegann edilen baz peygamberne gftelere sahiptir. Bunlar genelde, kltle
ilgili peygamberlere atfedilirler.
1279
Dahas, I. Tarihler 25/1de Asaf, Heman ve
Yedutun ilhicilerin atas ve peygamberler (nevim ) olarak tantlrlar. Bu
pasajn devamnda, onlarn peygamberlik yaptklarn ve Hemann kraln gzetleyi-
cisi () olduu belirtilir.
1280
Buradan kan sonu, srgn sonras Mabetteki
ilhicilerin ilk Mabetteki peygamberlere ait faaliyetlerin varisleri olduudur. Bu
teoriyi destekleyenlere gre, benzer olaylar komu lkelerde de mevcuttu. Mesel,
Mezopotamya tapnaklar kendi gzetleyicilerine ve vecd halindeki kiilere sahipti.
Yine Kenan lkesi de kendi peygamberlerine sahipti. Bu Yehunun, Baal
peygamberlerini ve rhiplerini bu ilhn tapnanda toplad iin
1281
mmkn
gzkmektedir. Yine ayrca Tanrnn (Yahve) tapnann da kendisine zgn
peygamberlere sahip olmas mmkndr.
Tarafsz baz yazarlara gre, Mezmurlarda geen ifdeler bir yana, bu klt
peygamberleri kendi varlklarn ispatlatacak hibir iz brakmamlardr.
1282
Baz ara-
trmaclara gre, bu peygamberler, aslnda Ahd-i Atik tarafndan sk sk knanan batl
peygamberlerle zdetir.
1283
Dierleri, daha da ileri gider ve mevcut peygamber kitap-
larnn aslnda klt peygamberlerinin almalarn ve Yeremyaya atfedilen Mersiye-
ler kitab, tahrip edilen Mabed sitesinde, srgn boyunca yaplan din hizmetler iin
kullanlyordu.
1284
Ancak bu, peygamberleri Mabed grevlileri klmaya yetmez. B-
yk peygamberler konu olduunda bu sorun, hi gzkmez. Hezekiel, bir kohendi
ama onun btn peygamberne faaliyeti tapnan tahribinden sonra meydana geldi;
Yeremyada bir kohendi ama o, Abiatarn izgisine ait olduu iin Sadokler tara-
fndan resm hizmetten men edilmiti ve onun, Mabed iindeki davranlar, dzenli

1279

Bkz. Eerdmans, Thoda-Songs and Temple-Singers, in Oudtestamentische Studien, I 2, 1942,
162-75.
1280

I. Tarihler, 25/2, 3, 5.
1281

II. Krallar, 10/19.
1282

Bkz. O. Plger, Priester und Prophet, in ZAW, LXIII, 1951, 157-92; G. B. Gray, Sacrifice in
the Old Testament. Its Theory and Practice, Oxford 1925, 179-270.
1283

Bkz. N.V. Porteous, Prophet and Priest in Israel, in Expository Times, LXII, 1950-1, 4-9.;
M. Haran, The Gibeonites, the Nethinim and the Servants of Salomon, in Judah and Israel,
Jerusalem 1957, 37-45.
1284

W. F. Albright, Archaelogy and the Religion of Israel, Baltimore: Johns Hopkins Press, 1956.
125-28.
211
bir grevli topluluuna dahil olmadn ispat eder. Yine kendi mesleini Mabed
iinde icr eden biri olarak aya, orada bir makam sahibi olduunu asla dile getir-
memiti.
I. Tarihler 25/1 ve devamna bakldnda srgn sonras lhicilerin kendi ata-
larn ilk Mabed dnemindeki lhicilere kadar izlerini srdklerini grebiliriz. Ta-
rihler, bunlar nevim diye adlandran yegne kitaptr. Bu terimin, deiik anlamlara
sahip olduu da hatrlanmaldr. Tarihler kitab, onlar, ilham alan kiiler olarak yap-
tklarn, syledikleri ilhileri veya yazdklarn bir tr ilham olarak kabul etmektedir.
Ayn pasajda, peygamberlik yapmak, ilhi sylemenin bir tr alternatifi olarak dur-
maktadr
1285
. Tarihler kitab, gerek bir peygamberlik ilhamndan bahset-tiinde ise
deiik kelimeleri tercih eder. II. Tarihler 20. bba gre, Yehoafat peygamber, bir
istil srasnda paniklemi ve halk tapnan iine toplamtr. Sonra Tanrnn ruhu,
Yahazielin zerine gelmi, sanki byk bir peygamber olarak konumutur.
Yahaziel, Asafn oullarndan biridir ve metin klt peygamberlerin bykleri tara-
fndan sk sk konu olmaktadr. Vauxa gre, bu bile ilhicilerin aslnda klt pey-
gamberleri olduklarn ispat etmeye yeterlidir
1286
. Gene de II. Tarihler 24/20 bize
Mabedte Tanrnn ruhunun, Zekaryay kapladndan bahseder ve Zekarya, ikinci
bir Yeremya gibi konuur. Ancak Zekarya, kohen Yehoyadann olu olup ilhiciler-
den deildir. I. Tarihler 25/1 ve devamnda kullanlan terimlere ramen, II. Mabed
dneminde asla bir peygamber snf ortaya kmamtr. Tarihler Kitab da srgn
ncesinde, Mabed iinde byle bir snfn olduundan da hi bahsetmez. Burada ge-
riye kalan tek nokta, kohenler ile peygamberlerin birbirlerini tamamlayan bir ztlk
iinde olmalardr. ster gerek olsun ister sahte olsun btn peygamberlerin klt ve
Mabedle gl balantlar mevcuttu. Bu mtereklik kehanetlerinde deil (zira bu
dnemde bu ilevartk snp gitmiti) tpk peygamberler gibi halka din retmenle-
rinden kaynaklanyordu. Ancak peygamberlerin, bir zamanlar tapnaa baml ol-
duklarn veya onlarn burada kendi ruhban snflarn oluturduklarn ispat etmek
imknszdr.

1285

I.Tarihler, 25/6.
1286

Roland de Vaux, a.g.e., 383.
212
Peygamber (nevi ) ve kohen (), grevleri farkl oluuna ramen,
Tanrnn bilgisinden, hakim kii (zaken )
1287
ile beraber sorumludurlar.
1288
Dier
taraftan, her iki grup da, ayn Tanrya tapan, ayn din merasimlerde bulunan
insanlardr. Bununla beraber, peygamberler, zaman zaman onlar iddetle
eletirmilerdir.
1289
Yine srailoullar tarihinde meydana gelen peygamber-din adam
ekismesi ve reform abalar, ruhbanlk sistemiyle alakal ileri srlen teolojik
kabullerin birounun, aslnda Hz. Ms eriatnn otantik bnyesinde bulunmad
ve ona sonraki d-nemlerde, gelien artlara bal olarak eklendii dncesini
kuvvetlendirmektedir. Kitab- Mukaddeste bata Levililer blm olmak zere,
Yahudi din adamlar konusunda olduka geni bilgi verilmektedir. Bu bilgiler tek
ynl olmayp din adamlarnn olumlu ve olumsuz ynlerinden de bahsetmektedir.
1290

Peygamberlere gre kohenler:
a) eriatn grevlileridir,
1291

b) Davranlar hakknda hkm verirler,
1292

c) Halkn retimiyle grevlidirler,
1293

Fakat bu grevlerine kar kohenler:
a) Allahn eriatn (Tevrat ) unutmular,
1294

b) eriat retmemiler,
1295

c) Allahn eriatn zorlatrmlar, mukaddes eyleri bozmular, murdarla
tahiri bildirmemiler,
1296

d) Sarholuktan sendelemekte olup, arap dkndrler,
1297

e) Makdisi bozmular,
1298


1287

Bkz. Yeremya, 2/8; 18/18; Hezekiel, 7/26; 22/26; Hoea, 4/6.
1288

Malaki, 2/7.
1289 Hezekiel, 22/6; aya, 28/7; Tsefenya, 3/4;
1290

Aelred Cody, a.g.e., 3.
1291

Yeremya, 18/18; Malaki, 2/7.
1292

Tesniye, 3/10; Hezekiel, 44/23; Haggay, 2/11.
1293

Hoea, 4/6; Nehemya,, VIII.
1294

Hoea, 4/6.
1295

Yeremya, 2/8; Hezekiel, 7/26.
1296

Hezekiel, 22/26.
1297

aya, 28/7.
213
f) Para karlnda almaktadrlar,
1299

g) Dinsizdirler, bozulmulardr,
1300

h) Tanrnn adn hor grmlerdir.
1301
























1298

Tsefanya, 3/4.
1299

Yeremya, 5/31; Mika, 3/11.
1300

Yeremya, 23/11.
1301

Malaki, 1/6.
214







IV. BLM
SRGN SONRASI (KNC MABED DNEM) RUHBANLIK
























215
A. SRGN DNEMNDE (M.. 586-538) RUHBANLAR
Kudsn d, Tapnak ruhbanlarna bir dizi felket getirmiti. Bakohen,
ikinci kohen ve Mabed eiinin koruyucusu; yni tm grevlileri, tutsak alnarak
Hamat diyarnda Riblada Babil Kral Buhtunnasr tarafndan idam edildi.
1302
Bunun
yansra askerin ba Nebuzara ve Yahuda kral Yehoyakinin snr d olay da Ku-
ds halk zerinde derin tesir brakt.
1303
Mabette grevli olan Saduk ruhbanlarnn
ve dier yerlerden gelen kohenlerin pek ou alnp srgne gtrld. Mabedde
grevli olmayan (yni Abiatar ailesine mensup olan) Levi kabilesinin yeleri ise,
rtbe ve sra bakmndan toplumdan uzaklatrlp snr d edildiler. Daha ncede
belirttiimiz gibi, Levililer ile Kohenler arasnda fiiilen gerekleen ayrmlar -kral
Yoiyann reformlarnn bir sonucuydu- bilhassa Babil srgnnde ok daha ak
olarak kendini gsterdi. te yandan kohenlerin, Levililer zerindeki stnlkleri
srgn boyunca kayda deer bir netice vermemiti. nk kohenlerin kendi grevle-
rini if edecekleri herhangi bir mabedleri yoktu.
Srgnlere ramen, Filistin tamamen boalmamt. Levi kabilesinin bir ksm
hl Yahudadayd. Abiatar veya Levi oullarndan lkenin cr ksmlarnda kalan-
lar, genel halktan sayld. Babilliler, bu topraklar kullanmaya balad.
1304
stelik,
Yahudadaki topluluk, kendi dini hayatlarn bir ekilde yaad. Halk eyletlerdeki
mabedlere gitti. Bu mabedler reformlardan sonra yeniden almlar, ayn senkretik
klt, reform gnlerinden nceki gnlerde olduu gibi, bu dnemde de devam etmiti.
Yine de halkn bazs srail inancna sdk kalmay baarmt. En azndan Mersiyele-
rin bir ksm, muhtemelen Yahudadaki din toplantlar iin kullanlyordu; insanlar,
Mabedin tahribinin yldnmnde oru tuttular
1305
ve bazlar da Mabedin
harebelerinde kurban kesmek iin geliyorlard.
1306
Bu yzden Filistinde kalan Levilili
kohenler, yine bir kez daha i bulabildiler ve artk Saduklerin tekelcilii de mevcut

1302

Bkz. II. Krallar, 25/18-21; Yeremya, 52/24-27; 39/6.
1303

Bkz. II. Krallar, 24/14; 25/11; Yeremya, 52/15; 39/9.
1304

Bkz. II. Krallar, 24/14; 25/12= Yeremya, 52/16; 39/10.
1305

Bkz. Zekarya, 7/1-3.
1306

Bkz. Yeremya, 41/4-5.
216
deildi. Babil ve Yahudada durum byleydi. Bu bilgiler, srgnden dnte Ku-
dsde ruhbanln yeniden ins iin hatrda tutulmas gereken bilgilerdi.
Srgn dneminde (M.. 586-538) yeni eilimler ortaya km ve bu eilim-
ler arasnda dini merasimlere kar hararetli bir ilgi balamt.
1307
te bu srete Levi
oullarnn ilevlerinde nemli dnmler gerekletii anlalmaktadr. Artk
Levili olmak, pratikte belli dini ilevlere sahip olan bir insan topluluunu ya da imti-
yazl bir snf ifade etmekte idi.
1308
Baka bir anlatmla, srgn sonras dneme kadar
Levililerden bahseden Ahd-i Atik metinleri, olaylar hl sekler gruplandrma ba-
lamnda anlatmaktadr. Dolaysyla Levililerin tarihsel kaderinde, sekler bir kabile
ve sonraki dnemlerin ayinsel grubu eklinde iki farkl izgi ak bir ekilde grl-
mektedir.
1309

Srgn dnemindeki ruhban-Levili ilikisini aa kardktan sonra, Filistine
dnte ortaya kan duruma bakmamz gerekir. Bilhassa M.. 538den sonra Filis-
tinde yeniden tekilatlanan bir Yahudi toplumu karmza kacaktr.
B. KOHENLERN NDERLNDEK BR TOPLUM
Bamsz srail krall artk bu dnemde bir an olarak kalmt. Yahudi halk-
nn Filistinde yeniden tekilatlanmas, hem din hem de etnik otonomi alabilmesi,
yeni Pers imparatorluuna itaatine balyd. Yahuda beyi ebatsar
1310
n grevi bil-
hassa Pers (ran) kral Kurus (Cyrus) ve Cambyse himyesinde (538-522)
Buhtunnasrn Yerualayimden kard Rab evinin mukaddes eyasn Babilden
geri getirmekti.
1311
I. Dariusun Hystaspesin (520) ikinci ylnda Yahudiler, Kudste
Yahuda valisi eatielin olu Zerubbabeli sivil bir komiser, yni vali (peh )
olarak tayin ettiler. Byk kohen olarak ise, Saduklerden, Yehotsadak olu Yeuya
cemaatin din liderliini stlenmiti.
1312
Bylece eski kurumlaryla birlikte bir toplu-

1307

A. G, eitli Dinlerde ve slmda Kurban, 145.
1308

Aelred Cody, a.g.e., 33.
1309

Aelred Cody, a.g.e., 33.
1310

Ezra, 1/8.
1311

Bkz. Ezra, 1; Albright, The Biblical Period from Abraham to Ezra, New York 1963, 86; Noth,
The History of srael, 309 vd.
1312

Haggay, 1/1
217
luk kurum ve kurulularyla yeniden tekiltland. Bylece Saduk bir kohen yeniden
tekilatlanan bir topluluun klt hayatnn sorumluluunu ele ald. Fiilen, eski sivil
kurulular eski canllna asla tekrar kavuamad. nk Zerubabel, bir kral gibi
deildi. Zerubabelin, ran idaresindeki stats pek ak deildir. Ancak Yahuda,
Nehamya dnemine kadar V. ran valisi (Satrap) dneminde Samiriyeden ayr ba-
msz bir eyalet statsne kazanm gzkmyordu.
1313

Yahudadaki topluluk klt ilerinde de, Kudsn dnden nceki gnler-
den bilinen rneklere dayanarak yeniden ihya iine giriti. Hz. Dvd soyundan sivil
Vali Zerubbabelin Tapnan yeniden inasndaki rol, tpk Yahuda ve srail
krallann milli klt ikme, koruma ve desteklemedeki rollerini benziyordu. Ancak
Zerubbabelin otoritesi, her eyden te, kendi kral atalarnn zayf bir yansmasndan
ibaretti. Bakohenin nisp nemi, sivil lidere kyasla artarak devam etti. O dneme ait
metinlerde, bakohen Youa, yeni bir nvana, ha-kohen ha-gadol ( )
yni bakohen nvan kazand.
1314
Daha nce bu nvnn, ikinci Mabed dneminden
nce milli Mabed kohenliine verilen bir nvn olmadn, bunun sebebinin de kral-
ln Tanr nnde halkn temsilcisi olarak oynad aktif rolden kaynaklandn
belirtmitik. O dnemde kral, milli kltn en yksek yenileyicisi ve idme ettiricisi
olarak hizmet ediyordu. Bu rol, ruhbanlk kurumunun ban (bakohen) ikincil sra-
ya itmekteydi.
1315
Ancak srgn sonrasnda ise, bir ihya dnemi olarak, Dvd soyu-
na mensup sivil idresinin statsnn muazzam derecede azaltlmas, bilhassa ruh-
banln bann artk kraliyet resmi memurlarndan biri olmay sebebiyle
bakohenlik, sanki yahudi kralnn yerine (nas )) kullanlmaya balad.
1316
Bu,
hem fiili (de facto) olarak dnyevi ilerde hem de din alanda byle oldu. yle ki,
ruhbanlk o dnemde, artk sivil otoritenin altnda olan bir nvn deil, aksine sra-
ilin yeniden onarlmasnda ok etkili bir kurum haline dnm yapdayd.

1313

Bkz. A. Alt, Die Rolle Samarias bei der Entstehung des Judentums, in Festschrift Otto
Procksch, Leibzig 1934, 22 vd.
1314

Bkz. Haggay, 1/1, 12, 14; 2/2, 4; Zekarya 3/1, 8; 6/11.
1315

Kr. A. Alt, a.g.e., 103.
1316

Bkz. Hezekiel, 40-48; H. Gese, Der Verfassungsentvurf des Hezekiel, Beitrge zur
Historischen Theologie, XXV, Tbingen 1957, 85 vd.
218
Hezekiel, kitabnda anlan kltle ilgili blmlerde ulusal holokost, yani ulu-
sal kurbanlar ayn zamanda nasinin kurban saylyordu ve bu kurban, kohenler tara-
fndan sunuluyordu.
1317
Ancak Nasiye (), Tapnan daha i blgesine girmesine
izin verilirken halka sadece Mabedin sundurmalarnda kalmasna izin veriliyordu.
1318

Haggay Peygamber gibi adamlarn, Zerubabele, Tanrnn (Yahve) yz
olarak byk umutlarla balanmas o dnem iin doruydu.
1319
Zekarya 6/11 pasaj,
Zeruababelin yerine geecek bir kraldan bahseder.
1320
Ancak bu gibi umutlu beklen-
tiler, Zerubbabel iin bir elenceden ibretti. Yehotsadak olu Yeu, kohen olarak
Dvd evinden daha aada bir statde deil; aksine onun yannda duran bir ko-
numdayd. Yeu, kral tahtnda otururken Zerubbabelin sana oturacakt. Yeunun
grevlerinden biri, barklk d olmakt.
1321
Zekarya tarafndan gece grlen altn
amdanlarn yanndaki iki eski kol Yeu ve Zerubbabeldi. Meshedilen bu iki oul,
yeryznn Rabbinin hemen yannda bulunuyordu.
1322

Bundan ksa bir sre sonra Zerubbabel, Ahd-i Atik sahnesinden silinecek onun-
la birlikte bir sivil idare otoritesi olarak, Dvd evinin tm hatras da yok olup, gi-
decektir. Kuds ve Samiriye, o dnemde bakenti Samiriye olan bir eyletin bir b-
lmn oluturduu iin, bu blgenin tm sivil idresi Kudsten biraz uzaktaki bir
ehirde odaklanmt. Yahudi toplumu o dnemde, Babil ve Msr gibi yerlere dal-
mt. Bu da gittike artan bir diaspora ruhu ortaya karmaya balamt. Topluluk
artk milliyeti bir toplum deil dindar bir toplum hline dnmt. Bu gelimeler,
Kuds ruhbanlnn karakterinde de bir takm deiiklikler meydana getirmiti. Bu-
na bal olarak ruhbanlk da yeniden kurulan bir topluluun liderliine dnmt.
Ruhbanln ba olan bakohen, artk kraliyetin sivil memuru deildi. Hatta

1317

Bkz. Hezekiel, 45/21- 46/15; Fohrer, Ezechiel (Handbuch zum Alten Testament, Tbingen,
I/13) , 254.
1318

Bkz. Hezekiel, 46/1-4.
1319

Haggay, 2/20-23.
1320

Bkz. Zekarya, 6/13.
1321

Bkz. Zekarya, 6/13.
1322

Zekarya, 4/11-14; Von Rad, Theologie des Alten Testaments, II, 300; K. Galling, Knigliche
und nichtknigliche Stifter beim Tempel von Jerusalem, Beitge zur biblischen Landes- und
Altertumskunde 68 (1946-51) 134-42.
219
bakohen, dier bir sivil idareciyle de eit derecede bir statye sahip deildi; artk o,
ncelii dindarlk olan din bir toplulukta en yksek din liderdi.
Hatta kelimenin tam anlamyla ikinci Mabed dneminde yeniden canlanan Ya-
hudi toplumu iin bakohen, Monari dnemindeki krallar gibi hareket etmeye bala-
d. Buradan, bu biilen yeni statnn, ideallerin ykseltmesiyle, Ahd-i Atikin de
kklerini bulmak olduunu syleyebiliriz. k 19/6daki ifadede, Tanr kendi hal-
kna seslenir: Sizler bana kohenler melektu (mamlehet kohanm ) ve
mukaddes millet ( goy kado) olacaksnz. Bylece burada mamleha
() ve goy ()milleti tekil eden iki nemli kavramd
1323
. Bu ifadedeki
mamlehet kohanm ( ), hkmdarlar kohen kimliinde olan bir milleti
kasdediyordu.
Bu gelimenin ehemmiyeti ve onun toplum tarafndan kabul, bizzat Zekarya
6/11de aka yanstlr. Zerubbabel, metinden silinip gider ve bakohen Yeu, h-
kmdar tcn tayan tek kii olarak ortaya kar.
1324
Bu zamandan sonra
Yahudadaki yahudi toplumu t M.. 445
1325
de ranllar tarafndan idareci peh ola-
rak atanan Nehemyann geliine kadar, Yeu ve haleflerinin
1326
altndaki teokratik
bir topluluk olarak kald.
1327
Bu durum, Kudste var olan din otoriteden farkl bir
sivil otoritenin, yeniden ikmesi anlamna geliyordu. Byle bir ayrm, M..
410larda dahi belirgindi.
1328
Bu dnemde Yonatan bakohen idi.
1329

Bu durumun ne kadar devam ettiini belirlemek ok kolay deildir. Ramat
Rahelde yaplan kazlarda, (Kudsn biraz gneyindeki bir blgede) IV. asrdan
kalma bir ok anakda yhd veya yhvd ve phv kelimelerine rastlanr. anaklardaki
phvnin Ahd-i Atikte geen peh (), yani prensin karl olduu ileri s-

1323

Bkz. k, 19/6; W. L. Moran, A Kindom of Priests, in J. L. Mckenzie (ed.), The Bible in
Current Catholic Thought, New York 1962, 7-20.
1324

Kr. Horst in T. H. Robinson and F. Horst, Die zvlf Kleinen Propheten (Handbuch zum Alten
Testament, I/4; 3. bask; Tbingen 1964, 237 vd.
1325

Nehemya, 2/1; Bright, A History of Israel, 375 vd.
1326

Bkz. Galling; Studien zur Geshichte Israels im Persischen Zeitalter, 148.
1327

Bkz. peh, Nehemya, 5/14; 12/26da; tirsata, Nehemya, 8/9; 10/2de geer.
1328

Bkz. Nehemya, 12/22.
1329

Nehemya, 12/11; II. Darius 423ten 404e kadar saltanat srd; Bkz. A. Cowley, Aramaic
Papyri of the Fifth Century B. C., Oxford 1923, 30/1-4, 18-21, 30.
220
rlmektedir.
1330
Bu durum, IV. asrda ran ynetcilerinin muhatab olarak, Kudste
sivil bir valinin varln gstermektedir. En az iki tane yazttan anladmza gre bir
peygamber ismi yhd veya yhvd kelimeleriyle beraber kullanlmtr. Yaztlarda yhvd
ile phv hep birlikte kullanlmaktadr. Her iki durumda da, Farsa deil brnce vryv
yani Uriyya (Urio) ve yhzkyhv yni Hizkiya ( Hezekia) kelimeleri bulunur
1331
.
Buradan bu isimlerin, srgn sonras ruhban ailelerine ait birer nvn olduu syle-
nebilir. Bu yaztlardan IV. asrda Kudsteki bakohenin, ran idresi altnda bir ida-
reci olarak hizmet etmi olduu grlr.
1332
Codye gre bu ok muhtemel bir geli-
medir; ancak kant yeterli deildir.
1333
Zira yaztlarda grlen bu isimlerin her hangi
birinin gerekten de bakohen olduu kesin deildir. Ahd-i Atikte bakohen olarak
bildiimiz kiiler srekli bakohen veya kohen olarak anldndan bu durumda bir
ayrm yaplmamas gerekirdi. Yine Ahd-i Atikin kaleme alnd ikinci asrda Ku-
dsdeki sivil ve din otorite hl bakohenin elinde bulunduu dorudur.
Bakohenlikten farkl bir sivil idrecinin, Kudste bulunduu dnemlerde bile,
Yahudi toplumunun idealleri ve gelecekteki beklentileri iin ok az rol oynadn
belirtmek yerinde olacaktr. Bu idareci yine de yabanc ynetimin bir temsilcisiydi.
Her eyden nce Yahudi toplumu, idaresi kohenlik tarafndan yaplan din bir toplu-
luk idi.
1334

Nehemya 12/10 ve devamnda kinci Mabed dneminde, yaklak 400 ylna
kadar, bakohenlerin bir silsilesini verir: Yeua, Yoyakim, Elyaib, Yoyayada,
Yonatan, (muhtemelen, Nehemya, 12/22de Yohanan) ve Yaddua. Yeua bir yana,

1330

Kr. Y. Aharoni, Excavations at Ramat Rahel, Biblical Archaeologist 24 (1961), 108-12.
1331

yhvd ve vryv iin bkz. N. Avigad, A New Class of Yehud Stamps, Israel Exploration
Journal 7 (1957) 146-53; taa yazlm yhzgyhv yhd iin bkz. O. R. Sellers, The Citadel of
Beth-zur: a Preliminary Report of the First Excavation, Philadelphia 1933, 73 vd.; yhvd yhvzr
phv iin, bkz. Aharoni, Excavations at Ramat Rahel, Biblical Archaeologist 24 (1961),
108-12.
1332

Nehemya, 3/4, 21; Ezra, 8/33; N. Avigad, A New Class of Yehud Stamps, Israel Exploration
Journal 7 (1957) 146-53; W. F. Albright, The Seal Impression from Jericho and the
Treasurers of the Second Temple, BASOR, No. 148 (December 1957), 28 vd.; J. M. Grintz,
Jehoezer- Unknovn High Priest?, Jewish Qarterly Review n. s. 50 (1960) 338-45.
1333

Bkz. A. Cody, a.g.e., 179-80.
1334

Roland de Vaux, a.g.e., 398 vd.
221
Elefanit papirsnde, Yonatan ve Kudsn inasnda rol oynayan Elyaib haricinde
bu bakohenler hakknda bir ey bilmiyoruz.
1335

C. EZRA VE NEHEMYA DNEMNE KADAR KOHENLER VE LEVLLER
Srgnden Kudse dnen ilk kafilede, Ezra (2/36-39) ve Nehemyada (7/39-
42) verilen istatistiklere gre, Yedaya, mmer, Pahur ve Harim gibi drt aileye b-
lnm 4.289 kohen vard. Yedaya ailesi, sayca en kk grup olmasna ramen
nce zikredilmitir. Bunun da sebebi srgn sonras ilk bakohen Yeuann bu aile-
ye mensup olmasndan kaynaklanmaktadr. kinci aile, Yeremya 20/1de zikredilen
mmerin idi. Dier iki ailenin bana, Ahd-i Atikin hibir yerinde zikredilmez. Bu-
na ramen bu ilk kafilede sadece 74 Levili gelmitir.
1336

Kohenler ve Levililer arasndaki benzer oranszlk, Ezrann liderliinde gelen
kafilede de grlr.
1337
Ezra, iki kohen ailesinden oluan bir grup oluturmutur; ama
rakam verilmemitir.
1338
Ancak Ezra, kafile Ahavayada konakladklarnda, bir tek
Levili bile olmadn grm, baadamlarn gndererek Mahllerden 18, Merar-
lerden 20 olmak zere, toplam 38 adet Levili toplamtr.
1339
Bu kafilelerda az sayda
Levili olmasnn iki nemli sebebi vardr: Birincisi, Levililerden ok daha fazla
kohen, Babilden yola kmtr. kincisi, srgne giden Levililer, Yahuda lkesine
dnmekte ok istekli deillerdi. nk onlara, orada kohenlerin lehine, kendilerinin
aleyhinde olan olumsuz bir ayrmclk yaplmaktayd; zira onlar orada sadece
Mabedin hizmetisi olabileceklerdi.
1340

Ahd-i Atik metinleri geri dnen drt ailenin menei konusunda tam bir bilgi
vermemesine ramen, bu drt aile muhtemelen Saduk kkenliydi. Yeremya 20/1
cmlesi bize, bunun bilhassa mmer ailesi iin ok doru olduunu gsterir. Yine
Yedaya ailesine mensup olan Yeua, Yehotsadakn oluydu
1341
ve bu yzden I. Ta-

1335

Nehemya, 3/1; Myres, Ezra, Nehemiah (The Anchor Bible), 197 vd..
1336

Bkz. Ezra, 2/40; Nehemya, 7/43.
1337 Bkz. R. Meyer, Levitische Emancipazionsbestrebungen in nach-exilischen Zeit, in
Orientalistische Literaturzeitung, XLI, 1938, 721-8.
1338

