T.C.

FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

AMANZM ZERNE BR ARATIRMA

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN
Prof. Dr Muhammet Beir AAN

HAZIRLAYAN
Zekiye TUN

ELAZI2007

II

T.C. FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

AMANZM ZERNE BR ARATIRMA YKSEK LSANS TEZ

Bu tez

/ 2007 tarihinde aadaki jri tarafndan oy birlii /oy okluu

ile kabul edilmitir.

Danman Prof. Dr. Muhammet Beir AAN

ye Prof. Dr. Ahmet BURAN

ye Yrd. Do. Fsun KARA

Bu tezin kabul, Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun ....../....../ ...... tarih ve ............................ sayl kararyla onaylanmtr.

III

ZET
Yksek Lisans Tezi amanizm zerine Bir Aratrma Zekiye TUN Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal 2007; Sayfa: VIII+ 171 amanizm, milattan nceki alardan gnmze yaayan bir inantr. Kkeni Orta ve Kuzey Asyaya dayandrlan bu oluum, Kuzey ve Gney Amerikada Avustralya yerlilerinde, Endonezyada, Gneydou Asya, in, Tibet ve Japonyada da grlmtr. amanizm, kii-tanr-ruh arasnda iletiimi salayan dinsel bir olgu olarak tanmlanr. Yapsnda sihri ve mistik eleri tar. Daha ok ruhlarla iletiimi n plana alan amanizmde gaye insanlarn ilerininin dzenli yol almasdr. amanizmde, kiitanr-ruh iletiimi yapan kii amandr. aman ald eitimin verdii potansiyelle esrime tekniklerini kendisinde depolar. Bu zellik aman gl klar ve insanlarn bavurduu biri olur. aman zelikle ayinler araclyla ruhlarla temasa geer. Bylelikle ortada insan hayatn olumsuz etkileyen durumlar ortadan kaldrr. amanizm kken olarak Asya kaynakldr. Bu nedenle zellikle Altay kavimlerince benimsenmitir. Trklerin, Asya kaynakl inanc olan amanizm devlet boyutunda grlmese bile halk boyutunda yaama alan bulmutur. zelliklede gebe kesimlerde devam etmitir. Halkn ktlkler karsnda bavurduu eitli geleneksel korunma yntemleri amanizmden kaynaklanmtr. Anahtar kelimeler: amanizm, aman, Ayin, Ruh, Asya, Altay, Trk.

IV

SUMMARY Postgraduate Thesis A Research on Shamanism Zekiye TUN Frat University Institute of Social Sciences Department of History 2007; Page: VIII + 171 Shamanism is a faith which has been existed from before Christ until today. This form of faith, which is depended to Middle and North Asia, was also seen in Australian residents in Northern and Southern America, Endonesia, South-East Asia, China, Tibet and Japan. Shamanism is defined as a religious act which provides communication between Individual-God-Spirit. It possesses magic and mystic components within its structure. In Shamanism, which brings communication especially with spirits, the aim is regular progress of works. In shamanism, the shaman realizes communication between God and spirit. Shaman stores trance techniques within himself thanks to potential provided by training. This characteristic makes shaman powerful and he becomes an individual whom people refer. Shaman contacts with spirits especially through religious ceremonies. Consequently, he eliminates conditions which affect life of people adversely. Origin of Shamanism lies in Asia. Therefore, it was adopted especially by society residing around Altai Mountains. Shamanism, which forms Asia-originated faith of Turkish people, had found a space to live among community although it can not be encountered in governmental level. Several traditional protection methods used by community against various iniquities arised from Shamanism. Key Words: Shamanism, Shaman, Religious Celebration, Spirit, Asia, Altai Mountains, Turk.

V NDEKLER ZETI SUMMARY.II NDEKLER..III NSZ..VII KISALTMALARVIII GR1 KONU VE KAYNAKLAR.1 BRNC BLM ESK TRKLERDE AMANZM 1. AMANZM.7 1.1. amanizm/aman Kavramlarnn Tanm......7 1.2. aman Seimi ve Eitimi.................12 1.3. Erkek/Kadn amanlar..14 1.4. amanlarn Sahip Olduklar G ve Grevleri.14 1.5. aman Ayinleri.16 1.5.1. aman Davulu....19 1.5.2. aman Elbisesi...22 2. AMAN KOZMOLOJS.26 3. AMANZMDE TANRILAR...28 3.1. Gkyzne Mensup lahlar ve Ruhlar..28 3.1.1. lgen.....28 3.1.2. Yayk.....29 3.1.3. Suyla..29 3.1.4. Karlk.....30 3.1.5. Utkucu...30 3.1.6. Yldrm Tanrs.....30

VI 3.1.7. Sava Tanrlar ve Yukar Dnyann Hastalk Veren Kt Ruhlar..31 3.2. Yer-Su (Orta Dnya ve Aa Dnya) Tanrlar ve Ruhlar....31 3.2.1. Yo Kan..31 3.2.2. Talay Kan..32 3.2.3. Umay.....32 3.2.4. Ak Ene ve Ana Maygl..34 3.2.5. Da, Ta, Kaya Ruhlar.....34 3.2.6. Ate Ruhu......37 3.2.7. Ev Ruhlar..39 3.3. Yer Altna (Aa Dnya) Mensup lahlar ve Ruhlar...40 3.3.1. Erlik...40 4. TRK MTOLOJSNDE AMANZMLE LGL SEMBOLLER...42 4.1. Hayvanlar..42 4.1.1. Kartal.....42 4.1.2. Kurt44 4.1.3. At...45 4.1.4. Geyik.....47 4.1.5. Horoz ve Tavuk.....49 4.1.6. Koyun, Ko, Kei..50 4.1.7. Boa (kz, nek).....53 4.1.8. Yrtc Olmayan Kular.....53 4.1.9. Kpek55 4.1.10. Tavan.....56 4.1.11. Tilki.....56 4.1.12. Ylan57 4.1.13. Ay...59 4.2. Bitkiler..59 4.2.1. Aa Sembolleri59 4.2.2. amann Tedavi Srasnda Kulland Bitkiler..64 4.3. Renkler..66 4.3.1. Ak (Beyaz).....68 4.3.2. Kara...69

VII 4.3.3. Mavi...70 4.3.4. Sar.....70 4.3.5. Yeil...71 4.3.6. Krmz...72 4.4. Saylar...74 5. TRK BOYLARI ARASINDA AMANZM75 KNC BLM MSLMAN TRKLERDE AMANZMN ZLER 1. SNN GAYR SNN KAVRAMLAR AISINDAN TRKLERN SLAM YORUMLARI80 2. EVLYA MENAKIPNAMELERNDE AMANZM LE LGL MOTF-

LER.84 2.1. Sihir ve By Yapmak.86 2.2. Hastalar yiletirmek...87 2.3. Gaipten ve Gelecekten Haber Vermek.89 2.4. Ruhun Bedeni Geici Olarak Terk Etmesi (Transmigration)...90 2.5. Ge Ykselip Tanr le Konuma...92 2.6. Tanrnn nsan eklinde Grnmesi.94 2.7. Tabiat Kuvvetlerine Hkim Olmak..95 2.8. Atee Hkmetmek98 2.9. Kemiklerden Diriltmek...101 2.10. Kadn- Erkek Mterek Ayinler...103 2.11. Tahta Klla Savamak104 3. DEDE KORKUTTA AMANZM LE LGL MOTFLER 105 4. HALK ARASINDA YAAYAN AMANZM.108 4.1. Doum le lgili nanlar....108

VIII 4.1.1. Doum ncesi Ritelleri.108 4.1.2. Doum Sras Ritelleri.......111 4.1.3. Doum Sonras Ritelleri....117 4.2. Ad Verme le lgili nanlar ..119 4.3. Evlenme/Dn le lgili nanlar .125 4.4. Bereket Trenleri le lgili nanlar....130 4.4.1. Kurban, Adak, Sa..130 4.4.2. Yamur Trenleri132 4.5. lmle lgili nanlar.....134 4.5.1. aman ve lm...134 4.5.2. Mezar Yerlerinin Seimi.....135 4.5.3. lm Sonras Defin Merasimleri137 4.5.4. Halk nanlarnda lm..140 SONU.147 BBLYOGRAFYA.151 EKLER.163

IX NSZ Trk tarihinde muamma sayabileceimiz konulardan biri hi phesiz amanizmdir. Elimizdeki mevcut kaynaklar, slam ncesi Trk din tarihinde amanizmin yerini aydnlatacak nitelikte deildir. Konuyla ilgili almalar daha ok yaknada oluturulmutur. zellikle Sibiryaya seyahat eden baz bilim adamlar bu ada seyahatname trnde tarihi kaynaklar oluturarak amanizmin gizemli ynn ortaya karmlardr. Buna ramen bu kaynaklar kullanarak amanizm hakknda kesin yarglarda bulunamayz. nk ortada saf amanizmden ok fazla eser kaldn dnemeyiz. amanizm konusunda tez hazrlamamzn sebebini yle izah edebiliriz: Seluklular dnemi fikir hareketleri zerinde aratrma yaparken; bu dnem fikir yapsnn temelinde eski inanlarn var olduuna dair tezlerin etkisiyle hareket ettik. Bu inanlar ierisinde Trk tarihi asndan mahiyeti tamamen netlememi olmas dolaysyla amanizm konusunu zellikle setik. Tezimiz bu fikirler erevesinde oluurken konuyu iki blmde incelemeyi uygun grdk. Birinci blmde slam ncesi Trklerde amanizmin yerini belirlemeye alrken; ikinci blmde ise Mslman Trklerde amanizm ile alakal inanlar ortaya koymaya altk. Trkler ve slamiyet konusu iyice aratrlmal; ilim dnyas bu konuda kesinlikle tatminkr olmaldr. slam ncesi inanlarn Trkler arasnda slamiyetin esasna zarar verecek motifler uydurup uydurmad konusu iyice aralanmaldr. Daha dorusu halk inanlarnda varln srdren inanlarn nasl slami bir hviyete brnd zerinde durulmaldr. Tezin hazrlanmasnda maddi katklarndan dolay Frat niversitesi Bilimsel Aratrmalar Merkezi (FBAP)ne teekkrlerimi sunarm. almamz srasnda bana ktphanesini aan, fikirleri ile beni ynlendiren, hibir manevi desteini benden esirgemeyen Danmanm Prof. Dr. Muhammet Beir Aana teekkr bir bor bilirim. Elaz 2007 Zekiye TUN

X KISALTMALAR a. g. e a. g. m a. g. t Bilge Bilig C. ev. hzl. M. M. S S. s. vb. vs. : Ad geen eser : Ad geen makale : Ad geen tez : Yayn Tantm Tahlil Eletiri Dergisi : Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi : Cilt : eviren : Hazrlayan : Milattan nce : Milattan Sonra : Say : Sayfa : Ve benzeri : Ve saire

GR KONU VE KAYNAKLAR 1. Konu Tezimizin konusu "amanizm zerine Bir Aratrma"dr. amanizm, aman denilen mistik yapl kii tarafndan temsil edilen bir inantr. Bu inancn temelinde kiioullarn kt ruhlarn yaptklar kt hallerden koruma vardr. ptidai alardaki insanlar, yaam koullarnn gereksinimlerine gre bu inana meyletmilerdir. Dnya zerinde birden fazla corafyann inan haritasn oluturan amanizm zellikle Kuzey Asyaya mal edilmesinden dolay, o corafyann sahipleri olan Trklerinde yaam tarzlarnn olumasnda etkindir. amanizm, Trklerde kamlar araclyla yaayan bir tasavvurdur. zellikle kamlarn yapm olduklar eitli ayinler toplumun salkl koullarda yaamasnda etkilidir. Ksaca tezimizin konusu tespit edebildiimiz kadaryla amanizmin eski Trk yaamndaki yeri ve slamiyetle beraber Mslman olan Trklerde mevcudiyetini srdren ritellerdir. 2. Kaynaklar Bilindii zere Trkler tarih boyunca farkl dinlere inanmlar. Trklerin farkl dinleri kabul etmelerinde ok eski tarihi gemilerinin olmas, farkl corafyalarda hkimiyet kurmalar ve bunun etkisiyle birok milletle iliki ierine girmeleri etkilidir diyebiliriz. Tarihi adan hareketli yaplaryla bilinen Trkler iin en eski dinini tespit etmek kolay deildir. En eski dinin amanizm olup olmadn da netletirmek zordur. nk amanizmin kaynak boyutu yaknalarda oluturulmutur. Bu dnemlerden nce amanizmin Trk tarihindeki yeri iin daha ok mitoloji ile ilgili kaynaklar, in kaynaklarnda Trklerle ilgili notlar, Orhun Abideleri, Dede Korkut Kitab, Divan- Lgatit Trk ve Klasik slam Kaynaklar gibi kaynaklara bavurulmutur. Bu tarz kaynaklar eski Trklerin yaam ile ilgili bize bir pencere amtr.

2 Trklerde amanizm ile ilgili almalarn ilk temsilcisi Wilhelm Radlofftur. Sibirya halklar zerinde alma yapan Radloff, Sibiryadan Semeler 1 adl eserinde Trk halklar arasnda amanizm inancnn mahiyetini aklayc bilgiler verir. Dinler tarihi zerine alan M. Eliadenin amanizm 2 , adl eseri amanizmin kkeni, mahiyeti, yayld corafya, aman teknikleri asndan nemli tespitlere sahiptir. Bu ynyle de tezimizi hazrlarken istifade ettiimiz nemli bir kaynaktr. Trk ve Mool dinleri zerinde alan Jean Paul Rouxun Trklerin ve Moollarn Eski Dini 3 , Eski ve Ortaada Altay Trklerinde lm 4 eserlerine tezimizde bavurulmutur. Michel Perinin amanizm 5 adl eserinden tezimizin birinci blmnde faydalandk. Nevill Druryin amanizm 6 adl eserine de birinci blmde bavurduk. Bu iki eser amanizmin tanm, tarihesi, din olup olmad ve ayn zamanda amanizmin gncel yansmasn ierisinde barndrd iin aratrmamz asndan nemlidir. Trkler hakknda bilgiler iermesi asndan 10. yzylda Kaarl Mahmut tarafndan yazlan Divan Lgatit Trk 7 , o ada Trkler arasnda kullanlan baz kelimelerin amanizm ile balantl olmasndan dolay aratrmamz iin nemli bir kaynaktr. Yine Ramazan eenin hazrlad bn Fazlan Seyahatnamesi 8 11. yzylda yazlm nemli bir kaynaktr. Kaynak bu dnem Trk boylarnn dinsel yaam hakknda bizi bilgilendirir. Yine Ramazan eenin hazrlad slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri 9 adl eserde klasik slam tarihilerinin Trk lkeleri hakkndaki bilgileri iermesi asndan nemlidir. Abdlkadir nann Tarihte ve Bugn amanizm 10 adl eseri aratrmamzn ana kaynaklarndandr. Eser amaizmin tarihi boyutunu aklayp, amann Trk tarihindeki ilevini ortaya koymaktadr.
1 2 3 4 5 6 7 8 9

W. Radloff, Sibirya dan Semeler, (ev. Ahmet Temir), stanbul, 1993. Mircea Eliade, amanizm, (ev. smet Birkan ), Ankara, 1999. Jean Paul Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, (ev. Aykut Kazancgil), stanbul, 1994. Jean Paul Roux, Eskia ve Ortaada Altay Trklerinde lm, (ev. Aykut Kazancgil),stanbul,1999. Michel Perin, amanizm, (ev. Blent Arba), stanbul, 2003. Nevill Drury, amanizm, (ev. Erkan imek ), stanbul, 1996. Kagarl Mahmut, Divan- Lgat- t Trk Tercmesi, (ev. Besim Atalay), C. I, Ankara, 1998. Ramazan een, bn Fazlan Seyahatnamesi, stanbul, 1975. Ramazan een, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara, 2001. Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara, 1972.

10

3 Fuad Kprlnn Anadoluda slamiyet 11 , Edebiyat Aratrmalar I 12 gibi eserleri tezimizde kullanlmtr. slam ncesi Trk tarihi zerine almalaryla tannan Bahaeddin gelin Trk Mitolojisi 13 ve Trk Kltr Tarihine Giri 14 eserleri tezimizin birinci blmnde bavurduumuz kaynaklardr. Bu iki eserden amann elbiselerinde kulland sembolleri, amann hayvan sembolleri kullanmasndaki amacn aklayc bilgilerinden ve Trk tarihinde renk mevhumuna dair tespitlerden faydalanlmtr. Hikmet Tanyunun Dinler Tarihi Aratrmalar 15 eserinden tezin birinci blmnden yararlanlmtr. slam ncesi Trk kltr tarihi zerinde almalar yapan Emel Esinin Trk Kozmolojisi 16 adl eseri tezimizin birinci blmnde kullanlm olup, Trklerin evren hakkndaki tasarmlarnda bize nemli bilgiler sunmaktadr. Yine Trkistan Seyahatnamesi 17 adl eserini de tezimizin birinci blmnde kullandk. Osman Turann, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi 18 adl eseri de birinci blmde kullanlp, slam ncesi Trk devletlerinin dini hayat ile ilgili bilgileri nemlidir. Muharrem Erginin Orhun Abideleri 19 adl eseri de tezimizin nemli kaynadr. Orhun abideleri ilk yazl Trk metinlerinden olmas dolaysyla nemlidir. Muharrem Erginin, Dede Korkut Kitab 20 faydalandmz nemli kaynaklardandr. zellikle aman ile Dede Korkutun benzeyen yanlarn ortaya koymada bize yardmc olan kaynaklardandr. Bu konuda Achmel Schmide, Kitab- Dede Korkut 21 , adl eseride bavurduumuz kaynaklardandr.

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Franz Babinger- Fuad Kprl, , Anadoluda slamiyet, (ev. Mehmet Kanar), stanbul, 2003. Fuat Kprl, Edebiyat Aratrmalar 1, stanbul, 1989. Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, C. I-II, Ankara, 1993. Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, C. 6, Ankara, 1991. Hikmet Tanyu, Dinler Tarihi Aratrmalar, Ankara, 1973. Emel Esin, Trk Kozmolojisine Giri, stanbul, 2001. Emel Esin, Trkistan Seyahatnamesi, Ankara, 1992. Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, C. 12, stanbul, 2000. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, stanbul, 1996. Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab, stanbul, 1995. H. Achmel Schmide, Kitab- Dede Korkut, Ankara, 2000.

4 Ahmet Yaar Ocakn almalar tezimizin ikinci blmnde kullandmz nemli kaynaklardr. Bu blmde Trklerin slam sonras amanizmle alakal baz inanlarn srdrmesi sz konusu olduundan Ahmet Yaar Ocakn eserlerinden faydalanlmtr. zellikle Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri 22 , adl eseri evliya menakpnamelerindeki baz motiflerin eski inanlarla ilgisini ortaya koymakta ve amanizm ile ilgili olanlarda ortaya karmas asndan nemlidir. Yine Ahmet Yaar Ocakn Trkler, Trkiye ve slam 23 , Trk Halk nanlarnda ve Edebiyatnda Evliya Menakpnameleri 24 ile Osmanl mparatorluunda Marjinal Sufilik: Kalenderiler 25 eserleri bu konuda tezimizin nemli kaynaklarndan olmutur. Reat Genin, Trk nanlar le Milli Geleneklerinde Renkler ve Sar, Krmz, Yeil 26 adl eseride Trklerde renk mefhumunu ve amanizmde renkler konusunu aklar mahiyettedir. Yaar oruhlunun Trk Mitolojisinin ABC 27 si ve Trk Mitolojisinin Ana Hatlar 28 adl eserleri tezimizin birinci blmnde kullandmz nemli kaynaklardr. Kaynaklar Trk mitolojisinde evren tasarmlarn, mitolojide kullanlan yer, gk, orman, da, ta vs. gibi sembolleri din ile balantl olarak aklamtr. nver Gnay- Harun Gngrn beraber hazrlad Trk Din Tarihi 29 tezimizin birinci ve ikinci blmlerinde kullandmz eserlerindendir. amanizmin halk arasndaki boyutunu aratrrken ska bavurduumuz kaynaklar arasnda Yaar Kalafatn eserleri nemli yer kapsar. Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri 30 , Altaylardan Anadoluya Kamizm 31 , Trk Halk nanlar I 32 , Karlatrmal Trk Halk nanlar 33 gibi eserleri tezimizin ikinci blmnde
22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33

Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, stanbul, 2000. Ahmet Yaar Ocak, Trkler, Trkiye ve slam, stanbul, 2002. Ahmet Yaar Ocak, Trk Halk nanlarnda ve Edebiyatnda Evliya Menakpnameleri, Ankara, 1983. Ahmet Yaar Ocak, Osmanl mparatorluunda Marjinal Sufilik: Kalenderiler, Ankara,1999. Reat Gen, Trk nanlar le Milli Geleneklerinde Renkler ve Sar, Krmz, Yeil, Ankara, 1997. Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin ABC si, stanbul, 1998. Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana hatlar, stanbul, 2000. nver Gnay-Harun Gngr, Trk Din Tarihi, stanbul, 1998. Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, Ankara, 1990. Yaar Kalafat, Altaylardan Anadoluya Kamizm, stanbul, 2004. Yaar Kalafat, Trk Halk nalar I, Ankara, 2002. Makas Zeynelabidin- Yaar Kalafat, Karlatrmal Trk Halk nanlar, Samsun.

5 bavurduumuz nemli kaynaklardr. Rfat Arazn, Harputta Eski Trk nanlar ve Halk Hekimlii 34 , adl kitab da tezimizin ikinci blmnde kullandmz nemli kaynaklardandr. Yukarda bahsettiimiz kitaplarn yan sra tezimizde birok makale kullanlmtr. amanizm zerine alan Abdlkadir nann Yakut amanizminde ja Kl 35 , Umay lahesi Hakknda 36 , Divan- Lgatit Trkte amanizme Ait Kelimeler 37 , Dede Korkut Kitabnda Eski nanlar 38 adl makalelerinden tezimizin birinci ve ikinci blmnde faydalanlmtr. Rus aratrmaclardan olan ve amanizm zerine almalaryla tannan A. V. Anohinin Altay amanlna Ait Maddeler 39 adl almas tezimizin birinci blmnde ska kullandmz bir kaynaktr. zellikle amann seyahatlerinde tanrlarla-ruhlarla ilikisi, aman elbisesi ve aman davulunun mahiyeti hakknda nemli bilgiler eserinde mevcuttur. brahim Kafesolunun Eski Trk Dini adl makalesi, Trklerin eski dininin ne olduuna dair tespitleriyle nemlidir ve tezimizin birinci blmnde kullanlmtr 40 . Sadettin Buluun slam ansiklopedisinde yaynlad amanizm 41 adl makalesi amanizm kavramnn tanm, mahiyeti asndan tezimizin birinci blmnde kullandmz nemli bir kaynaktr. Yaar oruhlunun, Trk Sanatnda Grlen Hayvan Figrlerine Gk ve Yer Sembolizmi Asndan Bir Bak 42 , Koyun, Ko, Kei Figrlerinin Sembolizmi 43 , Trk

34 35 36 37 38

Rfat Araz, Harputta Eski Trk nanlar ve Halk Hekimlii, Ankara, 1995. Abdlkadir nan, Yakut amanizminde ja Kl, Trkiyat Mecmuas, C. 10, stanbul, 1953. Abdlkadir nan, Umay lahesi Hakknda, Makaleler ve ncelemeler, C. I, Ankara, 1998. Abdlkadir nan, Divan- Lgatit Trkte amanizme Ait Kelimeler, Trk Kltr, S.100, Ankara. Abdlkadir nan, Dede Korkut Kitabnda Eski nanlar, Trk Kltr Aratrmalar, C. 3456, A. V. Anohin, Altay amanlna Ait Maddeler, Makaleler ve ncelemeler, (Hzl. Abdlkadir nan), brahim Kafesolu, Eski Trk Dini, Trkler, C. 5, Ankara, 2002. Sadettin Bulu, amanizm, slam Ansiklopedisi, C. 11, stanbul, 1971. Yaa oruhlu, Trk Sanatnda Grlen Hayvan Figrlerine Gk ve Yer Sembolizmi Asndan Bir Yaar oruhlu,Koyun, Ko, Kei Figrlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 100,

Ankara, 1966,1969.
39

Ankara, 1987.
40 41 42

Bak, Uluslararas nc Trk Kltr Kongresi Bildiriler, C. 1, Ankara, 1999.

43

stanbul, 1995.

6 Sanatnda At Figrlerinin Sembolizmi 44 , Trk Sanatnda Grlen Horoz ve Tavuk Figrlerinin Sembolizmi 45 , Trk Sanatnda Grlen Tavan Figrlerinin Sembolizmi 46 gibi makaleleri tezimizin birinci blmnde kullandmz nemli kaynaklardr. Ortaada Trk ve Mool amanizmi asnda nemli bir makale John Andrew Boyleye 47 aittir. Bu makaleden tezimizin ikinci blmnde istifade edilmitir. I.Uluslararas Trk Folklor Kongresi, Uluslar Aras Trk Dnyas Halk Edebiyat Kurultay Bildirileri, Uluslararas Dede Korkut Bilgi leni ve Trk Dnyasnda Nevruz ile ilgili hazrlanm bilgi lenlerinde ve adn sayamadm sempozyumlardan amanizm ile ilgili olan makalelerden faydalanlmtr. Yukarda ismini sayamadm birok kaynak aratrmamzda kullanlmtr.

44

Yaar oruhlu, Trk Sanatnda At Figrlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 98, Yaar oruhlu, Trk Sanatnda Grlen Horoz ve Tavuk Figrlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas Yaar oruhlu, Trk Sanatnda Grlen Tavan Figrlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas Tarih John Andrew Boyle, Ortaada Trk ve Mool amanizmi, (ev. Orhan aik Gkyay), Trk

stanbul, 1995.
45

Tarih Dergisi, S. 91, stanbul, 1994.

46

Dergisi, S. 92, stanbul, 1994.

47

Folklor, C. 15, S. 297, stanbul, 1974.

BRNC BLM ESK TRKLERDE AMANZM 1. AMANZM 1. 1. amanizm/aman Kavramlarnn Tanm amanizm milattan nceki yllardan bu yana Trklerin ve evrelerindeki topluluklarn Asya ve Orta Asyada yaadklar blgelerde uyguladklar ve aman ya da kam ad verilen din adamlar araclyla gerekletirilen bir inan ve uygulamalar btndr 1 . Tipik olarak Sibirya ve Orta Asyaya zg bir dinsel olgu 2 olan amanizm biimleri ayn zamanda Kuzey ve Gney Amerikada, Avustralya yerlilerinde, Endonezyada, Gneydou Asya, in, Tibet ve Japonyada da grlmtr 3 . Bu corafi kta ve blgelerde yaayan amanizm, olaylara bir anlam katmak ve olaylar zerinde egemen olabilmek amacyla insan zihni tarafndan tasarlanan byk sistemlerden biridir 4 . Gncel etnolojik bir eilime gre, amanizm toplumun ve kurumlarnn tmn ilgilendiren toplumsal bir olgudur. Hem dinsel hem de simgesel, ekonomik, siyasal, estetik bir olgudur. Bu adan bakldnda aman zel nedenlerle ve daima aklk getirilmesi gereken balamlarda, ayn anda, eldeki kaynaklardan yararlanan bir ynetici, hastalklar tedavi eden bir uzman, zeki bir psikolog, yetkin bir sanat ilevi stlenir. Hem tanrlarnn szcsdr, hem de siyasal bir planlamac nitelii tar 5 . amanizmde ayin ve trenleri yapan, ruhlarla insanlar arasnda 6 ayn zamanda tanrlarruhlar-insanlar arasnda araclk yapma kudretine sahip kiiye aman denir 7 . aman

1 2 3 4 5 6

Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, stanbul, 2000, s. 15. Mircea Eliade, amanizm, (ev. smet Birkan), Ankara, 1999, s. 2. Nevill Drury, amanizm, (ev. Erkan imek), stanbul, 1996, s. 35. Michel Perin, amanizm, (ev. Blent Arba), stanbul, 2003, s. 11. a. g. e, s. 910. Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara, 1972, s. 72. a. g. e, s. 7576.

8 tabiri aratrmaclar tarafndan sihirbaz, byc, hekim adam, vecdli adam 8 kelimeleriyle e tutulmu bazen de aman denilen kii byc olarak tantlmtr. aman kelimesinin kkenine baklacak olursa Tunguzca "saman" szcnden gelir 9 . Avrupa seyyahlarnn Tunguzlardan duyduu aman kelimesi, sonradan Sibirya sihirbazlarna verilen umumi bir ad olarak milletleraras kitabiyata yerlemitir. Bu kelime ilk defa 17. yzyln sonlarna doru Rus elisi olarak ine giden E. sbrand ile yol arkada A.Brann gzlemlerini anlatan seyahatnamede geer. Bu esere gre; Tunguzlarda aman ve saman bir nevi "rahip" veya "sihirbaz" demektir. Bylece Rusyann arki Sibirya ile dorudan doruya mnasebete balad zamanlardan itibaren Avrupada yazlm olan eserlerde aman kelimesi ile aslnda Tunguz sihirbazlarnn kastedildii anlalmaktadr 10 . aman kelimesinin kkenine dair ortaya atlan fikirler muhteliftir. Bazlarna gre, kelimenin asl Manuca veya Moolca; bazlarna gre ise Sanskritedir. Birinci gr mdafaa edenlerden Banzarova gre, aman kelimesi Manuca saman kelimesinden gelmektedir. Nitekim bu kelimenin kkn tekil eden sam. gerek Manuca, gerekse Moolca birka kelimede mevcuttur. Mesela Manucada samurambi "sramak, dvnmek" demektir. Moolcada sam-oromoy ayn manaya gelir. Manuca sam- dambi "oynamak" demektir. Bu gre taraftar olduu anlalan Nioradze, btn bu kelimelerin, bir cokunluk halini, hareketli, heyecanl bir vaziyeti ifade ettiini belirtikten sonra aman veya samann "comu, durmadan oynayan, bir oraya bir buraya srayan kii" manasna geldiini ileri srer. kinci iddiann balca temsilcilerinden olan F. Schlegel ile K. Donner ve N. Pompe, aman kelimesini "dilenci, rahip, Budist dervi" manasna gelen, Sanskrite sramana veya ramana, Pali dilinde samana ile izah ederler. Kuzey Asya kltr tarihinde gneyden gelen Budizmin izlerini bulunduunu ileri sren ikogorovda Tunguzlardaki amanl Budist tesirine yorarkan, Mironov ile birlikte aman kelimesinin meneini Sanskritede aramtr. te yandan Laufer aman veya saman kelimesinin Budizmden alndn kabul etmez 11 . Nitekim Rubende

Mehmet Aydn, amanizmin Eski Trk Dini Hayat le likisi, 11. Trk Tarih Kongresi, C. 2, M. Eliade, a. g. e, s. 22. Sadettin Bulu, amanizm, slam Ansiklopedisi, C. 11, stanbul, 1971, s. 310. a. g. m, 310311.

Ankara, 1994, s. 487.

9 10 11

9 amanizmin eitli alarda Asyadan Hindistana girdiini kabulden yanadr 12 . amanizm meselesini izaha alan A. Ohlmarks aman kelimesinin Sanskriteden geldii hakknda ortaya atlan iddiann artk bir deer tamadna iaret ettikten sonra, Budizmde amanla ait unsurlarn bulunduunu ve bunlarn gneyden ziyade, kuzeye tesirini gsterdiklerini ifade etmitir 13 . Tunguzca aman kelimesinden gelen amann dier dillerdeki versiyonlar Asyann ortalarnda ve kuzeyinde konuulan teki dillerde buna karlk olan terimler yledir: Yakuta ojun, Moolca bg ve udagan, (Yakuta udayan kadn aman), Atayca kam-gam, Moolca kami 14 . Sahalarda "oyun", Kazak ve Krgzlarda ise "bakbask" dr 15 . amanizmin bir din olup olmad konusunda da farkl grler ne srlmtr. 17. yzyldan gnmze ulaan ilk gzlemler, Sibiryay gezen Rus kilise adamlarna ve ileri gelenlerine, zellikle, srgne gnderilen papaz Avvakuma aittir. Kimilerine gre amanizm eytans uygulamalar ieriyordu. amanizme nyarg ile bakan baz bilim adamlar, amanlarn hareketlerini katksz dzmecilik olarak veya rksal zelliklere ya da etin iklim koullarna bal patolojik davranlar olarak deerlendiriyorlard. Nitekim Sibiryal amanlarn trenler ya da tedaviler srasnda sergiledikleri ajitasyonlar ile kuzey blgelerinde ar iklim koullarnda yaayan topluluklarn baz yelerinde zellikle ukilerde gzlenen ruhsal bozukluk "arktik isteri" arasnda benzerlik bulunduu ileri srlmtr. "Arktik isterinin" temel zeklikleri olan youn ajitasyon, lk atma, kardaki ne sylerse ona ynelme, ktan korkma, ayn zaman da blge yerlilerinin amancl eilime de atfettiklerinin belirtilerdir. Bu ilk speklasyonlar, aman st kapalca olsa da, izlerinin delilerde de gzlendii dnlen "ilkel dnce biiminin" yetkin bir temsilcisi olarak grlyordu; amanizmin temelinde ncelikle amann kiiliinin yattn savunan bir dizi szde ruhbilimci yaklam da beraberinde getiriyorlard. Sz konusu yaklamlar isteri, nevroz, epilepsi gibi dnemin nedenbilimsel kategorilerine dayandrlyordu 16 .
12

W. Ruben, Budizmann Menei ve z, Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, Saadettin Bulu, a. g. m, s. 310. Mircea Eliade, a. g. e, s. 22. Atlas, Yakutistan (Hunlarn Torunlar), S. 136, stanbul, 2004, s. 68. Michel Perin, a. g. e, s. 1819.

C. 1, S. 5, Ankara, 1943, s. 117.

13 14 15 16

10 Yine ayn dnemde Sovyet gzlemcilerde dzmecilik varsaymna drt elle sarlacaklar ve Marksist zmleme adna amanlar halkn salndan yararlanmasn bilen arlatanlar olarak deerlendireceklerdir 17 . Dinler tarihi, amanizmi 20. yzyln bandaki egemen iki adm, yaylmaclk ve evrimcilik erevesinde ele almtr. Yaylmac savlara gre kltrel yeniliklere az rastlanr ve bu yenilikler bir merkezden hareketle yaylrlar. Dolaysyla onlar anlamak iin tarihsel gelime dorultularn yeniden izlemek gerekir. Bu adan bakldnda amanizmin gelimesi balangta Rus imparatorluunun kuzey blgeleriyle, Laponya ve Moolistan gibi komu yrelerde snrl kalm, daha sonra baka yerlere yaylmtr. Ancak Sibirya amanizmi uzman irokogorova gre amanizmin ortaya k ile Budizmin yayl ayn zamana rastlamaktadr ve Budizm amanizmi gl biimde uyarmtr. Szgelimi vanov bu etkiyi kantlamak zere amann Sanskrite ilahi (chant) anlamna geldiini ileri srmtr. Kimileri de yaylmann ynn tersine evirmiler, Lamaizmin ve Budizmin amanizm tarafndan gl biimde etkilendiini savunmulardr 18 . irokogorovun tezi birok yazar tarafndan da gndeme gelmitir. M. Eliade bu yaklama baka yaylmac konjonktrler eklemitir. M. Eliadeye gre amanizmin zellikle gelitii en ileri entegrasyon dzeyine ulat yer Kuzey Asya (Sibirya) ve Orta Asyadr. Ancak Eliade ayn zamanda antik yakn doudaki dinsel fikirler Orta ve Kuzey Asyada amanizmin gnmzdeki grnmn almasna katkda bulunmulardr savn da ileri srmektedir. Amerika hakknda da ilk gmen dalgalar ile beraber, her iki Amerika ktasnda belirli bir amanizm biiminin yayldn varsaymakta ve Kuzey Amerika ile Kuzey Asya arasndaki srekli ilikilerin ilk insanlarn Amerikaya gelmesinden ok sonra da Asya etkilerinin buraya ulamasn mmkn kldn eklemektedir 19 . Evrimci anlaya gre ise amanizm kendine zg bysel pratiklere balanan dinlerin gelimesinin bir evresidir. Bu gr asndan amanizm, totemizmden sonra gelen animizmin bir aamas olarak deerlendirilmitir 20 . amanizmin din olmadna dair evrimcilerin savlar A.Van Gennep tarafndan desteklenmitir ve A.Van Gennep bir aman dini olabileceine kar kar: "amanist
17 18 19 20

a. g. e, s. 19. a. g. e, s. 19. a. g. e, s. 20. a. g. e, s. 20.

11 inanlar, amanist bir tapn, ksacas bir aman dini olamaz; nk bu szck bir gelenekler topluluuyla kendini gsteren bir inanlar sistemini belirtmez, sadece ve sadece dinsel ve toplumsal ileve sahip belirli bir tr insann varlna iaret eder Animatist (canlandrc), animist, totemci, v.s dinlerden sz edilebilir ama bir aman dininden asla; nk amanlara sahip halklarn inanlar yukarda sraladmz zel deyimlerle adlandrlr". A.Van Gennepe gre bu tr insan ncelikle bir tedavi uzmanyd. Yarm yzyl akn bir sre sonra da Sibirya amanizmi konusunda uzman E. Lot Fakk benzeri bir gr savunur: "amancl uygulamalar herhangi bir dinsel sistemle (animist, oktanrc, tektanrc) birletirebilir. aman olmak baz inanlar retme anlamna gelmez, sadece doastyle belirli bir iletiim tarzna bavurmay ierir" 21 . Baz aratrmaclar amanizmi byclk olduunu ve bu bycln din olarak grld zerinde durmulardr 22 . ok geni bir sahaya yaylm olan Trk ve Mool kltr tarihinin mhim bir fasln tekil eden amanizm Emel Esin tarafndan Orta ve Kuzey Asyada gk, yer, ay, su, kayn aac gibi tabiat unsurlarn iinde barndran yerli bir din olarak grlr. Bu yerli dinin en eski alardan beri sregeldiini de vurgular 23 . amanizm 17. ve 19. asrlarda Georgi, Banzarov gibi baz melliflerce eski bir din olarak gsterilmitir. Buna mukabil ayn asrlarda Hristiyanlk taassubu iinde hkm veren dier baz aratrclar ise( amanizmin bir din saylmamas gerektiini ne srmlerdir. Onlara gre aman bir sihirbaz, kt ruhlar kovmak suretiyle hastalklar iyiletirmee alan bir frk ve nihayet gelecekten haber veren bir falc veya khinden baka bir ey olmad iin de amanizm bir din saylmaz. 19. yzyln ikinci yarsnda Radloff, 20. asrn birinci yarsnda Anohin, Culloch ve dier birok mellifler amanizmi sadece Ural-Altay halklarnn dini olarak gstermilerdir. Bu inan zerinde geni bir aratrma yapm olan Nioradze, amanizmi muayyen bir dini sistemden ziyade dine doru bir gelime safhas grr. Ohlmarksa gre amanizm tam bir din saylmasa da yayld yerde dinin yerini almtr. Son olarak W. Schimit amanizmi gkteki lgen ile yeraltndaki Erlik ve bunlara bal ruhlara dayanan bir din olarak kabul eder 24 . Baz aratrmalara gre,

21 22 23 24

a. g. e, s. 26- 27. Fuad Kprl, Edebiyat Aratrmalar 1, stanbul, 1989, s. 58. Emel Esin, Trkistan Seyahatnamesi, Ankara, 1992, s. 56. Saadettin Bulu, a. g. m, s. 320.

12 amanizm bir dinden ziyade temel prensibi ruhlara, cinlere, perilere emir ve kumanda etmek, gelecekten haber verme dncesi olan bir sihirdir 25 . amanizm, arkaik bir dinisihri-mistik olaydr ve anlalan ona paleotik adan bu yana rastlanmaktadr. Bununla birlikte amanizme kelimenin z anlam ile bir din demek mmkn grnmemektedir. Zira o, arkaik dnemlerden itibaren karmza "ekstazik ve terapatik yntemler toplam" olarak kmakta ve gayesi, insanlarnkine paralel, ancak grlmez ruhlar lemi ile temasn ve insanlarn ilerinin gidiatna ruhlarnn desteinin salanmas olarak grnmektedir. stelik bu ekliyle olay, anlalan evrensel boyutlara sahiptir ve onda ran, Mezopotamya, Budizm ve Lamaizmin izlerini ak bir biimde grmek mmkn olmaktadr. Belki de bu etkilerin, ou zaman Orta ve Kuzey Asya muhitinde kavumu olmas, amanizme mnhasran oraya mahsus bir dini fenomenmi intiban kazandrtr 26 . amanizmin eski kanda inanc olduu ve gens (urug) kaynana dayand anlalmaktadr 27 . El Biruni, in ve Hint Budizmini Tokuzouzlarn amanl ile birletirmi ve "insanlar edyann zuhurundan ve Budasfin hurucundan nce hep aman idiler ve arzn arki ksmlarn igal ediyorlard, Nethenlere taparlard; in, Hind ve Tokuzouzlarda bunlarn bakiyeleri vardr" demitir 28 . Genel olarak amanizm denilen inancn konumland corafya asndan hem etkiye maruz kalp, hem de yannda yeeren dinleri de etkiledii sonucuna varabiliriz. Bu esneklii de yapsnda barndrd mistisizmden almtr. 1. 2. aman Seimi ve Eitimi Sibiryada ve Kuzeydou Asyada amanlarn balca devirimle yollar: 1- amanlk "mesleinin" kaltsal aktarm (babadan ola gemesi) 29 , 2- Kendiliinden gelen bir i ars ya da seilmedir 30 .

25 26 27 28 29 30

brahim Kafesolu, Eski Trk Dini, Trkler, C. 5, Ankara, 2002, s. 295. nver Gnay-Harun Gngr, Trk Din Tarihi, stanbul, 1998, s. 82. mit Hassan, Eski Trk Toplumu zerine ncelemeler, stanbul, 2000, s. 42. a. g. e, s. 42. Mircea Eliade, a. g. e, s. 31. a. g. e, s. 31.

13 Klann isteiyle aman olan bireylere rastlanr (Altay ve Tunguzlarda). Fakat bu istek yukarda belirtilen yntemler yannda zayf kalr. Ksaca seilme adayn esrime deneyimine baldr; esrime gereklemezse, len amann yerini almak zere belirlenen gen elenir 31 . Altay halklarna gre, amanlk aileden irsen intikal eden ve bilhassa ocukluk anda sara nbetleri ile gelen bir hastalk saylr 32 . Radlofa gre amanlk nbetleri ani olarak gelir. Namzet nce kendinde byk bir yorgunluk hisseder, vcudu kaslp titrer ve bu hali esnemeler takip eder; gs daralr, bir takm acayip sesler kararak alar, gzleri dner, sonra birdenbire srayp ayaa kalkar, deli gibi dnmee balar ve nihayet azndan kpkler saarak yere yklr, vcududa hissizleir. Bu zdrapl haller bir mddet devam eder. Nihayet gnn birinde namzed davulunu alp almaa balar ve artk sakinleip kendine gelir 33 . Seilme yntemi ne olursa olsun, bir aman ancak iki ynl bir eitim alarak aman olabilir: 1-Esrime dzeyinde (ryalar, kendinden geme ve benzeri),2-Gelenekler dzeyinde (amanlk teknikleri, ruhlarn adlar ve ilevleri, klann mitolojisi ve soyaac, gizli dil vb.) Ruhlar ve eski usta amanlar tarafndan stlenilen bu ifte eitim, bir srra erdirme niteliindedir 34 . aman olacak kiiye gemi aman atalarnn ruhundan biri musallat olur; onu aman klmaya zorlar. Bu hale Altayllar "tz basp yat" (ruh basyor) derler. Ata ruhu musallat olan adam bundan kurtulmaa alr, amanl kabul etmemekle srar ederse deli olur 35 . aman mesleindeki gc ve bilgiyi atalarndan alr. Onlardaki kudretin suduru ile davulu idare etmeyi, makamla dualar okuyup atalar, ruhlar armay ve nihayet onlarn yardm ile kendi ruhunu bedeninden ayrarak aydnlk veya karanlk lemine gndermeyi renir. amann nesilden nesile intikal eden rf ve adetleri iyice bilmesi ve bilhassa kendi soyu ile mensup olduu boy veya oyman ruhlar tanmas lazmdr 36 .
31 32 33 34 35 36

a. g. e, s. 32. Saadettin Bulu, a. g. m, s. 311. W. Radloff, Sibiryadan, (ev. Ahmet Temir ), C. III, stanbul, 1994, s. 19. Mircea Eliade, a. g. e, s. 32. Abdlkadir nan, a. g. e, s. 76. W. Radloff, a. g. e, s. 18.

14 Kimi hastalklar, rya ve esrimeler, amanlk durumuna ulamann birer yoludur. Bu yaanlan durumlar kimi zaman yukardan gelen bir seilmenin iareti olmaktan baka anlam tamazlar ve aday yeni vahiylere hazrlamaktan baka bir ilev grmezler. Fakat ounlukla sz konusu hazrlk, rya ve esrimelerin kendileri bal bana birer srra erme olay niteliindedir 37 . 1. 3. Erkek/Kadn amanlar Baz amanistlere gre, en kuvvetli amanlar kadn amanlardr. Eski devirlerde amanln kadnlara mahsus bir sanat olduunu gsteren emareler vardr 38 . Wilhem Schimit gibi kimi aratrmaclara gre amanlk grevini balangta kadnlar stlenmitir; nk amanizm nce tm nemli grevlerin kadn milleti tarafndan gerekletirildii ana soylu ve hatta ana erkil toplumlarda domutur 39 . Toba devletinin ilk zamanlarnda kadn amanlar umumiyetle devletin dini trenlerinde faaliyette bulunurlarm. Mesela 399 ylnda bir kurban treninde tpk Sibirya amanlar gibi ellerinde dmbelekler ile grnmlerdir. Fakat bu devirde ve daha sonralar inde umumi olarak yaylm olan amanizmden farkl deildir; ancak u fark vardr ki inde erkek yahut kadn amanlar devlete ait trenlere giremez, ancak mevzii trenlerde bir rol oynarlard 40 . Baz yazarlara gre amanizm erkek kkenlidir. Paleotik resimlerinde kantlad gibi amanizm balangta ava baldr ve avda tipik bir erkek etkinliidir 41 . Yani amanizmde kadn ve erkek toplumun ihtiyalar dorultusunda beraberlerdir. kisinin de sahiplendii vazifeleri vardr. 1. 4. amanlarn Sahip Olduu G Ve Grevleri Kendisinin tanrlar tarafndan aman olarak tayin edildiine, ruhlarn kendisinin hizmetinde bulunduklarna inanan aman hayali geni, mistik ve yaratltan
37 38 39 40 41

M. Eliade, a. g. e, s. 55. Abdlkadir nan, a. g. e, s. 89. Michel Perin, a. g. e, s. 93. W. Eberhard, inin imal Komular, (ev. Nimet Ulutu ), Ankara, 1996, s. 43. Michel Perin, a. g. e, s. 93.

15 zeki bir adamdr. Tabiattaki baz srlara da vakftr. aman olacak kii kklnden beri ok dnceli olur, vakit vakit can sklr, taban airdir, irticalen iirler ilahiler syler 42 . nanlara gre amanlarn kudreti ilahidir, gklerden verilmitir. Bu kudret amann ba zerine bulut olarak gelir; ebemkua ekline girerek ban, vcudunu doldurur. Bunun iindir ki her amann davulunda ebekuann resmi bulunur 43 . amann en byk gc ruhlarla iletiime geebilmesidir. Byle bir aman hakiki aman vasfn kazanmtr 44 . Mistik yapl amanlarn grevleri: 1- Bir sene boyunca meskende dolatna inanlan l ruhunu teki dnyaya gnderir, 2- Ortada dolaan ruhu sahibine devreder 45 , 3- Kabilenin dualarn ya on alt kat gklerde bulunan ruhlara ya da yeralt dnyasnda bulunan llerin kara hkmdar erlik hana ulatrr, 4- Gn en st tabakasnda bulunan ve en yce tanr olan Bay lgen iin yaplan kurban trenini yrtr 46 , 5- eitli hastalklar tedavi eder ve salgn hastalklar durdurur, 6- Halk iin tanrdan bereket ve refah ister, av temin eder 47 , 7- Gelecekten haber verir, kayp eya ve canllar bulur, 8- Gerektirdiinde yamur ve kar yadrarak veya tufan durdurarak havay etkiler; zor durumlarda kt ruhlar kovarak yardm eder, doan ocua ad verir, kaderini belirtir, 9- Toplum yeleri arasndaki anlamazlklar zer, hakanlk yapar, 10-Mitler, efsaneler, masallar ve trklerin bilicisi gibi, bunlarn korunmasnda ve dier nesillere aktarlmasnda rol oynar ve ayn zamanda halk elendirir 48 ,
42 43 44 45 46

Abdlkadir nan, a. g. e, s. 79. a. g. e, s. 79. Saadettin Bulu, a. g. m, s. 319. a. g. m, s. 319. Nora K. Chadwick, aman, (ev. Ali Abbas nar-Gamze Yama), Bilig, S. 32, Ankara, 1996, s.103;

Mustafa Ekincikli, Trk nan ve Dini Hayatnn Tarihi Seyri, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 74, stanbul, 1991, s. 30.
47

Ahmet Pirverdiolu, Dede Korkut ve amanizm, Uluslar Aras Dede Korkut Bilgi leni, Ankara, Ahmet Pirverdiolu, a. g. m, s. 294.

1999, s. 293294; Sadettin Bulu, a. g. m, s. 319; Mustafa Ekincikli, a. g. m, s. 30.

48

16 11- Mevsimsel ayinleri dzenler 49 . aman, amanizmin ortaya kndan beri toplum hayatnda nemli roller oynam; mensup olduu halkn en skntl gnlerinde yanlarnda bulunup manevi destek vererek byk vazifeler yapmtr. O adeta toplumun yardmseveri konumundadr 50 . 1. 5. aman Ayinleri Orta ve Kuzey Asyada amann balca ilevi sihirle hastalklar

iyiletirmektedir. Bu blgenin btnnde hastalklarn nedeni hakknda birka gr varsa da, cann (ruhun) karlmas gr en ar basandr. Bu tasarma gre, hastalk cann alnmas veya kaybolmas olayna balanr ve saaltmda bir bakma, onu arayp bulmak, yakalamak ve hastann bedenine tekrar girmesini salamak ilemlerinden oluur. Asyann baz blgelerinde hastaln nedeni hastann vcuduna sihirli bir nesnenin girmesi veya hastann kt ruhlar tarafndan arplmas da olabilir; bu gibi durumlarda saaltm da o zararl nesnenin karlmas ve ifritlerin kovulmasndan ibaret olur. Bazen hastaln iki nedeni olabilir: Cann alnmasyla birlikte, durumu daha da arlatran kt ruhlar tarafndan ele geirilmesi ya da "arplma". Bu durumda iyiletirme sreci de hem cann aranmasn hem de ifritlerin (kt ruhlarn) kovulmasn kapsamadr 51 . Hastalklar defetmek ayinlerle mmkn olarak dnlr. Av, hastalk, sava, lm gibi her olayda ayinler dzenleme durumunda olan aman, zellikle yerleme biiminin dank olduu topluluklarda, toplumsal yaamn ana canlandrcs ilevini de stlenir. Bu tr topluluklarda amancl oturumlar balca toplanma ve elenme frsatlardr. Oturumlar, zellikle amanlarn gsteriyi hi grlmemi mimiklerle, bedensel hnerlerle, tumturakl epidoslarla ve el abukluklaryla sslemeleri halinde daha da deer kazanrlar. Sibiryadaki topluluklar ve Amerikadaki yerli toplumlar gzlemleyen uzmanlar, sz konusu oturumlarn estetik deerlerine ve izleyenler zerindeki etkilerine defalarca deinmilerdir 52 . aman yaanan uursuzluklar gidermeye ynelik oturumlar geceleri dzenler.
49 50 51 52

Fuzuli Bayat, Ana Hatlaryla Trk amanl, stanbul, 2006, s. 23. Saadettin Bulu, a. g. m, s. 325. Mircea Eliade, a. g. e, s. 247248. Michel Perin, a. g. e, s. 71.

17 Karanlk bu oturumlarn teatralliini ve ciddiyetini arttrr. amancl pratikler genelde gece yaplr; nk teki dnya kendilerini geceleri daha kolayca sergiler. Ruhlar ve hayaletler afak vakti ya da geceleyin harekete geer ve ldrrler. teki dnya geceleri ryalarda ortaya kar ve insanlara haber gnderir. nsanlar kayglara, kukulara geceleri kaplrlar 53 . amanist Trk kavimlerinin ayin ve trenlerini iki ksma ayrmak mmkndr: 1-Muayyen vakitlerde yaplmas gereken ayin ve trenler; 2-Tesadf olaylar dolaysyla yaplan zel ayin ve trenler. Muayyen vakitlerde yaplan ayinler, ilkbahar, yaz ve gz mevsimlerinde yaplan ayinlerdir ki bunlarn ok eski devirlerden beri yapla gelmekte olduu aikrdr 54 . W. Radloffun Sibiryadan isimli eserinde amanist trenlerden eitli rnekler bulunmaktadr. 1860da bu aratrmacnn Altaylarda Kengi gl civarnda tespit ettii bir aman treninin zetle u ekilde yapld grlmektedir: "Bu lnn ruhunun verebilecei zararlardan korunmak amacyla yaptrlan bir ev temizleme ayini idi. Trene itirak edenler ruh temizleme ayininin yaplaca yurtta toplanrlar. Karanlk basmaya balaynca aman yurdun dnda monoton bir ilahi sylemeye ve adrn etrafn tavaf etmeye balar. Bu ilem bittikten sonra ierideki ocakta yanmakta olan atein arasna oturarak yine monoton bir sesle ilahi sylemeye balar. lahi syleyen amann sesi ruhlar leminde karlaan duruma gre inili kl olmaya balayacaktr. Bir ara sesi zayflar ve iniltili bir hal alr. Bu ilemden sonra aman adrn ierisinde lnn ruhunu aramaya ve yakalamaya alr. Sonunda lnn ruhunu yakaladnda onu davulla yere sktrr. Bu arada durumu ifade etmek zere, amann syledii ilahi nce iddetlenmi ve sonra yine fslt haline dnmtr. Kam daha sonra yerin altndan ses geliyormu izlemini vermek iin davulunu yere vurur ve aa dnyaya ller diyarna doru bir seyahate balar. Nihayet kuvvetli bir darbe ile buraya vardn bildirir. amann amac beden yeni lm ruhu aralarna almak istemeyen eski lleri raz etmek ya da kandrmaktr. Sonuta o llere hayat suyu (rak) ikram ederek onlarn sarho olmasn salar ve fark ettirmeden beraberinde getirdii, bedeni yeni lm ruhu onlarn arasna brakm olur. te bu noktada amann ilahisi ok iddetli bir hal alr. Nihayet ark hain bir barma eklini alr; aman lgn

53 54

a. g. e, s. 71. Abdlkadir nan, a. g. e, s. 96.

