T.C.

STANBUL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SANAT TARH ANABLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

AMANZM VE CAN GKNLN YAPITLARINDAK ZDMLER

HAZIRLAYAN: Sema ZGR 2501990154

TEZ DANIMANI: Do.Dr. Zhre NDRKA

STANBUL, 2006

AMANZM VE CAN GKNLN YAPITLARINDAK ZDMLER Sema ZGR

stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sanat Tarihi Ana Bilim Dalnda yaplan bu almada, slam ncesi Trk kltrn besleyen ve bugn de kltrmzde izlerini grdmz amanizm incelenmi, amanizmi aratran ve grselletiren bir sanat olan Can GKNLin yaptlar ierdikleri amanist eler asndan

deerlendirilmi ve sanatnn ada Trk resim sanatna katklar belirlenmitir. Can GKNLin resimlerindeki amanist elerin daha iyi anlalabilmesi amacyla tezin ilk blmnde amanizmin temel ilkeleri, kozmogonisi ve amann kimlii anlatlmtr. Tezin ikinci blmnde ise Trklerde amanizmin tarihesi ele alnmtr. Tezin nc blmnde, Can GKNLin resim anlay zerinde durulmutur. Sanatnn aratrmac kiilii, Trk mitolojisi hakkndaki kapsaml bilgisi ve izledii yaratma sreci hakknda daha iyi fikir sahibi olabilmek amacyla kendisiyle syleiler yaplm, sergi kataloglar, gazete haberleri, kendi yazd yazlar ve hakknda yazlan yazlar, sanatnn kiisel web-sayfas incelenmitir. Bu kaynaklarn da yardmyla sanatnn resimlerindeki amanist izdmlerin daha iyi tannmas ve deerlendirilmesi hedeflenmitir.

iii

SHAMANISM AND THE REFLECTION OF THE SHAMANIST ELEMENTS IN CAN GKNLS PAINTINGS Sema ZGR

ABSTRACT

In this thesis, Shamanism and the reflection of the Shamanist elements in Can GKNLs paintings have been examined. In the first part of the thesis I have evaluated the main principles and the cosmogony of Shamanism as well as the main characteristics of Shaman. In the second part of the thesis, I have evaluated Shamanism in Turkic history before Islam. In the third part, I have evaluated the artists approach to Shamanism and the Shamanist elements in her paintings. The interview with the artist, her own articles and the articles about her, the articles in her own web-site, exposition catalogues and news were studied and investigated thoroughly in order to have better understanding about her inquiring personality, her competent knowledge of the Turkic mithology and her creation process. In the light of the information obtained from these sources, the study aims to introduce and evaluate the Shamanist elements in the artists paintings and the artists contribution to the Turkish culture.

iv

NSZ
Bu almada, Trk resim sanatnn ada kadn sanatlarndan biri olan Can Gknilin resimlerindeki amanist elerin belirlenmesi ve amanist izdmlerin incelenmesi amalanmtr. Sanatnn aratrmac kiilii, Trk mitolojisine gsterdii ilgi, yapt almalarla adn yurtiinde ve yurtdnda duyurmas onu aratrma konusu yapmamza sebep olmutur. Baz aratrmaclar, genelde Trk mitolojisinin zelde amanizmin sanat eserlerinde ifadesini bulamadndan sz ederler. Bat lkelerinde sanatlar kendi mitolojilerinin zengin kaynaklarndan yzyllardr yararlanrken lkemizde Trk mitolojisine ilgi gsteren sanat says yok denecek kadar azdr. Bununla birlikte son gnlerde lkemizde de sevindiricidir. Tezin amac, Trk kltrnn slam ncesi inanlar arasnda en yaygn olan amanist mitoslar incelemek; bu mitoslarn sanat yaptlarna yanstlmamasndan kaynaklanan eksiklii gzlemleyerek almalarn bu mitoslar evresinde kurgulayan Can Gknilin sanata bakn, yaptlarn, dnsel ve sanatsal duruunu deerlendirmektir. Bu balamda sanatnn, sadece yetenek ve esinle yetinmeyip, sistemli aratrmalar sonucunda elde ettii kapsaml bilgi birikimlerini yaptlarnda nasl bir araya getirdii incelenmitir. lk kiisel sergisini 1971 ylnda A.B.D.de aan ve otuz be yllk bir sanat gemii olan Can Gknil, tarih ncesi inanlar konu edindii resimlerini yllardr yurtiinde ve yurtdnda sergilemektedir. Can Gknilin resimlerini daha iyi deerlendirebilmek iin ncelikle amanizm, zellikle de eski Trk toplumlarndaki amanizm ele alnmtr. almann ilk blmnde amanizmin temel ilkeleri ve kozmogonisi; ikinci blmnde ise slam ncesi Trk toplumlarndaki amanizm ve slam kabul etmi Trk toplumlarnda amanizmin uzantlar zerinde sanatlarn Trk mitolojisine ilgi gsterdiini grmek

durulmutur. Ayn blmde aman szcnn kkeni ve anlam, amann kimlii, Evren ve Tanr anlay, ongunlar, by, muskalar, kehanet ve falclk incelenmitir. Tezin nc blmnde Can Gknilin sanat anlay ve yaptlar zerinde durulmutur. Bu blmde sanatnn yaptlarndan, kendisi ile yaplan syleilerden, eletirmenlerin yazd makalelerden, kendisinin yazd yazlardan, sergi kataloglarndan, gazete haberlerinden faydalanlmtr. ada bir sanat olmas nedeniyle Can Gknille sylei yapma ve eserleriyle ilgili dorudan kendisinden bilgi edinme olana deerlendirilmitir. Benzer ekilde zel koleksiyonundan da yararlanma frsat domutur. almada Trk Dil Kurumunun yazm kurallar eas alnmtr. amanizm, aman, amanist szckleri zel isimler olduklarndan dolay byk harfle balayacak ekilde kullanlmtr. Tanr szc zel isimlerle birlikte belli bir tanry ifade etmek iin kullanldnda veya tek tanrl dinlerden bahsedildiinde byk harfle balayacak ekilde yazlmtr. Ayn szck ok tanrl dinler veya oul ifadeler balamnda kullanldnda ise kk harfle balayacak ekilde kullanlmtr. amanist efsanelerde sklkla karmza kan Evren Aac nn baz metinlerde Hayat Aac ve Dnya Aac olarak da adlandrldn grmekteyiz. almann baz yerlerinde Evren Aac baz yerlerinde ise Hayat Aac ifadesi uygun dt iin her iki ifade eanlaml olarak kullanld. Kutsal olma durumunu belirten kutsallk szc daha geni anlamda kullanrken, tapma, tapnma anlamlarn tayan klt szc daha belirginlemi durumlar iin tercih edildi. Metinde ilk defa ad geen kitap, yazar, sergi ve mze adlar; baka

kaynaklardan yaplan alntlar; amanizme zg ifadeler; Eski Trk toplumlarnn dillerinden aktarlan ifadeler; vurgulanmak istenen szckler ve okuyucuya yabanc gelebilecek terimler okuma kolayl asndan italik puntolarla yazld. Benzer ekilde, metinde ilk defa ad geen kiilerin zel isimleri byk harflerle belirtildi. Sanatnn, Karakzlar konusunu iledii yaptlar ayn ad tad iin indekiler blmnde ve metin ierisinde bu yaptlarn adlaryla birlikte boyutlar da verilmitir. vi

Can Gknilin yaptlar konusunda almam neren ve aratrmamn her aamasnda bana sabrla yol gsteren hocam Do Dr. Zhre NDRKAa iten teekkrlerimi sunarm. Do Dr. Zhre ndirkan nerisiyle bu tez almasna izin veren Can Gknile, elindeki nemli kaynaklar benimle paylat ve sylei yapmay kabul ettii iin teekkr ederim. Can Gknilin izni ve yardmlar olmadan bu almann gereklemesi mmkn olamazd. Son olarak, almam srasnda beni destekleyen aileme ve zellikle annem Sevim ZGRe minettar olduumu belirtmek isterim. Sema ZGR

vii

NDEKLER
Sayfa No Z/ABSTRACT ................................................................................................... iii NSZ.................................................................................................................. v NDEKLER .................................................................................................... viii RESM LSTES .................................................................................................. xi KISALTMALAR LSTES ................................................................................. xvi GR .................................................................................................................... 1 BRNC BLM 1. AMANZM .................................................................................................... 4 1.1. amanizmin Temel lkeleri.................................................................... 6 1.2. amanizmin Kozmogonisi..................................................................... 7 1.3. aman...................................................................................................... 8 1.3.1. aman Szcnn Anlam ve Kkeni ...................................... 8 1.3.2. amann Kimlii ........................................................................ 9 1.3.3. amanla Seilme ...................................................................... 10 KNC BLM 2. TRKLERDE AMANZM......................................................................... 12 2.1. Orta ve Kuzey Asyada amanizm ......................................................... 12 2.2. slam ncesi Trk Toplumlarnda amanizm ........................................ 14 2.3. slam ncesi Trk Toplumlarnda amann Kimlii ........................... 17 2.3.1. amann Mitolojik Kkeni........................................................... 21 2.3.2. amanla Seilme ....................................................................... 22 2.3.3. amann Grevleri ve amanist Ayinler ..................................... 24 2.3.4. aman Elbisesi ve Davulu............................................................. 27 2.3.4.1. aman Elbisesi ................................................................. 27 2.3.4.2. aman Davulu .................................................................. 29 2.4 amanizmde Evren ve Tanr Anlay ................................................... 30

viii

2. 4.1 Evren Anlay ve Evren Aac.................................................... 30 2.4.2. Tanr Anlay ............................................................................... 34 2.4.3. Gksel Tanrlar ve Ruhlar............................................................. 35 2.4.3.1. Gk Tanr ............................................................................. 35 2.4.3.2. Gne ve Ay Tanrlar.......................................................... 36 2.4.3.3. Tanr lgen .......................................................................... 37 2.4.3.4. Akkzlar................................................................................ 38 2.4.3.5. Umay ve Dier Tanralar.................................................... 39 2.4.4. Yer-Su Tanrlar ve Ruhlar .......................................................... 44 2.4.5. Yeralt Tanrlar ve Ruhlar .......................................................... 47 2.4.5.1. Tanr Erlik ...................................................................... 47 2.4.5.2. Karakzlar....................................................................... 48 2.5. amanizmde Ongunlar ve Muskalar ..................................................... 48 2.5.1. Ongunun Anlam........................................................................... 48 2.5.2. Ongun Hayvann nemi .............................................................. 50 2.5.3. Zoomorfik Ongunlar ve Devlet Armalar ..................................... 53 2.5.4. Muskalar........................................................................................ 54 2.6. amanizmde By ve Tlsmlar............................................................ 56 2.7. amanizmde Kehanet ve Falclk ......................................................... 59 NC BLM 3. CAN GKNLN SANAT ANLAYII......................................................... 64 3.1. Can Gknil'in amanist eler Tayan Yaptlar .................................. 67 3.1.1 Yaratl Efsaneleri......................................................................... 68 3.1.1.1 Tanr lgen ve Ku Aac .................................................... 70 3.1.1.2. Ay-Atam............................................................................... 72 3.1.1.3. Ay-Va Hatun ........................................................................ 74 3.1.1.4. Ve Dierleri.......................................................................... 75 3.1.1.5. Dii Bayku .......................................................................... 76 3.1.1.6. kilem ................................................................................... 76 3.1.1.7. Hayvan Ata Dizisi ................................................................ 78 3.1.1.8. Aa ..................................................................................... 79 ix

3.1.1.9. Kamlar ve Kanatllar ............................................................ 82 3.1.1.10. Yer-Su lahlar.................................................................... 82 3.1.1.11. Kutsal Kanatl..................................................................... 82 3.1.1.12. Kaz Gemisi......................................................................... 83 3.1.1.13. Horoz.................................................................................. 84 3.1.1.14. Av....................................................................................... 85 3.1.1.15. Kule Gzel Gelin .................................................... 86 3.1.1.16. Tufan .................................................................................. 87 3.1.2 Akkzlar.......................................................................................... 89 3.1.2.1. Akkzlar (Tanr lgenin 9 kz) .......................................... 89 3.1.2.2. Akkzlar................................................................................ 90 3.1.3. Karakzlar...................................................................................... 91 3.1.3.1. Karakzlar (50x35cm, 2000) ................................................ 91 3.1.3.2. Karakzlar (50x35cm, 2000) ............................................... 91 3.1.3.3. Karakzlar (50x70cm, 2000) .............................................. 92 3.1.3.4. Karakzlar (70x50cm,2001)................................................. 92 3.1.4. Umay ............................................................................................. 92 3.1.4.1.Umay Hatun I........................................................................ 93 3.1.4.2. Koruyucu lah, Umay II ....................................................... 93 3.1.5. Muskalar ve Tlsmlar ................................................................... 94 3.1.6. Kader, Fallar ve Kehanetler .......................................................... 97 3.1.6.1. Kader Habercileri ................................................................. 97 3.1.6.2. Takvim Hayvanlar............................................................... 98 3.1.6.3. Sakl Kaderler ...................................................................... 99 3.1.6.4. Ana Geyik ve Yavrular ....................................................... 100 SONU ................................................................................................................. 101 KAYNAKA ........................................................................................................ 103 RESMLER .......................................................................................................... 108 EKLER.................................................................................................................. 151 EK 1- Can Gknille Yaplan Sylei.................................................................... 151 EK 2- Can Gknilin zgemii ............................................................................ 165

RESM LSTES
Resim 1: Tanr lgen ve Ku Aac, 131x37cm, ahap frnc krei zerine akrilik,1994 ................................................................................. 108 Resim 2: Resim 3: Resim 4: Resim 5: Resim 6: Resim 7: Resim 8: Resim 9: Resim 10: Resim 11: Resim 12: Resim 13: Resim 14: Resim 15: Resim 16: Resim 17: Resim 18: Resim 19: Resim 20: Ay-Atam, 122x22, ahap frnc krei zerine akrilik, 1995 ......109 Ay-Va Hatun, Atam,122x22, ahap frnc krei zerine akrilik, 1994...............................................................................................109 Ve Dierleri, 158x26cm, ahap frnc krei zerine akrilik, 1995...............................................................................................110 Dii Bayku, 91x21cm, ahap frnc krei zerine akrilik, 1994...............................................................................................110 kilem, 46x55cm, ahap zerine akrilik,kurun, 1995 ..................111 Hayvan Ata Dizisi, 25x120cm, ahap zerine akrilik, kurun, 1995...............................................................................................111 Aa, 70x70cm, tuval zerine akrilik, 1995 .................................112 Ak Kadn ve Hayat Aac, 80x30cm, tuval zerine akrilik, 1995...............................................................................................112 Aa Alt, 35x35cm, tuval zerine akrilik, 1996 ..........................113 nce, 60x90cm, tuval zerine akrilik, 1996 .................................113 Evvelce, 24x37cm, gravr,1996 ...................................................114 nce, 24x36cm, gravr,1996 ........................................................114 kz Srtnda Dnya, 80x30cm, tuval zerine akrilik, 1994........115 Koruyucu lahlar, 103x63cm, tuval zerine akrilik, 1996 ............116 Kamlar ve Kanatllar, 30x80cm, tuval zerine akrilik, 1995........117 Yer-Su lahlar, 80x30cm (60x40cm), tuval zerine akrilik, 1996...............................................................................................118 Kutsal Kanatl, 9x25cm, gravr, 1996 ..........................................119 kiz dol, 9x25cm, gravr, 1996....................................................119 Kaz Gemisi, 45x35cm, tuval zerine akrilik, 1996.......................120 xi

Resim 21: Resim 22: Resim 23: Resim 24: Resim 25: Resim 26: Resim 27: Resim 28: Resim 29: Resim 30: Resim 31: Resim 32: Resim 33: Resim 34: Resim 35: Resim 36: Resim 37: Resim 38: Resim 39: Resim 40: Resim 41: Resim 42:

Horoz, 30x40cm, ahap zerine akrilik ve kurun, 2000..............121 Av, 40x40cm, ahap zerine akrilik ve kurun, 2000 ...................121 Balarnda Balk, 40x40cm, ahap zerine akrilik ve kurun, 2000...............................................................................................122 Kahramanlar, 40x40cm, ahap zerine akrilik ve kurun, 2000...............................................................................................122 Kule Gzel Gelin, 40x40cm, tuval zerine akrilik, 1996...............................................................................................123 Kurt Srtnda Gzel, 50x35cm, tuval zerine akrilik, 1995...............................................................................................123 Tufan,80x80cm, tuval zerine akrilik, 1994 .................................124 Tufan, 50x50cm, tuval zerine akrilik, 1994 ................................124 Tufan, 50x50cm, tuval zerine akrilik, 1995 ................................125 Tufan, 30x80cm, tuval zerine akrilik, 1995 ................................125 Akkzlar (Tanr lgenin 9 kz), 105x95cm, tuval zerine akrilik, 1996...............................................................................................126 Akkzlar ve Aa, 65x6cm, tuval zerine akrilik, 1996 ...............126 Akkzlar, 215x885cm, ahap zerine akrilik, 2001.......................127 Karakzlar, 50x35cm, tuval zerine akrilik, 2000.........................128 Karakzlar, 50x35cm, tuval zerine akrilik, 2000.........................128 Karakzlar, 50x70cm, tuval zerine akrilik, 2000.........................129 Karakzlar, 70x50cm, tuval zerine akrilik, 2001.........................129 Umay Hatun I, 25x25cm, gravr, 1995 (renkli ve siyah beyaz) ...130 Umay Hatun II, 25x25cm,gravr,1995 (renkli ve siyah beyaz)....130 Umay Hatun III, 25x25cm,gravr,1995 (renkli ve siyah beyaz) ..131 Koruyucu lah, Umay I, 40x19 cm, ahap zerine akrilik ve kurun, 1994...............................................................................................132 Koruyucu lah, Umay II, 40x19cm, ahap zerine akrilik, kurun, 1994...............................................................................................132 xii

Resim 43: Resim 44: Resim 45: Resim 46: Resim 47: Resim 48: Resim 49: Resim 50: Resim 51: Resim 52: Resim 53: Resim 54: Resim 55: Resim 56: Resim 57: Resim 58: Resim 59: Resim 60:

E Arama Muskas, 55x195cm, tuval zerine akrilik, 1997 .........133 Ayrlklar Giderme Muskas, 55x195cm, tuval zerine akrilik, 1998...............................................................................................133 Nazar Bozma Muskas, 60x45cm, tuval zerine akrilik, 1998 .....133 Muhabbet Muskas, 40x30cm, ahap zerine kurun, akrilik, altn varak ve inko zerine gravr, 1998 .............................................134 Kurun Muskas, 40x40cm, ahap zerine kurun, akrilik, altn varak ve inko zerine gravr, 1998.......................................................134 Ktl nleme Muskas, 40x30cm, ahap zerine kurun, akrilik, altn varak ve inko zerine gravr, 1998.....................................134 ki Kiiyi Ayrma Muskas, en: 39 cm, ahap zerine akrilik, 1998...............................................................................................135 Delilii Geirme Muskas, en: 74 cm, ahap zerine akrilik, 1998...............................................................................................135 ktidar Muskas, 70x90cm, tuval zerine akrilik, 1998 ................136 Kavuma Muskas, 70x90cm, tuval zerine akrilik, 1998 ............136 Gelecei renme Muskas, inko:50x30cm. kat:71x47cm, gravr, 1998-1999 .........................................................................137 Ksmet Ama Muskas, inko:50x30cm, kat:71x47cm , gravr, 1998-1999 .....................................................................................137 Yolculuk Muskas, inko:50x30cm, kat:71x47cm. gravr, 19981999...............................................................................................137 Gelin Olma Muskas, inko:50x30cm, kat:71x47cm, gravr, 1998-1999 .....................................................................................138 Av Muskas, inko:50x30cm, kat:71x47cm, gravr, 1998-1999 .....................................................................................138 Evi Koruma Muskas, inko:50x30cm, kat:71x47cm, gravr, 1998-1999 .....................................................................................138 By zme Muskas, inko:50x30cm., kat:71x47cm, gravr, 1998-1999 .....................................................................................139 Cinleri Korkutma Muskas, inko:50x30cm, kat:71x47cm, gravr, 1998-1999 .....................................................................................139

xiii

Resim 61: Resim 62: Resim 63: Resim 64: Resim 65: Resim 66: Resim 67: Resim 68: Resim 69: Resim 70-a: Resim 70-b: Resim 71: Resim 72: Resim 73:

Soyunu Srdrme Muskas, inko:50x30cm. kat:71x47cm, gravr, 1998-1999 .....................................................................................139 Tlsml Kutular, kutu gruplar, 74x19cm, ahap, pimi toprak, akrilik, kurun, 1997 .....................................................................140 Ktlkten Korunma Tlsm, 37x41cm, kat kolaj ve suluboya, 2003...............................................................................................141 Cennete Yolculuk Tlsm, 38x35cm, kat zerine kark teknik, 2003...............................................................................................141 Bereket Tlsm, kat kolaj ve suluboya, 2003 ............................142 Denizci Tlsm, 32x43cm, kat kolaj ve suluboya, 2003............142 Melekli Tlsm, 41x37cm, kat kolaj ve suluboya, 2003.............143 Dervi Tlsm, 41x37cm, kat kolaj ve suluboya, 2003 .............143 Bar Tlsm, 35x35cm, kat zerine kark teknik, 2003 .........144 Kader Habercileri, 8 desen, 17x38cm, kat zerine inko mrekkep, 2002...............................................................................................145 Kader Habercileri, 6 desen, 17x38cm, kat zerine inko mrekkep, 2002...............................................................................................146 Falname, 42x27 cm, tuval ve ahap zerine akrilik, altn varak, 2001...............................................................................................147 Falname, 24x9 cm, rulo, tuval ve ahap zerine akrilik................147 Falname Kitab, 47x50cm, gravr kitap, on yaprak, ift renk gravr ve sepya mrekkep, deri cilt, metal aksesuar, kitap says: 2, 2002...............................................................................................147 San Yl, 40x30cm, tuval zerine akrilik, kurun, 2000.............148 Sr Yl, 40x30cm, tuval zerine akrilik, kurun, 2000..............148 Pars Yl, 40x30cm, tuval zerine akrilik, kurun, 2000...............148 Tavan Yl, 40x30cm, tuval zerine akrilik, kurun, 2000 ..........148 Ejder Yl, 40x30cm, tuval zerine akrilik, kurun, 2000.............148 Ylan Yl, 40x30cm, tuval zerine akrilik, kurun, 2000.............148

Resim 74: Resim 75: Resim 76: Resim 77: Resim 78: Resim 79:

xiv

Resim 80: Resim 81: Resim 82: Resim 83: Resim 84: Resim 85: Resim 86: Resim 87:

At Yl, 40x30cm, tuval zerine akrilik, kurun, 2000..................149 Ko Yl, 40x30cm, tuval zerine akrilik, kurun, 2000...............149 Maymun Yl, 40x30cm, tuval zerine akrilik, kurun, 2000 .......149 Tavuk Yl, 40x30cm, tuval zerine akrilik, kurun, 2000 ...........149 Kpek Yl, 40x30cm, tuval zerine akrilik, kurun, 2000...........149 Domuz Yl, 40x30cm, tuval zerine akrilik, kurun, 2000..........149 Sakl Kaderler, 155x80cm, ahap, pimi toprak, altn varak, akrilik, 1996...............................................................................................150 Ana Geyik ve Yavrular, 90x82x29cm, akrilik, ahap, tel, kat, 2004...............................................................................................151

xv

KISALTMALAR LSTES

a.g.e. bs., C. ev: Ed. S s. S:

Ad geen eser Bask Cilt eviren Editr sadan nce sadan sonra Sayfa Say

xvi

GR

amanizm ve onun oluturduu mitoslar, kltr tarihimiz iin olduu kadar sanat tarihimiz iin de byk nem tamaktadr. Baz aratrmaclar, hakl olarak lkemizde amanizmin sanat eserlerinde ifadesini bulamadndan sz ederler. Bat lkelerinin sanat evreleri kendi mitolojilerinin zengin kaynaklarndan yzyllardr yararlanyorlar. Oysa Trk mitolojisi, zelde de amanizm, sanatlarmz tarafndan yeterince aratrlmamaktadr ve sadece birka resim sanats dnda bu konulara ilgi gsterilmemektedir. Bu nedenle de Trk mitolojisi ve amanizm, ada Trk sanatna ok az yansmaktadr. Bununla birlikte son yllarda bu durumun yava yava deimekte olduunu grmek sevindiricidir. Bu balamda, son yllardaki almalar mitoloji konular evresinde bir btnlk gsteren, Orta Aysa ve Anadolu mitoslarn resim diline dntren Can Gknilin yaptlarn ele aldk ve bunlar ierdikleri amanist eler asndan incelemeye altk.

Can Gknil, yurtdnda ald resim eitimi, kkl kltr, aratrmac kiilii ve yetenei sayesinde yurtiinde ve yurtdnda ad anlan kadn sanatlarmzdan biridir. Resim eitimini A.B.D.de yapan ve ilk kiisel sergisini 1971 ylnda bu lkede aan sanat, son yllardaki almalarn Aalarla lgili nanlar (1986), Anadolu Tanralar (1994), Orta Asyadan Anadoluya Yaratl Efsaneleri (1996), Muskalar (1999), Akkzlar- Karakzlar (2001), Kader (2004) gibi sergilerde ortaya koyar. Bu sergi balklarndan da aka anlald gibi, Trk mitolojisi ve Trklerin tarih ncesi inanlar Can Gknilin ana temalardr. Sanatnn sergi almalar, kronolojik anlamda Orta Asya ve slam sonras olarak ayrlyor ve bu ayrm, temalardaki srekliliin izlenmesi bakmndan izleyicide ufuk ayor. Can Gknil mitolojiye ilgisinin nedenini yle aklyor:

nanlarn dsel dnyas ilgimi ekiyor. nk ilksel inanlarn sanata dnmesini, tarih ncesindeki yorumlarn doalln ve yalnln beeniyorum. 1

Bir baka yerde de unlar ekliyor:

Mitolojiye olan ilgim, kltrmzn zn tanmak istememden ileri gelen bir seim. Bir sergi hazrlarken Trk kltrne dayanan bir tema, motif bulup onu aratryorum. Aratrdka hem kendim reniyorum, hem de rendiim konular bende coku yaratyor... Bu nedenle mitoloji bana ok uygun, nk benim yksel tarafm kuvvetli.... ykler beni harekete geiriyor. Dnmeye ve aratrdm konular resim resim grmeye balyorum. 2

Bu szlerden de anlalyor ki, sanat iin mitoloji evrensel ve en zengin kaynaktr. almann ilerleyen blmlerinde de grlecei gibi, sanatnn mitolojiye yaklam, biimsel esinlenmelerin ok tesine gidiyor. Can Gknil iin mitoloji ile her karlama kendi gemiinin ve i dnyasnn kefedilmesi, igdlerinin ve dlerinin harekete geirilmesi, yaratc glerinin aa karlmas anlamna geliyor. Nitekim yapt almalar ve hazrlad konulu kiisel sergiler, efsaneleri ve eski inanlar yeniden yorumlama ve biimlendirme anlamnda bir yaratclk ve gncellik tayor. Ksaca zetlemek gerekirse, Can Gknil mitoslarn dnyasn aratran, bu dnyadan yola karak kendi hayal gcyle ve ada bir anlayla kendi fantastik dnyasn yaratan bir sanatdr. Doal olarak mitolojik konularn sanatsal dzlemde yeniden ele alnmas ciddi bir hazrlk ve n aratrma gerektiriyor. Can Gknilin resim almalarna balamadan nce bu konularla ilgili temel kaynaklar ve yorumlar taramas; tekniini, konunun ve dnemin zelliini dikkate alarak belirlemesi de almamz asndan byk nem tamaktadr. Bylece tuval, ahap pano ya da pimi toprak zerinde uygulanan baz yaptlarn sanatnn btnsel ve zgn yorumu sonucu ortaya ktn anlayabiliriz.
1 2

Murat Ural, Can Gknil ve Muskalar, (evrimii), http://www.cangoknilcom/turkce/ index.html, 11.09.2006 Gner elikkurgan, Can Gknil ile Mitolojiden ada Yorumlara, Yap, S:209, stanbul, Nisan 1999, s.10

Can

Gknilin

yaptlarndaki

amanist

izdmleri

daha

iyi

deerlendirebilmek iin ncelikle amanizmi ele alma zorunluluu ortaya kt. Bu kapsamda, ilk nce kkleri tarih ncesi devirlere dek uzanan amanizmin temel ilkeleri, kozmogonisi ve amann kimlii zerinde duruldu. Daha sonra slam ncesi Trk kltrn besleyen ve bugn de kltrmzde izlerini grdmz amanizm aratrld. Bu blmde, Can Gknilin eserlerinde arlkl olarak karmza kan Evren Aac, Akkzlar, Karakzlar, Tanra Umay , by, muskalar, tlsmlar, kader, kehanet, falclk gibi konulara daha geni yer vermek amaland. Can Gknilin yaptlarndaki amanist izdmlerin incelendii nc blmnde ise sanat ile yaplan syleiler, hakknda yazlm ve kendisinin yazm olduu yazlar, sergi kataloglar ve gazete haberlerinden yararlanld. kaynaklardan elde edilen bilgilerle sanatnn mitolojik dnyaya Bu yapt

yolculuklarn izlerini srmeye, mitolojiden ald sanatsal esinlerle yaratt gerekst ve zengin dnyasna tank olmaya, dlerinin peine taklmaya altk. Yaptlarnn yorumlarna gemeden nce Can Gknilin sanat anlayn oluturan dnce biimi ve alma yntemi aratrld. Sanatnn yaptlar, kiisel sergilerinde yapt konu snflamalarna ve yaptlarna verdii balklara sadk kalnarak Yaratl Efsaneleri; Akkzlar; Karakzlar; Umay; Muskalar ve Tlsmlar; Kader, Fallar ve Kehanetler balklar altnda incelendi.

BRNC BLM 1. AMANZM

amanizm nedir sorusuna antropoloji ve dinler tarihi, farkl farkl hatta bazen elikili yantlar verirler. Bu konuda yaplan btn aratrmalar deerlendirip bu karmak olgunun genel tarihini ortaya kartmak olduka zordur. Tarihiler ve arkeologlar, amanizmin tarih ncesi dnemlerde baladn ispatlamaya almaktadrlar. Ne var ki, ilksel toplumlarda bu olgunun varl kesin olarak ispatlanmad gibi, S ilk bin ylda da bu konudan bahseden ok az belge vardr. skitlerden kalan belgelerde amanizmden bahsedilmesine ramen bu belgeler ok belirsizdir. aman adna yazl olarak ilk kez ancak IX. yzylda Tang hanedanndan kalma belgelerde rastlanmtr.1 XX. yzyln bana gelindiinde ise Sibirya hari, dnyann dier blgelerindeki amanizmden ok az sz ediliyordu. 2 Son zamanlarda amanizmin douuyla ilgili bilimsel tartmalar, Paleolitik veya Neolitik an balang saylmas konusuna odaklanmtr. rnein Avrupada Paleolitik aa tarihlenen hayvan kemii buluntularnn dinsel sunular olduu, daha o dnemde hayvan kemiklerinin yeniden douu saladna inanld, bunun da Asya ve Kuzey Amerikadaki hayvan trenlerinin kkeni olduu ne srlmektedir. te yandan Fransadaki Lascaux Maarasnda 15-13. bin yldan kald tahmin edilen resimlerde amanizmin en eski motiflerine rastlanmtr. 3 Baz kaynaklara gre ilksel esrime tekniklerine dayanan amanizm4 hem gizemcilik, hem by hem de bir dindir.5 Baka kaynaklara gre ise amanizm,
1 2 3 4 5

618-907 yllar arasnda hkm sren in hanedan Jean Paul Roux, Orta Asya Tarih ve Uygarlk, ev: Lale Arslan, stanbul, Kabalc Yaynevi, ubat 2001, s.60, Michel Perrin, amanizm, ev: Blent Arba, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, s.28 Philip W. Goetz vd., amanizm, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229 Mircea Eliade, amanizm, ev: smet Birkan, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, Kasm 1999, s. 23 Eliade, a.g.e, s.16

olaylara bir anlam katmak ve onlar zerinde egemen olabilmek amacyla insan zihni

tarafndan, dnyann eitli blgelerinde ve birbirinden bamsz biimde tasarlanan byk sistemlerden biridir.6 Bu balamda amanizm, toplumun ve toplumsal kurumlarnn tmn ilgilendiren dinsel, simgesel, ekonomik, siyasal, estetik ve toplumsal bir olgudur. 7 amanizm, bata Sibirya ve Ural-Altay halklar olmak zere dnyann hemen her yerindeki ilksel topluluklarn ve gelime aamasndaki toplumlarn, br dnyayla iliki kurma ve hastalar iyiletirme gc tadna inanlan aman evresinde odaklanan bir inan sistemidir.8 Asyann ve Sibiryann i blgelerinde, Eskimo toplumlarnda, Nepalde, Tibetde, Laponyada, Amerikadaki Kzlderililerde9 ve Afrikada10 gzlenmitir. Ancak Sibirya ve Endonezya dinleri gibi amanizmin baskn olduu blgeler ile Afrika dinleri gibi amanizmin ancak tamamlayc nitelik tad blgeler arasnda bir ayrm yapmak gerekir.11

amanizmin Hindistan ve inde doduktan sonra Kuzey ve Orta Asyaya tand ynndeki varsaymlar gnmzde olduka tartmaldr. lksel topluluklar ile uygarlk aamasna gemi toplumlar arasnda ok ynl bir amanist kltr alverii olduu anlalmaktadr. Bununla birlikte ilksel toplumlarn rgtlenmesi amanizmin evrensel temelini oluturur. Baz aratrmaclara gre amanizm avclk-toplayclk aamasnda domu, hayvan yetitirme aamalarnda srmtr;

6 7 8 9 10 11

Perrin, a.g.e., s 11 Perrin, a.g.e., s. 9 Philip W. Goetz vd., amanizm, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229 Avrupann kuzeyinde, byk blm Kuzey Kutup Dairesinin iinde yer alan blge. Perrin, a.g.e., s.28 Philip W. Goetz vd., amanizm, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229 Philip W. Goetz vd., amanizm,Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229

baka aratrmaclara gre ise amanizmin kaynan dzenli sr besicilii aamasnda aramak gerekir. 12 Daha ge dnemlerde ve zellikle byk dinlerin egemenliini altnda, amanizm daha ok cinlenme ve byclk ile badatrlmtr. Bu tr uygulamalara inde, Korede, Japonyada, Pakistanda, randa, Hindistanda ve Afrikada rastlanmtr.13 Genel olarak amanizm birtakm by uygulamalaryla bir arada bulunsa da14 bycln amanist olmayan toplumlarda da grld unutulmamaldr. Benzer ekilde, hemen her toplumun kltrel ve dinsel yapsnda grlen ilksel eler de amanizm ile kartrlmamaldr. amanizmin kavranmas iin ilkelerini, kozmogonisini ve aman szcnn kkenini ele almak gerekir.

1.1. amanizmin Temel lkeleri

amanizmin temel ilkelerinden birincisi insann ve dnyann ikili yorumuna dayanr. amanizmde insan bir bedenden ve bir ruhtan (ya da birok ruhtan) oluur. Ruh, bedenden ayrlabilen ve lmden sonra da yaamay srdren grnmez bir zdr. Sadece insanlarn deil doadaki tm canl ve cansz varlklarn da ruhlar vardr.
15

Benzer ekilde dnya da ikili olarak yorumlanr. Bir yanda grnr,

gndelik ve kutsal olmayan bir dnya dier yanda ise, sradan insanlarn gremedikleri teki dnya vardr. Tanrlar, ruhlar, atalar, ller bu ikinci dnyada yaarlar. 16 amanist dnya grne gre, grnen grnmeyenden kaynaklanr ve teki dnya bu dnyay denetler. nsanlar vuran kuraklk, alk ve hastalk gibi byk felaketlerin teki dnyadan kaynaklandna inanlr. nsanlar beslenmek iin hayvanlar ldrr ve doay yamalar; buna karlk teki dnyann ruhlar da insanlara kar avclar gibi hareket eder ve intikam almak iin onlar kovalar.
12 13 14 15 16

Philip W. Goetz vd., amanizm, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229 Perrin, a.g.e., s.28 Eliade, a.g.e., s.23 Perrin, a.g.e., s.12 Perrin, a.g.e., s.12

Hastalk, lm, kuraklk, ktlk, insann varln srdrmek ve gven altna almak iin yamalad doann bedeli olarak teki dnyaya dedii bortur. 17 amanizmin temel ilkelerden ikincisine gre aman denilen baz zel insanlarn teki dnyayla iliki kurabildikleri ve sradan insanlardan farkl olarak teki dnyay grme ve tanma gcne sahip olduklar kabul edilir.18 aman bu gc yardmc ruhlar denilen varlklar sayesinde kullanr. Bylece aman, teki dnyayla diledii gibi iletiim kurarak insanlarn yararna olacak ekilde tanrlarla insanlar arasnda arabuluculuk yapar. 19 nc temel ilkeye gre ise amanizmin toplumsal bir ilevi olduu kabul edilir. aman, insanlarn balarna gelen talihsizliklerin nedenlerini aklamakla, dengesizlikleri nlemekle, sorunlar zmekle ve aclar yattrmakla ykmldr. Toplumdaki skntlar nlemek veya zme ulatrmak iin gerektii zamanlarda devreye girer.20 evresel, iklimsel, biyolojik ve bazen toplumsal dengeleri yeniden kurmaya alr. Bir baka ifadeyle aman, kendisi iin harekete gemez, toplumun ihtiyalar dorultusunda hareket eder. Bu anlamda da amanizm toplumsal bir kurumdur. 21

1.2 amanizmin Kozmogonisi

amanizm, insann ve dnyann zel bir tasarmn ierir. amanizmde Evrenin gkyz, yeryz, yeralt olarak katmanlara ayrldna inanlmtr. Ancak gerektiinde bir katmandan brne gei yaplabilir. Bu dnyalar arasndaki gidip gelmeler aman tarafndan salanr. amann eitli ayinlerde esrime durumuna geerek Evrenin yeralt, gkyz gibi katlarna ulaabildiine ve tanrlarla iliki kurabildiine inanlr.