Ezra, 8/2.
1339

Ezra, 8/15-19.
1340

Bkz. Ezra, 8/17.
1341

Haggay, 1/1.
222
rihler 5/40a gre, srgn ncesindeki son Saduk bakohen olan Serayann torunu
idi.
1342
Tarihler kitabndaki bu metnin, deerinden phe etmek iin hibir neden yok-
tur. stelik, prensip olarak srlenlerin banda Saduk kohenleri gelmekteydi. Ezra,
Kudse ulanca, oradaki tm kohenler, bu drt aileden teekkl edecektir.
1343
Muh-
temelen, metinsel gelenein bir tesadf olarak, onlardan sadece (Yedaya,
mmer ve Paehur) Nehemyann idaresindeki Kuds halknn listesinde zikredilmek-
teydi.
1344
Yedaya ailesinin buradaki metinde dorudan Sadok ile ilikili olarak zikre-
dilmesi gayet nemlidir.
Ezrann kervanndaki kohenler ise deiik kkenli idi. Bir grub Finhasn so-
yundan gelirken, dier grup ise tamarnkinden geliyordu.
1345
Finhas, Sadokun atas
Eleazarn oluydu.
1346
Abiatarn torunlar tamar bir ata olarak kabul ederlerdi.
1347

Bu yzden, kafile Kudse varnca, Saduklere rakip olan bu grup, sonunda hakkn
geri alm kohenlik yapmaya balamt. Eleazar ve tamarn her ikisi de Harunun
oullaryd ve ileride greceimiz gibi, Ezradan sonra Harun oullar teriminin yeri-
ni, Sadok oullar terimi alacaktr ve her iki terim de basit bir ifadeyle kohenler sn-
fn temsil edecektir.
lk kafilelerde Levlililere ait sadece aileden bahsedilmektedir.
1348
Dier iki
aile Ezra ile birlikte geri dnmt. Ayn zamanda Levililerin says srgne giden
dier ailelere kart iin artm olabilir. Dier isimler Nehemya dneminde ehir
duvarlarnn yeniden ins hikyesinde ortaya kmaktadr. ndan sonra Keila ma-
hallesinin tamamnn Levililerden olutuu anlalmaktadr.
1349
Tm topluluk tarafn-
dan nl ahdin yazlmas ve Nehemya 10/10-14, Ezra 2/40da zikri geen imzalama
bu aile reisi tarafndan yaplmt. Ancak listede ayn zamanda dier 14 Levinin
imzas da bulunuyordu. Nehemya dneminde, Kudsn nfusunun listesine bakld-

1342

II. Krallar, 25/18.
1343

Bkz. Ezra, 18/10-22.
1344

Nehemya, 10/11-14.
1345

Bkz. Ezra, 8/2.
1346

Bkz. I.Tarihler, 5/30-34; 6/35-38.
1347

Bkz. I.Tarihler, 24/3; I. Samuel, 22/20.
1348

Ezra, 2/40; Nehemya, 7/43.
1349

Nehemya, 3/17-18.
223
nda eyalette yaayanlardan baka,
1350
284 Levili de ehirde mukmdi.
1351
Vauxa
gre, Nehemya 11/25b-35de geen liste Levililerin yaad yerleri temsil etmekte-
dir.
1352
Ancak buradaki tek kesin husus, listenin ehirden bahsetmesidir: Bunlar
Hebron, Geba ve Anatot olup Yeu 21de Levili ehirleri listesinde bu gzk-
mektedir.
Kafilelerde Asaf oullar denen ilhiciler de bulunmaktayd; onlarn listesi
zellikle Levililerden ayr tutulan bu grup Levililerden sayca fazlayd.
1353
Kohenler
ve Levililer, Kudse gelip yerlemiler ama lhiciler ve Kap Muhafzlar ile Net-
nm (bahedilenler) ise kendi memleketlerinde yaamay tercih etmilerdi.
1354
Ezra ve
Nehemya kitaplarndaki dier pasajlarda lhiciler Levililer arasndan saylmaktadr.
Ancak bu metin ya Tarihler kitabnn yazar tarafndan ya da sonraki dnemde ek-
lenmi bir metin olmaldr.
1355
Nehemya 11/17 cmlesi, zorluk karan tek metindir.
Burada Kudsn nfus listesinde lhiciler, Levililer arasnda zikredilir; fakat
Nehemyada bu liste yoktur. Ancak baz arivlere gre, bu bilgi gvenilir bir kaynak-
tr. Vauxa gre, belki bu noktada bir rottan gemi veya belki de lhiciler ile
Levililer o dnemde birbirlerine karmaya balamlard.
1356
Dier yandan bu zm
Nehemya 13/10da grlecei gibi, Levililer kelimesinin, grevlerini yapan
Levililer ve lhiciler eklinde izh edilmesinin sebebi de ola-bilir.
1357

Kapclarn, Levililer ana bal altnda entegre edilmesi, yava yava meyda-
na gelmitir. lk kafilelerle geri dnen Kapclar,
1358
Levililerden ve lhiciler-den ayr
olarak listelenmidir. Buna gre Kapclar 6 aileden oluan sayca az bir topluluktu.
Bu, ilhicilerin sosyal stats ar basan bir grup olmadn da gstermektedir. Kap
Muhafzlarnn ise, Krallar dnemindeki Eiin koruyu-cusu- Eik bekileri,

1350

Bkz. Nehemya, 11/20.
1351

Nehemya, 11/18.
1352

Bkz. Roland de Vaux, a.g.e., 389.
1353

Ezra, 2/41; Nehemya, 7/44.
1354

Ezra, 2/70; Nehemya, 7/73.
1355 R. De Vaux, a.g.e., 389; Harman, a.g.e., 166-7.
1356 R. De Vaux, a.g.e., 389; Harman, a.g.e., 168.
1357 Bkz. A. C. Welch, The Work of the Chonicler, (The Schveich Lectures, 1938). London: The
British Academy, 1939.
1358

Ezra, 2/42; Nehemya, 7/45.
224
(omer ha-Saf ) ile bir ilgileri bulunmamaktadr.
1359
Aslnda srgn
sonrasnda bu resmi grevli hakknda herhangi bir bilgi yoktur. Ezrann
kafilesinde herhangi bir Kap muhafzndan bahsedilmemektedir. Ancak onlardan,
Levililer ve lhicilerle birlikte Ezra ve Nehemyann hatrtnda zikredilir; Fakat bu
metinler de lhiciler, Levililer arasnda saylmaktadrlar.
1360
Kap Muhafzlar ise,
ayr bir listededir. Ancak her eye ramen bunlar Levili lhicilerle birlikte
listelenmilerdir.
1361
Bu tasnifin Tarihler kitabnn gr asn yanstt unutulma-
maldr; zira kitap telif edildii devirde Kapclar kesinlikle Levililer snfna ait idi.
Krallk dnemindeki Mabed grevlilerinden bahsederken Levililerin hizmeti
iin verilmi/bahedilmi adamlar (netinm ) ve Hz. Sleymann klelerinin
torunlarndan da bahsetmitik. Srgnden dnen kafilelere katlan grevli says nis-
peten bykt. lk kafilelerde bunlarn says 392 idi; Ezra 2/58, Nehemya 7/60 ve
Ezrann liderliindeki kafilede ise 220 kii vard.
1362
Ancak her bir ailenin iindeki
fert says, nispeten azd. Bu iki olgu, onlarn Babilde iyi durumda olmadklarn ve
Filistine dnerek iyi bir hayat srmeyi istediklerini gstermektedir. Onlar, srail
halkyla iyice kaynam veya Ezra onlar Mabed hizmeti iin kabul etmi olabilir.
1363

Srgnden dnen grevliler Ofelin tepelerinde yerlemilerdi.
1364
Tapnan kena-
rnda, netinimin Mabed tccarlaryla paylat bir ev durmaktayd.
1365
Bunlardan
daha sonra bir daha hi bahsedilmez; ama onlarn Levililerle kaynatklar da phe-
lidir.
1366
Onlarn kurum varl ortadan kaybolduu iin, ilerini Levililerin yapt
kuvvetle muhtemeldir. nk sonraki alarda Levililer, kohenlere verilmi kiiler
olarak Mabed grevlerinde hizmet eden kiiler olarak anldlar.
1367

D. V. ASIRDA KOHENLERN KARAKTERST
1. Kudste Kohenlik

1359 Bkz. II. Krallar, 25/18.
1360

Bkz. Nehemya, 11/19.
1361

Nehemya, 12/25.
1362

Bkz. Ezra, 8/20.
1363

Ezra, 44/7-9.
1364

Bkz. Nehemya, 11/21.
1365

Nehemya, 3/31.
1366

Roland de Vaux, a.g.e., 390.
1367

Bkz. Saylar, 3/9; 8/19.
225
V. asrda kohen imgesi, Ahd-i Atik metinlerinde zellikle kaleme alnm bir
kiilik deil ama belki bir tamamlayc ahsiyettir. Mesel, Malaki 1/6 ve 2/9 pasajla-
r ritel emir ve yasaklarnn ifsndaki umursamaz tavrlaryla ve Toray naklet-
mekteki drst olmayan davranlaryla kohenleri yermektedir. Nehemya
1368
ikinci
kez vali olarak Kudse dndnde sekler bir kii olan Ammonlerden Tobiyann
Mabedin bir odasna yerletiini grd. Tobiyann Mabede yerlemesine kohen
Elyaib (onun bakohen Elyaib mi yoksa ayn ad tayan bir kohen mi olduu hala
tartmaldr) karar vermiti. Nehemya, Tobiyay Mabedten kovmu ve kutsal alan
bir kirden arndrmt.
1369
Nehemya, ayrca bakohen, Elyaibin olu Yoyadann
Samir (Horonlu) vali Sanballatn kzyla evlendiini grnce Sanballatn olunun
Yahudadan dar karlmasn emretti.
1370
Ezra bile pek ok ruhban aile mensupla-
rnn yabanclarla evlilik yaptn grd.
1371
Bakohenler ehirdeki dzeni salamak-
la ykml deillerdi.
1372

Nehemya Kuds ruhbanlarnn vazifelerini tayin etmi; kurbanlk odunlarnn
alnmasn dahi salamt.
1373
Nehemya ayn zamanda, rn teminini de salad.
nk rn ihmli Levililerin Kudsdeki Mabed grevlerini brakmaya yol a-
yor; geimlerini salamak iin onlar iftilik yapmaya sevk ediyordu.
1374
Nehemya
tarafndan alnan bu nlemler aslnda srgn ncesi alnan nlemler olup, kral ve
kraliyet Mabedinin beksnn korunup yinlerinin yaplmas iin gerekli tedbirlerdi.
En nemlisi ise Kuds kohenleri ile Ezra ve Nehemyann tavrlar arasndaki farkl-
lkt. Kuds ruhbanlnn tesisinde, dardaki Samirilerden oluan geni kesimlerle
irtibatn tesirleri ve Saduk ve Greko-Romen dnemlerindeki Yahudi kohenlerinin

1368 Bbil srgn sonras ranllarca Filistine dnmelerine izin verilen Yahudilerin liderlerinden
birisi; ktip Nehemyadr. Pers kral Ahuverein (Artaxerxes) skisi olan Nehemya, kraln
izniyle M.. 444de Kudse geldi ve ehrin yklan surlarnn tamirine nezaret etti. Daha son-
ra 432de tekrar Kudse gelerek nemli reformlar gerekletirdi. Nehemya,nn M.. 411de
ld sylenir.
1369

Nehemya, 13/4-9.
1370

Bkz. Nehemya, 13/28 vd.
1371

Bkz. Ezra, 10/18.
1372

Bkz. Nehemya, 13.
1373

Nehemya, 13/30 vd.
1374

Nehemya, 13/10 vd.
226
genel karakteristii etkili olmutu.
1375
Ancak Ezra ve Nehemya gibi Babilden gelen
Yahudiler, kendi din milliyetilikleri asndan olduka banaz idiler.
Kudsdeki kohenlerin hibirinin, izi srlecek neme sahip olmadn gr-
rz. Srgn sonras Kuds kohenleri, ayn zamanda kutsal yazlarda uzman olan kii-
ler olmaktan ziyde, Mabed idrecileri ve kltlerle uraan kiilerdi. Ezra, bile bizzat
bir kohen ve yazc idi
1376
. brnce sofer () veya ramice spar terimleri,
kutsal kitaplarda mhir olan mfessirler anlamna gelmiyordu; Aksine Pers impara-
torluunun resmi ramicesinde bu terim, tpk resmi memur veya idreci gibi
teknik bir anlam tayordu.
1377
ran kaynaklarnn birinde Ezradan szederken, Gk-
teki Tanrnn eriatnn spar diye bahsetmektedir. Bu belki de Ezrann asl
nvnyd ve bu ayn zamanda Ezrann Yahudi toplumundaki roln gstermekte
olup,
1378
ayrca Pers idresinin Yahudi toplumuna bakn da ortaya koymaktadr.

1375

M. Delcor, Hinveise auf das samaritanische Schisma im Alten Testament ZAW 74 (1962), 283
vd.; F. M. Croos, Aspects of Samaritan and Jewish History in Late Persian and Hellenistic
Times, Harward Theological Review, 59 (1966) 201-11.
1376

Bkz. Ezra, 7/12, 6, 11; Nehemya, 8/1 vd..
1377

Bkz. Ezra, 7/12.
1378 Ezra, sriloullarnn Bbil Srgn (M.. 586-538) sonras cemaatn banda Kudse d-
nte bir dizi reform yaparak gnmz Yahudiliinin temellerini atan kii; Yahudiliin bbas
saylr. Kohen ve ktip Ezrann faaliyetleri Ahd-i Atikin Ezra ve Nehemya kitaplarnda anla-
tlr. Pers kral Artaxerxes, Ezray srgndeki Yahudilerden bir grup toplayarak Kudse
dnmek ve orada cemaati yeniden tesis etmekle grevlendirir. Bunun zerine Ezra yaklak
1700 kiiyle M.. 458/457de yola kar ve Pers kralnn zel korumas altnda Kudse yerle-
ir.
Ezra, Bbil srgn sonras srailoullarnn rksal saflklarn temin iin bir dizi tedbir alr ve
bir hukuk sistemi oluturmaya balar. Srgn dneminde yabanc rktan kadnlarla evlenen
srailoullarnn elerini boamalarn ister. Ahd-i Atikte (Ezra, 7/6), Ms Torasnn usta ya-
zcs olarak nitelenen Ezrann Kudste yapt nemli faaliyetlerden birisi de Toran yeni-
den belirlenip yazlmas iidir; zira bu dnemde Tevratn elde mevcut olan herhangi bir nsh-
s yoktur. Dolaysyla Ezra, -Yahudi geleneine gre- Tanrdan ald direktifler dorultusun-
da Tevrat Asur yaz sitiliyle (ktav Aur veya Merub) yeniden yazar ya da yazdrr. Bunu
yaparken onun, Tevrat metninde baz harflerin noktalanmas gibi eitli deiiklikler yapt da
Talmud yazarlarnca kabul edilir. Tm bu faaliyetleri nedeniyle Ezra, Yahudi geleneinde ok
nemli bir yere sahiptir ve hakl olarak gnmz Yahudilerince ona Yahudiliin Bbas ve
kinci Ms gibi isimler verilmitir. nk gnmz Yahudilik dncesinin ana hatlarn
ilk sistematize eden ve Yahudiliin gerek kurucusu olan kii Ezradr. Bkz. inasi Gndz,
Din ve nan Szl, 123-24.
227
Ezra 7/6 cmlesindeki sper () kelimesi, Ms eriatnda mhir olan (zeyrek)
bir yazc anlamna gelmektedir.
1379

2. Yukar Msrn Elephantin Blgesindeki Yahudi Kohenler
V. asrda Yukar Msrn Elephantin blgesinede nemli bir Yahudi kolonisi-
nin yaadn grrz. Albert Vincente gre, buradan kan veskalardan,
1380
orada-
ki kohenlerin tpk Kudste yaayan meslektalar gibi kurban ve ttsleme gibi
ruhban grevlerini if ettikleri; ancak burada yaayan Yahudilerin medeni ve fkh
meselelerini zmeye girimedikleri anlalmaktadr.
1381
O, ayrca buradaki
kohenlerin tora ile herhangi bir endie veya geleneksel ruhbanlkla ilgili bir ihtimam
tamadklarn ifde etmektedir.
1382
Msa neslinden gelen kohenlerin, Msrdaki
mlteciler arasnda olmalar daha olasdr. Mesela Peygamber Yeremya Msa nes-
linden gelen bir kohendi ve Msrdaki mltecilerden biriydi. Elephantine Mabeti
Kudsten olduka uzaktayd ve zaten yaklak olarak Ezrann Kudse ulat yl-
larda yklmt.
Bu kt delillerle kohenlerin, ruhbanlklarn iyi yaptklarn kestirmek zordur.
Ayrca belki de kohenlerin Kudsten uzakta olmalar bunu gerektirmitir. Bazlarna
gre, burada yaayan koloni Beyt-elden gelen ya da yaklak VI. asrn ortalarnda
Beyt-elden buraya kaan snmaclardan olumaktadr.
1383
Eer byleyse,
Elephantin kohenlerinin, muhtemelen srgn sonras Kudsn karmak ruhban
uygulamalarna girmedikleri ortaya kacaktr.
E. RUHBAN METNLERNDE KOHENLER VE LEVLLER
Ruhban metni, Harun neslinden gelen kohenlerin eseridir. Merkez sunakta
yetkili olanlar Msa, Korah yada dier Levililer deil- bu kohenlerdi. Yalnzca Ha-
run neslinden gelenler kohen olabilirdi. Btn dier Levililer ikincil ruhband. Tanah
kaynaklar arasnda yalnzca Ruhban metni, kohenleri Levililerden farkl olarak

1379

Bkz. Ezra, 7/6; Kittel, Geschichte Volkes Israel, III,/2, 577, 581 vd.; H. H. Schaeder, Esra der
Schreiber (Beitrage zur historischen Theologie, V Tbingen, 1930), 45-49.
1380

No 21 in Cowley, Aramaic Papyri.
1381

Bkz. A. Vincient, La religion des Judo-aramens dElphantine, 472-78, 483.
1382

Bkz. A. Vincient, , a.g.e., 479 vd.
1383

Albight, Archaeology and the Religion of srael, 171 vd.; Vincient, a.g.e., 360 vd., 566, n. 3.
228
grr.
1384
Tesniye genel olarak kohenleri Levili kohenler olarak anar.
1385
Ancak
Ruhban metni srekli olarak kohenler ve Levililer diye iki farkl gruptan bahseder.
Ruhban metnini ortaya karan Harun neslinden gelen kohenliin rakipleri
Levililerdir. Levililer Harunu deil, Msay kendilerine rnek alyorlard.
Hezekiel ve Ruhban metninin birbirine benzerlikleri oktur. Fakat Hezekiel
kohenlerle Levililer arasndaki fark yenilik gibi sunmaktayken, Ruhban metni onla-
rn ikisinin de Msa zamanndan beri mevcut olduunu sylemektedir. Tabii ki, bu
da Ruhban metninin sonraki veya hatta srgn sonras messeseleri lde dolama-
nn arka planna kar, dier bir ifadeyle, gemie imdinin gzyle bakarak tasvir
etme adetiyle uygun gelmektedir. Kuds din adamlarnn bir grubunun dieri zerin-
de stnlk salamas durumunu Hezekiel ve Ruhban metninin her birinin kendi
slubuyla tanyarak kanuniletirmesi veya aklamas phesi vardr.
1386

Kohen metinleri Ruhban Yasas olarak da adlanr. Kuds kohenleri tarafndan
toplanarak redakte edilmi metaryeller de iermektedir. Ruhban Yasasnn esas his-
sesi, zellikle de kanunlar ve riteller olarak, k 24-31, Levililerin tamam ve
Saylarn byk ksmndadr. imdiki haliyle, kohen metinlerinin sonraki dnemden
geldikleri genel olarak kabul edilmitir. Herhalde toplayan Kutsallk Yasas olarak
adlandrlmakta olan- bamsz kaynaktan olan metaryellere ve eski dnemlere giden
birok rivayetlere gvenmitir.
1387
Ruhban Yasasnn editrleri iaret edilmi gelenek-
leri toplarken her birisinin alametini kendisine havale etmitir. Levililerdeki kuralla-
rn eski Sina da kurallar ierisinde yerletirilmesine ramen, mesela Levililer
18/25-27, belirgin ekilde igalden sonraki dneme iaret etmektedir.
Tesniyenin dikkati esasen Levililerin zerinde bulunmas durumunda bile,
Ruhban Yasasnn esas dikkati Harun kohenliindedir. Saylar3/6-9a gre
Levioullar Harun ve Onun oullarna hizmet etmeye ayrlm Mikana hizmet
etmiler; Saylar 8/19a gre Harun ve Onun evlatlarna verilmi ve Buluma ad-

1384
Bkz. R. E. Friedman, , a.g.e.,288-289; R. Nurmela, The Levites: Their Emergence as a Second-
class Priesthood, South Studies in the History of Judaism, no. 193. Atlanta, 1998.
1385
Bkz. Tesniye, 17/9, 18; 18/1; 24/8; 27/9.
1386
E. J. Brill, Priesthood a Comparative Study, Leiden 1973, 112.
1387
E. J. Brill, a.g.e., 113.
229
rna (Ohel Moed) hizmet vermiler; esas metin olan Saylar 18/1-7ye gre onlar
Haruna ve adra hizmet etmek iin bahedilmiler ve bunu yapmadlar, ama Ha-
run ve oullar Kurbangha ve Mabede hizmet gibi nemli kohen grevlerini ifa
ediyorlard.
Ruhban Yasasnn gayesi Levi evlatlarn aalamak deil de Onlarn tarihsel
statlerinin yerini belirtmek ve tekmilletirmek ve bunlar yeterli geerli malzemeler-
le temin etmektir.
1388
Ayrca Ruhban Yasasnn Levi evlatlarnn grev ve stnlkle-
ri konusundaki kararlar Onlarn tarihsel rekabeti aksettiren deiiklikleri kabul et-
mektedir. yle ki, Saylar 3/31de kutsal kaplar elinde bulundurmay Levi oullar-
na havale edilmiti, ama Saylar 18/3, Hezekiel 11/13 bu hizmetten istisna etmekte-
dir. Onlar sana ve adrn tm grevlerine hizmetle grevlidirler, fakat Mabedin
eyalarna ve Kurbangha da yakn gelmeyecekler. Yoksa onlarn ve sonun sonun
lm olacak. Levi evlatlarnn, zellikle de Kohatn oullarnn otoritelerini snr-
lama istei Saylar 4te de hissedilmektedir: Kohenler tarafndan sarlmadka kutsal
eyalara dokunmak veya kutsal eyalara yaknlamaya izin verilmezdi. Bu metinlerin
Hezekielden sonra kaleme alnd gzkmektedir.
Ruhbanlk Yasasnn Harun ailesiyle irtibat konusundaki grlere dair ok
ey denilebilir. Burada bu mekann snrlanm mahiyet gibi ilahi hakikat dncesi
olan tabunun ayrc karakterinin kohenliin tm dini dncesi iin ayrc olarak
kalmasn hatrlatabilir. Kutsal (seilmi) halk dncesini en ok gelitiren de yine
Ruhbanlk Yasas olmu, onlar dierlerinden ayrmtr.
1389
Kutsalla kutsal olmaya-
nn kesin ekilde ayrlmas da ayn ideolojiyi aksettirmektedir. Bu ayrm kohenlerin
ritel temizlii ve seromonilere zel elbiseleri ve kutsal eyalar elinde bulundurmak-
la ilgili kurallarn incelikle hazrlanmasna gtrmtr.
1390

F. TARHLER KTABINDA LEVLLER
Ezra ve Nehemyadan sonraki yaklak bir asrlk dnemde Kudsteki
kohenlerin stats ile ilgili ok fazla bilgi yoktur. Bu dnemle ilgili kaynamz ise
Tarihler kitabdr. I. ve II. Tarihler kitabnn yazar, Ezra ve Nehemyann da yazar-

1388
A. Gunneweg, Leviten und Priester, 223.
1389
Kr. Levililer, 17-26; Hezekiel, 40-48.
1390
E. J. Brill, a.g.e., 114.
230
dr ve o kendi eserini yaklak M.. 300de telif etmi olmaldr.
1391
Bu kiinin Ezra
olduu ileri srlmtr.
1392
Ancak Vauxa gre bu eser sonraki bir dnemde, yeni-
den gzden geirilmitir
1393
. Esere en uzun eklemeler, I. Tarihler 1-9 ve 23-27 bblar
olup, hepsi de ruhbanlk almas iin ok nemli blmlerdir. Mevcut bilgilerin
nemli bir ksm bu esere aittir. Eserde bilhassa srgn sonras duruma kadarki srail
tarihiyle ilgili nemli bilgiler verilir. Buradaki tek zorluk ise, yazarn, sonraki d-
nemlere kadar duyulmam olan eski olaylara ve fikirlere dayanmasdr. Gerekten
de o, kendi gnndeki fikirleri kapsamakta ve onlar eski zamanlarda olmu gibi
karmak hle getirmektedir
1394
. Eserin tarihini tespite alanlar onlar asl tarihlerin-
de yazmaktadrlar. Ezra ve Nehemyadan ayran baz dnemlerde Tarihler kitab,
bizi ilgilendiren baz deiiklerden de bahseder. Human
1395
(Pentatk) ruhbanlkla
ilgili kanunlar, olaylar gelitike, deiikliklerle gerekletirildi. Bu deiiklikler,
zellikle ruhbanl ilgilendiren baz kurallarda kendini gsterdi. Bu srele ilgili
fazla bilgi yoktur. Btn bunlar Tarihler kitabnda ruhbanlkla ilgili tutarl bilgilerin
eksikliinin en nemli sebepleridir. Ancak bu dnemde Levililer ile Kohenler arasn-
daki farklln tartlmaz bir olgu olduu bilinmelidir.
1396

Ayn tarihleri kapsayan Samuel ve Krallar kitaplar gibi Tarihler kitabnda da
Levililerle ilgili pek ok malzeme vardr. Levililer, bu kitapta Ahid Sandn koru-
ma grevi gibi nemli bir role sahiptirler.
1397
Mabedteki grevleri, Mabedin ina-
sndan nce kararlatrlm olup nemli grevler verilmitir.
1398
Onlar ayrca
Hizkiyann
1399
ve Kral Yoiyann din reformlarnda
1400
da hep n planda olmular-
dr. Bu metinler bir tarafa braklrsa dahi, hak etmeleri bir tarafa, metinlerde hep

1391 Detayl bilgi iin Bkz. . F. Harman, a.g.e., 169.
1392 . F. Harman, a.g.e., 169.
1393 Roland de Vaux, a.g.e., 390; Harmana gre eserdeki farkllklarn, deiik yazarlardan kay-
nakland dncesi doru deildir. Fakat sonraki dnemlere ait baz ilaveler vardr. Bkz.
Harman, a.g.e., 169.
1394 Bkz. G., Von Rad, Das Geschichtsbild des chronistischen Verkers, Stuttgart, 1930.
1395 Be. Geleneksel Yahudilikte Ahd-i Atikten Hz. Msya verildii kabul edilen ilk be
kitapdr.
1396 Bkz. R. Meyer, Levitische Emancipazionsbestrebungen in nach-exilischen Zeit, Orientalis-
tische Literaturzeitung, XLI, 1938, 721-8.
1397

Bkz. I. Tarihler, 15-16.
1398

I. Tarihler, 23-26.
1399

II. Tarihler, 29-31.
1400

II. Tarihler, 34-35.
231
mdahil olarak bulunurlar. Soy ktklerine ynelik dikkat, olaylar daha da gelitire-
cektir. Tm Levililerin atalar, Levinin oluna; yani Gerom, Kohat ve Merariye
dayanr
1401
ve bu Saylar 3-4deki bilgilerle mkemmel bir uyum gsterir. Hatta
Samuel gibi kimseler bile, srgn ncesi kitaplarda bu soy ktklerine byk bir yer
ayrmlardr.
1402

kinci Mabette faaliyet gsteren kohenler Msa neslinden deil Harun neslin-
den gelmekteydi. Btn dier Levililer meru kohenler olarak kabul edilmedi.
Levililer ikincil ruhban, kohenliin imtiyazlarndan yararlanan tek grup olan Harun
neslinden gelen kohenlerin yardmclar olarak olarak kabul edildi. Harun neslinden
gelen kohenlerle Msa neslinden gelen kohenlerin ruhbanlk mcadelesini, Harun
neslinden gelen kohenler kazanmt. Bunun nedeni, onlarn kralln ykl dne-
minde ynetimde olmalar, Msa neslinden gelen kohenlerin Msrda, onlarn ise
Babilde mlteci olmalar hasebiyle dne nderlik ederek kimin kohen olacana
karar verebilecek konumda olmalardr. Ayrca, Msa neslinden gelen kohenlerin
Harun neslinden gelen kohenler karsnda nfuzlarn yitirmelerinin bir baka sebebi
de, Msa neslinden gelen kohenlerin, zellikle Yeremyann, Kildani taraftar olmas
nedeniyle; Persler Kildanileri yendiinde otoriteleri Harun neslinden gelen
kohenlere vermi olmalardr.
1403

G. SRGN SONRASI KOHENLER VE LEVLLERN
TEKLATLARI VE VAZFELER
1. Ruhban Tekilat
Ahd-i Atik metinlerinde, Kudsdeki srgn sonras ruhbanln yapsal teki-
lt konusunda yeterli bilgi yer almamaktadr. Ancak Ezrann, Babildeki ruhbanlk
kurumunun bir benzerini Kudse de getirdii ve Kudsde mahall ruhbanlar heyeti
oluturduu ileri srlmektedir. Bu ruhban heyeti, ok sonralar bilhassa Minann
Kneset (Din alimleri ve peygamberler heyeti)
1404
diye isimlendirdii kurumun ekir-

1401

I. Tarihler, 6/1-32; 23/6-24.
1402 Bkz. M. Tsevat, Studies in the Book of Samuel, I, HUCA 32 (1961) 191-216.
1403
Bkz. R.E. Friedman, a.g.e., 216-17.
1404