18 sramalarla yurdun iinde dnerek dans eder ve en sonunda ter ierisinde kendinden geerek yere yuvarlanr" 55 . in kaynaklarnda alnan bilgilere gre kadn ve erkek Trk kamlar, davul ve an gibi aletler alp, alk denen ilahiler syleyip, kutsal saylan yer etrafnda dnerek, cezbe haline girer ve kehanette bulunurlard. Baz kaya resimlerinde bu sahnelerin varlndan sz edilmektedir 56 . Trklerde yaplan ayinlerde iki trl kurban sunma gelenei vard:1-Kanl kurban, 2-Kansz kurban. Kansz kurbana sa da denir. St, kmz, iki ve dier yiyecek ve ieceklerin kutlu yerlere serpilmesine sa denir 57 . amanizm de yukarda belirtildii gibi kurban sunulmadan ayin ve tren yaplmaz. Her ayin iin kanl veya kansz kurban sunulmas gerektir. Kanl kurbanlarn en nemlisi at kurbandr. Attan sonra koyun gelir 58 . Trklerin ayinlerinde at, ko, koyun ve geyik gibi hayvanlar kurban verdikleri, bunlarn kemiklerini yakarak k meydan getirdikleri; ular gibi Trklerinde ayin hazrl olarak ava kp, yabani at ve geyik vurduklar; in metinlerinde kaytldr. Baz kurbanlk hayvanlar tren niteliindeki bir avda edikleri u Trke kitabeden de anlalmaktadr:"Avda kurban ettiim ak atm" 59 . Ayinler srasnda, at koturma ve dans etme geleneinin Trklerde yaygn olduu grlr. Orta Asya ve Trklerde ok bilinen bir dans ekli, bir ayak bir top zerinde olarak durmadan dnmekti 60 . Baz Trk uruglarnn kurbann kann aktmadklarn bilmekteyiz. Altayllar ve dier Trk uruglar, kurban kesmeyip boarlard. Bunu hayvann azn, burnunu tkayp yaparlard. Kurban yerine "taylga" denirdi. Kurbann bu ekilde ldrlmesi "kan tabusu"ndan ileri gelse gerektir. nk dnyann birok yerinde, eitli klan ve kabileler can veya ruhun kanda olduuna veya kann kendisinin ruh olduuna, kann topraa dklmesinin felaket getireceine inanrlar. Avustralya klanlarnda, bir

55 56 57

W. Radloff, a. g. e, s. 2233. Emel Esin, Trk Kozmolojisine Giri, stanbul, 2001, s. 101102. Mehmet Erz, Trk Boylarnda Kansz Kurban Gelenei, Trk Kltr, S. 211212213214, Abdlkadir nan, a. g. e, s. 100. Emel Esin, Trk Kozmolojisine Giri, s. 99. a. g. e, s. 99.

Ankara, 1980, s. 212.

58 59 60

19 delikanlnn cemiyete giri treni yaplrken kendisine ikence edilir. Kann topraa akmamas iin, omuza alnr, gencin kan kabile yelerinin srtna, gsne akar. Bunlar kann kutlu veya tabu sayldn gsteren sosyolojik ve sosyal antropolojik bir iki rnektir. Hanedan yelerinin kannn topraa dklmesinin de byk uursuzluk getirecei inanc, Trk ve Moollarda yaygndr. O yzden Orta Asya Trk ve Mool devletlerinde ve Seluklu ve Osmanllarda hanedan yelerinin kan dklmez, lme mahkm edilenler, boularak ldrlrd 61 . Kurban edilen hayvanlarn kemikleri krlmaz, kpeklere verilmez, atete yaklr veya yere gmlr. Baz zel ayinlerden sonra kurban kemikleri toplanp bir kaba konularak kayn aacna aslr. At kurbanlarnn kafatas bir srk zerine konulur 62 . amann ayinler srasnda kulland iki nemli eyas vardr ki bunlar olmadan ayinin yaplmas uygun grlmez: aman davulu, aman elbisesi. 1. 5. 1. aman Davulu Sibirya amanlarnn kullandklar davulun aman elbisesinden daha eski olduu anlalmaktadr. Bu alet aman kyafetinin bugn artk ortadan kalkm olduu yerlerde bile kendini muhafaza etmitir 63 . Davulun amanizm de zel bir rol vardr, nk o aman te dnyaya tayan gerek bir aratr. Genellikle at ya da baka bir hayvanla yakndan zdelik kurulur. Soyotlar amanlarn davullarn "klaramu at" diye isimlendirirler. Bu da aman at anlamna gelir ve Altay amanlar davullarn at simgeleriyle sslerler 64 . Altay amanlarnn kullandklar davul konuma dilinde tngr veyahut aluu olarak adlandrlr. Hakikatte ise bu kelimeler iki ayr eyi ifade eden terimlerdir. Tnr davulun bizzat kendisi, aluu ise davulun aatan yaplm sapdr ki, lm bir amann suretini temsil eder. Her aman baba veya ana tarafndan olan byk babalarndan veya analarndan lm bir amann varisidir ve akrabas olan bu ruhun telkinleriyle davul sahibi olur. Hibir aman kendi arzu ve isteiyle davul yaptramaz, ruh davul yaptrmak iin amana yol gsterir. Meslee yeni giren aman ruhun arzularna tabiidir, onun
61 62 63 64

Mehmet Erz, a. g. m, s. 231214. Abdlkadir nan, a. g. e, s. 101. Saadettin Bulu, a. g. m, s. 316. Nevill Drury, a. g. e, s. 75.

20 istedii gibi davul yaptrr, ekil ve teferruat ruhun hayatta iken kulland davula uygun olur 65 . Bir Yakut amannn bandan geen olayda bunu hatrlatr niteliktedir: Yakutlarda aman daha adayl srasnda bir davula sahip olur. Kendi alannda stat olan yal bir aman, gen aman adayn yksek bir dan bulunduu yere ya da bir bozkr alana gtrerek ona aman elbisesi giydirip bir davul verir. Baz durumlarda aman giysisi ve davulun yaplmas iin gerekli malzemeyi amann akrabalar ve arkadalar hediye eder. Adaya verilen bu davul, genelde ata ruhlarndan alnan ilham zerine ya da amann hizmetinde bulunduu ruhun isteine gre yaplmtr 66 . aman davulu ncelikle amann yeraltna ini ya da gkyzne ykselme trenlerinde kullanlmtr. Bundan baka, eitli iler iin rnein tanrya ya da ruhlara kurban sunma, bir evi kt ruhlardan temizleme ya da lnn ruhunu yeraltna, ller dnyasna gtrme gibi amalarla yaplan amanlk seanslarnda davulun ruhlarla ilikiye girmek, onlar yakalamak ya da iinde ruhlar toplamak (Altayl Trkler ve Yakutlarda), kt ruhlar korkutmak gibi amalarla kullanldn tespit edebiliyoruz. Ayrca davul sesinin ritmi ve bu sesin alalp ykselmesiyle ayinin gidiatn izleyicilere aktarmak, vecd durumuna gemeyi kolaylatrmak gibi amalarla da kullanlmtr 67 . Davulun yapld malzemede ou zaman simgesel anlamlar tar. Ana maddesi genellikle kutsal saylan bir aatan alnr; rnein Trklerde davulun kasnann yaplaca aa, genellikle kayn ve sedir aacndandr. Ayn ekilde davulun i taraftaki sap da bu aalardan yaplr. Bu aa kutsal olan dnya aacna iaret ettii iin, bu i iin kullanlacak aacn, insan eli dememi ya da herhangi bir hayvann kirletmedii bir aa olmas istenir 68 . Orta ya da Asyal Trklerde davul kasna yuvarlak ya da beyzi eklindedir. Bazen bugn tef denilen mzik aletinin byk ekli gibidir. Yapmnda yukarda da belirttiimiz gibi aa, teller, madeni paralar ve deri kullanlr. Deri davulun bir yzn gergin bir biimde kaplar. Boyalarla yaplan ve simgesel anlam olan resimler daha ok bu yzdedir; ancak bazen baka yerlerde de olabilir. Bo olan arka yzde, amann bir eliyle davulu tutabilecei bir sap vardr. Genellikle davulu iki eit paraya
65

A. V. Anohin, Altay amanlna Ait Maddeler, Makaleler ve ncelemeler, C.I, Ankara, 1987, Yaar oruhlu, a. g. e, s. 75. a. g. e, s. 7576. A. V. Anohin, a. g. m, s. 443444.

s.442443.
66 67 68

21 blen bu sap Altayllar ve dier baz Trk topluluklarnda grld gibi, bazen kabaca insan eklinde yaplr. Bu sap genellikle lm bir aman, yani davul sahibi ruhu ifade eder. Altayllar davulun bu parasna cezi ismini verirler. Anohine gre, cezinin ba beyzi eklinde olup yz zerinde oyma suretiyle ka, burun, az, sakal yaplm, baz yerlerde bu ksmlar bakr levhayla kaplanmtr. Altay aman davullarnn bir blmnde cezi iki bal da olabilir. Bu durumda ayak tarafndaki ba amann badr. Bu eklin gs zerinden geirilen ve kiri denilen demir ubuksa onun kollarn oluturur. Bu atal ksmnn zerinde yer alan kk bir resim bazen amann koruyucu ruhunun simgesidir 69 . Altayl amanlar ay tutulmasn kt ruhlarla iyi ruhlarn mcadelesi sonucu, kt ruhlarn ay ele geirmesi olarak yorumlamlar. Ay tutulduunda davul alarak, barp ararak kt ruhlar karmaya alrlar 70 . Yakutlarda, amanlarn yaptklar ayinlerde kullandklar en nemli alet davuldur. Yakut aman, br dnyaya veya yeralt dnyasna herhangi bir sebeple seyahat ederse, elinde ald davulla kendisine yn tayin eder. Bazen amann yardmcln yapan bir ahs, amana yol gstermek iin devaml olarak davul alar. Davulun sesini takip eden Yakut aman br dnyadan veya yeraltn dnyasndan yeniden kl dnyaya geri dner. Davulun sesi kesilirse, aman br dnyadayken yolunu arr ve yeraltnda kalabilir. Yakut amannn br dnyaya seyahatinde elindeki davul, amann bindii at, elindeki tokma ise kamsdr. amann davulu, onun zerine binerek yol ald ve bazen gkyzne uuunu salayan nemli unsurdur. Yakut amann elindeki davulun etrafndaki kntlar says, Yakut amannn gcn ve mertebesini gsterir. amann elindeki davulun kasna ve tokma, Yakut Trklerince ok mukaddes saylan hayat aacnn dallarndan yaplmtr. Yakut amannn elindeki davulun kasnana gerilen deri ise, amana yardm etmek maksadyla hayvan ekline girmi ulu ruhlar temsil etmektedir 71 .

69 70

a. g. m, s. 445446. Mustafa Pirili, Trklerde slamlk ncesi Dini nanlar ve amanizm, Trk Folklor Aratrmalar, Ahmet Ali Arslan, Kzlderili ve Asya Trk amanizmi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 103,

S.2324, stanbul, 1961, s. 32.

71

stanbul, 1995, s. 39.

22 1. 5. 2. aman Elbisesi amann kendisine g depolad malzemelerinden biri de zerinde eitli unsurlarn ve hayvan kalntlarnn bulunduu aman elbisesidir 72 . Bahaeddin gelin belirttii gibi aman elbisesinin tek ve z gayesi, bir hayvan atay kendisiyle sembolletirmek ve o hayvan temsil etmekti. ngraklar, demir ve kemik plakalar ikinci derecede gelen eyalardr. Hi bozulmam ve orijinal aman elbiselerinde, ba sslerinden, ayakkabnn sslerine kadar ayn hayvann belirtileri ve iaretleri grlr ve elbise, btn ve tam manasyla bir tek hayvan temsil ederdi. Elbise zerine aslan ssler ve ngraklar da, yine ayn hayvann derileri ve kemiklerinden yaplrd. Hayvan atann kemiklerini ve tylerini kendinde toplayan elbiseler kutsald. Bu elbiseler genel olarak plak vcuda giyinilirdi. aman atasnn eklini alrken btn insani eylerden kendini kurtarm olurdu 73 . Orta Asya ve Sibiryada en eski hayvan atalar temsil eden balca tip elbise bulunmutur. Bunlarda geyik, ku ve ay elbiseleridir. Geyik elbiselerine rnek olarak bir aman balnda kenarlar demirden yapl, nndeki hotoz da demirdendir. Bu tip bir balk Orta Asya miferlerini hatrlatr niteliklere sahiptir. yle anlalmaktadr ki, Sibirya amanlar Orta Asya savalarna biraz da zenmi gibiydiler. Yandan sarkan pskllerinin bazlarnn ularnda ngraklarda grlmtr. Bu geyik tipi balk, Yenisey nehri kylarnda yaayan Ostiyak amanlarndan elde edilmitir. Byle balk bulamayan amanlar da yanlarna veya omuzlarna birer geyik boynuzu takmakla yetiyorlard. Ku tipi elbiseler daha ziyade Altay ve Sayan dalar blgelerinde grlr. Bu blgeler, eskiden beri Trk kltrnn tesirleri altnda kalmtr. Bundan sonra bu ku tipi elbiseler, Kuzey Sibiryaya doru uzanr. Altay dalarnn daha gneyinde ve Moolistanda yoktur. Ku tipi aman elbiselerinin vatan Altay dalar olarak kabul edilmi gibidir. apkalar, elbiseler ve hatta ayakkablar batan aaya kadar ku tyleri ile sslenmitir. Bu tylerin arasnda kartal kuyruu ve kanatlar ounluu meydana getirirdi. Bunlarn yannda demir plakalarn varlna rastlanr. Baz aratrmaclara gre bu pilakalar demir ann izlerini tarlar. Bu pilakalar gerek ss olarak gerekse trenlerde bu demirlerin insan ve hayvanlarn iskeletlerini temsil ettikleri anlalmaktadr. Ay tipi elbiseler daha ziyade Kuzey Sibirya ile Kuzeybat Sibiryada
72 73

Yaar oruhlu, a. g. e, s. 71. Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, C. I, Ankara, 1993, s. 37.

23 grlrd. Balklarda genel olarak aynn ba derilerinden yaplrd. Elbise zerine, aynn muhtelif yerlerinden alnm kemikler dikilir ve bu suretle aman kendisinin bir ayy temsil ettiini gstermek isterdi. Bu aman elbisesinin en enteresan ksm izmeleriydi. izmenin burnu ve topuu tpk ay ayana benzetilmiti. Aynn bacandan kesilen paralarda yine izmenin mnasip yerlerine dikilmiti. amann elindeki alet ve sopalarda ay kemiklerinden yaplrd. yle anlalyor ki bu kemikler ate zerinde stlarak biraz ekillendirilmi de oluyordu. aman bundan baka ellerine ay penelerini andran demir eldiven veya mutalarda takyordu. Bu kemikler seilirken, bilhassa n ayak kemiklerine daha fazla nem veriliyordu. Demir eldiven ve takma dilerde Orta Asya kltrnde nemliydi. Muhtelif din trenlerinde ve hatta tiyatroya benzer temsillerde bu gibi maskeler ok kullanlmt. Esasen bu eski bir in ananesiydi. Bununla beraber Orta Asya maskeleri kendilerine zg bir zellik gsterirlerdi. Mesela Yakut Trklerine ait bir aman byle takma diler takarken vahi bir hayvan temsil ederdi. Ve yine onun inancna gre bu hayvan kendi soyunun tredii bir totemdi. Geen asrda Orta Asya ve Sibiryaya gitmi olan seyyahlar bu eldivenin yalnzca ele deil ok daha uzunlarnn kollara bile takldn yazmlardr. Bazlarna gre ise aman izmelerinin deriden yaplm olmasna ramen yukardan aaya kadar kaln demirle kaplanmt. Bu demir kaplamal izmelerde d grnte baz hayvanlar andryorlard. Btn bunlar gsteriyor ki bu giyini tarzlar in adetlerine benzemekle beraber btn bu ba, kol ve ayak maskeleri ise Sibirya dininin oluumundan ileri geliyordu 74 . Altay amanlarnn elbiselerine manyak denirdi. aman manyakn kendi arzu ve isteiyle deil kuvvetini tevars ettii ruh- krmsn telkini ve ilham ile yaptrr. Manyakn biimi ve dier teferruatna dair btn emir ve talimat amana ruh tarafndan verilir. Manyak zerine kese, aakakan derisi, ay penesi, kartal trna ve benzeri eyler de aslr ve bunlar ruh- krmsn arzularn tatmin iindir. aman ruhun telkinlerine riayet etmezse cezasn eker; ruh ona hastalklar gnderir 75 . Takm halinde aman elbisesinde u paralar vardr: 1-Cbbe veya hrkaya benzeyen bir stlk, 2-Serpu, 3-imalde oturan halklarda gslk, 4-Eldiven, 5Yksek konlu ayakkab 76 .
74 75 76

a. g. e, s. 3739. A. V. Anohin, a. g. m, s. 437. Saadettin Bulu, a. g. m, s. 314.

24 Baz Altay halklarnda aman elbisesinin btn ile bir ku ya da hayvan temsil ettii gze arpar. Mesela Teletlerde aman cbbesi geyik veya koyun derisinden yaplm olup, byk bir kuu andrr. Nitekim halk da, elbisesinin kol altndaki diki boyunca sarkan pskllerin, kukanadn temsil ettiini syler. Omuzdan sarkan ve puhu kuu tyleri takl olan deri veya kumatan pskller de kanada benzer. Cbbenin bel hizasndan balayarak arka tarafta btn alt ksm tekil eden ip veya pskller, kuun kuyruudur. Ayrca bazen cbbenin omuz bana da puhu kuu tyleri de dikildii vakidir. Cbbede ifade edilmek istenilen ku tasavvuru, ku prk denilen balkta da kendini gsterir. Altay havalisinde seyrek olarak rastlanan bu serpu, krmz bezden yaplm olup madeni dme, katr boncuu ve dizi dizi baka boncuklarla ssldr. Ayrca zerinde ku ekilleri de vardr. Nihayet baln ucunda da yine puhu kuu tyleri bulunur. Buna gre Altay kamnn bugn ancak cbbesi ile bal muhafaza edilmi olan aman elbisesini giyince bir puhu kuu ekline girmi olduu anlalyor 77 . Altayllarda kam bundan baka ruhlar kovmak iin elbisesine bir takm eyler de takar. Bunlar arasnda kollara srta taklan kk zil ve ngraklar vardr. Bu meyanda cbbenin kollarnn alt ksmna 4 sada, 5i solda olmak zere bakrdan yaplm kk ngraklar asldr. Cbbenin arka tarafnda ufki olarak iki veya dizi halinde sralanm 20 veya 70 ngrak daha grlr. Trl sesler kararak ruhlar rkten madeni eya, amann zrh saylr. ngraklarn st srasnda ise 9 kk yay vardr. Bunlar da yine zrhn bir paras olarak kt ruhlara kar silah vazifesi grrler. Srt ksmna gelii gzel serpitirilmi olup yldzlar temsil eden paracklarda merbuttur. Bu ksmda sra sra dizili katr boncuklar, kt ruhlar uzaklatrmaya yarar. Nihayet cbbenin omuz ksmlarnda gnele ay temsil eden iki byk madeni levha gze arpar. Ayrca cbbenin omuz ba ile dirsek ve bilek hizasna gelen yerlerine para halinde vaak krk dikilirdi. Cbbede efsanevi bir takm ekillerde bulunur. Bu meyanda srt ksmnda yakann hemen altna rastlayan yerden dokuz bebek sarkar. Bunlar lgenin kzlarn temsil ederler. Ayrca cbbenin bir yanndan yutpa adl yeralt canavarn temsil eden siyah veya kahverengi kumatan yaplm bir erit sarkar. eklen atalkuyruklu, drt ayakl az ak bir ylana benzer. aman kt ruha kar korur. Cbbenin dier

77

a. g. m, s. 314.

25 yannda ise arba denilen ve Erlikin lkesindeki denizde yaadna inanlan bir canavar ekli vardr. Baz amanlar iin arba koruyucu bir ruh (tz)dur. Cbbede ayrca eitli ruhlar temsil eden sincap, aakakan derisi ile kara bezden yaplm bir kurbaa, aa kakan ve kartal tyleri, kartal peeleri, ay ayaklar v.s vardr. Omuzlarnda demet halinde bulunan tyler, ayin esnasnda aman ile kurbanlk hayvan yukar leme tayan iki kartal veya ahini temsil eder. Btn takm ile tam bir cbbe 60 esas paradan oluur ve btn paralar ise 600 bulur 78 . aman belinde birde krmz renkli bir kuak bulunur. Buna gnele ay temsil eden iki byk madeni levha ile yldzlar temsil eden bir sra katr boncuu taklr. aman elbiselerinin cbbe ve balndaki btn paralar kt ruhlar def etmek iindir 79 . aman elbiselerinde bir zellik de amann balna taklan boynuzdur. Gmelin daha 17. yzylda bir Tunguz amann her iki omzunda demirden yaplm birer boynuz bulunduunu yazar. Rusya mzelerinde bulunan bu nevi elbiseler Tunguzlardan Yenisey halklar ile Samoyedelere gemitir. irokogorov da Tunguzlarda hakiki geyik boynuzu takl bir aman bal grdnden bahseder. Ayn mellife gre eskiden aman elbisesi de geyik derisinden yaplmt 80 . eitli aman kyafetlerini inceleyerek bunlar deerlendirmee alan Havraya gre, amann giydii elbise, kt ruhlara kar onu bir maske gibi muhafaza eder. Nitekim Altay ve Sayan dalar havalisinde amann puhu kuu klna girmesi bu kuun ruhu rkttne inanldndandr. Bundan dolay baz yerlerde hastalanan ocuu iyiletirmek iin bir puhu kuu beslenir ve bunun hastal tevlit eden kt ruhlar kovacana inanlr. Sibiryada amann boynuz takmas da yine kt ruhlar rktmek iindir. Ayna mellife nazaran aman kyafeti aslnda yze veya baa geirilen bir maskeden ibaret olup zamanla bugnk eklini almtr. Nitekim baz halklarda aman ayin esnasnda sadece yzne kayn aac kabuundan yaplm bir maske takmakla iktifa eder. Ayrca Buryat amanlarnn da yzlerine deri, tahta ve madeni maske taktklarna baklarak elbisede baln daha mukaddem olduu sylenebilir. Dier taraftan Ohlmarksa gre ku biimindeki elbise aman iin alelade elbiseden daha mhim olup onun ruhu ile bir ku gibi ge utuu tarzndaki
78 79 80

a. g. m, s. 314315. a. g. m, s. 315. a. g. m, s. 315.

26 tasavvurdan domutur. aman yeni bir vcuda girer gibi giydii bu elbise sayesinde yardmc ruhlarla birlikte kolayca uabilir. Altay Trklerinde kam elbisesi deriden bir anta iinde adrn gerisinde bir yerde saklanr. Elbise eskiyince ormanda bir aaca aslr. aman ld zaman elbisesi de mezarn bana konulur. Her yeni aman iin yeni bir ayin elbisesi yaptrmak arttr 81 . Yakut amanlarnn elbiseleri de amann seyahatinin konumuna gre dzenlenmitir. Yakut amanlarnn srtnda, onlarn karanlk dnyaya yapmakta olduklar seyahate yoluna k tutsun diye, metalden kesilmi ay ve gne eklindeki diskler, yakut amannn kulland hayvan ruhlarnn kaynan belirler. Bu ty ve boynuzlardan, yakut amannn hangi hayvanlarn ruhundan yararlandn renmek ve anlamak mmkn olur. Yakut amanlarnn elbiselerine demir ve metallerden baak eitli hayvan kemikleri de asmaktadr. Yakut amanlarnn dini merasimlerde giydii elbisesi baka bir kabileye verilemez veya satlamaz. amann kulland ve zerinde sembollerini tad yardmc hayvanlarn ruhlar, ancak o amann mensup olduu yre ve kabileye aittir. Eer Yakut amanlarndan birisi kendisine yardm eden ruhlar, kendi rzalar ve istekleri ile amann elbisesinden ayrlr ve arzu ettikleri herhangi bir amann merasim elbisesinde yer alrlar 82 . amanlarn kullanm olduu maskeler hakknda kaya resimlerinde yer almtr. Trk amanizminde maskeler, krsal blgelerde olduu kadar orman ve orman yan blgelerde yaayan Trk topluluklar arasnda bilinen ve kullanlan bir ayin aracdr 83 . 2. AMAN KOZMOLOJS Trklerde en eski kozmoloji oluumunu gk ve yer ayrlna dayandrr. Gk ve yer Trk evren tasarmnda birbirine zt iki unsur olarak yer alr ve bu eski bir Trke metine yle yansmtr: "Bu kinatta, stteki gk parlaktr, altta yaz yer karanlktr. Gne tanrs parlaktr, ay tanrs karanlktr. Bu yerli-gkl, diili-erkekli ilkeler kavuursa, btn canl ve cansz iki trl varlk doar, belirir gne ve ay karp
81 82 83

a. g. m, s. 313316. Ahmet Ali Arslan, a. g. m, s. 3940. Ahmet Ali Arslan, Trk amanizminin Kaynana Doru, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 157,

stanbul, 2005, s. 80.

27 kavuarak olur. Drt mevsim iinde (her mevsim) yine ikier zamana ayrlp sekiz gn doar" 84 . Trklerdeki gk ve yer tasavvurunun ana unsurlar gk ve gkte bulunan tanrlar, yeryz ve yeryznde yaayan insanlar ve ruhlar ile bunlara bal olarak, yeraltnda bulunan ktlk verici ilahlar veya iyi vasfl olmayan varlklardan ibarettir. Bu ilikiler sz konusu edilirken yeryz bir dikdrtgen, gkyz ise onun zerine oturan bir daire eklinde dnlr. Bu dairenin merkezinde yeryznn ortasnda bulunduu tasavvur edilen kutsal da ve kozmik ekseni tekil eden, yani yeryz/ yeralt ile gkyz arasndaki ilikiyi meydana getirdii varsaylan dnya aac baka bir deyile dnya direi yer alr. Sz edilen evren tasarmnda drt yn mefhumu nemlidir. Bylece yeryz drt yne nazr olarak dnlmtr 85 . amanist dnya grne gre kozmik kuak vardr. Gkyz, yeryz ve yer. Bu kozmik kuaklar arasnda iletiimi ve ulam salayan amandr 86 . Gktrk metinlerinde buna benzer kozmik tasarm mevcuttur: stte mavi gk, altta yaz yer ikisi arasnda insanolu klnm derken evrenin esi burada da grlr 87 . amanist dnya grnde ortak fikre gre yukar 17 kattan, aa ise 7 veya 9 kattan oluuyordu 88 . Altay Trklerine gre aydnlk lemi olan yukardaki lemde (gk) lgen ile ona bal iyi ruhlar bulunur. Orta dnya da kiioullar yaar. Aadaki dnya da ise, Erlik ile ona tabi kt ruhlar bulunur. Yakut Trklerinde de evren tasarm yukar, orta, aa diye e ayrlr 89 .

84 85

Emel Esin, Trk Kozmolojisine Giri, s. 23. Yaar oruhlu, Trk Sanatnda Grlen Hayvan Figrlerine "Gk ve Yer" Sembolizmi Asndan Bir Mircea Eliade, a. g. e, s. 291; Atlas, Yakutistan (Hunlarn Torunlar), s. 70. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, stanbul, 1996, s. 20. W. Radloff, a. g. e, s. 3. Saadettin Bulu, a. g. m, s. 323.

Bak, Uluslar Aras nc Trk Kltr Kongresi Bildirileri, C. 1, Ankara, 1999, s. 243.
86 87 88 89

28

3. AMANZMDE TANRILAR 3. 1. Gkyzne Mensup lahlar ve Ruhlar 3. 1. 1. lgen Altay dnyasnda amanizm zerinde inceleme yaparken amanizm de tanrlar dnyasna deinen Radloffa gre tanrlarn en by Tengere Kayra Kandr. Tengere Kayra Kan semann onyedinci katnda oturur ve oradan kinat idare eder. lgen denilen gk meneli tanrnn da Tengere Kayra Kandan sudur yoluyla meydana geldii Radloff tarafndan belirtilmitir, bu durumu yle izah etmitir: "Kayra Kandan sudur yolu ile yksek ilah meydana gelmitir: Semann on altnc katnda altn bir da zerinde yaayan ve orada altn bir taht zerinde oturan Bay lgen; semann dokuzuncu katnda oturan kudretli Kzagan Tengere ve semann yedinci katnda yaayan akll Mergen Tengere; gkle yeri aydnlatan gne ana (kn ana) burada bulunur" 90 . lgen iyilik tans olarak nitelenir, ay ve gnein tesinde, yldzlarn stnde yaar. Onun bulunduu yere ulaabilmek iin amanlar bazen yedi ve bazen de dokuz engelle karlarlar. Altndan taht olan lgen insan eklinde dnlmtr. lgen aman dualarnda "ak ayaz" (ak ayas), "ayazkan", "imeki", "yldrmc", "yayu" (yaratc) olarak tasvir edilmitir 91 . lgenin 7 veya 9 olu, 9 kz ve birtakm yardmc ruhlar vardr. Oullarnn adlar yle sralanmtr: Kart, Pura Kan, Yajl Kan, Bura Kan, Karaku, Pakt Kan, Er Kan 92 . Erkek oullardan birinin Karaku olmas Trk sanat tarihi bakmndan nemlidir. Bu nemde yrtc ku (kartal) tasvirlerinin sanat tarihindeki yerinden kaynaklanmaktadr 93 . lgen adna birok tren yaplr. nk o her eye hkimdir. Gklerin tanrs olan lgen, ebemkuan yaratm, insanlarn, hayvanlarn kalarn yoktan var etmi, insanlar iin yaylalar, imenler, scak yuvalar yaratmtr. Yldzlar idare eden, gk ile
90 91 92 93

W. Radloff, a. g. e, s. 34. Abdlkadir nan, a. g. e, s. 32. Saadettin Bulu, a. g. m, s. 324. Yaar oruhlu, a. g. e, s. 28.

29 olaylar yaratan odur. lgen adna yaplan stg ad verilen kurban trenlerinde onun adna beyaz at veya yandaki ksraklar kurban edilir 94 . M. Eliade lgeni kesin bir yargyla yce gk tanrs olarak nitelemez. lgen daha ok atmosfer (hava durumu), ve verimlilik/dourganlk tanrs gibi grnyor, nk ei ve ok sayda ocuu vardr; srlerin oalmas ve rnlerin bol olmas onun elindedir. Altayllarn asl yce tanrs Tengere Kara Kan olarak tespit ediliyor 95 . 3. 1. 2. Yayk lgenden sudur olan Yayk btn vastac ruhlar arasnda birinci sray alr. nsanlarla lgen arasnda iletiim kuran Yayk, insanlar arsnda yaamakla beraber, lgen onu insanlar fenalklardan korumak, hayat vermek iin insanlarn arasna gndermitir. Altayllarda nem verilen Yayk ruhu adna ilkbaharda davarlarn ve ksraklarn ilk salan st ile bulguru kartrp lapa yaparak Yayka sa sunarlar. Bu yaplan trene "yayk kaldrma (yayk garar)" denir. Yaplan bu merasim vastasyla gelecek yl iin ltuf ve ihsan temenni edilir. amann lgenin huzuruna kmas iin mutlaka Yaykn yardm gerekmektedir. Aksi halde kamaz. Ayn zamanda amann lgene kurban gtrmesi de Yayk vastasyla olur. Yayk temsilen beyaz kumatan tasvir (put) yaplr. Bu puta beyaz eritten ba, kulak, el, ayak ve kuyruk konulur. Ayakkablarna kzl erit dikilir. Yaplan bu putlar (kuklalar) yirmi veya otuz kadar olur. Hepsi beyaz kldan rlen bir ipe sralanarak evin arka tarafndaki iki hu (kazn) aac arasna gerilir 96 . 3. 1. 3. Suyla nsann yerdeki muhafz olan Suylann gzleri at gzne benzetilmitir ve uzak mesafeleri grebilme zellii vardr. At gzne benzetmenin yan sra baz amanlar Suylann gzleri hakknda at gzl kartal benzetmesini yaparlar.

94 95 96

Murat Uraz, Trk Mitolojisi, stanbul, 1992, s. 71. Mircea Eliade, a. g. e, s. 231. A. V. Anohin, a. g. m, s. 415.

30 Ge ait bir ruh olan Suyla, ay ve gnein krntlarndan olumutur. Suylann grevi insanlarn hayatn denetlemek ve insann hayatnda meydana gelecek deiiklikleri haber vermektir. Suyla amann gk ve yeralt dnyasndaki seyahatlerinde Yaykla beraber ona yoldalk eder. Yaykla beraber kurban lgene sunar. Suylaya salan sa rakdr, baka ekilde kurban verilmez 97 . 3. 1. 4. Karlk Karlk, Suyla ile devaml iletiim ierisinde olan ruhtur. Kurban ayini dzenleyen amana yardmc olur. Yaplan ayin esnasnda Karlk adna, adrn tepesindeki aklktan ocakta bulunan ate zerine duman kmas iin su serpilir 98 . 3. 1. 5. Utkucu Gkte yaayan Utkucu, amann gkteki elisidir. lgene sunulacak kurban iin aman, Yayk ve Karlk gkyzne ktklarnda lgen adna Utkucu bunlar gn beinci katnda Altn Kazkta (kutup yldznda) karlar. Kurban alan Utkucu doruca lgenin huzuruna kar ve kurban ona sunar. amann beinci kattan yere inmesi ise ona tahsis edilen kaz vastasyla olur 99 . 3. 1. 6. Yldrm Tanrs Baz amanistlerin, gkteki btn olaylar lgene balamalarna ramen, birtakm amanistler gkle ilgili kimi unsurlar da ilah olarak kabul ederler. Yldrm tanrs bu gruba dhildir. Yerdeki kt ruhlar izleyen bu tanr, kt ruhlarn sakland varsaylan aalara ateini gnderir. Bylece zerine yldrm den bir para alnp sakland zaman o parann bulunduu yere kt ruhlarn ve cinlerin girmemesi salanm olur 100 . Baz Trk topluluklar Yldrm Tanrsna st ya da ayran sa

97 98 99

a. g. m, s. 415416. a. g. m, s. 416. a. g. m, s. 416. Abdlkadir nan, a. g. e, s. 2930.

100

31 ediyorlard 101 . Yldrm Uygurlarda da kutsal saylmtr. Uygurlar yldrm derken ge ok atyorlard 102 . Tahtaclarn baz inanlarna, Nasreddin Hoca fkralarna ve Volga Bulgarlarnda zerine yldrm den evin, iindeki eyalarla birlikte terk edilmesi gerektii inancna dayanarak, gk grlemesi ve yldrmn, tanrsal bir cezalandrma olduunu iddia edilir 103 . 3. 1. 7. Sava Tanrlar ve Yukar Dnyann Hastalk Veren Kt Ruhlar Kskanlk, dmanlk ve acmaszln tanrlar olan blis Kuha ve Ohol Uola, Yakutlarn sava tanrlardr. Ayrca gn eitli yerlerinde bulunan ve insanlara eitli hastalklar gnderen kt ruhlar olarak (Yakutlarda) Hagdan Buuray Toyon, Dohsun Duyar, Dalbar uonah, aaday Bolloh, Kere Ubahalaah Hatun ve Cabaa Buuray Toyonun adlar sralanabilir. Trk topluluklarnda sava tanrs olan baka tanrlar ve kahramanlar da vardr. rnein Erlik bazen sava tanrs kimliine brnr 104 . 3. 2. Yer-Su (Orta Dnya ve Aa Dnya) Tanrlar ve Ruhlar 3. 2. 1. Yo Kan Yer-su denince zerinde yaanlan yer kastedilir ve burada on yedi ruh yaar. Bu ruhlar, da eteklerinde, nehir kaynaklarnda otururlar. Yerde yaayan ruhlarn en kudretlisi Yo Kandr. Yo Kan dnyann merkezinde, yeryznn en byk aac olan am aacnn bulunduu yerde oturur. Bu am aac lgenin evine kadar uzanr. am aacndaki oturumu onun kudretini temsilen nemlidir. Yo Kann iki olu vardr. So Kan ve Temir Kan adndaki iki oul insanlar tarafndan sunulanlar kabul ederler 105 .

101 102 103 104 105

Saadettin Bulu, a. g. m, s. 327. Abdlkadir nan, a. g. e, s. 30. Yaar oruhlu, a. g. e, s. 32. a. g. e, s. 3233. W. Radloff, a. g. e, s. 7.

32 3. 2. 2. Talay Kan Yo Kan, So Kan ve Temir Kandan sonra kudretli yer hanlarnn drdncs Talay Kandr. Talay Kan denizler hkimi olmakla beraber lleri koruyan ruhtur. Talay Kana, Yayk Kan (tam sularn han) da denir. Talay Kan, on yedi denizin birletii yerdedir ve yeryzndeki btn sularn hkmdardr 106 . Radloff, Talay Kandan sonra baka yer ruhlarn da zikreder: "Beinci han Adam Kandr (bu ahsiyet, Kazaklar vastasyla Mslmanlardan gemitir). Altncs, Abakan nehrinin hkmdar olan Mordo Kan veya Abakandr; Teles glnn douunda Abakan nehrinin membanda oturur ve orada yamur ilah olarak takdis edilir. Yedincisi, Altay halknn hamisi Altay Kandr; Katunya ile semaya kadar ykselen Beluha membalarnda oturur. Sekizincisi, Kemikin ve Yenisey membalarnn zengin sahibi Krgs Kandr. Dokuzuncu han Yaba Kan, onuncusu Edar Kandr. Dier yedi han, muhtelif boylar arasnda muhtelif adlar altnda zikredilmektedir. Kuzey Altayda duyulan adlar unlard: Yabr Kan, Kayra Kan, Puysa Kan, Parbi Kan, Mansra Kan, Pru Kan ve Ok Kan" 107 . 3. 2. 3. Umay Umayla ilgili olarak Orhun abidelerinde kaytlar vardr: "Umay gibi annem hatunun devletine, kk kardeim Kltigin er adn ald" 108 . Bu ibareden anlald kadaryla Umay kadn meneli bir varlktr. Umay tabiri Kagarl Mahmudun Divan- Lgat- it Trk eserinde de yer almtr: "Umayka tapnsa oul bolur" (Umaya taparsa oul olur) 109 . Umayn yukarda belirtilen kaynaklarda yer almas ve bugn Altay Trklerince benimsenmesi eski inan stilinin bugn dahi yaandnn kantdr. Eski inanlarda ve bugn Altay dnyasnda Umay ocuklar ve hayvan yavrularnn koruyan dii tanrdr 110 . Bu corafyadaki inanlara gre; Umay her zaman ocukla beraberdir.
106 107 108 109 110

a. g. e, s. 7. a. g. e, s. 7. Muharrem Ergin, a. g. e, s. 2526. Kagarl Mahmut, Divan- Lgat- t Trk Tercmesi, (ev. Besim Atalay), C. I, Ankara, 1998, s. 123. Abdlkadir nan, a. g. e, s. 34.

33 Ancak onun ocuu terk ettii zamanlarda olur. Bu ayrlma uzun srd zaman ocuk hastalanr. Umayn ocukla beraber olmasnn iareti, ocuun uykudayken glmesidir. Alad zaman koruyucu ruhun gittii dnlr. ocuk hastaland zaman Umay getirmesi iin kam arlr 111 . Umay, Yakutlarda bilinen bir ruhtur. Yakut kaytlarnda "ogo mta" (ocuk ms) denilen bir ruh vardr. Bu ruh ocuun ba zerinde bir ku eklinde ter ve bununla ocuun nesli bereketli olacan haber verir. Im denilen bu ruh Umaydan bakas olmaz 112 . Yine Yakutlarda, Umay ayst denilen varlk olarak da tasvir edilir. Ayst denilen dii ruhlar bereketi ve refah salarlar. Aystlarn bazs, insan yavrularn ve kadnlar, bazs da hayvan yavrularn korurlar. Aystlar dank halde yaayan hayat unsurlarn birletirirler, ocua can verirler, hamile kadnlar korurlar 113 . Altay Trklerinde ve Krgz Trklerinde de bulunan dii tanr ya da baka bir deyile tanra Umay, Karaay- Malkar dilinde eski inanlarnda da Umay-Biye eklinde yer almaktadr. Biye, Karaay-Malkar dilinde prenses anlamna gelir. Baz bilim adamlar, Karaay-Malkar Trkesindeki Umay-Biyenin doay ve hayvanlar koruyan bir tanra olduunu sylemektedirler. Bu yzden Nartlar 114 , ava kmadan nce Umay-Biyeye yakarlar yaparlar ve kurban trenleri yaparlard. Daha sonra Umay-Biyenin nitelii "Apsat" adl baka bir tanrya gemitir 115 . Umayn gnele, yerle, ate ve ocak kltleriyle ilikide olduu dnlmtr. Yer ile ilikilendirilirken, kutsal yerin (tken) Trk topluluklarna yardm etmesi gibi Umay da yalnz ocuklara deil, btn Trk halklarn, hatta btn insanlar koruyan, onlara kut veren tanra olarak dnlmtr. Bundan dolay, Krgzlara gre Umay, ayn zamanda bol mahsul almaya mal ve mlkn artmasna da yardm eder. tken (kutsal yer)in devleti, hkimiyeti korumas, hakanlara kut vermesi Umayn zelliklerine paralel dmtr. tkenin yer klt (doa ana) olarak ierisinde bir ana vasfn tamas Umay ile badatrlmtr. te yandan her eye hayat veren gneinde
111 112 113 114

Yaar oruhlu, a. g. e, s. 4041. Abdlkadir nan, a. g. e, s. 35. a. g. e, s. 37. Nartlar: Karaay-Malkar mitolojisine gre Karaay-Malkar Trklerinin efsanevi saylan

kahramanlardr. Nart destanlar Karaay-Malkar Trklerinin kahramanlk destanlardr. (Tatyana Hapayeva, Manas Destannn Karaay-Malkar Nart Destanlaryla Olan likisi, Manas Destan ve Etkileri Uluslar Aras Bilgi leni, Ankara, 1995, s. 124.)
115

Tatyana Hapayeva, Manas Destannn Karaay-Malkar Nart Destanlaryla Olan likisi, Manas

Destan ve Etkileri Uluslar Aras Bilgi leni, Ankara, 1995, s. 126.

34 Umayla ilgisi vardr. Gnein sar renginden dolay Umaya Trk halklarnda Sar Kz deyii vardr. Gnein s vermesinden tr Umay ate ve ocak kltleriyle de ilikilendirilmitir 116 . Trk sanat tarihi kapsamna giren baz heykel ve kaya resimlerinin Umay tasvir ettii ileri srlmtr. Gktrk devrine ait baz heykeller, Kazakistann Taraz (Cambul) ehrindeki blge mzesinde bulunan Gktrk devri kaya resmi, yine Gktrk sanatnn bir rnei olan Kudirge kaya resimlerindeki kadn tasvirlerinden byk ebatta olan, Umay olarak kabul edilmi ve sayg grmtr. Gnmz Orta Asyann, el sanatlarnda nazarlk olarak kullanlan farkl nitelikteki Umay tasvirli dokumalara da rastlanmaktadr 117 . 3. 2. 4. Ak-Ene ve Ana Maygl Ak-Ene ve Ana Maygl Altaylarda iki dii ruhtur. Ak-Ene yaradl efsanesinde zikrolunur ve efsanede bu ruh, yaratma kudretinin ilhamcs olarak tasvir edilir. Ana Maygl ise ulusu koruyan dii ruhtur. Bundan dolay kendisine "ulus anas" da denir 118 . 3. 2. 5. Da, Ta, Kaya Ruhlar Yer-su ruhlarnn en nemli mmessili dalard. Da ile ilgili inanlar Hun ve Gktrk dnemlerine kadar uzanr. zellikle bu dnem dalarnn en nemli vasf tanrya kurban sunumunda kullanlmalardr. Hunlar Yeni-Si-an veya an-Din-an sra dalarndaki Han-Yoan danda gk tanrya kurban sunarlard. in kaynaklarndaki bu tespitler benzer durumu bugn Altaylarda yaplan aman ayinlerinde de grebiliyoruz. Altayl or ve Beltirler kurbanlarn tanrya yksek dalarda yaptklar ayinlerle sunarlar ve bu ayine "tengere tayg" (tanr-gk kurban) derler 119 . Uygurlarda da kutsal da mevhumu grlmektedir. Abdlkadir nan Cveyniden ald alnt u bilgileri iermektedir: "Uygurlarn saadet ve bolluk salayan mukaddes dalar vard. Bu daa Kuttag denirdi. Bu da inliler tarafndan
116 117 118 119

Yaar oruhlu, a. g. e, s. 41. a. g. e, s. 44. Abdlkadir nan, a. g. e, s. 39. a. g. e, s. 4849.

35 gtrldkten sonra Uygurlar perian olmulardr" 120 . Bu bilgiler Nihad Sami Banarl tarafndan g destan konusu ad altnda izah edilmitir: "Uygur ilinde Hulin adnda bir da vard. Bu dadan Tula ve Selene adnda iki rmak kard. Bir gece bu iki rmak arasndaki bir aacn zerine gkten mavi bir k indi. ki rmak arasnda yaayan halk bunu dikkatle takip ettiler. Mukaddes k aacn gvdesinde aylarca durduktan sonra, aa gvdesi kabararak, oradan musiki sesleri geliyor, geceleri evresinde 30 adm geniliinde k grnyor. Nihayet aacn gvdesi yarlarak iinden be ocuk kyor. Sonra birisi hakan seiliyor. Bu hakan inlilerle yaplan savalara bir son vermek iin, olu Gal Tigine, Kiyu-Liyen adl bir in prensesi almay tasarlad. Bu prenses, sarayn Hatun danda kurdu. O evrede Tanr da adnda baka bir da ve onun cenubunda da Kutlu da denilen byk bir kaya vard. in elileri bakclarla birlikte geldiler. Onlar kendi aralarnda dediler ki: Hatun dann saadeti bu kayaya baldr. Bu hkmeti zayflatmak iin onu yok etmeli. Bunun zerine inliler, prenseslerine karlk, bu kayann kendilerine verilmesini istediler. Yeni hakan, yurt iindeki bu ta parasn inlilere kskanmakszn verdi. Bylece Trkler bu uurlu dan, uurlu kayasn etrafn ate yakarak, sonra zerine kzgn sirke dkerek paralyorlar ve paralar da ine alp gtryorlar. Bu hadiseden dolay vatandaki btn kular, hayvanlar kendi dilleriyle bu kayann gidiine aladlar. Yedi gn sonra da tigin ld. Memleket felaketten kurtulamad. Halk rahat yz grmedi. Irmaklar kurudu. Gllerin suyu tkendi. Toprak atlad, yiyecek vermez oldu. Aacn gvdesinden daha nce km olan Bugu hann ocuklarndan bir bakas yurda hakan seildi. Onun zamannda memleketteki ehli, vahi btn hayvanlarn, btn kularn, btn ocuklarn hatta btn canszlarn g!.. g!.. diye, derin zntyle bardklar duyuldu. Uygurlar bu manevi iarete uyarak toparlandlar. Yurtlarn brakp gmee baladlar. Nerede durmak istedilerse bu sesleri duydular. Nihayet Be Balgn bulunduu yere geldiler. Orada sesler kesildi. Uygurlarda burada durup be mahalle (be ehir) yaptlar. Adn Be Balk koydular. Burada yaayp oaldlar" 121 . Eski Trkler dalarn tanr makam olduuna inanrlard. Yksek da tepelerinin gklere yakn bulunmas ve uzaklardan mavi renkte grnmesi bu inancn yerlemesine sebep olmutur 122 . Orta Asyada, Trke ve Moolca mukaddes, mbarek,
120 121 122

a. g. e, s. 50. Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1971, s. 2829. Abdlkadir nan, a. g. e, s. 49.

36 byk ata ve byk hakan anlamna gelen dalar vardr: Han Tanr, Bayan Ula, Buzta Ata, Bayn Ula, Othon Tenere, Iduk Art, Kayra Kaan, Erdene Ula, Kutta, Nuratagibi 123 . Bugnk Altay amanistlerinde boylarn ve rmaklarn mstakil mukaddes dalar olmakla beraber hepsinin ilahilerinde Altay dalar zikrolunur ki hepsinin ortak mukaddes dalarnn da olduu grlr. Muhtelif Altayl boylar ve oymaklarn mukaddes saydklar dalarn belli ballar Abakan rma kaynaklarndaki Ekitag, Biy rma kysndaki Sogol, Palmir, Akkaya, Ene, Kadnba- sr, Karatag aptgan, lgen, Aysu, Karahan adlarn tayan dalardr. Urenha-Tubalarca mukaddes saylan dalar Hangay ve Tannau dalardr 124 . Altay amanlarnda kutsal da inanc kkl ve yaygndr. Altay amanlna mensup Altayllara gre: Da ruhlar tamamyla mstakil bir zmredir. lgen ve Erlikle mnasebetleri yoktur. Bu ruhlar insana iyilik yapar, refah ve saadet bahederler. Saygszlk karsnda ise ceza verir ve hastalk gnderirler. yleki bu ruhlar hayvanlarn oalmas, salk, ehemmiyet, kt ruhlardan korunma bu ruhlarn tahakkmyledir 125 . Da ruhuyla ilgili olarak M. Eliade, da tasavvurunu kozmik da simgesiyle aklar. Kozmik da gk ile yer arasndaki balanty kurar 126 . Ortaa slam kaynaklarnda Trklerin kutsal dalara taptklarna ya da onlara sayg gsterdiklerine, ayn zamanda baz trenleri dalarda yaptklarna dair inanlar vardr. rnein, Gerdizi, Zeyn el- ahbr isimli kitabnda iiller ve Trkilerden (Trgiler) bahsederken konuyla ilgili olarak unlar sylyor: "Bunlar Trkiler olup bozkrda otururlar. Baka daa ise Ulu- Da derler. Buras kktr. Buradan 30000 svari kar. Bu da baka bir daa bitiiktir. Trkler bu sonuncu daa taparlar. Bu da adna yemin ederler. Burann Allahn ikametgh olduunu sylerler. Allah ise onlarn dediklerinden zanlarndan mnezzehtir" 127 . Tuguzguz (dokuz ouz) lkesinde de da mevhumu hakknda u bilgiler kaydedilir: "Tuguzguz lkesinde yeryzndeki dalarn en yksei bulunur. Bunlar bu dada dua ederler, adaklar adarlar, kurbanlar
123 124 125 126 127

a. g. e, s. 49. a. g. e, s. 50. Hikmet Tanyu, Dinler Tarihi Aratrmalar, Ankara, 1973, s. 35. Mircea Eliade, a. g. e, s. 298. Ramazan een, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara, 2001, s. 89.

37 keserler. Ertesi sene ayn yere geldikleri zaman braktklar kemikler ve kllerin olduu gibi kaldn rzgrlar ve yamurlar tarafndan deiiklie uratlmadn grrler" 128 . drisinin Nzhet el- mtk f ihtirk el- fk kitabnda Kimaklardan bahsedilirken bir ibadet yerinden bahsedilmektedir: "Llan ehri yksek bir dan alt tarafndadr. Dan banda mermerden byk bir put ina edilmitir. Bu havalinin halk bu puta taparlar, ona adak adarlar, her taraftan onu ziyarete gelirler" 129 . Bu rnekler gsteriyor ki Trklerde ok uzun yzyllar da klt vardr. slam kaynaklarnda da grlen bu tarz ibareler Trklerin da ile ilgili inanlarn ortaaa tadklar ortaya kyor. Orta Asyada slam ncesi Trklerde baz ta ve kayalar kutsal grlmtr. Bu tarz inan gnmzde Orta Asyada srmektedir. Yakutlar, Krgzlar, Tatarlarn Altay blgesindeki byk kayalar takdis ettikleri, bunlarda birtakm gizli ruhlarn ve ilahlarn mevcudiyetine inandklar tespit edilmitir 130 . 3. 2. 6. Ate Ruhu Trklerde ate ile ilgili inanlarda genel olarak, amann yapt trenlerde ate mutlaka kullanlan bir semboldr. Ate genel mahiyetiyle temizlenme aracdr 131 . Altayl amanistler arasnda anlatlan bir efsanede, nceleri toplayclkla beslenen ilk insanlarn atee ihtiyalar yokmu; ancak tanr onlara et yemelerini buyurunca atee ihtiya duyulmu. Tanr lgen biri ak biri kara tala gelerek atein nasl yaklacan insanlara retmi. Efsaneye gre o, bir tan zerine koyduu ezilmi kuru otlara teki tala vurarak yanmasn salam 132 . Ate ile arnma eski bir Trk inandr. Gktrkler dneminde Bizans elisi Zemargue, eli olarak geldiinde, bana gelebilecek btn felaketlerden kendisini uzak tutmak niyetiyle onu atein etrafnda dndrdler 133 . Mool dneminde bu uygulamaya
128 129 130

a. g. e, s. 91. a. g. e, s. 107. Ahmet Buran, Eski Trk Gelenek ve Greneklerimizin Frat Havzasndaki zleri, Belgelerle Trk Hikmet Tanyu, Trklerde Atele lgili nanlar, I.Uluslar Aras Trk Folklor Kongresi, Ankara, Abdlkadir nan, a. g. e, s. 68; Murat Uraz, a. g. e, s. 165166. Jean Paul Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, (ev. Aykut Kazancgil), stanbul, 1994, s. 185.

Tarihi Dergisi, S. 12, Ankara, 1986, s. 45.

131

1976, C. 4, s. 290.
132 133

38 benzer bir durum Jean Paul Roux tarafndan aktarlmtr: "Plan Carpin, Batunun sarayna vardnda, kendisine iki ate arasndan gemesi lazm geldiini bildirdiler, ancak o hibir ekilde bunu yapmak istememitir. Fakat kendinse unu akladlar: Bu atelerin arasndan byk bir huzurla geiniz, zira bunu sadece efendimize kar kt bir emeliniz olmasna veya zehir getirmeniz ihtimaline kar yapmaktayz: Bu durumda, ate her trl ktl ortadan kaldrmaktadr. Plan Carpin anlarnda aadaki ekilde bir aklama yapmak suretiyle konuyu genelletirmektedir: Her eyin atele arndrldna inanmaktadrlar. Dolaysyla, elilerin ve prenslerin veya dier herhangi bir yabanc kiinin gelmesi halinde, bu kiilerin ve getirdikleri hediyelerin tehlikeli olmas, onlarn by yapmalar veya zehir getirmeleri veya herhangi bir ktlk yapmalar ihtimaline kar, arnmalarn salamak iin, iki ate arasndan gemeleri gerekmektedir" 134 . Atein temizlenme arac olarak dnlmesi bugn nevruz bayramlarnda yapla gelen bir riteldir. Bu konuyla ilgili olarak Ramazan Korkmazn nevruzun ldr yresindeki kutlamalar ate ve amanizm konusunda iyi bir rnek olacaktr: "Nevruzda ate zerinden atlandnda, atein yanan gc, bize musallat olan veya yl boyu musallat olabilecek kt ruhlar ve onlarn illetlerini yok edecektir. Tek katl toprak evlerin damnda yaklan bu ateler yaklak bir saatlik bir sreyi kapsar. Ate, bu sre iinde srekli al-rp, odun ve yala, yre deyimiyle "beslenir" veya "enlendirilir". Ate suyla veya ayakla inenerek sndrlmez, onun kendi kendine snmesinden sonra kzleri, bacadan evin ana giri- k kapsnn eii zerine serpilir. Ahr veya kom olarak bilinen hayvan barnaklar, ayr bir binada ise, bu barnaklarn eiklerine de nevruz ateinin kz serpilerek, sabah erkenden tm hayvanlar bu nevruz kl zerinden geirilerek, uursuzluklar, hastalklar kovulmu, kt ruhlar rktlm saylr. Ayrca, nevruz kz, bakr bir gm ierisinde yedi gn bekletilmi bir suya, krk dul kadn ve erkek ad saylp atldktan sonra ruhsal bakmdan rahatsz olan hastalara iirilirse, ifa olacana inanlr. Nevruz ateinin bacalarda snmesinden sonra, genler, nceden belirledikleri arkadalaryla ortak birer meale yakp, evlerin bacalarndan ksmet istemek zere dolamaya balarlar. Buna yrede baca gezmek veya baca dolamak denir" 135 .
134 135

a. g. e, s. 185186. Ramazan Korkmaz, ldrdaki Nevruz Trenleri ve Bu Trenlerin amanik Kltrle likisi, Trk

Dnyasnda Nevruz nc Uluslar Aras Bilgi leni Bildirileri, Ankara, 2000, s. 223.

