T.C.

MARMARA NVERSTES ORTADOU ARATIRMALARI ENSTTS ORTADOU SOSYOLOJS VE ANTROPOLOJS ANABLM DALI

TRKYE YAHUDLERNN SRALE ENTEGRASYONU (Yksek Lisans Tezi)

Erdem Gven

stanbul, 2006

T.C. MARMARA NVERSTES ORTADOU ARATIRMALARI ENSTTS ORTADOU SOSYOLOJS VE ANTROPOLOJS ANABLM DALI

TRKYE YAHUDLERNN SRALE ENTEGRASYONU (Yksek Lisans Tezi)

Erdem Gven

Tez Danman: Yrd. Do. Dr. ebnem Glfidan

stanbul, 2006

NDEKLER

NDEKLER NSZ ZET SUMMARY GR.............................................................................................................................1 I. TRKYE YAHUDLERNN TARHES...........................................................4 1.1. Osmanl mparatorluundan nceki Dnemde Trkiye Yahudi Cemaati ........4 1.1.1. Milattan nce Anadoluda Yahudiler...........................................................4 1.1.2. Hristiyanlk Sonras Dnem.........................................................................5 1.1.3. Bizans Dnemi..............................................................................................7 1.2. Osmanl mparatorluu Dneminde Yahudi Cemaati.......................................9 1.2.1. Osmanl mparatorluunun Yahudileri skan Politikas...........................10 1.2.2. Osmanl Millet Sisteminde Yahudilerin Durumu..................................12 1.2.3. 1492 G ve Cemaat i Deiimler........................................................13 1.2.4. Osmanl mparatorluunda Yahudi Cemaat Yaps..................................15 1.2.5. mparatorlukta Reform Hareketleri ve Yahudi Cemaati............................17 1.2.6. Trkiye Yahudilerinin Batllamas Sreci...........................................18 1.2.6.1. Dou Yahudilii Sorunu ve Doulu Yahudi maj...........................19 1.2.6.2. Alliance Israelite Universelle (A.I.U)..................................................21 1.3. Cumhuriyet Dneminde Trkiye Yahudileri....................................................23 1.3.1. Kurtulu Sava Sonunda Yahudilerin Durumu........................................23 1.3.2. Lozan Antlamas ve Trkiye Yahudileri.................................................25

II. TEMEL KAVRAMLAR........................................................................................27 2.1. Diaspora.........................................................................................................27 2.2. G Kavram..................................................................................................28 2.3. Siyonizm........................................................................................................30 2.3.1. Vaat edilmi Topraklar Sylemi ve Dinin Etkisi...............................31 2.3.2. Theodor Herzl ve Siyonizm...................................................................31 2.3.3. Siyonizmin eitleri.............................................................................33 2.3.3.1. Siyasi Siyonizm...............................................................................33 2.3.3.2. Kltrel Siyonizm...........................................................................34 2.3.3.3. Dini Siyonizm.................................................................................34 2.3.3.4. Pratik Siyonizm...............................................................................34 2.3.3.5. Sentetik Siyonizm...........................................................................35 2.3.3.6. Sosyalist (Klasik) Siyonizm...........................................................35 2.3.3.7. Revizyonist Siyonizm.....................................................................35 2.4. Anti Semitizm.............................................................................................36 2.5. Entegrasyon Kavram....................................................................................38 2.5.1. Asimilasyon Modeli................................................................................39 2.5.2. Eritme Potas Modeli..............................................................................39 2.5.3. Kltrel oulculuk Modeli...................................................................40 III. GLERLE KURULAN BR DEVLET: SRAL............................................41 3.1. sraile G Dnemleri.................................................................................44 3.1.1. ekillendirici Dnem: 1882-1924 Dnemi.............................................45 3.1.2. 1925 1948 Dnemi..............................................................................46 3.1.3. Kitlesel G: 1948 1951 Dnemi........................................................47 3.1.4. Kuzey Afrika G................................................................................48 3.1.5. 1967 Sonras: Sovyetler Birlii ve Batdan Gelen G........................48 3.1.6. 1989 Sonras Dnem..............................................................................49 3.2. srailin Genel Demografik Yaps................................................................50 3.2.1. Yahudi Olmayan Nfus.........................................................................51 3.2.1.1. Araplar.............................................................................................51 3.2.1.2. Drziler............................................................................................52 3.2.1.3. erkezler..........................................................................................52 3.2.1.4. Bahailer............................................................................................52 ii

3.2.2. Yahudi Nfus..........................................................................................52 3.2.2.1. Akenaz Yahudiler.............................................................................53 3.2.2.2. Sefarad Yahudiler..............................................................................54 3.2.2.3. Oryantal (Mizrahim) Yahudiler.........................................................55 3.2.2.4. Etiyopya Yahudileri...........................................................................56 3.2.2.5. Sovyet Yahudileri..............................................................................56 3.3. srailde Akenaz Sefarad Ayrm............................................................56 3.4. sraile Gle lgili Baz Temel zellikler.................................................59 IV. TRKYE YAHUDLERNN SRALE G........................................61 4.1. Gn Temel Sebepleri...................................................................................61 4.1.1. Psikolojik Sebepler...................................................................................62 4.1.1.1. Aidiyet Hissi.......................................................................................62 4.1.1.2. Anti Semitizm Korkusu...................................................................64 4.1.2. Sosyolojik ve Siyasi Sebepler..................................................................67 4.1.2.1. Dinsel Faktr......................................................................................67 4.1.2.2. Siyonizm Faktr...............................................................................69 4.1.2.3. Toplumsal Hareketler........................................................................72 4.1.2.3.1. 1934 Trakya Olaylar..................................................................73 4.1.2.3.2. 6-7 Eyll Olaylar........................................................................74 4.1.2.4. Devlet Politikalar..............................................................................75 4.1.2.4.1. ktisadn Trkletirilmesi ve Varlk Vergisi...............................76 4.1.2.4.2. Dil, Kltr ve Eitim Kurumlarnn Trkletirilmesi.................79 4.1.3. Ekonomik Sebepler..................................................................................83 4.1.4. Tarihsel Sebepler......................................................................................86 4.1.5. Dier Sebepler..........................................................................................88 4.2. Gn Evreleri...............................................................................................88 4.2.1. 1948 ncesi Dnem...............................................................................89 4.2.2. 1948-1949 Dnemi: Ana G Dalgas...................................................90 4.2.3. 1950-1971 Dnemi.................................................................................92 4.2.4. 1971den Gnmze..............................................................................93 iii

V. TRKYE YAHUDLERNN SRALE ENTEGRASYONU...............97 5.1. Trkiye Gmenlerine likin Veriler........................................................97 5.1.1. Fiziki Entegrasyon................................................................................98 5.1.1.1. Ekonomik Durum............................................................................98 5.1.1.2. Yerleim zellikleri........................................................................102 5.1.2. Kltrel Entegrasyon...........................................................................107 5.1.2.1. branicenin Kullanm...................................................................107 5.1.2.2. Dinin Etkisi....................................................................................109 5.1.2.3. Gruplar Aras Evlilikler.................................................................110 5.1.3. Gmen Duygularnn Entegrasyona Etkisi........................................111 5.2. Dier Gmen Gruplar ve Trkiye Yahudileri.......................................114 5.3. srail Devleti ve Trkiye Gmenleri.......................................................116 SONU...........................................................................................................120 KAYNAKA..................................................................................................133 EKLER ZGEM

iv

NSZ Bu almann ortaya kmasnda, gstermi olduu yakn ilgi, destek ve bana olan gveninden dolay, ncelikle deerli hocam Sayn Yrd. Do. Dr. ebnem Glfidana teekkr bir bor bilirim. sraildeki balantlar salayan ve grmelerimde beni ynlendiren aratrmacyazar Sayn Rfat N. Baliye; Hayfa niversitesinin ktphanesinden faydalanmam ve bu almaya ilk admm atmam salayan, alma sresince deerli desteklerini grdm Sayn Prof. Dr. Minna Rozene; alma sresince yol gsterici tavryla bana destek veren r. Gr. Mimar Ltf Parlaka; vermi olduu fikirlerden dolay Sayn Yrd. Do. Dr. Hale Okaya; bu konuda bana deerli vaktini ayran Sayn Yrd. Do. Dr. ule Toktaa teekkrlerimi sunarm. almann srail ayanda, ailesinin deerli yeleri ile grmemi salayan Sayn Yaalom Boveteye, bana tm itenliiyle evini ve yreini aan Sayn Dr. Avram Mizrahiye; gleryz ve samimiyeti iin Sayn Albert Arovasa; verdikleri deerli bilgiler iin Trkiyeliler Birlii Bakan Sayn Momo Uzsinay ve Tantm Komisyonu Bakan ve Szcs Sayn Rafael Sadiye teekkr ederim. Bunun yansra, sraildeki almam mddetince beni hi yalnz brakmayan dostlarm Yusuf Bardavid ve ei Rahel Bardavide; Trkiyedeki yorucu ktphane aratrmalar esnasnda benimle ayn duygular paylaan yksek lisans snf arkadalarm Ahmet Serdar nder, zge Koyun ve lkay Kanka; tez yazm aamasnda her an yanmda bulunan ve bana yardmc olan teyzeme teekkr ederim. Ayrca, beni her aamada destekleyen anne ve babama da sonsuz teekkrler. Haziran, 2006 Erdem Gven

ZET sraile g eden Trkiye Yahudilerinin, srail toplumuna entegrasyonunun incelendii bu alma be blmden olumaktadr. Blm Ide; M. 4. yzyldan gnmze kadar, Trkiye Yahudilerinin tarihesi anlatlmtr. Bu blm kendi ierisinde, Osmanl mparatorluundan nceki dnem, Osmanl mparatorluu dnemi ve Cumhuriyet dnemi olarak incelenmitir. Blm IIde; Diaspora, g, Siyonizm, anti-semitizm ve entegrasyon gibi konunun anlalabilmesi iin gerekli temel kavramlar anlatlmtr. Blm IIIte; srail Devletinin glerle kurulmu bir devlet olmas gereinden hareketle, eitli lkelerden sraile ana g dnemleri, srailin genel demografik yaps, srailde Akenaz-Sefarad ayrm gibi konular incelenmi ve sraile gle ilgili temel zellikler bu blmde anlatlmtr. Blm IVte; Trkiye Yahudilerinin sraile g, gn sebepleri ve evreleri balamnda anlatlmtr. Blm Vte ise; Trkiye Yahudilerinin srail toplumuna entegrasyonu, Trkiye gmenlerine ilikin veriler, dier gmen gruplaryla ilikiler ve srail Devleti ile olan ilikiler balamnda anlatlmtr.

vi

SUMMARY

This study deals with the integration of Turkish-Jewish society to Israel. This study consists of five main parts.

In Part I, the history of Turkish- Jewish society is given from the 4 B.C. It is also the history of Jewish existance at Anatolia. In this part, there are three subtitles. Those are; the structre of the Jewish Community before the Ottoman Empire, the period of Ottoman Empire and Turkish Republic period.

In Part II, in order to understand this study, the explanations of the basic subjects like Diaspora, immigration, Zionism, anti-semitism and integration is given.

In Part III, the structre of the State of Israel that is founded by the different waves of immigrants is explained. This part contains; the main waves of immigrations, the general demographic structre of the state, the Ashkenazim- Sepharadim difference at the Israeli society and the basic characteristics of the immigration to Israel.

In Part IV, the immigration process of the Turkish-Jewish society is explained by using the reasons of this immigration and the timeline of this immigration process.

In Part V, the integration of Turkish-Jewish society is explained in context of the datas about the Turkish-Jewish immigrants, the relation with the other immigrant groups and the relation with the state.

vii

GR Bu almaya konu olan Trkiye Yahudileri, M.. 4. yzyldan beri Anadolu corafyasnda yaayan bir topluluktur. 1492 ylnda spanyadan zorla g ettirilen Sefarad Yahudilerinin Osmanl mparatorluuna gelileri ile beraber, halihazrda bu corafyada varlklarn srdren Yahudi topluluunun nfusu artm ve Osmanl Yahudileri de Sefarad olarak anlmaya balanmtr. spanyol Yahudileri yani Sefaradlar, Osmanl mparatorluundaki kltrel, ticari ve bilimsel hayata canllk kazandrmlardr. Osmanl Yahudileri millet sistemi altnda yaamlarn srdrmler, dier gayrimslim tebaa gibi, vergi demek artyla, askerlikten muaf tutulmu ve i ilerinde bamsz klnmlardr. Bu durum Osmanl corafyasnda, hatta bakent stanbulda yaayan Yahudilerin, kendi dillerini yani Ladinoyu kullanmalarn, belirli blgelerde younlamalarn, toplumun dier kesimlerinden uzak kalmalarn beraberinde getirmitir. Askerlik, kamu hizmetleri ve lke ynetimi gibi konulardan uzak kalmalar, ticaret ve el sanatlar gibi konularda uzmanlamalarn ve sz sahibi olmalarn salamtr. Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde, Batl devletlerde, zellikle Fransada yaayan Yahudi cemaati, tpk Batnn Osmanlya bak asnda olduu gibi, Doudaki Sefarad cemaatini, geri kalm, medeniyet yoksunu ve barbar olarak nitelendirmilerdir. Bunun neticesinde, hem Batl deerleri Doudaki dindalarna retmek hem de ulus uurunu alamak amacyla Alliance Israelite Universalleyi kurarak, Osmanl topraklarnda okullar amlardr.

Bu durum, Osmanl Yahudi cemaatinin, iinde yaad topluma ikinci kez yabanclamasn beraberinde getirmitir. nk, daha nce belirtildii gibi, Ladino dilinde konuan bu cemaat, Bat dillerinden Franszca, Kutsal Kitapn ve ileride srailin dili olacak branice dillerinde eitim almlardr. Ancak bunun yan sra, ait olduklar topraklarn dilini yani Trkeyi de bu okullar araclyla renmilerdir. Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu ile beraber, tebaadan vatandaa gei surecinin doal sanclarn eken Trkiye Yahudileri, 1948 ylnda srail Devletinin kurulmasndan sonra bu lkeye nemli miktarda g vermitir. Trkiye Yahudilerinin g sebepleri, Avrupa, Rusya ya da Kuzey Afrikadan g eden cemaat yelerinden farkl zellikler gstermektedir. Trkiye Yahudileri, II. Dnya Sava dnemi Almanyasnda yaanan Soykrm, Arap lkelerinde yaanan ayrmclk ya da Rusyadaki Pogrom tecrbelerini yaamamlardr. Ancak, Cumhuriyetin kurulmasndan sonra, zellikle gayrimslim vatandalara 1942 ylndaki Varlk Vergisi ile ekonomik yaptrmlar uygulanm, sermayenin Trkletirilmesine allmtr. Bunun yan sra, dil ve kltrde de Trkletirme politikas uygulanmtr. Fakat, Trkiye Cumhuriyetinde resmi politika olarak Anti-Semitizmin var olduuna dair herhangi bir kant mevcut deildir. Bu artlar altnda, yzyllar boyunca Anadolu topraklarnda yaayan ve 1948 ylnda yeni kurulan srail Devletine g eden Trkiye Yahudilerinin, g sebepleri ve gmenlerin sraildeki durumlar incelenmesi gereken nemli bir konudur. Bu almann amac, Trkiyeden sraile g eden Trkiye Yahudilerinin, gittikleri lkeye entegre olup olmadklarn incelemektir. Gler yoluyla kurulan bir devlet olan srailde, dnyann birok lkesinden gelen Yahudiler, Trkiye Yahudileri ile beraber yaamaktadrlar. Bunun yan sra, ayn topraklar zerinde, Mslman-Hristiyan Arap, Drzi, erkez gibi farkl 2

toplumlarla da bir arada yaamak durumundadrlar. Tm bu toplumlarla ve her ne kadar Musevi dinine mensup olsalar da, farkl kltrlerden gelen Yahudilerle uyum iinde yaayp yaamadklar aratrlmas gereken bir durumdur. Bu noktadan hareketle, yaplacak aratrmada, Trkiye Yahudilerinin hangi artlar altnda sraile g ettiklerini, sraile entegrasyon srecinde, gmen grubu olarak, ncelikle hangi konular zmlemek durumunda kaldklarn, dier gmen gruplaryla ilikilerini ve gerek srail toplumunda, gerekse devlet yapsnda var olan Akenaz-Sefarad farkllamas iindeki konumlarn gz nne alarak, srail Devleti ile olan ilikilerini irdelemek gerekmektedir. Trkiye Yahudileri, genellikle sraile tam entegre olmu, sorun karmayan bir grup olarak grlmektedir. Bu almada bu savn ne derece doru olduu irdelenecektir. almann birinci blmnde, Trkiye Yahudilerinin Anadolu topraklarndaki tariheleri Hristiyanlk ncesi dnemden, Trkiye Cumhuriyeti dnemine kadar anlatlmtr. kinci blmde, konunun anlalmas iin gerekli, diaspora, g, Siyonizm, anti-semitizm ve entegrasyon gibi temel kavramlar aklanmtr. nc blmde, srail Devletine dnya Yahudilerince yaplan glerden, srailin demografik yapsndan, Akenaz Sefarad ayrmndan bahsedilmitir. Drdnc blmde, Trkiyeden sraile Yahudi g, gn sebepleri ve dnemleri gz nne alnarak anlatlmtr. Beinci blmde ise, Trkiye Yahudilerinin sraile entegrasyonu, Trkiye gmenlerine ilikin baz verilerin yansra, bu gmenlerin dier gmen gruplarla ve srail Devleti ile olan ilikileri ile aklanmtr. Bu almada literatr tarama ynteminin kullanlmasnn yan sra, 05.03.2006 15.03.2006 tarihleri arasnda srailde yaayan 20 Trkiye gmeni ile birebir mlakatlar yaplm ve alan aratrmas yntemi uygulanmtr.

I. TRKYE YAHUDLERNN TARHES

Gnmz Trkiye Yahudilerinin kkenlerini ve Anadolu Yarmadasndaki varlklarn anlamak asndan, bu cemaatin Anadoludaki tarihesine ksaca deinmek gerekmektedir. Dnemleri; Osmanl mparatorluu ncesi, Osmanl mparatorluu Dnemi ve Cumhuriyet Dnemi eklinde ayrmak mmkndr. 1.1. Osmanl mparatorluundan nceki Dnemde Yahudi Cemaati 1.1.1. Milattan nce Anadoluda Yahudiler Anadolu Yarmadasnda, Yahudilerin ne zamandan beri yaadklarna dair kesin bir bilgi yoksa da, Filistindeki bir ksm halkn eitli nedenlerle, daha kinci Tapnakn M.S. 70te yklmasndan nce, bu blgeye ve Balkanlara g ederek Roma mparatorluunun byk kentlerine yerlemeye baladklar bilinmektedir. zellikle Ege Blgesi eski kent kazlarnda bulunan baz kalntlardan yrede M. 4. yzylda yaayan Yahudilere dair bilgi ve belgelere rastlanmaktadr.1 nl tarihi Josephus Flavius, Aristonun (M.. 384-322) n Asyadaki gezilerinde Yahudilere rastladn ve kendileriyle bilgi alveriinde bulunduunu nl filozoftan naklen anlatr. Bu bilgiden, daha M.. 4. yzylda Anadoluda Yahudilerin yaad sonucuna varlmaktadr. Yahudilerin Karadeniz sahillerine ne zaman vard tam olarak bilinmemekle beraber, Flavius, milat ncesi krallklarndan Pontusta yaadklarn, Byk
Naim Gleryz, Trk Yahudileri Tarihi I, (stanbul: Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A., 1993), s. 17.
1

Tapnaka gnderilmek zere topladklar altnlara Pontus kral Mitridatesin (M.. 132-63) el koyduunu nakletmektedir. Pontus Yahudileri M.. 107de Krma, Azak Denizi kylarndaki Bosphorus Krallna srlmlerdir. Bunun yan sra filozof Philon bir eserinde, Bitinyann bir kenti olan Bursada M.. 79da bir Yahudi cemaati bulunduunu zikretmektedir. Hatip Ciceronun nl sylevinde ise Dinar, Edremit ve Bergamada Yahudi cemaatlerinin varlna temas edilmitir. ki Roma Lejyonu kurmak iin asker toplamak amac ile n Asyaya gelen Roma Konsl Lentulus Krus, M.. 49da Roma vatanda olmalarna ramen, dinlerinin zellii dolays ile Yahudileri mecburi askerlik hizmetinden muaf tutmutur. Ayrca bir kararname ile Sard Yahudilerinin din ve vicdan zgrl teminat altna alnmtr. Roma mparatoru Augustus (M.. 63-14) dneminde Ankarada bir Yahudi cemaatinin mevcut olduu bilinmektedir. Ayn ekilde Roma mparatorluu dneminde Aydnda (Tralles) bir Yahudi cemaati mevcuttu. te yandan Yohanan Horkanus dneminde (M.. 134) yazld tahmin edilen Bergama halknn kararnamesinde, Yahudilerle olan ilikilere deinilmektedir. Roma mparatorluunun Adramittus (Edremit) ve Laodise (Denizli) gibi kentlerinden Byk Tapnaka katk paras yolland baz belgelerde belirtilmektedir. Bylece M.S. 70ten daha nceki yllarda bu ehirlerde organize Yahudi cemaatlerinin yaamakta olduu kesindir.2 1.1.2. Hristiyanlk Sonras Dnem Anadoluda mevcut Yahudi cemaatleri, Kudsteki Byk Tapnakn Romallar tarafndan yklmasndan sonra, kendi istekleri ile g eden veya
2

Ibid., ss. 18-19.

srgne gnderilen veya esir pazarlarnda satlp, dindalar tarafndan satn alnarak serbest braklan Yahudilerinde eklenmesiyle sayca oalmlar, Anadolu ile Balkanlarn muhtelif yrelerine dalmlardr. M.S. 1. yzylda Anadolunun hemen hemen her ehrinde Yahudilere rastland bilinmektedir. Konya civarnda bulunan ve zerlerinde Yahudi isimleri yazl mezar talar 1. yzylda blgede nemli bir Yahudi cemaatinin varln belgelemektedir. Efsaneye gre Hz. brahimin doum yeri olan Urfada da Yahudilerin yaad bilinmektedir. 411 ylnda eski sinagogun bulunduu yerde bir manastr ina edilmi, ancak Yahudiler Urfa ve yresinde yaamaya devam etmi ve 7.yzyln banda Persler safnda Herakliusa kar savamlardr. Dou Karadeniz blgesindeki Pontus Krallnda Yahudilerin milattan sonra da yaamaya devam ettiinin en yaygn belgesi ncilde bulunan Petrusun Birinci Mektubudur. Fethiyede bulunan bir lahit zerindeki yazlardan 4-5. yzylda bu ehirde Yahudilerin yaadna hkmedilmektedir. Bunun yansra, Tarsusta 5. yzylda organize bir Yahudi cemaati ve sinagogu mevcut olduu bilinmekte ve Ankarada 5. yzylda birok Yahudinin Hristiyanl kabul etmesi o tarihe kadar kentte bir cemaatin varlna iarettir. Adana, Bodrum, Bursa ehirlerinde de Yahudi varln kantlayan belgeler mevcuttur.3

Ibid., ss. 20-21.

1.1.3. Bizans Dnemi Henri Nahuma gre, Bizansllarn Yahudilere kar olan dmanl, temeli ok eskiye dayanan bir gerekliktir. Dou Akdeniz Yahudilerinin Yunanlatrlmalarna ramen, skenderiyedeki kalabalk Yahudi cemaatinin iktisadi ve kltrel nemine ramen, ya da belki de bu dnem yznden, husumet sonraki yzyllar boyunca Bizans hi bitmemitir. Roma kurulmas mparatorluunun bile durumu Yunanlatrlp, mparatorluunun

dzeltememitir.4 Ancak Bizans tarihinde, Yahudilerin imparatorlarca korunduu dnemlerde vardr. rnein, 395 ylnda mparator olan Arkadius, kard Arkadius Yasalar ile Yahudilerin yaamlarn, ticaretlerini, sinagoglarn ve Hristiyanlarla olan ilikilerini dzenlemitir. Theodosius IInin dnemi ise Dou Roma Yahudileri iin tipik bir istikrarszlk dnemidir. Mays 408de imparatorun ilk ii, ha yaklp Hristiyanlara hakaret edildii bahanesi ile Purim Bayramnn kutlanmasnn yasaklanmas oldu. 415 ylnda ise, sinagog yapm yasakland, yaplm olanlarn yklmas emredildi ve son Nasi (Bakan) Gamalielin grevinden uzaklatrlmasna karar verildi. Bylece, 425 ylnda 350 yllk gelenei olan Nasilik (Cemaat Bakanl) kurumunun tamamen kaldrlmasyla, Diasporadaki Yahudiler, Byk Tapnakn yklmasndan beri kendilerine g veren ve dalm cemaatler arasnda bir tr dini koordinasyon salayan tek badan yoksun kalmlardr. 423 ylnda Musevilii Hristiyanl rahatsz etmemek kayd ile taviz verilebilir bir din olarak ilan eden Theodosius, sinagoglarn korunmas, yeniden ina edilmesi ve abat kutsallna sayg gsterilmesi iin gerekli izni vermitir. 438 ylnda ise yeniden, sakncal bulunan sinagoglarn yklmasna ve yenilerinin yaplmamasna karar verilip, ehir iinde oturan Yahudi halk, Haliin kuzeyindeki blgeye yani bugnk Galata dolaylarna yerletirilmitir.

Henri Nahum, zmir Yahudileri:19. ve 20. Yzyl (stanbul: letiim Yaynlar, 1997) s. 87.

6. yzyln ikinci yars ile 7. yzyln ilk yarsnda Yahudiler ile Hristiyanlar arasndaki ilikiler bozulmu, mparatorluun zayf dt bu dnemde, hkmdarlar Yahudilere kar halk hareketlerine izin vermi ve Yahudileri din deitirmeye zorlamlardr. Ancak, ayn dnemde Papa Gregor, Yahudilere hogr ile davranlmasn nermi ve orijinal Kutsal Metinin bekisi olan Yahudilerin rahatsz edilmemesi gerektiini belirttikten sonra, Yahudi cemaatinin yelerinin en alt dzeyde de olsa devlet memuru olmalarnn yasaklanmasn ve bu cemaatin marlmamasn emretmitir. Hal Seferleri, kutsal yerleri kurtarmak bahanesiyle Hristiyan olmayanlara, yani Mslmanlarla Yahudilere kar almtr. Drdnc Hal Ordusu, Msra kar bir sefere hazrlanrken, 1195de yolunu deitirip Bizans nlerine gelmitir. Hallar ehirde kan bir ayaklanmay bahane ederek, Bizansa girmiler ve 1203 ylnda bir Latin imparatorluu kurmulardr. Hallar ordusu gn boyunca ehri yamalayp, birok sanat eserini yok etmilerdir. Bu arada Yahudilerle kan bir tartma sonucu Bahekap Sinagogu nlerinde balayan yangn Ayasofyaya kadar olan btn blgeyi yakp ykarken Hallar, Yahudilerin oturduu Pera semtini ykp halkn kltan geirmilerdir. 1261de Hallar kovulup Bizans ynetiminin tekrar kurulmasndan sonra ise mparator Miel Paleolog VIII Yahudi liderlerini artarak hukuki durumlarn dzelteceini vaat etmi ve dinlerini serbeste uygulamalarna izin vermitir. te yandan, 1347 ylnda lkeyi saran veba salgn karsnda mparator Jean Paleolog ve Jean Kantakuzen (1341-1391) durumu tanrnn bir gazab olarak kabullenip bu beladan sorumlu tuttuklar Yahudileri ldrmeye baladlar.5 Yahudiler Bizans mparatorluu dneminde, zellikle 4. ve 5. yzyllarda Halkopretia (Bakrclar), bunun yan sra Theodosus II zamannda srgn edildikleri Haliin kuzey sahilinde, Galata srtlarnda Stenum veya Stanyere ad verilen blgede ikamet etmilerdir.
5

Yine ayn dnemde usta bakr ileme

Gleryz, a.g.e.,ss. 23,25.

zenaatkar olan cemaat yelerinin, ekonomik ya da demografik sebeplerle Tahtakale civarnda yerletikleri bilinmektedir. 9. yzyldan itibaren Yahudiler Haliin gney kysnda, zellikle bugnk Bahekap ve Ayasofya arasnda kalan blgede oturmaktaydlar. 11. yzyln ikinci yarsnda ise Yahudiler resmi makamlarca ehir dnda Galata-Peraya nakledilirler. 1261den itibaren Pegai (Kasmpaa) semtinin de Yahudilerin normal ikamet blgeleri arasna girdiini grmekteyiz. Yaklak ayn dnemlerde, Haliin gneyinde Langa semtinde oturan ve dericilikle uraan Yahudilerin olduu da bilinmektedir. Yahudilerin Langadaki ikameti 1453e kadar devam etmitir. Yahudiler Bizans dneminde armatrln yan sra ipek ticaretiyle de uramakta idiler. eitli el sanatlar ile de uraan Yahudiler zellikle bakr eya iiliinde, marangozlukta, iirme cam retiminde ve deri ilemede n plana kmlardr. 6. yzylda kuma boyama sanayinin nderi olan Yahudiler, 11. ve 12. yzyllarda da cellat olarak da grevlendirilmilerdi. Bir dnem kendilerine yasak konmasna ramen avukatlk ve hekimlik yapmlardr.6 Diasporadaki Yahudiler genellikle braniceyi bilmediklerinden oturduklar lkenin dilini konuuyorlard. Yahudiler sadece dini konularda braniceyi kullanmlar, gnlk ilikilerinde, zellikle stanbulda Rumca konumulardr.7 1.2. Osmanl mparatorluu Dneminde Yahudi Cemaati Naim Gleryze gre, tarihle yakndan ilgilenmeyen kimselerde genellikle iki yanl yargya rastlanmaktadr. Bunlardan birincisi, Yahudilerin Trkiyeye
6 7

Ibid., s.32. Ibid., s.33.

1492de spanyadan g ettikleri; ikincisi ise, Trklerle Yahudilerin ilk temasnn 1453te stanbulun fethinden sonra olduu savdr.8 Bir nceki blmde bahsedildii gibi, Anadoludaki Yahudi varl M.. 4. yzyldan itibaren grlmektedir. 1453ten nce de Trkler ile Yahudilerin ilikileri mevcuttur. Anadolu topraklarnda yaayan Yahudi nfusun saysn ise 18811914 yllarnda yaplan nfus saymlarnda grebilmekteyiz. (Tablo 1) Tablo 1- XX. Yzyl Balarnda Trkiyede Yahudi Nfusu9 Saym 1881/821893 1906/7 1914 Yahudi Nfusu 90.605 121.378 130.595 % 0.75 0.81 0.81 Toplam Trkiye Nfusu 12.064.186 15.099.738 16.064.061

1.2.1. Osmanl mparatorluunun Yahudileri skan Politikas nceleri Bizansn Anadolu snrlarnda bir u beylii olan Osmanllar, 14. ve 15. yzyllar boyunca srekli byyerek bir imparatorluk kurdular. Snr beyliinden brokratik ve gelimi devlet konumuna geen, yasalln slama ve slam ncesi Ortadou hkmdarlk trelerine dayandran mparatorluk, ynettii topluluklarn dinamik kuvvetlerini asrlar boyunca ynlendirmeyi baarmtr. mparatorluk ynetiminde din ve devlet ileri birbirinden ayrlmyordu. mparatorluun tm topraklar ve halk onun tebaasyd.10 Yeni ve muzaffer bir g olarak gvenli snma haklar veren imparatorluk, ber Yarmadas ve Avrupann dier blgelerinden snr dna srlme olaylarndan
8

nce

de

revatayd.