. Dhorme, Le texte hbreu de IAncien Testament, Revue dhistorie et de philosophie
religieuses 35 (1955), 135 vd..
232
deini tekil etmitir. Knesset ha-Gdola ( ) (Byk Meclis), Ezra
tarafndan kurulmu 120 yeli bir byk meclistir.
1405
Bu 120 yenin otuzu Neviim,
geri kalann ise Hakhamm (Hakimler), Zkanm (ileri gelenler) ve Soferm
1406
tekil
etmektedir.
Babilde Aramca konuan ve bu dili ana dil olarak benimseyen Yahudiler, Ezra
dneminde Srgnden dndkten sonra, Filistindeki brnice Tevrat anlamakta
glk ekmilerdir. Bu duruma zm olarak Ezra, Nehemya kitabnda anlatldna
gre, Levililere Tevrat okutmu, Aramce bilen kiiler de halka aklamtr.
1407

Yine Knesset ha-Gdola yesi Soferimin Tevrat hakkndaki yorum ve grleri
(M.. I. yy.da balayan) Minada derlenmitir. Yine Soferimin yapt sistemli
tefsirlere Midra ad verilir.
Balca grevi Ahd-i Atikin tam metninin tespit edilmesi olan Byk Meclis,
Tevrata ait yasay belirlemi, brnce Tevratn iinde 24 kitab kabul edip Yahudi

1405 TB, Megillah, 17b.
1406 Lugat anlam mstensih ve yazar olan Sofermin Ezrann nderliinde ortaya kt sy-
lense de Tevrata bakldnda, Sofermin, Ezradan nceki dnemde de var olduu anlal-
maktadr. Hatta, Yaremya Kitabnda verilen bilgiden, Sofermin, II. Mabed Dneminde ol-
duu kadar, I. Mabed Dneminde de, ayn ekilde, etkin olduu anlalmaktadr. Yehuda Kral-
lnn putperest kral Amon olu Yoiya zamannda (M.. 640-609) peygamberlik yapan
Yeremya, Tevrat ve din kurallar zerindeki keyf tasarruflar sebebiyle Sofermi sulamakta-
dr. Yeremya, kendilerinin hikmet sahibi, Allahn Tevratnn tek temsilcisi olduunu ileri s-
ren Sofermi yalanlamakta, onlarn kalemlerinin dzmece yalan eyler yazdn, hikmetle
hibir ilgilerinin bulunmadn sylemektedir. (Yeremya, 8/8-9) Yeremyann bu szleri,
Sofermin sadece II. Mabed Dneminde Ezrann nderliinde ortaya kmadn, nceden
de var olduunu gstermektedir. Yeremyann bu szlerinden, Sofermin Tevrat metni zerin-
de I. Mabed Dneminde de oynam olduu anlalmaktadr.
Ruhban metinlerinde Ezradan nceki Soferm hakknda pek bilgi verilmemi, daha ok II.
Mabed Dnemindeki Soferm ve faaliyetleri konu alnmtr. Bu bakmdan Soferm, II. Mabed
Dnemine ait bir kurum olarak bilinmitir. Bu kurum, grev ve yap bakmndan, Rabban
kaynaklarda, sk sk, Knesset Ha-Gadolla ayn grlmtr. Talmuddan anlald kadaryle,
Knesset Ha-Gadol, kanun kayucu ve dzenleyici bir organ konumundadr. Bu meclisin yeleri
olmakla birlikte, Soferm ise, stadlar Ezrann metodunu takip ederek, Tevrat ve Knesset
Ha-Gadolun kararlarn yorumlayan bir kurum durumundadr. Baka bir ifadeyle, Soferm,
Knesset Ha-Gadolun halka uzanan koludur.
Ruhban metnine gre, Knesset Ha-Gadolun yesi olan Soferm, Tevratn doru metninin
yazm eklinin tesbitinde tek tabi yetkilidir. Onlarn elinden kan Tevrat metinleri, btn yn-
leriyle, sahihtir. Bubunla birlikte, Soferim, Ruhban metinlerinde, Ahd-i Atikin baz cmleleri-
ni deitirmekle sulanmtr. (Bkz. Baki Adam, a.g.e., 90, 91).
1407
Nehemya, 8/8; Targumlar bu ekilde olumutur.
233
hayatnn esas klmtr. Btn adet ve gelenekleri toplayarak bunlar Yahudiliin
vazgeilmezleri yapmtr. Ayrca Ahd-i Atikin metnine yeni eklemelerde bulun-
mutur.
1408
Yine gnlk dualar, muamelat, evlilik ve boanma gibi konularda kurallar
ile bayramlar ve takvimin tespiti de bu meclisin greviydi. Bu meclis, Yahudileri
ilgilendiren nemli konular inceler ve karara balard. Yine nakledildiine gre,
ayn meclis din adamlar tarafndan Yahudiler zerinde bir nfuz arac olarak da kul-
lanlmakta idi.
1409

Srgn sonras kohenleri, din alimleri ve peygamberlerin ncleri olarak gr-
mek gerekten zordur. Ancak Mezopotamyada kinistu kelimesi ile ifde edilen,
tapnak grevlilerinden oluan bir rhipler heyeti vard. Yeni Babil ve Eski Babil
dnemlerindeki kinitu veya kinatu terimleri, rib bt kavram gibi daha d-
k rtbedeki kiiler iin kullanlrd. Bunlar tapnakta amelelik yapan kimselerdi
1410
.
stelik Mezopatamya kinitu tekilatnn varl, Yahudi kneset kurumunun Me-
zopotamya meneli olduunu tam olarak gstermez. Mezopotamya kinistu terimi,
belki de ramiceden alnmadr.
1411
nk her iki blgedeki ruhban heyetinin mhi-
yeti farkldr.
Byk Meclis, -brncede Kneset ha-Gdol ( ) M.. 410 ve 310
yllar arasnda Yahudi liderliini stlenmi, cemaatin nde gelen insanlarnn
oluturduu, bir kurumdu. Tevrata tam riayeti salamak iin kurulan Yetmiler
Meclisi ne bakohen bakanlk ederdi. Bu zaman dilimi, I. Mabedin yklndan
sonra, II. Mabedin yapld dnem ve Byk skender tarafndan ynetilen
Helenlilerin istilasna kadar geen sreyi kapsamaktadr. Yahudilerin manevi
olarak zayf dtklerini fark edince, bir grup bilge lider bir araya gelerek Byk
Yahudi Mahkemesi olan Sanedrindeki kii saysn, Yahudilii glendirmek iin
70 kiiden 120 kiiye ykselttiler. lk olarak Ezra, nderliinde toplanarak, Yahudi
insanlarn inanlarnn zayflad byle bir karklk dneminde Yahudilii

1408 Baki Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 90-91. Kneset Ha-Gdol, Rabban anlaya
gre, Tevratn nakil senedinde bir halkadr. Bu meclis, Tevrat Neviimden, Neviim
Zikanimden, Zikanim, Yeudan, Yeu ise Msdan almtr.
1409

Ahmed elebi, Mukrenetul-edyn (el-Yahudiyye), I, Kahire, 203-204.
1410

Kr. Von Soden, Akkadisches Handvrterbuch, s. v. kinistu, and on the functions of rb bt:
Dhorme, Les religions de Bbylonie et dAssyrie, 205 vd.
1411

Bkz.Von Soden, a.g.e., 205 vd.
234
zayflad byle bir karklk dneminde Yahudilii savunmular ve dzenlemiler-
dir
1412
. Bu meclis yeleri arasnda, son peygamberler-den Haggay, Zekarya ve
Malakinin yannda Mordehaya (Purim hikayesindeki), Yeouaya (bakohen) ,
Nehamyaya (Yerualayimi yeniden ina eden ba mimar) ve bakohen imon ha-
Tsadeke de rastlyoruz. Bu dnemde Talmudun hala yazya geirilmediini aklda
tutmak gerekir. nsanlar, nasl bir Yahudi yaamna sahip olacaklarn, Toradaki
emirleri bilerek ve bu emirlerin szl olarak nesilden nesile aktarlm yorumlarn
renerek bilebiliyorlard. Yahudiler, srgnn getirdii skntlarla mcadele eder-
ken, bu szl geleneklerin tutarl ve deimez bir ekilde nesilden nesile aktarm ok
nemli bir konu haline gelmitir. Byk Meclisteki liderlerin Yahudilie yaptklar
en byk katk, ite bu noktada grlr. Talmud, onlarn saygnln yle belirtir:
Ms, Toray Sinada alm ve onu Yeuya, Yeu yallara, yallar peygamberlere,
peygamberler de Byk Meclisteki kiilere aktarmlardr
1413
. Szl Torann tutarl
ve deimeden aktarmnn salanmas dnda, Byk Meclisteki kiiler, Tanahda
Yahudiliin kutsal yazlarndan hangi-lerinin bulunmas gerektiine de karar vermi-
lerdir. Byk Meclisin son yesi Simon ha-Tsadek olmutur. Eski Tarihi Josephusa
gre (Contra Apion 1/197), Simon ha-Tsadekin ynetiminde, sraeldeki Yahudiler,
refaha kavumular ve nfuslar 350,000e ulamtr. Perslerin bu kadar hayrsever
olular, manevi anlamda olmasa da, maddi olarak Yahudilere ok yardmc olmu-
tur. Fakat bu durum ufukta parlamaya balayan Helenlilerin gelien gcyle deie-
cektir
1414
.
Knesset ha-Gdola ( ) (Byk Meclis), skenderin fethinden sonra
Sanedrine dnmtr.
1415
Sanedrin (), Roma ynetimindeki Filistinde
siyasal, dinsel ve yargsal eitli ilevler stlenen resmi Yahudi kuruludur. Kurul
szcnn Yunan karl syneniondan gelen terim, nce ok eitli organlar iin
kullanlm, ama zamanla Kudsteki yksek yasama ve yarg kuruluyla
zdelemitir. Pers ve Suriye ynetiminde (M.. 333-165) yallar kurulu olarak

1412 Gnmzde de Knesset olarak adlandrlan srael Parlamentosunda da, Byk Meclisteki
gibi 120 milletvekili bulunmaktadr.
1413 Mina, Avot, 1:1; Avot de Rabb Natan, I:1-4; Talmud Ahd-i Atikte olmayan kanun ve h-
kmleri, Byk Meclise atfetmitir. Bkz. J. Newmann, Halachic Sources From the Beginnig
to the Nineth Century, Leiden (EJ Brill) 1969, 7.
1414 Bkz. 26: Byk Meclis, Yahudi Tarihi, (http://www.sevivon.com, 1-2, (2006).
1415 Kaufman-Eisenberg, Yahudi Kaynaklarna Gre Yahudilik, Din Fenomeni, 99.
235
Pers ve Suriye ynetiminde (M.. 333-165) yallar kurulu olarak grev yapan
Gerousiann Byk Sanhedrinin ncs olduu kabul edilir.
Yahudi tarihi Josephusun metinleri ile Ahd-i Cedid ve Talmudta
Sanedrinden sz edilmekle birlikte bu bilgiler dank, elikili ve ou zamanda
belirsizdir. Josephusun metinlerinde ve ncillerde Sanedrinden Bakohenin sivil
ynetici kimliiyle bakanlk ettii siyasal ve adl bir kurul olarak sz edilir.
Talmudta ise siyasal ve adl ilevleri olmakla birlikte bilgelerin bakanlk ettii din-
sel bir yasama organ olarak betimlenir
1416
.
Tesniye 17/8-13e gre, gerekli durumlarda, Mabedin mahkemesine mracat
emredilmektedir. Yksek bir mahkemenin mevcudiyeti ve ileyii ise srgn sonra-
snda kendini gstermektedir
1417
. Talmudik kaynaklara gre Byk Sanedrin Kuds
Mabedi iindeki Likot la-Gozitte (Yontulmu Talar Odas) belirli gnlerde nasi
ve bet-din ad verilen iki grevlinin ynetiminde toplanan 71 bilginin oluturduu bir
mahkemeydi.
1418
Ayrca dinsel yasa ve hkmleri (halaha) btn sraile ulatran bir
yasama organyd. Siyasal olarak kral ve bakoheni atamak, sava ilan etmek, Ku-
dsn ve Tapnan snrlarn geniletmek gibi yetkileri vard. Ayrca bakohenleri,
sahte peygamberleri, kurulun itaatsiz yelerini ve sapkn kabileleri yarglayabilirler-
di. Dinsel ilevleri arasnda Kefret gn (Yom Kippur) ayini ve baz dinsel trenleri
denetlemek de vard. Byk Sanedrin daha dk yerel Sanedrinleri denetlerdi. Ayn
zamanda bir tr temyiz mahkemesiydi. Ama Sanedrine yaktrlan bu zelliklerin bir
ideal mi, yoksa gerek ilevi mi belirttii tartma konusudur.
1419

Sanedrinin bileimi konusunda, dnemin iki ana dinsel grubu Sadukler ile Fe-
risler arasnda da anlamazlklar vard. 66-70te Romaya kar giriilen ayaklanma-
nn kanla bastrlmasndan sonra Byk Sanedrinin Kudsteki varl sona erdi.
1420



2. Ruhbanlarn Vazifeleri ve Faaliyetleri

1416 H. M., Sanhedrin, EJd, XIV, 836.
1417 Bkz. II. Tarihler, 19/10; Harman, a.g.e., 85.
1418 Bkz. S. B. Hoenig, The Great Sanhedrin, Philadelphia: Bloch 1953.
1419 H. M., Sanhedrin, EJd, XIV, 838.
1420 H. M., Sanhedrin, 839.
236
Kohenler ve Levlilerin vazifeleri konusundaki bilgilerimiz, Ruhban metnine ve
Tarihlerler kitaplarna dayanmaktadr. Ruhban kayna bildiimiz gibi, Ahid Sand-
n, kutsal eyalar ve suna tayacak olanlar ve onlarn hizmetinde olan Kohat
Harunlerine iaret eder.
1421
Levililer ise, Harunlerin gzetiminde
1422
Tapnan bir
trl ncs olan Toplanma adrnn () korunmasndan sorumluydular.
1423

Levilileri kayran Tarihler, aka Ahid Sandn ancak Levililerin tayaca gr-
ndedir.
1424
Ancak mellif, I. Tarihler 23/25-30deki malzemeyi dikkate alm ve
Tarihlerin, Dvdun, Levilileri Mabedteki Ahid Sandn kollamaya tayin etmesi-
ne dikkat etmemitir. Tarihler kitabnn yazar Levililerin Ahid Sandn kollama
grevini bir hak olmadn dnr ve Levilileri ruhbanlara nazaran daha dk bir
konumda grme eilimindedir.
1425

2a. Kohenlerin Vazifeleri
Ruhban snfn bir piramit olarak dnrsek, bu pramidin en tepesinde phe-
siz bakohen bulunmaktayd. Biz bakohenlerin faaliyetlerini, daha ok Ezra ve
Nehemyada anlatlan hikyelerden reniyoruz. Ancak onlarn hayatlar ve ileri
konusunda fazla bilgimiz yoktur. Bakohenin litrjik adan en nemli an Kefaret
Gnnde (Yom Kipur) icr ettii ilevler olup, Levililer 16. bbta detaylca anlatl-
maktadr. M. . II. asrdan kalma Sirak kitab bu izlenimi teyit etmekte ve Simonun
yapt tm ritelleri,
1426
Kefaret Gnne aitmi gibi betimlemektedir.
Dier kohenlere gelince; Yeremya 33/18 ak bir dille onlar Tanr nnde
kurban kesen, sebzeleri ttsleyen ve gnlk kurbanlklar kesen adamlar olarak ka-
rakterize etmektedir. Ruhban kayna, Levililer 1-6da bize, kohenlerin sunaa kan
serpmek ve kan uygulamalar yapmak gibi grevleri de icra ettikleri bilgisini ver-
mektedir. Dahas srailin ocuklarn takdis edenler de onlard.
1427
Levililer kitab,
kohenlerin temiz veya pis olan eyler konusundaki rollerine ait detayl bilgiler ver-

1421

Saylar, 3/31.
1422

Saylar, 3/9, 32.
1423

Saylar, 1/50-53; 3/7 vd.; 3/21-26; 4/22-23.
1424

I. Tarihler, 15/2; 16/4, 41; II. Tarihler, 5/4 vd.
1425 Bkz. Welch, The Work of the Chronicler, 64-73; Bkz. Harman, a.g.e., 78, 171.
1426

Bkz. Sirak, 50/5-21.
1427

Bkz. Saylar, 6/22-27; ayrca Levililer, 9/22 vd.
237
mektedir. Sz konusu bilgilere gre hem Yeremya 33/18de hem de Ruhban kayna-
nda, kohenlerin o dnemdeki temel fonksiyonlarnn kurban olduunu gstermek-
tedir. zellikle Tarihler kitabnda ok aikar olup,
1428
litrjik mzik ii genel olarak
Levilerin grevleri olarak verilir. Ancak boru almay ruhbanlara rezerve eder.
1429

Ayn detay Sirak kitabnda Kurtulu Gn betimlemesinde bulunur.
1430
Burada ilhi-
ciler, kohenler olarak anlatlr ve trompet (ofar ) alanlar da kohenlerdir.
1431

Neticede Yahudiliin srgn sonras yeniden yaplanmasnda kohen hep bir ta-
pnak grevlisi olarak kalmtr; ancak ruhban kavramnn eski sadelii gitmi; kar-
mak bir blnme iinde kohenler ile Levililer arasndaki Mabed megalesinin orta-
snda kalm kiiler olarak anlalmtr. Bu dnemde eski kehanet danmasndan
geriye sadece urim ve tummim, yani bakohenin gslk plakalar gibi maddi un-
surlar kalmtr. Kohenlerin tora vermesi belli bir srete kapsam yava yava geni-
letilerek geleneksel dinsel kurallarn aktarlmas ekline brnmtr
1432
. Levili ol-
mak, ecere balamnda bir kabile anlamn korumakla beraber, fonksiyonel olarak,
kohenlerden ayr Mabed idarecilerini de ifade eder hale gelmitir.
Bu dnemde Yahuda da artk kutsal kurum, hakl olarak sadece din adamlar-
nnki olmutur. Neticede kohenler halkn nezdinde artk Tanrnn (Yahve) temsilcisi
olarak kabul edilmilerdir.
1433

Klt fonksiyonlarnn kohenlere ve Levililere tahdit edilip edilmemesi veya
ruhban gruplarnn menfaatlerinin temize karlp karlmamas durumu tartma
konusudur.
1434
Bu snrlamalarn iaretlerine ge dnemde yazlan srgn ncesi me-
tinlerde rastlanr.
1435
Halkn genel olarak kutsal alandan dlanmas belki de bu snr-
lamann tabii bir sonucudur.

1428

Bkz. II. Tarihler, 5/14; 29/16, 21; 30/16; 35/11.
1429

Bkz. zellikle II. Tarihler, 29/26; ayrca I. Tarihler, 16/6; II. Tarihler, 7/6; 13/14; Ezra, 3/10;
Nehemya, 12/35, 41.
1430

Bkz. Sirak, 50/18.
1431

Bkz. Sirak, 50/16.
1432

Bkz. k, 28/30; Levililer, 10/10 vd.
1433

Kr. Von Rad, Theologie des Alten Testaments, I, 248.
1434

Bkz. Koch, Die Priesterschrift von Exodus 25 bis Leviticus 16, 101 vd.
1435 Bkz. Koch, 106 vd., n. 7 (178).
238
2b. Levililerin Vazifeleri
Levililerin vazifeleri konusunda Ruhban kaynanda fazla somut bilgilere yer
verilmez; Levililerin Toplanma adrnn () muhafazasn stlendikleri ve
dorudan olmasa da, dolayl olarak kinci Tapnan yapmnda byk emeklerinin
getiini srarla vurgular. Levililer de tekilatl ve yapsal ihici ve mzisyen snflar
mevcuttu.
1436
Ayrca kaplar koruma grevleri de bulunuyordu
1437
. Levililer, Mabed
adna para topladlar;
1438
ayrca yazclar ve resmi memurlar olarak hizmet edip Ma-
bedin yapmnda danman olarak rol aldlar.
1439
I. Tarihler 9/26-32 ve I. Tarihler
23/25-32ye gre Levililer, Mabed mahkemelerinin sorumluluunu stlenmi, Ma-
bedin alt odalarn ve onlarn muhtevalaryla klte dayal malzemeleri, arap, ya,
tts ve baharat gibi nemli ritel malzemelerinin temininde ve korunmasnda so-
rumluluklar stlendiler. Onlar, ayrca kutsal eyalarn ritel temizliine de bakarak
eitli tiplerdeki ekmeklerin hazrlanmasn saladlar. Yine onlar kran ayinini ifa
ve icra ederek, sabah akam yaplan vgleri ve zaman zaman da kurban kesilirken
yaplan hamd dualarn if ettiler. Gece Mabedi kapatmak ve ertesi gn ibadete
hazrlamak da onlarn grevlerindendi.
Btn bu grevler, srgnden ok nceleri Sleyman Mabedinde yaplan icra-
atlard. Ancak bunlar Levililer tarafndan yaplmyorlard. Ezra ve Nehemya dnem-
lerinde kaplar koruma grevi Levililerin deildi.
1440
Yine ilhiciler de Levili deil-
di.
1441
Tarihler kitaplarnda Mabedle ilgili olarak Levililere atfedilen dier vazifeler,
Levili olmayan tapnak hizmetileri; yni netinm tarafndan icr edilmi olmaldr.
Ancak onlar Hz. Sleymann oullarnn hizmetkrlaryd ve srgnden dnten
sonra bile hl bunlara rastlanmaktayd.
1442
Srgn sonras yerleik din tavrlar ara-
snda sadece kohenler ve Levililerin Mabed grevleri ne kar. Tm dier gruplarn
yerini artk Levililer almtr veya bu gruplar Levililer oluturmutur. Bu deiim

1436

Levililer, 15/16-22; 25/1-31; II. Tarihler, 5/12; 29/25 vd., 30.
1437

Levililer, 15/23;26/1-19.
1438

II. Tarihler, 24/5 vd..
1439

II. Tarihler, 34/12 vd..
1440

Ezra, 2/42, 70; 7/24; 10/24; Nehemya, 7/45; 10/28; 11/29.
1441

Ezra, 2/41=Nehemya, 7/44.
1442

Ezra, 2/43-58=Nehemya, 7/46-60.
239
(ya da dnm) Tarihler kitaplarnda akca grlr; sz gelii, lhiciler,
1443
kap
kullar
1444
ve Mabed evresindeki dier grevleri icra edenler
1445
ak bir ekilde
Levililerin snflarnn listesinden ayr anlatlr.
1446
Ayrca Tarihler kitabnda anlat-
lan Yoiyann fsh hikyesinde,
1447
Levililerin rolnn kurban hazrl olduu (bil-
hassa 10 ve devamndaki cmle) ileri srlmektedir. Asafn soyundan gelen ilhici-
ler 15. cmlede kapclarla beraber Levili olmayan kiiler olarak anlatlr ve sonra
onlarn kardeleri yni Levililerden bahsedilir.
2c. lhicilerin Fonksiyonlar
lhiciler hakkndaki bilgilerimizden ou ile Kapclar hakkndaki bilgilerimi-
zin hemen tamam, Tarihler kitabna dayandn belirtmeliyiz. Vauxa gre bu bilgi-
lerin tamam, eser tamamlandktan sonra pasaja sokuturulmutur.
1448
Bu pasajlar,
uzun bir geliim dneminin en sonunu tasvir etmektedir. Ayrca ok sayda bu refe-
rans okuyucuyu yanltarak, Levililerin sadece lhiciler ve Kap muhafzlar olduklar
izlenimini dourmutur. Ahid Sand nce, Hz. Dvdun yaptrd Toplanma a-
drna () daha sonra da Sleymann yaptrd Mabede konulduunda,
Levililerin sandk tama grevleri sona ermiti.
1449
Dolaysyla Dvd, boa kan
Levililerin bir ksmn koro hizmeti iin ayrd.
1450
Bu yzden de kinci Mabed dne-
mindeki ilhiciler, kesinlikle Levililer arasndan km olup kendi kurulularn sra-
ilin ilk ilhicisi Dvda dayandrmaktadrlar. Gerekten Tarihler Kitabnn en bas-
kn zelliklerinden biride kutsal mzie duyduu derin ilgidir. Bundan sonra ilhi
sylemek litrjik yinlerde nemli bir yer igal etmeye balam; neticede ilhicilerin
stats de artmtr. lhiciler kitlesi, ilerleyen zamanlarda daha da genilemitir.
Ancak srgnden tek bir grup sadece Asafn grubu geri dnebilmiti.
1451
Ancak Ta-
rihler Kitabnda Hz. Dvd zamanndaki ilhici aileden bahsedilir. Asafn ailesi,

1443

I. Tarihler, 25.
1444

I. Tarihler, 26/1-19.
1445

I. Tarihler, 26/20-32.
1446

I. Tarihler, 23/1-24; 24/20-31.
1447

Bkz. II. Tarihler, 35.
1448

Roland de Vaux, a.g.e., 393; Ayrca bkz. Harman, a.g.e., 169-171.
1449

I. Tarihler, 23/25-26; Kr. II. Tarihler, 35/3.
1450

I. Tarihler, 16/4.
1451

Ezra, 2/41; Nehemya, 7/44.
240
Sandk ile dier iki aile olan Heman ve Yedutun (veya Ethan) ise Gibeondaki tap-
nakta grevliydiler.
1452
Bu Heman ve Yedutunun kurduu lonca tekilatlar, krallk
dneminin bakiyesi srgne gitmemi Mabed ilhicilerinin torunlar gibidir. Tm bu
aile de Levili olarak kabul edilmiti.
Kitapdaki son eklemeler, lhiciler kurumunun meruiyetini ve haklarnn ger-
ekliini gstermektedir. Hz. Dvd dnemindeki ba ilhici, kendi atalarnn
izini Levinin olunda bulmaktadrlar; Heman, Kohatn; Gerom Asafn, Merari
ise Etan yni Yedutunun olu idi.
1453
I. Tarihler 25. bbda bu aile her biri 12 ye-
den oluan 24 snfa blnmlt. Listenin yapay karakteri, Dvd zamanna kadar
dayama abasndaki kelimelerden anlalmaktadr.
1454
Drdnc cmlede Hemann
son dokuz olu bir iir eklinde anlatlr. Atalarnn isimlerinin ayn dzende olmay-
dikkat ekicidir; ve bu da, farkl gruplar arasnda bir rekabetin yaandn gster-
mektedir. I. Tarihler 6/18. cmlede, en byk stnlk srgnde bulunduklarndan
dolay, Asafn oullarna verilir. Ancak 15/17. cmlede Hemann oullar da bu
stnlk iddiasndadr.
1455
Aslnda bu iddialar her iki ailenin de Kohatn torunu olma
zeminine, dolaysyla bu izgiden Harun ve kohenlere dayanr.




2d. Kap Muhafzlarnn Fonksiyonlar
Srgn sonrasnda Kap Muhafzlar bile Levililer olarak gsterilmitir. Ancak
srgnden dnen alt aile, Levili deildi
1456
. Nehemya 11deki liste Tarihler Kitabn-

1452

I. Tarihler, 16/37, 41.
1453

I. Tarihler, 6/16-32.
1454 Roland de Vaux, a.g.e., 392.
1455

I. Tarihler, 6/18; 15/17, 19.
1456

Ezra, 2/42; Nehemya, 7745; 11/19.
241
da, tekrarladnda, Kap Muhafzlarn bir Levili ataya, yani Koraha dayandrr.
1457

ldeki gnlerden beri,
1458
Kap Muhafzlar Toplanma adrn () ve kamp
gzetlemeyi srdrdler. Korah ailesi dnda,
1459
Levili olan bir baka Kap Muhafz-
lar snf vard ve Merarler diye isimlendirildi.
1460
Bu iki snf arasnda I. Tarihler
26/4-8 blm bize, Obed-Edom oullarnn listesini vermektedir. Bu kii bir srailli
olmamasna ramen, Ahid Sand onun evine braklmtr.
1461
I. Tarihler 15/24.
cmlede Dvdun, bir kap koruyucusunu Ahid Sandnn hizmetine atad anlat-
lr. I. Tarihler 16/38 ise buna koruyucunun Yedutun olu olduunu, dolaysyla Levi
soyundan geldiini ilve eder. kinci Mabed dnemindeki bir grup Kap Muhafzlar,
soylarn bu kiiye dayandrmaktadrlar.
Kap muhafzlarnn iddialar burada bitmez; onlar lhicilerin konumunuda ta-
lep etmilerdi. Bu raddede Yedutun ilhici olduundan, olunun da ilhici olmas
doal bir ihtimaldir. Bunu I. Tarihler 15/21 ve 16/5 pasajlarnda zmnen ifade edil-
mektedir. Korah oullar, iki snf arasndaki zayf tanmlanm snr gzard ederler
ve kendilerini yceltirler; onlar II. Tarihler 20/19da lhiciler olarak listelenirler ve
Mezmurlarn balklarnda en az 12 tanesi Korah oullarna atfta bulunur.