39 Trklerde atein kehanet olarak kullanlmas sz konusudur. Konuyla ilgili olarak Mesdnin Ac'ib el-dnya eserinden u bilgileri aktarabiliriz: "Hkmdarlarnn senede muayyen bir gn vardr. Bugn hkmdar adna byk bir ate yaklr. Hkmdar yksek bir yerden atee doru eilmi bakarken khinler atee kar bir eyler sylerler. Bunun zerine ateten yukar doru bir ehre ykselir. Eer bu ehre mavi (yeil anlamna da gelebilir) ise yamura ve bollua, beyaz ise kurakla, krmz ise kan dklmesine, sar ise hastalklara ve vebaya, siyah ise hkmdarn lmne veya uzak yolculua delalet eder. Son renk olursa hkmdar yola veya gazaya kmaya acele eder" 136 . Atein ocak klt olarak grlmesi de Trkler arasnda nemli bir inantr. Souk k akamlarnda atein bana toplaan insanlar birbirlerine daha da yaklamalar zamanla atein ailenin sembolne dnmesini salamtr. Atei bir canl olarak gren Tuva Trkleri yemek yerken, yediklerinden mutlaka bir para atee atar, itikleri aydan, sudan, stten kk parmaklar ile ocaa serper ve bylelikle de ocan sahibini yedirdiklerine inanrlard. Halk arasnda bu gelenek masala dnmtr: "Batayg emni otka salr"(ilk tikeyi atee atarlar). Ate ailenin mutluluunu sembolize ettii iin gece evden darya ate verilmez. Bununla ailenin mutluluunu vermi ve kt ruhlara yardmc olmu olunur 137 . 3. 2. 7. Ev Ruhlar Atein ocak ile ilgisinin yan sra, ev ruhlar inanc da Trklerde vardr. Mesela, Volga Trklerinin y iyesi olarak inandklar ev sahibi vardr. nsan eklinde dnlen bu ruh, evi korur, ev halknn iyiliine alr. Fakat herhangi bir ekilde kstrlrse, eve hastalk da getirebilir. Onun iin bu ruha, senede bir kere bulama sunulmaya gayret edilir, ya da adna sonbaharda kurban sunulur. Yakutlarda da ev iyesi olarak grlen cie iite vardr 138 . Ev iyesi ile ilgili inanlar Trkiye Trklerinde de vardr 139 .

136 137

Ramazan een, a. g. e, s. 5758. Gll Yololu, Tabiat Klt Ate, Nevruz ve amanizm, Trk Dnyasnda Nevruz nc Uluslar Saadettin Bulu, a. g. m, s. 328. Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, Ankara, 1990, s. 48.

Aras Bilgi leni Bildirileri, Ankara, 2000, s. 391392.

138 139

40 3. 3. Yer Altna (Aa Dnya) Mensup lahlar ve Ruhlar 3. 3. 1. Erlik amanizmde, yukar katlarda kiioullarn yaratan, koruyan ve muhafaza eden iyi ruhlarn aksine; yeraltna mensup ifritler, kt ruh ve tanrlar yaarlar. Yeraltna mensup ruhlar ise insanlara zarar vermek, onlar mahvedip ebedi karanla srmeyi misyon edinirler 140 . Bu giriimlerin sahibi bizzat lgen tarafndan yaratlan Erliktir. Erlik, aa dnyann beinci veya dokuzuncu katnda oturur. Erlikten daha aada ise gnahkrlarn bulunduu cehennem vardr 141 . Demir atl bir saray, gmten bir taht olan Erlik baz aratrmaclara gre, her birinin bir tanrs bulunan dokuz tabakadan meydana gelen yeraltnda kara bir gne yaratm ve bu kla buray aydnlatmtr 142 . Ayrca, Erlikin klc yeil demirden, kalkan yass demirden yaplmtr. Eerlenmi dokuz boa onun emrinde bulunmaktadr 143 . Altayllara gre Erlik, kuvvetli gl demektir. Bu kelime Erklig kelimesinin bozulmu ekli olarak dnlmtr. Erklig kelimesi, eski Uygur buda metinlerinde yeraltndaki karanlk dnyann hkimi ve lm ruhu olan Yamaya Erklig Yama denilmektedir. Yamann sfat olarak yazlan Erklig (kudretli) kelimesi amanistlerde Erlik eklini alarak kt ruhlarn badr 144 . Erlik kiioluna her trl ktl yapar, insanlara ve hayvanlara her trl hastal bulatrr. Hastaln olumamas iin kurbanlar ister. Kurbann verilmemesi yaayan insan topluluklarn hastalklarla kar karya getirir. Bunun yan sra ldrd insanlar yakalayarak, aa dnyaya getirerek kendisine kle yapar 145 . aman dualarnda Erlik bir canavar olarak tasvir edilir. Erlik, atlet vcutlu bir ihtiyardr. Gzleri ve kalar kmr gibi kapkara, atal sakal dizlerine kadar uzanm,

140 141 142 143 144 145

W. Radloff, a. g. e, s. 3. a. g. e, s. 11. Murat Araz, a. g. e, s. 58; Yaar oruhlu, a. g. e, s. 53. Murat Araz, a. g. e, s. 58. Abdlkadir nan, a. g. e, s. 39. a. g. e, s. 39.

41 yaban domuzunun az dilerine benzeyen by kulaklar zerine yerletirilmitir. enesi tokmaa, boynuzlar aa kklerine benzer. Salar kapkara ve kvrcktr 146 . Erlikin ocuklar da vardr. Yedi veya dokuz olu olduuna inanlr. Dokuz olun ad: Kara, Mattr, ngay, Kmrkan, Bad Biy, Yaba, Temir Kan, Uar Kan, Kerey Kan. Ayn zamanda Erlikin dokuz kz vardr. Adlar bilinenler Sekiz Gzl Kitey Ana ile Erke Soltondur. Bu kzlarn belli bal ileri yoktur, oyunla vakit geirirler. aman lgene kurban sunmak zere yola karken Erlikin kzlar yolunu artmaya alrlar. aman bu kzlarn oyununa gelirse, baka ruhlarca cezalandrlr. aman dualarnda bu kzlar "utanmaz maskaralar" denir 147 . Erlikin yaam olduu aa dnyaya ait btn kt ruhlara "kara nemeler" denildii gibi "yekler" de denir. Yek Uygurca metinlerde eytan demektir. Yakutlarda da tanrlar Altay tanrlarna benzer fakat adlar deiiktir. Yakutlarda kt ruhlara "abas" denir. Altayllar bunlara "kara nemeler" derler. Yakutlarda iyi ruha "ayi" denir. Ayst denilen doum ruhlar ve Umay da iyi ruh grubuna girer 148 . leride deineceimiz al ruhu, albast, al kars, al, al ana gibi isimlerle anlan ruhta kt ruhlar zmresindendir. Yine kara koncolos denilen k aylarnda yakalad herkese eitli sorular sorup bilmedii takdirde onu bir tarakla ldren kt bir ruh vardr. Kara koncolos, aramba kars (arambalar insanlara zarar dokunur) ve kara-kura (bir keiye benzeyen ve erkekleri bomak iin zerine atlayan kedi byklnde bir yaratk) denilen kt ruh ve yaratklarsa ge dnemlerde tasavvur edilmitir. Kara- kura benzeyen bir yaratk Harputta da vardr. Erlikin yapt grevleri yklenen bu krmse "kamos" ad verilir. Bunun da birtakm hastalklar veren faaliyetleri yannda, insan boarak ldrdne inanlr. Uykuyla uyanklk arasnda olan kii o geldii zaman geldiini hissetmekle birlikte kurtulmak iin herhangi bir harekette bulunulamaz. Bazen iri yar bir insanken bazen de iki kar boyundadr. Zaman zaman da kara bir kediye benzer. Dou Karadenizde, Harputta kamosa ya da kara- kuraya atfedilen, insann zerine ullanp onu nefessiz brakma veya boma zelliine sahip kt varlk daha ok kara koncolos olarak bilinir 149 .

146 147 148 149

a. g. e, s. 40. a. g. e, s. 40. a. g. e, s. 4041. Yaar oruhlu, a. g. e, s. 5455.

42 Osmanl dnemine ait Meli'l- Sade isimli bir yazmadaki minyatrde humma hastaln yapan kt ruh ya da cin tasvir edilmektedir. Bu minyatrde ortada bir dii cin mavi renkli gvdesiyle st yars plak olarak dizleri zerinde oturmaktadr. Sivri az dii yanandan kmakta ve alevli soluu grlmektedir. (Soluk mavinin hastalk ve yas rengi olduu bilinmektedir.) Bunun iki yannda birisi kei bal ve gvdeli iki baka cin daha vardr. Ortadaki humma hastal, ayaklarndan kaldrd yeni domu bir bebei tutmaktadr. Bu tasvir bize eski Trklerdeki Umay ana kltn ve albast ruhunu hatrlatmaktadr; belki de burada kastedilen lousa hummasdr 150 . 4. TRK MTOLOJSNDE AMANZMLE LGL SEMBOLLER 4. 1. Hayvanlar amanizmde amann gk ve yer tanrlar, iyi ve kt ruhlarla temaslarnda arac olarak baz hayvanlara yer verilmitir. Bugnk Yakut amanizminde "ije kl" denen hayvan e ruhlar vardr ki bunlar amann yardmclar olan ana hayvanlardr 151 . amanizmde amann iletiim sistemini oluturan hayvanlar srasyla yledir: 4. 1. 1. Kartal Trklerin milli simgelerinden olan kartal amanist uygulamalarda ok yaygn olarak kullanlmtr. Yakutlarn en yksek ruhlar tadna inanlan bu hayvan gk tanrnn timsali olarak ya da aman ruhunu ifade etmek amacyla dnya aacnn tepesinde tasavvur ediliyordu 152 . Bir Yakut efsanesinde amann kartaldan tredii anlatlmtr: "Yakut Trklerinin inanlarna gre amanlar yeryzne bir kartal tarafndan getirilirlerdi. Onlara gre aman olacak bir ocuun ruhu ocuk daha domadan bir kartal tarafndan yenirdi. Bu ruhu yiyen kartal bundan sonra gneli bir blgeye g ederdi. Ortas byk bir ayrlkla kapl olan bu blgede gnein klar solmaz ve her zaman prl prl parlarm" 153 . Yine Buryat Moollarna ait bir
150 151 152 153

a. g. e, s. 56. Abdlkadir nan, Yakut amaniziminde ja Kl, Trkiyat Mecmuas, C.10, stanbul,1953,s.213214. Yaar oruhlu, a. g. e, s. 133. Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, C. I, s. 595.

43 efsanede: "ok nceleri, ne hastalk ne de lm varm. Fakat zamanla kt ruhlar yeryzne kp, insanlara ktlk getirmee balamlar. Bunun zerine de tanr insanlara yardm etsin diye gkten bir kartal gndermi. Kartal yeryzne inmi ve insanlarn arasna gelmi. Onlarla anlap, birlemek istemi. Fakat ne o insanlarn ve ne de insanlar onun dilini ve dncesini anlayabilmiler. Kartal bakm ki olmayacak aresiz yine ge dnm ve tanrya olduu gibi her eyi anlatm. Tanr baka bir yol dnm ve kartala yle bir tavsiyede bulunmu. Demi ki in yeryzne ve karna kacak ilk insan, senin dilini anlayabilecek bir aman yap. Bunun zerine kartal yine kanatlarn am ve inmi yeryzne. Bakm ki bir aacn altnda bir kadn uyuyor. Bu kadn kocasndan ayrm ve onunla yaamaa balam. Kadn bylece kadndan gebe kalm ve sonrada kocasna dnm. Ay ve gn dolduktan sonra kadn bir erkek ocuk dourmu. ocuk zamanla byyerek byk bir aman olmu. Yeryznn en byk aman ve btn amanlarn atas da bu olmu. (Bazlarna gre ise yeryznn ilk aman, kartalla mnasebette bulunan bu kadn idi.)" 154 . Kartal nemli bir treme simgesiydi. zellikle Gktrk ve Uygur devirlerinde kartal ve dier yrtc kular hkmdar ya da beylerin timsali, koruyucu ruhun ve adaletin simgesiydi. Gnei ve ayn zamanda g ve kudreti ifade ediyordu. Gk tanrnn simgesi olarak ona ve baz yrtc kulara kurban sunuluyordu. zellikle sanat tarihinde mcadele sahnelerinde zafer kazanan hayvan olarak yer alan kartal, gk unsuruna dhil olup, olumsuz kavramlara kar iyi olan unsurlar temsilleri etmektedir. Kartaln hkmdarlk, g, kuvvetle ilgili simgesel anlamlar slamiyetten sonrada devam etmi, hatta zaman zaman arma olarak da kullanlmtr 155 . Kartal ile ilgili olarak Kuzey Amerika Kzlderili amanlarnda da inanmalar vardr. Kzlderili amanlarda, hastann tedavisiyle uraan amann hastann bana 1,5 metre uzunluundaki asasn koyar. aman, asann ban deerli kartal telekleri ile donatr. Kartal tyl asa ilk gece hasta ile ayn yerde kalr. amann hasta tedavisi srasnda ilahiler syleyerek merasimi srdrmesi srasnda kartal tyl asann, ilahileri hastaya ulatrmas dnlmtr. Kartal tyl asa hasta ile aman arasnda iletiimi salayan simgedir 156 .

154 155 156

a. g. e, s. 596597. Yaar oruhlu, a. g. e, s. 134. Ahmet Ali Arslan, Kzlderili ve Asya Trk amanizmi, s. 38.

44 4.1.2. Kurt Kurt Trk mitolojisinin en nemli semboldr. Kurt belki eski alarda Trklerin bir totemi idi. Fakat Gktrk anda kurt, bir totemden ziyade kutsal bir sembol haline girmiti 157 . Kurt Trklerde rehber olarak da grlp, kurtarc misyonuna da brnmtr. Ergenekondan kta Trklere yol gsteren kurt onlarn batya, Anadoluya gelilerinde en nde giderek yine rehberlik etmitir 158 . Trklerde kurtla ilgili efsanelerde kurttan treme motifi de yaygndr. Hiyung-nu hkmdarlarndan birinin, ok gzel bir kz varm. Bunlarn tanr ile evlenmesi iin yalvarm. Bir kule yaptrm. Kzlarn oraya koymu. Kulenin nnde bir kurt gece gndz ulumaa balam. Nihayet kzlardan birisi kurtla evlenmi. ocuklar olmu 159 denilmektedir. Kurtla ilgili olarak zamanla gelien hayvan ata kavram devlet, hkmdarlk vb. unsurlarn simgesi olmu; gk ve yer unsuruyla alakal eitli anlamlar kazanmtr. in kaynaklar kurdun egemenlik ve yiitlikle ilikisi hakknda bilgiler sunmaktadr. Bir in yllnda "sancaklarnn bana altndan kurt ba takarlar. Muhafzlarna savalarna fu-li (br) derler. in dilinde anlam kurt demektir: yani kurttan domulardr" denilmektedir. Hsiung- nulara ait Noinh- lak urganndan karlan ve bayrak haline gelmi keeden torba eklindeki bu tzn bal bulunduu yerde, yani gnderin tepesinde bir kurt bann bulunmas yukardaki anlayn Hunlardan beri gelitiini gsteriyor. 6.-13. yzyllara ait dou Trkistandaki Trk freskolarnda kurt bal gnder tasvirlerine rastlanmaktadr. Bu tarz tasvirlere slam sonras minyatrlerde de rastlanmtr 160 . Orta Asya Trklerinin yldzlarla ilgili inanlarnda, gklerde kurtlarn atlar nasl kovaladklar malumdur. Yakut Trklerinin efsanelerinde bunun birok rnekleri vardr. Kurt, Yakut amanlarnn en nemli afsun hayvanlarndan biridir. Daha sonraki zamanlarda ise en kt hayvan kpek ile beraber kurt olmutur. En yksek ruhlar tayan hayvan ise kartald. Grlyor ki Yakutlarda zamanla kurt nemini kaybetmi ve yerini kulara brakmt. yle anlalyor ki yksek seviyedeki Trk toplumlar
157 158 159

Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, C. I, s. 40. Hatice Grgen, Trk Kltrnde Kurt, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 138, stanbul, 1998, s. 25 Cahit ztelli, Eski nanlarn Bugnk zleri, I.Uluslar Aras Trk Folklor Kongresi, C. 4, Yaar oruhlu, a. g. e, 134135.

Ankara,1976, s. 241.
160

45 sembol olarak daha ziyade avc kulara doru meyletmilerdir. timai seviyeye ykseldike kurt v.s. gibi hayvanlar unutuluyor ve onlarn yerlerini av avlayan yrtc kular alyordu. Altay ve Yakut kabileleri ile Ouz boylarnn sembollerinin ku olmas, bunu bize aklayan bir delil olarak grlebilir 161 . Baykal glnn batsndaki Buryat Moollarnda nemli hayvan atadan biri kurttur. Buryat amanlar yle derlerdi: " tavan, bizim " koucumuz " ; " kurt bizim " haber getiricimiz " ; " kuu " ekline girdiimiz " ; " kartal elimiz olan hayvanlardr " 162 . 4. 1. 3. At Trk folklorunda mukaddes bir varlk derecesine vardrlan at, gebe Trk medeniyetinin vazgeilmez sembolyd. Daha milattan nceki Hun Trklerinde bu klt, devlet sava ve savunmasnda, btn deeri ile mevcut olmutur 163 . Esas itibariyle at figrlerinin sembolizmini amanist veya eski Trk dini ile ilgili eitli tasavvurlar, destanlar, efsaneler, masallar, kozmolojik, astrolojik ve mitolojik dnceler meydana getirmektedir. amanist trenlerde atn yeri tamamen semboliktir. Bu dini trenlerde at, amann gkyzne kaca binek hayvanlarndan biri olarak ve kurban hayvan olarak sembolik manasn kazanmaktadr. Bu seremonilerde at bazen amann kendisinin, ou kez de gk tanrnn timsali olarak kabul edilmektedir. Zira Orta Asya ve Asyada amanizm ve eitli dini tasavvurlar ile ilgili yaplan aratrmalarda, Altay kamlarnn davulunun at olarak adlandrld tespit edilmitir. Buryatlar arasnda aman, dini tren esnasnda bir davula veya bir tahta ata binerek gerek bir ata biniyormu gibi davranr ve vecd haline geer, bu onun gkyz seyahati iin balangtr. At amana cennete erimek iin havada uma imkn salar. Bu nedenle o, zaman zaman kanatl at olarak dnlmtr. te yandan Trk

161 162 163

Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, C. I, s. 41. a. g. e, s. 47. Ahmet Caferolu, Trk Onomastiinde At Klt, Trkiyat Mecmuas, C. 10, stanbul, 1953, s. 202.

46 mitolojisinde at lmn mistik bir semboldr. nk mistik yolculuk srasnda lnn cesedini tayarak bu dnyadan tekine geirir 164 . Yaplan aratrmalarda amann gkyz seyahatini eitli ekillerde gerekletirdii anlalmaktadr. Bu vecdi seyahatlerde ou kez at da yerini alr. Ancak bu deiik ekillerde olabilir. Tertibine gre bu i iin bir sra am aac seilir. Beyaz at yelesinden yaplan elenkler bu aalara aslr. zerlerine ku tasvirleri yerletirilir. Bu tasvirlerin zerine ge giden yolu temsil eden bir ip sarlr. Ve neticede aman bu yolu kullanarak gkyzne kar 165 . slamiyetten nce Trkler arasnda atn kurban hayvan olarak kullanlmas da onun sembolik yann aklamada katk salar. Atn Trk boylar tarafndan kurban olarak kullanl in kaynaklarnda da zikredilmektedir. Bir in yllnda Hun shan yusunun ve maiyetinin No-shui nehrinin dou tarafndaki bir daa karak bir beyaz at kurban ettikleri belirtilmektedir. At kurban treninde zellikle beyaz atn seilmesi renk sembolizmine girmeyi gerektirmektedir. Beyaz renk temizlik, arlk ve ululuk sembol olmutur. B. gele gre Trklerin hayat her ada avcla dayand iin, hayvanlar her trl sakncalara kar uurlu, kutlu ve ar olmaldr. Bundan dolay konuma esnasnda srler de bu aklk sfatyla tantlrd. Dolaysyla anlalaca zere kurban edilen beyaz at "ululuk, temizlik, arlk" sembol olarak kabul edilebilir. Ve bu haliyle at kurban ancak Gk tanrya sunulabilir 166 . Orta ve Asyada yaplan prehistorik ve arkeolojik kazlar, mezarlarda yksek miktarda at kalntlarnn bulunduunu gstermitir. zellikle bozkr kltrnn ortaya kt alardan itibaren kurganlarda atlarnda kurban edilerek lyle birlikte gmldkleri anlalmaktadr. lm sembolizmi ile ilgili bu durumda atlarn len kiiye teki dnya da hizmet edeceklerine veya yukarda belirtildii gibi lm sembol olarak cesedi teki dnyaya tayacaklarna inanlm olmaldr. Altaylardaki Arzhan kurgan at gmme olayna tipik bir misal tekil eder. Aratrmaclar buradaki 7 mezara 138 at gmldn ve her mezar odasndaki atlarn belirli bir kabileye ait olduklarn sylemektedir. Yine ifadeye gre, cenaze trenine katlanlarn yedikleri atlarda saylrsa cenaze treninde mevcut atlarn saylarnn on binden fazla olmas gerekecektir. Ayn
164

Yaar oruhlu, Trk Sanatnda At Figrlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 98, Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin ABC si, stanbul, 1998, s. 118. Yaar oruhlu, Trk Sanatnda At Figrlerinin Sembolizmi, s. 172.

stanbul, 1995, s. 171.

165 166

47 ekilde atn kurban edilmesi ve mezara gmlmesine ilikin tipik rnekler arasnda Pazrk kurganlar da zikredilebilir. Altay Trklerinde at kurban iyilik ve yaratln sembol olan ve gn en byk ruhu olan lgene sunmak iinde yaplr. Akam yaplan hazrlklardan sonra tren balar. Tren yeri, tenha bir ormandaki adr olup kamn setii kurbanlk at ile ilgili olarak gn 9. katna kar ve lgenin tasvibini alr. Bu ilemden sonra kurban kesilir. At kurban Proto- Trk ve Hun devrinde olduu gibi ayn veya benzeri sembolik manalar ihtiva edecek ekilde Gktrk devrinde de sz konusuydu. Bu devirde zellikle av srasnda ok ile vurularak "ak at" kurban edilirdi 167 . At figrlerinin sembolizminde bir dier husus da yas, alamet, sava ve yiitlik sembol olarak atlarn kuyruunun kesilmesi, balanmas veya rlmesi olaydr. Arkeolojik kazlar sonucunda ortaya kan kurganlarda, atlarn kuyruklar mezarda yatan kahramanlarn hatrasn yd edecek ekilde kesilmi ve dmlenmitir. Rudenkonun yapt kazlarda Pazrk kurganlarnda bu ekilde kesilmi ve bukleler halinde rlm atkuyruklar ele geirilmitir. Bazen rlm kuyruklar dmlenmi bazen de ortadan altnl bir bant ile balanmtr. slamiyetten nce ve sonra nemli birisi ld vakit dul kalm saylan atnn kuyruu kesiliyor ve ya rlp balanyordu 168 . B. gele gre adrda evlerde, mezarlarn zerinde da balarnda aslan atkuyruklar devlet sembol olan yak kz kuyruundan tular hatrlatt gibi at ruhlarn da akla getirir. Yine ona gre atkuyruklarn sembolletirme gnlk hayat geleneklerinin dourduu bir davrantr. rnein len bir kahraman atnn kuyruunun mezarna aslmas bir yiitlik ve sava semboldr 169 . 4. 1. 4. Geyik nsanln, sembolik yaratm gcn kazand srelerden itibaren yaamn nemli bir paras olan geyiin, eldeki arkeolojik verilerin nda, zellikle st Paleotik srelerden itibaren nemli bir nitelik kazand gzlenmektedir. Avc bir yaam tarzn benimseyen bu sre insanlarnn avlayp tkettii besin kaynaklarnn banda gelen geyik, ayn zamanda dnsel oluumunda en nemli ilevsel olgularndan biri olmutur. Eldeki veriler nda en erken maara resimlerinden
167 168 169

a. g. m, s. 173. a. g. m, s. 174. Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, C. 6, Ankara, 1991, s. 146147.

48 balayarak, daha sonraki srelerin kaya sanat rnekleri ve dier sanatsal objeleri devaml olarak bizonlar, atlar ile birlikte geyie ncelikli yer vermitir 170 . Orta Asya ve Sibiryada kaya kazlarnda, baz gravrlerde ve baz buluntularda geyik tasvirlerine rastlanmtr. Geyik sembolizminin nemli bir esi olan ve Orta Asya ile Sibiryada yaygn rnekleri gzlenen metal aman talar zerinde yer alan ve Lapon amann betimleyen bir sahne ile tam bir uyuum gstermektedir. Bu tip gravr zerinde elinde davulu ve zel tren giysisi iindeki amann geyik boynuzlar tayan tac bir rnektir. Orta Asya ve Avrasya buluntular arasnda yer alan altn geyik tasvirleri ihtiva eden plakalar ok sayda rnekle temsil edilirken, en gzel rneini Kazakistanda Almat yaknlarnda Issk gl evresinde bulunan ve M..5.4. yzyllara tarihlenen altn elbiseli adam mezarnda bulunmaktadr. Genel ikonografinin btn elerini ihtiva eden bal ve zel tren elbisesiyle gmlm olan gen savann zellikle klc, kl kan, kemeri ve elbise paralar zerinde yer alan geyik tasvirli altn plakalar bu tip objelerin genel durumu iinde nemli bir delil tekil etmektedir. Yine Umay kavramn akla getiren Pazrk kurgan 5te kee zerinde Alplik olarak yaplm betimlemede, geyik ve kadn ilikisinin almn gstermektedir. Bu sahnede solda oturur vaziyette grlen tanrann yannda bir hayat aac bulunmakta olup, sa taraftaki bir atl ona doru ilerlemektedir. Benzer bir temada Gktrk devrinden kalma Kudriga gmsnde karmza kan, bir maske altndaki tal bir kadn ve yanndaki iki kadnla birlikte atlar ve atndan inmi bir atly gstermektedir. Bu sahneler nda aa, geyik, tanra yardmclar ve atl bir btn iinde yer almaktadr 171 . Trklerde kutsal olan geyik Trk efsanelerinde daha ok kutsiyetini dii geyik olarak gsterir. Bunlarda tanr ile ilgisi olan birer ilahe, dii tanr ve daha dorusu bir dii ruh durumunda idiler. Bu efsanelerin en gzel rnei, Gktrk anda, in kaynaklar tarafndan anlatlan bir rivayettir. Efsane yledir: "Gktrklerin atalarndan biri, sk sk bir maaraya giderek orda dii bir deniz tanrs ile seviirmi, ikisi arasndaki bu ak ilgileri devam ederken, gnn birinde bu Gktrk reisi, bir srek av dzenleyerek ordusu ile ava km. Askerler geni blgelerdeki vahi hayvanlar srerek, nihayet kk bir yere sktrmlar. Bundan sonra da avlarnn etrafn evirip,
170

Engin Beksa, Trk Dnyasnda Geyik Sembolizmi, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 129, stanbul, a. g. m, s. 192194.

2000, s. 191.
171

49 birer birer avlamaa balamlar. Tam bu srada askerlerden biri, karsna kan bir ak geyii okuyla vurarak ldrm. Bundan sonra sevgilisini yerinde bulamayan Gktrk reisi, meseleyi anlam ve ak geyii vuran askerle onun kabilesini cezalandrm. Bu cezaya gre Gktrklerde insan kurbanlar, hep bu askerin kabilesinden verilirmi" 172 . Yine gk unsuruna bal olarak Orta ve Asyada zellikle beyaz geyiin nemli olduu grlmektedir. Al ya da kahverengi geyikler ise daha ok yer ya da yeralt unsurlaryla ilgilidir. Trk mitolojisinde peinden koan avcy yeraltna (lme) geyikleri anlatan efsaneler vardr 173 . Altay inanlarnda nemli yer tutan geyik, bu evrelerde kamlarn dualarnda "bindiim hayvan geyik- sn" eklinde betimlenmekte olup, gk ve yer arasndaki ilevini geyik iin aikr yapmaktadr. Bu tr geyie binme motifi daha sonra slamiyet sreci iinde de srm olup, Anadolu erenleri arasnda, zellikle Bektai evrelerinde nemini srdrm olup, Anadolu erenleri arasnda, zellikle Bektai evrelerinde nemini srdrm Orta Asya kkenli bir motiftir 174 . amanizm inanlarnda ve pratiklerde koruyucu nitelii n plana kan geyik sembolizminin Yakut Momsk blgesinde bir ayin esnasnda aman tarafndan gerekletirilen ayin esnasndaki yansmas, geyiin trenlerindeki durumu kadar amanlk ilevi iin de ilgin bir arm yapmaktadr. Hastalk iyiletirmek iin yaplan ayin esnasnda, aman nce geyik taklidi ile ayine balar ve ge ktn ifade eder. Eliyle gneten korunuyor gibi davranmas geyiin ge kndaki ilk aamadaki rolne olduu kadar amann binek hayvan olmasna da aklk getirmektedir. Ge ulatn ifade eden aman daha sonra gkte balar ve sonra atmaca olur 175 . 4. 1. 5. Horoz Ve Tavuk Proto Trk ya da Hun devrine ait Pazrk kurganlarndan karlan eserler arasnda deriden kesilmi ya da lahitler zerine oyulmu ya da elbiselerde yer alm bir ekilde karmza kan horoz- tavuk figrleri byk olaslkla kt ruhlar kovan,

172 173 174 175

Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, C. I, s. 569. Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, s. 143. Engin Beksa, a. g. m, s. 197. a. g. m, s. 201202.

50 koruyucu simgelerdi. zellikle aman gnn aarn haber vermesiyle bu anlam ifade ediyordu 176 . Trklerde ve inlilerde horoz ve tavukla ilgili inanlar ve sembolizm ortaktr. inliler tavuu pek makbul saymazken horoz figrlerine kutsallk atfediyorlard. Horozun gnein douu esnasnda t veya tabut zerinde yer al kt cinlerden ve hayaletlerden kurtulmay salyordu. inliler bazen horozun, horoz biiminde bir ruh olduuna inanmlard. zellikle kutsal saylan beyaz horoz bazen bir ilah olarak grlm, bazen de beyaz rengin sembolik manasndan dolay kalbin temizliinin amblemi olmutur. Bunun iin evlilik trenlerinde gelin ve damadn elbisesinin zerinde horoz tasviri yer alr. Horoz ge ait etkilere kar bir korunma salard. O, tavuklara kar nazik, yardmsever, dmanna kar ise korkusuz bir savayd. Buna ramen tavuun belirli yerlerde ktle ve anszla delalet ettiine inanlmaktayd. Ancak sadece bir yerde tavuun anlam iyidir. Onun yumurtasnn sars ve aknn evrenin ruhu ve gk ile alakal olduu dnlmtr 177 . Tavuk, oniki hayvanl Trk takviminin yl sembollerinden biriydi. Horozun ise cesaret, savalk, drstlk, nezaket, eytan kovma gibi zellikleri, onun bu kavramlarn sembol gibi alglanmasna yol amtr. Rivayet edilen ve sahih olmad anlalan bir hadiste, Allahn gn altna kanatlar zmrt ve inciyle donatlm horoz biiminde bir melek koyduu ve bu horozun gece biterken, dier horozlarn tmesi iin kanatlarn at anlatlmaktadr. te yandan gerekle pek ilgisinin olmad anlalan rivayetlerde horozun yaad eve eytann giremeyecei, Hz. Muhammedin bir beyaz horozu dost edindii, camide ve evinde bir beyaz horoz bulunduu, namaz vakitlerini bildirdii iin, bir yerden giderken bir beyaz horozu yannda gtrd anlatlmaktadr 178 . 4. 1. 6. Koyun, Ko, Kei Koyun ve zellikle beyaz ko, eski Trklerde gk tanrya sunulan kurbanlar arsndayd. in kaynaklarnn aktardna gre Tabgalar, gk tanrs ayini olarak anlan
176

Yaar oruhlu, Trk Sanatnda Grlen Horoz ve Tavuk Figrlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas a. g. m, s. 2728. Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin ABC si, s. 169.

Tarih Dergisi, S. 91, stanbul, 1994, s. 26.

177 178

51 trenlerde ak buza, ko ve at kurban ediyordu. Yine, gnmz amanist topluklarnda Beltirler ge kurban trenlerinde beyaz koyun veya olak kurban ediyorlard. Bu nedenle gk unsuruna atfedilen btn zellikler koyun, ko ve keiler iin de sz konusuydu. Ancak (beyaz dnda bir renkten) koyun ve kei zaman zaman yer tanrsnn hayvan da sayldndan zellikle matem trenlerinde yere kurban ediliyordu. Bu hayvanlar atalarn ruhlar iin veya kt ruhlardan korunmak iin de kurban ediliyordu. Ayrca koyun on iki hayvanl takvimin yl sembollerinden biridir. Zt kavramlarn mcadelesini gsteren hayvan mcadele sahnelerinde koyun ve da keileri yenilen, yani olumsuz bir unsur olarak yer almtr. Ko ise daha ok gkle ilgili sayldndan ongun olarak kullanlm, g ve kuvvet ya da Alplik sembol olmutur. te yandan ko ve ya da keisi ekli, bazen hanedan armas olarak da kullanlmtr. Bunu en gzel, Kltigin yaztnn dou yzndeki da keisi eklindeki sembol ifade etmektedir 179 . Koun Tie-le boylar ordughlarn ve savatklar yerleri kt ruhlardan temizlemek iin gz mevsiminde trenler yaparlar ve yere bir ko gmerlerdi. Ko kemikleri bir deri zerinde toplanr ve bir kadn aman bunlar ba zerinde tard 180 . Beyaz ve kara koun farkl manalar sembolize ettiine dair inanlar Narh destanlarnda tespit etmek mmkndr. Narh destanlarnda, kahraman Sosuruk dmanlar tarafndan dipsiz bir kuyuya atlr. Burada kavga eden biri kara dieri beyaz iki ko grr. Beyaz koun boynuzlarna tutunabilirse yeryzne kabilecektir. Kara koun boynuzlarna tutunursa yerin yedi kat altna gtrlecektir 181 . Burada ko sembolizminde beyaz kou lgen ile kara kou ise Erlik ile nitelendirmek mmkndr. Yukarda da belirttiimiz gibi Trkler gk tanrnn yan sra yere de ko ve koyun cinsinden kurbanlar sunuyorlard. Trkler zellikle matem merasimlerinde kz ve ko cinsi hayvanlar canl olarak ve gmerek kurban ederlerdi. Chou devri (M..1050-M.S.249) ve sonraki in devirlerinde ge adanan hayvanlar yaklr, topraa adananlar gmlrd. Ancak nadir hallerde yer tanrsna verilen kurbann kan

179 180 181

Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, s. 150. Abdulhaluk M. ay, Trk Milli Kltrnde Hayvan Motifleri, Ankara, 1990, s. 51. Tatyana Hapayeva, a. g. m, s. 127.

52 topraa aktlrd. Yer tanrya kurban verilmesinin sebeplerinden birisi de topran verimliliini artrmak olmaldr 182 . Koyun amanizm ile ilgili eitli koruyucu veya kt vasfl ruhlara (errinden emin olmak iin) da kurban ediliyordu. Koyunun yer unsuru ile alakal vehesi onun ayn zamanda hayvan mcadele sahnelerinde yenilen hayvan (ktln, karanln, ayn, dmann v.s sembol) olarak yer almasn gerektirmitir. Aslnda bu konu yerin yeralt vehesiyle ilikilidir. Hayvan mcadele sahnelerinde da koyunu veya da keisine en erken devirlerden itibaren rastlanr. Bunlarn en erken ve en gzel rnekleri arasnda Pazrk kurganndan karlan sanat eserleri zerindeki tasvirler zikredilebilir 183 . Kam/amanlarn giyim ve kuamlarnda, dualarnda ko/ koyun motifi olduka nemli yer tutmaktadr. aman klahlarnn tepe ksm beyaz koyun, ynnden rlm kaln kaytanlarla doldurularak zikzak eklinde dikilirdi. Altay Trklerinin orbu, Yakutlarn bulaayah dedikleri aman davul tokmaklar ya kayn aacndan ya da sgun veya da tekesi boynuzundan yaplrlard. Krgz- Kazak baklarnn dualarnda kokar/ ko, veli veya evliyalar arasnda zikredilirdi. Bu baklardan birinin adnn Baykuzu bak olmas da ilgintir 184 . Balballara benzer ekilde, eski Trklerde grlen ko/ koyun, at v.b gibi resim, heykel ve ekiller kurban merasimlerinin hatralardr. Chou ve Gktrklerde kurban olarak sunulan at ve kolarn balar srklara aklr ve mezar etrafna dikilirdi. Daha sonraki dnemlerde ortaya karlan at ve koyun heykeli mezar talar bu trenin gelenek halini alm bir eklidir 185 . Balballar eklinde oluturulan koboynuzlarnn Trkmenler arasnda g ve kuvveti ifade ettikleri ve bu tarz ekillerin Trkmen keeleri, dokumalar ve tahta stun balklarnda kullanlan bir motif olduu grlr. Hazar- tesi Trkmenlerinde bu tarz oluumlara rastlanmtr 186 .

182

Yaar oruhlu, Koyun, Ko, Kei Figrlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 100, a. g. m, s. 53. Abdulhaluk M. ay, a. g. e, s. 52. a. g. e, s. 54. smail Aka, Hazar-tesi Trkmenlerinde Din ve nanlar, Trk Kltr, S. 215216, Ankara,

stanbul, 1995, s. 52.

183 184 185 186

1980,s. 310.

53 4. 1. 7. Boa (kz, nek) Boa genellikle yer unsuru iinde deerlendirilmekle beraber, baz anlamlar asndan gkle de ilikilendirilmitir. Daha nce baz kavimlerin tredii bir hayvan olduundan sz edilmitir. Eski Trklerde, zellikle boa veya kz Alplik ongunu veya simgesiydi. Erken devir Trklerinde sava tanrs saylm Chih-yonun ba kaplan, ejder ve yabani boay andran ve koruyucu ruh saylan bir maske olarak da kullanlyordu. Nitekim Kltigin mezar klliyesinin bat ksmnn duvarlarnda bulunan maskelerin bu maskeye benzedii de gzden kamamaktadr. Boa ve onun yksek blgelerde yaayan tyl cinsi olan kotuz, kuvvet ve kudret simgesi olduundan, hkmdar veya hkmdarlk simgesi ya da ongunu da saylmtr. Tonyukuk yaztnda hkmdarn yal, semiz bir boa ile kyaslanmas bu konuyu desteklemektedir. te yandan yak kz veya kotuz kuyruu egemenlik simgesi olarak tularda da kullanlyordu. zellikle bu tip durumlarda boa ge bal (gk boa) olarak dnlyordu. Ancak ou kere o yer unsuruna girer. Nitekim olarak kz ve ko cinsi hayvanlar gmlerek yere kurban sunuluyordu. Bazen yeralt tanrs Erlik bir boann srtnda gsterilmitir. Kara boa ayn zamanda Erlike kurban olarak sunulur 187 . 4. 1. 8. Yrtc Olmayan Kular slam ncesi Trklerde ku tasvirleri ruh sembol olarak ele alnmtr. Kuun ruh sembol olduu Orhun abidelerinden de anlalmaktadr. O, ayn zamanda lmn ve cennetin sembol de olmutur 188 . Orhun kitabelerinde bu aklamay destekleyen metin yledir: "Babam kaan bylece ili, treyi kazanp uup gitmi", "babam kaan utuumda kk kardeim Kltigin yedi yanda kald", "deerli olunuzdan, evladnzdan ok daha iyi beslerdiniz. Uup gittiniz", "o bilmenden dolay, ktln yznden amcam kaan uup gitti", "bu kadar kazanp babam kaan kpek yl, onuncu ay, yirmi altda uup gitti", "Bilge Kaan utu" 189 .
187 188

Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, s. 144145. Yaar oruhlu, Trk Sanatnda Yrtc Olmayan Kularn Sembolizmi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, stanbul, 1976, s. 254546.

S. 102, stanbul, 1995, s. 53.

189

54 Ku sembolleri aman ayinlerinde, amann biimine girdii hayvanlar arasnda yer almaktadr. Kaz, karga, kartal, bayku, kuu eklinde tasarlanan bu yardmc kular, gkyz seyahati srasnda amana yardmc olurlar. Adeta bu ruhlar amana gkyz seyahati srasnda yol gsterirler. aman bazen onlarn biimini alr; bazen onlar binei olarak kullanr. amanlar bu hayvanlar vastasyla yeraltna da inebilir. Sz gelimi Kuzey Sibiryada mart ve kuu gibi su kularnn amann yeralt dnyasnda denize daln sembolize etmek amacyla kullanldn gryoruz 190 . Kaz motifi Radloffun derledii Altay yaratl destannda da yer alr. Burada yaratl esnasnda, kara kaz insan ve yaratc tanry simgelemektedir: "Evvelce ancak su vard; yer, gk, ay ve gne yoktu. Tanr (Kuday) ile bir kii vard. Bunlar kaz ekline girip su zerinde uuyorlard" 191 . Benzer ekilde Altay yaratl destannda tanr lgen ku biimindedir 192 . te yandan bir Yakut yaratl efsanesinde, suyun altndan topra karmak zere krmz boyunlu balkl ile bir yaban rdei grevlendirilir 193 . Bilindii gibi kuu ve kaz gibi baz kular Orta Asyada ve inde ok eski alardan beri kutsal saylyordu; rnein bldrcn yiitliin, sln gzellik ve iyi ansn, saksaan iyi haberin, turna lmszln ve uzun hayatn, altn ya da krmz karga gnein, karakarga eytann ve ktln, rdek (Budist devirde) mutluluk ve refahn, tavus gzellik, itibar ve erefin, gvercin uzun hayatn, kaz erkekliin, evliliin ve baarnn simgesi olmutur. Kaz ve kuu gibi kular Trklerde ayrca kut ve beylik timsali olmutur. Aakakan da yardmc bir ilah olan Suylann ruhunun simgesi ve tanrnn elisi saylyordu. 568 ylnda istemi kaana eli olarak giden Bizansl Zemarkhos, hkmdarn tahtn tavus figrlerinin tadndan bahsettiine gre, tavus kuu taht simgeciliiyle ilgili olmaldr. Sz edilen ve yahut edilmeyen birok kula ilgili eitli hususlar kahramanlar iinde geerlidir. Manas destannda dmann saldrsn gren Semeteyin nianls Ay rek, kahraman Semeteye haber verebilmek iin, kuu kuu suretine girip havalanr ve Talasa doru uar. te yandan Altay masallarndan altn Kuspnan masalnda, altn

190 191 192 193

Yaar oruhlu, Trk Sanatnda Yrtc Olmayan Kularn Sembolizmi, s. 53. W. Radlof, a. g. e, s. 34. Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, C. I, s. 432433. a. g. e, s. 449.

55 kuu eklindeki ilahlar, koruyucu unsur olarak, masaldaki ocuu Solbon Mergenden kurtarmaya alr. Masaln devamnda da bu ocuk Ay Merger olur. te yandan Altn Kl yaztndan turnann zenginlik, servet, refah simgesi olduu, Irk Bitigde sksk kuu ve kuunun olumlu simgeler olarak dnld grlmektedir. Kagarl Mahmutun nl eseri Divan- Lgat-it Trkte kular genel olarak beylik, kut ve talih simgesi olarak anlr. Ona gre kerkes kuu gibi baz kular da uursu olup lme iaret ederler 194 . aman giysilerinde ku tylerinin nemli olduu vurgulanmtr. Dahas bu giysilerin tasarm ve yaps da bir kuun biimini elden geldiince taklit etmeye alr. rnein, Altay amanlar, Minusinsk Tatarlarnn, Teletlerin, Soyotlarn ve Karagaslarn amanlar giysilerini baykua benzetmeye alrlar. Soyot giysisinin tam bir ku grnm olduu bile sylenebilir. zellikle kartala benzemeye allr. Goldalarda da ku biimli giysi yaygndr. Daha kuzeyde yaayan Dolgan, Yakut ve Tunguzlar gibi Sibirya halklar hakknda da ayn ey sylenebilir. Yukagirlerde de aman giysisinde ku tyleri vardr. izmesi ku ayana benzetilmi bir Tunguz aman grlmtr. Ku biimli giysinin en karmak trne Yakut amanlarnda rastlanr. Bunlarn giysisi demirden tam bir ku iskeletini temsil eder. Zaten ku biimli giysinin kp yayld merkez de hl Yakutlarn yaad blgedir. Tunguzlarda da ku giysisinin br dnya ya yolculuk iin mutlaka gerekli olduunu belirtir: "Giysi hafif olduu zaman oraya da daha kolay gidildiini sylyorlar". Ku motifi aratrmaclarca amana gkyolculuunda yardm eden "yardmc ruhlar" inancyla iliki iinde ele alnr 195 . 4. 1. 9. Kpek Trk kltrnn btn gze alndnda kpein daha ziyade yer/yeralt unsurunun temsil ettii niteliklere sahip olduu grlyor. Kudretli amanlar kpei sadece yeralt dnyasna inmek iin kullanrlard. Trk kozmolojisinde lme iaret eden unsurun zoomorfik timsallerinden birisi kpek idi. Baz Trk topluluklarnda lye kpek ve at kurban edilmesi gibi hususlar bu dnceyi kuvvetlendirmektedir. Ayrca Gktrk hkmdar Bilge Kaann in elisi ile grrken Tibetlileri "kpek
194 195

Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, s. 152153. Mircea Eliade, a. g. e, s. 186188.

56 soyundan geldikleri" eklinde aalamas, kurdu ge ait bir sembol sayan Gktrk hkmdarnn kpei zt anlam ifade eden yer/su ilkesi iin deerlendiine iaret ediyor. Bununla beraber kpek baz gelimemi Trk topluluklarnda dier kltrlerden gelen etkiler neticesinde baz durumlarda ve zellikle av ile ilgili olarak nemli saylmt. Ancak bu hususu onun gk unsuruna dhil olan niteliklere sahip olduunu gstermektedir 196 . 4. 1. 10. Tavan Tavan zellikle slamiyetten evvelki Trk kltr ve sanatnda kartal, kurt, ko v.s gibi hayvan sembollerini yannda fazla nemli yer tutmaz. Ancak dier hayvan sembolleri iin geerli olan sistem byk oranda tavan iin de geerlidir. Nitekim bilhassa erken devirlerde tavan da gk ve yer-su-atalar dini unsurlarna gre sembolik anlamn kazanmaktadr. Ge ait bir unsur olarak beyaz tavann, yere ve (yeralt) unsuruna bal olarak siyah tavan n plana kmtr 197 . Ata sembol olan tavan Altayllar ve Yakutlar arasnda duvarlara ve srklara aslan tavan derisi eklindeki tzlerin varl buna delildir. Yine aman davulunun tavan derisiyle kaplanmas, amanist trenlerde tavann nemini gstermektedir 198 . 4. 1. 11. Tilki slamiyetten nceki devrede tilki figrnn sembolizmi ile alakal baz hususlarn Trkler ve inlilerde benzeri ekilde yer ald anlalmaktadr. slamiyetten nce Trklerde tilki sembol de gk-yer-su atalar dini inanlarna dayanmaktadr. Altay ve Yakutlarn tzlerinin iinde tilkinin de yer almas onun eski zamanlardan itibaren ata simgesi olduuna kanaat getirtmitir. Bu husus tilkinin inde bazen ge ait bir tanr olarak nitelenen sembol olmasyla ilikilidir. Tilki inde iyi ans, uzun mr ve kurnazl simgeliyordu. Trklerde de hilekr ve kurnaz bir hayvan olarak tannyordu.
196

Yaar oruhlu, Trk Sanatnda Grlen Hayvan Figrlerine "Gk ve Yer" Sembolizmi Asndan Bir Yaar oruhlu, Trk Sanatnda Grlen Tavan Figrlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas Tarih a. g. m, s. 26.

Bak, s. 243.
197

Dergisi, S. 92, stanbul, 1994, s. 26.

198

57 Tilkinin bazen kahramanlarn koruyucu ruhlarndan sayld da anlalmaktadr, bu koruyucu ruh ldnde kahramann da ldne inanlmtr 199 . aman balnda boncuklar, ipler ya da ku tylerinin yan sra tilki postunun da yer almas, onun amanist trenlerde yer alan hayvanlardan biri olduunu gstermektedir 200 . Tilkinin aman trenlerinde iyi anlmasnn yannda kt anlamyla da ele alnd grlmtr. Birok hikye ve efsanede avclar yeraltna ekmek isteyen kt ruhlardan sz edilir. Bu kt ruhlardan birisi de kara tilki olarak tasavvur edilmitir ve bu tilki motifi ktl, yeraltnn karanlk glerini ve lm temsil etmektedir. Zira onu kovalayan avcy bir kaya da yer alan kapdan ieriye sokabilirse avc lecektir. Ancak genellikle bu kovalama srasnda tecrbeli bir ihtiyar ortaya karak avcya t verir ve avc bahsedilen kapdan ieri girmez 201 . 4. 1. 12. Ylan Ylan Trk amanizminde yeralt ilah Erlik ile alakal bir semboldr. Ylann genellikle karaylan olarak anlmasnn sebeplerinden birisi yine Erlikle ilgiliydi. nk Trk mitolojisinde ak veya gk renk gk tanry kara renk ise yeri ve yeralt tanrs Erliki simgelemekteydi. Erlik baz aman dualarnda karaylandan bir kamya sahip olarak tantlmaktadr: "Bindii (at) kara kheylan/dizgini kara ipekten/kams karaylan". Bylece Erlikin sembollerinden biri olan karaylan, ayn zamanda onun temsil ettii karanlk dnyann, lmn ve ktln sembol olarak da kabul edilebilir. nsanlar Erlikten saknp ona kurban sunar ve ondan yardm dilerlerdi. Bu nedenle Sibiryadaki topluluklarda buna benzer ekilde, ylan gibi tehlikeli ve korkutucu hayvanlarn figrlerini yapar, kendilerine yardm edeceine inandklar iin saklarlard 202 . te yandan baz amanlar ylan biimine girerler. Tren esnasnda onun hareketlerini taklit ederler. Bu nedenle aman elbiselerinde ylana iaret eden nesneler
199

Yaar oruhlu, Trk Sanatnda Grlen Tilki Figrlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, s. 157. Yaar oruhlu, Trk Sanatnda Grlen Tilki Figrlerinin Sembolizmi, s. 53. Yaar oruhlu, Trk Sanatnda Grlen Ylan Tasvirlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas Tarih

S. 96, stanbul, 1994, s. 52.

200 201 202

Dergisi, S. 96, stanbul, 1995, s. 38.

58 de yer alr. Altay aman elbiselerinde bazen ylann ba ve atall kuyruu belirgin bir ekilde gsterilmitir. Yutpa ad verilen bu atalkuyruklu, drt ayakl ylan yeralt canavarn temsil eder. amann klahnn n ksmnda da birka sra ylanba yer alr. Ayrca aman davulunun derisi iinde dier tasvirlerle birlikte yeralt denizinde yaad varsaylan bir ylan resmi bulunmaktadr 203 . Oniki hayvanl Trk takviminin yl simgelerinden biri olan ylan Radloffun tespit ettii Altay yaratl efsanesinde yer alr. Burada ylan Erlikin szne aldanan bir hayvandr; nk ylan ve kpek yenilmesi yasak olan drt daldaki meyveleri korumakla grevliydi. Erlik ilk insanlar olan Trngey ve Ejeyi yasak meyveyi yemek iin kandrmaya alrken, ylan aaca karak elmay srr. Bu arada Erlikin szlerine kanan ve ylann yaptn gren Eje de elmay srr ve srmak istemedii halde Trngeyin azna srer. O anda her ikisinin tyleri de dklr. Yaratc lgen bu iin sorumlusunun kim olduunu sorduu zaman ylan, kpek, Trngey ve Eje suu birine atarlar. Bu nedenle hepsini cezalandran lgen ylana: "imdi sen krms (eytan) oldun. Kiiler sana dman olsun, vursun, ldrsn" der. Sonunda Trngey ve Eje dnyada, eytanda yeraltnda yaamaya mahkm edilir 204 . slamiyetten sonra hayvanlarn eitli tarikatn balarndakilerinin gcn sembolize etmek zere kullanld anlalmaktadr. Erlik ile ilgili olarak sylenen baz hususlarn benzeri bu devirde de srmekteydi. zellikle arslana binip ylan kam olarak kullanma tarikatlarda ok yaygnd 205 . Anadoluda bugn yaayan ve kk eski tasavvurlara dayanan halk inanlarnda ylan bazen kt, bazen iyi bir yaratk olarak kabul edilir. Ylan evin sahibi, koruyucusu, definelerin bekisidir. Anadoluda Orta Asyadaki Trk ve in inanlarna benzer ekilde ylan bir koruyucu ruhtur. Rize evresinde evin temelinde yaayan bir karaylan ev iyesi idi. Bunun gibi Diyarbakrda ba ve baheleri koruduuna inanlan kimseye dokunmayan bir ylann bulunduuna inanlmaktayd 206 .

203 204 205 206

Sadettin Bulu, a. g. m, s. 317. Abdlkadir nan, a. g. e, s. 1512 Yaar oruhlu, Trk Sanatnda Grlen Ylan Tasvirlerinin Sembolizmi, s. 42. a. g. m, s. 43; Cahit ztelli, a. g. m, s. 246.

59 4. 1. 13. Ay Trklerde nemli ongon (tz) olan hayvanlardan biri de aydr. amanistler iin nemli olan ayy temsilen aba ts putlar yaplmtr. Burada geen aba (apa) kelimesi eski Trkede baba, ata anlamlarn ifade etmektedir. Eski devirlerden beri ad tabu saylan bir hayvandr 207 . Baz aratrmaclarca Tahtaclar arasnda aynn adnn tabu saylmas Orta Asya menelidir 208 . Amur, Ussuri, Sufyun nehirlerinin aa ksmnda, Amur nehrinin SakaiAylan blgesinde 19 kaya resminin yer ald byk bir resim grubu bulunmutur. Bu resimlerde amann yardmc ruhu olarak yararlandklar hayvanlar ay ve mus geyikleridir 209 . 4. 2. Bitkiler 4. 2. 1. Aa Sembolleri Trk mitolojisi ve inanlarnda aatan treme motiflerinin izleri birok eski metinde mevcuttur. Bu metinlerin en tannmlarndan biri Ouz Kaan Destandr. Ouz Kaann gk, da ve deniz isimli ocuklarnn doumu (dikkat edilirse ocuklarn isimleri gk ve yer/su unsurlarna iaret eder), ikinci evlilii aa unsuruyla ilikili olarak yle anlatlmaktadr: Yine bir gn Ouz Kaan ava gitti. nnde bir gl ortasnda bir aa grd. Bu aacn kovuunda bir kz vard, yalnz oturuyordu. ok gzel bir kzd. Gz gkten daha gk idi, sa rmak gibi dalgal idi. Dii inci gibiydi. yle gzeldi ki, eer yeryznn halk onu grse eyvah lyoruz der ve (tatl) st (ac) kmz olurdu. Ouz kaan onu grnce akl gitti. Yreine ate dt; onu sevdi, ald 210 . Trk mitolojisinde aatan treme ile ilgili birok efsane mevcuttur: Uygurlarn tredii aa yine iki nehrin meydana getirdii kk bir adackta
207 208

Abdlkadir nan, a. g. e, s. 46. Yusuf Ziya Yrkn, Anadoluda Aleviler ve Tahtaclar, (Hzl. Turhan Yrkn), Ankara, 2002, Ahmet Ali Arslan, Trk amanizminin Kaynana Doru, s. 80. Muharrem Ergin, Ouz Kaan Destan, stanbul, 1988, s. 16.

s.215216.
209 210

60 bulunuyordu. Ouz Han t Barak kavmi ile sava yaparken malup olmu ve nehrin ortasndaki kk bir adaca snmak zorunda kalmt ite tam bu srada ouz hann len askerlerinden birisi bir aa kovuunda bir ocuk dourmu ve bu ocua Kpak ad verilmitir. Ouz destann yazanlar Kpak sznn "aa kouu" anlamna geldiini srarla ileri srerler. Bu her efsanede de, kk bir odack ortasnda bulunan bir aa kouundan insanlarn tremi olmas, her halde tesadfen sylenmi bir olay olmasa gerektir. Bu olay, Trk mitolojisinin ok nemli bir motifi idi. Bu sebeple de farkl Trk destanlarnda, kendisini gsterip durmadan geri kalmyordu 211 . aman mitolojisinde dnya ile yer arasndaki kutsal denek olarak tanmlanan hayat aac nemlidir. Bu denein en nemli zellii de gkyzndeki ruhlara yol olmasdr ve bu yolu aman trans halinde kullanmaktadr. Kozmolojik olarak hayat aac yeryznn ortasndan ykselir; dnyann gbek kordonu olan aacn st dallar baki lgenin sarayna kadar ular. Baki lgende semann onaltnc katnda altn bir da zerinde yaamakta ve altn bir taht zerinde oturmaktadr. Abakan Tatarlarnn efsanelerinde demir dan zirvesindeki beyaz bir ku aac yedi byk dala sahiptir. Tanrlar bu aac aynen merkez stun gibi atlarn balamak amacyla kullanrlar. Bu aa, kozmik blgeyi birbirine balar. Vosyogan Ostiyaklarna gre dallar gkyzne eriirken, kkleri dnyaya uzanr. Sibirya Tatarlarna gre yerin altndaki dnya da bu ulu aacn bir rnei bulunmaktadr. Bu aa dokuz kkl bir amdr (bazlarna gre ise dokuz tane amdr) ve ller kral olan Irla Kann saraynn nnde ykselmekte ve kraln oullar atalarn aacn gvdesine balamaktadr. ocuk ve doumun aala ilgileri vardr 212 . Hayat aac ile ilgili Altay mitolojisinde: "Altay mitolojisine gre gkyzne doru ok byk bir am aac ykseliyordu. Gkleri delip kan bu aacn tepesinde ise tanr Bay lgen otururdu. aman davullarnda da bu gk aalar grnmektedir. aman davullarndaki bu aalarn kkleri dnya da deil; daha ziyade gn balad yerden itibaren balyordu. Altay yaratl destannda olduu gibi bu aalarn dokuz tane de dallar vard. Bu gk aalar genel olarak, gkteki bir da veya tepe zerine oturtulmulard. Aacn bir yannda ay ve dier yannda da gne bulunuyordu" 213 .