Konstantiniyenin

fethinden

nce

Ibid., s. 41. Hakan Alkan, 500 Yllk Serven: Belgelerle Trkiye Yahudileri I (Ankara: Gnce Yaynlar, 2000) , s. 330. 10 Esther Benbassa ve Aron Rodrigue, Trkiye ve Balkan Yahudileri Tarihi (stanbul: letiim Yaynlar, 2001) ,s. 75.
9

10

mparatorluun bakenti olan Edirne, 1376da Macaristandan snr d edilen Yahudilerin gt ehirdir. Ayrca, 1394 ylndan sonra Fransadan atlan Yahudilerin de ayn kente geldikleri bilinmektedir.11 lk anlardan itibaren, Osmanllarn Yahudilere yaklamnda karlar belirleyici olmutur. Osmanl Trk toplumunun temelini asker ve kyller olutururken, zellikle ticaret gibi dier faaliyet alanlar aznlktaki Hristiyanlara ve yabanclara braklmt. Becerileri ile yararl olaca kesin olan ve Osmanl kart duygular beslemesinden ya da devletin tasarladnn dna kmasndan pek de kukulanlmayan Yahudiler bu alanlara girebilir ve yararl bir g oluturabilirlerdi.12 Osmanl mparatorluunun Rum Ortodoks ve Ermeni cemaat merkezlerini bakentte gl klma ve idare etme politikas Yahudilere de uygulanmtr. Ancak Yahudilerin dier cemaatlerden baz farklar mevcuttu. lk olarak, sayca azdlar. Yahudiler, Hristiyanlardan farkl olarak daha ok kentli, sadakatleri kantlanm, barl bir gruptu. Ortodoks ve Ermenileri kontrol altnda tutmak iin cemaat merkezlerinin bakente tanmas uygulamasn Yahudilere yaplmasna gerek yoktu. Ancak, Sultan II. Mehmetin stanbul ehrini byk bir metropole evirme plan iin Yahudilere ihtiyac vard. Bu yzden Fatih Sultan Mehmet, stanbula ok sayda Yahudinin gelmesini salamtr.13 Konstantiniyeyi fetheden Sultan II. Mehmet (1451-1481), Yunanllarn terk ettii ehri yeniden nfuslandrmak ve eskiden Venedikliler ve Cenovallarn elinde olan ticareti canlandrmak iin Yahudileri kullanmtr. Bakent olan ehrin nfusu 50.000 60.000 dolaylarndayd. Gnll gmenlerin azl nedeniyle II. Mehmet areyi srgn ileminde buldu. ncelikle ekonomik sebeplerle yaplan,

Ibid., s.79. Ibid., s.77. 13 Avigdor Levy, The Structre of Jewish Community , Der: Avigdor Levy, Jews of the Ottoman Empire, (New Jersey: The Darwin Press, 1994), ss.44-45.
12

11

11

topluluklarn transfer edilmesi ilemi, yani srgn, yerleim stratejisi iin de bir ara oluturuyordu.14 stanbula gelen / getirilen Yahudilere arazi ve ev verilmesiyle Yahudi younluu artmt. talyan Yahudileri, Romaniot, Akenaz, Karaim cemaatleri hatr saylr bir nfus oluturmaya balamt. 40 yerleim yerinden gelen Yahudiler iinde Selanikli, Aydnl, Antalyal, Tireli ve Sinoplular da bulunuyordu.15 1.2.2. Osmanl Millet Sisteminde Yahudilerin Durumu Osmanl mparatorluunda gayrimslim tebaann cemaat yaants millet sistemi ad verilen bir ynetim tarz ile korunuyordu.16 Millet sistemi ierisinde, Katolikler (1830) ve Protestanlar (1848) dahil edilinceye kadar, bu statye sahip nemli gayrimslim grubu mevcuttu. Bunlar, Rumlar, Ermeniler ve Yahudilerdir.17 Millet sisteminde korunanlarn (Zimniler) kendi dinlerini uygulamalar, toplum hayatna katlm ve kiisel hukuk konularn kendi dini inanlarna gre zmeleri kabul edilmi olup sadece, eriata dayanan ve slamiyetin stnln simgeleyen kapsam zaman zaman deimi- baz snrlamalardr.18 Millet sisteminde Yahudiler de dier aznlklarla ayn kapsamda

dnlmlerse de, zellikle 15. ve 16. yzyllarda teorik stat ile Yahudilere uygulamas farkl idi. Baz belgelerde ve ilk kadastro-tapu kaytlarnda rastlanan stanbul ve Galata kafirlerinin bir ksm ile Yahudiler veya kfre (kafirler) ile Yahudiler veya Yahudiler ve zimniler gibi szlerde bu farkllk aka belli
Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.82. Betl Gedik, Eski stanbul Hayat ve stanbul Yahudileri, (stanbul: Pera Orient Yaynclk, 1996) s.13. 16 Levy, a.g.e., s.42. 17 Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl Devletinde Yahudiler, (Ankara: Anda Yaynlar, 2003), s. 73. 18 Gleryz, a.g.e., ss. 52-53.
15 14

12

olmaktadr. Ksaca, millet sistemi altnda, aznlklar dini ve kltrel bir zgrlk iinde yayorlar, bunun yan sra belli bir dzeyde mali, ynetimsel ve hukuki otonomiye sahip oluyorlard. Millet terimi hem bir dini inanc hem de bu inanca sahip cemaati ifade etmekteydi. Sistem ok kat gibi grnyor olsa da aslnda yle deildi. Emperyal bir g olarak Osmanllar, birbirinden ayr gruplar kontrol etmek iin esneklik ve pragmatizmin nemli olduunu abuk kavramlard.19 Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethinden sonra millet sisteminin daha dzenli bir ekilde uygulandna inanlmaktadr. Bu gre gre Sultan Mehmet, Ortodoks, Ermeni ve Yahudi tebaas iin birbirinden ayr, birbirine paralel ve otonom organizasyonlar kurulmasna n ayak olmutur. Bu kurumlar, birbirine benzer, iyi tanmlanm hiyerarik yaplardr. stanbuldan, dini cemaat liderlerince yani Rum ve Ermeni Patrikleri ve Hahambalk tarafndan kontrol edilmekteydiler.20 1.2.3. 1492 G ve Cemaat i Deiimler 1492 ncesi Osmanl topraklarnda yerleik Yahudilerin ou, Elen dilinde konuan Romanyotlard. 21 stanbul Yahudi nfusunun kalabalkl, Sefaradlarn gelmesinden ok nce bile burada Rabanit ve Karaylardan oluan kark bir Romanyot cemaatinin yaadn kantlar. Romanyotlar esas olarak ticaretle meguldler ve toprak vergilerinin, gmrk paylarnn ve hazineye ait paralarn toplanmasnda nemli grevleri vard.22

19

Levy, a.g.e., s.42. Ibid., s.43. 21 Steven Bowman, The Jews of Byzantium(1204-1453), (Tuscaloosa: University of Alabama Press, 1985), s. 35. 22 Mark Alan Epstein, The Ottoman Jewish Communities and Their Role in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, (Fribourg: Klaus Schwarz), ss. 105-112.
20

13

Bata stanbul olmak zere Balkanlardaki dier illerde yaayan Yahudilerin yksek ekonomik konumlar nedeniyle Osmanl Sultanlar, topraklarna Yahudi gne scak bakyor ve destekliyorlard. Yahudiler zaten Sultanlarn demografik ve ekonomik politikalarna uyum saladklarn gstermilerdi ve 1492 sonras gmenlere ev sahiplii yapmakla da devlet karl kmtr. Bu gmenler en ufak bir politik sorun yaratmadan lkenin refahna yararl olabilirdi. Bir baka deyile, yalnzca gelmelerine izin verilmekle kalnmam, bu g cesaretlendirilmitir.23 II. Bayezit dnemi, Osmanl Yahudileri iin bir dnm noktas tekil etmitir. Bu dnemde Yahudiler, Osmanl Devletine kalabalk topluluklar halinde gelmiler ve burada yaayan Yahudi cemaatinin yeniden ekillenmesine sebep olmulardr.1492de berya Yarmadasnda son Mslman kalesi olan Granadann da dmesinden sonra spanya Kral Ferdinand ve Kraliesi zabel lkelerindeki Yahudileri kovmaya karar vermi ve 1 Mays 1492de bir ferman yaynlamtr. Bu ferman zerine yaklak 200.000 spanyol Yahudisi spanyay terk etmitir. Bu Yahudilerden 40.000e yakn stanbul, Edirne ve zellikle de Selanike yerlemitir. spanya Yahudilerinin srgnn, 12 Ocak 1493te Sicilya Yahudilerinin kovulmas izlemitir. Onlar da Osmanl Devleti tarafndan kabul edilmitir. Sicilyadan g edenler arasnda Don Samuel Benveniste, Yehuda Valensi, Don sak Alaton gibi nl ve zengin kiiler de yer almtr. Ayrca, II. Bayezit dneminde Osmanl Devletine daha nce spanyadan kovulup Portekizde geici olarak barnan Yahudiler de g etmitir.24 1492 sonras mparatorlua gelen Yahudi aile says kabaca 12.000 olarak tahmin edilir ki, bu da ortalama 60.000 kii demektir. Bazlar, 16. yzyln ilk eyrei itibariyle mparatorluktaki Yahudilerin toplam saysn 50.000le snrl

23 24

Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.84. Erolu, a.g.e., s.125.

14

tutarken bazlar da 150.000e vardrarak Osmanl Yahudi cemaatini Avrupann en byk cemaati olarak nitelemektedir.25 Yzyllar boyunca bugnk Trkiye topraklarnda Yahudiler yaamaktayd ancak asl ounluk 1492de Osmanl mparatorluunun spanya ve Portekizden gelen Yahudileri kabul etmesiyle olumutur. Bu gten nce, bu corafyada tahmini 100.000 kiilik, Romanyot Yahudileri ad verilen cemaat yaamaktayd. Bu cemaatin %10u stanbulda yerleikti ve brani ve Yunan kltrlerinin karmas bir kltre sahipti. Bunun yan sra kk bir miktar Karaim cemaati mensubu mevcuttu. Tahminlere gre Osmanl-Trk corafyasna spanya ve Portekizden gelen glerle Yahudi nfusu 140 -150 bine ulamtr. Bu kiiler beraberlerinde zengin bir kltr, ticaret ve retim alannda birikimi ve genellikle maddi bir zenginlii getirmilerdir. Tm bunlarn sonucunda g eden yeni kitle, Romaniotlar tamamen glgede brakmlardr.26 1.2.4. Osmanl mparatorluunda Yahudi Cemaat Yaps Osmanl mparatorluundaki Yahudi yaplanmasn anlamak ve zaman iindeki geliimini kavrayabilmek iin Yahudi cemaatine yukardan deil, tabandan bakmak gerekmektedir. Yahudi zerk yapsnn en temel kurumu ve gndelik yaam iin en nemlisi cemaattir (branice kahal). Cemaat, aileler ve bireylerin gnll olarak bir sinagogun etrafna toplanmasyla oluuyordu. Cemaatler, birka yz aileden, bir dzineye hatta daha az kiiye kadar eitlenmekteydi. 15. ve 16. yzyllarda, Osmanl mparatorluunda Yahudi cemaatleri geldikleri yrenin ismiyle anlmaktaydlar. rnein, stanbula 1453 ylnda getirilen Yahudiler, Ohri, Tire, Dimetoka gibi ehirlerin isimleriyle anlrlarken, 1492 ylndan sonra gle gelen Sefarad Yahudileri, Portakal (Portekiz), Cordova (Kordoba), Akenaz (Alman) gibi isimlerle anlmlardr.
25 26

Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.91. Walter Weiker, The Unseen Israelis: The Jews From Turkey in Israel, (Jerusalem: The Jerusalem Center For Public Affairs, 1988), s.9.

15

Her cemaatin liderlii dini ve laik liderler arasnda paylatrlmt. Laik cemaat liderleri, cemaatin vergi veren mensuplar arasndan seiliyor ve cemaatin idare meclisini oluturuyorlard (Maamad).27 Baka bir deyile, hahamn ve laik cemaat liderlerinin grevleri birbirinden farklyd. Haham, cemaatin tm ruhani ve dinsel ileriyle ilgilenirken, laik liderler mali ve ynetimsel ilerle ilgilenmekteydi. Ancak haham, dnyevi ilere de karmyor deildi. Hakim sfatyla mali ve ticari anlamazlklar zmekteydi.28 Osmanl mparatorluu dneminde Yahudi cemaatinin bir merkezi otoriteye balanmasna allmtr. Bu, hem kehillah ad verilen gl bteli, bireylerin veremeyecei ya da zorlanaca hizmetleri verebilecek ehir merkezli cemaat organizasyonlar, hem de Hahambalk kurumu sayesinde mmkn olabilirdi. Kehillah ad verilen bu ehir tabanl organizasyonlar, tm Yahudi cemaatlerini bir araya getirmesi bakmndan nemliydi. Ancak, Levyye gre; cemaatler aras yakn ibirliine duyulan bu istee ramen, Osmanl ehir merkezlerindeki Yahudiler, kendi gruplarna ait zerklii kehillaha brakmak konusunda gnlszdler. Bunun tek sebebi, gl hiyerari geleneinden yoksunluk deil, ayn zamanda Osmanl Yahudiliinin zellikle 15. ve 16. yzyllarda, geni ve eitli lkelerden gelmi heterojen bir gmen toplumu olmasndan kaynaklanmaktayd. Her grup (branice edah; tekili edot) kendi ritellerine, geleneklerine, adetlerine ve hukuki uygulamalarna sahipti.29 Bu uygulamalar arasndaki farklar yznden Yahudi cemaatleri, iyi tanmlanm merkezi bir liderlikten ziyade, genel konularda uzlama salanabilmesi iin ad hoc st yaplar (ksa sreli birleik yaplar) kurmay tercih etmilerdir. Bu durum 15. ve 16. yzyllarda Osmanl mparatorluunda Yahudi z-ynetiminin izledii ana yol olarak karmza kmaktadr.30
27 28

Levy, a.g.e., s.47. Ibid., ss. 47-48. 29 Ibid., s. 49. 30 Ibid., s. 50.

16

1.2.5. mparatorlukta Reform Hareketleri ve Yahudi Cemaati Reform dnemi, III. Selim dneminde balayp, 1839 Glhane Hatt erifi, 1858 slahat Ferman ve 1876daki Anayasa ile dorua ulamtr. Reform hareketi, Tanzimatn btnletirici ideolojisi, Osmanlclk, imparatorluk halklarnn birbirinden farkl karlarn parlamenter bir sistem erevesinde uzlatrmaya alan bir deneme olarak ele alnabilir. Bu reformlarla sultann tm tebaas, ait olduklar din ya da etnik grup ne olursa olsun, bir ve tek Osmanl devletinin yasalar nnde eit yurttalar olacakt.31 Minna Rozene gre, imparatorluun Mslman olmayan kesimi iin bu reformlar politik, hukuki ve sosyal statlerinde devletin verdii bir iyiletirme sz idi. Gerekte ise bu reformlarn amac, Osmanl Devletinin Hristiyan Bat ile daha gl mcadele edebilmesini ve kaybolan onurunun yeniden elde edilmesini salamakt.32 Bu reformlarn merkezinde, sivil brokrasinin profesyonelletirilmesi,

aznlklarn tannmas, ultra konservatif Yenierilerin yerine modern ordunun getirilmesi ve eitimin modernletirilmesi konular vard. Baz alanlarda baarl olmakla beraber reform hareketi muhafazakar glerin basksyla genel bir baar yakalayamamtr. Yine de Batllama abalar devam etmitir. Bu dnemde Yahudiler iin birtakm karklklar sz konusuydu. Bunlardan bir tanesi cizyenin (kelle vergisi) kaldrlmas karlnda askerlik hizmetinden muafiyetin kabul edilip edilmemesiyle ilgiliydi. Daha zor fark edilebilen bir dier kayg ise, bu reformlar sayesinde, hakim, byk ve Yahudi olmayan bir toplumla entegrasyonun balayabilecei endiesiydi.33

Dilek Gven, Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politikalar Balamnda 6-7 Eyll Olaylar, (stanbul: TarihVakf Yurt Yaynlar, 2005), s.1. 32 Minna Rozen, The Last Ottoman Century and Beyond: The Jews in Turkey and the Balkans 1808-1945, (Jerusalem: Graphit Press, 2005), c.1, s.53-54. 33 Weiker, a.g.e., s.12.

31

17

Reform dneminin ilk aamalarnda imparatorluk iindeki Yahudiler nemli bir darbe yediler. Nesiller boyunca Yahudi cemaatinin siyasi stats, Yenieri kumandanlar, bakent ve nemli byk ehirlerindeki yksek mevkideki memurlarla, Yahudi iadamlarnn kar ilikisi sayesinde korunmaktayd.34 Fakat 1819 1828 yllar arasnda askerle ilikisi olan bu iadamlar grubundan be nemli kii ldrld ya da infaz edildi. Rozene gre, bu bankerlerin ldrlmesi sadece Osmanl Yahudileri tarihinde deil Trkiye Yahudilerinin tarihinde de bir dnm noktas olmutur.35 Bu dnemde Yahudi iadamlar, Osmanl mparatorluu bnyesindeki dier iki nemli etnik grup Ermeni ve Rum iadamlar ile saray zerinde etki sahibi olmak adna rekabet etmekteydiler. Be nemli Yahudi iadamnn ldrlmesi ile beraber Ermeniler boalan yeri doldurmu ve Yahudi cemaati obansz bir sr gibi ortada kalm, dier etnik gruplarca kolaylkla saldrya urayabilecek bir konuma dmtr. mparatorluun iinde Yahudi cemaatini koruyan glerin yok olmasndan sonra, Osmanl Yahudileri, Bat Avrupadaki gl Yahudi ailelerince destek grmlerdir. Bu durum, hem Batllama srecini balatm hem de slam lkelerindeki Yahudi cemaatleriyle, Hristiyan topraklarndaki cemaatler arasndaki g dengesini deitirmitir. 1.2.6. Trkiye Yahudilerinin Batllamas Sreci Batl gler, Osmanl Devletinin son dnemlerinde blgeyi nasl

grmekteyseler, bat devletlerinde yaayan Yahudiler de Osmanl corafyasnda yaayan Yahudi cemaatine o gzle bakmaktaydlar. Bat Yahudilerine gre

34 35

Rozen, a.g.e., s.57. Ibid., s.58.

18

doudakiler sefil, cahil, geri kalm, aydnlanma kart, uygarla yeniden dahil olmak iin Batdaki kardelerinin yardmna ihtiya duyan insanlard. 36 Bu Batllatrma hareketi, bir Dou Yahudilii Sorununun yaratlmasyla meru zemine oturtulmu ve Alliance Israelite Universelle adl kurumsal rgtsel bir ereve gelitirilerek, bir yeniletirme ve medeniletirme program olarak ortaya konmutur. 1.2.6.1. Dou Yahudilii Sorunu ve Doulu Yahudi maj Yahudiler 19. yzyl sresince, ilk kez 1840 am olaynda, yeni bir uluslararas eylem tr gerekletirmilerdir. am olay, Yahudilere isnat edilen bir kan iftirasdr. Buna gre, Pere Thomas adndaki bir Kapuin rahip, amda 1840 yl banda ortadan kaybolur. Yahudiler, Hristiyan Arap nfusun belli bir kesimi tarafndan, kann trensel amalarla kullanmak zere bu rahibi katletmekle sulanrlar. Bu olayda, amdaki Fransz konsolosu Ratti Menton sulamalar ciddiye alr. ehrin valisi de, cinayetle sulanan Yahudileri hapse attrr. Bunun zerine korkuya kaplan aml Yahudiler, stanbuldaki Yahudi cemaatinden yardm ister. stanbul cemaati de Avrupadaki Yahudi cemaatlerinin olaya mdahale etmeleri iin hemen arda bulunur.37 amdaki din kardelerini bir an nce kurtarmak ve Hristiyan dnyasna sulamalarn aslsz olduunu gstermek amacyla harekete geen Fransa Yahudileri Merkez dare Meclisi ile ngiliz Yahudileri Temsil Heyeti (Board of Deputies) mahkum edilenlerin temize kartlarak serbest braklmalarn salamak iin ibirlii yapar. Bu gelime, Avrupa Yahudileri arasnda byk sevin yaratt. nl ngiliz hayrsever Sir Moses Montefiore, Avrupa kamuoyunu ikna etmek amacyla, daha sonra stanbula geerek kan iftirasnn mesnetsiz olduuna dair Osmanl sultanndan bir ferman alr. Fransz Merkez dare
36 37

Aron Rodrigue, Trkiye Yahudilerinin Batllamas, (Ankara: Ayra Yaynevi, 1997), s. xvii. Ibid, s.1.

19

Meclisinin (Consistoire Central) bakan yardmcs Adolphe Cremieux, skenderiyeye gidip, bir sinagogda Avrupa tarz eitimin stn nitelikleri stne bir vaaz verir. Montefiore ise, stanbulda bulunduu sre iinde Yahudi ocuklarn eitimi zerine byk ilgi gsterir. Geleneksel usulde eitim veren bir okulu ziyaret eder; burada rencilerin branice rendiklerini, Talmudu okuyup kendi anadillerine, Ladinoya evirdiklerini grr. Montefiore, Yahudi cemaatinin ileri gelenleriyle yapt bir toplantda, onlara yerli dile gereken nemi vermeksizin btn enerjilerini aklsz bir ekilde branice retimi zerine younlatrdklarndan dolay serte kr.38 Grld zere, Batl Yahudi cemaat liderleri, Osmanl mparatorluundaki cemaat zerinde etkin bir konuma gelmilerdir. Bunun en nemli sebebi, Osmanl mparatorluunun etkinliini yitirmi olmas ve buna bal olarak imparatorluktaki Yahudi cemaatindeki gven problemidir. Maskiller snfnn (Aydnlar snf) jargonunda yceltilmi bir ekilde sunulan Sefarad (spanyol Yahudisi) imaj, 19. yzyln ortalarnda byk bir sarsnt geirdi. Ortadou ile olan ticaretin artmas ve ulamn gelimesi doudaki Sefaradlarla youn bir iliki kurulmasna yol am, bu kitleler yakndan tanndka hi de yceltilecek bir yanlar olmad anlalmt. Basn, Dou Yahudisinin bu yeni imajnn banaz , aydnlanma kart ve geri kalm - btn Yahudi dnyasna yaylmasnda ana etken olmutur. Bu olumsuz imaj zellikle Bat Avrupadaki liberal Yahudi burjuvazisini rahatsz ediyordu. Bunun en nemli sebebi, Ortadouyla ticaret yapan Batllarn, Dou Yahudilerinin bu imajn grp, kendilerini de bu kefeye koymalarndan korkmalaryd. nk Batnn bak asna gre, Avrupa sonu olmayan ilerleme yolunda hzla yryorken Dou geri ve tembeldi. Avrupa, dzen ve aklcl temsil ediyordu; Dou ise akl dl ve kargaal. Avrupa, liberalizm ve demokrasinin beiiydi; Dou barbar ve despotluklarn penesindeydi.
38

Ibid., ss. 3-6.

20

Bat Avrupann liberal Yahudi burjuvazisine gre, Ortadou Yahudisine iinde yaad toplumun btn olumsuz zellikleri bulamt. Dnya uygarlndaki yerini tekrar kazanabilmesi iin Dou Yahudisinin eitim yoluyla tekrar bir dnm yaamas salanmalyd.39 1.2.6.2. Alliance Israelite Universelle (Evrensel Yahudi Birlii) 1860 ylnda amdaki kan iftiralar yznden, temeli Pariste atlan Alliance okullar kuruldu. Bu okullardaki temel ama, Bat Avrupadaki Yahudilerin douda yaayan dindalarna eitim vermekti. nk batdaki Yahudiler, douda yaayanlar baz konularda kendilerinden dk seviyede gryorlard. Minna Rozene gre, Alliance okullarnn iki amac vard. Birincisi, Franszca okuyan, yazan ve konuan modern bir Yahudi yaratmak ve bu eitim sayesinde var olan sosyoekonomik elitlerin yapsn glendirmekti. Baka bir deyile, Siyonizmin geliimine temel oluturacak yeni bir entelektel snf yaratmakt. Alliance okullarnn ikinci amac ise; Osmanl mparatorluunda yaayan Yahudilerin birer yabanc olduklar fikrinin eitli aralarla pekitirilmesidir. Alliance okullar 1892-1893 yllarndan balayarak, branice ve Tevrat sonras Yahudi tarihini retmeye balamtr ki, buradan mezun olanlar milliyetiliin iki nemli aracna sahip olmulardr. Bunlardan birincisi dil, ikincisi ise kendilerini bir millet olarak tanmlayabilecekleri bir tarih anlaydr.40 Bunlarn yansra Alliance okullar, Osmanl corafyasndaki Yahudilerin ekonomik durumlarn ykseltmek zere almalarn srdrmekteydi. rgt, gen kzlar bata diki nak olmak zere, yalklk ve tclk gibi alanlarda, daha iyi yetitirmek grevini stlenmiti. rgt, raklk kurulular ile el
39 40

Ibid., s.19-20. Rozen, a.g.e., ss. 67-68.

21

emeinin deerini ykseltip, Yahudi esnafnn gelir kayna arayna ve daha iyi yaamasna yn ve hz kazandrmay n plana ald. Alliance okullarnn gelirleri ya kentteki katlmc cemaat tarafndan ya da Paris merkezinden salanyordu. rgt, ran temel masraflarn karlyor ve iverene ayda 7-8 Franklk bir cret dyordu. ran mevcut aylnn te biri veya yars kesilerek yedek kaynak salanyordu. Bu kesintiler, raklk sonunda gencin i kurmas iin gerekli sermayeyi salayabilecek bir fon oluturuyordu.41 Bu okullardan mezun olanlar o gn iin laik olarak tanmlanamazlard. Ancak, Yahudi toplumunun geleceini planlamak iin bir Mesihe ihtiyalar olmad da bir gerekti. Yani Alliance okullar, Anadolu ve Balkanlarda yaayan Yahudilere dindarlktan ok milliyetilik fikrini alayan bir unsur olmutur. Bu okullarn kurulmasndan nce de Yahudi cemaatleri braniceyi eitli kaynaklardan renmeye balamlard. 1852de, Amerikal William Gottlieb Schufler, Yesodot Diqduq Leshon ha-Qodesh o La Gramatica de la Lingua Sancta (Kutsal Dilin Temel Grameri) ad verilen branice kitab bast. yl sonra ayn kii Ladinodan braniceye bir szlk yaynlad.42 1854 ylnda Abraham Camondo tarafndan, bat dillerinin yan sra branice ve Trkenin de retildii modern eitim veren bir okul kuruldu. Bir Fransz Yahudisi olan Albert Cohn da ayn trde bir okulu zmirde kurmu ancak daha sonra kapatmak zorunda kalmtr.43 Dounun Rothschildi olarak tannan, Avusturya asll Abraham Camondo, aydn fikirli bir insand. Ona gre, dindalarnn kendilerini iine hapsettikleri tecrit ortamndan kurtulmalarnn en nemli yolu, yaadklar toplumun dilini renip, anavatanlar Trkiye ile ilgili bilgilerini gelitirmeleriydi. Bu yzden
41

Ergun Hiylmaz ve Meral Altndal, Byk Snak: Trk Yahudilerinin 500 Yllk Serveninden Sayfalar, (stanbul: Kurti Matbaas, 2000), ss.21-22. 42 Rozen, a.g.e., s. 70. 43 Ibid., s.71.

22

kendilerini yaadklar toplumdan soyutlayan spanyolcadan ziyade, Trke renmeleri gerektiini her frsatta belirtmitir.44 Alliance okullar, kz ve erkek rencilere mesleki eitim ve dil eitimi vermekle beraber, gzel sanatlar, muhasebe, matematik ve geometri konusunda da eitim vermekteydi. Rodrigueye gre, Fransa ile yakn ibirlii iinde olan Alliance rgtnn okullar, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla beraber, zellikle 1924-1925 yllar arasnda alnan etkin nlemlerle, milliletirilmilerdir.45 1.3. Cumhuriyet Dneminde Trkiye Yahudileri ok uluslu Osmanl mparatorluu dnemi, 29 Ekim 1923 tarihinde Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas ile beraber sona ermitir. Cumhuriyetin ilk yllarnda, Osmanl mparatorluundan modern bir ulus devlete dnm gerekletirilmitir. Yine bu dnemde Atatrk Devrimlerinin ou yaplm ve devletle vatandalar aras ilikilerin yaps ve zellikleri oluturulmutur. Ksaca bu dnem, Misak- Milli snrlar iinde kalan halk iin tebaadan vatandaa gei dnemidir. Bu dnemde snrlar belirlenen bir dier iliki tr de, devlet ve aznlklar arasndaki ilikidir. 1.3.1. Kurtulu Sava Sonunda Yahudilerin Durumu

Avner Levi, sava dneminde Yahudilerin balca iki blgede toplandklarn belirtmektedir. Bu blgeler, stanbul ve Trakya blgesi ile zmir ve Bat Anadolu blgesiydi. Bu iki ana blgede Yahudi nfusun en youn olduu iller ise; stanbul, zmir, Edirne, Bursa, Aydn ve anakkale idi. Bu iki blge, atekes dneminde ve Kurtulu Sava boyunca Yunan igalinde kalmt. stanbul ise tilaf Devletlerinin elindeydi. Leviye gre, bu blgeleri Yunanistana ilhak
Nora eni ve Sophie Le Tarnec, Camondolar: Bir Hanedann k, (stanbul: letiim Yaynlar, 2005), s. 61. 45 Rodrigue, a.g.e., s.262.
44

23

etmek isteyen Rumlar, Yahudilere Yunan karlarna hizmet etmeleri iin bask uygulamaktayd. Ancak Yahudiler, tm bu basklara ramen Trklere sadk kalmlar, Yahudi kurumlar, resmi temsilci ve yneticileri, Trk karlarna gre hareket etmilerdir.46 Rfat Baliye gre ise, Cumhuriyet rejimi altnda reaya olmaktan kp vatanda olma srecinde, aznlklara gven gelmi, yeni Trkiyenin inasna ellerinden geldiince katkda bulunmay tasarlamlardr. Aznlklar arasnda zellikle Trkiye Yahudileri, gelecee gvenle bakmaktaydlar. nk, Osmanl mparatorluunun k yllarnda ve Kurtulu Sava srasnda, Anadolu insanyla ayn kaderi paylamlar, ayn eziyet ve aclar ekmilerdir. 1920 ylna kadar Hahambalk yapm olan Haim Nahum ve Trkiye Yahudileri, Mustafa Kemali ve Kurtulu Savan desteklemiler ve herhangi bir ayrlk lkleri de olmamtr.47 Savatan sonra, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinde ekonomik artlarn bozulmas, zellikle Bat Anadoludaki yangnlar sebebiyle birok kiinin evsiz kalmas ve salgn hastalklar, Aydn, Manisa, Turgutlu ve Nazilli gibi birok ehir ve kasabadan zmire Yahudi gn arttrmtr. Ancak, zmirden de birok Yahudi, zellikle Gney Amerikaya g etmi ve Buenos Aireste Aydn adn verdikleri bir semt kurmulardr. Nahum, gn sadece zmire zg olmadn ve bu olaanst artlar nedeniyle, 70.000 stanbul Yahudisinin 50.000inin lkeyi terk ettiini yazmtr. 48 Geride kalanlar, gen ve yeniden yaplanan Trkiye Cumhuriyetinin, yeni kurumlarna ve artlarna uyum salamaya almtr. Fakat, Trkiye Cumhuriyeti bir ulus-devlet olarak ortaya kmtr ve bu durum, kltrel hayatn, eitimin, dilin ve iktisadn Rfat Balinin tabiriyle Trkletirilmesini
Avner Levi, Trkiye Cumhuriyetinde Yahudiler, (stanbul: letiim Yaynlar, 1992), s.14. Rfat N. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), (stanbul: letiim Yaynlar, 1999), ss. 33-34. 48 Nahum, a.g.e., s.206.
47 46

24

beraberinde getirmitir. Bu sre zarfnda, lkede yaayan tm aznlklara olduu gibi Yahudi aznla da bir takm yaptrmlar uygulanmtr.49 1.3.2. Lozan Antlamas ve Trkiye Yahudileri Batl lkelerle imzalanan Lozan Antlamasyla Trkiyede kimlerin aznlk statsnde olduu belirtilmitir. Trkiyede aznlklar kapsamna gayrimslim yurttalar, ya da tam tabiriyle, Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler girmektedir. Mslman yurttalar, etnik kken asndan farkl olsalar da aznlk kapsamna girmemektedirler.50 Ksaca, Lozan Antlamasnn 37. ila 45. maddeleri, gayrimslim vatandalarn haklarn koruma altna almtr. Cumhuriyetin kurulmasyla beraber millet sistemi tamamen ortadan kalkm gibi grnmesine ramen, Lozan Antlamasnn zellikle 42. maddesiyle devamllk arz etmekteydi. Baka bir deyile, Lozan Antlamasnn aznlklarn haklarnn korunmasyla ilgili maddeleri arasnda yer alan 42. madde, gayrimslimler arasnda meydana gelebilecek ve aile hukuku kapsamna girecek olan ihtilaflarn bu cemaatlerin dini rf ve adetlerine gre Trk mahkemeleri tarafndan zmlenmesini ngryordu.51 Bu durum da, beraberinde bir takm sorunlar getirmitir. Her eyden nce, Yahudi eriatna gre hazrlanacak olan yeni kanunun Trk mahkemelerinde, Trk hakimlerce uygulanmas olduka zordu. Bunun yan sra, Trkiye Cumhuriyetinde laik esaslara dayal bir Medeni Kanun vard ve devlet, herkesin bu kanuna tabi olmasn istemekteydi. Ayrca, Yahudi cemaatiyle ilgili Karma Kanun Encmeni Komisyonunun iki Yahudi encmen yesi, Prof. Mion Ventura ve Kalef Gabayda, Hahamba

Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), s. 35. Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar: Kavramlar, Teori, Lozan, Mevzuat, tihat, Uygulama, (stanbul: letiim Yaynlar, 2004), s. 47. 51 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), s.60.
50

49

25

Haim Becerano ile temasa geip Yahudi cemaati olarak 42. maddedeki haklardan feragat edilmesi gerektii fikrini kendisine telkin etmeye altlar. 52 Avner Leviye gre, zellikle basnn saldrgan tavr, Yahudilere Lozan haklarndan feragat etmeleri konusunda bask grevi grmtr. Sonuta, hukuku imon Levi, hukuku Nissim Masliah, Profesr Avram Galanti ve Hanri Soryanodan oluan bir heyet, Lozan haklarndan resmen ve kesinlikle feragat etmitir. Ayrca, dini ve laik konular arasnda ayrm yapmay, yani Hahambaln Yahudi kurumlar stndeki her yetkisinin iptalini kabul etmitir. Her okul, yetimhane, ihtiyarlar evi hatta sinagog tamamen bamsz olduu iin kurumlar arasnda ibirlii, uyum ve egdm salayacak bir merkezi ynetim kalmamtr.53

Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945),, s. 61. 53 Levi, a.g.e., ss .68,73.

52

26

II. TEMEL KAVRAMLAR

Bu blmde, bu almada karmza kacak olan, Diaspora, g, Siyonizm, anti semitizm ve entegrasyon gibi temel baz kavramlar ele alnacak ve aklanacaktr. 2.1. Diaspora Diaspora terimi bir etnik evrenin genellikle zorla ya da travmatik koullar altnda, kendi z vatanlarndan, yabanc lkelere dalmasna gndermede bulunur.54 lk kez Babil srgnnden sonra dalan Yahudiler iin kullanlan bu terim, modern dnemde nce Filistinin, son olarak da srailin dnda yaayan Yahudiler iin kullanlmtr. Gnmzde ise bu terim, deiik topraklara dalan tm gmen topluluklar iin szkonusudur.55 Tanm itibariyle diasporann yeleri corafi olarak dalmlarsa da, ortak bir tarih, anavatana ilikin ortak bir hafza ya da korunan mterek bir kimlik gibi faktrlerle bir arada tutulmaktadrlar. Robin Cohen, balangtaki g etme nedenlerine dayanarak, be farkl diaspora kategorisi belirlemitir: kurban (Afrikal, Yahudi), smrgeci (ngiliz), emek (Hintli), ticaret (inli) ve kltrel (Karayipli).56 Cohene gre, farkl biimlerine ramen btn diasporalar belli anahtar zellikleri paylarlar. Cohen, btn diasporalarn aadaki ltlere uyduunu ileri srmektedir:

54 55

Anthony Giddens, Sosyoloji, (Ankara: Ayra Yaynevi, 2005), s. 259. Gordon Marshall, Sosyoloji Szl, (Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 1999), s. 151. 56 Giddens, a.g.e., s. 259.