H. SADOKOULLARI ( ) (SADUKLER) VE HARUNOULLARI (
) (HARUNLER)


1457

I. Tarihler, 6/7.
1458

I. Tarihler, 9/19.
1459

I. Tarihler, 26/1 vd..
1460

I. Tarihler, 26/10 vd., 19.
1461

II. Samuel, 6/11.
242

Hz. Sleymandan Babil srgnne kadar Sadokun torunlar, lk Mabedin
ruhbanln if ettiler. Bu sebeple Hezekiel kitabnda ruhbanlar hep Sadok oullar
( ), Sadukler olarak isimlendirilirler. Ancak Ahd-i Atikin ruhbanla ilgili
blmleriyle, Tarihler ve srgn sonras baz Mezmurlarda din adamlar, hep Ha-
run oullar ( ) Harunler diye isimlendirilmilerdir. Bu blmde bu isim
deiikliinin ne anlama ve nasl meydana geldiini anlamaya alacaz.
1462

Tevratn en eski rivyetlerinde Harun figr, nceleri ok bulanktr. Fakat
yava yava Harun karakteri daha fazla tanmlanmaya balar; ancak ilk dnem ile
sonraki dnem kaynaklar arasnda tam bir ayrm yapmak imknszdr. Ayrca hangi
metnin daha nce geldiini kestirmek de olduka zordur. Hz. Harun, Msnn kar-
deiydi ve Levili diye arlrd. O, Msnn srail nndeki szcsyd.
1463
Fira-
vunun nnde Msy savunan,
1464
mucizeler gsteren
1465
Harun, Amaleklere kar
savata da Hz. Msnn yannda yer ald.
1466
Harun ayrca Yetro ile karlamasn-
da
1467
ve Sinada
1468
da hep Ms ile beraberdi. Bu rivayetlere bakldnda, Harun asla
bir kohen veya kohenlerin atas olarak zikredilmemitir. Aksine o, Msya din me-

1462 Bkz. H. G. Judge, Zadok and Abiathar, in JTS, n.s. VII, 1956, 70-4.
1463

Bkz. k, 4/14-16.
1464

Bkz. k, 7/1 vd.
1465

Bkz. k, 7/9,19; 9/1.
1466

Bkz. k, 17/8,10
1467

k, 18/12.
1468

k, 19/24; 24/1, 9.
243
selelerde kar km, sz gelii altn buza yapm
1469
vey kz kardei Miryam ile
beraber olup isyana nderlik yapmt.
1470

Ahd-i Atikin ruhbanlkla ilgili blmlerinde Harun, gayet farkl bir karaktere
brnr. Bu blmler de Harun, srailin bakohenidir; oullar ise sadece kann
kohenler olup, Levi kabilesinin dier yeleri onlarn hizmetine verilmitir.
1471
Levili Ha-
runla ilgili eski rivayetin etrafna rlerek ortaya karlan bu yeni Harun imaj bize
tam bir muhalefet eiliminin zaferini yanstr. Buna gre k 32 ve Saylar 12inci
bblardaki hikyeler Harunun eylemlerinin yanda olmayan ve ona muhalefetin
birer yansmalar gibi durmaktadr
1472
.
Msrdan g srecinde, Harunun oynad rolle ilgili farkl rivyetler, aslnda
farkl iki ruhban grubu arasndaki gizli bir mcadeleyi de aa karmaktadr; bu
gelimenin detaylarn bilmesek de, baz hipotezlerden hareketle bir sonuca ulaabili-
riz. Birinci hipotez ok ar olarak yle ortaya konulmutur: Harunun oullar te-
rimi, Beyt-eldeki Mabette hizmet eden tm kohenlere verilen bir isimdi. Tpk
srailoularnn Sinada yapt gibi, Beyt-elde insanlar altndan bir buzaya tap-
yordu. Bu teoriye gre, Beyt-eldeki tapnak, Kudsn Babilin eline d sra-
snda yklmaktan kurtuldu ve kohenler bu mabette hizmetlerine devam edebildiler.
Bylece onlar srgn dneminde Filistinde ok etkili bir din g haline geldiler.
Babilden dnen kohenler ise, Beyt-eldeki grubu hesaba katmak zorunda kald. Zir
Beyt-eldeki kohenler, Tapnan ikinci insn engellemek iin tm hilelere ba-
vurmulard. Sonunda, Zekarya 7/1-3n de ortaya koyduu gibi, Kudsden baz
adamlar Beyt-eldeki kohenlerle mzkere etmek zere gnderildiler ve Saduklerin
onlarn stnlklerini korumalar artyla bu insanlar kabul edilip tannd.
Vauxa gre bu teorinin dayand temeller, doru olmaktan uzaktr. nk
Zekarya 7/1-3n referans phe gtrmez bir ekilde, anlalmas zor mulak ifde-
lerle doludur.
1473
Bu sebeple buradaki teorinin kard anlam kesinlikle artr-

1469

k, 32; Tesniye, 9/20.
1470

Saylar, 12.
1471

k, 28-29, 39; Levililer, 8/10; Saylar, 16-18.
1472 Bkz. F. S. North, Aarons Rise in Prestige, in ZAW, LXVI, 1954, 191-9.
1473

Bkz. Roland de Vaux, a.g.e., 396.
244
maz. Beyt-eldeki Tapnan, Kral Yoiyann reformlarndan sonra yeni bir safha
balatm olduunu sylemek zordur. Yine bu Mabedin srgn dneminde aktif ol-
mad aktr. Beyt-elde uygulanan klt ile Harunun altn buza blm arasnda-
ki balant, birka ekilde yorumlanabilir.
Daha objektif ve daha yaygn bir teoriye gre ise, Babil Srgnnden dnen
kohenlerin, Srgn srasnca Kudsdeki ibdetin devamn salayan Saduk olmayan
grupla birlemek zorunda kalddr. Saduk olmayan grup, kendi soylarnn Haruna
dayandn iddia etti. Buna kar mevcut metinlerdeki tek kanta gre, Haruna ait
olan grubun Kudsde deil Babilde olutuunu gsterir. Babilden geri dnen ilk
kervanlar muhtemelen Saduk asll kohenleri tayordu. Bu kant bilhassa Ezra,
Haggay ve Zekaryann kitaplarnda verilmekte olup, Kudsteki ibadetin yeniden
ihys konusunda, Mabede mlik olan Saduk olmayan gruba kar muhalefet yaan-
dna dir hibir iz yoktur. lk kez Babilden dnen iki kohen gurubu, Ezra berabe-
rinde Finhas ve tamar ailelerini getirdiinde ortaya kmtr.
1474
Bu dnem, herkesin
soy kt konusunda endieler tad bir dnemdi; Sadukler kendi soylarn Tan-
rnn Ona ve soyuna ebediyyen ruhbanlk verdiini ilan ettiini
1475
Eleazarn olu
Finhasa kadar dayandrrlar.
1476
Ruhbanlk, Harundan sonra bizzat Tanr tarafndan
Eleazara tevd edilmiti.
1477
Ezra 8/2deki Finhasa ait tek izah; Zerubabel ile Ezra,
arasndaki bir zaman diliminde, Sadukler, Harunun kendi atalar olduunu iddia
etmeye baladklardr. Onlar, muhtemelen bunu dier kohen grubun iddialarnn
nn alabilmek iin yapmlard. nk bu grup, daha eski ve Dvdun koheni
Sadoktan daha erefli bir adam olan Harunu ata olarak kabul etmekteydiler. Rakip
olan bu grup, Abiatar ailesi olduu belirtilir. nk bu adam, Eli ailesini temsil et-
mekte ve Levili kken olarak da I. Samuel 2/27-36daki cmleler, kesinlikle Ez-
radan nce, Kral Yoiyann reformlarndan ksa bir zaman sonra kaleme alnm-

1474

Bkz. Ezra, 8/2.
1475

Bkz. Saylar, 25/10-13; Rab Msya yle demiti: srail oullarndan bir adam Midyan bir
kadn getirdii iin Finhas tarafndan adrn iinde mzrakla ikisi de ldrlr. Tanr veba
kaldrld iin Finhasa selmet ahdi verir. Bu nedenle Finhas ve zrriyetine ebed kohenlik
verilmi oldu.(Bkz. Saylar, 25).
1476

Bkz. I. Tarihler, 5/30-34.
1477

Bkz. Saylar, 20/24-26; Tanr Msya Harun Hor danda lmeden nce esvabn Eleazara
giydirmesini emretmitir.
245
tr
1478
. Bu metin Eli ailesinin, srail oullar daha Msrda iken kohen olarak seildi-
ini ifade etmektedir. Onlarn atalarnn ismi yoktur ama Harun, ilk srail bakoheni
olarak bilindiine gre, onlar Harun soyuna mensup olduklarn iddia edebilirler.
Neticede, Sadokun torunlar, kkenlerini Eleazara, Abiatarn torunlar ise tamara
dayandrdlar. Bylece aralarnda bir mutabakata varlm oldu.
Onlarn bu mutabakata Babilde vard kabul edilmektedir. Ezra, onlarn
kohenliini takdis ederek ve onlar beraberinde gtrerek gsterdi. Ancak bu,
Abiatarn torunlarnn srgn boyunca kald ama Sadokun oullarnn ise srgn-
den sonra dnebildii Filistinde, paralel bir hareketin olmad anlamna gelmez.
Benzer ekilde hem Filistinde hem de srgn lkesi Babilde birleik bir hareket
ortaya km olabilir. Ancak mutabakat kesinlikle Babilde vuk bulmu olmaldr.
Ezra, Kudse ulanca, ruhbanlk makamnn ayn aileler tarafndan yrtldn
grd.
1479
Harun oullar o dnemde hibir makam igal etmiyorlard.
Ezrann reformlarndan sonra durum daha da belirginleti ve bundan sonraki
dnemde iki aile, gittike Harun oullarnn imtiyz haline gelen ruhbanl paylat.
Onlarn bu makama verdikleri nvanlar Levi oullar ve Harun oullaryla ilgili soy
ktklerinin bulunduu I. Tarihler 5/27-29; 6/34-38de gemektedir. I. Tarihler 24/1-
6 pasajlar ruhbanlk kurumundaki herkesi Dvda nispet eder. Bu son metin ayrca,
tm Harun oullarnn kohen olduunu; Nadab ve Abihunun klte kar iledikleri
bir suun cezas olarak ocuksuz bir ekilde ldklerini vurgular. Ancak iki en gen,
Eleazar ve tamar ise ruhbanl miras yoluyla yrtmtr.
1480
Sadok, Eleazarn,
Abiatar ise tamarn torunu idi. Dvd, ruhbanlk grevini iki aileye paylatrd ve
kohenlerden yirmi drt snf oluturarak on altsn Eleazara verdi. nk onlar sa-
yca daha fazlayd. Sekizi ise tamarn ailesine aitti. Notha gre mteakip pasaj (I.
Tarihler, 24/7-18) yirmi drt snf ruhbandan bahseder; ancak metin, Makkabi dne-

1478 Bkz. Roland de Vaux, a.g.e., 396.
1479

Bkz. Ezra, 10/18-22 ; 2/36-39; Deborah W. Rooke, Zadoks Heirs: The Role and Development
of the High Priesthood in Ancient Israel, Oxford 2000.
1480

Kr. Levililer, 10/1-3; Saylar, 3/1-4.
246
minde tashih edilmitir.
1481
Zira ilk snf Makkabilerin atas olan Yehoyaribin ailesi-
ne aitti.
1482
Ancak bu bilgi daha nceki sahih metinlerin hibirinde yer almaz.
Bundan sonra tm kohenler, Harun oullar olarak isimlendirildi ise de,
Sadukler farkl konumlarn korumaya devam ettiler. Atalar Eleazar, tamardan
daha fazla stn sayld. Zira ldeki dolamalarn sonundaki hikyelerde Eleazar,
bahsedilen yegane kohen idi.
1483
Tarihler kitabna gre, Ezrann kendisi bir Sadok
idi ve ailesi, tamar oullar nfusunun iki kat kadar fazlayd.
1484
Nihyet bunlar
Antiochus Epiphanesin devrine kadar (M.. 175) bakohenlik grevine devam etti-
ler.
I. BAKOHEN (KOHEN HA-GADOL) ( ),
1. Ahd-i Atik Verileri
Harun, ok nadir de olsa bykkohen olarak isimlendirilmesine ramen, genel-
de kohen (ha-kohen ) olarak bilinir. Bu kurumun ilk uygulaycs olan Harun
bu makama da bizzat Tanr tarafndan atanmtr.
1485
Kohenlik silselesi onun soyunca
devam etmi ve onlarda kalmtr.
1486
Bir oul kohenlik vazifesini baaramaz sa o
zaman bu makam bir sonraki erkek kardee geer. Bu uygulama bilhassa Makkabiler
dneminde ska yaanrd. Eli zamannda bu makam, tamar boyuna geti.
1487
Ancak
Sleyman, Abiatar grevden uzaklatrp, Eleazarn olu Sadoku atad.
1488
Srgn
sonrasnda balangta bu silsele devam etmi ve bu grev babadan oula gemeye
devam etmiti. Ancak daha sonraki dnemlerde sivil otoriteler, bu makama tayin
iini kendi haklar olarak grdler. Sz gelii Antiochus IV, Epiphanes Onias III
azledip yerine Yasonu atad.
1489
Herod, en az alt bakohen atamas yapmt. Roma

1481 Bkz. M. Noth, berlieferungsgeschichte des Pentateuch=(P), Stuttgart: V. Kohlhammer,
1948, 195-9; Kr. Roland de Vaux, a.g.e., 397.
1482

I. Makkabler, 2/1.
1483

Bkz. Saylar, 25/11; 26/1 ve 31. bb.
1484

Ezra, 7/1-5.
1485

k, 28/1-2; 19/4-5.
1486

Levililer, 6/15.
1487

I. Samuel, 2/23.
1488

I. Krallar, 2/35; I. Tarihler, 14/2-3.
1489

Bkz. II. Makkabler, 3/4 , 4/23; Josephus, a.g.e., Antiochus, 12/5.
247
idarecisi Quirinius ve onun halefleri de bu makama atamay bir hak olarak grd-
ler.
1490
Bazen halkda, bu makama bir takm adaylar semitir.
Srgn ncesinde bakohenler, hayat boyu atanyor gzkmektedir. Aslnda
Harundan Babil srgnne kadarki dnemde bakohenlerin says Mabedin ikinci
kez tahribinden nceki 60 ylda atanan kiilerden fazla deildi.
1491

2. Bakohenin nvnlar
Bakohen nvn (ha-Kohen ha-Gadol ), srgn ncesinde ruhbanl-
n ba iin kullanlmyordu. Srgnden sonra dahi bakohen nvnnn, ndiren
kullanldn; uzun bir zaman sonrasna kadar da dzenli bir nvan olmad anla-
lmaktadr.
1492

Levililer kitabnn en eski blmlerini oluturan Kutsallk Yasasnda ruhbanl-
n bana, ha-Kohen ha-gadol mi-ahiv yni kendi kardeleri
arasndaki en byk kohen
1493
denirdi. Vauxa gre, terimin son (mi-ahiv )
ksm bir eklemedir.
1494
Ancak bu forml, bir betimleme olup, kesinlikle bir nvan
deildir. Dier taraftan forml bir kez bile olsa Hezekielde gememektedir. Sadece
kez Tevratta geer. Saylar 35/25, 28 ok uzun bir redaksiyona ait olan bir pasaj-
dr.
1495
ldeki bakohen, Harun, Eleazar ve Finhas kohen () kelimesinden
baka isimle kesinlikle arlmadlar. Tarihler kitabnda, bu nvn sadece drt kez
geer; II. Tarihler 34/9da bu kelime srgn ncesinde bakohen Hilkiya iin kullan-
lrken, Nehemya 3/1, 20 ve 13/28de ise Elyaib iin kullanr. Bunun tam aksine
bakohen terimi Haggay ve Zekarya kitabnda tam sekiz kez geer ve her seferinde
de Yehotsadak olu ile Zerubbabelin ada olan Yeuya iin kullanlr.
1496


1490

Emil G. Hirsch, High Priest, (www.jewishEncyclopedia.com), 1, 2006.
1491

Saylar, 35/25, 28.
1492 Bkz. J. Morgenstern, A Chapter in the History of the High Priesthood, AJSL 55 (1938) 1-24,
183-97, 360-77.
1493

Bkz. Levililer, 21/10.
1494

Roland de Vaux, a.g.e., 398.
1495

Vauxa gre ltica ehirlerine ynelik olabilir. Bkz. Roland de Vaux, a.g.e., 398 ; bkz. Saylar,
35/25, 28 ve 32.
1496

Bkz. Haggay, 1/1, 12, 14; 2/2, 4; Zekarya, 3/1, 8 ; 6/11.
248
Son olarak Sirak 50/1in brnce metni, M.. 200de yaayan Simonu
bakohen olarak vmektedir. Bunlar brnce Ahd-i Atikin tam listesinin referansla-
rdr. Bu yzden bakohen nvan srgnden sonraki dnemden itibren kullanlma-
ya balamtr. Elephantineden karlan bir papirs M. 408 tarihine dayanmakta
olup, Kuds bakoheni Yehohanandan kahna raba diye sz etmektedir ve bu
kohen gadol ( ) teriminin Aramicesidir. te yandan, bakohen terimi ok
nadiren kullanlm ve halk ise basite kohen kelimesini tercih etmitir. nk halk
kohen tabirini srgn ncesinde de byle kullanyordu ve ruhbanlkla ilgili Ahd-i
Atik metinleri de bunu benimsemiti. Bu nvn, sadece Mina ve Talmudik risaleler-
de, ortak olarak ya brncesi olan kohen gadol ( ) vey Aramice kahna
raba olarak kullanlmtr.
Bu kullanm, Greke Eski Ahidteki kullanmla kyaslamak ilgin olacaktr.
Yetmiler Tercmesinin (Septuagint) daha eski kitaplar bu nvan daima ha-kohen
ha-gadol ( ) olarak evirmektedir. Ancak Makkabiler kitaplarnda bu lafz
evrinin yerini teknik bir terim olarak byk/bakohen almtr ve bu genelde tm
bakohenler iin kullanlan bir kavramdr. Yeni Ahid ve Philoda, bu usul takip
eder. Greke byk rhip terimi, Selevkler dneminden kalmadr. Bu terim kraln,
bir blge veya mahallede devlet dininin ba olarak atad kimse iin kullanlrd.
Helenistik dnem Yahudileri bu terimi resmi anlamnda kullanrlar; bunun ilk rne-
ine I. Makkabiler 10/20de Alexander Balasn Yonatana yazd mektupta rastla-
nr. Greke konuan Yahudiler, bu pagan nvann bakohenlik iin kullanmaya de-
vam etmi ve bu uygulama Greke kelimenin Aramice ve brnce madili yaygn
olarak benimsenmitir.
Srgn sonras kitaplarda nadirende olsa bakohenle ilgili terimlere rastlamak
mmkndr. Sz gelii, I. Tarihler 9/11; II. Tarihler 31/13; Nehemya 11/11de
bakohen Tapnan nagdi ( ) dir. Dnemin kullanm dilinde bu kelime, yksek
rtbeliler vey resmi grevliler iin kullanlmaktayd. Ancak metinde de, bu keli-
me Tanr tarafndan atanm olan bir hkmdar vey bir lider anlamna gelmektedir.
Bu son anlam kesinlikle Daniel 9/25, 11/22de geer ve Mesholunmu (Yalanm)
Hkmdar vey Ahid Hkmdr gibi terimlerle bakoheni iret etmektedir.
249
Mesholunmu Hkmdar tbiri, bakohenin bir baka nvann karlar;
Levililer 4/3, 5, 16de bakohen ha-kohen ha-meiah ( ) yni meshe-
dilmi/yalanm kohen demektir
1497
. Levililerin eski metni 21/10na yaplan bir ek-
lemede, kohenden, ba zerine mesh ya dklen kohen eklinde bahsedilmek-
tedir. Bu nvan bize ritele dayal bir atanmay hatrlatr.
3. Bakohenin Atanmas
Tevratn, kohenlerle ilgili bilgiler verdii pasajlarnda
1498
Harunun kutsan-
mas; temizlenme, elbise giyme ve yalanma olarak safhada betimlenir. nce o
kendini ykar, sonra bir tunik, kaban ve urim ve tummim olan bir efod giyer. Sonra
Harunun bana bir trban (minepheth) yerletirirler. Bu trbann nnde kutsal
nezer sabitlenmitir. Son olarak yalama ya Harunun bandan dklr.
k 28 ve 39. bblar, bakohenin giyim kuamn detaylca izah eder. k
28/36da trban zerindeki dekorasyona nezer () deil i () denir.
Halbuki Levililer 8/9daki gibi k 39/30da da, i ve nezer kelimeleri bir tr
kutsanma iareti olarak kullanlr. Nezerin () temel anlam kutsanma olmasna
ramen, diadem- tek olarak evrilmesi doru deildir. Zira bu kutsanma iaretinin
ekli, i () ismiyle gsterilir ve anlam iektir. Bu yzden, bakohen alnnn
zerinde ve trbann stnde, altndan bir iek tar. Bu hayat ve kurtulu sembol-
dr. Bu iein zerinde Tanrya adanmtr eklinde bir yazt bulunur.
1499
Bu her
zamanki gibi onun kutsanmasnn temelini oluturur.
Bu metinleri Zekarya 3/1-9 bblar ile yani, srgn sonrasi ilk bakohen
Yeunun kutsanmasn betimleyen blmlerle kyaslamak ilgin olacaktr. Burada
da temizlenme merasimi, elbise giyme merasiminden nce gelir. Yeu kirli elbisele-
rini atnca, onun kibir ve bbr yok olur. Bunun zerine o, zengin elbiselere br-
nr ve bana bir trban (anif ) yerletirilir. Sonunda Yahve yazt kaztabilsin
diye bakohenin bana bir ta yerletirilir. Bu son detayn yorumu tartlsa bile,
muhtemelen tan, balangta kymetli bir ta olduu ve bakohen onu giymeden

1497

Kr. Levililer, 6/13, 15; 16/32.
1498

Bkz. k, 29/4-7; Levililer, 8/6-12.
1499

Bkz. k, 28/36; 39/30.
250
nce yaznn (Yahveye Mukaddestir) kaznd anlam kar. Burada kohenlikle
ilgili dokmanla paralellii gayet arpcdr; minefet () ve anif ()
srasyla mhr zerine kaznm bir iek ve ayn yolla kazlarak yazlm deerli
bir ta anlamna gelmektedir.
Yeunun bakohen olarak kutsanmas, yine de onun elbise giymesiyle sona
ermektedir. Benzer ekilde Saylar 20/26-28de Eleazar, Harunun halefi olarak ata-
nnca ilknce o, daha nceki kohenin giymi olduu elbiseyi giymiti. Her iki olayda
da yalanma merasimi yoktur. Baz mellifler Zekeryann sonraki vizyonunda ya-
lanmaya bir atf bulabilirler.
1500
Zerubbabel ve Yeu, iki zeytin aacyla betimlenir;
melek izah eder ve onlar zeytinyann iki oludur. Bu bazen iki yalanm kii ola-
rak evrilir. Yeu, yalanm kohen olduuna dayanarak Zerubbabelin yalanm
kral olabileceini umacaktr. Ancak bu gibi bir eviri, farzedebilir ki tefsirle ilgili zor
bir sorun zel bir yolla zlmekteydi. Aslnda metin yalanmaya (meshedilmeye)
iaret etmektedir. Zeytinyann olu tbiri, baka hibir yerde yalanm kii anla-
mnda kullanlmamtr. Ve zeytinya iin kullanlan kelime ise yalama ya iin
kullanlan bir kelime deildir. stelik Zerubbabel Pers kral tarafndan atanm bir
memurdu ve asla bir kral olarak yalanmamtr. Zaten Yeunun bir bakohen ola-
rak yalandn gsteren bir baka metin de yoktur. Gerekten de Zekarya 3. bbtaki
vizyon onun yalanm kohen olmadn gster-mektedir.
Harmana gre, bakohenin meshedilme ii, k 29/27de belirtildii zere
Sinada deil, Babil esretinden sonra ortaya kmtr.
1501
Vauxa gre ise,
bakohenin meshedilmesi (yalanmas) ritinin sraile ne zaman sokulduunu tahmin
zordur.
1502
k 29/7deki Levililerle ilgili pasajlardan baz tahminlerde bulunmak
mmkndr; ancak bu metinlerin ne zaman kaleme alndn tespit zordur. Bunlarn
Tevratn son redaksiyonun yapld zamana ait olmad kesindir; zir Tevratta
tm kohenler, yalanm olarak tanmlanr. Ancak bu emir kesinlikle uygulamaya
konulmu gibi gzkmemektedir. Btn ihtimaller gznne alndnda bakohenin
yalanma deti, Pers dneminin sonundan itibaren uyguland sylenebilir. Halbuki

1500

Bkz. Zekerya, 4/1-14.
1501 mer Faruk Harman a.g.e., 68.
1502

Roland de Vaux, a.g.e., 399.
251
ilk yazl kant, ok daha sonraki dneme aittir. Sirak 45/15 metinleri Harunun
vlmesi konusundadr ve Danyal 9/25-26 pasajlar, Onias III Meshedilmi H-
kmdar ve Yalanm olarak tantr. II. Makkabiler 1/10 pasaj ise bakohenlerin
hanedann yalanm kohenler rk olarak isimlendirmektedir. Bu uygulamann ne
zaman bittiini bilmiyoruz. Muhtemelen Hamoni (Makkabi) kral-kohenler hanedan-
lnn sonuna kadar srmtr. Herod ve Roma dnemlerinde uygulanmad kesin-
dir. Zira bu dnemde atamayla ilgili tek uygulama elbise giyimiydi. Rabbiler artk
bakohenlerin yalandn rivayet etmektedirler. Baz rabbilere gre bu uygulama,
Yoiya dneminde nemsenmemeye balamtr.
1503

4. Bakohenin Ya ve Nitelikleri
Bakohenlie gelme ya Ms eriat tarafndan belirlenmemitir. Ancak rab-
bani gelenee gre greve gelme ya yirmidir.
1504
Ancak Aristobulus, Herod tarafn-
dan 17 yandayken bakohenlie atanmt. Onun olu Onias III ise, babasna halef
olamayacak kadar kkt. Doumdan gelen merutiyet esas alnyordu ve bir ver-
set kt vard. Bakohen,
1505
ancak srailli bir bakireyle evlenebilirdi. Fahie, dul
veya boanm kadnla evlenemezdi.
1506
Bu kstlama tm kohenleri de kapsamaktay-
d. Ancak kohenin dul eine ynelik bir iyiletirme sz konusuydu.
1507
Bakohen,
kendi anababas olsa bile bir lnn vcuduna dorudan temas etmeye izin veril-
mezdi. Yine bakohenin yas iareti olarak ban tra etmesi, amas veya elbiselerini
yrtmas yasakt.
1508
Josephus Flaviusa gre, yabanc bir toprakta domak asla kt
bir nitelik deildi. Fakat Levililer 21/17deki niteliksizlikler, dier kohenlerle birlik-
te, bakoheni de ilgilendiriyordu. Yni kr, topal, yass burun vey fazlal olan,
aya vey eli krk, kambur, cce, gz kusurlu, kel veya kabuklu ve husyesi ezilmi
kusurlu olanlar bakohenlik yapamazd.
1509


1503 Roland de Vaux, a.g.e., 400.
1504

Bkz. II. Tarihler, 31/17; TB.,Hullin 24b; Arakhin 13b.
1505

Kitab- Mukaddes Trke evirisinde Byk Khin olarak gemektedir. Bkz. Levililer,
21/10.
1506

Levililer, 21/13-14.
1507

Hezekiel, 44/22.
1508

Levililer, 21/10.
1509

Emil G. Hirsch, High Priest, (www.jewishEncyclopedia.com), 2, (2006).
252
5. Bakohenin Elbisesi
Bir hafta sren seromoniye dayal takdis ilemleri,
1510
dier kohenlerin de yap-
mas gereken belli ritelleri kapsamaktayd. Bunlar, temizlenme, kurban, elleri dol-
durmak, kanla lekeleme ilemleri yapmak gibi ilerdi. Ancak Harun, bakohen olarak
kutsal yala yalanmt. Meshedilmi kohen ha kohen ha meiah ( )
nvn ite bu seronomiye dayanmaktadr. Bylece tm kohenler yalanm
(meshedilmi) kiilerdir.
1511
Bakohenin giydii elbiseler, mor, krmz, meneke
renkli kymetli talarla ssl kk altn anlar olan bir elbiseydi. Efod, srail kabi-
lelerinin adlarnn yazld bir omuzlu ve 12 kymetli tala ssl olup her birine 12
kabilenin adnn kaznd bir gslkten oluuyordu. Urim ve tumnimi tad bir
adet kesesi de vard. Ba rtsne miznefet denirdi ve bakohen onu bir trban gibi
sarard. Trbann en stnde ise altn bir plaka zerinde Tanrya mukaddes olsun
yazyordu. Ba kohenin kua, dier kohenlerinkinden ok daha kymetli bir mal-
zemeden yaplrd. Bakohenlerin takdis ilemini ilk nce Hz. Ms icr etmitir.
Ahd-i Atikte, bakohenlerin bundan sonra kimler tarafndan meshedilecei konu-
sunda herhangi bir bilgi verilmemektedir. Levililer 21/10 empati kurarak, greve
gelen her yeni ba kohenin yalanmas (meshedilmesi) gerekliliini ifde etmektedir.
k 29/29 ve devamnda bir bakohenin ilk yalanmas srasnda ve mteakip yedi
gn kendinden nceki bakohenin giydii elbiseleri giymesi emredilir.
1512

6. Bakohenin Kudsiyeti ve levleri
Bakohenin sekin rtbesi, onun, gnahlarnn ayn zamanda srail halkna ait
olaca olgusuyla gayet iyi ekilde aa kmaktadr.
1513
Eer meshedilmi olan
bakohen su ileyerek kavmini de kabahate sokarsa, o zaman iledii suundan do-
lay Rabbe su takdimesi olarak kusursuz gen bir boa arzedecektir. Boay, Top-
lanma adrnn kapsna Rabbin nne getirecek ve elini boann ba zerine koya-
rak boazlayacaktr. Yalanm ba kohen boann kanndan alacak ve onu Toplan-
ma adrna () getirerek, parman kana batrp, Makdisin perdesinin nnde,

