T.C.

ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS KAMU HUKUKU ANAB L M DALI

TRK YEDE BASIN ZGRL

Doktora Tezi

Yaar Salihpaaolu

Tez Danman Prof.Dr.Maksut Mumcuolu

Ankara-2007

 NDEK LER

KISALTMALAR..........................................................................................................................................................IV G R ..............................................................................................................................................................................1 I.YNTEM..................................................................................................................................................................4 II.TEKN K GEL MELER N BASIN ZER NDEK ETK S VE ALTERNAT F K TLE LET M ARALARININ ORTAYA IKII...............................................................................................................................7 III.TERM NOLOJ ....................................................................................................................................................10 A) Basn Kavram..................................................................................................................................................10 B) Basn zgrl Kavram................................................................................................................................13 B R NC BLM BASIN ZGRLNN ERD HAKLAR VE SINIRLARI I. BASIN ZGRLNN ERD HAKLAR................................................................................................16 A) Haber, Dnce ve Bilgilere Ulama Hakk ....................................................................................................16 B) Haber, Dnce ve Bilgileri Yorumlama ve Eletirme Hakk..........................................................................21 C) Haber, Dnce ve Bilgileri Basabilme ve Databilme Hakk.......................................................................23 1. Sansr Yasa.................................................................................................................................................26 2. Basnda Tekelleme Sorunu...........................................................................................................................28 D) Yaratma Hakk..................................................................................................................................................33 II. BASIN ZGRLNN SINIRLARI...............................................................................................................35 A)Bakalarnn hret ve Haklarnn Korunmas..................................................................................................37 1. Basn zgrlnn Snr Olarak Kiinin Onuru ve Saygnl...................................................................38 a) Basn Yoluyla Onur ve Saygnla Ynelik Saldrlar ve Ceza Sorumluluk.............................................39 b) Bir Cezaszlk Sebebi Olarak spat Hakk..................................................................................................45 2. Basn zgrlnn Snr Olarak Kiinin Ad ve Resmi.............................................................................50 3. Basn zgrlnn Snr Olarak Kiinin zel Hayat................................................................................51 a) Genel Olarak zel Hayatn Gizlilii Hakk...............................................................................................52 b) Basn zgrl Karsnda zel Hayatn Korunmas.............................................................................55 aa. Kamuoyunun Devaml Olarak Dikkatini eken Kiilerin zel Hayat Hakk.......................................59 bb. Kamuoyunun Geici Olarak Dikkatini eken Kiilerin zel Hayat Hakk.........................................61 A)Devletin ve Toplumun Korunmas....................................................................................................................62 1. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Konuya Yaklam.............................................................................64 a) Alenyet Kazanan Bir Bilginin Yaymnn Yasaklanamamas...................................................................64 b) Yaynn eriinin Oluturduu Potansiyel Tehlikenin Dikkate Alnmas................................................66 c) iddet ars eren Dncelerin Yasaklanabilmesi...............................................................................67 2. Amerika Yksek Mahkemesinin Konuya Yaklam ve Ak ve Mevcut Tehlike Kriteri.67 C) Ahlkn Korunmas ve Mstehcenlik.............................................................................................................71 K NC BLM ANAYASAMIZDA VE ANAYASA MAHKEMES KARARLARINDA BASIN ZGRL I. ANAYASAMIZDA NGRLEN TEMEL HAK VE ZGRLKLER REJ M ............................................77 A) Anayasamzda Temel Hak ve zgrlklerin Snflandrlmas.......................................................................77 B) Anayasamzn Temel Hak ve zgrlklere Yaklam...................................................................................78 C) Anayasamzda Temel Hak ve zgrlklerin Snrlandrlmas.......................................................................82 D) Anayasamzda Temel Hak ve zgrlklerin Ktye Kullanlmamas...........................................................88 E) Anayasamzda Temel Hak ve zgrlklerin Durdurulmas............................................................................93 II. ANAYASAMIZDA BASIN ZGRL..........................................................................................................94

II

A)Anayasamzda Basn Kavram...........................................................................................................................97 B)Anayasamzn Basn zgrl in ngrd lkeler ve Bu lkelerin Anayasal Geliim Sreci.........98 1.Basnn Sansr Edilememesi...........................................................................................................................99 2. Basmevi Kurmann zin Alma ve Mal Teminat Yatrma artna Balanamamas....................................100 3. Basmevi ve Eklentilerine El Konulamamas...............................................................................................101 4.Sreli ve Sresiz Yaynn zin Alma ve Mal Teminat Yatrma artna Balanamamas............................103 5. Dzeltme ve Cevap Hakknn Ancak Belirli Durumlarda Tannmas..........................................................106 6. Datmn nlenmesi ve Toplatma Karar in Hkim Kararnn Aranmas...............................................108 7. Sreli Yaynlarn Ancak Mahkeme Kararyla Geici Olarak Kapatlabilmesi............................................112 8. Devletin Basn zgrln salayacak Tedbirleri Alma Ykmllnn Olmas114 C) Anayasamzda Basn zgrlnn Snrlandrlmas.................................................................................118 1. Anayasann 26. Maddesinin ngrd Snrlama Sebepleri.....................................................................118 2. Anayasann 27. Maddesinin ngrd Snrlama Sebepleri.....................................................................121 III. ANAYASA MAHKEMES KARARLARINDA BASIN ZGRL..........................................................122 A)Anayasa Mahkemesinin Dnceyi Aklama zgrlne Yaklam.........................................................124 B)Anayasa Mahkemesinin Basn zgrlne Yaklam..................................................................................129 NC BLM D ER MEVZUATIMIZDA VE UYGULAMADA BASIN ZGRLNN GE RD EVRELER VE BUGNK DURUMU I. CUMHUR YET NCES DNEM.......................................................................................................................138 A)Matbaann Trkiyeye Girii ve lk Basm Yaym Hareketleri.......................................................................138 B)Cumhuriyet ncesi Dnemde Basn zgrl..............................................................................................140 II. CUMHUR YET DNEM ....................................................................................................................................148 A) Cumhuriyetin lk Yllarnda ve Tek Parti Dneminde Basn zgrl......................................................148 B) ok Partili Dnemin lk Yllarnda Basn zgrl...................................................................................153 C) 1960 1980 Yllar Arasnda Basn zgrl.............................................................................................160 D) 1980 2000 Yllar Arasnda Basn zgrl.............................................................................................167 E) Helsinki Zirvesi Sonras Dnemde Basn zgrl.....................................................................................177 1. Basn zgrl le lgili Kanunlarda Yaplan Deiiklikler......................................................................178 a) 5680 sayl Basn Kanununda Yaplan Deiiklikler...............................................................................178 b) 5187 Sayl Basn Kanunu........................................................................................................................179 2. Ceza Kanunlarnda Yaplan Deiiklikler....................................................................................................191 a) 765 Sayl Trk Ceza Kanununda Yaplan Deiiklikler........................................................................191 b) 5237 Sayl Trk Ceza Kanunu ve Basn zgrl...............................................................................197 c) Terrle Mcadele Kanununda Yaplan Deiiklikler..............................................................................209 SONU.......................................................................................................................................................................215 KAYNAKA..............................................................................................................................................................218 ZET..........................................................................................................................................................................231 SUMMARY................................................................................................................................................................232

III

KISALTMALAR

a.g.b a.g.e. a.g.m. A.. ABD AMKD bkz. CD. ev. Dr. E. HMD K. KHK KT. m. Prof. s. T.C. TCK U.S. YCGKK. YKD. v. vb. vd. vs.

ad geen bildiri ad geen eser ad geen makale Ankara niversitesi Amerika Birleik Devletleri Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi baknz Ceza Dairesi eviren Doktor Esas nsan Haklar Merkezi Dergisi Karar Kanun Hkmnde Kararname Karar Tarihi madde Profesr sayfa Trkiye Cumhuriyeti Trk Ceza Kanunu United States Reports Yargtay Ceza Genel Kurulu Karar Yargtay Kararlar Dergisi versus ve benzeri ve devam ve saire

IV

GR
Kitle iletiimi, kaynak kesimin, paylama ve ilikileme amac ile, bilgi, dnce, duygu, tutum ve kanlar alc kesim durumundaki byk ve dank bir kitleye, kitle iletiimi gerekletirmek zere gelitirilmi aralarla(gazete, dergi, kitap, radyo, televizyon, sinema filmleri, plak, ses ve grnt bantlar (video), ses ve grnt diskleri, bilgisayar, internet vb.) iletilmesi sreci olarak tanmlanmaktadr1. Bu aralar herhangi bir bilgiyi ok ksa bir zamanda geni kitlelere ulatrabilmekte ve bu nedenle gnlk yaamda ok etkili ve nemli bir yer tutmaktadrlar2. Modern sanayi toplumunda kitle iletiim aralar halka ynetim ve siyaset hakknda bilgi aktarmak, ynetimi denetlemek, kriz anlarnda kitleleri sratle uyarmak, kamuoyunun dnce kanaat ve faaliyetlerini aklamak, dolaysyla toplumu oluturan bireylerin etkilenmesini salamak, bireylerin rahatlamasna ve onlarn bo zamanlarn deerlendirilmelerine yardmc olmak gibi ok sayda ilevi yerine getirirler3. Elendirme, bilgilendirme, kltr sunumu, toplumsallatrma, siyasallatrma olmak zere be balk altnda kategorize edebileceimiz bu ilevlerin4 tmnde ynlendirme, kullanma, pasifletirme ya da aktifletirme, deitirme, paralama, birletirme ve benzeri zellikler dikkat ekmektedir. rnein kitle iletiim aralar kullanlarak, bir toplumun elence anlaynn kendi kltr kalplarndan uzaklatrlmas ve bireylerin sz konusu alanda yabanclatrlmas5 ya da siyas olaylarn ve kendi toplumuna konularn tercihler

dorultusunda ustalkla ilenerek kamuoyu oluturulmas mmkndr6.

1

ZILLIOLU, Merih: letiim Bilgisi, 8. Bask, Anadolu niversitesi Yayn No: 739, Eskiehir, 2003, s.78. 2 BEKTA, Arsev: Kamuoyu, letiim ve Demokrasi, Balam Yaynclk, stanbul, 1996, s.115. 3 BEKTA, Arsev: a.g.e., s.118. 4 Geni bilgi iin bkz. USLUATA, Ayseli: letiim, Yeni Yzyl Kitapl, letiim Yaynlar, stanbul, [tarih yok]. 5 ZDEM R, Sadi: Medya Emperyalizmi ve Kreselleme, Tima Yaynlar, stanbul, 1998, s.36. 6 Jrgen Habermas, kitle iletiim aralarnn kamuoyunun oluturulmasndaki etkisini u szlerle dile getirmektedir: Kamuoyu oluturulan bir eydir. Artk kendiliinden yoktur... Kitle iletiim aralarnda ifa edildii gibi, ou kez arzulanan biimlere gre yeniden sunulur. HABERMAS, Jrgen: Siyasal Katlm Kendi Bana Bir Deer mi?, ev. Tanl BORA,

Kitle iletiim aralarnn en nemlilerinden birisi de hi phesiz basndr. 15. yzyl sonrasnda gelien basn teknolojisi, zellikle 17. yzyldan balayarak bireyci, zgrlk, eitliki ve demokratik katlmaya ynelik ekonomik yaplanmaya uygun bir geliim gstermitir. Buna gre herkes dncelerini zgrce yayabilmelidir ve her dnce yaymak isteyen gazete karmak giriiminde bulunabilmelidir7. Bu ayn zamanda, liberalizm akmnn basn zgrl alanndaki ilk nemli temsilcisi olarak kabul edilen John Miltonn belirttii gibi, kt ve yanl fikirlerin yok edilmesine ve gerein bulunmasna da hizmet eder8. Dnceyi aklama zgrlnn gerekelerinden9 birisi olan bu anlay(gerei aramak),10 John Stuart Mill tarafndan kaleme alnan On Liberty gelitirilmi
11

isimli eserin ikinci blmnde

ve Amerika Yksek Mahkemesi Hkimlerinden Holmesun

Toplum ve Bilim, Say: 27, 1984, s.52. Duygu SEZER basnn ve dier kitle iletiim aralarnn kamuoyunu etkileme gcnn pek de sanld kadar kesin ve yaygn olmadn ileri srmektedir. Geni bilgi iin bkz. SEZER, Duygu: Kamu Oyu ve D Politika, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No:339, Ankara, 1972, s.22 vd. 7 BEKTA, Arsen: a.g.e., s.130. 8 Liberalizm akmnn basn zgrl alanndaki ilk nemli temsilcisi John Milton 1644 ylnda yaymlad Areopagitica( ngiltere Parlamentosuna, Sansrsz Basma zgrl Hakknda Nutuk) isimli eserinde sz konusu zgrln toplum iin yararlarna deinerek her eit sansrden ve mdahaleden uzak bir basn zgrln savunmutur. John Milton basn zgrlnn toplum iin yararlarn alt noktada toplamtr: 1) Kt ve yanl fikirlerin yok edilebilmesinin en gvenceli yolu olan basn zgrl gereklerin serbest olarak yaymna olanak tanr. 2) Bize yeni ve garip gelmeleri nedeniyle iyi fikirleri de kt olarak mahkum etmemiz tehlikesi her zaman vardr; basn zgrl bunun nne geer. 3) Ktlk kaynaklar oktur ve bunlarn pek ounun insanlara ulaabilmesinin nne, baslm eserlerin sansr edilmesi ile geilemez. 4) nsanlarn pek ou sansr grevini yapabilecek yetenekte deildir; bu yetenekte olan insanlarn ise, pek az byle bir grevi kabul eder. 5) Eserlerin ancak pek az btn ksmlar itibariyle ktdr; byle olunca sansrlenen bir eserde az saydaki kt ksmlar iin okuyucu eserin kapsad btn iyi ksmlardan mahrum edilir. 6) Bir kiinin, okuduu eserdeki iyi ve kt ksmlar bizzat kendisinin ayrmas hayat tecrbesi kazanmas bakmndan en nemli yarar salar. DNMEZER, Sulhi: Basn ve Hukuku, Geniletilmi ve Yeniden Gzden Geirilmi Drdnc Bas, stanbul niversitesi Yaynlar No:2213, stanbul, 1976, s.54. 9 Dnceyi aklama zgrlnn gerekeleri iin bkz. SADURSKI, Wojciech: fade zgrl ve Snrlar, ev. M. Bahattin SE LM OLU, Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara, 2002, s.3 vd. 10 Bu anlay ve eletirisi iin bkz. SADURSKI, Wojciech: a.g.e., s., s.3-16. 11 John Stuart Mill bu eserinde dnceyi aklama ve basn zgrln hakl ve zorunlu gsteren nedenleri u ekilde aklamtr: Dnceyi aklama zgrlnn, insanln fikri saadeti iin(ki insanlarn dier btn saadetleri buna baldr.)zorunlu olduunu u drt sebep ortaya koymaktadr: 1)Herhangi bir fikir susmaya mecbur edilirse, bu fikir bizim kesin olarak bilebileceimiz eylere ramen, doru olabilir. Bunu kabul etmemek kendimizin yanlmaz olduunu zannetmek olur. 2) Susturulan fikir yanl dahi olsa, bunda bir ksm hakikat bulunmas mmkndr. 3)Tartlmaz saylan fikir yalnz doru deil, ayn zamanda gerein btn bile olsa; ona kuvvetle ve cidd olarak itiraz edilmesine katlanlmadka ve bilfiil itiraz olunmadka, o fikre, bir pein hkm tarznda inanlr. 4)Dogma, btn btn

gerekliin en iyi testi, dncenin, piyasa rekabeti iinde kendisini kabul ettirme gcdr.12 ifadesi ile fikirlerin pazaryeri sloganna dntrlmtr13. Piyasa rekabeti iinde gerekliin ortaya kmasnn ise, tek bir yolu vardr; o da her bireyi ve her dnceyi nemsemektir. nk bir tercihte bulunabilmek ve iyiyi ktden ayrabilmek alternatifleri, alternatiflerin var olabilmesi de dnceyi aklama zgrln ve bu zgrln zel bir tr olan basn zgrln gerekli klar. oulcu, zgrlk, eitliki bir dzenin kurulmas ve yaamas, ancak farkllklarn bar iinde bir arada bulunabilecei byle bir ortamda mmkndr14. Bu nedenledir ki byle bir dzeni vaat eden zgrlk demokrasi, kamusal karlara ilikin btn sorunlarn aka tartlmasn toplum iin yararl grr ve grlerin herkesin gz nnde atmas ile sonuta en dorunun(mutlak dorunun deil) ortaya kaca inancna dayanr ve bu amala da inan, dnce ve basn zgrln kutsallatrr. Dnceyi aklama zgrlnn ve onun zel bir tr olan basn zgrlnn elbetteki tek gerekesi gerei aramak olamaz. Bu zgrlklerin salanmas ayn zamanda kendi kendini ynetme ve demokrasinin bir gereidir. Demokrasi, ortaklaa karar alma ve zellikle de oy verme srelerinde yurttalarn, tercihlerini etkileyebilecek btn haber ve bilgilere ulamada zgr olmalarn gerektirir. Bu nedenle de zgr insanlar tarafndan gerekletirilen kendi kaderini belirleme btn ifadeler, koruma altna alnmaldr15. ster gerei arama, ister kendi kendini ynetme ve demokrasi, isterse baka gerekelerle olsun, dnceyi aklama ve basn zgrlnn snrsz olduu; bu zgrlklerin pornografi, rk nefret konumalar ve banaz din ifadeler, kiilere hakaret, mahkemeye saygszlk, iddete tahrik, sreciyle ilgili olan

tesirsiz, fuzuli yer igal eden, fakat herhangi ve yrekten duyulan bir kanaatin akl veya ahsi tecrbe yolundan inkiaf etmesini men eden, sadece grnte bir ikrar halini alr. MILL, John Stuart: Hrriyet (Essay on Liberty), ev. Osman DOSTEL, kinci Basl, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1963, s.100-101. 12 Abrams v. United States, 250 U.S. 616, 630 (1919). Hkim Holmesun muhalefet erhi. 13 SADURSKI, Wojciech: a.g.e., s.3. 14 UYGUN, Oktay: Demokrasinin Tarihsel, Felsefi ve Ahlaki Boyutlar, nklp Kitabevi, stanbul, 2003, s. 269-270. 15 SADURSKI, Wojciech: a.g.e., s.22.

asker ve ticar srlarn ifa edilmesi, alkol, sigara, kumar ve fuhun reklmnn yaplmasn da kapsad ileri srlemez16. Pek ok ifadenin zararl olduuna, dnceyi aklama ve basn zgrlnn kullanlmasndan doan o zararlarn, ounlukla faydalarndan ar geldiine phe yoktur. Ancak ada Bat demokrasilerinde yerleen ve dier tm dnceyi aklama biimleriyle birlikte basn yoluyla dncenin aklanmasnda da geerli olan snrlar grmezden gelinerek, sbjektif deerlendirmeye ak olan bu zarar kavramndan hareket edilmesi ve baz dncelerin aklanmasnn yasaklanmas bu zgrln yok edilmesi sonucunu da dourabilir. Nitekim yz elli yllk basn tarihimiz hkim anlay tarafndan zararl grld gerekesiyle dncelerin yasakland, gazetelerin ve dergilerin kapatld ve birok gazeteci, yazar, sanat ve aydnn dncelerinden dolay mahkm edildii vakalarla doludur. Doktora almas olarak bu konuyu semeye bizi iten en nemli faktr de bu olmutur. Amacmz, lkemizde de ada demokratik lkelerde olduu gibi bir basn zgrl anlaynn yerlemesine ve bu zgrln ktye kullanlmas ile mcadele edilirken dengenin zgrlk aleyhine bozulmamas iin basn zgrlnn snrlarnn belirginletirilmesine katk salamaktr. I. YNTEM Trkiyede Basn zgrl adn tayan bu monografik almann Basn zgrlnn erdii Haklar ve Snrlar balkl birinci blmnde, konu mukayeseli yntemle ele alnmtr. Ancak mukayeseli yntemle hareket edilirken tek tek lkeler ele alnmam, konu anlatlrken gerek duyulduka eitli lkelerdeki dzenlemelere ve uygulamalara deinilmitir. Yine bu blmde basn zgrl, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi ve Amerika Yksek Mahkemesi kararlar nda olmas gereken asndan irdelenmi ve bu zgrln ilkeleri ortaya konulmaya allmtr.