17 18 19 20 21

Perrin, a.g.e., s.12 Perrin, a.g.e., s.14 Perrin, a.g.e., s.15 Perrin, a.g.e., s.15 Perrin, a.g.e., s.16

Tanrsal kutsallklar olarak da tanmlayabileceimiz kltler ise bata Gk Tanr ve dier tanrlar olmak zere gne, ay, yer-su, aa gibi doa varlklardr.22 Ayrca kendilerine ruhlar ad verilen, grnmez fakat zoomorf * olan ve Evrenin her katnda bulunan kalabalk bir varlklar grubuna inanlr. amanistlere gre Evren ve insanlarn yaad dnya bu ruhlarla doludur. Bu anlamda dalar, gller, rmaklar da ruh sahibi canl nesnelerdir. Bunlar yalnz corafi isimler deil; ayn zamanda konuan, duyan, evlenen, oluk ocuk sahibi varlklardr. Bir amann dualarnda dalar, rmaklar gibi doal varlklardan m yoksa bu varlklarla ayn adlar tayan insanlardan m bahsettiini anlamak zordur.23 Bu dualarndan anlaldna gre, amanistler ruh sahibi olarak grdkleri dalara, obalara, rmaklara ibadet ediyorlar; onlar canl ve her eyi duyan varlklar olarak gryorlard. Bu balamda amanistlerin dnya grnn ve inanlarnn, ok eski ve ilksel animizm dnemlerinin izlerini tadn syleyebiliriz.

1.3.

aman

1.3.1 aman Szcnn Anlam ve Kkeni

amanizmin douu ve kayna gibi aman szcnn de nereden geldii ve nasl bir anlam tad kesin olarak belirlenememitir. aman szcnn etimolojik kkeni aratrmaclar arasnda tartma konusu olmutur. Bir yaklama gre aman szc, ine kadar tm Dou Sibiryaya yaylm Mool dilbilim grubuna dahil Tunguz diline ait aman dan gelmektedir. Bilmek anlamna gelen a szcnden treyen aman, bilen insan anlamnda kullanlmtr.24 Bir baka yaklam ise, amann szcnn, Hindistanda Buda rahibi anlamna gelen emen szc ile ilgili olabilecei ynndedir.25 Benzer
22 * 23 24 25

Zhre ndirka, Trklerde bir Kadn Tanr: Umay, Toplumsal Tarih Dergisi, S: 17, stanbul, Mays 1995. hayvan ekilli Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, 5. Bask, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2000, s. 50 Perrin, a.g.e. , s. 16 nan, a.g.e. , s. 75

ekilde, bir baka kaynakta da aman szcnn, Kuzey Asyada yaayan kabilelerdeki ileci Budist rahipleri tanmlamak iin Sanskritede kullanlan Sramanas szcnden geldii belirtilmektedir. 26 Bu noktada, amanizm ile Budizm arasndaki balantlarn ve benzerliklerin sadece aman szc ile snrl olmadn belirtmek gerekir. aman bedeninin srra erme srecinde kesilip paralanmas, gkyzne ykselme ve yeraltna inme gibi motiflere Hint-Tibet blgesinde de yaygn olarak rastlanmaktadr.27 Bu blgedeki rahiplerin, amanlar gibi ak ve kara olarak ikiye ayrld, trenlerinde davul kulland28 ve amanist geleneklere benzer ekilde hastalar iyiletirdii bilinmektedir.29 Balang tarihi bilinmeyen amanizmin, Budizmle birok yapsal benzerlik tad grlmektedir. Bu bilgiler nda, amanizmin Budizmden de eski bir sistem olduu dnlebilir. 30

1.3.2. amann Kimlii

amanizmi bir esrime teknii olarak tanmlayan aratrmaclara gre aman, ruhunu bedeninden ayrarak ge trmandn ya da yeraltna indiini varsayan bir esrime uzmandr.31 Derin sezgileri ve geni d gleri sayesinde btn gkleri ve yeralt dnyasn gezdiine, tanrlar ve ruhlar grdne ve onlarn dillerini bildiine inanrd. ok yorucu olan bu yolculuklara dayanabilmesi iin byk bir fiziksel ve ruhsal gce sahiptir. 32 Bu yetenekleri ve gleri sayesinde sra d kiiler olarak grlen amanlar, ifac, ynetici, falc, kahin, tanrlarn szcs gibi birok farkl grevler stlenirler. 33 Birok farkl grevler yklenen amann en nemli zellii, teki dnyayla iliki kurarak ruhlarla insanlar arasnda araclk yapabilme gcdr. nsanlar, aileyi
26 27 28 29 30 31 32 33

Perrin, a.g.e., s. 16 Eliade, a.g.e., s. 469 Eliade, a.g.e., s. 472 Eliade, a.g.e., s. 473 Eliade, a.g.e., s. 480 Eliade, a.g.e. , s. 24 Roux, a.g.e., s. 59 Perrin, a.g.e. , s 10

koruyan ate ruhlar, yer-su ruhlar gibi kk ruhlara kendileri salar ve kurbanlar sunabilirler; fakat kt ve gl ruhlarla bir arac olmadan savaamazlard. Bu ruhlarn isteklerini ancak gcn gklerden ve atalarndan alan amanlar bilirdi.
34

Sradan insanlarn aresiz kald durumlarda aman, ruhlar gelecek hakknda sorgulayabilir, hastalarn ruhunu arayabilir, llerin ruhuna gkte rehberlik edebilir, tanrlarn hangi kurbanlar istediklerini renebilirdi. zellikle amanizmin baka by teknikleri ile yabanc dinlerden etkilendii ortamlarda, amann yardmc ruhlarn denetimine girerek onlarn szcs durumuna dnt grlr.35 zetlemek gerekirse aman, teki dnyayla yakn ilikiler kuran, ruhlarla insanlar arasnda araclk yapan, toplumun yaamn srdrmesinde nderlik yapan seilmi bir kiidir.

1.3.3. amanla Seilme

aman olmann balca yolu vardr. Kii kendi istei olmadan ruhlarn seimiyle aman olabilir, kii kendi istei ve abalaryla aman olabilir, son olarak da kii kaltsal miras yoluyla aman olabilir.
36

amanla seilme srecinde bazen

bu yollardan ikisinin veya nn bir arada grld de olur. Bu yollar arasnda en sk grleni ruhlarn seimiyle aman olmaktr. Kaltsal miras yoluyla aman olacak kiiler de yine ruhlarn seimiyle belirlenir. amanla arlma olarak da bilinen olgu, atalarn ruhlar tarafndan gnderildiine inanlan ryalarla balar. aman olmas istenen kiinin bu arya uymas gerektiine inanlr.
37

Bu kii ok erken yalarda sinirli oluuyla dikkat

eker; sara nbetlerine ve lgn fke nbetlerine tutulabilir ve bu deneyimler, aman adaynn tanrlarla karlamas olarak yorumlanr.38 Atalarn ruhlar tarafndan aman olmas istenen kii grler grmeye balar, uykusunda ark syler, tek bana
34 35 36 37 38

nan, a.g.e. , s. 76 Philip W. Goetz vd., amanizm, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229 Perrin, , a.g.e, s 31-32 Eliade, a.g.e., s. 37 Eliade, a.g.e., s. 33-34

10

dolamaktan holanr. Bir sre ormanda yaayp aa kabuklaryla beslenir. Kendisini suya ve atee atmak, bakla yaralamak gibi normal d davranlarda bulunabilir. O zaman gen aman aday, ruhlar konusunda eitim grmesi iin yal bir amann yanna eitilmek zere verilir. Seilme yntemi ne olursa olsun, aday ancak iki ynl bir eitim aldktan sonra aman olarak tannr: esrime ve ryalar gibi deneyimleri kapsayan eitim ve ruhlarn isimlerinin, ruhlarn grevlerinin, atalarn soy aalarnn retildii gelenekler dzeyindeki eitim. Deneyimli amanlar ve ruhlar tarafndan stlenilen bu iki ynl eitim, bir srra erme sreci niteliindedir39 ve bu srecin sonunda bir snav yaplr.
40

amann toplum tarafndan resmen

tannmas iin bu snavda baarl olmas gerekir. 41

39 40 41

Eliade, a.g.e., s. 32 Eliade, a.g.e., s. 35 Eliade, a.g.e, s. 36

11

KNC BLM 2. TRKLERDE AMANZM 2.1. Orta ve Kuzey Asyada amanizm

amanizm, dnyann ok farkl blgelerinde grlmesine ramen, daha ak ve srekli bir ekilde eski Trk toplumlarnn yaad Orta ve Kuzey Asyada karmza kar. Bu blgelerde yaayan slam ncesi Orta Asya ve zellikle Sibirya ve Ural* Altay** toplumlarnn dinsel inanlar temelde amanizmden kaynaklanmaktadr. Bu toplumlarda, corafi yerleim ve dinsel yaam farkllklarna ramen, amanizm artc bir ekilde ve yalnzca ayrnt saylabilecek kk farkllklar gstermektedir. Bu durum, phesiz ki amanizmin eskiliine iaret etmektedir.1 amanizmin nasl ortaya ktn ve farkl dinsel akmlarn etkisinde kalmasna gerekir. Altayl halklar kabile ve ailelere blnm halde yaarlard. Bunlar baz dnemlerde byk ya da kk imparatorluklar halinde birlemilerdir. Bu toplumlar genellikle Gk Tanrya inanrlard. Aalar dnda doadaki tm varlklarn insanlara benzer bir yaam srdn dnrlerdi. Tm varlklarn bir veya birok ruha sahip olduuna, doduuna, bydne ve ldne inanrlard. Altayllara gre, tm varlklar ayn glere baldr ve Tanr nnde ayn grev ve haklara sahiptir. Tm varlklar insanlara benzer ekilde rgtlenmilerdir ve onlarn arasnda da insanlarda olduu gibi kul, egemen, dost ya da dman ilikileri ramen bu blgelerde yzyllar boyunca nasl yaayabildiini anlayabilmek iin bu blgedeki halklarn yaaylarna ve inanlarna bakmak

** 1

Kara Denizinden Ural Irmana kadar yaklak 2000 km boyunca kuzey-gney dorultusunda uzanan sradalar. Dou yamalar Avrupa ve Asya arasndaki geleneksel fiziki corafya snrnn bir parasnn oluturur. Sibiryann gneybat kesiminde blge. Gneydouda Moolistan ve in snrlarna kadar uzanr. Jean Paul Roux, amanizm, Hayvansal Yaamda Tinsel bir Deneyim, Tarih ve Toplum Dergisi, ev: Ik Tandoan-Abel, S: 29, Mays 1986, s.54

12

grlebilmektedir. Madenler, bitkiler, hayvanlar, insanlar, ksaca varolan her ey arasndaki fark, grnm ve g farkndan kaynaklanr. 2 Bu toplumlarn balca geim kaynaklar hayvanclk ve av, bazen de yamaclk ve ticaretti. Gndelik yaam hayvanlar, av, st, yn ve et retimi zerine kurulu olan insan, doal olarak hayvanlarla srekli ve kanlmaz bir iliki iindeydi. Hayvan hem kendine en yakn, en tandk ve gven duyduu, hem de ok farkl ve kayg verici bir varlk olarak grrd. Ayn zamanda hazrlad silahlarn gcnden, kurduu tuzaklarn salamlndan, ksrak ve koyunlarnn verimliliinden emin olmak isterdi. Toplumdaki her birey avdaki baar, stn bolluu, davarn verimlilii ile yakndan ilgiliydi. Bunlarla ilgili belirsizlikleri gidermek iin yaplan ilk rnn ba gibi belli ayinler herkes tarafndan bir aracya gerek olmakszn yaplabilirdi. Ancak insanlar alk olmadklar durumlar veya her zamankinden byk bir tehlikeyle karlatklarnda; tm sorumluluu stne alp ayinleri ynetebilecek bilgili ve gl bir amana ihtiya hissederlerdi. 3 rnein doumlarda, hayvan biiminden insan biimine geildiine, lmlerde de insan biiminden hayvan biimine geildiine inanlrd ve bu geii kolaylatrmak amana derdi. Benzer ekilde, hastalklar da yabanc bir varln hastann bedenine uursuzca yerlemesi veya bir hastann hayvan biimindeki ruhunun yine hayvan biimindeki bir uursuz ruh tarafndan karlmas olarak grldnden, hasta kimselerin tedavisi iin amana bavurulurdu. Cenazelerde, len kiinin huzursuz ruhunu sakinletiren ve dnyadaki yaamnda alk olduu yerlere dnmesini engelleyen kii amand. te yandan len kiinin ruhuna ller dnyasnn yolunu gstermek ve bylece onu yolundan saptrmak isteyebilecek ruhlardan korumak da gerekirdi. Anma trenlerinde, llerle ilikiye gemek gerektiine, topluluun gelecei kahinlik toplantlarnda konuulduunda, g hazrlklarnda, kurban trenlerinde de amana ok nemli grevler derdi.4

2 3 4

Jean Paul Roux, amanizm, Hayvansal Yaamda Tinsel bir Deneyim, Tarih ve Toplum Dergisi, ev: Ik Tandoan-Abel, 29. say, Mays 1986, s.54 Jean Paul Roux, a.g.e., s.54 Jean Paul Roux, a.g.e. , s.54

13

2.2. slam ncesi Trk Toplumlarnda amanizm

Trklerin slam ncesi inan sistemi olarak bilinen amanizm, Orta ve Kuzey Asyadaki eski Trk toplumlarndan balayarak yzyllar boyunca Trklerin yaamlarnn ayrlmaz bir paras olmutur. XI. yzylda da slam yaygn bir din haline gelinceye kadar amanizm zellikle gebe Trk toplumlar arasnda grlmekteydi.
5

Bilindii gibi eski Trk toplumlar genellikle oban ve hayvanc

insanlardan oluurdu ve gebelik hepsinin esas karakteriydi. Bu yaam tarznn da etkisiyle amanizm, Trk toplumlarnda ok eski alardan beri atalar klt, hayvan kltleri, gne, ay, yer-su, ate, ller ve dier doa kltleriyle birlikte grlmtr. Bu kltler Altayllar, Yakutlar gibi Orta ve Kuzey Asya toplumlarnda, daha sonraki yzyllarda ise Hunlarda, Gktrklerde, Ouzlarda, Moollarda ve Anadoludaki birok Trk toplumlarnda grlmektedir. Eski Trklerdeki klt inanlarna ve amanist uygulamalara aadaki rnekler verilebilir: III. yzyln sonunda, Orta Asyann byk bir blmne egemen olan ve S 370 ylnda Avrupay istila ederek byk bir imparatorluk kuran Hunlarda7 hakann karargahndaki tapnakta her yln banda ayin yaplrd. Bu ayine Hunlarn babular katlr; atalarna, Gk Tanrya, yer-su ruhlarna kurban sunarlard. Hakan, her sabah adrndan karak gnee ve geceleri aya tapard. Hunlar nemli bir ie girimeden nce yldzlarn ve ayn durumlarna bakarlard.8 Hunlardan sonra Orta Asyada devlet kuran farkl toplumlar da Gk Tanrya, yer-suya, gnee ve aya kurban sunmulardr. Bu toplumlardan biri olan Gktrkler 552-745 yllar arasnda Orta Asyada bir federasyon ats altnda birleen Trk

6 7 8

Turgut Akpnar, Eski Trklerin Dini Tek Tanr nanc myd?, Tarih ve Toplum Dergisi, S: 27 , Mart 1986, s. 18 Altay dalar yresinde yaayan Trklere verilen ad. Gnmzde byk lde Ruslam Trk kkenli halk. Sibiryann kuzeydou blgesinde yaarlar. Baz bulgulara gre Yakutlarn atalar gneyde bozkrlarda ve Altay dalarnda yaayan Trk boylaryla balantldr. Yakutlarn amanist inanlar gnmze dein srd. Philip W. Goetz vd., Hunlar, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 11, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 279 nan, a.g.e., s. 3 nan, a.g.e., s.3

14

boylarndan olumaktayd.9 Gktrkler ve ynetimleri altnda bulunan Trk boylar amanizmi benimsemilerdi. Bu topluluklar tanrlarnn tasvirlerini keeden yaparlar ve bunlar deri torba iinde korurlard. Baz tasvirleri de i yayla yalarlar ve srklar zerine dikerlerdi. Yln drt mevsiminde tanrlara kurban keserlerdi. Daha sonraki blmlerde de greceimiz gibi bu tasvirler Altayllarn tz, Moollarn ongun dedikleri putlardr. 10 Orta Asyadaki yurtlarndan yaylarak ortaa boyunca geni bir blgede etkin olan Ouzlar, Trkiye Trkleri ile Trkmenistan, Azerbaycan, ran ve Irak Trklerinin atas saylmaktadr.11 XI. yzylda Ouzlar, slam lkelerine komu olduklar halde amanist inanlar korumaktaydlar. Ouzlarn cenaze trenleri, eski Gktrklerin defin/ cenaze trenlerine benzerdi: mezar zerine kurgan yaparlar; kurban olarak kesilen hayvanlarn derilerini balar, ayak ve kuyruklaryla beraber srklara asarlard. 12 Grld gibi, eski Trk toplumlarndaki gemii ok eski dnemlere dayanan amanizm yzyllar boyunca Hunlar, Gktrkler, Ouzlarda karmza kmaktadr. Gktrk devletinin Uygurlarn eline getii VIII. yzyln son yarsna kadar Orta Asyann kuzey blgelerinde amanizm egemendi. Batdan ve gneyden gelen kitapl dinlerin etkileri henz ok zayft.13 XIII yzylda Cengiz Han dneminde bamsz ve birleik bir g olarak tarih sahnesine kan Moollar14 da amanist gelenekleri srdrmekteydi. Bu dnemde slamlk, Hristiyanlk ve Budizm hzla yaylmakta ve etkileri amanizme de yansmaktayd. XIV. yzyla gelindiinde Orta Asyada ve randa slam dini, Moolistanda ise Budizm
9

Philip W. Goetz vd., Gktrkler, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 9, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 593 10 nan, , a.g.e , s. 5 11 Philip W. Goetz vd., Ouzlar, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 17, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 43 mezar zerine toprak ylarak yaplan kk tepe 12 nan, , a.g.e, s. 10 13 nan, , a.g.e, s. 6 14 Philip W. Goetz vd., Moollar, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 16, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 173 Orta Asyay oluturan byk platonun kuzeydousundaki dalk blge

15

hakimdi. amanizm ise

slamda ve Budizmde birok izler brakarak Sibirya

ormanlarnda ve Altay dalarnda barnabildi. 15 slam kabul eden Trkler, amanizmden kalan birok inan, gelenek ve ayinleri yeni dinlerinde alttan alta srdrdler. Orta Asyay terk etmeyen dier amanist haklarn aksine Trklerin Hazar Denizinin kuzeyinden ve gneyinden batya ve gneybatya gleri, onlarn yeni kltrlerle youn bir ekilde karlamasn salamtr. Bu ekilde amanizm ile yeni dinlerin zellikle de slamn bir araya gelmesi sonucu ilgin sentezler ortaya kmtr.16 Bu konuda bir dier nemli nokta da farkl Trk toplumlarnn slam farkl tarihlerde kabul etmi olmalardr. Daha erken Mslman olmu toplumlara sonradan Mslman olmu amanistlerin sonulanmtr.17 rnein, Dede Korkut Kitabndan da anlaldna gre, X. yzyln balarnda slam kabul etmeye balayan ve XI. yzyln balarnda tamamen Mslman olan Seluklu Ouzlarnda, XV. yzylda bile birok amanist gelenek korunmutur. Seluklu Ouzlarnda rastlanan amanist geleneklere u rnekler verilebilir: matem treninde lnn bindii atn kuyruunu keserek kurban etmek, aygr kesip a vermek, aac kutlu saymak gibi... Ouzlarn torunlar olan bugnk Anadolu Trklerinde de amanist inan ve geleneklerin derin izlerine rastlanmaktadr.18 amanlarn yer altna ini ve gkyzne k hikayeleri pek ok Anadolu halk destannda nemli yer tutar. Geyikli Babann geyiklerle birlikte yrmesi ve geyie binmesi motifi, aman dualarnda da neredeyse aynen vardr.19 Benzer ekilde Hac Bekta Velinin ahin olarak uup gitmesi, Karaca Ahmed olu Hac Dorulun doan biimine brnmesi amanist kklerle ilikilendirilebilir.20
15 16 17 18 19 20

katlmalar

birok

amanist

gelenein

canlanmasyla

nan, , a.g.e, s. 12 Tolga Ersoy, aman ve amanlarn G, Toplumsal Tarih Dergisi, 7. say, Temmuz 1994, s.10 nan, a.g.e., s. 204 nan, a.g.e., s.207 Philip W. Goetz vd., amanizm, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229 Philip W. Goetz vd., amanizm, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229

16

Anadolu halk kltrndeki alkars (albast) efsanesi; uzun mrl olmas iin ocuklara Yaar, Durmu, Satlm, Sat gibi adlar vermek; trbelere, kutlu aalara ve allara paavra paralar balamak; hastalk dolaysyla ocuun adn zel bir trenle deitirmek; kt ruhlardan korunma amacyla iyi satta olsunlar demek gibi gelenekler de birok amanist inancn gnmze kadar srp geldiini gstermektedir.21 Yukardaki rneklerden de grld gibi amanizm, Orta Asya halklarnda ve eski Trklerde sadece bir inan sistemi olarak deil, farkl dinlerin iinde de grlebilen bir uygulama olarak karmza kmaktadr. Nitekim Orta Asyaya ulaan tm dinlerden etkilenen ve onlar etkileyen amanizmin izleri, slami motifler tayan destanlarda da aka grlmektedir.22 Sonu olarak, yzyllar boyunca Trk toplumlarnn sosyal ve kltrel yaamnn ayrlmaz bir paras olan amanizmin uzun bir sre yeni dinlere direndiini, Anadolu halk kltrnde derin kkler saldn ve izlerinin gnmze dek ulatn syleyebiliriz.

2.3. slam ncesi Trk Toplumlarnda amann Kimlii

slam ncesi Trk toplumlar aman szcn bilmemekteydi. Avrupa bilim dnyasnda XVIII. yzylda kabul edilmi olan aman szc, Ruslarn Kuzey Sibiryadaki Tunguzlardan rendikleri bir szcktr.23 amanist olan Krgz
24

Kazaklarnn amanlar iin kullandklar bak veya baks szckleri de Budizmden alnm szcklerdir. Eski Trkler amanlarna kam derlerdi. Tunguz- Manu adnn, Trk dilinde yer alan ve bilen kii anlamnda kullanlan aman

topluluklarnda ayn anlamda kullanlan kam szcnden bozularak tredii ynnde savlar vardr. Szcn Manu dilinde tad sramak, dvnmek, coku iinde olmak gibi anlamlar da amann ayin davranlaryla ilikilidir. 25

21 22 23 24 25

nan, a.g.e., s. 207 Ersoy, a.g.e., s. 11 nan, a.g.e., s. 74 nan, a.g.e., s. 75 Philip W. Goetz vd., aman, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229

17

Trk toplumlarndaki amanlarla ilgili yazl tanmlara ancak XI. yzylda bn Sina ve ranl air Marvazide rastlyoruz.26 Daha sonraki blmlerde verilecek rneklerden de grlecei gibi, Kagarl Mahmudun Divan Lgatit Trk adl eserinde de amanlarn ilevlerinden birok yerde bahsedilmektedir. slam ncesi Trk toplumlarnda amanlar kadn veya erkek olabilirdi. lksel toplumlarn ilk rgtlenme aamalarnn anaerkil nitelii amanlarn kiiliine de yansmtr. En eski amanlarn kadn veya anaerklilik uyarnca grevlendirilmi, kadn gibi davranmas gereken bir erkek olduu dnlmektedir. zellikle Asya toplumlarnda erkeklerin aman olabilmesini destekleyen en nemli zellik kadns olmalardr. rnein Yakut Trklerinde aman zel cppesi bulunmad zaman kadn giysisiyle ayin yapard. Ataerkil geleneklere ok bal olan Krgz-Kazak amanlar bile baz trenlerde kadn klna brnrlerdi. Daha ge dnemlerde Orta Asyal Mslmanlar arasnda san tra etmek dinsel bir gsterge sayld halde baz amanlar bir tutam uzun sa brakrlard. Yine ataerkil zellikler tayan Moollar arasnda da, hanlarn trenine katlan tek kadn, en nde giden kadn amandr. 27 slam ncesi Trk toplumlarnda amann kimlii ile ilgili bir dier nitelik Ak aman - Kara aman ayrmdr. Ak amanlar, aman elbisesi tamazlar ve davul kullanmazlard. Kt ruhlara ve yeralt tanrlara ayin yapmazlar, kanl kurbanlar vermezlerdi. Sadece gndzleri iyi ruhlara kansz kurban ayinleri yaparlard.28 Ak amanlarn Kara amanlardan daha kutsal saylmas, ak rengin amanizmin nemli tanrlarndan Tanr lgen'in simgesi olduundan da kaynaklanabilir. Ak amanlar halk tarafndan ok sayldklar halde Kara amanlar kadar i grmezlerdi. nsanlar, ayin yaptrmak iin ounlukla Kara amanlara giderdi. nk insanlar daha ok yeraltnn
26 27 28

tanrlarndan

korkarlar

ve

Kara

amanlar

araclyla

onlarn

En byk slam bilginlerinden biri olarak kabul edilen filozof ve hekim. Jean Paul Roux, Orta Asya Tarih ve Uygarlk, ev: Lale Arslan, stanbul, Kabalc Yaynevi, ubat 2001, s.60 Philip W. Goetz vd., Ouzlar, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 17, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 41 nan , a.g.e., s. 84

18

ktlklerinden korunmaya alrlard.29 lk amann Ak aman olduunu ve Kara amann sonradan ortaya ktn ileri sren aratrmaclar olmutur. amanlarn bu ekilde ikiye ayrlmas daha ge dnemlere ait bir olgu olabilir.30 Nitelikleri ne olursa olsun amanlar, insanlarn ruhlarla karlamak zorunda olduklar olaylarda ok farkl ilevler stlenirdi. rnein Eski Trklerde kurban sunma, sadece bir hayvann ldrlmesi deil, ayn zamanda insan ruhuna benzeyen bir ruhun yola salnmas ilemidir ve bu olayda amann grevi, kurban adama veya kurban ldrmekten daha ok hayvann ruhuna gkte rehberlik etmektir. Ruhlar yattrmak iin ne yaplmas gerektiini sylemek, ounlukla hayvan biiminde olan putlar hazrlamak, hangi hayvanlarn tanrlara adanacan bilmek de amann grevleridir.31 Bu ekilde toplumsal hayatn odanda yer alan aman, ayn zamanda toplumun bilgi ve gelenek daarcnn koruyucusu, bir lde de yaratcsdr. Orta Asya topluluklarnda han, hakan, kaan gibi adlarla anlan siyasal nder ile toplumsal sreklilii ve sall korumakla ykml aman arasnda bir tr iblm olumutur. Zamanla hann konumu ykselmi, aman ise daha ok teki dnya ile ilgili konularda etkinliini srdrmtr. Bununla birlikte XVI. ve XVII. yzyllarda bile Orta Asyada baz amanlarn savalarda nderlik grevi stlendii bilinmektedir.32 aman, toplumsal yaamda olduu gibi kiisel yaamn nemli anlarnda da karmza kmaktadr. ifa verir, llerin ruhlarna yol gsterir, hamile kadnlarn ve lohusalarn baucunda dururdu. aman, doacak ocuklarn ruhlarnn, doumdan nce nerede bulunduklarn ve annelerinin bedenine nasl girdiklerini bilirdi. Bu bilgileri sayesinde doum srecini ynlendirir, ruhlar seer ve onlarn insan vcuduna girilerini kolaylatrrd. Doumun esraryla yz yze geldii gibi, yeni
29 30 31 32

nan , a.g.e, s. 84 Eliade, a.g.e., s. 218 Jean Paul Roux, amanizm, Hayvansal Yaamda Tinsel bir Deneyim, Tarih ve Toplum Dergisi, ev: Ik Tandoan-Abel, S: 29, Mays 1986, s.55 Philip W. Goetz vd., aman, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229

19

domularn geleceini de okuyabilirdi. Grevlerinin arasnda ocua ismini vermek de vard. 33 Daha nceden de belirtildii gibi, amana verilen bu grevler ve yetkiler, ruhlar ile iliki kurabildii iindir. aman, her eyden nce zoomorf ruhlarn dnyasna girebilmelidir. Bu nedenle aman adaylarnn eitimleri sonunda yaplan snavlarda hayvansal deneyimler byk nem tamaktadr. Kendisine verilen grev ve yetkilerle badar ekilde aman, hayvan postlar veya deriden uzun bir giysi giyer, boynuzlar takar, peneleri taklit eden eldivenler kullanr, hayvanlar simgeleyen birok sslerle donanrd. Hayvanlarn davranlarn taklit edip, dillerinden anladn gstermeye alrd. Yardmc ruhlar arp, dman ruhlarla kavgaya tutuurdu. Bazen bir ylan gibi yerde kvrlarak srklenir, bazen de bir kuun kanat rpmasn taklit ederdi. Bu hayvansal deneyimler srasnda amann insan olmaktan karak hayvanlat ve adeta karma bir yarata dnt kabul edilirdi. Bu deneyimler srasnda amann kiilii ylesine zenginleirdi ki, ayn anda veya srasyla birok deiik hayvann fiziksel zelliine ve dolaysyla doasna sahip olabilir ve bu farkl doalar yanstabilirdi. Bylece tm hayvan trlerinin amana ak olduu dnlrd, bu yzden de aman tm doann dilini anladn sylerdi. 34 Bu ekilde, amann birok hayvann temsilcisi olarak karmza kmas, Sibirya ve Orta Asyann gebe toplumlarnn yaaylar asndan artc deildir. Gerekten de bu toplumlarn hayvan kkenci/ hayvandan treyi efsanelerinin yan sra, eski dnemlerden kalma dikme talar veya kayalar zerinde de birok eden olumu karma yaratklarn betimlerine rastlanmaktadr. rnein baz heykellerin vcudu insan, az aslan, boynuzlar geyik, salar ylan biimindedir. Grld gibi doayla i ie yaayan ve totemci rgtlenmeye dayanan eski Trk toplumlar amanizmin yeermesi ve aman kimliinin gelimesi iin en
33 34

Roux, a.g.e., s.55 Roux, a.g.e., s.56

20

uygun zemini salamlardr. Bu toplumlarda amann, insanlarn ruhlarla karlamak zorunda olduu her olayda yetkili olduu ve hem toplumsal hem de kiisel hayat ilgilendiren birok grevler yklendii grlmektedir.

2.3.1. amann Mitolojik Kkeni

amann mitolojik kkeni kesin olarak belli olmamakla birlikte aada aktarlan iki rnekte de grlecei gibi, amanlarn kkeniyle ilgili efsanelerin ou dorudan doruya Tanry veya onun temsilcisi olan kartal devreye sokar.
35

Yakutlarn inanlarna gre amanlar, yeryzne bir kartal tarafndan getirilirdi. aman olacak bir ocuun ruhu, ocuk daha domadan bir kartal tarafndan yenirdi. Bu ruhu yiyen kartal, bundan sonra gneli bir blgeye g ederdi. Ortas byk bir ayrlkla kapl olan bu blgede, gnein klar solmaz ve her zaman prl prl parlarm. Tam bu ayrlarn ortasnda ise krmz bir am, bir grgen bir de kayn aac varm. Kartal, bu aalarn zerine gelir ve yumurtasn braktktan sonra gidermi. Yumurta, bir sre aalarn zerinde kaldktan sonra yarlr ve iinden bir ocuk karm. Aalarn altnda da bir beik bulunurmu. ocuk, yumurtadan kar kmaz hemen bu beiin zerine der ve orada bymeye balarm. Bu mitosa gre iyi amanlar krmz am zerindeki yumurtadan, kt amanlar ise grgen aac zerindeki yumurtalardan karlarm. Yumurtadan kan bu amanlar tm yaamlar boyunca Kartal Ana tarafndan korunurlarm. Bu kartal onlarn her ilerinde byk bir yardmc olurmu. 36 Buryatlarn anlattklarna gre ise ok nceleri ne hastalk ne de lm varm. Zamanla kt ruhlar yeryzne kp insanlara ktlk getirmeye balamlar. Bunun zerine Tanr, insanlara yardm etsin diye gkten bir kartal gndermi. Kartal, yeryzne inmi ve insanlarn arasna gelmi. Onlarla anlap birlemek istemi fakat ne o insanlarn ne de insanlar onun dilini ve dncesini
35 36

Eliade, a.g.e., s. 95 Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, I. Cilt, 4. Bask, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2003, s.595-596 Budizm ile amanizmin karmak bir bileimini gelitiren Mool halklarndan biri.