1510

Bkz. Hezekiel, 28; Levililer, 8.
1511

k, 28/41; 30/30; Levililer, 7/36; 10/7; Saylar, 3/3.
1512

Bkz. Saylar, 20/28; Mezmurlar, 133/2.
1513

Levililer, 4/3, 22.
253
Rabbin huzurunda bu kandan yedi kere serpecek. Bakohen kandan Toplanma ad-
rnda Rabbin nnde olan ho kokulu buhur mezbahnn boynuzlarna srecek; bo-
ann btn kann, Toplanma adrnn kapsndaki yaklan takdimelerin bulundu-
u mezbahn dibine dkecek. Su takdimesi boasnn iini kaplayan ya ile dnda
bulunan btn ya, iki bbrein zerinde ve belin yannda olan ya, bbreklerle
beraber karacier zerindeki zar ayrarak, takdimelerin yakld mezbahn zerinde
onlar yakacak. Boann ba, paralar, derisini, btn etini, gbresini ve geriye ka-
lanlar, ordughn darsnda temiz bir yerde, odunlarn zerinde kl dklen yerde
yakacaktr. Bakohen ayn zamanda Urim ve Tummimin taycsdr.
1514
Keffaret
Gnnde, tek bana Makdisin en kutsal odasna girip, kendi ailesi ve halk iin
keffret diler.
1515
Bu srada, pahal ve kymetli tal elbiseler yerine beyaz bir keten
elbise giyer. Ve tek bana, kohenlerin, halkn ve kendi gnahlarna karlk kurban-
lar takdim eder.
1516
Bakohen, sadece kendisinin veya bir baka kohenin kutsanma-
snda kurbana bakanlk eder.
1517
O ayn zamanda her sabah ve her akam kendi ve
dier ruhbanlar adna bir softa takdiminde bulunur.
1518
Onun ilevleriyle ilgili baka
bir bilgi verilmemitir. Ama bakohenin, dima ruhbanlar iinde imtiyz sahibi oldu-
u kesindir.
Rabbani literatre gre, tm kohenlerin ba olan bakohen bakohenlik elbise-
lerini giyer, yalanr ve mesh edilir.
1519
Ancak kutsal ya bulunmazsa, dier ek elbi-
seler yeterlidir.
1520
Bakohenin giyinmi bu haline merube begadim ( )
ad verilmektedir. Bu giyim kuam, onun sekiz paral elbise giymesini gerektirir.
1521

7. Bakohenin Gc

1514

Saylar, 27/20 vd..
1515

Levililer, 16. bb.
1516

Levililer, 4. bb.
1517

Levililer, 9. bb.
1518

Levililer, 6/14-15.
1519

Emil G. Hirsch, High Priest, (www.jewishEncyclopedia.com), 2, (2005).
1520

TB., Hor. 13a.
1521

Maimonides, Yad, Kele ha-Mikdash, 12, 13.
254
Bakoheni tayin ve tensip etmek yalnzca Byk Sanedrinin yetkisindedir.
1522

Takdis bir gn iinde gerekletirilir. ki bakohen ayn anda atanamaz.
1523
Her
bakohenin sa tarafnda duran, mine (), sagen ( ikinci) diye isimlendiri-
len vey memune () ad verilen bir yardmcs vardr. Haleflik hakk bir takm
kurallara balanmtr.
1524
Bakohenle ilgili hukuki olaylar l bir mahkeme tarafn-
dan karara balanr; eer suu sabit olursa makamn srdrebilir. Bakohenin fizik,
bilgi, ahlak ve maddi adan dier kohenlerden stn olmas beklenir. Eer o, fakirse
tm kohen kardelerinin onun zenginletirmesi gerekir.
1525

8. Bakohenin Krall
Srgnden sonraki dnemlerde bakohenlerin atanmasyla ilgili yaplan tanta-
nal riteller, srgn ncesi krallara benzetilmitir. Bakohenlerin ta giyme trenle-
rindeki balca merasim yalanma idi. Zir bu ilem kral Tanrnn Yalanm
(Meiah) klyordu.
1526
Bakohen tarafndan giyilen elbiseler (gzellik tac), ayn e-
kilde gze arpacak kadar nemliydi. Turban (anif), Youann kraliyet elengi (ba-
rts) olarak kabul ettii eydi.
1527
Sirak (brnce metinde) 11/5; 40/4; 46/16deki
minefet, ruhbanlkla ilgili metinlerde, hkmdarlar tarafndan giyilirdi.
1528
Ek ola-
rak Sirak 40/4 cmlesi bize, kraln anifinin zerinde i, yni bir bakohenin giydi-
i trbann nndeki iek gibi bir iek bulunduunu anlatr. Nezer ise, iin ede-
eri olup, kraliyet sembolyd. II. Samuel 1/10; II. Krallar 11/12; Mezmurlar 89/40
nezere atfettiimiz kraliyet anlam, Mezmurlar 132/18 pasaj ile teyit edilir.
1529
Bu,
Firavunlarn giydii zengin ilemeli gs levhasn hatrlatan kymetli talarla kapl
bir gslk levhasdr.
1530
Biblolarda grdmz gibi Sryni krallar da giysile-

1522 Bkz. S. Zeitlin, The Titles High Priest and the Nasi of the Sanhedrin, in Jewish Quarterly
Review, XLVIII, 1957-8, 1-5.
1523

Emil G. Hirsch, High Priest, (www.jewishencyclopedia.com), 3, (2005).
1524

Bkz. TB., Ket. 103b.
1525

TB., Yoma, 18a; Detaylu bilgi iin bkz. Mustafa Alc, Yahudilikte Dini Otorite ve Kurumlar,
Tabula Rasa, 1/10 (ocak-nisan), 2004, 111-130.
1526

Roland de Vaux, a.g.e., 103-106.
1527

aya, 62/3.
1528

Ezra, 21/31.
1529

Onun zerinde tc (nezeri) ieklenecek., Bkz. Mezmurlar 132/18.
1530

k, 28/15 vd.
255
rindeki levhalarla firavunlar taklit etmilerdir. srail krallarda muhtemelen benzer
gslk levhalarn giymilerdi
Krallk dnemi ortadan kalknca, krallk btn debdebeleri bakohene uygulan-
maya balad. Bu, bakohenin kraln tm kltle ilgili imtiyazlarn devrald anlam-
na gelmiyordu. nk krallarn, ibadet esnasndaki haklar snrlandrmak hakkna
sahip olmadn biliyoruz. Bunun anlam bakohenin, tpk krallar gibi, bir milletin
ba ve Tanr nndeki temsilcisi olmasdr. Ancak srail halknn ba olarak
bakohenlik makamnn ekillenmesi yava yava gelien bir sre olmutur. Kohen
kesinlikle yalanm bir kii deildir. Zekarya 6/9-14deki orijinal metinde tc, (ata-
ra) yani kraliyet ss
1531
Zerubbabele ynelik olup bu tacla o, kraliyet azametine
brnmt. Tahtnn sa tarafnda ise, bir kohen durmaktadr. Daha sonralar bu tr
kraliyet tantanalar, Yeuaya nakledilerek ad metinlerde Zerubbabelin yerini ald.
Hamonaim dneminde bu fikir, tam bir geree dnt. Bu hanedanln se-
kiz, yani Yonatandan Antigonusa kadar olan dnemde reisleri, hem bakohen hem
de Yahudi milletinin bayd. Onlar muhtemelen Aristobulus I.in dneminden (M..
104-103) itibren, krallk nvann da tamaya baladlar.

9. Bakohenlerin Halefleri
Bir baka bak asndan Hamonaimlerin sahneye k, ayn zamanda ruh-
banlk tarihinde dnm noktasn oluturdu. Tarihler kitab, Nehemya kitabna
1532

Yeuadan Yadduaya kadar giden bir dizi bakohen listesini dahil etmitir. Bu da
yaklak M. 400 ylna, Darius IIye kadar uzanr
1533
. Vauxa gre, bu liste eksiktir
ve bakohenlik silsilesinin daima babadan oula gemesi gerektiini ngrr.
1534

Harmana gre ise bu bb metne daha sonra ilve edilmitir.
1535
Dahas Nehemyann

1531

Bkz. II. Samuel, 12/30; Yeremya, 13/18; Ezra, 21/31.
1532

Bkz. Nehemya, 12/10-11; Harman, a.g.e., 164.
1533

Bkz. Nehemya, 12/22.
1534

Bkz. Roland de Vaux, a.g.e., 401.
1535 Harman, a.g.e., 166.
256
hatrtndaki son isim olan Yohanan, Elefantindeki papirsde M.. 411 ve yine
M.. 408deki bakohenin ad olarak verilmektedir.
Darius IIden sonraki 150 ylda meydana gelen olaylar hakknda geni bir m-
lumata sahip deiliz. Bundan sonraki yllar Josephus ve Makkabiler kitabndan takip
edebiliriz. Sz konusu kaynaklara gre Oniasn torunlarnn, M.. III. asrn ortasn-
dan Onias I.den balayarak, Adil Simona kadar
1536
ve son olarak III. Onias,
Antiyokus Epifanes M.. 175te tahta kp bakohenlik makamndan indirilinceye
kadar devam eden silsileyi verir. mparator Antiyokus Epifanesin Yahudilii tama-
men ortadan kaldrarak yerine Yunan ilhlarn getirme abas neticesinde, Yahudi
Agadasnda (Esatir) Gezirot Antiyohus diye hret bulan devir balad. Epifanes,
Yahudi dinine gre hareket edenleri idam ile cezalandracan ilan etti. Buna kar-
lk Yahudi tarihinde Hasidizm hareketi ortaya kt. Halk, her tarafta dikilmi olan
Yunan ilhlarna tapnmaya zorlanrken, Hasidizm (=Hasidin oulu dine bal,
dindar kii) pasif mukavemete ve mcadeleye balad. mparatorun emriyle Kut-
sal Mabede Jpiter heykeli dikilerek ibadete baland (M.. 168). Halk ksmen iste-
yerek, ksmen de korkudan buradaki ibadetlere katlmaya balad. Fakat Hasidizm ve
onlarn tevik ettii kimseler bunlar kabul etmiyor ve ldrlyorlard. Nihayet
Modin ehrinde, Hamonaim ailesinden Kohen Matityahu ve oullarnn Zeusa
secde etmeye zorlanrken, silahlarn ekerek ortaya koyduklar mukavemet, savaa
dnd. M.. 167 ylnda Matityahunun lmnden sonra isyann idresini, olu,
Yehuda Makkabi devr alarak M.. 164-165 ylnda Mabedi ele geirdi. Yehuda
Mabedi heykellerden temizledi ve hkimiyetini tesis etti.
1537

III. Onias, yeni kral Antiyokus Epifanes tarafndan makamndan indirilmi ve
yerine kardei Yason getirilmiti. yl sonra ise haince suiskaste kurban gitmiti
1538
.
Bakohenliin, son meru Saduki temsilcisi III. Oniasin lmne kadar, Saduk
1539

ailesinde kald kesindir. III. Oniasn kardei Yason, bu makam Antiyokusa r-

1536

Sirak, 50/1 ve devamnda vgyle sz geer.
1537 Bkz. Yaar Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, 167, 135-136.
1538

II. Makkabler, 3-4.
1539 Bakohen Zadokun soyundan gelen snf oluturan Sadukm Mezhebi, Yunan tesiri altnda
dejenere olarak Helen kltrn benimseyerek Epikrc olmulard. Bkz. Yaar Kutluay, s-
lm ve Yahudi Mezhepleri, 167.
257
vet vererek ve Grek adetlerini Kudse sokarak elde etti.
1540
Bundan sonra, bu ma-
kam, dnemin ile dolu siyaset arenasnda bir dl olageldi. Menelaus biraz daha
yksek rvet nerince Yason makamn yitirdi
1541
. Menelaus Bnyamin ailesine
mensuptu.
1542
Greke Tevratn II. Makkabiler 3/4 (kr. 4/23) cmlesinde onun kohen
olmad aka belirtilmitir. Menelaus, byk ihtimalle Bilga snfna, yani ikincil
nemdeki aileye mensup bir kohendi.
1543
Zaten III. Oniasn katlini dzenleyen kii
de bu entrikac Menelaus idi.
1544
O, makamn Antiochusa satnca ayn zamanda kra-
ln helenletirme siyasetini de desteklemi oldu ve kendi konumunu Makkabilere
kar ilk zaferden sonra bile korudu. Halbuki onun rtbesi bu dnemden itibren sa-
dece isim etiketinden ibaretti. O zamannn ounu Antiochus Vin emriyle idam
edilinceye kadar Antakyada geirdi
1545
. Antakyada Yahudilerin szcs olmaya ve
entrikalar evirmeye devam etti.
1546
Menelausun halefi, Alkimus adnda biriydi ve
Harun oullarndand,
1547
ancak kesinlikle Saduk kolundan deildi. V. Antiochusun
dmesinden sonra Alkimus, Demetrius Iin desteiyle kendi makamn emniyete
ald.
1548
Bamszlk mcadeleleri srasnda, baarya ulalmken, Bakohen
Alkimusun, cemaatin ba olmas sfat ile tekrar Yunanllara ynelmesi ve onlarn
hakimiyetine girmek iin abalamas ile tazelenen mcadele hem ierdeki Helenle-
mi Yahudilere (= Mityavanm) ve hem de d dmanlara kar yaplyordu. Bu sa-
valar srasnda Yehuda Makkabi maktul dt ve yerine kardei Yohanan geti.
Hasidmin yardm ile dier gruplara galip gelerek M.. 157 ylnda devleti kurmaya
muvaffak oldu. Yohanan, ananeye uygun ekilde Harun veya Sadok ailesine mensup
olmad halde, M.. 152 ylnda bu makam da igal etti. Bizzat Kudste Alkimus,
Tapnan iki sarayn birbirinden ayran duvar yerle bir etmeye balad. Ancak
M.. 159da trombosis hastalndan ld ve bakohenlik makam yedi yl bo kald.

1540

II. Makabbiler 4/7-20.
1541

II. Makkabler, 4/23-26.
1542

II. Makkabler, 3 /4; 4/23, Greke metin.
1543

Nehemya, 12/5, 18.
1544

II. Makkabler, 4/30-38.
1545

II. Makkabler, 13/3-8.
1546

II. Makkabbiler, 11/27-33.
1547

I. Makkabler, 7/14.
1548

I. Makkabler, 7/9; II. Makkabler, 14/3, 13.
258
Alkimusun yerine Byk Kohen tayini yaplamadndan, Mabed ileri kohen yar-
dmclar tarafndan yrtld.
Yedi yln sonunda, I. Demetriusu malup ederek tahta vris olan Alexander
Balas, Makkabi soyundan Yudasn kardei ve bamszlk mcadelesinde onun hale-
fi olan Yohanana Bakohenlik grevini verdi.
1549
Yohanan, M.. 152de adrlar
Bayramnda kutsal elbiseleri giydi. Zira Alexander, Onu, ok ksa bir zaman iinde
askeri ve sivil Yahuda valisi (stagos ve medarehs) yapmt
1550
. Yohanan, artk hem
bakohen hem de Yahudi milletinin lideriydi. Yonanan, ruhban bir aileden gelmek-
teydi. Babas Matityahu (Matathias), Antiyokus (Antiochus) Epifanese (Epiphanes)
kar isyan balatan kii olup, Yehoyarib kolundan gelen bir kohendi.
1551
Bu aile, I.
Tarihler 24/7de sadece Hamonaimin zaferinden sonra ortaya kan ruhban snfla-
rnn banda kendine yer bulan, ancak hakknda ok fazla bilgi bulunmayan bir ai-
leydi. Aslnda bu aile Saduk olmadndan, geleneksellii savunanlar, Hamonaim
kaynakl bakohenleri gayr-i meru olarak kabul edebilirler. Dier taraftan, bu ma-
kamn dinsel kimlii, gittike azald. Bakohen Selevk mparatorunun yannda yer
alan bir siyasi rtbe elde etti ve hkmdar tarafndan atanmaya baland. Onun sivil
ve askeri idareci olarak bu rol ayn zamanda siyasi olan meselelere younlamasna
yol at. Yohanann atanmasn takip eden asr, bu siyasi roln bir dier geliimi
olan kardei Simonun, bakohen olarak Yahudilerin hem stategos (harp uzman)
hem de hegoumenosu olmasna ahitlik etti.
1552
. Halbuki halk onun sadece reis
(ethnarches) olarak kalmasn istiyordu
1553
Bu nvan, stategosdan daha st bir ma-
kamd ve Kral VII. Antiochus, bu nvana ses karmayp kabullenmitir.
1554

Simonun olu olan Yohanan Hyrkanus (135-106), kendini Selevk boyunduundan
kurtararak milli bamszl ilan etti. Hatta madeni para bile basmaya balad. Para-
larn zerinde, Yohanan, Bakohen, Yahudi Toplumunun Ba yazyordu. Ancak
Hyrkanus, kral nvann kullanmama zamannn henz gelmediine inanyordu. D-

1549

I. Makkabler, 10/17-20
1550

I. Makkabler, 10/65.
1551

I. Makkabler, 2/1.
1552

I. Makkabler, 13/42.
1553

I. Makkabler, 14/47.
1554

I. Makkabler, 15/2.
259
nemin Yahudi tarihisi Josephusa gre bu adm atan I. Aristobulus olmutur. Kral
nvan ise kesin olarak, Staboya ve madeni paralar zerindeki yazlara gre
Alexander Yannay tarafndan kullanld. Ancak bu yeni nvan bakohene kesinlikle
krallk rol vermedi; ancak din iin olumsuz bir esintiydi. Yahudiler arasndaki gele-
nekiler, siyasal yn ar basan bu bakohenlerde, Makkabileri ulusal kahraman
yapan bir ruh grmedikleri iin bu kohenlere kar muhalif muhalif hareketler bala-
mtr. Onlarn dman ve Yahudiliin dzenli ibadetinden ellerini ayaklarn eken
bir cemiyet olarak Ferisler,
1555
Kumranda kurulmu muhalif grupdu.
Hamonaim hanedanlnn sonunu getiren dnm noktasna gelindiine bu
hanedann son kral ve son Bakoheni Antigonus Mattathias (M.. 40-37), Byk
Herod tarafndan grevden alnd. Daha sonra ise, bakohenlik makamna seme ii,
hkmdara verildi; o da, adaylar kendi keyfine gre atamaya veya uzaklatrmaya
balad. M.. 37- M.S.70 ylna kadar deiik ruhban ailelerden seilen en az 28
bakohen grev yapmtr. Bu sebeple kohenlerin aileleri ruhban aristokrasisini olu-
turmutu. Yeni Ahid bile, bakohenler (oul halini kullanr), grubuna sk sk atfta
bulunur.
1556

. MABEDN VE RUHBANLARIN GELRLER
1. Mabed Gelirleri
Srgn ncesinde Tapnak, bir devlet mabediydi ve kral halkn ibadet masraf-
larn karlyordu. Hezekielde belirtilen ideale gre, prens, halkn katklarn da
kabul edecek; ancak o srailin evine takdim edilen tm takdime ve kurbanlardan
sorumlu olacaktr.
1557
Srgn sonrasnda artk ne kral ne de prens vard. Tabiki
Darius, Cyrusun yetkisindeki Tapnan yeniden ins masraflarnn karlanmasna
ek olarak kurbanlar, takdimeler ve kohenlerin dier giderlerinin masraflarnn hazi-
neden karlanaca garantisini veren bir ferman yaymlad.
1558
Ancak bu emirlerin

1555 Tevrat yannda szl rivayet geleneinin doruluunu, gnlk hayattaki haram helaller konu-
sundaki kurallarn geerliliini savunuyorlard. Bkz. Kutluay, a.g.e., 166.
1556

Bkz. Roland de Vaux, a.g.e., 402.
1557

Hezekiel, 45/13-17.
1558

Ezra, 6/9-10.
260
uygulanmas fazla uzun srmedi. Artaxerin Ezraya verdii itimatname mektubu,
finans konusunda nemli gelirler ihtiv ediyordu. Ezra, kraln, onun danmanlarnn,
Babildeki zenginlerin ve Yahudilerin verdii katklar beraberinde gtrecek, bu
paray kurbanlk, takdimeler ile Mabeddeki kurbanlklar iin kullanlan eyler iin
harcayacakt.
1559
Bu mektup ayn zamanda Dariusun fermannn uygulanmadn ve
Tapnan umutsuz bir ekilde fakir olduunu ima eder. Buna benzer yardmlar istis-
n olup, Mabed gerekten de dzenli bir gelire ihtiya duyuyordu.
Nehemya 10/33-35 pasaj ise, dzenli gelir kaynann nasl meydana geldiini
anlatr. Her insan, Mabeddeki kamu ibadeti ve tm hizmetlerin ifs iin yllk bir
odun alacak ve ayn zamanda yllk olarak te bir ekel deyecektir.
1560
Tevratn
ruhban redaksiyonunda bu lct iin bir ima bulunur.
1561
Bu referansa gre yirmi ya
ve zerindeki herkes, Toplanma adr () hizmeti iin yarm ekel destek sa-
layacakt. Bu Mabed vergisi Yeni Ahid dneminde de toplanmaktayd.
1562

Bununla birlikte Josephus ve Makkabiler kitablarna gre, Pers krallarnn bu
konudaki cmertlii birka kez Selevk impatorlar tarafndan da aynen uyguland.
Son zamanlarda bu dokmanlarn gvenilirlii sorgulanmaktadr. Ama yine de bu
olay iyi bir zemine dayanmaktadr. Matta 3/3de Selevk hanedannn kurucusu kendi
kiisel gelirinden tm kurbanlar dediinden bahsederek kapal imada bulunmakta-
dr.
1563
Ancak daha nemli olan Josephusun Josephus Complete Works, Antiochus,
XII, iii, 3de zikrettii Antiochus IIIe ait bir mektup, kraln, kurban olarak sunulacak
her hayvan iin yirmi bin drahmi, un, msr ve tuz gibi maddelerden byk miktarda
destekler salayacandan bahseder.
1564

I. Demetrius, ktidar mcadelesi srasnda ibadet masraflarn karlamak zere
Ptoleme ve onun evrelerinden gelen tm gelirleri Yonatana teklif etti. Ayrca o

1559

Ezra, 7/15-18.
1560

Ayrca Bkz. Nehemya, 13/31.
1561

k, 30/11-16.
1562

Bkz. Matta, 17/24.
1563 Bkz. E. Schurer, Geshichte des jdischen Volkes im Zeitalter Jesu-Christi, II, Leipzig 1907,
297-317.
1564

Bkz. Roland de Vaux, a.g.e., 403.
261
Tapnan tamiratnda gerekli tm ilerin parasn demeyi de vaad etti.
1565
Ancak 47.
cmle bize Yahudilerin Demetriusun rakibi Alexander Balasn yannda olmaya
karar verdiklerini; Balasn onlara daha fazla yardm teklif ettii belirtilir.
Tapnan gelir kaynaklar bu ekilde olup, bunlarn ou geiciydi. Ayrca
Mabed gnll yardm ve balar da kabul ediyordu. Bunlarn bir ksm kurbanlk-
lar bir ksm da kohenler iin saklanyordu. Zamanla Mabedin hazinesi artmaya ba-
lad. Heliodurusun tarihi,
1566
Antiochus Epifanesin yalamalamas
1567
Pompey tara-
fndan istenen 10 bin talent vergisi
1568
rneklerinden anlald kadaryla Mabed ge-
lirleri pek ok kiinin itahn kabartmtr. Nihayet Mabed M.S. 70de Titusun as-
kerleri tarafndan yamalanp yaklmtr.
1569

2. Ruhban Gelirleri
Hezekiel, kralln son yllarnda gelien olaylardan ilhamla, kohenlere kurban-
lklardan pay atfeder ve tapnaa adanan her eyin, ilk rnlerin ve unun en iyisinin
Mabede dolaysyla bunlarn ksmen kohenlere aitliini anlatr.
1570
Ekmek, gnah ve
su takdimesi olarak sunulan yiyecekler ile srailde vakfolunan her ey onlarn ola-
caktr. Yine her eyin turfandas, kaldrma takdimeleri kohenlerin olacak ve srailli-
ler, evlerine bereket dolsun diye hamurlarnn ilkini de kohenlere vereceklerdir.
Saylar, 18/8-32 ruhbanlarn lehine gelirlerinin detayl dalmn verir. Pasajda
ayrca farkl dzenlemeler orada kohenler ve Levililer iin yaplmtr.
1571


1565

I. Makkabler, 10/39-45.
1566

II. Makkabler, 3.
1567

I. Makkabler, 1/21-24.
1568

Josephus, a.g.e., Antiochus, XIV ,iv, 5.
1569

Josephus, Bell. VI, v, 2, vi, .
1570

Hezekiel, 44/29-30.
1571 Rab Haruna syledi: te ben, kaldrma takdimelerinin ve sril oullarn btn mukaddes
eylerinin, bekiliini sana verdim; onlar meshten dolay sana ve ebed pay olarak oullarna
verdim. Ateten alkonan ok mukaddes eylerden unlar senin olacak: bana getirecekleri her
takdime, her ekmek takdimesi ve her su takdimesi, her gnah takdimesi senin ve oullarn
iin ok mukaddes olacak. Onlar ok mukaddes olarak yiyeceksin; her erkek ondan yiyecek;
sana mukaddes olacaktr. u da senindir: onlarn hediyesinin kaldrma takdimesini, sril oul-
larnn btn sallama takdimelerini, onlar sana ve seninile beraber oullarna ve kzlarna ebe-
d pay olarak verdim; senin evinde tahir olan herkes onu yiyecektir. Rabbe verdikleri turfanda-
lar, yan, yeni arabn ve budayn en iyisini sana verdim. Memleketlerinde olann hepsinden
262
Kohenler, kendi yiyeceklerini kurbanlardan ve halkn getirdii dier takdime-
lerden salayacaklardr. Levililer 6-7. bblar ise, deiik vesilelerle kohenlere den
paylar detaylca anlatr.
1572
Omuz, ene ve karn blgesi yerine kohen artk gs ve
sa bacak ile en iyi blmleri alacaktr.
1573
Tesniye 18. bb, gnah ve tvbe iin kesi-
len kurbanlktan bahsetmez. Ancak Levililer 7/7-10 pasajlar, su ve gnah
takdimelerinin tamamn, sunakta yaklan kurbanlarn derisini, ekmek takdimesinin

Rabbe getirdikleri ilk olgun meyvalar senin olacak; senin evinde tahir olan herkes onu yiyecek-
tir. srilde vakfedilen her ey senin olacaktr. nsan olsun hayvan olsun, Rabbe takdim ettikleri
her beden sahibinden ilk doan senin olacak; ancak insann ve murdar hayvanlarn ilk doan
iin mutlaka fidye verdireceksin. Fidyesi verilecek olanlardan, bir aylktan itibren, senin bi-
tiin kymete gre, makdis ekline gre, (o yirmi geradr) be ekel gm olarak fidye verdi-
receksin. Ancak inein, koyunun ve keinin ilk doan iin fidye verdirmeyeceksin; onlar mu-
kaddestirler; onlarn kann mezbah zerine serpeceksin ve onlarn yan atele yaplan takdi-
me, Rabbe ho koku olarak yapacaksn. Onlarn eti senin olacak, sallama d ve sa but gibi
senin olacak. sril oullarnn Rabbe takdim ettikleri mukaddes eylerin btn kaldrma
takdimelerini sana ve seninle beraber oullarna ve kzlarna ebed pay olarak verdim; sana ve
seninle beraber zrriyetine Rabbin nnde ebed tuz ahdidir. Rab Haruna dedi: Onlarn diya-
rnda senin mirasn olmyacak, onlar arasnda sana pay olmayacak; sril oullar arasnda se-
nin payn ve mirasn ben im.
srailde btn ondal miras olarak Levi oullarna, yaptklar hizmetlerinin, toplanma adr
hizmetinin bedeli olmak zere verdim. Artk srail oullar su yklenmesinler, lmesinler di-
ye, toplanma adrna yaklamayacaklar. Fakat toplanma adrnn hizmetini Levililer, yapa-
caklar, onlarn gnahn tayacaklar: nesillerinizce ebed kanun olacak; srail oullar arasnda
onlarn miras olmayacak. nk srail oullarnn kaldrma takdimesi olarak Rabbe
arzettikleri ondal, miras olarak Levililer,e verdim: srail oullar arasnda onlarn miras ol-
mayacaktr.
Rab Msya syleyip dedi: Levililere de syleyip onlara diyeceksin: srail oullarndan mira-
snz olarak size verdiim ondal aldnz zaman, ondan Rabbe kaldrma takdimesini, onda-
ln ondaln arzedeceksiniz. Ve sizin kaldrma takdimeniz harmandan buday gibi ve msa-
rann doluluu gibi size saylacak. Bylece srail oullarndan alacanz ondalklarnzn hep-
sinden Rabbe kaldrma takdimesini siz de arzedeceksiniz; ve ondan kohen Haruna Rabbin
kaldrma takdimesini vereceksiniz. Aldnz btn hediyelerden Rabbin her kaldrma
takdimesini, en iyisinin hepsinden, ondan takdis edilmi ksmndan arzedeceksiniz. Bunun iin
onlara diyeceksin: Ondan en iyisini arzettiiniz zaman, Levililer,e harman ve msara mahsul
gibi saylacak. Siz eviniz halk her yerde onu yiyeceksiniz; nk o cretiniz, toplanma ad-
rnda olan hizmetinizin bedelidir. Ondan en iyisini arzedince, ondan dolay su
tamyacaksnz; ve srail oullarnn mukaddes eylerini bozmyacaksnz ve lmeyeceksi-
niz.
1572 Gnah takdimesinde kohenin bitii deere gre kusursuz bir ko verecek. Ekmek takdime-
sinden arta kalanlar Harun ve oullarnn mesholunduklar gnk hri kohenindir. Su
takdimelerinden ancak toplanma adrnn iine kanndan getirilen hri kohenlerden her erkek
yiyebilir. Selmet takdimelerinin sa budu kaldrma takdimesi olarak ve d kann serpen
kohenindir. kran takdime selmet takdimeleri kurbannn eti gnnde, adak yahut gnll
takdimenin eti iki gn iinde yenilecek.
1573