16

SADURSKI, Wojciech: a.g.e., s.22.

Bu almada basn zgrlnn ilkeleri olmas gereken asndan ortaya konulurken basn zgrlnn dier zgrlklerden daha deerli olduu ve basnn mutlak olarak zgr olmas gerektii fikrinden hareket edilmemitir. Bizce basn zgrlnn kabul edilmesi, basnn mutlak anlamda zgr olmasn gerektirmez. Yine bu zgrln kabul, dier zgrlklerin veya deerlerin, basn zgrlnden daha az nemli olarak anlalmasn da gerektirmez17. Hi kimse, basn zgrlnn, onur ve saygnlk hakkndan, zel hayatn gizlilii hakkndan, mlkyet hakkndan ya da mill gvenlikten daha fazla ya da daha az deerli olduunu ileri sremez. zgrlkler ve deerler arasnda byle bir kymet takdirinde bulunmak, her eyden nce bir btn olarak zgrlk fikrine zarar verir. Bu nedenle bu almada en nemli zgrlk deil, zgrlklerden sadece biri ele alnmtr. O da dnceyi aklama ve yayma zgrlnn zel bir tr olan basn zgrldr. Basn zgrl sadece dncelerin serbeste aklanmas anlamna gelmeyip, bu zgrln kullanlmas iin basn kurulularnn serbeste kurulup iletilmesini de gerektirmektedir. Basn zgrln dier birok zgrlkten ayran bu durum, onun kurumsal ve hukuksal olmak zere iki boyutunun olduunu gstermektedir. Ancak bu almada daha ok basn tarihileri tarafndan incelenen basnn kurumsal boyutu deil, hukuksal boyutu ele alnmtr. Bununla birlikte son yllarda basn kurulularnn yaad dnm ve bu dnmn ortaya kard tekelleme ve otosansr gibi yeni olgular, basnn kurumsal boyutu ile hukuksal boyutunu birbirinden ayrmay zorlatrmtr. Bu nedenle almamzda basnn kurumsal boyutu tamamen kapsam d braklmam, tekelleme, otosansr gibi basn kurulularnn yaad dnmn ortaya kard yeni olgular, basn zgrl ile yakn ilikileri nedeniyle ele alnmtr. almann ikinci ve nc blmnde basn zgrlnn Trkiyedeki durumu olan asndan incelenmitir. kinci blmde basn zgrlnn Trk Anayasalarnda dzenlenii ve Anayasa Mahkemesinin bu zgrle yaklam ayr balklar altnda ele alnmtr. nc blmde
SCHAUER, Frederick: fade zgrl, Felsef Bir nceleme, ev. M. Bahattin SE LM OLU, Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara, 2002, s.10.
17

ise, Anayasa d mevzuatta bu zgrln dzenlenmesi, yarg kararlaryla birlikte deerlendirilmitir. Bu deerlendirme yaplrken Avrupa Birlii uyum almalar kapsamnda, Anayasa, Trk Ceza Kanunu ve Basn Kanununda yaplan deiiklikler, basn zgrl asndan derinlemesine ele alnmtr. Bu blmn balnda basn zgrlnn geliim sreci yerine basn zgrlnn geirdii evreler ifadesinin kullanlmas zellikle tercih edilmitir. Geliim bir ilerlemeyi18; evre ise, bir olayda birbiri ardnca grlen deiik durumlarn her birini ifade eder19. Bu anlamda geliim szc, basn zgrlnn lkemizde geirdii srecin aksine, her zaman mevcut durumun olumlu ynde ilerlediini gsterir. Oysa Trkiyenin yaklak yz elli yllk basn tarihinde byle bir sre yaanmamtr; bir dnem basn zgrl asndan elde edilen kazanmlar ok ksa bir sre sonra kaybedilmitir. Trkiyenin basn zgrl tarihi bunun rnekleriyle doludur. Bu blmde basn zgrlnn sadece bugnk durumu deil, balangtan bugne geirdii tm evreler anlatlmtr. Konunun byle bir yntemle ele alnmas ayn zamanda bir zorunluluun sonucudur. nk, basn zgrln dorudan ilgilendiren birok kanun uzun yllar yrrlkte kalm ve konjonktre bal olarak defalarca deitirilmitir. rnein 1926 tarihli 765 sayl Trk Ceza Kanunu 2005, 1950 tarihli 5680 sayl Basn Kanunu 2004 ylna kadar yrrlkte kalm ve bu Kanunlar defalarca deitirilmitir. 1927 tarihli 1117 sayl Kkleri Muzr Neriyattan Koruma Kanunu ve 1950 tarihli 5681 sayl Matbaalar Kanunu ise, hlen yrrlktedir. Bu nedenle basn zgrlnn sadece bugnk durumunun anlatlmas ile konu aydnla kavuturulamaz. Ayrca bir zgrln alann asl belirleyen yarg itihatlardr. Konuya ilikin yarg itihatlar ise, eski kanunlarn yrrlkte olduu dnemlerde olumutur. Basn zgrln dorudan ilgilendiren Basn Kanunu ve Ceza Kanunu ok yakn zamanda yrrle girmitir ve yarg pratii henz belli deildir.

18

Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, 10. Bask, Trk Dil Kurumu Yaynlar:549, Ankara, 2005 s.742. 19 Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, s.668.

Basn zgrlnn Trkiyedeki durumunu incelediimiz ikinci ve nc blmde, tarih yntem ve mukayeseli yntem birlikte kullanlmtr. Bu amala basn zgrlnn bugnk durumu incelenirken, bir taraftan olmas gereken asndan mevcut durum eletirilmi, dier taraftan gemiin ve bugnn mukayesesi yaplmtr. II. TEKN K GEL MELER N BASIN ZER NDEK ETK S VE ALTERNAT F K TLE LET M ARALARININ ORTAYA IKII letiim, insan hayatnn ve toplumsal dzenin olmazsa olmaz bir kouludur. nsan, doumundan lmne kadar, katld ya da kendisinin meydana getirdii gruplar iinde hayatn srdrr. Grup hayatnn sreklilii, insanlarn dncelerini, kanaatlerini, izlenimlerini ve duygularn birbirlerine aktarmalarn bir ihtiya olarak ortaya kartr ve iletiimi zorunlu klar20. Azok her insann tabiatnda var olan bu ihtiyacn giderilmesi iin bavurulan yntemler ise, bugn drdnc g olarak nitelendirilen21, basnn da iinde bulunduu medya kurumunu ortaya karmtr22. Uzun bir tarihsel srecin rn olan bugnk medya kurumunun en nemli ayan tekil eden basnn ilk rnekleri, yaznn icadyla birlikte kendini gstermeye balam ve bu icat, gazetelerin atalar saylabilecek ilk yazl metinlerin ortaya kmasna olanak salamtr23. Yaznn icadndan
DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.3. Ancak bu nitelendirme yanltr. Kitle iletiim aralar ve etkinlikleri, devlet gleri(erkleri) ierisinde deil, zgrlkler alannda yer alr. Erk ya da g olarak adlandrlmalar yanltcdr. Byle bir adlandrma olsa olsa, kitle iletiim aralarn ktye kullanmnn etki ve sonularn ifade etmek amacyla kullanlabilir ki, bu da sz konusu zgrlklerin istismarnn merulatrlmas tehlikesi yaratacandan yerinde deildir. KABOLU, brahim .: zgrlkler Hukuku, Gzden Geirilmi ve Geniletilmi 6. Bask, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2002, s.519. Ayrca Drdnc gten sz edebilmek iin, ilk gcn varolmas ve Montesquieunn snflamasnda bunlar dzenleyen hiyerarinin halen geerli olmas gerekir. Oysa gnmzde etkinlik asndan, ekonomi birinci g, medya ise ikinci g olarak karmza kmaktadr. Bu iki gcn i ie gemesi ise, durumu daha da karmak hle getirmektedir. RAMONET, Ignacio: Medyann Zorbal, ev. Aykut DERMAN, Om Yaynlar, stanbul, 2000, s.46. Basnda tekelleme ve medya sermaye ilikileri almamzn birinci blmnde incelenmitir. Bkz. s.27 vd. 22 ERTU, Hasan Refik: Basn ve Yayn Hareketleri Tarihi, Birinci Cilt, stanbul niversitesi Yayn No: 1492, stanbul, 1970, s.5-6. 23 Louvre Mzesinde saklanan baz papirslerde Msrllarn, gazeteye benzer aralara sahip olduklar fikrini uyandracak bilgilere rastlanmtr. rnein, bunlardan birisinde, Milttan 1750 yl nce III.Thoutmes devrinde, bakanlardan birinin, resm bir gazetede kan yazy
21 20

nce haberleri, bilgileri ve dnceleri ancak azdan kulaa birbirine iletebilen insanolu, bu icatla birlikte yepyeni bir olanak elde etmi24 ve yine yazyla birlikte dnce ve sz madd ekil kazanarak lmszlemi ve unutulmaktan kurtulmutur25. Bununla birlikte basn tarihinin gerek balangcn matbaann icad
26

oluturur. Matbaa icat edildikten sonra bu sanat, dnyann eitli kullanlmaya balanm27 ve yaznn icad ile birlikte

lkelerinde

lmszleen bilgi bu icat sayesinde sadece varlkl kimselerin sahip olabilecei bir ey olmaktan karak tabana yaylmtr. Gazetecilii de dorudan etkileyen bu icat, elle yazlan ve oaltlan eitli haberleri ieren yazl haber mektuplarnn yannda basl haber mektuplarnn da ortaya kmasna yol amtr28. nceleri sadece zenginlerin byk paralar deyerek satn alabildikleri bu haber mektuplarnn, matbaann icadndan sonra fiyatlarnn dmesi nedeniyle daha geni halk

tekzip ettii grlmektedir. Tren Mzesinde ise, III.Ramsese, bir gazetenin saldrdna dair bilgi veren bir papirs bulunmaktadr. ERTU, Hasan Refik: a.g.e., s.14. 24 ERTU, Hasan Refik: a.g.e., s.6. 25 NUUR, M. Nuri: Basn ve Yayn Tarihi, 5. Basm, Der Yaynlar, stanbul, 2002, s.28. 26 Matbaann ne zaman kim tarafndan icat edildii konusunda tam bir fikir birlii olmamakla birlikte, genel olarak kabul edilen gr, mucidinin Alman Johannes Gutenberg olduudur. Farkl grler iin bkz. BALKANLI, Remzi: Mukayeseli Basn ve Propaganda, Resimli Posta Matbaas, Ankara, 1961, s.16; ERTU, Hasan Refik: a.g.e., s.28; NUUR, M. Nuri: a.g.e., s.50. 27 Matbaann icadndan sonra bu sanat birok Avrupa kentiyle birlikte Osmanl mparatorluunun bakenti olan stanbula da ok gecikmeden girmitir. Matbaann Osmanl mparatorluuna icadndan ok sonra girdii iddias tamamen gerek ddr. Bu iddiay ileri srenlerin esas aldklar tarih olan 1727 yl, brahim Mteferrika Matbaasnn kurulu tarihidir. Oysa, 1492 ylnda spanyadan Trkiyeye g eden Musevler arasnda matbaaclarn da bulunduu, bunlarn stanbulda bir matbaa kurduklar, birok tarihi tarafndan belirtilmektedir. Geni bilgi iin bkz. GALANT , Avram: Trkler ve Yahudiler, Trkeletirilmi nc Bask, Gzlem Yaynlar, stanbul, 1995, s.9; GEREK, Selim Nzhet: Trk Matbaacl, Mteferrika Matbaas, stanbul Devlet Basmevi, stanbul, 1939, s.26 vd.; BALKANLI Remzi: a.g.e., s.19 vd.; ERSOY, Osman: Trkiyeye Matbaann Girii ve lk Baslan Eserler, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaymlar:129, Ankara, 1959, s.18 vd.; ERTU, Hasan Refik: a.g.e., s. 87 vd.; NUUR, M. Nuri: a.g.e., s.149 vd. nce Musevlerin, daha sonra Ermeni ve Rumlarn kurduu bu matbaalarda din eserlerin yan sra gramer ve tarih kitaplar da baslmtr. Bkz. ERTU, Hasan Refik: a.g.e., s.92. Matbaay Osmanl mparatorluu topraklarna ilk sokan Musev matbaaclar, Padiah II. Beyazt dneminde birok branice eser basmlardr. Bu eserlerin birounun kapanda branice Sultan Bayezidin glgesi altnda baslmtr cmlesi vardr. GALANT , Avram: a.g.e., s.112. 28 Matbaann icad yazma haber mektuplarn ortadan kaldrmamtr. Bu dnemde yazma haber mektuplar ile daha ucuz olan basma haber mektuplar arasnda bir rekabetin olduu ileri srlmektedir. Bkz. BALKANLI, Remzi: a.g.e., s.16.

kitlelerince

de

satn

alnmas

modern

gazeteciliin

balangcn

oluturmutur. 19. yzylda zellikle Batda ortaya kan ve daha sonra lkemizde de kullanlan teknik icatlar sayesinde gazetecilik iin yeni ufuklar ve geni olanaklar elde edilmitir. Dorudan doruya baskclk sanatn ilgilendiren icatlarn yan sra gazetecilie dolayl surette faydal olan birok icat da yine bu yzylda yaplmtr. zellikle telgrafn ve telefonun icad, uzak yerlerden sratle taze ve doru haberlerin alnmasn mmkn klmtr. Buharl lokomotifin icat edilmesinden sonra ehirlerin ve lkelerin demiryollar ile birbirine balanmas, benzinle alan otomobil motorunun icat edilmesinin karayolu ile yaplan ulamn alt yapsn hazrlamas ve iinde insan tayabilen ilk uan icat edilmesi gibi ulam alannda ortaya kan gelimeler, gazetelerin sevkiyat ve datmnda, ok nemli kolaylklar salamtr29. 20. yzyln balarnda radyonun ve resimleri telgrafla iletme makinesi olan telefotonun, daha sonra televizyonun30, bilgisayarn31 ve internetin32 icat edilmesi geleneksel basn kurulular olan gazeteler dnda benzer ilevleri gren, yeni kitle iletiim aralarnn da ortaya kmasna yol amtr. Bugn basn da dahil birok alanda youn ekilde kullanlan bu sistemler sayesinde bilgi tekel olmaktan km ve lkeler arasndaki snrlar ortadan kalkmtr. Artk aratrma yapmak, bilgiye ve habere ulamak ve onu istenen yere ulatrmak ok daha kolay bir hl almtr.

29 30

NUUR, M. Nuri: a.g.e., s.118 -119. Televizyonun teknik olgunlamas iki Dnya Sava arasnda asker operasyonlarla ilgili aratrmalarn ve sava sanayinin etkisiyle olur ve 1950lerde bu cihaz yeni bir kitle iletiim arac olarak ortaya kar. BARB ER, Frederic- LAVEN R, Catherine Bertho: Diderotdan nternete Medya Tarihi, I. Bask, ev. Kerem EKSEN, Okyanus Yayn, stanbul, 2001, s.257. 31 lk elektronik saysal bilgisayar olan ENIAC (Electronic Numarator, Integrator, Analyzer and Computer) 1946 ylnda ABD tarafndan, ifre zmek ve hassas izelgeleri hazrlamak iin asker amal olarak tasarlanmtr. GNE, Bilal: niversiteler in Bilgisayar, Dos letim Sistemi ve Basic Programlama Dili, Birinci Bask, Gazi Bro Kitabevi, Ankara, 1998, s.6. 32 1970lerde Amerikan Savunma Bakanl eitli aratrma projelerinde alan bilim adamlar, niversiteler ve aratrma kurumlar arasnda bilgi al veriini salamak amacyla, gnmzde internet olarak adlandrlan sistemin temellerini oluturan, bilgisayarlar arasnda bir a oluturmutur. nternetin ortaya k ve geliimi iin bkz. HAFNER, KatieIYON, Matthew: nternet Tarihi, Sihirbazlarn Geceledii Yer, ev. Sinem YAZICIOLU, Gncel Yaynclk, stanbul, 2000.

Nicel alandaki bu genileme bir taraftan kitle iletiim aralarnn etkinlik ve hkimiyet alann geniletirken dier taraftan basn ve basn zgrl kavramlarn karmak hle getirmi ve bir terminoloji sorunu ortaya karmtr. III. TERM NOLOJ A) Basn Kavram Basn kavramn ele almadan nce, yanl bir ekilde onunla zde olarak kullanlan iletiim, kitle iletiimi ve medya gibi kavramlar aklamamz gerekmektedir. Dilimizde kullanm giderek yaygnlaan iletiim kavramnn yerine, yakn zamanlara kadar Franszcadan alnan komnikasyon szc kullanlmaktayd. letiim szcnn Franszca karl olan communication, Latince i yapmak, yardmlamak, alveri etmek anlamna gelen communicareden gelmektedir33. Szcn Latince anlamndan hareketle iletiimin znde, yaln bir ileti alveriinden ziyade, toplumsal nitelikli bir etkileimin ve paylamn yatt sylenebilir. letiim denince ilk akla gelen insanlar aras iletiim ve bu amala kullanlan aralardr. Bu balamda iletiim, duygu, dnce ya da bilgilerin akla gelebilecek her trl yolla bakalarna aktarlmas; telefon, telgraf, televizyon, radyo gibi aralardan yararlanarak yrtlen bilgi alverii olarak tanmlanmaktadr34. Oysa canllar dnyasnda, ileti alverii anlamnda iletiim kurma becerisi yalnzca insana ait deildir. Bununla birlikte insan, simge yaratarak duygularn belirtebildii gibi, dnce ve bilgilerini de biriktirip aktarabilen tek canldr. Bu zellii ona somut eyleri belirtebilmenin yan sra, soyut duygu ve dnceleri iletebilme, imdi ve burada olanlarla ilgili olduu kadar, zamanda ve mekndan uzak olan eylerle de ilgili iletiimde bulunabilme olana salar. Bu nedenle insan iletiimi, simgeler
33

N ANYAN, Sevan: Szlerin Soyaac, ada Trkenin Etimolojik Szl, Gzden Geirilmi 2. Basm, Adam Yaynlar, stanbul, 2004, s.239. 34 Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, s.954.