21

anlayabilmiler. Kartal bakm ki olmayacak, aresiz yine ge dnm ve Tanrya olduu gibi her eyi anlatm. Tanr baka bir yol dnm ve kartala yle bir tavsiyede bulunmu: n yeryzne ve karna kacak ilk insan, senin dilini anlayabilecek bir aman yap. Bunun zerine kartal, yine kanatlarn am ve yeryzne inmi. Bir aacn altnda uyuyan bir kadn grm. Bu kadn kocasndan ayrm ve onunla yaamaya balam. Kadn kartaldan hamile kaldktan sonra kocasna dnm. Ay ve gn dolunca da bir erkek ocuk dourmu. ocuk byynce yeryznn en byk aman ve btn amanlarn atas olmu. 37

2.3.2. amanla Seilme

Devlet olarak rgtlenmemi eski Trk toplumlarnda amann seimi genellikle lm atalarn ruhlar tarafndan bildirilir. rnein baz Sibirya toplumlarnda amanlk grevinin devri dededen toruna, yani her iki kuakta bir yaplr. Bir kuan atlanmas ekonomik ve toplumsal alardan da yarar salar. Bu ekilde her iki kuaktan birine, amanlk grevinin stlenmeyi engelledii ileri yklenme frsat domu olur.38 Ayn ekilde Gney Sibiryada yaayan Buryatlarda amanlk genellikle kaltsaldr, ama tanrlarn seimiyle veya bir kaza sonucunda aman olunduuna da rastlanr. rnein, tanrlar aman olacak kiiyi bana yldrm veya talar drerek seebilirler. aman olacak kiinin yldrmla seilmesi ayn zamanda amanlk glerinin kaynann gkte olduunu gsterir. Bu nedenle baz amanlarn giysisi veya davulu zerinde yldrm figrleri izildii grlmektedir.39 Altayllarda da aman seimi genellikle kaltsal miras yoluyla yaplmaktadr. almann ilk blmnde de sz edildii gibi, Trk toplumlarnda da kendi istei ile aman olanlar var. Ancak bunlar kaltsal miras yoluyla seilen amanlara gre daha az sayg grr ve daha aa dzeyde saylrd. 40 Grld gibi, Sibiryal toplumlarda ve eski Trk toplumlarnda amanla seilme genellikle kaltsal miras yoluyla yaplmaktadr. aman olacak kiinin bilinen
37 38 39 40

gel, a.g.e. I. Cilt, s.596 Perrin, a.g.e., s. 34 Eliade, a.g.e., s. 38 Eliade, a.g.e., s. 39

22

bir amann soyundan gelmesi gerekir. lm aman atalarn ruhlarnda biri kiiyi aman olmaya zorlar. Kii, nce bu ruhun zorlamalarna direnir ancak aman olmay srarla ret ederse delirir.41 aman belirtileri gstermeye balayan gencin ailesi bunu engellemeye alr. nk amanlar genellikle cretsiz ayin yaparlar ve kazanlar ok az olur. ocuklarndan biri aman olan aile, bir ii kaybetmi saylr. Btn zorluklara ramen aman olmakta srar eden kii, ruhlarn adlar, dualar, aman atalarnn soy aalar, ayinlerin kurallar ile ilgili eitim almas iin yal bir amann yanna gnderilir42. Bu eitim srecinin sonunda gen amann btn yaknlar toplanr ve kam bak toy denilen bir ayin dzenlenir. Bu ayin, yal amann gzetimi altnda gen aman tarafndan yaplr. Bu ayinin sonunda gen aman aday amanlk grevine kabul edilmi saylr. 43 amanla girite yaanan esrime deneyimlerinin ierii ok eitli ve zengin olmakla birlikte, genel olarak u durumlar grlebilir: bedenin paralanmas ve tm i organlarn yenilenmesi; ge kp ruhlarla veya tanrlarla konuma; yeraltna inip ruhlarla ve zellikle lm amanlarn ruhlaryla konuma; eitli dinsel aklamalara ve meslek srlarna muhatap olma.44 rnein Sibiryadaki Yakutlarda tmyle doast olarak nitelendirilebilecek bir snama geerlidir. nana gre, baygnlk srasnda adayn veya kopyasnn bedeni teki dnyada paralara ayrlr. Ruhlar bedendeki kemikleri sayarlar. Ancak bir fazla kemie sahip olan aman olabilir.45 Bu snamadan sonra adayn aman olabileceine karar verilirse bir da veya tepeye klr. htiyar bir aman greve sadakat yemini niteliinde olan duay syler, aman aday da onun szlerini tekrarlar. Bu yemin duas yledir:
Zavalllarn koruyucusu, yoksullarn babas, kszlerin anas olmaa and iiyorum. Yksek da tepelerinde bulunan ruhlara sayg gstereceim; and ediyorum ki onlara candan btn varlmla hizmet edeceim. Bunlarn en by ve en kudretlisi, blk ruhlarn amiri olan, da tepesinde yayan, amanlar tarafndan Sustuganah Ulu Toyon tesmiye olunan Tanrya, onun byk
41 42 43 44 45

nan, a.g.e., s.76 nan, a.g.e., s.76 nan, a.g.e., s.76 Eliade, a.g.e., s. 56 Perrin, a.g.e., s. 43

23

olu Uygul Toyona kars Uygul Hatuna...bunlarn saysz ailelerine ve uaklarna sayg gstermee, hizmet etmee sz veriyorum.
46

amanla girdikten sonra her amann hayvan ana denilen bir koruyucu ruhu olur. zellikle Orta Asya ve Sibirya Trklerinde ok yaygn olan hayvan ana ongunu, btn toplumun atas ve koruyucusu olarak kabul edilen hayvan ata ongunundan farklyd. Hayvan ana yalnzca belirli bir amann koruyucu ruhuydu ve bu ruh amana hayat boyunca yardm ederdi. amana, esrime halinde bulunduu zaman teki dnyadan haber verenler de bu ruhlardr. Hayvan ana, amann herhangi bir hayvanda cisimlenen can veya e ruhu olarak da dnlebilir. Bir bakma aman, bu ruhla bir hayvanda bedenleir. Bu hayvann hayatyla amann hayatnn birbirine bal olduu, hayvan ana lrse amann da lecei kabul edilir. rnein iki rakip amann hayvan analar kavga edebilir ve birbirini ldrebilirler.47 Bu nedenle ruhlar kk ve nemsiz hayvanlar olan amanlarn deerleri de toplum iinde azd. Fakat aman olgunlatka yeni bir hayvan hayvan ana olarak alabilirdi. yi hayvan analar boa, aygr, geyik, kartal ve ayyd; daha zayf hayvan analar ise kurt ve kpekti. 48 zetle, slam ncesi Trk toplumlarnda amanla seilme, atalarn ruhlarnn zorlamas ve amanla arlma belirtileriyle balayan; ciddi bir eitim ve snama sreleriyle devam eden; hayvan anann belli olmas ve yeni amann toplum tarafndan resmen tannmas ile sona eren uzun ve kapsaml bir sretir.

2.3.3. amann Grevleri ve amanist Ayinler

Toplumu ve kiileri ilgilendiren her konuda sorumluluk tayan amann yerine getirmesi gereken belirli grevleri vardr. Bu grevler topluluun bulunduu gelime aamasna ve inan sisteminin dier zelliklerine gre deimekle beraber amann ilgilendii balca konular yle sralanabilir: Kurban kesmek, kehanette

46 47 48

nan, a.g.e., s.77 nan, a.g.e., s. 81 gel, a.g.e., Cilt I, s.36

24

bulunmak, fal bakmak, by yapmak, ruhlarla iliki kurarak toplumun zemedii sorunlara zm bulmak, lnn ruhunu teki dnyaya gndermek, avdaki ansszl ortadan kaldrmak, ar hastalklar tedavi etmek gibi...Bu konularda insanlarn yararna olacak sonular elde etmek iin amanlar deiik ayinler yaparlar. Doalamaya dayal olarak yaplan amanist ayinler, kesin ve kat bir dzene bal deildir. amann kendisi bile ayin srasnda ne okuyacan, ayine nasl bir yn vereceini bilmez. nk ayinde okunacak dualar amann koruyucu ruhlarnn belirlediine inanlr. Bu nedenle amanlar, seleflerinin okuduklarn ezberlemek ve tekrarlamak zorunda olmad gibi49 , ayin srasnda sylediklerinin anlalmas da gerekmez. Nitekim aman dualarnda anlam anlalmayan szckler ve cmleler, etkisi en gl szler olarak kabul edilir.50 amanist ayinlerde kanl veya kansz kurban bulunmas gerekir. Kanl kurban olarak erkek hayvanlar tercih edilirdi. Kansz kurbanlara rnek ise sa sama, aalara ve aman davuluna paavra balama, ongun yedirme (ongunlarn azlarn yalama), atee ya atma ve arap serpme verilebilir. Kansz kurbanlarn en nemlisi ise dk olarak adlandrlan ve ruhlara balanarak ba bo salverilen hayvanlardr.51 amanistler, ayinler srasnda ruhlara balanan bu kurbanlarla dnyann dengesini ve insanlarn huzurunu koruduklarna, dzensizlikleri ve aclar nlediklerine, sorunlara are bulabileceklerine inanrlard. amanist ayinler, aadaki rneklerde de grld gibi toplumsal ve kiisel hayatn her alannda karmza kmaktadr. llerin ruhlarn mezarlarna kadar gtrp etkisiz hale getirmek iin yaplan ayinlerde aman llerin ruhlarna ruh klavuzluu yapard. Benzer ekilde, kurban edilen hayvann ruhunu da teki dnyaya gtrmek zorundayd. Altay Tatarlarnn amanlar ayinlerini genellikle geceleri dzenler, nk teki dnyann

49 50 51

nan, a.g.e., s.120 nan, a.g.e., s.145 nan, a.g.e., s. 98

25

geceleri daha kolayca aa ktna, ruhlarn gece harekete getiine ve ldrdne inanlrd. 52 Avla ilgili ayinler, zellikle avclkla geinen toplumlarda ok nem tamaktadr. Sibiryal avc topluluklarda, amann varl av olumlu etkilemek zerine kuruludur. Bu ayinlerde aman, av hayvanlarnn yakalanabilmesi iin hayvan ruhlaryla ibirlii yapard. rnein Baykal Gl dolaylarnda yaayan Sibiryal Buryatlara gre, rengeyiklerinin ve balklarn ruhlar vardr. nsanlarn bu hayvanlar ldrebilmeleri iin, amann, av mevsiminden nce dzenlenecek bir ayinle, nce bu ruhlara sahip olabilmesi gerekir. 53 amanlarn koruyuculuk grevleri gerei yaptklar ayinler de

vardr. Tunguzlarn amanlar, topluluun yaad topraklarn snrlarna grnmez engeller dikerdi. Kularn havay gzetim altnda tuttuuna, balklarn rmaklarn giriini koruduuna, drt ayakllarn ormanda kol gezdiine inanlrd.
54

Mevsimlerle ilgili ayinlere rnek olarak baharn geliiyle ilgili olanlar verilebilir. lk rnn ba ayinleriyle birlikte kt ruhlardan korunmak amacyla yaplan sonbahar ayinleri de nem tamaktayd.55 Yakutlarda yaplan ayinlerinden en by amanlk mesleine girenler iin yaplan ayinleridir.56 Tm toplumu ilgilendiren bu tr ayinlerde aman, zellikle yerleme biiminin dank olduu topluluklarda, toplumsal yaamn canlandrcs ilevini de stlenir. 57 Toplumsal ayinlerden baka kiiler iin yaplan zel ayinler de vardr. Bunlardan biri yeni ev yapmak iin seilen yerde yaplan ayindir.58 Hastal baka

52 53 54 55 56 57 58

Perrin, a.g.e., s. 84-85 Perrin, a.g.e., s. 72 Perrin, a.g.e., s. 77 nan, a.g.e., s.102 nan, a.g.e., s.116 Perin, a.g.e., s. 71 nan, a.g.e., s.117

26

bir nesneye veya hayvana grme de kiiler iin yaplan zel ayinlerden biridir. zel ayinlerden en nemlisi de ruhlardan birine dk balarken yaplan ayindir.59 aman, ayinlerde yapt esrik yolculuk srasnda gkyzne kar veya yeraltna inerdi. Ge yolculuu srasnda kartal, rdek, kaz, ku, geyik, at ,ay, kurt gibi eitli hayvanlardan yardm alr ve Evren Aacn merdiven olarak kullanrd. zellikle at amann binek hayvan ve kurbanlk hayvan olarak nem kazanmtr. Yukarda ad geen hayvanlardan biri ayn zamanda amann hayvan anas olurdu. aman bu hayvanlarn biimine brnerek gkyzne kar, ruhlardan gerekli eyleri alr ve insanlarn isteklerine are bulurdu. Baz ayinlerdeyse amanlar yeraltna indiklerini ve orada gezdiklerini temsil ederlerdi.60 Ge ka gre yeraltna ini daha zor ve tehlikelidir. amanlar yeralt yolculuuna maara, kuyu, ukur, yerdeki bir delik, pnar, aa kt ve kkleri gibi bir yerden balarlard.61 Yeraltna giden bu kaplara Altayllarda yerin bacas ad verilirdi. Yeraltnda dolaan amanlar, bu kapdan yerin altna girerlerdi.62 Bu yolculuk srasnda Cehennem zerindeki kl kprden getiklerini; gnahl amanlarn saysz iskeletlerini grdklerini; karanlk tanrlarna, ylanlara, ejderlere, canavarlara rastladklarn anlatrlard. tanrlardan veya

2.3.4. aman Elbisesi ve Davulu 2.3.4.1. aman Elbisesi

Dzenledikleri ayinlerin geerli olabilmesi iin amanlar zel elbiseler giymek zorundayd. Bu nedenle aman elbiseleri kutsal ayinlerin ayrlmaz bir parasdr. Bu elbiselerin ilevi, amana hayvan biiminde yeni ve sihirli bir beden vermektir.63 aman elbisesi, amann esrik yolculuu srasnda biim deitirme
59 60 61 62 63

nan, a.g.e., s.107 nan, a.g.e., s.107 Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Anahatlar, stanbul, Kabalc Yaynevi, Haziran 2002, s. 69 -70 gel, a.g.e., Cilt II, s.252 Eliade, a.g.e., s.186

27

yeteneine sahip olduuna iaret etmektedir.64 Bylece aman, bu elbiseyi giymekle sradan insanlarn yaad dnyay ap teki dnyayla iliki kurmaya hazrlanm olur.
65

aman elbisesi incelendiinde, amanizmin felsefesini ve efsanelerini ortaya kard grlr.66 Eski Trk toplumlarndaki aman elbiseleri, totemizmin izlerini tamaktadr. En eski ve en zgn aman elbiseleri, ku ya da hayvan ekillerini taklit ederek yaplrd.67 Bunlar o toplumun koruyucusu kabul edilen hayvan atay temsil ederdi. Diyebiliriz ki aman elbisesinin ilk ve en nemli amac, bir hayvan atay sembolletirmek ve o hayvan temsil etmekti. Orijinal ve bozulmam aman elbiselerinde, ba sslerinden ayakkabnn sslerine kadar ayn hayvann belirtileri ve iaretleri grlr. Bylece elbise tek bir hayvan temsil ederdi. Elbise zerinde aslan ssler ve ngraklar da, yine ayn hayvann derileri ve kemiklerinden yaplrd. 68 aman elbiseleri iin yknlen balca hayvan ku, geyik ve aydr; ama kuun ayr bir yeri vardr. Ruhun ku biiminde olmas, bir baka deyile kularn ruh simgesi olmas, Trk mitolojisinde yaygn olarak grlen bir zelliktir. Bu nedenle hemen btn aman giysilerinde ku tyleri bulunur. Bu giysilerin tasarm ve yaps da bir kuun biimini taklit etmeye alr. 69 rnein Tunguzlarn inancna gre ku, giysinin teki dnyaya yolculuk iin mutlaka gereklidir ve giysi hafif olduunda br dnyaya daha kolay ulalr.70 Altayllarn ve dier baz Sibirya halklarnn amanlar da giysilerini baykua veya kartala benzetmeye alrlar.71 Yakutlarda anlatlan bir hikayeye gre ise kartal, aalar zerinden uarken kanatlarndan bir ksmn atar ve amana bu kanatla

64 65 66 67 68 69 70 71

oruhlu, a.g.e., s.71 Eliade, a.g.e., s.177 Eliade, a.g.e., s.176 gel, a.g.e., Cilt I, s.29 gel, a.g.e., Cilt I, s.36- 37 Eliade, a.g.e., s.186-187 Eliade, a.g.e., s.187 Eliade, a.g.e., s.186

28

umasn sylermi. aman da bu kanatlar alp ge uarm.72 Burada amann mitolojik kkeninin efsanelerde ounlukla kartalla ilgili olduunu hatrlayabiliriz. aman elbisesinde yer alan ku tyleri, deri paralar, hayvan kemikleri, rgler, kuma paralar ve dier ss paralar amanlarn ruhlar dnyasnda bulunduunu varsaydklar btn varlklarn sembolleridir. rnein elbisenin yakasnda sralanan dokuz kk kukla Tanr lgenin dokuz kzn, kck elbiseler onlarn elbiselerini, demir veya baka madeni eyler kpelerini temsil ederdi. amann kt ruhlarla savamak iin kulland yayn ve dier silahlarn sembolleri kck yay ve ngraklardr. Ayn ekilde ay, gne, yldzlar, kt ruhlar, Tanr Erlikin dnyasnda yaayan ylanlar ve kurbaalar da amann elbisesinde temsil edilirler.73 rnein Altayllarda amann giysisinde birok demirden nesne vardr. Bunlarn arasnda zellikle kt ruhlar korkutmaya yarayan kk bir yay ve oklar dikkat eker. Giysinin yakalna da balar birer bayku tynden bebekler ve ngraklar dikilir. Bunlar Tanr lgenin kzlarn ve bu kzlarn seslerini temsil ederler. 74 Hayvan atann kemiklerinin ve tylerinin zerinde yer ald aman elbisesi kutsald ve amann hizmet ettii ruhlarn isteine gre dikilirdi. Belirli kurallara uyularak kadnlar tarafndan dikilen elbise, manyak takdis etme treniyle ruhlarn incelemesine ve onayna sunulurdu.75 Elbiseyi giymeye hak kazanan aman hem kendi atasn temsil eder hem de istedii zaman hayvan atann ekline girebileceini gsterirdi. Bylece amanlk grevini yapmak ve ayinleri ynetmek iin gerekli yeni bir bedene girmi saylrd.

2.3.4.2. amann Davulu

amanlar iin elbiseden sonra en nemli kutsal nesne davuldur. Ayinlerin nemli esi olan davulun birok ilevi ve kark bir simgesellii vardr. amann
72 73 74 75

gel, a.g.e., Cilt I, s.37 nan, a.g.e., s.92 Eliade, a.g.e., s.183 oruhlu, a.g.e., s.71

29

havada umasn salamak, ruhlar armak ve hapsetmek, grltsyle amann iine younlamasn ve teki dnyayla iliki kurmasn salamak davulun ilevleri arasndadr.76 Karada gezerken davul at, tokmak kam; sulardan geerken davul kayk, tokmak krek; gklere karken binilecek ku olurdu. 77 amanlarn davul sahibi olmalar da tpk giysi sahibi olmalar gibi koruyucu ruhlarn emriyle olur. Giysi ve davulun ssleri, biimi ve dier zellikleri btnyle bu ruhlar tarafndan belirlenirdi. Hibir aman kendi istei ile davul yaptramaz, yaptrd davulu koruyucu ruh ve ruhlar tarafnda kabul edilmedike kullanamazd. 78

2.4. amanizmde Evren ve Tanr Anlay 2.4.1. Evren Anlay ve Evren Aac
amanizmde Evren gkyz, yer ve yeralt olarak e ayrlmtr. Gkyznde iyi ruhlarn, yeryznde insanlarn, yeraltnda da kt ruhlarn bulunduuna inanlrd. yi ruhlarn banda Tanr lgen, kt ruhlarn banda Tanr Erlik isimli tanrlar vardr. Bunlar yaayan insanlar gibi aile dzeni kurduklarndan eleri, ocuklar ve yardmclar vardr. nsanlar yaratan, koruyan btn iyi ruhlar ve tanrlar, Evrenin st katlarna yerlemilerdi. Alt katlarda da insanlara zarar vermek isteyen kt ruhlar ve yeralt tanrlar yaard. Evren canl bir organizma olarak grlm ve hayatn tkenmez bir ekilde belirmesinin srr, Evrenin kendini ritmik ve srekli bir ekilde yenilemesine balanmtr. Evrenin kendini yeniden diriltme yetenei, simgesel olarak aacn hayatyla ifade edilmitir.79 Bu nedenle Evrenin katmannn birbirine Evren Aac ile bal olduu kabul edilirdi. Btn Evren katlarnda dolaabildiine inanlan aman, davulunu onun odunundan yapar, davulunun stnde bu aacn resmini izer
76 77 78 79

Eliade, a.g.e., s.199-200 nan, a.g.e., s.95 Inan, a.g.e., s.94 Mircea Eliade, Kutsal ve Dind, ev: Mehmet Ali Klbay, Ankara, Gece Yaynlar, Aralk 1991 ,s.126

30

ve ayinlerde bu aaca trmandna inanrd.80 rnein Altayllarn aman ayinlerde, gvdesine belli sayda basamaklar oyulmu bir kayn aacna trmanrd. Burada kayn Evren Aacn simgeler, basamaklar da amann ge yolculuunda gemek zorunda olduu gkyz katlarn temsil ederdi.81 Aa simgesi sadece Evreni simgelemek iin deil, ayn zamanda hayat, genlii, lmszl, bilgelii ifade etmek iin de kullanlmtr.
82

Dolaysyla

Evren Aac, birok toplumun geleneinde Evrenin srekliliini, yeniden douu ve dourganln ifade eder; yaratl, canllk, verimlilik, srra erme, mutlak gereklik, lmszlk, kader kavramlarnn sembol olarak kullanlrd. Bu nedenle Hayat ve lmszlk Aac olarak da bilinir. Evren Aac, efsanelerde ve tasvirlerde kadn, hayvanlar, st, yemiler, kaynak gibi birok tamamlayc simgelerle zenginlemi olarak karmza kar.83 Mitolojik olarak Evren Aac yeryznn tam ortasnda, yeryznn gbeinin bulunduu yerde ykselir; dallar da Tanr lgenin sarayna srnr. Baz toplumlarda dallarnn ge dediine, kklerinin de yeralt dnyasna daldna inanlr.84 Sibirya Tatarlarna gre Evren Aacnn bir ei de yeraltnda bulunur.
85

Baz toplumlarsa Evren Aac sayarlar: birincisi gktedir; insanlarn ruhlar kular gibi onun dallarna konmutur ve doacak ocuklara can vermek zere yere inmeyi beklerler; ikincisi yeryznde; ncs de yeraltndadr.86 Altay mitolojisine gre gkyzne doru ok byk bir am aac ykseliyordu. Gkleri delip kan bu aacn tepesinde ise Tanr lgen otururdu. aman davullarnda resmedilen bu aacn kkleri dnyadan deil, gn balad yerden balyordu. Gkteki bir da veya

80 81 82 83 84 85

Mircea Eliade, amanizm, ev: smet Birkan, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, Kasm 1999, s.302 Mircea Eliade, amanizm, ev: smet Birkan, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, Kasm 1999, s.10 Mircea Eliade, Kutsal ve Dind, ev: Mehmet Ali Klbay, Ankara, Gece Yaynlar, Aralk 1991, s.127 Mircea Eliade, amanizm, ev: smet Birkan, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, Kasm 1999, s.304 gel, a.g.e., Cilt I, s.111 Eliade, a.g.e., s. 303

31

tepe zerinde bulunan bu aacn dokuz dallar vard. Aacn bir yannda ay ve dier yannda da gne bulunurdu. 87 Altay blgesinde kayn aacndan treme inanc yaygndr. Altay Trklerine gre insanlar tredii zaman Umay Ana ile birlikte iki kayn aac da yere inmiti. lmsz amanlar gkteki aatan, lml amanlar ise yerdeki kayn aalarndan tremilerdi. lmsz amanlarn aalar asla solmazken lml amanlarn aalar soluyordu.88 Benzer ekilde Yakutlarn inanna gre de amanlarn can gkteki kutlu aacn dallarnda biter. aman anasnn karnnda iken bu aataki kut (can) yere inip aman olacak ocuun bedenine girer.89 Genler aman olmaya niyetlenince hemen bir aa dikerler ve bu aa bydke de saygnlklar artard. amann lm ile birlikte aac da yok edilirdi. Bu inan Yakut mitolojisinde anlatlan u hikayeye dayanmaktadr: Tanr gkte ilk aman yaratt zaman, onun evinin kapsnn nne sekiz dall bir aa dikmiti. Gkteki aman ebediyen yaad iin, onun aac da solmadan ve rmeden ebediyen dururmu. Gkteki bu ebedi aa zamanla bym ve her tarafa dal budak salm ve Tanrnn ocuklarnn hepsi de bu aacn dallarna saklanp onun himayesine girmilerdi. nsanlarn ruhlar da bu aacn dallar arasnda uuur dururlarm. Bir insan doduu zaman, bu aacn dallar arasndan ku eklinde bir ruh gelir ve insana can verirmi.90 Yakutlarla benzer ekilde Sibirya toplumlar da doumdan nce ocuklarn ruhlarnn kk kular gibi Evren Aacnn dallarnda beklediklerini ve amanlarn gidip onlar oradan getirdiklerini sylerler.91 Bu ekilde her ocuun ruhu, doumdan nce bir ku eklinde gkten gelip kadnn karnna girerdi. 92 Evren Aac motifi aman davullarnda ve amanlarla ilgili hikayelerde grld kadar ilk insann tremesiyle / yaratlyla ilgili efsanelerde de karmza kmaktadr. Aatan treme inanc Yakutlarda da grlmektedir. Onlara gre yerin

87 88 89 90 91 92

gel, a.g.e.,Cilt I, s.90 gel, a.g.e., Cilt II, s.482 nan, a.g.e., s. 84 gel, a.g.e., Cilt I, s.93-94 Eliade, a.g.e., s.305 gel, a.g.e., Cilt I, s.559

32

gbeinde sekiz dall bir aa ykselir. Bu aa bir tr ilk cennettir, nk ilk insan orada domu ve yar yarya aacn gvdesinden kan bir kadnn style beslenmitir.93 Yakut Trklerinin mill destan olarak kabul edilen Er Sogotohta ilk insan, nereden geldiini dnm ve bu konuda gn getike kafasn yormaya balam. Nasl doduunu, nasl dnyaya geldiini dnr gezermi. Bir gn kendine yle sylenmeye balam:
Eer gkten dseydim, o zaman kar ve buzla rtl ve buzdan bir adam olurdum. Gney, kuzey, dou ve bat ynlerinden birinden gelseydim, o zaman ben de aa ve ayrlarn izleri olur ve bunlar da rzgarlarla uuurdu. Yok yerin en derinliklerinden gelseydim, elbette ki o zaman amur ve toz iinde kalrdm!

lk insan byle dne dne kala kalm. En sonunda u karara varm:

Beni doursa doursa, yine Byk Ana Kbey Hatun dourmu olmaldr. nk onun iinde bulunduu aacn iinden stler akar.

lk insan aacn karsna gitmi ve yle demi:

Beni douran ana sen olmalsn! Beni yaratp meydana getiren anne sen olmalsn!

Aa ilk insana, ilk insan da aaca bakm ve sonunda adam, bu aacn kendi annesi olduunu anlam ve yle demi:
Ben yetim bir ocuk iken, sen beni byttn! Ben kk bir ocuk iken, sen beni adam ettin! 94

Trk boylarnn kkenleri hakknda sylenen efsanelerde de aa nemli yer tutmaktadr. Bir Uygur efsanesinde Uygur hakanlarnn aatan tredikleri anlatlr.95 Ouz destanlarnda da aatan treme efsanesinin izlerine rastlanr. Buna gre Ouz

93 94 95

Eliade, a.g.e., s.305 gel, a.g.e., Cilt I, s.96-97 gel, a.g.e.,Cilt I, s.88

33

Han bir sefer dnnde, savata len bir askerinin ei aa kovuunun iinde bir olan dourmutu. Ouz Han bu ocuu evlat edindi ve ona aa kovuu anlamna gelen Kpak gelmektedir.96 Yukarda aktarlan zelliklerinin yan sra Evren Aac, birok toplumda karmza Yazglar Kitab niteliinde de kmaktadr. Ostyaklar ve Sibiryal Tatarlarn efsanelerine gre tanrlar yeni doan ocuklarnn kaderlerini bir Yazglar Kitabna yazarlar. Ostyaklar yedi katl gksel bir dan stnde bir tanrann oturduunu ve yeni doan ocuklarn yazglarn yedi dall bir aaca yazdna inanrlar. Bu yzden de iyi bir aman, topluluun geleceini ve insan ruhunun yazgsn sorgulayabilmek iin Evren Aacnn tepesine ulaabilmelidir. Birok amanist gelenei srdren Osmanl Trklerinin inanna gre ise Hayat Aacnn bir milyon yapra olup her birinin zerine bir insann yazgs yazlmtr ve her insan ldnde aatan bir yaprak der.97 adn verdi. Ouzlarn Kpak boyunun ismi de buradan

2.4.2. Tanr Anlay

amanist efsanelerden ve ayinlerinden anlaldna gre amanistler, Tanrnn gkyznde bulunduuna inanmaktaydlar. Ancak aman baz dualarnda bu gkteki bir tanrya hitap ediliyorsa da bu dualar incelendiinde bir tanr ifadesinin tek tanrl dinlerdeki Tanr szcyle ayn anlam tamad grlr. Kgarl Mahmd, amanistlerin kulland tengri szc konusunda:

Kfirler-Allahn gazab zerlerine olsun-ge tengri derler, ayn zamanda azametli grdkleri hereyi, rnein bir da ya da bir aac da tengri olarak adlandrr ve nnde secde ederler.
98

demektedir. bn Fazlan Seyahatnamesinde bu konuda yer

alan bilgilere gre eski amanist Trkler eitli doa glerine, atalarnn ruhlarna

96 97 98

nan, a.g.e., s.65 Obi rma havzasnda avclk ve balkla geinen Bat Sibirya halk. Eliade, a.g.e., s. 306 Kgarl Mahmd, Divn Lugtit- Trk, ev: Sekin Erdi- Serap Tuba Yurteser, , stanbul, Kabalc Yaynevi, Mays 2005, s.551

34

ve kendilerine etki eden hereye taparlar; ancak gn tanrsnn dier tanrlardan daha byk olduuna inanrlard.99 Dalar ve rmaklar ruh sahibi olarak gren amanist Trkler, benzer ekilde g de yksek ve byk bir ruh olarak alglamlardr.
100

Nitekim Eski Trkede tengri szc hem gze grnen gk

hem de tanr anlamna gelmektedir.101 Bir baka ifadeyle, eski Trkede gk ve en byk ruh kavramlar tek bir szckle ifade edilmitir. nk her iki kavram da sonsuzluu artryordu.102 Eski amanist Trklerde grlen Gk Tanr klt de buradan kaynaklanmtr.

2.4.3. Gksel Tanrlar ve Ruhlar 2.4.3.1. Gk Tanr

Orta Asyadaki topluluklarda ve bu balamda devlet kuran Trk toplumlarnda Gk Tanr klt bulunmaktadr. zellikle VI-VIII. yzyllar arasnda yaayan Gktrklerde Gk Tanr klt gelimi ve olgunlamtr.103 Ancak bu konuda bn Fazlan Seyahatnamesinde u bilgiler aktarlmaktadr:
u noktaya dikkat etmek de lazmdr ki, ok tanrl btn dinlerde de olduu gibi eski amanist Trk toplumlar da btn tanrlarn zerinde bir Gk tanrya inanrlard. Fakat bu tanr onlara gre pasiftir. nsann hayat zerinde etkili olanlar dier tanrlardr. 104

Nitekim amanist inanlara gre Gk Tanr yaratltan sonra ge ekilmi ve temsilci olarak baka tanrlar yeryzne gndermitir. Bununla birlikte insanlardan tamamen uzaklamamtr ve darda kaldklarnda insanlar yine ona bavurmaktadr.
105

rnein Orhun yaztlarnda, Trklerin baar ve zafer

99 100 101 102 103 104 105

Ramazan een, bn Fazlan Seyahatnamesi Tercmesi, stanbul, Bedir Yaynevi, 1975, s.78, s.131 nan, a.g.e., s.28 nan, a.g.e., s.28 gel, a.g.e., Cilt II, s.149 nan, a.g.e., s. 26 Akpnar, a.g.e., s. 21 Mircea Eliade, Kutsal ve Dind, ev: Mehmet Ali Klbay, Ankara, Gece Yaynlar, Aralk 1991, s.97-98

35

kazanmalarn salayan, onlar felaketten koruyan Gk Tanrnn ad birok yerde tekrarlanmaktadr. 106 Bilindii gibi bugn kullandmz gk szc, eski Trklerde kk eklinde kullanlm ve gk rengini ifade etmitir. Kk Tengri ve Kk Trk ifadelerindeki kk szc de gk rengini anlatmaktadr.
107

Gk / mavi renk, kutsal gn olduu

kadar, Tanrnn da bir sembolyd. Kutsal saylan veya Tanr ile ilgili olduu dnlen eyler gk renginde tasvir edilir/ betimlenir veya gk szc ile birlikte anlrd. 108

2.4.3.2. Gne ve Ay Tanrlar

Orta Asya toplumlarnda ok eski alardan beri gne ve ay kltlerinin bulunduu bilinmektedir. 109 amanistlere gre gne ve ay ile kt ruhlar mcadele ederler, kt ruhlar bazen gne ve ay yakalayp karanlk dnyasna srklerler. Gne ve ay tutulmalarnn sebebi budur. Byle zamanlarda amanlar, kt ruhlar korkutmak ve gnele ay onlarn elinden kurtarmak iin barp arrlar ve davul alarlard.110 Gnei ana, ay ata gren Altayl amanistler gnee ant ierlerdi ve atein gnei temsil ettiine inanrlard. 111 Elbiselerinde grlen demirden veya gmten halkalar da gnei sembolize ederdi.112 Yakutlara gre ise gne ve ay iki kardetir, her ikisi de tanrdr. Bu nedenle Yakut masallarndaki byk kahramanlar gne ve ayn korumas altnda bulunurdu. 113

106 107 108 109 110 111 112 113

Nejat Diyarbekirli, Hun Sanat, 1. Bask, stanbul, M.E.B Yaynlar, 1972 ,s.82 gel, a.g.e., Cilt II, s.152 gel, a.g.e., Cilt I, s.42 nan, a.g.e., s.29 nan, a.g.e., s. 29 nan, a.g.e., s.29 nan, a.g.e., s. 29 nan, a.g.e., s.29

36

2.4.3.3. Tanr lgen

amanlarn dua ve ilahilerinde ad geen en byk Tanr lgendir. Baz toplumlarda Tanr Kuday olarak da anlan
114

lgen, btn varl yaratan, her eyi

bilen ve iyilik eden bir tanrdr. Ay ve gnein tesinde, yldzlarn stnde yaad anlatlr. Atei insanlara veren, ocaklar tututuran ve iyi ruhlar yneten tanrdr. 115 Gkyznn yedinci, dokuzuncu ya da on altnc katnda oturduu belirtilmektedir. nsan eklinde tasavvur edilen lgenin, gkyzndeki saraynda altn bir tahtta oturduu anlatlr. Onun huzuruna gidecek yolda yedi veya dokuz engel bulunur ve bu engelleri ancak aman aabilir.
116

lgen, ay ve gnei hareket ettiren, beyaz bulutlar bir lkeden bir lkeye aran ve btn doa olaylarn yneten tanrdr. odur Gkten dklen rahmet yamurlar onun azndan akan salyalar olarak grlr.117 lgen, amanist efsanelerde btn varlklarn ve Evrenin sahibi olarak grlmyor. O daha ok ikinci derecede ve yardmc bir tanrdr.118 Konumalarnn hepsinde derin bir fikir ve felsefe vardr. nsanlarn takip etmesi gereken adalet kanunlarn, erdemli olmann yollarn, sylenecek iyi szleri, iyi ileri, iyi dnceleri, yalanc ve aldatc kt ruhlardan kanmay retir. 119 lgenin hizmetindeki iyi ruhlar arasnda Yayk, Suyla, Karlk vardr.
120

Bunlar aman ge karken ona rehberlik eden ve kt ruhlardan koruyan yardmc tanrlardr. Bu yzden amann elikileri olarak da bilinirler. Utkucu denilen bir dier yardmc tanr ise amann kurbann lgen'e ileten ve lgenin elisi saylan

114 115 116 117 118 119 120

nan, a.g.e ., s.31 nan, a.g.e., s. 32 nan, a.g.e., s. 32 nan, a.g.e., s.33 gel, a.g.e., Cilt I, s.437 gel, a.g.e., Cilt I, s. 427 nan, a.g.e., s. 33

37

ruhtur. Utkucu yeryzne inmez, aman gkte karlar ve onun dileklerini lgen'e ulatrr. 121 lgen oluk ocuk babasdr, yedi olu ve dokuz kz vardr. lgen'in bedeninden ayrld kabul edilen oullar ve kzlar iin de ayinler yaplr ancak bu ruhlar iin ongunlar yaplmaz.
122

2.4.3.4. Akkzlar
Ak sz Altay Trkesinde cennet anlamna gelirdi. Cennette oturan tanrlara da rengi ve ruhu apak anlamna gelen Aktu (Akllar) denirdi. 123 Temizlik, parlaklk, beyazlk anlamnda kullanlan Aklk, Altay amanizmde tanralara zg bir renk olarak grlrd. 124 Beyaz renk birok destanda ve tasvirde Tanr lgenin rengi olarak karmza kmaktadr. Gney Sibirya'da yaayan Altay Trklerinin Maaday-Kara destannda, gugu kularnn sesinden beyaz renkli iekler alr ve bylece bu kularn Tanr lgenin olduu anlatlr. nk beyaz iek, beyaz renk lgene aittir.125 lgenin kzlarna da Ak Kzlar anlamna gelen Ak Kstar veya Kyanlar denir. zel isimleri bilinmeyen bu kzlar, amann ilham perileridir ve yalnzca aman onlarla iliki kurabilmektedir. Akkzlar iin aman ilahilerinde "ay (gibi) kulama kii olup sylyorsunuz" denilmektedir:
"Ay kulagma kii boplu Aytp bereten edinger..." 126

Daha nceki blmlerde de sz edildii gibi, bu kzlar temsilen kukla biiminde yaplan ongunlar amann elbisesine ilitirilmektedir. Daha nce de

121 122 123 124 125 126

nan, a.g.e ., s.34 nan, a.g.e ., s.33 gel, a.g.e., Cilt I, s.571 gel, a.g.e., Cilt I, s.570 Zhre ndirka, Trklerde Hkmdar Tac Gelenei, Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 2002, s.23 Inan, a.g.e., s. 33-34

38

bahsedildii gibi, bu ekilde aman elbiselerinde sralanan dokuz kk kukla lgenin dokuz kzn, kck elbiseler onlarn elbiselerinin, demir veya baka eyler onlarn kpelerini temsil eder. 127

2.4.3.5. Umay ve Dier Tanralar

amanistlerin tanrlar sisteminde, Akkzlardan baka birka iyi dii ruh / tanra daha vardr. Altayllarda Umay, Ana Maygl ve Ak Ana; Yakutlarda Aystlar bunlarn belli ballardr.
128

Altayllarn yaratl efsanesine gre Tanr, yaratma

129

gcn ve ilhamn Ak Anadan almtr. Ana Maygl, ulusu koruyan bir dii ruhtur ve ulus anas olarak da anlr. Aystlar bereketi ve refah salayan yaratc dii ruhlardr.130 Umay Tanra klt ise birok Trk toplumunda grlmekte ve farkl anlamlarda karmza kmaktadr. Umay kltnn kkeni ve kaynaklar tartmaldr. Grlerden birine gre Umay szc Sanskriteden gelmektedir ve bu nedenle bu tanrann Hint kkenli olduu ileri srlmtr. Baka bir gre gre Umayn kayna in kltrnde yaayan kutsal kulardan biridir. Bu kutsal ku ran mitolojisinde Hma ya da Hmay, Trklerde ise Kumay kuu olarak bilinmektedir. Kularn amanizmdeki nemli yeri hatrlanrsa, Umay kltnn kkeninin kutsal bir ku olduu dnlebilir. 131 Umay adna Trk edebiyatnda ilk kez VIII. yzyldan kalma Gktrk yaztlarnda rastlanr. 731 ylnda dikilen Kltegin yaztnda, Bilge Hakan anasnn ocuklarna kar gsterdii sevgi ve efkatten bahsederken Umay gibi anam diyerek anasn merhametli tanra Umaya benzetmitir :

127 128 129 130 131

nan, a.g.e ., s. 92 nan, a.g.e., s.34 nan, a.g.e., s.39 nan, a.g.e., s.37 Zhre ndirka, Trklerde bir Kadn Tanr; Umay, Toplumsal Tarih, stanbul, Mays 1995, s.46 Gktk komutan Kltiginin adna lmnden sonra 731 ylnda Bilge Kaan tarafndan Trke ve ince olarak dikilen yazt.