Levililer, 7/30-34.
263
kohenlere ayrlmasn emreder.
1574
Pasajda ayrca tahribattan korumak iin kurbann
derilerini ve sebze takdimelerini de kohenlere ayrlmas emredilir. Kohenler ayn
zamanda (Hezekiel 44/29-30da olduu gibi), topran rnn en iyisini (reit
), ilk rnleri (bikurim ) ve vakfedilen (herem veya hekde) her eyi
alma hakkna sahiptirler.
1575
. Saylar 18/15-18 pasajlar ise, buna ilk doan (behor
) da ekler; buna gre o bir erkek ocuk veya temiz olmayan bir hayvan olursa
bunlarn fidyesi bir kohene verilmelidir.
Levililer msr ve yeni arap zerinden alnan ondalk (maaser ), ile
geiniyorlard. Ancak bu ondaln onda birini Tanr adna para olarak ayryorlard.
Levililer bu pay dorudan kohenlere demek zorundaydlar. Bu pay kohenlerin ge-
lirlerini nemli lde artryordu.
1576
Bu ondaln kapsam Levililer 27/30-33de,
srleri de kapsayarak geniledi. Ancak srlerin, tpk iftlik rnleri gibi, fidyesi
de verilebilecekti. Bu ondaln sr zerinden olaca II. Tarihler 31/6da zmnen
ifade edilmitir; fakat onun denip denmediini sylemek imkanszdr.
Srden alnan ondalktan, Nehemyann konuyla ilgili blmlerinde bahse-
dilmez.
1577
Nehemya, Babil kral I. Erdeirin (Artahata/Artaxerxes M.. 465-424)
izniyle Yerualayime (Kuds) geri dndnde, Levililerin, yegane gelir kayna
olan ondalklarn denmemesi yznden Tapna terk etmi olduklarn renir.
Nehemya, onlar daha yksek bir snfa atayp geri getirerek, hazine idaresi
1578
ve
yardmlarn datlmas iin bir komite kurar.
1579
Nehemya, suistimalleri nlemek
iin, halktan da ruhbanlarn gelirleri ile ilgili bir sz alr. Buna gre, toprak ve aa-
larn ilk rn, ilk doan, buday ununun, meyvelerin, yeni arabn ve zeytin yann
en iyisi kohenlere; ondalklar ise Levililere verilecektir.
1580
Nehemya Saylar 18.
bbtaki kurallar uygulamaya sokar. Ancak bu uygulama her zaman yerine getiril-

1574

Bir adamn yaklan takdimesini arzeden kohen, arzettii takdimenin derisini kendisi alacak ve
frnda piirilen her ekmek takdimesi ve tavada ve sa zerinde yaplan her ey, onu takdim
eden kohenin olacak. Yala yorulmu, yahut kuru, her ekmek takdimesi btn Harun oullar
arasnda karde pay olacaktr.
1575

Bkz. Saylar, 18/12-14.
1576

Bkz. Saylar, 18/20-32.
1577 Bkz. Nehemya, 13. bb.
1578

Bkz. Nehemya, 13/5.
1579

Bkz. Nehemya, 13/10-14.
1580

Bkz. Nehemya, 10/36-38.
264
memitir. Sz gelii Malaki muhtemelen bu dnemde tebli yapm; halk ondalklar
dememek ve Mabed hazinesine takdimler yapmamakla sulamtr.
1581

Nehemyadaki bir ifade
1582
de muhtemelen ayn yllara aittir. Burada kohenlerin y-
netimi altnda Levililerin ehirlerde ondalk toplamasna izin verilmitir.
Bu sistem, Tarihler kitabnn yazld dnemde dzgn bir ekilde iliyordu.
Tarihler Kitabnda gemiteki gnlerin zorluklar unutularak, srgnden dn d-
nemini, kohenlerin altn a olarak sayar.
1583
Makdisin bekiliini ve hizmetini
yapp halk sevindiren, Kohenlerle Levililere eriat tarafndan verilmi kaldrma
takdimeleri, turfandalar ve ondalklar hazinede toplamak iin memurlar tayin edildi.
Kohenler, Levililer, lhiciler ve Kapclar da Hz. Dvd ve olu Sleymann belir-
ledii grevlerini yerine getirdiler. Zerubabelin ve Nehemyann gnlerinde btn
sril lhicilerin ve muhafzlarn paylar gn gnne verildi. Levililerin pay ayrl-
d. Levililer de Harun oullarna den pay vermilerdi.
Bu buyruk gcn korudu.
1584
Bu sebeple dindar birinin mali borcu dier y-
kmllklerinden dolay daha da arlamaya balad. Ancak bunlarn yerini baz
nlemler almaya balayacaktr
1585
. Tesniye 14/22-26nn ondal, ikinci bir ondalk
olarak anlald. Neticede bunun paraya evrilmesi ve harcanmas Mabedte yapld.
Tesniye 14/28-29 pasajnda ise, yllk ondal nc bir ondalk kabul edildi.
Ancak yine de bu tm bu ondalklar, eriat kollayan bir adam olarak dindar Tobias
gibi adamlar tarafndan deniyordu.
1586


1581

Bkz. Malaki 3/7-10.
1582

Bkz. Nehemya, 10/38-39.
1583

Bkz. Nehemya, 12/44-47.
1584

Bkz. Sirak, 7/31; Judith 11/13.
1585 Bkz. M. A. Beek, Hasidic Conceptions of Kingship in the Maccabean Period, in The Sacral
Kingship (Supplement IV to Numen), Leiden, 1959, 349-55; O. Eissfeldt, Erstlinge und Zehnten
im Alten Testament, Leibzig, 1917, 297-317.
1586

Bkz. Tobit, I/6-8.
265
J. DURAKLAMA DNEMNDE RUHBANLIK
srail kohenlii M.S. 70 ylnda Romallar tarafndan Yahudi kutsal topraklar
tahrip edilip, Mabedte ibadet yasa ile sekteye urayncaya kadar devam etti. Tabi-
atyla bu kohenliin srailde sona ermesi anlamna gelecektir.
1587

skenderin generallerinden biri olan Ptolemes dneminde -tpk Yahuda kral-
l zamannda olduu gibi- ruhbanlk konusunda yeni hibir ey yoktur. Hem dok-
man hem de arkeolojik kantlarn eksiklii sebebiyle bu dnem hakknda fazla bilgi
yoktur. Ancak Ptoleme dnemiyle ilgili otoriterlerden Paul Labb, Helenistik dnem
Filistin mlekiliine bakarak sivil ynetici anlamna gelen ve Perslerin Yahuda da
bakohenin kullanmasna izin verdikleri phv nvan tayan Yahudilerden bahset-
mektedir.
1588

Ptoleme ve Selevk impatorluklarnn idare konusunda merkeziyeti olduklar
zor inkar edilebilir. Helenistik impatorluklarn kendi topraklar iinde bir isyan tehli-
kesi karsnda zellikle siyasi meselelerde, Ms eriatnn ve baz Yahudi kuralla-
rnn uygulanmasnda toleransl olduklar inkr edilmektedir.
1589
Yahudann yar
otonomisi ok fazla abartlmamaldr. Ama bu yar otonomi geni lde ruhban ve
teokratik karakterde olup kohen, Yahuda iinde en nemli kiilik (gerousia) anlamna
geliyordu.
1590
Kohenliin merkez nemi Selevklerin, Alkimusu vali olarak deil,
bakohen olarak atamasyla ayyuka kmt.
1591
Kudsteki bu makam iin byk bir
mcadele balam ve Selevkler bu atanmayla bizzat ilgilenmilerdi.
1592
Selevklere
ve onlarn Helenletirici destekcilerine kar yaplan Yahudi isyann, Maattathiasl
Hamonaim ruhban ailesi ynetmiti.
1593
Yine Hamonaimli Yonatan, Mihmada
ksa bir sreliine de olsa idareyi almaya mecbur kalmt. Zira Kudsteki Helenle-
tirici glere kar Yahudann siyasi liderlii ve bakohenlik makam, ancak Herod

1587 Bkz. Krat Demirci, Haham, DA, stanbul 1997, XV, 134.
1588

P. Lapp, Ptolemaic Stamped Handless from Judah, BASOR, no. 172 (December, 1963) 22-
35.
1589

Kr. F.-M. Abel, Histoire de la Palastine depuis la congute dAlexandre jusgua linvasion,
Paris 1952, I, 88-93.
1590

Bkz. Abel, a.g.e., 91 vd.
1591

I. Makkabler, 7/4-11.
1592

Bkz. II. Makkabler, 3. ve 4 .bblar.
1593

I. Makkabler, 2-4.
266
zamannda tekrar tek bir kii de toplanmt. Ruhbanlarn mahiyeti ve yapsnn ilk
dnemdeki ideal formu, srgnden sonraki dnemde bir sembol olmutur. Sirak ki-
tabnda Harunun ve Finhasn vlmesi,
1594
bilhassa Harunun ruhbanlk iin nemli
bir imge olarak kurban, tts ve buhur takdiminde grev yapmas ve onlar Tanr
adna takdis etmesi,
1595
srgn sonras dnemde ruhbanln vazgeilmez unsuru ha-
line gelmiti. Tanrnn Haruna verdii emirler, Onun insanlara hoq () ve mipat
( ) retiyor olmas
1596
ve Onun halktan takdime kabul ederek yaamas nemli-
dir.
1597
Finhas ise, bakohen figr olarak Tanrdan gelen bir kanuna ve ahide sahip-
ti. Buna gre o ve soyu, Mabedteki bakohenlii if etmek zere ebed olarak seil-
milerdi.
1598

Hz. Haruna bahedilmi bir nimet olarak ruhbanlk onun soyuna emanet edil-
miken,
1599
Finhasa ise bakohenlikle ilgili ahid yaplm ve onun soyuna bu grev
sadece bir dnemliine emanet edilmiti.
1600

Bu vb. konulara, Sirak kitabnda ve dier Ahd-i Atik metinlerinde de rastlanr.
Sirakn Greke metni, sonraki birka asr iinde skenderiyede bulunan Yahudi
diasporas tarafndan yaplm ve brnce metinden ksm farklarla ruhbanlara zel
yarglama grevleri tevdi etmitir.
1601
Sirak 45/17nin brnce metni, basit olarak
kohenlerin kutsal eriatn muhafzlar olma geleneklerini yeniden vurgular. Ancak bu
metnin Greke metni ise, bu yarglama ynelimini biraz daha genilerek Tanrnn
Haruna fkh kararlar verme otoritesi (exousia en diathekais krimaton) bahettiini
syler. Greke ve Srynice Sirak (45/26 metinleri)ta, kohenlere hikmetin verildii-
ne dair yer alan dua brnce metinde yoktur. Bu, Makkabiler dneminde
Yahudadaki yazclarn, Ms eriatyla ilgili yklenmeye balad srada

1594

Bkz. Sirak, 45/6-26.
1595

Bkz. Sirak, 45/14 vd.
1596

Bkz. Sirak, 45/17.
1597

Bkz. Sirak, 45/20 vd.
1598

Sirak, 45/24.
1599

Bkz. Sirak, 45/7.
1600

Bkz. Sirak, 45/25.
1601

Bkz. A. A. D Lealla, Authenticity of the Geniza Fragments of Sirach, Biblica 44 (1963) 171-
200.
267
kohenlerin, ayinsel meselelerde daha fazla younlamaya baladn gsterir.
1602

Belki de kohenlerin hukuksal ilerde byk Sanedrin gibi kurumlara ilgi duymalar
bunun bir gstergesi olabilir.
1603

Ancak Selevkler ve Makkabiler dnemlerine ait bu ve benzeri ruhbanlkla ilgi-
li detaylar, Yeni Ahid dnemindeki metinleraras dneme kadar gitmektedir. Bu d-
nemle ilgili daha yeni ve sentezci bir ruhban tarihi yazmay beklemek daha doru
olacaktr.
1604
Bilhassa Kumran metinlerinin tartlp deerlendirildii bir dnemde
her dokman yeni bir meseleyi aydnla kavuturabilecektir.
1605
Henz allmam
bir konu olarak bu, merakl aratrmaclarn ilgisini beklemektedir.











1602

Bkz. H. Wenschkevitz, Die Spiritualisierung der Kultusbegriffe Tempel, Priester und Opfer
im Neuen Testament, Archiv fr neutestamentliche Zeitgeschichte und Kulturkunde 4 (1932),
22 vd..
1603

Bkz. S. B. Hoenig, The Great Sanhedrin, Philadelphia 1953, 1-113.
1604

Bkz. E. Schrer, Geschichte des jdischen Volkes im Zeitalter Jesu Chiristi (4. bask; Leibzig,
1910-11), II, 267-336; J. Jeremias, Jerusalem zur Zeit Jesu (3. bask; Gttingen, 1962), 166-
251.
1605