10

aracl ile bilgilerin, dncelerin, duygularn biriktirilip aktarlmas ve bu alveriin ortak ve deiik zaman ve mekn boyutlarnda gerekletirilmesi olarak tanmlanabilir.35 ngilizce mass communication kavramnn evirisi olarak dilimize giren kitle iletiimi ise kitle iletiim aralar ad verilen gazete, dergi, kitap gibi basl yaynlar; radyo ve televizyon gibi elektromanyetik olarak alan aralar ile sinema filmleri, plak, ses ve grnt bantlar (video), ses ve grnt diskleri, bilgisayar ve internet ile yaplan her trl yaym kapsayan bir kavramdr. Kitle iletiimi bir baka yaklamla yle tanmlanabilir: Kitle iletiimi, kaynak kesimin, paylama ve ilikileme amac ile, bilgi, dnce, duygu, tutum ve kanlar alc kesim durumundaki byk ve dank bir kitleye, kitle iletiimi gerekletirmek zere gelitirilmi aralarla iletilmesi srecidir.36 Kitle iletiimi, kitle iletiim aralar ile salanmaktadr. lkemizde kitle iletiim aralar kavram yerine daha ksa ve yaygn olan medya szc kullanlmaktadr. Latince aralar, araclar anlamna gelen mediusun oulu olan ngilizce media szc37, Trkede olduka hantal bir ifade olan "kitle iletiim aralar" ile karlanmaktadr38. "Kitle iletiim aralar" ifadesinin biraz hantal olmas aslen Trke olmayan medya szcnn dilimize yerlemesine neden olmu olabilir. Gnlk hayatta yaygn bir ekilde kullanlan yazl basn, grsel basn ve iitsel basn kavramlar ise, haberlerin ya da dncelerin sunulu ve alglan ekillerine gre yaplan bir ayrmn sonucudur. Bu ayrma gre, haber ve dnceler grntyle sunuluyorsa grsel, yaz ile sunuluyorsa yazl, kulaa hitap ediyorsa iitsel basn sz konusudur. Bu ayrm kabul edildii taktirde hem yazl hem de grsel nitelik gsteren internet hangi kategoride yer alacaktr? Ayrca bu ayrmda yazl basn olarak nitelendirilen gazetelerin ve dergilerin grsel ynleri; grsel basn olarak nitelendirilen

35 36

ZILLIOLU, Merih: a.g.e., s.2. ZILLIOLU, Merih: a.g.e., s.78. 37 N ANYAN, Sevan: a.g.e., s.286. 38 Medya szcnn, "medyalar" eklindeki oul kullanm yanltr. nk, "media" szc zaten mediumun ouludur.

11

televizyon, sinema ve video gibi birok kitle iletiim aracnn iitsel ve yazl ynleri gz ard edilmitir. Bizce gazete, dergi, kitap, sinema, radyo, televizyon gibi kitle iletiim aralarnn tamamnn basn kavram altnda ele alnmaya allmas hem gereksiz hem de yanl bir uratr. Unutmamak gerekir ki bugn basn zgrl olarak adlandrlan serbesti, yzyllar boyunca srf gazete, dergi ve kitap gz nnde tutularak gelimitir ve bu tr yaynlarn zelliklerini sinesinde tamaktadr39. Ayrca Trkedeki basn szcnn karl olan ngilizcedeki the press, Franszcadaki la presse, Almancadaki die Presse ve talyancadaki la stampa kelimelerinin tamam ancak gazete, dergi ve kitap iin sz konusu olabilecek basmak fiilinden gelmektedirler40. Bu anlay iinde olumu bir zgrln, yeni teknikler kullanlarak yaplan yaymlara her zaman uygun dmeyecei aktr41. Bu nedenledir ki, kitle iletiim aralarnn birou farkl hukuk rejime tbi tutulmu ve basn hukukundan ayr olarak radyo televizyon hukuku, sinema hukuku, internet hukuku gibi yeni alanlar ortaya kmtr. Ayrca teknolojik gelimeye paralel olarak ortaya kan yeni kitle iletiim aralarnn hepsinin basn kavram altnda isimlendirilmesi basn ve basn zgrln zedeleyen ve belirsizletiren bir durum yaratmaktadr ve bu zgrln ilkelerinin ortaya konulmasn zorlatrmaktadr. rnein Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesinin birinci fkrasnda basn zgrlnn temel ilkelerinden birisi olan basmevi kurmann izin alma ve mli teminat yatrma artna balanamayaca ilkesinin radyo, televizyon ve sinema iletmeleri iin kabul edilmedii aka belirtilmektedir.

39

GLCKL, Feyyaz: Haberleme Hukuku, A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No:292, Ankara, 1970, s.7. 40 ERTU, Hasan Refik: a.g.e., s.38. 41 Nitekim 1982 Anayasasnn 29. maddesinde, sreli ve sresiz yaynn nceden izin alma ve mal teminat yatrma artna balanamayaca; buna karn Anayasann 26. maddesinde, radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yaplan yaymlarn ise, izin sistemine balanabilecei belirtilmektedir. Benzer bir hkm Avrupa nsan Haklar Szlemesinde de yer almaktadr. Szlemenin ifade zgrln dzenleyen 10. maddesinin birinci fkrasna gre, Bu madde, devletlerin radyo, televizyon ve sinema iletmelerini bir izin rejimine bal tutmalarna engel deildir.

12

Sonu olarak unu syleyebiliriz: Gerek basn szcnn terminolojik ve etimolojik anlamlarnn bir sonucu olarak, gerekse basn zgrlnn ortaya knn ve geliiminin bir sonucu olarak biz bu szc sadece kitap, gazete ve dergi gibi baslan ve baslarak oaltlan kitle iletiim aralar iin kullanacaz ve televizyon, sinema, internet gibi dier kitle iletiim aralarn almamzn kapsam dnda brakacaz. B) Basn zgrl Kavram Dnceyi aklama ve yayma zgrlnn nemli bir unsurunu oluturan bilgi ve dncelerin aklanmas serbestisi, genel olarak kullanlan alana ve bavurulan yntemlere bal olarak ok farkl zgrlk kategorilerine denk dmektedir. rnein, bilgi ve dnceler gazete, kitap, dergi vs. aracl ile aklandnda basn zgrl; rgtl kurulular araclyla ya da toplu olarak aklandnda dernek, siyas parti, sendika ya da toplant ve gsteri zgrl sz konusu olmaktadr42. Bununla birlikte basn zgrl birok Anayasada43, Uluslararas Bildiri ve Szlemede44, dnceyi aklama zgrl ile birlikte ele alnmtr.
42

SUNAY, Reyhan: Avrupa Szlemesinde ve Trk Anayasasnda fade Hrriyetinin Muhtevas ve Snrlar, Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara, 2001, s.129. 43 1787 tarihli Amerika Birleik Devletleri Federal Anayasasna 1791de eklenen 1. Ek maddeye gre, Kongre sz veya basn zgrln snrlayan kanun yapamaz; 1 Ocak 1948 tarihinde yrrle giren talyan Cumhuriyeti Anayasasnn 21. maddesine gre, Herkesin kendi dncesini szle veya yaz ile ve dier herhangi bir yayn vastas ile serbeste aklama hakk vardr.; Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasasnn 5. maddesine gre, Herkes, dncesini sz, yaz ve resimle aklayp yazmak, herkese ak olan kaynaklardan hibir engele uramadan bilgi edinmek hakkna sahiptir. Basn zgrl radyo, televizyon ve sinema vastasyla haber vermek zgrln teminat altna alnr. Sansr konulamaz; Yunan Anayasasnn 14. maddesine gre, Herkes dncelerini, szl olarak, yazyla ve basn aracl ile hukuka uygun olarak aklayabilir ve propagandasn yapabilir. Basn zgrdr, sansr ve her trl nleyici tedbir yasaklanmtr.; 1993 tarihli Rus Anayasasnn 29. maddesine gre, Herkes dnme ve konuma zgrlne sahiptirKitle iletiim zgrl garanti altndadr. Sansr yasaklanmtr.; Japon Anayasasnn 21. maddesine gre, Toplant, konuma basn ve tm ifade ekilleri zgrlkleri teminat altndadr. Yabanc Anayasalarn son metinlerine ulamak iin <http://confinder.richmond.edu>(22.05.2005) internet adresi kullanlabilir. 44 1789 tarihli nsan ve Yurtta Haklar Beyannamesinin 11. maddesine gre, Dncelerin ve kanaatlerin bakalarna serbeste iletilmesi ve ulatrlmas, insann en deerli haklarndan biridir; her vatanda kanun tarafndan belirtilen hllerde bu hrriyetin sorumluluunu tamak kaydyla, serbeste konuabilir, yazabilir ve basabilir.; 1950 tarihli Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesine gre, Herkes, grlerini aklama ve anlatm zgrlne sahiptir. Bu hak, kanaat zgrl ile kamu otoritelerinin mdahalesi ve

13

Her ne kadar sz konusu zgrlklerin kaynan dnceyi aklama zgrl olutursa da, bu zgrlk eitlerinin her birinin, kendine zg yaplar ve sorunlar vardr. Bu nedenle basn zgrl ve dnceyi aklama zgrl ayr maddelerde ve birbirlerinden farkl ekilde dzenlenmeleri gerekmektedir. Bu durum teknik ve yapsal zorunluluklarn yannda, farkl fonksiyonlar ifa etmelerinden de kaynaklanmaktadr45. Gerek dncenin oluturulmas, gerekse dncenin aklanmas ve yaylmas bakmndan basn ok nemli bir kitle iletiim aracdr46. Ancak matbaann icadndan sonra ortaya kan basn zgrl, dnceyi aklama zgrlne gre daha yeni bir kavramdr47. Kiinin sahip olduu dnceyi aklama ve yayma zgrl, yaznn ve matbaann icadyla yepyeni bir ara ve olanak kazanmtr. Basl yaynn dncenin aklanmasna ve yaylmasna salad genilik ve g, genel nitelikteki dnceyi aklama ve yayma zgrlnn yannda basn zgrl kavramnn domasna yol amtr48. Basn zgrl sadece dncelerin serbeste aklanmas anlamna gelmeyip, bu zgrln kullanlmas iin basn kurulularnn serbeste kurulup iletilmesini de gerektirmektedir. Basn kurulularnn kurulmasnda veya iletilmesinde getirilebilecek baz engeller dnceyi aklama zgrln zedelemeyebilir; ancak bu engeller basn zgrlnn kullanlmasn fiilen olanaksz hle getirebilirler. Basmevi kurmann izin alma ya da mal teminat yatrma artna balanmas, yaymlanacak eserler iin n denetim getirilmesi buna rnek olarak verilebilir. Yine zgrlyle basn zde zgrlnn tutulmas dnceyi bu aklama zgrl ve yayma durumunda, zedeleyen

tekelleme gibi eilimlerle mcadele edilmesi sz konusu olamaz. nk tekelleme, dnceyi aklama ve yayma zgrlyle ilgili olmayp, basn zgrln tehdit eden ve basnda oulculuu engelleyen bir durumdur.
lke snrlar sz konusu olmakszn haber veya fikir almak ve vermek zgrlklerini de ierir. 45 SUNAY, Reyhan: a.g.e., s.129. 46 ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, stanbul niversitesi Yaynlar No: 2381, stanbul, 1978, s.32. 47 DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.42. 48 GLCKL, Feyyaz: a.g.e., s.6.

14

Ayrca, basmevi kurmann izin alma ve mli teminat yatrma artna balanamayaca sadece basn zgrl ile ilgili bir ilkedir. Yine basn zgrlnn en temel ilkelerinden biri olarak kabul edilen gazetecinin haber kaynan aklamaya zorlanamayaca ilkesi, dnceyi aklama zgrlnden yararlanan herhangi birisi iin deil sadece gazeteciler iin geerlidir. Bu balamda herhangi bir platformda bilgi veren ya da dncesini aklayan bir kiinin bu ilkeyi ileri srerek kaynan aklamaktan kanmas sz konusu olamaz. Tm bu aklamalar unu aka ortaya koymaktadr: Basn aracl ile yaplan yaym dncelerin aklanmasnn zel bir trdr; ancak bununla birlikte dnceyi aklama zgrlnden farkl bir zgrlk kategorisi oluturur49. Bu nedenle de basn zgrln, dnceyi aklama zgrlnden farkl bir hukuk rejime tbi tutulmas hem gerekli hem de zorunludur.

Baz hukukular, basn zgrl ile dnceyi aklama ve yayma zgrln zde kavramlar olarak ele almaktadrlar. Bkz. ZEK, etin: Basn zgrlnden Bilgilenme Hakkna, 1. Bask, Alfa Yaynlar, stanbul, 1999, s.204.

49

15

B R NC BLM
BASIN ZGRLNN ERD HAKLAR VE SINIRLARI I. BASIN ZGRLNN ERD HAKLAR Basn zgrl genel olarak, haberlerin, dncelerin, yorumlarn, analizlerin, eletirilerin serbeste baslmas, yaymlanmas ve datlmas olarak tanmlanmaktadr50. Bu balamda basn zgrlnn; haber ve dncelere ulamak, haber ve dnceleri yorumlamak, analiz edebilmek ve eletirebilmek, haber ve dnceleri basabilmek ve databilmek haklarn ierdii ileri srlmtr51. Basn zgrln dnceyi aklama zgrl kapsamnda ele alan etin ZEK, bu haklara yaratma hakkn da eklemektedir. Ona gre yaratma, belirli bir olayn anlatlmas veya bir konunun eletirilip incelenmesi dnda, kiinin bir ey var etmesi anlamna gelmektedir52. Nitekim kanun koyucu 5187 sayl Basn Kanununun 3. maddesinde, Bu zgrlk; bilgi edinme, yayma, eletirme, yorumlama ve eser yaratma haklarn ierir. hkmne yer vererek yaratma hakkn da basn zgrl kapsamnda ele almtr. Sonu olarak basn zgrlnn varl iin haber, dnce ve bilgilere ulama hakknn; haber, dnce ve bilgileri yorumlama ve eletirme hakknn; haber, dnce ve bilgileri basabilme ve databilme hakknn ve yaratma hakknn garanti altna alnmasnn zorunlu olduu sylenebilir. A) Haber, Dnce ve Bilgilere Ulama Hakk Haber, dnce ve bilgilere ulama hakknn bir anlam ifade edebilmesi; haber, dnce ve bilgi kaynaklarnn eitliliine ve onlara ulama kanallarnn ak olmasna baldr. Bu noktada basnn en nemli haber kaynan esas itibariyle devlet kurumlar oluturmaktadrlar. nk

50 51

BALKANLI, Remzi: a.g.e., s.23. Bkz. DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.94 vd. 52 ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, s.36.

16

devlet, bireyleri dorudan ilgilendiren ok geni oranda idar ve siyas bilgilere ve belgelere sahiptir53. Bireylerin devletin elindeki bu bilgilere ve belgelere ulama hakkna bilgi edinme hakk denilmektedir. effaf ynetimin olmazsa olmaz koulu olan bilgi edinme hakk54, bireyin kendisine, belli durumlarda bakalarna ve kamu idarelerine ilikin bilgileri, idar otoriteden alma hakk olarak tanmlanmaktadr55. Bu hakkn tannmas, habercinin haber kaynana ulamas olanan saladndan56, basn zgrl asndan zel bir nem tamaktadr. Sadece, bilgi edinme hakkna ilerlik kazandrlan siyasal yaplarda, zgr, yaygn, ok ynl, doru, saptrlmam bilgi ve haber dolam gerekleebilir57. Bilgi edinme hakknn gerei olarak kiiler, resm kurulularn eitli konularda aklamalarda bulunmalarn beklemeksizin, resm kurulularn ellerinde bulunan bilgilere ve belgelere ulaabilirler. Uygulamalar lkeden lkeye farkllklar gstermekle beraber temelde ama ve sonu ayndr58. Bilgi edinme hakkn dzenleyen ilk lke svetir. svete 1766 ylnda kabul edilen bir kanunla halkn arivlerdeki belgelere ulaabilmesi ve onlardan rnek alabilmesi mmkn klnmtr59. svei Finlandiya(1919), ABD(1966), Norve(1970), Avustralya(1982), Yeni Zelanda(1982), Danimarka(1985), Kanada(1985), Yunanistan(1986) ve Avusturya(1987)

SUNAY, Reyhan: a.g.e., s.146. Bilgi edinme hakk , ngilizcede farkl kavramlarla ifade edilmektedir. ngilterede ve ABDde bilgi zgrl (freedom of information) olarak isimlendirilen kavram, Kanada ve Jamaika gibi ngilizce konuan lkelerde bilgiye eriim hakk (right of access to information) olarak isimlendirilmektedir. Bu lkelerin konuyu dzenleyen kanunlarna <http://home.online.no /~wkeim/foil.htm> (04.05.2005) internet adresinden ulalabilir. 55 ZEK, etin: Basn zgrlnden Bilgilenme Hakkna, s.63. 56 EL, Kayhan: Kitle Haberleme Hukuku, Yenilenmi Beinci Bas, Beta Yaynlar, stanbul, 2001, s.55. 57 ZEK, etin: Basn zgrlnden Bilgilenme Hakkna, s.63. 58 MSOY, Ouz: dari Belgelere Eriim Hakk: Bilgi Edinme zgrl Kanunlar, Bilgi Edinme zgrl, Yayna Hazrlayanlar: Yaar TONTA Ahmet EL K, Trk Ktphaneciler Dernei Genel Merkezi Yaynlar:21, Ankara, 1996, s.47. 59 2 Aralk 1766 tarihinde kabul edilen bu Kanun ile bilgi edinme hakknn yannda basn ve yayn(din eserler hari) zgrl de tannmtr. Ancak 1772 ylnda Kral III. Gustavus bu Kanunu yrrlkten kaldrmtr. 1809 ylnda bu hak ve zgrlkler yeniden getirilmitir. ANDERSON, Stanley V.: Public Access to Government Files in Sweden, The American Journal of Comparative Law, Volume:21, 1973, s.421-422.
54