27

 Anavatandan yeni bir blgeye ya da blgelere zorla ya da gnll hareket. Anavatan hakknda ortak hafza, onun korunmasna ballk, muhtemel bir geri dn ballna olan inan. Zaman ve mesafe sayesinde oluan gl bir etnik kimlik. Diaspora alanlarnda yaayan ayn etnik grubun yeleri arasnda dayanma Ev sahibi toplumlarla ilgili belli llerde bir gerilim. oulcu ev sahibi toplumlar iin deerli ve yaratc bir katk potansiyeli.57 Yahudi dnce dnyasnda diaspora kavram, tarihsel dnemlere gre ya galut (branice srgn), veya diaspora eklinde kullanlr. Bir ulusu oluturan halkn nemli bir ksm, hatta ounluu, anavatann dnda yaasa bile anavatan o ulusun hkmranlnda olduu takdirde anavatann iinde bulunduu durum galut olarak tarif edilemez. Galut esas itibariyle kinci Tapnakn sadan nce 70 ylnda Romallar tarafndan tahrip edilip Yahudilerin Filistin topraklarndan srlmelerinden srail devletinin kuruluuna kadar geen dnem iin kullanlr. Diaspora ise, srail devletinin kuruluundan sonra sraile geri dnemeyip kendi tercihleriyle baka lkelerde yaayan Yahudi cemaatleri iin kullanlmaktadr. Rfat Baliye gre; Trkiye Yahudileri, 1948 ylnda srail devleti kurulana kadar galut, kurulduktan sonra da diaspora kavramlarnn tariflerine uymaktadr.58 2.2. G Kavram G, gmenin yaamndaki refah dzeyini arttrmak iin yapt bir deiikliktir.59 G, (az veya ok) bireylerin ya da gruplarn sembolik veya siyasal snrlarn tesine, yeni yerleim alanlarna ve toplumlara doru kalc
Ibid., s.260. Rfat N. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri; Aliya: Bir Toplu Gn yks (19461949), (stanbul: letiim Yaynlar, 2003), s.28. 59 Zeev Ben-Sira, Immigration, Stress and Readjustment, (Westport CT :Preager Publishers,1997), s.1.
58 57

28

hareketini ierir.60 1945den beri gzlenen nemli g hareketlerini tanmlamak zere, drt g modeli belirlenmitir. Bunlar; klasik g modeli, smrgeci g modeli, misafir ii modeli ve yasad g modelidir.61 Glerin arkasnda yatan sebepler, genellikle itme ve ekme etmenleriyle ilgilidir. tme etmenleri, sava, ktlk, siyasi bask ya da nfus basklar gibi insanlar ge zorlayan, kaynak lke iindeki dinamiklere gnderme yapar. Bunun tersine ekme etmenleri (gidilen lkelerin gmenleri eken zellikleridir) gelien emek pazar, daha iyi yaama koullar ve dk nfus younluu baka blgelerdeki gmenleri ekebilmektedir.62 G zmlemelerinde itici faktrler, ekici faktrlerden geleneksellemi biimde ayrlr. tici faktrlerin (rnein, g edenin kkeninin bal olduu blgedeki yksek isizlik oranlar) genellikle tutucu, gvenlii arttrmaya ynelik bir ge neden olduu dnlmektedir. ekici faktrlerin ise; (rnein, gidilen lke veya blgedeki iktisadi byme) risk aldrc ve geliri arttrmaya ynelik bir g zendirdii grlmektedir.63 G, genellikle ekonomik, sosyal ya da politik terimlerle ilintilendirilmitir. Ancak, psikolojik perspektiften de baklmaldr.64 rnegin Koranoy, g anlayabilmek iin klasik Freudyen psikoseksel geliim terminolojisini kullanr. 1956 ylndan sonra Kanadaya gelen Macar gmenleri analiz ederken Koranoy, gmenlerin kalknmann ilk aamalarna dndklerini iddia etmitir. Buna gre, geldikleri andan itibaren oral safhaya (oral phase) girerler. Gmenler, bu aamada, fori ve aknlk ierisindedirler. Bundan sonra anal safhaya (anal phase) geilir. Bu safhada depresyon, halinden memnun olmama ve tatminsizlik bagsterir. Yeni g edilen lke devaml surette aa grlr ve eletirilirken,
Marshall, a.g.e., s.685. Giddens, a.g.e., s.258. 62 Ibid., s. 258. 63 Marshall, a.g.e., s.685. 64 Peter Braham, Adiel Doron, Shlomo Mendlovic, Gideon Ratzoni, Immigration, Anomie and Psychopathology, Journal for the Psychoanalysis of Culture, Vol:6, (2001), s.324.
61 60

29

eskiden yaanlan lke idealize edilir. Bu skntl sreten sonra fallik safhaya (phallic phase) geilir ki, gmenler bu safhada, artk iinde yaadklar toplumla ilgili pozitif dnceler gelitirmeye balamtr.65 Arrendo ve Patriciann nerdii bir dier model ise, g aamal bir sre olarak tanmlar. Birinci aamada gmenler, oktadrlar ve yaptklarna (g hareketi) bir anlam verememektedirler. Bu halin hemen sonrasnda hzn, depresyon ve kafa karkl aamasna geilir. Son aamada gmenler, yeni lkelerini ve bu lkenin normlarn kabul ederler. lkeye entegre olurlar, yeni kiileraras ilikiler gelitirirler ve gemi ile gelecei nostalji ba ile birbirine balarlar.66 sraildeki duruma baktmzda, Yahudi gnn bir ok bakmdan yegane olduunu grmekteyiz. G edilen lkelerin says olduka fazladr. Bunun yansra gmenlerin sosyoekonomik durumlar da birbirinden olduka farkldr. sraile g sebepleri de deiiklikler gsterir ve her zaman dinle ilintili deildir. Baz gmenler kendi istekleriyle sraile gelirlerken, bazlar mlteci olarak gelmektedirler. sraile g, doas gerei seici olmaktan uzaktr. srail kanunlarna gre, her Yahudi, fiziksel, zihinsel ve ekonomik stats hesaba katlmakszn sraile g edebilmektedir.67 2.3. Siyonizm Siyonizm, en geni anlam ile, Arz- Mevud yani Filistin dndaki btn Yahudileri yine orada toplamak ve sonra da Sleyman Mabedini Siyon Da zerinde yeniden ina etmek idealidir eklinde tanmlanabilir.68

65

E.K. Koranoy, Patterns of Acculturation in New Immigrants, Israeli Annals of Psychiatry and Related Disciplines, No:11, (1973), s.129. 66 D.Arrendo ve M. Patricia, Immigration as a Process of Loss and Grief, Personel Guidance Journal, No:59, s. 375. 67 Braham, Doron, Mendlovic, Ratzoni, a.g.m., s.322. 68 Yaar Kutluay, Siyonizm ve Trkiye, (stanbul: at Kitaplar, 2004), s.17.

30

2.3.1. Vaat edilmi Topraklar Sylemi ve Dinin Etkisi Siyonist sylemde sk sk yinelenen sava gre Yahudiler, Filistin topraklar stndeki haklarn Tevrattan almaktadrlar. Vaat edilmi toprak kavram, meruiyetini Tanrnn brahime vermi olduu szden almaktadr. Ancak, bir kitap veya Tanr tarafndan bir kavime verilmi olduu dnlen bir szn, hangi hakka ne lde temel oluturabilecei konusu tartmaldr. brahimin hikayesi, bir srgnle balar ve bir Tanrsal vaat ile devam eder. Srgnn sebebi, Nuh tufanndan sonra insanlarn Allahn yolunu brakmasdr. Sadece brahim Allahn yolunu terketmedii iin seilmitir.

brahim, Allahn Memleketinden ve akrabann yanndan ve babann evinden, sana gstereceim memlekete git emri ile, domu olduu Mezopotamyadan ayrlm ve yanna kars ve yeenini alarak, bugnk Filistin topraklarna yani o dnemki Kenan lkesine g etmitir.69 Ancak oraya vardnda brahim, Tanrnn ona vaadini duymutur: Bu memleketi senin zrriyetine vereceim. Vaat edilmi toprak, henz sahiplenilmemi, sahiplenilecei de belli olmayan topraktr. Uzamsal olmaktan ok, zamansal bir gerek, ok daha geni lde, bir ailenin yerinden ok geleceini ifade etmektedir.70 2.3.2. Theodor Herzl ve Siyonizm Siyonizmin alt yaps, Kutsal Kitaptaki vaat edilmi topraklar sylemiyle atlmtr. Sleyman Seyfi ne gre; Yahudilik millilemesi en kolay dindir. srailoullarna zg olan ve douu ile birlikte belirli bir kavimle zdeleen

Rabbi Nissim Behar, branilerin yks, (stanbul: Zvi-Geyik Yaynlar, 2001), s.16. Jean-Christophe Attias ve Esther Benbassa, Paylalamayan Kutsal Topraklar ve srail, (stanbul: letiim Yaynlar, 1998), s.24.
70

69

31

Yahudilik, milliyetilik anda bu ilevini ok kolay bir ekilde yerine getirebilmitir.71 Yahudilerin atalarnn yaad anavatana geri dnmeleri fikrinin kkleri, srail topraklarna (Eretz Yisrael) olan derin balla dayanmaktadr ve bu duygular yzyllar boyunca Diasporadaki Musevi mevcudiyetinin ayrlmaz bir paras olmutur.72 Benedict Andersona gre, Siyonizmin ortaya knn ve srailin douunun nemi, birincisinin (Siyonizm) eski dinsel cemaatin dier uluslarn yan sra bir ulus olarak hayal edilmeye baladna, ikincisinin ise (srailin douu) simyevi bir dnmle
73

gezgin

mminin

yerel

yurtsevere

dntne

iaret

etmesindedir.

Siyasi Siyonizm hareketinin kurucusu Theodor Herzldir.74 Bu Viyanal gazeteci, Fransz Aydnlanma hareketine gnl vermi birisi olmakla beraber, Yahudi Yzba Dreyfusun rtbesinin indirilmesine ok ierlemi ve bir yl sonra Yahudi Devleti: Yahudi Problemine Modern Bir zm adl kitabn yaynlamtr.75 3 Eyll 1897 tarihinde, svirenin Basel ehrinde toplanan ilk kongrede Siyonist organizasyonu oluturmutur. Herzl, bir takm diplomatik ataklarla, ileride bamsz bir devlet halini alacak bir Yahudi anayurdu oluturmay, Dnya zerinde kk bir para sloganyla amalamtr. Osmanl hkmdar ve Alman Kayserine yapt bavurular baarszlkla sonuland.76
71

Sleyman Seyfi n, Mukayeseli Sosyal Teori ve Tarih Balamnda Millyetilik, (stanbul: Alfa Yaynlar, 2000), s.89. 72 srailin Gerekleri srail Enformasyon Merkezi, (Kuds: Hamakor Press, 1997), s. 23. 73 Benedict Anderson, Hayali Cemaatler: Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, (stanbul: Metis Yaynlar,1993), s.167. 74 Kutluay, a.g.e., s.28. 75 Francois Massoulie, Crisis In The Middle East: A Century In Focus, (Gloucestershire: The Windrush Press, 1999), s.53. 76 Ibid., s.53.

32

Theodor Herzl, bir Yahudi devletinin gereklilii tezini ortaya attnda ok fazla yanda bulamamtr. Hatta 1516dan beri Osmanlya tabi olan Filistindeki kk Yahudi aznlk bile bu fikre kar km ve bunun Filistindeki Yahudilerin hayatn ve dier halklarla kurduklar ilikileri kt ynde etkileyeceini savunmulardr.77 Yahudi anayurdu olarak ilk nce Arjantin, daha sonra Kbrs dnlmtr. 1903 ylnda Londra, Siyonistlere Uganday nermitir. Bu durum, Siyonistler asndan byk bir zaferdi nk ilk kez uluslar aras arenada tannm oluyorlard. Ayn yl plan Siyonist kongrede onaylanm ancak Theodor Herzlin lmnden sonra Siyonizm sadece Siyonda bir anlam ifade eder! teziyle Uganda nerisi reddedilmitir.78 2.3.3. Siyonizmin eitleri 2.3.3.1. Siyasi Siyonizm Siyasi Siyonizm, ilk olarak Rusyada 1881 Pogromlarndan sonra Leo Pinsker tarafndan ortaya atld. Bu gre gre, Yahudiler anti semitist hareketlerden kurtulmal ve bir yurt edinmelidir. Bu arada Hibbat Zion (Siyonun Sevenleri) adl dindar bir grup 1882-1903 yllar arasnda Filistine Birinci G (Birinci Aliya) balatp burada ilk tarmsal retim faaliyetine baladlar. Siyasi Siyonizm, Theodor Herzlin adyla anlr. nk Herzl, bu konuyla ilgili ilk gerek admlar atm ve Siyonistlerin davasn dnya kamuoyuna duyuran kii olmutur.79

Koray alkan ve Mnir Fahreddin; Yeni intifada ve Filistin sorununun ksa tarihi, Birikim Dergisi, No.140, (Aralk,2000), s.20. 78 Massoulie, a.g.e., s.54. 79 Selin alayan, srail Szl: Siyonistler, Muhalifler, Tarihiler, Eylemciler, Yerleimciler, srailliler,(stanbul: letiim Yaynlar, 2004), s.381.

77

33

2.3.3.2. Kltrel Siyonizm Kltrel Siyonizm, Hibbat Zionun liderlerinden Ahad Haam tarafndan gelitirilmi bir fikir akmdr. Yahudi devletinin mutlaka gerekli olmadn, hatta bunun yredeki Arap nfus nedeniyle mmkn de olmadn savunan Haam, bu fikriyle Herzlin Siyasi Siyonizminden ayrlr. Bir takm kaynaklarda Kltrel Siyonizmin aslnda Siyonizm kart bir akm olduu da iddia edilmitir. Haama gre; sorun manevi zenginliini kaybeden Yahudiliktedir ve zm bir devlet kurmak deil, Filistin topraklarnda, Diaspora Yahudilerine manevi bir g verecek az sayda ve nitelikli merkezler kurmaktr.80 2.3.3.3. Dini Siyonizm Dindar Yahudiler aslnda, Mesihin geliinden nce Kutsal Topraklarda bir devlet kurmann Yahudilie aykr olduunu dnyorlard. Ancak, II. Dnya Savandaki soykrm bu kanaati deitirmitir. Fakat, bir takm dindar Yahudiler, soykrmdan nce de Siyonizmle uzlamlard. Siyonizm hareketine dinsel bir meruiyet ve onay veren Haham Abraham saac Cook, milliyeti Siyonist ruhun Yahudileri yeniden dine dndreceine inanyor ve Yahudiler iin selametin srail toprana yerlemekle balayabileceini iddia ediyordu. Bu amala Siyonistler ve Siyonizm fikri kullanlabilirdi. Ancak asl ama, kurulacak srail devletini bir din devleti haline getirmekti.81 2.3.3.4. Pratik Siyonizm Adndan da anlalaca zere, henz olumam siyasi koullara ramen, g hzlandrmay, krsal yerleim merkezlerini kurmay, yani kurulmas dnlen devlete n hazrlk yapmay amalayan bir fikirdir.
80 81

Ibid., s.382. Ibid., s.382.

34

2.3.3.5. Sentetik Siyonizm 1907de 8. Siyonist Kongrede ortaya kmtr. srailin ilk Cumhurbakan olan Haim Weizmann bu yaklamn en nde gelen savunucularndandr. Gr, pratik ve politik (siyasi) Siyonizmi birletirmeyi ngrr. Bu amala, Diasporada para toplanmas, Siyonizmle ilgili eitim verilmesi gibi Siyonist faaliyetler yaplmas bu grn ana hatlarn oluturur.82 2.3.3.6. Sosyalist (Klasik) Siyonizm Sosyalist Siyonizm, Yahudi ulusal ve sosyal kurtuluunun Siyonizm ve sosyalizmin kaynatrlmas ile salanmasn ngrr. Yahudi varlnn normallemesi sorununa zm iin Yahudilerin g ederek bir toprakta toplanmalar gerektiini savunmutur. 20. yzyl banda kinci G (kinci Aliya) ile Filistine gelen ve ou Rusyadaki devrim ateinden etkilenen gen Yahudiler burada bir Yahudi ii devleti kurmay amalamlardr. Bunlar arasnda srailin efsanevi lideri David Ben Gurion ve srailin cumhurbakanlarndan zak Ben Zwide vardr. Bu siyasi grn biimlendirdii siyasi hareketler bugnk i Partisinin de nvesini oluturmutur.83 2.3.3.7. Revizyonist Siyonizm Theodor Herzlin Politik Siyonizminde bir takm reformlar yapmay dnen Vladimir Jabotinsky tarafndan benimsendi. Bu amala Revizyonist Siyonist ttifak Partisini kurdu. Jabotinsky, Weizmannn ngilizlere kar benimsedii lml politikaya ve Ben Gurionun sosyalist fikirlerine karyd. Ona gre, ngiltere zerinde kesin bir bask kurulmal, Filistinde Yahudi nfusu arttrlmal ve en nemlisi genlere
82 83

Ibid., s.386. Ibid., s.387

35

youn silahl eitim verilmeliydi. Bu gr bugnk Likud Partisine temel oluturan ana hareketlerden biridir.84 2.4. Anti Semitizm Anti-Semitizm terimi ilk kez Wilhelm Marr tarafndan 1879 ylnda kullanlmtr. Anti-Semitizm siyasi bir program olarak ilk kez, Habsburg monarisinin bakenti, Siyonizmin ve dier birok milliyeti akmn doduu yer ve geleneksel Dou ile sekler Bat Yahudilerinin buluma merkezi olan Viyanada ortaya kt.85 Lewise gre; Yahudi dmanl bazen snrl, bazen iddetli, bazen salgn ama daima bir gruba zg oldu. Yahudi nefretinin kkleri eskilere dayansa da antisemitizm terimi nemli bir deiimi bu nefretin hissedilme, alglanma ve ifade edilme biiminde meydana gelen nemli deiimi ifade etmekteydi.86 Altnda yatan sosyal ya da psikolojik gdler ne olursa olsun, Ortaadaki Yahudi dmanl birincil olarak dinsel kavramlarla tanmlanmt. nce tek tanrya inanmayan topluluklarn dmanln eken Yahudiler zamanla, Yahudiliin baz retilerini temel alp bazlarn reddederek doan dier tek tanrl dinler olan Hristiyanlk ve slama inananlarn da tepkisini ekmilerdir. Hristiyanlarn sa Mesihin Yahudiler tarafndan ldrldne inanmalar bir tr kan davas balatmtr. Hal seferleri Mslmanlar olduu kadar Yahudileri de hedef almtr.87 Dinsel dmanlk, ama lm ama srgn tehdidiyle, Yahudiler Hristiyanl kabul etmek zorunda brakldklarnda rksal tonlar kazanmtr. Zorla din

Ibid., s.387 Bernard Lewis, Semitizm ve Anti-Semitizm: atma ve nyargya Dair, (stanbul: Everest Yaynlar, 1999), s. 80. 86 Ibid., s. 81. 87 alayan, a.g.e., s.297.
85

84

36

deitirme, zellikle buna zorlayanlarda, geiin samimiyetsiz olabileceine ilikin phe uyandryordu. spanyadan Osmanl topraklarna 1492de yaplan byk gn sebebi de, Hristiyanla gei iin Yahudilere yaplan basklar ve Kutsal Engizisyon Makamnn kfre ve inanszla sebep olarak Yahudileri gstermesidir. Rnesans, Yahudilerin durumunu greceli olarak iyiletirmitir. Avusturyada 1781de zel vergiler, sar bant takma uygulamas ve niversitelere gidememe yasa kaldrld. Fransz Devrimi ise, Yahudilere de eit haklar verilmesini yani emansipasyonu gndeme getirdi. Yahudiler, birey olarak eit haklara sahip olabilecekler, ancak ulus olarak bir ayrcalk beklemeyeceklerdi. Napolyon, Yahudilerden artk Musevi inanc tayan Fransz vatandalar olarak sz edilmesine ynelik bir dzenleme getirdi. Ancak bu dzenlemeler devrimci aydnlarn tepkisini ekti. Sonu olarak getto duvarlar ykldnda anti-semitizm asndan fazla deien bir ey yoktu.88 18. yzyln sonuna gelindiinde, antropoloji biliminin gelimesiyle, bilim adamlar, insanlar renklerine, vcut ekil ve llerine, kafatasnn ekil ve llerine gre snflandrmaya balamlardr. Bu yeni bilgiler, Johann Gottfried Herder ve Immanuel Kant da etkilemi, ancak bu bilim adamlar bir rksal stnlk doktrini gelitirmemilerdir. Fakat on sekizinci yzyl sonlar ve on dokuzuncu yzyl balarnda bireylere artk, tekinin sadece farkl deil ayn zamanda aa olduu retiliyordu. Bu yeni tr rkln Yahudilere uygulanmas on dokuzuncu yzyln balarna rastlar.89 18. yzyln ortalarna gelindiinde anti-semitizm, Yahudileri bela ve Avrupa toplumuna szan tehlikeli istilaclar olarak sergileyen yeni bir kuramsal ve tartmac bir literatrle glenmitir. Bu literatre gre, Avrupa toplumu eer yaayacaksa Yahudilerin szmas ve tahribat durdurulmalyd. nk, Avrupa
88 89

Ibid., s. 299. Lewis, a.g.e., s. 90.

37

rklar Ari kkenliydi, Yahudiler ise Sami. Bundan dolay onlar yabanc, aa ve zararlydlar.90 Bu literatrden beslenen Adolf Hitler ve Nasyonal Sosyalist hareket, anti-semitizmi ideolojisinin ana maddesi haline getirmi ve iktidara gelmitir. Bu durum ise Yahudi soykrmna giden yolu amtr. Lewise gre, kta Avrupasndaki en gl anti-semitizm Rusyada ortaya kmtr. Britanya ve Kuzey Amerikada ise anti-semitizm, Fransa ve Almanyadakine kyasla daha azdr. Bernard Lewis ayrca Marks, Engels ve Bakuninin anti-semitik olduunu belirtmektedir.91 2.5. Entegrasyon Kavram Entegrasyon terimi, bir yandan sistemin bozulmasn ve istikrarn korumasnn olanakszlamasn kolektif biimde nleyen, br yandan sistemin bir birlik halinde ilemesini beslemek iin ibirlii yapan bir sistemin birimlerinin iliki tarzn karlar. Entegrasyon, daha esnek biimde, toplumsal konsenssn eanlamls olarak kullanlmtr.92 Ulusal entegrasyon tm lkelerin idealidir. Bu durum ile ilgili bir ok tarif mevcuttur ancak, merkez gre gre, birincil olarak siyasi sadakat ve kiisel ynelim ulus denilen eye olmaldr. Bunun haricinde kalan kimlikler, ister daha kk niteler (etnik ya da dini alt gruplar, blgecilik ya da akrabalk) isterse daha geni lekli olanlar (uluslar aras ideolojiler, milliyet tesi dini yaplar vs.) olsun, ikincil olarak grlr ve deerlendirilir.93 Gruplar aras blnmelerin (rksal, dinsel, corafi ve tarihsel) olmad (Japonya ya da skandinav lkelerinin bazlar) lkelerde, bu durumun yerini snfsal blnmeler almtr ve birok insan bu yzden toplumun geneline hizmet
90 91

Ibid., s. 96. Ibid., ss. 116-117. 92 Marshall, a.g.e., s. 201. 93 Weiker, a.g.e., s. 2.

38

vermekte gnlsz davranmlardr. Gruplar aras blnmelerin olduu birok lkede, ideal olan sistem, ou zaman erime potas terimiyle aklanr. Bu idealin gerekleme midini en ok iinde tayan lkelerden biri olan Amerika Birleik Devletleri, kendisi iin salata kasesi tanmlamasn daha uygun grmtr.94 Etnik btnleme modellerine bakldnda, karmza model kmaktadr. Bunlar; asimilasyon, erime potas ve kltrel oulculuk modelleridir. 2.5.1. Asimilasyon Modeli Gmenlerin kendi zgl gelenek ve pratiklerini brakarak kendi davranlarn ounluun deerlerine ve normlarna gre biimlendirmesine asimilasyon denir. Asimilasyoncu yaklam, yeni toplumsal dzenle btnlemenin bir paras olarak gmenlerin dillerini, giyim ve yaam tarzlarn ve kltrel grnmlerini deitirmelerini talep eder.95 2.5.2. Erime Potas Modeli Erime potas modeline gre, gmenlerin gelenekleri daha nceden varolduklar topluluktaki baskn gelenekler iinde erimekten ok, yeni, evrilen kltrel rntler oluturacak ekilde birbirine karm hale gelirler. Bu modelde etnik gruplar toplulua dardan farkl kltrel deerler ve normlar getirmekle kalmazlar, kendilerini iinde bulduklar daha geni toplumsal evreye uyum saladklar iin farkllkta yaratrlar. Erime potas modelinde, gmen topluluklarn gelenek ve grenekleri braklmaz, aksine srekli dnen toplumsal evreyi biimlendirir ve ona katkda

94 95

Ibid., s. 2 Giddens, a.g.e., s. 256.

39

bulunur. Mutfak, moda ve mimarinin melez formlar erime potas yaklamnn grnmleridir.96 2.5.3. Kltrel oulculuk Modeli Bu yaklamda, ok sayda farkl alt kltrn eit geerlilii tannr ve oulcu bir toplumun gelecei tevik edilir. Anthony Giddense gre, oulcu yaklam, etnik aznl toplumdaki eit pay sahipleri olarak kabul eder; bu da insanlarn toplumdaki ounluun haklarna sahip olmas anlamna gelir. Kltrel oulculuk modelinde, etnik farkllklara, daha geni bir ulusal yaamn vazgeilmez bir unsuru olarak sayg duyulup kabul gsterilir.97

96 97

Ibid., s. 256. Ibid.

40

III. GLERLE KURULAN BR DEVLET: SRAL srail Devleti, II. Dnya Sava sonrasnda olumutur. Kkleri, Tevrat dneminden beri Hristiyan ve Mslman gruplarnn iinde yaadklar aznlk stats ve anti-semitizm tecrubelerine dayaldr. Soykrm yznden yklm Avrupa Yahudilii, 19. yzyl Osmanl mparatorluu topraklarnda, Avrupann milliyetilik ve etnik politikalar zerine srail Devletini inaa etmitir. Dnya Yahudileri iin bir lke olarak tasarlanmtr ancak 40 yllk bir g srecinden sonra, dnya Yahudilerinin sadece 1/3n bnyesinde barndrabilmitir.98 Tablo 2 sraile Ana G Dalgalar99 G Dnemleri 1882-1903 (1. Aliya) 1904-1923 (2./3. Aliya) 1932-1938 (5. Aliya) 1939-1948 (6. Aliya) 1948-1951 1952-1960 Gmen Says 20-30.000 35-40.000 217.000 153.000 Kken Rus Rus, D.A Alm. Pol. Gn zellii Siyonun Sevenleri nc sosyalistler Entelektel,Ynetici

Toplama Kaak gmenler Kamplar 687.000 A.., O.A 54.000 Magrip 165.000 Msr(1956) 75.000 O.A 1961-1964 228.000 Fas 1965-1971 81.000 ABD, B.A. 116.000 L.A. 1972-1974 143.000 SSCB 1975-1989 230.000 ABD, B.A, L.A ran(1979), Eti 1989-... 500.000 Eski SSCB Rus: Rusya; Alm: Almanya; Pol: Polonya; Eti: Etiyopya; L.A: Latin Amerika; B.A: Bat Avrupa; D.A: Dou Avrupa; O.A: Orta Avrupa; A.: Arap lkeleri

98

Calvin Goldscheider, Israels Changing Society: Population, Ethnicity and Development, (San Francisco: Westview Press, 1996), s. 3. 99 Massoulie, a.g.e., s. 68.

41

srail

toplumu

ok

eitli

lkelerden

milyonlarca

Yahudi

gmenin

entegrasyonu ile meydana gelmi, modern iletiimde ok eski bir dilin (branice) kullanm ile zengin bir edebiyat, tiyatro, film endstrisi ve eitim-kltr olumutur. ehirlemi olmasna ramen tarmsal geliimde lider konuma gelmi, krsal komnal deneyim sahibi bir lkedir. srail, teknolojik geliimi ile birok nc dnya lkesine rnek tekil etmekle beraber, dnya Yahudilerine de bir kimlik salamtr.100 srail, kendisini bir Yahudi Devleti olarak grmektedir. Bu durum hem hukuksal alanda, hem de ou srail Yahudisi iin byledir. srailde yaayan insanlar, Yahudi toplumunun ayrlmaz bir paras mdr yoksa ayr bir toplum mudur? sorusuna cevap olarak, %85 orannda kii birinci kk cevap olarak vermitir.101 sraildeki Yahudilerin ok byk bir kesimi, kendilerini hem Yahudi hem srailli olarak tanmlamaktadrlar. Asher ariann tespitlerine gre, 1996 ylnda Yahudilerin ounluu kendilerini Yahudi ve srailli olarak tanmlamlardr. Etnik yap ve dini inanla ilgili kimlik tanmlamalar daha geri planda kalmtr. Katlmclar, srasyla drt kimlik ortaya koymulardr. Yahudilik, sraillilik, etnik kken (Sefarad, Akenaz vb.) ve dini inanla (laik ya da tutucu) ilgili kimlik bilgilerini vermilerdir. Katlmclarn %40ndan fazlas, Yahudi ve srailli kimliklerini birinci ve ikinci sraya koymulardr. Ancak, sraildeki birok Yahudi iin srailli olmak ile Yahudi olmak arasnda bir fark yoktur. nk srail; lisannn branice olmas, okullarnda Tevrat ve Yahudi tarihiyle ilgili derslerin okutulmas ve tatillerinin Yahudi dini bayramlar olmas dolaysyla Yahudidir.

100 101

Goldscheider, a.g.e., s. 3. Asher Arien, The Second Republic: Politics In Israel, (NJ: Chatnam House Publishers, 1998),s.7.

42

srailin eitim sisteminde, Yahudilik ve sraillilik kimliinin retilmesi iin nemli abalar sarf edilmitir.102 Tm bu verilerden yola karak, srail Devletinin bir Yahudi Devleti olarak kurulduunu varsayabiliriz. Zaten, srailin raison detrei (varolu nedeni) olan srgndekilerin bir araya getirilmesi kavram dorultusunda lkenin kaplar lkeye gelmek ve gelince srail vatandal edinmek isteyen her Museviye sonuna kadar almtr.103 srail toplumu, dier tm lkelerden daha fazla, gler yoluyla kurulmu bir lkedir. G, srail devletinde ulus inas iin ana strateji olmutur. 19. yzyldan beri Siyonist ideoloji ve kuruluundan beri srail Devleti, kendilerini soy ya da din ba ile Yahudi olarak gren herkesi bir lkeye toplamak gayesini gtmtr. sraile gn artlar, evreleri ve yollar kendine hastr. sraile g ncelikle Avrupadaki II. Dnya Sava ve Soykrm, Yahudiler arasnda milliyetilik bilincinin uyanm olmas, devlet-ncesi Filistin topraklarnda hali hazrda sayca artan bir Yahudi cemaatinin yayor olmas ve 1990larda SSCB ve Dou Avrupadaki radikal deiimler, Arap lkelerinde yaayan Yahudilerin durumu gibi sebepler ge neden olmutur.104 10 Temmuz 2003 tarihinde Washington Post gazetesinde yaynlanan bir haberde, dnemin srail Babakan Ariel aronun ve Amerika Bykelisi Daniel Ayalonun sraile g edecek 330 kiilik Amerikan ve Kanadal Yahudilerle ilgili szlerine yer verilmitir. Daniel Ayalon grubu Amerikadan uurlarken, bu 330 gmenin Tm Yahudilerin sraile dnmek hayalinin bir paras olduunu belirtmitir. Babakan aron ise grubu karlarken, gn

Ibid., s. 7. srailin Gerekleri srail Enformasyon Merkezi, (Kuds: Hamakor Press, 1997), s. 33. 104 Calvin Goldscheider, Demographic Transformations in Israel: Emerging Themes in Comparative Context, Der. Calvin Goldscheider, Population and Social Change in Israel,(San Francisco: Westview Press, 1992), s. 5.
103

102

43

srailin birincil ncelii olduunu, hatta bar ve gvenlikten bile daha nemli olduunu sylemitir.105 Grld gibi sraile g, blgenin ideolojik merkez olmas ve bu durumun srail toplumunun oluumu ve geliimini etkilemesi yznden zel ve nemlidir. Bu g, yeni bir vatana gitmekten ziyade, 2000 yldr uzak kaldklar bir topraa dn olarak grlr.106 3.1. sraile G Dnemleri Yahudi geleneine gre sraile ge Aliya ad verilir. Aliya, Mesihin gelecei gn iin tm Yahudilerin Siyona yani Kutsal (Vaat edilmi) Topraklara dneceklerine dair kktenci inanca dayanr. sraile g ideali, Yahudi dini fikriyatnda var olduu gibi sekler milliyeti ideolojisinde de kk salmtr. Dini gr, Filistine bireysel ge nem verirken, siyasi ideoloji olarak Siyonizm, daha byk gruplar bu yola itmitir.107 srailin gle ilgili resmi politikas ise, 14 Mays 1948 ylnda kabul edilen Bamszlk resmi Deklarasyonunda, geici srail srail Devleti, Yahudi gne ve srgndekilerin toplanmasna aktr eklinde aklanmtr. Gle ilgili bu politika, hkmetinin yrrle koyduu, ngiliz kstlamalarn feshetmek ve daha nce illegal olarak grlen Yahudi gmenlerin, lkenin asli unsurlar olarak sayld, ilk kanunla birletirilmitir. srailin g politikasndaki nemli bir baka dnm noktas da 5 Temmuz 1950 ylnda kabul edilen Geri Dn Yasasdr. Bu yasa ile, salk ve

105 106

Going to Israel, The Washington Times, 10 July 2003. Goldscheider, a.g.m., s. 5. 107 Bernard Reich ve Gershon R. Kieval, Israel: Land of Tradition and Conflict, (San Francisco: Westview Press, 1993), s.13.

44

gvenlikle ilgili kk istisnalar dnda dnyadaki her Yahudiye sraile g etme ve yerleme hakk verilmitir.108 sraile gruplar halinde yaplan gler be ana dnemde incelenebilir. G edilen blgeler ve sebeplerin farkll, sraile gn alt ana dneme ayrlmasna yol amtr. 3.1.1. ekillendirici Dnem: 1882-1924 Dnemi Bu dnemde g eden kii says az olmasna ramen siyasi nemi byktr. 1880den nce Eretz Yisraelde 25.000den daha az Yahudi yaamaktayd. Bu nfus drt kutsal ehirde, Kuds, Hebron, Tiberias ve Safedde younlamt ve zamanlarn ounlukla dua ve Tevrat almakla geirmekteydi. lk Aliyay (1882-1903) yapanlar, Rusyadaki anti-semitizmden kaan 20.00030.000 civarnda kiidir. ounluk Amerika Birleik Devletlerine g etmitir. Eretz Yisraele g edenler ise, blgede Yahudi milliyetiliini canlandrmtr. Bunlarn bir ou Hovevei Zion olarak bilinen milliyeti Yahudi gruplarda yer aldlar. Ancak, grup tarmsal yeteneklerden ve maddi glerden yoksundu.109 kinci Aliya, Rusyadaki baarsz 1905 Devrimi srasnda lkeden kaanlarca yaplm ve bu g dalgas beraberinde sosyal eitlik ve zgrlk fikirlerini getirmitir. Bu dnemde gelen 35.000 kiinin neredeyse tamam Rusyadan g etmitir. Gmenlerin birka bini Romanyadan ve 2.000i de Yemenden gelmedir. Bu gn srail tarihinde iki nemli sonucu vardr: a. David Ben-Gurion, Yitzhak Ben Zwi ve Yosef Shprinzak, yani srailin ilk babakan, ikinci cumhurbakan ve ilk meclis bakan bu gle gelmilerdir.

108 109

Goldscheider, a.g.e., s.49. Arien, a.g.e., s. 21.