39

Babam hakan ld vakit kk kardeim Kl Tegin yedi yanda idi. Umay gibi anam hatun sayesinde kk kardeim Kl Tegin er-kahraman adn ald. 132

Orhun yaztlarndan bir dieri olan ve 726 ylndan kald kabul edilen Tonyukuk yaztnda Tonyukuk, dman ok kalabalk grp kaanlara cesaret vermek iin
Galiba Tanr Umay, kutsal yer ve su (ruhlar bize) yardmc oluverdiler. Niye kayorsunuz?

demektedir. Gktrk vatanna saldran dmanlar, Umay Ana ve yer-su ruhlarnn yardmyla yenilmitir (tangri, Umay, yer-sub basa berti). Umayn savaa gidenlere yardmc olan tanrsal glerden anlalmaktadr. Benzer ekilde, Moollarda da Uma Hatun kltnn var olduu, savaa hazrlanrken bu Uma Hatuna kurbanlar sunulduu bilinir. grlyordu. Moolistanda Ulan Batur evresinde bulunan bir kiremitte Umayn ad Kgmen kutsal da, iduk yer sub ve han tengriden sonra gemektedir. Bununla ilgili olarak, Umayn gkle bir ift oluturabilecei ynnde grler ileri srlmtr.136
135 134

Burada olduu

biri

Anlalyor ki

Moollarda da Umay bu anlamda savaa gidenleri koruyan bir dii tanr olarak

132 133 134 135 136

nan, a.g.e., s.36 Dou Gktrklerin bamszlklarn yeniden kazanmasnda ve glenmesinde nemli rol oynam olan devlet adam. nan, a.g.e., s.48 Zhre ndirka, Can Gknilin Umay Tanralar zerine konografik Bir Not, Sanatsal Mozaik, Yl:3, Say: 31, Mays 1998, s.70 Zhre ndirka, Trklerde bir Kadn Tanr; Umay, Toplumsal Tarih, stanbul, Mays 1995, s.46 ndirka, a.g.e., s.46

40

Altn Gl yannda bulunan bir mezar yaztnda smim Umay Begdir eklinde bir yazya rastlanmtr. Bu yazdan kutsal varln adnn, erkek ocuklara ad olarak da verilebildii anlalmaktadr. 137 Gney Sibirya ve Orta Asya Trk halklarnn kltr konusundaki aratrmalaryla tannan W. Radolffun Proben klliyet serisinin IX. cildinde yaymlanan Sagay metinlerinde Imay (Umay) yerde gemektedir. Bu metinlerde aman davulundaki resimler anlatlrken iki kayn aacnn resmi hakknda yle denilmektedir: lk bata lgen atamzdan trediimiz zaman bu iki kayn aac Umay ana ile beraber gkten inmitir. Grld gibi Tanr lgen, Trklerin inancnda ok nemli bir yeri olan kayn ac ile birlikte Umay yeryzne indirmitir. Yaamn balangcnda yer alan bu tanra, Altayllarda ocuklarn ve hayvan yavrularnn koruyucusudur.138 Nitekim yukarda ad geen Gktrk yaztlarnda da Umayn bu yn aka grlmektedir. aman dualarnda da Umaya u ekilde seslenilmektedir:
Umay anam, sana a veriyorum, ye! Geceleri bizi koruyor, gndzleri bizi bekliyorsun! Mukaddes ayn adn anarak beyaz inein style seni besliyorum. Ellerin, masum kzlarn elleri gibi temizdir, hergn seni takdis ediyoruz! Bizi sa avucunda oynat, sa memenle besle! Beik

balarmz berk eyle! Kk byk kardeler oalsn! Bamzn altndaki yastklarmz dalmasn! Yakalarmzdaki dmelerimiz zlmesin! nmzdeki ay parlasn, evremizi gne aydnlatsn: Kklerimizi eytan koparmasn! Byk yaradan yakarmz kabul etsin!... 139

Yakut Trklerinin Er Sogotoh efsanesinde de Doum Tanras Kbey Hatun un ilk insan Er Sogotohun anas olduu anlatlr:
Aata uan kular yorgun bitap olurdu Gelip bu sudan ien yeni kuvvet bulurdu. Bu kutsal aacn da, bir sahibi var idi, Bir Dii Tanr idi, salar da kar idi, Kendisi ihtiyard, Gs de ap alaca, Grenle sanr idi, bir keklik gibi, krca.
137 138 139

nan, a.g.e., s.36 nan, a.g.e., s.27 nan, a.g.e., s.69

41

Memeleri bykt, aaya sarkard, Uzaktan bakan kimse, iki tulum sanard, Aslndaysa bu aa, normal boyda, kkt, Ana-Tanr gelince ona gre byrd. Byrken sesler kar, grltyle esnerdi. Bu sesler yava yava, gittike genilerdi. Er Sogotoh adl er, Yalnz yaayan adam Yakut Trklerinceydi, bu da bir nevi Adem, Dnm, demi beni kimler dourdu diye! Bana bu can verip, meydana koydu diye! Gitmi sormu aaca benim anam kim diye! Elbet bir atam vardr, benim babam kim diye! Aa da dile gelip, soyunu sayp dkm, Er Sogotoh hislenip, saygyla dizin km! Gk Tanrs Er-Toyon, onun babas imi! Kars Kbey-Hatun, onun anas imi! 140

Grld gibi Tanra Umay ile Er Sogotoh destanndaki Kbey Hatun, yaamn balangcndaki ilevleri ynnden yaknlk gstermektedir. Kgarl Mahmdun, umy szcne getirdii aklama u ekildedir:
Doum yaptktan sonr kadnn rahminden kan birey (plasenta); bu bir keseye benzer ve ocuun rahimdeki ei olarak adlandrlr. u atasznde de geer:
141

umayqa tapnsa ogul bulr:

umya tapan kimse ocuk sahibi olur. Kadnlar bunu iyi bir alamet olarak kabul eder.142

Bu konuda dikkat eken bir dier nokta da, Mslman olan Trklerde de kadnlar arasnda ocuk sahibi olma konusunda Umay kltnn bir gelenek niteliinde devam etmi olduudur. 143 Yakutlarn inanlarnda ogo mta denilen bir ruh vardr. Harfi harfine ocuk ms demektir. Bu m bir ku eklinde ocuun ba zerinde ter ve bununla
140 141 142 143

gel, a.g.e., Cilt I, s.99 Kgarl Mahmd, a.g.e., s. 621 nan, a.g.e., s.36 Zhre ndirka, Trklerde bir Kadn Tanr; Umay, Toplumsal Tarih, say: 17, stanbul, Mays 1995, s.47

42

ocuun neslinin bereketli olacan haber verir.144 Bir baka gre gre m szcnn anlam korunma silah, tlsm, muska demektir. Yakut mitolojisindeki bu m ruhunun Umay olduu dnlebilir. 145 Yakut Trklerinde ocuk dnyaya geldii gibi babas ebeye bir kadeh rak sunar; toplananlara ziyafet verir. Ebe buday unundan bir yemek yapar. Kadnlar bu yemekten yedikten sonra bir ukur kazp sonu ve bu yemekten bir paray bir kap ve kakla beraber gmerler. Bu Yakutlarda Aystlara, Altayllarda ise Umaya verilen kurbandr. 146 amzda amanizme bal kalm Yakutlarda Umayn uzants olan ve yaratc anlamna gelen Ayst szc ile adlandrlan ruhlara rastlanr.147 Bereket ve refah salayan bu dii ruhlardan bazlar insan soyunun kadnlarn ve ocuklarn, bazlar da hayvanlarn diilerini ve yavrularn korurlar. Aystlarn temel ilevleri yaam gelerini toplayp birletirmektir. Bylece kutu olutururlar, bunu ana karnndaki ocua flerler ve ilk yaam soluunu verirler. Hamile kadnlar daima bu ruhlarn korumas altnda bulunurlar. Yakut kadnlarna gre son Ayst simgeler. Kuu kular Aystlarn sembol sayld iin bu kulara dokunulmaz. Doumdan gn sonra son topraa gmlr. 148 Nitekim etnograflarn verdikleri bilgilere gre Yakut kadnlar bu sonu uurlu sayarlar ve ona sayg gsterirler. 149 Krgz ve Kazak kadnlarnn da bu nesneye nem verdiklerini, toplu bir halde giderek yere gmdklerini ve evresini ttsledikleri bilinmektedir. Yzyllar boyu doum, reme tanras olarak varln srdren Umay lmle ilgili geleneklerde de varln korumutur. W. Radloffun Proben klliyeti serisinde Altaylara ait cenaze treni sonras yle anlatlr: Defin trenine itirak

144 145 146 147 148 149

nan, a.g.e., s.35 nan, a.g.e., s.35 nan, a.g.e., s. 173 nan, a.g.e., s.37 nan, a.g.e., s.38 nan, a.g.e., s.38

43

edenler iin evde et piirilir, mezardan gelenler rak ierken evin stba tarafna defa rak saarlar ki anamz may tarafnadr. 150 Sagaylar da ly defin ettikten sonra eve dnp yemee, imee balarlar. Sonra mezarn sa tarafna ate yakp l a iin kesilen hayvanlarn kemiklerini yakarlar. Atee rak serperler ve yemek atarlar. Eve dndkten sonra yine yeme ime olur. Yemee balamadan nce Umaya, evin koruyucusu olan ruhlara sa salr. 151 Yukardaki satrlarda Umayn defin trenlerinde de adnn gemesi, bu tanrann neden ayn zamanda baz toplumlarda lm melei olarak grldn de aklamaktadr. 152 Yukarda sz edilen bilgiler nda bakldnda, Umay Tanrann, lgen ya da Gk Tanr ile balayan Evrenin oluumunun hemen ardndan iki kayn aac ile birlikte yeryzne indiini; insan ve hayvan soyunu srdrmede diiyi ve yavrusunu koruduunu ve bir anlamda insanln varoluunun lme dek kollaycs kimliini yzyllar boyu stlendiini gryoruz.153 Umay Tanra inanc, slam dinine geildii ilk dnemlerde de kadnlar arasnda ocuk sahibi olma istei ile ilgili geleneklerde yaamtr.

2.4.4. Yer- Su Tanrlar ve Ruhlar

amanistler doadaki tm varlklarn ve hatta cansz nesnelerin ruh sahibi olduuna ve bu ruhlarn haklar korunmad takdirde, insanlarn kt sonularla karlaacana inanrlard. Bunun iin dalarda, nehirlerde, demirci aletlerinde yaayan bu ruhlara kurbanlar sunulurdu. rnein Altayllar ve Yakutlarda, da

150 151 152 153

Zhre ndirka, Can Gknilin Umay Tanralar zerine konografik Bir Not, Sanatsal Mozaik, S: 31, Mays 1998, s. 70 nan, a.g.e., s.185-186 nan, a.g.e., s.35 Zhre ndirka, Trklerde bir Kadn Tanr; Umay, Toplumsal Tarih, S: 17, stanbul, Mays 1995, s.47

44

ruhuna kzl at kl, ate ruhuna veya kk bir bebee birka damla tere ya kurban olarak sunulduu bilinmektedir. 154 Yer-su ad altnda toplanan ruhlar veya tanrlar koruyucu grevleri olmakla birlikte, gleri bulunduklar corafi blgelerle snrl olan kltlerdir. Yer-su ruhlarnn en nemli esi dadr. amanist Trklerde da klt Gk Tanr kltyle yakndan ilikilidir. Yksek da tepelerinin gklere yakn bulunmas ve uzaklardan mavi renkte grnmesi nedeniyle Tanrnn dalarda oturduuna inanlmaktayd. Altayllara kadar devam eden aman ayinlerinden de anlalmaktadr. Asyann birok yerinde Gk Tanrya
156 155

Gk Tanr kltyle da kltnn bu yakn ilikisi Hunlar devrinden gnmzdeki Orta kurbanlar yksek da tepelerinde

sunulmaktayd. Hun hakanlar da inle yaptklar szlemeler iin bir dan tepesinde kurban keserek yemin ederlerdi.

aman dualarndan anlaldna gre, amanistler dorudan doruya dan kendisine de ibadet ediyorlar ve onu canl, her eyi duyan bir varlk olarak gryorlard. Kutsal dalar ve onlarn ruhlar adna grkemli ayin ve trenler yaplrd.157 Dan kendi ruhundan baka da ruhlarna da inanlrd.158 Dede Korkut Kitabnda, amanizmdeki da ruhlar inanc dorudan grlmese de dan kutsallna ilikin inancn izleri grlmektedir.
159

Yer-su ruhlarna ilikin bir baka kutsallk ise ormandr. Orman klt ilkel topluluklarn orman rnleriyle ve avclkla geindikleri dnemlerden gelmektedir. Orman ruhlarna her avc kurban sunabilir, amann araclna ihtiyac yoktur. Tarm ve geni bozkrlarda obanlk ile geinen toplumlarda orman klt eski nemini kaybetmi, orman tanrlar da kt ruhlar saylmtr. Bununla beraber yaam artlar ve dini anlaylar bakmndan gelimi olan baz toplumlar, orman kltn yeni dinlerinde devam ettirmilerdir. rnein, Gktrkler ve Uygurlar
154 155 156 157 158 159

Diyarbekirli, a.g.e., s.83 nan, a.g.e., s. 48 nan, a.g.e., s. 48-49 nan,, a.g.e., s. 51 nan, a.g.e., s.51 gel, a.g.e., Cilt II, s. 443

45

devrinde Moolistanda Trk egemenliinin simgesi olan tken ormanlarnn Trkler tarafndan kutsal sayld bilinmektedir.
160

Da ve orman kltlerinin yan sra aa klt de en nemli amanist kltlerden biridir. amanistlerin en ok saydklar aa kayn aacdr. amanlarn davullarnda gne, ay, yldz, imek resimleri yannda kayn aac resmi de bulunur.161 Aa klt ile orman klt birbirine kartrlmamaldr. Nitekim ormanlardan ok uzak olan veya sk ormanlar tanmayan Trklerde de aa klt vard. 162 Eski Trklerin yaad corafyalarda usuz bucaksz steplerin olduu bilinmektedir. Bu steplerde topraktan, da geitlerinde ise ta ynlarndan meydan getirilen suni tepelere hyk veya oba denilmekteydi. Bunlarn kutsal da ve tepelerin yerini tuttuuna inanlrd.163 Nitekim eski Trklerde ve Moollarda oba klt ok yaygndr. Yer-su ruhlarnn sadece doada deil, insanlarn yaad yerlerde de bulunduu kabul edilirdi. rnein Yakut Trklerinde ate ve toprak ruhlarnn evin gerek sahibi olduuna inanlrd. Benzer ekilde Krgz Trklerinde de evi koruyan ruhlara inanld iin ev sahibi olmak isteyenler nce bir ev duas yaptrmak zorundayd. Nitekim, Bacas krlmasn, eii krlmasn, ats delinmesin, destei direi olsun szleri ile biten bir ev duas gnmze kadar gelebilmitir.
164

Bu rneklerden baka daha birok yer-su kltnn da bulunduu unutulmamaldr. amanizmde rmaklar, gller, kayalar ve doadaki tm cansz varlklarn da ruh sahibi olarak grld dnldnde, yer su ruhlarnn ne kadar ok ve eitli olabilecei kolayca anlalr.

160 161 162 163 164

nan, a.g.e., s. 62 nan, a.g.e., s.64 gel, a.g.e., Cilt II, s.489 nan, a.g.e., s. 59 gel, a.g.e., Cilt II, s.29

46

2.4.5. Yeralt Tanrlar ve Ruhlar 2.4.5.1. Tanr Erlik

lgen Evrenin yaratln tamamladktan sonra yalnzln gidermek iin Erliki yaratr. Erlik, onun gibi ak ve temiz deildir. lgeni srekli kskanr, onunla boy lmeye kalkr. Genellikle lgene yenik dse de artk dnyada iyilik ve ktlk ikilemi balamtr ve bu hep srecektir. Tanr lgen gkyznn st katlarna ekilir. nsanlar buradan yollad eliler ve kutsal hayvanlar aracl ile ynlendirmeye balar. En byk yeralt tanrs olarak bilinen Erlik, aman dualarnda byk bir canavar olarak tasvir edilir. Erlik insanlara ve hayvanlara her trl ktlkleri yapar, onlara birok hastalklar gndererek kurbanlar ister. stedii kurban vermeyen topluma veya aileye felaket ve lm gnderir. ldrd insanlarn canlarn yakalayarak yeraltndaki karanlk dnyasna gtrr ve kendisine hizmeti yapar. 165 Erlik Trk destanlarnda eytanla bir tutulur.
166

Yaratl gerei, her zaman

kendi isteiyle kt eyleri seer ve kt iler yapar. Bilgisizdir, ykcdr, kkrtcdr, batan aa ktlktr. lgenin halkn elde etmek ister ve eer bunu yapamazsa insanlar lgene kar kkrtr.
167

aman dualarnda Erlik mthi bir canavar olarak tasvir edilir. O, atlet vcutlu bir ihtiyardr. Gzleri ve kalar kmr gibi kapkara, atal sakal dizlerine kadar uzam, yaban domuzunun az dilerine benzeyen by kulaklar zerine yerletirilmitir. enesi tokmaa, boynuzlar aa kklerine benzer. Salar kapkara ve kvrcktr.168

165 166 167 168

nan, a.g.e. , s. 39-40 gel, a.g.e., Cilt I, s. 428 gel, a.g.e., Cilt I, s. 429 nan, a.g.e., s.40

47

2.4.5.2. Karakzlar
yi ruh lgen gibi, kt ruh Erlik de oluk ocuk sahibidir. Erlikin Karakzlar denilen dokuz yaramaz kz vardr. Bu kzlarn belli ileri yoktur, elence ve oyunla vakit geirirler. Akkzlar gibi alml ve gzel deillerdi ama iveli ve cilveliydiler. lgene kurban sunmak iin ge kan amanlarn yolunu artmaya alrlar, kendi yataklarna arrlar. Yeraltna inen amanlar kandrp kendilerine ekerler ve alarna drrlerdi.aman grevini unutup cilvelerine aldanrsa baka ruhlar tarafndan cezalandrlr. Onlarn kurban olan amanlar daha sonra Erlik tarafndan ldrlrd. aman dualarnda utanmaz maskaralar olarak sz edilen bu kzlardan sadece ikisinin ismi bilinir. Bu isimler sekiz gzl Kitey Ana ve Erke Soltondur. 169

2.5. amanizm'de Ongunlar ve Muskalar 2.5.1 Ongunun Anlam

amanizmin temelini oluturan ongunlar, insanlar koruduuna ve doadaki olaylar ynettiine inanlan ruhlarn ve tanrlarn tasvirleridir. amanizmde her varln ruhu olduuna inanld iin dalarn, hayvanlarn ve nl amanlarn tasvirleri de ongun saylmtr. 170 Moollarn ongun, eski Trklerin de tz dedikleri bu tasvirler, hayvan veya insan eklinde yaplm putlar ve heykelciklerdi. Bunlar aatan, keeden, paavralardan, kayn aac kabuundan, hayvan derilerinden tatan, kemikten, madenden ve hatta amurdan yaplrd. Bu heykelcikler duvarlara, srklara aslr veya evlerde saklanrd. Bylece bu putlar bir kabilenin, bir soyun veya herhangi bir ailenin koruyucular olurlard. Belirli zamanlarda yaplan ayinlerde bu putlara

169 170

nan, a.g.e., s.40 nan, a.g.e., s.44

48

yemekler verilir ve salar salrd. Benzer ekilde, ava veya nemli bir sefere karken de bunlara sa salr ve azlarna ya srlrd. 171 Tz, bugnk amanist Trklerin lehelerinde asl, kk,mene anlamlarna gelmektedir. Eski Uygur ve Hakaniye lehelerinde de ayn anlamlara rastlanmtr. Bu anlamlardan yola karak ongunlarn atalar ruhu hatras olarak yapld kabul edilmektedir. Nitekim amanistler, ongunlar hakknda bu babamn tz, bu anamn tz derler.172 Benzer ekilde, byk ve nl amanlarn ruhuna balanan ongunlar yapldn da belirtmitik. Altayllar ve dier baz amanist toplumlar, tz szcn yalnz ongunlar iin kullanmazlar, baz dalara, lgen ve Erlik gibi iyi ve kt ruhlara da tz derlerd.
173

Benzer ekilde, Altayllar her amann zel yardmc ruhlarna da tz

derlerdi.174 Yakutlarda ve Moollarda da byk nl amanlar ve baz hayvanlarn tasvirleri de ongun saylrd. 175 rnein Yakutlarda en ok saylan ve ayn zamanda koruyucu ruh olarak kabul edilen kartal kuu bir ongundur. 176 zetlemek gerekirse ongun kavramnn, genelde insanlar koruduuna ve doadaki olaylar ynettiine inanlan ruhlar ifade ettiini syleyebiliriz. amanizme gre her varln ruhu olduundan dolay, topluluk asndan nem tayan herhangi bir doal yap veya herhangi bir hayvan da ongun olarak kabul edilirdi. zelde ise, amanlarn hayvan analar iin de ongun szc kullanlmaktayd. Son olarak, ongun kabul edilen btn ruhlar tasvir etmek iin yaplan putlara da ongun denmekteydi.

171 172 173 174 175 176

gel, a.g.e., Cilt I, s.32 nan, a.g.e., s.42-43 nan, a.g.e., s.44 gel, a.g.e., Cilt I, s.36 nan, a.g.e., s.44 nan, a.g.e., s.46

49

2.5.2. Ongun Hayvanlarn nemi

Buraya kadar aktardmz bilgiler nda amanist toplumlarda baz hayvanlarn byk nem tadn grlmektedir. Baka bir deyile hayvanlar amanist yaamn maddi, dinsel ve toplumsal btn ynlerinde ortaya kar.
177

Bu

nedenle genelde amanist Trk toplumlarnda hayvanlarn nemini, zelde de bu toplumlarda ongun kabul edilen hayvanlar daha ayrntl bir ekilde incelemenin doru olacan dndk. amanist toplumlarda insanlarn bir hayvandan doduu kabul edilir.

almann banda da belirtildii gibi, doumundan nce her insann hayvan biiminde, genellikle de ku biiminde yaad; bedenin lmnden sonra ise yine bir hayvan biiminde, genellikle de ku biiminde yaamaya devam ettii dnlr. nsan bedeninin iinde bir veya birok ruh vardr. Bu ruhlar doum ncesi olunan ve lm sonras hangi hayvan olunacan belirler. Diyebiliriz ki, insan hayvanlardan ayran yalnzca imkanlar snrl ve geici olan bedendir. Bundan dolay insan yaarken doumundan nceki gibi artk hayvan biimindeki ruhlarla kolayca iliki kuramaz ve kendini hayvanlardan daha aa bir konumda grr. Bu adan bakldnda trlerin hiyerarisi iinde insan tr birinci deil son sradadr.178 nsann kendini hayvanlardan aa grmesinin nedeni hayvanlarda kendisinde bulunmayan zellikler ve yetenekler olmasdr. rnein bedenlerinin baz blmlerinde gelecein yazl olmas, ki bu inancn devam olan omuz kemii falndan ilerleyen blmlerde bahsedilecektir; bedenlerinde baz hastalklar iyiletirebilecek ilalar bulunmas; umak, yzmek, iyi koku alabilmek, kouda abukluk ve dayankllk gibi bedensel yetiler Bu dnyadaki yeri son derece kritik olan insan, hayvan hem kendisine en yakn, en tandk ve gven duyduu, hem de kendisinden tamamen farkl ve kayg verici bir varlk olarak grr. Bununla birlikte gndelik yaam hayvanlara, ava, st, yn ve et retimine baldr. Bu nedenle silahlarnn ve kurduu tuzaklarn etkinliinden, ksrak ve koyunlarn verimliliinden
177 178

Jean Paul Roux, amanizm, Hayvansal Yaamda Tinsel bir Deneyim, Tarih ve Toplum Dergisi, ev: Ik Tandoan-Abel, 29. say, Mays 1986, s.53 Roux, a.g.e., s.54

50

emin olmak ister. nsan her eyin kkeninin hayvanda olduunu, eline geirmek iin can att gcn yine hayvanda bulunduunu bilir. Hayvanlara bu kadar baml olan insann varl ancak btnn bir paras olarak, hayvan atalar ve gemiiyle anlam kazanabilir.179 Bylece korkusunun byk bir ksm doa ile arasndaki kopmada younlaan ve insansal deneyimin kendisi iin yaratt trajedinin bilincinde olan insan kendine yakn bulduu ve kutsal olarak grd baz hayvan trlerine ihtiya hisseder. Ayn nedenlerden dolay kutsal kabul ettii bu hayvanlarn ruhlaryla iliki kuracak, onlarla insanlar arasnda kpr grevi grecek, hem insanlarn hem de ruhlarn yaamn paylaabilecek, gerektiinde bedeninin snrlarn ap hayvan ruhlarn alanna girecek amanlara gereksinim duyar. Bu ekilde de yalnzlndan kp btnle olan balarn yeniden kurmaya ve srdrmeye alr.180 rnein Yakutlarda her kabilenin bir kutsal hayvandan trediine inanlrd ve bu sebeple o hayvanlarn etleri yenmezdi. Bunlar boylarn kutsal saydklar kuu, kaz, karga, at, atmaca, kartal, turna, boz inek gibi hayvanlard.181 Bir kabile hangi hayvandan trediine inanyorsa o hayvan rktmez ve ho tutard. Her Yakut kabilesi tredii hayvann ad ile anlr ve o kabileden olan herkes de bu hayvann adn soyad olarak kullanrd. Bu ekilde herkesin hangi kabileden ve hangi hayvandan geldii kolayca bilinirdi. Kartal gibi nemli hayvanlara bal olan boylar Yakutlarn soylu tabakalarn olutururdu.
182

Ongun saylan hayvanlarn banda kular gelmektedir. rnein Telet Trklerine gre gkyznn on ikinci katnda oturan ku kutsal bir varlkt. Birok doa olayn, yldrm ve imekleri meydana getiren bu kutur.183 Benzer ekilde Tunguzlar da yldrm ve imeklerin, gkteki Yldrm Kuunun kanatlarn vurmas ile olutuuna inanrlard. ge kan amanlarn ruhlarn bu kuun koruduunu dnrlerdi. Bu nedenle aatan yaplm bir ku heykelini bir srn tepesine
179 180 181 182 183

Roux, a.g.e., s.54 Roux, a.g.e., s.54 gel, a.g.e., Cilt I, s.33 gel a.g.e., Cilt I, s.34 Altaylarn gneyinde yaayan kk bir Trk boyu. gel, a.g.e., Cilt II, s.290-291

51

geirirler ve sr da adrn yanndaki bir yere dikerlerdi. amanlar bu kuun evresinde tren yaparlar, bazen de bu kuu dmanlarnn zerine gnderirlerdi. Yldrm Kuunun bu dmanlara saldrd, yldrmdan oklarn att ve tatan peneleri ile onlar paraladna inanlrd. 184 Kulardan baka ren geyiinin ve kurdun da ongun kabul edildii toplumlar vardr. Kuzey Bat Sibiryada her amann bir ren geyii, daha dorusu ren geyii eklinde bir ruhu olduuna inanlr. Bu ruh aman ile birlikte kavga eder ancak geyik lrse aman da lr.185 Trk mitolojisinin en yaygn sembollerinden olan kurt da amanizmin en nemli ongun hayvanlarndan biriydi. Kurt ongunu, Orta Asya halklarndan balayarak Hunlarda ve daha sonraki Trk devletlerinde de nemini korumutur. 186 amanizmdeki hayvan ongunlar gk, yer ve dier cansz varlklara dayal kltlerden nce gelir. nk hayvan ruhlarn cansz varlklarn yaratlndan nce de varolduuna inanlm ve Evren yaratldnda da uzun sre hayvan ongunlara dayal kltler daha nemli kabul edilmitir. Diyebiliriz ki, amanist toplumlarda tm maddi, dinsel ve toplumsal ifadelerin merkezinde hayvan ongunlar yer alr. Bu nedenle, Yakutlarda da grld gibi, kabilelerin hayvan adlar tamas olgusu tesadfi olmad gibi seilen hayvan adlar da tesadfi deildir. Benzer ekilde daha sonralar ortaya kan federasyonlarn belirli hayvanlar kutlu grmesi ve bu hayvanlarn simgelerini bayraklarnda kullanmas da amanizmdeki hayvan ongunlar inancnn kalntlardr. 187

184 185 186 187

gel, a.g.e., Cilt II, s.290 gel, a.g.e., Cilt II, s.108-109 gel, a.g.e., Cilt I, s.41 mit Hassan, Eski Trk Toplumu zerine ncelemeler, 2. Bask, stanbul, Alan Yaynclk, 2000, s.88.

52

2.5.3. Zoomorfik Ongunlar ve Devlet Armalar

Orta Asyadaki gebe yaam biiminden dolay farkl boylarn

kaynamalar sonucunda bu boylarn ongunlar de birbirleriyle birlemitir. Bylece yeni gl ongunlar ve zoomorfik varlklar tremitir. rnein at ongunuyla kei ve ku ongunlarnn birlemesi, kanatl ve kei boynuzlu at ongununu ortaya karmtr.
188

Kazakistan Arkeoloji Mzesinde bulunan, Hunlar ncesi dnemden olduu sanlan ve Trklere ait olduu kabul edilen bir tacn sslemelerinde kanatl at motifleri dikkat ekmektedir. Gen Alpin tac olarak da bilinen bu tacn zerinde kanatl at motiflerinin yan sra da ve zerinde aslan, da zirvesinde aa ve zerinde ku ve eitli boyutlarda ku kanatlar motifleri vardr.189 Btn bu motiflerin amanist eler olduunu ve zellikle kanatl at motiflerinin de zoomorfik ongunlarla rnek oluturduunu syleyebiliriz. Sibirya ve Orta Asyadaki gebe toplumlarndaki hayvan kkenci/ hayvandan treyi efsanelerinin yan sra o dnemlerden kalma dikme talar ve kayalar zerinde de karma kiilerin tasvirlerine rastlandn belirtmitik rnein baz heykellerin vcudu insan, az aslan, boynuzlar geyik, salar ylan biimindedir. phesiz bu gebe toplumlardaki totemcilik farkl ongun kltlerinin gelimesi ve kaynamas iin zemin salamtr.190 Daha ge dnemlerde ortaya kan merkeziyeti imparatorluklarn

kuruluunda ise totemizm byk bir engel olarak grlmtr. mparatorluklarn kurucular dier totemleri kmseyerek bir tek kendi totemlerini yceltmitir. Bylece kendi totemlerini hanedann koruyucusu ve yce hayvan atas olarak kabul ettirmilerdir.
188 189 190 191

191

rnein rgtlenme ve devlet ynetimi asndan Sibirya ve Orta

Zhre ndirka, Trklerde Hkmdar Tac Gelenei, Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 2002, s. 25 ndirka, a.g.e., s.20 Roux, a.g.e., s.312 Roux, a.g.e., s.312

53

Asyann amanist topluluklarndan ok daha ileride olan Ouzlarda her boyun bir ku sembol vard. Bu kular genel olarak eti yenmeyen yrtc kulardan seilmi ve boyun armas olarak kabul edilmitir. Ouz boylarnn armalarnda grlen kular u ekilde sralanabilir: bayku, kartal, ahin, doan. Ouz boylarnn armalar olan bu kulara da ongun ad verilmi olmasna ramen, Ouzlarn onlara yemekler sunduklar ve salar satklarna dair kayt yoktur.
192

Gktrklerde ise bu ongun

anlay tamamen kaybolmu ve ok eski totem hayvanlar bayran tepesindeki kurt ba figr gibi sadece birer sembol haline gelmilerdi. 193 Diyebiliriz ki, ilerleyen yzyllarda Trk boylar eski kutsal atalarn uzun sre hayvan eklinde brakmay tercih etmi ve zoomorf varlklar tretmitir. Devletlerin bymesi ve rgtlenmesiyle birlikte ongunlar bir hkmdarlk simgesi ve armas niteliine brnmtr. Hunlarda grlen ve Gktrklerde de kurt, geyik, griffon, ejder biimindeki ongunlarla devam eden bu anlay; Seluklular dneminde yerini insan biimindeki ongunlara ve insan bal hayvan vcutlu sfenks heykelciklere brakmtr. 194 Ouzlarda ve Gktrklerde grdmz bu gelime Sibiryadaki

topluluklarda farkl bir yol izlemitir. Bu toplumlarda hayvanlar ve kular insan ekline sokulmutur. rnein Kuzeydeki Buryat Moollarnda ongunlar tamamen insanlam, bir baka deyile antropomorf bir ekle girmilerdi. Bylece bu blgelerde zoomorf ongunlarn yerini daha ge dnemlerde antropomorf ongunlar almtr.

2.5.4. Muskalar
Trklerin slam kabul etmesiyle zayflamaya balayan ve zamanla unutulan birok amanist gelenee karn ongun kltnn tamamen yok olmad ve izlerinin

192 193 194

gel, a.g.e., Cilt I, s.32 gel, a.g.e., Cilt II, s.126 Diyarbekirli, a.g.e. ,s.90

54

gnmzde de devam ettii grlmektedir. rnein ongunlarn devam saylan muskalar Mslman Trk toplumlarnda da sklkla kullanlmtr. XI. yzylda Mslman hekimlerle amanlar arasnda balayan rekabet sonucunda amanlar eytan karma dualarnn yer ald muskalar kullanmaya balamlardr. Dnemin artlarna ve yeni dine uymak iin de eski aman dualarna peygamberin, meleklerin, evliya ve eyhlerin adlarn sokmulardr.195 slam bilginleri tedavi amacyla muska tanmasna izin vermi, ama bunu baz koullara balamlardr. Buna gre muskada bir ayet, sure, hadis veya anlam ak bir dua yazlmal; by, tlsm kkenli ad, simge, harf veya rakamlar kullanlmamaldr. Hastalktan kurtarann Tanr olduu inancndan tr, ifann baka bir yerden geldiini belirtecek sz veya iaretlerden kanlmaldr. Bu koullara aykr olarak yazlan ve tanan hamailler Tanrya ortak koma anlamna geleceinden kesinlikle yasaklanmtr. 196 Benzer ekilde Mslman olan Dou Trkistanda hasta insanlarn

tedavisinde birok kuurcak (kukla) kullanlr. Bakurtlularn da stma hastaln paavradan yaptklar korak (kukla)lara aktarp uzaklara gtrd bilinmektedir.
197

Grld gibi hastalklarn tedavisinde kullanlan bu kuklalara yklenen

anlamla eski amanist toplumlarda ongunlara ve daha sonralar da muskalara yklenen anlam ilevsel adan rtmektedir. Yukardaki iki rnee bakarak muskalarn ongunlarn birer trevi ve bir anlamda kiiselletirilmesi olduunu syleyebiliriz. Sonu olarak amanist toplumlarda ongun olarak adlandrlan putlar, Trk toplumlarnn daha sonraki dnemlerinde daha ok kiisel amalarla kullanlan muskalar veya bunlarla ayn ilevi gren farkl nesneler olarak karmza kmaktadr.