211 212 213

Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, C. I, s. 88. Ahsen Turan, Hayat Aac, Trk Kltr, S. 353, Ankara, 1952, s. 543. Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, C. I, s. 9091.

61 Yakut mitolojisine gre tanr gkte ilk aman yaratt zaman, onun evinin kapsnn nne bir de 8 dall bir aa dikmiti. Gkteki aman ebediyen yaad iin onun aac da solmadan ve rmeden ebediyen dururmu. Bu sebeple bu kutsal gk aacna "yklmayan, kmeyen" aa anlamna tuspot-turu demilerdi. lml amanlarn yerdeki aalar ise, yalnzca turuu idi. Gkteki bu ebedi aac zamanla bym ve her tarafa dal budak salm ve tanrnn ocuklarnn hepsi de bu aacn dallarna saklanp onun himayesine girmilerdi. nsanlarn ruhlar da bu aacn dallar arasnda uuup dururlarm. Bir insan doduu zaman, bu aacn dallar arasndan bir ruh gelir ve insana can verirmi. Yakutlarn byk tanrs Ay-toyon, yeryzndeki insanlarn zahmet ektiklerini ve kt ruhlara hastalklarn elinde krlp gittiklerini grnce, yeryzne de aman gndermi ve onlarnda adrlarnn nne aa dikmiti. Yeryzne inen amana aalarnn yanndan ayrlmamalarn sylemi ve kt ruhlar nasl yenebileceklerini, insanla ne gibi iyilikler yapabileceklerini hep bu aalarn altnda tembih etmiti. Fakat yeryzndeki bu aalarda, amanlar da, insanlar gibi lml oluyorlard 214 . Eski Trklerde en makbul olan aa kayn aacyd. amanist mitoloji de kayn aac tanr lgen ve Umay ile gkten inmitir. Kayn aacnn kutsiyeti amanlar tarafndan sylenen aadaki dizelerde ifade edilmitir: Altn yaprakl mbarek kayn Sekiz glgeli mukaddes kayn Dokuz kkl, altn yaprakl, bay kayn Ey mbarek kayn, sana kara yanakl ak kuzu kurban ediyorum 215 . aman olacak kiinin kendini ispatlamas iin gk tanr ile ilikiye girmesi gerekliydi. Bunun iin vecd haline giriyor ve bu halde ryalar grp birok ilahi suretle karlayordu (sularn hatunu, hayvanlarn hatunu, cehennemin efendisi vb.), sonra hayvan rehberleri onu kayn aacnn yardmyla kinatn merkezine ve Gk tanr (evrensel efendi)ya ulatryorlar. Burada tanr kutsal aatan kopard dal yere dryor, aman namzedi de onu alp davulun kasasn onunla yapyordu. Davulun bu kutsal aacn kerestesinden km olmas sebebiyle, aman davula vurduu zaman sihri olarak bu aacn yanna dolaysyla evrenin merkezine frlatlm oluyor ve ayn anda gklere kabiliyordu. aman mesleini icra ederken de davula vurarak kayn aacnn
214 215

a. g. e, s. 9394. Abdlkadir nan, a. g. e, s. 64; Fuat Bozkurt, Trklerin Dini, stanbul, 1995, s. 36.

62 etrafnda birka defa dnyor bylece ruhlar davete icabet ediyor ve aman bunlar yanna alarak gklere trmanyordu. aman davulunun kasasnn kayn aacndan yaplmas sebebiyle kutsal olduu inancn ok sonralar da grlmtr; Osmanl imparatorluunun kurucusu Osman Gazi (12581326) ld zaman geride brakt kl, mzrak gibi pek az eyann yannda, Karacahisarn fethinden (1291) sonra Seluklu sultan tarafndan kendisine gnderilen davulun kasna da zikredilmektedir 216 . Yakut Trklerinin amanlarnca da kayn aac ok nemliydi ve her aman kendine has bir kayn aac bulunurdu. Bunun iin her aman aday kendine bir kayn aac diker ve aa bydke kendisinin de rtbesinin bydne inanlrd. aman lnce de aac ortadan kaldrlrd. W. Radloff tarafndan 19. yzylda tespit edilmi bilgilere gre; Altaylarda tanr Bay lgene kurban sunma merasiminde; aman sk yaprakl bir kayn dal ile hayvann srtn svazlamakta, bu hareketle onun ruhunu Bay lgenle yollamaktadr. Yine Radloff tarafndan toplanan bilgilerde; aman davulunun zerine izilmi olan aalar; ilahlar tarafndan takdis edilmi olan kayn aacn ifade ederlermi. aman kurban vermek iin uygun yeri seerken kayn ormannn tenha bir yerini seer ve kurbana sk yaprakl kayn dalyla vurur ve elinde kurbanlk hayvann ruhunun bekisi saylan kayn acndan bir denek bulunurmu 217 . Eski Trk kltrnde kayn ve am aacndan sonra kutsal olan aalar iinde dut aacn gryoruz; kutsal am aacnn yerine dut aacnn gemesi inancn in kaynaklar yle anlatyor: "Hsiung-nularda bir ayin yerinde bir karaam aac yetitirilmi, fakat aaca bir yldrm isabet etmiti, daha sonra ayn yerde kuzey lkelerinde pek rastlanlmayan bir aa, bir dut dal kendiliinden yetimiti. Bu sebepten Hsiung-nular bu iki aac da kutsal saymlard. M.S.5. yzyllarda Gktrklerin hakan soyu yeralt tanrsnn makamna dut aac veya am aac dikiyor, senenin beinci ve sekizinci aylarnda kutsal koruda veya o aacn dal etrafnda at ile yararak ayin yapyorlard" 218 . Mee aacnn da kutsal aalar iinde yer ald grnyor. M..1000 yllarndan itibaren kltrlerinin izlerini in kaynaklarnda rendiimiz eski
216

Ayten Altnta, Eski Trklerde Hayat Aac ve lmszlk Otu, Trk Dnyas Aratrmalar, S.51, a. g. m, s. 145146. a. g. m, s. 147.

stanbul, 1987, s. 145.

217 218

63 Choularn efsanelerinde mee aacnn kutsall yle anlatlr: "Choularda atl ayinler ile ilgili efsanevi alplarn balcalarndan olan, sava tanrs ve silahlarn mucidi saylan Chin-yo idi. in hkmdar Chin-yonun ban kestirdii zaman kahramann ba bir mee ekline girmiti. Bu sebepten mee kutsald" 219 . Trk kltrnde kavak aacnn da kutsal aalar iinde nemli yeri vardr. amann ate tanrya duasnda kavak aac yle ululanr: "Ey melikem, ey anam ate! Se Hangay ve Gur Hatu Han dalarnn tepesinde biten akkavak aacndan yaratlmsn. Gk yerden ayrld vakit domusun. Sen atamz tken kavminden kmsn tanrlar padiah tarafndan yaratlmsn. Gk yerden ayrld vakit domusun. Sen atamz tken kavminden kmsn. Tanrlar padiah tarafndan yaratlmsn. Gk yerden ayrld vakit domusun. Sen atamz tken kavminden kmsn tanrlar padiah tarafndan yaratlmsn. Anam ate! Senin baban sert elik, anam kaymak ta ve ceddi alalarn akkavak aacdr" 220 . eremisler, Buryatlar, Yakutlar, Bakurtlar, Kazaklar ve Krgzlar arazide tek duran ulu ve yal am, kayn, ard, servi ve nar aalarna adaklar adamakta, kurbanlar kesmekte, bir takm dualarla onlardan dilekte bulunmaktadr. Bu aalar kurusalar dahi dokunulmamakta, adaklar ve kurbanlar sunulmaktadr. Bakurtlarda Krkt dann tepesinde bir aacn nesir paavralarla tamamen rtlm olduu grlmtr. Yine Kazak ve Krgzlarda da ve aa kltne rastlanlmtr. Kazaklarn krlardaki aa veya pnar veyahut bir tan kutsalln grrlerse ksr kadnlar bunlar ziyaret eder, kurban keser geceyi orda geirirler 221 . Trklerin ard aac ile ilgili ritelleri nevruz bayramlarnda srmektedir. Nevruz bayramnn temel ayinlerinden biri olan "ard aac" ile tts yapma veya alazlamann, belli aalarn koruyucu ve arndrc niteliine inanmakta olan Trklerin aa kltnden geldii anlalr. Krgz Trklerinden yaayan bu inan Anadolu halklarnn kiminde de ayin tam olarak korunmaktadr, kiminde ise "atee tutmak", "yakmak" anlamnda olan "alazlama" kelimesi kalmtr 222 . Alazlama denilen bu ayin,
219 220 221

a. g. m, s. 148. a. g. m, s. 148. Ahmet Buran, Eski Trk Gelenek ve Greneklerimizin Frat Havzasndaki zleri, Belgelerle Trk Glzura Cumakunova, Krgzlarn Nooruz Kutlamalarnda Eski Trk nanlarnn zleri, Trk

Tarihi Dergisi, S. 12, Ankara, 1986, s. 4647.

222

Dnyasnda Nevruz nc Uluslar Aras Bilgi leni Bildirileri, Ankara, 2000, s. 76.

64 atalar tarafndan eski yldan kalan kt eylerden arnmak iin yaplan ayindir. Eski ylla vedalap, yeni yl karlamak ve kutlamak amacyla yaplan bu trende u dilekler dile gelmektedir: " alas alas her beladan halas eski yl geti yeni yl geldi alas alas aydan salam, yldan esen iyilii (saadeti) tanr verdi parlak gn bolca verdi alas alas" 223 . Krgzlarda, ard aac gnmzde de kutsal aa trlerinden saylr. Yeni eve tanmadan nce, salgn hastalklar zamannda onunla tts yaplr. Ayrca tek bitmi ard aacna "mazar" denir ve kutsal yer olarak ziyaret edilir. Kuma paralar balanarak, dilek tutulur. Dou Trklerinde aaca paavra balayarak, dilek tutmak ve ocuu olmayan kadnlarn tek biten ard aacn kutsal sayarak, altndan geip, ocuk isteme adetlerinin Anadolu yrelerinde var olduuna dair inanlar vardr 224 . 4. 2. 2. amann Tedavi Srasnda Kulland Bitkiler Tedavi ederken de kamlar eitli teknik ve yntem kullanr ki bunlarn ierisinde otlarla, kklerle, zel aylarla, yaraya konulan lapalarla, merhemlerle, iyiletirici balsamlarla, tenkyelerle, masajlarla, ter banyolaryla, emme uygulamalaryla (ki emme belki de dnya da en eski ve en yaygn saaltm tekniidir. Bu arada eski Trkede de ilaca em dendii de hatrlanabilir) vb. biimlerle yaplan tedavileri kapsamaktadr. Bu yntemler ilkel ya da olduka basit gibi grnse de bu yntemlerin ou geerli iyiletirici uygulamalar, ancak bunun aksi durumlarda, yani bu uygulamalarn etkisiz kald durumlarda bile kam tarafndan uygulanan saaltma
223

Abdldacan Akmataliyev, Krgzlarda Nooruz (Nevruz), Trk Dnyasnda Nevruz Drdnc Uluslar Glzura Cumakunova, a. g. m, s. 767

Aras Bilgi leni Bildirileri, Ankara, 2001, s. 24.

224

65 srecinin kendisi hastaya gveni yeniden kazandrmakta ve sk sk hastann iyilemesine, zellikle rahatszl psiko-somatik (yani, rahatszln bir hastalktan ok korku ya da kaygdan kaynakland durumu) kkenli olduunda, yardmc olmaktadr 225 . Kamn hasta tedavi srasnda setii bitkilerin keskin kokulu olmasna da dikkat edilir 226 . amanistler arasnda en yaygn olarak kullanlan aa olan kayn Trkistann Mslman oyunlar (kam)da hastay efsunla tedavi ederken evrelerinde kayn aac bulundururlar 227 . Divan Lgat-it Trkte kamn arva afsunlamas deyimi de amann tedavi edici zelliine bir delil olabilir. Kam arva avrad: kamlar anlalmayan szler sylediler. Kamlarn by yaparak tedavi edici zellii burada vurgulanmtr 228 . Yine Divan Lgat-it Trkteki srk kelimesi de amann tedavi gcn kantlar. Isrk: ocuklar perilere ve gz dokunmasna kar afsunlamak iin ila yapld zaman sylenir; ocuun yzne tts verilerek "srk srk" denir ki "ey peri srlm olasn" demektir 229 . Burada da grld gibi aman tedavi ederken farkl yntem ve bitkiler kullanarak ilem yapmaktadr. amann bitki ile yapt tedavilerin yan sra atei de kulland grlr. Bunu da hastay atein zerinden geirmeleri, ocan banda dndrmeleri, vcutlarndaki kt iyelerden arnmak iin ayakkabsz korun zerinde gezmeleri ile gerekletirirler. Trk halklarnn yeni yl olan nevruzda da ate zerinde atlamakla vcuttaki ar ve aclarn temizlemeleri, yeni yla salkl, temiz girmelerini sembolize eder 230 . Trklerde slam sonras hekimlikte byk pay olan ocakllar adeta Trk halknn hakiki doktorlar olarak tasvir edilmilerdir. Ocak demek hastalkla uraan aile demektir. Bir ocakl tedavi etme gcn ailesinden kan yoluyla alr. Bunun iin bir renin ve retim durumu yoktur. Herhangi bir ocaklnn soyuna mensup olmak
225 226

www. alewiten. com. smet etin, Orta Asya Trk Kltrnde Efsun ve Efsun Trenleri, Milli Folklor, C. 2, S. 10, Ahmet Buran, a. g. m, s. 46. Kagarl Mahmut, Divan- Lgatit Trk Tercmesi, C. I, s. 236237; Abdlkadir nan, Divan-

Ankara, 1991, s. 2.
227 228

Lgatit Trkte amanizme Ait Kelimeler, Trk Kltr, S. 100, Ankara, 1971, s. 293294; www.Trkleronline. com.
229

Kagarl Mahmut, Divan- Lgatit Trk Tercmesi, C. I, s. 99; Abdlkadir nan, , Divan- Lgatit Gll Yololu, Trklerin Aile Merasimleri, Ankara, 1999, s. 39.

Trkte amanizme Ait Kelimeler, s. 294; www.Trkleronline. com.

230

66 yeterlidir. Bu zelliklere sahip bir ocakl Orta Asyadaki amann amzdaki versiyonu olarak alglanmtr 231 . Batl aratrmaclar tarafndan da amann tedavi ve ayinler srasnda baz kutsal bitkiler kulland tespit edilmitir. Bu kutsal bitkiler yzyllar ncesinden kullanlmtr: Kakts, sabah sefas, kutsal mantarlar, ttn gibi sanr uyandrc bitkilerdir 232 . 4. 3. Renkler Trk tarihinde renk sembolizminin varlnn kkenleri en eski tarihlere kadar indirilebilir. inlilerde renklerin kozmolojik olarak ynlere gre tasavvurlar u ekildedir: Dou tarafnn sembol rengi yeil (gk, bazen mavi); batnn ki ak (beyaz); gneyin ki kzl (al- krmz); kuzeyinki kara ve merkezin rengi de sar idi. Ayn kozmolojik grler Trk ve Mool halklar tarafndan da bilinmekte ve kullanlmaktayd. Trk lehelerindeki ok sayda renk adlar arasnda ancak, kara, ak, kzl, yal(yeil) ve sarg (sar)nn her yerde yaygn olduunu tespit edilmitir 233 . Gn drt buca, renkler ve bunlara tekabl eden unsurlarn klt, yalnz inde deil, gebelerde de mevcuttu. Mesela eski bir seyyah gney Rusyadaki Tatarlarn her sabah drt bucaa doru ate, hava, su ve lm atalarnn erefine eildikleri mahede etmitir. Bunun aynnn Moollarda da mevcudiyeti sz konusudur. Soyotlarda da grlen bu renk sembolizmi balca ilahlarna ulamak iin aracyd. Bunun iin de gn drt bucana doru eilirlerdi. Yine kuzey kutbuna yakn yaayan kavimlerde gn iyi ve fena bucaklar vard. Gk bucaklar klt daima baz renklerle ilikili olarak uurlu ve uursuz kavramlaryla aklanmtr. Mool kavimlerinin bayrak direklerinde sallanan be renkli hamailler (yeil, beyaz, krmz, kara ve sar), phesiz inlilerde olduu gibi onlarda da drt kutbun ve dnyann
231

Orhan Acpayaml, Trkiye Folklorunda Halk Hekimlii ve zellikleri, Ankara niversitesi Dil Nevill Drury, a. g. e, s. 8387. Annemarie Von Gabain, Renklerin Sembolik Anlamlar, Trkoloji Dergisi, C. 3, S. 1, Ankara, 1968,

Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, C. 26, S. 12, Ankara, 1969, s. 5.

232 233

s. 107108; Reat Gen, Trk nanlar le Milli Geleneklerinde Renkler ve Sar, Krmz, Yeil, Ankara, 1997, s. 5.

67 merkezinin renklerine tekabl eder. Menei gebe olup in kaynaklarnda ettiren ve gk atlarna be renkli bir ksrak gnderildiini ifade eden efsanede, bu fikir erevesine iaret eder. te bundan dolaydr ki Hunlarn han Mete bat tarafna (yani esas tarafa ) ancak beyaz atlarla; douya mavi (yani kr) atlarla; imale yaz (kara) atlarla ve kuzeye al atlarla taarruz ettii grnmtr 234 . Bahaeddin gelde bu konu ile ilgi olarak Mete Hann in ordusunu kuatmas mnasebetiyle in kaynaklarndan naklen u bilgiyi vermektedir: "Han atl birlikleri (in ordusunun evresinde, yle dzenlenerek yer) almlard: beyaz atlarn hepsi bat ynnde yer almlard. Mavi (yani kr) atlar ise douda sralanmlard. Btn siyah atlar kuzeyde; krmz (yani doru veya al) atlar ise gneyde yer almlard" 235 . Trklerdeki bu yn mevhumu slam sonras da devam etmitir. Bin yl nce Anadoluyu fetheden Trkler, Trkiyenin kuzeyindeki denizi Karadeniz, batsndakini Akdeniz, gneyindekini Kzldeniz eklinde isimlendirmi, fakat douda bu isimle adlandrlacak deniz bulamad iin byke bir gln adn da gke gl olarak tanmlamlardr. Bundan baka Orhun kitabelerinde devlet ad Trk kaanl eklinde gemekte iken bir yerde Gktrk ifadesine rastlanr. Bu ise devletin dou kanadn belirtmek iin kullanlmtr. Yine bilindii zere Hun devletinin batdaki blmnn ad Ak-Hun biiminde ifade edilmekteydi. Avrupaya giren Hunlarda Kuzey Hunlarnn devam olmalar hasebiyle Macar kaynaklarnda kara Hunlar olarak bilinirler. Osmanllarda da Bodann kuzeyi ifade edilmek istendii zaman Kara- Bodan eklinde sylenmitir. Yine altn orda hanlnn bat kanad ak orda, dou kanad ise gk orda idi. Buna benzer ekilde da, tepe, rmak, deniz, ehir gibi pek ok corafi isimler bu renkler esas olmak zere Trk corafyasnda grmek mmkndr 236 .

234 235 236

Reat Gen, a. g. e, s. 5. Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, C. 6, Ankara, 1991, s. 177. Mustafa Kafal, Trk Kltrnde Renkler, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni, Ankara,

1996, s. 4950; Ali Rza nder, Trklerde Renk Gelenei, Trk Folklor Aratrmalar, Ankara, 1983, s. 126128.

68 4. 3. 1. Ak (Beyaz) Beyaz rengin dnya genelinde eitli mitoloji ve kltrlerden doan en genel anlamlar, aydnlk, k, gne, hava, saflk, temizlik, iffet, masumiyet, sadelik, mkemmellik, kutsallk, kurtulu, ruhsal yetkinliktir. Beyaz bir elbisenin giyilmesi, saflk, temizlik ve iffete iaret ettii kadar ruhun beden zerindeki zaferini de gsterir 237 . Eski Trklerde ak renk beyazl gstermekle beraber, temizlik, arlk, byklk ve yall da ifade etmitir. En eski Trk devleti Hunlarda ak renk, adalet ve glln sembol olmutur. Devlet byklerinin savalarda giydii elbise ak renkte imi; komutanlardan adi askerlerden seilmek iin ak elbise giyinirlermi 238 . Ak rengin, Trklerin eski inanlarndan olan amanist dnemle ilgili baz manevi inanmalarndan kaynaklanarak ululuk, adalet ve gllk anlamlar kazand grlmektedir. yle ki Trk amanizminde lgen, hayr ilahdr. lgenin altn kapl saray ve altn taht vardr. aman dualarnda ona beyaz parlak (ak ayas), parlak hakan (ayas kaan) v.b. ekilde hitap edilebilir. nana gre ebamkuan (gk kua) da o yaratmtr. Ayn inanca gre tufandan sonra lgen insan yaratmaa giriti. Kardei Erlikte onun adam yaratt iein bir parasn alarak bir insan yaratt. lgen kardeine darld ve onu telkin ederek senin yarattn kavim kara kavim olsun. Benim yarattm ak kavim douya, senin yarattn kavim garba gider diye ilave etti 239 . Bu inan Kamil Veli Nerimanolu u ekilde ifade etmitir: "Eski Trk mitoloji- kozmonik dnya baknda renkler nemli rol oynuyor. Atee, oda inam (inanmak), gk tanrya inam, yu ve yum riteli (ayini), bayram gelenekleri simgeleri direkt veya dolayl ekilde renklerle baldr. Eski Trklerin mitoloji inanmca (inannca) yeryznde hayr, bereket, g (k) tanr lgenle tm bedbahlg (bedbaht-kt durumlar), habislik, ktlk Erlike baldr. lgene beyaz-ak, Erlike siyah, koyu,

237 238

Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, s. 190. Cevad Heyet, Trklerin Tarihinde Renklerin Yeri, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni, Reat Gen, a. g. e, s. 78.

Ankara, 1996, s. 56; Yaar Bedirhan, slam ncesi Trk Tarihi ve Kltr, Konya, 2004, s. 300.
239

69 kara, renkli kurban kesilirmi. Ak rengin tanrya ait olmas esatir (esastr) ve efsaneler de geni yaylm" 240 . 4. 3. 2. Kara (Siyah) Genel hatlaryla bakldnda btn dnya mitolojilerinde ve simgeciliinde kara rengin daha ok olumsuz anlamlar ifade etmek zere kullanld grnmektedir. Ezeli karanlk, boluk, lm karanl, tahribat, znt, byk ktlk ya da lmle ilgili mitlerde yer alan tanrlar, karmaa ortam eytan vb. gibi pek ok ey kara renkle birlikte ifade edilmitir 241 . Trklerde kara, karanlk sfat souk yerler yani kuzey iin kullanlmtr 242 . Kara tabirini Gktrk metinlerinde geen yaz yer tabirine eleyebiliriz. Erlik kavram da yaz yerde yaayan ruhlardan biri olarak tannr ve bu kara iyelerin dourucusudur 243 . Ayn konuda Abdlkadir nan u bilgileri vermitir: "Altayllarn abidelerinde ruhlar ak (pak, temiz, ar) veya kara (habis zmrelerine) ayrrlar. Bunlara ts de denir. Ts denilen bu ruhlardan kara ts grubuna yeralt tanrs Erlik de dhildir. Altayllar en ar ve elemli felaketleri Erlikin faaliyetiyle alakadar bilirler. Erlik, yeraltnda kara amurdan yaplm saraynda oturur. Erlik, byk kara ruh saylr. Onun kzlarn da "dokuzu da msavi karalar" olarak adlandrrlar" 244 . Altay Trklerinde ak iye kiiyi iyi yola, kara iyede ktlkleri temsil eden renklerdir. Trklerin ynlerden kuzeye kara demeleri muhtemelen yurtlarnn kuzeyde, souun, kn, karn hkim oluundan, gneye ak demeleri ise gneyin scak oluundandr 245 . Trk dnyasnda kuzeyden esen souk rzgrlar iin karayel denmektedir. Karayel ve kara k sylenii gneyde yerini ak yeller syleniine brakmtr 246 .

240

Kamil Veli Nerimanolu, Trk Dnya Baknda Reng, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni, Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, s. 183. Yavuz Grler, Trk Kltrnde Drt Renk, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 156, stanbul, 1999,s.44. Yaar Kalafat, Trk Halk nanlarnda Kara, Trk Dnyas Tarih Dergisi, stanbul, 1999, s. 18. A. V. Anohin, a. g. m, s. 404405. Yaar Kalafat, a. g. m, s. 18. Yaar Bedirhan, a. g. e, s. 309.

1996, s. 183.
241 242 243 244 245 246

70 4. 3. 3. Mavi Dou ynnn simgesi olan mavi, gn de rengi olmasndan dolay ou kere gk unsuruna iaret eden eitli elerin simgesi olarak karmza kmaktadr. Bu anlamda beyaz ve yeille bir tutulur. Sfat olarak bir isimle kullanldnda bu renk, o ismin gk tanr ya da gkte olduuna inanlan ruhlarla ilikili bir ey olduunu gsterir. Mavi rengin dnya mitolojilerindeki genel anlam da bu duruma uygundur. eitli mitolojilerde akl, idrak, saduyu, iffet, lekesizlik, sadakat, Allaha hrmet, bar gibi erdem ve erdemli davranlarn simgesi bu renktir. Gk ejderi de bu renkle ilikilidir, ayn zamanda iinde her eyin yer ald sonsuz boluu da simgeler. Gk mavisi dndaki mavi, genel anlam da diil su unsurunun da rengidir. Trklerden farkl olarak mavi inde daha ok olumsuz anlamlar ifade eder; rnein eytan krallarndan birinin mavi yzl ve krmz sal olarak resminin yapld ve tarif edildii belirtilmektedir. Mavi yzl adamlar genellikle kt karakterli kiiler ya da hayalet olarak kabul edilir. Gk rengi genellikle olumlu anlamlar ifade eder. Bu unsura bu renk izafe edildiinde o ey saygn bir e haline gelir; rnein eski Trke metinlerde geen gk kurt, gk bri terimi bu hususa iaret eder. Gk renkli erkek kurt, gk tanrnn bir simgesidir 247 . 4. 3. 4. Sar eitli lkelerin mitolojilerinde ve simgeciliinde sar renk genel olarak, gnee ait bir simgedir (k ve altn sars). Bu olumlu unsura bal olarak da akl, zihin, idrak, sezgi, iman gibi eitli kavramlar ifade eder. Ancak eer k ve altn sars dndaki koyu sar sz konusuysa o zaman olumsuz anlamlar ifade eder. Nitekim koyu sar haset, hrs, tamah etmek, vefaszlk, hyanet, imanszlk, ketumluk ve vefaszlk gibi anlamlar gsterir. Sar ya da sar ve siyah bayraksa ayrla iaret eder 248 . Trklerde sar rengin dnyann merkezinin sembol olarak kullanlmas en eski inanlardan olan amanizmden kaynaklanmaktadr. Gerekten hayr ilah lgenin altn kapl saray ve altn taht, Trklerde hep sar renk (altn sars-srma rengi) ile ifade

247 248

Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, s. 188. a. g. e, s. 195.

71 edilmi ve lgenin taht nasl devletin, lkenin ve dnyann merkezinde olarak alglanm ise tpk onun gibi sar renk de dnyann merkezinin sembol rengi olmutur. amanist Trkler arasnda sar albast veya sar albs adl koruyucu bir ruhun varl da anlalmaktadr. A.nann bu konudaki tespitleri: "Gerek aman gerekse Mslman Trklerin halk hurafelerinde bugne kadar yaayan ve mhim rol oynayan ruhlardan biri al yahut albastdr. Kazak Krgz Trklerinin hurafelerine gre albast iki eit olup, biri kara albast, dieri de sar albastdr" 249 . Buna uygun olarak Urenha Tuba (Tuva) ve Yakut Trklerinin aman dualarnda aman (kam) ruha, "sar albs" diye hitabe diyor ve ondan yardm istiyordu. Dier taraftan Kazak- Krgz bahlar (din adamlar) da bu ruhu "derde derman olan ey sar kz gel" diye aryorlard ki, bu son ifadeden onlarn bu ruhu sar kz ekline adapte ettikleri anlalmaktadr 250 . Kuzey Trk destanlarnda grlen sar at kurban edilmesi de sarnn amanist dnemdeki anlam ile ilgili bulunmaktadr 251 . Reat Gene gre, lgenin altn tahtnn sembol olarak dnyann merkezinin iareti diye kabul edilmi olan sar renk, bu sembol anlamn Trklerin izmelerinin (edik) rengi olarak da uzun yllar srmtr. Zira bilindii gibi Trkmenler yzyllarca sar edik ile kzl keeden klah giymilerdi. Trkmenlerdeki bu kzl brk-sar edik (izme) gelenei yle izah edilmitir. Trkmenler gkleri tutan kzl bayran sembol olarak balarna kzl brk; dnyann merkezinin ifadesi olarakta ayaklarna sar edik giymilerdi 252 . 4. 3. 5. Yeil Nasl Trk mavisi rengini gkten alyorsa, Trk topluluklar iin yeil de rengini doadan alr. Baka bir deyile, mavi denince daha ok gkyz akla geliyorsa, yeil denince de aa ve orman akla gelmektedir. Gk ve yer kavram iftleri nasl birbirini btnlyorsa, ayn ekilde mavi ve yeilde birbirini btnlediinden Trk mitolojisi ve kltryle ilgili eski metinlerde zaman zaman bu iki renk birbiri yerine kullanlmtr. Demek ki yeil renk gerektiinde mavi (gk mavisi) yerine kullanlabilir.
249 250 251 252

Abdlkadir nan, Al Ruhu Hakknda, Makaleler ve ncelemeler, C. I, Ankara, 1998, s. 259. a. g. m, s. 263; Reat Gen, a. g. e, s. 31. Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, C. 6, s. 480. Reat Gen, a. g. e, s. 32.

72 Nitekim Uygur devrinde daha nce belirtildii gibi dounun rengi mavi bazen yeil olarak sylenir. te yandan zellikle slamiyetten sonraki Trk mimarisinde g simgeleyen kubbelerden en ok firuze diye anlan mavi- yeil karm rengin kullanlmas anlamldr 253 . Szcn kkenine inildiinde bu durum daha iyi anlalabilir. Yeil szc yamdan bakalamtr; szcn kk ise yatr; yani yeil yaarmak, yeermek, ortaya kmak anlamndadr. Yan dier bir anlam da gen demektir 254 . amanist mitolojide hayr ilah lgenin, koruyucu ruh olarak kabul edilen yedi ouldan birinin ad Yal (yeil) Kaan idi ve umumiyetle bitkilerin yetiip bymesini dzenlediine inanlrd. Ayrca yeilliklerin lgen inan ile ilgili bann gsteren mitolojik inanmaya gre lgen, insan vcudunu yarattktan sonra Kudayn yksek ulhiyetinin huzuruna kuzgun denilen kuu gndererek yaratt insan iin can ister. Kuzgun semaya uar. Can alp dnerken yerde bir le grr. Dayanamayarak lei yemek iin azn aar. Gagasnda ki can, am ormanna derek dalr. Bundan dolaydr ki am, ard gibi aalar k ve yaz yeilliklerini muhafaza ederler. Grlyor ki beyaz ve al ile olduu gibi yeil ile ilgili olarak da Trklerin manevi inanmalarnn kk, onlarn en eski inanmalarndan kaynaklanmaktadr 255 . Trklerin eski aman trenlerinde, bir ip zerine aslm gk (yeil), krmz, sar ve beyaz bezlerin amana gkyolunu gsterdiine inanmalar da, yeil renk ile beraberindeki krmz, sar ve beyaz renklerin Trk inan ve geleneklerinde yaygn bir ekilde yer tuttuu grlmtr. Bu mnasebetle onlarn yn belirtmede yeil rengi dounun sembol olarak kullandklar burada da grlyor. Kendi doularnda kald iin inin sar ve ya mavi rmak olarak adlandrlan rmana yal z (yeil z-yeil rmak) dedikleri de kayda deer 256 . 4. 3. 6. Krmz Trklerin en eski inanlar ile ilgili onlarda "al ruhu" veya "al ate" adlar verilen bir ate tanrsnn yahut da hami (koruyucu) bir ruhun varl bilinmektedir. te
253 254 255 256

Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, s. 191192. Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, C. 6, s. 471. Reat Gen, a. g. e, s. 23. a. g. e, s. 26.

73 Trklerin en eski devirlerinden beri al bayrak kullanmalarnn bu al ate klt inanc ile bal bir gelenek olaca hatra geliyor, A. nan bu hususta bize u bilgileri vermektedir: "Kazak-Krgzlar bayrak kelimesi yerine yalav kelimesini kullanrlar ki, asl alavalevdir. Al ruhunun ad ile al rengin mnasebeti phesizdir". Trk hurafelerine gre ruhlar ak, kara, sar, kuba (esmer) diye renklere ayrlrlar. Albast ile beraber kara bast da vardr. Herhalde al rengi de ruhlardan birinin gstergesidir. amanizmde ruhlar erefine bayraklar (Altaycada yalama- yalav) dikmek adetti. Al ruhunun hami (koruyucu) ruh sayld devirde bunun erefine dikilen bayrak ate rengine yakn bir renkte olmutur. Reat Gene gre Trklerin albayraklar al ruhunun ate tanrs ve koruyucu ruh sayld devirden kalma bir hatradr ki, yedi sekiz bin yllk demektir. Hlasa en eski zamanlar da al ruhu, ate tanrs koruyucu ruh olmutur 257 . Al ile ilgili yine A. nan unlar kaydetmektedir: "Al kelimesinin ate klt ile bal olduunu gsteren bir emare de btn Trk kavimlerinde alaslama merasimidir. Alaslama, orta ve dou Trklerinde atele temizlenme ve takdis merasimidir. Anadoluda da alazlama bir tedavi usuldr. Bunun iin krk bir tane al renkli keten bezinden, okuya okuya parmaa bir ip yuma yaplr. Sonra bu yumak atete yaklarak kl tekrar bir al bez zerine konur ve bununla alazlanr. Al ruhu, eski Trk panteonun da kuvvetli; belki de koruyucu tanrlardan biri olmutur. Al kelimesinin ate kltyle alakal olmas bilhassa bu ruhun en eski devirlerde hami ruh, ate ve ocak ilahesi olduunu gstermektedir" 258 . Ayn konuyla ilgili olarak Bahaeddin gelde "al rengin btn Trklere mukaddes saylmasnn ve Trklerin en eski devirlerden beri al bayrak kullanmalarnn bu al ate ve al tanrs klt ile bal bir anane olaca hatra geliyor" demektir 259 . Buna bal olarak ak (kzl) rengin de tarihimizin balangcndan bizde manevi ve milli renk olarak algland ve tarih boyunca inanlar yanstan, ayn zamanda da Trk duygusunu ve ruhunu anlatan bir milli sembol hviyeti kazand grlmektedir 260 .

257 258 259 260

a. g. e, s. 14. Abdlkadir nan, a. g. m, s. 263264. Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, C. 2, Ankara, 2002, s. 516. Reat Gen, a. g. e, s. 15.

74 4. 4. Saylar Saylarn eskiden kalma inanlarda yeri byktr. Bunlarn deerleri deiik olduu gibi tad tlsmlar ve kullanld yerler de baka bakadr. Genel olarak 1,3, 7,9,40 rakamlarnda byl ve gizli gl g bulunduuna inanlarak bunlara uur veyahut uursuzluk atfedilir 261 . Trklerde amanizmin saylarla olan ilgisi Trk kozmolojisi ile iicedir. Gneydou Sibiryada en genel gk tasarm gn 7 kat olduunu syler. Bunun yannda Orta ve Asyada 9 gk kre, 16, 17, 33 gk kat dnceleri de yaygn olarak karmza kar. Bazen bu durum kark bir hal alr; rnein Altayllar hem yedi gkten hem de 12, 16 ya da 17 gkten bahsederler. Bunun dnda eitli devirlerdeki metinlerde 8 cennet,12, 30, 33 gk kat, 99 lem ya da gk, 18000 lem gibi saylarla gklerin ya da gk katlarnn ya da farkl dnyalarn nitelendikleri grlr. Teletlerde en yukardaki gk katnda Tengere Kayra Han oturmakta olup, onun altndaki katta, onda sudur etmi Bay lgen onaltnc katta, Kuzugan Tengere (ok kuvvetli tanr) dokuzuncu katta, Mergen Tengere (her eyi bilen tanr) gnein bulunduu yedinci katta oturur. Grld gibi gn en yksek katnda gk tanrnn ya da daha sonra onun yerini alan baka bir tanrnn bulunmas bu tanrnn btn dier tanrlarn stnde olduuna iaret ediyor. Bu da belki slam ncesi dnemde 1 saysnn ifade edili ekli olabilir. Her eyin yaratcs olan bir tanr vardr, o da gk tanrdr, yani gn kendisidir. Baz metinlerde gk tanrnn oul ya da kzlarnn saysndan bahsedilir. Orta ve Kuzey Asyadaki Trklerde ve komularnda gk tanrnn yedi ya da dokuz olundan sz edilir. Bu ifade onlarn oturduu 7 ya da 9 gk kresi ya da kat olduunu gsterir 262 . Gk katlar bu ekilde tasavvur edildii gibi yeraltda belirli sayda katlara blnr. Karagas ve Soyotlar gkleri kat olarak dndkleri gibi yeraltn da 3 kat olarak dnmekteydiler 263 . Ancak Orta ve Kuzey Asyadaki Trk veya onlarn komular olan topluluklarda yeralt, her biri amann gemesi iin birer engel tekil eden 7 ya da 9 katl olarak dnlmtr 264 .
261 262 263 264

Ali Haydar Bayat, Trk Kltrnde ve leme, Trk Kltr, S. 433, Ankara, 1999, s. 257. Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, s. 195. a. g. e, s. 195; Mehmet Dikici, Trklerde nanlar ve Din, Ankara, 2005, s. 36. Yaar oruhlu, a. g. e, s. 195196.

75 Trklerde dnya aacnn da dokuz saysyla irtibat vardr. Altay Trk mitolojisinde dnya ve gk aac ad verilen bir am aac vard. Bu mitolojiye gre gkyzne doru ykselen ve gkleri delip kan bu aacn tepesinde Tanr Bay lgen otururdu. Bu aalarn dokuz dallar vardr 265 . aman cbbesi de dokuz says bakmndan ilgi ekicidir. Mesela cbbenin yannda sralanan dokuz para kk kukla lgenin dokuz kzn, kck cbbeler onlarn elbiselerini, demir ve baka madeni eyler kpelerini temsil eder. aman brk de cbbesi gibidir. Brkn yani klahn yerine vaak derisi dikilir; bunlarn biri gz, biri aln ortasna, biri de ense hizasna konur. Gz zerindeki ksma, klahn kenarna, saaklara muvazi olarak bir sra trl trl boncuklardan dizilerek konur. Her dizide be boncuk ve ucunda bir ylanba bulunur. Dizilerin says dokuz olduun gibi be veya onalt olabilir 266 . Anadoluda saylarla ilgili tasavvurlarda vardr. 7 ve 40 saysnn kkenine dair farkl tespitler de bulunulmutur. 7 saysnn uzak dou da kutsal olduu ve inden gelmektedir. Buna gre baz falclk hallerinde yedi gn yedi gece beiin yannda yedi lamba yakmaldr. Anadoluda ler, yediler, krklar erenlere mahsustur. Krk gn zht perhizi geirmek yani ile doldurmak Mslman ve Hristiyan tarikatlarda penitence gibi grlmtr ki buna "erbain karmak" da derler 267 . 5. TRK BOYLARI ARASINDA AMANZM Yaplan aratrmalar sonucunda Trklerde, eitli vazifelerle ortaya kan, sosyal hayatn bir paras olan kiilerin varlna rastlanmtr. Bu kiiler aman olarak grlm ve Trkler kendi aralarnda kam tabirini amana karlk olarak kullanmlardr 268 . Trk boylar kam kelimesine karlk farkl isimlerde kullanmlardr: Yakutlar oyun kelimesini, kadn aman iin udoyan 269 ; Krgzlar, Kazaklar ve zbekler bask 270 ; Altay Trkleri ise
265

Tuncer Glensoy, Trklerde Dokuz Says , I.Uluslar Aras Trk Folklor Kongresi, C. 4, Ankara, a. g. m, s. 117. Hilmi Ziya lken, Anadolu rf ve Adetlerinde Eski Kltrlerin zleri, Ankara niversitesi lahiyat W. Radloff, a. g. e, s. 18. Mircea Eliade, a. g. e, s. 22. Jean Paul Roux, a. g. e, s. 51.

1976, s. 112.
266 267

Fakltesi Dergisi, C. 17, Ankara,1971, s. 2223.

268 269 270

76 kam 271 , gam 272 tabirlerini kullanmlardr. Kazak ve Krgzlarda baks hastalanan insanlar ve hayvanlar iyiletiren hastalklarla mcadele eden alg eliinde iir syleyen birisidir. Baks szne Trkmenler ve Karakalpaklarda da rastlanmaktadr. Ancak bu kelimenin bak olarak kullanlmasnn yannda sadece destan ve iir okuyan kimse olmas bakmndan farkllk gsterir. Trkmenlerde ve zbeklerde aman yerine porhan kelimesi kullanlmaktadr. Bu kelime "peri" ve "han" szlerinin birleimi olup peri sahibi anlamna gelmektedir 273 . Kalmuklar erkek amanlara B ya da Bge adn vermilerdir 274 . Kam szcnn Trklerde M..5. yzyldan itibaren kullanld tespit edilmitir. Avrupa Hunlarnda "atakam" ve "ekam" adnda iki efin varl kam kelimesinin Trklerde M..de kullanldna kant olarak gsterilmitir 275 . Fakat brahim Kafesolu buradaki kam kelimesini amanizmle badatrmaz. Kam Trklerin din adamdr, aman kelimesine karlk vermez grndedir 276 . Gktrklerin amanizmi (kamlk) uyguladna dair armlar in belgeleri arasnda mevcuttur: "Trkler ruhlara inanrlar, bycleri sayarlar". "Trklerin geleceini rklayan rahipleri vardr". "Trk bycler Bizansl eliyi arndrmak zere onu yalmlar arasndan geirirler" 277 . Kamlarn varlna Orhon Uygurlarnda da tesadf edilmitir. 756 tarihli bir in metni de yledir: "Uygurlar in bakentini zapt edeceklerken birdenbire bundan vazgeerler ve in askeri valisine bunun sebebini yle aklarlar: limizi terk idip buraya gelmeden evvel bize iki kam geldi. Bu seferlerin fevkalade bar iinde geeceini ve Tang saraynn piyade ve svarilerine kar savamayacan sylediler". Bu metin, Uygurlarda kamlarn siyasi ve askeri kararlarda olduka etkili olduklarn gstermesi bakmndan nemlidir 278 .
271 272 273

Mircea Eliade, a. g. e, s. 22. Mehmet Aydn, a. g. m, s. 488. akir brayev, Orta Asya amanizminin zellikleri, Uluslar Aras Trkistan Halk Kltr www.hermetics.org/saman Harun Gngr, Trklerde Din ve Dnce , Trkler, C. 5, Ankara, 2002, s. 266. brahim Kafesolu, a. g. m, s. 297. Sencer Divitiolu, Kk Trkler, stanbul, 2000, s. 75. a. g. e, s. 76.

Sempozyumu, Mula, 2001, s. 92.

274 275 276 277 278

77 Gktrk ve Uygur kaanlklar daldktan sonra, 9. yzyldan itibaren Ouz, Trk, Krgz ve Karahanl topluluklarnda da kamlara rastlyoruz. Bu ierikteki ilk Trke metin 9. yzylda yazlm olan Irk Bitigdir: "Er abka varm dada kalmam tengride erli" (er ava varm. Tengriden erlik (dilemek zere) dada kalmam). lk kez bu metinde kam ve kamlama terimleri ile karlalmtr. kinci bir belgeye daha rastlanyor Irk Bitigde: "Uzun tonlu kznisin kkle knm yarn yanyarur kie kenrenr". (uzun donlu "giysili" aynasn glde kaybetmi, sabah sr verir, gece danr). Bu uzun giysili kiinin kam olduu dnlmtr 279 . Erken dnem slam kaynaklarnda Trk dini hakknda yaplan aratrmalarda kam kelimesine karlk gelen tabirler kullanlmtr. Bu dnemde genel olarak Trkler arasnda sihirbaz, kehanet sahibi kiiler kam olarak tasvir edilmitir. Konu hakknda bavurulan kaynaklardan rneklerle bunu teyit edelim: Mcmel el- tevrihte Ysefin oullarndan bahsedilirken Zamanmzda dahi khin, falc, zecrci (mteeim) koyun krei faln bilenlerin ou inin huzurunda toplanrlar. in, Guz ile Trk arasndaki savalar duyunca falclarndan ve bilginlerinden on kiiyi Trkn yanna gnderdi Trk bundan memnun kald. Bu srada Trklerden baz kiiler bilgi sahibi olan inlilerden koyun krei faln rendiler. Fal ve zecr ve bilgili kiiler oald. Bunlara kam dediler 280 . Kazvin ise "Trklerin gerek dinleri yoktur" dedikten sonra "Onlardan kimi yldzlara, kimi atee taparlar, kimi Hristiyan, kimi Mani dini zere, kimi senevye (dalist), kimi sihirbazdr" demektedir 281 . ranl tarihi Cveynde Uygur kamlarndan bahseder: "Uygurlarda sihir ilmini bilenlere kam derler. Bunlar eytanlara hkmettiklerini iddia ederler Bugn ehzadeler onlarn sz ve dualarna ok itimat ederler ve fikirlerini almadan bir ie teebbs etmezler. Hastalarn da kamlar tedavi ederler" 282 . Yine Uygurlarn ok mahir kamlara sahip olduklarn, bunlarn cin ve eytanlarla mnasebette bulunduklarndan bahsedilir 283 .

279 280

a. g. e, s. 76. Ramazan een, Klasik slam Kaynaklarna Gre Eski Trklerin Dini ve aman Kelimesinin a. g. m, s. 61. Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi, C. 12, stanbul, 2000, s. 54. a. g. e, s. 54.

Menei, stanbul niversitesi Tarih Enstits Dergisi, S. 1011, stanbul, 1981, s. 60.
281 282 283

78 slam kaynaklar arasnda Krgz dininden bahseden Gerdizi ve Mervezide ilgin haberler verirler. Gerdizinin belirttiine gre Krgzlar Hindular gibi llerini yakarlar. Ate eyann en temizidir. Ona den her ey temizlenir. Ate ly pisliklerden ve gnahlardan temizler. Krgzlar arasnda bazlar kze taparlar. Bazlar rzgra, bazlar saksaana, bazlar kirpiye, bazlar gzel grnl aaca taparlar. Krgzlar arsnda bir adam vardr ki, her sene belli bir gnde gelir. Onun yannda btn arkclar ve eitli alg aletlerini hazr ederler. Bu adama Fatn derler. algclar saz alp ark syleyince bu adam kendinden geer. Sonra, ondan o sene ktlk m bolluk mu olacak, emniyetli mi olacak, dman galip mi gelecek malup mu olacak? Hlasa neler olabilecekse sorarlar. O da hepsini cevaplandrr. Pek ok eyde onun dedii gibi olur 284 . Mervezde onlarn llerini yaktklarn, atein lleri temizlediine ve gnahlardan arttna inandklarn kaydettikten sonra Bu yakma deti onlarda eskiden vard. Fakat Mslmanlarla komu olduktan sonra llerini gmmeye baladlar. Krgzlar arasnda halktan Fann denen bir adam vardr. Her sene belli bir gnde bu adam getirilip bana arkclar, algclar ve bunlara benzer insanlar toplanr. Bunlar iin elenmeye balarlar. Meclis ho bir hal alnca bahsedilen adam baylr. Sonra sara tutmu bir kimse gibi yere der. Bu halde iken yeni senede olacak eyler ona sorulur. O da senenin bolluk mu, yoksa ktlk m, yamurlu mu yoksa kuraklk m olacan? Hlasa yeni senede neler olacaksa haber verir. Onlar bu kimsenin sylediklerinin doru olduuna inanrlar 285 . Burada bahsedilen kii amandr. amanlardaki ayinler, vecd halinde gaybtan konuma Fannlarn belirtilen hallerine denktir. Krgzlarn aman olan Fannun ilk zamanlarda peygamber olduu belirtilmitir. Fakat zamanla aslndan sapp bozulduu dnlmtr. Yani Fann kelimesi Allahn Peygamberi kelimesinin bozulmu eklidir 286 . slami dnem kaynaklarndan olan, Hudud el Alam, Ouzlarn doktorlarna deer verdiklerini, hayatlarnn ve mlklerinin ynetimini onlara braktklarn ve onlar her grdkleri yerde byk sayg gsterdiklerini kaydetmektedir. Bu doktorlar Minorsky tarafndan kesinlikle kam olarak adlandrlmtr 287 . Bildiimiz gibi kamlar ayn zamanda otaclardr, yani hekimlerdir. Ayn zamanda Trkler kamlarnn szlerine itibar ederler. Bu sebeple eserde bahsedilen doktorlara kam demek doru olacaktr. Yusuf Has Hacip, nl
284 285 286 287

Ramazan een, a. g. m, s. 6566. Ramazan een, bn Fazlan Seyahatnamesi, stanbul, 1975, s. 99; Ramazan een, a. g. m, s. 66. Mehmet Aydn, a. g. m, s. 498. Jean Paul Roux, a. g. e, s. 55.

79 eseri Kutadgu Biligte kamlar otaclarla (tabip) bir tutmu, eserinde afsuncular diye de bahsettii kamlar yel, eytan hastalklarnn tedavilerini bildiklerinden bahsetmitir
288

bn- i Sina katlm olduu bir aman seansnda kam iin sihirbaz tabirini kullanmtr:" Bir kehanet elde etmek iin sihirbazlara bavurulduu zaman, sihirbaz her bir istikamette komaya koyuluyor ve baylncaya dek nefes nefese kalyor. Bu durumda iken hayalinin kendisine gsterdii eyleri dile getiriyor ve orada hazr bulunanlar, gereini ona gre yapmak iin onun laflarn dikkatle dinliyorlard" 289 . Kagarl Mahmutun eserinde de kam kelimesi drt kez gemitir. Burada kam kelimesi sihirbaz (Arapa khin) eklinde telaffuz edilmitir 290 . Moollar, Hunlar, Gktrkler ve Uygurlarda devlet seviyesinde grlmeyen amanizmi, Cengiz Han dneminde resmi devlet inanc olarak tandlar. Mool ve Trk szl geleneine gre, aman tubut (resmi tarihlerde aman Kuke), Cengizi gn olu diye adlandrmakla, tanrnn dnya hkimiyetine onu setiini bildirir. Bu amana tebtengri unvann Cengiz Han vererek onu yceltir. Mool devlet sistemide etkin olan aman eitli trenlerin yneticisidir 291 .

288 289

Abdlkadir nan, a. g. e, s. 72. Jean Paul Roux, a. g. e, s. 55; erafettin Yaltkaya, Eski Trk Ananelerinin Baz Dini Messeselere Jean Paul Roux, a. g. e, s. 55. Fuzuli Bayat, a. g. e, s. 116.

Tesirleri, II. Trk Tarih Kongresi, stanbul, 1937, s. 691.

290 291

KNC BLM MSLMAN TRKLERDE AMANZM ZLER 1. SNN - GAYR SNN KAVRAMLAR AISINDAN TRKLERN SLAM YORUMLARI Bugnk bilgilerimize baklrsa slamn Orta Asyann eitli blgelerinde yaayan Trk topluluklarna yaklak 7. yzyldan balayarak bir yandan Emevi ve Abbasi dnemlerindeki Arap kolonizasyonlar kanalyla, dier yandan Sodlu tccarlar, ran tasavvuf mektebine mensup sofiler araclyla ulat bilinmektedir. Birka yzyl akn bu srete slamn giri yollar Harezm, Horasan, Maverannehir ve Fergana blgelerinden geti. Fakat resmi kanallardan ok tccarlarn ve sofilerin almalar daha etkili oldu. zellikle de Horasan melmetilii 1 denilen kuru zht (asetizme)e nem vermeyen ama cezbeci (ekstazik) tasavvuf mektebinden yetien ranl ve Trk sofilerin bu konuda byk rol oynadklar bilinmektedir. Kararanllar arasnda ve yine Altnordu sahasnda slamn yayl yukarda belirtilen almalarla olmutur 2 . Ortaya kan fikir udur ki slamn Trkler arasndaki yayl dorudan doruya Araplar vastasyla olmaktan ok, byk lde ranllar kanalyla ve mistik bir

Melmetilik, IX. yzyl boyunca, bugnk Afganistannda bir ksmn iine alacak ekilde eski Horasan

mntkasnda, eski Maniheist ve Budist mistik kltr zerinde temellenmek suretiyle, Basra ve Kufe sufi mekteplerinin sufilerinin kuru zhde dayal klasik tasavvuf anlayna bir tepki olarak orta tabaka ve zellikle esnaf tabakas iinde doup gelien bir mekteptir. IX. ve X. yzyllarda Hemedan, Niapur, Herat, Belh, Kabil gibi byk kltr merkezlerinde, Ebu Hafs- Haddad (l. 874), Hamdu-i Kasar (l.884) vb. byk sufiler tarafndan gelitirilen melametiliin temel zellii, azabndan korkulduu iin nafile ibadet etmek suretiyle tanrnn rahmetine layk olma, cehennemden kurtulup cennete girebilme midine zhdi tasavvufu reddetmesidir. Bu mektebe gre, insan bol bol nafile ibadet ederek deil, insan "eref-i mahlkat" olarak yaratan tanry ancak akla severek ve yalnzca onun sevgisini ta derinlerden duyarak, nefsi ve arzularn, dnyay knayarak mutlulua ulalabilir. (Ahmet Yaar Ocak, Trkiyede Kltrel deolojik Eilimler ve Bir XII.-XIV. Yzyl Trk Halk Sufisi Olarak Yunus Emrenin Kimlii , Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 710 Ekim 1991, s. 84.)
2

Ahmet Yaar Ocak, Trkler, Trkiye ve slam, stanbul, 2002, s. 3132.