Bkz. W. F. Smith, A Study of Zadokite High Priesthood vithin the Graeco-Roman Age,
Harward Theological Review, 54 (1961) 303.
268
SONU
Yahudi din adamlaryla ilgili olarak kullanlan en yaygn isim brnce kohen
() kelimesidir. Bu kelimenin etimolojisi hakknda iki gr ileri srlmektedir.
Birinci gre gre, kelime dier kadim topuluklarda da bilinen Bat Sami diline ait
bir terimdir. Her hangi bir fiil kknden trememitir. Mnas, kullanld metnin
balamndan karlr. Dier grte ise, kohen () kelimesi Ahd-i Atikin hari-
cinde Kenan ve Ugarit dillerine ait yazmalarda da gemektedir. Buna bal olarak da
kelimenin Aramice yoluyla Kenan dilinden alnm olabilecei belirtilmektedir. An-
cak daha yaygn olarak kvn kknden, dosdoru ayakta durmak anlamna geldi-
i kabul edilir.
Dier taraftan, yine Ahd-i Atikte din adamlarn ifade etmek zere Levi
(), kelimesinin de sk sk kullanld grlmektedir. Bu terimin, ilk Ahd-i Atik
nshalarnda din adamn ifade ettii ve Kuzey srail kltrne ait bir terim olduu
anlalmaktadr.
Yahudilikte, dier baz dinlerde olduu gibi bir din adaml anlay ve kav-
ram olmamakla birlikte, Rabbani ve muhafazakr evrelerce Harun ve oullarndan
gelenler, byle bir snflamaya dahil edilir. Harun soyundan gelen, Msnn karde-
leri de denilen bu gruba Kohanim () ad verilmektedir. Bunlar dini adan
ncelikli ve grevli olduklarndan ayrcalkl snf eklinde dnlmlerdir.
Yahudilikte, din adaml herkese ak ve herkesin yapmasna msaade edilen bir
grev olarak kabul edilmemektedir. Mesel bu kltrde kohen (khin) kelimesinin
kadn kohenleri de ifade eden bir formu yoktur. nk kadnlarn mabedlerde
tapnma ilemlerinde herhangi bir misyona sahip olduklar kabul edilmemektedir.
Kohanim dnda, Levi kabilesinden gelenler de Levililer grubunu oluturan dier bir
snf meydana getirmektedir. Bylece Yahudileri, Kohenler, Levililer ve dier
srailliler eklinde tasnif eden yaygn bir kabul vardr.
Kohen, toplum veya onun lideri tarafndan, kurban ve mabedlerle balantl
ibadetleri idare etmek iin tayin edilen ahstr. zel bilgiler ve zel yeteneklerle
donatlm, gizlilikleri bilen, Tanrnn yolunu gsteren kimsedir. Tesniye 10/8de
belirtildii gibi, kohen, hizmet iin Tanrnn nnde bir kle gibi ayakta duran kii-
dir.
269
Ahd-i Atikten nce, yani Atalar dneminde (M.. 2000-1900) din adaml
grevinin bulunmad grlmektedir. Habil ile Kabil, Nuh, brahim ve Yakup din
adam deillerdi; ancak kurban takdim etmilerdir. Bununla beraber onlar, kurbann
din adamlar tarznda belirli bir zmre tarafndan sunulmas gerektiine dair herhangi
bir talimat da vermemilerdir. Kurban gibi genel ibadetler ailenin ba tarafndan icra
edilirdi. Gebe atalar, ziyaret ettikleri Makdislerde kurbanlarn keserlerdi. Tekvin
kitab, sadece gebe olmayan yabanc milletlerin rhiplerinden bahseder.
Hz. Ms dneminde (M.. 1250?) kohen Levili kimliinden bahsetmemiz
makul gzkmemektedir. Geri Tesniye 33/8de Levi () ismi gemektedir. Fakat
bu o dnem itibariyle Levi kabilesinin, ruhbanlk fonksiyonunu yerine getirdii an-
lamna gelmemektedir. nk ifadelerin getii metin, kaynak olarak Monari d-
neminin (M.. 1000-586) ortalarna ait olup bize Levililerin gelimi olduu bir d-
nemi anlatmaktadr. Bu dnemlerde gerekten Levi oullar ruhban fonksiyonlarna
sahip idiler. Ancak bu istikametteki metin, kaynak olarak krallk dneminin ortalar-
na aittir ve Levililerin gelimi olduu bir dnemi bize yanstmaktadr.
Yahudi kutsal kitabna gre kohenler snfnn atas, ayn zamanda bakohen
olarak da gsterilen Hz. Harundur. Bizzat Rab Tanr, Sinada Msya, Harunun
liderliinde kohenlik messesesini tesis etmesini, Harun iin elbiseler hazrlamasn
emreder. Bunun zerine Ms , Harun ve oullarna gslk, entari, nakl gmlek,
sark ve kuak gibi mukaddes kyafetler hazrlar. Harun ve oullarn Toplanma a-
drnn kapsna getirip su ile ykar, mukaddes kyafetleri giydirir ve mesheder. Bu
merasim ile kohen olan Haruna, grevleriyle ilgili talimatlar, bizzat Tanr tarafndan
verilmitir. Harunun kendisi ba kohen ve kohenliin kurucusu olduu gibi, zrriye-
ti de kohendir ve onlarn kohenlii daimi statdedir. Harun, ayn zamanda Levilidir.
Levi sbt ona bal ve onun hizmetindedir. Harun, en nemli kutsal ileri yapmaya
yetkilidir. Onun vazifeleri arasnda, kurbanlarn kesimi, i yalarnn yaklmas,
Toplanma adr ve Ahid sand ilgili vazifeler, halk takdis etmek, czzamllar
iyiletirmek veya onlar hakknda hkm vermek, mukaddes olanla olmayan ayr-
mak, Tanrnn kanunlarn halka retmek yer alr. Kohenler ayn zamanda, sonrala-
r hahamlara intikal edecek olan mahkemenin kontroln de ellerinde bulunduruyor-
lard.
270
Harunun drt olu vard. Bunlar, Harun tarafndan takdis edilmitir. Ancak ilk
iki olu Nadab ve Abihunun kohenlikleri kaldrld iin , kohenlik grevi dier iki
olu tamar ve Eleazar tarafndan srdrlmtr. Yahudi ruhbanl Eleazarn so-
yundan gelmitir.
Yahudilikte din adamlaryla ilgili bilgilerin nemli bir ksmnn, Msnn ilk
be kitabndan birisi olan Levililer eklinde mstakil bir kitap halinde bulunmas din
adamlnn Yahudi kltrndeki nemini ortaya koymas asndan nemlidir. n-
k bu kitaplar Yahudi kltrnn temelini oluturmaktadr.
brn kohenliinin tekili Hz. Dvd ve Sleyman zamannda balam, S-
leyman zamannda Sadok ailesinin himayesinde, sadece Kuds Mabedinde messir
olmutur. Ancak Mabed ina edilmeden nce, Abiatar ve Eli ailelerinin yldz sn-
m sadece Sadok ailesinin yeleri bakohen olarak hizmet etmiti. Kudsn nem
kazanmasyla birlikte, baka ibadet yerlerindeki pek ok kohen Kudse gelmiti.
Yoiyann reformu dneminde ise bunlar gruplandrlmlardr. Sleymann haki-
miyetinde, Abiatar ve Sadok kohen aileleri arasndaki kohenlik mcadelesi Babil
esareti ile son bularak, bu iki grup, ecere olarak Haruna balanmtr. Sleyman ve
yaknlar Mabetteki trenlere itirak etmedikleri vakit, bu ii yapmalar iin
kohenleri grevlendirirlerdi. Bunlar, Mabedin etrafnda isiz, gsz ve bolluk iin-
de hayat srerlerdi. Kurban merasimlerinde ar ilerle kendileri uramaz, bunu
Gibeon denilen ve Mabede oduncu ve saka olarak balanm klelere yaptrrlar-
d. Ba kohenler, kral tarafndan tayin edilen ve grevden alnan yksek memur sn-
fna mensuplard. Bu sebeple emirleri de ondan alrlard. M. . 930 civarnda tesis
edilen Kuzey Krallanda da benzer bir nizama sahip olduklar grlr. Eski kraliyet
hkmetleri zamannda (Kuzey Krall M.. 722, Gney Krall 586da ykld),
kohenler krallar tarafndan idare edildi. kinci Mabedin inas (M.. 515) ve
Yahuda cemaatinin yeniden teekklnde onlar Filistin Yahudilerinin sivil liderleri
oldular.
Monari dneminde (M.. 1000-586), Kuds kohenlii hiyerarik bir dzen-
lemeye sahipti. Onun banda, dier kohenleri denetleyen ve krala kar sorumlu olan
kohen veya bakohen bulunuyordu. Hiyeraride daha sonra Mabed idarecisi denilen
271
ve Mabed polisinin emri altnda bulunan ikinci kohen (kohen mine )
gelirdi. Mabed hizmetlerinde bulunan ve Levi olan adet Eik Bekileri (omer ha-
Saf ) ayn zamanda bakohene ait vazifeleri yaparlard. Ruhbanln
genilemesiyle, htiyar kohenler (zkanim ), kohen ailelerinin balar oldu.
Srgn sonras dnemde kohenlik yirmi drt aile tarafndan icr ediliyordu.
Bunlarn on alts Eleazarn, sekizi tamarn soyundan idi. Bu dnemde Kohenler,
zellikle yabanc imparatorluklarn hakimiyetinde ehirin stats deitii iin, kendi
grevlerinin yan sra, ayn zamanda gizli bir siyas lider konumunu da haiz olmu-
lardr.
Srgn sonrasnda ruhbanlk, Babilden ilk kafileyle dnen Saduk kohenlerin
nclnde yeniden oluturuldu. Srgn sonras dnemin balamasyla beraber
umull kohen hiyerarisinin banda bulunan ve bakohen olarak adlandrlan kii,
kralinkine benzer bir fonksiyon icra etmeye balamtr. Birok ynyle kraln sahip
olduu fonksiyon ve imtiyazlar ona devedilmi, elbisesinin eitli detaylar kraln
elbisesinden alnm, krallk tac tam ve meshedilmitir. I. Aristobuleden (M..
104-103) itibaren ise resmen kral nvann almtr.
Makkabi ayaklanmas, sivil idare ve din liderliin birletii kohen hanedan
Hamonayn liderliinde vuku buldu. Bu hanedann yklndan (M.. 37) sonra,
kohenlik kurumu (Sadukler), eski din adet ve fikirler ieren dnceleriyle, yeni
din fikirleri (yeniden dirilme, ebedlik, dinin ruhundan ziyade eriat kurallarna ar
riayet) almaya ak, demokratik bir kurum (Ferisiler) ile srekli bir mcadele iine
girdiler. Sonraki kurum, halk tarafndan himaye edildi ve Mabedin M.S. 70 ylnda
tahribiyle birlikte kohenler, tarih sahnesinden silindiler. Onlarn yerlerini, Tora fakih-
leri (yazclar ve Ferisiler) ve hahamlar ald.
srail halk, din adamlarnn varl ile dier milletlerin sahip olmad bir kut-
salla sahipti. Halk kutsanrken veya kendilerini ritel adan kutsarken, ayn za-
manda ayinlere de katlmakta idiler. Kohenler ve Levililer kendilerine zgn fonksi-
yonlar icra ederken, bunu kutsal olduklar iin yapmaktaydlar. Ruhbanlar ve idare
edilen insanlar kutsal ise, bu durum, sz konusu metnin ardndaki ritel kutsallk
kavramndan ileri gelmekte idi.
272
srailoullar din adaml, avama ait din adamlndan kral din adamlna
doru aamal bir seyir takip etmitir. Yani balangta halk bilgilendirmeye ve dini
konularda rehberlik yapmaya ynelik zelliini kaybetmi; elde ettii g ve imti-
yazlarla zamanla siyasi ve sosyal bir iktidara dnmtr. Bu da Harun oulla-
rnn eski putperest gelenek ile Levililerin geleneini pek de kolay olmayan bir
harmanlamasyla meydana gelmitir.
zellikle Krallar dneminde din adamlarnn nfuz ve iktidarlarnn iyice artt-
grlmektedir. nk bu zaman zarfnda baz krallarn din adam olarak kabul
edildii nakledilmektedir. Yine bu dnemlerde krallara ait mabedlerde hizmet gren
birok din adamnn, ekonomik ve sosyal ynden nemli ilerlemeler kaydettii belir-
tilmektedir. Nitekim Yahudi din adamlar, bu dnemlerden itibaren kraln bakanlar
olarak kabul edilmi ve yksek rtbeli devlet memurlar snfna dahil edilmilerdir.
Ortaya kndan beri kohenlerin ncelikli fonksiyonu halka ait kurban klt-
nn ifasdr. Bu vazife sadece kohen tarafndan yerine getirilebilirdi. Kohenler kur-
ban malzemelerinin hazrlanmasnda, kurbanlk hayvanlarn tetkikinde ve kurbanla-
rn zel ayinsel kurallara uygun hle getirilmesinde aktif rol oynarlar. Kohenlerin
ikinci grevi kehanetle ilgilidir. Hem erken dnem hem de sonraki dnem kaynaklar
kehnet konusuna zel bir nem verirler. Kehnetin izin verilen tek tipi evet-hayr
eklindeki bir yantlamay garanti altna almak iin kura atmaktr. Bu balamda
Efoddan bahsedilir. Bu ok iyi dzenlenmi bir elbise olup, sorgucunda ounlukla
Urim ve Tummim ( ) ad verilen iki ta tanrd. Bu tr kehnet ii daha
erken dnemlerin bir zellii olmasna ramen, sonraki dnemlerde onlardan fayda-
lanlm ve muhafaza edilmitir. Urim ve Tummim ayn zamanda masumiyeti veya
sulu oluu tesbit edebilirdi. Kuralar ise ruhbanlk geleneinde, kabilelere toprak
datmnda ana vasta olarak kullanld. nc fonksiyonlar terpiye aittir.
Levililer 13-15 bblarnda sril kohenlerinin bir tr medikal rollerinden bahsedil-
mektedir. Szgelii baz deri hastalklarnn (czam), derideki beneklerin tedavisi
derinin zerine bir bez kapatmak veya alyla kaplanm talarla yaplrd. Temizle-
yici kohenlik, hastala dayal rahatszlklar karantinaya alma veya hastal gzet-
leme gibi tbb prosedrleri de kapsamaktadr. Bu rahatszlklarn tedavisinde by-
sel ve kurbansal riteller de icr ederlerdi. Ahd-i Atikin hibir yerinde byle bir
273
rolden bahsedilmemesine ramen, bilhassa Mezopotamya ve Msrdan gelen kant-
lardan bu fonksiyonun kohenlerin asl grevlerinden olduunu ortaya kar. Drdn-
cs, eitimsel ve hukuk (yargsal) grevleridir. Kohen, insanlarla devaml temas
halindedir. nk insanlara Tevrat (Tora) Yahudi eriatn retmektedir. Tora
() din ve fkh meselelerde baz bilgiler ierir. Kohenler genelde yarglar olarak
hizmet ederler. Yksek mahkemeler geleneksel olarak Beytl Makdis mtemilatn-
da bulunmakta (zellikle Helen ve Roma dnemlerindeki Sanedrin) idi. Kohenlerin
beinci grevleri idri ve siyasidir. Kohenler, Mabed ilerini yaparken muhtelif ekil-
lerde sunulan Mabed hediyelerinin deerini tayin ve bunlar muhafaza etmede,
Mabed alanlarnn korunmas, periyodik bakm, tamirat ve temizlenmesinde nemli
grevler if ettiler. Bilhassa srgn sonras dnemde, belki de daha nceki dnem-
lerden itibren kohenler vergi toplayclar ve seyahat vergisi alclar olarak grev
yaptlar. Kohenler askerlikten vergiden muaft. Bu sebeple koyun ve kuzularn r-
lerini vermezlerdi. stelik kurbanlardan Mabedde artakalanlar da alrlard. Ayn
zamanda Mabedin gzeticileri ve hizmetileri idi. Bakohen, Levi slalesinin era-
fndan seilirdi.
te yandan Levi teriminin (o. Leviyim) belli trdeki din adamlar iinde kul-
lanlmas sebebiyle tam bir tanmn yapmak da glemektedir. Ahd-i Atike gre
Levi, Yakubun oullarndan biridir. Yakubun olu olan Levinin torunlar, Tanrya
araclk etme grevini if ediyorlard. Bunlar, srailin ilk doanlarnn yerine Tanr
tarafndan alnm veya Tanrya adanm kiilerdi. Saylara gre Harunun yardm-
clar; ka gre insanlar putperestlie tevik eden Haruna muhalefet iin Ms
tarafndan seildikleri ifade edilmektedir; Tesniyeye gre ise Ms tarafndan se-
ilmeleri, Harunun lmnden sonradr. Ruhban metnine gre kohenlerin seimi,
Tesniye 10/8-9; 18/1-8in tam aksine, Levililerin seiminden nce gelmektedir.
Kohenlerle Levililerin birbirinden ayrlmas ve Levililerin, kohenlere gre ikinci
derecede kalmas, Yoiyann M.. 622deki reformuyla ortaya kmtr.
Haruna bal olarak hizmet eden Levililer, kohenlerin ve Toplanma adrnn
() bekiliini yapma, enstrmanlaryla birlikte ilhi sylemeleri yannda, eitli
ibadetlerde kohenlere de yardm ederlerdi. Levi oullar Yahudi din adaml tarihin-
de merkezi bir neme sahiptir. Ancak ilk dnem srail gelenei, Levi oullarnn
274
dier kabilelerden biri olarak grr; yani onlarn dini ayinlerdeki fonksiyonlarndan
bahsedilmemektedir.
Yahudi tarihinde srgnlerle beraber yeni eilimler ortaya km ve bunun ne-
ticesinde dini merasimlere kar iddetli bir ilgi balamt. te bu srete Levi oul-
larnn ilevlerinde nemli dnmler gerekletii grlr. Artk Levili olmak,
pratikte belli dini ilevlere sahip olan bir insan topluluunu ve bir snf ifade etmekte
idi. Bir baka anlatmla olaylar, srgn sonras dneme kadar Levililerden bahse-
den Ahd-i Atik metinleri, hl sekler gruplandrma balamnda anlatmaktadr. Do-
laysyla Levililerin tarihsel kaderinde, sekler bir kabile ve daha sonraki dnemlerin
dini grubu eklinde iki farkl izgi ak bir ekilde grlmektedir.
Levililerin, kinci Mabedin yapmnda (dorudan olmasa da dolayl olarak) b-
yk emekleri gemiti. Levililerin organizeli, ihici, mzisyen snflar mevcuttu,
aralarnda kap muhafzlar da bulunuyordu. Mabedin yeniden inas srasnda Mabed
adna para topladlar ayrca, yazclar ve resmi memurlar olarak hizmet edip, Mabe-
din yapmnda danman olarak grev stlendiler. I. Tarihlere gre, Mabed
mahmekelerinin sorumluluunu stlenen Levililer, Tapnan alt odalarndaki klte
dayal malzemeler ile, arap, ya, tts, baharat gibi ritel malzemelerinin temini ve
muhafazasnda sorumluluklar almlard. Onlar ayrca, kutsal eyalarn dn temizli-
ine de nezaret ederek eitli tiplerdeki ekmeklerin hazrlanmasn saladlar. Yine,
kran ayinini if ve icr ederek, sabah akam yaplan vgleri ve zaman zaman da
kurban kesilirken yaplan hamd dualarn hep onlar okudular. Gece Tapnan beki-
liini ve gndz ise, ibadete hazrlanmasn saladlar. Levililer kendilerine verilen
48 ehirde ikamet edip, Mabedden artakalan takdimeler ve rle geindiler.
Srgnden geri dnenler arasnda, az da olsa Levililer de vard. Ancak,
Hezekiel 44/4-31de de belirtildii zere rtbeleri kohenlerden daha aa bir sevi-
yeye indirilmitir. II. Mabed dneminde kurbanlarn takdimi ile balantl btn va-
zifeler, Levililerin elinden alnd. Ezra, Nehemya ve Tarihler gibi bu dneme ait ki-
taplarda Mabed ibadeti tanmnda Levililerden her zaman bahsedilirken, Ben Sira ve
I. Makkabiler gibi sonraki melliflerde benzer tanmlar pek ak deildir. II. Mabed
dneminin byk ksmnda bunlarn fonsiyonu sadece ilhiciler ve kapclar (eik
bekileri) gibiydi.
275
etin ekimelerden sonra yardmc personel olarak adlandrlan ilahici, m-
zisyen ve kapc gibi dier gruplar, zamanla Levililer arasnda yer almay baarm-
lardr. Ezra 2/41-42de bu gruplarn da srgnden geri dnd belirtilir. Bunlarn,
Mabed tahrip edilmeden nce de var olduu bilinmektedir.
Kapclar, murdar birinin girmemesi iin Mabed ziyaretilerinin denetlenme-
sinden sorumluydu. Onlar ayn zamanda Mabedin temizlii ve dier hizmetlerine de
bakarlard. nk Ahd-i Atikte (Levililer 10/10) mukaddes olanla olmayan eyleri
ayt etme grevi Levililere verilmitir. Mabedi (gece-gndz) korumak ve uygun
zamanlarda Mabed kaplarn kapamak onlarn sorumluluundayd. Onlar ayrca
Mabed etrafnda devriye gezen muhafz alayl grevi de icra ederlerdi.
Mabed hizmetindeki bu grevlililere ilveten, Yahudi olmayan ve dk vazi-
feler ifa eden esirler de vard. Mesel bu gruptan saylan Gibeonler, odun keser ve
su tarlard.
Ayrca din bayramlarda ark syleyip danseden kadnlar, kadn peygamberler
ve Tevrat yasalarna ters olarak ara sra kutsal fahielerden bahsedilse de, kelimenin
tam anlamyla dini grup kapsamna giren herhangi bir kadn personel yoktu.
Ruhban geleneinde en nemli prensip insanlar arasndaki ilikilerde her ko-
nuda Tanrnn emrine mutlak itaattir. Fakat kohenler zaman zaman Allahn eriatn
zorlamlar, deitirmiler veya uygulamamlardr. Mukaddest, Makdisi bozmu-
lar; Allahn eriatn unutmular veya retmemilerdir. Bozulmular, para karl-
nda hizmet etmiler veya Tanrnn adn hor grmlerdir.
Kohenlerin uygulad kanun ve uygulamalar incelendiinde bu kanun ve uy-
gulamalarn bir Yahudinin hayatnn her safhasn kapsad grlecektir. Her eit
kurban takdimesi, lohusalk ve det dnemi bitiminde kadnn murdarlktan temiz-
lenmesi, snnet, ganimetlerin datm, her konuda dnen murdarla tahiri belirlemele-
ri, czam ve deri hastalklarndaki uygulamalar, sulularla ilgili fkh kararlar ver-
meleri, zm olmayan veya gelecekle ilgili olaylarda urim ve tummimi kullanma-
lar, zina ettiinden phe edilen kadnn sulu olup olmadna karar vermede aclk
suyu iirip lanet yemini verdirmeleri, vergilerin denetimi ve bayramlardaki rolleri
gibi ok deiik konularda bu uygulamalarn ne kadar kapsaml olduu grlecektir.
276
Neticede Yahudi din adamlar, Yahudi inancn ruhban snf olmakszn uygulana-
mayacak ekilde biimlendirmi ve sistematik hale getirmilerdir.
Yahudilikte ruhban snf, Tanr'nn adam olan peygamberlere ve kutsal metin-
lere verilen bir cevaptr. Bir baka deyile bu snf, srailin Tanr adna karm ol-
duu her trl ayini kapsar. Seilmi milletin takdis edilmi kohenleri stn bir
kudsiyete sahip olduklarndan dolay genelde dier insanlardan zelde ise dier Ya-
hudilerden farkldrlar. Bu sebeple kohenlerin yabanc, bakire olmayan veya dul ka-
dnlarla evlenmeleri yasaktr. Ayrca onlarn lnn yannda durmalar yasaklanm
ve sarho olmamalar emredilmitir. srailde vakf mallar, zira rnlerin turfandas
ve canllardan ilk doanlar ile Mabedde kesilen her trl takdimenin en iyisi
kohenlere tahsis edilmitir.
Balangta peygamberlerin otoriter gcnde olan Yahudilikte, gelenek ve yo-
rumlama, amel ve ibadetlerdeki uygulama ve reti gibi dini alanlar zellikle Babil
srgnyle kohenlerin eline gemitir. Kohenliin sona ermesinden sonra ise Yahu-
dilik Rabbi ad verilen din adamlarnn etkisiyle Talmut yahudiliine dnmtr.
Eski dnyada ruhban snfnn varl kanlmaz olduundan Allah sosyo-
kltrel balamlara ve dinin bu ekildeki ileyiine nem verdiinden srailde ruh-
ban snfna izin vermi olmaldr. Fakat Kurn- Kerm ou zaman bu ruhban sn-
fn yaptklarndan dolay eletirmi ve knamtr. Kuran- Kerim'in tenkit ettii Ya-
hudilik aslnda bir anlamda ruhban snfnn ekillendirdii Yahudiliktir.
277
KAYNAKA
Abba, R., Priests and Levites, IDB, IV, 876-889.
Abel, F. M., Histoire de la Palastine depuis la congute dAlexandre jusgua linvasion,
Paris 1952.
Aberbach, M. ve Smolar, L., Aaron, Jeroboam and the Golden Calves, JBL 86
(1967) 129-40.
Aharoni, Y., Excavations at Ramat Rahel, Biblical Archaelogist 24 (1961) 98-118.
Albright, W. F., Archaelogy and the Religion of Israel, 4. bask Baltimore: Johns
Hopkins Pres, 1956.
-------, Are the Ephod and Teraphim Mentioned in Ugaritic Literature (Ras Shamra
texts)? BASOR, No. 83 (Ekim 1941) 39-42.
-------, From the Stone Age to Christianity, 2. bask. Garden City, N. Y.: Doubleday, 1957.
-------, The Biblical Period from Abraham to Ezra, New York-Evanston: Harper ve Rov,
1963.
-------, The Judicial Reform of Jehoshaphat, in Alexander Marx Jubilee Volume,
(English Section), New York: Jewish Theological Seminary of America,
1950, 61-82.
-------, The List of Levitic Cities, in Louis Ginzberg Jubilee Volume (English
Section), 49-73. New york: American Academy for Jewish Research, 1945,
49-73.
-------, The Seal Impression from Jericho and the Treasurers of the Second
Temple, BASOR, No. 148 (Ekim 1957) 28-30.
Alc, Mustafa, Yahudilikte Dini Otorite ve Kurumlar, Tabula Rasa, 1/10 (ocak-
nisan), 2004, 111-130.
278
Alt, A., Bemerkungen zu einigen judaischen Ortslisten des Alten Testaments,
Beitrge zur biblischen Landles-und Altertmskunde 68 (1946-51) 193-210.
-------, Bermerkugen zu enigien judaischen Ortslishten des Alten Testaments, in
Beitrage zur biblischen Landes-und Altertumskunde, LXVII, 1951, 193-210=
Kleine Schriften, II, Munich, 1953.
-------, Die Rolle Samarias bei der Entstehung des Judentums, in Festschrift Otto
Procksch, Leibzig, 1934.
Anderson, G. A. (ed.) ve Olyan S. M. (ed.), Priesthood and Cult in Ancient Israel, 1991.
Arnold, V. R., Ephod and Ark (Harvard Theological Studies, 3), Cambridge, Mass.,
1917.
Arslanta, Nuh, Emeviler Dneminde Yahudiler, stanbul 2005.
Ashkenazi, T., La tribe arabe: ses lments, Anthropos 41-44 (1946-1949) 657-72
Asmussen, J. B., Bemerkungen zur sakralen Prostitution im Alten Testament, in
Studia Theologica, XI, 1957, 167-92.
Ate, Ali Osman, slma Gre Cahiliye ve Ehl-i Kitab rf ve detleri, Beyan Yaynlar,
stanbul 1996.
Auerbach, E., Die Herkunft der Sadokiden, in ZAW, XLIX, 1931, 327-8.
Auneau, J., Sacerdoce,, DBS, X, 1170-1254.
Bartlett, J. R., Sadok and His Successors at Jerusalem, JTS 19 (1968) 1-18.
Baudissin, W. W. G., Die Geschichte des alttestamentlischen Priesterthums, Leipzig
1889.
Beek, M. A., Hasidic Conceptions of Kingship in the Maccabean Period, in The
Sacral Kingship (Supplement IV to Numen), Leiden 1959, 349-55.
Begrich, J., Das priesterliche Heilsorakel, in ZAW, LII, 1934, 81-92
279
-------, Die priesterliche Tora, in Verden und Vesen des Alten Testaments (BZAW,
LXVI), Berlin: Alfred Tpelmann, 1936, 63-88.
-------, Gesammelte Studien zum Alten Testament, Theologische Bcherei, XXI;
Munich 1964.
-------, Sofer und Mazkir, ZAW 52 (1934) 81-92.
Bell, H. I., Egypt from Alexander the Great to the Arab Conguest, Oxford: The Clerondon
Pres, 1948.
Bentzen, A. A., Studier over det Zadokidiske Praesterkabs historie, Copenhagen
1931.
Bentzen, A. A., The Cultic Use of the Story of the Ark in Samuel, JBL 67 (1948) 37-53.
-------, Zur Geshichte der Sadoikden, in ZAW, LI, 1933, 173-6.
Brill, E. J., Priesthood a Comparative Study, Leiden 1973.
Bright, J., A History of Israel, London, 1960.
Brooks, B. S., Fertility Cult Functionaries in the Old Testaments, in JBL, IX,
1941, 227-53.
Buck, A. D., La fleur au front du Grant Prtre, in Oudtestamentische Studin, IX,
1951, 18-229.
Budde, K., Ephod und Terafim, in ZAW, XXXIX, 1921, 1-42.
-------, Die Herkunft der Sadoks, in ZAW, LII, 1934, 42-50.
-------, Die altisraelitische Religion, 3. bask: Giessen, 1912.
Caird, G. B., In Intrpreters Bible, II, New York-Nashville, 1953.
Cassin, E., Tablettes indites de Nuzi, Revue dassyriologie et darchlogie orientale 56
(1962) 65-71.
Cheyne,T. K., Minister, in Encyclopaedia Biblica, III, London, 1902.
280
Cody, Aelred, A History of Old Testament Priesthood, Pontifical Biblical Institute, Rome
1969.
-------, When is the Chosen People Called a Goy? VT 14 (1964), 1-7.
Cohen, M. M., The Role of the Shilonite Priesthood in the United Monarchy of Ancient
Israel, HUCA 36 (1965) 5998.
Cordon, C. H., Ugaritic Textbook, Analecta Orientalia, XXXVIII; Rome, 1965.
Cothenet, E., Onction, in Dictionnarie de la Bible, Supplment, VI, Paris, 1959,
701-32.
Cowley, A., Aramaic Papyri of the Fifth Century B. C., (Oxford, 1923), 30/1-4, 18-21, 30.
Croos, F. M., Aspects of Samaritan and Jewish History in Late Persian and Hellenistic
Times, Harvard Theological Review 59 (1966) 201-11.
Cross, F. M., ve Freedman, D. N., The Blessing of Moses, JBL 67 (1948) 191-210.
Dahood, M., Ancient Semitic Deities in Syria and Paletsine, S. Moscati (ed.), Le antiche
divinit semitiche (Roma niversitesi, Studi Semitici, I) Roma, Centro di Studi
Semitici dellUniversit, 1958, 65-94.
-------, Ugaritic-Hebrev Philology (Biblica et Orientalia, XVIII) Rome: Pontifical Biblical
Insttute, 1965.
Delcor, M., Hinveise auf das samaritanische Schisma im Alten Testament ZAW 74 (1962),
281-91.
Demirci, Krad, Dinlerin Dejenerasyonu, stanbul, 1988.
-------, Haham, DA, stanbul, 1997, XV.
-------, Yahudilik ve Dini oulculuk, stanbul 2000.
Dhorme, E., Les Religions de Babylonie et dAssyrie, vith Dussaud, R., Les religions des
Hittites et des Hourrites, des Phniciens et des Syriens ( Mana: Introduction
281
l!historie des religions, I: Les anciennes religions orientales, II). Paris: Presses
Universitaires de France 1945.
-------, Lvolution religieuse dIsrael, I: La religion des Hbreux nomades, Brussels, 1937.
-------, Le texte hbreu de IAncien Testament, Revue dhistorie et de philosophie
religieuses 35 (1955), 129-43.
-------, Prtres, devins et mages dans Iancienne religion des Hbreux, Revue de lhitoire
des religions 108 (1933), 111-43.
Dozy, R., Supplement aux dictionnaires arebes. 2 vols. Leiden: E. J. Brill, 1881.
Dller, J., Die Vahrsagarei im Alten Testament, Mnster i. V., 1923.
Driver, S. R., Notes on the Hebrev Text and the Topography of the boks of Samuel. 2. bask,
Oxford: Clarendon Press, 1913.
Dussaud, R., Les origines cananennes du sacrifice Isralite 2. bask; Paris: Ernest Leroux,
1941.
Eerdmans, B. D., Thoda-Songs and Temple-Singers, in Oudtestamentische Studien, I 2,
1942, 162-75.
Eichrodt, V., The Theology of the Old Testament, trc. by J. A. Baker from the 6th edition of
Theologie des Alten Testament. 2 vols. London: SCM Pres, 1961-67.
Eissfeldt, O., Erstlinge und Zehnten im Alten Testament, Leibzig, 1917.
-------, Hexateuch-Synopse, Leipzig,: J. C. Hinrichs, 1922.
-------, Silo und Jerusalem,, VT Suppl 4 (1957) 138-47.
Ehrlich, A. B., Randglossen zur hebreischen Bibel. 7 vols, Leibzig: J. C. Hinrichs, 1908-14.
Eliade, Mircea- Ioan P. Couliano, Dinler Tarihi Szl, trc. Ali Erba, stanbul 1997.
Elliger, K., Ephod und Choschen, in VT, VIII, 1958, 19-35.
Engnell, I., Studies in Divine Kingship in the Ancient Near East, Uppsala, 1943.
282
Erman, A., Die Religion Egypter, Berlin-Leipzig 1934.
Falkenstein, A., La cit-temple sumrienne, Cahiers dhistorie mondiale 1 (1954) 784-
814.
el-Faruk, smail Rci, Luis Lmia el-Fruk, slm Kltr Atlas, trc. Mustafa Okan
Kibarolu, Zerrin Kibarolu, 3. bs., nklb Yay., stanbul 1999.
Fischer, A., Kahin, A, VI, stanbul 1968, 71-73.
Flavius, Josephus, Josephus Complete Works, translated by William Whiston: Kregel
Publications, 1970.
-----, The Jewish Wars, translated by G. A. Williamson, Middleset: Penguin Boks, 1977.
Fleming, Daniel E, The Biblical Tradition of Anointing Priests. JBL 117 (1988): 401-414.
Fohrer, G., History of Isrealite Religion, trc. David F. Gren, London 1975.
Frank, C., Studien zur babylonischen Religion. Strassburg: Schlesier und Schveikhart, 1911.
Friedman, Richard Elliot, Kitab Mukaddesi Kim Yazd?, (tercme Muhammed Ta-
rak), stanbul 2005.
Freud, S., Msa ve Tek Tanrclk (tercme Erol Sevil), stanbul 1976.
Gabriel, J., Untersuchungen ber das alttestamentlische Priestertum, mit besonderer
Bercksichtigung des hohenpriesterlichen Ornates, Vienna, 1933, 44-70.
-------, Untersuchungen ber das alttestamentlische Hohenpriestertum, Vienna,
1933.
Galling, K., Knigliche und nichtknigliche Stifter beim Tempel von Jerusalem, BBLAK
68 (1946-51) 134-42.
Gibson, J. C. L., Light from Mari on the Patriarchs, JSS 7 (1963) 44-62.
Gray, G. B., Sacrifice in the Old Testament. Its Theory and Practice, Oxford, 1925,
179-270.
Gray, J., Cultic Affinities between Israel and Ras Shamra, ZAW 62 (1950) 207-20
-------, The Legacy of Canaanite, (VT Suppl 5), Leiden: E. J. Brill, 1957.
283
Gauttier, L., Pretre ou sacrifcateur? in tudes sur la religion dIsrael, Lausenne,
1927, 247-76.
Gertner, M., The Masorah and the Levites, VT 10 (1960) 241-84.
Gese, H., Der Verfassungsentvurf des Hezekiel (40-48), traditionsgeschichtelich untersucht,
Beitrge zur Historischen Theologie, XXV, Tbingen: J. C. B. Mohr (Paul Siebeck),
1957.
Goettesberger, M., Das alttestamentliche Priestertum und Ezechiel, in Episcopus,
Festgabe Faulhaber, Regensburg, 1949, 1-19.
Goetze, A., Kleinasien ( Handbuch der Altertumsvissenschaftt, III/1/ iii: Kulturgeschichte
des Alten Orients, III/1). 2. bask. Munich: C. H. Beck, 1957.
-------, Remarks on Some Names Occuring in the Execration Texts, BASOR, No. 151
(October, 1958), 28-33.
Gordon in his Ugaritic Literature, Scripta Ponti Instituti Biblici , XCVIII; Rome, 1949.
Greenberg, M., A New Approach to the History of the Israelite Priesthood, in JAOS, LXX,
1950, 41-6.
Gressmann, H., Mose und seine Zeit, Forshungen zur Religion und Literatur des Alten
und Neuen Testament, XVIII; Gttingen, 1913.
Griffiths, J. G., The Egyptian Derivation of the Name Moses, JNES 12 (1953) 225-31.
Grime, H., Der sdarabische Levitismus und sein Verhaltnis zum Levitismus in Israel, in
Museon, XXXVII, 1924, 169-99.
Grintz, J. M., Jehoezer- Unknovn High Priest?, Jewish Qarterly Review n. s. 50 (1960)
338-45.
Grohmann, A., (Arabien Handbuch der Altertumsvissenschaftt, III/1/ iii: Kulturgeschichte
des Alten Orients, III/4). Munich: C. H. Beck, 1963.
Guillaume, A., Prophtie et divination chez les Smites. Paris: Payot, 1950.
284
Gunneweg, A. H. J., Leviten und Priester, (Forshungen zur Religion und Literatur des Alten
und Neuen Testament, LXXXIX). Gttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1965.
G, Ahmet, eitli Dinlerde ve slmda Kurban, Dnce Kitabevi, stanbul 2003.
Gndz, inasi, Din ve nan Szl, Konya, 1998.
Haldar, A., Associations of Cult Prophets among the Ancient Semites, Uppsala, 1945.
Haran, M., Priests and Priesthood, Encyclopedia Judaica, Jerusalem 1972, XIII, 1070-86.
-------, The Ephod according to Biblical Sources, Tarbitz, XXIV, (1954-5), 380-91.
-------, The Gibeonites, the Nethinim and the Servants of Salomon, in Judah and
Israel, Jerusalem, 1957, 37-45.
-------, The Levitical Cities: Utopia and Historical Reality , in Tarbitz, XXVII,
1957-8, 421-39.
Harman, . F., Harun DA, stanbul 1996, XVI, 255
-------, Metin, Muhteva ve Kaynak Asndan Yahudi Kutsal Kitaplar, stanbul 1988
(Neredilmemi doentlik tezi).
-------, Msa, DA, XXXI, 207-211.
-------, Yahudilikte Peygamberlik ve Peygamberler, slm Tetkikleri Dergisi, IX,
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1995, 127-161.
Haupt, P., Hebrew kohen and gahal, JAOS 42 (1922), 322-375.
Hauret, Ch., Aux origines du sacerdoce danite, propos de Jud. 18, in Mlanges
Bibligues rdigs en lhonneur de Andr Robert, Paris: Bloud at Gay 1957,
105-13.
-------, Moise tait-il prtre? Biblica 40 (1959) 509-21.
Henninger, J., La religion bdouine prislamigue, in F. Gabrieli (ed.), Lantica societ
beduina (Roma niversitesi, Studi Semitici, II), Roma: Centro di Studi Semitici
dellUniversit, 1959, 115-140.
285
Hentsschke, R., Die Stellung der vorexilischen Schriftpropheten zum Kultus, Berlin,
1957.
Hesse, F., Vurzelt die prophetische Gerichtsrede im israelitischen Kult?, in ZAW,
LXV, 1953, 45-53.
Hirsch, Emil G., High Priest, www.jewishencyclopedia.com, (2005).
Hirsch, Emil G., Urimm and Thummim, www.jewishencyclopedia.com, (2005).
Hirschfeld, H., Priest, Priesthood (Jewish), Encyclopedia of Religion and Ethics, ed.
James Hasting, Edinburgh 1980, X, 322-5.
Hoenig, S. B., The Great Sanhedrin Philadelphia: Bloch, 1953.
Hoonacher, A. Van, Le sacerdoce lvitigue dans la loi et dans lhistoire des
Hbreux,
London-Louvain, 1899.
Horst in T. H. Robinson and F. Horst, Die zvlf Kleinen Propheten, Handbuch zum Alten
Testament, I/4, 3. bask; Tbingen, 1964.
Houston, M. G., Ancient Egyptian, Mesopotamian, and Persian Costume (A Technical
History of Costume, I) 2. ed. London: A ve C. Black,1954.
Hfner, M. Var der sabaische Mukarrib ein Priesterfrst?, Wiener Zeitschrift fr die
Kunde des Morgenlandes 54 (1957) 77-85.
Hlscher, G., Komposition und Urspung des Deuteronomiums, ZAW 40 (1923)
161-255.
-------, Levi, Pauly-Vissova, Real-encyclopadie der classischen Altertumsvis-
senschaft, XIII/2, Stuttgart: J. B. Metzler, 1925, 2155-2208.
Huffmon, H. B., Amorite Personal Names in the Mari Texts, Baltimore: Johns Hopkins Pres,
1965.
286
Hylander, I., Der literarische Samuel-Saul-Komplex (I. Sam. 1-15). Upssala: Algvist &
Viksell, 1932.
Irvin, V. A., Samuel and the Rise of the Monarchy, AJSL 58 (1941) 113-34.
bn Hiam, Sretn-Nebeviyye, Beyrut 1992.
bn Meymun, Delletl-Hirn, nr. Hseyin Atalay Ankara 1974.
Jacops, Louis, Hanukkah, ER, New York 1987, VI, 193-94.
-------, Liturgy, EJd, Jerusalem 1978, XI, 402-404.
-------, Passover, EJd, Jerusalem 1978, XIII, 163-68.
-------, Prayer, EJd, Jerusalem 1978, XIII, 981-84.
-------, Ros ha-hanah and Yom Kippur, ER, New York 1987, XII, 474-475.
-------, Shabbat, ER, New York 1987, XII, 190-191.
-------, Shavuot, EJd, Jerusalem 1978, XIV, 1319-22.
-------, Sukkot, EJd, Jerusalem 1978, XV, 498-502.
Jaussen , A. ve Savignag, R., Mission archologigue en Arabie, 3 vols. in 6 parts. Paris:
Ernest Leroux, 1909-22.
Jeremias, J., Jerusalem zur Zeit Jesu, Stuttgart, 1958, 3-59.
Jirku, A. Die Mimation in den nordsemitischen Sprachen und einige Bezeichnungen
der altisraelitischen Mantik, in Biblica, XXXIX, 1953, 78-80.
Johnson, A. R., The Cultic Prophet in Ancient Israel, Cardiff, 1944.
-------, berlieferungsgeschichte des Pentateuch, Stuttgart, 1948, 195-9.
Johnson, B., Die hexaplarische Rezension des I. Samuel,buches der Septuaginta, (Studia
Theologica Lundensia, XXII), Lund: C. V. K. Gleerup, 1963.
Johnson, Paul, Yahudi Tarihi, trc. Filiz Orman, Pozitif Yay., stanbul 2000.
287
Judge, H. G., Aaron, Sadok and Abiathar, in JTS, n.s. VII, 1956, 70-4.
Kees, H., Das Priestertum im agyptischen Stat, I, Leiden-Cologne, E. J. Brill, 1953.
Khudtzon, J. A., Die El-amarna Tafeln, Vorderasiatische Bibliothek, II; Leipzig. 1908-15
King , L. V., (ed.) Babylonian Boundary Stones and Memorial Tablets in the British
Museum. 2 vols. London: British Museum, 1912.
Kittel, R., Geschichte des Volkes Israel, Stuttgart: V. Kohlhammer; vols. 1-2: 7. ed., 1925-
32; vol. 3: 1. 2. ed., 1927-29.
Knierm, R., Exodus 18 und die Neuordnung der mosaischen Gerichtsbarkeit, ZAW 73
(1961), 146-71.
Koch, K., Die Priesterschrift von Exodus 25 bis Leviticus 16: eine
berlieferunsgeshichtliche und literarkritische Untersuchung (Forshungen zur
Religion und Literatur des Alten und Neuen Testament, LXXI). Gttingen:
Vandenhoeck ve Ruprecht, 1959.
Kochler, L. ve Baumgartner, Valter, The Hebrew and Aramaic Lexion of the Old Testament,
in English. E. J. Brill, Leiden, 1994.
Kjaer, H., The Excavation of Shiloh: Preliminary Report, JPOS 10 (1930), 87-174.
Koff, L., Arabische Etymologien und Parallenen zum Bibelvrtterbuch, in VT, VIII, 1958,
181-2.
Kuenen, A., De godssdienst van Israel. 2 vols. Haarlem: A. C. Kruseman, 1869-70.
Kutsch, Ernst, Sukkot, EJd, Jerusalem 1978, XV, 497.
Kutsal Kitap ve Deuterokanonik (Apokrif) Kitaplar, Kitab- Mukaddes irketi, I. Basm
(Ekim 2003), stanbul.
Kchler, F., Das priesterliche Orakel in Israel und Juda, in Abhandlungen zur
semitischen Religionskunde und Sprachvissenschaft (Festschrift Baudissin),
Giessen,1918, 285-301.
288
Labat, R., Le caractre religieux de la royaut assyro-babylonienne (Etudes dAssyriologie,
II) Paris, Adrien Maisonneuve,1939, 131-218.
Lagrange, M- J., tudes sur les religions smitigues, 2. bask. Paris: Victor Lecoffre, 1905.
Lammens, H., Le culte des btyles et les processions religieuses chez les Arabes
prislamites, Bulletin de lInstitut Franais dArchologie Orientale 17 (1939) 39-
101.
-------, Les sanctuaires prislamites dans IArabie , Mlanges de IUniversit de St-Joseph
11 (1926).
Langhe, R. de, Myth, Ritual, and Kingship in the Ras Shamra Tablets, S. H. Hooke (edi-
tr), Myth, Ritual, and Kingship 2. bas. Oxford, Clarendon Pres, 1958, 122-48.
Lapp, P., Ptolemaic Stamped Handless from Judah, BASOR, no. 172 (Ekim, 1963) 22-35.
Lealla, A. A. di, Authenticity of the Geniza Fragments of Sirach, Biblica 44 (1963) 171-
200.
Lefvre, A., Notes dexgse sur les gnalogies des Qehatites, in Recherches de
Scienne religieuse, XXXVII, 1950, 287-92.
Levine, Baruch A., Jewish Priesthood, The Encyclopedia of Religion, ed. Mirce Eliada,
Macmillan Publishing, New York ts., XI, 534.
Levine, Baruch A., Levites, The Encyclopedia of Religion, ed. Mirce Eliada, Macmillan
Publishing, New York, VIII, 523.
Lidzbarski, M., Ephemeris fr semitische Epigraphik. 3 vols. Giessen: J. Ricker (Alfred
Tpelmann), 1902-15.
Lindblom, J., Lottdragning och Lottkastning i Gammeltestamentliga Texter, in
Septentrionalia et Orientalia Studia B. Karlgren dedicata, Lund, 1960, 262-9.
-------, Prophecy in Ancient Israel, Oxford: Basil Blackvell, 1962.
Lods, A., Israel des origines au millieu du VIII sicle. Paris, Renaissance du Livre, 1930.
289
Lohse, E., Die Ordination in Spatjudentum und in Neuen Testament, Gttingen,
1951.
Lhr, M., Die Stellung des Veibes zu Tanr-Religion und Kult, Leibzig, 1908.
Maisler, B., The Scribe of King David and the Problem of the high Officials in the
Ancient
-------, Kingdom of Israel, BJPES 13 (1946/47) 105-14.
Malamat, A., Aspects of the Foreign Policies of David and Solomon, JNES 22 (1963), 1-
17.
May, H.G., Ephod and Ariel, in AJSL, LVI, 1939, 44-52.
Mazar, B., The Cities of the Priests and Levites, in Congress Volume, Oxford,
1959 (Supplement VII to VT), Leiden, 1960, 193-205.
McCarthy, D. J., Treaty and Covenant (Analecta Biblica, XXI). Rome: Pontifical Biblical
Enstitute, 1963.
Meek, Th. J., Hebrew Origins, Toronto, 1950.
-------, Moses and the Levites, in AJSL, LVI, 1939, 113-20.
-------, Aaron and the Sadocides, in AJSL, XLV, 1928-9.
Mendelhall, G., Mari, The Biblical Archaelogist 11 (1948) 2-19.
Meissner, B., Babylonien und Assyrien (Kulturgeschichtliche Bibliothek, III,-IV), 2
vols. Heidelberg: Carl Winter, 1920-25.
Mesud, Murc ez-zeheb ve maadini-cevher, Mektebetl Ticaretil Kbra,1964.
Meyer, E., Die Israeliten und ihre Nachbarstamme, Halle: Max Neimeyer, 1906.
Meyer, Michael A., Reform Judaism, ER, New York 1987, XII, 262.
Meyer, R., Levitische Emancipazionsbestrebungen in nach-exilischen Zeit, in
Orientalistische Literaturzeitung, XLI, 1938, 721-8.
290
Moran, V. L. A Kindom of Priests, in J. L. Mckenzie (ed.), The Bible in Current Catholic
Thought, New York : Herder ve Herder, 1962, 7-20.
-------, Mari Notes on the Execration Texts, Orientalia 26 (1957) 339-45.
Morgenstern, J., A Chapter in the History of the High Priesthood, AJSL 55 (1938)
1-24, 183-97, 360-77.
-------, The Ark, the Ephod and the Tent of the Meeting, HUCA, XVIII, 1943-4, 1-
17.
Movinckel, S., Psalmenstudien III: Kultprophetie und prophetische Psalmen, Kristiania (Os-
lo), 1923.
-------, Kadesj, Sinai, og Jahve, Norsk Geografisk Tidsskrift, IX, 1942.
Mhlenbrink, K., Die Levitischen berlieferungen des Alten Testaments, in ZAW, LII,
1934, 184-231.
-------, Sauls Ammoniterfeldzug und Samuels Beitrag zum Knigtum des Saul, ZAW 58
(1940/41) 57-70.
Myers, J. M., I. and II. Chronicles, The Anchor Bible, Garden City, 1965.
Nielsen, E., Shechem. A Traditio-Historical nvestigation, Copenhagen, 1955, 264-86.
North, F. S., Aarons Rise in Prestige, in ZAW, LXVI, 1954, 191-9.
Noth, M., Amt und Berufung im Alten Testament, Bonn, 1958 (Bonner akademische
Reden, XIX), 11-16.
-------, Die Israelitischen Personennamen im Rahmen der gemeinsemitischen
Namengebung (BWANT, III/10). Stuttgart: V. Kohlhammer, 1928.
-------, Die Ursprnge des alten Israel im Lichte neuer Quellen (Arbeistgemeinschaft
fr Forschung des Landes Nordrhein-Vestfalen: Ggeistesvissen-schaften,
XCIV). Cologne-Opladen: Vestdeutscher Verlag, 1961.
291
-------, The Background of Judges 17-18 in B. V. Anderson and V. Harrelson (eds.),
Israels Prophetic Heritage: Essays in Honor of J. Miulenburg, New York: Harper
ve Brothers, 1962, 66-85.
-------, Remarks on the Sixh Volume of Mari Texts, in Journal of Semitic Studies, I, 1956,
327.
-------, berlieferungsgeschichte des Pentateuch=(P), Stuttgart: V. Kohlhammer,
1948.
-------, berlieferungsgeschichhe Studien= (S), 2nd. ed. (unaltered). Tbingen:
Max Niemeyer, 1957.
Nldeke, T., Arabs (Ancient), Hastings Encyclopaedia of Religion and Ethics, I, 659-73.
Edinburg: T ve T. Clark, 1908.
-------, Neue Beitrge zur simitischen Sprachvissenschaft, Strassburg 1910.
Nurmela, Risto, The Levites: Their Emergence as a Second-class Priesthood, South Studies
in the History of Judaism, no. 193. Atlanta, 1998.
Orlinsky, H. M., Some Determinig Factors in the Nortvard Progress of Levi, JAOS 57
(1937) 375-80
-------, The Tribal System of srael and Related Groups in the Period of the Judges, A.
Neuman, (Leiden, 1962), 375-87.
stborn, G., Tora in the Old Testament: a Semantic Study, Lund, 1945, 6-21.
zen, Adem, Yahudilikte badet, stanbul, 2001.
Parrot, A., ve Dossin, G., Archives royales de Mari, Transcriptions et traductions,
Paris 1950.
Pedersen, J., The Role Played by Inspired Persons among the Israelites and the Arabs,
Studies in Old Testament Prophecy Presented to Professor Theodore. H. Robinson,
Edinburg: T. Ve T. Clark, 1950, 127-42.
292
Pfeiffer, R. H., Introduction to the Old Testament, 3. ed. New York: Harper ve Brothers,
1941.
Plger, O., Priester und Prophet, in ZAW, LXIII, 1951, 157-92.
Porteous, N. V., Prophet and Priest in Israel, in Expository Times, LXII, 1950-1,
4-9.
Press, R., Das Ordal im Alten Testament, II, in ZAW, LI, 1933, 227-31.
Rad, G. Von, Studies in Deuteronomy (Studies in Biblical Theology, IX), trc. by D. Stalker
from the 2nd ed. of Deuteronomium-Studien. London: SCM Pres, 1953.
-------, Theologie des Alten Testaments, 2 vols. Munich: Chr. Kaiser, 1958-61.
Rainey, Anson, Sacrifice, EJd, Jerusalem 1978, XIV, 599-605.
Rainey, A. F., The Military Personnel Ugarit, JNES 24 (1965), 17-27.
Rawlinson, A. E. J., Priesthood and Sacrifice in Judaism and Christianity, in
Expository Times, IX, 1949, 115-21.
Rivkin, E. Aaron, Aaronides, IDB Suppl., 1-2.
Robert, A., art. Mdiation dans IAncien Testament, in Dictionnaire de la Bible
Supplment, V, Paris, 1957, 1004-8.
Rooke, Deborah W. Zadoks Heirs: The Role and Development of the High
Priesthood in Ancient Israel, Oxford 2000.
Rosenthal, F., Die aramaistische Forschung seit Th. Ndlekes Verffentlichungen. Leiden:
E. J. Brill, 1964 (Orijinali , Leiden, 1939).
Rothkoff, Aaron, Minhah, EJd, Jerusalem 1978, XII, 31-32.
-------, Sacrifice, EJd, Jerusalem 1978, XIV, 608-610.
-------, Simhat Torah, EJd, Jerusalem 1978, XIV, 1571-73.
293
Rowe, A., The Topography and History of Beth-shan, (Publications of the Paletsine Section
of the Museum of the University of Pennslvania I.) Philadelphia: The University
Press, 1930.
Rowley, Harold Henry, Early Levite History and the Qestion of the Exodus, in
JNES, III, 1944, 73-8.
-------, From Joseph to Joshua (The Schveich Lectures), 1948; London: Oxford University
Pres, 1950.
-------, Melchizedek and Sadok, in Festchrift Bertholet, Tbingen, 1950, 461-72.
-------, Ritual and the Hebrew Prophets, in S. H. Hooke (editr), Myth, Ritual and
Kingship, Oxford, 1958, 236-60.
-------, Sadok and Nehustan, in JBL, LVIII, 1939, 113-41.
-------, Worship in Ancient Israel: Its Forms and Meaning, Philadelphia, 1967.
Ryckmans, G., Les religions arabes prislamigues (Bibliothgue du Muson, XXVI)
Louvain: Publiciations Universitaires, 1951.
Ryckmans, J., Iinstitution monarchigue en Arabie mridonale avant LIislam (Bibliothgue
du Muson, XXVIII) Louvain: Publications Universitares, 1951.
Safrai, Shmuel, Temple, EJd, Jerusalem 1978, XV, 970-77.
Safrai, Shmuel Michael Avi-Yonah, Temple, EJd, Jerusalem 1978, XV, 962-69.
Schaeder, H. H., Esra der Schreiber (Beitrage zur historischen Theologie, V Tbingen,
1930), 45-49.
Schurer, E., Geshichte des jdischen Volkes im Zeitalter Jesu-Christi, II, Leipzig,
1907, 297-317.
Sellin, E., Das Israelitische Ephod, in Orientalische Studien Th. Nldeke , II,
Giessen, 1906, 699-717.
-------, Ephod und Terafim, in JPOS, XIV, 1934, 185-94.
294
-------, Zu Efod und Terafim, in ZAW, LV, 1937, 296-8.
Sharon, Moshe Sevilla, srail Ulusunun Tarihi, Yerualayim, 1981.
Sharpe, Eric J., Dinler Tarihinde 50 Anahtar Kavram, Arasta Yay., Bursa, 2000.
Simpson, C. A., Composition of the Book of Judges. Oxford: Basil Blackvell, 1957.
-------, A Study of Deuteronomy 12-18, Anglican Theological Reviev 34 (1952)
247-51.
Sinanolu, Mustafa, Kitab- Mukaddes ve Kurn- Kermde Nbvvet, stanbul,
1995. (Baslmam Doktora Tezi).
Sklba, R. J., The Teaching Function of the Pre-Exilic Israelite Priesthood, Rome, 1965.
Smith, H. P., A Critical and Exegetical Commentary on the Book of Samuel, ICC,
Edinburg 1899, 19-20.
Smith, V. F., A Study of Zadokite High Priesthood vithin the Graeco-Roman Age, Harvard
Theological Review 54 1961.
Smith, W. R., Kinship and Marrriage in Early Arabia, New ed. London: A ve C Black,
1907. 1-72.
-------, Lectures on the Religion of the Semites. New ed. London: A ve C Black, 1894.
Smith, W. R. ve Bertholet, A., Levites, Encyclopaedia Biblica, III, London, 1902.
-------, Priests, Encyclopaedia Biblica, II, London, 1902.
Snowman, Leonard V., Circumcision, EJd, Jerusalem 1978, V, 567-572.
Soden, W. von., Grunriss der Akkadischen Grammatik (Anelecta Orientalia, XXXIII). Roma:
Ponticifal Biblical Institute, 1952.
Stade, B., Geschichte des Volkes Israels. 2 vols. Berlin: Historischer Verlag Baumgartel,
1887-88.
Steuernagel, C., Die Einvanderung der sraelitischen Stamme in Kanan, Berlin, 1901.
295
-------, Die Veissagung ber die Eliden, in Alttestamentliche Studien Rudolf Kittel zum 60.
Geburtstag dargebracht (Beitrge zur Wissenchaft vom Alten Testament, I/13),
Leibzig: J. C. Hinrich, 1913, 204-21.
Stevenson, W. B., Hebrew Olah and Zebach Sacrifices, in Festscrift Alfred Bertholet,
Tbingen: J. C. B. Mohr (Paul Siebeck), 1950, 488-97.
Stummer, F., Gedanken ber die Stellung des Hohenpriesters in der
alttestamentlichen Gemeinde, in Episcopus, Festgabe Faulhaber,
Regensburg, 1949, 19-49.
Sturtevant, E. H., A Hittite on the Duties of Priest and Temple Servants, JAOS 54 (1934).
elebi, Ahmed, Mukrenetul-edyn (el-Yahudiyye), I, Kahire, ts.
Talmon, S., Divergences in Calender-Reckoning in Ephraim and Judah, VT 8 1958.
The Babylonian Talmud, translated into English with notes glossary and indices under the
editorship of Rabbi Dr. Isidore Epstein, London 1948, I-XVII.
The Holly Scriptures, A Jew Bible According to the Masoretic text Snai, 1984, srael.
The Mishnah, haz. Herbert Danby, Oxford 1992.
Thiersch, H., Ependytes und Ephod. Gottesbild und Priesterleid im Alten Vorderasien, Stutt-
gart, 1936.
Tournay R., Le Psaume et les bndictions de Moise, Revue Biblique, 65 (1958), 181-200.
Toy, C. H., Introduction to History of Religions, Boston, 1913.
Tsevat, M., Studies in the Book of Samuel, I, HUCA 32 (1961) 191-216.
zm, Hamza, Tevrat ve Talmuda Gre Yahudi Olmayanlarn Stats, stanbul
1994. (Baslmam Yksek Lisans Tezi).
de Vaux, Roland, Ancient Israel (Its life and Institutions), trc. John Mc Hugh, New York
1994.
296
-------, Les Livrs de Samuel, BJ, 2. bask, Paris, 1961.
-------, Lvites minens et Levites isralites, in Lex tua Veritas (Festschrift Hubert
Junker), Trier: Paulinus-Verlag, 1961, 265-73.
-------, Titres et fonctionnaires gyptiens la cour de David et de Salomon, Revue Bibligue
48 (1939) 394-405.
Von Rad, G., Das Geschichtsbild des chronistischen Verkers, Stuttgart, 1930.
Volt, H. V., Hoseas geistige Heimat, ThZL 81 (1956) 83-94.
Wach, Joachim, Din Sosyolojisi, trc. nver Gnay, FAV yay., stanbul 1995.
Waterman, L., Jacop the forgotten Supplanter, AJSL 55 (1938) 25-43.
-------, Moses the Pseudo-Levite, JBL 59 (1940) 397-404.
-------, Some Determining Factors in the Northvard Progress of Levi in JAOS,
LVII, 1937, 375-80.
Weber, M., Ancient Judaism, trc. Don Martindale, Hans H. Gerth, 2nd printing-
Ilinois: The Fre Pres, 1960.
-------, The Sociology of Religion, Boston, Beacon Pres, 1964,
Wenschkevitz, H., Die Spiritualisierung der Kultusbegriffe Tempel, Priester und Opfer im
Neuen Testament, Archiv fr neutestamentliche Zeitgeschichte und Kulturkunde 4
(1932), 70-230.
Welch, A. C., The Code of Deuteronomy. London: James Clarke, 1924.
-------, Prophet and Priest in Old Israel. Oxford: Basil Blackvell,1953.
-------, The Work of the Chonicler, (The Schveich Lectures, 1938), London: The British
Academy, 1939.
Wellhausen, J., Reste arabischen Heidentums 2. bask Berlin: Georg Reimer 1897 .
-------, Der Text der Bcher Samuelis. Gttingen: Vandenhoeck ve Ruprecht, 1871.
297
Wincent, A., La religion des Judo-aramens dElphantine, Paris: Paul Geuthner 1937.
Wirolleud, C., Un tat de solde provenant dUgarit (Ras-Shamra), in Mmorial
Lagrange, Paris: Gabalda 1940, 39-49.
Wiseman, D. J., The Alalakh Tablets (Occasional Publications of the British Institute of
Archaeology at Ankara, II. London: The British Institute of Archaeology at Ankara
1953.
Wolf, H. V., Hoseas geistige Heimat, , Teologische Literaturzeitung 81 (1956) 83-94.
-------, Vissen um Gott bei Hosea als Urform von Theologie, in Evangelishe
Theologie, XII, 1952-3, 533-54.
Wright, G. E., The Levites in Deuteronomy, in VT, IV, 1954, 325-30.
Wrthvein, E., Kultpolemik oder Kultbescheid? in Tradation und Situation, Gttingen,
1963, 115-31.
-------, Ursprung der prophetischen Gerichtsrede, in Zeitschrift fr Theologie und
Kirche, XLIX, 1952, 1-16.
Yeivin, S., The Administration in Ancient srael, in A. Malamat (ed.), The Kingdoms of
srael and Judah, Jerusalem 1961, 47-65.
-------, The exodus, in Tarbitz, XXX, 1960-1, 1-7.
Zeitlin, S., The Titles High Priest and the Nasi of the Sanhedrin, in Jewish
Quarterly Review, XLVIII, 1957-8.