45

b. Kurduklar siyasi organizasyonlar lkenin geleceini ekillendirmitir. Yeni gelen gmenler ayrca tarmsal faaliyetlerde, sanayide geliime hz vermilerdir. Bunun yan sra Yahudi kltrel yaamna da katklarda bulunmulardr.110 nc Aliya, ounlukla Polonya ve Rusyadan gelen ve tarm eitimi alm, bekar erkeklerden olumaktayd. Bu gmenler, birinci ve ikinci Aliyalarn gmenlerinden farkl olarak, daha mreffeh bir lkeye gelmilerdir.111 3.1.2. 1925-1948 Dnemi 1925-1948 aras Manda yllaryd. ngilizlerle mcadele, Nazilerle mcadele, g etmek iin mcadele ve tam hakimiyet iin mcadele yllaryd. Amerika Birleik Devletlerinin 1920lerde gmenlere kstlama getirmesiyle birlikte, Polonya Yahudileri lkeyi terk ederek Drdnc Aliyay (1924-1930) balatmtr. Bu dnemde 82.000 Yahudi sraile g etmitir. Eer, nc Aliyaya ideolojik temelli Rus Aliyas deniliyorsa, drdncy Polonyal ve orta snf olarak adlandrmak mmkndr. Beinci Aliya (1932-1938), Orta ve Dou Avrupadaki Yahudi kart aktivitelerin art nedeniyle, zellikle 1933 ylnda Adolf Hitlerin ykselmesi yznden meydana gelmitir. Bu g dalgasnda 200.000 gmenden bahsedilmektedir. 1935 ylnda rekor sayda Yahudi (66.000 kii) Eretz Yisraele g etmitir. Be yl iinde Yahudi nfusu iki katna kmtr. Genellikle Alman Aliyas olarak bilinen Beinci Aliya, Alman ve Avusturya Yahudilerinin nfusunun nn g ile sonulanmtr.112

110

Ibid., s. 22. Ibid., s. 23. 112 Ibid., s. 24.

111

46

Orta Avrupa lkelerinden g edenler, yanlarnda kalknma iin sermaye, bunun yan sra orta snf alt yaplarn, ehirli yaam tarzlarn ve sevk ve idare deneyimlerini getirmilerdir.113 3.1.3. Kitlesel G: 1948-1951 Dnemi srail Devletinin kuruluundan sonraki ilk g dalgas bu tarihlerde balamtr. Bu yksek g oran, Yahudi nfusun saysn iki katna ulatrm ve ilk on sekiz ay ierisinde 350.000 kii lkeye ulam, takip eden bir buuk yl ierisinde de dier bir 350.000 kiilik grup lkeye gelmitir.114 Yerleim ile ilgili temel ihtiyalar ev yapm, i yerleri, okullar ve salk hizmetleri ile ilgili youn bir alma balatlmtr. Gelen gmenler, ulusal dili yani braniceyi bilmemekteydiler. Kltr ve dilleri Avrupadaki cemaatlerden farkl olan Ortadou lkelerinden gelen gmenler ise, uyum srecini zorlatrmtr. Bu ilk dnemde gmenler ounlukla Avrupa kkenliydi. Bunlarn ounluu soykrmdan kurtulan Yahudilerden olumaktayd. 1948 ylnda gelen 100.000 gmenin %85i Avrupa kkenliydi. Bu durum, Ortadou lkelerinden gelen Yahudi gmenlerin katlm ile deimitir. 1949 ve 1950 yllarnda Avrupadan gelen gmenler, bu g dalgasnn yarsn oluturmakta, 1951 yl itibariyle gmenlerin %70i genelde Irak, ran ve Libyadan gelen Asya ve Kuzey Afrika kkenli kiilerdir.115 zellikle 1949 ylnda Trkiye Yahudi cemaatinden sraile youn bir g yaanmtr. Ayn yl Yemen Yahudi cemaatinin de tamam g etmitir. Bu

113 114

Ibid., s. 25. Goldscheider, a.g.e., s. 49. 115 Ibid., s. 50.

47

dnemdeki en yksek aylk gmen saysna 1951 ylnda ulalmtr. Say 20.000dir ve bu say neredeyse Birinci Aliya kadardr.116 Bu g dalgasnn birincil belirleyicisi, siyasi ve ekonomik sebeplerdir. Bunun yan sra Ortadounun gelenekselci Yahudileri arasndaki dini Mesihi anlayta bu gn sebepleri arasndadr.117 3.1.4. Kuzey Afrika G sraile ikinci ana g dalgas, 1950li yllarn ortasnda balamtr. Bu gmenlerin yarsndan fazlas Fas, Tunus ve Msr gibi Kuzey Afrika lkelerinden gelmekteydi. 1955 ile 1957 yllar arasnda lkeye 165.000 gmen gelmitir. Bu gmenlerim mesleki yetenekleri ve eitimsel alt yaplar, kendilerinden nce blgeye gelen Avrupa kkenli Yahudilerden ok farklyd. Kuzey Afrikal gmenler, kendilerinden nce gelen Avrupallardan daha dk bir eitim dzeyine ve mesleki yetenee sahiptiler. Bu gmenler i yaamna ok zor entegre olmulardr. Bu dnem zarfnda srail tarafndan seici g kotalar uygulanm ve geni lekli gn negatif ekonomik etkisini kontrol etmek iin, bir takm dzenlemeler yaplmtr. G, yava bir ekilde devam etmi, 1960larda yine hzlanmtr. 1961 ile 1964 arasnda gelen 228.000 gmenin yars Kuzey Afrika lkelerinden gelmitir.118 3.1.5. 1967 Sonras: Sovyetler Birlii ve Batdan Gelen G Devlet kurulduktan sonraki nc ana g dalgas, 1967 ylndaki Alt Gn Savandan sonra balam, ounlukla Dou Avrupadan (Sovyetler Birlii ve Romanya) ve Batl lkelerden (zellikle Amerika Birleik Devletleri) gelmitir.
116 117

Arian, a.g.e., s. 27. Goldscheider, a.g.e., s.50 118 Ibid.

48

Bu alanlar, srail dndaki en byk Yahudi nfusuna sahiptiler ve gn temel potansiyel kaynaydlar. 1972 ile 1979 yllar arasnda, %51i Sovyetler Birliinden, %8i de Amerika Birleik Devletlerinden olmak zere 267.582 gmen sraile ulamtr. 1980 ile 1989 yllar arasnda g eden 153.833 kiinin %65i Avrupa ve Amerika Birleik Devletlerinden, %11i Etiyopyadan ve %6s ise randan gelmitir. Gmenlerin nc dalgas, srailde ekonomik bymenin ve corafi gelimenin olduu 1967 sonras dneme denk gelmitirir. Bu zaman diliminde, topluma daha yksek standartlara sahip bir gmen entegrasyonu salanmtr. Batl lkelerden gnll olarak gelen yeni gmenlerle, Ortadou lkelerinden gelen gmenlere verilen sbvansiyon arasndaki fark tartmaldr.119 3.1.6. 1989 Sonras Dnem 1989-1995 yllar arasnda, 1948 ylndaki ilk bamszlk dneminden daha fazla Yahudi sraile g etmitir. 700.000 gmenin ounluu Sovyetler Birliinden gelmi, 50.000 gmen de Etiyopyadan g etmitir.120 Sovyetler ve Etiyopyadan gelen bu iki cemaat arasndaki fark keskindir. Bu cemaatler lkeye sadece byk saylarda deil stelik ayn anda gelmilerdir. 1990 ylnda Sovyetler Birliinden 185.200 kii gelmi, 1991 ylnda bu sayya 141.800 kii daha eklenmitir. Solomon Operasyonu ile 14.200 Etiyopya Yahudisi 1991 ylnda sraile g etmitir. srail Devleti, bu dnemdeki youn gmen kitlesini absorbe etmekte zorlanmtr. Likud hkmeti, entegrasyonu salamak iin, bir self absorbtion
119 120

Ibid. Arien, a.g.e., s. 29.

49

projesi hazrlamtr. Bu projeye gre, hkmet sadece maddi destek verecek ve gmenlerin entegre olmasn bekleyecektir. Rus Yahudilerinin ou i ve yerleim problemlerini zmler ancak Etiyopya Yahudileri bu sorunu zememilerdir.121 nk Rus Yahudileri, profesyonel meslek sahibi, iyi eitimlidirler ve ocuklar iin yksek sosyoekonomik beklentileri vardr.122 1989 ile 1995 yllar arasnda eski Sovyetler Birliinden g eden 609.900 Yahudinin ounluu, iyi eitimli, sekler, Batl kltr bilen Akenazlard. G etme sebepleri Sovyetler Birliinin kp dalmas, siyasi ve ekonomik gelecein belirsiz olmas ve anti-semitizmin Sovyetler ykselmesi endiesiydi. srailde Gmenlerin birou Siyonizmi Birliinde deil,

renmilerdir.123 3.2. srailin Genel Demografik Yaps Deiik etnik kkenlerden gelen Yahudilerin ve Araplarn yaad srailin nfusu 2000 yl rakamlarna gre, yaklak 6.000.000dur. Bu lkede yaayan Yahudilerin dnyadaki toplam Yahudi nfusun yaklak %40n oluturduu grlmektedir.124 srail toplumunun demografik yaps, Batl, sanayi toplumlarnn tarihsel bir zeti gibidir. Ancak, bunun yan sra nc dnya lkeleriyle de benzeir. Nfusla ilgili en nemli veriler unlardr: lm oranlarndaki azalma ve halk sal ile ilgili almalarn geliim gstermesi, ekirdek aile tipine geilmesiyle nfus planlamasnn baarl bir biimde uygulanmas ve kk ailelerin ortaya kmas, nfusun ehirlerde younlamas ve metropollerin genilemesi, g,

Ibid., s. 29. Goldscheider, a.g.e., s. 51. 123 Arien, a.g.e., s. 29. 124 brahim Mazlum, srail Siyasal Yaamnn Temel Dinamikleri, (Haz. Fulya Atacan), Deien Toplumlar, Deimeyen Siyaset:Ortadou, (stanbul: Balam Yaynlar, 2004), s. 89.
122

121

50

etnik gruplarn belirli yerlerde younlamas ve deiik lkelerden gelen gmenlerin sosyoekonomik entegrasyonlar ve yal nfusun durumudur.125 lke nfusunun dinsel dalmna bakldnda, nfusun %83nn Yahudi, %15inin Snni, %1,9unun Hristiyan ve %0,1inin Drzi olduu grlmektedir.126 Bir baka deyile, Yahudi olmayan nfusun iinde Mslman Araplar, Hristiyanlar, Drziler, erkezler ve Bahailer yer almaktadr. Yahudi nfus ise g ettikleri blgelere gre, Akenaz, Sefarad, Yahudileri olarak gruplandrlmaktadr. 3.2.1. Yahudi Olmayan Nfus 3.2.1.1. Araplar Arap nfus ounlukla Bat eria ve Gazze eridinde yaamaktadr. %80i Snni Mslman ve %20si Hristiyandr.127 Mslman nfusun %10unu Bedevi Araplar oluturur. ou gebedir ve srailin gney kesimindeki llerde yaamaktadrlar.128 srailin ikinci en kalabalk aznln oluturan Hristiyan Araplar ise, Nasra, afaram ve Hayfa ehirlerinde yaamaktadrlar. Bunlar, Rum Katolik, Rum Ortodoks, Roman Katolik gibi ok eitli mezheplerden olumaktadrlar. Etiyopya ve Rus

Goldscheider, a.g.m., s. 3. Beril Dedeolu, Ortadou zerine Notlar, (stanbul: Derin Yaynlar, 2002), s. 151. 127 Sleyman zmen, Ortadouda Etnik, Dini atmalar ve srail, (stanbul: IQ Yaynclk, 2002) s. 115. 128 srailin Gerekleri, srail Enformasyon Merkezi. (Kuds: Hamakor Press, 1997), s. 118.
126

125

51

3.2.1.2. Drziler Yahudi olmayan nfusun yaklak %10unu srailin kuzeyinde yaayan, Arapa konuan Drziler oluturmaktadr. srail ordusunda askerlik yapmakta ve devlete hizmet etmektedirler. 3.2.1.3. erkezler erkezler, her ne kadar Arap kkenli olmasalar ve daha geni Mslman topluluklarn kltrel gemiinden gelmeseler de Snni Mslmandrlar. Etnik kimliklerini koruyarak, Musevi toplumun iinde asimile olmakszn srailin ekonomik ve ulusal faaliyetlerine katlmaktadrlar.129 3.2.1.4. Bahailer Bahaizm dinine inanrlar. Hayfa ve Akkada yerlemi srail vatandadrlar. Merkezleri Hayfa ehrindedir.130 3.2.2. Yahudi Nfus Yahudi nfusu, birok deiik lkeden gelen, eitli etnik kken, dil, dini bak asna sahip bir gmenler topluluudur. Tm gmenler ayr kltrel tarihsel ve siyasi tecrubeleri paylamlardr. Nfusun yaps ve artndan baka, sraile birok lkeden g edilmesi, sraildeki Yahudi nfusun etnik yapsnda ayrlklara yol amtr. Etnik yap youn Bat orijinli nfustan, Ortadou ve Batl nfusun karmas bir hale dnmtr.131 Gnmzde Yahudi nfus Akenaz Yahudileri, Sefarad

129 130

Ibid., s. 119. zmen, a.g.e., s. 117. 131 Goldscheider, a.g.e., s. 55.

52

Yahudileri, Oryantal Yahudiler, Etiyopya Yahudileri ve Sovyet Yahudilerinden olumaktadr. 3.2.2.1. Akenaz Yahudiler Akenaz Yahudiler, sraile Merkez ve Dou Avrupadan gelen ilk Yahudi grubudur. Alman orijinlidir. Klasik brani alfabesinde, Akenazn anlam Almanya demektir. Akenazlarn bir ksm yzyln banda, Kuzey ve Gney Amerika, Gney Afrika ve Avusturalyaya g etmilerdir.132 Akenazlar, lkeyi ina eden, braniceyi yeniden canlandran, kibutzlar ve ilk modern Yahudi ehri olan Tel Avivi kuran, Avrupal Yahudi ncler olarak bilinmektedirler.133 Donna Rosenthala gre; baz srailliler Akenazlar, srailin WASPlar olarak nitelemektedir.134 Bu gmenlerin mesleki yetenekleri, eitim alt yaplar ve aile ve etnik balar, srail toplumunda kolaylkla yer bulmalarn, frsat ve kaynaklara kolay ulamalarn salamtr.135 Akenazlar; doktor, yazar, politikac, hukuku ve iadam kimlikleriyle, srail toplumunda prestijli bir konum elde etmilerdir. Bu cemaat, ounlukla Avrupadaki Yahudi gettolarndan kaarak ilk sekler ve sosyalist fikirleri blgeye getirmilerdir. Akenazlarn dindar kesimi ise, kendileriyle beraber Dou Avrupa greneklerini, modasn ve Yidi dilini getirmilerdir. Bugn Akenaz cemaati, Bat Avrupa, Kuzey Amerika ve ngilteredeki cemaati kapsamaktadr.136

zmen, a.g.e., s. 113. Donna Rosenthal, Ordinary People in an Extraordinary Land: The Israelis, (NY: Free Press, 2005), s. 97. 134 WASP: White Anglo Saxon Protestant (Beyaz Anglosakson Protestan) anlamna gelmektedir. srailde ise ayn tanmlama White Ashkenazi Sabras With Proteksia eklinde yaplr. Bunun anlam ise, Balant sahibi, srail doumlu, beyaz Akenazlardr. 135 Goldscheider, a.g.e., s. 56. 136 Reich ve Kieval, a.g.e., s. 12.
133

132

53

3.2.2.2. Sefarad Yahudileri spanya ve Portekizden gelmilerdir. Sefarad, branicede spanyol demektir. Bu Yahudiler 15. yzylda veba mikrobu tadklar gerekesiyle spanyadan ve Portekizden srlmlerdir. 19. yzylda Filistinde ounluu oluturmulardr.137 Sefarad terimi sklkla Mslman toplumlarda yaayan Yahudi cemaatleri iin de kullanlr. Bu tanma giren cemaatler arasnda Trkiye, Yunanistan, ran ve Afganistanda yaayan Yahudiler vardr. spanya Yahudileri genelde Ladino ad verilen Judeo-Espanyol lehesini konumaktadrlar. Bu dili nceleri ortaa brani harfleri, daha sonra Latin alfabesiyle yazarak kullanmlardr. Ancak, Arap lkelerinde yaayanlar Ladinoyu kullanmamlardr.138 1948de srail kurulduunda, Akenazlar nfusun %77sini oluturmaktaydlar. Ancak, devletin kurulmasyla, srail ve Arap lkeleri arasnda yaanan savalar ve Kuzey Afrikada yaanan i karklklar nedeniyle 1958e kadar bu blgelerden yaanan gler sonucunda, bu tablo deiiklie uramtr. G eden Sefaradlar, yeni devletin kt kaynaklar nedeniyle maabarot denilen geici adr kentlere yerletirilmilerdir. Bu dnemde Sefaradlarn, bu kamplarda, salarnn kesilmesi, haere ilalaryla ilalanmalar hatta bebeklerinin alnp Akenaz ailelere evlatlk verilmesi gibi uygulamalara maruz kaldklar iddia edilmektedir. adr kentlerde, bazen on yl gibi uzun bir sre kaldktan sonra ve ou kez onaylar alnmadan yeni oluturulan kentlere ya da kolektif yerleim merkezlerine gnderilmilerdir. Bylece ama bu olmamakla birlikte, etnik olarak

137 138

zmen, a.g.e., s. 114 Reich ve Kieval, a.g.e., s. 12.

54

homojen blgeler olumu ve Sefaradlarn yaad yerler lkenin en fakir blgeleri haline gelmitir.139 Sefaradlarn eit olanaklara kavumalar ve beyaz yakal Akenazlar arasnda yerlerini almalar ok uzun zaman almtr. Orta snfa ykselmeyi baaran Sefaradlar, Akenaz deerlerini benimsediler. Yoksul ve imtiyazsz Sefaradlara ise, Oryantal Yahudiler ya da Mizrahiler ad verilmitir. Bugn dahi alan yoksul snf iin bu ifade kullanlmaktadr.140 3.2.2.3. Oryantal (Mizrahim) Yahudiler Bu Yahudiler Arapa konuan lkelerden Sihirli Kilim Operasyonu ile, 1948 ylnda sraile getirilmilerdir. ou Yemen, Irak, ran, Afganistan ve Hindistandan gelmilerdir. Yahudilerin iinde en geri kalm grup bunlardr. Genelde alt ve orta snfa mensup olan ve niteliksiz ilerde alan Oryantal (Dou) Yahudileri, dk bir eitim dzeyine sahiptirler.141 1940l yllarda Arap milliyetilii ve slamcln ykseliiyle beraber, Ortadou ve Kuzey Afrikada Yahudi kart iddet hareketleri ba gstermitir. 1948den 1960lara kadar 870.000 Oryantal Yahudi, Yemen, Irak, Msr, Suriye, Lbnan, Fas, Cezayir, Tunus, Libya, ran ve Afganistandan kam ve bunlarn 600.000den fazlas sraile g etmitir.142 Oryantal Yahudiler, muhafazakar, fakir ve Arapa konuan bir grup olduu iin, srail toplumuna adaptasyonu en zor salanan Yahudi topluluu olarak bilinmektedir.

139 140

alayan, a.g.e., s. 457. Ibid., s. 459. 141 zmen, a.g.e., s. 114 142 Rosenthal, a.g.e., s. 115.

55

3.2.2.4. Etiyopya Yahudileri Etiyopya Yahudileri, 1985 ve 1991 yllarndaki iki operasyonla lkeye getirilmilerdir. lkedeki birok Yahudi, zellikle Akenazlar bu ge kar kmlardr. Halen baz tutucu Yahudiler, bu zenci Yahudilere kar tavr taknmaktadrlar.143 3.2.2.5. Sovyet Yahudileri Sovyet Yahudileri, aslnda Akenaz kkenlidirler. Ancak, sraile belli bir blgeden ve siyasi gr olarak sosyalizm, dini gr olarak ise genelde ateizmi benimsemi, Rusa konuan byk bir kitle halinde geldikleri iin ou aratrmac tarafndan ayr bir grup olarak incelenmitir. 1989 ylnda lkeye gelmilerdir. Saylar 700.000 civarndadr. Bu

gmenlerin ou iyi eitimli kiilerden olumaktadr. 3.3. srailde Akenaz Sefarad Ayrm srail siyasi yaamnda nemli hakim kriterlerden biri etnisitedir. Bu Yahudi Yahudi olmayan ayrm deil, Yahudiler arasndaki etnik farkllktr. Konu her ne kadar kolay anlalr olmasa da, Yahudiler arasndaki temel fark, Avrupa Amerika kkenli Akenazlar ve Asya Afrika kkenli Sefaradlar arasndadr. Akenaz Sefarad terimleri problemli ve snrlar kesin olmayan iki terimdir. rnein, Avrupann gneyindeki birok cemaat Sefaradken, Dou Akdeniz, Hindistan, Yemen ve Etiyopyadaki cemaatler her iki kategoriye de dahil edilmemektedir. zellikle yirminci yzyln ikinci yarsnda Amerika ktasnda ve

143

zmen, a.g.e., s. 114.

56

Fransada Sefarad cemaatleri ortaya kmtr. Dier yandan Msr ve inde Akenaz cemaatleri yaamtr.144 Siyasal yaamda Akenaz Sefarad ayrm nemlidir. 1977 ylnda semenlerin ounluu (%53) Akenazlardan olumaktayd. Semenlerin %43 Sefarad, %4 srailli ana babadan olma srailli Yahudilerdir. 1988 seimlerinde ilk kez Sefarad kkenliler Akenaz kkenlileri sayca amtr.145 22 Mart 2006 tarihinde yaplan son srail seimlerinde Fas kkenli bir Sefarad olan Amir Peretz, i Partisinin banda yer almtr. Amir Peretzin parti bakan seilmesiyle, ilk kez bir Sefarad byk bir partinin lideri konumuna ykselmitir. Akenazlar, bir Sefaradn liderliine tepki gsterip partiyi terk etmitir.146 Dnyada yaayan 13 milyon Yahudinin %85i Akenaz, %15i ise Sefaraddr. Dnyadaki Akenaz nfusun %10u, Sefarad nfusun 2/3 srailde yaamaktadr. Buna ramen bugn srail nfusunun %55i Akenazlardan, %45i Sefaradlardan olumaktadr.147 Akenazlar, Sefarad Yahudilerini ilkel, neredeyse vahi ve ta devri Yahudiliinin temsilcileri olarak grmektedirler. Geici kamplarda ve yeni kentlerde Akenazlardan grdkleri muamele nedeniyle, Oryantal Yahudi toplumlarnn eski eliti, statlerini ve bununla birlikte genellikle kendilerine olan gven ve sayglarn da kaybetmilerdir. Doulu Yahudiler 1948 ylndan sonra sraile nemli miktarda g vermeye baladklarnda, yeni kurulmu devletin lider kadrolar, erime potas (mizug galuyot) politikasn uygun yol olarak grmlerdir. Siyasi parti, ordu, ve eitim kurumlar gibi sosyalletirme aralar vastasyla, Doulular, kltrel geleneklerinden vazgemeleri ve hakim Akenaz kltrn iselletirmeleri
Arien, a.g.e., s.31 Ibid., s. 32. 146 Barn anlmad seim, Radikal Gazetesi, 28 Mart 2006. 147 Arien, a.g.e., s. 33.
145 144

57

ynnde cesaretlendirilmilerdir. Bunun amac, ulusal birlik ve btnl salamaktr.148 Yeni gmenler yaadklar zorluklar ilk kez 1959 Temmuzunda Hayfada Fas gmenlerinin yaad bir kenar mahalle olan Vadi Salibde balayan gsterilerle da vurmulardr. Gsteriler yaz boyunca dier kentlere de yaylmtr. srailliler bylece etnik bir sorun ile kar karya kaldklarn anlamlardr. 1970 balarnda, ikinci kuak Sefaradlar o dnemde Avrupadan gelen gmenlere tannan geni olanaklara da tepki olarak Kara Panterler ad altnda Kudsn kenar mahallelerinden birinde rgtlenmilerdir. Kara Panterler, Akenaz kurulu dzenine kar karak, ev sahibi olma, i ve eitim konularnda eit olanaklar talep etmilerdir. Babakan Golda Meir, onlar kt ocuklar diye tanmlayarak daha da fkelendirmitir ve pek ok Sefaradn kurulu dzene kar karken aslnda i Partisine kar ktklar yolundaki grn glendirmitir. Sefaradlarn bu protesto hareketlerinin amac, topluma entegre olma, g merkezine yaklama ve bundan pay alma isteklerini yanstmaktayd. Jill Hamburg, 1992 ylnda yaynlanan bir makalesinde, ehrin sanayi blgesinin yaknlarndaki shchunotlarn (getto) sraildeki Sefarad Yahudilerinin ounluuna yuva olduu ve bu Doulu Yahudilerin yaad blgelerde, ulusal hedef olan entegrasyonun her zaman baarl olamadn belirtmitir. Bu duruma rnek olarakta, Sefarad mahallesinin duvarlarnda yazan Ake-Naziler szn vermektedir.149 Otoriter rejimlerden gelen ve geleneksel dini geleneklere sahip Sefaradlar, Akenazlarn Avrupa kltrn sekler ve fazla modern bulmulardr. Sefaradlar,
Renee Taft, Ethnic Divisions in Israel, Der. Bernard Reich & Gershon R. Kieval, Israel Faces The Future, (NY: Preager Publishers, 1986), s. 81. 149 Jill E. Hamburg, Who Speaks for the Sephardim?, The Nation, Vol. 254, (June,1992), s. 891.
148

58

gl ve otoriter liderlere alktlar, sosyal demokratik oulculuk ve halk egemenlii gibi kavramlarla ifade edilen ideallere yabancydlar.150 3.4. sraile Gle lgili Baz Temel zellikler Asher Ariana gre, sraile g ile ilgili be zellik mevcuttur. 151 Bu faktrler u ekilde sralanabilir. a. Gn basit bir aklamas yoktur. Bir lkeyi ekici klan ekici faktrleri ve itici klan itici faktrleri bilmek gerekir. Eer, ekici faktrler, itici faktrleri am ise, entegrasyon daha kolay gerekleir. Kii, eer ideolojik tutku ya da dini gr dorultusunda aliya yaptysa, g daha kolay baarmaktadr. Sosyal durum da ok nemlidir. rnein birey, g tek bana gerekletiriyor ise, uyum salamakta; ailesi, kylleri ya da siyasi grubu olan kiiye gre daha zorlanmaktadr. b. Siyonizm gr, Eretz Yisraele yaplacak g iin hazr bir zemin

oluturmu olmasna ramen ou gmen sraile gelmeyi tercih etmemitir. Bu durum yirminci yzyln banda Rusya ve Polonyadan gen Yahudilerin, Amerika Birleik Devletlerini tercih etmesinde grlr. Ayn ekilde, yine ayn yzyln sonunda, eski Sovyetler Birliinden g edenlerde de ayn eilim grlr. Ancak, buna karlk Kuzey Afrika ve Ortadou Yahudi topluluklar sraile g etmeyi daha ok arzu etmektedir.152 c. G ounlukla dsal sebeplerle olmaktadr. rnein, 1920lerin ortalarnda fazla sayda Polonya Yahudisi ifte bask yznden sraile g etmilerdir. Bu basklardan birincisi; Polonyada Yahudi sanayi ve ticaret sektrne uygulanan genel boykot, dieri ise; ayn dnemde (1924 ylnda) Amerikaya g kstlayan
150 151

alayan, a.g.e., s.458-459. Arien, a.g.e., s. 19. 152 Ibid., s. 20.

59

Johnson Lodge G Kanunudur. 1935 ylnda 66.000 gibi rekor sayda gmen sraile ulamtr. Bu gmenlerin Almanyadan gelmitir ve bu durum II. Dnya Sava ncesi huzursuzluklardan tr gereklemitir. 1957 ylnda Fastan gelen Yahudilere bakldnda g sebeplerinin Kuzey Afrikada ykselen milliyetilik ve bunun yaratt endie olduunu grrz. d. lke iine yaplan her gte, bir darya g sreci de mevcuttur. ou zaman gmenler, ya geldikleri lkeye geri dnmek ya da farkl bir lkeye gitmek istei duyabilirler. rnein, dnyann her yerinden 1908-1924 arasnda Amerikaya g eden her 100 gmenden 34 geri dnmtr. David Ben Guriona gre, 1904-1914 yllar arasnda aliya yapan on gmenden biri lkede kalmtr. Zaman ierisinde sraillilerin %10 15i lkeyi terk etmitir. Tarihiler, sosyologlar ve nfus bilimcilere gre bu sk grlen ve doal bir durumdur. Siyonist ideolojiye sk skya balanm kiiler iin ise bu durum ok zcdr. e. Daha nce sraile g edenler yeni gelenlere kyasla daha avantajldrlar. Yeni absorbe olacak bir grup geldiinde, daha nceden lkeye gelmi olan grup yukar itilir. , yerleim ve siyasi g sz konusu olduunda eski yerleimciler, yeni gmenleri kskanma eilimi gsterirler.153

153

Ibid., s. 21.

60

IV. TRKYE YAHUDLERNN SRALE G Trkiye Yahudilerinin sraile g, Avrupadaki dindalarndan ya da Kuzey Afrikadaki Yahudi cemaatlerinden farkl bir sretir. Trkiye Yahudileri, Soykrm, dini ve kltrel bask gibi olaylar yaamamlardr. Moshe SevillaSharon bu durumu u ekilde aklamaktadr: Trk-Yahudi cemaatlerinin tarihi, genel srail tarihinde nadir bir paradr. Pogrom, yama, kltrel bask, keyfi idam ve katliamlar gibi Yahudi tarihinde sk sk rastlanan olaylar, Trk-Yahudi tarihine yabanc kalmtr.154 Ancak, tm bunlara ramen, 1945 ylnda 76.965 olan Trkiye Yahudilerinin nfusu gnmzde 20.000 civarndadr. Bu gn sebepleri her ne kadar farkl olsa da, saysal veriler gz nne alndnda cemaatin eridiini aka grebilmekteyiz. Esther Benbassa ve Aron Rodriguenin bulgularna gre, hereye ramen Trkiye, eski Sefarad kltr alann oluturan Sefaradlarn en youn olduu lke konumundadr.155 Trkiye Yahudilerinin neden sraile g ettiklerini anlayabilmek iin, gn younlat dnemlerde, genel olarak Trkiye toplumunun ve bu toplumun bir paras olan Trkiye Yahudilerinin iinde bulunduklar koullar iyi tahlil etmek gerekmektedir. G sebepleri ve gn evrelerinin incelenmesi, bu koullarn anlalmasnda ve Trkiye Yahudilerinin, lkede ve toplumun genelinde deien artlara ne ekilde tepki verdiklerinin bilinmesi asndan nemlidir. 4.1. Gn Temel Sebepleri Her gte olduu gibi, sraile yaplan gte de birtakm itici ve ekici faktrler mevcuttur. Siyonizm ve srail Devletinin kurulmas gibi baz ekici
154 155

Moshe Sevilla-Sharon, Trkiye Yahudileri, (stanbul, letiim Yaynlar, 1992), s. 104. Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s. 386.

61

faktrlerin yansra Trkiyede uygulanan bir takm devlet politikalar ve toplumsal hareketler gibi baz itici faktrler de bu gn nedenleri arasndadr. Rfat Balinin de belirttii gibi, bu g olayn aklamak iin Trkiye Yahudilerinin tarihine gereki bir ekilde yaklamak ve Tek Parti Dneminin Trkiye Yahudileri asndan ok skntl bir dnem olduunu var saymak tek bana yeterli deildir. Gn meydana gelmesine yol aan ana nedenlerden birinin Siyonizm ve anavatana geri dn istei olduunu kabul etmek arttr. Trkiye Yahudilerinin sraile neden kitlesel bir ekilde g ettikleri sorusunun birden fazla cevab mevcuttur. Gn altnda, psikolojik, sosyolojik ve tarihsel sebepler yatmaktadr. 4.1.1. Psikolojik Sebepler Psikolojik sebepler arasnda Aidiyet hissi ve Anti-Semitizm korkusunu gsterebiliriz. 4.1.1.1. Aidiyet Hissi Trkiye Yahudileri bir Diaspora topluluudur. Bir topluluun Diaspora olabilmesi iin gereken baz artlar vardr. Willam Safrann belirledii alt arttan biri olan Yerletikleri yeni lkenin ev sahipleri tarafndan tam bir kabul grmediklerine olan inancn varl156 kriteri, gmenlerde kimlik problemlerinin de ortaya kmasna neden olmutur. rnein, Trkiyeden 1944 ylnda sraile gm olan Edirne doumlu Viktor A.nn u szleri, kimlik problemlerinin de bir g sebebi olduunu kantlar niteliktedir:

156

Willam Safran, Diasporas in Modern Societies: Myths of Homeland and Return, Diaspora, Say 1 (lkbahar 1991), ss. 83-84, aktaran Rfat N. Bali; Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya: Bir Toplu Gn yks (1946-1949) s. 27.

62

...G sebebime gelince, iktisadi durumum gayet iyi idi. Trkiye ile balantlarm muntazam ve sevgi dolu idi. Halen de onlar muhafaza ederim... Buna ramen ben kendimi bir bolukta hissettim... Acaba buraya m aitim, oraya m aitim?... Neticede hibir yere ait deilim... Bunu zlerek sylyorum... Buradayken orasn zlerim, oradayken burasn zlerim... Bununla beraber ocuklarmn daha istikarl bir yerde yaamalarn temin edebilmek iin ki diyebilsinler ben orada aznlkta deilim... Burada bydm, burada yaadm... Kk yata onlar buraya getirdim...157 Bir dier gmen stanbul doumlu Dr. Avram M. ise g sebebini u ekilde aklamtr: (Trkiyeden ayrlma karar)... Bu kolay bir karar deil. Hatta ok zor bir karar. Ve bu kararla da yaamak lazm btn hayat boyunca... Yani yle bir tavr ki bu, zaman getiinde de deimiyor... Yani problem olmas deimiyor. Sebebi u, bir kere evde grdm kltr ile sokakta, okulda grdm kltr iki farkl kltr... Yahudilerin iki kltr var... Hangi lkede olursa olsun iki tane kltr var... Baz ynlerden bunlar birbirinin zerine paralel. Baz ynlerden ise, ne bileyim ben bakasyla evlenememek... Senelerdir biz ya kendimizi ayrdk dierlerinden ya dierleri dedi ki siz bakasnz ayrsnz... Yani bir kimlik problemi var. Baz kiiler iki kimlikli olabiliyor... Ben tam Trk olmak istedim ama grdm ki, yahutta ben yle hissettim ki, belki de hatadr onu bilemiyorum ama, imkan yok bunun... Yani Trkiye hakknda tamamen iyi bir bilgiye, Trk kltrne, Trk arkadalara, sayg, mzik ve edebiyat, hepsini yapmama ramen, dedim ki kendi kendime, olmuyor bu. Rahmetli bykannem ie kapank, gettolama iinde gibi yaad. Ona birey denemez... Ama ben hereyi yaptm Trk olmak iin... Olmad... Belki benim kapasitem eksikti. Belki de ikna olamadm, birgn beni tam Trk olarak kabul edeceklerine... Ama ben kendi gzlerimi kapamyorum. nk biz belli bir kltrle yetiiyoruz. Biz ayryz yani Yahudiler ayrdr, dierleriyle kaynamayz diye. Birde bunun da etkisi var yani... Yalnzca dardan gelen bir tepki deil bu. te her ikisi bir araya geldiinde karar kt ortaya... (Trkiyeye) Yabanclama oldu...158

157 158

Viktor A. ile 11.03.2006 tarihinde yaplan grme; Bat Yam, Tel Aviv. Avram M. ile 07.03.2006 tarihinde yaplan grme; Modiin.