195 196 197

nan, a.g.e., s.73 Philip W. Goetz, Hamail, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 10, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s.330 nan, a.g.e., s.45

55

2.6. amanizmde By ve Tlsmlar

By, insana ve doaya ilikin olaylar, maddi dnyann tesindeki gizemli d gler araclyla etkileyip ynlendirdiine inanlan trensel eylem olarak tanmlanabilir.198 amanist toplumlarda by yapmak ve tlsmlar kullanmak genellikle amanlarla zdeletirilen ve amanlara den grevlerdi.199 Bir byc olmamasna ramen aman, sahip olduu zel yetiler sayesinde farkl by tekniklerini kullanrd.200 Bu nedenle bynn ok yaygn olduu toplumlarda bile aman ile byc kimliklerinin birbirine kart grlmektedir. rnein, bycl ok iyi bilen Uygurlar kendi byclerine kam adn veriyorlard. Yakutlarn Er Sogotoh efsanesinde de amanlardan bahsediliyor. 202 Btn toplumun huzurunda sorumlu olan amanlar baz sorunlar ve glkleri by ve tlsmlarla halletmeye almlard. rnein insanlara ktlk yapm bir hayvandan veya insandan almak iin dmana ait bir ey ellerine geirirler ve bununla bir nesne, biim veya desen meydana getirirlerdi. Bu nesneyi bir ayinle imha ederlerdi. Ayinlerin etkisi ve bynn gcyle dmanlarna gerekten bir ktlk geleceine inanrlard.203 By, balangtan bugne kadar avclarn hayatnda da nemli bir rol oynamtr. Baz amanist toplumlar, geyiklerin ve yabani domuzlarn ene kemiklerini evlerine asarlar ve bylelikle kemiklerin iindeki ruhlarn yaayanlar kendine ekeceini sanrlard.
204 201

by yapan ve dua okuyan kadn

Bu nesneler ayn zamanda ilk tlsm

rnekleri olarak da dnlebilir. By yapmak iin kullanlan bu nesnelerden hayvanlarn gcnn insanlara getiine inanlrd. Yrtc bir hayvan, obann srsne saldrm ve oban kendi cann zor kurtarmsa o zaman yrtc hayvann

198 199 200 201 202 203 204

Philip W. Goetz, By, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 5, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s.184 gel, a.g.e., Cilt I , s.17 Jean Paul Roux, Orta Asya Tarih ve Uygarlk, ev: Lale Arslan, stanbul, Kabalc Yaynevi, ubat 2001, s.59 gel, a.g.e., Cilt I, s.76 gel, a.g.e., Cilt I, s. 105 Diyarbekirli, a.g.e., s.114 Diyarbekirli, a.g.e.,,s.115

56

biimi/ongunu yaplr ve oban da bu biimi /ongunu zerinde tard. Koruyucu muska olarak da ilev gren bu ongun kiinin kendisini dman ile bir grmek ve bu ekilde dman hayvann gcnn kendisine gemesini iin kullanlrd. 205 amanistlerin by anlamnda kulland afsun szcn206 daha doru yorumlayabilmek iin eski Trkedeki anlamlarna bakmak gerekir. Yakut lehelerinde bu szck kt ruhlar aldatmak, dalkavukluk etmek anlamlarna gelir. Bu ruhlar aldatmak iin de Altayllarn arb dedii, anlam anlalmayan szler kullanlrd. Nitekim aman dualarnda anlam anlalmayan szcklerin ve cmlelerin, en etkili ve en gl szler olarak kabul edildiini belirtmitik. amanlara gre bu szlerin de bir anlam vardr, fakat sradan insanlar bunlar anlayamazlar. Mslman amanlarn afsunlarnda/bylerinde de anlalmayan szlerin bulunmas bu inantan kaynaklanyor olabilir.207 Tlsm szc ise byl ey, muska ve tabiat st iler yapabileceine inanlan g anlamlarn tamaktadr.208 Tlsmlarn etkisinin, doadaki glerle ilikilerinden, dinsel armlarndan veya uurlu bir zamanda trensel biimde hazrlanmalarndan kaynaklandna inanlr. Doal tlsmlarn deerli ta, metal, hayvan di ve penesi, bitki gibi ok deiik trleri vardr. nsan yaps tlsmlara ise muskalar, hayvan veya eyalarn kk modelleri rnek gsterilebilir.209 Tlsm, nesneler ve muskalar dnda baz ilalarn ve szlerin kullanlmasn da ierebilir.210 zellikle ilalarn tlsm olarak kullanlmas birok amanist toplumda byc, hekim ve aman kimliklerinin rtmesine sebep olmutur. amanlarn dualarndaki anlalmayan szler veya by yapmak iin kullanlan baz nesneler tlsm olarak ilev grrd. Benzer ekilde yada ta, cada
205 206 207 208 209 210

Diyarbekirli, a.g.e., s.115 Prof. Dr. Hasan Eren, Do. Dr. Nevzat Gzaydn, Do. Dr. smail Parlatr, Trke Szlk, Cilt I, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1992, s.19 nan, a.g.e., s. 145 Prof. Dr. Hasan Eren, Do. Dr. Nevzat Gzaydn, Do.Dr. smail Parlatr, a.g.e., Cilt II, .s.1470 Philip W. Goetz, Tlsm, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 15. Bask, 1990, s. 619 Philip W. Goetz, By, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 5, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 15. Bask, 1990, s. 184

57

ta veya yat ta denilen ve ok gl tlsmlar olduu kabul edilen talar, amanlar tarafndan doa olaylarn etkilemek iin kullanlmtr. Kgarl Mahmd, bu talarla ilgili olarak u bilgileri aktarmaktadr:
Yamur, rzgr ya da benzer eyler getirmeye yarayan baz zel talar kullanarak icra edilen bir tr kamlk. Bu, Trkler arasnda yaygn olan bir eydir. Ben buna Yagma lkesinde bizzat ahit oldum; her yan saran bir yangn durdurmak iin yapld. Cenab Hakkn izniyle yazn ortasnda kar yad ve gzlerimin nnde yangn sndrd.
211

amanist toplumlarda sadece byyle uraan bycler olduu gibi yat talarn kullanmakla grevli yatlar da vard. Yadac olarak da bilinen yatlar amanlardan farkl nitelikte kiilerdi. amanlar da
212

Ancak by yapabilen amanlar olduu

gibi yada tan kullanan ve doa olaylarn etkileyebilecek gte olduuna inanlan bilinmektedir. Nitekim eski bir Trk inancna gre yada ta amanlardan birine istedii zaman yamur, kar, dolu yadrsn ve frtna karsn diye bir kartal tarafndan verilmitir. Bu yada ta da her dnemde amanlarn, yadaclarn veya byk Trk komutanlarnn ellerinde bulunmutur.
213

amanizmde ok yaygn olan ku sembolizmi by konusunda da karmza kmaktadr. amanlarn gkyzne doru ykselebilmesi gibi byclerin de by yaparak uabildiine inanlmaktadr. Bu inan da kularn ruh taycs olmasndan ve ruhun ku biiminde grlmesinden kaynaklanmaktadr. 214 Kgarl Mahmdun ada olan Yusuf Has Hacip Kutadgu Biligde amanlar hekimlerle bir tutmutur. Hekimleri byclerle bir tutarak onlardan yle bahseder:
Hekimlerden sonra ise bycler gelir. Bunlar da cin ve perilerden gelen hastalklar tedavi ederler. Cin ve peri arpmas ile meydana gelen hastalklar okutmak gerekir. Eer sana yararl
211 212 213 214

anlattktan sonra da amanlar

Kgarl Mahmd, a.g.e., s. 673 Roux, a.g.e., s. 76 nan, a.g.e., s.160 Prof. Dr. Irene Melikoff, Uyur dik Uyardlar, Alevilik- Bektailik Aratrmalar, ev: Turan Alptekin, stanbul, Cem Yaynevi, Ocak 1993, s.157

58

olmalarn istiyorsan onlara kar iyi davran. Hekimler bycleri, bycler de hekimleri beenmezler. Birinin szne gre il alrsan, dierinin szne gre de muska tarsan salna kavuursun. 215

amanlarn afsun kullanmasnn bir baka rnei de Dou Trkistanda grlmektedir. Bu blgede amanlar, hastay tlsmla tedavi ederken yanlarnda amanistlerin en ok saydklar kayn aacn bulundururlard. Trkistanda yaygnlat daha ge dnemlerde ise
216

slamn Dou

yeni Mslman olmu

amanlarn by amacyla kullandklar dualarda Hz. Muhammedden, byk meleklerden, evliya ve eyhlerden sz etmesi de amanist geleneklerin yeni dinler iinde de srdn gstermektedir.217 Grld gibi by yapmak, tlsmlar kullanarak doa olaylarn etkilemek ve tlsmla hastalklar tedavi etmek amann en nemli nitelikleri arasndadr. yle ki, birok toplumda aman byclerle, hekimlerle ve gl yadaclarla urasa da bu nitelikleri srmtr. bir tutulmutur. Daha sonralar slam Trk toplumlarnda amanlarn kimlii deiime

2.7. amanizm'de Kehanet ve Falclk

aman, yardmc ruhlar sayesinde dumanlardaki, korlardaki, aynalardaki, ryalardaki iaretleri okur ve kehanetlerde bulunurdu. Av hayvanlarnn azaldklar dnemde, onlarn nereye saklandklarn ya da avlanmak iin en elverili mevsimin hangisi olduunu kehanet yetenei sayesinde tahmin edebilirdi. Ayn ekilde bir lnn ruhunun nerede saklandn ya da bir canlnn ruhunun kimin tarafndan karldn bilirdi. Kayp ya da alnm hayvanlar veya eyalar ortaya kartr, hrszlar yakalatrd. 218

215 216 217 218

Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, haz: Yaar abayr, 5. Bask, Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 2005, s.180 mit Hassan, a.g.e., s.92 Philip W. Goetz, By, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 5, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 184 Perrin, a.g.e., s. 86

59

Orta Asya Trklerinde ve daha sonraki Trk toplumlarna baktmzda, kehanet ve falcln amanizmin ayrlmaz unsurlar olduunu grrz. Eski Trklerde atein alevlerine, kzlerin duruuna, odunun slk seslerine gre gemi veya gelecei tahmin etmek; ksaca atee bakp kehanette bulunmak ok eski ve yaygn bir gelenektir. Bununla ilgili grev ve sorumluluklar genellikle amanlara yklenmitir.219 Nitekim Kgarl Mahmd, gaipten haber vermek, kehanetlerde bulunmak, sakl olan ifa etmek anlamna gelen rg220 szc iin qm rqld (aman kehanette bulundu) cmlesini rnek vererek221, kam szcn kahin szcyle bir tutmutur. amanlarn yaptklar tlsm ve ayinlerle ilgili olarak da qmlr qamuq arwad (amanlar byk szler mrldand)222 ve qm arw arwad ( aman by yapt)223 cmlelerini aktarmtr. Eski Trklerdeki ate fal gelenei ile ilgili olarak gnmze ulaan bilgiler yledir: Her yln belirli gnlerinde Trklerin byk hkmdar iin byk bir ate yaklrd. Bu atee kurban sunulur ve dualar okunurdu. Atein zerinde ykselen byk alevler yeilimsi renkte olursa bereketli yamur ve iyi mahsul olacaktr; krmz renkte olursa sava olacaktr; sar olursa hastalk ve salgn olacaktr; siyah olursa hkmdarn lmn veya uzak yolculuu gsterir. 224 Benzer ekilde, zbek hanlarndan biri adrlar dolaarak atee ya atarm. Bu ekilde de kadnlarn falna bakarak doacak ocuun cinsiyetini sylermi. 225 Falclk yetenei ve kehanet gc daha ok amanlarn sahip olduu nitelikler olarak grlmesine ramen birok hkmdar ve devlet yneticisinin ate falyla ilgilenmesi gstermektedir. bu gelenein amanist Trk toplumlarndaki nemini

219 220 221 222 223 224 225

nan, a.g.e., s.158 Kgarl Mahmd, a.g.e., s.281 Kgarl Mahmd, a.g.e., s.282 Kgarl Mahmd, a.g.e., s.154 Kgarl Mahmd, a.g.e., s.153 nan, a.g.e., s.67 nan, a.g.e., s.67

60

Ate falnn halk arasnda da yaygn olduu Karagaslara gre ate slk alarsa uzaktan bir yolcu gelecektir. Atein gece slk almas ise eytann geldiini bildirir ve o zaman da atee kutsal art otu atlr.
226

Yakutlar ise ocakta kprdayan

kln ailede bir ocuk doacan haber verdiine inanrlar ve ocuk ruhu oynuyor derlerdi. Bir konu hakknda dnrken ate slk alarsa, dndkleri olayn gereklemeyecei sonucuna varrlard. 227 Bir dier fal eidi kurun dkerek fal amaktr ki bu da Orta Asya Trklerinde ok yaygn bir gelenek olmutur. Yaygn olarak erimi olan kurun, st veya rak iine dklr ve ekillendirilirdi. aman, ekillenen kurunlara bakar ve gelecek hakknda kehanetlerde bulunurdu.228 Bu gelenek, dier birok amanist gelenek gibi, Trklerin Mslman olduklar dnemlerde anlam dnmne urayarak gnmze kadar korunmutur. Atee bakarak ve kurun dkerek alan fallardan baka en yaygn olarak bilinen fallar ise krek kemii ve kumalak fallardr. Kumalak fal krkbir ta, krkbir tane nohut veya fasulyeyle baklan faldr ve krek kemii falna gre daha kolaydr. Bu nedenle krek kemii faln bilenler az olduu halde kumalaklar (kumalak falna bakabilenler) daha oktur. 229 zellikle krek kemii falna bakabilmek iin bu faln btn detaylarna hakim olmak ve atete kzdrlan krek kemiinin zerindeki iaretleri ok iyi bir ekilde okuyabilmek gerekir. Bu fal eidi o kadar yaygndr ki sadece gelecekten haber vermek iin deil, hastalarn tedavisinde ve hastalklarn nedenlerini belirlemek iin de kullanlmaktadr. Ayrca kiisel nedenler iin kullanld gibi, topluluun veya nemli devlet sorunlarnn zmnde de kullanlmaktadr. Bu konuda anlatlan bir hikaye yledir:

226 227 228 229

Tofalar veya Tubalar olarak da bilinirler. Sibiryann gneyinde yaayan ve bir Trk dili konuan topluluk nan, a.g.e., s.67 nan, a.g.e., s.67 gel, a.g.e., Cilt II, s.285 nan, a.g.e., s.158

61

Baksy bir hastay tedavi etmek iin armlard. Hasta yirmi yanda bir delikanl idi. Baks geldii gibi bir koyun kesildi. Derhal bunun krek kemii karlp baksya getirildi. Baks bu kemii atee atp biraz sonra kard. Bir eliyle kemii tutup bir elinin parmaklaryla kemik zerinde hasl olan atlaklar (izgileri) yoklad. Ak cin imi...Bir sar ba koyun...Sonu iyidir...bir cemaat var...Bir kazan yannda... gibi bir sr eyler syledi. 230

Baz amanist toplumlarda, ate fal, kurun fal, krek kemii ve kumalak fallaryla birlikte kitap fal da olduka yaygn olarak kullanlmtr. IX. yzyln balarndan kalma olduu dnlen Irk Bitig, eski Uygur diliyle yazlm ve fal bakmak iin kullanlm bir kitaptr.231 Fal kitab anlamna gelen Irk Bitigin iinde 65 faln ksa yorumlar bulunmaktadr. 232 Baykal gl evresinde yaayan ve Mool boylarndan biri olan Buretlerde de fal geleneine rastlyoruz. Davul pahalya mal olduu iin davul yerine asa kullanan Buret amanlar, asalarn hazrladklar tren srasnda da fallara bakp gelecekten haber verirlerdi. Bu trende sylenen fallara ok nem verilirdi.233 Davul yerine kopuz kullanan bir aman ise bakt faln doru kmas iin kopuzuna yle seslenmektedir:
Yrk atn kuyruunu (kln) tel kldm kopuz! Taa biten rgay alndan kulak yaptm kopuz! yi tayin et, iyi haber ver, domuzum!... Bu falm eer kmazsa, sylenen sze itaat etmezsem kulan buraym; (seni de) kaldrp yere vuraym.234

230 231 232 233 234

nan, a.g.e. 114 Talat Tekin , Irk Bitig, Eski Uygurca Fal Kitab, Nurettin Demir, Emine Ylmaz, Ankara, nc Kitap, 2004, s.13 Tekin, a.g.e., s.15 nan, a.g.e. , s. 78 nan, a.g.e., s. 141

62

Yakutlarda yeni bir evin yapm iin dzenlenen ayinde yle dua edilir:
Ksa srecek olan ksmetim ve fani olan mukadderatm hakknda dua ediyorum. Her eyi bilen ar fal kama yalvaryorum. Ak ve yksek tanrlar, dinleyiniz! Yer altnn sahibi olan tanrlar iitiniz! Dinleyiniz! Hereyi bilen, gren kak faln armaan ediniz! 235

Grld gibi ate fal, kurun fal, krek ve kumalak fallarnn yan sra amanlarn kendi aksesuarlarn kullanarak baktklar fallar da bilinmektedir. Kehanette bulunmak iin genellikle fallara bavurulmasna ramen, ryalar grerek kehanette bulunan amanlar da vardr. Ancak bu yetenein daha ok kadnlara ve kadn amanlara ait olduu dnlmektedir. 236 Sonu olarak fallara bakmak ve kehanetlerde bulunmak Orta Asyadaki eski Trk toplumlarndan balayp yzyllardr srdrlen gelenekler olmutur. Bu yetenekler amanla zdeletirilmi hatta kendisine toplumu ilgilendiren baz ayin ve trenlerde grev olarak yklenmitir. amanlarn bu yeteneklerini, Tunguzlar gibi baz toplumlarda, toplumu ynetenlerin siyasal tercihlerini dorulamak iin kullanmas, baz amanlarn niin topluluun nderi haline geldiklerini, byk glerin ncleri konumuna ykseldikleri de aklamaktadr. 237

235 236 237

nan, a.g.e., s. 117 nan, a.g.e., s. 90 Perrin, a.g.e., s. 86

63

NC BLM 3. CAN GKNLN SANAT ANLAYII

Efsaneler toplumlarn, evrenin ve insann oluum srecini kavrama abalaryla kurguladklar yklerdir. nsandaki yaratc gcn ilk rnleri olan bu ykler, tek tanrl dinler ncesinde insanlatrlm tanrlar ve tanralarn egemen olduklar renkli inanlar dnyasdr.1 Can Gknil, Orta Asya ve Anadolu efsanelerinin dnyasna girip onlar resim diline dntren bir sanatdr. Anadolunun zengin kltr katmanlarnda oluan inanlar, Orta Asya topluluklarnn amanizm balamnda oluturduklar yaratl efsanelerini, tanr ve tanralarn yklerini titizlikle aratryor. Bu konularla ilgili yazl metinleri sabrl bir aratrmac kimliiyle inceliyor, sz geen kltrleri zmsyor, ardndan bunlar ada ve zgn yorumlaryla resim diline aktaryor. ncelikle unu belirtmek gerekir ki, Trklerin amanizmi benimsedikleri dnemlere ilikin efsanelere, skit ve Hun devirlerine kadar inen Orta Asya ve Dou Avrupa kltrlerinin bir btn olarak incelenmesi ve in, slam ve Bat kaynaklarndaki dank bilgilerin derlenmesiyle ulalmtr.
2

Trk boylarnn

eitlilii ve Orta Asyann yazl olmayan ger tarihi, Trk efsanelerine ilikin bilgilerin dank ve kaynaklarn eitli olmasna neden olmutur. Bu nedenle birbirinden farkl birok efsane vardr. slam ncesi Trk efsanelerinin bylesine zengin olmasna ve izlerinin gnmz Trk kltrnde azmsanmayacak biimde sregelmesine karn bu efsaneler kitaplarda uzak anlar halinde kalmtr.3 Bu efsanelerin ada resim sanatmzda ok az sanatya esin kayna olmas dndrcdr. Bu nedenle Can Gknilin bu konu zerinde itenlikle younlamas ve Orta Asya yaratl mitoslarn, tanrlar dnyasn, tufan efsanelerini

1 2 3

Zhre ndirka, Ortaasyadan Anadoluya Sylenceler ve Can Gknil, Aratrmalar Dergisi, S: 17, stanbul, 2005, s.11 nan, a.g.e., s.1. ndirka, a.g.e., s.11

Sanat Tarihi

64

yaratc bir kaynak olarak grmesi, ada Trk resim sanatnda zgn bir alm olarak deerlendirilebilir. 4 Uzun yllardr mitolojik konulu yaptlar ortaya koyan Can Gknil, en ok tarih ncesi dnemlerden esinlendiini, nk bu dnemlerin yaln ve iten sanat anlaynn kendi sanat anlayna yakn dtn sylyor.5 Sanatnn, mitoloji denince ilk akla gelen Batl kaynaklara deil, eski Trk toplumlarnn yaad Orta Asya ve Anadolu corafyasna yneldii grlyor. Bu konuda sanat yle diyor:
Trk Mitolojisinin ykleri, anlatlar bana balang noktas veriyor. imdi ne yapsam? diye hi dnmyorum. Deiik tekniklerde durmadan retiyorum. 6

Sanat iin mitoloji dnyasna yapt her yolculuk, kendi gemiinin kefedilmesi, dlerinin harekete geirilmesi, yaratc glerinin aa karlmas anlamna geliyor. Yapt almalar ve hazrlad konulu sergiler, biimsel esinlenmelerin tesine giderek, efsaneleri ve eski inanlar yeniden yorumlama ve biimlendirme anlamnda yaratclk ve gncellik tayor. Bu balamda Can Gknilin ortaya koyduu yaptlaryla Trk mitoloji dnyasn yeniden kurguladn syleyebiliriz. Bunu yaparken de kendi tarihini ve kltrel kimliindeki deerleri her zaman n planda tutuyor. Resimleriyle kltrel kimliimizi glendirmeye, z kltrmzdeki deerleri yakalamaya altn belirten sanat7 bu nedenle Trk inanlar ve Trk mitolojisi hakknda aratrmalar yapyor. Sanat, almalarna balarken ilk nce bir sergi konusu seiyor. Bu konudaki tutumunu u ekilde aklyor:
4 5 6 7

ndirka, a.g.e., s.11 Murat Ural, Can Gknil ve Muskalar , (evrimii), http://www.cangoknil.com/turkce/ index.html, 11.09.2006 Nancy Atakan, Orta Asyadan Anadoluya Yaradl Efsaneleri, Arredamento, Ocak 1997, s.3 Can Gknil, Resimlerimde Trklerin Yaratl Efsaneleri, Orta Asyadan Anadoluya Yaratl Efsaneleri Sergi Katalou, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, Aralk 1996, s.6

65

Her sergimin bir temas vardr. Her sergim aratrma, yorum ve yarat srelerinin sonunda oluuyor. Bylece konuyla daha duygusal balant kurabiliyorum. Vurgulamak istediim eyleri daha iyi vurgulayabiliyorum. 8

Sanat, sergi konusunu nasl belirlediini ise yle anlatyor:

Konularm belirlerken imdilik iki dncem var: z kltrmz gncel klarak kltrel kimliimizin glenmesine bir sanat olarak katkda bulunmak ve setiim sergi temasna duyduum ballk, sevgi ve ilgiyi yksek dozda tutmak. Kiisel bir sergide yer alacak ellinin stnde yaptn douu srecinde aratrmalarm ve resim yapma eylemimi sklmadan srdrebilmem iin setiim konuyla duygusal balant kurabilmeliyim. Aradan geen zamana ramen her resimde dnce ve duygularmn ilk gnk tazeliini koruyabilmeliyim. 9

Can Gknil sergi temasn oluturduktan sonra konu ile ilgili yerli ve yabanc kaynaklar, arkeolojik bulgular inceliyor. Yeterli bilgi birikimine ulanca da yorumlama ve yaratma srelerine geiyor. Sanat alma eklini ve yaratma srecini u ekilde anlatyor:
Kiisel sergilerde sanatnn mutlaka syleyecek bir sz vardr. Ben de kendi syleyeceklerimi kltrel kimliimize ynelttiim iin, yorum yapmaya balamadan nce belirlediim sergi konumu enine boyuna aratrarak bilgilerimi belirli bir dzeye getirmeye alyorum. Sergimin resimlerini yapmaya balamadan drt ay kadar bir sreyi okuyarak geiriyorum. Konuyla ilgili yakalayabildiim sergileri eskizler izerek geziyorum.....Kitap, dergi veya mzelerde grdklerimden kendi slubumda ok basit izimler yapp dosyalyorum. Sonra bu izimlerden baka izimler elde edebiliyorum. lk etapta arkeolojik bulgulardan yola kyorum ama kompozisyonlar oluturmaya baladmda sadece kendi izimlerimden yararlanyorum. 10

nceden belirlenmi bir konu erevesinde, kapsaml aratrmalar ve uzun yaratma sreleri sonucunda alan her bir sergi bal bana bir yapt oluturuyor. Bu konuda sanat yle diyor:
8 9 10

Murat Ural, Gnete Piirilen nsanlar, Cumhuriyet Dergi, 26 Ocak 1997, s.15 Atakan, a.g.e., s.1 Atakan, a.g.e., s.2

66

Kiisel sergilerimi bir yapt, sergi kapsamndaki tablolar ise bu yaptn paralar olarak yorumlayabiliriz. Her sergimin kendine zg bir temas mutlaka olmutur; nk sergilerimi bir btn olarak izleyiciye sunmay seiyorum. 11

Sanat sergilerini olutururken gravr, kolaj, heykel, tuval gibi ok deiik tekniklerden yararlanyor. Biim ve teknik asndan ok eitlilik gsteren yaptlarnda donuk, hznl, gsz, gibi olumsuz ruh durumlarn yanstan imgelere neredeyse hi rastlanmyor. Konular kavramak mitolojik bilgi gerektirse de konularn gncel yorumu, imgelerin canll ve anlatm gc ve bunlarn izleyicide yaratt duygusal ve estetik armlar bu engeli ortadan kaldryor. Can Gknilin yaptlar genellikle benzeri az grlen bir aydnlk iinde insana iyimserlik veren bir dinginlik tayor.

3.1. Can Gknil'in amanlk eler Tayan Yaptlar

amanizmden ok esinlenen sanat bu konudaki grlerini yle aklyor:
amanizm felsefesini okurken koruyucu Hayvan Ata lara ve e ruhlarmz olan Tslere rastlyorum. Bu kavramlar yorum yapmaya ok elverili buluyorum......Orta Asya Pantheonunda en sevdiim ilahlar Yer-Su adnda.....Yer-Su ilahlarnn resimlerini yaparken hibir izim ve fotoraf grmedim....12

Sanat, Yaratl Efsaneleri konulu sergisini hazrlarken ktphanelerde aratrma yaptn, yurtd gezilerinde edindii kitaplardan yararlandn, Orta Asya kazlarna ait izim ve fotoraflar dosyaladn, amanist inanlar dorultusunda yaratlm sanat eserlerini incelediini, zellikle aman davullarnn ve renkli giysilerinin fotoraflarn incelediini belirtmektedir .13
Resimlerimi yaparken yoruma ak tutmaa alyorum; bir lde yk anlatyorum; mitolojiden ya da eski inanlardan sz ediyorum, ama izleyici de kendi yorumunu katarsa izlerken
11 12 13

Atakan, a.g.e.,s.1 Atakan, a.g.e., s. 3 Atakan, a.g.e., s.2

67

neler duyduunu katarsa o zaman benim resmim bir sonuca ulayor, bir amaca ulayor, daha tam oluyor gibi geliyor bana. Her ne kadar bir yky anlatsam resimlerimde bir anlatm olsa da baz ak noktalar brakmaya zen gsteriyorum, dogmatik olmak istemiyorum. 14

grnden de yola karak sanatnn amanlk eler ieren yaptlarn incelemek istedik.

3.1.1. Yaratl Efsaneleri

Tarihin balangcndan bu yana evrenin, dnyann ve insann nasl yaratld hep sorgulanmtr. Hemen her toplumun bir yaratl efsanesi var, nk efsaneler o gnn insan iin bilinmezler dnyasn bilinebilir, tannabilir ve iliki kurulabilir hale getiriyordu. Can Gknilin Yap Kredi Bankasnn Galatasaraydaki Kazm Takent Sanat Galerisinde 1997 ylnda 7-31 Ocak arasnda at Orta Asyadan Anadoluya Yaratl Efsaneleri sergisinin ana konusu Trklerin Orta Asyadan Anadoluya uzanan yaratl efsaneleri. amanizmden birok esintiler tayan bu sergisi iin sanat unlar sylyor:
Orta Asyadan Anadoluya doru ktm bu yolculukta, atalarmzn inanlarn aratrrken yakaladm yaratl sevinci ve cokusunu ada ve zgn biimde yorumlayarak, grsel sanatlarn iletiim kolayl ve mobilitesi iinde halka sunarak, kltrel kimliimizi biraz daha glendirmek istedim bu sergimde. 15

Sanatnn yakaladn syledii yaratl sevinci ve cokusu, yaptlarnda da aka kendini belli ediyor. Genellikle yaratl efsaneleri atmalarla ve kargaayla doludur; olaylar genellikle karanlk ve kaotik olarak tasvir edilir. Oysa Gknilin yaptlar insana dinginlik veren aydnlk renkler ve kompozisyonlarla izilmi.
14 15

Zhre ndirka, Can Gknilin Umay Tanralar zerine konografik Bir Not, Sanatsal Mozaik, Yl:3, S: 31, Mays 1998, s.71 Can Gknil, Resimlerimle Trklerin Yaratl Efsaneleri, Orta Asyadan Anadoluya Yaratl Efsaneleri, Sergi Katalou, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1996, s.6

68

amanlar, ata-hayvanlar, Tanr lgen, Ay-Atam, Ay-Va Hatun gibi amanist eler masals bir slupta16 yorumlanm. amanist efsanelerde baz tanr ve ruhlarn betimlendii korkutucu imgelere bu yaptlarda pek rastlanmyor. Hatta baz yaptlardaki tanrlar, insana benzeyen ve ocuksu bir dnyada oyun oynayan varlklar olarak karmza kyor. Huzursuz ve sinirli insanlar olarak bilinen amanlar, Sanatnn iyimser yorumuyla dingin ve huzurlu figrler olarak betimleniyor. Yaratl efsanelerini betimlerken kulland motifleri o yrenin ve o dnemin arkeolojik bulgularyla btnletirmeye alan Sanat, malzemelerini de setii dneme gre belirlemi. rnein yaptlarnda ska kulland kurun malzeme iin yle demektedir:
Gnmzde de uygulanan kurun dkme adedi amanist inanlardan kalma bir by unsurudur. Bu nedenle amanizm konulu yaptlarmda kurunu malzeme olarak kullandm.17

Ahap frnc kreklerini kullanmas konusunda da

Tanr lgen ilk insanlar gnete piirdii iin ilk erkek olan Ay-Atam ve ailesini ahap frnc krekleri zerine boyadm. 18

diyor. Ahapla kurunu birok yaptnda birlikte kullanan sanat, bu konuda unlar ekliyor:
Orta Asyadaki yaradl inanlarn okuduka, ahabn nemini grdm. O yzden bu almalarma ahap girdi...Kurun halk kltrmzde hala var. Onun iin ben de vazgemedim. Ahapla kurunu kartrdm. zerini akrilik boyayarak, belki de o dnemim ikonlar diyebileceimiz

16 17 18

Zhre ndirka, Ortaasyadan Anadoluya Sylenceler ve Can Gknil, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, S: 17, stanbul, 2005, s.17 Can Gknil,Resimlerimle Trklerin Yaratl Efsaneleri, Orta Asyadan Anadoluya Yaratl Efsaneleri, Sergi Katalou, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1996, s.5 Can Gknil,Resimlerimle Trklerin Yaratl Efsaneleri, Orta Asyadan Anadoluya Yaratl Efsaneleri, Sergi Katalou, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1996, s.5

69

baz almalar yaptm. Malzemeyi, o aratrmamda yeri varsa kullanyorum, yoksa kullanm olmak iin kullanmyorum.19

Sonu olarak Orta Asyadan Anadoluya Yaratl Efsaneleri sergisi kapsamndaki yaptlar ahap zerine boya ve kurun, tuval zerine akrilik, tek renk ve elle renklendirilmi gravrler gibi farkl tekniklerle yorumlam olarak karmza kyor. Sanatnn konu olarak setii yaratl efsanesi, Altayllarda kurgulanan ykye gre yle geliir:
Balangta Gk ve Yer yoktu. Usuz bucaksz deniz vard. Tanr lgen bu deniz zerinde uuyor, konacak yer aryor, ancak bulamyordu. O zaman gnlne bir ilham oldu: nndeki nesneyi yakala! lgen bu szleri tekrarlayarak ellerini uzatt; birden bire su yzne kveren bir ta yakalad ve bunun zerine oturdu. Bylece oturacak yer bulduktan sonra dnyay yaratmak istedi, fakat ne yarataym, nasl yarataym diye dnd. Birdenbire su iinden Ak Ana karsna kverdi ve lgene yle seslendi Bir nesne yaratmak istersen yaptm oldu de , yaptm olmad deme! Ak Ana bunlar syledikten sonra kayboldu. Bundan sonra kimseye grnmedi. 20

Bu sergi kapsamnda yer alan yaptlara ierdikleri amanist eler asndan bakldnda zellikle ahap frnc krekleri zerine betimlenen Tanr lgen ve Ku Aac, Ay-Atam, Ay-Va Hatun, Ve Dierleri, Dii Bayku yaptlar dikkat ekmektedir.

3.1.1.1. Tanr lgen ve Ku Aac, 131x37cm, ahap frnc krei zerine akrilik, 1994
amanizmde en byk tanr olarak grlen lgen btn varl yaratan, her eyi bilen ve iyilik eden bir tanrdr. Ay ve gnein tesinde, yldzlarn stnde yaar. Efsanelerde ve aman dualarnda insan eklinde betimlenir.