53

17

izlemitir. 1990l ve 2000li yllarda ilerinde Trkiyenin de bulunduu birok lke bilgi edinme hakkn dzenleyen kanunlar kabul etmilerdir60. Trkiyede 2003 ylnda61 kabul edilen 4982 sayl Bilgi Edinme Kanunu62nun 1. maddesine gre, Bu Kanunun amac; demokratik ve effaf ynetimin gerei olan eitlik, tarafszlk ve aklk ilkelerine uygun olarak kiilerin bilgi edinme hakkn kullanmalarna ilikin esas ve usulleri dzenlemektir. Kamu kurum ve kurulular ile kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn faaliyetlerinde uygulanan bu Kanuna gre, Kurum ve kurulular, bu Kanunda yer alan istisnalar dndaki her trl bilgi veya belgeyi bavuranlarn yararlanmasna sunmak ve bilgi edinme bavurularn etkin, sratli ve doru sonulandrmak zere, gerekli idar ve teknik tedbirleri almakla ykmldrler. Dier lkelerde63 olduu gibi, lkemizde de bilgi edinme hakknn birtakm snrlar vardr. 4982 sayl Kanuna gre; Devlet srrna, lkenin ekonomik karlarna, istihbarata, idar soruturmaya, adl soruturma ve kovuturmaya, kamuoyunu ilgilendirmeyen kurum ii dzenlemelere ilikin, zel hayatn ve haberlemenin gizliliini ihll edecek, ticar sr olarak
talya(1990), Hollanda(1991), Belika(1991), spanya(1992), Macaristan(1992), Ukrayna(1992), Portekiz(1993), Rusya(1995), celand(1996), rlanda(1997), zbekistan(1997), Letonya(1998), Grcistan(1998), Nijerya(1999), ek Cumhuriyeti(1999), Bosna-Hersek(2000), Estonya(2000), Litvanya(2000), Slovakya(2000), Moldovya(2000), ngiltere(2000), Gney Afrika(2000), Hindistan(2000), Polonya(2001), Romanya(2001), Jamaika(2002), Pakistan(2002), Slovenya(2003), Hrvatistan(2003), svire(2004) ve Yugoslavya(2004) bilgi edinme hakkn bu tarihlerde dzenleyen lkelerden bazlardr. <Freedom of Information (FOI) Laws, http://home.online.no/~wkeim/foil.htm> (02.05.2005). 61 Bilgi Edinme Kanununun gelimi Bat lkelerinin oundan sonra kabul edilmesinde brokrasi anlaymzn etkisi olduu kanaatindeyiz. Trk brokrasisinin arka plan ve halkn kamusal kararlara katlmasna etkisi iin bkz. DOAN, lyas: Ynetilenlere Katlm Yollarnn Kstlanmas Gl Devlet Anlamna Gelir mi?, dari Usul Kanunu Hazrl Uluslararas Sempozyumu, Bildiriler, 17-18 Ocak 1998, Ankara, Kitab Yayna Hazrlayanlar: Grol BANGER- Grsel ZKAN, T.C. Babakanlk Basmevi, Ankara, 1998, s.130-143. 62 Resm Gazete, Tarih: 24.10.2003, Say: 25269. 63 svete bilgi edinme hakknn istisnalar sve Anayasasnn konuyu dzenleyen ikinci blmnn ikinci maddesinde yer almaktadr. Buna gre; ulusal gvenlik ve d politika, lkenin merkezi mal politikas, kamu kurulularnn denetleme ve kontrol amal faaliyetleri, suun nlenmesi ile ilgili faaliyetler, kamu kurumlarnn iktisad karlar, bireylerin ahs ve iktisad yaantlarnn korunmas ve hayvan ve bitki trlerinin korunmas, bilgi edinme hakknn istisnalarn oluturmaktadrlar. <http://www.riksdagen.se/english/work/fundamental /press.asp> (09.05.2005). Amerika Birleik Devletlerinde ise, istisnalar unlardr: Ulusal savunma ve d politika, dahil personel kurallar ve uygulamalar, ticar ve mal bilgiler, kurum tutanaklar, ahs ve tbb dosyalar, soruturma kaytlar, ticar kurumlar hakkndaki kimi raporlar, petrol kuyularyla ilgili raporlar ve dier kanunlarda belirtilen hususlar. MSOY, Ouz: a.g.m., s.52.
60

18

nitelendirilen bilgi ve belgeler ile tavsiye ve mtalaa talepleri bilgi edinme hakk kapsam dndadrlar. Haberlere, dncelere ve bilgilere ulama hakk ile yakndan ilgili olan bir baka hak da gazetecilerin haber kaynaklarnn korunmas hakkdr. Basn zgrlnn zgn bir ynn oluturan gazetecilerin haber kaynaklarnn korunmas, gazetecilerin olduu kadar basnn da zgrce alabilmesinin en nemli koullarndan biridir. Byle bir koruma olmad takdirde, kaynaklar, kamu yararna olan konularda kamuyu bilgilendirmek konusunda basna yardmc olmaktan kanabileceklerdir. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi 8 Mart 2000 tarihli 701. toplantsnda, ye devletler iin gazetecilerin "haber kaynaklarn aklamama haklar" konusunda R(2000) 7 sayl Tavsiye Kararn almtr. Tavsiye kararnda gazetecilerin haber kaynaklarn aklamama haklar olduu; bu hakkn Szlemenin 10. maddesinin ikinci fkrasnda belirtilenler dnda hi bir ekilde kstlanmamas gerektii vurgulanmtr. Tavsiye kararnda ayrca, haberin ikinci fkrada gsterilen snrlamalardan birisinin konusuna girmesinin tek bana bu hakkn snrlanmasn gerektirmeyecei; eer haberdeki kaynan aklanmasnn getirecei yarar, haberin kaynann aklanmamasnn dourduu kamu yararndan daha stnse ve koullar "yeterince hayat" ve "cidd bir karakter" sergiliyorsa, ancak bu hakkn snrlandrlabilecei vurgulanmtr64. Gazetecilerin "Haber Kaynaklarn Aklamama Haklar" konusundaki Tavsiye Kararnn kaynan, "The Engineer" adl yaynda gazeteci olarak alan William Goodwin'in, ngiltere'ye kar yapt ikayet bavurusu zerine verilen 27 Mart 1996 tarihli Avrupa Mahkemesi karar oluturmaktadr. Goodwin, bir kaynaktan telefonla Tetra Ltd. irketinin byk mal glklerle kar karya kald bilgisini almas zerine, bu konuyu haber yapmak amacyla irkete telefon ederek danmtr. Bunun zerine irket, bu bilginin kamuya aklanmas hlinde ekonomik ve mal karlarnn byk
64

nsan Haklar

Council of Eorupe, Committee of Ministers, Recommendation No. R (2000) 7, 8 Mart 2000 tarihli 701. toplant <https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=342907&BackColorInternet=9999 CC&Back ColorIntranet= FFBB55&BackColorLogged=FFAC75>(25.05.2005).

19

zarar grebilecei gerekesiyle mahkemeye bavurarak Goodwinin yazsnn yaymlanmamas iin bir tedbir karar aldrmtr. Bundan sonra sz konusu irket, bu bilgiyi szdran alann kim olduunu tespit etmek ve hakknda dava amak iin gazetecinin haber kaynan aklamasn istemitir. Bu talebi kabul eden mahkeme Goodwinden haber kaynan aklamasn istemitir. Mahkemenin suundan bu isteini reddeden Goodwin nsan adaletin Haklar engellenmesi mahkm olmutur. Avrupa

Mahkemesi olaya ilikin kararnda; gazetecilik kaynaklarnn korunmasnn, basn zgrlnn ana koullarndan birisi olduunu; byle bir koruma olmad takdirde, kaynaklarn, kamu yararna olan meselelerde kamuyu bilgilendirmek konusunda basna yardmc olmaktan kanabileceini; bunun sonucu olarak, basnn hayat nitelikteki kamunun beki kpei olma rolnn sarslabileceini ve basnn doru ve gvenilir bilgi salama yeteneinin kt ynde etkilenebileceini; kamu yararndan daha stn bir talep maruz klmad srece byle bir dzenlemenin Szlemenin 10. maddesi ile elieceini belirtmitir65. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Goodwin karar ve Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin 2000 ylndaki Tavsiye Kararndan sonra birok devlet gazetecilerin kaynaklarn koruyan hkmler getirmitir. 2003 ylnda 5680 sayl Basn Kanunumuzun 15. maddesine "Mevkute sahibi, mesul mdr ve yaz sahibi haber kaynaklarn aklamaya zorlanamaz" hkmn ekleyen 4778 sayl Kanunla66 bu hak lkemizde de tannm oldu. 5187 sayl yeni Basn Kanunu ile gazetecilerin haber kaynaklar ile ilgili tanklk yapmaya zorlanamayaca da hkme balanarak bu hakkn kapsam daha da geniletilmitir67. Gazetecilerin haber kaynaklarn aklamama haklar Amerika Birleik Devletlerinde yakn zamanda yaanan bir olayla tekrar gndeme gelmitir. Sz konusu olay, Valerie Plame adl yetkilinin CIA'de altnn
65 66

Goodwin v. The United Kingtom, 27.03.1996, Reports 1996-II, 17488/90, 39. Resm Gazete, Tarih: 11.01.2003, Say:24990. 67 Kanunun 12. maddesine gre, sreli yayn sahibi, sorumlu mdr ve eser sahibi, bilgi ve belge dahil her trl haber kaynaklarn aklamaya ve bu konuda tanklk yapmaya zorlanamaz.

20

basna szdrlmasna dayanmaktadr. Yaplan haber nedeniyle Valerie Plame'in kimliini kimin aa vurduu federal soruturma konusu olmu ve bu kapsamda haber yazan ya da aratrma yapan gazeteciler, kaynaklarn aklamak zere Byk Jri nnde ifade vermeye arlmtr. Haber kaynaklarnn gizlilii ilkesinden fedakrlk etmemek uruna bu talebi reddeden New York Times muhabiri Judith Miller ise 18 ay hapse mahkm edilmitir68. ABD'nin birok eyaletinde gazetecilere kaynaklarn gizleme hakk veren kanun hkmleri bulunmasna karn69, Anayasann bu konuda gvence iermemesi ve Yksek Mahkemenin de, mahkeme emriyle kaynaklarn aklanmasndan yana tavr almas, Miller' korumasz brakmtr. Nitekim Yksek Mahkeme Branzburg v. Hayes davasnda bir gazete muhabirinin, byk jrinin davetine uyarak, ar su ve cinayet soruturmas ile ilgili sorular yantlamas gerektiine karar vermitir70. Yksek Mahkemenin bu yaklamna ramen Judith Miller gibi birok gazeteci haber kaynaklarn aklamaktansa hapse girmeyi yelemilerdir71. B) Haber, Dnce ve Bilgileri Yorumlama ve Eletirme Hakk Basn zgrlnn ierdii bir dier hak; haber, dnce ve bilgileri yorumlama ve eletirme hakkdr. Bir insan, bir eseri, bir konuyu, doru ve yanl yanlarn bulup gstermek maksadyla inceleme ii 72 olarak tanmlanan eletiri, bir olay belli bir gre gre aklama, deerlendirme ii73 olarak tanmlanan yorumlama faaliyetinden ayrlamaz. nk her iki faaliyet de subjektif niteliktedir ve her eletiri ayn zamanda bir yorumlama faaliyetidir. Ancak
68 69

<http://www.milliyet.com.tr/2005/07/08/yasam/axyas01.html>(10.07.2005) Bkz. G R TL NCEOLU, Yasemin: Uluslararas Medya, 1. Bas, Beta Yaynlar, stanbul, 2000, s.104. 70 Branzburg v. Hayes, 408 U.S. 665, 1972. 71 Buna verilebilecek bir dier rnek, New York Timesda muhabir olarak alan Myron Farberin, New Jersey Hastanesinde baz pheli lm olaylarn aratrmas sonucu, hastane doktoru Mario Jascalevichi cinayetle sulamasdr. Mahkeme, Farberdan kaynaklarn aklamasn isteyince, muhabir bunu reddetmi ve 40 gn hapis yatmtr. New York Times Co. And Farber v. Jascalevich, 439 U.S. 1317, 1978. 72 Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, s.626. 73 Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, s.2194.

21

yorumlamann ikinci bir anlam daha vardr ki, bunun eletiri ile ilgisi yoktur. Yorumlamann ikinci anlamn oluturan ve tefsir olarak da bilinen Bir yaznn veya bir szn, anlalmas g ynlerini aklayarak aydnla kavuturma74 faaliyeti de basn zgrl kapsamnda deerlendirilmelidir. Basn zgrlnn ierdii haklardan birisi olan haber, dnce ve bilgileri yorumlama ve eletirme hakk, ayn zamanda dnceyi aklama ve yayma zgrlnn nemli bir ayan oluturur. Eletirilerin ve yorumlarn serbeste yaplamad bir toplumda kamusal sorunlar hakknda salkl bilgi edinebilmek ve neyin kamunun iyiliine olduunu tespit edebilmek mmkn deildir. Bu erevede zellikle kamu otoritelerinin eletirilmesi demokrasinin temel tan oluturur75. Basn zgrlnn bu yn Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan Oberschlich davasyla aka ortaya konulmutur. Dava konusu olay, Avusturyal bir politikacnn seim kampanyas srasnda verdii baz demeler nedeniyle bir gazeteci tarafndan eletirilmesi zerine, gazetecinin mahkm edilmesi ve yaznn yer ald derginin toplattrlmas ile ilgilidir. Sz konusu olayda Mahkeme, dnceyi aklama zgrlnn demokratik bir toplumun temelini oluturduunu, siyasal iktidarn eylemlerinin ve ihmllerinin yasama ve yarg ile birlikte basnn ve kamuoyunun da yakndan incelenmesine tbi olduunu belirtmitir. Eletiri snrlarn belirlerken sade vatandalar ile siyasetiler arasnda ayrm yapan Mahkeme, siyasetilerin zellikle kamuya yaptklar beyanlar nedeniyle eletirilmeleri durumunda, daha geni bir hogr ortaya koymalar gerektiini aklamtr76. Yargtay 4. Hukuk Dairesi de bir gazetecinin, yapt yorum ve eletiriler nedeniyle yargland bir davada, siyasetilerin eletirilmesinin basn iin sadece bir hak olmayp ayn zamanda bir grev olduu belirtilerek bu hususu vurgulamtr77. Amerika Yksek Mahkemesi ise, New York Times v. Sullivan davasnda eletiri hakkyla ilgili ok nemli ilkeler ortaya koymutur. Yksek
74 75

Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, s.2194. ERDOAN, Mustafa: Demokratik Toplumda fade zgrl: zgrlk Bir Perspektif, Liberal Dnce Dergisi, Yl: 6, Say: 24, Ankara, 2001, s.9. 76 Oberschlick v.Austria, 23.05.1991, A 204, 11662/85, 59. 77 Yargtay 4. Hukuk Dairesi, E. 1996/4635, K. 1996/6359, KT. 08.07.1996.

22

Mahkemenin

bu kararna konu olan

olaya,

Martin

Luther

Kingin

Savunulmas ve Gneyde zgrlk Mcadelesi Komitesi olarak kendisini adlandran bir grubun New York Times gazetesine Onlarn Ykselen Seslerine Kulak Verin bal ile verdii bir ilnla polis eflerine ar ithamlarda bulunmas neden olmutur. Bunun zerine polis efi Sullivan, New York Times Gazetesi aleyhine 500.000 dolarlk tazminat davas amtr. lk derece mahkemesi davay kabul etmi Eyalet Yksek Mahkemesi de bu karar onaylamtr. Dava Yksek Mahkemenin nne gelince, bu Mahkeme gazetelerin iln ksmlarnn da basn zgrlnden yararlandn, basnn idare tarafndan alnan nlemleri eletirme hakknn zgr demokratik dzenin bir gerei olduu, bu hakkn gerein ispatlanmas ile snrlandrlamayacan, nk ou olayda gerein ispatlanmasnn olanaksz olduunu, bu durumun basnn eletiri hakkn engelleyeceini, bu nedenle madd olaylara ilikin iyiniyetle yaplan iddialarda basn zgrlnden yararlanlmas gerektiini aklayarak, davay reddetmitir78. 1964 tarihli Yksek Mahkemenin bu karar, o tarihe kadar neredeyse tm eyaletlerde yerleik hle gelen mahkeme kararlarn derinden etkilemitir79. olamayaca, Bu ayn kararla zamanda kamu grevlilerini eletirme hakknn da snrlandrlabilmesi iin haberin yalan olduu iddiasnn tek bana yeterli yaymn kt
80

niyetle yapldnn

ispatlanmasnn gerektii ortaya konulmutur . C) Haber, Dnce ve Bilgileri Basabilme ve Databilme Hakk Haber, dnce ve bilgileri basabilme ve databilme hakk her eyden nce matbaa kurmann, sreli ve sresiz yaynn izin alma ve mal teminat yatrma artna balanmamasn gerekli klar.
78 79

New York Times v. Sullivan 376 U.S. 254, 1964. HOUDEK, Frank G.: Constitutional Limitations on Libel Actions: A Bibliography of New York Times v. Sullivan and its Progeny, 1964-1984, (COMM/ENT), Hastings Journal of Communications and Entertainment Law, Volume:6, 1983-1984, s.449. 80 HANSON, Harold R.: New York Times v. Sullivan: The Public Official and the Public Figure, Albany Law Review, Volume:30, 1966, s.317; HOUDEK, Frank G.: a.g.m., s.450.

23

Bilindii gibi temel hak ve zgrlklerin dzenlenmesinde iki sistem sz konusudur. Bunlardan birincisi dzeltici sistem, ikincisi nleyici sistemdir. Dzeltici sistemde, nceden herhangi bir izin almaya gerek olmayp, ilgili kii btn sorumluluk kendisine ait olmak zere verilecek cezay gze alarak serbeste hareket eder. nleyici sistemde ise, zgrln kullanlmas, snrlarn almasn ve ktye kullanmay engellemek amacyla nceden baz kaytlar altna alnmaktadr. Bu sistemde, kural olarak bir zgrln kullanlmas artsz olmayp, nceden izin almaya veya en azndan bir bildirimde bulunmaya baldr. Katlk veya esneklik derecesine gre nleyici sistem, yasaklayc nleme, dzenleyici nleme ve basit nleme olmak zere e ayrlabilir. Bir zgrln kullanlmas iin aranan iznin verilip verilmemesi konusunda kamu otoriteleri tam ve mutlak bir taktir yetkisine sahip bulunuyorsa yasaklayc nleme; istenen iznin verilmemesi kamu otoritelerinin taktirine braklmamsa, nceden belirlenmi olan objektif artlarn yerine getirilmesi hlinde izin verilmek zorundaysa dzenleyici nleme; bir zgrln kullanlmas iin izin almaya gerek olmakszn, bildirim yeterli grlyorsa basit nleme sz konusudur81. Matbaa kurmann, sreli ve sresiz yaymn izin alma ve mal teminat artna balanmas hem zgrln gereksiz olarak kstlanmas, hem de mal imknlar daha geni olan kiilerle daha dar olan kiiler arasnda bir ayrma yol amas sebebiyle basn zgrlyle ve klsik demokrasi rejimiyle badamaz ve basn siyasal iktidarn basks ve denetimi altna sokar82. Nitekim, basmevi kurmann izne baland dnemlerde, siyasal iktidarn basn bu yolla bask altnda tuttuu tarihsel bir gerektir. rnein II. Abdlhamitin basn kontrol altna almak iin bavurduu yntemlerden birisi de matbaa amay
83

izin

sistemine

balayan

eitli

dzenlemeler

hazrlamasdr .
81

KAPAN , Mnci: Kamu Hrriyetleri, Yedinci Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1993, s.236237. 82 KAPAN , Mnci: a.g.e., s.237. 83 lkemizde matbaalarla ilgili ilk dzenlemelerin yer ald 1857, 1888 ve 1895 tarihli Matbaalar Nizamnamelerine gre, matbaa amak isteyenlere, durumlar incelendikten sonra, eer saknca grlmezse, matbaa aabileceklerine dair bir belge verilmekteydi. Bkz. KABACALI, Alpay: Balangtan Gnmze Trkiyede Basn Sansr, Birinci Bask, Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar:29, stanbul, 1990, s.54-55.