63

Trkiyede Yahudi kimliiyle yaamann zorluunu Eli aul da belirtmitir. aula gre; Trkiyeye 450 sene nce gelmi olmalar bile bu durumu deitirmemitir. nk, gerek Osmanl dneminde, gerekse Cumhuriyet dneminde ynetime gelmi hibir hkmet Yahudileri Trk telakki etmemitir. Daima yabanc bir unsur olarak grm ve daima gavur olarak nitelendirmitir.159 Grld zere, sraile g eden Trkiye Yahudilerinin bir ksm kimlik problemleri yaamlar ve yaadklar toplumda kabul grmedikleri inancna ve Trk toplumuna ait olmadklar hissine kaplmlardr. 4.1.1.2. Anti-Semitizm Korkusu Bernard Lewise gre Yahudilere kar tr dmanlk beslenmektedir. Bu dmanlklar tpk, sraillilik (Israeli), Siyonizm (Zionism) ya da Yahudilik (Judaism) kavramlar arasndaki farklarda olduu gibi farkllklar gstermektedir. Bu dmanlk trnden birincisi, srail Devletine ve onu yaratan Siyonist hareket ve ideolojiye muhalefettir. Lewise gre, srail ve Siyonizm dmanln anti-semitizmle kartrmamak gerekir. kinci dmanlk tr, genellikle normal karlanan, bazen normal bir zulme yol aan bir nyargdr. Lewis, bu dmanlk trn aklarken ...genellikle baka bir kkenden gelen, zel bir ekonomik rol oynayan, dmanlk uyandran, sonu olarak da basklara maruz kalan aznlk gruplar... tanmlamasn yapar. nc ve son dmanlk tr ise anti-semitizm olarak grlmektedir. Antisemitizmi dier iki dmanlk ve nefret trnden ayran eyler, etkisi ve lmcll ve korkun Nihai zm projesidir. Lewis, daha nceki dmanlk tarzlaryla anti-semitizmi kyaslarken, ikisinin de tehlikeli olduunu
159

Eli aul, Balattan Bat-Yama, (stanbul: letiim Yaynlar, 2000), ss. 112-113.

64

ancak aralarndaki farkn konvansiyonel sava ile nkleer sava arasndaki fark gibi olduunu belirtmitir.160 Bernard Lewisin anti-semitizm ve dier dmanlk trlerine dair bu snflandrmas dikkate alnarak Trkiye Yahudilerinin durumuna bakldnda, gerek Rfat Bali ve gerekse Moshe Sevilla-Sharonun belirttii gibi, Trkiyede bir kym veya soykrm gibi felaketler yaanmad iin, nc dmanlk trnden bahsedilemeyecei aka grlmektedir. Esther Benbassa ve Aron Rodrigueye gre; Osmanl mparatorluunda keskin bir anti-semitizm grlmemektedir. Hatta Hristiyan Batda yaananlarla kyas kabul etmez. Dier btn cemaatler gibi Yahudi cemaati de sosyal ve hukuksal eitlikten pay almamaktadr. Benbassa ve Rodrigue, Trkiye Cumhuriyetinde bir ideoloji olarak anti-semitizmin yaanmad grndedirler. Dier gayrmslimler gibi Yahudiler de devletin Trkletirme almalarna maruz kalmaktadrlar. Yahudilere kar halk dzeyinde de anti-semit bir hareketin grlmediini, ancak gayrimslimlere kar gvensizlik duyulduunu ne srmektedirler.161 Ancak, Trkiyede zellikle Trk ve slamc kesimden baz fikir adamlar ve yaynlar zaman zaman gzle grlr bir Yahudi dmanl iine girmilerdir. Bu fikir adamlarndan en nemlisi, Ortadounun Hitleri olarak bilinen Cevat Rfat Atilhandr. 1892de stanbulda doan Atilhan; Balkan Savanda, Birinci Dnya Sava esnasnda Svey Cephesi ve Birinci ve kinci Gazze Savalarnda, Kurtulu Savanda yararllklar gstermi ve Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra ordudan Yzba rtbesiyle istifa etmitir. Ancak, Kurtulu Savanda gstermi olduu baarlardan dolay 10 Austos 1936 tarihinde kendisine Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan Milis General nvan verilmitir.
160 161

Lewis, a.g.e., ss.12-13. Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., ss. 337,341.

65

Trklk hareketi iinde yer alan Cevat Rifat Atilhan, II. Dnya Sava esnasnda Adolf Hitler ve Nasyonal Sosyalist hareketten etkilenmitir. Bunun neticesinde Atilhan, Milli nkilap adnda bir anti-semit dergi, eitli kitap ve makaleler yaynlamtr. Atilhan, Yahudi dmanln Kuran- Kerim ve hadislerden yola karak meru zemine oturtmu, Jabotinsky ve Weizmann gibi Siyonist liderlerden, korkun, sinsi, namusuz gibi sfatlarla sz etmi, Yahudileri ise hastalk ve dman olarak nitelemitir. Cevat Rfat Atilhana gre, Yahudiler, I. Dnya Savanda Osmanl mparatorluu ve Trklere ihanet etmilerdir.162 Rifat Baliye gre, Atilhan ve grlerinin poplaritesi gnmz sa dncesinin bir kesiminde hala geerliliini korumaktadr.163 II. Dnya Sava koullarnda veya daha sonralar ortaya kan anti-semit dnce ve hareketler ise hibir zaman Trkiyenin devlet politikas haline gelmemitir. sraile 90l yllarda g etmi stanbullu gmenlerden Rafael S. anti-semitizm konusunda unlar sylemitir: ...zellikle ikinci ntifadadan sonra Trkiyede gelimekte olan Yahudi dmanl, Yahudi aleyhtarl benim zel ilgi alanm haline geldi. Trk halknn Yahudi dman edilmemesi iin abalar gsteriyorum. Pek ie yarayacak gibi grnmyor ama yazdklarm okuyan bir kitle var ve bunu deerlendiren insanlar var... Bugn yeni bir g dalgas olacaksa Trkiyeden bilesin ki bunun en byk sebebi, Trkiyede planl, programl, bilinli, isteyerek ve bilerek, tahammden uygulanan Yahudi aleyhtarl almalardr. Ve bu almann arkasnda da yine d mihraklar vardr. rann, Suriyenin dileri veya ekipleri, bir taraftan Trkiyeyle srailin arasnn bozulmasn hedeflerken, br taraftan da Trkiyenin slamlatrlp bir slam rejimine gemesi iin urayorlar. Bunun yolu da nce halkn Yahudi dman edilmesinden geiyor... Bir takm insanlar da buna alet oluyorlar ve tahmin edemeyecein... ve ben ldrmak zereyim. Takip ediyorum ve Yahudi dmanlaryla bire bir
Cevat Rfat Atilhan, Dnya stilaclar: Yahudiler Dnyay Nasl stila Ediyorlar, (stanbul: Aykurt Neriyat, 1973), ss. 6-7, 112-113, 213-215, 225. 163 Rfat N. Bali, Musann Evlatlar, Cumhuriyetin Yurttalar, (stanbul: letiim Yaynlar, 2001). s. 246.
162

66

temastaym ben. Birebir e-mail gruplarnda yazyorum telefonlayorum. Adamlar ikna etmeye alyorum. Kardeim sen Trksn, ne ranlsn, ne Filistinlisin, ne Suriyelisin. Sen Trksn. Sen benim milletimsin. Ayn milletiz biz, ayn vatandaz. Ben senin dmann deilim. Adam yok diyor, sen benim dmanmsn diyor. Ve ben eminim bu adamlar, bu propagandistler bu ii parayla yapyorlar. nk benim vaktim yok. Ben ekmeimin peinde komalym. Adamlar resmen yirmi drt saat bilgisayarn banda, ve eminim ki kocaman bir ekip herkes onlara malzeme yetitiriyor, yaz yazmak iin herkes onlara bilgi yetitiriyor ve tm bilgilerin hepsi dezenformasyon. Hepsi istedii gibi saptryor...164 te yandan, Avram M.ye gre, Trkiyedeki Yahudilerin politikas spanyolca tabiriyle kayades yani sessizliktir. Bu durumu ise zarar grmemek iin profili kltmek olarak tanmlamtr. 165 4.1.2. Sosyolojik ve Siyasi Sebepler Sosyolojik ve siyasi sebepler, be yz yl akn bir sredir Trkiyede yaayan Yahudilerin sraile g etmelerindeki temel bir takm faktrleri iinde barndrmaktadr. Bunlar; dinsel faktr, Siyonizm faktr, devlet politikalar ve mnferit toplumsal hareketler olarak sralanabilir. 4.1.2.1. Dinsel Faktr Osmanl mparatorluu dneminde dinsel kimlikleriyle tanmlanan

gayrimslimlerin durumu, Trkiye Cumhuriyeti kurulup laiklik ilkesi kabul edildiinde deiime uramtr. Walter Weikere gre, laiklik prensibinin kabul Yahudilerde ilk kez vatanda olma midi oluturmu, ancak yine bu prensip sebebiyle dini kurumlarn yasaklanmas da bir takm sorunlar ortaya karmtr.166 Rfat Balinin Sami Kohenden aktardna gre, fakir kesimin dine

164 165

Rafael S. ile 10.03.2006 tarihinde yaplan grme; Tel Aviv. Avram M. ile 07.03.2006 tarihinde yaplan grme; Modiin. 166 Weiker, a.g.e., s. 14.

67

ball ve dolaysyla Vaat edilmi Topraklara dn arzusu da gn meydana gelmesinde rol oynamtr.167 Fakir kesimin dini ve geleneksel yapya ballnn sebebi mevcuttur. Bunlardan birincisi, Alliance okullarnn kozmopolit etkisinden; ikincisi, yeni kurulan Cumhuriyetin modernletirici etkisinden ve ncs ise, milli ekonomik gelimenin avantajlarndan uzak kalm olmalardr. Benbassa ve Rodrigue, Trkiye Yahudilerinin sraile kitlesel glerinden bahsederken, gidenleri motive edecek kadar ateli bir dindarlktan sz edilemeyeceini belirtmilerdir: Aslnda blge Yahudileri dindarlkla dinsizlik arasnda garip bir noktada, ne Yahudi tarihini, ne Tevrat, ne de geleneksel dini eserleri pek tanmadan yaamaktadrlar. abata neredeyse hi riayet edilmemektedir. Sava sonras dnemin Yahudi okullarnda din eitimi ya da Yahudilik bilgisi ok az verilmektedir, keza branice eitimi de semeli derstir.168 Ancak yine de ar dindar olan bir kesim Yahudinin her zaman iin nihai topraklar olarak kendilerine Kutsal Topraklar semi olduu da bir gerektir. Trk toplumuna entegrasyonun nndeki en nemli engellerden birinin dini farkllk olduunu dnen Yahudiler de mevcuttu. Buna en iyi rnek ailesi ve kendisi din deitirmi ve Mslmanla gemi olan Erol Hakerdir. Haker, bu olayn yksn u ekilde nakletmektedir: 1938 sonbaharnn balarnda ders ylnn balamasna bir iki hafta kala bir akam, babam, her zamanki gibi beni sana kardeimi soluna alarak bizi ayakta izleyen annemin baklar altnda yemek masasna oturdu. Yzne yaylan bir glmsemeyle; o andan itibaren artk Yahudi olmayacamz, bunun yerine Trk olacamz, konuma dili olarak Trkenin tmyle Franszcann yerini alacan ve bu yzden artk
Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Aliya, Bir Toplu Gn yks (1946-1949), s. 266. 168 Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s. 385.
167

68

Franszca konumayacamz anlatt. Sonra bana admn bundan byle Elio Adato deil Erol Haker olacan syledi.169 Ancak Haker, babasnn isteiyle Mslmanl benimsemi olmasna ramen 4 Ekim 1956 tarihinde sraile g etmeden evvel, 1952 ylnda Musevi dinine resmen geri dnmtr. Trkiye Cumhuriyetinde laiklik esasna dayanan modern kurumlarn varl, Trkiye Yahudileri iin dinsel sebeplerin, ok nemli bir g nedeni olmamasn beraberinde getirmitir. 4.1.2.2. Siyonizm Faktr Dou Avrupada Akenaz topraklar zerinde doan Siyonizm, Filistin topraklarn da iine alan Osmanl mparatorluunda nemli bir rol oynamtr. Siyonizmin nem kazanmasnda, Yahudilerin bir arada yaama isteklerinin ve ulusuluun da pay vardr.170 19. yzylda, Osmanl Yahudi cemaatlerinde liderlik merciine yeni ortaklar katlmtr. Siyonizm, bu yeni ortaklardan birisi olmutur. Esther Benbassa, Filistin meselesinin, Siyonizmin Osmanl Yahudi cemaatine giriinde ncelikli sebep olduunu belirtmitir. Osmanl Yahudi cemaatinde tek bir Siyonizmden deil, Siyonizmlerden bahsetmek yerinde olacaktr grn savunan Benbassaya gre, bu durumun sebebi, Osmanl topraklarnda Siyonizmin hem d kaynakl, hem de yerel milliyeti varyasyonlarnn grlm olmasdr. Siyonizmin hedefi, Osmanl otoriteleriyle, Filistin konusunda bir anlama zemini

Erol Haker, stanbuldan Kudse Bir Kimlik Aray, (stanbul: Kitap Yaynevi, 2004), s. 27. Esther Benbassa, 20. Yzyl Banda Osmanl mparatorluunda Siyonizm, Tarih ve Toplum, Say:82, (Ekim 1990), sf:34-39.
170

169

69

bulmaktr. Bu amacn gereklemesi iin hem uluslararas hem de yerel Yahudi cemaatlerinden destek alnmas gerekmitir.171 Baliye gre, Osmanl mparatorluu dneminde yasal olarak faaliyet gsteren Siyonist dernekler, Cumhuriyetin ilanndan sonra faaliyetlerine son vermek zorunda kalmlardr. Bunun tek nedeni de bir ulus-devlet inaa etmekte olan gen Cumhuriyetin tek dil tek lk tek kltr ilkesi erevesinde gayrimslim yurttalardan sadece ve sadece Trk kimlii, kltr ve lksn benimsemelerini talep etmesiydi. Bu nedenle Trkiye Yahudileri Siyonizme kar duyduklar sevgiyi kamusal alanda gstermediler. Ancak Filistin veya Trkiyede meydana gelen toplumsal veya siyasi olaylar Siyonizme kar duyulan ve ak bir ekilde ifade edilmeyen sevginin Filistine ge dnmesine yol amtr.172 Siyonist rgtlerde faaliyet gsterenler konusunda Esther Benbassa, bu kiilerin stanbul Yahudi nfusunun yzde birini oluturduunu belirtmektedir. te yandan Walter Weikere gre, Yahudi kimliine gl bir ekilde bal olduu grlen snflar st-orta ve orta snf Yahudi genlerdir. Weiker, bu kiilerin 1940larda lise veya kolejlerde eitim grm olduklarn ve kendilerini Siyonist olarak tanmladklarn belirtmektedir. Weikerin bulgular, I. Dnya Sava ncesinde stanbulda Siyonizmin var olduu, savatan sonra etkisini yitirdii, fakat 1930larn sonuna doru yeniden etkinliini arttrd ynndedir. Weiker, bu artn iki sebebi olduunu belirtmitir. Bunlardan birincisi; Filistindeki Yahudi aktivitelerinin ekim gc, bir dieri ise; Trkiyede, laik bir devlet yaplanmas iinde olsalar bile, gen Yahudilerin, devletin kendilerini tam bir vatanda olarak grmeyecei phesi ve bu yzden birok ikolunun kendilerine kapal kalmaya devam edecei fikridir.173
Esther Benbassa, Zionism and the Politics of Coalitions in the Ottoman Jewish Communities in the Early Twentieth Century, (Ed. Aron Rodrigue), Ottoman and Turkish Jewry; Community and Leadership, (Bloomington: Indiana University Turkish Studies, 1992), ss. 227-234. 172 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya: Bir Toplu Gn yks (1946-1949), ss. 88-89. 173 Weiker, a.g.e., s.17.
171

70

Ancak, Yehuda Ahiri adl bir gmenin Rfat Baliye yazd mektupta, genlerin Siyonizme yaklamasnn sebeplerinin, Trkiyedeki Yahudiler arasnda 1923-1945 yllar arasnda olan olaylar, dinsel ve milliyeti fikirler olduu belirtilmitir.174 srailde grme yaplan gmenlerden Viktor A. 1944 ylnda Edirneden sraile yapm olduu birinci gn anlatrken istisna bir g tanmlamasn kullanmtr. srail Devletinin kurulma aamasnda, henz lisede renciyken, askerlik grevini yapmak ve devletin kuruluuna katk salamak amacyla g ettiini belirtmitir. Bu g, Bulgaristandan sraile giden bir gruba katlm gstererek yapm ve daha sonra Trkiyedeki askerlik vazifesini yerine getirmek zere geri dnmtr.175 1934 ylnda Trakyada Yahudi kart olaylar meydana geldikten sonra atelenen Siyonist faaliyetler II. Dnya Sava yllarnda gelimeye devam etti. Bu dnemde Hahalutz, Neemanei Tsion, Hamitmadev Hatsioni ve Betar gibi Siyonist tekilatlar ortaya kmtr.176 Kiiler, resmi ve organize Siyonist faaliyetlere girerken dikkatli olmak zorundaydlar nk Trk yasalarna gre bunlar bir takm kstlamalara tabi tutulmaktaydlar. Weikere gre bu durumun sebebi, Siyonizm gibi uluslararas balantlara sahip olan tm organizasyonlarn Trk ulusuluuna zarar verecei dncesiydi.177 Siyonist hareketlerden u ya da bu ekilde bilgi sahibi olan Trkiye, ieride izledii Siyonizm kart kat izgisinden dn vermemitir. Benbassa ve Rodrigue bu konuyla ilgili Weikerinkine benzeyen tespitlerde bulunmulardr:

Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya: Bir Toplu Gn yks (1946-1949), s. 267. 175 Viktor A. ile 11.03.2006 tarihinde yaplan grme; Bat Yam, Tel Aviv. 176 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), s. 403. 177 Weiker, a.g.e., s.17.

174

71

Siyonizmin yasaklanmasnn ardnda yatan neden, zellikle bu harekete kar duyulan muhalefet deildir. Yurtdyla balantl her trl bamsz hareketi yasaklayan milliyeti bir siyasetin uzantsdr. Trklerin Yahudilere ynelik siyasetinin temelinde bu pheli tutum yatar. Bugn bile sraile gnlden bal baz Yahudiler, entegrasyonlarnn, kelimenin tam anlamyla yaanan bir vatandala deil de bir toleransa bal olduunun bilinciyle, Siyonizmi uzaktan yakndan arndracak hibir faaliyete katlmazlar.178 Fakat, Yahudi genlik klplerinin ve dier sosyal organizasyonlarn programlarnda Siyonizm mevcuttu. Bunun yansra Yahudi Ajans (Jewish Agency) Trkiyeye birok eli gndermi, Filistine yasad gler olmu ve 1939 1945 yllar arasnda Genlik Aliyas (Youth Aliyah) ad altnda Trkiye Yahudileri Filistine g etmilerdir. Benbassa ve Rodriguede ayn tespitlerde bulunarak, Siyonizmin genlik rgtleri bnyesinde, revizyoncu Siyonist gruplar iinde ya da dini derneklerde gizliden gizliye ilemeye devam ettiini sylemektedirler. Bunun yansra, btn ieriiyle mevcut bir Siyonizmden sz etmenin mmkn olmadn ancak yine de srailin, Trklemi yerli Yahudilerin birounun gznde tehlike annda bavurulacak ilk k yolu konumunda olduunu belirtmilerdir.179 4.1.2.3. Toplumsal Hareketler 1934 Trakya Olaylar ve 1955 ylnda gerekleen 6-7 Eyll Olaylar, Trkiye Yahudilerini bir ekilde etkileyen toplumsal hareketler olarak karmza kmaktadr. Her iki olay da ortaya kt dnem ve koullar gz nne alnarak deerlendirilmelidir. 1934 Trakya Olaylar, sadece blgede yaayan Yahudilere ynelik bir harekettir. 6-7 Eyll 1955te yaanan olaylar da ise, Rumlar hedef alnm

178 179

Benbassa ve Rodrigue, a.g.e, ss. 297-298. Ibid.

72

grnse bile, sonucunda Yahudilerin de dahil olduu dier aznlk gruplar da bu durumdan zarar grmler ya da en azndan tedirginlik hisssetmilerdir. Bu iki olayn beraberinde getirdii kayglar, Trkiyeden sraile gn alt yapsn oluturmu olabilir. 4.1.2.3.1. 1934 Trakya Olaylar Trkiye Yahudilerine ynelik saldrlarla ilgili olarak Ayhan Aktar, bu olaylarn hazrlan ve gerekletirilmesinde yabanc glerin etkisi olduunu belirtmitir.180 Minna Rozene gre, Almanya destekli Cevat Rfat Atilhann karm olduu yaynlar, zellikle Trakya ve Bat Anadoluda popler olmu ve bu anti-semit propaganda faaliyetleri blgede baarya ulamtr. Rozene gre ama, Lozan antlamas neticesinde Yunanistandan Trkiyeye gelen muhacirlere blgede yer amak, mesken salamaktr.181 Trakya olaylar ile ilgili Dilek Gvenin grne gre, bu blgedeki Yahudilerin srlmesinin yasal meruiyeti skan Kanununa dayanmaktadr. Kanunun 2. maddesi uyarnca, kendilerini Trk kltrne bal hissetmeyen aznlklar, asimilasyonun salanabilmesi iin iskana tabi tutulmulardr. Bunun yansra ayn kanunun 11. maddesi, ileri Bakanlna, anadili Trke olmayan aznlklar kltrel, askeri, siyasi ya da toplumsal nedenlerle iskana tabi tutma yetkisi vermitir. Gvene gre; hkmeti Trakya Yahudilerini iskana tabi tutmaya sevkeden unsurlar, devletin Trkletirme politikalarnn yansra, o dnemde Trkiye ile talya arasnda yaanan gerginliklerdi. Bu gerginlikler yznden Trkiye, snr blgesi olan Trakyay, bir sava durumunda aznlklarn Trk devletine sadk

Ayhan Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, (stanbul: letiim Yaynlar, 2000), s. 74. 181 Rozen, a.g.e., s. 240.

180

73

davranacaklarndan phe edildii iin, blgedeki Yahudileri srmeye karar vermitir.182 3-4 Haziran 1934 akam ayn anda, Krklareli, Silivri, Babaeski, Lleburgaz, orlu, Lapseki ve Uzunkprde Yahudiler fiziksel saldrlara uramlardr. Edirne, Gelibolu ve Keanda ise eitli ekillerde tehditlere maruz kalmlardr.183 Fiziki saldrlar, soygun ve yama olaylar genellikle serseri takm tarafndan yaplmtr. Olaylarn dorudan sonucu olarak Trakyada Yahudi nfusu azalm ve Yahudiler stanbulda toplanmtr. Trkiyeden yurtdna baz g olaylar da grlmtr.184 Rozene gre, Trakyada gerekleen tm bu yama, tecavz, dayak ve tehdit olaylarnn toplam bile bir toplu ge sebebiyet verecek kadar byktr.185 4.1.2.3.2. 6-7 Eyll Olaylar 6-7 Eyll Olaylar, 6 Eyll 1955 gn, Selanikte Atatrkn doduu eve yaplan bombal saldr haberiyle beraber, Kbrs Trktr Cemiyeti nclnde stanbul Taksim meydanndaki protesto mitingleriyle balamtr. Bu olaylar ncelikle gayrimslimlerin geleneksel ikametgah ve i evresi olarak bilinen Beyolu, Kurtulu, ili, Nianta gibi blgelerde; stanbulun Eminn, Fatih, Eyp, Bakrky, Yeilky, Ortaky, Arnavutky gibi daha uzak semtlerinde; kentin Asya ktasnda yer alan Moda, Kadky, Kuzguncuk, engelky gibi semtlerde ve hatta Adalarda bagstermitir. Bu saldrlara aa yukar 100.000 kiinin katld dnlmektedir.186

Dilek Gven, Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politikalar Balamnda 6-7 Eyll Olaylar, (stanbul : Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2005), s. 97. 183 Rozen, a.g.e., ss. 241-242. 184 Levi, a.g.e., s. 130. 185 Rozen, a.g.e., s. 243. 186 Gven, a.g.e, ss. 13-14.

182

74

Bu olaylarla ilgili mahkeme tutanaklarna gre, 4.214 ev, 1.004 iyeri, 73 kilise, 1 sinagog, 2 manastr, 26 okul ile aralarnda fabrika, otel, bar vb. gibi yerlerin de bulunduu 5.317 mekan saldrya uramtr. Tablo 3- 1927-1955 Trkiyede Nfusun Dine Gre Dalm187 Genel Nfus Mslman Katolik Ortodoks Protestan Gregoryan Yahudi Dier Gayrmslim Toplam Nfusa Oran (%) 1927 13.269.936 39.511 109.905 6.658 6.658 6.658 378.664 2.78 1935 15.838.763 21.950 125.046 8.486 44.526 78.730 402 309.140 1.98 1945 18.497.801 21.950 103.839 5.123 60.260 76.965 24.146 292.373 1.56 1955 23.804.048 21.784 86.655 8.952 60.071 45.995 37.258 260.715 1.08

Sonu olarak, 6-7 Eyll 1955 Olaylar, Rum, Ermeni ve Yahudilerin byk g dalgalaryla lkeden ayrlmalarna neden olmutur. Gayrimslimlerin byk bir ksm iin yaananlar, Trk vatanda olarak kabul grmediklerinin kant olmu, hangi parti iktidarda olursa olsun gelecekte de ayrmclklara maruz kalacaklar dncesi aznlklarn yurtdna g karar vermelerine yol amtr.188 4.1.2.4. Devlet Politikalar Osmanl mparatorluunun millet dzenini devralp bir ulus devlet inaa etme azminde olan Cumhuriyet, aznlklar Trkletirme ve bu ulus-devletin iine yerletirme amacn gdyordu.189 Ayhan Aktara gre; Trkletirme politikalarndan kast, sokakta konuulan dilden, okullarda retilecek tarihe; eitimden, sanayi hayatna; ticaretten, devlet
187

Dilek Gven; Trk Milliyetilii ve Homojenletirme Politikas: 6-7 Eyll Olaylar ve Failler, Toplumsal Tarih, S.141, (Eyll,2005), s. 118. 188 Gven, a.g.e., ss. 38-49. 189 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), s.102.

75

personel rejimine; zel hukuktan vatandalarn belli yrelerde iskan edilmelerine kadar, toplumsal hayatn her boyutunda, Trk etnik kimliinin her dzeyde ve tavizsiz bir biimde egemenliini ve arln koymasdr.190 4.1.2.4.1. ktisadn Trkletirilmesi ve Varlk Vergisi Kurtulu Savandan zaferle kan Trkiye savan brakt ac izler ve gemiteki deneyimler nedeniyle aznlklar yabanc ve Batllarn ibirlikisi olarak grmekteydi. Bu nedenle ticaret ve sanayiyi milliletirip bir milli burjuvazi yaratmak istemitir. Baliye gre, Cumhuriyetin birincil amac Kurtulu Savan bir iktisadi kurtulu sava olarak devam ettirmek ve bundan da zaferle kmakt. Bu savata, Trkiyenin ticari ve snai hayatna ya ticaret erbab ya da memur ve ynetici olarak hakim durumda olan aznlklar ile yabanc uyruklularn bu konumlarnn en asgari dzeye indirilmesi hedeflendi. Kurtulu Savandan nce devlet brokrasisinde memur ve orduda asker olmann dnda hibir mesleki deneyimi olmayan Trk genlii, Milli Mcadeleden sonra artk kendine gven gelmi bir ekilde lkenin toplumsal ve iktisadi hayatnda n sralarda yer almak istedi. Bunda da devletin desteini bekledi. Devlet bu destei devleti ve milli bir iktisadi hayat dzenleyerek verdi. Bu ortamda Trkler, bir meslee sahip veya her hangi bir yerde memur olarak alan Yahudiyi tehlikeli bir rakip, isiz bir Yahudiyi de bir hasm olarak grd. Devleti bir iktisadi dzenlemede de tm g devletin elinde olunca gayrimslimlerin bu iktisadi dzende istihdam edilmemeleri artc olmad.191 Dnya Yahudi Kongresinin 1938 ylnda Pariste yaynlad bir metinde, Trk kanunlarnn sanayi sektrnde alacak ii ve memurlarn sadece Trk vatanda olmalarn art kotuunu ancak uygulamada onlarn zellikle Mslman olmalarnn istendii belirtilmitir. Ayn belgeye gre, ticaret alannda alan Yahudilerin devlete tedariki olabilmeleri iin slam dinine mensup
190 191

Aktar, a.g.e., s.101. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), s. 235.

76

Trklerle ortak olmalar gerektii belirtilerek, bu durumun Yahudileri eskiye nazaran dezavantajl bir duruma getirdiinden bahsedilmitir.192 11 Kasm 1942 ylnda T.B.M.Mde grlerek kabul edilen 4305 sayl Varlk Vergisi kanunu, sadece iktisadi deil siyasi ve kltrel alardan da nemli bir uygulama olarak gze arpar. Dilek Gven, II. Dnya Sava dneminde uygulanan Varlk Vergisinin, zellikle gayrimslim orta snftan alndn ve bu durumun aznlklarn kolektif belleinde bir facia olarak iz brakm olduunu belirtmektedir. Resmi hkmet aklamasna gre, verginin amac ise, sava koullarndan faydalanarak elde edilen haksz kazanc vergilendirmek ve toplumda sava koullarnn yaratt ekonomik dezavantajlar eit ekilde bltrmekti. Gvene gre; bu vergi ile ulamak istenen temel sonu mevcuttu. Birincisi, bu yeni finans kayna ile zellikle, bir savunma durumu iin yaplan yksek harcamalar dengelenecekti. Bylece devlet btesinde enflasyonu trmandrabilecek bir an kmasna kar nlem alnm oluyordu. kincisi, servetin vergilendirilmesiyle, dolamdaki para miktar azaltlarak dk enflasyon oranlarna ulalabilecei dnlyordu. Son olarak, sava spaklatrlerinin sz konusu vergileri dengelemek iin mallarn elden kardklar, dolaysyla piyasada belirli mallarn ktlnn son bulaca hesaplanyordu.193 Varlk Vergisi, Trkiye maliye tarihinin en nemli, ayn zamanda da mkellefler zerinde en byk travmay yaratm uygulamalarndan birisi olarak bilinmektedir. Varlk Vergisi Kanunu emsallerine baka lkelerde de rastlanan bir vergiydi. Bu kanun ile sava koullarnn yaratt karaborsa ve speklasyonlardan ortaya kan ar kazanlarn vergilendirilmeleri amalanyordu. Ancak byle bir
192 193

Bali, Musann Evlatlar, Cumhuriyetin Yurttalar, ss. 176-177. Gven, a.g.e., ss. 108-109.

77

hakl zemine dayanmasna ramen kanunun uygulanmas srasnda benzer gelir dzeylerine giren mkellefler arasnda yer alan gayrimslim ve dnme kkenli yurttalara, Mslman yurttalara gre ok daha ar bir vergi tahakkuk ettirildi. alar Keydere gre, Varlk Vergisinin yzde 60 stanbuldan elde edilirken, toplanan verginin yzde 65ini gayrimslimler ve yabanclar demitir. Keyder, gayrimslimlerin tabi olduklar vergi orannn Mslmanlara uygulanan orann on kat olduunu belirtmektedir.194 Bu vergilerle gayrimslim tccar ve sanayicilerin iflaslarna yol ap onlarn Mslman Trk tccar ve sanayicilerle ikame edilmeleri hedeflendi. Vergilerini deyemeyenler kanunda belirtildii zere borlarn Akale gibi yrelerde kurulan alma kamplarnda bedenen almak suretiyle demilerdir. Varlk Vergisi konusunda Glten Kazgan ise u yorumu yapmaktadr: ...Sava yllarnn beraberinde getirdii mal ktlklar, devlet denetimine ramen, savatan etkilenen her lkede byk speklatif kazanlar yaratmt. Mal ktlnn had safhada olduu Trkiyedeyse, bir de hzl enflasyona den ekonomi eklenince, speklatif kazanlar inanlmaz dzeylere kmt. Speklatif kazanlar vergilendirip devlet btesine gelir salama amacyla yola kan Saracolu hkmeti, Varlk Vergisini 1942 sonunda yrrle koydu. Buna Aar Vergisini anmsatan Toprak Mahsulleri Vergisi gibi ar bir verginin uyguland, nakden deyemeyen kyly angarya yol almasna mahkum eden Yol Vergisinin de devrede olduu eklenmelidir. Dolaysyla ar vergiye mahkum edilen sadece varlkl snf ya da bu snfn ounluunu oluturan aznlklar deildi. Aslnda sava yllarnda sermaye kazanlar vergisi, rant vergisi gibi uygulamalar dier lkeler de devreye sokuyordu Ne var ki, bu vergi Trkiyedeki uygulamada aznlklar aleyhinde iletildi; mkelleflerin sayca ounluu aznlklar olduu gibi, verginin ounu da bunlar dediler. Ancak bu kez en byk darbeyi Musevi kkenliler yemiti. Nitekim 1948de srail kurulduunda 33 bin Musevi sraile g etti. 1927 Nfus Saymnda 225 bin kadar olan Ermeni, Rum ve Musevi nfus 1965e gelindiinde 81 bine inmiti...195

alar Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, (stanbul: letiim Yaynlar, 2005), s. 158. Glten Kazgan, Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi, (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004), ss. 57-58.
195

194

78

Varlk Vergisi yaklak 16 ay yrrlkte kaldktan sonra 15 Mart 1944 tarihli ve 4530 sayl Varlk Vergisi Bakayasnn Terkine Dair Kanun gereince tasfiye edilmitir. Baliye gre; Varlk Vergisi, gayrimslim burjuvazinin Trkiyenin ticari ve sanayi faaliyetlerindeki etkinliini nemli lde trplemi bunun sonucunda gayrimslim tccarlar yerlerini Mslman Trk mteebbislere terk etmilerdir.196 Hkmet, Varlk Vergisi uygulamas sayesinde, 389.483.419 TL tutarnda bir para toplamtr. Verginin 289.656.246 TLlik blm gayrimslimlerden, 25.600.409 TLlik blm Mslmanlardan ve 34.226.764 TLlik blm dnmelerden alnmtr.197 Varlk Vergisini demek iin gayrimenkul satanlara gruplar asndan bakldnda, en kymetli gayrimenkullerin aznlklar iinde Yahudi grubu tarafndan satld grlmektedir. Aktara gre; Varlk Vergisi uygulamas gayrimslim aznlklarn topluma entegrasyon srecini olumsuz olarak etkilemitir. O gne kadar varl hissedilen aznlk kart politikalarn bir gn muhakkak deieceine inanan kiilerin, artk Varlk Vergisinden sonra tm inanlar yklmtr. Bu konuma raz olan gayrimslim aznlklar Trkiyede yaamaya devam etmi, bundan sknt duyanlar ise Avrupa lkelerine, sraile veya Amerikaya g etmilerdir.198 4.1.2.4.2. Dil, Kltr ve Eitim Kurumlarnn Trkletirilmesi Milliyetilere gre milli kltrn baat, hatta kurucu esi dildir. Lehe farkllklar bir yana, ortak bir dilin kullanm bir milletin doal snrlarn izer.199

Bali; Toplumsal Bellek ve Varlk Vergisi Der. Esra zyrek, Hatrladklaryla ve Unuttuklaryla Trkiyenin Toplumsal Hafzas, ss. 89-90. 197 Rozen, a.g.e., s. 361. 198 Aktar, a.g.e., s. 207. 199 n, a.g.e., s. 17.