81 yorumla vuku bulmutu. Bunda da ran ve Trk corafyalarn ortak kltr sahas olarak kullanmlar etkili olmutur 3 . Trklerde slamn yaylma konjonktrlerinin bu tarz oluu ve eski inanlarn yeni oluumu etkilemesinden dolay aratrmaclar yorumlamada farkllklara gitmilerdir. Snni (ortodoks) ve gayri snni (heterodoks) kavramlarla eski inanlarn nasl yn aldn aklamaya almlardr. Bu konuda heredoks kavramnn aklamasnda farkl fikirler ortaya atlmtr. Ethem Ruhi Flal ile Ahmet Yaar Ocakn kavram deerlendirmeleri farkldr. Ethem Ruhi Flalnn kavrama bakn aktarrsak: "Heterodoks teriminin szlk anlam, kabul edilmi dini esaslara aykr olan, genel esaslara muhalif demektir. Msterikler tarafndan Ortodoks teriminin kart olarak kullanlan heterodoks kilise tarafndan kabul edilmi ve esaslar kesin hkmlerle belirlenmi resmi Credonun, inan esaslarnn dna kan, yani itizal ederek tekfiri hak eden sektelere, frkalar iaret eder. zellikle Hristiyanlk iin geerli olan bu terimlerin, olduu gibi slama aktarlmas ve snnilik iin ortodoks, snnilik dndaki frkalar iin heteroks terimlerinin kullanlmas, insan fevkalade ciddi yanllklara sevk edebilecek bir kavram kargaas dourmaktadr. Bir kere slamda resmi inan esaslarn, yani Credoyu belirlemek iin batan beri, Hristiyanlktakine benzer resmi bir din tekilat mevcut olmam; bu i dorudan Kuran- Kerim ve Hz. Peygamberin snneti tarafndan belirlenmitir. slam fakih ve kelamclarnn ittifakna gre de Tevhid- Nbvvet- Med (Allaha, peygambere ve ahirete iman) esaslarna inanan herkes slam dairesi iindedir. Bu esaslarn dndaki hususlar ile bunlarn anlalma ve anlatlma ekilleri zerindeki ihtilaflar, dinin zne ve aslna dhil deildir. Dolaysyla bu hususlarda farkl grleri savunanlara ve bu grlerini tevhidi zedelemeyecek lekelemeyecek biimde kendi kltrlerinden gelen unsurlarla benzeyenlere kesinlikle heterodoks vardr demek gibi gayri ilmi ve gerek d bir durumda kalrz. nk din, tarih boyunca ona inananlarn milli ve mahalli kltrleriyle yaam ve zenginlemitir. Bu bakmdan Trkmenlerde ve eyhlerinde, slam ncesi Trk din ve kltrlerinden birtakm izlerin varlna taklarak onlara heterodoks demek, pek hakl bir davran olmasa gerektir 4 . Burada grebildiimiz kadaryla hetrodoks kavram aslen Hristiyanl sembolize eden bir kavram olarak karmza kar. Bu ynyle eski Trk inanlarnn slam sonras veli
3 4

Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 2003, s. 51. Ethem Ruhi Flal, Gemiten Gnmze Halk nanlar tibariyle Alevili-Bektailik, Ankara,

1994,s.1617.

82 imajna aktarmnn heteredoks kavramyla aklanmasnn doru olmad

dnlmtr. Ahmet Yaar Ocakn Trklerin slam sonras inanlarnda eski inanlarn tesirleri ile ilgili youn almalar vardr ve o, Trkler arasnda slamn yayln iki farkl yorumla aklar. Snni ve gayri snni olarak deerlendirilen bu yorumlar genellikle ortodoks ve heterodoks olarak adlandrr. Snni slam (ortodoks)n yerleik kltrn evresinde yaayan Trkler tarafndan benimsendiini belirtir. Benimsendii blgeler Harezm, Maverannehir, Fergana, Semerkant, Merv, Belh gibi yerleik kltrlerin hkim olduu blgelerdir. Burada yaayan Trkler, Kitap ve Snnet esasna dayal Hanefilik ve Matridilik mezheplerini idrak etmilerdir. Bu blgede biri hukuk, dieri inan arlkl bu iki mezhebin gdmndeki snni slam, buralardaki medreselerde - stelik Arapa olmak zere- nemli eserlerini vermitir. Bylece hem Karahanllardan itibaren Gazneliler ve Byk Seluklular gibi Trk devletlerinin resmi mezhebi bu ekilde olumu, hem de yerleik halkn byk apta benimsedii Mslmanlk anlay olumutur 5 . Yerleik Trkler arasnda yerleen ortodoks slam anlaynn aksine, gebe Trk topluluklarnda heterodoks slam hkimdir. Ahmet Yaar Ocaka gre heterodoks slamda nemli noktalar u ekildedir: "Varsaylan bu yorum yani heterodoks slam, gebe Trkler arasna dardan getirilmedi veya o zaman ki slam dnyasnda mevcut bir takm heterodoks mezhepler gibi, yllar yl sren teolojik tartmalarn sonunda olumad. Bu yorumsal sre, zaten nceki dinleri vastasyla alm bulunduklar mistik kltr zerine yine mistik bir nitelikle gelen slamn geni apta, eski dinlerin kalntlaryla bunlar mitolojik ifahi gelenekler halinde saklayan sosyo-kltrel bir zeminde birleerek deiime uramasyla zaman iinde meydana geldi. Bu heterodoks slam yorumunun en dikkat ekici yan, Trkler arasnda slamdan nce mevcut olmu bulunan baz dinlerin kalntlarn slami kavramlarn iinde birletiren ve youran bir senkretizm (badatrmaclk) olmasyd. Bunun ok tabii bir sonucu olarak da, bu slam yorumunun snni slam gibi ince ince ilenmi ve gelimi, sistematik yazl bir teolojisi yoktu ve hibir zamanda olmayacakt. Kabile geleneklerinin ifahi kltr kalplar iinde yorulan ifahi bir teolojisi vard ve bu teoloji tabii olarak daha ok mitolojik bir karakter arz ediyordu. Bu slam yorumunda, ar tabiat artlar altnda srdrlmekte

Ahmet Yaar Ocak, a. g. e, s. 3536.

83 olan konar-ger hayatla uyuamayan eri emir ve yasaklar pek yer bulamyor, onlarn yerine eski riteller grnrde bir slam cilas altnda geni lde varln devam ediyordu" 6 . Yine Ahmet Yaar Ocakn aratrmaclar tarafndan heterodoks kavramnn kullanlmamasnn temelinde heterodoks teriminin sapk inanlar ile yorumlamadan doan bir yanlgnn olduunu syler. Oysaki bu terimi snni slama koymak zere onu bilerek deforme etmek amacn gden bir sapk slamn ifadesi olarak yorumlamann yanlln belirtir. Kavram, slama henz girmi Trklerin sosyo-kltrel yaplarnn kitabi ve doktriner bir slam anlamada tam yetkilerinin olmadndan eski inanlarn etkisiyle kitabi bilgiden baz konularda farkllam yorumlarla aklanmaldr 7 deerlendirmelerini yapar. Konuyla ilgili olarak Fuzuli Bayatn Trklerdeki slam yorumlamas da aydnlatcdr. Grleri u ekildedir: "Gebelikten doan hayat artlarnn devam ettii Trk muhitinde medreseden gelen ve fkha dayal ortodoks slam kabul etmek mmkn deildi. slamn, eski inanlarna sadk kalan Trklerin arasnda yaylmas, sade, anlalr bir dille ve gnl sevgisine bal bir usulle gerekletirilebilirdi. Etnikmeden sistemde yerlemeye alan herhangi bir din gibi slam da, genelde aman inanlar dediimiz, eski Trk itikatlarn u veya bu ekilde kabul etmeye, onlara slami don giydirmee mecburdu. Medreseden gelen ortadoks slam, Trklerin iinde, Osmanl devletinin yerleik hayata gemesiyle, ksmen de olsa yayld. Ancak Anadoluda nfusun ounluunu oluturan gebe Trkmenler heterodoks inanlara dayal mill Mslmanl ekillendirdiler. te Trk Mslmanlnn manev ve felsef ontolojisini oluturan halk sufizmi, Trk aman ve slm kltrnn sentezi gibi tarih sahnesine kt. Genelde birok ynleriyle mistik nitelie sahip amanlk, halk sufizmi ad altnda kendisini muhafaza etmi; heterodoks slami akmlarn ve inanlarn olumasnda nemli rol oynamtr. aman unsurlarnn halk sufizminde dominant mevkii kazanmas Trk dncesini, yaam tarzn ve hayata bak zelliini ieren canl ve dinamik olan eski inan sistemi ile kuru, sakin slam dinini birletirmekle gerekleti. Bu ise gebe Ouzlarn dini arptmas, dinden sapmalar gibi anlalmamaldr. Aksine, bu sentez, sufizmi kendilerine zgr bir ekilde kurmak
6 7

a. g. e, s. 4344. Ahmet Yaar Ocak, Anadolu Halk Sufiliinde Ahmed-i Yesevi Geleneinin Teekkl, Milletleraras

Ahmet Yesevi Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 2627 Eyll 1991, s. 77.

84 gibi bir anlam ifade etmektedir. Bu ekilde hem Trklk, hem de Mslmanlk bir arada var olmakla yeni bir kltr oluturmutur. te buna halk sufizmi denilmektedir. Orta Asya, Azerbaycan, Anadolu ve Balkan Trkleri slam kendi ilerinden kan ve hlen de eski inanlarna bal eyhlerinin araclyla, halk sufizmi eklinde kabul etmilerdi. Halk sufileri, eski amanist itikatlar ve din inanlar vahdet-i vcuda dayal tasavvufla birletirerek slam tarihinde yeni bir kltr sentezi oluturdular ve bylece yeni bir sayfa am oldular. Bu nedenle halk sufizminin, okuma-yazma bilmeyen, eski inanlarna bal gebeler arasnda geni bir ekilde yaylmas tabii saylmaldr" 8 . Sonu olarak snni, ortodoks, gayri snni, heterodoks olarak kavramlatrlan bu fikirlerin ortak noktasnn Trklerin slam yorumlarken kendi kltrel zemininde szgeten geirerek teneffs ettikleri sylenebilir. 2. EVLYA MENAKIPNAMELERNDE AMANZM LE LGL MOTFLER Mslman Trklerin yaadklar tm mntkalarda ve bu arada tabiatyla Anadoluda veli klt tahlil edildii zaman, bunun kaynan slam ncesi Trk inanlarnn tekil ettii grlecektir. Ahmet Yaar Ocakn tespitine gre Trklerdeki veli kltnn temelinin amanist dnemde atld sylenebilir. Eski Trk amanlar incelendiinde bunlarn Trk veli imajyla benzeyen taraflar fark edilecektir: Gelecekten haber verme, hava artlarn deitiren, felaketleri nleyen yahut dmanlarna musallat eden, hastalar iyiletiren, ge kp uabilen atete yanmayan Trk amanlar bu hviyetiyle adeta Bektai menakpnamelerinde ve ksmen de teki tarikat evrelerinde yazlm menakpnamelerde yeniden hayat bulmu gibidirler. Bu eserlerde anlatlan Trk velileri, bu zelliklere sahiptirler 9 . Kuzey Sibiryal Trk boylar arclyla amanizmdeki baz oyunlarn sofi tarikatlara sindii dnlmtr. Buna bal olarak ilk amanist izler Trklerin en eski tarikat olan Yesevilikde aranmtr. Yesevilie bu inanlarn sirayet etmesi slamiyet gelmeden evvel slama zemin hazrlayan ozanlarn Trklerdeki varlyla tescillenmitir. lahiler, iirler okuyan, Allah rzas iin halka birok iyiliklerde bulunan, onlara cennet ve saadet yollarn gsteren derviler Trk ozanlarn anmsatan
8 9

www. alewiten.com. Ahmet Yaar Ocak, Trk Halk nanlarnda ve Edebiyatnda Evliya Menakpnameleri, Ankara, 1983,

s.78.

85 kiilerdir 10 . Yesevilikde amanizm inancyla benzer tespitler unlardr: Yesevilikdeki zikir toplantlarnda kadn ve erkeklerin beraber yer almas. Buna benzer olarak aman ayinlerinde de kadn ve erkek birlikte bulunmutur. Sz geen toplantlarda amanlarn dualar yerine kendi dillerinde bestelenmi tasavvufi ilahiler dinlemeleri de bir devamllk olarak deerlendirilebilir 11 . Bektai menakpnamelerinde amanizm ile ilgili motifler tespit edilmitir. lk olarak Fuad Kprl tarafndan ortaya atlan bu fikir yle izah edilmitir: "Ona gre Trkmen babalar diye adlandrlan, eski bah-kam inanlarn srdren bu kiiler ehirde yerleen Fars kltrne kar gebe Ouzlar arasnda slamiyeti eski ananelerine bal olarak yayorlard" 12 . Trkmen evrelerinde veliler iin kullanlan ata, baba ve hoca gibi adlarn kullanlmas Trklerin eski evrelerinin rn olarak telakki edilmitir. Ouz ananesine gre, Korkut Ata, Irkl Ata gibi ahsiyetler halkn hrmet ettii, sayg duyduu halk bilginleri, airleri ve hekimleri idiler. Trklerin slamiyet ile tanmalarndan sonra tasavvufun youn olarak yaand evrelerde kamn yerini ata, baba ve eyhler almtr. Yerleik kltr evrelerinde ata, eyh tabirleri kullanlmken, Trkmenlerin geleneksel olarak yaadklar, bozkr yaamn srdrdkleri kesimlerde ise baba tabiri kullanlmtr 13 . Trkler arasnda evliya menakpnamelerinin douu, muhakkak ki slamiyetle birlikte gelen tasavvufun etkisiyle oldu. Bu bakmdan slami gelenein bunda nemli olduu mnakaaszdr. Ancak veli kltnn douunda slam ncesi devirden kalma pek ok efsane, destan v.s'nin bu teekkle gerekli zemini hazrlad bir gerektir. Bu efsane, destan vb. mahsullerin nemli bir ksmn eski amanlarn cinlere kar savalarn, ruhlarla mcadelelerini, br dnyaya ve gayb lemine gidip gizli glerle temas kurabilme abalarn ve bu vesileyle izhar ettikleri fevkalade olaylar anlatan hikyeler tekil ediyordu 14 .
10

Fuad Kprl, a. g. e, s. 50; Ahmet Vehbi Ecer, Ahmed Yesevide Dini Tolerans ve Anadoluda Fuad Kprl, Trk- Mool amanizminin Tasavvufi Tarikatlar zerindeki Tesiri, (ev. Ferhat Franz Babinger- Fuat Kprl, Anadoluda slamiyet, (ev. Mehmet Kanar), stanbul, 2003, s. 4849. Abdlkadir Yuval, Trk Kltr Tarihinde Ata ve Babalar, Milletleraras Hoca Ahmet Yesevi Ahmet Yaar Ocak, Trk Halk nanlarnda ve Edebiyatnda Evliya Menakbnameleri, s. 30.

Etkiler, Milletleraras Hoca Ahmet Yesevi Sempozyumu, 2629 Mays, 1993, Kayseri, s. 104.
11

Demir), Bilig, S. 1, Ankara, 1996, s. 12.

12 13

Sempozyumu, Kayseri, 2629 Mays 1993, s. 415.

14

86 lk zamanlar sadece snni olmayan tarikat evrelerine eski inanlarn sindiini dnen aratrmalar sonralar snni inanlarda da bu inanlar tespit etmilerdir. Menakpnamelerde teekkl eden amanizmle alakal motifler srasyla yledir: 2. 1. Sihir Ve By Yapmak amanlarn temel grevlerinin ve zelliklerinden birinin sihirbazlk ve byclk olduu aratrmalara yansmtr. Sibirya ve Orta Asyann iklimi sert olan yerlerde ve genellikle tabiat artlarnn insanlara hkim olduu blgelerde, tabiata hkmedememenin ilkel insanlarda isterik tepkilere sebebiyet verdii grlmektedir. Bu tepkiler zellikle hassas bnyelerde ortaya kmakta ve bunlar sihirbaz din adam grevini yklenmektedir. Bu eski sihirbazlar din adamlar zamanla yerlerini amanlara brakmlardr; amanlarda sihirbazlk hviyetini byle yklenmilerdir 15 . Yani amanlarn byyle ilgilenmesi tabiat artlarnn zorluklar karsnda bavurulan bir are olarak grlmtr. amanizmin temel unsuru olan sihirbazlk ve byclk iine dair MenkbulKudsiyede baz blmler vardr. Eserin kahraman Baba lyas- Horasaniden ona hasm birinin azyla yle bahsedilir: Bu ki direm hezar buncadr ol Hi sahir bulmaya ana yol 16 . Bu beyit Baba lyasn son derece mahir bir sihirbaz olduu ve hibir sahir (sihirbazn) bu konuda ona eriemeyecei anlatlmak istenmektedir 17 . Seluklu sultan II. Gyaseddin Keyhusrevin azndan da Baba lyasn ve mritlerinin ortadan kaldrlmasna dair verilen talimatta aynen yle denilmektedir: Vurun eyle bular garet idn yle kim vardurur hasaret idn .. Eyle kim cadularm bunlar Bilse sizi krar imi bunlar 18 .
15 16 17 18

Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, stanbul, 2000, s. 123 smail E. Ernsal- Ahmet Yaar Ocak, Menkbul-Kudsiyye Fi Mensbil-nsiyye, Ankara, 1995, s.41. Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 123. smail E. Ernsal- Ahmet Yaar Ocak, a. g. e, s. 43.

87

Bu beyitte ise Baba lyasn mritlerinin de kendi gibi cadu (byc) olduklar sylenmekte, byclk kudretiyle, stlerine gelen askerleri mahvedecekleri ima edilmektedir 19 . Baba lyasn halifelerinden olan Baba shakn da yine sihir ve by yapan muskalar yazan, hastalar iyiletiren ve beraberlii bozulmu kar kocalar birbirine balayan bir eyh olarak kaynaklarda gemektedir. Tpk eski amanlar gibi bu Trkmen babalar sihri kuvvete irsiyet yoluyla nadiren sahip oluyorlar; bunu gelitirmek iin uzun bir inziva dnemi geiriyorlard. te Baba shak da bu yolu takip etmiti. Ne var ki sihir ve bynn Mslmanlkta kesin yasaklamas, snni evrelerde Trkmen babalarnn iyi gzle grnmelerine engel olmu; bu yzden ou defa by manasna cadu kelimesiyle tavsif edilmitir. 13. yzylda ileri gelen Trkmen babalarndan Sar Saltk iinde yine ayn terimin kullanld grlmektedir. nk oda Baba lyas ve Baba shak gibi sihir ve byden anlayan bir ahsiyetti. Anadoluda 13.14. yzyllarda hatta daha sonralar bu tip Trkmen babalarna rastlanlmtr 20 . 2. 2. Hastalar yiletirmek Trk amalarnn en nemli vazifelerinden birinin de ayinler yaparak hastalarn vcuduna giren cinleri ve kt ruhlar kovmak olduu aktr. amanizm zerine alanlarn tespitlerine gre, hastalar tedavi etmek amanln ana grevlerindendir. Bunun iin bir takm usuller uygulanr. amanist inanca gre, insann vcudundaki ruh, kt ruhlarn etkisiyle vcudu terk ettii zaman hastalk meydana gelir. Ruh uar gider ve yeryznde serseri bir ekilde dolar; ou zamanda kt ruhlarn esiri olur. Eer ok uzun zaman vcuttan ayr kalrsa ller diyarna gider. Buna engel olmak iin yaplacak ey hastann ruhunu tekrar kendi vcuduna sokabilmektir. Bunu ancak aman yapabilir 21 . ou zaman da ruhun geri dnmesi ayinlerle mmkndr. aman ayinlerinde aman ruh hastalar (eyh cinli ve delileri), ballar tedavi eder, alnm veya kaybolmu eyalar bulur. Fala bakmakla da fertlerin veya toplumun geleceini
19 20 21

Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 124. a. g. e, s. 126. smet etin, Orta Asya Trk Kltrnde Efsun ve Efsun Trenleri 2, Milli Folklor, C. 2, S. 11,

stanbul, 1991, s. 28.

88 syler. Ayn fonksiyonu, halk sufizmi tarikatlarnda dede, baba, eyh de yerine getirmektedir. Dedeler de amanlar gibi her trl hastal tedavi ediyorlard. Hastalklar esasen kt ruhlar (Mslmanlkta cinler) tarafndan verildiinden dedeler de, amanlar gibi, nce kt ruhu (cini) hastadan karrlar. Prof. Y. Z. Yrkn, ite aman, dta Mslman olan bu dedelerin tasvirini yle veriyor: "zerlerine eya paralar veya tuslar asarlar, ellerinde bir boynuz ve garip bir kyafet ile gs, bar ak olarak dolarlar. Bazlar da kavuklarnda yaarlar. cabnda cinleri toplayarak hastalar tedavi ederler. amanlar gibi fal bakarlar, gaipten haber verirler 22 ". Bu motife, menakpnamelerde rastlanlmtr. Menkbul- Kudsiyede Baba lyasn ileri gelen halifelerinden Hac Mihmann, hangi hastaya nefesi ererse mutlaka iyiletirildii ve bu kerametin eyhi tarafndan kendisine baland anlatlr 23 . Yine baka bir menkbe olarak Vilayetname-i Otman Babada ise Otman Babann misafir olduu Musa Bey adndaki zatn tekkesinde civardaki hastalar yanna ard, onlar iyiletireceini ilan ettii hikye olunur. eyh tekkeye toplanan hastalara nefes edilmi sular iirmi ve gerekten de hepsini iyiletirerek yerlerine gndermitir 24 . Gnmz Anadolusunda hastalar iyiletirme yeteneine sahip aileler vardr. Bunlarn bir zellii de amanlar gibi bir soydan gelmeleridir. Anadoluda babadan ola geen bu tannm ailelere ocakl denmitir 25 . Ocakl ailelerin skntl anlarda bavurulan kaynak olmas Dou ve Gneydou Anadoluda rastlanlan nemli kaynaklardandr. Buna rnek olarak unlar verebiliriz: Erzurum ve evresinde, skntl olanlar, deliler ve baylanlar, eyh Aur Ocana; cin arpanlar ve uyumakta zorluk ekenler tortumda Gvt Ziyaretine; iddetli ba arsndan muzdarip olanlar Tortumda Pehlivanl, Ilcada Erinkar ile Horasanda Endek ocaklarna gtrlr. Baz ziyaretiler bu meknlardan aldklar bir miktar topra, ifa olur midi ve inanc ile muska yaparak hastalarn boyunlarna asarlar. Tekmanda Huri Baba, Hnsta Tek St, Tortumda Hac Feyzullah, Karayazcda Cullu, Horasanda ise Sanamur Baba gibi trbe ve yatrlar, akl ve sinir hastalklarnn

22 23 24 25

www.alewiten.com smail E. Ernsal- Ahmet Yaar Ocak, a. g. e, s. 164. Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 127. Bedri Noyan, Bektailik ve amanizmle lgili Baz Konular, Trk Folklor Aratrmalar, C. 13,

S.258, stanbul, 1971, s. 5840.

89 tedavisi iin ziyaret edilmektedir 26 . Gnmz Anadolusunda yaanan bu inan Asyada muhafaza edilmitir. Bikekte Yaar Kalafatn tanm olduu iki baknn aileden gelen g ile hasta tedavi ettikleri yle anlatlr. Bu baklardan biri olan G. Cumanazarova gcn anlatrken; ocukken kendisinden kt enerjinin olutuunu, 6 yandan itibaren ruhi rahatszlk yaadn bak-amanlk gcnn bu dnemde kendisine getiini, 19931994 ylndan itibaren Manas Atadan her ii gc brak halkn tedavisine yardmc ol talimatn aldn, hastalklara insandaki kt ruhun yol atn, insann yapsnda iyi ve kt ruhlarn bulunduunu, masaj yaparak kt ruhlarla mcadele edip insanlar tedavi edebileceini, kozmozdan yardm aldn burada baz glerin kendisine bilmedii baz gleri rettiini, bu dualar ve kozmozdan kendisine verilen baz grevlilerden yararlanarak kt ruhlar tedavi ettiini sylemekteydi. fadesine gre tedavi esnasnda ezberinden Kelam- Kadim okumaktadr. Aklamalarna gre kt ruhlar karadrlar. Bunlara or denilir. or; eytan, cin, dert karldr. Anadoluda or, hastalk, musibet arplma anlamnda kullanlr 27 . Dier bir aman olan Maria Koyumova, 50 yalarnda ocuk hastalklarnn bilhassa korku sonucu hastalanan ocuklarn tedavisinde uzman. Gcn yle anlatyor: "Bu gcm atadan babadan aldm. Kaynatam amand. Genken bir ata grdm, bana ben baylk baba/ ataym aba rtn dedi. Bana yol gsterdi. Biz gcmz kozmozdan gelen mesajdan alrz. Gnde 25 hastamz olur" eklinde konuurdu 28 . Sonu olarak Trklerde slam ncesi hastalklarla mcadele eden kamlar slam sonras da yerini ocakl ailelere terk etmitir. kisi arasndaki en nemli benzerliklerden biri bu gcn kaltsal olarak aktarmdr. 2. 3. Gaipten ve Gelecekten Haber Vermek amanlarn gaipten ve gelecekten haber vermeleri konusunda uyguladklar ve hem tarihte, hem de gnmzde rnekleri bulunan iki ana usul vardr ki, bunlardan biri amann ruhunun geici olarak bedeninden ayrlp gizli lemlerde dolamak suretiyle

26

Rfat Araz, Dou ve Gneydou Anadolu Sufilii le Yatr ve Trbelerin evresinde Yaayan Eski Yaar Kalafat, Altaylardan Anadoluya Kamizm, stanbul, 2004, s. 55. a. g. e, s. 5556.

Trk nanlar , Erdem, C. 8, S. 24, Ankara, 1996, s. 818.

27 28

90 gaip bilgilerini almas, teki de ge ykselerek tanrnn yanna gidip gelecekte olup bitecekleri bizzat ondan renmesidir 29 . Eski Trkler ve Moollarda gelecee dair haberler renmede koyunun krek kemiinin kullanldna dair baz kaytlar mevcuttur. Hunlardan beri bu usuln yaygn olduu Atillann sk sk bu yola bavurduu bilinmektedir. 13. yzylda Mool amanlarnn da ayn yolla gelecei renmee altklar haber verilmektedir. Kemik atete kzdrlmakta, zerinde meydana gelen izlerden gelecek okunmaya allmaktayd. Bu usul bugn Kazak ve Krgzlarda, Altay ve Yakut amanlarnda geerlidir 30 . Trk destanlarnda da bu motif ilenmitir. Gaipten haber verme ile ilgili olarak Karaay-Malkar Nart destanlarnda geen Satanay- Biyein olaylar ve gelebilecek tehlikeleri nceden sezebilme, gaipten haber verme gibi birtakm doast yetenekleri vardr 31 . Menakpnamelerde bu motif ile ilgili rnekler vardr. Anlatlan menkbelerin nemli bir ksmnda kahramanlar, mritlerini gaipte olan bitenlerden, gelecekte vukua gelecek olaylardan haberdar eden kiiler olarak grnmektedirler. Mesela bir seferinde, Abdal Musa mritlerini tekke ina etmek maksadyla kazdklar temelden kan bir kazan dolusu altnn sahiplerini bildirmi, gerektende bir mddet sonra sahipleri kagelmilerdir. Benzerleri Kuran Kerim ve hadislerde ve dier menakpnamelerde de geen bu motifi, hastalar iyiletirme konusundaki gibi, amanist gelenee balamak daha doru grnmtr 32 . 2. 4. Ruhun Bedeni Geici Olarak Terk Etmesi (Transmigration) amanlar, Tanr Bay lgene kurban sunacaklar zaman, gerek kurban edilecek atn gerekse kurban sunan kiinin ruhu bedenlerini terk eder ve gidip Bay lgenle konuur. Yine gelecee dair haber sorulduunda veya hastalk tedavisinde amann ruhu bedenini terk eder ve eitli yerleri dolar, tekrar bedenine dnmesini salar. Bunu
29 30 31

Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 132. Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara, 1974, s. 153159. Tatyana Hapayeva, Manas Destannn Karaay-Malkar Nart Destanlaryla Olan likisi, Manas Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 129.

Destan ve Etkileri Uluslar Aras Bilgi leni, Ankara, 1995, s. 127.

32

91 baardktan sonra da amann ruhu bedenine dner ve olup bitenleri evresindekilere anlatr 33 . Menkbul- Kudsiyede bu motifle ilgili menkbe vardr. Baba lyasn oullarndan Yahya Paa, istedii zaman "bir sipahinin atn koyup gitmesi gibi" bedeni terk edip bir mddet sonra tekrar dnerdi. Bazen bu terk edi krk gn, hatta iki ay bile srerdi 34 . Otman Baba ise, zaman zaman, tekbir getirip namaza balad an, cisminden kp gider, bir saat sonra tekrar cismine girerek rk ve secde yapard. Kendisine nereye gittii sorulduu vakit, evliyann ruhunun arasra bedeninden ayrlarak lem-i ulviyeti seyre gittii cevabn verirdi. Bu iki menakpnamede anlatlanlar dikkatle mtalaa edilecek olduu takdirde, amanizmde mevcut bir olayla kar karya bulunulduu grlmektedir. Menakpnamelerden anlaldna gre, Yahya Paa ve Otman Baba vecd ve istirak haline girdiklerinde ruhlar bedenlerini terk etmekte, duruma gre ksa veya uzunca bir mddet baka yerlerde dolatktan sonra yeniden bedenlerine girmektedir. Ruh bu dolamay yaparken beden yerinde hareketsiz kalmaktadr 35 . Bu olaylar, tamamen amanlarn sk sk gerekletirmeye altklar bir tecrbeden ibarettir. Bunun rnekleri eski devirlerde getii gibi, 19. yzylda da tespit edilmitir. Altaylarda Tanr Bay lgene kurban sunma merasiminde, kurban edilecek atn yularnn tutmakla grevli bir kii tayin edilir. aman, sk yaprakl bir kayn dal ile hayvann srtn svazlamakta, bu hareketle onun ruhunu Bay lgene yollamaktadr. Bundan baka genel olarak gelecee dair bir haber sorulduunda veya hastalk tedavisinde de amann ruhu bedenini terk eder. Bunun iin aman zel bir mevkide eitli ekillerde ou zaman dans ederek, atlayp srayarak vecde gelmektedir ki tam bu srada gelecekteki olaylarla ilgili sorular kendisine sorulup cevaplar alnmaktadr. te bu vecd ve istirak halinde amann ruhu bedeninden karak eitli yollar dolamakta, ruhlarla grmekte yahut iyiletirecei hastann ruhunu bularak tekrar bedenine dnmee ikna iin almaktadr. Bunu baardktan yahut gelecekle ilgili bilgileri rendikten sonra yine bedenine dnmekte, etrafndakilere olup bitenleri, grd yerleri tafsilatyla anlatmaktadr 36 .
33

Hasan Kksal, Manas ve Dier Anlat Trndeki Eserlerde lp-Dirilme Motifi, Manas Destan ve smail E. Ernsal- Ahmet Yaar Ocak, a. g. e, s. 6364. Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 133. a. g. e, s. 133.

Etkileri Uluslar Aras Bilgi leni, Ankara, 1995, s. 146147.

34 35 36

92 Ruhun bedeni terk etmesi lp-dirilme motifiyle de aklanabilir. Saltknamede buna benzer bir olay vardr: Gaziler Sar Saltkn vasiyeti zerine ihtilafa derler. Bu tartma esnasnda Sar Saltk tabutun ierisinde bir nara atarak vasiyetinin dna kmamalarn ister. Sar Saltkn byk olu Muhammed tabut ierisindeki cesedin gldn ve dudaklarnn kprdadn grr. Sar Saltk ile ilgili olarak yazlan menkbelerde defalarca lp dirildii belirtilmitir. Bu sebepledir ki Sar Saltk Hristiyanlarn korktuu bir tip olarakta bilinir 37 . 19. yzylda Altay Trkleri arasnda amanist gelenee bal kalnarak yaatlan lp dirilme motifinden de sz etmek mmkndr. Mesela Altay Trklerinden orlarda "Kar Pergen" adl bir destanda Kar Pergen atndan dp lr. Fakat destann sonunda gkten gelen bir kz gelip Kar Pergeni ve atn diriltir. Bu tarz anlatmlarn Trk destanlarnda olduka fazla yer ald grlr ve nemli bir destan olan Manasda da Manasn lp dirilmesi yledir: Manas lnce "ak- kula at" "ak- ahin"i ve "taz"s yemeden imeden kesilip alamaa ve mezarn dibinde yatmaa balarlar. Tanr meleklerini gnderir. At, kpek ve ku iyi yolda iseler kahramann dirilmesini, fena yolda bulunuyorlarsa nn de lmesini emreder. Hayvanlar dile gelirler, meleklerin tevikiyle Manas dirilir 38 . 2. 5. Ge Ykselip Tanr le Konuma amann nemli bir vasf ge kp ruhlarla ve tanrlarla konumasdr 39 . Bununla ilgili olarak Menkbul- Kudsiyede menkbeler vardr. Bunlardan biri: Baba lyasn kk olu Muhlis Paa, teki onun olu k Paaya dairdir. Anlatldna gre Muhlis Paa babasnn intikamn almak iin harekete gemi ve Seluklu sultan II. Gyaseddin Keyhusreve kar ayaklanma teebbsnde bulunmutur. Sultan kendisini yakalatarak eitli ikencelerle ldrmeyi denemi, fakat baaramaynca anlama yoluna giderek valilik teklif etmitir. Muhlis Paa bu teklife kar

37 38

Hasan Kksal, a. g. m, s. 154. kr Elin, Gebe Trk Destanlarnda lp- Dirilme Motifi, Trk Folklor Aratrmalar, C. 11, Mircea Eliade, amanizm, (ev. smet Birkan), stanbul, 1999, s. 56.

S.234, stanbul, 1969, s. 5177.

39

93 hareketlerinin Allahn emriyle olduunu, Allahn ona yeryznn iktidarn balayacan bizzat bildirdiini sylemitir 40 . k Paann kerametlerini anlatan menakpnamelerin birinde de, tpk Hz. Muhammedin mirac gibi, Allah katna karak onunla bizzat grt, gizli lemleri batanbaa seyrettirildii ve zahir batn her hususun bizzat Allah tarafndan kendisine akland anlatlr. Grld gibi her iki menkbede, her ne kadar yaplan i slami bir hava iinde imi gibi tasvir edilse de, hem Muhlis Paa hem de k Paa adeta Hz. Muhammed tarznda Allah ile vastasz temasa geirilerek yapacaklar ilere dair ondan talimat almlardr. Hakikatte bu iki menkbede, ge karak tanr ile grp ondan birtakm bilgi ve haberler alan amanlarn hviyeti rahata tehis edilebilir. Bu konuda elimizde tarihi misaller vardr. Hatta bunlardan tipik birisi yine Muhlis Paann babas Baba lyas ile ilgilidir. Baba Resul ayaklanmas ile ilgili olarak Baba lyasa taraftarlar niin zafer kazanacaklarn kendilerine vaat ettii halde yenildiklerini sormulard. Buna Baba lyasn verdii cevap aynen yleydi: Yarn tanr ile konuacam ve sizin hepinizin huzurunda size ve bana bu talihsizliin neden eritiini soracam. Grg ahitliine dayal u ifadeler seyircilerin huzurunda gk tanr ile temasa hazrlanan bir amann szlerinden bakas olmaz. Baba lyas bu cevabyla amanist hviyetini aka ortaya koymutur 41 . Moollarda Teb-Tengrinin kendisini gelecekten haber veren biri olarak tantt grlr. Teb Tengri ge kp tanryla konutuunu sylemitir 42 . Altaylarda eski amanlarn ge karak tanr ile konuma ve haberleme gcne hala inanlmakta, fakat gnmzdeki amanlarn bu gc gstermemesinden yaknlmaktadr. Bunun iin hususi birtakm merasimler uygulanmakta ve gk tanrya beyaz bir at kurban edilmektedir. aman bu beyaz atn ruhunu ge yollarken kendi ruhunu da tanr katna eritiine inanmakta, etrafa bulunanlara seyahati srasnda grdklerini ve tanr ile neler konutuunu anlatmaktadr 43 .

40 41 42

smail E. Ernsal- Ahmet Yaar Ocak, a. g. e, s. 8485. Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 136. John Andrew Boyle, Ortaada Trk ve Mool amanizmi, (ev. Orhan aik Gkyay), Trk Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 138.

Folklor, C. 15, S. 297, stanbul, 1974, s. 6943.

43

94 2. 6. Tanrnn nsan eklinde Grnmesi Bu inanc yanstan tipik amanist masallara Altaylarda rastlanmaktadr. Bunlardan Ay- Mangs masalnda ad olmayan bir ocua tanr tarafndan ad konulmas bahis konusudur. ocuk adnn tanr tarafndan konulacan renince onu aramaya kar. Dolarken bir ara insan sesine benzeyen bir sesin kendisini ardn duyar. Sesin geldii yana gittiinde kayn aalarnn birinde duran bir ihtiyar grr. ocuk kim olduunu sorunca u cevab alr: Ben insan deilim; ben yaradan tanrym; babasz bir insana ad verdim. Bunun gibi pek ok Altay efsane ve masalnda tanrnn hep byle gk sakall ihtiyar klnda grnd bilinmektedir. Krgzlarda tanrya Kojo- Kuday denilmekte, bazen de sadece koca kelimesi kullanlmaktadr. Bugn hala Anadoluda koca Allahm ve benzeri koca Allah kelimelerinin kullanlmasndan temelinde de, muhtevas artk tamamyla unutulmu bu kavram, grmek mmknd 44 . Bu amanist motif Menkbul- Kudsiyede bulunmaktadr. Bu menakpname yledir: Bir gece k Paa zaviyesinden nurani yzl biri gelerek kendisini ilm-i lednni, yani tanrnn ardn syler mira hadisesinde Hz. Muhammede yapld gibi inirah- sadr denilen kalbin gsten karlp temizlenmesi ameliyesi k Paaya da yaplr. Bundan sonra o kii, eyhi bir makama getirir; kendisi darda kalr. eyh ieri girdiinde nurlar iinde prl prl parlayan kaba Trk suretinde bir ihtiyar zat grr. Fakat iddetli nur yznden fazla bakamaz., yzn beri yana evirmek zorunda kalr. te k Paa ilmi lednniyi yani gizli eylere ait Allah katnda olan ilmi bu kaba Trk suretindeki ihtiyardan daha dorusu tanrdan renmitir 45 . Bu ok ilgi ekici menkbede tanrnn bir ihtiyar eklinde grndne dair eski bir amanist inan Hz. Muhammedin miracna benzetilmekle slami bir ehreye brnm olarak ortaya km bulunmaktadr. Gnmz Anadolusunda Kzlbalar arasnda akaid ve ilmihal kitab vazifesini gren mehur mam Cafer buyruunda da tanrnn insan suretinde grnecei hakkndaki bu inanc bulmak kabildir. Burada yazldna gre "ve dahi sfat hasebiyle Hak Teala on drt yanda ayn on drdnc gecesi gibi ve gnn kaba kuluk vaktinde bir gzel bakire kz suretinde grnd. Yine buyruka gre Hak Teala hazreti mmin ve mslim ve dervi ve sofi kullarna (bunlarn hepsiyle kzlbalar kastediliyor) yedi
44 45

a. g. e, s. 139140. smail E. Ernsal- Ahmet Yaar Ocak, a. g. e, s. 104105.

95 kimsenin suretinde grnr. Birinci: kendi suretinde; ikinci: stat suretinde; nc: pir suretinde; drdnc: kendisinin sevdii suretinde; beinci: on drt yanda masum pak suretinde; altnc: muhabbeti suretinde; yedinci: otuz yanda cennet ehli suretinde grnr". Grlecei zere burada da tanrnn kullarna bazen ihtiyar bir insan eklinde grnecei inanc vardr. Buyruktaki bu inancn da hi phesiz amanist meneli olduu aktr 46 . Mevlana ile ilgili benzer inanc yanstan bir menkbe bulunmaktadr. Rivayete gre bir gn Mevlana medreseyi dolarken odalardan birinde ems-i Tebrizi ile hanm Kimya Hatunun seslerini duyar. Yanlarna gidip sohbetlerine katlmak ister. Fakat ieri girdiinde ems-i Tebriziden bakasn gremeyince Kimya Hatunun nereye gittiini sorar. emsin verdii cevap dikkat ekicidir: "Cenab- Hak beni o derece kendine dost edinmitir ki, hangi surette dilesem yanma gelir. Demin Kimya Hatun suretinde gelmi ve insan gibi ekil almt; Beyazid-i Bistamiye gen delikanl eklinde grnrd". Bu menkbeyle buyruktaki satrlar ve dolaysyla bu eski amanist Trk inanc arasnda mene birlii grmek zor olmamaldr. Menkbul- Kudsiyede ve Buyruka girmesi bir dereceye kadar tabii olan bu inancn Menkbul Arifine yansmas hakikaten dndrcdr. Bu eski amanist inancn birbirinden hayli farkl grnen iki tasavvufi evre iinde yer bulabilmi olmas zerinde dnlmee deerdir 47 . 2. 7. Tabiat Kuvvetlerine Hkim Olmak Eski Trkler arasnda tabiat kuvvetleri zerinde hkimiyet kurabilme telakkisi, slamiyetin kabulnden ok eskidir. Hunlarda hkmdar semavi meneli olduu iin yamur, kar, dolu yadrabilme ve frtna karabilme kudretine sahiptir. Hunlar dmanlarn frtna, yamur, dolu v.s kararak savata perian ediyorlard. Bu ii yapan belli kiiler olup onlar sayesinde 5. yzylda Ccenlere kar kendilerini korumulard. Gktrklerde de hkmdarn ayn ekilde semavi meneli olduu malumdur. in kaynaklarndan renildiine gre Gktrkler devlet kurmadan evvel,

46 47

Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 140. a. g. e, s. 140141.

96 Apangu adl komutanlarnn kardelerinden biri bu semavi menei dolaysyla tabiat kuvvetlerini ynlendiriyor, frtna, rzgr, kar ve yamur karyordu 48 . slami dnemde de bu durumun srd grlmektedir. slamiyetin kabulnden sonra hem Mslman Trklerde hem de henz Mslmanla girmemi olanlar arasnda amanlar vastasyla bu gibi tabiat olaylar meydana getirildiine devam edildiine dair Mslman kaynaklarda da pek ok haberler vardr. Bunlarda amanlarca "yada ta" denilen bir tala frtna v.s tabiat kuvvetlerin istenildii ekilde ynetildii anlatlmakta, Mslman Araplarn buna inanmadklar, ama gzleriyle grdkten sonra inanmak zorunda kaldklar nakledilmektedir. Bununla ilgili dikkate ayan bir olay yle cereyan etmitir: Samanoullarndan smail b. Ahmet putperest (amanist) Trklere kar bir sefer dzenlemiti. Sefere ktnda dmanlar ile karlat zaman amanlarnn hkmdarn askerlerinin zerine yamur ve kar yadracaklar haberini almt. nce buna inanmayan hkmdar gerekten belirtilen saatte askerlerin eteinde bulunduu dan tepesinde bulut toplandn ve etrafn kararmaya balandn grnce arm, fakat dua ederek kacak frtnay hasmlarnn zerine yollamt 49 . Bu tan 13. yzylda Moollarca da bilindiine dair kaytlar vardr 50 . Bektai menakpnamelerinde en ok grlen inan motiflerinden birisi de, tabiat kuvvetleri stnde hkimiyet kurabilmek, onlar istenildii gibi ynlendirmektir. Hacm Sultan ve Otman Baba istedikleri zaman frtna karp yldrmlar arzularna gre kullanan, iddetli yamurlar yadran kiiler olarak da dikkati ekiyor. Bir gn Seyitgazi tekkesi eyhi brahim Hacm Sultan atete imtihan edip gerek veli olup olmadn anlamak istemi, bunu fark eden Hacm Sultan, havada tek bulut olmad halde bir dua ile ani bir frtna karm, yamur ve dolu yadrarak etraf tufana bomutu. Tam bu srada bir yldrm Kara brahimin bana isabet ederek ldrmt. Otman Baba ise, tabiat kuvvetlerini diledii ekilde kullanma konusunda daha faal grnyor. Bir keresinde stanbulda at meydannda otururken meydann tam ortasndaki delikli ta denilen iri kayay havada bulut yokken yldrm isabet ettirerek paralamt. Bir defasnda da elindeki denei yere vurur vurmaz gkyznde bulutlar toplam, aniden iddetli bir frtna kararak etrafa imek parltlar ve gk
48 49 50

Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, C.1, stanbul, 2000, s. 5859. John Andrew Boyle, a. g. m, s. 6946. a. g. m, s. 6947.

97 grltleriyle dolmu ve herkes selde boulacak hale gelmiti. Otman Baba daima bulutlara sahip yldrm elinde kam gibi kullandn sylerdi 51 . Tabiat kuvvetlerine hkmedebilme inanc muhtelif Altay masallarna yansd gibi, Kitab- Abu Mslim ve Battalname benzeri mehur Trk destan romanlarnda da kullanlan bir motif olmutur. Merv ehrinde bir keresinde dmanlaryla mcadele ederken ok g bir duruma den Ebu Mslim, bir camiin minaresine snmak zorunda kalr. Askerler camiin etrafn iyice kuattklar esnada Ebu Mslim dua eder ve hemen peinden bir bulut grnr; aniden iddetli bir yamur askerleri perian eder ve Ebu Mslime arkadalar minareden inip kaarlar 52 . Battal Gazide de grlen benzer motif yledir: battal ve arkadalar, dman karsnda aciz kalnca Allaha yalvarr, bir yel karak dman ordularnn gzleri toprakla dolar 53 . Tabiat kuvvetlerine hkmedebilme motifinin biraz deiik mahiyette slami gelenekte de yer aldn gryoruz. Kuran- Kerimde Hz. Sleymann rzgra hkmettiini gsteren ayetler bulunmaktadr. Hz. Muhammedin mucizeleri arasnda ktlk anlarnda dua ederek yamur yadrdndan bahsolunur. Bunun gibi baz mutasavvflarn menakpnamelerin de benzer kerametler nakledilir. Mesela frtnaya yakalanan bir gemide bulunan brahim b. Edhem gemi tam batmak zereyken dua ederek frtnann dinmesini salamtr. Beyazid-i Bistami ktlktan ikyete gelenlerin talebi zerine dua ederek yamur yadrmtr. Burada bu rneklerle Bektai menakpnamelerinde nakledilenlerin arasnda hibir iliki bulunmadn hemen belirtmek gerekir. Grnte birbirlerine benzemekle beraber, peygamber mucizeleri tamamyla ayr mahiyette eylerdir. Son iki keramet menkbesinde ise tabiat kuvvetleri stndeki hkimiyetin keyfiyeti ve artlar deiiktir. Bektai menakpnamelerinde ki olaylar, dikkat edilirse hasmdan almaya yneliktir. Hlbuki ikincilerde ihtiyac olanlara iyilik etmek bahis konusudur. Byle dnld takdirde eski Trklerdeki tarihi olaylarda da gz nne alnarak ilk gruptakilerin amanist geleneklerle alakas kolayca anlalm olur. Nitekim iyice baklrsa Hacm Sultan ve Otman Baba yldrmlar hasmlar zerine gnderir veya frtnalar karrken tpk bir aman gibi hareket etmektedirler. Onlar bu glerini hsmlarndan intikam almak iin
51 52 53

Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 141142. a. g. e, s. 143. Hasan Kksal, Batalnamelerde Tip ve Motif Yaps, Ankara, 1984, s. 173.

98 kullanyorlar. Bu mahiyette bir menkbenin Menakbul Arifinde de yer almas ilgi ekicidir. Burada anlatldna gre Mevlana bir gece medresenin damnda otururken adeta Otman Baba gibi birden cezbeye gelerek iddetli bir frtna kartm ve kuvvetli bir yamur yadrarak Konyay sellere vermitir. O da bu haliyle aleyhinde dedikodu karan ehir halkna bir ders vermek istemektedir. Bunda da ayn amanist gelenein etkisini dnmemek mmkn deildir 54 . 2. 8. Atee Hkmetmek Eski Trk hayatnda ate, yapsnda uur, bolluk, bereket ile koruyuculuk, kurtarclk ve temizlik unsurlarn bulunduran, canl ve kutsal, fakat mahiyeti bilinmeyen bir varlk olarak telakki edilmitir. Btn orta Asya ve Sibirya mitolojilerinde atein gkten geldii ve kutsal sayld inanc grlmektedir 55 . Muhtelif Trk zmreleri, ayinlerini ate etrafnda icra eder ve atee kranlarn sunarlard 56 . Bat Trkleri ve Krgzlar eitli sebeplerle dzenledikleri aman ayinlerinde ate yakarlard. Dou Trkistanda yaplan ayinlerle basknn, bir takm akla hayale smayan hareket ve davranlarn yannda, ate iinde kzgn bir demir alarak dili ile yaladn ifade eder. Benzer davranlar kazak basklarnda da grlmtr 57 . Menkbul-Kudsiyede bu motife rastlanlmaktadr. Anlatldna gre, Kre Kad adndaki Seluklu kads, Baba lyas tahrik ederek ondan bir keramet gstermesini ister. Kyn ortasna byk bir ate yaktrarak mritlerinden birkann bunun iine girmesini, yanp yanmayacaklarn grmek istediini bildirir. Bu talep zerine ileri gelen mritlerden Oban, eyhten msaade isteyerek atein iine girer. Fakat ate onu yakmaz ve ne yana yrrse orada ate sner 58 . Yine ayn eserde, isyan srasnda Baba lyasn at kyndeki zaviyesine ate verildiinden bahsolunur. O zaman henz beikte bir ocuk olan Muhlis Paa tela yznden ieride unutulmutur.

54 55

Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 144145. Rfat Araz, Dou ve Gneydou Anadolu Sufilii le Yatr ve Trbelerin evresinde Yaayan Eski a. g. m, s. 810. a. g. m, s. 811. smail E. Ernsal- Ahmet Yaar Ocak, a. g. e, s. 3738.

Trk nanlar , Erdem, C. 8, S. 24, Ankara, 1996, s. 808810.

56 57 58

99 gn mddetle yanan ate ortasnda kald halde bir ey olmam ve nc gn atda erefeddin Hoca adnda biri tarafndan kurtarlmtr 59 . Hac Bektan Tatarlar Mslman etmekle grevli Can Baba adl halifesi, Tatar Han Kavus Han tarafndan atele imtihan edilir. Hakikaten veli olup olmadn anlamak iin onu, byk bir ate stnde kaynayan kocaman bir kazann iine sokarlar. Can Baba tam gn gece atete kaynar. Kapa atklarnda onu kazann dibinde sapasalam oturur bulurlar. Bu defa dorudan doruya atein iine girmesini ne srerler. Can Baba, hann keiiyle birlikte olmak artyla kabul eder. Kei mahcup olmamak iin teklifi benimser ve bir tepe zerine yaklm kocaman atein iine beraberce girerler. Kei yanp kl olur, ama Can Baba yine salam kar. Tatarlar grdkleri bu keramet zerine Mslman olurlar. Benzer bir denemede, Hacm Sultanda uygulanmtr. Seyitgazi tekkesindeki derviler Hacmn peygamber evladndan olup olmadn tahkik iin ii ate dolu bir tandra girmesini isterler. Hacm kendi girmeyip mridi burhan abdal sokar, Burhan Abdal tandra girip sema etmeye balar ve atei sndrr; tekrar sapasalam dar kar 60 . Abdal Musa menakpnamesinde de Teke Beinin askerilerine byk bir ate yaktrp, Abdal Musay yakma giriimi vardr. Abdal Musa ve mritleri sema ederek atein zerine yrdler ve atei tamamen sndrmlerdir 61 . Haydarilerin ayinlerine ahit olan bn-i Batuta unlar kaydetmitir: "Tibetteki Haydarilerin yaktklar byk cesametteki ate etrafndaki raksl ayinlerde Haydarilerin bek bek atelerin etrafnda sema ederken zaman zaman vecde gelip atein ierilerine girmelerine ramen ateten kesinlikle etkilenmediklerine ahit olur". bn-i Batuta benzer ayinlere Hindistandaki Haydariler arasnda da rastladn da kaydetmitir: "Haydarilerin sembol olan boyun ve bileklerine taktklar demir halkalarla tasvir ettikten sonra haydarilerin yats namazndan sonra zaviyenin avlusunda byk bir ate yaktklarndan bahseder. Balarndaki eyh ile beraber derviler atein etrafnda semah etmeye balarlar. Semah srasnda seyyahn gmleini srtna geiren eyh, peindeki mritleriyle iyice kz haline gelmi atein iine girer. Atein iinden ktktan sonra bn-i Batuta gmleine hibir olmadn yazar" 62 .
59 60 61 62

Sadettin Bulu, Elvan elebinin Menakb- Namesi, Trkiyat Mecmuas, C. 19, stanbul, 1980, s. 4. Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 145146. Abdurahman Gzel, Abdal Musa Velyetnamesi, Ankara, 1999, s. 26. Ahmet Yaar Ocak, Osmanl mparatorluunda Marjinal Sufilik: Kalederiler, Ankara, 1999, s. 5253.

100 Evliya elebinin seyahatnamesinde Erzurum yresindeki kanl dede trbesinin bulunduu meknda, yaklak elli araba yk odunun yaklarak byk bir ate ynnn oluturulduuna, atein evresinde davul, def ve kudm alarak ayin yapan dervilerin o cehennemi atee girip tevhit ettiklerine iaret eder 63 . Bu menkbeleri okur okumaz hatra Hz. brahimin Nemrut tarafndan atee atlmas hadisesi ile ilgili Kuran- Kerim ayetlerinin gelmemesine imkn yoktur. ok tannm bu hadisenin cereyan ekli ksaca yledir: Hz. brahimin peygamberliini kabul etmeyen Nemrut, dalar gibi ate yaktrarak onu mancnkla bu atein iine attrm, fakat ate kendisini yakmayarak imenlik bir yer halini almtr. Hatta halk inanna gre Urfada bulunan bu yerde bir gl meydana gelmi olup Halill Rahman gl diye bilinir. indeki balklar mukaddes saylan ve bu yzden avlanmayan bu gl saygyla ziyaret edilir. Bu ve benzeri rneklere ramen Bektai menakpnamelerinden nakledilen olaylardaki atee girip yanmama yahut atein yakc, yok edici kabiliyetini kontrol altna alabilme durumu, cereyan edi tarz itibariyle ok farkl ve amanist bir mahiyet arz etmektedir. Ancak zellikle Hz. brahime ait zikredilen mucizenin bulunmas, bu amanist inancn daha pek oklar gibi kendini srdrmesine elverili bir ortam hazrlam ve pek ok menkbede rahatlkla kullanlmasn temin etmitir 64 . amanlarn birtakm sihri tecrbeler sonunda atein yakc etkisini yok etme gcn kazandklar baz aratrmaclar tarafndan tespit edilmitir. amann her bakmdan atee hkmetmesi ile aman rahata vcudunun her tarafn atee kar duyarsz ve onun yapaca tahribat etkisiz hale getirebilmektedir. Bir baka tespite gre amann atee hkimiyetinin ateten korkmayan bir ruhun amann vcuduna girmesi suretiyle hsl olduuna inanldn grmtr. Bu ruh amann iine girdiinde, o ate stnde hi yanmadan yryebilir; atete kpkzl olmu bir demiri hi ac duymadan avulayabilir. Bunu gibi straba mukavim bir ruh her trl kesici ve yaralayc aletlerle aman duygusuz hale getirebilmektedir. Bu zelliklerdeki amanlar Tunguzlarda, Goldlarda, Buryatlarda tespit edilmitir 65 . Altaylarda 17. yzylda mehur Kam Kalpas adndaki bir amann Oyrak Bei tarafndan atee atld, bu kamn uzun sre atete kalarak yanmad mahede
63 64 65

Rfat Araz, a. g. m, s. 795. Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 147. a. g. e, s. 147148.