19 20

Can Gknil, Habip Aydodu, Sanatta Buluan ki nsan, Vizyon, stanbul, Ocak 1997, s.2 nan, a.g.e., s.19

70

Can Gknilin Tanr lgen ve Ku Aac adl yaptnda, Tanr lgen ahap frnc krei zerine akrilik ile resmedilmi. Mavi elbisenin zerinde ve resmin tam ortasna gelecek ekilde bir Evren Aac yerletirilmi. lgenin iki koluyla bu aac kavrad grlyor. Yeryzn artran bej bir zemin zerine konumlandrlan aacn dallarnda rengarenk kular izilmi. Tanr lgenin bann zerinde mavi bulutlar ve bu bulutlarn stnde umaya hazr ekilde duran kanatl Ak Melek grlyor. Resimdeki mavi rengin gkyzn temsil ettiini kabul edersek, lgenin gkyznde yaayan bir tanr olarak betimlendiini syleyebiliriz. Tanr lgen, aman dualarnda ve efsanelerde de anlatld ekilde yz, kollar, bacaklar olan iyi yzl bir insan olarak resmedilmi. Dingin ruh hali ve bann stndeki masmavi bulutlar, lgenin mitolojik kimliini yanstmaktadr. Evrenin srekliliini ve yeniden douu simgeleyen Evren Aacnn, lgenin kucana oturtulmas ve kollar arasna yerletirilmesi, lgenin byk ve yaratc bir tanr olduuna iaret etmektedir. Evren Aacnn, gkyzn temsil eden mavi fon zerinde olmas ve dallarndaki ok sayda kuun bulunmas, baz amanist toplumlarn Evren Aac inancn hatrlatmaktadr. Bu inanca gre Evren Aacndan birincisi gktedir; insanlarn ruhlar kular gibi onun dallarna konmutur ve doacak ocuklara can vermek zere yere inmeyi beklerler. kincisi yeryznde, ncs de yeraltndadr.21 Aacn zerindeki kularn renklilii, canllar dnyasndaki eitlilie gnderme yapmaktadr. lgenin bann zerinde grdmz ve krein tam sapna gelecek ekilde yerletirilen Ak Meleki, lgenin yardmc ruhlardan biri olarak dnebiliriz. Dier yardmc ruhlarla birlikte, Ak Melek, Tanr lgenin emir ve isteklerini amanlara bildirir. lgenin insan biiminde tasvir edilmesine benzer ekilde, Ak Melek de mavi bulutlarn zerinde duran kanatl bir varlk eklinde temsil edilmi. Adnn bandaki Ak szc de Altay Trkesinde cennet anlam tadndan daha nce

21

Eliade, a.g.e., s. 303

71

sz edilmiti.22 Bu ekilde, Ak Melekin lgen gibi gkyznde yaad ve iyi ruhlardan olduu anlalmaktadr. Bu yaptnda sanatnn, eski Trk insannn yaam kavraynda doa ile btnlemesi olgusunu kendi d gcyle birletirerek yanstt grlr. Bu yaptta yzeyi tmyle kaplayan Tanr lgen ve lgenin gvdesi zerine yerletirilmi aa, kular ve ba zerinde grlen kk kanatl figr tmyle amanist inanlar grselletiren elerdir. Sanatnn malzeme olarak frnc kreini kullanmas, malzeme izlek rtmesinin baarl bir rneidir.23 Ahap malzeme ayn zamanda, amanizmin temel unsurlarndan olan Evren Aac inanc ile de badamaktadr. 24

3.1.1.2. Ay-Atam, 122x22cm, ahap frnc krei zerine akrilik, 1995

Bir efsaneye gre yamur sonucunda oluan seller Karadac denilen bir dadaki maaraya amur srkleyip getirdi ve bu amurlar insan kalbna benzeyen yarklara dkt. Maarann ii bir kadnn karn ilevini grd ve su ile toprak bir sre bu yarklarda kald. O mevsimde ok gl olan gne, su ve toprak dkntlerini kzdrd, piirdi. Bu arada gnein altnda pien amur ynnn zerinden dokuz ay boyunca hi durmadan rzgar esti. Bylece drt element su, ate (gne), toprak ve rzgar, insana can vermek iin birlemiler. Dokuz ay sonra insan eklinde bir varlk kt. Bu insana ay baba anlamna gelen Ay-Atam denildi. AyAtam, gkyznden salam haval ve tatl sulu yere indi ve orada krk gn kald. Gc ve neesi gnden gne artt. 25 Sonra seller bir daha akt, maaradaki yarklara yine toprak dolduruldu. Bu topran pimesi, gnein aa indii dneme rastlad. Yava yava serinleyen gnete pien bu topraktan yaratlan kii dii oldu. Bu dii kiiye ay yzl anlamna gelen Ay-Va ad verildi.26 Bylece Ay-Atam yazn banda, gittike snan gnele; Ay-Va Hatun da yazn sonunda, yava yava
22 23 24 25 26

gel, a.g.e., Cilt I, s.571 Gven Turan, Can Gknilin Kurulu Mitosu Dleri, Orta Asyadan Anadoluya Yaratl Efsaneleri Sergi Katalou, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, Aralk 1996, s.3 Turan, a.g.e., s.3 nan, a.g.e., s.21 nan, a.g.e., s.21

72

souyan gne ss ile yaratlmlardr. Kadnla erkein farkl karakterlerde olmas da, yaratltaki bu farktan kaynaklanmaktayd. 27 Grld gibi ilk insanlarn yaratl efsanesinde drt doa olay, bir baka ifadeyle drt farkl element etken olmutur. Bu doa olaylarn ve temsil ettikleri elementleri u ekilde sralayabiliriz: seller (su), amur (toprak), gne (ate) ve rzgar (hava). lgenin, ayn ve gnein zerinde oturduunu28 ve btn doa olaylarn balatan ve yneten tanr olduunu29 dikkate alrsak, efsanede aka ad gememesine ramen, ilk insanlarn lgen tarafndan yaratld sonucuna varabiliriz. Ay-Atam adl resimde, ilk insan Ay-Atam akrilik boya ile kucanda beyaz bir kaz tarken izilmi. Elbisesi, yer yer krmzya dnen turuncu renkle boyanm. Bann stnde ve ayaklarn altnda, renkli yapraklar tayan aa dallar ve bu dallara konmu kular betimlenmi. Frnc kreinin sapnda ve kompozisyonun en stnde yer alacak ekilde bir bayku figr izilmi. Resmin genelinde scak pastel tonlar kullanlm. Ay-Atam yaptndaki renkli ve scak pastel tonlar, Ay-Atamn yere indikten sonra gnden gne artan gcn ve neesini simgeliyor. Resmin en stnde Tanrnn yardmcs ve ayn zamanda nemli ongunlardan ve hayvan atalardan olan Dii Bayku figr var. Baykuun varl ve resimdeki konumu, Ay-Atamdan nce gelen ve ondan yksekte bulunan Tanrnn varln hatrlatyor. Bu figrn hemen altnda, hayatn kaynan simgeleyen ve Hayat Aac olarak da bilinen Evren aacna gnderme yaptn dndmz dallar var. Dallarn renklilii, AyAtamn gkten inmesiyle yeryznde balayan hayatn canlln ve eitliliini vurguluyor gibidir. Dallarn zerinde, amanizmde insan ruhlarnn tayclar olarak kabul edilen kular var. Sanat bu kular, Ay-Atamdan sonra dnyaya gelecek insanlarn simgeleri olarak kullanm olabilir.
27 28 29

gel, a.g.e., Cilt I, s. 487 nan, a.g.e., s.32 nan, a.g.e., s.33

73

Ay-Atamn kollarnda tad beyaz kaz, amanist efsanelerde bir kaz olarak betimlenen lgeni temsil etmektedir. Byle bir efsaneye gre evvelce ancak su vard. Yer, gk, ay, gne yoktu. Tanr lgen de kaz ekline girip su zerinde uuyor30, konacak kat yer aryordu31 . Kazn renginin beyaz olmas da bu hayvann lgenle ilgili olduu dncesini glendirmektedir. Resimdeki beyaz kaz ayn zamanda, amanlarn kurban trenleri srasndaki ge klarda bindikleri kaz hayvann da hatrlatmaktadr. 32

3.1.1.3. Ay-Va Hatun, 122x22cm, ahap frnc krei zerine akrilik, 1994
Bu yaptta, Ay-Va Hatunun Ay-Atama gre belirgin olarak daha soluk renklerle izilmesi, Ay-Va Hatunun souyan gne ss ile yaratldndan, bir baka ifadeyle gnete daha az pimi olmasndan kaynaklanyor diyebiliriz. lk resimdeki nee ve hareketlilii bu resimde gremiyoruz. Resmin en stnde balk eklinde betimlenen Su Tanrs Oannes yer almaktadr. Oannes, Mezopotamya mitolojisinde insana bilgelii reten, suda ve karada yaayan bir tanrdr. Eski Babil belgelerine gre Oannesin grnm balk gibiydi; ama balk kafasnn altnda insan kafas, kuyruunun altnda ise insan ayaklar tayordu.33 Bu bilgiler nda, Oannes figrnn tpk resimdeki dier figrler gibi mitolojik bilgilere uygun bir ekilde betimlendiini syleyebiliriz. Bu yaptta, Trk mitolojisi ile Mezopotamya mitolojisine ait figrlerin ustaca bir arada yer almas sanatnn mitolojik bilgisini ve ok ynl bakn yanstmaktadr. Resmi, Ay-Atam yaptyla karlatrdmzda benzer bir kompozisyonun kullanldn, renklerin ise daha pastel olduunu syleyebiliriz.

30 31 32 33

nan, a.g.e., s. 14 nan, a.g.e., s.19 Eliade, a.g.e., s.223, s.228 Philip W. Goetz, Oannes, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 17, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s.11

74

Can Gknil, Tanrnn ilk insanlar amurdan biimlendirmesi ve gnete piirmesinden esinlenerek Ay-Atam ve ailesini ahap frnc krekleri zerine boyam ve bu konuda unlar sylemektedir:
Tanr insan amurdan biimlendirir, gnete kurutur. Dii Bayku ve Kuyruksuz Kpek Tanr lgenin yardmclardr. Tanr lgen ilk insanlar gnete piirdii iin Ay-Atam ve ailesini ahap frnc krekleri zerine boyadm. 34

Bu yaptn genel deerlendirmesi asndan u satrlar aktarabiliriz:

Sanat bu yaptlarnda yaratl sevincini ve cokusunu, sylencenin masals ruhunu zgn bir biimde yorumlarken eski sylenceyi imgeleminde yeniden kurmu. amurun gnete pimesi ile insann yaratl yksn betimlerken yine frnc krei zerine almas, malzemenin kendisinin de ykye katldn gsterir. 35

3.1.1.4. Ve Dierleri, 158x26cm, ahap frnc krei zerine akrilik, 1995 (Ay-Atam ve Ay-Va Hatunun 40 ocuklar)
Yeryzne indikten sonra, Ay -Atam ve Ay-Va evlendiler ve yars erkek yars dii olan krk ocuk dnyaya getirdiler. Bu ocuklar birbiriyle evlendiler. Ana ve babalar ldkten sonra ktklar maaraya gmp azn altn kap ile kapadlar ve kapnn yanna iekler koydular.36 Resimde, Ay-Atam ve Ay-Va Hatunun ocuklar kular, hayvanlar ve baka baz yaratklarla birlikte son derece canl renklerle resmedilmi. ou hareket halinde grnen insanlar ve dier canllar, kk boyutlu figrler olarak izilmi. Bunlarn arasnda kadn figrleri daha ok gze arpmaktadr. Resmin alt blmnde insan figrleri arlkl iken yukarlara kldka hayvan ve ku figrlerinin oaldn gryoruz. Resmin genelinde neeli bir atmosfer sezilmektedir.
34 35 36

Can Gknil,Resimlerimle Trklerin Yaratl Efsaneleri, Orta Asyadan Anadoluya Yaratl Efsaneleri, Sergi Katalou, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1996, s. 5 Zhre ndirka, Ortaasyadan Anadoluya Sylenceler ve Can Gknil, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, S: 17, stanbul, 2005, s.15 nan, a.g.e., s. 21

75

nsanlarla dier canllarn resimdeki bu mutlu birliktelii, insan doann bir paras olarak kabul eden, insan evrenin merkezine yerletirmek yerine onu dier canllarla eit gren amanist felsefesini grselletirmektedir. zellikle resmin st blmlerinde grdmz kular, doacak yeni ruhlarla insanln gittike oalacann habercileridir. Resimdeki canl renkler ve serinin ilk iki resmine gre daha hareketli grnen figrler, yaratltan sonra yeryznde oalan insanlar ve gittike canlanan hayat betimlemektedir.

3.1.1.5. Dii Bayku, 91x21cm, ahap frnc krei zerine akrilik, 1994
Resimde ana figr olarak dii Baykuu, resmin en st blmnde ise insan eklinde betimlenmi olan Tanr lgeni gryoruz. Sanat bu resimde Dii Baykuu Tanrnn yardmcs olarak yorumladn ifade etmektedir.37 Dii Baykuun vurgulanan gzleri ve keskin baklar, Tanr lgenin yardmclar sayesinde her eyi gren Tanr olduunu hatrlatmaktadr. Sanat bu resimle amanizmde dii Baykuun nemini grselletirmitir.

3.1.1.6. kilem, 46x55cm, ahap zerine akrilik, kurun 1995

amanlarn, yeraltna inebilen ve yerstne kabilen kimseler olduuna inanlrd. Bu yolculuklara kacak amanlar, hayvan kostmleri giyerler ve koruyucu ruhlarn yardmyla teki dnyayla ilikiye geerlerdi. Resmin sa blmnde, gkyzn simgeleyen mavi fonda, iki kaz zerinde ge ykselen bir aman betimlenmi. amann ve kazlarn ak renklerle boyanmas figrlere masum ve meleksi bir hava vermi. amann, Tanrdan bir ey dilercesine gkyzne doru alm elleri ve arkasndaki bir ift kanat da figrdeki meleksi ifadeyi glendirmektedir. Ahap zerine akrilik boya ile yaplan resimde,

37

Can Gknil,Resimlerimle Trklerin Yaratl Efsaneleri, Orta Asyadan Anadoluya Yaratl Efsaneleri, Sergi Katalou, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1996, s. 5

76

gm varak kullanlmtr.

Alt ve st kenarlarda da resimdeki renk uyumunu

glendiren kurun kakma sslemeler grlmektedir. Resmin sol blmnde, yeraltn betimlemek iin krmz, sar ve turuncu renkler kullanlmtr. Bu renklerin ok canl tonlarda olmas cehennemi artrmaktadr. amann ejderha veya ylana benzeyen kvrak gvdesi ise yeilden kahveye giden renklerle izilmitir. amann ift yzl olduu veya maske takt, bann zerinde de geyik boynuzlar tad grlyor. Resmin btnndeki renk ve izgilerin enerjik kullanm dikkat ekiyor. Ahap zerine yaplan resimde akrilik, altn varak ve kurun malzeme kullanlmtr. Resmin alt ve st kenarlarnda kurun kakma sslemeler grlmektedir. Yaptn konusu ve bal, amanizmdeki yeraltyerst, cennet-cehennem, ak aman-kara aman, iyi ruhlar-kt ruhlar, lgen- Erlik, melek- eytan gibi birbirine zt grnen kavramlardan zerine kurulu ikilemlere gnderme yapmaktadr. Resmin sanda grlen amann, sadece gkyzne ykselebilen Ak amanlardan olduu dnlebilir. aman tayor gibi betimlenen iki kaz figr, gkyzne ykselen amann yeryzne veya insan katna dnn salayan kazlar simgelemektedir. Bu konuda Can Gknil unlar sylemektedir:
Ak Tanrlar gkyznn beinci katnda oturur. Tanr lgene ulamak isteyen aman rahipler ancak bu kata kadar ykselerek dileklerini kutsal elilere bildirirler. Yeryzne veya insan katna dnleri kaz gemisiyle gerekleir. 39
38

Resmin solundaki amann ise hem yerstnde hem de yeraltnda dolaabilen ve Ak amanlardan daha gl kabul edilen Kara amanlardan olduunu syleyebiliriz.

38 39

Eliade, a.g.e., s.223-228 Can Gknil,Resimlerimle Trklerin Yaratl Efsaneleri, Orta Asyadan Anadoluya Yaratl Efsaneleri, Sergi Katalou, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1996, s. 5

77

3.1.1.7. Hayvan Ata Dizisi (aman Rahipler), 25x120 cm, ahap zerine akrilik, kurun 1995 (Boa, kartal, kurun kapakl ahap kutular )
Resmin sa blmnde boa bal takm bir aman ve hemen stnde de bir boa gryoruz. En nemli hayvan atalardan olan bu boa figr, amanizmde hayvanlara verilen nemi hatrlatmaktadr ve insann da hayvandan kt inancna gnderme yapmaktadr. Cepheden izilen aman figr kollarn kavuturmutur. Mavi giysisinin st ksmnda Evren Aac, aacn dallarnda rengarenk kular, aacn altnda da yaam ve canll simgeleyen hayvanlar betimlenmitir. Giysinin alt blm ise blme ayrlmtr. En alt blmde yeraltn ve suyu simgeleyen balklar, ortada yeryz ve onun stnde yaayan hayvanlar, nc blmde de yerstn simgeleyen kular betimlenmitir. Bu betimleme, doadaki elementi ve Evrenin blmm hatrlatmaktadr: yeralt (su), yer (toprak), gkyz (hava). Doadaki elementler ve Evrenin katmanlar ile ilgili betimlemeler birok amanist efsanede karmza kmaktadr. Bundan nce aktardmz Ay-Atam ve Ay-Va Hatunun yaratl efsanesinde ve bu efsanelerden esinlenerek yaplan Ay-Atam, AyVa Hatun resimlerinde de bu elementler karmza kmaktadr. Resimdeki aman figrn evreleyen kabartma ilk metal olarak da bilinen kurunla yaplmtr. Resmin sol tarafnda yer alan amann daha hareketli bir duruu var. Her an havalanacakm gibi kollarn iki yana at grlmektedir. Mavi balnn ekli, Gk Tanrnn temsilcisi olarak grlen ve amann mitolojik kkeni ile zdeleen kartal artryor. Baln bir kenarnn kartal gagas, dier kenarnn da ku tyleri eklinde olduu fark ediliyor. Elbisesinin rengi de Gk Tanry simgeleyen mavi ile boyanm. Elbisenin zerinde Evren Aacn, aacn stnden uan ve dallarna konan kular, aacn altndaki hayvanlar gryoruz. Bu figrn etrafnda da ayn ekilde kurun kabartma bir ereve var. Resmin ortasndaki kurun kapakl kutunun da amanizmdeki katmanl Evren inancna gnderme yaptklarn syleyebiliriz: En stteki kutuda Gk Tanrnn temsilcisi kartal, ortadaki kutuda yerstnde yaayan canllar temsil eden 78

boa figrn, en alttaki kutuda da yeraltnda yaayan varlklar temsil eden balk figrn gryoruz. Mavi rengin kullanlmas Gk Tanr fikrini vurgulamaktadr. Kurun kapakl bu ahap kutularn, resmin btnyle kullanlan malzeme asndan uyumlu olduklarn syleyebiliriz. Can Gknilin bu resimde aman kkenli figrlere hacim verirken scak ve souk renkleri birbirine yedirerek renk titreimleri oluturduunu gryoruz. Bylece sanatnn vurgulamak istedii dsel coku ve sevin resim diliyle baarl bir ekilde ifade edilmi oluyor. Daha nceki blmlerde de belirttiimiz gibi, farkl bir ruh yapsna sahip olduklar bilinen amanlarn, bu yaptlarda karmza huzurlu ve dingin figrler olarak kmas sanatnn iyimser bakndan kaynaklanmaktadr. Can Gknil, yaptlarna nceleri kompozisyonun bir paras olarak girmeye balayan kurunu bu almasnda ereve boyutunda ustaca kullanmtr.

3.1.1.8. Aa, 70x70cm, tuval zerine akrilik, 1995

Aa figr, zellikle yaratlla ilgili amanist efsanelerde zel bir yere sahip. Daha nceden de aktarld gibi, efsanelerde betimlenen aa figrleri evrenin srekliliini, yeniden douu ve dourganl ifade eder. Bu kavramlar daha iyi vurgulamak iin aalar genellikle kadn, kaynak, st, hayvanlar, yemiler gibi birok tamamlayc simgelerle zenginlemi olarak karmza kar. 40 Aatan treme, aacn ana olarak grlmesi ve ocuk veren aa ruhlar amanist motifler arasnda yer almaktadr.41 rnein Uygurlarn treyiiyle/ kkeniyle ilgili efsanelerde ilk insan kk bir adack ortasnda bulunan bir aa kovuundan tremitir ve bundan dolay bu insana aa kovuu anlamna gelen Kpak ad verilmitir.
42

Altayllarn bir efsanesine gre ise Kara Atl Han, olunu,

kutlu ve uurlu bir aacn kovuuna saklyordu. Kara Atl Hana bir olunun olacan da, bu aa zerindeki bir ku mjdelemiti.43
40 41 42 43

Eliade, a.g.e., s.304 gel, a.g.e., Cilt I, s.88 gel, a.g.e., Cilt II, s.484 gel, a.g.e., Cilt II, s.484

79

Bu yaptta, hayatn kayna olarak grlen Evren Aacnn ve etrafndaki btn figrlerin pembemsi bir fon zerinde ok yumuak pastel renklerle betimlendiini gryoruz. Tuval zerine akrilik boya ile yaplm resmin btnndeki renk ve izgi kullanmnn son derece uyumlu olduunu syleyebiliriz. Aacn zerinde mavi renkli bulutlarn zerinde oturan ana kadn figrleri, kular ve deiik hayvanlar gryoruz. Resimdeki kadn figrlerinin olduklarn gryoruz. Aacn altnda oturan ve mutlu bir ifadeyle kular kucaklam olan Ak Ana, Yakutlarn ve Altayllarn yaratl efsanesinde ad geen bir tanradr. Resmin bir bakma, insan ruhlarnn domadan nce Evren Aacnn dallarnda sakland ve doacak ocuun veya hayvann bedenine girmesi iin ku eklinde gnderildii inancnn grselletirmesi olduunu syleyebiliriz.44 Bu inancn bir baka yorumu da her ocuun ruhunun, doumdan nce bir ku eklinde gkten gelip kadnn karnna girdii eklindeydi. 45 amanizmin Evrene btnsel yaklam bu resimde de aka karmza kmaktadr. nsann dier canllardan/ hayvanlardan ayr veya daha stn bir yerde olmad inanc, hayatn hayvan kl olduu ve ruhlarn doumdan nce hayvan biiminde bulunduu dncesi resimdeki anlatmn temelinde grlmektedir. Yakutlarn aadaki efsanesinde de aacn en byk ana olarak grld anlalyor. Bu efsanede aacn yarlmas ile ortaya kp ilk insan Ak-Olan emziren bir kadndan bahsediliyor.
Bu ilk insan Ak-Olan, ta iten hislenmi, Aaca yanaarak, ylece seslenmi: -Ey benim sayg deer, gzel yce Tanrem, Bana hayat veren, ey benim byk annem! Varlm, neyim varsa, hep seninle dolmutur, Dnyadaki varlklar hepsi senden domutur!
44

mutlu ve keyifli

olarak betimlenmi. Aa tepelerinde mzik yapan kadnlarn huzurlu ve rahat

gel, a.g.e., Cilt I, s.93-94

80

................................................ Aacn tam kknden, bir yark yarlnca, Bu yarktan aaca, bir delik alnca! Bir kadn kvermi, aacn deliinden, Aacn kkndeymi, aas belinden, Kadnn gr salar uuup yanyormu, Frlayan memesinden, stlerse kaynyormu. Olan yaklam ona, st emmi memesinden, Artk bir kere doymu, vazgemi yemesinden, St emen Ak-Olan, ilk defa doymu imi, Vcudunun her yeri, kuvvetle dolmu imi. Bundan baka annesi, ona demi kutlu ol, Saadetle dolup ta, hayatta hep mutlu ol! Ak-Olana, ayrca su, ate, demir vermi, Sonra da kaybolarak, tekrar yerine girmi.46

Yakutlarn

Er-Sogotoh

efsanesinde

de

neredeyse

ayn

motifler

grnmektedir. Bu efsanede Er-Sogotoh aaca yle seslenmektedir:

Benim aa Hakanm! Ey kutsal ruh! Ey ulu Hatun! Benim yurdumun ruhu! Ben bir yetimden baka bir ey deildim. Sen aldn beni byttn! Ben kk bir ocukken, sen beni byk bir adam yaptn!...Gel de benim ne olacam, geleceimi de bildir! Ben ne yapacam? Ben bundan sonra nasl yaayacam? Ey ulu Anne!

Bundan sonra aacn kknden karak yava yava Ak sal Ana grnm ve Sogotohun karsnda durmu.47 Yakutlarn bu efsanelerinde ad geen Ak sal Anann Ak Ana olduu dnlebilir. Hayat Aac, Ak Ana ve baka amanist elerin karmza kt dier resimler unlardr: Ak Kadn ve Hayat Aac, 80x30 cm, tuval zerine akrilik, 1995 ; Aa Alt, 35x35cm, tuval zerine akrilik, 1996; nce, 24x36cm, gravr,1996; Evvelce, 24x37cm, gravr,1996 ; nce, 60x90cm, tuval zerine akrilik, 1960 ; kz

45 46 47

gel, a.g.e., Cilt I, s.559 gel, a.g.e., Cilt I, s.103 gel, a.g.e., Cilt I, s.106

81

Srtnda Dnya, 80x30cm, tuval zerine akrilik, 1994 ; Koruyucu lahlar, 103 x 63 cm, tuval zerine akrilik, 1996.

3.1.1.9. Kamlar ve Kanatllar, 30x80cm, tuval zerine akrilik, 1995

Bu yaptta amanlarn kartal kimliine dnmekte olduklar ann betimlendii grlr.48 Sanat, aman ayinlerinin bu nemli ann zgn bir anlatmla grselletirmitir. amanlarn, her an havalanacakm gibi kollarn iki yana amalar ve kollarna konan kular bu anlatm daha da kuvvetlendirmektedir. Gk Tanry simgeleyen mavi rengin yan sra resimdeki dier elerin de amanizm ile ilgili olduklarn syleyebiliriz. amanlarn ku biimindeki elbiseleri ve ku figrleri ile amanizmdeki ku simgeciliinin aka ifade edildiini syleyebiliriz Burada amann mitolojik kkeninin, en nemli hayvan atalardan olan kartalla ilikilendirildiini de hatrlayabiliriz.
49

3.1.1.10. Yer-Su lahlar, 80x30cm (60x40 cm) , tuval zerine akrilik, 1996
amanistlerin dnya grne uygun bir ekilde resimdeki aalar, balklar, kular, insanlar, ocuklar, dalar, bulutlar birbirine eit varlklar olarak betimlenmitir. zellikle insanlarn dier varlklarla eit tutulmas dikkat ekmektedir. Resimdeki btn figrler arasnda bir uyum olduu sezilmektedir. amanizmdeki tanrlar hiyerarisine uygun bir ekilde dalarn tepesinde Tanr lgeni grmekteyiz. lgenin hereyi gren ve her eye hakim bir figr olarak izilmesi resimdeki huzurlu atmosferi daha da glendirmektedir. Resimdeki da figr, dan lgenin yanndan indii inancna uygun bir ekilde yaptn en st blmne yerletirmitir.

48 49

Zhre ndirka, Ortaasyadan Anadoluya Sylenceler ve Can Gknil, Aratrmalar Dergisi, S: 17, stanbul, 2005 , s.14 Eliade, a.g.e., s. 95

Sanat Tarihi

82

3.1.1.11. Kutsal Kanatl, 9x25cm, gravr,1996

iftbal kartal motifi, Kuzey Sibiryann dou kesimlerinde yaayan kavimlerde grlrd.50 Yakutlar, aatan yaplm srklar zerine ift bal kartal heykelcikleri koyarlard.51 Onlara gre bu srklar gn direiydi, kartallar da Tanrnn gcnn sembolyd ve gn kapsn kanatlaryla tutuyordu.52 ift bal kartal motifine, Altay ve Sibiryada baz aman davullarnda da rastlanmtr.53 Yaptn ortasnda ift bal kartal figr ve etrafnda da drt hayvan figr daha grmekteyiz. Kanatlarn iki yana am kartaln, resimdeki dier hayvanlardan daha gl durmakta, hatta onlara hkmeder grnmektedir. Gk Tanrnn temsilcisi saylan kartaln ift bal olmas, her eyi gren Gk Tanrnn hakimiyetini ve gcn hatrlatmaktadr. Bu almaya benzer ekilde, sanatnn bir gravr almas olan kiz dol adl yaptnda da ift bal bir ongun grlmektedir. Bu betimlemeler, daha ge devirlerde karmza kan zoomorfik ongunlarn ilk ekli olarak da grlebilir. Nitekim Seluklu anda ift kartal armalarnn kullanldn biliyoruz. 54

3.1.1.12. Kaz Gemisi , 45x35cm, tuval zerine akrilik, 1996

Kaz, amann en ok taklit ettii ve ayinler srasnda da ge ykselmek iin zerine bindii hayvanlardandr. Bunun iin aman, kaza benzeyen bir nesnenin zerine oturur ve kollaryla ge uuyormu gibi hareketler yapar. Kazla ilgili uyakl paralar syler ve kazn sesini taklit eder.55 Resimde beyaz bir kazn zerinde aman figrleri betimlenmitir. Beyaz kaz, gkyzne ykselen amanlarn yeryzne veya insan katna dnlerini salayan

50 51 52 53 54 55

gel, a.g.e., Cilt II, s.178 gel, a.g.e., Cilt II,s.173 gel, a.g.e., Cilt II, s.179 Zhre ndirka, Trklerde Hkmdar Tac Gelenei, Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 2002, s. 23 gel, a.g.e., Cilt II, s.132 oruhlu, a.g.e., s.152

83

kaz56 simgelemektedir. En stteki amann yzndeki mutlu ifade ve gkyzne ykselircesine kollarn iki yana amas dikkat ekmektedir. Daha alttaki dier amanlarn da keyifli bir ekilde alglar aldklar veya alnan mzii dinledikleri grlmektedir. Resimde ak mavi bir fon kullanlm, figrler ise ak renklerle betimlenmitir. amanist motiflerden esinlenerek yapt bu resmiyle ilgili olarak sanat unlar sylemektedir:
Ak Tanrlar gkyznn beinci katnda oturur. Tanr lgene ulamak isteyen aman rahipler ancak bu kata kadar ykselerek dileklerini kutsal elilere bildirirler. Yeryzne veya insan katna dnleri kaz gemisiyle gerekleir. 57

3.1.1.13. Horoz, 30x40cm, ahap zerine akrilik ve kurun, 2000

Resimde ak renklerle Hayat Aac ve aacn dibindeki Ak Ana betimlenmitir. Aacn tepesinde de canl renklerle bir horoz figr grlmektedir. Sanatnn birok yaptnda karmza kan Hayat Aac ve Ak Ana elerinin burada daha ak renklerle betimlendii fark edilmektedir. Bununla Ak Ananin, adndan da anlald gibi amanizmdeki iyi ruhlardan olduu vurgulanmaktadr. Ak Anann yz ifadesinden de gven veren, iyiliksever bir tanra olduu anlalmaktadr. Hayat Aacnn ak renkli gvdesi ve beyaz dallar da yaratln safln, doumun tazeliini anlatyor gibidir. Aacn tepesinde ten renkli horozla yeni balayan hayatn canll ve eitlilii anlatlmaktadr. Yapttaki amanist elerin btnl, kurun ve ahap malzemelerinin kullanmyla salanmtr.

56 57

Eliade, a.g.e., s. 223, s. 228 Can Gknil,Resimlerimle Trklerin Yaratl Efsaneleri, Orta Asyadan Anadoluya Yaratl Efsaneleri Sergi Katalou, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, Aralk 1996, s.5

84

3.1.1.14. Av, 2000, ahap zerine akrilik ve kurun, 40x40cm

Bozkrn ar mcadeleci artlar iinde yaayan amanist Trkler iin evcilletirilmi hayvanlar bilinmeyen varlklar olmaktan kmt.58 Ancak vahi hayvanlar ve zellikle yrtc kular, tanrsal birer haberci olarak kabul edilmekteydi. Bu hayvanlardan olan geyik ve grifonlarn putlar nemli amanist ongunlardand. 59 Efsanelere gre Hunlarn atalarna sihirli bir geyik yol gstermitir. Ayn efsanelerin, skitler arasnda da yaygn olduu sylenir ve skitlerde de geyiin zel bir nemi vardr.60 Hunlarn ve skitlerin zellikle geyie olan eilimleri yznden Avrasya bozkrlarnda saysz geyik figrleri bulunmutur. 61 Bu yaptta iki vahi hayvann mcadelesini gryoruz. Kanatl bir grifonun bir geyie saldrd ann betimlendii resimde malzeme kullanm asndan amanist elerin ar bastn syleyebiliriz. Bununla birlikte sanatnn farkl medeniyetlerin mitolojilerinden de esinlendii grlmektedir. Resimdeki hayvanlarn stilizasyonu ve grifonun abartlm kanatlar, skitlerin silah ve at koum sslemelerini hatrlatmaktadr. Nitekim skit sanatnda, geyik ve alm kanatl hayvanlarn en fazla ilenen figrler olduu bilinmektedir.62 Resimdeki geyik figr, skit sanatndaki geyik figrleriyle ayn zellikler gstermektedir. Geyiin ayaklar bkk ekilde izilmi ve bu ekilde figrn srama / kama annda olduu gsterilmitir. skit sslemelerinde otul hayvanlarn ba ou kez arkaya dnktr63, nitekim bu yaptta da geyiin ban arkaya evirdii grlmektedir. skit sanatnda ok nadir olarak grlen fantastik grifonlar ou kez de kartal bal hayvanlardr.
64

Yapttaki grifon figr da kartal bal bir ata benzemektedir. skit

sanatnda en ok grlen sahnelerde otul bir vahi hayvann bir kartal tarafndan takibi veya sktrlmas konu edilmektedir. Bu sahneler, figrlerin gl stilizasyonu nedeniyle ematik ve ok az canldr.65 skitlilerle benzer ekilde, hayvan mcadele sahneleri eski Hun sanatnda sk sk tekrarlanmtr. Hayvan
58 59 60 61 62 63 64 65

Diyarbekirli a.g.e.,s.82 Diyarbekirli, a.g.e.,s.88 Diyarbekirli, a.g.e, s.118 Diyarbekirli, a.g.e, s.119 Boris N. Grakov, skitler, ev: D.Ahsen Batur, stanbul , Selenge Yaynlar, 2006, s.193 Grakov, a.g.e., s.194 Grakov, a.g.e., s.194 Grakov, a.g.e., s.194

85

vcutlarndaki tez ve sratli hareketler, geriye dnk ba motifleriyle betimlenen hayvan biimleri66, Asya ve Avrasyann geni bozkrlarnda yaayan gebeler ve zellikle Hunlar arasnda sava sembol olmutu. Bu toplumlarda at koum takmlar, eyer alt rtleri hep hayvan figrleri ile bezenmi; adrlarnn i ksmnda kullanlan kee, hal ve kilim dokumalarda hayvan mcadele sahnelerine sk sk rastlanmtr. 67 Horoz ve Av yaptlarna benzer malzeme kullanmnn ve figratif kompozisyonlarn grld dier yaptlar da Balarnda Balk ve Kahramanlar adl almalardr.

3.1.1.15. Kule, Gzel Gelin, 40x40 cm, tuval zerine akrilik, 1996
Kurtlar, Orta ve Asyada hayvanclk ve avclkla geinen toplumlarn en ok korktuu ve sayg gsterdii hayvanlard. Fiziksel kuvvetleri ve yrtclklar nedeniyle doast glere sahip olduklar dnlrd. Bu nedenle kurt, eski Trkler arasnda byk sayg gren bir ongun haline gelmitir.68 Hunlar dneminde de Orta Asya halklarnn birinci derecede neme sahip ongun hayvanlarndan biriydi.
69

amanist Trk toplumlarnda hayvanlardan treme efsanelerinde en ok grlen

hayvan figr kurttur. Gktrk ve Uygurlardan nceki eski Trk topluluklarnn birok kurttan treyi efsanesi bulunmaktadr. Bunlardan biri u ekildedir: Kaann ok akll iki kz varm (baz kaynaklar kz vard diyorlar). Bu kzlar o kadar akll ve o kadar iyimiler ki, babalar yle bir karara varm: Ben bu kzlar, nasl insanlarla evlendirebilirim! Bunlar o kadar iyi ki, kzlar ancak Tanr ile evlenebilirler! Bunu diyen Kaan, kzlarn alarak gtrm ve bir tepenin bana koymu. Burada kzlar, Tanr ile evlensinler diye beklemi. Kzlar bu tepede beklee dururlarken, tepenin

66 67 68 69

Diyarbekirli, a.g.e., s.115 Diyarbekirli, a.g.e., s.116 oruhlu, a.g.e., s.106-107 gel, a.g.e., Cilt I, s.41

86

etrafnda ihtiyar ve erkek bir kurt grnm. Kurt, tepenin etrafnda dolamaya balam ve bir trl de, orasn brakp gitmemi. Kk kz kurdun bu durumunu grnce phelenmi ve kardeine : te bu kurt Tanrnn ta kendisidir. Ben inip, onunla evleneceim. demi. Kardei gitme diye srar etmi ama, kz dinlememi. Tepeden inerek kurtla evlenmi ve bu suretle lkenin halk bu hkmdarn kz ile kurttan tremi.70 Sanatnn Kule, Gzel Gelin adl yaptnda yukarda aktarlan efsanenin betimlemesini grmekteyiz. Sar bir fon zerinde turuncu renkle izilen kule ve her bir kulenin iinde de gelinlik kzlardan biri var. Kurdun gvdesinin kuleyi de saracak ekilde byk ve uzun izilmesi, bu hayvann gcne iaret etmektedir. Ayn zamanda, efsanede de aktarld ekliyle srarla kulelerin etrafnda dolatna ve bir trl de oray brakp gitmediine iaret etmektedir. Kurdun yz kzlara dnk olarak betimlenmitir. Bu konunun devam olarak karmza kan bir dier yapt da Kurt Srtnda Gzel adl yapttr. Efsanedeki gzel kz bu resimde bir kurdun srtnda betimlenmitir. Resmin st blmnde de zerinde kular bulunan iki hayat aac figr yer almaktadr.

3.1.1.16. Tufan, 80x80cm, tuval zerine akrilik, 1994

XIX. yzyln ortalarnda Verbitskiy tarafndan aktarlan Altayllarn tufan efsanesine gre tufandan nce yeryznn hkumdar Tengiz (Deniz) Hand. O zamanda Nama adl nl bir adam vard. Tanr lgen bu adama dnya tufan olacan, insanoullarn ve hayvanlar kurtarmak iin snanm sandal aacndan gemi yapmasn buyurdu. Namann olu vard ve oullarna da tepesinde gemi yapmalar iin emir verdi. Gemi, lgenin rettii ve gsterdii gibi yapld. Nama, lgenin buyruu ile insanlar ve hayvanlar gemiye ald. Namann gzleri iyi grmezdi. Gemidekilere sordu: Bireyler gryor musunuz?. Yeryzn sis kaplam, mthi karanlk basm. dediler. O zaman yerin altndan, rmaklardan,
70

el, a.g.e., Cilt I, s.18

87

denizlerden karalara sular fkrmaya balad, gkten de yamur yayordu. Gemi yzmeye balad. Gk ve sudan baka bir ey grnmyordu. Nihayet sular ekilmeye balad. Dalarn tepeleri grnd. Gemi, iki dan tepesinde karaya oturdu. Suyun derinliini renmek iin Nama kuzgunu gnderdi. Kuzgun dnmedi; kargay gnderdi, o da dnmedi; saksaan gnderdi, o da dnmedi. Nihayet gvercini gnderdi. Gvercin gagasnda bir dal ile geri dnd. Nama gvercine kuzgunu, kargay ve saksaan grp grmediini sordu. Gvercin bunlar grdn, her nn de lee konup gagaladklarn haber verdi. Nama Onlar kyamete kadar le ile geinsinler, sen benim sadk hizmetim oldun; kyamete kadar benim evladmla beraber yaa dedi. Tufandan sonra Nama Yaya (yaradc) ve Yayk (tufan) Han adyla tanrlar srasna geti. Yeni nesiller ona kurban kesmekte devam ettiler. 71 A.V. Anohinnin aktard bir baka hikayeye gre tufan olacan demir boynuzlu gk teke haber vermitir. Bu teke yedi gn dnya evresinde dolam, ac ac melemi, yedi gn deprem olmu, yedi gn dalar ate fkrm. Yedi gn yamur yam; yedi gn frtna ile dolu yam; yedi gn kar yam. Tufan olacan lgen ve alt kardei bilmiler ve bir gemi yapmlar, bylece insan ve hayvan neslini kurtarmlar.72 Sanatnn bu efsaneden esinlenerek yapt Tufan resminde insan eklinde betimlenen lgen ve alt kardeini grmekteyiz. Tufann etkisi, denizle gkyzn ayn mavi tonda boyanarak betimlenmitir. Geminin stndeki koyu renk bulutlar ve gvertede birbirine sokulmu hayvanlar da bu betimlemeyi tamamlamaktadr. Gemideki btn kularn ve hayvanlarn ifter izilmesi de Tufan efsaneleriyle badamaktadr. Bu yaptta da masals bir hava var. Krmz renkli efsanevi bir hayvann oluturduu gemide Tanr lgen ve kardelerinin yan sra ku, aslan, geyik ve teki hayvanlar birlikte sralanmlardr. Dingin deniz insanla verilen ikinci yaamn

71 72

nan, a.g.e., s. 23 nan, a.g.e., s. 23

88

sevincini yanstyor. Figrlerin kitlesel kullanm ile mavi zemin baarl bir kartlk oluturuyor.73 Sanatnn Tufan efsanesini iledii dier resimleri de unlardr: Tufan, 50x50cm, tuval zerine akrilik, 1994 ; Tufan, 50x50cm, tuval zerine akrilik, 1995; Tufan, 30x80cm, tuval zerine akrilik, 1995

3.1.2 Akkzlar 3.1.2.1. Akkzlar (Tanr lgenin 9 kz), 105x95 cm, tuval zerine akrilik, 1996
Bu resimde Tanr lgenin dokuz kz, Evren Aacnn dallarnda veya altnda, farkl alglar alarken veya ark sylerken betimlenmitir. Akkzlarn baklar gkyzne ynelmitir. Rahat beden durular, saf ve masum yz ifadeleriyle tasvir edilen Akkzlarn, alglar aldklar, arklar syledikleri veya mzik dinledikleri grlmektedir. Resimlerin fonunda ak renklerin kullanld, benzer ekilde figrlerin de ak pembe renklerle boyand grlmektedir. Sanatnn bu resimde Akkzlarn saf, masum ve iyiliksever ilham perileri olarak betimlediini gryoruz. Figrlerin ak pembemsi renklerle boyanmas bu etkiyi glendirmektedir. Yzlerindeki ifade, durularn rahatl ve bedenlerin yuvarlak hatlarla izilmesi ocuksu bir hava yaratmaktadr. Akkzlarn vurmal, telli ve flemeli alglar amann trenlerini hatrlatmaktadr. Bu yapta benzer ekilde, Akkzlar ve Aa (65x65cm, tuval zerine akrilik, 1996) resminde de Evren Aacnn altnda oturan Akkzlar grmekteyiz. Bunlardan birisi alg almakta, dieri ise dinlemektedir. kisinin de baklar Evren Aacna ve gkyzne doru ynelmitir.