24

Serbeste ve nceden bir kontrole tbi olmadan haberlerin, dncelerin ve bilgilerin baslabilmesi, basn zgrl iin gerekli ancak yeterli deildir. Baslan eserlerin serbeste datlabilmesi de gereklidir. Bu nedenle baslm eserlerin eitli yollarla datmn yasaklayan veya zorlatran tasarruflar basn zgrln zedeler84. Belirli sularn ilenmesi hlinde, adl mercilerin karar ile baslm eserlerin toplatlmas, serbest datm hakknn snrlandrlmas olarak deerlendirilemez. Ancak baslm eserlerin toplatlmas basn zgrlnn en nemli unsurlarndan olan serbest datm hakkn dorudan ilgilendirdiinden ok dikkatli bir ekilde dzenlenmelidir85. Baslm eserlerin serbeste datlabilmesine ynelik tehditler her zaman devletten kaynaklanmayabilir. Tekelleme srecine bal olarak datm irketlerinin belli bal medya gruplarnn eline gemesi de serbeste datm hakkn zedeleyebilir. Bu balamda datm irketlerini ellerinde bulunduran gruplarn, rakip gruplarn rnlerine farkl tarifeler uygulamalar ya da bu rnlerin datmlarn yapmamalar da bu hakkn kullanlmasn zorlatrmaktadr86. Matbaa kurmann, sreli ve sresiz yaynn izin alma ve mal teminat yatrma artna balanmas ve datmn nlenmesi haber, dnce ve bilgileri basabilme ve databilme hakkn zedeleyen durumlarn en basit grnmdr ve gnmzde nemini yitirmitir. nk demokratik lkelerin hibirinde matbaa kurmak ya da sreli ve sresiz yayn, izin alma ve mal teminat yatrma artna balanmamakta; belirli istisnalar dnda datm hakk snrlandrlmamaktadr. Bununla birlikte gnmzde haber, dnce ve bilgileri basabilme ve databilme hakkn zedeleyen biri eski dieri yeni iki olgu vardr. Bunlar; basnn ortaya kt gnden bugne kadar varln srdren sansr ve son yllarda ortaya kan tekellemedir. Basn zgrl ile yakndan ilgili olan bu noktalar aada incelenecektir.
DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.96. DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.96. 86 Nitekim lkemizde Yayn-Sat Pazarlama ve Datm irketiyle Birleik Basn Datm irketi 1996 ylnda birleerek Birleik Yayn Datm irketini kurarak bu alanda hkimiyeti ele geirmilerdir. Yeni kurulan bu irketin ilk faaliyeti de rakip grubun yayn organ olan Akam gazetesini datmama karar olmutur. TOKGZ, Oya: Temel Gazetecilik, 5. Bask, mge Kitabevi, Ankara, 2003, s.47.
85 84

25

1. Sansr Yasa Haber, dnce ve bilgileri basabilme ve databilme hakk elde edilen haber, dnce ve bilginin, yaplan yorum ya da eletirinin herhangi bir n denetime tbi olmakszn baslp yaymlanabilmesini zorunlu klar87. Buna basnn n denetime tbi olmamas (sansr yasa) denmektedir88. Birok yasaklanmtr. lkede89 olduu gibi lkemizde de basn sansr lk olarak, 1908de yeniden yrrle konulan 1876

Anayasasnn 12. maddesinde yaplan deiiklikle kabul edilen sansr yasa sonraki tm Anayasalarmzca da benimsenmitir. 1982 Anayasasnn 28. maddesinde yer alan Basn hrdr, sansr edilemez hkm bu yasa vurgulamaktadr. ngilizcede censor, Franszcada censure olarak karln bulan sansr szc Latince kkenli olup deer bimek, taktir etmek anlamna gelen censere szcnden gelmektedir. Yine Eski Romada censor, saym ve ahlk ilerinden sorumlu olan kiilere denmekteydi90. Ana Britannicada Kamu yararn koruma gerekesiyle sz, yaz, resim ve filmlere uygulanan n denetim basm ve yaym yasa91 olarak tanmlanan sansr szc, Meydan- Larousseda Her trl yaynn, sinema ve tiyatro eserlerinin hkmete nceden denetlenmesi ii; yaym ve gsterilmelerinin izne bal olmas92 olarak tanmlanmaktadr. Bugn ulalan ekliyle basn zgrl uzun bir tarihsel geliimin rndr. nsanlarn; houna gitmeyen, yararna olmayan dncelere ve bu
87 88

SUNAY, Reyhan: a.g.e., s.163. KABACALI, Alpay: a.g.e., s.8. 89 Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasasnn 5. maddesine gre, Herkes, fikrini, sz, yaz ve resimle aklayp yazmak, herkese ak olan kaynaklardan hibir engele uramadan bilgi edinmek hakkna sahiptir. Basn zgrl radyo ve film vastasyla haber vermek zgrln teminat altna alnr. Sansr konulamaz; Yunan Anayasasnn 14. maddesine gre, Herkes dncelerini, szl olarak, yazyla ve basn aracl ile hukuka uygun olarak aklayabilir ve propagandasn yapabilir. Basn zgrdr, sansr ve her trl nleyici tedbir yasaklanmtr.; 1993 tarihli Rus Anayasasnn 29. maddesine gre, Herkes dnme ve konuma zgrlne sahiptirKitle iletiim zgrl garanti altndadr. Sansr yasaklanmtr. Yabanc Anayasalarn son metinlerine ulamak iin <http://confinder.richmond.edu>(10.05.2005) internet adresi kullanlabilir. 90 N ANYAN, Sevan: a.g.e, s.393. 91 Ana Britannica Genel Kltr Ansiklopedisi, Ana Yaynclk, Cilt: 19, s.102. 92 Meydan Larousse, Byk Lgat ve Ansiklopedi, Meydan Yaynlar, Cilt: 10, s.940-941.

26

dnceleri aklayanlara kar honutsuzluk duygular tamalar doaldr93. Honut kalmad dnce ve haberler karsnda pozisyon alan insanlarn bavurduu ilk yol ise sansr olmutur. nsanolunun var olduu gnden bugne kadar eitli ekillerde kendini gsteren sansr, bizi ilgilendiren anlam ve uygulamalar ynnden 15. yzyln rndr. Bu anlamda sansr, din otoritenin dnce yasakl ile balar94. Din otoritenin zayflamasndan sonra, onun yerini siyas otorite almtr. 16. ve 17. yzyllarda serbest basn, devlet iin tehlikeli grld iin, din otoritenin yerine siyas otorite kendi memurlar aracl ile sansr devam ettirmitir95. Bugn ise din ve siyas otoritenin yerini, uluslararas sermaye almtr. Otoritenin el deitirmesi doal olarak sansrn kaynan deitirmi ve yeni bir sorun ortaya karmtr: Medyada tekelleme ve basn zgrl sorunu. Ayn zamanda kurumsal bir yapy ifade eden basn, basn alanlarndan(muhabir, yazar vs.) ayr dnlemez. Dolaysyla basnn zgr olmas basn kurumlarnn yannda alanlarnn da zgr olmasn gerektirir. zellikle medyann tekelleme sreciyle birlikte yaad dnm gazetecinin kendi kendini sansre tbi tutmas gibi yeni bir sansr eklini ortaya karmtr. Bu sansr, kurumun kendi iinde ya da gazetecilerin zihninde olumaktadr. Bu balamda patronun karlar, i dnyas ve eitli siyas, sosyal ve ekonomik gruplarla ilikiler, hem kurumun yayn ynetiminin hem de muhabirin objektifliini zedelemektedir. Gnmzde sansrn en tehlikeli grnm budur. nk, sansr devlet ya da baka bir kurumdan geliyorsa bu kolaylkla anlalr. Ancak mdahale patrondan, yayn ynetiminden geliyorsa bunu tespit etmek ok zordur. Bu balamda The Pew Research Center ile Columbia Journalism Reviewin 30 Nisan 2000 tarihinde aklad yaklak 300 gazeteci ve gazete yneticisi ile yaplan

93 94

DNMEZER, Sulhi: a.g.e, s.42. KABACALI, Alpay: a.g.e., 5. 95 Bu konuda geni bilgi iin bkz.HOLDSWORTH, W. S.: Press Control and Copyright in the 16th and 17th Centuries, Yale Law Journal, Volume: XXIX, 1919-1920, s.841-858.

27

anketin sonular ok dikkat ekicidir. Buna gre, 150 yerel ve 137 ulusal haber kuruluu grevlisi gazeteci(206's muhabir, 81'i ynetici), rekabetten kaynaklanan ticar basklarn varln ak yreklilikle sylerken birok haber deeri olan konunun bu sebeple takip edilmediini belirtiyor. Katlmclarn drtte biri haber kuruluunun karlar iin haberlerin tonunu yumuattklarn itiraf ediyor. Katlmclarn te birinden fazlas, haber kuruluunun mal karlarn zedeleyici Bu bulunan haberlerin alnarak genellikle sansr yaymlanmadn kavram yeniden vurguluyor96. gelimeler dikkate kurum, tanmlanmal ve hangi organ ya da kiiden kaynaklanrsa

kaynaklansn sansr engelleyecek tm tedbirler alnmaldr. Bu ayn zamanda 1982 Anayasasnn 28. maddesinin ikinci fkrasnda yer alan Devlet, basn ve haber alma hrriyetini salayacak tedbirleri alr hkmnn de bir gereidir. 2. Basnda Tekelleme Sorunu Basn zgrl, hkmet ve hkmet d gler karsnda basnn zgr olmasn gerekli klar97. Hkmet d glerin banda siyas partiler, medya patronlar ve basnn en nemli gelir kaynan oluturan reklm verenler gelmektedir98. Bu balamda medya pazarndaki tekelleme basn zgrl ile yakndan ilgilidir. Basn faaliyeti, basn iletmelerini gerekli klmaktadr. letme zgrl sistemini kabul eden lkelerde, ekonominin en nemli ilkelerinden biri serbest rekabettir. Bu rekabet dier iletmelerde olduu gibi, basn iletmelerinde de byme eilimini arttran nemli bir neden olmakta ve bu eilim tekellemeye olanak hazrlamaktadr99.
96

Self Cencorship:How Often and Why <http://people-press.org/reports/print.php3? ReportID=39> (13.05.2005). 97 ANDERSON, David A.: Freedom of the Press, Texax Law Review, Volume: 80, Number: 3, 2002, s.451. 98 ANDERSON, David A.: a.g.m., s.482-483. 99 DANIMAN, Ahmet: Basn zgrlnn Salanmas nlemleri, Devletin Basn Karsndaki Aktif Tutumu, Ankara niversitesi Basn-Yayn Yksek Okulu Yaynlar No:1, Ankara, 1982, s.13.

28

Kapitalist ekonominin temel bilekelerinden olan endstrileme, makineleme ve kentleme, 17. yzyln bandan itibaren varln srdren gazeteleri, 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren kitle gazeteleri hline getirdi. Toplumun her kesimine ynelmi haber verme anlayn temel alan kitle gazetecilii, eitli atlmlar iine girdi. Bu balamda her kesimden insanla ilgili konular haber konusu olurken, haber yapmada insann ilgisini ekme ilkesi benimsendi ve magazinleme olgusu kitle gazetelerinde arlk kazanmaya balad100. Bu durum gazeteleri basit bir fikr iletme olmaktan kararak, tirajlarn arttrarak kazanlarn oaltma amacn gden birimler hline getirdi101. Bu balamda Rupert Murdoch rnei dikkat ekicidir. ngilterenin muhafazakr eilimli basnn temel direklerinden biri olan Sun satn alan Murdoch, kendisini Avustralyada nc byk basn grubu hline getiren bulvar basn reeteleriyle, ksa srede ngiliz sreli basn pazarnn te birlik ksmn ele geirmitir. Bunu fiyat indirimi, yoluyla gerekletirmitir102. Teknolojik gelimelere paralel olarak ortaya kan sinema ve televizyon gibi yeni kitle iletiim aralarnn, byk sayda insana, basl yayndan vazgemelerine yol aabilecek haber ve elence olanaklar sunmas sreli basn yeni bir ierik arayna itmitir. Byk gazeteler bu yeni kitle iletiim aralarna zellikle ieriklerini eitlendirerek, basklarn arttrarak, fiyatlarn drerek ve uzman sayfalarn gelitirerek cevap vermeye almtr103. Ancak bu deiim, sreli basnn reklm pastasndaki paynn azalmasn engelleyememitir. Ortaya kan yeni kitle iletiim aralarna bal olarak reklm gelirlerinin azalmas, maliyetlerin artmas, teknolojiye ayak uydurmak iin byk yatrmlarn zorunlu hle gelmesi gibi sebepler sreli basn sermaye problemiyle de kar karya brakmtr104. Bu zorluklarla mcadele edemeyen kimi sreli yaynlar satn alma ve birleme yollaryla byk sermaye gruplarnn eline geerek tekelleme srecini
100 101

ngiltere Saray

zerindeki kavgalarn sistematik sunumu, plak fotoraflarn dzenli yaym

TOKGZ, Oya: a.g.e., s.29. DANIMAN, Ahmet: a.g.e., s.16. 102 BARB ER, Frdric-LAVENIR, Catherina Bertho: a.g.e., s.312-313. 103 BARB ER, Frdric-LAVENIR, Catherina Bertho: a.g.e., s.307. 104 Geni bilgi iin bkz. DANIMAN, Ahmet: a.g.e., s.16-22.

29

hzlandrmtr. Bu tekelleme sreci basn dndaki dier kitle iletiim aralarnda da kendini gstermitir. Gnmzde basn tekellerinin yerini medya tekelleri almtr. ster ulusal isterse uluslararas olsun medya tekelleri medya baronlarnn (media moguls) da ortaya kmasna yol amtr105. Tekelleme biimleri genellikle yatay, dikey ve apraz olmak zere kendini gstermektedir. Yatay tekellemede, bir ana balk etrafnda yer alan ve ilk bakta bakalarnca yaymlandklar izlenimini veren yaz ileri, idar ve mal servisleri ortak olan gazeteler sz konusuyken; dikey tekellemede, haber toplamadan datma kadar tm ilemlerle uraan ve ayn ynetim altnda birbirini
106

tamamlayan

faaliyetlerin

tek

elde

toplanmas

sz

konusudur

. Medyada tekellemenin ulat son aama olan apraz

tekelleme, nceleri tek bir alanda faaliyet gsteren kurulularn baka alanlara el atmasyla ortaya kmtr. Sreli ve sresiz yayn alannda faaliyet gsteren bir kuruluun, radyo, televizyon, video gibi dier yaymclk alanlarna da girerek, eitli kitle iletiim aralarnn tek elde toplanmas apraz tekellemenin en tipik grnmdr107. Burada zerinde durulmas gereken en nemli konu, zaten tekelci eilimlerin egemen olduu medya dnyasnda zamanla daha da byyen dev medya irketlerinin olumasdr108. Uzun yllardan beri medya sektrndeki tekelleme srecini irdeleyen Ben H. Bagdikian, ilk basks 1983 ylnda yaplan The Media Monopoly adl kitabnda; gnlk gazetelerin, dergilerin, yayn sistemlerinin, kitaplarn, sinema filmlerinin ve dier birok kitle iletiim aracnn hzl bir ekilde bir avu uluslararas irketin kontrolne girdiini, birlemelerin ve satn almalarn bu hzla devam etmesi durumunda 1990larda medyann nemli bir ksmnn dev bir firmann eline gemesinin artc olmayacan ileri srmt109. Bagdikian 2000 ylnda 6. basksn yapan kitabnda Amerika Birleik Devletlerindeki 25.000 gnlk gazete, dergi,
105 106

TOKGZ, Oya: a.g.e., s.31. DANIMAN, Ahmet: a.g.e., s.23. 107 TOKGZ, Oya: a.g.e., s.35. 108 TOKGZ, Oya: a.g.e., s.35. 109 BAGDIKIAN, Ben H.: The Media Monopoly, 6. Bask, Beacon Press, Boston, Massachusetts 2000, s.3; Medyada tekelleme iin bkz. COMPAINE, Benjamin M.GOMERY Douglas: Who Owns The Media?, Competition and Concentration in the Mass Media Industry, Third Edition, Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, Mahwah- New Jersey, London, 2000.

30

televizyon, kitap ve sinema filmlerinin ticar kontrolnn byk oranda 23 irketin elinde olduunu tespit ederek tekelleme srecinin hangi boyutlara ulatn somut bir ekilde ortaya koymutur110. Yaplan daha yeni bir aratrmada AOL Time Warner, Disney, General Electric, News Corporation, Viacom, Vivendi, Sony, Bertelsmann, AT&T and Liberty Media gibi on okuluslu(multinationals) medya devinin bu sektrn kontroln byk oranda elinde bulundurduu ileri srlmtr111. Medya kartelleri daha ok zaman ve mekn igal ederek her sokaa, saysz eve ve her bireyin kafasna yerleerek daha da bymektedirler112. Peki bu irketler niin bu alanda hkimiyet kurmak iin mcadele veriyorlar ve milyarlarca dolar para harcyorlar? Bagdikian bu sorunun cevabnn para ve nfuz olduunu sylyor113. Her eyden nce bu sektr zellikle srekli byyen reklm gelirleri ile dier birok sektrden daha krldr. Trk Reklmclar Derneinin verilerine gre, 31 Haziran 2005 itibariyle alt aylk Trkiye reklm pazar 717.9 milyon Amerikan Dolarna ulamtr114. 2004 ylnn ilk alt aylk dneminde bu rakam 545.8 milyon Amerikan Dolar olarak gereklemiti. Bu veriler 2005 ylnn ilk alt aynda pazarn Amerikan Dolar baznda %31.5 orannda bydn ortaya koymaktadr. Bu byme birok sektrle mukayese dahi edilemez. Nielsen Media Research tarafndan yaplan bir aratrmaya gre, Amerika Birleik Devletlerinde yln ilk eyrei iin 2005 yl reklm harcamalar 87.3 milyar Amerikan Dolar ile bir nceki yla gre %4.5 artmtr115. Dnyadaki toplam reklm pastasnn 365 milyar Amerikan

BAGDIKIAN, Ben H.: a.g.e., s.4. 7 Ocak 2002 tarihinde The Nation dergisinde yaymlanan Mark Crispin MILLER imzal yazda evreni egemenlii altnda tutan on ok uluslu irketin adlar ve durumlar ele alnmtr. Bkz. MILLER, Mark Crispin: Whats Wrong With This Picture?, The Nation, 7 January 2002, <http://www.thenation.com/doc.mhtml?i= 20020107&c=2&s=miller> (24.04.2005), s.1-2. 112 MILLER, Mark Crispin: a.g.m., s.1. 113 BAGDIKIAN, Ben H.: a.g.e., s.5. 114 Trk reklm pazarnda en byk pay %55.4 ile televizyonlara aittir. Gazetelerin ve dergilerin pay ise, %36.1dir. Dier verilere, <http://www.rd.org.tr>(12.09.2005) internet adresinden ulalabilir. 115 <http://www.mediacatonline.com/haber.asp?haber=1943>(11.09.2005).
111

110

31

Dolar olduu116 ve bu rakamn srekli artt dnlrse sektrn krll daha iyi anlalabilir. Sektrn krll dnda bu alanda uluslararas sermayenin yatrm yapmasnn bir dier nedeni de, yatrm yapt dier endstriyel ve finansal alanlarn desteklemektir. nk bu pazara hkim firmalarn ounun baka alanlarda da yatrmlar vardr. rnein Amerika Birleik Devletlerindeki medya pazarna hkim firmalarn yars lkenin en byk be yz irketi arasnda yer almaktadr. Bu irketler hava yolar, kmr, petrol, bankaclk, sigortaclk, savunma sanayi, otomotiv, nkleer enerji gibi ok eitli alanlarda da faaliyet gstermektedirler117. kinci olarak medya pazarna hkim irketler halkn haber, bilgi ve fikirlerini etkilerler ve bu yolla popler kltr ve politik tercihleri belirlerler. Ayrca bu sektrde gl olan irketler siyasal iktidar da etkiler. nk siyasal iktidar sahiplerinin toplumu etkileyebilmeleri ve kendilerini ifade edebilmeleri medyada yer almalarna baldr118. Yine medya tarafndan desteklenmeyen siyasal iktidarn ayakta durmas ya da siyasal iktidara talip olanlarn bu destek olmakszn iktidar ele geirmeleri hemen hemen olanakszdr. Nitekim, bu gibi dev kurulularn kendi istedikleri adamlar ynetime getirmek iin bata kitle iletiim aralar olmak zere tm olanaklarn kullanarak kampanyalara giritikleri ve genellikle sonu elde ettikleri gnmz dnyasnda sklkla karlatmz durumlardandr119. Bu nedenle medya lobisi kendisinden korkan siyasal iktidarlar ile zel bir gle grr120. Tekelleme olgusunun genel olarak basn zgrln zel olarak basn zgrlnn ierdii haklardan birisi olan haber, dnce ve bilgileri basabilme ve databilme hakkn zedeledii aktr. Bu olgunun her eyden nce gazetecinin kendi kendini sansre tbi tutmas gibi yeni bir sansr eklini ortaya kard The Pew Research Center ile Columbia Journalism
< http://www.ntvmsnbc.com.tr/news/149174.asp<(06.12.2005). BAGDIKIAN, Ben H.: a.g.e., s.25-25. Medya pazarna hkim olan irketler ve dier yatrm alanlar iin bkz. COMPAINE, Benjamin M.-GOMERY Douglas: a.g.e. 118 BAGDIKIAN, Ben H.: a.g.e., s.5. 119 EEN, Anl: nsan Haklar, Geniletilmi nc Basm, Sava Yaynlar, Ankara, 2000, s.185. 120 BAGDIKIAN, Ben H.: a.g.e., s.11.
117 116