101 edilmitir 66 . Telengitlerde de bir ulu amann varlna rastlanmtr. Rus arnn btn amanlarn yaklmas emri gereince btn amalar toplatlp yaklmaya balatlm. Bunlarn iinde yalnzca Totogo denilen aman yanmamtr. Bunu gren Rus ar onun kamlna devam etmesini syledi 67 . amanlarn atee hkmetme durumlar yalnz Trkler arasnda deil, Moollarda da tespit edilmitir. Cengiz Hana bu unvan veren Teb Tengrinin ve Cengizin amcas Kutulann bu kudrete sahip olduklarn bilinmektedir. Hatta Kutula souk k gecelerinde iri aalardan byk bir ate yakar ve yanna yatard. Yanan korlar zerine der, fakat o buna aldrmazd 68 . Mool amanlarnn atele olan bu ilgileri, 1258de Hlagunun Badat zaptndan itibaren Rufailik tarikatna da gemi, bu tarihten sonra dalan Rufai dervileri, amanlardan rendikleri uygulamalar gstermeye balamlard 69 . 2. 9. Kemiklerden Diriltmek amanizmin temel kavramlar arasnda geen kemik tekrardan doua olanak verdiinden, lnn yeryzndeki devamlln ve kiiyi atalarna ve gelecek nesillere balamas nedeniyle nemlidir. Bu devamiyeti salamasndan dolay kemie zarar verilmemesine dikkat edilir. Gelenein ok eski olmas Plan Carpinin ifadesiyle tescillenmitir: "Yemek iin hayvan ldrdnde hibir kemiini krmyorlar" 70 . slam ncesi devirde Trkler ve Moollarda kurbanlarn etleri yenildikten sonra kemikleri krlp paralanmaz, byk bir itina ile toplanarak yere gmlr ya da yaklrd. Bu suretle o hayvann gkte yeniden dirilerek tanrya ulaacana inanlrd. Kemiklere bir zara verildii yahut birka eksik olduu zaman o hayvann sakatlanaca dnlrd. ten bundan dolay Trk ve Moollarda farkl bir inancn teekkl ettii grlmektedir: Dmann tekrar dirilip glenmesine engel olmak, ldrd zaman cesedini dolaysyla kemiklerini yakmakla mmkn olacaktr. Bu inancn etkisiyle
66 67

Rfat Araz, a. g. m, s. 791. Harun Gngr-Abdurahman Kk, Milli Btnlmzn Kaynaklar: Asyadan Anadoluya John Andrew Boyle, a. g. m, s. 6943. Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 149. Jean Paul Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, (ev. Aykut Kazancgil), stanbul,1994, s. 136.

Tananlar, Ankara, 1997, s. 8.

68 69 70

102 hareket eden Trkler ve Moollarn, byk dmanlarnn cesetlerini bazen gerekirse mezarlarndan karak yaktklarna dair izler vardr. Cengiz Hann olu Tuluy, Mervde Sultan Sencerin, Tutsada Harun Reidin, Gaznede Gazneli Mahmudun mezarn atrarak kan kemikleri yaktrmtr. Ayn ekilde Harezmah Muhammedin cesedi de, yaklmak zere Cengiz Hana gnderilmitir. Buna benzer bir rnekte ah smailin, Dulkadir Beylerinin, mam- Azam Ebu Hanifenin ve Abdlkadir Geylaninin mezarlarn atrarak kemiklerini yaktrmasnn sebebi de, sanld gibi hakaret kasd deil, bu ahsiyetlerin maneviyatndan ebediyen bir zarar grmemek inancdr. Bunu yaparken ah smail onlardan tamamen kurtulaca inancn tayor 71 . Kemiklerden dirilmekle ilgili olarak menakpnamelerde rnekler vardr. Bu motife Hac Bektala ilgili olarak u rnei verebiliriz. Hac Bektaa yeni mrit olmu bir adam, onu ve teki mritleri evine yemee davet eder. Yemek iin evinde ne kadar kuzusu varsa hepsini boazlar. Yenilip iildikten sonra eyh adam artarak kendisine ne kadar candan bal olduunu ispat etmek iin bu hareketinden dolay teekkr eder. Sonra mritlerine emrederek yenilen her koyunun kemiklerini birbirine kartrmadan ayr ayr kendi derilerinin iine koydurup balarn da yanlarna braktrr. Mteakiben kalkp iki rekt namaz klar ve dua eder. Dua biter bitmez kuzularn hepsi dirilerek ayaa kalkarlar 72 . Anadoluda yaygn bir inanca gre, insann kuyruk sokumunda bulunan kemii asla rmez. nk kyamet gnnde insanlar bu kemikten dirileceklerdir. Bundan baka halk arasnda bu inanla ilgili efsanelerde anlatlmaktadr. Bunlardan biri vaktiyle ebinkarahisar civarnda tespit etmitir. Bu efsaneye gre, Yavuz aldran seferine giderken yolda bir obana misafir olmutur. oban sr iinden drt ko keserek piirir. Sofraya oturtulduunda, etleri yedikten sonra kemikleri atmayp biriktirmelerini misafirlerine syler, dedii gibi yaplr. Yemekten kalknca toplanan kemikleri oban yeniden derilere doldurur ve dua eder. Duann peinden herkesin gz nnde drt ko silkinerek ayaa kalkar. Yalnz birinin topallad grlr. oban kemiklerden birinin eksik olduunu, bu yzden koun topalladn syler. Bunun zerine aknln gizlemeyen Yavuz, saklad kemii karp verir 73 .

71 72 73

a. g. e, s.136137;Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s.152-153. Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 150. a. g. e, s. 153.

103 2. 10. Kadn-Erkek Mterek Ayinler Trklerde slam ncesi kadnn durumu Arap ve Acem blgelerindekine gre farkldr ve kadn Trklerde Araplarn aksine deersiz bir varlk olmad gibi erkeklerle denk grlmtr. slam sonras Arap ve Acem kltr sahalarndaki Trkler kadn geleneki Arap-Acem taassubu ierisinde deerlendirmilerdir. Bunlarn aksine Trkistann st kesimlerinde Ahmet Yesevinin ikliminde kadn gerek eski Trklerdeki gibi, gerekse peygamber devrinin getirdikleriyle hayatn srdrmektedir. Ahmet Yesevi derghnda kadn ve erkek beraber zikrederek denklik ierisinde yer almlardr. Yesevilik gibi Bektailikte de zikirin yan sra baz ibadet ve ayinlerde erkek-kadn yan yanadr 74 . Menkbul-Kudsiyede bu motif yer almaktadr. Anlatldna gre, Baba lyasn Amasya yaknlarndaki at kyne yerlemesinden itibaren geen yl iinde kadnl erkekli yetmi iki bin mridi olduu, bunlarn birbirlerine kar asla nefis lezzeti duymadklar, bir arada bulunduklar halde birbirlerinin kadn m erkek mi olduklarnn farkna varmadklar ifade edilmektedir. Dikkat edilirse bu sylenenler Baba lyasn tekkesinde kadn ve erkek mritlerini bir araya toplayarak ayin yaptna iaret etmektedir 75 . Menkb- Hac Bekta- Velide bu tipik amanist motif yer alr. Bu durum Rum erenlerinin bac denilen kadn velilerle bir araya oturup kalktklar u menkbeden anlalyor: Hac Bekta- Veli, Ahmet Yesevinin icazetiyle Rum diyarna gelirken, Rum erenlerine gyaben selam verir. Selam o srada mecliste onlarla birlikte oturan Fatma bacya malum olur; ayaa kalkp selam alr. Erenler kimin selamn aldn sorarlar; O da Ruma yeni gelen bir erenin selamn aldn cevabn verir 76 . Anlattm bu rneklerde eski Trklerde amanist devirlerde uygulanan kadnl erkekli dini toplantlarn varlna slam sonras baz tarikat evrelerinde de rastlanldna dair kaytlar vardr. Altaylarda kk ok eskilere giden yle bir adet yrrlkteydi. Eki stten bir iki hazrlanmakta ve bu topluca iilmektedir. Kyn erkek ve kadn btn yetikinleri bu ikiyi imek zere akam bir evde toplanrlard. Toplantya itirak edenler, bir daire
74 75 76

mer Ltfi Mete, Trkiye nin Tarikat Gerei, Sabah Gazetesi, stanbul, 20 Mays 2005, s. 22. smail E. Ernsal- Ahmet Yaar Ocak, a. g. e, s. 2223. Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 154.

104 halinde yere otururlar, erkek ve kadnlar mevki ve yalarna gre sralanrlard. Sonra belli kaidelere gre, uygulayan bu merasimle iki iilirdi 77 . Yine Altay Trklerinde kurban merasimin son aamasnda kadnlar tarafndan kurban adrnda iki hazrlanr, yerlere hallar serilir. Merasim bittikten sonrada kadn ve erkekler beraber hazrlanan ikili treni yaparlar 78 . Anadoluda grlen bu ritel Yrkler ve Tahtaclar arasnda da mevcuttur. Yrk ve Tahtaclarn danslar tipik dini raks semahlardr. Kadn ve erkek beraber dans eder ve iftler birbirlerine dnktr 79 . amanist Trklerin uyguladklar bu kadnl-erkeli merasimler rneklerde de grld zere slam sonras da devam etmitir. 2. 11. Tahta Klla Savamak amanizmde, aman ayin veya baka ritellerde tahta klca bavurur. aman sa eline kam veya yarm metrelik bir kl alarak ayinlerde, savaya benzer durumlar sergiler. Bu haliyle amann balantda olduu toplum sava zellikli olarak tanmlanabilir. amann ayin srasnda tahta kl kuanmas kltrel bir devamllk olarak grlmtr. Bu durumu Hac Bekta Velinin Velyetnamesinde geen bir menakpname ile zdeletirebiliriz. Hac Bektan halifelerinden Sar Saltukun beline tahta kl balayp, ona bir yay ile yedi ok vermesi hem amann tahta kl tamasna hemde Trklerin savalk zelliklerine balanabilir 80 . Bektai menakpnamelerinde tahta klcn bu fonksiyonu aka grlmektedir. Mesela Menkb- Hac Bekta- Velide anlatldna gre, bir gn Horasan halkndan bir grup lkelerini zapt ve yama eden Bedahan ahalisini ikyet iin Ahmet Yeseviye gelip yardm isterler. eyhin nefes olu Kutbuddin Haydar Horasanl Mslmanlara yardm iin gnderir. Fakat henz on iki yanda olan Haydar yenilerek esir der. Bunun zerine eyh hem onu kurtarmak iin hem de Bedehanllar yenmek zere Hac
77

L. P Potapov, Gebelerin ptidai Cemaat Hayatlarn Anlatan ok Eski Bir Adet, Tarih Dergisi, C. W. Radloff, Sibiryadan Semeler, (ev. Ahmet Temir), C. III, stanbul, 1993, s. 6465. Wolfgang Cremers, Anadolu Folklorundaki amanizm Kalntlar, (ev. Semih Hner), Trk Fuzuli Bayat, Ana Hatlaryla Trk amanl, stanbul, 2006, s. 167168.

IX, S. 15, stanbul, 1960, s. 7374.

78 79

Folklor Aratrmalar, C. 14, S. 271, stanbul, 1972, s. 6221.

80

105 Bekta grevlendirir. Kendisini uurlarken beline tahta klc kuatr. Bedahan iline giden Hac Bekta, kfirlerle savaarak onlar yener ve Kutbuddin Haydar kurtarr. Bedahanllar Hac Bektatan grdkleri bir takm kerametler sayesinde Mslmanl da kabul ederler 81 . Tahta kl geleneinin, Kzlbalarda da belirli bir yeri olduu grlmektedir. Krkkale yaknlarndaki Hasan Dede kynde adn veren zatn yle bir menkbesi anlatlr: Bir gn Hac Bekta a kendinden sonra byk bir mridi gelip gelmeyecei sorulur, gelecei cevab alnr. Bu mridin alameti sz konusu olduunda Hac Bekta nnde duran tahta klc gstererek "gelip bunu alacaktr" eklinde konuur. Balm sultan zamannda Hac Bekta tekkesine gnn birinde bir zat gelir ve doruca klca ynelir. Bu gelenin haber verilen mrit olduunu anlayan Balm Sultan, tahta klc ona verir. Bu zat mehur Hasan Dededir. Bu menkbeden tahta klcn ayn zamanda mritlik alameti sayld ve ancak btn dervilerin tahta kll olduklarna dair bir iaret yoktur. Bu hak Ahmet Yesevi, Hac Bekta, Hacm Sultan ve Kzl Deli gibi byk eyhlere has grnyor 82 . 3. DEDE KORKUTTA AMANZM LE LGL MOTFLER Dede Korkut Trklerin nemli tarihi ahsiyetlerinden biridir. Dede Korkutla ilgili olarak onun yaad dnem ve tarihi ahsiyeti aratrmaclar tarafndan tartlmtr. Dede Korkutun tarihi ahsiyet olarak Trkler arasnda slami dnem mi yoksa slam ncesi dnem mi yaayp yaamad tartlan nemli konulardan biridir. Elde bulunan bilgiler nda ortak karar ise Dede Korkutun henz slama girmemi olan Ouz ve Kpak boylarnn arasnda 8. yzylda yaaddr 83 . Dede Korkut kitabnn mukaddimesinde "resul aleyhisselam zamanna yakn Bayat boyundan Korkut Ata derler bir er ortaya kt", diyerek slamiyet gelmeden evvel Dede Korkutun yaad manas ortaya konulmutur 84 .

81 82 83 84

Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 158159. a. g. e, s. 161. akir brayev, Korkut ve amanizm, Kazakistanda Dede Korkut, Ankara, 2000, s. 213. Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab, stanbul, 1995, s. 15; H. Achmel Schmide, Kitab- Dede Korkut,

Ankara, 2000, s. 16.

106 Her ne kadar Dede Korkut slam ncesi yaayan bir ahsiyet olmusa da onun kitab yani Dede Korkut kitab 15. yzylda yazya geirilmitir 85 . Dede Korkutun yaad dnemle bu kitabn yazya geirilmesi arasnda uzun bir zaman dilimi olmasna ramen Mslman olan Ouz boylar arasndaki devamll dikkat ekicidir. yle ki bu durum bizde eski inanlarn szl olarak sregeldii kanaatini dourmutur 86 . Dede Korkut hikyelerinde anlatldna gre ona atfedilen baz g ve grevler amann kendisinde de mevcuttur. Kitabn mukaddimesine bu benzerlikler yle yansmtr: Ouzun ol kii tamam bilicisiydi Ne derse olurdu Gayptan trl haber sylerdi Hak Telala onun gnlne ilham ederdi Korkut Ata Ouz kavminin mkln hallerdi Her ne i olsa Korkut Ataya danmaynca ilemezlerdi Her ne ki buyursa, kabul ederlerdi, sz tutup tamam ederlerdi 87 . Dede Korkut kitabnda amanizmle ilgili motiflerden biri, Korkutun lmden kama abasdr. amanlarn lm karsnda aldklar nlemler, amann hastalk ve lm getiren kt ruhlarla mcadele iin ayinler tertip etmesi bu adan nemlidir. Nitekim Korkutun lmle mcadele edii aman hatrlatr 88 . lmden kama efsanelerinde, amanlkla ilgili bir unsurda, Korkutun lm haberini uykuda almasdr: "Korkut yirmi yana girdiinde bir rya grd. Ak elbiseli garip varlklar ona yalnz krk yl mr sreceini bildirdiler". Dier bir efsanede, "Rahim olan Allah bir gn, Korkuta ryasnda -sen lmn adn anmazsan lmeyeceksin- dedi" 89 . Korkutun olaanst doumu amanlk inancyla badatrlmtr. Onun doumunda olaanst elerin varl eski inana gre toplumun nde gelen

85

Abdimalik Nisanbayev, Trk Halklarnn Byk Dnr Korkut Ata, Kazakistanda Dede Korkut, Ahmet Pirverdiolu, Dede Korkut ve amanizm, Uluslar Aras Dede Korkut Bilgi leni,

Ankara, 2000, s. 4.
86

Ankara, 1999, s. 93.

87 88 89

H. Achmel Schmide, a. g. e, s. 16; Muharrem Ergin, a. g. e, s. 15. Fuzuli Bayat, Korkut Ata, Ankara, 2003, s. 89; akir brayev, a. g. m, s. 213. Fuzuli Bayat, Korkut Ata, s. 910.

107 kiilerinin bana gelebilirdi. Byle bir doum Korkutun doduu gnde aman olaca kanaatini halk iinde dourmutur. Korkutun babasnn bah (aman), annesinin peri (veya dev) kz olmas bahln onda zuhur edeceinin gstergesidir. nanlara gre eski amanlarn ruhlar (aruvak) da onun aman olmasnda yardmclardr 90 . amanizmde yukar lem/st lemdeki eitli ruhlarn genellikle ku klnda aklanmas inanc vardr. Bunlardan kaz ve kuu kular, amana gkyz lemini gezmesinde yardmc olan ruhlar olarak kabul edilirdi. Atalarn ruhlar veya yardmc glerin, kaz veya kuu klnda gze grnmesi ve amann balca yardmc ruhlar olarak kabul edilmesi eski inanlardan biridir. amanizmde hayvan ruhlarna Korkut efsanelerinde de rastlanr. Kazaklarda yaygn olan bir efsanede, Yenikent hanlnn hayatta kalmasn salamak iin Sirderya yresinde kard kara frtnayla yeri g birbirine katan, Korkutun gl ruhu olan kara bura amanizmde belirtilen e ruhlardan biridir 91 . Dede Korkut hikyelerinde eski inanlardan kalan ad verme ve lnn ardndan tutulan yas alametlerinin izlerini grmek mmkndr. Dede Korkut hikyelerine gre "ol zamanda bir olan ba kesmese, kan dkmese, ad komazlard" . Olan savata yahut avda yararlklar gsterdikten sonra, boyun btn yeleri toplanr, boyun din adam Dede Korkut alklarla (dua ve kutlamalarla) olana gerek adn verirdi 92 . Dede Korkut hikyelerinde Hun ve Gktrklerin yas trenlerindekine benzer uygulamalar vardr. lnn bindii atn kuyruunu keserler. Bu at boazlayp an verirler, bara bara alarlar, yzlerini yrtarlar, salarn yolarlar 93 .

90 91 92

akir brayev, a. g. m, s. 242243. a. g. m, s. 246. Abdlkadir nan, Dede Korkut Kitabnda Eski nanlar, Trk Kltr Aratrmalar, C. 3456, a. g. m, s. 156.

Ankara, 19661969, s. 146.

93

108 4. HALK ARASINDA YAAYAN AMANZM 4. 1. Doum le lgili nanlar Trklerde doum ile ilgili inanlarda eski inanlarn varlna rastlanmtr. Trkler, Umaya ocuklar koruma grevinin 94 ve remeyi salama iinin verildiine inanmlardr. Bu inan, "umayka tapnsa oul bolur" atasznde de yer almtr. Anlam birisi ona hizmet eder, hrmet gsterirse oul evlat edinir, eklindedir 95 . Umayn koruyuculuk grevini doum srasndan balayarak ocuk erginleinceye kadar srdrd ve bu koruyuculuk grevini tm canllarda stelendii inanc vardr 96 . Yakutlar arasnda ayisiit denilen doum ilahesinden de bahsedilir. ocucuu koruma ve ona bakma grevini stlenen ayisit 97 , Umay ilahesinden baka bir ey deildir. Trkler arsnda Umay hatrlatacak niteliklere sahip, ocuklarn korunmasna, doumun salkl bir ekilde olmasn salayan kadnlar vardr. Bu kadnlar Umay ve Fadime Ana kltleriyle zdeleerek bibi olarak adlandrlp, sayg duyulan kimseler olmulardr 98 . Gnmzde amann kt ruhlar yok etme abas halk arasnda eitli pratiklerle devam etmektedir. Bu devamiyeti Trklerin doum pratiklerinde grebiliyoruz. Trkler arasnda doum ile ilgili inan ritelleri doum ncesi, doum sras ve doum sonras olarak snflandrlabilir. Konu Trk dnyasndan vereceimiz rneklerle aklanacaktr. 4. 1. 1. Doum ncesi Ritelleri ocuk sahibi olmak isteyen analar, ata mezarlarn, evliya trbelerini ziyaret edip, onlara adak adar, dilek diler ve kendilerinden himmet beklenirdi. Eskiden de
94

V. V Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, (ev. Kazm Yaar Kopraman- Afar smail Abdlkadir nan, Umay lahesi Hakknda, Makaleler ve ncelemeler, C. I, Ankara, 1998, s. 397; Cemal Yldrm, Eski Trk nanlarnn zleri ve Ar, Trk Dnyas Aratrmalar, s. 128, stanbul, Uno Havra, Altayl Kavimlerde Doum ve ocuk Ruhlar, (ev. Erdem Kayran), Trk Yurdu, S.2, Yaar Kalafat, Trk Halk nanlar I, Ankara, 2002, s. 6566.

Aka ), Ankara, 1975, s. 18.

95

Sadettin Gme, Umay Meselesi, Trk Kltr, S. 318, Ankara, 1989, s. 631.
96

2000, s. 177.
97

Ankara, 1954, s. 144.

98

109 mukaddes kabul edilen aalara, ata mezarlarna, kam mezarlarna aput balayarak, sa ve kurban sunarak ocuk dilemek ve yardm istemek Trkler arasnda yaygn bir inant 99 . Kars yresinde, ryasnda bak, kama veya kl gren baba veya annenin erkek ocuk; gl grenlerin ise kz ocuk sahibi olaca dnlrm. Bu tr bir baka snamada, yrede yle yaplr: Hamile kadna haber vermeden oturacak yere bak, dier yerine makas konur. Anne aday, bak stne oturursa, erkek; makas stne kz ocuk douracak, diye inanlr. Bu inan ve snama, Erzurum yresinde mevcuttur. Kl, kama ve bak gibi aletler demirden imal edilir. Demir madeni, kam tarafndan by ve tedavi usullerinde, yemin merasimlerinde kullanlan bir mukaddestir 100 . Erzurumda tpk ta, yad ta veya sadece boncuk denen bir cins ta vardr. Bu boncuk ta doacak ocuklarn yaamas iin kullanlr. Bunu tayan anne ocuunu kaybetmez 101 . Yine Dou Anadoluda ocuksuz veya erkek ocuu olmayanlarn hamile kadnlara nazarlarnn deeceine inanld iin nazarlk, zerlik tanmasna dikkat edilir ve gz demesinden korunmaya allr 102 . Grld gibi bu pratikler korunma amaldr. Tuncelide, Munzur dandan kan Munzur aynn suyunun ocuu olmayan analar zerinde olumlu tesir gsterdii inanc vardr. Munzurun gzlerinden kan kpkl sular mukaddes saylr. Bu yzden balklar yenmez ve iine girilip kirletilmez. Erzurumun kazasndan kan Fratn kayna olan gze suyunun gkten indiine ve ocuk sahibi olmak isteyen kadnlarn yardmc olduuna inanlr. Buraya gelen kadnlar, gzenin evresinde yedi defa dner ve zerlerine gzenin sular serpilir 103 . Harput ve evresinde birka defa hamile olduu halde her seferinde dk yaparak ocuklarn douramayan kadnlar, ocuklar yaayan salkl anneleri vakitli vakitsiz ziyaret ederek hissettirmeden ellerini bu evin kaplarna, eik duvarlarna srp, bir bahane ile ocaklarnn bana veya bu kadnlarn yanlarna otururlar. Bu davranlarla, salkl annedeki douma ait olumlu unsurlarn kendilerine srayacana bylece ocuk sahibi olacaklarna inanrlar, yrede bir nevi kskanlk, ekememe veya
99

Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, Ankara, 1990, s. 72. a. g. e, s. 75. a. g. e, s. 75. a. g. e, s. 76. a. g. e, s. 76.

100 101 102 103

110 gizli hainlik olarak nitelendirilen ve halk tarafndan da kabul grmeyen bu pratiklerde, asl mahiyeti unutulmu, eski Trk inanlarnn izleri grlr. Nitekim balangtaki Trk inanlarnda nemli yer igal eden ocak, kap, eik gibi ev iyeleri, mensup olduklar evlerin snrlar dhilinde tesir gsterebiliyorlard. Her insanda bulunduuna inanlan "arvaklarn" g ve kudretleri farkl idi. Keza kadnn hamilelii boyunca onu koruyup gzeten "himayeci aystlar" doumu ve oalmay engelleyen "krmslerle" srekli mcadele iindeydiler. Bu durum bugn yrede bir nevi gizli hainlik veya ekememezlik ad ile duygularn derinliine nfuz etmi ve bunun bir yansmas ile ortaya km. Bu olumsuz davranlarda ama ve inan, kar kiinin ahsnda ve yuvasnda bulunan oalma fonksiyonuna sahip himayeci ruhlarn sevgisini kazanp onlar kandrmak, artmak ve yardmlarn salamaktadr 104 . Harput yresinde zellikle itahsz olan hamile kadnlara hasta ve iflah olmayan ocuklara, zayf ve elimsiz kiiler ile emmekte ihmali grlen hayvan yavrularna sylenen ; "ye ki canan gut (kut) gele" veya "emmi (emmiyor) ki gut bula" szleri Trk inan sistematiinde nemli saylmaktadr. Yeri geldike sylenen bu ifadelerlerde "kut" eski anlam ve nemini deiik bir ekilde yaatmaktadr. Nitekim bereket, oalma ve refah salayan, insan ve hayvan yavrularn himaye eden "aystlar" dank haldeki hayat unsurlarn bir araya toplayarak, kut yapar ve bunu ana karnndaki ocua fledikten sonra, ocuun can bulmasna yardmc olurlard. Divan- Lgat-it-Trkte; uur, devlet, baht, talih, saadet anlamyla geen kut kavram, bu pratikte canlnn hayat bulmasna sebep tekil eden kuvvet ve kudret anlamna gelmektedir ki bu anlam gnmzde yrede de srdrlmektedir 105 . Harputta ocuu olmayan kadnlar iin uygulanan bir dier pratikte, "Muhammed" ad bulunan yedi ayr evden toplanan mh (ivi)larn, bilezik yaptrlarak bahsolunan kadnn bileine taklmas eklinde ortaya kar. Bu tarzda uygulanan ritelin amac yedi ayr evden alnan kutsal demirlere ait kuvvet ve koruma unsurlarnn slamiyetteki Muhammed adnn kutsiyetiyle birleip, doma ve oalmaya ynelik dini-sihri bir g oluumunu salamaktr. Bilindii gibi demir, kamlarn muhtelif vesilerle icra ettikleri ayinlerde olduu gibi, by ve tedavi usulleri ile yemin merasimlerinde bulunduklar kurtarc fonksiyonuna sahip kutsal bir ruh olarak telakki

104 105

Rfat Araz, Harputta Eski Trk nanlar ve Halk Hekimlii, Ankara 1995, s. 9394. a. g. e, s. 94.

111 edilirdi 106 . Antalyann krsal kesiminde de buna benzer bir uygulama vardr. Yedi Mehmet adl evden ivi toplanp bilezik yaptrlr ve hamile kadnn bileine taklr; tekkeye gidip apt balanr; kurban adanr; hamile kadnn beline muamba iinde muska (hamayl) balanr 107 . Altay Trkleri arasnda ocuu olmayan Altay kii "kutay vermiyor" der ve ondan kendisine ocuk vermesini ister. Altay dalarnda tbben ve inan itibaryla kutsal saylan yararl sular vardr. Ruslar bu sulara itibar etmezler. Sadece Altay kii bu sularn yerini bilir ve bunlar yabanclara gsterilmez. Bunlara "arjan su" denilir. Bu sularla her zaman gidilmez. Dolunaydan evvel gidilmesi gerekir. ocuu olmayan Altay kii burada yatar ve oturur. Bir tek ey dnr. "Altay kutay bana bala ver" diye bekler. Bu sular kaynak sulardr. Bunlardan bazlar akam, bazlar sabah ve bazlar le iilirler. Hangi suyun ne zaman iileceini kam/ bilirkii tayin eder, onun bilgisine bavurulur 108 . 4. 1. 2. Doum Sras Ritelleri Trk inan sisteminde normal ocuklara nispetle farkl zellikler tayarak doan ocuklarn ileride byk iler baaracaklarna inanlrd. Ayrca doumu zorlatrp engellemeye alan, doum olayn mteakip, anaya ve ocua eitli fenalklarda bulunup hastalklar veren, ruhlarn alarak karanlk lemlere gtren bir takm gizli glerin varlna dair inanlar mevcuttu. Bunun yannda hamilelik ve doum srasnda olduu gibi, ana ve ocuunu bir mr boyu koruyup gzeten himayeci gler de vard. yi ile ktnn, k ile karanln sonsuza kadar sreceine inanlan bu mcadelede, kadnn da bilmek, uymak ve uygulamak mecburiyetinde olduu bir takm inan ve pratikler bulunuyordu 109 .

106 107

a. g. e, s. 94- 95. Zmrt Nahya, Vann Baz Kylerinde Halk Hekimlii Asndan ocua Kalma ve ocuk Yaar Kalafat, Altaylardan Anadoluya Kamizm, s. 8687. Rfat Araz, a. g. e, s. 9697.

Drme le lgili Uygulamalar, Trk Halk Hekimlii Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1998, s. 187.
108 109

112 Doum srasnda yaygn olan bir inanta alkars denilen kt ruhun ortaya kp anne ve ocua musallat olmasdr 110 . Alkars denilen bu varlk eklen uzun boylu, uzun parmak ve trnakl, bedeni yal, siyah ve uzun sal; memelerini dev analar gibi omuzlarndan geriye atan, el ve ayaklar son derece kk bir kadn olarak tasvir edilir 111 . Alkarsnn ayaklar tersinedir. Yani onun ayann topuklar nde, parmak ksm geridedir. Gzleri ise dikine uzunlamasnadr 112 . Doum srasnda yaanan riteller ile ilgili u rnekler verilebilir: Trk inanlar arasnda yaayan al veya al karsndan hamile kadnlar, doum ncesi ve doum srasnda ve hatta doum sonrasnda korumak yolunda muhtelif tedbirler alnr Erzurum, Kars, Ar ve Mu illeri evresinde doum yapan kadnlar geceleri albasmas tehlikesine kar yalnz braklmazlar 113 . Doum iin gelen kadnlar ve evde bulunanlar, gece doum yapan beklerler. Doum srasnda eve giren hibir eya dar karlmaz. Ayrlmak zorunda kalan kadnlar, gndz dar kabilir ama gne batmadan yine geri dnmek mecburiyetindedirler. Aksi yaplrsa doum yapan kadn albasmas tehlikesi vardr. Buna dikkat edilmeyen yrelerde doumdan sonra alkars bebei ve anay ldrrm. Alkarsndan korunmak iin yine bu evrede doum yapan kadnn yannda gece ocak veya k sndrlmez, sabah gn yncaya kadar yank tutulur 114 . Alkars, kadn doum yapnca onun yreini yiyeceine inanld iin su, kl ve hanerle arplr. Karapapak Trklerinde byle zel durumlarda su kenarndaki
110

Cahit ztelli, Albast, Alkars, Koruma ve Tedavisi, Trk Folklor Aratrmalar, C. 10, S. 209, Cahit ztelli, a. g. m, s. 4262; Aynur Karata, Vezirky (Artvin) Doum Adetleri, Trk Halk Mithat Ylmaz, Elazda Elkars nanmas, Trk Folklor Aratrmalar, S. 215, stanbul, 1967,

stanbul, 1966, s.4261; smet Zeki Eyubolu, Anadolu nanlar, stanbul, 1998, s. 121122.
111

Kltrnden Derlemeler, Ankara 1991, s. 69.

112

s.4132; Ergn Sar, Anadolu Yaamnda amanizm Kalntlar, Trk Folklor Aratrmalar, C. 14, S.277, stanbul, 1972, s. 6381.
113

Alkarsnn hamile kadna zarar vereceine dair inanla ilgili bir rnei yakn evremden vermek

istiyorum. Kardeimin doumundan sonra odasnda dinlenmeleri amacyla yalnz brakp oturma odasna getik. Fakat Seyran teyze bize yeni doum yapan kadn ve ocuun yalnz braklmas doru deil dedi. Bende Seyran teyzeye yaklap nedenini sordum. Bana verdii cevapta yeni doum yapan anne ve ocuu yalnz kalnca alkars gelip boar dedi. Ayrca yeni doum yapan kadnn yastna bir toplu ine geirirseniz iyi olur, dedi. Bu uygulamalar byklerinden gren Seyran teyzeden aldm bu bilgiler inanlar asndan sregelen bir devamll gsteriyor. Fakat eski toprak olarak niteleyeceimiz bu kiilerin byle inanlarn son temsilcileri olduklarn dnyorum diyemeden geemeyeceim.
114

Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 78.

113 yanmakta olan ocaklar suya batrlm han nar yapra ile usulnce sndrlr. Bu ocaklarn sndrlmesinden kast hamile annenin cierini almas halinde alkars cieri yemek iin bu atelerde piirmesin 115 . Kozan Aslanl kynde lousalarn yastklarnn altna bir para kurt postu koyulmaktadr. Bylece hastann albastdan korunacana inanlmaktadr 116 . Karaay Trklerinde de ocuk douracak olan hanmlar kurt diini yanlarnda tamlardr. Bunu da doan erkein cesur olmasn istediklerinden dolay uygulamlardr. Erkek ocuk doduunda ise beiin drt kesine drt kurt resmi koymulardr 117 . Eskiehirde albastnn lousa kadnlarn ve ocuklarn zerine karak onlar boarak ldrdne inanlr. Eskiehirde alkarsnn krmzy sevmedii ve krmz olan yere gelemeyecei inancyla lousa kadnn bana krmz kurdele balanr. ocuun yzne krmz mendil konulur 118 . ocuun gbek ba Kars ilinde ak ile kesilir. Bu ak ykanmadan doum yapan anann yast altna konur. ocuun gbei kuruyunca, o ak alr ve ykanr. Bu inancn altnda da koruyucu ruhu memnun etme sz konusudur. Demir ak, hem ocuk, hem de doum yapan ana iin al basmasna kar alnan bir tedbirdir. Onlar kt ruhun fenalk yapmasndan koruyaca inanc ile ak, yastk altnda konur 119 . Muta ocuu doup da yaamayanlar, ocuklarnn yaamas iin yedi yan alncaya kadar her yl kurban keserler. Yedi yana kadar ocua yeni elbise giydirmezler. Yedi evden toplanan bez paralarndan elbise yapp ocua giydirirler 120 .
115 116

Yaar Kalafat, Karapapak Trklerinde Halk nanlar, Trk Kltr, S. 431, Ankara, 1999, s.161. Ali Rza Gnll, Trk Halk nanlarnda Kurt Motifi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 73, stanbul,

1993, s. 53; Cahit ztelli, Eski Trk nanlarnn Bugnk zleri, I.Uluslar Aras Trk Folklor Kongresi, C. 4, Ankara, 1976, s. 243.
117

Bilal Laipanov, Karaay Trklerinin Bryle (Kurtla) lgili Treleri, Uluslar Aras Trk Dnyas Mukaddes Bier, Eskiehir linde Doumla lgili Adet ve nanlar, Trk Halk Kltrnden Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 80; M. Fahrettin Krzolu, Gr-

Halk Edebiyat Kurultay Bildirileri, Ankara, 2002, s. 526.

118

Derlemeler, Ankara, 1991, s. 11.

119

cistanda Eski Trk nan ve Gelenekleri, I. Uluslar Aras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, C. 4, Ankara, 1976, s. 155.
120

Muta sregelen bu pratie benzer bir olay Elazda bizzat yaadm. Bir kadnn bize yaklap para

istemesi ve para istemesinin sebebini ise uzun zamandan sonra doan torununa giysi alacan sylemesi ayn inanc temsil eder. Dardan yedirilip, dardan giydirilen ocuun korunacana inanma sz konusudur.

114 ocuklarn elbiselerine yedi delikli mavi boncuk, hamail, nazarlk takarlar. Bu inanlara gre, ocuk lmden, kem gzlerden, cinlerden korunmu olur. Sarkam ve Ardahanda, ocuu doup da yaamayanlar yedi yl st ste kurban keserler ve etini eve sokmazlar, konu komuya datrlar. Kurbann kemiklerini eksiksiz bir araya getirip gmerler. Yedinci ylsonunda dilekleri gerekleirmi. Bu inan, kamlk ayinlerinde kurbanla ilgili grlmektedir. Burada da, kemikler bir araya getirilir ve o hayvann yeniden dirileceine inanlr. Bununla ilgili efsaneler, Trkler arasnda yaygndr 121 . Muta bir ocuktan sonra doanlar yaamyorsa ilkinin ayaklar yeni doann ei zerine bastrlr. Buradaki inanta da ilkini koruyan iyi ruhun onu da korumas dilei inanc sakldr. Doan ocuk ilk defa beie konurken, beie erez ve meyve konur. O gn kz ve erkek taraf toplanp elenti yapar. Bu adet, ocuun hayatnn bereketli ve gzel gemesi inanc ile yaplr 122 . ocuk Muta krk kmadan dar karlamaz. Krk knca, ebesi gelir ve onu usulnce ykar. Ondan sonra sokaa karlr. Aksi halde, ocuun bana bir felaket geleceine inanlr. Byle ocuklar, krk bastdan hemen kurtarmak iin, iki ana birbirine ine verir. Bylece, ocuklarn kt akbetinden kurtarldna inanlr 123 . Harput yresinde ocuun doumuna mteakip gbei belli bir uzunlukta kesildikten sonra ebeler tarafndan balanr. Kesilerek alnan gbek kordonu ele birlikte topraa gmlr. ocuun balanm gbei ise, belli bir sre sonunda kendiliinden der. Bu gbek parasna ait inan ve pratiklerde yine Umay ile ilikilidir. Nitekim kz ocuuna ait gbein ocuun salkl bymesi, gelin olup evinin hanmln yapmas ama ve inanc ile okul bahesine veya cami avlusuna gmlmesi gibi pratiklerde, bu gbek parasnn tad yap ve fonksiyonlar, Umay iyesinin tad unsurlarla birleip btnleir. Ayrca gbein kesilmesi ileminde kullanlan bak, makas, jilet gibi aletlerin lousann yatann altnda krk gn sre ile bekletilmesinde ama ve inan yine ayndr. Zira alkarsna kar demirin koruyuculuu, himayeci bir ruh olan Umay memnun etmekte, onun i ve sorumluluunu kolaylatrmaktadr 124 .

121 122 123 124

Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 80. a. g. e, s. 80. a. g. e, s. 8081. Rfat Araz, a. g. e, s. 98.

115 Harput yresinde emzikli kadnn gslerinin kendisini rahatsz edecek ekilde dolmas veya burada bir iliin olumasna sebep, bu kadnn herhangi bir yiyecek maddesini grp de can istedii veya st umduu halde onu yiyememesine balanr. Bu gibi hallerde kadn, iinde bo bir tabak olan kalburu alarak, yedi ayr evden hi konumamak kaydyla yalnz iaretlerle yiyecek istemee balar. Evlerden toplanan tuz, bulgur, kavurma vs. gibi nesnelerle piirilen yemei yiyen bu kadnn rahatszlnn geeceine inanlr. Bu pratikte, kt ruhlar tarafndan verilen hastaln yedi ayr evin koruyucu iyelerinden belli usul ve esaslarla alnan kurtarclk unsuru ile bertaraf edildiini gryoruz 125 . Azerbaycanda hamile kadnn doumun kolay olmas iin ihtiyar bilici kadn yedi gn hamilenin kannn zerine bak svalar. Bilici kadnn buyruu zerine doum esnasnda adrda kadnlar, darda erkekler bak bilerler. Doum belasz kazasz gerekleince, bileme ilemi durur. Ayrca ilk doum esnasnda douran kadnn haberi olmakszn, havaya birka el ate edilmek suretiyle doum kolaylatrlr. Bununla kt ruhlarn kovulduuna inanlr. Demirin kt ruhlara/kara iyelere kar koruyucu fonksiyonu Anadoluda da yaygndr 126 . Avar Trkleri arasnda da doumun kolaylaaca inancyla silah atlr veya ses karan baz uygulamalar yaplr 127 . Baz kadnlarn bebei kalmaz lr. Byle kadnlara "hem zatt" denir. Hem zatt kadn, yeni doum yapan bir baka kadnn yanna giderse, onunda bebei lr. Bundan kurtulmak iin yeni dourmu kedi, kpek veya bir baak hayvann yanna gidip, -hem zatm senin zerine dkyorum- demek gerekir. Hayvann bir yavrusu lr; hem zatt kadnn artk bebei lmez 128 . Dou ve Gneydou Anadoluda lousa kadn gece gen kzlar alkarsna kar korumak iin dokuz ve krk gn yalnz brakmazlar. Karaay Balkar Trklerinde ise gen kzlar sabaha kadar bebei albast ad verilen kt cinden korumak iin beklerler. Bebekle anne ayn odada olaca iin albast/alkars anne ve ocua zarar

125 126 127 128

a. g. e, s. 98. Yaar Kalafat, Karlatrmal Trk Halk nanlar, s. 56. Yaar Kalafat, Dastan Halk nanlar, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 129, stanbul, 2000, s. 10. Yaar Kalafat, Karlatrmal Trk Halk nanlar, s. 58.

116 verici olarak bilindiinden her iki Trk kesiminde de dini pratiin mahiyeti ayndr 129 . Baz kesimlerde krk gn ocuk evden karlmaz 130 . Yaamayan erkek ocuun yaamas iin baz dini uygulamalar yaplr. Erkek ocuk birisine verilir ve o ahstan alnr. Yaamayan erkek ocuklar yatrlara satlrlar. Bu tr ocuklara bazen ziyaret ismi verilir. Bylece cinlerin o ocuu almalarnn nlediine inanlr. Yine Trk inanlarnda yaamayan erkek ocua yaayaca inanc ile kt irkin isimler konur. Bu isimleri ldrc gcn beenmeyecei iin ocuun lmeyeceine inanlr. Koycubay (yoksul ocuk), tbalas, Boktadoan, Bokcubay gibi isimler konur. Yaamayan erkek ocuun kulana kpe taklr. Erkek ocua kz elbisesi giydirilir. Bylece erkek ocuu almaya, ldrmeye talip olan glerin aldatlm olacana ocuun korunacana inanlr 131 . Hazar Trkleri arasnda da erkek ocuu yaamayanlar iin yaplan baz uygulamalar vardr. Yaamayan erkek ocuklara entari giydirilir, kpe taklr. Baz ailelerde, erkek ocuklar ok ldkleri iin, erkek ocuklarnn ismini kt bir eyin ismini koyarlar. Erkek ocuu yaamayana ailelerin ocuklarnn yaamalar iin onlara kz isminin konulmas, onlara kz giysilerinin giydirilmesi, salarnn uzatlmas, kpe taklmas onlarn korunmalar amacyla yaplr. Bu yntemin kullanlmas ile erkek ocuklarn lmne sebep olacak glerin aldatlmas amalanmtr. Yine Hazar Trkleri ocuklar bilerek temiz tutmayp, yzlerine kmr srerler. Bunun yaplmasyla ocuk nazardan korunur inanc vardr 132 . amanizmde (kamizmde) yenidnyaya gelmi bebein gbek ba kurutulur. Bu para maske gibi bir beze dikilir. ine kuru taneli besinler konulur. Bu zel muska evin temiz yerine konulur. Kam buna bakarak sahibinin geleceini tahmin edebilir. Bir nevi faldr. Anadoluda ocuun geleceinin tayin edecei inancndan hareketle bebein ei cami, okul, ar gibi yerlerin diplerine gmlr 133 . nana gre bir kadnn ocuu ldkten sonra devaml lyorsa bunun sebebi kt ruhlara balanr. nk ruhlarn ocuklar alabilme ve ldrme tehlikesi vardr.
129 130

a. g. e, s. 67. smail ztrk, Yeniken Kynde ocuklara Ad Koyma, Trk Folklor Aratrmalar, Ankara, Yaar Kalafat, Altaylardan Anadoluya Kamizm, s. 5354. Yaar Kalafat, Trk Halk nanlar I, s. 7. Yaar Kalafat, Altaylardan Anadoluya Kamizm, s. s. 99.

1983,s.174.
131 132 133

117 Bu tehlike karsnda ruhlar artma pratii yaplr ki bu da yledir. Doum yapan kadnn etrafna yedi kadn toplanp, onun etrafn sararlar. Tam doum srasnda ocuk bu kadnlarn apndan geirilir. Bu durum karsnda ruh ocuun kime ait olduunu bilmeyerek artlr. Bylece doan ocuk korunmu olur 134 . Doum srasnda, doumun kolay olmas ve ocuun kt ruhlarn errinden korunmas iin evdeki ykln stne bir bez serilir ve ate stne bir para ya atlr. Bu inan Kazak Trkleri arasnda grlmektedir. Ate iyesinin izlerini tayan bu inanlar ve yatr ziyareti ekline dnen ata ruhlarn memnun etme inanc gnmzde varlklarn srdrmektedir 135 . 4. 1. 3. Doum Sonras Ritelleri Doum ncesi ve sonras anneyi- ocuu kt ruhtan koruma pratii doum sonras uygulamalarda da grlmektedir. rneklerle konuyu aklamaya alacaz. Harput yresinde ocuu yaamayan kadnlar, ocuklarnn yaamasn salamak iin p ve benzerlerden yaplan sembolik bir bebei, Harputta metfun bulunan Beik Babann sandukas zerinde skerek datrlar. Bylece yeni doacak ocuun yaayacana inanlr. Bu pratie benzer bir inan, kk farkllklarla Tuva (Urenha) Trklerinde de tespit edilmitir. Tuva Trkleri ocuun doumu mteakip onu byke bir kazann altna saklayarak yanna "ak eren" ad verilen ongunu ve arpa unundan hazrlanm sembolik bir bebei brakrlard. Kamlar aracl ile yaplan bu tayin ve merasim srasnda sembolik bebein karn yarlr, paralanr ve topraa gmlrd. Bu tren srasnda ana ve baba, ocuklar gerekten lm gibi alarlard. Bununla ocua hastalk veren veya onun ruhunu alarak lme sebep olan erir ruhlarn aldatldna, artldna inanlrd. Bu pratiklerde ak erenin yerini ulu kiinin koruyuculuu ve kurtarcl almtr. Ayrca arpa unundan yaplan ve sonu sembolik bir lmle neticelenen bebek tasviri ise yerini ayn akbete maruz kalan sembolik bez bebee brakmtr. Dolaysyla her iki pratikte de ama ve inan ayndr 136 . Krk gn tamamlamayan bebek yalnz braklnca, cin gelir onu kendi ocuu ile deitirir. Byle ocuklara cin deyii denir. Cin deyii ocuklar beden ve zek
134 135 136

Harun Gngr, Trk Dnyasnda Din, Tisav, Elaz, 2006. Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 78. Rfat Araz, a. g. e, s. 99.

118 ynnden pek gelimezler. Bu durumda mezarla gitmek gerekir. Yedi mezar getikten sonra, yedi ayr renkte iplik ve yedi ineyi gmmek gerekir. Cin deyiini bir yere brakp saklamak lazm. Cin deyii alaynca sesine annesi gelir, kendi ocuunu alp gtrr, dier ocuu geri getirir 137 . Samsun ve yresinde krk kmam ocuun bezleri akamdan sonra darda braklmaz. Braklrsa ocuk alanga olur, devaml alar. Samsunda yeni domu ocuun kt iyelerden kurtulmas iin yaplan bir pratikte def ya da tas tabak gibi ses karan nesnelere vurulmasdr 138 . Ayn ritel Artvinde de vardr. Artvinde gece ocuun bezi darda kaldysa ocuk uyumaz ve srekli alar. Bu durumda ocuun bezi atein etrafnda dolandrldktan sonra ocuun altna serilir. Darda kalan beze cin, peri, pislik bulaabileceinden gece darda braklmamasna zen gsterilir 139 . Kuzey Irakta Krman ve Trklerde ocuk olduu zaman hali- vakti yerinde olan kurban keser bu gelenek Idrda da yaamaktadr. Karaay Balkar Trklerinde bebein doumundan bir hafta sonra kurban kesilir, len (toy) dzenlenir. Bebek trenle beie yatrlr. Buna beik blgen deti denir. Bu lene btn akraba ve komular arlr. Erkek ocuk doan evlerde stm bebee kol kerek denilen kk hediyeler getirilir. ocuk doumunda zellikle erkek ocuk doumunda ve uzun sre bekledikten sonra dnyaya gelen ocuklar iin Dou ve Gneydou Anadoluda kutlama lenleri yaplr. Ayrca kurbanlar kesilir. Bu lenler eski Trk inan sisteminde grlen a dkmelerinin benzeri olup bir nevi sa telakki edilir 140 . Dou Anadoluda sk grlen di hedii lenleri Karaay Balkar Trklerinde de grlr. ocuk ilk diini karaca zaman ti crna deti yaplr. Byk bir kazanda buday, msr, kuru fasulye ve nohut piirilir. Sonra buna kuru zm ilave edilir. Bu karma ti crna denilir. Akraba ve komular eve davet edilir, lenler dzenlenir; kutlama yaplr. ocuun baba ve annesi bir avu msr ocuun bandan aa dker. Dilerinde byle ksnlar der. Davetlilere birer tas ti crna gnderilir. ocuklara hediye verilir 141 .
137 138

Yaar Kalafat, Karlatrmal Trk Halk nanlar, s. 59. Bekir iman, slamiyet ncesi Trk nan ve Ritellerinin Samsun Yresindeki zleri, Trk Aynur Karata, a. g. m, s. 70. Yaar Kalafat, Karlatrmal Trk Halk nanlar, s. 64. a. g. e, s. 66.

Kltr, S. 104, Ankara, 1996, s. 565.

139 140 141

119 Kz ocuu olduu halde, olan ocuu olmayan veya doduu halde ocuu yaamayan kadnlar, olan ocuuna kavutuklar zaman yedi yana kadar ocuun salarn uzatr, rer ve kendisine bu zaman iinde kz elbisesi giydirilir. Ters giyme ad ile bilinen bu pratiin deiik bir biimi de, ocua yedi yl boyunca hall (kullanlmam) elbisenin giydirilmemesidir. Komu ve akrabalardan alnan eski, yamal hatta yrtk elbise ile yedi yl sreyle bytlen bu olan ocuunun, bu yatan sonra artk yaamayacana inanlr. Bu tr ocuklarn, belirlenen sre iinde uzun sren bir hastala yakalanmalar halinde ise adlar deitirilerek zellik arz eden adlar taklr. Bu pratikler Bakurt, Krgz, Kpak ve Kazak Trklerinde de tespit edilmitir. Bu inanlarda da yine ocua lm ssnn verilerek, lm ruhunu artmak, aldatmak gibi eski Trk inanlarnn izleri yaamaktadr 142 . Erzurumda yeni doan ocuun amar bir mezarn zerine aslr. amar ters dnerse ocuun leceine, dnmez ise ocuun yaayacana inanlr. Trabzonda ve Muta oturmakta veya yatmakta olan ocuun zerinden birisi geerse o ocuun bymeyeceine inanlr. Bu uursuzluun giderilmesi iin ters istikamette, tekrar zerinden geilmesi gerekmektedir 143 . Bu iki rnek de eski inanlardan esinlenmitir. Doum sonras aya basmayan ocuklar Erbilde, Krman ve Trkmenler, bu ocuun ifa bulmas iin Cuma gn, Cuma namazndan nce caminin nne gtrrler. ocuun annesi, ocuun iki ayann baparmann birbirine balarlar. Camiden kacak ilk kiiye ocuu gtrr. O kii "tu- tu- tu" bismillah deyip ocuun bal parmaklarnn iplerini keser. Bylece ocuun ayana basabileceine inanlr. Bu, uygulama Karsta ocuun iki aya birbirine balanlarak yaplr 144 . Bu uygulamada da aya basmayan ocuktaki kt iye yok edilmek istenmektedir ve ocuk camiden kan biri tarafndan iyiletirilmeye allmtr. 4. 2. Ad Verme le lgili nanlar

142 143

Rfat Araz, a. g. e, s. 99100. Yaar Kalafat, Trk Halk nanlarnda Ters Motifi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 123, stanbul, Yaar Kalafat, Gktanr nancndan Gnmze Kadar Efsunlama, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S.69,

1997, s. 17.
144

stanbul, 1992, s. 52.

120 Trklerde ad verme motifi destan ve masal kahramanlarna deiik merasimlerle verilirdi. Ayn zamanda mhim bir motif olarak alglanrd. Ouz Hann ad koyma merasimini Ebulgazi Bahadr Hann kitabnda da yle anlatmaktadr: "O adaki Mool adetlerine gre (Trk yerine Mool szn kullanlmas, Trkmenlere muber oluundandr) yeni doan bir olana bir yana girmeden ad koymazlar. Ouz Han bir yana basnca, babas Karahan btn memlekete haber sald ve byk bir toy dzenleyerek ziyafetler ekti. Ziyafet gn Karahan, olunu ziyafet meclisine getirdi ve yle dedi: Olum artk bir yana geldi. Bu olana ne ad koyacaz? beler, Karahann szne cevap vermeden, olan konumaya balad ve yle dedi; Benim adm Ouzdur! bu sz duyan herkes ona hayran kald ve hep birden yle dediler, mademki bu ocuk kendi adn kendisi koydu, o addan daha iyisi bulunamaz" 145 . Trklerde ad verme amanist topluluklarnda aman tarafndan uygulanrken slam sonras Trk masal ve halk hikyelerinde yerini dervi ve pirlere brakmtr. Bu fikri bir iki masal rneiyle somutlatrmakta fayda vardr. Birinci rnei Gmhane ve Bayburt yresine ait olan Melikah masalndan formatlarsak ocuun adnn koyulaca srada bir pirin gelip ocuun adnn Melikah olmas talebini gryoruz. kinci olarak Gevher Hanm masalnda Hzrn kahramana ve kahramann atna isim vermesi rneini olduu gibi aktarrsak: "Tam o srada Hzr dede gelmi ve balam sylemeye: Olunun ismi Hasan, tayn ismi Kambertay olsun. Bir vurmada bin dman yere sersin, tayn ba sktka, dertte kalnca uabilsin", demi ve ortadan kaybolmu 146 . amanist topluluklarda aman isim vermekle beraber yldzlara bakarak onun gelecei ile ilgili baz bilgiler de verir. Masallarda aman yerine isim veren derviler ise gelecekle ilgili bilgiler yerine gelecekte onun rahat yaamasn salayacak dua ve dileklerde bulunurlar 147 . Eski Trk hayatnda, ocuklar ad alncaya kadar, adsz yaarlard. Ad alncaya kadar adsz diye arlan ocuk 1314 yalarna gelince, eer ad verilmeye uygun bir i baaramamsa, mr boyu adsz diye anlrd. Ancak tarihimizde sk sk rastlanlan atsz, adsz gibi isim sahiplerinin tamamn, bu ekilde deerlendirmek mmkn deildir. Bu dorundan doruya kt ruhlardan kskan gzlerden olu korumak
145 146

Hasan Kksal, Batalnamelerde Tip ve Motif Yaps, Ankara, 1984, s. 161. Nilfer Yldrm, Anadolu Masallarnda amanizm zleri, (Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits a. g. t, s. 442.

Baslmam Yksek Lisans Tezi) , Elaz, 2004, s. 441442.