73

Zhre ndirka, Ortaasyadan Anadoluya Sylenceler ve Can Gknil, Aratrmalar Dergisi, S: 17, stanbul, 2005, s.17

Sanat Tarihi

89

3.1.2.2. Akkzlar, 215 x 885 cm, ahap zerine akrilik, 2001

Bu resimde, Akkzlar ve ku figrleri akrilikle boyanm mavi fon zerine ahaptan kabartmal olarak yerletirilmitir. Akkzlarn baklarn kulara ynelttikleri, bulutlarn zerinde durarak alglar aldklar veya kulara el salladklar grlmektedir. nceki yaptlara benzer ekilde, Akkzlar ak renklerle, yuvarlak hatlarla, masum yz ifadeleriyle ve rahat beden durularyla betimlenmitir. Ayn yne doru utuklar grlen kular ise daha canl renklerle boyanmtr. Resmin genelindeki huzurlu hava Yakutlarn aadaki efsanesinin esin kayna olduunu dndrr:
Pek ok alemler vardr, gn yedi katnda. Bir gbek yeri vardr, gklerin ortasnda, Tanr Cennet kurmutur, katlarn arasnda. Yeryz, Orta-Dnya, gklerin altndayd, Bir de gbei vard, yerin ortasndayd. ........................................................... Gklerin gbeinde, gam, keder eksik idi, Burda ne gne batar, ne de ay eksik idi, Bu gbekte k yoktu, sresiz yaz olurdu, Bir guguk kuu vard, herkese saz olurdu.74

Gk Tanry simgeleyen mavi rengin resimde fon olarak kullanlmas izleyiciye dinginlik vermektedir. Bulutlarn yumuak kvrmlar, kularn sevimlilii, Akkzlarn meleksi duyarll bu atmosferi daha da glendirmektedir. Resimdeki kularn, amanizmdeki ruh tayc, haber tayc, amanlarn koruyucusu hayvan ana kular olabilecei akla gelmektedir. Sanatnn iyimser yorumu, seyircide bu kularn iyi haberler tadklar izlenimi brakmaktadr. Sonu olarak, yaptta genel olarak bir Cennet havasnn hakim olduu sylenebilir. Tm figrlerin kabartmal olarak betimlenmesi de yaptn grsel etkisini arttrmaktadr.

74

gel, a.g.e., Cilt I, s.101

90

3.1.3. Karakzlar 3.1.3.1. Karakzlar, 50x35cm, tuval zerine akrilik, 2000

Resimde ip atlama oyunu oynayan iki Karakz grmekteyiz. Bolukta dans eder gibi duran figrler gri bir fon zerinde yumuak renk geileri ile izilmitir. Karakzlarn siyah orapl, siyah sal ve siyah dudakl izilmesi kabare kzlarn hatrlatmaktadr. Yzlerindeki sert ve ktcl ifadeler seyircide gvensizlik duygusu uyandrmaktadr. nce giysilerinin altndan belli olan gsleri, kabare kzlarn anmsatan siyah oraplar ve hafif saldrgan durular edepsiz maskaralar olarak bilinen Karakzlar ok iyi ifade etmektedir.

3.1.3.2. Karakzlar, 50x35cm, tuval zerine akrilik, 2000

Resimde, bir kaplumbaa zerinde, biri oturmu dieri de ayakta duran Karakzlar grmekteyiz. Karakzlarn kafalar balk kafasna benzetilerek izilmitir. Geni kalalar ve sarkan memelerle izilen ilk figrn otoriter duruu ve sert yz ifadesi dikkat ekmektedir. Ayaktaki figrn ise muzip bir ekilde durduu ve glmsedii grlmektedir. Trklerde btn kabuklu hayvanlarn reisi saylan kaplumbaa ayn zamanda bir su hayvandr. Uzun mrlln ve sabrn simgesidir. Bu zelliklerinden dolay da gl bir hayvan olarak kabul edilir. 75 Kaplumbaann bir su hayvan olmas ve suyun yeraltn simgelemesi Karakzlarn yeraltna ait ruhlar olduunu hatrlatmaktadr. Resimdeki kaplumbaa figr, Akkzlarn yaramazlna ve

oyunlarna ancak kaplumbaa kadar sabrl ve gl bir hayvann dayanabileceini anlatmaktadr. Kaplumbaann yavalna karn, Karakzlarn hareketli ve hafif aceleci durular; kaplumbaann ban evirip Karakzlara bakmas; Karakzlarn bedenlerinin insan, kafalarnn ise balk eklinde olmas, Karakzlarn oraplar bu resimde de mizah duygusu yaratmaktadr.

75

oruhlu, a.g.e., s.149

91

3.1.3.3. Karakzlar, 50x70cm, tuval zerine akrilik, 2000

Resimde drt Karakz ve bir kaplumbaa figr grlmektedir.

Karakzlardan yine siyah orapl olarak izilmitir. Siyah orapllardan biri arkadann eli stnde durarak akrobasi numaralar yaparken, dier Karakzlar ve kaplumbaa geni alm gzlerle onu seyretmektedirler. Resimdeki tm figrlerin ok elendikleri grlmektedir.

3.1.3.4. Karakzlar, 70x50cm, tuval zerine akrilik, 2001

amanizmin ktcl tanrlarndan olan Karakzlar, bu resimde souk ve rktc kalplar yerine yuvarlak hatlar ve pastel tonlar kullanlarak ocuksu bir oyun dzeninde grselletirilmitir. Yaptta, Karakzlarn siyah orapl, byk kalal ve yar giyinik olmas gibi mizahi eler de kullanlmtr. Yerekimsiz bir ortamda oyun oynamaya almalar ve topu bir trl yakalayamamalar resmin elendirici ve gldrc etkisini kuvvetlendirmektedir. Mutlu yz ifadeleri ve sevimli beden durularyla izilen Karakzlarn ok elendikleri anlalmaktadr. Can Gknilin amanizmin kt ruhlarndan olan Karakzlar mizah bir bak asyla sempatik varlklar olarak betimlemesi, kt ruhlarn tanrs Erliki ise hi konu etmemesi sanatnn genel olarak iyimser bir bak asna sahip olmasna balanabilir.

3.1.4. Tanra Umay

Can Gknil, sistemli bir n alma ve kapsaml bir bilgi birikimi sonucu yapt bir seri Umay Tanra betimi ile Umay kimliini Trk resim sanatna tam ve yeni batan kurgulamtr.76 Bunu gerekletirirken Umay Tanrann doum ve reme, insanlarn koruyucusu ve kollaycs, kutsal ku kkeni niteliklerini ve tanrsal kimliini ortaya koymutur.77 Sanat, yaradl efsanelerini izleyicisine umut
76 77

Zhre ndirka, Can Gknilin Umay Tanralar zerine konografik Bir Not, Sanatsal Mozaik, Yl:3, S: 31, Mays 1998, s.71 ndirka, a.g.e., s.71

92

alayan bir iyimserlikle yorumlad gibi78 Umay Tanrann sava ve lme ilikin ynlerini pek konu etmemitir. 79

3.1.4.1. Umay Hatun I, 25x25 cm, gravr, 1995 (renkli ve siyah beyaz)
Umay I adl yaptta Tanrann ge uzanan ve aa dallarn anmsatan kollar, gkten iki kayn aac ile inen ve yaamn balangcn simgeleyen Umay hatrlatmaktadr. Tanrann kollar zerindeki kular amanizmde kuun nemi ve Tanrann gemiinde bir kutsal ku olabilecei dncesi ile yakndan ilgilidir. 80

3.1.4.2. Koruyucu lah Umay II, 40x19 cm, ahap zerine akrilik, kurun, 1994
Yaptn st blmnde grdmz ku figr, Umayn tanrsal yaamna kutsal bir ku olarak baladn ve gkyznden indiini anmsatmaktadr. Ellerini gkyzne am tombul kadn ise doum ve remeyi simgeleyen Umay Anay dile getirir. Tanrann bacaklarnn dibindeki kularla Umayn koruyucu ve kollayc yn anlatlmaktadr. Bacaklarnn arasndaki krmz kuun, renk ve biim olarak teki kulardan ayrldn ve ilk bakta izleyicinin dikkatini ektiini syleyebiliriz. Sanat, ahap malzeme olarak frnc kreini semesi konusunda Umayn ayn zamanda bereket tanras olduunu ve bu sebeple budayla balant kurduunu belirtmektedir.
81

Benzer ekilde, amanizmdeki kurun dkme geleneine bir

gnderme yapmak amacyla resimdeki kularda kurun malzeme kullandn ifade etmektedir.82 Kurunun ilk metal olduu gz nne alndnda, bir bakma bu almalarda canllarn analar (Umay) ile canszlarn anasnn (kurun) badat

78 79 80 81 82

Turan, a.g.e., s. 2 ndirka, a.g.e., s.71 ndirka, a.g.e., s.71 ndirka, a.g.e., s.72 Can Gknil, ,Resimlerimle Trklerin Yaratl Efsaneleri, Orta Asyadan Anadoluya Yaratl Efsaneleri Sergi Katalou, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, Aralk 1996, s.5

93

sylenebilir.

83

Btn bunlar gsteriyor ki, sanatnn yaptlarnda ierikle birlikte

kullanlan malzeme de anlatmsal ve btnsel bir ifade tamaktadr.84 Sanatnn Umay konu ettii dier yaptlar ise Umay Hatun II, 25x25 cm, gravr, 1995; Umay Hatun III, 25x25cm, gravr, 1995 ve Koruyucu lah Umay I, 40x19 cm, ahap zerine akrilik, kurun, 1994 dir . lk iki yaptta Umay Tanrann yavrular koruyucu ve kollayc yn belirgin bir ekilde ne kmtr. Umay Hatun II yaptnda, iki yana doru alan kollar zerinde oturan kular ve bacaklar nnde birbirine sokulmu kular ile anal vurgulanmtr.85 Umay III adl yaptnda ise Tanrann kanatl olarak betimlenmesi ku kkenli bir tanra olduunu gstermektedir. Sevecen ve efkatli bir ekilde iman kollaryla kucaklad yavru kularla koruyuculuu ve anal vurgulanmaktadr. Sanatnn ayn anlamdaki dier bir Umay Tanras ise ahap zerine alt Koruyucu lah Umay I adl yaptdr. Bu yaptta kakma kurun sslemeler ve ahap malzemenin kullanm, Umayn amanist bir Tanra olduunu hatrlatmaktadr.

3.1.5. Muskalar
Can Gknil, Nisan 1999da Mill Reasrans Sanat Galerisinde "Muskalar" sergisini amtr. Avc ve gebe toplumlarndaki yceltilmi hayvan kavramlarn / ongunlar primitif dnce erevesinde irdeleyerek zellikle tarih ncesi muskalarna dnk almalar yapan sanatnn gemite kalm l bir inanc yorumlamann tesinde, gnmzde de gncelliini koruyan muskalar yeniden tasarlad grlyor. Bir baka ifadeyle, eski alarda kullanlan muskalar sadece yeniden yorumlamakla kalmayp biim, teknik ve ierik asndan yapt yeni tasarmlarla gncel muskalar yaratmtr. Bu ekilde eski muskalardan esinlenerek yeni ve zengin biimler ortaya koymutur. Sanatnn, muskalarna verdii isimler de

83 84 85

Zhre ndirka, Ortaasyadan Anadoluya Sylenceler ve Can Gknil, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, S: 17, stanbul, 2005, s.15 Zhre ndirka, Can Gknilin Umay Tanralar zerine konografik Bir Not, Sanatsal Mozaik, Yl:3, S: 31, Mays, 1998, s.72 ndirka, a.g.e., s.71

94

ok kolay yksel armlar yapyor ve sanatnn bu konuya insancl ve gncel boyutu iinde yaklatn gsteriyor. amanist dnemde kullanlan muskalarda anlatlan ykler, hayvan atalar ve hayvan analar artran deiik hayvan figrleri ile betimlenmekteydi. Sanatnn E Arama Muskas, Ayrlklar Giderme Muskas ve Nazar Bozma Muskasnda da ayn uygulamay kullandn gryoruz. Muskann konusuna uygun den ykler, deiik hayvan figrleri, dsel yaratklarla betimlenmi ve sonuta fantastik diyebileceimiz bir dnya ortaya km. Bu ekilde Can Gknilin, kendisini besleyen kaynaklardan kopan ve bir bakma yozlaan gncel muskalar amanist dnyaya geri tad sylenebilir. Muskalarn saklanmas veya tanmas da zaman iinde muskalarn farkl biimler almasna yol am. Muskalarn saklanmas iin kese, madalyon, kutu gibi eitli muska muhafazalar yaplm. Bu muhafazalar, altn ve gmten yapld gibi ok sade de olabiliyor. Koldan geirilerek boyna apraz aslan muskalara ise hamail deniyor. Muska muhafazalarndan ve hamaillerden esinlenen sanat, bunlara benzeyen muskalklar tasarlad. inko tabakalar yuvarlayarak silindir haline getirdi. Bu silindirlerin zerine kazma tekniiyle figrler iledi ve kurundan yaplm pullarla ssledi. Sanat bu silindirik muskalklar yine amanist elerin grld tahta panolarla birletirdi ve ortaya kan yaptlara Muhabbet Muskas, Kurun Muskas, Ktl nleme Muskas gibi adlar verdi. Kurun Muskasnda nemli ongun hayvanlardan olan geyik hayvannn betimlendiini ve kurun kakma sslemelerle birlikte kurun erevenin de ustalkl bir ekilde kullanld gryoruz. Sanatnn daha nceki yaptlarnda da sadece malzeme olarak kulland kurunun by dnyasnda, nazara kar koruyucu olarak kullanld biliniyor. Ktl nleme Muskasnda ktl nlemek iin ongun olduunu dndmz koruyucu hayvanlarn betimlendiini gryoruz. ki Kiiyi Ayrma Muskas ve Delilii Geirme Muskas yaptlarnda da benzer zellikler grlmektedir. Tuval zerine akrilikle yaplan muskalardaki karmak dsel dnya bu yaptlarda yerini daha yaln kompozisyonlara brakm grnyor. Sanat daha 95

nce incelediimiz resimlerinde ortaya koyduu izgiyi bu yaptlarnda da srdryor. Doaya/ manzaraya yer verilmemesi, figrlerin bolukta durmas gibi zellikler bu yaptlarda da ortaya kmaktadr. bir etki yaratlmasn salyor. Sanatnn tuval zerine akrilikle yapt ktidar Muskas ve Kavuma Muskas adl yaptlarnda da nceki muskalara benzer figratif kompozisyon ve dsel yorum dikkat ekmektedir. Tuval zerine akrilik ve silindirik mhrlerle birletirdii tahta pano uygulamalarndan baka Can Gknil, inko gravrleri baskdan sonra renklendirme teknii ile gravrleri de bir muska uygulamas olarak kullanm. Gravr almalarndan baz balklar yle: Gelecei renme Muskas, Ksmet Ama Muskas, Yolculuk Muskas, Gelin Olma Muskas, Av Muskas, Evi Koruma Muskas, By zme Muskas, Cinleri Korkutma Muskas ve Soyunu Srdrme Muskas . Sanatnn "Muskalar" sergisi kapsamnda sergiledii bir baka yapt da ahap, pimi toprak, akrilik ve kurundan yapt Tlsml Kutular adn verdii kutu gruplardr. Tlsmlar tpk muskalar gibi insanlarn ktlklerden korunmak ve beklentilerini gerekletirmek iin yzyllardr kullandklar yntemlerdir. Sanatnn ahap, pimi toprak, akrilik ve kurun malzemelerini kullanarak yorumlad tlsml kutularda bayku gibi hayvan atalar, deiik ongun figrleri ve kurun kakma sslemeler gryoruz. Sanatnn tlsmla ilgili daha sonraki almalar amanist eler ieren resimlerin uzantlar olmakla beraber daha ok Osmanl etkileri tamaktadr. Kark tekniklerle ve yine orijinal tlsmlardan yararlanarak dzenlenen bu almalarna rnek olarak u yaptlar sralayabiliriz: Bar Tlsm. Ktlkten Korunma Tlsm, Cennete Yolculuk Tlsm, Bereket Tlsm, Denizci Tlsm, Melekli Tlsm, Dervi Tlsm, Bu zelliklerin yan sra tahta panolarda daha ok pastel renklerin kullanlmas, yaptlarn konularna uygun dsel

96

Sonu olarak, biimler ve kullanlan malzemeler deise de muskalara ve tlsmlara yklenen ilevlerin hi deimediini grebiliyoruz.

3.1.6. Kader, Fallar ve Kehanetler 3.1.6.1. Kader Habercileri

1 Aralk 2004 - 31 Aralk 2004 tarihleri arasnda Mill Reasrans Sanat Galerisinde alan Kader sergisi, kader, fal ve kehanet konularnn ilendii yaptlardan olumaktadr. Can Gknil, bu yaptlar hazrlarken eski Uygur dili ile yazlm bir fal kitab olan Irk Bitigten esinlenmitir. Fal Kitab anlamna gelen Irk Bitigte 65 faln ksa yorumlar ile ksa bir hatime bulunmaktadr. Yazl tarihi kesin olarak bilinmese de dil ve yazm zellikleri bu yaptn IX. yzyln balarndan kalma olduunu gstermektedir.86 Yazma sar renkli, iyi kaliteli kaln bir in kad zerine yazlmtr. Irk Bitig sanatkrane bir deyile kaleme alnmtr ve bu nedenle onun yabanc bir dilden eviri olmad kabul ediliyor. Irk Bitigin, ana dilini ok iyi bir biimde kullanma yetenei olan bir Trk tarafndan yazld dnlmektedir. 87 Sanat, Irk Bitigten esinlenerek kat zerine ini mrekkeple hazrlad desenleri Kader Habercileri bal altnda sergilemitir. Can Gknil, Irk Bitigde yer alan baz hayvan figrlerini, Orta Asyadaki amanist toplumlarnn at koum takmlarnda ve adrlarn sslenmesinde kullanlan stilize edilmi hayvan figrlerinden esinlenerek resimlemi. Sanatnn yapt hayvan desenleri, Orta Asyada genellikle deri zerine ilenen figrlerin yalnlnda betimlenmitir. Dolaysyla ssleme amal da kullanlan bu Bilindii gibi Orta Asya sanatndaki bu hayvan stilizasyonu totemizme ve ongun kltne bal olarak gelimitir.88 hayvan figrleri
89

ayn zamanda hayvanlarn gcne ve abukluuna zenen

amanistlerin dnya grn de yanstmaktadr. nsann kendini kovalayan

86 87 88 89

Tekin, a.g.e., s.13 Tekin, a.g.e.,s.15 Diyarbekirli, a.g.e., s.116 Diyarbekirli, a.g.e., s.114

97

dmandan saklanma zorunluluu, hayvanlara hayranlk ve hayvana metamorfoz / dnm istei yaratmtr. 90 Sanatnn yaptlarndaki fal konusunun devamn aratrdmzda, karmza yapt daha kmaktadr: tuval ve ahap zerine akrilik ile yaplm Falname, rulo halinde yaplm Falname ve Falname adndaki ift renk gravr ve sepya tekniiyle yaplm byk boy bir kitap. ki kitap halinde derlenen Yldznameler ise Osmanldaki slam fal geleneinde mneccimler tarafndan yorumlanan ve en nemli bilim dallarndan biri saylan yldz fallarnn kitaplarndan esinlenerek hazrlanm. Osmanllarda da ok popler olan falnameler, ou zaman Kuran'n gelecee dnk yorumlanmas uygulamalarna dayalyd.

3.1.6.2. Takvim Hayvanlar

Ongun kltnn devam saylan 12 Hayvanl Trk Takvimi nin gemii, eski Trk toplumlarnn tarihi iinde ok eskilere gidiyor. Gktrklerin devam saylan Uygurlardan kalan belgeler bu takvime gre dzenlenmitir.91 slam kabul eden Trk toplumlarnda da bu takvimin kullanld bilinmektektedir.92 On iki ylda bir devreden takvimde her yla ayr hayvan isimleri verilmitir ve ad geen her hayvann farkl bir boyun koruyucu ongunu/hayvan atas olduu tahmin ediliyor.93 Bu nedenle 12 Hayvanl Trk Takvimi nin sadece zaman lt olarak ilev grmedii, ayn zamanda amanist toplumlarn ongun kltleri ve kader anlaylar hakknda da bilgi verdiini syleyebiliriz. rnein takvimde belirtilen her yln, adn ald hayvann zelliklerine sahip olduu kabul ediliyor. Bu zellikler o yl olacak ve yaanacak olaylar belirliyor. Ayn zamanda her kiinin karakteri ve yaam, doduu yln genel zelliklerine gre belirleniyor. 94
90 91 92 93 94

Diyarbekirli, a.g.e., s.115 Osman Turan, Oniki Hayvanl Trk Takvimi, stanbul, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, Cumhuriyet Matbaas, 1941, s.49 Turan, a.g.e., s.53 Murat Ural, Kader-Beyaz Dt, Kader Sergisi Resim Katalou, stanbul, Mill Reasrans T.A.., Aralk 2004, s.8 Ural, a.g.e. , s.8

98

Sanat Kader sergisi kapsamnda, 12 Hayvanl Trk Takvimi nden esinlenerek hazrlad on iki tabloyu sergilemitir. Ahap tuvaller zerine akrilik ve kurun kullanarak yaplan bu yaptlar San Yl, Sr Yl, Pars Yl, Tavan Yl, Ejder Yl, Ylan Yl, At Yl, Koyun Yl, Maymun Yl, Tavuk Yl, Kpek Yl, Domuz Yl gibi isimler tamaktadr. Her yaptta alttaki daha byk olmak zere ikili ereve kullanlmtr. Yaptlarn alt ksmnda hayvan, insan, gemi, aa, ku figrleri akrilikle betimlenmitir. Tablolarn st ksmndaki boluklara ise levha kurundan kesilen ve deiik ongunlar simgeleyen hayvan figrleri yerletirilmitir. Sadece konturlar ayrt edilen bu kurun hayvan kabartmalar zerinde hi bir ileme yaplmamtr. Bu ekilde ok basit ancak o lde sert bir figrler ortaya km. Kurun, by dnyasnda ok kullanlan bir malzeme olduu iin sanat tarafndan daha nceki almalarnda da kullanlmt. Ancak her sergisinin ieriine uygun olarak yeni teknikler denemeyi seven sanat bu sergisinde, Orta Asya sanatndaki oyma ve kakma uygulamalarndan esinlenerek gmme kurun figrleri kullanm. Tuvallerdeki figrler de dnemsel zelliklerini kaybetmeksizin yumuak renkler ve belirsiz izgilerle yeniden yorumlanm. 12 Hayvanl Trk Takvimindeki yllarn anlamlar kaynaklarda deiiklikler gsterse de zor yaam koullar nedeniyle bu yorumlarn ok iyimser olmadn syleyebiliriz95. Buna karn Can Gknil, her yl iin tuval zerine akrilik ile yapt on iki resmi iyimser bir ekilde yorumlam, seyirciye daha umut verici ve i ac gelecekler sunmay tercih etmitir.

3.1.6.3. Sakl Kaderler, 155x80cm, ahap, pimi toprak, altn varak, akrilik, 1996
Can Gknilin Kader sergisi kapsamnda yorumlad bir dier yapt ise Sakl Kaderler panosudur. Sanatnn ahap ve pimi toprakla hazrlad, altn varak ve akrilikle boyad Sakl Kaderler panosu amanizmdeki kader ve alnyazs anlayna gnderme yapmaktadr. Panodaki kk ahap kutucuklarn kapaklar aldnda pimi topraktan bir insan yz ortaya kyor. Kutularn kapaklarn aan seyirci sakl kaderlerin ve alnyazlarnn ortaya kmasn beklerken
95

Ural, a.g.e., s.8

99

karsnda bembeyaz ve bo insan yzleri buluyor. amanizmde de insanlarn kaderleri doumdan nce belirlenir ancak bunlar sadece tanrlar bilir ve gerektiinde de amanlar tanrlardan bu bilgileri isteyebilir. nsan yznden okunamayan alnyazs, bazen bir hayvann krek kemiinden veya i organlarndan amanlarn bakt fallarla renilebilmektedir. Panodaki insan yzlerinin pimi topraktan yaplmas da lgenin ilk insanlar topraktan yaratt efsaneyi hatrlatmaktadr.

3.1.6.4. Ana Geyik ve Yavrular, 90x82x29cm, akrilik, ahap, tel, kat, 2004
Kader sergisi kapsamnda amanist izdmler tayan bir dier yapt da Ana Geyik ve Yavrular heykelleridir. Yaptlar, ahaptan yontulmu ve akrilikle boyanm geyik figrlerinden olumaktadr. Byk figrn anne, knn de yavru olduu geyiklerin boynuzlar tel ve katlarla sslenmitir. Geyiklerin boynuzlar aput balanan aalar gibi durmaktadr. Sanatnn bu yorumu amanistlerin ocuk veren aa ruhlar inanlarn hatrlatmaktadr. Eskiden amanist olan Mslman Krgz Kazak Trklerinde, ocuu olmayan kadnlarn bir aacn dibinde geceleyip ocuk diledikleri bilinmektedir.96 Anadoluda da buna benzer aalara bez balama yoluyla ocuk dileklerine rastlanr. 97

96 97

gel, a.g.e., Cilt II, s.485 gel, a.g.e., Cilt II, s.485

100

SONU
Eski Trklerin slaml benimsemesiyle birlikte, toplumun dinsel ve kltrel hayatnda nemli deiiklikler olmutur. Bunlardan biri de amanizme ait birok gelenein zaman iinde unutulmas ve ilgi alan dnda kalmasdr. Bu gelenekler yeterince aratrlmad gibi kltr ve sanat dnyamzda da gerektii gibi yanstlmamtr. Ancak son yllarda, zellikle de sanat evrelerinde, kendi kltrmzn gemiine ve zelde de amanizme ilgi duyulmaya baland. Trk mitolojisinden esinlenen sanatlar arasnda bugn iin Can Gknil, bu konular sistemli ve bilinli bir ekilde yorumlayan ilk ve tek Trk resim sanatsdr. Can Gknil, genelde Trk mitolojisi ve zelde amanizm konusundaki birikimlerini yaratc gc ve sanat duyarll ile birletirerek birok yapt ortaya koymutur. Zhre ndirkan da belirttii gibi Orta Asya ve Anadoludaki amanist efsanelerden yola karak oluturduu bu yaptlarda sanat, seyirciye yalnzca estetik bir haz duygusu vermenin tesinde, kltr mirasmza daha yakndan bakmamza ve kendi z deerlerimizi tanmamza grsel yolla katkda bulunmak istiyor.1 Kendisiyle yaptmz syleide sergilerinin anlamsal btnlne, eitsel ynne ve konularn devamllna nem verdiini belirtmesi de buna iaret etmektedir. Sanatnn yaptlarna baktmzda, yalnzca birtakm estetik kayglarla figrleri tuvale aktarmad, amanist inanlar ve efsaneleri yeniden kurgulad grlmektedir. Can Gknil, esinlendii ilksel figrleri ve arkeolojik objeleri sanki mzelerin duvarlarndan kurtaran bir duyarllkla yorumlayarak onlar gnmz seyircisinin de ilgisini ekebilecek yaptlara dntryor. Bu ekilde de mitolojinin saf, yaln ve ok renkli dnyasnn her zaman yeni esinler verebileceini ve tkenmeyen bir kaynak olabileceini gsteriyor.

Zhre ndirka, Can Gknilin Umay Tanralar zerine konografik Bir Not, Sanatsal Mozaik, Yl:3, S: 31, Mays 1998, s.72

101

Sanatnn amanist izdmler tayan yaptlarnda biim ve z bir btn oluturmaktadr. Ayn ekilde renk ve izgiler, k ve glgeler, hacim ve figr dalm gze ho gelen bir sergilemenin tesinde anlamlar tamaktadr.2 Gknilin yaptlarnda karmza kan bir dier nemli zellik de sanatnn iyimserlii ve mizah bak asdr. Mitoloji ve efsanelerde sklkla karmza kan lm, sava, kan, ktlk gibi elere sanatnn yaptlarnda neredeyse hi rastlanmamaktadr. Yaratl efsaneleriyle balayan iyimser ve masals yorumun dier sergilerde de devam ettii grlmektedir. Yaptlarnda n plana kan iyimserliin kiiliinden kaynaklandn belirten sanatnn, Trk mitolojisini ve z kltrmz sevdirmek iin yaptlarn iyimser bir yorumla sunmay tercih ettii de dnlebilir. Sanatnn da belirttii gibi yaptlarn olutururken yalnzca kavramsal elerden yola kt dikkate alndnda, Trk resim sanatnda nemli bir yeri olduu dnlebilir. Ayrca Trk mitolojisinin ve amanizmin aratrlmas, z kltrmzn yurtii ve yurtdnda tantlmas, resim sanat yoluyla seyircinin eitilmesi ve kltrmzn glendirilmesi ynndeki abalar dnldnde, Can Gknilin salt resim sanat asndan deil Trk kltr asndan da zel bir yere sahip olduu sylenebilir.

ndirka, a.g.e. , s.72

102

KAYNAKA
Akpnar, Turgut: Eski Trklerin Dini Tek Tanr nanc myd?, Tarih ve Toplum Dergisi, S:27, stanbul, Mart 1986, s.17-21. Atakan, Nancy: Orta Asyadan Anadoluya Yaratl Efsaneleri, Arredamento Dergisi, stanbul, Ocak 1997, s.1-3. elikkurgan, Gner: Can Gknil ile Mitolojiden ada Yorumlara, Yap, S:209, stanbul, Nisan 1999, s.10. oruhlu, Yaar: Trk Mitolojisinin Anahatlar, stanbul, Kabalc Yaynevi, Haziran 2002. Diyarbekirli, Nejat: Hun Sanat, stanbul, M.E.B. Yaynlar, 1972. Eliade, Mircea: Kutsal ve Dind, ev: Mehmet Ali Klbay, Ankara, Gece Yaynlar, Aralk 1991. Eliade, Mircea: amanizm, ev: smet Birkan, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, Kasm 1999. Eren, Hasan: Trke Szlk, C. I-II, stanbul, Trk Dil Kurumu, Milliyet Yaynlar, 1992.

103

Ersoy, Tolga: aman ve amanlarn G, Toplumsal Tarih Dergisi, S:7, stanbul,Temmuz 1994, s.6-12. Goetz, Philip W.: Ana Britannica Ansiklopedisi, 15. Bask, stanbul, Ana Yaynclk A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990. Grakov, Boris N.: skitler, ev: D. Ahsen Batur, stanbul, Selenge Yaynlar, 2006. Gknil, Can; Aydodu, Habip: Sanatta Buluan ki nsan, Vizyon Dergisi, stanbul,Ocak 1997, s.2. Gknil, Can: Resimlerimde Trklerin Yaratl Efsaneleri, Orta Asyadan Anadoluya Yaratl Efsaneleri, Sergi Katalou, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1996, s.6. Gknil, Can: Mitolojiden ykler, Resim Sergisi Katalou, stanbul, Galeri Selvin, 2000. Hacip, Yusuf Has: Kutadgu Bilig, 5. Bask, Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 2005. Hassan, mit: Eski Trk Toplumu zerine ncelemeler, 2.bs, stanbul, Alan Yaynclk, 2000. nan, Abdlkadir: Tarihte ve Bugn amanizm, 5.bs., Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2000.

104

ndirka, Zhre: Can Gknilin Umay Tanralar zerine konografik Bir Not, Sanatsal Mozaik Dergisi, Yl:3, S:31, stanbul, Mays 1998, s.69-72. ndirka, Zhre: Trklerde Bir Kadn Tanr: Umay, Toplumsal Tarih Dergisi, S:17, stanbul, Mays 1995, s.45-47. ndirka, Zhre: Trklerde Hkmdar Tac Gelenei, Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 2002. ndirka,Zhre: Orta Asyadan Anadoluya Sylenceler ve Can Gknil, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, S: 17, stanbul, 2005, s.11-18. Kgarl Mahmd: Divn Lugtit Trk, Kabalc Yaynevi, stanbul, Mays 2005. Melikoff, rene: Uyur dik Uyardlar, Alevilik-Bektailik Aratrmalar, ev: Turan Alptekin, stanbul, Cem Yaynevi, Ocak 1993. Perrin, Michael: amanizm, ev: Blent Arba, stanbul, letiim Yaynlar, 2001. Roux, Jean Paul: amanizm, Hayvansal Yaamda Tinsel Bir Deneyim, Tarih ve Toplum Dergisi, ev: Ik Tandoan-Abel, S:29. stanbul, Mays 1986, s.53-56.

105

Roux, Jean Paul: Trklerin ve Moollarn Eski Dini, ev: Prof. Dr. Aykut Kazancgil, 2.bs., stanbul, aret Yaynlar, Kasm 1998. Roux, Jean Paul: Orta Asya Tarih ve Uygarlk, ev: Lale Arslan, stanbul, Kabalc Yaynevi, ubat 2001. een, Ramazan: bn Fazlan Seyahatnamesi Tercmesi, stanbul, Bedir Yaynevi, 1975. Tekin, Talat: Irk Bitig, Eski Uygurca Fal Kitab, Ed. Nurettin Demir, Emine Ylmaz, Ankara, nc Kitap, 2004. Turan, Gven: Can Gknilin Kurulu Mitosu Dleri, Orta Asyadan Anadoluya Yaratl Efsaneleri, Sergi Katalou, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, Aralk 1996, s.3. Turan, Osman: Oniki Hayvanl Trk Takvimi, stanbul, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar, Cumhuriyet Matbaas, 1941. Ural, Murat: Can Gknil ve Muskalar, (evrimii), http://www.cangoknil.com/turkce/index.html, 11.09.2006 Ural, Murat: Gnete Piirilen nsanlar, Cumhuriyet Dergi, stanbul, 26 Ocak, 1997, s.15.

106

Murat Ural: Kader/Beyaz Dt, Kader Sergisi Resim Katalou, stanbul, Mill Reasrans T.A.., Aralk 2004, s.8. gel, Bahaeddin: Trk Mitolojisi I , 4. bs., Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2003. gel, Bahaeddin: Trk Mitolojisi II , 2. bs., Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2002.