298



EKLER
299
FREE ENCYCLOPEDA WIKIPEDIAYA GRE BAKOHENLERN
LSTES
1606

IKITAN BABL SRGNNE YAHUD BAKOHENLER
Harun, Msrdan kta
Eleazar, Harunun olu
Finhas, Eleazarn olu
Abihu, Finhasn olu
Bukki, Abihunun olu
Uzzi, Bukkinin olu
Eli, Harunun olu, tamarn torunu
Ahitub, Finehasn olu, Elinin torunu
Ahiya, Ahitubun olu
Ahimelek, Ahiyann olu, kral Saulun saltanat srasnda bakohen
Abiatar, Ahimelekin olu, Dvdun hkmdarl zamannda bakohen
Sadok, Eleazarn izgisinde Ahitubun olu, Birinci tapnan ykl
esnasnda bakohen
Ahimaaz, Sadokun olu, Sleymann hkmdarl zamannda bakohen
Azarya, Ahimazn olu
Yoa, Azaryann olu

1606 List of High Priests of srael (www. Wikipedia.org), 2006.
300
Yehoyarib, Yoan olu
Yehoabat, Yehoyaribin olu
Yehoyada, Yehoabatn olu
Pediya, Yehoyadann olu
Zedekiya (Ba kohen), Pediyann olu
Azarya II, Zedekiyann olu
Yotam, Azaryann olu
Uriya Yotamn olu
Azarya III, Uriyann olu
Hoiya, Azaryann olu
allum, Hoiyann olu
Hilkiya, allumun olu
Seriya, Hilkiyann olu, M.. 586da Mabed yklmadan nce son bakohen.
BABL SRGN ESNASINDA
Yehozadak, Seriyann olu
BABL SRGNNDEN SONRA
Youa, Yehozadakn olu, M.. 515-490, Tapnan onarmndan sonra
Yoyakim, Youann olu, M.. 490-470
Elyaib, Yoyakimin olu, M.. 470-433
Yaddua, Elyaibin olu , M.. 433-410
301
Yohanan, Yoyiyadann olu, M.. 410-371
Yaddua, Yohanann olu, M.. 371-320, Byk skenderin hkmdarl
zamannda
Oniyas I, Yadduann olu, M.. 320-280
Simon I, Oniyasn olu, M.. 280-260
Eleazar, Oniyasn olu, M.. 260-245
Manase, Yadduann olu, M.. 245-240
Oniyas II, Simonun olu, M.. 240-218
Simon II, Oniyas, M.. 218-185
Oniyas III, Simonun olu, M.. 185-175, M.. 170de ldrld.
Yason, Simonun olu M.. 175-172
Menelaus, M..172-162
Oniyas IV, III. Oniyasn olu
Alkimus, M.. 162-159
HAMONEAN HANEDANLII ZAMANINDA
Yonatan Apus, M.. 153-143
Simeon Tassi, M.. 142-134
John Hyrcanus I, M.. 134-104
Aristobulus I, M.. 104-103
Alexander Yannayus, M. 103-76
302
John Hyrcanus II, M. 76-66
Aristobulus II, M. 66-63
John Hyrcanus II, (tamiratta) M.. 63-40
Antigonus, M.. 40-37
ROMA VE HEROD ZAMANINDA BAKOHENLER
Ananelus, M.. 37-36
Aristobulus III, M.. 36
Ananelus (Mabedin yeniden inas srasnda) M.. 36-30
Youa ben Fabus, M.. 30-23
Simon ben Boetus
Matatyas ben Teofilus
Yoazar ben Boetus, M.. 4
Eleazar ben Boethus, M.. 4-3
Youa ben Sie, M.. 3 M.S. 6
Ananus ben Set, 6-15
Yimeal ben Fabus, 15-16
Eleazar ben Ananus, 16-17
Simon ben Kamitus, 17-18
Yusuf Kaiphas, 18-36
Yonatan ben Ananus, 36-37
303
Teofilus ben Ananus, 37-41
Simon Kantateras ben Boethus, 41-43
Mathiyas ben Ananus, 43
Aljoneus, 43-44
Yonatan ben Ananus, 44
Josephus ben Camydus, 44-46
Ananiyas ben Nebedeus, 46-52
Yonatan, 52-56
Yimeal ben Fabus 56-62
Yusuf Kabi ben Simon, 62-63
Ananus ben Ananus, 63
Youa ben Damneus, 63
Youa ben Gamaliel, 63-64
Matathiyas ben Teofilus, 65-66
BRNC YAHUD-ROMA SAVAI SIRASINDA
Panniyas ben Samuel, 67-70
JEWSH ANSKLOPEDDE BAKOHENLERN LSTES
1607

1. Harun
2. Eleazar

1607 High Priest (www. Jewishencyclopedia.com), 2005.
304
3. Finehas
4. Abihu
5. Bukki
6. Uzzi (I. Tarihler 6/3-5)
ELDEN TAMAR VE ELEAZARA KADAR GELEN
BAKOHENLER
AHD- ATKTE JOSEPHUSTA
7. Eli Eli
8. Ahitub (I. Tarihler 9/11) Ahitub
9. Ahiya (I. Samuel, 14/3) Ahiya
10. Ahimelek (I. Samuel, 21/1) Ahimelek
11. Abiatar (I. Samuel, 33/6) Abiatar (Antiochus 5/11, & 5)
Hz. SLEYMANDAN SRGNE KADAR BAKOHENLER
AHD- ATKTE JOSEPHUSTA SEDER OLAM ZUTADA
12. Sadok (I. Krallar, 2/35) Sadok Sadok
13. Ahimaz (II. Samuel, 35/16) Ahimaz Ahimaz
14. Azarya (I. Krallar, 4/2) Azarya Azarya
15 Yoran Yoa
16. Yehoyarib (I. Tarihler 9/10) Yeu Yoarib
17. Aksiomar Yehoafat
305
18. Yehoyada (II. Krallar, 11/4) Yoyada
19 Fideas Pedaiya
20. Sudeas Zedekiya
21. Azarya II. (II. Tarihler, 26/17) Yoel Yoel
22. . Yotam Yotam
23. Uriya (II. Krallar, 16/10) Uriya Uriya
24. Azarya III. (II. Tarihler, 31/10) Neriya Neriya
25. Odeas Hoiya
26. allum (I. Tarihler 6/12) allum allum
27. Hilkiya (II. Krallar, 22/4) Hilkiya Hilkiya
28. Azarya IV. (I. Tarihler 6/13) Azarya Azarya
29. Seraya (II. Krallar, 25/18) Sareas Zeraya
30. Yehotsadak (I. Tarihler 6/14) Yosedek Yehotsadak
Srgnden Heroda Bakohenler
Ahd-i Atikte Josephusta
31. Yeua (Haggay 1/1) Yesus (Ant. xi. 3, & 10)
32. Yoyakim (Nehemya, 12/10) Yoyakim (B. J. xi. 5, & 1)
33. Elyaib (Nehemya, 3/1) Elyaib (B. J. xi. 5, & 5)
34. Yoyada (Nehemya, 12/10, 12) Yudas (Ant. xi. 7, & 1)
35. Yohanan (Nehemya, 12/22) Yoannes (Ant. xi. 7, & 1)
306
36. Yaddua (Nehemya, 12/22) Yaddus (Ant. xi. 7, & 2)
37. . Onias (Ant. xii. 2, & 5)
Apokrif Josephus (Antiguities)
38. Simon I. (Eklus. Sirak, 4/1) Simon the Just (xii. 2, & 5)
39. . Eleazar (xii. 2, & 5)
40. .. Manesseh (xii. 4, & 1)
41. ... Onias II. (xii. 4, & 1)
42. .. Simon II. (xii. 4, & 10)
43. Onias (I Mak. 12/7) Onias III (xii. 4, & 10)
44. Yason (II Mak. 4/7) Yesus (xii. 5, & 1)
45. Menelaus (II Mak. 4/27) Onias (xii. 4, & 10)
46. Alkimus (I Mak. 7/5) Alkimus (xii. 9, & 7)
47.Yonatan (I Mak. 9/28) Yonatan (xiii. 2, & 2)
48. Simon Prens (I Mak. 14/46) Simon (xiii. 6, & 7)
49. Yon (I Mak. 16/23) John Hyrcanus (xiii. 8, & 1)
50. . Aristobulus I. (xiii. 9, & 1)
51. . Aleksandr Yanneus (xiii. 12, & 1)
52. Hyrcanus II. (xiii. 16, & 2)
53. ... Aristobulus II. (xv. 1, & 2)
54. . Hyrcanus II. (xiv.14,&4)
307
55. .. Antigone (xiv.14, & 3)
56. .. Hananel (xv. 2, & 4)
HERODDAN TAPINAIN YIKILIINA KADAR BAKOHENLER
JOSEPHUS (ANTIGUITIES) DA (HEROD ZAMANINDA)
56. Hananel
57. Aristobulus III. (xv. 3, && 1, 3)
58. Yesus, Fabetin olu (xv. 9& 3)
59. Simon, Boatusun olu (Belki de Boatusun kendisi; (xv. 9, & 3; xvii. 4, 2)
60. Mattatya, Teofilusun olu (xvii. 6 & 4) veya Yusuf, Ellemin olu (xvii. 6,
& 4)
61. Yoazar, Boatusun olu (xvii. 6, & 4)
ARCHEAUS ZAMANINDA
62. Eleazar, Boatusun olu (xvii. 13, & 1)
63. Yesus, Sayn olu (xvii. 13, & 1) (veya Yoazar; xviii. 1. & 1; 2 & 1)
KRNUS ZAMANINDA
64. Hanna, etin olu (xviii. 2, & 2; Luka 3/2)
BYK GRATUS ZAMANINDA
65. smail, Fabinin olu (xviii. 2, & 2)
66. Eleazar, Hannann olu (xviii. 2, & 2)
67. Simon, Kamitusun olu (xviii. 2, & 2)
308
68. Yusuf ,Kayafa da denilir. ( xviii. 2, & 2; 4, & 3; Matta 26/3, 57)
VTELYUS ZAMANINDA
69. Yonatan, Hannann olu (xviii.4, & 3; B. J. ii. 12 && 5-6; 13, & 3)
70. Teofilus, Hannann olu (xviii. 5, & 3)
AGRPPA ZAMANINDA
71. Simon, veya Kanteras, Boatusun olu (xix. 6, & 2; Bkz. Gratz., Gesch.
4. bask, iii. 739-746)
72. Mattatya, Hannann olu (xix. 6, & 4)
73. Elioneus, Kanteras olu (xix. 8, & 1; Parah iii. 5)
HEROD KALKS ZAMANINDA
74. Yusuf, Kayinusun olu (xx. 1, & 3); belki de smail (iii. 15, & 13)
75. Hananiyas, Nebedeusun olu (xx. 8, & 11; Derenbourg, Hist. 233)
Yonatana geri verildi; xx. 8, & 5)
III. AGRPPA ZAMANINDA
76. smail, Fabinin olu (xx. 8, && 8, 11; Parah iii. 5; Sota ix. 5; 2;
Derenbourg, Hist. 232-235)
77. Yusuf Kabi, Simonun olu (xx. 8, & 11)
78. Hananus, Hananusun olu (xx. 9, & 1)
79. Yesus, Damneusun olu (xx. 9 & 1; B. J. vi. 2, & 2)
80. Yesus, Gamalielin olu (xx. 9, && 4, 7; Yeb. vi. 4; Derenbourg, Hist.
248)
309
81. Mattatya, Teofilusun olu (xx. 9 & 7; B. J. vi. 2, & 2; Gratz, in
Monatsschrift, 1881, 62-64)
82. Finhas, Samuelin olu (xx. 10 & 1; B. J. iv. 3,& 8; Bkz. Derenbourg,
Hist.269)

310

Ba Kohen Elbisesi Modeli: 1. Mavi erit 2. Ta 3. Altn plaka 4. 12 kabile
isimlerini gsterir akik talar 5. Efod cppesi 6. Gs plakas 7. Mavi erit 8.
Efod eridi 9. Efod 10. Altn an ve altn narla boyanm yn ve keten kuma 11.
Palto 12. Kuak
Genel Kohen Elbisesi Modeli: 1. Balk 2. Palto 3. Kuak.
311


EFOD GYM BAKOHEN


EFOD
312


URM-TUMMM YELE

URM-TUMMM YELE GYNM BAKOHEN
313

EFODUN ZERNDEK 12 KABLE TALARI

AHT SANDII VE TAIMADA KULLANILAN MALZEMELER
314
ktan Kenana
315

Erken Dnem srail
316

Eski Ortadou


317


Hz. Dvd ve Sleyman zaman on iki kabilenin yerleimi
318

srail ve Yahuda Krall
319


Ahdi Atik Zaman Dnya













Ahd-i Atik Zaman