32

Reviewin yapt ve yukarda sonular verilen aratrmada aka ortaya konulmutur121. Ayrca liberal kuramn basna verdii en nemli grev, kanlarn serbeste ifade edilmesidir; bu da ancak basn organlarnn eitliliiyle salanabilir. Oysa tekelleme olgusu, dourduu sonu bakmndan, bu kuramla uyumamaktadr122. D) Yaratma Hakk Zek ve dnce gcnden yaralanarak o zamana kadar grlmeyen yeni bir ey ortaya koymak123 olarak tanmlanan yaratmak fiilinin ayrt edici nitelii, tamamen soyut bir ierii ilemesi deildir. Somut bir olaya dayansa dahi, trne gre deer tayan ve dayand olayn dnda bir eyler ortaya koyan eserler yaratma olarak kabul edilebilir124.Bu balamda yaratma hakk, belirli bir olayn anlatlmas veya bir konunun incelenip eletirilmesi dnda, kiinin bir ey ortaya koymas(yaratmas) ve ortaya konulan(yaratlan) eserin basn yoluyla da vurulmas ve oaltlmas olarak tanmlanabilir125. Genel olarak yaratma hakk snrszdr. Ancak basn zgrl ierisinde yer alan yaratma hakknn bir takm snrlar vardr. nk basn zgrl ierisinde yer alan yaratma hakk, yaratlan eserin kamuya sunulabilmesini de gerekli klar. Dolaysyla yaratlann ad, baya, ar ve haya duygularn sarsc ya da bakalarn tahkir edici nitelikte olmas durumunda, basn zgrl ierisinde yer alan yaratma hakknn kullanlmasndan bahsedilemez. Bu hakkn varl, yaratlan eserin trne gre ve objektif kriterler erevesinde bir deer tamasna baldr126. Basn faaliyetinde nemli bir yer igal eden karikatr sanat yaratma hakk iinde deerlendirilmelidir. Karikatr, nitelii gerei genellikle
121 122

Aratrma sonular iin bkz. s.26-27. DANIMAN, Ahmet: a.g.e., s.13. 123 Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, s.2134. 124 ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, s.37. 125 ZEK. etin: Trk Basn Hukuku, s.37. 126 ZEK. etin: Trk Basn Hukuku, s.37.

33

belirli bir alaya almay ve karikatre konu olan eyin toplum iinde komik duruma drlmesi sonucunu dourmaktadr127. Karikatrn bu nitelii, onun hukuka uygun olup olmad ve hukuka uygun saylrsa, nedeninin ve snrlarnn neler olaca sorununu beraberinde getirmektedir128. nce Danimarkada daha sonra aralarnda Norvein, Almanyann ve Fransann da bulunduu lkelerin eitli yayn organlarnda, Hz. Muhammedi eitli ekillerde tasvir eden karikatrlerin yaymlanmas ve bu olayn uluslararas bir kriz hline dnmesi, konunun geni bir ekilde yeniden tartlmasna neden olmutur. Ancak karikatrn snrlarn tespit ederken ayn zamanda din ve siyas boyutu olan bu somut olaydan hareket edilmesi, bizi hukuk zeminden uzaklatracandan doru bir yaklam olarak kabul edilemez. Burada tartlmas gereken konu, sz konusu karikatrlerin ieriklerinin basn zgrlnn snrlarn ihll edip etmedikleri olmaldr. Her ne kadar Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesinin 2. fkrasnda din ve din figrler dnceyi aklama zgrlnn snrlandrma nedenleri arasnda saylmasa da, Mahkeme sosyal bir ihtiya kriterinden hareket ederek, byk hayranlk ve sevgi duyulan din deerleri dnceyi aklama zgrlnn bir snr olarak kabul etmektedir129. Bu balamda Hz. Muhammedi terrist Avrupa sorumluluk ykleyen... dnceyi olarak tasvir eden bir karikatrn aklama zgrl erevesinde nsan Haklar Szlemesinin ifadesiyle kullanlmas grev ve

deerlendirilmesi dnlemez. Bu somut olay bir kenara braklarak unu syleyebiliriz: Basn zgrl iin sz konusu olan snrlarn tamam, basn faaliyeti ierisinde yaplan, karikatr iin de geerlidir. Bu balamda karikatre ayrcalk tanmak sz konusu olamaz. Ancak karikatr konusu olan kiiler, zellikle de siyasetiler bu konuda daha hogrl davranabilirler130. Bu durum
ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, s.210. Bu konudaki grler iin bkz. ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, s.210-212. 129 Bkz. I.A. v. Turkey, 42571/98, 13.09.2005, 30; Otto-Preminger-Institut v. Austria, 20.09.1994 A 295-a, 47. 130 Trkiyede mizahn bir hukuka uygunluk sebebi olarak kabul edilip edilmedii, Hz. Muhammedin karikatrlerinin izilmesinden nce, karikatrist Musa Kartn Cumhuriyet Gazetesinde Babakan Recep Tayyip Erdoan iplik yumana dolanm kedi eklinde gsteren karikatr nedeniyle para cezasna arptrlmas ile de gndeme gelmitir.
128 127

34

karikatre konu olan kiinin karikatre yaklamyla ilgili olup, hukuk bir konu deildir. Bu nedenle, kiilik haklarna ya da basn zgrl iin snr oluturan bakaca deerlere ynelik bir saldrnn, karikatr aracl ile ya da bakaca yollarla yaplmasnn bir nemi yoktur. Burada nemli olan saldrnn kiilik haklarna ya da basn zgrl iin snr oluturan bakaca deerlere zarar verip vermediidir. Ancak bu durum tespit edilirken karikatrn nitelii mutlaka dikkate alnmaldr. II. BASIN ZGRLNN SINIRLARI Btn insan haklar belgelerinin can alc bir unsuru olmakla birlikte, dnceyi aklama zgrl ve onun zel bir trn oluturan basn zgrl, hibir zaman liberal dnrleri tatmin edecek dzeyde teminat altna alnmamtr. Bu durum sadece komnist, faist, nasyonal sosyalist ya da baka totaliter ya da otoriter rejimlerden deil, fakat ayn zamanda bizatihi Bat demokrasilerinin iindeki fikir hareketlerinden ve hukuk kurallarndan da kaynaklanmaktadr131. Varlklarn esas olarak her trl eletiriyi kstlamak suretiyle devam ettirebilen komnist, faist, nasyonal sosyalist ya da baka totaliter dzenler iin dnceyi aklama zgrlnn ve onun zel bir trn oluturan basn zgrlnn yasaklanmas zorunludur. Aksi taktirde zora dayal bu tr dzenlere aka meydan okumalara izin verilmesi, bu dzenlerin arkasndaki halk desteinin kknden sarslmasna sebep olabilir. Ancak burada asl zerinde durulmas gereken konu Bat demokrasilerinde de bu zgrlklerin eitli gerekelerle snrlandrlm olmasdr132. Toplumsal hayatta temel hak ve zgrlklerin snrlanmas kanlmazdr. Snrsz bir zgrlk anlay toplum ve devlet hayat iinde sz konusu olamaz133. Hibir zaman, hibir toplumda snrsz zgrlk diye bir ey olamayaca, snrsz zgrln anari douraca ve sonuta
BARRY, Norman P.: Hukuk ve Siyas Adan fade Hrriyeti, ev. zlem YILMAZ, Liberal Dnce Dergisi, Yl: 7, Say: 27, Ankara, 2002, s.5. 132 BARRY, Norman P.: a.g.m., s.5. 133 GZLER, Kemal: Trk Anayasa Hukuku Dersleri, Birinci Bask, Ekin Kitabevi Yaynlar, Bursa, 2000, s.176.
131

35

zgrlkleri yok edecei ok fazla aklama gerektirmeyecek bir gerektir134. nsan haklar dncesinin en nemli kmazlarndan birisi olarak ortaya kan bu sorun, gnmzde zgrlklerle dzen arasnda bir denge kurularak zlmeye allmaktadr135. zgrlk ve dzen arasndaki bu denge problemi Arthur Millerin 17. yzyl Amerikasnn bir kynde yaanan cad avn anlatan Cad Kazan adl oyununda u ilgin cmlelerle formle edilmektedir: ledii bir gnah iin zerine saldrlan bir adama acyabiliriz, ayn ey bir gn kendi bamza da gelebilir, o zaman bize de acrlar. Ama hibir bask olmakszn da toplumsal bir hayat kurulamaz. Dzen ile zgrlk arasnda bir denge bulmak zorundayz.136 Bu nedenledir ki devletin ve toplumun varln srdrebilmesi
137

iin

zgrlklerin

snrlandrlmas

kanlmaz bir zorunluluktur

Dier tm zgrlkler gibi dnceyi

aklama zgrlnn ve onun zel bir trn oluturan basn zgrlnn de snrlandrlmas bu zorunluluun bir sonucudur. Nitekim Avrupa nsan Haklar Szlemesinde dnceyi aklama zgrl kapsamnda ele alnan basn zgrlnn, mutlak olmad ve birtakm nedenlerle snrlandrlabilecei hkme balanmtr. Szlemenin 10. maddesinin ikinci fkrasna gre, ...bu zgrlkler, demokratik bir toplumda, gerekli tedbirler niteliinde olarak, ulusal gvenliin, toprak btnlnn veya kamu emniyetinin korunmas, nizamn salanmas ve su ilenmesinin nlenmesi, saln ve ahlkn, bakalarnn hret ve haklarnn korunmas, gizli bilgilerin aa vurulmasnn nlenmesi veya yarg gcnn otorite ve tarafszlnn salanmas iin yasayla ngrlen baz merasime, snrlamalara veya yaptrmlara balanabilir. 1982 Anayasasnda, basn zgrlnn mill gvenlik, kamu dzeni, kamu gvenlii, Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnlnn korunmas, sularn nlenmesi, sulularn cezalandrlmas, Devlet srr olarak usulnce belirtilmi bilgilerin aklanmamas, bakalarnn hret veya haklarnn, zel veya aile hayatlarnn yahut kanunun ngrd
134 135

KAPAN , Mnci: a.g.e., s.217. EEN, Anl: a.g.e., s.38. 136 MILLER, Arthur: Cad Kazan, Milli Eitim Basmevi, ev. Sabahattin EYBOLU ve Vedat GNYOL, Mill Eitim Bakanl Modern Tiyatro Eserleri Serisi:87, stanbul, 1962, s.8. 137 KAPAN , Mnci: a.g.e., s.228.

36

meslek srlarnn korunmas veya yarglama grevinin gereine uygun olarak yerine getirilmesi amalaryla snrlandrlabilecei(m.26/2) ve bu zgrln Anayasann 1 inci, 2 nci ve 3 nc maddeleri hkmlerinin deitirilmesini salamak amacyla kullanlamayaca(m.27/2) hkme balanmtr138. Amerika Birleik Devletlerinde ise, Yksek Mahkeme tarafndan karara balanan davalarla belirlenen basn zgrlnn snrlar bakalarnn hret ve haklarnn korunmas, ulusal gvenlik ve mstehcenlik olmak zere kategoriye ayrlabilir139. Gerek 1982 Anayasasnn 28. maddesi, gerek Avrupa Haklar Szlemesinin 10. maddesi, gerekse Avrupa Mahkemesinin ve Amerika Yksek Mahkemesinin nsan nsan Haklar

kararlar dikkate

alndnda basn zgrlnn snrlar, bakalarnn hret ve haklarnn korunmas, devletin ve toplumun korunmas ve ahlkn korunmas olmak zere kategori altnda toplanabilir. B) Bakalarnn hret ve Haklarnn Korunmas Basn zgrln dnceyi aklama ve yayma zgrl kapsamnda ele alan Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesinin ikinci fkrasna gre140, bakalarnn hret ve haklar, bu zgrln snrlarndan birisini oluturmaktadr. Bakalarnn hret ve haklar ile kastedilen kiilik haklardr. Kiilik haklarnn konusunu oluturan deerler madd bedensel deerler, manev deerler ve meslek-ticar deerler olmak zere e ayrlmaktadr141.
1982 Anayasasnda basn zgrlnn snrlanmas, almamzn ikinci blmnde detayl olarak ele alnmtr. Bkz.s. 117 vd. 139 Geni bilgi iin bkz. ARSLAN, Zht: ABD Yksek Mahkemesi Kararlarnda fade zgrl, Liberal Dnce Topluluu, Ankara, 2003, s.5-47. 140 Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesinde garanti altna alnan zgrlk kategorisi iin, ifade zgrl (freedom of expression) kavram kullanlmtr. Szlemede kullanlan ifade zgrl kavram dncenin basn, radyo, televizyon, sinema ya da baka ekillerde aklanmasn da kapsamaktadr. fade zgrl kavram iin bkz. BEYDOAN, T. Ayhan: Avrupa nsan Haklar Szlemesi Inda Trk Hukukunda Siyas fade Hrriyeti, Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara, 2003, s.13-25; Z PEK, Bekir Berat: Teorik ve Pratik Boyutlaryla fade Hrriyeti, Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara, 2003, s.17-36. 141 Kiisel deerler iim bkz. ZEVKL LER, Aydn- ACABEY, M.Beir- GKYAYLA, K.Emre: Medeni Hukuk, Gzden Geirilmi ve Geniletilmi 6. Bask, Sekin Yaynlar, Ankara, 2000,
138

37

Kiilik hakknn konusuna giren madd bedensel deerleri, kiinin hayat, sal ve vcut btnl gibi deerler oluturmaktadr142. Madd bedensel deerler koruduu hususlar itibariyle basn zgrl iin genellikle pratikte bir snr oluturmaz. Basn zgrlnn en nemli snrn oluturan ve basn tarafndan sklkla ihll edilen kiilik deerleri mnevi deerlerdir. Manev deerler, daha ok kiinin d hayatla, toplumla olan ilikilerinden kaynaklanan ve kiiye, kii olmas nedeniyle tannp hukuk dzenince korunan onur ve saygnlk, giz evresi, ad, resim gibi deerlerdir143. Bu deerlerin her biri basn zgrl iin bir snr oluturmaktadr. 1. Basn Saygnl Herkes; insana, insan olmas nedeniyle tannan onur ve saygnla sahiptir ve hibir birey tekilere gre bu deerlerden tmyle ya da bir blmyle yoksun deildir144. Toplumsal hayatta nemli bir yer tutan, tzel kiiler de onur ve saygnla sahiptir ve bu haklar hukuk dzenince korunur145. Kiilerin toplumsal hayatn bir yesi olarak temelde sahip olduklar onur ve toplumsal hayat iindeki ilikileriyle evreye kar kazandklar saygnlk146, gerek uluslararas dzeyde147, gerekse ulusal dzeyde148 korunmaktadr. zgrlnn Snr Olarak Kiinin Onuru ve

s.402-425.; ZTAN, Bilge: ahsn Hukuku, Hakiki ahslar, 10. Bas, Turhan Kitabevi Hukuk Yaynlar, Ankara, 2001, s.117-141; ZEL, Sibel: Uluslararas Alanda Medya ve nternette Kiilik Hakknn Korunmas, Sekin Yaynlar, Anakara, 2004, s.29-35. 142 ZTAN, Bilge: Meden Hukukun Temel Kavramlar, 3. Bas, Turhan Kitabevi Hukuk Yaynlar, Ankara, 1998, s.226; ZEVKL LER, Aydn- ACABEY, M.Beir- GKYAYLA, K.Emre: a.g.e., s.402; ZSUNAY, Ergun: Gerek Kiilerin Hukuk Durumu, stanbul niversitesi Yaynlar No:2610, stanbul, 1979, s.98 vd. 143 ZEVKL LER, Aydn- ACABEY, M.Beir- GKYAYLA, K.Emre: a.g.e., s.407. 144 ZEVKL LER, Aydn- ACABEY, M.Beir- GKYAYLA, K.Emre: a.g.e., s.407. 145 ZSUNAY, Ergun: a.g.e., s.118. 146 ZEVKL LER, Aydn- ACABEY, M.Beir- GKYAYLA, K.Emre: a.g.e., s.409. 147 nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 5. maddesine gre, Hi kimseye ikence ya da zalimce, insanlk d ya da onur krc davran ve ceza uygulanamaz. Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 3. maddesine gre, Hi kimse ikenceye, insanlk d ya da onur krc ceza ve ilemlere tbi tutulamaz. Yine Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesinin ikinci fkrasna gre, Kullanlmas grev ve sorumluluk ykleyen bu zgrlkler bakalarnn

38

Onura ve saygnla ynelik saldrlar eitli ekillerde ortaya kabilir. Saldr, yazyla ya da szle yaplabilecei gibi, baz davranlarla da gerekletirilebilir149. Ancak bizim almamzn konusunu oluturan ve basn yoluyla gerekletirilebilecek saldr eidi baslm eserlerle gerekletirilen saldrlardr. Baslm eserlerle kiinin onur ve saygnlna ynelik saldrlar hem ceza hem de hukuk sorumluluu gerektirebilir. Ancak biz almamzda, zel hukuk kapsamnda yer almas nedeniyle hukuk sorumluluu ele almayacaz. a) Basn Yoluyla Onur ve Saygnla Ynelik Saldrlar ve Ceza Sorumluluk Ceza sorumluluu gerektiren onur ve saygnla ynelik saldr eidinin en ok karlalan ekli hakaret ve svmedir. 765 sayl Trk Ceza Kanununda, eref ve haysiyete ynelik saldrlarlar, madura mahsus bir madde isnat edilip edilmemesine gre hakaret ve svme olarak ikiye ayrlmaktayd150. Buna gre, isnat edilen husus belli bir vaka deilse, hakaret deil, svme sz konusudur151. rnein, bir kimseye sen filan tarihte filan adamn maln aldn denilmesi hakaret suunu olutururken; falanca kii hrszdr denilmesi svme suunu oluturur. Bu nedenle, bir isnadn hakaret olabilmesi iin, isnat edilen fiili dier fiillerden ayrmaya yarayacak; yere, zamana, ilenme biimine ilikin

hret ve haklarnn korunmas... iin kanunla ngrlen baz merasime, koullara, snrlamalara veya yaptrmlara balanabilir. 148 Gerek Trkiyede, gerekse baka lkelerde kiilerin onur ve saygnl bata Anayasa olmak zere birok pozitif hukuk hkm tarafndan korunmaktadr. 1982 Anayasasnda, bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas hemen hemen tm temel hak ve zgrlkler iin bir snrlama sebebi olarak kabul edilmitir. Ayn ekilde Trk Ceza Kanununda, kiilerin onur ve saygnlna ynelik saldrlar eitli yaptrmlara balanmtr(m.125). 149 Bir kiinin adnn kasten bir hayvana taklmas, davranla ortaya konulan saldr eidine rnek olarak verilebilir. ZEVKL LER, Aydn- ACABEY, M.Beir- GKYAYLA, K.Emre: a.g.e., s.411. 150 ZTRK, Bahri-ERDEM, Mustafa R.-ZBEK, Veli .: Ceza Hukuku, Genel Hkmler ve zel Hkmler(Kiilere ve Mala Kar Sular), TCK Tasarsna Gre Gzden Geirilmi ve Yasadaki Deiiklikler lenmi 3. Bas, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2004, s. 227. 151 EREM, Faruk: Trk Ceza Hukuku, zel Hkmler, Cilt: IV, nc Bask, Sekin Kitabevi, Ankara, 1985, s.541.