196

79

Atatrkn biyografisini kaleme alm Lord Kinrossa gre, Atatrkn btn devrimleri arasnda, halkta Trklk bilincini en ok gelitirmeye yarayan dil devrimi olmutur.200 Osmanl mparatorluunun millet dzenini devralp bir ulus-devlet ina etmek azminde olan Cumhuriyet, aznlklar Trkletirme ve bu ulus-devletin iine yerletirme amacn gdyordu. Aznlklarn Trklemi olmalarnn en belirgin gstergesi olarak onlarn Trkeye vakf olup bu dilde konuup yazmalar, Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren istenen bir durumdu. Hamdullah Suphi Tanrver 1923 ylnda Ankara Erkek retmen Okulunda verdii bir konferansta Trke konuan, Mslman olan ve Trklk sevgisini tayan Trktr tanmlamasn yapmtr.201 Ancak, gen Trkiye Cumhuriyetinde Trk dilinin hakim klnmas iin verilen abalarn sadece gayrimslim yurttalarla snrl olmadn, bu faaliyetlerin tm yurtta srdrldn unutmamak gerekir. Aznlklar Trkletirme siyaseti iinde aznlklarn ve zellikle Yahudilerin Trke konumamalar en byk eletiri konusuydu. Burhan Asaf Belge, Kadro dergisinde Nisan 1933de yaynlanan Bizdeki Azlklar adl makalesinde, Almanyadaki Yahudilerin yalnzca Almanca bildikleri ve kendi dillerini bilmedikleri halde Almanlar tatmin edemediklerini oysa ki Osmanllarn bu konuda rahat davrandklarn, aznlklar Trke renmeye zorlamadklarn, fakat onlarn da manavdan alveri yapacak kadar bile Trke renmediklerini belirtmitir. Yaznn devamnda Belge, aznlklar misafir olarak deerlendirip, bu misafirlerin kaldklar eve ev sahibi onlara yol gstermeksizin uyum gstermeleri gerektiini vurgulamtr. Nazan Maksudyana gre, byle bir konjonktrde yani Almanyada Nazi rejiminin aznlklara basky artrd bir dnemde yazlan bu yazy bakalar takip etmi ve bunun katksyla
Lord Kinross, Atatrk: Bir Milletin Yeniden Douu, (stanbul: Sander Yaynlar, 1981), s. 703. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), ss. 102-103.
201 200

80

13 Nisan 1933de Ankara Yahudi Cemaati ev sahibinin yol gstermesine gerek kalmadan Trke konuma karar almtr.202 te yandan, kdam Gazetesinde yazan Ahmet Cevdet Bey, Trkiye Yahudilerinin Trke konumamalar konusunda Yahudileri kabahatli bulmuyordu. Bunun gerekleebilmesi iin Trkenin retilecei dil okullarnn almasnn art olduunu sylemekteydi. Trkiye Yahudileri iinde, cemaatin Trklemesi fikrini destekleyen ve bu fikrini adn Tekinalp olarak deitirerek ortaya koyan Moiz Kohen gibileri de mevcuttu. Kohen (1883-1961), Osmanl dneminde bir taraftan ttihat ve Terakki Cemiyetinde faaliyet gsterirken dier yandan 1909 ylnda Hamburgda dzenlenen Dnya Siyonist Kongresine de Selanik temsilcisi olarak katlm gstermi ve Siyonist evrelerle Jn Trkler arasnda arabuluculuk grevini stlenmitir. zellikle Trk dilinin Yahudiler arasnda yaylmasna vermi olduu destekle Trkleme fikrini cemaatte yaygnlatrmaya almtr. Her ne kadar bu uralar cemaat kulislerinde tartmalara sebep olsa da, Tekinalpin fikirlerinden etkilenenler olmu ve kendisi yzyllar boyunca kullanlan Yahudi isimlerini brakp Trke isimler almak konusunda Yahudilere rnek olmutur.203 Munis Tekinalp (Moiz Kohen), Atatrk ve smet nnden ok sayda alntlar yaparak, kendi Trklk grn gelitirmitir. Ona gre temel inanlardan biri Trk ol, Trk olmayan da sev idi. Tekinalpe gre, aznlklar, zelliklerini ve birliktelik duygularn kaybetmek zorunda olmadan Trk kltrn benimseyerek gerek Trk olabilirlerdi. Tekinalp, milli btnlk olarak ifade bulan Trkiyedeki genel birliin sadece aznlklarn Trkletirilmesiyle elde edilebileceini belirttikten sonra bunun iin on temel art ileri srmtr.

202

Nazan Maksudyan, Trkl lmek: Bilimkurgusal Antropoloji ve Trk Milliyetiliinin Irk ehresi 1925-1939, (stanbul: Metis Yaynlar, 2005), s. 45. 203 Rozen, a.g.e., s. 247.

81

zel isimleri Trkletir! Trke konu! Trke ibadet et (En azndan ksmen)! Okullar Trkletir! ocuklarn devlet okullarna yolla! Devlet ynetimine katl! Trklerin arasna kar! Ayrmclk ruhunu kknden sk! Ulusal ekonomi iin kiisel sorumluluunu yerine getir! Haklarn bil!204 Baskn Oran, 1920 ve 30larda ve yine 50 ve 60larda alan Vatanda Trke

Konu kampanyalarnn devlete desteklendiini iddia etmektedir.205 Eitim konusunda 1924 yl boyunca, Yahudi okullarna getirilen snrlama devam etmi ve bamszlklar kalmamtr. Milli Eitim Bakanlnn Yahudi okullarna gnderdii bir genelgeye gre, bu okullarda eitim dili ya Trke, ya da branice olacakt. Ancak, branice asrlar boyunca yalnz din ve ibadette kullanlm olan bir dildi. Alliance okullarnda ise yalnzca Franszca okutulmaktayd.206 Bylece, okullarn Trkletirilme abalarna hz verilmitir. Ancak Yahudiler okullarnn mfredatlarnn Trkletirilmesine kar gizliden gizliye diren gstermitir. Cemaate mensup zel kiiler Yahudi ocuklarn evlerinde toplayp onlara gizlice Yahudi dini, tarihi ve kltr dersleri vermeye baladlar. Emniyet grevlilerine bu konuda yaplan ihbarlar zerine Bursada ve Hasky Kalacbahe Musevi Sinagogunda yaplan aratrmalarda, gizlenmi ocuklar bulunmutur.
Jacob M. Landau, Tekinalp: Bir Trk Yurtseveri (1883-1961), (stanbul: letiim Yaynlar, 1996), s. 47-48. 205 Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar: Kavramlar, Teori, Lozan, Mevzuat, tihat, Uygulama, (stanbul: letiim Yaynlar, 2004), s. 108. 206 Levi, a.g.e., s. 50.
204

82

Cumhuriyet ynetimi Trkiyedeki aznlk okullarn sk bir denetim altnda tutmutur. Aznlk okullarnda okutulan tm kitaplar incelenmitir. Trke, tarih, corafya, yurt bilgisi ve sosyoloji derslerinin Trke okutulmas mecburi tutulmutur. Aznlk okullarnn btn kaytlarnn Trke tutulmas, diploma ve tasdikname gibi belgelerin Trke yazlmas salanmtr.207 Her ulus-devlet gibi Trkiye Cumhuriyetide kendi dilini ve tarihini kurgulayp okullarnda Trke mfredatn uygulanmasna almtr. 4.1.3. Ekonomik Sebepler srail Devleti kurulduktan sonra g edenlerin profiline bakldnda, byk ounlukla ii, seyyar satc, kk meslek sahibi ve esnaf olduklarn grmekteyiz. Bunlarn bir ksm da isizdiler. Baliye gre, bu insanlar sraili Eski Ahitte yazl olduu zere, St ve bal akan bir diyar, i imkanlarnn sonsuz olduu bir anavatan olarak grmlerdir. Varlk Vergisi, bu durumun olumasnda ok etkiliydi. Bu vergiyi deyemeyen evin erkeklerinin Akaleye gnderilmeleri ile beraber ekonomik anlamda zor durumlara dmlerdir. Ayrca Yahudilere ait ticarethanelerde alan Yahudi memur, esnaf ve zanaatkarlar da patronlarnn Akaleye gitmeleri ve iyerlerinin kapanmas nedeniyle aniden isiz kalmlar, Trk-Mslman tccar ve esnaf tarafndan eitli ekilde boykot edildikleri iin de baka bir i bulamamlardr. 1948 ylnda g eden zak Meyohas gmenlerin azndan kaybedecek hibireyim yok szlerinin hi dmediini sylyordu.208

Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), ss. 307, 313-314. 208 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya: Bir Toplu Gn yks (1946-1949), ss. 264-265.

207

83

srailde yaplan aratrmada grme yaplan gmenlerin bir ksm g nedenlerini ekonomik artlara balamtr. 2003 ylnda sraile g eden Albert A. kendi durumunu yle anlatmtr: ...ki buuk sene evvel geldim buraya. Drt kiilik bir aileyim. Ben ekonomik artlardan geldim buraya. Benim yirmi be sene boyunca kablo imalatm vard Trkiyede stanbulda. Son be sene imalat brakmtm. Perpada katl bir maazam vard benim. Elektrik malzemeleri zerine. Daha sonra ekonomik durumum bozuldu. Ve sraile g ettim...209 sraile be alt sene nce g ettiini belirten 72 yandaki Viktor K. g sebebi olarak ekonomik durumunun bozulmasn gstermitir. srailde konfeksiyon zerine altn syleyen bu gmen, Trkiye ve srail devletlerinden emekli maa aldn belirtmitir.210 Walter Weikere gre, Trkiyeden sraile gn en nemli sebebi gmenlerin ekonomik durumlardr.211 yi eitim grm varlkl kesim Trkiyede kalmay tercih etmitir. Gmenlerden Rafael S. gmenlerin ounun ekonomik sebeplerle geldiklerini belirtmekte ve bu durumu yle anlatmaktadr: ...Bu de facto bir durum. Yani adamlar fakirleti... Fakirleen insanlarn are aramas kadar doal birey yoktur. 1948 ylnda srail kurulduunda, tamamen sefil durumda olan Trk Yahudi toplumunun karsna sanki bir k, bir frsat dodu. Orada yeni kurulan bir lkede yerimizi alp, orada ekmeimizi kartma ihtimalini dndler. Bu doaldr. Yani bunun yannda Yahudiliin vermi olduu milli eler yok demiyorum ama bu bir gerek ki, haritaya baktn zaman yani demografik haritaya baktnda, durumu hali vakti biraz daha yerinde olanlar Trkiyeyi terk etmedi kaldlar orada. Fakirleenler geldi buraya. Cevap orada. Madem ki

209 210

Albert A. ile 09.03.2006 tarihinde yaplan grme; Tel Aviv. Viktor K. ile 09.03.2006 tarihinde yaplan grme; Tel Aviv. 211 Weiker, a.g.e., s. 19.

84

garibanlar geldi demek ki bu iin esas, sadece yani yahutta arlkla ekonomiktir...212 Bali, evlenme anda kzlar olup drahoma verecek paras olmayan ailelerin de byle bir adet srailde olmad iin g ettiklerini belirtmitir.213 Rafael S.ye gre de drahoma Trk-Yahudi toplumunun nemli bir sorunu ve g nedeni olmutur. ...Trk-Yahudi toplumunda drahoma denen iren bir durum daha var. Trk-slam toplumundaki balk parasnn tersi. Paras olmayan kzn evlendiremiyor. Yani yle kt bir durum. Dini bir durum deil ki bu. Gelenek sadece. Dinde var yle yeri ama dinde der ki, erkek u kadar para aldm diyor. Ketuba denen bir evrak var, evlilik belgesi var. O evlilik belgesine gre, erkek imzalyor ki senet, diyor ki ben iki yz sikke altn aldm kadndan. Boarsam o paray geri vereceim. O, kadnn teminat. Kadna bekaretinin bedeli olarak o paray iade etmek zorunda. Yahutta boanrsa o kadn akta kalmasn diye bir mali teminatdr. Hal byle olunca, parasz olan Yahudi kzn evlendiremez hale geldi. Kz gelmi otuz be yana hala bekar. srailde bu yok. Buras da Yahudi ama bu gelenek yok. Hala Trkiyede bu ok acmasz bir ekilde devam ediyor. Evlilikler bozuluyor bu yzden. Milyon dolarlardan sz edilen drahomalar var. Bu dahi iin ekonomik boyutu olduunu ok bariz ortaya karyor...214 Mlakat yaplan gmenlerden 30 yandaki Rifat T.da, srailde evlilik yapmann ve kz arkada sahibi olmann Trkiyeye nazaran daha kolay olduunu belirtmi ve bu durumu srailde drahoma sorununun olmayna balamtr.215

Rafael S. ile 10.03.2006 tarihinde yaplan grme; Tel Aviv. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya: Bir Toplu Gn yks (1946-1949), s. 266. 214 Rafael S. ile 10.03.2006 tarihinde yaplan grme; Tel Aviv. 215 Rifat T. ile 09.03.2006 tarihinde yaplan grme; Tel Aviv.
213

212

85

4.1.4. Tarihsel Nedenler Trkiye Yahudileri, younlukla II. Beyazd dneminde Anadolu topraklarna gelmiler ve geldikleri gnden bugne genelde misafir olarak nitelendirilmilerdir. Osmanl mparatorluu dneminde, askerlik hizmetinden muaf tutulan gayrimslim cemaatler arasnda tabii ki Yahudiler de mevcuttur. Bu dnemde zmmi (korunan) statsnde yaayan Yahudiler, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla beraber vatanda olmulardr. Ancak, bu statye ek olarak Lozan Antlamas gereince aznlk olarak kabul edilen Yahudiler, her ne kadar bu haklarndan feragat etmi olsalar da, bir takm kamu hizmetlerinde boy gsterememilerdir. Osmanl mparatorluundan modern bir ulus-devlete gei yaplm olmasna ramen misafirlikleri devam etmitir. Trkiyede Yahudiler ile ilgili yazlan birok eserde, Osmanl

mparatorluunun dolays ile Trkiyenin Yahudiler iin bir snak olduu belirtilmitir. Fakat, 1492 ylnda yani 500 yl akn bir sre nce, Anadolu topraklarna gerekleen bu g hareketine benzer hareketler Kafkasya ve Balkanlardan, stelikte bu yzyln balarnda gereklemi, ancak g eden bu kiilere misafir gzyle baklmamtr. Bu durumda, rk ve kan bandan te, din bann nemli olduu sonucuna varlmaktadr. Trkiye Yahudileri asndan bakldnda ise, belki iskan politikalar, belki de kendi tercihleri sebebiyle, zellikle stanbulun belirli semtlerinde younlamlar ve gnmze kadar bu blgelerde, ya da eitli sebeplerle farkl blgelere g etmi olsalar dahi cemaatlerine yakn blgelerde oturmaya devam etmilerdir. Kuzguncuk semti bu duruma gzel bir rnektir. Yahudiler daha stanbulun Osmanllarca fethinden nce, Kuzguncukta bir koloni kurmulardr. nciciyan adl bir aratrmac, Yahudilerin Kuzguncuk semtine Kudse bal bir toprak

86

gzyle baktklarn, reislerinin bu semtte oturduunu ve burann mezarln ok kutsal saydklarn belirtmitir. Hatta, eski zamanlarda Kuzguncuka gelen Yahudinin hac sayld da belirtilmitir.216 Bunun yansra Galata ile ilgili bir konferansta Ayhan Aktar, orta tabakaya aznlklarn girmesi ile geleneksel mahalle yapsnda deiim olduunu, ekonomik durum ve eitli toplumsal olaylarn, aznlklarn yerleim merkezlerini deitirdiini belirtmitir. rnein, tarihi bir Yahudi yerleim blgesi olan Galatann yapsnn 6-7 Eyll olaylarndan sonra deiim gsterdii, nk yklan ev ve i yerlerinin yzde 15inin Yahudilere ait olduu grlmektedir.217 Trkiye Yahudileri, Trk toplumuyla sadece fiziksel ve dini olarak ayrlmamlar, bunun yansra, spanya gnden beri kullandklar JudeoEspanyol (Ladino) dilini gnlk hayatlarnda kullanmaya devam etmiler, Alliance Okullarnda rendikleri Franszcay da daha sonraki Batllama dneminde kullanmlar, bylece Trkeden uzunca bir sre uzak kalmlardr. Baliye gre de, yerlemi kanaatin aksine Osmanl dneminde Trkler ve Yahudiler arasnda hibir zaman bir i ielik mevcut olmamtr. Snf farkllklar, Osmanl mparatoruunda aznlklara yar-zerk bir yaama ekli tanm olan millet dzeni, Yahudilerin bir kesiminin grdkleri batl tarz eitiminden dolay Trkleri kibar bir ekilde kmsemeleri, Trklerin Yahudilere kar umursamaz tavr ve nihayet din gibi muhtelif etkenler, Yahudi ve Trk unsurlar arasnda daima bir mesafenin var olmasna yol amtr. Din unsuru, Osmanl dneminde olduu gibi belirleyici faktr olmaya devam etti. Bunun yansra Yahudilerin Trke konumalar, aznlklara gven duymama, aznlklarn Trkler kadar kan bedeli demediklerine dair toplumdaki kanaat Lozan Antlamasnn aznlklara ykledii zel haklar gibi Yahudilere zg ve
Necdet Ebcim, Dinin ve nllerin Bulutuu Semt: Kuzguncuk, (stanbul: leri Yaynevi, 2005), s.20. 217 Yahudi Kltr Avrupa Gn, ehrin tekisi: Galata Konferans, Katlmclar: Ayhan Aktar, Mehmet Ali Klbay, Mario Levi; 4 Eyll 2005 Pazar, stanbul.
216

87

zel nedenler, Yahudilerin yurtta yaratma tasarsnn kapsamna girememelerinin nedenlerini oluturmutur.218 4.1.5. Dier Sebepler Trkiye Yahudilerinin sraile glerinin sebeplerinden biri eitimdir. eitli eitim dzeylerindeki gmenler, zellikle niversite renimi, yksek lisans, doktora programlarna devam etmek zere, srailin gelmek isteyen her Yahudiye kaplarnn ak olmas sebebiyle g etmektedirler. Bunun yansra branice renmek zere Ulpan, dillerini ilerletmek ve Yahudi tarihi, kltr hakknda daha fazla ey renmek iin Mechina ad verilen okullara katlm gsteren Trkiye Yahudileride mevcuttur. rnein, 2003 ylnda sraile ncelikli olarak eitim amacyla Aliya yapan Yosef ve Rachel B. ifti niversite eitimlerini Trkiyede tamamlayp, Kuds brani niversitesinde doktora almalarn srdrmektedirler. Yosef B, sraile eitim kalitesinin daha yksek olduunu dnd iin g ettiklerini belirtmitir.219 Bunun yansra aileleriyle birlikte g etmek zorunda kalan kiilerde bulunmaktadr. Bu gmenler genellikle ailelerine baml, ocuk, gen ve yallardan olumaktadr. 4.2. Gn Evreleri Trkiye Yahudilerinin bugnk srail topraklarna g, ondokuzuncu yzyln ikinci yars ve yirminci yzyln balarnda balamtr. Genellikle, g, Trkiyedeki ekonomik zorluklardan kaynaklanmtr. Ancak, ok daha az oranda olmakla beraber siyasi problemler ve anti-semit olaylar da grlmtr.
218 219

Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), s. 501. Yosef B. ile 12.03.2006 tarihinde yaplan grme; Kuds.

88

Trkiyeden sraile g dnemlerini, gn art sebeplerini gz nne alarak, eitli dnemlere ayrmak mmkndr. Trkiyeden sraile g dnemlerini, drt ana evrede incelemek mmkndr. Bu evreler srasyla, srail Devletinin kurulu tarihi olan 1948 yl ncesi, en youn g dalgasnn yaand 1948-1949 yllar, 1950-1971 dnemi ve 1971den gnmze kadar olan dnem olarak sralanabilir. 4.2.1. 1948 ncesi Dnem 1948 ylndan nce Filistin topraklarna yaplan tm glerde olduu gibi, Trkiyeden yaplan gler de illegaldir. Ayrca, daha nce belirtildii gibi Trkiye Cumhuriyetinde Siyonizm faaliyetleri eitli sebeplerden tr hogrlmemekteydi. Bu dnemde, Trkiye Yahudileri, Trakya olaylar ve Varlk Vergisi gibi olaylarla karlamlardr. Trakya olaylarnn yaand 1934 ylnn sonunda 521 kii, 1935 ylnda ise 764 kii Filistine g etmitir.220 1943 ve 1944 yllarnda g eden Yahudilerin saysndaki art Varlk Vergisinin ve gayrimslimlerin askere alnmalarnn dorudan bir sonucu idi.221 Minna Rozene gre; II. Dnya Sava baladnda, Trkiye yaklak 85.000 Yahudiye ev sahiplii yapmaktayd. ngiliz Mandas dnemi boyunca, 9.000 Yahudi, Filistinden Trkiyeye iki ana dalga halinde g etmitir: 1934-1935 yllar arasnda Trakya olaylarndan kaynaklanan bu gler 1943 ylnda ise Varlk Vergisinden tr yaanmtr. 1943 ile 1948 yllar arasnda birok gen Trkiye Yahudisi Aliyat ha-Noar (Genlik aliyas) ile yasad bir ekilde Filistine g etmitir.222

220 221

Gven, a.g.e., s. 102. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), s. 406. 222 Rozen, a.g.e., s. 363.

89

Walter Weiker ise, bu dnemde g edenlerin saysn 7.308 olarak vermitir. Bu gmenlerden 1.339u 1931 ylna kadar, 2.363 1932-1939 yllar arasnda, 3.606s ise 1940-1947 yllar arasnda sraile g etmitir.223 Bu dnemde sraile sayca ok yksek oranda g yaplmamtr. Ancak bu dnemde gerekleen Trakya olaylar ve Varlk Vergisi, 1948-1949 yllar arasnda yaplacak gn altyapsn oluturan etkenler olarak karmza kmaktadr. 4.2.2. 1948-1949 Dnemi: Ana G Dalgas 14 Mays 1948 tarihinde srailin yani dnyadaki tek Yahudi devletinin bamszln ilan etmesi, tm dnya Yahudilerini olduu kadar Trkiye Yahudilerini de heyecanlandrmtr. srailin bamszln ilan etmesinden sonra Arap lkelerinin saldrsyla balayan sava, Birlemi Milletlerin 11 Haziran 1948 tarihinde atekes ilan etmesiyle durmutur. Atekesin ilanyla birlikte Trkiye Yahudilerinin Filistine g etmeye hazrlandklarnn ilk ipular grlmtr. Emniyet mensuplar Adana ve Antalyadaki Yahudilerin Filistindeki Yahudiler iin gizlice para topladklarn tespit etmitir. 9 Temmuz 1948 tarihinde atekes sona ermi ve sava tekrar balamtr. 17 Temmuz 1948 tarihinde Birlemi Milletler ikinci kez atekes ilan etmitir. srailin bamszln ilan etmesini takip eden be ay boyunca resmi makamlar Yahudi asll vatandalarn sraile g etmelerini engellemitir. Mays-Ekim aylarn kapsayan bu dnemde sadece be yz pasaport verilmitir. Bu sre zarfnda Trk-Yahudi basn sraili savunan ve g tevik eden yaynlara devam etmitir.

223

Weiker, a.g.e., s. 22.

90

17 Ekim 1948 tarihinde, Yahudi asll vatandalarn sraile gitmeleri konusunda konulan kstlamalar kaldrp, turistik amala sraile gidilmesine izin verilmitir. Ekim aynda, sadece gn iinde iki bin pasaport verilmitir. Baliye gre; pasaport iin mracaat eden ve yalar 17 ile 40 arasnda deien Yahudilere seyahat nedenleri sorulduunda, kadnlar evlenmeye gidiyoruz, erkekler ise gezmeye gidiyoruz eklinde cevap vermilerdir. 17 Ekim tarihini izleyen ilk iki hafta ierisinde 2.500 Yahudi sraile g etmitir. sraile g edenler gmen yerine turist olarak Trkiyeden ayrldlar.224 Resmi istatistiklere gre 1948in Mays ve Kasm aylar arasnda 4.362 kii sraile g etmitir. Kasm 1948de Trk hkmeti arap lkelerinden gelen basklar sonucu sraile Yahudi gne vermi olduu izni askya almtr. Bu durum Trk Yahudilerinin korkularn artrmtr. Trkiye, 1949un banda bu basky kaldrnca 26.000 Yahudi tayabildikleri tm varlklaryla ayn yl iinde sraile g etmilerdir.225 1948-1949 dneminde sraile g eden toplam kii says 30.668dir. Walter Weikere gre; bu dnemde g edenlerin byk ounluu, srailin kuruluu yznden oluan ekici faktrler dolays ile g etmilerdir. Bunun yansra, fakir ve alt snf Yahudilerin ok byk bir ksm 1948-49 dalgas ile sraile gitmilerdir. Bu gruplar iinde Trkiyede kalanlarn ounun yal ve sakatlar olduunu belirten Weiker, gidenlerin g sebeplerinden birisinin Trkiyede yaamak iin bir nedenlerinin kalmay olduunu sylemitir. Ancak gmenlere gre asl sebep, bir Yahudi devletine gidebilecek olma bilincine sahip olmakt.226 1948 ylnda stanbulun Kuzguncuk semtinden sraile eiyle beraber g eden Esther M. bu konuda unlar sylemitir:
Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya: Bir Toplu Gn yks (1946-1949), ss. 129-131, 133. 225 Weiker, a.g.e., s.21 226 Ibid,. 23.
224

91

... sraile 1948 ylnn son aynda zannediyorum on birinci aynda geldik. 24 tarih gn, onu da hatrlyorum... Rami Panama adl bir vapur... Onunla geldik. Adm Estereya... Ama burada, ne zaman geldik Hayfaya, nedir Estereya, Estereya dediler, Esther yaptlar adm. Yani Esther, btn dnya tanyor o ad diye. Enternasyonal bir isim. Como Rebeca, como Esther... Ben Bosforda oturdum. Orada dodum, orada evlendim... Ve on dokuz yamda eimle buraya geldim... Anavatanmz Trkiye. Orada doduk, dilimiz, hepsi. Ama bizim srail kt birden bire. Haydi dedik kocamla, gidelim...227 Grld gibi, Trkiye Yahudilerinin bir ksm, Trkiyeyi anavatan olarak grmelerine ramen, srail Devletinin kuruluuyla beraber, Vaat edilmi topraklara g etmeye karar vermilerdir. 4.2.3. 1950-1971 Dnemi Avner Leviye gre II. Dnya Savann sonlarndan balayarak, Trkiye Yahudileri birok konuda rahatlamaya balamlardr. Gerek, Cumhuriyet Halk Partisinden, gerekse Demokrat Partiden, bu partilerin Yahudilere yaklamas sonucunda, Yahudi milletvekili adaylar ortaya kmtr. Bunun yansra, 1930larda kapanm olan Yahudi kurumlar dirilmeye, kltr, spor ve sosyal yardm kurumlar aktiflemeye balamtr. 1953 ylnda Cumhuriyet dneminde ilk kez bir Hahamba seilmitir. Vatanda Trke Konu kampanyalar etkisini yitirmi, dolaysyla kamuoyu daha ak ve hogrl olmutur.228 1950-1955 yllar arasnda g azalarak devam etmitir. Ancak, 6-7 Eyll 1955 ylndaki olaylar sonucunda gmen saysnda art grlmtr. 1954 ylnda 184e den gmen says, 1955te 339a, takip eden iki yl boyunca 1.710 ve 1.911 saylarna ulamtr. Bu gler Trkiyedeki Yahudi nfusunu eritmi

227 228

Esther M. ile 11.03.2006 tarihinde yaplan grme; Holon. Levi, a.g.e., ss.151-154.

92

olmasna ramen, skntl dnemlerdeki g art rahatlkla saysal olarak grlebilmektedir.229 Bu durumun bir rnei de, 1960 htilalinin etkisidir. 1960 ylnda 387ye den gmen says, 1961 ylnda, darbenin etkisiyle 1.829a kmtr. Bu tarihten sonra yeniden de geen g, 1964 ve 1965 yllarndaki Kbrs sorunu ile yeniden ykselmi, say 749dan, 1964te 1.247, 1965te 1.087 saysna ulamtr. 1950-1971 yllar arasndaki bir dier nemli olay, 1967 ylndaki Arap-srail savadr. Bu yllarda hem Trkiyedeki ekonomik skntlar ve huzursuzluk ortam, hem de srailde yaanan sava ge hz kazandrmtr. 1969-1971 yllar arasnda, 1949 ylndaki ana g dalgasndan sonraki en yksek g oranna ulalmtr. 1969-1971 yllar arasndaki gmen says 6.798 kiidir. Ksaca, 1950-1971 yllar arasnda Trkiyeden sraile giden toplam gmen says ise, 24.823tr. Bu yirmi senelik dnemde yaanan g dahi 1949 ylndaki ilk gmen grubunun saysna ulamam ancak Trkiye Yahudi nfusunda nemli bir azalmaya sebep olmutur. 4.2.4. 1971den Gnmze Bu dnemdeki en yksek g oran 1972 ylndaki 1.068 kiilik g hareketidir. Dier yandan, 1979 yl ve 1980 Darbesi dnemlerinde srasyla 824 ve 849 kiiye ykselen gmen says, bu tarihten gnmze azalarak devam etmektedir. Rfat Baliye gre, 1960lardan itibaren Trk toplumunu kasp kavuran sa-sol atmas iinde Trkiye Yahudileri, zellikle sa cenahn tacizlerine maruz kalan bir gnah keisi konumuna girmilerdir. Bu dnemde zellikle sa kesim tarafndan, yabanc olduklar, yatrm yapmayp sadece ithalat ile uratklar,
229

Saysal veriler iin Bkz. Tablo 4.

93

servetlerini yurtdna kardklar ve Trkiyeyi smrdkleri iddialaryla sulanmlardr.230 1980 Darbesinden sonra sa-sol olaylar kesintiye uramtr. Bali, 80li yllarn Trkiyesini daha liberal ve ada bir Trkiye olarak nitelemitir. Bu transformasyonun bayraktarln ise Turgut zal ve Anavatan Partisi gerekletirmitir. Ancak bu dnemde dahi aznlklar konusunda aykr sesler ykselmitir. Baliye gre; 1980lerin ortalarndan itibaren kamuoyu, gayrimslimlere Trkiyede mevcut olan hogrnn gnmzde geerli bir canl kant olma grevini atfetmitir. Bunun en nemli sebebi, Amerika Birleik Devletleri ve Fransada ortaya kan Rum ve Ermeni lobilerinin Trkiye kart kampanyalarna cevap verebilmek ve Trkiyenin Batdaki imajn dzeltmektir. Tm bunlarn sonucu olarak da, Trkiyedeki gayrimslimlere kar sonsuz, snrsz ve istisnasz bir hogr uyguland kanaati resmi ideolojinin bir tantm/reklam unsuru haline getirilmitir. Bunun en nemli rnei ise, Trkiye Yahudi cemaatinin ileri gelenlerinin nderliinde 1989 ylnda kurulmu olan 500. Yl Vakf ve onun etkinlikleri olmutur.231 Bylece resmi ideolojinin yabanclara kar hogr ve konukseverlik sylemi, bu vakf vastasyla kabul edilmi oldu. Ancak, 24 Aralk 1995 ylnda slami gr benimseyen Refah Partisinin iktidar olmasyla beraber Trkiye Yahudi cemaatinde de panik ve tedirginlik bagstermitir. slamc yazarlardan Abdurrahman Dilipak, Trkiye Yahudilerinin gelecekten kayg duyduunu, cemaat liderlerinin Yahudileri bir yl iinde Trkiyeyi byk lde terk etmek iin uyardn yazmtr. Bu dnemde, yazar Mario Levide, Trkiyeden g etmeyi dndn belirtmitir.Bu korkunun

230

Rfat N. Bali, Resmi deoloji ve Gayrimslim Yurttalar, Birikim, (Ocak-ubat 1998); S. 105106, ss. 170-176. 231 Ibid., s. 175.

94

temelinde yatan en nemli faktr, Refah Partisinin anti-semit, anti-Kemalist ve anti-siyonist dnce yapsyd.232 sraildeki Merkezi statistik Brosunun verilerine gre 2004 yl itibariyle sraile g eden Trkiye Yahudileri 53 kiiye kadar dmtr.

232

Rfat N. Bali, Refah Partisi ve Trkiye Yahudileri, Birikim, (Kasm 1996), S 91, ss. 74-87.

95

Tablo 4- Trkiyeden sraile G233 Yl 1931e kadar 1932-1939 1940-1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980-1989 1990-2000 2001-2004
233

Gmen Says 1.339 2.363 3.606 4.362 26.306 2.491 1.388 433 325 184 339 1.710 1.911 845 737 387 1.829 968 749 1.247 1.087 510 238 647 2.196 2.569 2.043 1.068 328 197 126 171 143 261 824 2.088 1.215 260

G Sebebi

srail Devletinin Kuruluu

6-7 Eyll Olaylar

1960 htilali Kbrs Krizi 1967 Arap-srail Sava Ekonomik skntlar

Kriz ve 1980 htilali

Walter Weiker, The Unseen Israelis: The Jews From Turkey in Israel, (Jerusalem: The Jerusalem Center For Public Affairs, 1988), s. 22 ve Selim Amado, Kopmayan Ba: srailde Trkiye Kkenli Yahudiler, Gr, zel Say (Eyll), 52-57.

96

V. TRKYE YAHUDLERNN SRALE ENTEGRASYONU

Walter Weikere gre, Trkiye Yahudilerinin sraile entegrasyonlarnn temel gstergesi vardr. Bunlardan birincisi, branicenin konuma dili olarak kullanlmas, ayrca branice okuma-yazmann gmenler tarafndan bilinmesidir. kinci entegrasyon gstergesi, yerleim zellikleri, sonuncusu ise gruplar aras evliliklerdir.234 Ancak, Trk Yahudilerinin sraile entegrasyonlarn aklarken farkl gstergelerden, ya da farkl snflandrmalardan da bahsedilmelidir. Entegrasyon, sadece gmenin bu art yerine getirmesiyle salanabilecek bir sre deildir. Bunun yansra srail toplumunun ve devletinin Trk gmenlere bak ve kanaatleri de entegrasyonu etkileyen faktrler olarak karmza kmaktadr. Bu yzden grubu Weikerin olarak snflandrmasndan Trkiye farkl yeni olarak, gmenlerin lkeye

entegrasyon srecine farkl adan bakmak yerinde olacaktr. Bunlar, bir gmen Yahudilerinin geldikleri entegrasyonlar, ikincisi srailde yaayan dier topluluklarn Trk gmenlere bak ve son olarak da srail Devletinin Trk gmenlerini alglay biimidir. Bu bak as ayn zamanda, Trkiye Yahudilerinin sraile genel entegrasyonlarn etkileyen faktrler olarak grlebilir. 5.1. Trkiye Gmenlerine likin Veriler 2001 yl verilerine gre, Trkiyeden sraile g edenlerin toplam says 70.407dir. Buna sraile turist olarak gelmi ve sonradan yerlemeye karar verenler de katldnda, bu rakam 80.000 civarlarna ulamaktadr. Kendileri

234

Weiker, a.g.e., s. 91-95.