107

RESMLER

Resim 1: Tanr lgen ve Ku Aac

108

Resim 2: Ay, Atam

Resim 3: Ay-Va Hatun

109

Resim 4: Ve Dierleri

Resim 5: Dii Baku

110

Resim 6: kilem

Resim 7: Hayvan Ata Dizisi

111

Resim 8: Aa

Resim 9: Ak Kadn ve Hayat Aac

112

Resim 10: Aa Alt

Resim 11: nce

113

Resim 12: Evvelce

Resim 13: nce 114

Resim 14: kz Srtnda Dnya

115

116

Resim 15: Koruyucu lahlar 116

Resim 16: Kamlar ve Kanatllar

117 117

Resim 17: Yer-Su lahlar

118

Resim 18: Kutsal Kanatl

Resim 19: kiz dol

119

Resim 20: Kaz Gemisi

120

Resim 21: Horoz

Resim 22: Av

121

Resim 23: Balarnda Balk

Resim 24: Kahramanlar

122

Resim 25: Kule Gzel Gelin

Resim 26: Kurt Srtnda Gzel

123

Resim 27: Tufan

Resim 28: Tufan

124

Resim 29: Tufan

Resim 30: Tufan

125

Resim 31: Akkzlar (Tanr lgenin 9 Kz)

Resim 32: Akkzlar ve Aa 126

Resim 33: Akkzlar

127

Resim 34: Karakzlar

Resim 35: Karakzlar 128

Resim 36: Karakzlar

Resim 37: Karakzlar 129

Resim 38: Umay Hatun I

Resim 39: Umay Hatn II

130

Resim 40: Umay Hatun III

131

Resim 41: Koruyucu lah, Umay I

Resim 42: Koruyucu lah, Umay II

132

Resim 43: E Arama Muskas

Resim 44: Ayrlklar Giderme Muskas

Resim 45: Nazar Bozma Muskas

133

Resim 46: Muhabbet Muskas

Resim 47: Kurun Muskas

Resim 48: Ktl nleme Muskas

134

Resim 49: ki Kiiyi Ayrma Muskas

Resim 50: Delilii Geirme Muskas

135

Resim 51: ktidar Muskas

Resim 52: Kavuma Muskas

136

Resim 53: Gelecei renme Muskas

Resim 54. Ksmet Ama Muskas

Resim 55: Yolculuk Muskas 137

Resim 56: Gelin Olma Muskas

Resim 57: Av Muskas

Resim 58: Evi Koruma Muskas

138

Resim 59: By zme Muskas

Resim 60: Cinleri Korkutma Muskas

Resim 61: Soyunu Srdrme Muskas

139

Resim 62: Tlsml Kutular

140

Resim 63: Ktlkten Korunma Tlsm

Resim 64: Cennete Yolculuk Tlsm 141

Resim 65: Bereket Tlsm

Resim 66: Denizci Tlsm 142

Resim 67: Melekli Tlsm

Resim 68: Dervi Tlsm

143

Resim 69: Bar Tlsm

144

Resim 70-a: Kader Habercileri

145

Resim 70 b-: Kader Habercileri

146

Resim 71: Falname

Resim 72: Falname

Resim 73: Falname Kitab

147

Resim 74: San Yl

Resim 75: Sr Yl

Resim 76: Pars Yl

Resim 77: Tavan Yl

Resim 78: Ejder Yl

Resim 79: Ylan Yl

148

Resim 80: At Yl

Resim 81: Ko Yl

Resim 82: Maymun Yl

Resim 83: Tavuk Yl

Resim 84: Kpek Yl

Resim 85: Domuz Yl

149

Resim 86: Sakl Kaderler

150

Resim 87: Ana Geyik ve Yavrular

151

EKLER EK 1- Can Gknil le Yaplan Sylei

23.06.2006 Sema zgr: Trk mitoslarna ilginiz ne zaman ve nasl balad? Can Gknil: Mitoslarn benim iin anlam inanlarn yklemesi ve nesilden nesile aktarlarak gnmze kadar gelmesidir. 1970lerde sadece resim alyordum, o yllarda bile kitaplarda gezerken bu tr konulara ok byk ilgi duyduumu grdm. Sylenceleri, mitoslar okuduum zaman onlar zihnimde alglaym ok grsel oluyor. Bir yk duyduum zaman kafamda resimler beliriyor. Okuduklarm ayr bir dosyada topluyorum ve biriktiriyorum, bir yandan da onlar (mitoslar, sylenceleri) grebildiim kadaryla iziyorum. Daha sonralar, madem bu ynde bir ilgim var bunu daha organize bir ekilde yapaym gibi bir dnce olutu. O zaman biraz daha arkeolojik oldu aratrmalarm. Yani hangi dnemin sylencelerine bakyorsam, diyelim Osmanl, o zaman o dnemle ilgili grsel belgeler okuyorum. amanizmdeki arkeolojiye de bakyorum. amanizmde inanlarn temsili daha ok idoller tarznda oluyor. Bunlar primitif veya ilksel diye bildiimiz sanatn rnekleridir. Sergi hazrlamak birazck bir tiyatro oyunu sahneye koymaya benziyor. Mesela Galatasaraydaki Yap Kredi ok byk ve gzel bir galeri. Kapal alt ve st katlar var. Orada 99-100 paralk sergiler oluyor. O zaman da dnyorum ki, izleyiciye de bir btn sunmak lazm. Yani byle tek tek resimlere bakarak ne yapsn? lk birka tanesine bakar ve sklr gider. O zaman seyircinin ilgisini tutmak iin z kltrmze dnyorum ve birikimimden yararlanyorum. Birikimimim bir blmn, mesela diyelim yaratl efsanelerini bir sergi ats altnda topluyorum. Sonuta birok arkeolojik bulgu ve nansn ayn konu etrafnda birlemesiyle bir sergi ortaya kyor. Bylece izleyici hem okuyarak hem grerek sklmadan sergiyi

152

gezebilir. Tabi sonunda ortaya kan yaptlarda benim izgilerim oluyor, btn hayvan figrleri Can Gknilleiyor bir yerde ve bu benim bakmla ilgili oluyor. Yllar nce zerinde almaya baladm bir konu da olsa bu, ilk retimlerdeki tad, yllar nceki tad bir ekilde en son ortaya kan yapta yansyor. Bir de zaten ok okuyup ok baktka o insann kendi kimliinde de bir ekilde btnleiyor, bir birikim haline geliyor. Tabi yle olmadan da ne izim ie yaryor ne de belge ie yaryor. Bir sergi karabilmek iin o bilgiyi iyice hazmetmi olmak ve zmsemek lazm. amanizmdeki Akkzlar-Karakzlar konusu dnyadaki ikilemi yanstyor. amanist inanlarnda bu ikilem, gkyzndeki Akkzlar ve yeraltndaki Karakzlarla anlatlm. nsann dt o ikilem alar boyunca yok olmam. Ben o ikilemi en iyi ne ekilde yanstrm? O zaman da teknik olarak, yani sanatsal adan, deiik malzemelere arl veriyorum. Mesela Akkzlar galerinin btn boyutlarn kaplayan ve gkyzn simgeleyen mavi bir panoda ahaptan yapyorsam Karakzlar tuvale koyuyorum. Yurtdnda eitli yerlerde ok sergi atm, bizdeki izleyici biraz tembel. Hani bakp da Ah, ben zaten pek anlamam sanattan deyip hemen kmak istiyor. O kiiyi yakalamak lazm, sanata yaknlatrmak sevdirmek lazm. Onun iin baz yntemler kullanyorum. Mesela bir kader panosuna beyaz beyaz yzler yerletiriyorum. Yani alnyazs var ama gzkmyor, biz gremiyoruz nk onu ancak Allah biliyor. Kutularn kapaklar kapal da durabilir ama gelen onu merak edip ayor. Anca bir katlm salanyor izleyici asndan. Aa, bu ne diyor?. Yani kiileri sanatla btnletirmek iin bilgi art grsel malzeme ve birazck da ngilizcede trick dedikleri kk oyunlar lazm. Yani seyirci baz eyleri merak edip baksn ve kendisi bulsun. O zaman bilgi kalc olur. Bu bakmdan sergilerin eitsel taraf da var. Seyirciler o sergiye gelmi, bana o zaman ayrm, hi olmazsa karlnda bir ey alsn istiyorum. stanbul trafii ile bouup bir yerden bir yere gitmek kolay m? Mesela kader kavramnda yaptm bu hayvan takvimleri iin amanizmdeki kader kavramndan yola ktm. amanizmdeki kader birok hayvanlara, hayvan atalara

153

balanyor. O yzden ben de bu kader takvimlerini tasarlarken, seyirci resme bakmadan nce hangi hayvan ylnda doduunu bilsin diye yazlar yazdm. nk her tablo o ylla ilgili hayvann zelliklerinin o ylda doan kiileri nasl etkileyeceine dair armlar yapyor. nk ben de bu konuda kendime yakn bulduklarm resim haline getiriyorum ve seyirci hangi hayvan ylnda doduunu bilerek resme bakarsa kendisiyle balantl bir iliki douyor. Sema zgr: Konularn seyirci asndan devam eden bir hikayesi oluyor diyebilir miyiz? Bir bakma, sanatsal sre seyircinin katlmyla tamamlanyor. Can Gknil: Evet, yani biri kitap gibi... Sergi bir kitap gibidir, onu batan sona gezdiiniz zaman bir ey bitmi oluyor. Sonu km oluyor. Tabi byle bir sergi hazrlamak ok uzun bir i, yani bu zor bir yntem nk byk galeriler gerekiyor, kataloglu almalar gerekiyor. Byle bir sergi hem enteresan olacak, hem eitici olacak, hem de ok paradan oluacak. ... nk hem seyirci sklmadan baksn hem de o grdklerinden bir ey kazansn hem de elensin yani brakp gitmesin istiyorum. O zaman da ne yapyorum? O zaman deiik malzemelere geliyorum. Mesela amanizmde kurun ilk metaldir. Bu yzden amanizm konulu tablolarmda kurun kullanyorum. Hayvanlar kurundan karyorum, oradan bir balant oluyor zaten. Ama bakn ne kadar ilgin ki o kurunun koruyuculuuna bugn bile inanlyor. Hala en aydn evrelerde bile kurun dktren var. Dolaysyla o eski inanlarn bugnk inanlar nasl biimlendirdiini insanlar merak eder diye dnyorum. Ben merak ediyorum nk. Niye bunu yapyorlar? Garip bir uygulama. Niye gidip aaca aput balyorlar? Bunun kkleri ilk inanlara gidiyor. Sema zgr: Btn yaptlarnzdan ve syleilerinizden z kltrmze ok deer verdiiniz belli oluyor. Uzun yllar yurtdnda kalm bir insansnz ayn zamanda. Yurtdnda m daha glendi, daha kymetli oldu z kltr bilinci ? Can Gknil: Yani biraz yurtdnda kalmakla, biraz da yala ilgili. imdi 61 yandaym. lk bu bilince vardmda 30lu yalarmdaydm. Bu biraz da bir kimlik olgusuyla ilgili. Kendimi dnyada nereye koyacam? Hem insan olarak hem de 154

sanat olarak. nsan olarak, ite ailem, dostlarm, evrem, eitimim filan diyerek kendinizi bir yere koyuyorsunuz. Ama sanat olarak da bir yere koymam lazm. Hangi kltrn rnym ben? Nasl tantacam kendimi? Onun iin o z kltr ve o zlem nemli oluyor. zlem diyorum nk yabanc okullarda ok uzun sre okuyunca bu sefer insann bir taraf eksik kalyor. Fakat o zaman da ok iyi bir aratrmac oluyorsunuz. Bu nedenle, o aklar insan bilgi eksiklii hissettiinde kendi abasyla bilinli olarak kapatmas, hem zgr hem de belki daha elenceli bir aray oluyor. Baz eyleri kefediyor, bu bir heyecan veriyor. Bu heyecandan bir tablo kabiliyor ve bu ekilde bu aray bir taraftan sanatsal retime dnyor. Onun iin belki de niye bunlar bana retmediler diye kzmamak daha iyi. nk bunlar bilinli bir ekilde renmek daha ok kazandryor galiba insana. Sema zgr: Bir de aratrmaya sadece ok deer vermekle kalmyorsunuz, adeta sistematik bir eklide z kltrmz aratryorsunuz. Can Gknil: Aratryorum nk aratrmadan bilmediin bir ey hakknda resim yapmak ok zor. Resim veya herhangi bir sanat dal olsun... nsan ancak bir eyi tanyp zmserse onun resmini daha iyi, daha gzel ve anlaml bir ekilde ifade ediyor. Yaptlar da bu ekilde anlam kazanyor. Aratrmalarmda ok skc blmlere de rastlyorum: eytanlar, kan revan, sava, kurt, kolu kopmu insanlar... Bunlarn ho taraflarn bulup karmaya alyorum ve kendi yorumumu katyorum. Mesela Kurt Srtnda Gzel hikayesini ele alalm. amanizmdeki ilk insanlar Ay-Atamla Ay-Va Hatun. Bu kzlar da Ay-Atamla Ay-Va Hatunun ocuklar, ilk erkek ve ilk kadnn gzel kz ve onlarn tanrlarla evleneceine inanyorlar. Sonra bu kzlar tanrlarla evlenebilsin diye onlar yksek kuleye koyuyorlar. O kz da tanr gelecek de bizimle evlenecek diye bekliyor. (O zaman tanr olarak hayvan-atalar kabul ediyorlar ve bunlar da erkek hayvanlar ounlukla). Bir gn bir kurt geliyor ve o kulelerin etrafnda dolayor. Kzlar da A kocamz geldi diye kurt srtna atlyorlar ve kutsal bir aacn dibine varana kadar gidiyorlar. O aatan nur gibi bir k kyor ve orada hayat beliriyor. Bylece aa o kavmin atas olmu oluyor.

155

amanizmde yaratln ya aatan ya hayvandan ya ikisinin karmndan olduu kabul ediliyor. amanizmdeki inanlar byle doa unsurlar zerine kurulu. Bunlar bana da ok yakn dyor. Aatan trediimiz gibi bir inancm hibir zaman olmad ama aacn gzelliini, bunu resimle ifade etmenin tadn seviyorum. Ayn ekilde hayvanlara da byk bir yaknlm var. imdi byle olunca amanizm bana yakn bir konu oluyor. Setiim konular birazck ne yapmay sevdiimle de balantl. O zaman konuyu iyice renip zmseyebiliyorum. Yani ya gidip orada oturacam ve iek izeceim, o iei grselleyeceim, onu o kadar iyi tanyacam ki elim onu kendiliinden alglayacak ve kat stne geirecek. Ya da u anda yaptm gibi yklerden yola karak resim yapacam. Sonu olarak, ben bir kaynak buldum sanatm iin. Bu kaynak da z kltrmz. Sema zgr: Hi tkenmeyen bir kaynak. Can Gknil: Evet, ama ok da az bilinen. Mesela imdi Bankas Yaynlar ocuklar iin mitoloji kitab yapmam istedi. nk yok byle kitaplar. Ben okul ncesi iin ocuk kitab yapyorum ama okul ncesi iin mitoloji kitab yapmak zor. Mitoloji kitaplar ortaokul, lise a iin daha uygun olabilir. Peki imdiye kadar niye yaplmad bu? Tm Bat sanat, bat edebiyat, Ege, Yunan ve Roma mitolojisi zerine kurulu. Trkler de Orta Asyadan gelmi Anadoluya. Bu srete kltrmz nelerle harmanlanm, nasl deimi, o alardan bugne kadar hangi unsurlar gelmi? Bunlar bana ilgin geliyor. Sema zgr: Yazlarnz okurken Trk mitolojisini sadece yerli kaynaklardan deil Batl kaynaklardan da aratrdnz gryoruz. Yurtdnda yaamann aratrmac ve sanat kimliklerinize ok byk katks olmutur. Can Gknil: Evet, evet. Sema zgr: Farkl konularda sergi ayorsunuz. Her serginin kendi iinde

btnsellii olduu gibi farkl sergileriniz arasnda da balantlar var. Hem kronolojik anlamda ve hem de konular asndan.

156

Can Gknil : Evet, var. yle cevap vermem lazm: imdi bu kataloglu sergiler yaklak yln almas oluyor. stanbul artk olduka mehur bir sanat merkezi. Galeriler asndan olduka hareketli ve tm szlemeler yl nceden kararlatrlyor. Onun iin az ok kafamda bir konu varsa, ben bir sergi iin Eski balantya giriyorum. Eer kafamda bir konu yoksa byle bir balantya girmekten ekinirim. Yoksa 50 tane yeni resmi nasl yapacam diye korkarm. sergilerimden baz resimleri toplayp yeni bir sergi iin galeriye vermek etik deil benim iin. Dediim gibi, yeni sergilerin balants nceden kuruluyor ama o arada ben o sergi iin almaya balam oluyorum. Bu arada bir nceki sergiyi de ancak tamamlam oluyorum. Sanatsal srece de zaten bakla kesilmi gibi ara verilemiyor. Ben bir kiiyim ve bir sanat olarak yeni bir ifade edi biimi olmuyor. O zaman da bir nceki serginin konular birazck kayyor yeni sergilere. Ama bu ekilde de bir kpr oluuyor diye dnyorum. Mesela Gneydouya gittiimde Mardini grdm ve ok ardm Kocaman bir ovann bir taraf Suriye, bir taraf da Trkiye. Ama insanlarn giyimlerine baktnzda da herkes Arap gibiydi. Tabi byle bakla kesilmi gibi olmuyor. O insanlar bu tarafta byle olacak, o tarafta byle olacak demek olanakl deil. nk bir iletiim var. Bakyorsunuz koca bir ova var karnzda. Nasl olur da onun o taraf yle bir taraf byle olabiliyor? Snr ancak harita zerinde izilebilir. te byle, hibir ey bir anda bitemiyor. Sre yarda kesilse de tamamlansa da, ondan bir eyler kalyor geriye. Sergilere defter koyarlar, herkes dncesini yazsn diye. Yap Kredi Kazm Takent Galerisini de onun iin ok severim. Her trl insan geliyor oraya. Niantandaki sergimin daha baka trl izleyicisi vard. E, imdi her trl insann geldii bir galeride o deftere yazlan yazlar da son derece ilgin olabiliyor. Sz etmeye deer olanlarndan bir tanesi diyor ki Bu ada sanat gelecee odaklanmken siz niye arkaya bakyorsunuz?. Ama ben insan anlamak iin Nereden gelmi? Nasl olmu? sorularnn nemli olduunu dnyorum. O zaman sanat tarihi diye bir bilim de olmaz, arkeoloji de olmaz. Mzelik sanat elitist diye ktlyorlar ama

157

yerine koyduklarn da kimse anlamyor, paylaamyor. Hayat yansttklarn sylyorlar, ama o kadar kark kavramlar ortaya karyorlar ki izleyici anlayamyor onlar. Sema zgr: Gemiten faydalanrken gemie ait baz nesneleri, rnein muskalar adeta yeniden kurguluyorsunuz ve gnmze tayorsunuz. Can Gknil: una aryorum bir taraftan: Nasl olur da byle eylere hala inanyorlar? Ama ayn zamanda o inanlarn bir ycelii de var nk iten inanld zaman o insan iin doruluk tayor. Mesela bir yazda yle okumutum: Muska inanlar, muskalar inanld srece etkilidir. nanmayan iin bunlar hibir ey deer tamyor. Bizim halkmz inanyor. Mslmanlk da muskalar reddediyor. Buna ramen o muska inanc kltrmzde kalm. Neden kalm? nk ok eski dnemlerden beri aktarla gelen bir ey. Ana baba, kk bebeklere muska takyorlar ve bylece muska inanc artk o insan iin hayatnn bir paras olmuyor. te o zaman da biraz psikoloji, biraz sosyal psikoloji giriyor devreye. Sema zgr: amanizmdeki birok unsuru ve birok efsaneyi ok iyi

tanyorsunuz. Bu amanist inanlar ve efsaneler arasnda sizi zellikle ok etkileyenler oldu mu? Can Gknil: Hayvan-atalar. Benim hayvan merakmdan dolay. Doa benim iin ok nemli. Doa iinde olmay severim. Doann katledilmesine ok zlen bir insanm. Doay korumak ok nemli. Doay kurtarabilecek her eyi ocuklara gen yata vermek iin bir abam var. amanizmde insanlar doa ile ok sk bir iliki iinde yaarlar. zellikle o hayvan idollerinin mthi olduunu dnyorum. nsanlar doaya sayg duyuyorlar ve inanlarn onun zerine kuruyorlar. Hayvann gcn istiyorlar ve o yzden boynuz takyorlar. Kzlderililerde de var benzer inanlar: avlad hayvandan zr diler, per. Teekkr ediyorum, ailemi geindireceim diyerek o hayvandan faydalanr.

158

Sema zgr: Resimlerinize baktmzda kadnlar ok sevimli, yuvarlak hatl tipler olarak gryoruz. Kadnlar tanralarla balantlandrmak iin mi bu ekilde izmeyi tercih ediyorsunuz? Can Gknil: Ben hep ilksel tarafla ilgiliyim. Primitif art dediimiz zaman formlar ok basitlemi, biraz oyuncaksallam gibi oluyor. Mesela idollere baktmzda bunu aka gryoruz. O ilksellik ocuksu olmaktan gelir. Bugnk ada yaamn karmaas iinde insanlar ocukluklarn, insanlklarn, yaln bir eylerini kaybetmi gibiler. ok fazla katmanlar var sanki. Bu yalnlklarna ulaabilmek gibi bir abam var. Mesela Anadolu Tanralar tandm en ilkel objeler ve en ok grebildiklerim de o idoller oldu. Birok yerde Anadolu uygarlklar sergileri oldu, Ankaradaki mzeleri dolatm. Btn bunlar beni etkiledi tabi. Dediim gibi ben ilksel inanlarla urayorum ve ilksel inanlarn da byle bir ocuksu taraf var. Bir de ikoluk daha ok boyanabilir ve daha kuvvetli bir ifade oluyor. Hani byle dmdz bir ey yerine dolgun dolgun bir grn...Mesela Karakzlar kt kzlardr ama ben ktl ok vurgulayabilen bir insan deilim. Bunu nasl yapacam? diye dnrken o siyah oraplar geldi aklma. Karakzlarn, amann akln cinsel ynden almasn o oraplarla ifade edebileceimi dndm. Aslnda bu ok gncel bir imge, deil mi? Sema zgr: Evet, bu halleriyle Karakzlar kabare kzlar andryor. Can Gknil: Evet, kabare kzlar gibiler. Playboylarda da byle grntler vardr. te o zaman da ada bir yorum oluyor. Aslnda o kadar deifre etmiyorum yaparken. En doal haliyle yaptm en iyi oluyor. Fazla urarsam, fazla abalarsam o zaman yapmaya altm ey kyor. Oldu oldu, olmad olmad. Biz performans sanatlar, sahne sanatlar gibi her eyi o anda seyirci nne koymuyoruz. yl nceden alyorsun her eyi deniyorsun. yi olan koyarsn, olmadysa koymazsn. O rahatl var iimizin. Sema zgr: Karakzlara baktmda iimden glmsemek geliyor. Seyirciyi glmsetmeyi zellikle mi hedefliyorsunuz? 159

Can Gknil: Karakzlar ok ekici de deil ama, yle olmaya da alyorlar. Ama komik bir ey de oldu Akkzlar Karakzlar sergisinde. Ben Akkzlarn satlacan beklerken herkes Karalar ald. nsanlar asnda ilgin bir ey bu. Ktle kar daha bir ilgi var diyebilirim. Sema zgr: Resimlerinizde hayvan figrlerini olduu kadar. kadn figrlerini de ok kullanyorsunuz? Can Gknil: Az tandm bir unsur olduu iin erkek izmek ok zor. Evliyim, 40 yldr olum var, mutlu bir ailem var ama tabi kadn daha iyi tanyorum. Kadnlarn sorunlarn biliyorum. Bir de amanizmden kalan inanlarn bugne yansmasnda; by unsurlarnn devam ettirilmesinde; kurun dkme, aput balama , yatrlarn evresinde len bir insann at olup ku olup oraya geri dnmesi gibi inanlarn Anadoluda yaatlmasnda kadnlar etkili olmutur. Ben Anadoluda yaamadm ama okuduklarmdan yle rendim. Gnmzde de bu tr inanlar hep kadn dnyasna ait grlr. Erkekleri bunlara belki fasa fiso filan diyorlar belki. Bir de kadnlar daha tandk benim iin. Bazen bir erkek tanr izeceim vakit oturuyorum imdi ben bunu nasl yapaym? diye dnp duruyorum. Sema zgr: Kadnlar yorumlarken Umay Tanray ok kullanyorsunuz. Umay Tanrann ok farkl ynleri var: bir taraftan koruyucu, efkatli, ana...Ama bir taraftan da baz kaynaklarda sava ve lm melei olarak da karmza kyor. Can Gknil: Evet, bozuluyorum buna. Sema zgr: Evet, onu soracam. Bu ynlerini neden konu etmiyorsunuz? Can Gknil: Etmedim. Ben tabi akademisyen deilim. Serbest alan bir sanatym. Onun iin kendi beendiim eyleri yorumluyorum. Dolaysyla da yorumlarm kiisel oluyor. Sema zgr: Bir de sanki izleyiciyi glmsetmek istiyorsunuz?

160

Can Gknil: Dorudur. Mizah derler buna. Gabrovo Mizah Mzesinden dl aldm. Onlarn slogan: Dnya devam edebiliyor nk dnya halen glebiliyor The world lasts because it laughs Bu benim sanatmda da var. Bu kiilikle ilgili bir ey. Ben byle bir insanm, o yzden de yaptlarm yle oluyor. Belki baka bir ailenin ocuu olsaydm, ok zor artlardan yetiseydim, belki o zaman bu konular glmsetmezdi beni sanat olarak. Sanat bile olmazdm belki, para edecek bir i tutardm. Ama birok etken var gerekten. Benim kiiliim byle. Kendim de eleniyorum resim yaparken. Sema zgr: Mavi rengi ok fazla kullanyorsunuz. Akkzlar resmederken fon olarak kullanyorsunuz. Gk Tanry da ifade ediyor bir taraftan. Bu rengi bu kadar youn kullanmanzn baka nedenleri var m? Can Gknil: Vardr elbet...Her sanatnn setii baz renkler oluyor. Bazen resim yaparken mavinin dnda turuncu, sar renkler de arlk kazanyor. Kendim de ok seviniyorum o zaman nk btn sergi mavi olursa herkes ok sklacak. Renkler doal olarak ne olacaksa o oluyor. Ben onlarn doallm hi ellemiyorum. Baz renklerle daha har neirim. Bir de mavi renk huzurlu geliyor. Sema zgr: Renklerden sonra bir de ksaca teknikleri sormak istiyorum. Bu konuda da ok yaratcsnz. Can Gknil: Teekkrler. Sema zgr: Mesela ahap zerine yaptnz Ay-Vat Hatun, Ay-Atam resimleri var. Can Gknil: Malzeme ve teknik seimi biraz da o gnn artlaryla ilgili oluyor. O frnc kreklerini bana bir anneler gnnde olumla kocam almlar. Ben de o gn hasta yatyorum, canm bir ey yapmak istemiyor. Eimle olum Msr arsndaki Tahtakaleye gitmiler, ellerinde koca krekler geldiler. Bak sana ne aldk. Hadi imdi sen bunlarn zerine bir ey yap dediler. Ateim var. Yatyorum. diyorum.

161

Yok, sen imdi mutlaka bir eyler yaparsn dediler. Bu aile destei de ok nemli. Hep ayn malzemeleri hep ayn teknikleri kullanrsam seyirci sklabilir. Bunun iin deiik konular, deiik teknikler kullanyorum. Bir de bazen gerekiyor da. Mesela Muskalar sergisindeki kader tabletleri Mezopotamyadaki eski bir inanla ilgili. Bu inanca gre tanrlar insanlarn kaderlerini tabletlere yazmlar ve gkyzne asmlar. Ku Adam Anzu gelmi, bunlar alm. nsanlar da Eyvah, kaderlerimiz alnd diye telaa dmler. Muskalar yazmaya balamlar ve bylece ilk muskalar km ortaya. imdi byle bir durumda o sergide kullanlacak malzeme ve teknikler ta bata belli oluyor: gkyznde asl tabletler, Ku Adam Anzunun heykeli....O zaman bunlar ok baka malzemelerden yapabiliyorum...(Ku Adam Anzu heykelinin resmini gstererek) yle bir fikrim var... Bu nasl olacak ? diye farkl atlyelerden yarm isteyebiliyorum. Her sanat deiik atlyelerden yararlanabilir ama kendi fikri olmak artyla. Kendi buluu olmak artyla. (Ku Adam Anzunun demir ayaklarn gstererek) Ben bunun iisi deilim ama onu yapan bana da yardm ederse ho bir i kar ortaya. (Ahap geyik heykellerini gstererek) Mesela bu yaptklarm da Orta Asya inanlaryla ilgili. Orta Asyada geyik boynuzlarna aput balarlarm. Bunlar yapmas iin de marangozlara verdim. Kataloglarda bu kiilere teekkr ediyorum. Mesela kader tabletleri pimi toprak olduu iin bunlar seramik atlyesinde altm. Can Gknil: (Eserlerinin Londradaki Victoria Albert Mzesinin Mill Sanat Ktphanesine kabul edilmesiyle ilgili olarak) yi bir yere yerletirirsem eserlerimi, ben onlara yavrularm diyorum, ok seviniyorum. nk bir sanatnn en byk arzusu bir ekilde yapt iin deerli olup da gelecee kalmas. Bence bunun kararn biz verecek deiliz. Bizden sonra gelecek olanlar karar verecekler. Bu bir sanat iin byk bir kvan tabi. Yoksa parasal bir taraf yok, ok sembolik bir rakam. Sema zgr: Gnmz sanatlarna baktmzda Trk mitoslarndan pek yararlanmadklarn gryoruz. Batl kaynaklardan daha ok esinleniyorlar. Bu durum sizce neden kaynaklanyor?

162

Can Gknil: Trk kimlii o kadar kark bir kimlik ki...Bunu tmyle ele almak gerektiini dnyorum. imdiye kadar bu topraklardan gelmi gemi bir sr kltrel kimlik var. Btn bunlarn znn anlalmas aratrlmas, bilinmesi lazm. Bunlar retiliyor mu, yoksa bilinmiyor mi? Sanatlarn bilmesi lazm elbette. Bu iin iinde olmama ramen Bienal kapsamndaki sergilerden bir ey anlamyorum. Mesela Galatasarayda ar Pazar diye bir alma var, ben sahaf oldum. Her sanat bir ey oldu. te terliki oldu, terliki deniz kenarnda bulduu talarn terlie benzerlerini alp hibir mhadalesiz onlar bir ekilde sundu. Ama bunlar anlalr kavramlar. Bunlar gnlk hayatn iinde olan kavramlar, gnlk hayattan kopuk olan kavramlar deil. Onu anlayabiliyorum. Onu insanlar da anlayacaktr, paylaabilecektir. Sema zgr: Trk mitolojisi okutulmuyor okullarda yeteri kadar. Sanata yeteri kadar yansmamasnn temel nedenlerinden biri bu olabilir sanrm. Can Gknil: Evet, zellikle bugnlerde inanlarn neredeyse i sava ekline girdii bir dnyada inanlar aratrp da bunlar rencilere vermek ne denli yaplabilir bilemiyorum. Ancak byle bamsz kitapevlerinin yaynclarn bu konuda rettikleri olursa ...... Sema zgr: Bunun iin de sizin yapmay planladnz ocuklara ynelik mitoloji kitaplarnn ok faydal olacan dnyorum. Can Gknil: nallah olur da bakalm. Sema zgr: Bundan sonra zerinde almay dndnz konular var m? Bunlar iinde amanizm olacak m? Can Gknil: Ben kitap dnyasndaym ve kaynak kitab ok seviyorum. Kitab sevdiim iin, ocuk kitaplarla uratm iin kendime yakn hissediyorum. Bizim kltrmz iinde de kitabn yeri ok gl. Halk edebiyatmzda da ok nemli kitaplar var. Onun iin onlardan bir eyler karlabileceimi gryorum.

163

Sema zgr: Bu kadar detayl aratrmalar sonucunda ortaya koyduunuz yaptlarnzn hi anlalmamasndan korktuunuz oldu mu? Can Gknil: Oluyor, onun iin yanna yaz da koyuyorum. Mesela Yap Kredide yle yapmtm. Burlarla ilgili bir sergiydi. Osmanldaki burlar, Yldznameleri yaptm. Mesela seyirci mizan (terazi) burcuna bakacak diyelim. O yzden bir air arkadama rica ettim Bana unlar yazver diye. Yaz olsun, aklama olsun, mutlaka bir ey koyuyorum. Yani anlalmasn kolaylatrmaya gayret ediyorum. Sema zgr: Umarm ayn eklide daha da artarak devam eder almalarnz. ok teekkrler.

164

EK 2 Can Gknilin zgemii

Can Gknil
1945 1966 1968 1969 Ankara'da dodu. Arnavutky Amerikan Kz Koleji(Robert Kolej)'nden mezun oldu. Knox College, Gzel Sanatlar Fakltesi, resim blmnden B.A.derecesiyle mezun oldu. (Galesburg, Illinois, A.B.D.) The City College of the City University of New York,Gzel Sanatlar Fakltesi, resim blmnden M.A. derecesiyle mezun oldu. (New York, New York, A.B.D.)

Kiisel Sergiler
1971 1972 1972 1973 1974 1975 1975 1977 1982 1983 1986 1988 1990 1991 1994 1994 1997 1997 1997 1999 2000 2001 2001 2001 2002 2003 2003 2004 M.I.T., Cambridge, MA, A.B.D. First Natioal City Bank, New York, NY, A.B.D. Total Media Galleries, New York, NY, A.B.D. Lynn Kottler Galleries, New York, NY, A.B.D. Melda Kaptana , stanbul Amerikan Kltr Merkezi, stanbul Baraz , stanbul Artisan, Ankara Lebriz, stanbul Urart , stanbul Urart , stanbul Kile , stanbul Trk-Amerikan Dernei, zmir Urart , Ankara Garanti , stanbul Urart , Ankara Yap Kredi Kazm Takent , stanbul Yap Kredi zmir , zmir Yap Kredi Kemal Satr , Adana Milli Reasrans , stanbul Selvin, Ankara Gabrovo Mizah Mzesi, Gabrovo, Bulgaristan PG Art, stanbul 15. Uluslararas Gabrovo Bienali erevesinde Altn Aesop sahibi olarak kiisel sergi Yap Kredi Kazm Takent , stanbul 2003 Selvin, Ankara 2003 Chihiro Mzesi, Tokyo Milli Reassrans , stanbul

165

Karma Sergiler
1967 1972 1973 1974 1975 1975 1977 1977 1977 1978 1984 1985 1985 1991 1995 1996 1996 1997 1998 1999 2002 2003 2004 2004 Bender Exhibit, Galesburg, IL, A.B.D.(kincilik dl) Total Media Galleries, New York, NY, A.B.D. "Hadassah" Annual,Westfield, NJ, A.B.D. 8.DYO Resim Yarmas, zmir, Ankara (Juri zel Onr) 36.Devlet Resim Heykel Sergisi, Ankara, stanbul stanbul Arkeoloji Mzeleri, stanbul Baraz, stanbul Philadelphia Modern Sanatlar Mzesi, PA, A.B.D. Trk Evi, New York, NY, A.B.D. "ada stanbul Resmi" Sergisi, Devlet Gzel Sanatlar si, Ankara "Gnmz Sanatlar" 5.stanbul Sergisi, stanbul (Jri Onur dl) 7. Gabrovo Bienali, Gabrovo, Bulgaristan 19.DYO Resim Yarmas, zmir ,Bursa, Ankara, stanbul (Mansiyon) "Gnmz Sanatlar" 12.stanbul Sergisi (Konuk Sanat) 12.Gabrovo Bienali ,Gabrovo, Bulgaristan "Gnceler" Sergisi, Enersis, Ankara "teki" Sergisi, Habitat II, Antrepo, stanbul Trkiye Bankas zgn Baskresim Sergisi, Ankara 20th National Print Exhibition, Schenectady Museum, Albany, NY, A.B.D. 14.Gabrovo Bienali, Gabrovo, Bulgaristan (Byk dl-Altn Aesop) "nanlarn Renkleri", Padova, talya Altn Glmseme" (altn Aesop dll sanatlar) Gabrovo, Bulgaristan "Kutsal Renkler", Padova, talya "Kitap Sanat," Ulusal Kadn Sanatlar Mzesi, Washington D.C.

"4 Kadn Sanat" Sergileri

1984 1985 1986 1986 1986 1987 1987 Nexullery, Philadelphia, PA, A.B.D. Trk Evi, New York, NY, A.B.D. National Library of Canada, Ottawa, Kanada University of Ottowa, Faculty Club, Ottowa, Kanada Attic Studio, Toronto, Kanada Fuller Lodge Art Center, Los Alamos, NM University City Center, Philadelphia, PA, A.B.D.

166

Yaptlarnn Yer Ald Koleksiyon ve Mzeler

1973 1977 1985 1991 1995 1998 1999 1999 2005 Museo d'Arte Moderna, San Marino Trk Evi, New York, N.Y., A.B.D. Gabrovo Mizah Mzesi, Gabrovo, Bulgaristan Kadn Eserleri Ktphanesi, stanbul Gabrovo Mizah Mzesi, Gabrovo, Bulgaristan Schenectady Museum, Albany, NY, A.B.D Gabrovo Mizah Mzesi, Gabrovo, Bulgaristan Chihiro Art Mzesi, Tokyo, Japonya Victoria & Albert Mzesi, Milli Sanat Ktphanesi, Londra

167