39

baz tamamlayc koullara ihtiya vardr. Aksi taktirde hakaret deil, svme suu oluur152. 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanunu ile hakaret ve svme ayrm kaldrlmtr. Yeni Trk Ceza Kanununun 125. maddesine gre, Bir kimseye onur, eref ve saygnln rencide edebilecek nitelikte somut bir fiil veya olgu isnat eden ya da yaktrmalarda bulunmak veya svmek suretiyle bir kimsenin onur, eref ve saygnlna saldran kiicezalandrlr Yeni dzenlemeye gre, hakaret suunun oluabilmesi iin bir kiiye somut bir fiil veya olgu isnat edilmelidir; ya da kiiye herhangi bir olayla irtibatlandrmadan, soyut yaktrmalarda bulunulmas gerekmektedir. Bu duruma gerekede bir kimseye serseri, alak, hayvan, hrsz, rveti, sahtekr, fahie, faist, komnist, mrteci denmesi rnek olarak gsterilmitir153. ngiliz ve Amerikan hukukunda basn yoluyla eref ve haysiyete ynelik saldrlarda, madura mahsus bir madde isnat edilip edilmemesi kriterinden hareket edilerek yaplan, hakaret ve svme ayrm yoktur. Bunun yerine eref ve haysiyete ynelik saldrnn hangi vastalarla gerekletirildii dikkate alnarak bir ayrm yaplmaktadr. Amerikada ve ngilterede kiinin eref ve haysiyetine, bir baka ifadeyle kiinin saygnlna ynelik saldrlar defamation olarak isimlendirilmektedir154. Bir at kavram olan defamation, libel ve slander olmak zere iki ekilde gerekletirilebilir155. Eer saldr yazyla yapldysa ve gze hitap ediyorsa libel; az yoluyla yapldysa ve kulaa hitap ediyorsa slander olarak isimlendirilmektedir156. Yazl bir metnin bakalarnn yannda okunmas da libel olarak kabul edilmektedir. lk olarak Snyder v. Andrews
152 153

ZTRK, Bahri-ERDEM, Mustafa R.-ZBEK, Veli .: a.g.e., s.238. ARTU, Mustafa: 5237 Sayl Gerekeli, Karlatrmal, Tablolu Trk Ceza Kanunu, Kartal Yaynevi, Ankara, 2004, s.301-302. 154 DOCHERTY, Bonnie: Defamation Law: Positive Jurisprudence, Harvard Human Rights Journal, Volume:13, 2000, s.264; HALPERN, Harold M.: Note:Defamation via Television Ad Lib; and Slander Distinctions, Buffalo Law Review, Volume:VI, 1956-1957, s.325. 155 DOCHERTY, Bonnie: a.g.m., s.264; DEL RUSSO, Alexander D.: Freedom of the Press and Defamation: Attacking the Bastion of New York Times Co. v. Sullivan, St. Louis University Law Journal, Volume: 25, 1981-1982, s.503. 156 KUTTEN, Joseph: Radio Defamation-Libel or Slander, Washington University Law Quarterly, Volume: XXIII, 1937-1938, s.263; HALPERN, Harold M.: a.g.m., s.325; DEL RUSSO, Alexander D.: a.g.m., s.503; ZELEZNY, John D.:Communications Law, Liberties, Restraints, and the Modern Media, Second Edition, Wadsworth Publishing Company, Belmont, 1997, s.102.

40

davasyla kabul edilen bu ilkeye gre, radyoda veya televizyonda bir metinden okunan karalayc ifade libel olurken; herhangi bir metinden okunmayan karalayc ifade slander olmaktadr157. Bu ayrmn gerekesi udur: Yaz daha byk bir ktniyeti gsterir ve daha fazla zarar verir. nk yaz daha kalcdr ve bu yzden daha fazla yaylabilir158.1875li yllar iin doru gibi gzken bu gereke gnmz iin geerli olamaz. Radyo, televizyon ve internetin bu kadar yaygn olduu ve milyonlarca insana ulaabildii gnmzde yazl metnin daha kalc olduunu ve daha fazla yayldn ileri srmek doru deildir. Ayrca, bazen sk sk tekrarlanan konumalar zel bir mektuptan ok daha fazla kiiye ulaabilir. Yazl karalamann daha fazla ktniyet gerektirdii ve kiinin yazmadan nce dnd, konumann ise spontane, dnmeden gerekletii teorisi de genellikle doru deildir159. Onur ve saygnla ynelik saldrlarda ngiliz ve Amerikan hukukunda, lkemizde tam karl bulunmayan ve false light olarak adlandrlan bir kurum daha vardr. Kiinin yanl tantlmas ya da yanl deerlendirilmesi anlamna gelen bu kavram, hakaret olarak nitelendirilemeyecek olan karalamalar ifade etmek iin kullanlmaktadr. Hakaret nitelii tamayan fakat kiinin onur ve saygnln zedeleyen bu tr yaynlarda gerekmi gibi tasvir edilen olaylar aslnda yalan ya da yanltcdr160. False light davalar genellikle hlde karmza kmaktadr: arptma, ssleme ve romanlatrma. arptmaya bir gazetecinin byk bir maazadan alveri yapan bir gencin fotorafn ekmesi ve bu fotoraf alt ay sonra bir maaza soygununda kullanmas rnek olarak verilebilir. Ssleme, bir olaya gazetecilik hesaplaryla yanl bir bilginin eklenmesi durumunda sz konusu olur. Amerika Yksek Mahkemesinin Cantrell v. Forest City Publishing Co. davasnda verdii karar bu duruma rnek gsterilebilir. Sz konusu dava 1967 ylnda bir kprnn kmesi sonucu
157 158

HALPERN, Harold M.: a.g.m., s.326. KUTTEN, Joseph: a.g.m., s.264; Bu gerekeye dayanan mahkeme kararlar iin bkz. HALPERN, Harold M.: a.g.m., s. 326. 159 HALPERN, Harold M.: a.g.m., s.327. 160 EMERSON, Thomas I.: The Right of Privacy and Freedom of the Press, Harvard Civil Rights-Civil Liberties Law Review, Volume:14, No:2, 1979, s.333.

41

hayatn kaybeden Cantrelln einin ve ocuklarnn ok zor artlar altnda ve yoksulluk iinde hayatlarn srdrdklerine dair bir yaznn ilgili yayn organnda yaymlanmas zerine almtr. Bu yazda olay daha dramatik hle getirmek adna ssleme yoluna bavurulmu ve habere yalanlar eklenmitir. Romanlatrmada ise, hayal rnym gibi sunulan bir roman kahraman ara edilerek belirli(gerek) bir kiinin anlatlmas sz konusudur. Yazar bunu yaparken romann kahramanyla gerek kii arasndaki ad, meslek, hobiler, yaad yer gibi ortak zelliklerden yararlanr. Okuyucu bu roman okurken zihninde roman kahramanyla gerek kiiyi zdeletirir161. Trk hukukundaki hakaret ve svme kavramna karlk Batda defamation, slander, libel ve false light gibi birok kavram kullanlmaktadr. Bu kavram eitlilii sadece bir dil ve terminoloji sorunu olmayp ayn zamanda hukuk ve pratik sonular da dourmaktadr. rnein Trkiye, Romanya162 gibi baz lkelerde onur ve saygnla ynelik saldrlar, slander libel ayrm yaplmakszn su saylrken, ngiltere ve svire gibi lkelerde sadece libel su saylmaktadr163. Bu nedenle konunun daha iyi anlalabilmesi iin sz konusu kavramlarn her birinin anlam ve hangi durumlarda kullanld bilinmelidir. Baz kk istisnalar dnda hemen hemen tm lkelerde, kaynana baklmakszn kiinin onur ve saygnlna ynelik saldrlar ceza hukuku kapsamnda ele alnmakta ve su olarak kabul edilmektedir164. Bununla birlikte uygulamada ok cidd farkllklar sz konusudur. Eski komnist lkelerde ve Trkiyede basna kar sk sk kullanlan bu kanunlar ngiltere, Almanya, Fransa, talya, spanya gibi Avrupa lkelerinde nadiren;165
ZELEZNY, John D.: a.g.e., s.175-176. Bkz. YANCHUKOVA, Elena: Criminal Defamation and Insult Law:An nfringement on the Freedom of Expression in European and Post-Communist Jurisdiction, Columbia Journal of Transnational Law, Volume: 41, 2002-2003, s. 889. 163 VAN DER BERG, John: Should There be a Crime of Defamation?, South African Law Journal, Volume:106, 1989, s.282. 164 Trkiye, Hollanda, Almanya, Avusturya, svire, talya, Norve, sve, ngiltere, Hollanda, Danimarka, spanya, Fransa, Yunanistan, Romanya, Azerbaycan, zbekistan, Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan, Rusya, Ermenistan, Avustralya, Amerika Birleik Devletleri onur ve saygnla ynelik saldrlarlar ceza hukuku kapsamnda ele alan lkelere rnek olarak verilebilir. Geni bilgi iin bkz. YANCHUKOVA, Elena: a.g.m., s.871-890; VAN DER BERG, John: a.g.m., s.285-289. 165 YANCHUKOVA, Elena: a.g.m., s.873. Nadiren de olsa bu maddelerin basna kar kullanlmas, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin nne gelmitir. rnein Fransa,
162 161

42

Danimarka, Norve, Hollanda ve sve gibi lkelerde ise hemen hemen hi uygulanmamaktadr166. Amerika Birleik Devletlerinde ise, bu kanunlarn basna kar kullanlmas Sullivan davasyla birlikte neredeyse olanaksz hle getirilmitir167. Amerika Yksek Mahkemesi, 1964 ylnda karara balad New York Times Co. v. Sullivan davasnda kamu grevlisi olan davaclarn meslek davranlarn konu alan karalayc materyallere kar at hakaret davalarnda, kar tarafn ktniyetle hareket ettiini ispatlamas gerektiine karar vermitir168. Bunu yapmak ise kolay bir i deildir169. Ktniyetin ispat iin davalnn kullanlan ifadenin yanl olduunu bildiinin ya da sorumsuzca beyann doruluunu ya da yanlln gz ard serilmesi gerekmektedir
170

ettiinin gz nne

Hemen hemen tm Avrupa lkelerinin mevzuatnda yer alan ve hakareti su sayan dzenlemeler nedeniyle ortaya kan uygulamalar kanlmaz olarak Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin nne de gelmitir. Bu konuda nemli bir l getiren Lingens v. Austria171 davasnda Mahkeme, bir siyas kiiyi eletiren yazarn ceza yaptrma maruz kalmasnn onu gelecekte bu tr eletiriler yapmaktan alkoyacak bir tr sansr nitelii tayacan ve basnn kamunun beki kpei roln zedeleyeceini belirtmitir172. Barfod v. Denmark173 davasnda ayn yaklam sergileyen

Colombani; spanya, Castells; Avusturya, Lingens davalar nedeniyle Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde yarglanmlardr. 166 YANCHUKOVA, Elena: a.g.m., s.874. 167 Bu dava hakknda geni bilgi iin bkz. DEL RUSSO, Alexander D.: a.g.m., s.505-511; Yksek Mahkemenin bu davayla ilgili karar iin bkz. ARSLAN, Zht: a.g.e., s. 243-261. 168 New York Times v. Sullivan, 376 U.S. 280, 1964. 169 BARRY, Norman P.: a.g.m., s.11. 170 New York Times v. Sullivan, 376 U.S. 280, 1964. 171 Lingens v. Austria davasnda, Yahudi Dokmantasyon Merkezi bakan Simon Wiesenthal, bir televizyon programnda Avusturya Liberal Parti bakan Friedrich Peterin kinci Dnya Sava srasnda SS piyade tugaynda grev yapmakla sulad. Bir sonraki gn Avusturya Sosyalist Partisinin bakan Bruno Kreiskye bu iddialar soruldu. Bu sorulara cevap veren Kreisky, Peteri savundu ve Wiesenthaln rgtn siyas mafya, yntemlerini ise mafya yntemleri olarak nitelendirildi. Bunun zerine bavuru sahipleri bir dergide Kriskyi frsat, ahlksz, vakarsz olarak tanmlayan iki makale yaymladlar. Bu makaleler nedeniyle derginin yayn ynetmeni olan Lingens hakknda Avusturya Ceza Kanununun hakareti su sayan 111. maddesi gereince alan dava mahkmiyetle sonuland. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi bu mahkmiyet kararyla Szlemenin 10. maddesinin ihll edildiine karar verdi. Lingens v. Austria, 9815/82, A 103, 08.07.1986. 172 Lingens v. Austria, 44. 173 Sz konusu dava, yazd makale ile iki hkime hakaret ettii iddia edilen ve bu nedenle mahkm olan bir gazeteci ile ilgilidir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, bavuru sahibinin iki

43

Mahkeme, sz konusu olayda bir gazetecinin mahkm edilmesini 10. maddenin ihlli olarak grmemesine ramen, kamu yararna ilikin sorunlar konusunda, vatandalarn korkmadan ve ekinmeden grlerini dile getirebilmeleri iin ceza ya da baka yaptrmlardan kanmak gerektiini vurgulamtr174. Bu iki karar Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin hakaretin ceza hukuku kapsamnda ele alnmasna kar tam bir tavr almadn; ancak ceza yaptrmlarn korkutucu etkisinin175 zellikle basn asndan cidd sakncalar dourduunu ve basnn en hayat grevlerinden biri olan kamunun beki kpei roln yerine getirmesine engel olacan ileri srerek, eiliminin konunun ceza hukukundan ziyade zel hukuk kapsamnda ele alnmas gerektii ynnde olduunu gstermektedir. Onur ve saygnla ynelik saldr nedeniyle alan davalarda ilk halledilmesi gereken sorun hemen hemen tm lkelerde ayndr. Bu da kullanlan ifadenin onur ve saygnl zedeleyici olup olmaddr. Peki hangi ifadeler onur ve saygnl zedeleyici nitelikte kabul edilmektedir? Bu konuda lkeler arasnda kk farklar olmakla birlikte temel yaklam ayndr. 1936 ylnda ngilterede bir davada Lord Aitkenin onur ve saygnl zedeleyici ifadeler iin kulland saduyulu insanlarn nezdinde kiiyi kk drmeye yatkn ifadeler tanm hemen hemen her lkede genel kabul grebilecek niteliktedir176. Basn hukuku zerinde yapt almalarla tannan John D. Zelezny tarafndan hazrlanan bir tabloda hangi szcklerin kiinin onur ve saygnlna ynelik bir saldr olarak alglanabilecei belirtilmitir. Bu tabloda dikkat eken baz szckler unlardr: Krtaj, tecavz, tecavzc, su orta,

hkime hakaret nedeniyle mahkm edilmesini Szlemenin 10. maddesinin ihlli olarak grmemitir. Barfod v. Denmark, 11508/85, A 149, 22.02.1989. 174 Barfod v. Denmark, 29. 175 Korkutucu etki ifadesi burada ngilizce chilling effect ifadesinin karl olarak kullanlmtr. Chillin effect, bir kii ya da bir grup tarafndan cezalandrlacan dnen bir kiinin konumaktan kanmas ya da konumasn snrlandrmasdr. rnein, yazd bir konu nedeniyle uzun sreli bir hapis cezasna arptrlabileceini dnen bir gazeteci bazen farknda olmadan bile kendi kendini sansrleyebilir. Geni bilgi iin bkz. HAZLETT, Thomas W.-SOSA, David W.: Chillling the Internet Lessons from FCC Regulation of Radio Broadcasting, Michigan Telecommunications and Technology Law Review, Volume:4, 1997-1998, s. 35-68. 176 NICHOLSON, Marlene Arnold: Mclibel: A Case Study in English Defamation Law, Wisconsin Internatioanal Law Journal, Volume:18, 2000, s.31.

44

mptela, zina, AIDS, alkolik, ateist, rvet, deli, Nazi, byc, rk, sulu, eroinman177. Ancak bir ifadenin onur ve saygnl zedeleyici nitelikte olup olmad belirlenirken sadece kullanlan ifadelere deil, ayn zamanda o ifadelerin kullanldklar duruma ve balama da bakmak gerekmektedir. nk genellikle onur ve saygnla ynelik saldrlar ima yoluyla gerekletirilir ve kullanlan kelimelerin her zaman doal ve mutad tek bir anlam yoktur178. lkeler arasndaki asl farkllk, hangi ifadenin onur ve saygnl zedeleyici olup olmad konusunda deil, hangi onur ve saygnl zedeleyici ifadelerin yaptrma balanabilecei konusundadr. Burada ispat hakk sorunu ortaya kmaktadr. b) Bir Cezaszlk Sebebi Olarak spat Hakk Basn yoluyla hakaret davalarnda ispat hakknn tannmasnda, Amerikada meydana gelen iki olayn ok nemli etkisi vardr. Bunlardan birincisi John Peter Zengerin Newyork Weekly Journal gazetesinde kan bir yaz zerine, ynetimi eletirmesinden dolay 1734 ylnda tutuklanmas ve hakaret suu ile itham olunarak yarglanmaya balanmasdr179. Zengerin savunmasn stlenen Andrew
180

Hamilton,

ithamlarn

doruluunun

aratrlmasn talep etti Kolonisinde balanmtr. hakaret

. Bu aratrmay yapan jri neticede Zengerin te bu davayla birlikte New York ispat savunma nedeni saylmaya

sorumlu olmadna karar verdi181. sularnda

Koloniler devrinden sonra terk edilen bu ilke, New York Eyaletinde ancak 1821 ylnda yeniden kabul edilmitir182. Bunda 9 Eyll 1802
177

tarihinde

balayan

Croswell

davas

etkili

olmutur.