147

121 maksadyla konmu bir ad olmaldr. Yani bu oul adsz ise yaramaz, ruhunu alp gtrmeye demez eklindeki davranla kt ruh veya arvakn ocua yaklatrmayacana inanlr 148 . Trk inanlarnda ocuklar kt ruhlardan korumak amacyla verilen bu tr adlar arasnda Satuk, Satlm, Duran, Dursun, Yaar, Durmu, Durdu saylabilir. Tamamen Trk inanlarna dayal olarak verilen bu isimlerin slamiyetle imtiza ettirilerek gnmzde de yaad ortadadr. Kazak ve Krgz Trklerinde ocuklar kt ruhlardan nazar demesinden korumak iin onlara demi, Satlm, Satlgan gibi adlar yan sra t, Kpek gibi hayvan; Bokbay ve Tezekbay gibi pislik adlar da verilmektedir. Bunlarn yan sra karga, akal, tilki, kut cebe gibi geici ve koruyucu isimlerin de ocuklara ad verilmesi Trkler arasnda grlr 149 . Harput yresinde de ocuklara taklan kt isimlere rastlanlm olmakla beraber, ocua gerek ad ile hitap etme yerine irkin aa, pis aa gibi lakaplarla hitap edilir. Bununla ocuun nazardan korunacana inanlr. Eski Trklerde ocuun kt ruhlardan korunmas iin kendilerine kt isimlerin takldn gryoruz. Krgzlarda talmas (it almaz), okabay (domuzbay), Kabanbay (yabani domuz), Altayllarda t- ktn (it gt), Palk, Kpak ve Kazaklarda ise ocuklara yine ayn inanla Rus adlarnn verildii tespit edilmitir. Dolaysyla yrede tespit edilen lakaplar bu eski Trk inanlarnn fonksiyon deiimine uram biimleri olarak yaamaktadr 150 . Yine Harput yresinde baba, dede, nine veya aile veya yakn akraba evresinden olup gen yata len bir kiinin adlar doan ocua taklarak len kiinin adnn yaatlmasna devam ettirilir. Bununla len kiinin ruhunun memnun edileceine inanlr. Ayrca ok alayan veya hastalklardan bir trl iflah olmayan ocuklar ile yrme an geirdii halde yrrken sk sk den ocuklarn adlarnn ar geldii inanc ile adlar ya tamamen deitirilir ve yeni bir ad taklr veya mevcut isimleri yreye has bir az zellii ise Fatma ile Fato, Emine ile Emo, Mehmet veya Muhammet ise Memo, nami ise mo, Selami ise Selo olarak arlr. Bu pratiklerde kt ruh veya arvakn fkesinin nne gemek, onu artmak, aldatmak, dikkatini baka yerlere ekmek gibi eski inan ve dncelerin slamiyetle imtiza etmi yap ve fonksiyonlarnn izlerini gryoruz. Nitekim ayn inanla lm ruhunu
148 149 150

Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 84. a. g. e, s. 84; Turgut Akpnar, Trklerin Din ve Hukuk Tarihi, stanbul, 1999, s. 106. Rfat Araz, a. g. e, s. 107.

122 artmak, aldatmak gibi pratikler deiik usul ve esaslarla Urenha, Bakurt, Krgz, Kpak ve Kazak Trklerinde de grlmektedir 151 . ocua ad koyma hususunda yazlmaa deer bir grenekte bir ocua iki l ad, rnein bir kar ve kocann her ikisinin de lm olan baba ya da annelerinin adlar birlikte verilmemesidir. Bu inana gre ller ar basar ve ocuk yaamazm. Byle bir ad tayan ocukla konuulursa k zaman "adyla geldi, adyla ok yaasn; dede veya ninelerinin topra misk, mekn cennet olsun" denilmek suretiyle anl hayra yorulur. Bir gre gre de bir toplantda bir l ad anlrken orada l ile ada birisi bulunuyorsa o zaman "o yattka Allah sana mr versin, ad benzemesin, Allah gecinden versin" denilir. Eer lye ada olan bir ocuk ise ocuun bir kulann ekilmesi gerekir. Eer bu ekilde hareket edilmezse nezaketsizlik saylr ve fena bir dncenin mevcudiyetine kaplanr 152 . Kimi isimler, doan ocuun rengine gre de verilir. Karacaolan, Karaolan, Sar Saltk, Sar Efe gibi. Dou Anadoluda da bu tr adlara rastlanr. Kars, Erzurum, Ar, Mu, Malatya evresinde Karakz, Akkz, Karaolan, Yaz, Sarkz, Pembe gibi adlara rastlanmtr. Yine bu verilen isimlerinde kt ruhlarla, alkars ile ki al kars iki tanedir; biri kara dieri sardr, ilgisi vardr. Yani bu adlar ocuklara gelii gzel taklm sanlmamaldr. Gne, ay, yldz, da, deniz, yldrm, imek, nar, gk gibi isimlerin de yine balangtaki Trk inanlarn aksettirdiklerini ve bunlarn koruyucu iyeleri temsil eden unsurlar olduklarn unutmamak gerekir 153 . Kars evresinde isimler arasnda Tamam, Yeter, Kztamam tespit edilmitir. Bu isimlerde, erkek ocuun domas amacyla kzlara verilir. Ama yukardakilerle ayndr. Ataya hrmeten verilen isimlere, ata adyla anlan aile lakaplarna sahada ska rastlanlmtr. Ata ruhuna sayg inancnn bariz bir izi olan bu tr ad verme ile byklerin ruhlar ad edilir. Onlar, ocua verilen ad vesile edilerek anma frsat doar ve ocuk ktlklerden onun ruhu ile bylece korunmu olur. Yrede yaayan ve eski Trk boylarndan kalma bir airet olan Miranlarda, beylerde, dede ve torun arasnda 24 defa tekrarlanarak bugne gelen 24 Ouz ad tespit edilmitir. Atalara sayg gsterme

151 152

a. g. e, s. 108. M. akir lktar, Trkiye Trklerinde Ad Verme le lgili Gelenek ve nanlar, I.Uluslar Aras Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 85.

Trk Folklor Kongresi, C. 4, Ankara, 1976, s. 375379

153

123 inancn tam 48 nesilden beri yaatan beyler aireti gemiin hatralarn gnmze kadar tamtr 154 . Bitlis ve Erzurum evresinde ocuklara baz isimlerin verilmesinden ekinilir. O isimlerin ocuklara ar geleceine, o isimleri tarlarsa balarna olmadk iler alacana inanrlar. Bu isimler deitirilmezse, ocuklarda me, delirmeye varan felaketlerle karlaabilirler. Byle bir durumla kar karya gelen ocuun, adnn bana yeni ad ilavesi veya tamamen yeni ad konmas ile kurtulacana inanlr. Burada da yine ata adnn uygun grlmeyen veya uygun olmayan bir ocua verilmesiyle onlar incitme sz konusudur. Onlarn fkesini ve gazabn nlemek iin ocuun ad deitirilir. Bu inan yrede slami renklerde tar. Mesela, Muhammed ad verilen ocuk, byle bir olay ile karlarsa adn Mehmete veya Ahmet Aliye evirirler. Arda eskiden yaamas mitsiz olan ocuklar byynceye kadar slami isimler vermezlerdi. slami olmayan isimler takarlard veya bunlarn ksaltlm ekillerini lakap gibi kullanrlard. ocuklarn bu ekilde korunacana inanlrd. Bu inanta, tipik bir Trk inancdr. Ama ocua fenalk eden kt ruhu artmak, yalanc ad ile onu aldatp ocuu fenalktan gizlemektir 155 . Dou Anadolu blgesinde, ocuklara gk ve gkyz ile ilgili isimler verilir. Nazardan korunmak iin verilen bu isimler arasnda Ayhan, Yldz han, Gne, Yldz, Seher, Gndz, Gn, Gner, Aykz, Aybala, Aya, Gken gibileri saylabilir. Sarkam, Mu, Ahlat ve Bitlis evresinde, ocuklara iinde demir ve elik geen isimler verilirse (Demir, zdemir, Kandemir, Kurtdemir, zelik, elik, Gkdemir, Demirda, Demiral, Demirci gibi) uzun mrl ve salam olacaklarna inanlr. Ayn amala Kars, Ar, Bulank, Talcay, Ahlat, Patnos ve Tatvan evresinde ocuklara iinde da ad geen isimler verilir: Da, Dal, Dadan, Dada, Durda, Karadal, Bozda gibi 156 . Atlayn kuzeydousundaki Minsin Trkleri arasnda geen asrn ilk yarsnda yapt tetkik gezisinde halk adet ve destanlar zerine bir hayli malzeme toplam olan Rus melliflerinden V. Titofun verdii bilgiye gre bu Trklerde bir ocuk byyp bir yiitlik gstermedike ad alamaz. Ancak dman yenip bir yiitlik gsterdikten sonra babas bir ziyafet tertip ederek ocuuna ad verir. Verilen bu ad da o yiidin
154 155 156

a. g. e, s. 86. a. g. e, s. 86. a. g. e, s. 8687.

124 bindii atn rengi ile mnasebetli olur. Bu adet en eski bir Trk geleneinin bakyyesidir 157 . Bugn Atlayn kuzeyinde ve Yenisey rma kylarnda yaamakta olan Beltir, Koybal Trklerinde ad verme doumdan birka gn sonra olur. ocuu olan bir baba, kendi haline gre bir ziyafet tertip ederek hsm ve dostlarn arr. Ebe kadn, ev sahibi gibi misafirlere iki ve yemek vererek onlar arlar. Yemekler yenildikten sonra ebe kadn misafirlerden en yal olana hitap ederek ocua bir ad vermesini rica eder. O da ocua bir ad verir. Bundan sonra ebe kadn tekrar misafirlere dnerek ocua di veriniz der. Misafirlerde getirdikleri ortaya koyarlar. Bu hediyeler toplanarak ocuun beiine aslr. Altay ve Yenisey havzalarnda oturan Telet, Ka, Abakan gibi dier Trk zmrelerinde de adverme deti, aa yukar Beltir ve Koybal kabilelerinin adetlerine benzer. Bunlarda ayr olarak ocuk dounca babas bir ad seip verir. ok defa bu ad, eve ilk gelen kimsenin ad olur. Bazen ilk sylenen, mesela: Balta, kl, konuk, kpek gibi eylerin ad da ocua bir isim olarak verilir 158 . Yakut Trkleri ad verme hususunda eski Trk adetlerini son gnlere kadar muhafaza etmilerdir. Yakutlar, ocua ay sonra birinci ve ireti adn verirler. kinci ad ise ancak ocuk yay basp ok attktan sonra verilir. Krgz ve Kazaklarda ise doumdan on be gn sonra ocua ad verilir. Gerek Krgzlar ve gerekse Kazaklar, ekseriyetle slam olmalarna ramen ad verme hususunda hocalara nem vermezler. ocuu yaamayan aileler doumu mteakip adverme iiyle uramaa koyulurlar. Bu kimselerin ocuu doar domaz ebe kadn darya kar ve kapdan ocuu babasna satar. ocua da Satlm, Sattokta (daim), Toktam, Ta, Timur gibi adlardan birisi konulur. Bakurt Trklerinde ise, bu gibi babalar ocuun arlnca demir vermek suretiyle onu satn alrlar. Altayllarla Kazak Krgzlarda ocuu yaamayan babalar yeni doan ocuklarna t, t baba, t barak, t bey, t kulu, t almaz, Ylan, eytan kulu, Sarukine gibi kt birer ad verirler. Bunlarn inanlarna gre kt ad verilen bir ocuun adndan dolay Azrail irenip cann almazm. uvalarda da buna benzer inanlar vardr. ocuu yaamayan bir ailenin yeni doan bir ocuunu ebe kadn alp odadan dar karr. Bu ocuu orada beklemekte olan amana verir. aman da bunu
157

M. akir lktar, Trklerde Ad Verme le lgili Adet ve nanmalar, Trk Kltr, S. 10,

Ankara,1963, s. 9.
158

a. g. m, s. 8.

125 babasna getirir, plkte bir ocuk bulduunu ve bunu satacan syler. Babas amandan ocuu satn alr ve ona sprnt manasna gelen spp diye bir ad verir. Bu adet Anadolu Trklerinde de mevcuttur. ocuu yaamayan bir baba, ebe kadndan yahut bir komudan ocuunu satn ald gibi onu bir yatra da satar. Bunun zerine ocuu kz ise Sat, olansa Satlm ad verilir yahut satld yatrn ismi konulur. Kumuk Trklerinde hastalanan bir ocuk iyi olur yani hastalktan kurtulur inancyla, birine satlr ve Satbal konur 159 .

4. 3. Evlenme/Dn le lgili nanlar Trk hayatnda ev ve evlilik, ocuk sahibi olmak en mhim kaidelerden biridir. nsan ev-bark sahibi olunca, bulunduu toplulukta itibar kazanr. ocuk sahibi olunca da itibar ykselir. Trk hayatnn her safhasnda yaaymza, hareketlerimize yn veren inanlarmzn burada rol devam etmektedir. yi ve kt karakterli iyeler, ev iyeleri, ata ruhlar, e bulmada iyi bir yuva kurmada, ocuk sahibi olmada, doan ocuklarn hayatta kalmasnda etkili olduu inanc gnmzde de varln korumaktadr 160 . amanizm inancn srdrmekte olan Yakutlarda evlenme kz karma eklinde olur. Kz karma ile grevli genler aman tarafndan gerekli ayin yapldktan sonra yola koyulurlard. Kz karmak iin gidecek olan genler grubu nce bir araya toplanr, atlar hazr halde beklerlerdi. nk o zaman en sratli vasta at idi. aman iinde kmz dolu bir tulumla bu atlarn bulunduu yere gelir ve direklere bal bulunan atlarn civarna bu kmzdan bir avu (hapaz) serperdi. Bunun anlam, kt ruhlarn bu genlere zarar vermemesini temindir. aman yine bu esnada krk kt ruhun adlarn sayarak bunlarn errinden genleri korumas iin tk ya da dk adndaki tanrya; balamas iin duada bulunur, yalvarp yakarrd. Bu kk aptaki hazrlktan sonra genler, karacaklar kzn bulunduu kabileye doru atlarna binip yola koyulurlar 161 . aman

159 160 161

a. g. m, s. 89. Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 87. Osman Cilac, amanizmde Evlenme ve Doum Trenleri, Trk Kltr, Ankara, 1973, s. 177.

126 burada da kt ruhlar engelleyen pratiklere bavurarak genlerin korunmasn salamaya almtr. Krgzlarda dn trenlerinde enteresan bir manzara grlmektedir: Gelin, kaynbabasnn evinde; yanmakta olan atee ya dker ve bu alevli ate karsnda hrmetle eilirdi. Daha nceleri bu dete Bakurtlarda da rastlanmakta idi. Fakat sonradan onlar bu deti kaldrmlardr 162 . Bu ritel atein koruyuculuu karsnda duyulan saygnn ifadesidir. Gagavuz Trklerinde elilikle ilgili baz eski gelenekler vardr. Gelenee gre eli kz evine geldiinde, ocan korunu kartrr veya ocaa, sobaya dokunur. Bu gelenekten kasdn atein temizletirici ve saflatrc niteliinin Trklerce kabul grmesidir. Atee dokunmakla eli bu eve ho, saf, temiz niyetle geldiini, eer kalbinde kt bir niyet varsa, onu da ocan temizlediini, yok ettiini gstermek istiyor 163 . amanlarda evlenme trenlerinde grlen bir mhim zellikte, gelinin eve geldii gn, kapda bir eyler serpmek detidir. Gelinin bana salan eyin cinsi her devre ve her blgeye gre deiir. Bununla beraber o blgede yetien mahsuln en bolu ve sevileninin tercih edildii bilinmektedir. Evlenme treninden sonra birok eyler gelin iin tabu saylr: Kocasnn ve onun soyuna mensup olan erkeklerin ismini sylemek, bykbabann adrndan ileriye gemek, geici bir zaman iin kaynbaba, kaynbiraderler hatta ve hatta kabillerdeki yal kadnlarla konumak v.s gibi hususlar bu yasaklardan belli bal olanlardr 164 . amanizmde, evlenme treniyle ilgili yaplan uygulamalardan biri de "kkalk" merasimidir. Bu tren, gelini baba evinden alan dn alaynn olan evine gelirken yaptklar hareketlerden olumaktadr. Bu hareket yle cereyan eder: Gelini kz evinden alan olan evi, nde aman, amann hemen arkasnda kopuzcular ve davul benzeri algclar olmak zere yrmektedir. Bu arada aman, kopuz eliinde gelin ve damadn mutluluu iin kouklar okumaktadr; kouklarn asl drtlkleri sylenirken yrnmekte ve dn alay da sylenen bu besteli manzumelere itirak etmektedirler. Nakarat ksmlarnda ise, aman toplulua dnerek "k" demekte, topluluk bu emre uymakta ve trknn nakaratn ayaklar zerinde melmi bir ekilde dinlemektedir.
162 163 164

Abdlkadir nan, a. g. e, s. 166. Gll Yololu, Trklerin Aile Merasimleri, Ankara, 1999, s. 3839. Osman Cilac, a. g. m, s. 177178.

127 Nakaratn bitiminden hemen sonra, aman sratle ayaa kalkmakta ve bu arada dn alayna "kalk" emrini vermektedir. Bu emre annda tepki gsteren topluluk sert bir ekilde ayaa kalkmakta, bu arada davul ve dier alglar ok grltl sesler karmaktadr. Bu uygulamalarn, yeni evlilere zarar dokunabilecek, mutluluunu bozabilecek kt ruhlarn korkutularak, gelin ve damadn bulunduu yerden uzaklatrlmas amacn tad sanlmaktadr 165 . Harputta geline gelinlii giydirildii srada zerinden karlan elbiseleri, ksmeti bal olduuna inanlan kzn ad sylenerek bir kpn iine bastrlr. Ayrca gelin gtrlrken eline bir adet yn orap verilerek, kendisinden bu orab skmesi istenir. Gelin bu orab skerken bir taraftan da ksmeti bal olan kz arkadann adn ilave ederek: "Ben nas gelin olub gidisem, baht bal filan arkadam da pein sra gele" derse, ad geen kzn da bahtnn alp gelin olacana inanlr. Burada gelinden karlan elbisenin, bahis konusu olan kzn ad ile kpe baslmas, bu elbisenin gelinin deil de, baht bal olana gitmi gibi bir davrann tatbikini gryoruz. Sebebi bilinmeden yaplan bu pratikteki ama ve inan evlilie engel olan kara iyelerin dikkatini datmak, onlar artp kanmalarn salamaktr. orabn sklmesinde de ayn ama vardr 166 . Harput yresinde yaklak 7580 yl ncesinde yaplan yreye ait dnlerde, gelinin eyiz eyasnn olan evine gtrlmesi srasnda renkli yn pskller ve mavi boncuklarla bezenmi katrlar kullanlrd. Bu katrlarn boyunlarna ve yan taraflarna demirden yaplm ve ngrdah/ krdak/ ngrak ad verilen aletler taklrd. Bu aletler hayvann her hareketinde ses karrd. Gelin adayn nazardan korumak ve alayn geldiini uzaklardan duyurmak amacyla kullanld ifade edilen bu aletler, bize kamlarn manyak ad verilen cbbeleri ile davullarna aslan demir ngraklar hatrlatmaktadr. Nitekim kamlarn gkyz ve yeralt yolculuklarnda zellikle davullarna aslan ve konura ad verilen ngraklar, kt ruhlarn fenalklarndan korunmak ve onlar kovmak iin oklar temsil ederdi. Bu itibarla gnmzde hala baz hayvanlarn boyunlarna taklan bu aletler Trk hayatnda demirin kutsiyetine bal inanlarn izleridir 167 .
165

Glin t Eker, Karakeililerde Eski Trk nanlar, Trk Kltrnde Karakeililer Uluslar Aras Rfat Araz, a. g. e, s. 114. a. g. e, s. 114.

Bilgi leni Bildirileri, Ankara, 1999, s. 113.

166 167

128 Beytebabda gelin kuann gveyi tarafndan kere zlp balanmas halinde, gelen gelinin eve uur, bereket getireceine inanlr. evrede sz konusu inanca bal bu harekete kuak zme ad verilir. Kamlarn ve alplarn kuand kuak ile kutsiyet ifade eden saysnn kuak zmeye bal biimde birletiini gryoruz. Kam aksesuar olan kuan daha sonraki zamanlarda devam ettiini, tarikatlarda ve bir esnaf tekilat olan ahilik iinde de yer ald grlmektedir 168 . Karakeili airetinde, gelin alay, kasabann ara sokaklarndan dolaarak, bazen, durup oynayarak, olan evine gelir. Normal gzerghtan farkl bir yol izlenmesiyle, ruhlarn oyalanarak geline ve damada zarar vermesinin nlenecei inanc yatmaktadr. Bu inan gnmzde eytandan ve evredeki kt baklardan korunmak olarak ekil deitirmitir. Dolama esnasnda, gelin alaynn n byk aa paralaryla ya da aracn nnde durularak kesilir. Sad, yol kesenlere daha nceden hazrlanan paralar verir. Yol kesenler para verilmemesi, gnllerinin alnmamas, dn gibi mutluluk ve elencenin youn olduu bir gnde, bu mutluluu paylamayan kiilerin - zellikle dn sahipleri tarafndan kalplerinin krlmasnn- beddua ederek gelin ve damada uursuzluk getireceine inanlr 169 . Gelinler, Kars evresinde ve Dou Anadolunun birok yerinde, ocuklarnn yannda elerine isimleri ile hitap etmezler; babas veya babalar diye seslenirler. Ayn ekilde kaynanalarn yannda olun bakalar ile konuurken bizim ki, bizim herif veya kii sfatlarn kullanrlar. Bu tr hitaplar bugn bir tevazu ve bir terbiye ifadesi gibi kullanlyorsa da, aslnda hepsi balangtaki inanlarmzn bakiyeleridir. Sevginin, muhabbetin ruhlar/ ata ruhlar veya kt ruhlar tarafndan kullanlmas halinde hitap edilene fenal dokunulmasn diye yaplr. Ama hitap edileni fenalktan koruma inancna dayanr 170 . Bu adet Krgz-Kazaklar arasnda da grlmektedir 171 . Anadoluda grlt veya belirli seslerin karlmas ile kt ruhlarn veya cinlerin kovulmas arasnda bir balant kurarlar. Mesela tahtaya vurularak "tu- tu- tu eytan kulana kurun" denir veya Anadolu ve Makedonyada bir tepsiye kabuklu ceviz konur ve bu testinin dn salonunda yuvarlanarak ses karmas istenir. Azerbaycan, Anadolu ve Dastanda gelin yeni evinin eiinden ieriye girmeden ters
168 169 170 171

Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 93. Glin t Eker, a. g. m, s. 113. Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 94. Turgut Akpnar, a. g. e, s. 99.

129 evrilmi bir tabaa basarak ses karmas istenir. Anadolu ve Kuzey Mezopotamya Trkleri ile Bulgaristan Trklerinde yere den cam eyann mesela bardan krlmas istenerek kazay belay savd denir. Dnlerde silah atlmasnn uruna inanlr. Ay tutulunca ay tutan cinlerden kurtarlmas iin teneke veya kazandibi alnr, talar birbirine vurularak ses karlr ve buna zlgt denir 172 . Karapapah Trkleri arasnda da bu inan vardr. Karapapah da gelin evin eiinden ieriye girmeden ayann nne kurban kesilir. Gelin nne koyulan taba aya ile basarak krar. Gelin baba evinde knca ardndan su serperler, eker serperler. Bu tr inanmalar yukarda belirtilen sebeplere balanmtr 173 . Anadoluda dm atmakla ilgili inanlar var. Mesela nikh kylrken dm atlmaz. Kilit, makas gibi eylerin az ak tutulur, kapatlmaz. Kollar gste balanlmaz. Damat gerdekte iken ipe dm atlmas halinde damadn balanlacana inanlr. Kurtaz balanrken de okunan ban az kapatlr. Mevlit dinlenirken eller dizin zerine parmaklar ak bir ekilde konulur. Adak bezinin balanlmasnn da kural vardr. Asyada ise aman dua ederken dinleyenler ellerini gslerinde balamazlar. Parmaklar kapatmazlar. Parma kapatan kimseye amann yapt olumlu telkin gemez, o ahs yaralanamam olur, inanlar vardr 174 . Karakalpak Trkleri arasnda yaayan bir inanca gre damat baarsz olmasn diye, gerdek odasnn giriinde eiin nnde, damat ve gelin defa ateten atlatlrlar. Bylece zararl cinlerin ortadan temizlendiine inanlr 175 . Ankara Hac Bayram Velide evlenme ile ilgili yaplan pratiklerde ilgintir. Her Arab ayn ilk cumas diki makas ile ksmet alr. Daha ok krmz, yeil, beyaz makaralar kullanlr. Ezan okunurken dilei olan kii bir yandan kelime-i ahadet, kelime-i tevhit, salvat getirir, bir yandan da makaray aar, cuma ayn ekilde makara zlr. nc cuma makara ak olarak yan yana tutulur. Sonra makaralar eve gtrlr. Murat yerine gelince makarann iplikleri tahminen ortadan kesilip bir akarsuya atlr 176 .
172 173 174 175 176

Yaar Kalafat, Altaylardan Anadoluya Kamizm, s. 69. Yaar Kalafat, Trk Halk nanlar I, s. 9394. Yaar Kalafat, Altaylardan Anadoluya Kamizm, s. 7172. Yaar Kalafat, Trk Halk nanlar I, s. 73. Nail Tan, Trkiyede Evlenemeyen Kzlarn Ksmetlerini Ama Pratikleri, Trk Folkloru

Aratrmalar Yll, S. 3, Ankara, 1976, s. 216.

130 Bursa Sleyman elebi ve Helvac Bac trbelerinde de eski Trklerdeki sa gelenei hatrlatc durumlar vardr. Sleyman elebide kzlar trbeyi ziyaret ettikten sonra cuma gnleri Emir Sultan camisinde mevlit okutup eker datrlar. Helvac Bacda da ksmetinin almasn isteyen kzlar helva yapp mezar banda datrlar 177 . Kastamonuda gelin attan veya taksiden inince banda para salr. Bu paradan bir tanesini ksmeti bal olanlar tenlerine deecek ekilde gsleri zerinde tarlar. Parayla birlikte eker ve erez de salr. Bu ilem dn evinin kapsnda, gerdek odasnn kapsnda da tekrarlanr. Salan eker, para ve erezler uurludur. Ksmeti kapal olanlar ekerleri ve erezleri yerler. Paralar saklarlar 178 . Karakeililer aslna baklrsa Trk dnyasnn tabii bir gelenei olan bolluk simgesi olarak un, buday, eker, erez, para sama bolluk, bereket, az tatll getirmesi dileiyle salr. Gelindamadn zerinden serpilen yiyeceklerden halk almaya alr. Halk arasnda anak yamas, orba kapma, tavuk kapma olarak grlen bu ad koyma eski Trklerde potla, kenliy, Osmanllarda han- yamann sembolik anlamda devam kabul edilebilir. Bu yiyeceklerden alann da ksmetinin bol olacana inanlr 179 . 4. 4. Bereket Trenleri le lgili nanlar 4. 4. 1. Kurban, Adak, Sa Trk itimai hayatnn her devresinde kurbann nemli bir yeri vardr. Doumlar, lmler, dnler, lenler, bayramlar, yatr ve mezar ziyaretleri, hayvanclk ve ziraat hayat ile ilgili bereket dilekleri, tanrya yakarlar hep kurbanla olurdu 180 . Trkler ata ruhlarna muhtelif fonksiyonlara yklenen iyeleri, tengriyi memnun etmek, onun rzasn kazanmak, yardmn salamak, isteklerini ona kabul ettirmek iin kurban keserler ve sa yaparlard 181 .

177 178 179 180

a. g. m, s. 219. a. g. m, s. 223. Glin t Eker, a. g. m, s. 110. Mehmet Erz, Trklerde Kansz Kurban Gelenei , Trk Kltr, S. 211212213214, Ankara, Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 95.

1980, s. 212.
181

131 Eski Trk onomastiine gre, tanr glne atlan kurbanlarn canl at olmas gerekiyordu. At, koyun ve ko topraa kurban edilmektedir. At kurban eski bir Trk ananesidir. M.S.942 senesinde ha-to imparatoru lnce iki at ruhuna kurban edilmitir. At, ha-to Trklerinin yas trenlerinde mhim rol oynuyordu. Gk, toprak, gne ve aya byk kurbanlar vermilerdir. Hunlar, Tanyu dneminde her yl ayn ilk gnnde kurban ta stnde beyaz atlar kurban eder, kurultay toplarlard. Mete, gk ve yer ruhlarnn atalarna kurban keserdi. Sabahleyin Tanyu adrndan kar, gn atay seyreder, akamlar ise ay ata erefine buhur yaktrrd 182 . Kurban ve adak iin seilen hayvanlara Trk hayatnda duk denirdi. Adak iin seilen duk hayvann yn krklmaz, yke koulmaz, st salmaz, babo braklrd. Iduk olarak seilen hayvan ve bu ekilde kurban edilecei ana kadar Dou Anadolu blgesinde de kurban iin seilen hayvanlarn beslenmesine, incinmesine itina gsterilmesi, sslenip, bezek vurulup gezdirilmesi, sevilmesi, ekine girse bile ho karlanmas balangtaki inanlarn devamnda baka bir ey deildir 183 . Iduk szc Orhun yaztlarnda kutsal, mukaddes anlamyla kullanlmtr 184 . Dn olduu gibi, bugn de tanrya bir kran niteliinde kesilen kurbanlarn yan sra, dilek ve adak iinde kurban kesmek, yrede yaygndr 185 . Sa da, eskiden muhtelif olaanst glere sahip olduuna inanlan iye ve ruhlara sunulan veya ruhlar adna onlarn rzasn ve yardmn kazanmak iin datlan cansz nesnelere verilen addr (yiyecek, iecek, bez gibi). Salar z itibaryla bir cins kurban nitelii tar 186 . Yakut Trklerinde ilkbahar sa bayram anlamnda (slah bayram ve ayini), sonbahar ise kt ruhlara sa sunmak anlamnda (abas saga) trenleri yaplrd ki, bu ayin ve merasimlerinde bahsolunan ruhlara ok sayda salar sunulmaktadr. Kara Krgzlar yeni kurulan yurtta ve kadnn ilk doumunda ate ruhuna tanzim eder, sa mahiyetinde ya dkerlerdi. Trk zmrelerinde sa, sau, salga, aclga adlar ile adlandrlan ve kutsal olduuna inanlan nimetler, toplumun
182 183 184

Ethem Ruhi Flal, a. g. e, s. 80. Abdlkadir nan, a. g. e, s. 98. Grbz Erginer, Kurban Kurbann Kkenleri ve Anadoluda Kanl Kurban Ritelleri, stanbul, Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 9596. Grbz Erginer, a. g. e, s. 124125.

1997,s.124.
185 186

132 iktisadi ve ekonomik gcn tekil eden gelir kaynaklarndan seilirdi. Bundan dolay ifti kavimlerde, grlen dar, buday, arap gibi salarn yerini gebe Trk zmrelerinde kmz, st, yamur; tccar kavimlerde ise para almtr 187 . Gnmz Anadolusunda aalarn dallarna balanan bez paras, iplik hayvan kl ve ty, gvdesine aklan ivi ve bez paras, dibine veya yakn evresine yaklan mum kansz kurban olarak nitelenen salar olarak deerlendirilmitir 188 . Aleviler ve Tahtaclar zerine aratrmalar yapm olan Yusuf Ziya Yrkna gre, eski Trklerin ktlklerin ortadan kalkmas iin yaptklar kanl ve kansz kurban ayinleri Anadoluda Aleviler ve Tahtaclar arasnda srmektedir. Adaklar, birlik kurban ve eitli cem ayinlerinde kesilen kurbanlar kanl kurban temsil etmektedir. Yine Alevi ve Tahtaclar arasnda, Nevruz, Hdrellez enlikleri, Yaz Kurban, Sar Kz enlikleri ve yine Abdal Musa Kurban Orta Asyadan kalma kurban trenleri olarak belirtilmitir 189 . 4. 4. 2. Yamur Trenleri Birok yazl kaynan belirttiine gre Trkler yad isimli bir ta kullanmak suretiyle yamur yadrmaktaydlar. Yad ta Trk popluluklar ierisinde deiik isimler almaktadr: yat, yede, yada, cede, ka, bod, sata, cay cada 190 . Yada tann menei hakknda deiik grler ileri srlmektedir. Trk halk inanna gre yada ta byk tanr tarafndan Trklere verilmitir. Dier bir inana gre yada ta rzgar esen dalarda bulunur. Bu tan eski alarda in- Trk hududundaki madenlerden geldiini syleyenlerde vardr. Dier bir deyie gre yada ta at, inek, ay, kurt, domuzun karn ve cierlerinden kar. Serkap adl krmz renkli byk bir kuun bunu yumurtlad da iddia edilmektedir. Bu ta byk bir kuun

187 188

Rfat Araz, a. g. e, s. 144145. Ali Rza Gnll, Alanya Halk nanlarnda Aa Motifi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 91, Yusuf Ziya Yrkn, Anadoluda Aleviler ve Tahtaclar, (Hzl. Turhan Yrkn), Ankara,2002,s. 286. Orhan Acpayaml, Trkiyede Yamur Duas, Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi

stanbul, 1994, s. 57.

189 190

Dergisi, C. 22, S. 34, Ankara, 1964, s. 229; Ahmet Buran, Frat Havzasnda Yamur Duas ve Yada Ta, Frat Havzas II. Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz,1989, s. 64.

133 yumurtas byklndedir. Bu ta su iine konduu veya havada salland zaman yamur yadrmaktadr 191 . Trklerde Ouz hkmdarnn olu yat ta hakknda sorulan sorulara u ekilde cevap vermitir: "Ecdadmzdan biri devrin hkmdar olan babasyla geinemiyor adam yanna azatl ve klelerinden istediklerini alarak harp ede ede, ark tarafna geliyor. Burada yanndakiler daha ileri gidemeyeceklerini sylyorlar. Orada da bir da varm. Gne bu dan etrafnda ne varsa yakyormu. kametghlar yeraltndaki kouklarda imi. Vahi hayvanlardan her biri cinsini ve zelliklerini rendikleri bir akl tan azlarna alarak balarn ge kaldryorlarm. Bunun zerine hayvanla gne arasna giren bir bulut onu glgelendiriyormu. Ouz hkmdarnn ceddi ve arkadalar bu tatan alarak memleketine getirmiler stedikleri zaman ta saa sola kmldatarak yamur yadryorlarm" 192 . Trklerde eskiden yamurun yamad zamanlarda kam ad verilen kimseler yada ta ad verilen bir ta vastasyla istedikleri zaman yamur yadrrlar bulutlar hareket ettirirler ve gkten kar saarlarm. Trkler arasnda grlen bu inan gnmze tanmtr 193 . amann havay deitirme gc Trkler ve daha sonraki bir merhalede Moollar tarafndan icra edilen bu tlsml ite yat yahut yad diye bilinmektedir. Moollar buna jada demilerdir 194 . Bu tan Trkler ve Moollar arasnda dman iddetli yamura, frtnaya, kar tipisine tutturmakla kullanld kaydedilmitir 195 . Kagarl "yat" bir eit amanizm (kehanet), diye anlatyor ve bunun zel talarla yapldn bunlarla yamur, rzgr v.b durumlarn meydana getirildiini sylemektedir. Reidettin, yat tann bir eit amanizm (kehanet) diye anlatp ve bu talarn karlp da suya konduu ve ykand zaman rzgr, souk, yamur ya da tipinin yaz ortasnda olunsa bile meydana geldiini belirtiyor 196 . Yada tayla ilgili

191 192 193 194 195

Orhan Acpayaml, a. g. m, s. 230. a. g. m, s. 224. Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 98. John Andrew Boyle, a. g. m, s. 6944. Bedri Noyan, Bektailik ve amanizimle lgili Baz Konular II, Trk Folklor Aratrmalar, C. 13, John Andrew Boyle, a. g. m, s. 6944.

S. 259, stanbul, 1971, s. 5884.

196

134 olarak Bektailikte zellikle Bektai dervi ve babalarn boyunlarna taktklar teslim tann su ile olan ilgisi yada tana olan benzerliiyle dikkati ekmitir 197 . Yamur dualarnda ta kullanarak yamur yamasn salama anlay dini bir mahiyet ile aklanmaktadr. Fakat Trkiyenin drt bucandaki hocalar, din adamlar, din limleri yamuru yadrmak iin akllar ellerine alp okuyup fleyerek yamur duasna kanlar idare ediyorlar. Byle bir harekete kalkan hocalarn yaptklar vazife eski bir inan srdrmektedir. Yani yamur trenindeki var olan durumlar slamdan nceden de mevcuttu 198 . Yamur trenlerinde yry srasnda grlen elbiseyi ters giyinme uygulamas tamamen Orta Asya kaynakldr 199 .

4. 5. lmle lgili nanlar Eski Trklerde can ve ruh kavramlar tin (nefes) szc ile ifade edilmekteydi. lm, ruhun bedeni kesin olarak terk etmesi eklinde grlmekteydi. Aslnda eski Trklere gre ruh yalnzca insanlarda deil, hayvanlarn ve hatta btn varlklarn ruhlarnn bulunduu inanc mevcuttu. Bu nedenledir ki, mesela Altayllar ruhla ilgili olarak muhtelif kategoriler ayrt eymi bulunmaktadrlar. Buna gre tin btn canl varlklarda bulunan ruhu ifade ederken, "sne" nin yalnzca insanda ve "kut"un her eyde bulunduu ve onlara kutsiyet verildiine inanlmaktayd. Altayllar ayrca insanda "yula" denilen bir ein bulunduunu, bu ein uykuda ve ryada bedeni terk edebildiini tasavvur edebilmekteydiler. Altayllar buna "zt", Yakutlar "z", Kazan Trkleri ise "rek" demekteydiler. Nitekim onlar lm olayn tabii bir hadise olarak karlamak yerine kt ruhlarn etkisine balamaktaydlar 200 . 4. 5. 1. aman ve lm
197 198 199

Bedri Noyan, a. g. m, s. 884. Orhan Acpayaml, a. g. m, s. 237. Orhan Acpayaml, Trk Folklor rn Yamur Duasyla lgili Yap ve Fonksiyon Sorunlar, Abdlkadir nan, a. g. e, s. 176177; nver Gnay-Harun Gngr, Trk Dini Tarihi, stanbul,

I.Uluslar Aras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, C. 4, Ankara, 1976, s. 35.

200

1998,s.84.

135

amann lm anlay ile ilgili Jean Paul Rouxun nemli tespitleri vardr. Ona gre amanizmdeki lm anlay budizmden farkl olarak tanmlanmtr: "Lamalar yalnzca lmle ilgili eylerden sz ederken amanlar yaamla ilgili eylerden sz eder" 201 tespiti ilgintir. Bu tanm amann yaama olan balln kantlar. Altay Trklerinde aman inancnn en nemli getirisi insan mrnn uzatlmasna dair pratiktir. nk amann bu alameti en mkemmel ii belki de srekli hastalklarn tehdidi olan yaamn korunmasdr 202 . Altay tolumunda kt ruhlar lme sebep olarak grlmtr. yleki kt ruhlar olmazsa lm olmayacakt 203 . Ruhu eline geiren ya da vcuda giren zararl ve kt bir ruh (yada aa dzeyde bir ilah) lme neden olmak zereyken amanlar yada ilalar bunu engelleyebilirler. Fakat bunlar yaamn dayana kutun tkendii ya da geri alnd durumlarda aresiz kalrlar 204 . Marco Polo, Altayllarn en nemli olan beyaz bayram srasnda, deiik dualardan sonra, yksek rtbeli papazn, "yal nemli bir bilge" ve hi kukusuz ba aman olan Bekinin unlar dediini aktarr: "Tanr efendimizi korusun ve uzun sre mutluluk ve nee ierisinde muhafaza etsin". Ayn ekilde Marco Polonun aktardna gre, Tatarlar doum gnlerinde bayram yapar ve inanlar ne olursa olsun tm topluluklar, papalar, Hristiyanlar, Museviler, Mslmanlar ve dierleri efendilerinin korunmas, muhafaza edilmesi ve nee, salk, gvenlik ve refah ierisinde uzun bir mr geirmesi iin vgler, arklar syleyerek ttsler ve ateler yakarak putlara ya da tanrlara dualar eder, yakarrlard 205 . amanlarn lm karsnda yaptklar bir pratik yledir: "llerin akrabalar ve onun evinde yaayanlar atele artlrd nsanlar, hayvanlar ve adrlar iki ate arasndan gemek veya geirilmek zorundayd. Biri bir yanda, dieri teki yanda, iki (aman) kadn su serperek byl szlerle ark sylerdi" 206 .

201

Jean Paul Roux, Eski ve Ortaada Altay Trklerinde lm, (ev. Aykut Kazancgil), stanbul, a. g. e, s. 28. a. g. e, s. 54. a. g. e, s. 62. a. g. e, s. 50. a. g. e, s. 101102.

1999,s. 29.
202 203 204 205 206

136 Krgzlarda lmn bir felaket olduu Yenisey blgesindeki bir dizi mezar ta yazsna u ekilde yansmtr: "ok mutluyum, her ey iyi gidiyordu. Sonra bama bir felaket geldi. ldm. Bak bu ok zc" 207 . 4. 5. 2. Mezar Yerlerinin Seimi Trkler ve Moollar, han mezarlarn, yksek da balarnda gizli yerlere yaparlard. Eriilemeyen, yanna yaklalmas yasak olan bu han mezarlarna, Trke "kuruk" ad verilir, bekilerine de "kuruku" denirdi. Cengiz Hann ve baz torunlarnn mezarna, " byk kuruk ", Moolca "yehe koruk" denirdi. Mezarlarn baka adlarla da anldklar biliniyor: Kurgan (hyk- tepe), kurgan- iv (l ev), kk kasana trbesi, sntbe (sntepe), sn (resim, suret). Bu mezarlardaki heykellerde sn (erkek geyik) ve at resmi bulunduundan, bunlara snta, snta, atta da denir 208 . Orta Asyadaki mezarlarn zerinde skit-Sibirya tarz hayvan motifleriyle ssl pek ok aa yontmalar bulunmutur. Pazrkta bulunan bir tabut zerinde "cennet kuu" resmi vardr. Kaz dandaki Bat Anadolunun dalarndaki ve Toroslardaki Tahtaclar (Kzlba Trkmenler), mezar tahtalarna kazaya ekli yontarlar. Hunlarda, Gktrklerde, dier birok Trk uruunda ve Azerbaycanda, Kuzey Suriyede, Trkiyede (bilhassa Dou Anadoluda), ko heykeli mezarlar pek oktur 209 . Orta Asya Hun Trkleri, len atalarn, boy beylerini mezara gmerken, altn srmal elbiseler giydirip tabuta koyarlard. Tabut daha sonra bir sanduka iine yerletirildikten sonra mezara yerletirilirlerdi. ki katl olan Hun mezarlarnda bir oda bulunurdu. Bu oda da tabut, sanduka gney kuzey istikametine gre yerletirilirdi. Bat Hun Trklerinin efsanevi kaan Atilla, lmden sonra, altn, gm ve demirden bir tabut ve sanduka iine yerletirildikten sonra, geceleyin gizlice bir yere gmlmtr. Bu gizlilik ata ruhunun dman eline gememesi, ona bir fenalk edilmemesi endiesi ve inancndan kaynaklanmaktayd. Atillann mezarna dmandan ald silahlar, kymetli talarla ssl at takmlar konmutur. Gmld yeri kimse bilmesin diye, onu gmen kleler de, hemen ldrlmtr 210 .
207 208 209 210

a. g. e, s. 6263. Mehmet Erz, Atatrk Milliyetilik Dou Anadolu, stanbul, 1987, s. 282. a. g. e, s. 282. Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 102103.

137 Eski Trk mezarlar hakknda da eitli tespitler mevcuttur. Eski bir Tunguz kltrn yaattklar sanlan Su-n kavimlerinde "mezar zerine bir koruma evi ina" edildiini, in kaynaklar bildirmektedir 211 . in kaynaklar, daha M..3. yzylda Hunlarn llerini tabuta koyduklarn, bunlarn i ve d olmak zere iki katl olduunu, tabutlarn altn ve gm ilemeli kuma ve krklerle rtldn bildiriyorlar. in kaynaklarnda Gktrklerin defin merasimleri hakknda bilgiler mevcuttur. Buna gre Gktrkler ly adra koymakta, lenin yaknlar atlar ve koyunlar keserek adrn nne dizmektedirler. Anlalan Trklerde llerin ilk mezarlar adrlar olmutur. Nitekim adr formu Seluklu kmbetleri ve Osmanl trbelerinde de eklinim muhafaza etmitir. Kazakistanda ve Krgzistanda bugn mezarlarn hala adr formunu muhafaza ettii anlalmaktadr 212 .

4. 5. 3. lm Sonras Defin Merasimleri Yaplan aratrmalarda, Trk ve Moollarn defin merasimleri temelde ayn amani inanca dayandrlmtr. nanca gre ise, hann ldrd ve onun iin ldrlen adamlar teki dnyada ona hizmet edeceklerdir. Trklerde bu inan han tarafndan ldrlen adamlarn heykelini (balbal) dikme ile uygulanrken; Moollar ise, bu fikir hann ld yerden mezarna kadar nan gtren alaya rastlayan adamlar ldrmeleriyle ifade olunuyordu. Bu ekilde ldrlen adamlara "bizim hakanmza hizmet etmek iin teki dnyaya git!" diyorlard 213 . Trklerde lmle ilgili nemli pratiklerden biri llerin defini srasnda yaptklar merasimlerdir, bunlara yu treni denir. Bu trenlerde yuc, stc ad verilen hususi kiiler katlrd. Bunlarn ilki, lenin maceralarn hikye edip anlatr, ikincisi alayclk grevini yerine getirirdi 214 . Trklerle ilgili bir yu trenini anlatan Stanislas Julien, unlar anlatyor: "Bir adam lnce cesedini adrna koyarlar. Oullar, yeenleri, ana, baba cihetinden
211 212 213

W. Eberhard, inin imal Komular, ( ev. Nimet Ulutu), Ankara, 1996, s. 44. nver Gnay-Harun Gngr, a. g. e, s. 89. V. V Barthold, Trklerde ve Moollarda Defin Merasimine Dair , (ev. Abdlkadir nan), Belleten, Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 109.

S. 43, Ankara, 1947, s. 525.

214

138 akrabas hepsi birer koyun yahut birer at yahut ok sayda srlar ve atlar ldrerek ona kurban ettiklerini gstermek zere adrn nne uzatrlar. Sonra onun etrafnda ackl feryatlar kopararak atla yedi defe dnerler ve adrn kapsna gelince bir bakla yzlerini izerler: o iziklerden kan kann gzyalaryla kararak akt grlr. Bu yedi defa dnmek bitince artk dururlar ve uurlu bir gn intihap ederek lnn bindii at, kulland btn eyay yakarlar. Bunlarn klleri toplanr ve l muayyen zamanlarda gmlr. Mesela, bir adam ilkbaharda veya yaz mevsiminde lrse, yapraklarn kmas ve aalarn ieklenmesi zamanna kadar bekletilir. Muayyen zaman gelince, bir ukur alarak ceset oraya gmlr. Cenaze merasiminin icras gnnde, lnn ilk vefat gnnde olduu gibi anne, baba ve akrabas bir kurban keserek atla koarlar ve yzlerini izerler. Gmlme merasiminden sonra mezarn yaknna talar konulur ve bir kitabe dikilir. Dikilen talarn deti lnn hayat boyunca ldrd dman saysna eittir. Eer bir kii ldrlmse bir ta dikilir, kendilerine yz veya bir ta dikilenler yok deildir. Bir babann, bir byk kardein yahut bir amcann vefatndan sonra, oul kk karde ve yeenler, lenin dullar veya kz kardeleri ile evlenirler" 215 . Cenaze trenleri aman davullarnn mziksel ritim dzeyinde alnmasyla da yaplrd. Bunun Tatarlarda bir rnei vardr: Tatarlar, ldklerinde eytann ruhlarn almasndan korkuyorlar ve bunun nne gemek iin kam byl davulunu alyor ve kandrarak eytan kovmaya alyor 216 . len kiinin geride brakt her ey murdar ve tehlikeli kabul edilirdi. Tatarlar bununla ilgili olarak len insanlarn eyasna dokunmay doru bulmazlar. Ayrca lye ait olan bir eyin yerinin deitirilmesinin byk bir gnah olduunu dnmektedirler 217 . Gktrk yaztlarnda anlaldna gre, Trk halk inancnda insann ruhu ldkten sonra ku yahut bcek ekline giriyormu. len hakknda utu deniyor. Bat Trklerinde de, hatta slamiyeti kabulden sonra "ld yerine; unkar boldu" yani "ahin oldu" deyimi kullanlyordu 218 . Yakutlarn inancna gre lm halinde kut (can) bedeni terk ederek, ku eklini alr ve kinat kaplayan dnya aacnn dallar zerine konar.
215

Fuad Kprl, Edebiyat Aratrmalar I, Ankara, 1996, s. 8889; Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Jean Paul Roux, Eski ve Ortaada Altay Trklerinde lm, s. 247. a. g. e, s. 102. V. V Barthold, a. g. e, s. 23; Hseyin Namk Orkun, a. g. e, s. 15.

Yaztlar, Ankara, 1994, s. 15.

216 217 218

139 Yakutlarda ruh, hayvan ekline de girmektedir. Moollarda da ruh hayvan ekline girmektedir. Mool amann ku ekline girmesini salayacak kanatlar vardr 219 . Trklerde yasla ilgili inanlarda lm karsnda duyulan ac byk bir teessrle da vurma, eski Trklerde yaygn ve mterek bir tavr olarak kendini gstermektedir. in kaynaklar yas tutanlarn bara ara aladklarn, salarn balarn dattklarn ve elbiselerini yrtklarn haber veriyor. Gktrklerin yas tutarken salarn kestiklerini, kulaklarn bitikleri ve yzlerini bakla izip yaraladklarn Kltiin ve Bilge Kaana dzenlenen matem trenlerinin tasvirlerinden renmekteyiz. Krgz-Kazaklarn yas tutma tren ve adetleri de Gktrkler ve Ouzlarnkine benzemektedir. Yas alameti olarak sa kesme ve yz yaralama adetlerinin Hunlarda da mevcut olduu anlalmakta; Hunlardan kalma kurganlardan, kymetli eyann yan sra sa rgleri de kmaktadr. Noyin Ulada Hunlara ait bir mezardan, ipek rtlere sarl 17 sa rgs kmtr. Kaynaklar Atillann cenaze treninde de salarn kesildiini bildiriyor. Kulak kesmenin skitlerde de olduunun Heredot haber veriyor. Pazrk kurganlarnda da sa rgleri kmtr. Sagaylar defin trenini mteakip eve dnnce, lnn dul kalan einin sa rgsn yarsndan kesmektedirler. Krgzlarda bu uygulama lenin zevcesinin yan sra kzlarn kapsamaktadr 220 . Sa kesme detinin, 14.yzylda Anadoluda devam ettiini Aydnoullarndan Umur beyin, gerek babasnn ve gerekse Saruhanolu Sleyman beyin vefat zerine san kesmesi zerine reniyoruz. Hatta bu detin gnmzde de devam ettii, mersinde yal kadnlarn salarn kesmelerinden anlalmaktadr 221 . Seluklu Trklerinde yas alameti olarak sa kesme mevcuttur. Sama kesme ile ilgili olarak ar Bein kz Arslan Hatunun tutumu yledir. Arslan Hatun, Sultan Alparslann lmn Badatta renince, cariyeleri salarn kesmiler; kendiside topraa oturarak salarn yolmaya kalknca, halife ona mani olmutur. Arslan Hatun, halifelik saraynda yedi gn yas tutmu ve matemde dolay Badat arlar

219 220

Mehmet Erz, Eski Trk Dini (Gk Tanr nanc) ve Alevilik Bektailik, stanbul, 1992, s. 68. Mehmet Erz, Eski Trk Dini (Gk Tanr nanc) ve Alevilik Bektailik, s. 87; Hayri Babu, Mehmet Erz, Eski Trk Dini (Gk Tanr nanc) ve Alevilik Bektailik, s. 8788;Hayri Babu, a. g. e,

Airetlerimizde At Kltr, stanbul, 1986, s. 4748.

221

s. 48; smail Grkem, Trk Edebiyatnda Atlar, Ankara, 2001, s. 44.

140 kapatlmtr 222 . Sultan Melikahn olu Davutun lmnden dolay tutulan yasta Trk ve Trkmenler sarayda toplanarak karalar giyip, salarn kestiler. Sultann hsmlarnn, akrabalarnn, devlet ricalinin, tebaann ve hizmetilerinin hepsinin eleri karalar giyerek salarn kestiler 223 . Trklerin arasnda grlen yas adetlerinden biri de lenin bindii atn kuyruunun kesilmesidir. Pazrk mezarndan kan donmu atlarn kuyruklar kesik ve yelelerinin de rtl olmas, Trklerde bu uygulamann ok eskillere uzandn gstermektedir. Eski Ouzlar, Kazaklar ve Krgzlar da atn kuyruunun yas alameti olarak kesme detinin mevcudiyetini tarihi tespitler haber veriyor. Ouzlarda bu detin Mslman olduktan sonra da srd grlmekte; ayrca onlarda karalar giyinmek ve yasl adra bayrak asmak detinin de bulunduu anlalmaktadr. Krgz- Kazaklarda yasl adra kara bayrak aslmakta; len ehitse yas alameti beyaz bayraa dnmektedir. Yine Krgz- Kazaklarda kadnlar matem esnasnda at sylerken ters oturmakta ve elbiselerini ters giymektedirler 224 . Seluklu Trklerinde de yas alameti olarak atn kuyruunu kesme grlr. Sultan Melikahn olu Davut lnce atlarn kuyruklar kesilmitir. Yine Nizaml Mlkn olu Cemall Mlkn lm zerine arkadalar, dostlar atlarnn kuyruklarn kesmilerdir 225 . lmden sonraki yas dneminde ters giyinme ile ilgili bn-i Batutann da eserinde de rnekler grmek mmkndr. Seyyah zec sultan Efrasyabn veliahdnn cenaze treninde grdklerini yle anlatr: "Sarayda bulunanlarn kimisi elbiselerinin zerine kt dikilmi ve ii dna ters evrilmi adi pamuktan elbise giymiler ve balarna bez paras ya da kara rt koymular. Yasn son gn olan krknc gne dein byle gezmiler". Seyahatnamede Sinopta geen bir rnek ise yledir: "Drt gn sonra Emir brahimin anas rahmeti rahmana vasl olmakla cenazesini uurladm. Olu da ba ak ve yaya olarak yola koyuldu. Byk memurlarda ba ak olduklar halde ve elbiseleri ters giyilmi olarak bulundular Yas sresi olan krk gn halka

222

Eref Buharal, Trklerde Matem Alametleri, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 65, stanbul, 1990,

s.153; smail Grkem, Trk Dnyasnda Yas Trenleri ve Atlar, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 77, stanbul, 1992, s. 169; Hayri Babu, a. g. e, s. 48.
223 224 225

Eref Buharal, a. g. m, s. 150; smail Grkem, a. g. m, s. 169; Hayri Babu, a. g. e, s. 48. Harun Gngr- nver Gney, a. g. e, s. 88. Eref Buharal, a. g. m, s. 150153.