97

veya aileleri Trkiyeden gelmi olup, Trkiye kkenli olarak grlenlerin says ise, 82.400dr.235 Trkiye Yahudilerinin sraile entegrasyonlar ile ilgili olarak, ncelikle gmen grubunun kendisinden kaynaklanan bir takm problemlere zm bulup bulamadklarn irdelemek yerinde olacaktr. Bu yzden, Trkiye gmenlerinin gittikleri topluma entegre olup olamadklarn anlamak asndan, fiziki, kltrel ve duygusal durumlarna bakmak gereklidir. 5.1.1. Fiziki Entegrasyon Bu blmde Trkiye Yahudilerinin ekonomik durumlar ve yerleim zelliklerinden bahsedilecektir. 5.1.1.1. Ekonomik Durum Daha nce de deinildii gibi, 1948 - 49 ylnda g edenler Trkiyedeki yaamlarnda iportaclk, eskicilik, tezgahtarlk, manavlk ve bakkallk yapan kk ve orta halli esnaftrlar .236 Walter Weikerda, 1948-49 gmenlerinin Trkiyedeki mesleki

younlamalarnn genellikle ticaret, endstri ve zanaat alanlarnda olduunu, ounluun iinin tanmn yapamadn ancak byk kesiminin kol iii, vasfsz ii ve sokak satcs olduklarn belirterek bu gr desteklemektedir. Weikere gre; iinin tanmn yapamayanlarn yzde 80i, endstri iisi ve zanaatkarlarn da yars Trkiyeden ayrlmtr. Ancak, ticaretle uraanlarn ok kk bir blm g etmitir. Bunun yansra, iyi meslek sahibi olanlar, ynetici konumda alanlar ki bunlarn ok az devlet sektrndeydi, dierleri bankalar
Selim Amado, Kopmayan Ba: srailde Trkiye Kkenli Yahudiler, Gr, zel Say (Eyll), 52-57. 236 Bali, a.g.e., s. 293.
235

98

gibi zel sektre ait kurumlarda almaktaydlar zenginler ve Trk toplumuna entegre olmay baaranlar, Trkiyede kalmlardr. Trkiye gmenlerinin yzde 10.9u idari ve dini mesleklerde almaktaydlar. Trkiyeden g eden doktorlarn oran Asya Afrika lkelerinin herhangi birinden daha fazla ancak Avrupa Amerika lkelerinin herhangi birinin yarsndan daha azd.237 sraile g edenlerin birou, geldikleri lkelerde ticaretle urayor olduklar iin srailde de bu meslek dalyla uramak istemiler ancak bu durum kolay olmamtr. Bunun balca sebepleri, ticaret alannn daha nce g edenlerce ele geirilmi olmas, yeni kurulan devletin bu nispette tccara ihtiyac olmamas ve ounluun balang iin yeterli sermayeye sahip olmaylaryd. Weikere gre; Trkiye gmenlerine bakldnda, bu amalarnda yani ticarete atlmak konusunda baarl olduklar ve Trkiye gmenlerini bu alanda sadece Bulgaristan, Yugoslavya ve Romanya gmenlerinin gemi olduklar grlmektedir.238 1963 ylnda srail Parlamentosu tarafndan lkedeki kalknmay yerinde incelemek zere davet edilen Senatr Amil Artus anlarnda, Trkiyeden sraile g eden Yahudilerin ekonomik durumlarn u cmlelerle aklamtr: ...Trkiyeden giden Yahudiler iin ilk aylar biraz skntl gemi. Fakat yava yava almlar. Maddi zorluklar hal yoluna girmi. Daha iyi meskenlere gemiler. Kazanlar ykselmi. imdi hepsi memnun ve mesut. Fakat Trkiyeyi unutamyorlar. Bizden daima sempati ile bahsediyorlar...239 Trkiye gmenleri arasnda eitli sebeplerden tr, g ettikleri lkelerde altklar meslekleri srailde devam ettiremeyenler de mevcuttur. rnein, gmenlerden Albert A., Trkiyedeyken kablo imalat iiyle uratn ancak
237 238

Weiker, a.g.e., ss. 78-79. Ibid., s. 81. 239 Amil Artus, srailde Grdklerim, (Ankara: Yeni Desen Matbaas, 1963), s. 51.

99

srailde bu konunun eitimini almad iin mesleini yapamadn belirtmitir. Kendisi u anda gda sektrnde almaktadr. Ekonomik durumunun iyi olduunu belirtmitir. sraile g etmesini ve hala bu lkede yayor olmasn ekonomik durumuna balamaktadr. 240 Trkiyede serbest meslekle uraanlar, i kollar deimi olsa bile srailde de serbest meslekle uramaktadrlar. Trkiyede niversite eitimi alm ve dalnda uzmanlam kiiler ise, eitim aldklar konularda almaktadrlar. rnein, Yosef B., niversite eitimini Trkiyede, stanbul Teknik niversitesi Kimya Blmnde tamamladktan sonra sraile g etmi ve Kuds brani niversitesinde ayn konuda doktora dzeyinde almalarn srdrmeye devam etmitir. sraile g sebebini ncelikle ekonomik olarak belirten Yosef B., srailde bu durumda olan bir insan iin ekonomik artlarn daha elverili olduunu belirtmitir. Ekonomik artlar dzeldiinde Trkiyeye geri dnmeyi dnmektedir.241 Selim Amadoya gre; sraile ocuk yata g etmi olanlarn tahsil dzeyleri ve sosyo-ekonomik durumlar gelime gstermitir. Trkiye gmenlerinin aralarnda, srail ordusunda bulunan askerler, Kuvvet Komutanlna kadar ykselen subaylar, tarm uzmanlar, yerleim birimi kurucular, inaat ve yol mteahhitleri, sanayiciler, diplomatlar, niversite profesrleri, hekimler ve hukukularn olduunu yazan Amado, bu kiilerin Trkiyede yaamaya devam etmeleri halinde ayn mevkilere gelme olaslklarnn olmadn belirtmitir.242 05.03.2006 15.03.2006 tarihleri arasnda tesadfi yntemle grme yaplan 20 kiinin eitim ve meslek dalmna bakldnda, gmenlerden 10unun niversite mezunu olduu, doktor Avram M. haricinde hepsinin srailde i deitirdikleri grlmektedir. 8 kadn gmenden 4 Trkiyede ev hanm iken

240 241

Albert A. ile 09.03.2006 tarihinde yaplan grme; Tel Aviv. Yosef B. ile 12.03.2006 tarihinde yaplan grme; Kuds. 242 Amado, a.g.m., ss. 52-57.

100

Beki D. haricindekiler srailde eitli mesleklerde almak zorunda kalmlardr. (Tablo 5)

Tablo 5 Gmenlerin Eitim/Mesleki Durumlar Gmen Albert A. Avram M. Beki D. Esther ... Jana K. Lina K. Momo U. Rafael S. Rachel B. Rfat T. Rivka M. Sami D. Sami K. Shlomo B. Viktor K. Viktor A. Yaalom B. Yafet B. Yaesi A. Yosef B. Eitim Durumu Lise (Terk) niversite Lise Ortaokul Lise Lise niversite niversite niversite niversite niversite Lise Lise niversite Lise Lise niversite Lise Lise niversite Emekli letmeci renci renci renci Trkiyedeki Meslei malat Doktor Ev Kadn Ev Kadn Ev Kadn Ev Kadn Serbest Meslek Serbest Meslek renci Bankac malat sraildeki Meslei letmeci Doktor Ev Kadn Emekli Memur Ev Kadn Mteahhit letmeci retim Grevlisi Tezgahtar letmeci malat Serbest Meslek Emekli/Ressam Emekli letmeci Ynetici Serbest Meslek Polis Memuru retim Grevlisi

101

5.1.1.2. Yerleim zellikleri Entegrasyonun en nemli gstergelerinden biri gmenlerin yerleim

zellikleridir. Burada sorulan temel soru, gmenlerin belirli blgelerde younlap younlamadklar ile ilgilidir. Weiker, gmenlerin yerleim zelliklerini balca drt sebebe balar. Bunlar, tarihsel, ekonomik, sosyal ve siyasi sebeplerdir.243 Trkiye Yahudileri srailde, zellikle Bat Yam, Yahud ve Tel Avivdeki Rehov Levinsky (Levinsky Caddesi)de younlamlardr. Weiker, Trkiye Yahudilerini yerleim zelliklerine gre u ekilde tanmlamtr. Yahud ehrinde 1948 ylndan hemen sonra lkeye gelmi fakir Yahudiler bulunmaktadr. Bat Yam blgesinin byk ounluu Trkiye gmeni olup, orta halli insanlarn yaad bir blgedir ve gmenler genellikle 1950lerin ortalarnda ve sonlarnda gelmilerdir. Tel Avivin Rehov Levinsky blgesi de Trkiye gmeni iadamlarnn youn olduu bir i blgesidir. Kudste ounlukla profesyoneller ve entelekteller yaamakta olup, corafi olarak birbirlerine yakn yaamasalar dahi, Kuds ve sraildeki dier Trkiye Yahudileri ile balar mevcuttur. Herzliya ve Ramat Aviv blgesinde son dnemlerde g eden Trkiye Yahudileri mevcuttur.244 lk g dnemlerine baktmzda, srail topraklarna ayak basan gmenleri karlayan yetkililerin en byk sorununun geici bir yerleim yeri temin etmek olduunu grmekteyiz. Bu yerletirme sreci aamalyd. Gmen kabul evleri veya kamplar, transit kamplar ve srekli yerleim yerleri. Gmenler ilk aamada Araplarn terk ettikleri evlere ve ngiliz ordusuna ait eski askeri kamplar
243 244

Weiker, a.g.e., s. 91. Ibid. s. ix.

102

ile benzeri yerleim merkezlerinde kurulan gmen kabul kamplarna veya kabul evlerine, ikinci aamada kentlerin ve gelimeye uygun blgelerin etraflarnda kurulan transit kamplarna yerletirilmilerdir. Daha sonralar kalc veya ahap kulbeler eklinde inaa edilen yar kalc evlere nakledilmilerdir.245 Trkiye Yahudilerinin g zamanlamalar onlara, dier gmenlere gre baz avantajlar salamtr. Daha ge gelen Asya ve Afrika kkenli Yahudilerden farkl olarak, 1948 1949 ylnda, henz yeni gmenler direk olarak gelimekte olan ehirlere yollanmamaktayd. Bu tarihlerden sonra gelen gmen gruplar, bu ehirlerde younlam, srail toplumunun ana akmndan uzak kalm, gelimekte zorlanm ve tm bu saylanlar, bu gmen gruplar daha fazla ikayet eder hale getirmitir. lk gmen kamplar 1950 ylnda kurulmaya baland ve Trkiyeden ana g dalgas 1949 ylnda olduu iin Trkiye gmenleri bu srecin ierisinde ok fazla yer almamlardr. Ancak yine de transit kamp deneyimlerini ksa sreli de olsa yaayan Trkiye Yahudileri mevcuttur.246 Gmenlerin yerletikleri bir dier yerleim blgesi ise kolektif tarmn yapld moshav ve kibbutz ad verilen iftlik ve kylerdi. Trkiye Yahudilerinin yerletikleri moshav ve kibbutzlar unlardr: Hagoshrim, Bet Netef, Burgata, Geva Hakarmel, Gazit, Tel ahar, Kefar Zeharia, Ole, Tzuba, Bet Jubri, Naholim, Gevilot, Nir Eliyahu, Kerem Ben Zimra. Bunlardan Geva Karmel Moshav, on sekiz Trkiyeli gmen tarafndan 17 Austos 1949da, Hagoshrim Kibbutzu, 110 kiilik Trkiyeli bir gen grubu tarafndan 29 Eyll 1948de, Burgata Moshav ise, 1949 ylnn Eyll aynda 90 kadar Edirneli ailenin, Yahudi Ajansndan yardm alarak terk edilmi bir Arap kynde kurulmutur.

Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya: Bir Toplu Gn yks (1946-1949), s. 280. 246 Weiker, a.g.e., s. 25.

245

103

Trkiyedeki yaamlarnda stanbul, zmir, Edirne gibi byk kentlerde yaam bu gmenler, alkn olmadklar tarmsal faaliyet arlkl bu yaam biiminde zorlanmlardr. Rfat Bali, bu olay Ankaral Vitali Almelehin azndan u ekilde anlatmaktadr: Vaktiyle ipekli oraplar satan bu eller, imdi sebze yetitiriyor. Tekirdal bir bayan gmen ise bozulmu ellerini gstererek yle sylemitir: Tekirdadayken btn gn pokerle, bezikle vakit geirirdik. Burada ifti olduk. 247 Yaamakta olduklar kibbutz ve moshavlarda, Trkiyeden getirdikleri az tatlarna uygun rnleri yetitirmilerdir. rnein; Geva Karmel Moshavnda stanbuldan getirilen tohumlarla, Arnavutky ilei, engelky hyar, barbunya ve al fasulyesi yetitirmilerdir.248 Gmenlerin, yerleim blgelerinde, Trkiye ile olan balarn

koparmadklarnn ve Atatrke olan sevgi ve sayglarnn bir gstergesi de, Geva Karmel Moshavnn tepelerinde 5 Ocak 1953 ylnda kurulan Atatrk Ormandr. Senatr Amil Artus anlarnda bu orman yle tarif etmektedir: ... Bu ky halk civardaki tarihi Karmel dann srtlarnda bir orman yetitirmee balamlar. 6000 dnmlk bir sahay igal eden bu orman 300.000 aa olacakm. Halen 200.000 aa dikilmi. Aalarn hepsi am. Ormann giri yerinde bir emeyi andran tatan bir kitabe, zerinde u yazlar var: ATATRK ORMANI Trkiyeden gelen Museviler tarafndan dikilmitir...249 srailde Trk olarak bilinen Hagoshrim Kibbutzu (Kpr Yapmclar Kibbutzu) ilgin bir rnektir. Bazlarna gre, kibbutzun yerel topografyasndan
Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya: Bir Toplu Gn yks (1946-1949), s.300. 248 Ibid., ss. 300-301. 249 Artus, a.g.e., s. 51.
247

104

tr bu isim verilmitir. Ancak, ounluk Trkiye ile bir kpr vazifesi grdn dnmektedir.250 Amado; daha sonra gelen Trkiye gmenlerinin ya da sosyo-ekonomik durumlar iyileenlerin Holon, Bat Yam, Rishon Letziyon, Hayfa ve civar, Kudsn daha yksek sosyo-ekonomik blgeleri ve Tel Avivin gney ve kuzey semtlerine yerletiklerini belirtmitir.251 Weikerin tespitlerine gre; srail genelinde Trkiye Yahudileri, nfus dalm zellikleri asndan ortalama bir grnt izmektedirler ve yerleim asndan entegrasyonlar etkileyicidir. Weiker, Avrupa Amerika lkelerinden gelen gmenlerin Asya Afrika gmenlerinden farkl olarak, bir blgede younlama oranlarnn daha dk olduunu ve Trkiye gmenlerinin bu konuda Avrupa Amerika gmenleriyle benzerlik gsterdiini belirtmektedir.252

250 251

Weiker, a.g.e., s. 20. Amado, a.g.e., ss. 52-57. 252 Weiker, a.g.e., s. 93, 99.

105

Tablo 6- Gmenlerin Yerleim Blgeleri Gmen Albert A. Avram M. Beki D. Esther M. Jana K. Lina K. Momo U. Rafael S. Rachel B. Rfat T. Rivka M. Sami D. Sami K. Shlomo B. Viktor K. Viktor A. Yaalom B. Yafet B. Yaesi A. Yosef B. Trkiyede Yaad ehir/le stanbul/stinye stanbul/Kuzguncuk stanbul/Gztepe stanbul/Kuzguncuk stanbul/Gayrettepe stanbul/Bykada stanbul/ili stanbul/Kasmpaa stanbul/Kuzguncuk stanbul/Gztepe stanbul/Nianta stanbul/Gztepe stanbul/Kuledibi stanbul/Kuzguncuk stanbul/ili Edirne stanbul/Moda stanbul/Kuledibi stanbul/stinye stanbul/Gztepe srailde Yaad ehir/Blge Bat Yam Modiin Tel Aviv Bat Yam Tel Aviv Tel Aviv Tel Aviv Tel Aviv Kuds Tel Aviv Tel Aviv Tel Aviv Bat Yam Holon Bat Yam Bat Yam Kuds Tel Aviv Bat Yam Kuds

106

5.1.2. Kltrel Entegrasyon Kltrel kimlik bir grup kimliidir. Bir grubun kendisini ne ekilde tanmladna baldr. Bireyler, grubun deil yalnzca kendi kimliklerini tanmlayabilirler. Gmenlerin sraile entegrasyonlarnda, resmi dil branicenin kullanlmas, Musevilik dininin uygulanmas ve eitli gmen gruplar arasnda yaplan evlilikler byk rol oynamaktadr. Bu yzden tm gmen gruplarda olduu gibi Trkiye gmenlerinin entegrasyonunda da, dil, din ve gruplararas evlilik konular nem tamaktadr. 5.1.2.1. branicenin Kullanm Bugn srailin milli dili olan branice, dnyann en eski dillerinden biridir. 3300 yllk bir gemii vardr. Tevrat ve ncil bu dil ile yazlmtr. 1882 ylnda Eliezer Ben Yehuda (1858-1922) Kutsal Kitapn dilinden, yeni bir milli dil yaratmtr.253 Bu srete branicenin canlandrlmas iin almalar yaplmtr. 1933te karlan bir kanunla brani Dil Akademisi adn alan ve branice konusunda almalarn srdren Dil Kurumu, yeni teknik kelimeleri bulmak ve gnlk hayatta kullanlan yeni kelimeler yaratmak gibi problemleri halletmitir.254 srail toplumunda etnik oulculuun varlk sebebi glerdir. Bu oulculuk, glenen Yahudi milli birlii ve gmen dalgalaryla ekime halindedir. branice, farkl dillerden gelen Yahudi gruplarn milli entegrasyonunu salayan en nemli etken olmutur.255

253 254

Massoulie, a.g.e., s. 56. Artus, a.g.e., s. 32. 255 Goldscheider, a.g.e., s.56.

107

Trkiye gmenlerini Avrupa-Amerika ve Asya-Afrika gruplarnn ortasnda gren Walter Weiker, bu gmenlerin branice bilgisinin her iki ana gruptan da dk olduunu belirtmektedir. Weiker bu duruma sebep olarak, Asya Afrika gmenlerinin Kutsal Kitab branice okumalar ve Arapa ile branicenin arasndaki yaknl; Avrupa Amerika gmenlerinin ise, ilerini ngilizce, Franszca ve Almanca dillerinde halletmelerini gstermitir. branice konuma konusunda Trkiye Yahudileri en azndan geer

dzeydedirler. Weiker, ayrca branice okuma ve yazma konularndan bahsetmitir ki, Trkiye gmenleri ok sratli okuyup yazamasalar dahi, belli bir dzeye ykselmilerdir. Ancak, branice okur-yazarlk konusunda birok lkenin gerisinde kalm alt dzeyde bir gruptur. Weikere gre; kendisinin orta grup lkeleri diye adlandrd ve Trkiyenin de aralarnda bulunduu Msr, Bulgaristan, Yugoslavya ve Yunanistan gibi lkelerden genlerin iinde Trkiye gmenleri, Msr ve Bulgaristanla ortak zellikler gstermektedir.256 Grme yaplan 20 Trkiye gmenine sorulduunda, istisnasz hepsi braniceyi konuabildiklerini, okuyup yazabildiklerini belirtmilerdir. sraile ocuk yata, aileleriyle beraber g edenler, bu problemi daha kolay zmlemi, ancak eitim hayat Trkiyede gemi olanlar, sraile geldiklerinde bu sorunu zmekte ok zorlandklarn belirtmilerdir. Yeni gelen gmenlerin tamam, ulpan ad verilen dil okullarna devam etmi, ancak bu programa eitli sebepler dolaysyla uyum gsteremeyenler, braniceyi gnlk yaam iinde rendiklerini belirtmilerdir. niversite eitimlerini srailde srdrmek durumunda kalanlar ise, bilimsel dile hakim olabilmek iin dil okullarna devam etmilerdir. Fakat, Trkiye gmenleri, kendi aralarnda ve aile iinde genellikle konuma dili
256

olarak

Trkeyi

kullanmaktadrlar.

Evlerinde,

genellikle

Trk

Weiker, a.g.e., s. 88.

108

televizyonlarn izlemekte, gen gmenler internet yoluyla Trk basnn takip etmektedirler. Gnmzde, Sefarad Yahudilerinin bir dnem kulland JudeoEspanyol ya da bilinen adyla Ladinonun, sraildeki gmenler arasnda kullanm azalmtr. 5.1.2.2. Dinin Etkisi 2000 yl boyunca Yahudiler, grup kimliklerini kendilerince kesinlik arz edecek bir biimde tanmlamlardr. Buna gre Yahudi kimlii, dini kurallarn yaam ierisinde uygulanmas anlamna gelmektedir. Bu kurallar, mitzvot (tekili mitzva) olarak bilinen dini kanunlardr. Bu kurallar uygulayan kii, kendisi ve bakalar tarafndan, Yahudi olarak tanmlanyordu. Bu kii, ayn zamanda hibir zaman Yahudi olup olmadn ya da kendi Yahudiliinin ne anlama geldiini sorgulamaz. Mitzvotun uygulanmasna bir rnek, gen erkeklerin, bir ailenin yesi konumundan, bir cemaatin yesi durumuna gei yapt, bir yelik seremonisi, yani bar mitzvahdr. Kelime anlam dini kurallara uyabilme yeteneine sahip olmak anlamna gelen bar mitzvah, bugn laik Yahudiler tarafndan da, erkek ocuklar on yana bastnda yaplmaktadr. Dnyadaki istisnasz btn Yahudi topluluklar, ister Yemende olsun, ister Polonyada veya spanya ve randa, gemite ve bugn, bu treni ayn isimle ve ayn ierikte uygulamaktadrlar.257 Her ne kadar Benbassa ve Rodrigue258, sraile g eden Trkiye Yahudilerini dindar olarak nitelemese deya da Weiker, onlar Yahudilie youn bir ekilde bal, ancak dini kurallara ok fazla bakmayan bir cemaat olarak betimlese de259 din faktr, gerek Trkiyeden sraile gmelerinde, gerekse dier gmenler

257 258

Akiva Orr, Israel, Politics, Myths and Identity Crises, (London: Pluto Press, 1994), s. 9-10. Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s. 385. 259 Weiker, a.g.e., s. 9.

109

gibi farkl bir lkeden ve farkl bir kltrel yapdan gelmelerine ramen, srail Devleti tarafndan kabul edilmelerinde en nemli unsurdur. Din, ayn zamanda, bir gmen topluluu olan srailde, entegrasyonu salayc ve gruplarn birbirlerine tahammln kolaylatrc bir faktr olarak karmza kmaktadr. 5.1.2.3. Gruplar Aras Evlilikler Entegrasyonun nemli gstergelerinden biri de, gruplar aras evliliklerdir. sraile gten sonra endogaminin zellikle Asya-Afrika gruplarnda gzle grlr biimde dt grlmekle beraber, hala varln srdrmektedir. 1952-1979 yllar arasnda, Trkiye Yahudilerinin endogami oranlarnn Avrupa-Amerika ve Asya-Afrika gruplarnn ortasnda olduunu grmekteyiz. Asya-Afrika gmenleri en yksek, Avrupa-Amerika gmenleri ise en dk endogami oranna sahiptir. Weikere gre; Trkiye Yahudilerinin ila 1/3lk bir oran, eer kendi lkelerinden birisiyle evlenmeyeceklerse, Asya Afrika yerine Avrupa- Amerika kkenli birisini tercih etmektedirler. Trkiye Yahudileri eer, Avrupa-Amerika grubundan birisiyle evlenecekse genellikle, Bulgaristan, Yunanistan ya da Romanya gmenlerinden birini tercih etmektedirler.260 Grme yaplan 20 gmenin 17si evli olup, bunlarn 2sinin ei Trkiye gmeni deildir. ou gmen Trkiyede evlenip sraile g etmilerdir. Bekar gmenlerden Rfat T., sraile tam bir entegrasyon salamak istediini ve bir Trk Yahudisiyle evlenmeyi asla dnmediini belirtmitir.261

260 261

Ibid., s. 100. Rfat T. ile 09.03.2006 tarihinde yaplan grme; Tel Aviv.

110

5.1.3. Gmen Duygularnn Entegrasyona Etkisi Walter Weikere gre, Trkiye gmenlerinin arasnda ayrmclk, iftira, antisemitizm gibi itici faktrler sebebiyle sraile gelen kii says ok azdr. Her ne kadar kendilerini Trk halknn genelinden ayr hissettikleri konusunda srarcysalar da genellikle Trk halkna kar scak hisler beslemektedirler. Bunun yansra, ounlukla Trkiyede akrabalar olduu iin, bu lke ile balarn koparmamlardr. Kald ki, Trkiye ile tm balarn koparm olsalar dahi, Trk-Yahudi geleneklerine ilgi duymakta ve Trkiyeyi her frsatta ziyaret etmek istemektedirler.262 Ayrca gmenler, Trkiyede yaadklar ehire ve semte, arkada ve dostlarna, eski hatralarna zlem duymaktadrlar. rnein, 1949 ylnda sraile g eden Shlomo B., g ettii lkeye altn belirtmi ancak ocukluunu yaad Kuzguncuk semtini ve sraildeki Trkiye zlemini u ekilde tarif etmitir: ... Ben 1933te dodum. O zamanlar Kuzguncukta, Kuzguncuklularn yzde sekseni gayrimslimdi. Yzde yirmisi belki Mslmand. Bu gayrimslimlerinde yzde ellisi falan Yahudi, yzde otuzu Rumdu. Ama ok gzel bir semtti. Havas da gzel, meydanlar da gzel, birde deremiz vard. Ve hi ayrlk yoktu. Trkler, Yahudiler, Rumlar hepsi bir aile gibi yaard. Bir melodi gibi yaarlard. Biz Yahudi olduumuzu biliyorduk ama byle geldik byle yayoruz, yani Filistin falan filan, byle eyler yoktu. Bayramlarda kutlardk, Rumlar kutlardk, onlar bizi kutlard. Mslmanlarn Kurban Bayramnda, eker Bayramnda biz giderdik. Yani komularmzla aile gibiydik. ok iyi yayorduk...Bugn de kendi aramzda hep Trkiyeden bahsederiz. Toplandmzda Trke arklar syleriz.263 Gmenlerden Viktor A., Krklarelili ve Edirneli arkadalaryla sk sk bir araya geldiklerini ve iinde Trkiye zleminin hep var olduunu; yirmi alt yldan beri
262 263

Weiker, a.g.e., s. 6 Shlomo B. ile 11.03.2006 tarihinde yaplan grme; Holon.

111

srailde yaayan Avram M., son alt yldr, Trkiyeye duyduu zlemin arttn belirtmilerdir. Weikere gre, Trkiyeden gelen dier gmenlere uzak yaayan Trkiye Yahudileri bile birbirlerinden haberdardrlar. ounluk ise eski lkelerinden genlerle arkadalk ve akrabalk ba iindedirler. ounun farkl kkenlerden gelen srailli arkadalar olsa da, byk bir kesiminin yakn arkadalk balar, yine kendileri gibi Trkiyeden genlerledir.264 Gmenler, srailde yaadklar semti seerlerken dahi, Trkiyede yaadklar semt ve ehirlere benzeyen yerleri tercih etmilerdir. Eli aul anlarnda, srailde yerlemi olduu ve ounlukla Trkiye gmenlerinin yaad Bat Yam ehrini u szlerle anlatmtr: ... srailde Bat Yam ehrini ok beenmitik. Tel Aviv ve Yafaya bitiik, Suadiyeyi ve Floryay andran 170.000 nfuslu ok gzel bir kaza merkezi idi. Bat Yam ok seven, Trkiyeden gelen Trk Yahudileri hep buraya yerlemilerdi... Bat Yam nfusunun 30.000ini Trkiyeli, daha dorusu Trk Yahudileri tekil eder. Bat Yamda yaayan bu Yahudiler Trk gibi dnr, Trk gibi alr; evde ve sokakta Trke konuurlar, ounluu elbette...265 Trkiye gmenleri birtakm dernekler ve kurulular oluturmulardr. Weiker, bu dernekleri u ekilde sralamaktadr: srail Devleti kurulmadan nce faaliyete geen Irgun Olei Turkiya (Trkiye Gmenleri Organizasyonu); 1948-49 gnden sonra sraile gelmi olan gen iadamlar ve profesyonellerce kurulmu Hitahdut Olei Turkiya (Trkiye Gmenleri Birlii); Trkiye snrlar dnda kurulup, Trke konuulan ilk Mason Locas; Trk Bnai Brithi ve MORT (sraildeki Trkiye Musevileri Vakf) gibi vakf, dernek ve kurulular.266

264 265

Weiker, a.g.e., s. 5. aul, a.g.e., s. 21. 266 Weiker, a.g.e., ss. 111-114.

112

Bu derneklerin ve kurulularn en belirgin kurulu amac, yelerin brokrasiyle olan ilikilerinde yardmc olmak ve cemaatin gen yelerine danmanlk hizmeti vermektir. Bunlarn yansra, Trkiye gmenlerinin birbirleriyle kaynamalarna, ilikilerini devam ettirmelerine ve Trkiye ile olan balarn devamna arac olmaktadrlar. Bunun yansra, sraile g eden Trkiye Yahudileri, Trk televizyonlar ve internet kanalyla, Trkiyeden haber almakta ve hem Trkiye geneli hem de Trkiyedeki Yahudiler konusunda ilgilerini devam ettirmektedirler. Buna bir rnek, srailde yaayan Rafael Sadinin Milliyet Gazetesi ke yazar Hasan Pulura gnderdii bir mektuptur. ... Ben ecdad 1492 ylnda spanyadaki engizisyondan kap Osmanl Trkiyesince kucak alm ve kabul edilmi Yahudi dinine mensup Trk vatandaym... lkokul birinci snfa girdiim gnden itibaren Trkm, doruyum, alkanm tmceleri ile beynime benim Trk olduum kazld... Bayram ve milli marmn ne olduu retildi ve Trkiye Cumhuriyeti vatanda olarak, kurucusu Atatrkn syledii Ne mutlu Trkm! diyene szn okul duvarnda, kitabmda ve her trl malzemenin zerinde renerek, bilinlendirilerek bydm. imdilerde birileri kalkacak ve bana, yok kardeim sen Ouz ve Kay boylarndan, Orta Asyadan gelmediin iin Trk deil, Trkiyelisin diyecek ve ben de haa peki, haklsnz diyeceim... Hadi canm sende! Ne olacak benim 50 yllk eitimim, renimim, ne olacak 26 yana gelmi oluma, 23 yana gelmi kzma verdiim Trk eitim kimlii, imdi kalkp kendilerine kusura bakmayn ocuklar, biz Trk deilmiiz, sadece Trkiyeliymiiz mi diyeceim?...267 Trkiyeli gmenlerin tamamna yakn Trkiye hakknda iyi dnceler beslemektedirler. Bu gmenlerin ounluu, dier birok lkeden gelen gmenlerden farkl olarak, geldikleri lkeye geri dnebilme hakkna sahiplerdir ancak ok az geri dnmtr.268

267 268

Hasan Pulur, Trk Kimdir? (2), Milliyet Gazetesi, 9 Aralk 2005. Weiker, a.g.e., s. 1

113

Grme yaplan 20 Trk Yahudisinin tamam, Trkiyeyi sk sk ziyaret ettiklerini belirtmilerdir. 5.2. Dier Gmen Gruplar ve Trkiye Yahudileri Weikere gre, Trkiye Yahudileri hari tm lkelerden gelen gmenlerin kendine has zellikleri mevcuttur. sraillilere gre Trkiye gmenlerinin belirgin bir zellii yoktur. sraillilere sorulduunda, Trkiye Yahudileriyle ilgili yorumlar genelde alkan, gl bir aile yapsna sahip, fiziksel olarak gl, cesur ve sava olduklar eklindedir. Tm bu tanmlamalar tarihsel olarak Osmanl mparatorluu ile badamaktadr. Weiker, Trkiye Yahudilerinin sraile entegrasyonu konusunda unlar anlatmaktadr: ... srail toplumundaki kolektif rolleri sorulduunda ise, sklkla verilen cevap, dier baz Asya-Afrika kkenli cemaatler gibi problem yaratmadklar eklindedir. Eer entegrasyon, byk bir topluluun iinde erime derecesini ifade ediyorsa, Trkiye Yahudilerinin, en azndan sraillilerin gznde, yksek dzeyde bir entegrasyona ulam olduklar grlmektedir...269 Balkan Sefarad kltr alanndan gelen cemaatler, Hristiyan ulus-devletlerden gelenler iinde gen srail Devletine entegrasyonlar grece daha kolay olanlardr. srail halk arasndaki yerleri incelendiinde Orta Avrupa Yahudileri, Dou Yahudileri ve Kuzey Afrika Yahudileri arasnda bir yerde deerlendirildikleri grlr. Cemaatin karmak yapsndan hareketle Akenaz olarak deerlendirilen Yugoslavya Yahudileri en ok saygnl olanlardr. Onlar Bulgaristan, Yunanistan ve son olarak da Trkiye Yahudileri izler. Trkiye Yahudilerinin hakir grlmesinin arkasnda, bir Mslman devlet cemaati olmas ve srail elitinin Hristiyan Avrupadan gelenlerden olumas yatmaktadr.270

269 270

Ibid., s. 5. Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., ss. 392-393.