141 yemek datld" 226 . Osmanl padiahlarndan Fatih Sultan Mehmet vefat edince, atlarnn kuyruklar kesilip, eyerleri tersine evrilir. Onun sar ile savata kulland yaylar da krlarak tabutun stne konulur 227 . 4. 5. 4. Halk nanlarnda lm Eski Trklerde gklere kan iyi ruhlarn dnyadaki akrabalar iin tanr nezdinde efaatte bulunmalar ve yeraltna giden kt ruhlarn insanlara fenalk yapabilecei inanc mevcuttu. yle anlalyor ki geleneksel Trk dini ierisindeki iyi ve kt ruh ayrm ile lmden sonraki hayat ve iyilerin ge ykselmesi inanlar olduka eskidir 228 . Trklerde ata maaralar, ata mezarlar, yani lenlerin defnedildii yerler, Trkler iin mukaddestir. Oralar kirletilmez, yabanclarn ayak basmasna izin verilmez. Ata mezarlar muayyen zamanlarda ziyaret edilir ve bu mezarlarda atalarn ruhlarn memnun edecek ekilde ayinler yaplr, kurbanlar kesilirdi 229 . Dou Anadolu yresinde, mezarlk olan yerlere kar byk sayg gsterilir. Trkler mezarlara lenin, savalarda ldrd veya br dnyada hizmetinde olmasn insanlar sembolize eden balbal ad verilen talar dikerlerdi. O insanlarn, bu ekilde lnn ruhuna br dnyada da hizmet edeceklerine inanlrd. Bugn Elaz yresinde Kocakyde balbal talarnn mevcudiyeti tespit edilmitir. Yine inanlara gre, koruyucu ruhlar temsil eden kutlu hayvan heykelleri de mezar etrafna dikilirdi. Bunlardan bir tanesi de ko/koyun heykelleridir. Bu heykellerin Dou Anadolu sahas mezarlarnda yaygn biimde kullanlm olduu grlmektedir. Bingl, Bitlis, Erzincan, Erzurum, Diyarbakr, Kars, Van, Tunceli ve Malatya illerinde ko ve koyun heykeli mezarlara sk sk rastlanr. Balangtaki Trk inanlarnn yrede, slami bir renkle imtiza etmi bir biimde hala yaad tespit edilmitir. Koyunun yan sra, at heykellerine de hem Orta Asya Trk mezarlarnda hem de Dou Anadoluda

226

Cahit ztelli, Anadoluda amanln zleri, I.Uluslar Aras Trk Folklor Semineri Teblileri, smail Grkem, a. g. e, s. 45. a. g. e, s. 87. Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 104.

stanbul, 1997, s. 23; smail Grkem, a. g. m, s. 170.

227 228 229

142 rastlanr 230 . Anadolu, Tahtaclar arasnda kazaya eklinde ve kazaya namyla damgalar olduu tespit edilmitir. Bu damgay zerine almadan herhangi bir i yaplmayaca gibi mezarlara dikilen ta ve tahta paralarna bu damga ilenmitir 231 . Tuncelide, ata mezarlarnda, Orta Anadolu da olduu gibi byk sayg gsterilir. Mezarlar ya orman iinde, ya da da tepelerindedir. Halk bu mezarlar ziyaret edip kurbanlar keser ve saz alp at yakarlar. Bu da eski Trk hayatnda ata ruhlarn memnun etme inancnn Tuncelide grlen izleridir. Muta zellikle Varto yresinde buna benzer inanlar mevcuttur. Burada bir de mezar kaldrma ad altnda ata mezar ziyaret edilmektedir. Bugn Rumi takvime gre hazirann ne isabet eden gn, ky ve civar ky halk mezar bana davet edilir. Gelenler beraberinde s kapama, helva, peynir getirir. Delikanl ve kzlar en gzel elbiselerini giyip gelir, mezarn bana iek brakrlar. Sonra, hazin bir hava ile mezarn st sklr, mezar dzeltilir ve talarla etraf tanzim edilir, daha nce hazrlanm mezar talar dikilir. Dua edilir. Kurulan sofralarda yemekler yenir ve fatiha ile tren bitmi olur. Bu adet atalarmzn definden bir yl sonra dzenledikleri Orta Asya yu trenlerinin bir bakiyesi olarak grnr. Dou Anadoluda mezar tana yaplan hayvan, ku, silah, bitki ve benzeri resimler ve hayat sahnelerini gsteren kabartmalar, yine eski Trk inanlarnn uuralt devamndan baka bir ey deildir. Bunlarn bir ksm, asl ad ve fonksiyonlar unutularak yaplm olsa bile onlar ata ruhlarn memnun etmek, yardma armak dmanla mcadeleye giderken silahlarn yannda bulundurmak inancndan kaynaklanan semboller olarak yaplmlardr. Ata ruhu inancnn izleri bu yrede gl bir biimde yaamakta ve Trk inan sisteminin bir ksmn bu ekilde diri tutmaktadr 232 . Elazda evden cenaze knca, evin iinde su kaynatlr ve buhar dumann btn evi kaplamas salanr. Su cenazenin ardndan dklr. lkinde ev krlanm olur. kincisinde su yerine kaynam su dklerek ters hareket yaplr. Bu harekete lenin ruhunun dnp sevdiklerini beraberinde getirmesine engel olunmak istenir. Bu inan, ata ruhuna bal inanlardan kalmadr 233 . lenin ardndan definden sonra unutulmadn ve hatrlandn ve br dnyada rahat etmesi iin arandn anldn gstermek iin, lmn nde,
230 231 232 233

a. g. e, s. 105. Yusuf Ziya Yrkn, Mslmanlktan Evvel Trk Dinleri, (Hzl. Turhan Yrkn), Ankara,2005, s. 20. Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 107. a. g. e, s. 108.

143 yedisinde, dokuzunda, krknda ve llerin yl dnmlerinde merasim yaplr ve ziyafet verilir. l a dklr. l ana, yrede eitli isimler verilir. Bunlar arsnda krk ekmei, kazma takrts, krk yemei, can a, kazma krek hakk, hayat yemei gibi isimler saylabilir. Bu aa oka insan arlr. Kars ilinde l a iin hayvan kesilir. Bunu yapamayacak derecede imknlar kt olan l sahibine akrabalar ve komular yardm eder veya ko/koyun verir. Bylece lenin memnuniyet duyacana, ruhunun rahat edeceine inanlr 234 . Vann Karahan kynde, l kan evin kadnlar, kzlar elbiselerini ters giyinirler. Bu lenin, ruhunun geride kalanlar beraberinde alp gtrmemesi iin alnan bir tedbirdir. Trk inancna gre, len kimi zaman ok sevdii veya ktlk etmek istedii kiileri de beraberinde alp gtrr. Sz konusu inancn bir neticesi olarak, lenin ruhu artlmak amacyla, elbise ters evrilir. Vanda bu yas sresi, ile yedi gn arasnda srer. Yas tutma bitince, kyn ileri gelenlerinden biri yas evi mensuplarn yemee arr. Yemee balanmadan nce, elbiselerini ters giyen kadn ve kzlar, bunlar dzeltirler. Balarndan kara yazmalar karp, al ve ak renkli yazmalar balarlar. O ana kadar tra olmayan yas evi erkekleri de tra olur. Buna yas kaldrma ad verilir. Yemein yenmesi ile ilgili aile, yastan km olur. Bu da l a, a dkmek gibi lenin ruhunu memnun etmek iin verilen ziyafetler zincirini tamamlayan ve yas kaldrma adyla anlan, zntlerin sonsuza kadar devam etmemesi gerektiini, hayatn srdn vurgulayan yemektir. Ancak yine burada da tpk dne ve hamama gitmede olduu gibi lnn ruhuna da, bize kalsayd, yasmz devam edecekti, ama bykler bundan fazlasna msaade etmiyor, bizi yanl anlama denmek istendii, onun hiddetini nleme inancndan kaynakland aktr 235 . Mu ilinde lenin evinde yas tutma haftalarca srer. Bu zaman iinde, alayclar, lenin ardndan aclar dile getirir, terennm eder. Yas srasnda l evi badana edilmez. Hamama gidilmez, kna yaklmaz, tak taklmaz. Ba salna gelenlerde buna uyarlar. Ayrca bu sre iinde ne dne gidilir ve ne de evde ocak yakp yemek piirilir. Yastan sonraki bayrama kara bayram ad verilir. Yasdan kma, ancak bu bayram geince olur. Btn bu hareket ve davranlarn altnda da yine, lenin

234 235

a. g. e, s. 112113. a. g. e, s. 114.

144 ruhunu memnun etme, onun gazabna uramama inanc ve korkusu vardr. Mahiyeti itibaryla bu pratikler Trk yas tutma inancnn zengin izlerini tamaktadr 236 . Diyarbakrda lenin ardndan krk gn yas tutulur. lenin ld gnn yl dnmnde, ruhun evi ziyarete geldiine inanlr. Diyarbakrda cuma gnleri ikindi namazndan sonra mezarla gidilip, su ve sadaka datlr, def alnarak ilahi okunur. Bylece mezarlktaki ruhlarn, bundan memnun kalacana inanlr. Bu inanta yine ata ruhlarn memnun etme inancnn devamdr 237 . Hakkride ba salna gidenler, l evinde deil, yakn komulara gider ve yedi kap dolarlar. Bunun altnda kt ruhu artmak, insanlarn ruhunu alp gtren iyeyi atlatmak, ayn durumla karlamamak inanc yatar. Orta Asya Trk inanlarnda yer alan bu hareket de, mahiyeti unutulmu olmakla beraber devam etmektedir. Cizrede ba sal camide kabul edilir, eve gidilmez. Evde ba salna gidilmesi uursuzluk ve byk felaket getirecei inanc ile ho karlanmaz. Aman nceki pratie benzer 238 . Karakeili Trkmenlerinde kansz kurban kapsamna giren bir uygulamada bilhassa krsal kesimlerde mezarlara adak bezi baland grlmektedir. Adak bezleri trbedeki aa ve allarn dallarna ve demir parmaklklara balanmaktadr. Btn Trk dnyasnda yaygn olan bu uygulama iin, Ulu Trkistann buhara ehrindeki Nakibend hazretleri trbesinin d duvarna Arap ve Kril harfleriyle "slamiyete hurafe katmaynz. Sadece Allah iin dua edip ondan isteyiniz" tarznda levha aslm olmasna ramen, halk aput balamak suretiyle bu tr uygulamalara itibar etmektedir 239 . Tuva ve Hakas Trklerinde cenaze defin edilirken kadnlar mezarla gitmezler. Erkeklerden biri len kimsenin atna, bir bakas da tabutun tand arabaya koulan ata binerek mezarla giderler. Defin merasimine katlan erkeklerin hepsi ata biner. Erkeklerin bir ksm mezar kazarken bir ksm da ta getirir. br dnyada sol elin sa el olacana inanld iin, atn dizgini ve at takmlar lnn sol eline doru tabuta yerletirilir. lnn sol tarafna bir anak iinde yemek ve bir ie iki konulur. Taba ve ka da krlarak tabuta yerletirilir. Tabut, kapa kapatldktan sonra iki
236 237 238 239

a. g. e, s. 114. a. g. e, s. 115. a. g. e, s. 116. Yaar Kalafat, Halk nanlar erevesinde Karakeililer, Trk Kltrnde Karakeililer Uluslar

Aras Bilgi leni Bildirileri, Ankara, 1999, s. 41.

145 ayr yerinden geirilip balanm urgan yardmyla mezara indirilir. Krp paraladklar atn dizginin, eyerini, eyerin altna serilen keeyi tabutun aa ksmna yerletirirler. Paralanan kazan da ayn yere konulur. lenin ruhu iyi yaasn diye bir miktar bozuk para atlr. Halk arasndan seilen cesur birisi, mezara inip, dizginiyle drt aya birletirilip, ba ne doru bklen atn ensesine bak saplayarak ldrr. Atn eyerini ve dizginini aldktan sonra karnn yararlar. O atn etinden alp yemezler ve o kurda kua yem olur. Btn ahsi eyalarnn krlp paralanarak mezara konulmasnn sebebi, lnn eyalarnn br dnyada salam hale gelecei inancndan kaynaklanr. zerindeki kyafetin dmelerini kopararak hatra olarak saklamalar iin len kimsenin hanmna ve ocuklarna verirler. Hakaslar bu dnyada tersine konulan eylerin, koparlan dmelerin, krlan at takmlarnn br dnyada salam hale gelecei kanaatindedirler. Tabut ve lnn krlp paralanan eyalarnn yerletirilmesinden sonra sra toprak atmaya gelir. nce, lnn kardei, babas ve yakn akrabalar daha sonra dierleri tabutun stne toprak atarlar. Sonra topran stne ta yarlar. Eve dnmeden nce, tabutu tayan at arabas veya kzan n ksmn mezara doru evirerek ve mezar kazmakta kullanlan tahta krek gibi aletleri krmak suretiyle orada brakrlar. Kadnlar mezarlktan dnenleri grnce kapnn nne kovayla su koyarlar. Onlar, toprak zerinde durarak ykanrlar. Herkes ykandktan sonra, ayn kovay lenin hanmna getirirler. O da evin iinde ykanr. Herkes ykandktan sonra su kovasn krmadan bir ukura frlatrlar. Mezarlktan dnenler adr eve girip, yemek yiyip iki ierler. Yemekten sonra bazlar evlerine dner. Dierleri de orada kalrlar. Hayc denilen Hakas destan anlatclar, gn boyunca l evinde destan icra ederken evde kalanlar uyumadan otururlar. Uyuyan olursa, lenin ruhunun zerinde dolaacandan ve ksa sre sonra leceinden korkulduu iin hemen uyandrlr. Hakas Trklerinin inancna gre bir kiinin ruhu krk gn insanlarn arasnda gezinir. Bu sebeple len kiiyi ve evini ktlk ve felaketlerden korumak iin haycnn sabaha kadar kahramanlk destann okumas gerekmektedir 240 . Tuva ve Hakaslar lmn nc gnnden sonra mezar ziyaret ederler. Mezarlk ziyareti srasnda ate yakarlar. Ate, mezarn bat tarafnda yaklr. Herkesin yemeinde birer lokma ve ikisinden birer damla alp ayr ayr anaklara koyduktan sonra, mezarn zerindeki ta ynna atarlar. Bu srada lye seslenerek, "bu ikiyi i,
240

Fatma zkan, Sibirya Trklerinde Gei Trenleri, Uluslar Aras Trk Dnyas Halk Edebiyat

Kurultay Bildirileri, Ankara, 2002, s. 605206.

146 bu yemei ye, bunlar sana ksmet olsun" derler. Sonra tan zerine koyduklar et ve arab atee atarlar. arabn tamamn, anaktaki etlerden avu alp tekrar atae atarlar. Arta kalan etten birer lokma lenin akraba ve komularna veririler. ki iip et yedikten sonra l evine gelirler. Geride kalanlarn mutsuz olaca inancndan dolay yedi gn boyunca l evinden hibir ey dar karlmaz. lnn ruhu iin yirmi gn sonra evde, krk gn sonra mezarlkta, alt ay ve bir yl sonra yine mezarlkta yenilip, trenler dzenlenir. Tpk yedinci gn mezar banda yaplanlar her defasnda tekrarlanr, atee et ve iki atlr 241 . Altay Trkleri, ldkten sonra insann baka bir hayata getiine, Tuva Trkleri ise, lnn ruhunun Erlik Hana gittiine inanrlar. Onun yeni hayatnda glklerle karlamamas iin ykanan ly mezara koyarken yanna yiyecek, ttn ve ahsi eyalarn da koyarlar 242 . Altay Trkleri arasnda lnn ruhunun aralarnda olma inanc Anadoluda da varln srdrmtr. Anadoludaki Ekrad cemaatleri lm atlarnn ruhlarnn kendilerini grdklerini, aralarnda bulunduklarna dair inanlar vardr. lmden sonra len kii adna her perembeyi cumaya balayan gece mutlaka evde yaplan yemekten komulara datlr. Byle bir uygulamann yaplmamas durumunda len kiinin bedduasnn alnacana dair inanmalar vardr. Buradan kan sonuca gre eski amani inan olan bu ritel Cuma gecesine getirilmek suretiyle slamilemitir 243 . Ayn eserin dipnotunda Mustafa ztrkn bandan geen ocukluk ansn olduu gibi aktarrsak amanizmin inanlarmza yansyan ksmn biraz daha netletirebiliriz: "Eski amani inancn btn canlln ben kklmde bizzat yaadm. Hatta annemin bana iki tane imir kak verip dedelerimin mezarnn bana dikmem iin beni gnderdiini ok iyi hatrlyorum. te yandan llerin ruhuna hoyrat denen ve yln belli gnlerinde yaplan zel yemeklerin yaplp datlmas deti bugn hala canl bir ekilde grlmektedir" 244 demektedir.

241 242 243

a. g. m, s. 607. a. g. m, s. 607608. Mustafa ztrk, 16. Yzylda Kilis Urfa Adyaman ve evresinde Cemaatler-Oymaklar, Elaz, a. g. e, s. 181.

2004, s. 180181.
244

SONU
nsanlk tarihine bakldnda kiiolu daima kendini arama abas

ierisindedir. lkellik veyahut bugn amzn ulam olduu yksek dzey bu arayn nne geememitir. nk insan yalnzca bedenden (ten) oluan bir varlk deildir. Ruh insann mayasdr. Ruhun al her daim kiiolunun lklaryla paralel yol almtr. Bugn yaadmz a insan etrafndaki btn eitlilie ramen tatmin etmeyerek eitli mistik araylara yneltmitir. Tarih boyunca da insanlar araylar sonucu Manihaizm, Budizm, Taoculuk, Musevilik, Hristiyanlk ve slamiyet gibi dinlerle ruh dolgunluuna ulalmaya alrken; baz din d retiler ve ilkel inanlarla da mutluluk kavramnn peine dmlerdir. Aratrma konumuz olan amanizm, yukarda belirtilen dinlerin aksine kitabi bir rn deildir, yaamsal deneyimler sonucu oluan ve doa artlar karsnda oluturulan inanlardandr. Kaynaklarn verdii verilere gre amanizme din diyemiyoruz. Ortam bulduu toplumlarda mistik-sihri bir g olarak yaygnlap toplumu kt ruhlarn basksndan kurtaran, insanlarn aresizlikler karsnda bavuru kayna olmutur. Burada yazlmas uygun grdmz bir dnce de amann z kimlii hakkndadr. amana yklenen baz zellikler asndan, amann bir veli olarak deerlendirilmesi de sz konusudur. Bunun da tesinde bir peygamber olabileceine dair fikirlerde yrtlebilir. Bu dncenin kaynan da her kavme bir kurtarc gnderme desturu gz nne alndnda amann bu niteliklere sahip olabilecei dncesi olabilir. Fakat biz kaynaklarmzn bize verdii boyutuyla zan altnda kalmamak iin sadece byle bir dncenin olabileceini sylyoruz. Bu kesin bir bilgi deildir. Sadece anlatmak istediim yukarda da saydm retiler kiiolunun tarih boyunca bavuru kaynaklar olmutur, bunun temelinde de insann bedeni olduu kadar ruhi shhate ulama gayesi vardr. amanizm milattan ncelere dayanan bir inan olarak, Orta ve Kuzey Asya, Kuzey ve Gney Amerikada, Avustralya yerlilerinde, Endonezyada, Gneydou Asya, in, Tibet ve Japonyada da grlmtr. aman kelimesinin kkenine baklacak olursa Tunguzca "saman" szcnden gelir. Avrupa seyyahlarnn Tunguzlardan duyduu aman kelimesi, sonradan Sibirya sihirbazlarna verilen umumi bir ad olarak milletleraras kitabiyata yerlemitir. Tunguzca aman kelimesinden gelen amann dier dillerdeki versiyonlar Asyann ortalarnda ve kuzeyinde konuulan teki dillerde

148 buna karlk olan terimler yledir: Yakuta ojun, Moolca bg ve udagan, (Yakuta udayan kadn aman), Atayca kam-gam, Moolca kami. Sahalarda "oyun", Kazak ve Krgzlarda ise "bak-bask"dr. amanizmde ayin ve trenleri yapan, ruhlarla insanlar arasnda ayn zamanda tanrlar-ruhlar-insanlar arasnda araclk yapma kudretine sahip kiiye aman denir. letiim gcne malik olan aman seilirken dikkat edilen hususlar vardr. aman olacak kii geldii soy itibaryla aman ailesinden gelmelidir. aman seilmede en etkili seim budur. Soy ba olmadan aman olanlarda vardr. Bu kendiliinden oluan bir i arsdr. aman olacak kii eitim almaldr. amanlk tekniklerini bilmeli, amanln soy aacn renmeli, amann sahip olduu ruhlar ve bu ruhlarn grevlerini bilmelidir. Ayn zamanda ayinler srasnda yapt yolculuklar esnasnda kendinden geebilme yeteneine de sahip olmaldr. aman, toplumun dar zamanlarnda aranan kiidir. Skntlarn eiinde olan bireyler amann yapaca ayinlerle tehlikenin ortadan kalkacana inanrlar. Av, hastalk, sava, lm gibi her olayda ayinler dzenleyen aman, genellikle ayinler iin geceyi tercih eder. Geceleri karanlk dnyann ortaya kt, ruhlarn meydana kaca inanc vardr. aman ayinler srasnda karanlkda aa kan kt ruhlarla mcadeleye girer. Ayinlerin vazgeilmez unsurlarndan biri kurban sunumudur. Yeralt ve gk tanrlarna sunulan kurbanlarla ayinin gereklemesi salanr. amann ayin srasnda kulland aman elbisesi ve davulu da nemlidir. aman elbisesi yapl itibariyle baz nesnelerle sslenerek ayinler srasnda bu nesnelerin kendisine yardmc olaca inanc vardr. aman davulu da ayinler srasnda aman tede dnyaya tar. amanist dnya grne gre kozmik kuak vardr. Gkyz, yeryz ve yer. Bu kozmik kuaklar arasnda iletiimi ve ulam salayan amandr. amanist dnya grnde ortak fikre gre yukar 17 kattan, aa ise 7 veya 9 kattan oluuyordu. Altay Trklerine gre aydnlk lemi olan yukardaki lemde (gk) lgen ile ona bal iyi ruhlar bulunur. Orta dnya da kiioullar yaar. Aadaki dnya da ise, Erlik ile ona tabi kt ruhlar bulunur. amanizmde amann yer ve gk tanrlar ile iletiim kurmak iin baz hayvan ruhlarndan faydalandna dair inanlar mevcuttur. amann gk seyahatinde Gk gksel hayvanlar olarak kartal, at, geyik, kaz, karga, bayku, beyaz tavan gibi

149 hayvanlar zikredilirken; yeraltna seyahatinde kpek, ylan, kara tavan gibi hayvan sembollerine yer verilmitir. amanizmde kutsal saylan aalar vardr. aman mitolojisinde dnya ile yer arasndaki kutsal denek olarak tanmlanan hayat aac (dnya aac) nemlidir. Bu denein en nemli zellii de gkyzndeki ruhlara yol olmasdr ve bu yolu aman trans halinde kullanmaktadr. Kozmolojik olarak hayat aac yeryznn ortasndan ykselir; dnyann gbek kordonu olan aacn st dallar baki lgenin sarayna kadar ular. aman dnyasnda nemli sembol olan hayat aac aman gksel tanrlara ulatran bir semboldr. Bunun yannda aman seanslarnda mhim olan kayn, am, mee, kavak, ard, dut gibi aalar nemlidir ve amann tanrlarla-ruhlarla iletiiminde kullanlan sembol olurken, koruyuculuk zellikleri de vardr. amann ou zaman hekim adam olarak nitelenmesi onun eitli hastalklar tedavi etmesinden kaynaklanr. aman tedavi ederken alazlama yntemini kulland gibi baz bitkilerle de hastalklar def eder. Asl olarak amann hastalklarn kt ruhlardan bulat anlay vardr. Kt ruhlarda amann ayinler dzenlemesiyle engellenir. amann bu zellii ile bugn Anadoludaki ocakl ailelerde vardr. Ocakl aileler hastalklar tedavi etmeleri dolaysyla halkn bavurduu kaynaklardr. Bunlarn en nemli zellii aralarnda soy bann olmasdr. amanizmin, M.lere ait bir inan olduunun bilinmesine ramen Trkler arasndaki varlnn hangi tarihlere denk geldii bilinmemektedir. Yaplan aratrmalar sonucunda Trklerde, eitli vazifelerle ortaya kan, sosyal hayatn bir paras olan kiilerin varlna rastlanmtr. Bu kiiler aman olarak grlm ve Trkler kendi aralarnda kam tabirini amana karlk olarak kullanmlardr. Trk boylar kam kelimesine karlk farkl isimlerde kullanmlardr: Yakutlar oyun kelimesini, kadn aman iin udoyan; Krgzlar, Kazaklar ve zbekler bask, Altay Trkleri ise kam, gam tabirlerini kullanmlardr. Kazak ve Krgzlarda baks hastalanan insanlar ve hayvanlar iyiletiren hastalklarla mcadele eden alg eliinde iir syleyen birisidir. Baks szne Trkmenler ve Karakalpaklarda da rastlanmaktadr. Ancak bu kelimenin bak olarak kullanlmasnn yannda sadece destan ve iir okuyan kimse olmas bakmndan farkllk gsterir. Trkmenlerde ve zbeklerde aman yerine porhan kelimesi kullanlmaktadr. Bu kelime "peri" ve "han" szlerinin birleimi olup peri sahibi anlamna gelmektedir. Kalmuklar erkek amanlara B ya da Bge adn vermilerdir. aman kelimesinin Trk halklar arasnda

150 farkl tabirlerle ifade edilmesi sz konusu olsada yklendii vazifeler ayn olmutur. aman genel olarak Trk halklarnn gemi kltr yapsn gelecee tayan kiidir. Trkler daha slam olmadan ve yahut slam olmaya balamken kam tabirlerinin, kam ayinlerinin varln ieren kaynaklar telif edilmitir. Bunlar klasik slam kaynaklardr. Trkler arasnda dolaan birok seyyah bu kamlardan haber vermitir. Kam denilen kiiler ise daha ok sihirbaz/byc olarak tanmlanmlardr. Trkler, slamiyeti kabulleri ile beraber ilkel saptrlm inanlar bir tarafa ittiler. Hayatlarn slama gre dzenlediler. Fakat slam farkl corafyalarda yaayan Trklerin tm tarafndan tannmad. slamiyeti kabul eden Trkler arasnda ise slam yorumlamada farkllklar grld. Ortodoks slam, heterodoks slam diyebileceimiz yorumlar ortaya kt. Ortodoks slam daha ok yerleik dzende, kitaba dayal olarak yol alrken; heterodoks slam ise gebe zihniyeti ierisinde daha ok szl gelenei srdrd. kinci slam yaama biimi eski inanlarn bir ksmn da devam ettirdi. Birok amanist inan gebe halkn arasnda yer buldu. Bu dzenin en gze arpan tarikat Bektailik, amanizm ile ilgisi olan inanlar srdrd. Yine slamiyetin douuna yakn bir zamanda yaad dnlen Dede Korkut ise, amann tad ou grev ve yetkilere sahiptir. amanizm Trk halklar arasnda varln srdrmtr. Bugn halkn doum, evlilik, lm dnemlerini ieren ou sahada amanizmin izlerine rastlanmtr. lmi sonulara deilde, ifahi gelenee dayanan llerle oluturulan birok yorum vardr. Yalnz unu belirtmemizde fayda vardr ki amzn hzl bir ekilde ilerlemesi ile bu deerler an arknda erimektedir. Aratrmalara den kede kalm kltr deerlerinin, ifahi bilgilerin kayda geirilmesidir.

151 BBLYOGRAFYA 1-Kitaplar Akpnar, Turgut, Trklerin Din ve Hukuk Tarihi, stanbul, 1999. Araz, Rfat, Harputta Eski Trk nanlar ve Halk Hekimlii, Ankara, 1995. Babinger, Franz-Kprl, Fuad, Anadoluda slamiyet, (ev. Mehmet Kanar), stanbul,2003. Banarl, Nihad Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1971, s.2829. Barthold, V.V, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, (ev. Kazm Yaar Kopraman-Afar smail Aka), Ankara, 1975. Babu, Hayri, Airetlerimizde At Kltr, stanbul, 1986. Bayat, Fuzuli, Ana Hatlaryla Trk amanl, stanbul, 2006. Bayat, Fuzuli, Korkut Ata, Ankara, 2003. Bedirhan, Yaar, slam ncesi Trk Tarihi ve Kltr, Konya, 2004. Bozkurt, Fuat, Trklerin Dini, stanbul, 1995. ay, Abdulhaluk M., Trk Milli Kltrnde Hayvan Motifleri, Ankara, 1990. oruhlu, Yaar, Trk Mitolojisinin ABCsi, stanbul, 1998. oruhlu, Yaar, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, stanbul, 2000. Dikici, Mehmet, Trklerde nanlar ve Din, Ankara, 2005. Divitiolu, Sencer, Kk Trkler, stanbul, 2000. Drury, Nevill, amanizm, (ev. Erkan imek), stanbul, 1996. Eberhard, W., inin imal Komular, (ev. Nimet Ulutu), Ankara, 1996. Eliade, Mircea, amanizm, (ev. smet Birkan), Ankara, 1999. Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitab, stanbul, 1995. Ergin, Muharrem, Ouz Kaan Destan, stanbul, 1988. Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, stanbul, 1996.

152 Erginer, Grbz, Kurban Kurbann Kkenleri ve Anadoluda Kanl Kurban Ritelleri, stanbul, 1997. Erz, Mehmet, Atatrk Milliyetilik Dou Anadolu, stanbul, 1987. Erz, Mehmet, Eski Trk Dini (Gk Tanr nanc) Ve Alevilik Bektailik, stanbul,1992. Esin, Emel, Trk Kozmolojisine Giri, stanbul, 2001. Esin, Emel, Trkistan Seyahatnamesi, Ankara, 1992. Eyubolu, smet Zeki, Anadolu nanlar, stanbul, 1998. Flal, Ethem Ruhi, Gemiten Gnmze Halk nanlar tibariyle Alevilik-Bektailik, Ankara, 1994. Gen, Reat, Trk nanlar le Milli Geleneklerinde Renkler ve Sar, Krmz, Yeil, Ankara, 1997. Grkem, smail, Trk Edebiyatnda Atlar, Ankara, 2001. Gnay, nverGngr, Harun, Trk Din Tarihi, stanbul, 1998. Gngr, HarunKk, Abdurrahman, Milli Btnlmzn Kaynaklar: Asyadan Anadoluya Tananlar, Ankara, 1997. Gzel, Abdurahman, Abdal Musa Velyetnamesi, Ankara, 1999. Hassan, mit, Eski Trk Toplumu zerine ncelemeler, stanbul, 2000. nan, Abdlkadir, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara, 1972. smail E. Ernsal- Ahmet Yaar Ocak, Menkbul-Kudsiyye Fi Mensbil-nsiyye, Ankara, 1995, s.41. Kalafat, Yaar, Altaylardan Anadoluya Kamizm, stanbul, 2004. Kalafat, Yaar, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, Ankara, 1990. Kalafat, Yaar, Trk Halk nalar I, Ankara, 2002. Kksal, Hasan, Batalnamelerde Tip ve Motif Yaps, Ankara, 1984.

153 Kprl, Fuad, Edebiyat Aratrmalar I, stanbul, 1989. Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 2003. Mahmut, Kagarl, Divan- Lgat-it-Trk Tercmesi, (ev. Besim Atalay), C. I, Ankara,1998. Ocak, Ahmet Yaar, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, stanbul,2000. Ocak, Ahmet Yaar, Osmanl mparatorluunda Marjinal Sufilik: Kalenderiler, Ankara,1999. Ocak, Ahmet Yaar, Trk Halk nanlarnda ve Edebiyatnda Evliya Menakbnameleri, Ankara, 1983. Ocak, Ahmet Yaar, Trkler, Trkiye ve slam, stanbul, 2002. Orkun, Hseyin Namk, Eski Trk Yaztlar, Ankara, 1994. gel, Bahaeddin, Trk Kltr Tarihine Giri, C. 6, Ankara, 1991. gel, Bahaeddin, Trk Mitolojisi, C.1, Ankara, 1993. ztrk, Mustafa, 16. Yzylda Kilis Urfa Adyaman ve evresinde CemaatlerOymaklar, Elaz, 2004. Perin, Michel, amanizm, (ev. Blent Arba), stanbul, 2003. Radloff, W., Sibiryadan, (ev. Ahmet Temir), C.III, stanbul, 1994. Roux, Jean Paul, Eskia ve Ortaada Altay Trklerinde lm, (ev. Aykut Kazancgil), stanbul, 1999. Roux, Jean Paul, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, (ev. Aykut Kazancgil), stanbul,1994. Schmide, H. Achmel, Kitab- Dede Korkut, Ankara, 2000. een, Ramazan, bn Fazlan Seyahatnamesi, stanbul, 1975.

154 een, Ramazan, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara, 2001. Tanyu, Hikmet, Dinler Tarihi Aratrmalar, Ankara, 1973. Turan, Osman, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi, C.12, stanbul, 2000. Uraz, Murat, Trk Mitolojisi, stanbul, 1992. Yldrm, Nilfer, Anadolu Masallarnda amanizm zleri, (Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi), Elaz, 2004. Yololu, Gll, Trklerin Aile Merasimleri, Ankara, 1999. Yrkn, Yusuf Ziya, Anadoluda Aleviler ve Tahtaclar, (Hzl.Turhan Yrkn), Ankara, 2002. Yrkn, Yusuf Ziya, Mslmanlktan Evvel Trk Dinleri, (Hzl. Turhan Yrkn), Ankara, 2005. Zeynelabidin, Makas-Kalafat, Yaar, Karlatrmal Trk Halk nanlar, Samsun. 2- Makaleler Acpayaml, Orhan, Trk Folklor rn Yamur Duasyla lgili Yap ve Fonksiyon Sorunlar, I.Uluslar Aras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, C. 4, Ankara, 1976, s.17. Acpayaml, Orhan, Trkiye Folklorunda Halk Hekimlii ve zellikleri, Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, C. 26, S. 12, Ankara, 1969, s. 19. Acpayaml, Orhan, Trkiyede Yamur Duas, Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, C. 22, S. 34, Ankara,1964, s. 221249. Aka, smail, Hazar-tesi Trkmenlerinde Din ve nanlar, Trk Kltr, S. 215216, Ankara, 1980, s. 307311. Akmataliyev, Abdldacan, Krgzlarda Nooruz (Nevruz), Trk Dnyasnda Nevruz Drdnc Uluslar Aras Bilgi leni Bildirileri, Ankara, 2001, s. 2132. Altnta, Ayten, Eski Trklerde Hayat Aac ve lmszlk Otu, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 51, stanbul, 1987, s. 143156.

155 Anohin, A. V., Altay amanlna Ait Maddeler, Makaleler ve ncelemeler, C.I, Ankara, 1987, s. 400453. Araz, Rfat, Dou ve Gneydou Anadolu Sufilii le Yatr ve Trbelerin evresinde Yaayan Eski Trk nanlar, Erdem, C. 8, S. 24, Ankara, 1996, s. 783825. Arslan, Ahmet Ali, Kzlderili ve Asya Trk amanizmi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 103, stanbul, 1995, s. 3444. Arslan, Ahmet Ali, Trk amanizminin Kaynana Doru, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 157, stanbul, 2005, s. 7792. Atlas, Yakutistan (Hunlarn Torunlar), S. 136, stanbul, 2004, s. 6570. Aydn, Mehmet, amanizmin Eski Trk Dini Hayat le likisi, 11. Trk Tarih Kongresi, C. 2, Ankara, 1994, s. 487499. Barthold, V. V, Trklerde ve Moollarda Defin Merasimine Dair, (ev. Abdlkadir nan), Belleten, S. 43, Ankara, 1947, s. 515539. Bayat, Ali Haydar, Trk Kltrnde ve leme, Trk Kltr, S. 433, Ankara, 1999, s. 257266. Beksa, Engin, Trk Dnyasnda Geyik Sembolizmi, Trk Dnyas Aratrmalar, S.129, stanbul, 2000, s. 191207. Bier, Mukaddes, Eskiehir linde Doumla lgili Adet ve nanlar, Trk Halk Kltrnden Derlemeler, Ankara, 1991, s. 114. Boyle, John Andrew, Ortaada Trk ve Mool amanizmi, (ev. Orhan aik Gkyay), Trk Folklor, C. 15, S. 297, stanbul, 1974, s. 69416950. Buharal, Eref, Trklerde Matem Alametleri, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 65, stanbul, 1990, s.149159. Bulu, Sadettin, Elvan elebinin Menakp-Namesi, Trkiyat Mecmuas, C. 19, stanbul, 1980, s. 16.

156 Bulu, Sadettin, amanizm, slam Ansiklopedisi, C. 11, stanbul, 1971, s. 310335. Buran, Ahmet, Eski Trk Gelenek ve Greneklerimizin Frat Havzasndaki zleri, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S.12, Ankara, 1986, s. 4348. Buran, Ahmet, Frat Havzasnda Eski Trk Gelenek ve Grenekleri, Frat niversitesi Frat Havzas Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz, 1992, s. 3343. Buran, Ahmet, Frat Havzasnda Yamur Duas ve Yada Ta, Frat Havzas II. Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz, 1989, s. 6371. Caferolu, Ahmet, Trk Onomastiinde At Klt, Trkiyat Mecmuas, C. 10, stanbul, 1953, s. 201211. Chadwick, Nora K., aman, (ev. Ali Abbas nar-Gamze Yama), Bilig, S. 32, Ankara, 1996, s. 102115. Cilac, Osman, amanizmde Evlenme ve Doum Trenleri, Trk Kltr, Ankara, 1973, s. 177180. Cremers, Wolfgang, Anadolu Folklorundaki amanizm Kalntlar, (ev. Semih Hner), Trk Folklor Aratrmalar, C. 14, S. 271, stanbul, 1972, s. 62216222. Cumakunova, Glzura, Krgzlarn Nooruz Kutlamalarnda Eski Trk nanlarnn zleri, Trk Dnyasnda Nevruz nc Uluslar Aras Bilgi leni Bildirileri, Ankara, 2000, s. 7579. etin, smet, Orta Asya Trk Kltrnde Efsun ve Efsun Trenleri 1, Milli Folklor, Ankara, C. 2, S. 10, 1991, s. 2428. etin, smet, Orta Asya Trk Kltrnde Efsun ve Efsun Trenleri 2, Milli Folklor, C. 2, S. 11, Ankara, 1991, s. 2731. oruhlu, Yaar, Koyun, Ko, Kei Figrlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 100, stanbul, 1995, s.5260.

157 oruhlu, Yaar, Trk Sanatnda At Figrlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 98, stanbul, 1995, s. 171219. oruhlu, Yaar, Trk Sanatnda Grlen Hayvan Figrlerine Gk ve Yer Sembolizmi Asndan Bir Bak, Uluslar Aras nc Trk Kltr Kongresi Bildirileri, C. 1, Ankara, 1999, s. 243259. oruhlu, Yaar, Trk Sanatnda Grlen Horoz ve Tavuk Figrlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 91, stanbul, 1994, s. 2629. oruhlu, Yaar, Trk Sanatnda Grlen Tavan Figrlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 92, stanbul, 1994, s. 2631. oruhlu, Yaar, Trk Sanatnda Grlen Tilki Figrlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 95, stanbul, 1994, s. 5356. oruhlu, Yaar, Trk Sanatnda Grlen Ylan Tasvirlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 96, stanbul, 1995, s. 3846. oruhlu, Yaar, Trk Sanatnda Yrtc Olmayan Kularn Sembolizmi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 102, stanbul, 1995, s. 5359. Ecer, Ahmet Vehbi, Ahmed Yesevide Dini Tolerans ve Anadoluda Etkiler, Milletleraras Hoca Ahmet Yesevi Sempozyumu, 2629 Mays, 1993,Kayseri, s.101 115. Eker, Glin t, Karakeililerde Eski Trk nanlar, Trk Kltrnde Karakeililer Uluslar Aras Bilgi leni Bildirileri, Ankara, 1999, s. 107116. Ekincikli, Mustafa, Trk nan ve Dini Hayatnn Tarihi Seyri, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 74, stanbul, 1991, s. 2746. Elin, kr, Gebe Trk Destanlarnda lp-Dirilme Motifi, Trk Folklor Aratrmalar, C. 11, S. 234, stanbul, 1969, s. 51775181.

158 Erz, Mehmet, Kansz Kurban Gelenei, Trk Kltr, S. 211212213214, Ankara, 1980, s. 211216. Gabain, Annemarie Von, Renklerin Sembolik Anlamlar, Trkoloji Dergisi, C. 3, S.1, Ankara, 1968, s. 107113. Gme, Sadettin, Umay Meselesi, Trk Kltr, S. 318, Ankara, 1989, s. 630633. Gnll, Ali Rza, Alanya Halk nanlarnda Aa Motifi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 91, stanbul, 1994, s. 5561. Gnll, Ali Rza, Trk Halk nanlarnda Kurt Motifi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 73, stanbul, s. 5255. Grkem, smail, Trk Dnyasnda Yas Trenleri ve Atlar, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 77, stanbul, 1992, s. 157188. Glensoy, Tuncer, Trklerde Dokuz Says, I. Uluslar Aras Trk Folklor Kongresi, C. 4, Ankara, 1976, s. 111121. Gngr, Harun, Trk Dnyasnda Din, Tisav, Elaz, 2006. Gngr, Harun, Trklerde Din ve Dnce, Trkler, C. 5, Ankara,2002, s. 261281. Grgen, Hatice, Trk Kltrnde Kurt, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 138, stanbul, 1998, s. 2527. Grler, Yavuz, Trk Kltrnde Drt Renk, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S.156, stanbul, 1999, s. 4448. Hapayeva, Tatyana, Manas Destannn Karaay-Malkar Nart Destanlaryla Olan likisi, Manas Destan ve Etkileri Uluslar Aras Bilgi leni, Ankara, 1995,s.123129. Havra, Uno, Altayl Kavimlerde Doum ve ocuk Ruhlar, (ev. Erdem Kayran), Trk Yurdu, S. 2, Ankara, 1954, s. 143149. Heyet, Cevad, Trklerin Tarihinde Renklerin Yeri, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni, Ankara, 1996, s. 5561.

159 brayev, akir, Korkut ve amanizm, Kazakistanda Dede Korkut, Ankara, 2000, s.215219. brayev, akir, Orta Asya amanizminin zellikleri, Uluslar Aras Trkistan Halk Kltr Sempozyumu, Mula, 2001, s. 9193. nan, Abdlkadir, Al Ruhu Hakknda, Makaleler ve ncelemeler, C.I, Ankara, 1998,s.259267. nan, Abdlkadir, Dede Korkut Kitabnda Eski nanlar, Trk Kltr Aratrmalar, C. 3456, Ankara, 1966- 1969, s. 145157. nan, Abdlkadir, Divan- Lgat-it-Trkte amanizme Ait Kelimeler, Trk Kltr, S.100, Ankara, 1971, s. 293297. nan, Abdlkadir, Umay lahesi Hakknda, Makaleler ve ncelemeler, C. I, Ankara, 1998, s. 397399. nan, Abdlkadir, Yakut amanizminde ja Kl, Trkiyat Mecmuas, C. 10, stanbul, 1953, s. 213216. Kafal, Mustafa, Trk Kltrnde Renkler, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni Bildirileri, Ankara, 1996, s. 4953. Kafesolu, brahim, Eski Trk Dini, Trkler, C. 5, Ankara, 2002, s. 290302. Kalafat, Yaar, Dastan Halk nanlar, Trk Dnyas Aratrmalar, S.129, stanbul, 2000, s. 116. Kalafat, Yaar, Gk Tanr nancndan Gnmze Kadar Efsunlama, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 69, stanbul, 1992, s. 5057. Kalafat, Yaar, Halk nanlar erevesinde Karakeililer, Trk Kltrnde Karakeililer Uluslar Aras Bilgi leni Bildirileri, Ankara, 1999, s. 3442. Kalafat, Yaar, Karapapak Trklerinde Halk nanlar , Trk Kltr, S. 431, Ankara, 1999, s. 160164.

160 Kalafat, Yaar, Trk Halk nanlarnda Kara, Trk Dnyas Tarih Dergisi, stanbul,1999, s.1721. Kalafat, Yaar, Trk Halk nanlarnda Ters Motifi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, stanbul, 1997, s. 1518. Karata, Aynur, Vezirky (Artvin) Doum Adetleri, Trk Halk Kltrnden Derlemeler, Ankara, 1991, s. 6370. Krzolu, M. Fahrettin, Grcistanda Eski-Trk nan ve Gelenekleri, I.Uluslar Aras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, C. 4, Ankara, 1976, s. 141166. Korkmaz, Ramazan, ldrdaki Nevruz Trenleri ve Bu Trenlerin amanik Kltrle likisi, Trk Dnyasnda Nevruz nc Uluslar Aras Bilgi leni Bildirileri, Ankara, 2000, s. 221226. Kksal, Hasan, Manas ve Dier Anlat Trndeki Eserlerde lp-Dirilme Motifi, Manas Destan ve Etkileri Uluslar Aras Bilgi leni, Ankara, 1995, s. 145159. Kprl, Fuad, Trk-Mool amanizminin Tasavvufi Tarikatlar zerindeki Tesiri, (ev. Ferhat Demir ), Bilig, S. 1, Ankara, 1996, s. 15. Laipanov, Bilal, Karaay Trklerinin Bryle (Kurtla) lgili Treleri, Uluslar Aras Trk Dnyas Halk Edebiyat Kurultay Bildirileri, Ankara, 2002, s. 525531. Mete, mer L., Trkiyenin Tarikat Gerei, Sabah Gazetesi, 20 Mays 2005. Nahya, Zmrt, Vann Baz Kylerinde Halk Hekimlii Asndan ocua Kalma ve ocuk Drme le lgili Uygulamalar, Trk Halk Hekimlii Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1998, s. 185190. Nerimanolu, Kamil Veli, Trk Dnya Baknda Reng, Trk Dnyasnda Nevruz kinci Bilgi leni, Ankara, 1996, s. 6373. Nisanbayev, Abdimalik, Trk Halklarnn Byk Dnr Korkut Ata

Kazakistanda Dede Korkut, Ankara, 2000, s. 113.

161 Noyan, Bedri, Bektailik ve amanizmle lgili Baz Konular I, Trk Folklor Aratrmalar, C. 13, S. 258, stanbul, 1971, s. 58395841. Noyan, Bedri, Bektailik ve amanizmle lgili Baz Konular II, Trk Folklor Aratrmalar, C.13, S. 259, stanbul, 1971, s. 58845887. Ocak, Ahmet Yaar, Anadolu Halk Sufiliinde Ahmed-i Yesevi Geleneinin Teekkl, Milletleraras Ahmed Yesevi Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 2627 Eyll 1991, s. 7585. Ocak, Ahmet Yaar, Trkiyede Kltrel deolojik Eilimler ve Bir XII.-XIV. Yzyl Trk Halk Sufisi Olarak Yunus Emrenin Kimlii, Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 710 Ekim 1991, s. 7989. nder, Ali Rza, Trklerde Renk Gelenei, Trk Folklor Aratrmalar, Ankara, 1983, s. 125131. zkan, Fatma, Sibirya Trklerinde Gei Trenleri, Uluslar Aras Trk Dnyas Halk Edebiyat Kurultay Bildirileri, Ankara, 2002, s. 595608. ztelli, Cahit, Albast, Alkars, Koruma ve Tedavisi, Trk Folklor Aratrmalar, C.10, S. 209, stanbul, 1966, 42614264. ztelli, Cahit, Anadoluda amanln zleri, I. Uluslar Aras Trk Folklor Semineri Teblileri, stanbul, 1997. ztelli, Cahit, Eski Trk nanlarnn Bugnk zleri, I.Uluslar Aras Trk Folklor Kongresi, C. 4, Ankara, 1976, 241247. ztrk, smail, Yenikent Kynde ocuklara Ad Koyma, Trk Folklor Aratrmalar, Ankara, 1983, s. 167176. Pirili, Mustafa, Trklerde slamlk ncesi Dini nanlar ve amanizm, Trk Folklor Aratrmalar, S. 2324, stanbul, 1961, s. 3132.

162 Pirverdiolu, Ahmet, Dede Korkut ve amanizm, Uluslar Aras Dede Korkut Bilgi leni, Ankara, 1999, s. 293297. Potapov, L. P, Gebelerin ptidai Cemaat Hayatlarn Anlatan ok Eski Bir Adet, Tarih Dergisi, C. IX, S. 15, stanbul, 1960, s. 7184. Ruben, W., Budizmann Menei ve z, Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, C.1, S. 5, Ankara, 1943, s.115127. Sar, Ergn, Anadolu Yaamnda amanizm Kalntlar, Trk Folklor Aratrmalar, C.14, S. 277, stanbul, 1972, s. 63806383. een, Ramazan, Klasik slam Kaynaklarna Gre Eski Trklerin Dini ve aman Kelimesinin Menei, stanbul niversitesi Tarih Enstits Dergisi, S. 1011, stanbul, 1981, s. 5790. iman, Bekir, slamiyet ncesi Trk nan ve Ritellerinin Samsun Yresindeki zleri, Trk Kltr, S. 104, Ankara, 1996, s. 563574. Tan, Nail, Trkiyede Evlenemeyen Kzlarn Ksmetlerini Ama Pratikleri, Trk Folkloru Aratrmalar Yll, S. 3, Ankara, 1976, s. 213216. Tanyu, Hikmet, Trklerde Atele lgili nanlar, I.Uluslar Aras Trk Folklor Kongresi, C. 4, Ankara, 1976, s. 283297. Turan, Ahsen, Hayat Aac , Trk Kltr, S. 353, Ankara, 1952, s. 543553. lken, Hilmi Ziya, Anadolu rf ve Adetlerinde Eski Kltrlerin zleri, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, C. 17, Ankara, 1971, s. 128. lktar, M. akir, Trkiye Trklerinde Ad Verme le lgili Gelenek ve nanlar, I.Uluslar Aras Trk Folklor Kongresi, C. 4, Ankara, 1976, s. 269383. lktar, M. akir, Trklerde Ad Verme le lgili Adet ve nanmalar, Trk Kltr, S. 10, Ankara, 1963, s. 712.

163 Yaltkaya, erafettin, Eski Trk Ananelerinin Baz Dini Messeselere Tesirleri, II. Trk Tarih Kongresi, stanbul, 1937, s. 690699. Yldrm, Cemal, Eski Trk nanlarnn zleri ve Ar, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 128, Ankara, 2000, s. 175184. Ylmaz, Mithat, Elazda Elkars nanmas, Trk Folklor Aratrmalar, C. 10, S.215, stanbul, 1967, s. 41814183. Yololu, Gll, Tabiat Klt Ate, Nevruz ve amanizm, Trk Dnyasnda Nevruz nc Uluslar Aras Bilgi leni Bildirileri, Ankara, 2000, s. 391399. Yuval, Abdulkadir, Trk Kltr Tarihinde Ata ve Babalar, Milletleraras Hoca Ahmet Yesevi Sempozyumu, 2629 Mays 1993, Kayseri, s. 415419. www. Trkleronline.com. www.alewiten.com. www.hermetics.org/saman

164

EKLER

165

SNN

MENKIBELERDEK ALEV-BEKTA MOTFLER MENKIBELERNDEK MOTFLER

AMANLIK MENKIBELERNDEK MOTFLER

Ayn anda deiik klklarda Ayn anda deiik klklarda Ayn anda deiik klklarda grnme grnme grnme Mekn ama Mekn ama Mekn ama ldkten sonra dirilmi grnme ldkten grnme Akldan geenleri bilme Gelecekte olanlar haber verme ly diriltme Hastalklar iyiletirme Tabiat kuvvetlerine hkmetme Hasmlarn eitli cezalandrma sonra dirilmi ldkten sonra dirilmi grnme Akldan geenleri bilme

Akldan geenleri bilme

Gelecekte olanlar haber verme Gelecekte olanlar haber verme ly diriltme Hastalklar iyiletirme Tabiat kuvvetlerine hkmetme ly diriltme Hastalklar iyiletirme Tabiat kuvvetlerine hkmetme

ekillerde Hasmlarn eitli ekillerde Hasmlarn eitli ekillerde cezalandrma cezalandrma Hayvan kalbna girme Hayvan kalbna girme Gklerde uma Atete yanmama Gklerde uma Atete yanmama Baka bir amana okuyup onu alt etme nsanlar evirme meydan

Baka bir veliye meydan okuyup Baka bir veliye meydan onu alt etme okuyup onu alt etme nsan, hayvan ve bitkiyi taa evirme Dman ve hasmlarna ktlk ve felket musallat etme

Dman ve hasmlarna ktlk ve felket musallat etme

Yal kadn ve erkei ocuk Yal kadn ve erkei ocuk sahibi yapma sahibi yapma Suyu yarp karya geme Su zerinde yryerek karya geme

Tablo 1. Harun Gngr-Abdurrahman Kk, Milli Btnlmzn Kaynaklar: Asyadan Anadoluya Tananlar, Ankara, 1997, s. 13; Geni Bilgi in: Ahmet Yaar Ocak, Trk Halk nanlarnda ve Edebiyatnda Evliya Menkbeleri, Ankara, 1984.

166

Resim 1. Sibirya kaya resminde aman olduu dnlen figr (S. Anadol, aman Trkler Tuva ve Hakasya, Atlas, say 82, Ocak 2000, s. 46.)

Resim 2. Ta zerine yaplm Umay tasviri. Taraz (Eski Cambul) Kastayev Devlet Sanatlar Mzesi. (Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Anahatlar, stanbul, 2000, s.45.)

167

Resim 3. Yakut aman (Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Anahatlar, stanbul, 2000, s.62.)

Resim 4. XIX. yzyla ait bir Sibirya aman elbisesi. St. Petersburg Etnografya Mzesi. (Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, stanbul, 2000, s.71.)

168

Resim 5. At bal aman asalar. St. Petersburg Etnografya Mzesi. (Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, stanbul, 2000, s. 71.)

Resim 6. Ge manevi yolculuu esnasnda amann merdiven olarak kulland direk. Bu direk ayn zamanda dilek aac olarak kulanlr. Dou Trkistan. (Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, stanbul, 2000, s. 69.)

Resim 7. amann manevi yolculuu esnasnda kulland hayvan-ruha ait model; Sibirya. Budapete Etnografya Mzesi. (Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, stanbul, 2000, s.68.)

169

Resim 8. Nazarlk olarak kullanlan, keeden yaplm Umay tasviri. (Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, stanbul, 2000, s.45.)

Resim 9. XV. yy. Anadolu Trk halsndan detay, dnya aac ve zerinde kular. (Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, stanbul, 2000, s. 93.)

izim 1. Dolgan amanlarna ait, tepesinde kularn efendisi kartaln bulunduu bir dnya aac. (Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, stanbul, 2000, s. 92.)

170

izim 2. Altayl amann Tanr lgene ulamak iin izledii yol. En altta nnde ate yanan ve kurban sunulan adr bulunmaktadr. leride amann karlaaca ana tanrya adanan sunu (sa) ve kurban edilen at grlyor. Burada kurbann derisi bir kazk zerine konulmu. aman dokuz dall kayn aacn kullanarak ge kmaya balar. Aaca ktnda bir tanryla karlar ve kayn aacndaki dal saysna gre dokuz yerde konaklar. Sonra aman ilki beyaz kumla, ikincisi mavi kumla kapl ve ncs bulutlarn arasnda bulunan araziden geer. Buradan ktktan sonra kurban ettii at sunmak iin -eli olarak- lgene ular. (Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin ABCsi, stanbul, 1998, s. 2526.)

171

ekil l1. En eski ve orijinal aman elbiseleri hayvan veya totem tipinde olanlardr: 1, 2 aman elbisesindeki geyik bal. 3, 5 Ay kemikleri ve aya ile yaplm aman izmesi. 4, 6 amann diine ve eline takt ay veya kurdun dii ile elleri. 7 amann ay kemiinden yaplm aletleri. (Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, C. I, Ankara, 1993, s. 39.)

ekil

14.

aman

davullarnda,

"Dnya

da",

"Gk

direi"

ve

"Ebemkua"(Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, C. I, Ankara, 1993, s. 39.)

172 ZGEM 1981 ylnda Elazda dodum. lkokul, ortaokul ve lise hayatm Elazda tamamladm. 2000 ylnda Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnn lisans programn kazandm ve bu programdan 2004 ylnda mezun oldum. Ayn yl ierisinde mezun olduum blmde tezli yksek lisans yapmaya hak kazandm.