114

Almanya, Polonya, Macaristan ya da Arjantinden gelen Yahudiler ile, Fas, Msr, Suriye, Irak, Yemen gibi lkelerden gelenler arasnda hala ayrmlar mevcuttur. Dou Yahudilerinin byk ounluu dini inanlarn kat bir ekilde yerine getirmekte ve yerel sinagoglar nemli toplumsal kurumlar olarak grmektedirler. Bunun yansra, komuluk ilikilerini sosyal aktivitelerinin merkezine koyup, sosyal ilikilerini aile ve kan bayla temellendirmektedirler.271 Trkiye Yahudileri genel olarak, Sefarad olduklarnn, ancak Doulu olmadklarnn bilincindedirler. Ancak yine de baz Trkiye Yahudileri kendilerini Eidot HaMizrach (Dou Yahudisi) olarak grmekte ve dier sraillilerin de kendilerini bu ekilde grdklerini dnmektedir. rnein, Yahuddaki emekliler diye bilinen yal grup Trkiye gmenleri, kendilerine Doulu denmesine kar kmakta ve her ne kadar srailliler onlar byle grseler de, aslnda Sefarad olduklarn belirtmektedirler. srail toplumu, birok sosyal bilimci tarafndan iki ana gruptan ibaret grlmektedir. Avrupa-Amerikallar ve Asya-Afrikallar. Toplum, ayn zamanda Akenaz - Sefarad olarak da ayrlr. Ancak, bu gruplarn haricinde Doulu olmayan Sefaradlarda mevcuttur. Bu grup, Akenaz Avrupallar gibi Yiddish ya da Afro Asyal Yahudiler gibi Arapa konumamaktadrlar. Dilleri Ladinodur. Bu, Doulu olmayan Sefaradlar, Bulgaristan, Yugoslavya, Yunanistan ve Trkiyede bunun yansra spanya ve talyada bulunmaktadrlar. ster Asya-Afrika ve Avrupa-Amerikal olarak tanmlansnlar, ister AkenazSefarad olarak, bu gruplar sklkla, srail toplumunun st ya da alt tabakasnda katagorize edilirler. Bu durum gruplardan birine aalk duygusu vermektedir. Benbassa ve Rodrigueye gre; bugn srailde Sefarad kltr geldii yeni corafyada kk salamamtr. srailde her ikisi de Sefarad kltr alanndan
Efraim Ben-Zadok, Oriental Jews in the Development Towns: Ethnicity, Economic Development, Budgets and Politics, (Ed. Efraim Ben-Zadok), Local Communities and the Israeli Polity: Conflict of Values and Interest, (Albany: State University of New York Press, 1993), s. 100
271

115

gelmelerine ramen, Trkiye Yahudilerini bir yana, yani Asya bal altna, Yunanistan, Bulgaristan ve Yugoslavya Yahudilerini dier yana yani Avrupa bal altna alan bir ayrm yaplmaktadr. Aratrmaclarn buradan kardklar sonu ise; bu insanlarn ortak bir kltr alanna ait olmaktan ok, lkelere ait olduklardr. srail toplumu, Sefaradlar lkelerine gre alglar ve saygnlk snflandrmas yaparken, lkelere gre yaplan bu ayrm kullanr. Bir baka deyile, dier Sefaradlara gre daha saygn kabul edilen Sefaradlar vardr, st sradakiler Avrupa lkelerinden gelen Sefaradlardr. Artk onlar, srailde kendilerine has zellikleriyle youn olduklar mahallelerde birlik iinde yaayan Trk, Bulgar, Yugoslav ya da Yunanl (Selanikli) Yahudilerdir.272 Weikere gre; Trkiye Yahudileri, tam olarak iki gruba da dahil deildirler. Bu yzden grnmeyen olarak tanmlanmaktadrlar ve bir tr orta grupturlar. ki gruba da olan yaknlklar kimlik atmalarna sebep olabilir. Bu orta grupun yeleri kendilerini Doulu Yahudi olarak grmemekte ancak Akenaz olamayan bir kaltmsal ba paylatklar iin Doululara yaknlk hissetmektedirler.273 5.3. srail Devleti ve Trkiye Gmenleri sraile kurulu tarihi olan 1948 ylndan sonra gelen Doulu gmenler, Akenazlar tarafndan kontrol edilen, merkezi bir sistemle karlamlardr. Bu sistem, yzyln banda Filistine gelmi olan kk bir Dou Avrupa Yahudi grubu tarafndan ina edilmitir. Bu nc grup, Filistinde devlet-ncesi Yahudi cemaatini yani Yishuvu oluturmu ve kurulacak olan devletin toplumsal elitleri olmulardr. Bu gruptakiler, ayn zamanda Yahudi cemaatinin bamszln salam, srail hkmetini oluturmu ve 1950li yllar boyunca lkeye gelen kitlelere kendi sosyalist fikirlerini alamlardr.

272 273

Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s. 403. Weiker, a.g.e., ss. 67-68.

116

Kurucu Akenazlar ile gmen Sefaradlar arasndaki etnik-snf farklar 1950lerin sonlarnda ortaya km ve 1970ler ve 1980ler boyunca devam etmitir. Bu sre boyunca, Akenazlar orta-snf olarak grlrken, Doulular ounlukla ii snf ve alt orta-snf yelerden olumaktayd. Genel olarak Akenazlarn, sosyo-ekonomik gstergelere bakldnda

Doululardan daha st dzeyde olduklar grlmektedir. Bundan daha nemlisi, snfsal farkllklar, herhangi bir snfn toplumsal ve siyasi sistemi kontrol orann belirlemektedir. Akenazlar, srailde kamu ve zel sektr kontrol altnda tutan, tm nemli partilerde, akademik ve sanat evrelerinde kilit noktalar igal eden hakim gruptur. Buna karlk, ounlukla mavi yakal ya da kk esnaf olan Doulularn, bu alanlardaki hakimiyet oran daha dktr.274 Sefarad Yahudileri toplum iinde nemli grevler almaya baladka, orduda nemli yerlere geldike ve siyasal yaama katlm arttka bu topluluun sosyoekonomik ve kltrel sorunlara da tepkisi artmtr. srailin kuruluundan 1970li yllara kadar, bu tepkiler ufak apl gsteriler, protestolar ve grevler biiminde kendini gstermitir. Ancak, 1970lerin sonundan itibaren, siyasal katlmn artmasyla birlikte Sefarad Yahudileri siyasal yaam etkileyen nemli bir g haline dnm; nce yerel, daha sonra da ulusal dzeydeki siyasal faaliyetlerde hayli etkin olmulardr. 1977 seimlerinden sonra Sefarad Yahudilerinin siyasal yaamdaki arl giderek artm ve 1984 seimlerinde tepe noktasna ulamtr.275 Weikere gre, bu tablo iinde Trkiye Yahudileri srailde ok az problemle karlamlardr. rnein, ounluu Sefarad olmasna ramen, siyasi tepkiler

274 275

Ben-Zadok, a.g.m., s. 96. Mazlum, a.g.m., ss. 102-103.

117

veren

dier

Sefarad

gruplarna

(ounluu

Kuzey

Afrika
276

kkenli)

katlmamlardr. Etnik siyasi partilerde grev almamlardr.

Selim Amadoya gre; Trkiye Yahudilerinin geleneklerinde siyasetle urama adetleri yoktur. Bu zelliin srailde doan Trkiye kkenli genlerde de devam ettii grlmektedir. Amado, Trkiye gmenlerinin srailin deiik siyasi partilerine sempati beslediini, lkenin sorunlar hakknda fikir yrttn, devletin onlardan bekledii her trl ykmll yerine getirdiini, lke iin zveriden dn vermediklerini, ancak aktif olarak srailin siyasi yaamna fazla bir katkda bulunmadklarn belirtmitir. Trkiye gmenleri arasnda siyasete katlan kiilerde mevcuttur. 1950lerde srail Parlamentosunda (Knesset) yer alan ve tarm kesiminden gelen Moe Sardinas ile koyu dindar Shas Partisinde bulunan thzak Saban buna rnektir. Bunun haricinde, Trkiye kkenli birka belediye bakan ve sendika ileri gelenleri mevcuttur.277 Tm bunlarn dnda srail Devletinin milli entegrasyonu salamak iin gmenlerden bir takm talepleri mevcuttur. Weiker, bu talepleri yle sralamaktadr. Bunlardan birincisi; ifte balla sahip olmayan srailliler olmak, ikincisi; srailin bymesine ve geliimine evkle katk salamak, ncs ise; norm ve deerlere adapte olmaktr. Gmenlerin bu art yerine getirip getirmediini anlamak iin bir takm gstergelerden faydalanlmaktadr.278 ifte balla sahip olmayan srailliler olmak konusunda temel alnan gstergeler, yerleim younluu, gruplar aras evlilikler, meslek gruplar ve branice bilgisi gibi entegrasyona ilikin bilgilerdir.

276 277

Weiker, a.g.e., s. 1. Amado, a.g.m, ss. 52-57 278 Weiker, a.g.e., ss. 4-5

118

srailin bymesi ve geliimine katk salamak konusu, retkenlik ve sk alma, sosyal kurumlara yallk ve dknlk hali haricinde yk olmamak, siyasi olarak ykc olmamak ve srailde mutlu olmak gibi gstergeleri iermektedir. Norm ve deerlere adapte olmak ise; deerlendirilmesi zor olan bir kavram olmakla beraber, iki rnekle aklanabilir. Bunlardan birincisi, devlete birincil ve gl bir ball ifade eden Siyonizmdir. kincisi ise, srail toplumunda modern olarak kabul gren, Avrupal Akenaz normlara uyumdur. Weikere gre; Trkiye gmenleri bu konularda da, Avrupa-Amerika ve AsyaAfrika ana gruplarnn arasnda deerler gsteren bir orta grup kimliine sahiptirler.279

279

Ibid,.

119

SONU Yahudi tarihi, bir g ve srgn tarihidir. Babilliler, M.. 586 ylnda Yeuda Kralln fethederek Birinci Mabedi ykt zaman balayan srgn dnemi, M.S 1948 ylnda srail Devletinin kuruluuna kadar devam etmitir. Yahudi toplumu, yzyllar boyunca Tanr tarafndan kendilerine vaat edilmi olan topraklara yani Eretz Yisraele dn hayaliyle yaamlardr. Bugn, srail Devleti olarak bilinen bu topraklarn Yahudilerce kutsal kabul edilmesinin en nemli sebebi Tanrnn brahime vermi olduu Bu lkeyi soyundan gelenlere vereceim vaadidir. Siyon olarak da bilinen bu Kutsal Topraklara dn hayali, uzun sren gezginlik yllar boyunca Yahudilere bir mit, daha da nemlisi bir kimlik salamtr.Yahudiler iin yln en kutsal gn olan Yom Kippurun (Kefaret Gn), Bir sonra ki yl Kudste... dileiyle son bulmasndan da anlalaca zere, Kutsal Topraklara dn hayali her zaman canl tutulmutur. Meruiyetini Kutsal Kitaptan alan bu ideal ve mit, eski mitoslara ada anlamlar ykleyen Siyonist hareketin abalaryla hayal olmaktan kmtr. 1948 ylnda Siyonizmin fikir babas Theodor Herzlin de hayalini kurduu Yahudi Devleti, yani srail Devleti kurulmutur. srail Devletinin kuruluu Diaspora Yahudilerinde byk bir heyecan yaratmtr. O tarihe kadar bir Yahudi topra olarak hayal edilen Kutsal Topraklar, artk gerekten Yahudilere ait olmutur. Bunun yan sra fiziksel olarak orada yaamasalar dahi srail Devleti, Diaspora Yahudilerince her zaman bir merkez olarak grlmektedir.

120

srailin gznde de, Diaspora Yahudilerinin nemi byktr. srail, diasporay her anlamda bir kaynak, bir hinterland olarak grmektedir. Trkiye Yahudileri de bir diaspora cemaatidir. Anadoludaki varlklar M.. 4. yzyla dayanan ve nceleri Romanyot Yahudileri olarak adlandrlan bu topluluk, 1492 ylnda spanyadan zorla g ettirilen Yahudilerin, Osmanl topraklarna kabul edilmesiyle, sayca artm ve Sefarad Yahudileri olarak adlandrlmlardr. Osmanl mparatorluunun son yllarnda Batl devletler, bu corafyadaki insanlar nasl grmekteyseler, Bat lkelerinde yaayan Yahudiler de Osmanl mparatorluu bnyesinde yaayan Sefarad Yahudilerine o gzle bakmaktaydlar. Onlara gre; Douda yaayan dindalar medeniletirilmeliydiler. mparatorluk bnyesinde, uratklar meslekler, yaadklar semtler,

konutuklar dil ve mensubu olduklar din sebebiyle Mslman toplumdan ayr kalan Yahudiler iin zor dnemler Cumhuriyetin kuruluu ile balamtr. Cumhuriyetin kuruluu ayn zamanda modern bir ulus-devletin yaratlmas anlamna gelmekteydi. Zor artlar altnda kurulan gen Trkiye Cumhuriyeti, Yahudilere eit haklar, din ve inan zgrl salamtr. Ancak, corafi adan byk bir imparatorluktan, ulus-devlete gei srecinde yaanan skntlar ve her ne kadar geride braklm olsa da ulusal Kurtulu Savann toplumda yaratt travmalar, aznlklara gvenmemeyi de beraberinde getirmitir. Bu arada, Trkiye Cumhuriyetinde modernleme ve ayn zamanda, eitim, dil ve kltr konularnda Trkletirme siyaseti izlenmitir. Trkeden ziyade Ladino ve Franszca konuan Yahudilerin Trke konumalar, topluma entegre olmalar istenmitir. II. Dnya Savandan her devlet gibi yara almadan kurtulmak isteyen Trkiye, kendi vatandalar olan Trk-Yahudi cemaatini Nazi tehlikesinin dnda

121

brakmtr. Ne bu dnem zarfnda, ne de daha ncesi ve sonrasnda, anti semitizm, Trkiye Cumhuriyetinin savunduu bir resmi politika olmamtr. Ancak, tm bu sre zarfnda, 1934 ylndaki Trakya Olaylar, 1942 Varlk Vergisi Kanunu, 1955 ylndaki 6-7 Eyll Olaylar gibi skntl olaylar yaanm ve tm bunlar Trkiyedeki gayrimslimlerin ve dolaysyla Yahudilerin tedirgin olmalarna yol amtr. Bu tedirginlikle birlikte, kendilerini hibir zaman hakim konumdaki Trk-Mslman toplum ile kaynam hissetmeyen Trkiye Yahudileri bu durumun skntlarn da ekmilerdir. 1948 ylnda srail Devletinin kurulmas, Trkiye Yahudilerinde de heyecan yaratm, zellikle ekonomik durumu kt ve kaybedecek hibir eyi olmayan Yahudiler iin bir umut kayna olmutur. Ekonomik artlar, gn en nemli sebeplerinden biri olarak karmza kmaktadr. Bu almann asl konusu olan, Trkiyeli gmenlerin entegrasyonu konusunda ise u tespitler yaplabilir: a. Trkiye Yahudilerinin, sraile g tarihleri, yerleim blgeleri, konutuklar dil ve sosyo-ekonomik durumlar farkllklar gstermektedir. 1948den nce balayp, 1954 yllarna kadar devam eden, nemli sayda Trkiye Yahudisinin sraile g ettii dalgadaki gmenler, genellikle Ladino konuan, eitim seviyeleri dk, ekonomik durumlar zayf, srail hakknda ok fazla bilgi sahibi olmakszn giden bir kitledir. 1970ten sonra sraile giden kitle ise, Trkeye hakim, Trk eitim sisteminde yetimi, eitim dzeyleri ve srail hakknda bilgilenme oranlar yksek bir kitledir.

122

b. branice, deiik dilsel arka planlardan ve farkl lkelerden gelen Yahudileri, tarihsel kkenlerini de hatrlatarak entegre eden bir g olarak grlmektedir. branicenin konuma, okuma-yazma dili olarak kullanlmas bir entegrasyon gstergesidir. branice, Trkiye gmenleri tarafndan bilinmekte ve gnlk yaamda kullanlmaktadr. Ancak, Trkiye kkenliler kendi aralarnda ya gruplarna gre Ladino veya Trke konumaktadrlar. c. Trkiye Yahudileri, bu konuda her ne kadar kat kurallar olmasa da, genellikle Trkiyede evlenip sraile g etmi ya da srailde Trkiye Yahudileriyle evlenmilerdir. sraile tam bir entegrasyon isteyen gen-bekar gmenler, farkl lkelerden gelen gmenlerle evlilie scak bakmaktadrlar. Ancak, bu tip evliliklerde genellikle Sefarad Yahudileri ile olmaktadr. d. Trkiye Yahudilerinin mesleki zelliklerine bakldnda, srailde genellikle esnaflk ve serbest meslekle uratklar grlmektedir. Ancak, eitim dzeyi yksek kesim, profesyonellemekte ve doktorluk, avukatlk, retim yelii gibi uzmanlama gerektiren meslek kollarnda almaktadrlar. Bunun yan sra kamu kurumlarnda alan, polislik, subaylk gibi mesleklerle uraan Trkiye gmenleri de mevcuttur. e. Yerleim zelliklerine bakldnda, Trkiye Yahudilerinin srailin eitli blgelerine daldn grmekteyiz. Ancak, Bat Yam ve Yahud blgelerinde Trkiye Yahudilerinin daha youn olduklar grlmektedir. Bununla beraber, Trkiye gmenlerinin i yerlerinin ounlukla Tel Aviv ehrindeki Levinsky Caddesinde younlatn syleyebiliriz.

123

Sosyo-ekonomik durumlar iyi olan, eitim dzeyi yksek, profesyonel ve entelekteller genellikle Kudste yaamakla beraber, son dnemde g edenler ise, Herzliya ve Ramat Aviv blgelerinde, dier gmen gruplaryla beraber yaamaktadrlar. f. Din faktr, tm gmen Yahudilerde olduu gibi, Trkiye Yahudilerinde de entegrasyonu kolaylatrc bir etkendir. Bu faktr, ayn zamanda eitli lkelerden gelmi olan gmenlerin birbirine tahammln de kolaylatrmaktadr. g. srailde yaayan Trkiye Yahudilerinin byk ounluu, Trkiye ile olan balarn koparmamlardr. Bunun en nemli sebepleri, ounun Trkiye ile ilgili kt anlarnn olmay, bir ounun yakn akraba ve arkadalarnn hala Trkiyede yayor olmalar, Trkiyeden nfus mbadelesi ya da zorunlu g gibi artlarda ayrlmam olmalarndan tr her an ziyaret edebilme olanaklarna sahip olmalar gibi etkenlerdir. Trkiye Yahudilerinin, srailde yerlemeyi tercih ettikleri blgeler bile, Trkiyeye benzerliklerinden tr tercih edilmitir. Trkiye gmenlerinin en youn yaad yerleim blgelerinden biri olan ve anlam Denizin Kz olan Bat Yam ehri buna bir rnektir. Trkiyeli gmenler tarafndan sklkla tekrarlanan Ole Hada (Yeni gmen) aradan seksen sene de gese ole hadatr sz, Trkiye zlemini ve gmenlerin entegrasyon derecesini anlatmaktadr. h. Trkiyeli gmenlerin ou srailde doan (sabra), ya da Trkiyeden kk yata gelen ocuklarna Trkeyi ve Trk-Yahudi kltrn retmeyi arzulamaktadrlar.

124

srailde yaayan Trkiye Yahudileri, her ne kadar Sefarad kkenli olsalar da, yine Sefarad kkenli olan ancak Arapa konuan Doulu (Oryantal) Yahudilere de, Akenaz Yahudilerine de tam bir benzerlik gstermemekte, her iki grubun arasnda yerlerini almaktadrlar. Trkiye Yahudileri, Trkiyede sadece Trkiye Yahudisi olarak bilinirken, srailde Trkiye kkenli Sefarad Yahudiler olarak adlandrlmaktadrlar. Bu grup srailde siyasi yaamn ok fazla iinde olmayan bir gruptur. Sonu olarak, Trkiye Yahudileri, srail toplumu iinde ok fazla sorun karmayan, bir ok adan entegrasyonu baarm, sosyo-ekonomik durumu orta dzeyde bir gruptur. Ancak, srailde birok gmen grubun, geldikleri lkelerde yaam olduklar kt deneyimleri, Soykrm ve zorunlu g gibi uygulamalar yaamam olan Trkiye gmenleri, Trkiyeye olan ilgi ve sevgilerini kaybetmememi, balarn koparmamam hatta kurmu olduklar dernekler yoluyla iki lke arasnda kpr grevi grmektedirler.

125

KAYNAKA

Yazl Eserler: Aktar, Ayhan (2000). Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar. stanbul: letiim Yaynlar. Alkan, Hakan (2000). 500 Yllk Serven: Belgelerle Trkiye Yahudileri 1. Ankara: Gnce Yaynlar. Altndal, Meral & Hiylmaz, Ergun (1992). Byk Snak: Trk Yahudilerinin 500 Yllk Serveninden Sayfalar. stanbul: Kurti Matbaas. Amado, Selim (2003). Kopmayan Ba: srailde Trkiye Kkenli Yahudiler. Gr zel Say. (Eyll), 52-57. Anderson, Benedict (1993). Hayali Cemaatler: Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas. (ev. skender Savar). stanbul: Metis Yaynlar. Arien, Asher (1998). The Second Republic: Politics in Israel. New Jersey: Chatnam House Publishers. Arrendo, D. & Patricia M (1981). Immigration as a Process of Loss and Grief. Personnel Guidance Journal. 59, 375. Artus, Amil (1963). srailde Grdklerim. Ankara: Yeni Desen Matbaas. Atilhan, Cevat Rfat (1973). Dnya stilaclar: Yahudiler Dnyay Nasl stila Ediyorlar?. stanbul: Aykurt Neriyat. 126

Attias, Jean-Christophe & Benbassa Esther (1998). Paylalamayan Kutsal Topraklar ve srail. (ev. Nihal nol). stanbul: letiim Yaynlar. Bali, Rfat N. (2003). Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Aliya: Bir Toplu Gn yks (1946-1949). stanbul: letiim Yaynlar. Bali, Rfat N. (1999). Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri, Bir Trkletirme Serveni (1923-1945). stanbul: letiim Yaynlar. Bali, Rfat N. (2001). Musann Evlatlar, Cumhuriyetin Yurttalar. stanbul: letiim Yaynlar. Bali, Rfat N. (1998). Resmi deoloji ve Gayri Mslim Yurttalar. Birikim 105-106 (Ocak-ubat), 170-176. Bali, Rfat N. (1996). Refah Partisi ve Trkiye Yahudileri. Birikim 91 (Kasm), 74-87. Bali, Rfat N. (2001). Toplumsal Bellek ve Varlk Vergisi. (Der. Esra zyrek). Hatrladklaryla ve Unuttuklaryla Trkiyenin Toplumsal Hafzas. (87-126). stanbul: letiim Yaynlar. Behar, Nissim (2001). branilerin yks. stanbul: Zvi-Geyik Yaynlar. Benbassa, Esther (1992). Zionism and the Poltics of Coalitions in the Ottoman Jewish Communities in the Early Twentieth Century. (Ed. Aron Rodrigue). Ottoman and Turkish Jewry; Community and Leadership. (227-234). Bloomington: Indiana University Turkish Studies. Benbassa, Esther (1990). 20. Yzyl Banda Osmanl mparatorluunda Siyonizm. Tarih ve Toplum 82 (Ekim), 34-39.

127

Benbassa, Esther & Rodrigue, Aron (2001). Trkiye ve Balkan Yahudileri Tarihi (14.20. yzyllar). (ev. Aye Atasoy). stanbul: letiim Yaynlar. Ben-Sira, Zeev (1997). Immigration, Stress and Readjustment. Westport CT: Preager Publishers. Ben-Zadok, Efraim (1993). Oriental Jews in the Development Towns: Ethnicity, Economic Development, Budgets, and Politics. (Ed. Efraim Ben-Zadok), Local Communities and the Israeli Polity: Conflict of Values and Interests. (91-122). Albany: State University of New York Press. Bowman, Steven (1985). The Jews of Byzantium (1204-1453). Tuscaloosa: University of Alabama Press. Braham, Peter & Doron, Adiel & Mendlovic, Shlomo & Ratzoni, Gideon (2001). Immigration, Anomie and Psychopathology. Journal for the Psychoanalysis of Culture & Society. Vol. 6. Ohio State University Press. alayan, Selin (2004). srail Szl: Siyonistler, Muhalifler, Tarihiler, Eylemciler, Yerleimciler, srailliler. stanbul: letiim Yaynlar. alkan, Koray & Fahreddin Mnir. (2000). Yeni intifada ve Filistin sorununun ksa tarihi. Birikim 140 (Aralk), 20-35. Dedeolu, Beril (2002). Ortadou zerine Notlar. stanbul: Derin Yaynlar. Ebcim, Necdet (2005). Dinin ve nllerin Bulutuu Semt: Kuzguncuk. stanbul: leri Yaynevi. Epstein, Mark Alan (1980). The Ottoman Jewish Communities and Their Role in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. Fribourg: Klaus Schwarz.

128

Erolu, Ahmet Hikmet (2003). Osmanl Devletinde Yahudiler (XIX. Yzyln Sonuna Kadar). Ankara: Anda Yaynlar. Gedik, Betl (1996). Eski stanbul Hayat ve stanbul Yahudileri. stanbul: Pera Orient Yaynclk. Giddens, Anthony (2005). Sosyoloji. (Haz. Cemal Gzel). Ankara: Ayra Yaynevi. Gven, Dilek (2005). Trk Milliyetilii ve Homojenletirme Politikas: 6-7 Eyll Olaylar ve Failler. Toplumsal Tarih 141. (Eyll), 38-49. Gven, Dilek (2005). Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politikalar ve Stratejileri Balamnda 6-7 Eyll Olaylar. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Gleryz, Naim (1993). Trk Yahudileri Tarihi I (20. yzyln bana kadar). stanbul: Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A.. Goldscheider, Calvin (1996). Israels Changing Society: Population, Ethnicity and Development. San Francisco: Westview Press. Goldscheider, Calvin (1992). Demografic Transformations in Israel: Emerging Themes in Comparative Context. (Ed. Calvin Goldscheider), Population and Social Change in Israel. (1-36). San Francisco: Westview Press. Haker, Erol (2004). stanbuldan Kudse Bir Kimlik Aray. (ev. Natali Medina). stanbul: Kitap Yaynevi. Hamburg, Jill E. (1992). Who Speaks for the Sephardim?. The Nation. (254), 891. srailin Gerekleri (1997). srail Enformasyon Merkezi. (Haz. Ellen Hirsch). Kuds: Hamakor Press.

129

Kazgan, Glten (2004). Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Keyder, alar (2005). Trkiyede Devlet ve Snflar. stanbul: letiim Yaynlar. Kutluay, Yaar (2004). Siyonizm ve Trkiye. stanbul: at Kitaplar. Koranoy, E. K. (1973). Patterns of Acculturation in New Immigrants. Israeli Annals of Psychiatry and Related Disciplines. 11, 129. Landau, Jacob M. (1996). Tekinalp: Bir Trk Yurtseveri (1883-1961). (ev. Burhan Parmakszolu, lhan Pnar, Oya Engin, Natali Medina). stanbul: letiim Yaynlar. Levi, Avner (1992). Trkiye Cumhuriyetinde Yahudiler: Hukuki ve Siyasi Durumlar. stanbul: letiim Yaynlar. Levy, Avigdor (1994). The Structre of the Jewish Community. (Ed. Avigdor Levy). Jews of the Ottoman Empire. (42-70). New Jersey: The Darwin Press INC. Lewis, Bernard (1999). Semitizm ve Anti-Semitizm: atma ve nyargya Dair. (ev. Hr Gld). stanbul: Everest Yaynlar. Lord Kinross (1981). Atatrk: Bir Milletin Yeniden Douu. (ev. Necdet Sander). stanbul: Sander Yaynlar. Maksudyan, Nazan (2005). Trkl lmek: Bilimkurgusal Antropoloji ve Trk Milliyetiliinin Irk ehresi 1925-1939. stanbul: Metis Yaynlar. Marshall, Gordon (1999). Sosyoloji Szl. (ev. Osman Aknhay, Derya Kmrc). Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.

130

Massoulie, Francois (1999). Crisis in the Middle East: A Century in Focus. (Translated By: Angela Parker). Gloucestershire: The Windrush Press. Mazlum, brahim (2004). srail Siyasal Yaamnn Temel Dinamikleri. (Haz. Fulya Atacan). Deien Toplumlar, Deimeyen Siyaset: Ortadou. (89-119). stanbul: Balam Yaynlar. Nahum, Henri (1997). zmir Yahudileri: 19. 20. yzyl. (ev. Estraya Seval Vali). stanbul: letiim Yaynlar. Oran, Baskn (2004). Trkiyede Aznlklar: Kavramlar, Teori, Lozan, Mevzuat, tihat, Uygulama. stanbul: letiim Yaynlar. Orr, Akiva (1994). Israel Politics, Myths and Identity Crises. London-Colorado: Pluto Press. n, Sleyman Seyfi (2000). Mukayeseli Sosyal Teori ve Tarih Balamnda Milliyetilik. stanbul: Alfa Yaynlar. zmen, Sleyman (2002). Ortadouda Etnik, Dini atmalar ve srail. stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk. Pulur Hasan, Trk Kimdir? (2). Milliyet Gazetesi. 9 Aralk 2005. Radikal Gazetesi, 28 Mart 2006, Say: 3454, stanbul. Reich, Bernard & Kieval, Gershon R. (1993). Israel: Land of Tradition and Conflict. San Francisco: Westview Press. Rodrigue, Aron (1997). Trkiye Yahudilerinin Batllamas: Alliance Okullar, 18601925. Ankara: Ayra Yaynevi.

131

Rosen, Minna (2005). The Last Ottoman Century and Beyond: The Jews in Turkey and the Balkans I, 1808-1945. (Translated By: Karen Gold). Jerusalem: Graphit Press Ltd. Rosenthal, Donna (2005). Ordinary People in an Extraordinary Land: The Israelis. New York: Free Press. Sevilla-Sharon, Moshe (1992). Trkiye Yahudileri. stanbul: letiim Yaynlar. aul, Eli (2000). Balattan Bat-Yama. stanbul: letiim Yaynlar. eni, Nora & Le Tarnec, Sophie (2005). Camondolar: Bir Hanedann k. (ev. Yaman Aksu). stanbul: letiim Yaynlar. Taft, Renee (1986). Ethnic Divisions in Israel. (Ed. Bernard Reich & Gershon R. Kieval). Israel Faces The Future. (79-91). New York: Preager Publishers. The Washington Post Newspaper, 10 July 2003, Washington Weiker, Walter F. (1988). The Unseen Israelis: The Jews From Turkey in Israel. Jerusalem: The Jerusalem Center for Public Affairs Center for Jewish Community Studies. Mlakatlar: Albert A. ile yaplan grme; Tel Aviv; 09.03.2006 Avram M. ile yaplan grme; Modiin; 07.03.2006. Beki D. ile yaplan grme; Tel Aviv; 09.03.2006. Esther .... ile yaplan grme; Holon; 11.03.2006. Jana K. ile yaplan grme; Tel Aviv; 10.03.2006. 132

Lina K. ile yaplan grme; Tel Aviv; 15.03.2006. Momo U. ile yaplan grme; Tel Aviv; 13.03.2006. Rafael S. ile yaplan grme; Tel Aviv; 10.03.2006. Rachel B. ile yaplan grme; Kuds; 12.03.2006. Rfat T. ile yaplan grme; Tel Aviv; 09.03.2006. Rivka M. ile yaplan grme; Tel Aviv; 14.03.2006. Viktor ... ile yaplan grme; Tel Aviv; 09.03.2006. Sami D. ile yaplan grme; Tel Aviv; 09.03.2006. Sami K. ile yaplan grme; Tel Aviv; 09.03.2006. Shlomo B. ile yaplan grme; Tel Aviv; 11.03.2006. Viktor A. ile yaplan grme; Bat Yam, Tel Aviv; 11.03.2006. Viktor.... ile yaplan grme; Tel Aviv; 14.03.2006. Yaalom B. ile yaplan grme; Kuds; 12.03.2006. Yaesi A. ile yaplan grme; Tel Aviv; 09.03.2006. Yefet B. ile yaplan grme; Tel Aviv; 10.03.2006 Yosef B. ile yaplan grme; Kuds; 12.03.2006

133

Konferanslar Yahudi Kltr Avrupa Gn, ehrin tekisi: Galata Konferans, Katlmclar: Ayhan Aktar, Mehmet Ali Klbay, Mario Levi; 4 Eyll 2005 Pazar, stanbul.

134

EKLER

Ek 1. srail Ulusal Mar Hatikvah (Umut) Kalbin derinliklerinde Tek bir Musevi ruhu zlemini ektii mddete Douya doru Ve gzler Siyonda, Umudumuzu kaybetmeyeceiz ki bin yldr yaayan umudu, Siyonun ve Kudsn topranda, Topramzda zgr insanlar olma umudumuzu...

Ek 2. srail Devleti Kurulu Beyannamesinden Alnt Eretz srail (srail topra), Musevilerin doum yeridir. Manevi, dini ve siyasi kimlikleri burada ekillenmitir. lk kez burada bir devlet olmular, ilk kez burada ulusal ve evrensel anlamn kltrel deerlerini yaratmlar ve burada ebedi Kitaplarn Kitabn dnyaya sunmulardr. ... Museviler her nesilde eski anavatanlarna dnme isteini tamtr... l berekete bomu, braniceyi yeniden canlandrm, ehirler, kentler kurmu ve kendi ekonomisini ve kltrn kontrol eden, bar seven ancak kendini savunmay da iyi bilen bir topluluu baaryla yaratmlardr... srail Devleti g etmek isteyen Musevilere kaplarn ak turacaktr... tm yaayanlarn yarar iin lkenin gelimesini salayacaktr; srailin Peygamberlerinin de ngrd gibi, zgrlk, adalet ve bar zerine kurulu olacaktr; dinleri, rklar, cinsiyetleri ne olursa olsun tm vatandalarnn tmyle eit toplumsal ve siyasi haklara sahip olmasn salayacaktr; din, inan, dil, eitim ve kltr zgrln koruyacaktr; tm dinlerin Kutsal Mekanlarnn gvenliini salayacaktr; ve Birlemi Milletler artnn ilkelerine bal kalacaktr. Elimizi komu devletlere ve onlarn insanlarna uzatyor, onlara bar ve iyi komuluk ilikileri sunuyoruz ve kendi topraklarna yerleen egemen Musevilerle gl ibirlii ve karlkl yardm balar kurmak iin onlara arda bulunuyoruz.

Ek 3. Eski Ahit, Mezmur 137 Babil rmaklar kenarnda, Orada oturduk, Ve Sionu andka aladk. indeki stler zerine enklerimizi astk. nk orada bizi srgn edenler Bizden teraneler, Ve bize azap edenler bizden enlik istediler: Sion teranelerinden birini bize okuyun, dediler. Yabancnn topranda Rabbin teranesini nasl okuyalm? Eer seni unutursam, ey Yerualim, Sa elim hnerini unutsun. Eer seni anmazsam, Eer Yerualimi ba sevincimden stn tutmazsam, Dilim damama yapsn.

Ek 4. Trkiyeli Gmenler, zmir Liman (1949)

Ek. 5 srail Tel Avivde Bir Trk Lokantas

Ek 6 Hitahdut Yotsey Turkiya (Trkiyeliler Birlii) Yayn Organ

Ek 7- Bltenin branice Sayfas

ZGEM

sim: Doum Yeri ve Tarihi: Eitim Durumu: Kiisel Aratrmalar:

Erdem GVEN stanbul, 22.05.1979 stanbul niversitesi letiim Fakltesi Gazetecilik Blm (2001) 19.06.2005 26.06.2005 srail Hayfa niversitesi ktphane aratrmas 05.03.2006 15.03.2006 srail Tel Aviv, Kuds ve Modiyn ehirlerindeki Trkiye Yahudileriyle yaplan grmeler.