Croswell

Dier szckler iin bkz. ZELEZNY, John D.: a.g.e., s. 106-107. NICHOLSON, Marlene Arnold: a.g.m., s.31-32; ZELEZNY, John D.: a.g.e., s.107. 179 CROSMAN, Ralph L.: The Legal and Journalistic Significance of the Trial of John Peter Zenger, Rocky Mountain Law Review, Volume:10, 1937-1938, s.260. 180 SHIENTAG, Bernard L.: From Seditious Libel to Freedom of the Press, Brooklyn Law Review, Volume: XI, Number:2, 1942, s.142. 181 CROSMAN, Ralph L.: a.g.m., s.267. 182 DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.61-62.
178

45

gazetesinde yaymlad bir yazda, zamann Bakan Jeffersonn bir kiiyi, Washington ve Adams hakknda ar hakaret ieren szler yaymlamas iin parayla tevik ettiini ileri srmtr183. Bu yaz nedeniyle yarglanan Croswell, iddiasn ispat etmek istediini aklam; ancak mahkeme hakaret davasnda gerein ispat edilmesinin bir savunma hakk oluturmayacan belirterek Croswelli mahkm etmitir. Bu olayn yaratt byk tepki zerine, Newyork Yasama Meclisi, su oluturan hakaret hllerinde, gerein ispatnn, isnat iyi saik ile yaplm ise sorumsuzluk sebebi olacan ve jrinin davann madd ve hukuk ynleri hakknda da karar verebileceini kabul etmek zorunda kalmtr184. spat hakk konusunda Amerika, ngilterenin de iinde yer ald dier lkelerden bariz bir ekilde ayrlmaktadr. Amerika Yksek Mahkemesi, 1964 ylnda karara balad New York Times Co. v. Sullivan davasnda kamu grevlisi olan davaclarn, meslek davranlarn konu alan materyallere kar at hakaret davalarnda, kar tarafn ktniyetle hareket ettiini ispatlamas gerektiine karar vermitir185. Ktniyetin ispat iin davalnn kullanlan ifadenin yanl olduunu bildiinin ya da sorumsuzca beyann doruluunu ya da yanlln gz ard serilmesi gerekmektedir
186

ettiinin gz nne
187

. Sonraki bir baka davada

Yksek Mahkeme,

sorumsuzca gerein gz ard edilmesinin davac tarafndan ispat edilebilmesi iin davacnn, davalnn byk bir ihtimalle ifadenin yanl olduuna inandn ispatlamas gerektiine karar vermitir188. New York Times davasndan yl sonra Yksek Mahkeme bu kurala dikkat eken toplumsal konularda gnll olarak rol stlenen kiiler olarak tanmlad kamu figrlerini(halka mal olmu kiileri) de eklemitir189. Amerika Yksek Mahkemesi, karalama davalarnda, sradan insanlar kamu grevlilerinden ve kamuya mal olmu kiilerden ayrmaktadr. Yksek Mahkeme 1974 ylnda
183

FORKOSCH, Morris D.: Freedom of the Pres:Croswells Case, Fordham Law Review, Volume:33, 1964-1965, s.418; SHIENTAG, Bernard L.: a.g.m., s.144-145. 184 FORKOSCH, Morris D.:a.g.m., s.448. 185 New York Times v. Sullivan, 376 U.S. 280, 1964. 186 New York Times v. Sullivan, 376 U.S. 280, 1964. 187 Garrison v. Louisiana, 379 U.S. 64,74, 1964. 188 NICHOLSON, Marlene Arnold: a.g.m., s.35. 189 NICHOLSON, Marlene Arnold: a.g.m., s.35. Bkz. Curtis Publihhing Co. v. Butts, 388 U.S. 130, 1967.

46

karara balad Gertz v. Welch davasnda sradan kiilerin, kar tarafn ktniyetini ispatlamak zorunda olmadklarna, ihmalinin ispatlanmasnn yeterli olduuna karar vermitir190. Amerikan uygulamas bir kenara braklrsa ispat hakknn baz lkelerde kural olarak, baz lkelerde ise istisna olarak kabul edildii grlr. rnein ngilterede ispat hakk mutlak bir haktr ve bu hakkn kullanlmas sonucu isnadn gerek olduunun ispat Common Lawn davalya sunduu geleneksel savunmadan biridir191. Amerikadan farkl olarak ngilterede ispat ykmll davalya aittir ve isnat, doruluu ispatlanncaya kadar yalan kabul edilir192. Bu nedenle davacnn, ifadenin karalayc olduunu ve bu ifadenin kendisine ynelik olduunu ispatlamas yeterlidir193. Davac ayrca davalnn hakaret etme kastyla hareket ettiini ve kt niyetli olduunu ispatlamak zorunda deildir194. Buna karlk daval karalayc ifadenin doru olduunu ispatlayabilirse sorumlu tutulamaz195. Bu, ifadenin her detaynn doru olmas demek deildir196. Mutlak ispat hakkn savunanlara gre bir kii doruyu syledii iin cezalandrlamaz. Onlara gre, herkesi herkes hakknda iyi szler sylemeye mecbur etmek, yalan ve yalancl sosyal bir grev hline
190 191

Gertz v. Robert Welch, 418 U.S. 345-348, 1974. Common Law davalya gereklik dnda, tarafsz eletiri ve imtiyaz olmak zere iki savunma olana daha sunmaktadr. Tarafsz eletiri, ifade zgrln teminat altna alan bir savunmadr. Bu savunmaya bavuran daval, kulland ifadelerinin somut olaylara dayandn ve halkn ilgisini ektiini ispatlamak zorundadr. Ancak davac, davalnn ktniyetle hareket ettiini ispatlarsa, tarafsz eletiri savunma arac olarak kullanlamaz. Yine, ngilterede kamu yararnn salanmas amacyla baz davallara, kullandklar szler nedeniyle imtiyaz tannmaktadr. rnein seilmi kamu grevlilerine parlamentolarda; hkimlere, avukatlara ve tanklara mahkemelerde syledikleri szler nedeniyle dava alamaz. Baz kiilere bu konuda imtiyaz tannmas bir zorunluluun sonucudur. nk byle bir savunma aracnn yokluunda karalama davas tehdidi bu insanlarn zgrce konumalarn engeller ve kamu yarar zarar grr. Bkz. DOCHERTY, Bonnie: a.g.m., s.274275. Bu savunma olanaklar asndan ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri mukayesesi iin bkz. KEETON, W. Page: Defamation and Freedom of the Press, Texas Law Review, Volume: 54, 1975-1976, s.1241-1249. 192 BRENNAN, David J.: The Defence of Truth and Defamation Law Reform, Monash University Law Review, Volume:20, 1994, s.155; VICK, Douglas W.-MACPHERSON, Linda: Anglicizing Defamation Law in the European Union, Virginia Journal of International Law, Volume:36, 1995-1996, s.939. 193 NICHOLSON, Marlene Arnold: a.g.m., s.33; VICK, Douglas W.-MACPHERSON, Linda:a.g.m., s.939. 194 VICK, Douglas W.-MACPHERSON, Linda: a.g.m., s.939. 195 DOCHERTY, Bonnie: a.g.m., s.274. 196 NICHOLSON, Marlene Arnold: a.g.m., s.34.

47

getirmekten, btn sosyal deerleri iki yzllk zerine kurmaktan baka bir sonu dourmaz. Bu dnceyi savunanlar ayrca ispat hakknn hem hakarete maruz kalan kii asndan, hem de toplum asndan olumlu sonular dourduunu ileri srmlerdir. Onlara gre, bir kimse hakknda aklanmas gereken hususlarn ceza korkusu yznden ortaya dklmemesi toplum iin faydal olmad gibi, baz durumlarda madurun bile isnadn ispatn istemekte menfaati olabilir197. Buna karlk spat hakkn kabul etmeyenler bakalarnn kt hareketlerinin, gerek olsa bile, ortaya dklmemesini toplumun huzur ve mutluluu iin gerekli grrler198. spat hakkn hibir durumda kabul etmeyen ceza kanunlarna rnek olarak 1930 tarihli faist talyan Ceza Kanunu gsterilebilir. Mutlak bir ispat yasa ngren bu Kanunun 596. maddesinin gerekesine gre, ehliyetsiz ve drst olmayan memurlar bertaraf etmek her zaman mmkndr. Bu durumu memurun amirine bildirmek yeterlidir. Bunun yerine hakaret yoluna sapmak memurun manev varl dnda, onun temsil ettii otoritenin prestijini de sarsar199. spat hakknn tannmamasnn sakncalar ok aktr. Byle bir yasan dnceyi aklama ve yayma zgrln zedeleyecei, ak toplum anlayyla uyumayaca ok fazla bir aklama gerektirmez. Yine byle bir yasan Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin ifadesi ile toplumun beki kpei grevini gren basnn bu grevini yerine getirmesine cidd oranda engel olaca da aktr. Bununla birlikte her durumda gerein ispatnn bir savunma arac olarak kullanlmas da birtakm sakncalar beraberinde getirir. Her gerein sylenmesi toplum yararna hizmet etmeyebilir. rnein, beden bir eksiklii bulunan bir kimsenin bu durumunun yazl ya da szl olarak ifade edilmesinde(bir kiiye kr, sar, topal denmesi gibi) herhangi bir toplumsal yarar sz konusu deildir. Bu nedenle ispat hakkna her durumda deil ancak gerein ispatnda kamu yarar varsa yer verilmelidir.

197 198

Bu konuda geni bilgi iin bkz. EREM, Faruk: a.g.e., s.559-560. EREM, Faruk: a.g.e., s.558. 199 EREM, Faruk: a.g.e., s.558-559.

48

Trkiye, Danimarka, Hollanda, Norve, Avusturya ve Almanya ispat hakk daha snrl durumlar iin tannd lkelere rnek gsterilebilir. Bu lkelerde ispat hakk ancak belirli durumlarda tannmaktadr. rnein Trkiyede kiinin belli bir suu ilediinden bahisle hakarete maruz kalmas durumu dnda200 ispat hakknn kullanlabilmesi ancak isnat olunan fiilin doru olup olmadnn anlalmasnda kamu yarar bulunmasna veya ikyetinin ispata raz olmasna baldr201. Danimarkada ise, hakaret su isnad ve saldrgan ifadeler ya da davranlar olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Birinci kategori iin isnadn ispat cezaszlk sebebi olarak kabul edilirken ikinci kategori iin ispat hakk tannmamaktadr. Yine Hollanda Ceza Kanununun 261. maddesine gre, gerein savunma arac olarak kullanlabilmesi iin daval iyi niyetini ve kamu yararn ispatlamas gerekmektedir. Norve Ceza Kanununun 249. maddesine gre, gerek bir ifade, saygn olmayan sebeplerle yaplmas hlinde ya da baka bir sebeple yakksz bir ekilde yaplmas hlinde yine de cezalandrlabilir. Avusturya Ceza kanununun 111. maddesinin son fkrasna gre, fail iddiasn ispatlarsa ya da iddiasnn gerek olduuna inanmas iin yeterli sebeplere sahipse cezalandrlmaz. Ancak isnat aile ya da zel hayata ilikinse ve su ikayete bal ise, fail bu haktan yararlanamaz(m.112). Yine Alman Ceza Kanununa(Strafgesetzbuch, StGB) gre, hakaret doru olmadn bildii bir hususu isnat suretiyle ilenebilir(m.187)202.
Yeni Trk Ceza Kanununa gre, isnadn bir su vakasna ilikin olmas hlinde isnadn doruluunun ispat cezaszlk sebebi olarak kabul edilmitir. Bu nedenle hakaret suunun ilendiinden bahisle alan davann grld mahkeme, yaplan somut vaka isnadnn bir su oluturmas durumunda, bu suun gerekten ilenmi olup olmadnn ortaya karlmasn bekletici sorun kabul ederek, bu nedenle alm veya alacak olan davann sonucunu beklemelidir. snat konusu su vakas dolaysyla alan ceza davas sonucunda bu su nedeniyle hakaret edilen hakknda kesinlemi bir mahkmiyet karar verilmesi hlinde; isnat ispatlanm addedilir. Hakaret edilen kiinin beraat etmesi hlinde ise, isnat ispat edilememi saylr ve hakaret edilen kii cezalandrlr. Hakarete urayan kii hakknda, isnat edilen fiil dolaysyla takipsizlik karar veya alan davada dme karar verilmi olmas hlinde de; isnadn doruluu ispat edilmemi saylr. ZGEN, zzet: Trk Ceza Kanunu Gazi erhi, Genel Hkmler, Sekin Yaynlar, Ankara, 2005, s. 859. 201 Trkiyede ispat hakk hem 1982 Anayasasnda hem de 5237 sayl Trk Ceza Kanununda dzenlenmitir. Bu konu almamzn nc blmnde geni olarak incelendiinden burada konuya sadece deinmekle yetindik. 202 Alman Ceza Kanununda kiinin onur ve saygnlna saldr nitelii tayan sular; beleidigung(m.185), ble nachrede(m.186) ve verleumdung (m.187)olmak zere e ayrlmaktadr. Beleidigung, hakaretin yaln hlidir. Bir kiiye kfretmek buna rnek olarak verilebilir. ble nachrede, kiinin onur ve saygnln zedeleyen ve ispat edilemeyen bir
200

49

Gerein ispatnn bir savunma arac olarak kabul edildii lkelerde bu hakkn kullanlmasnn ok sk kurallara balanmas ifade zgrl iin tam bir gvence oluturmasna engel olmaktadr. zellikle gerein ispatnn, haber kaynann ifa edilmesini istemeyen bir gazeteci iin pratik bir deer tamayaca da aktr203. 2. Basn zgrlnn Snr Olarak Kiinin Ad ve Resmi Kiinin ad da, kiilik hakknn konusuna giren manev kiisel deerler iinde yer alr. Yalnzca gerek anlamdaki ad deil, kiiyi ve ailesini toplum iinde tantmaya yarayan, simgeler, n, arma, rozet gibi deerler de kiilik hakknn korunmasndan yararlanr204. Bu balamda kiinin adna ynelik saldrlar basn zgrlnn bir baka snrn oluturur. sme ynelik saldrlar genellikle haksz bir ekilde bakasnn adnn kullanlmas eklinde ortaya kmaktadr. Bir yazarn adnn bakas tarafndan kullanlmas buna rnek olarak verilebilir205. Manev kiisel deerlerden bir dieri kiinin resmidir. Resim, kiinin d hayata yansyan ve onu teki kiilerden ayran grnmdr. Kii bu grnmne saygl olmalarn teki kiilerden isteme yetkisine sahiptir. Kiilik hakkndan kaynaklanan bu yetkiye dayanarak, kii resminin ekilmesini, yaplmasn, baslmasn, yaymlanmasn ve datlmasn yasaklayabilir206. Kiinin izni olmakszn resminin ekilmesi, yaplmas, yaymlanmas, oaltlmas, datlmas ve sergilenmesi gibi saldrlara kar kii hukuk tarafndan korunur. Ancak bir kii her zaman resminin ekilmesini
olayn nc bir kiiyle irtibatlandrlarak ifa edilmesidir. Verleumdung ise, gerek olmayan ve kiinin itibarn zedeleyen(herhangi bir somut olaya dayanmayan) bir iddiada bulunulmasdr. Grld zere Alman Ceza Kanununun 185. maddesinde dzenlenen hl dnda, gerein ispat kiinin memur olup olmamasna baklmakszn cezaszlk nedeni olarak kabul edilmektedir. Alman Ceza Kanununda devletin, eyaletlerin, anayasal dzenin, bayran ve mill marn aalanmas da su saylmtr(m.90/a). Bahsi geen lkelerin ceza kanunlarna <http://wings.buffalo.edu/law /bclc/resource.htm> (11.09.2005) internet adresinden ulalabilir. 203 DOCHERTY, Bonnie: a.g.m., s.275. 204 ZEVKL LER, Aydn- ACABEY, M.Beir- GKYAYLA, K.Emre: a.g.e., s.412. 205 smin korunmas iin bkz. ZTAN, Bilge: ahsn Hukuku, s.168-172. 206 ZEVKL LER, Aydn- ACABEY, M.Beir- GKYAYLA, K.Emre: a.g.e., s.413.

50

ve yaymlanmasn yasaklayamaz. Yasaklama yoluna bavurabilmesi iin resim ekme veya yaymlama eyleminin, kiinin kiilik hakkn ihll edici nitelikte olmas gerekir. Baz hllerde resmin ekilmesi ve yaymlanmas, kiinin izni olmasa bile bu nitelikte saylmaz. rnein; basn toplumsal olaylar hakknda bilgi verirken, kiilerin zel hayatlarna saldr nitelii tamad srece basn ve yayn organlarnda kiilerin resimlerinin yaymlanmas, kiilerin katldklar geit trenleri, genel toplantlar ve gnlk olaylarda ekilmi olan resimlerin sanatlarn, yaymlanmas, sporcularn, topluma bilim mal olmu devlet adamlarnn, adamlarnn resimlerinin

ekilmesi ve yaymlanmas kii tarafndan yasaklanamaz207. Kiinin adna208 ve resmine209 ynelik saldrlar, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan zel hayatn gizlilii hakk erevesinde deerlendirilmektedir. Bizce kiinin adna ve resmine ynelik saldrlar, kiinin sadece ekonomik haklarn ihll etmedii mddete zel hayatn gizlilii hakk ierisinde ele alnmaldr. nk pratikte zel hayata ynelik saldrlar arlkl olarak kiinin resmi, grnts ve ad kullanlarak gereklemektedir. 3. Basn zgrlnn Snr Olarak Kiinin zel Hayat Basnn en ok ihll ettii kiisel manev deerlerden bir dieri, kiinin zel hayatdr. Basn zgrl gibi kiinin zel hayatnn gizlilii hakk da ulusal ve uluslararas hukukla garanti altna alnmtr. Ancak her iki hak ve zgrlk nitelii gerei birbiriyle atma potansiyeli tar ve basn zgrlnn kullanm zaman zaman zel hayatn gizlilii hakkna bir mdahale olarak deerlendirilebilir210. Bu durumda basn zgrl ile zel hayatn gizlilii hakk arasnda bir dengenin kurulmas gerekmektedir. Ancak atan iki hak ve zgrlk arasnda bir dengenin kurulabilmesi her iki hak ve zgrln snrlarnn belirlenmesini zorunlu klar. Bu nedenle basn
207 208

ZEVKL LER, Aydn- ACABEY, M.Beir- GKYAYLA, K.Emre: a.g.e., s.415-416. Burghartz v. Switzerland, 16213/90, 22.12.1994, A 280-B, 24; Stjerna v. Finland, 18131/91, 25.11.1994, A 299-B, 37. 209 Von Hannover v. Germany, 59320/00, 24.06.2004 , 50. 210 ZELTRK, Sultan: 1982 Anayasas ve nsan Haklar Avrupa Szlemesine Gre zel Hayatn Gizlilii Hakk, 1. Bas, Beta Yaynlar, stanbul, 2004, s.118.

51

zgrlnn bir snr olarak zel hayat hakkn incelemeden nce genel olarak zel hayatn gizlilii hakkna deinmekte yarar gryoruz. a) Genel Olarak zel Hayatn Gizlilii Hakk Kiinin hayat alan ksmdan olumaktadr: Kiinin gven duyduu kimselerle paylat, teki tm kiilerin bilgisinden uzak tuttuu ve bakalar tarafndan renilmesini istemedii giz alan; kiinin giz alanna dahil olmayan fakat ailesi, yaknlar ve arkadalar gibi kendisine yakn kiilerle paylat ve bunun dndaki kiilere gizli kalmasn istedii zel alan ve kiilerin bakalarnn bilmesinden rahatsz olmad ortak yaam alan211. Kiinin giz alan ve zel alan gerek uluslararas dzeyde212, gerekse ulusal dzeyde213 korunmaktadr. Bu her iki alann dardan
HELVACI, Serap: Trk ve svire Hukuklarnda Kiilik Hakkn Koruyucu Davalar (MK md.24/a fkra I/ MK md. 28/a fkra I), Beta Yaynlar, stanbul, 2001, s.62; ZEVKL LER, Aydn- ACABEY, M. Beir- GKYAYLA, K.Emre: a.g.e., s.416-419; ZTAN, Bilge: ahsn Hukuku, s.133-135. 212 nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 12. maddesine gre, Kiinin zel hayatna, ailesine, konutuna ya da haberlemesine keyfi olarak karlamaz, eref ve adna saldrlamaz. Herkesin, bu tr karma ve saldrlara kar kanun tarafndan korunma hakk vardr. Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 8. maddesine gre, Herkes zel ve aile hayatna, konutuna ve haberlemesine sayg gsterilmesi hakkna sahiptir. 213 Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasasnda zel hayatn gizlilii hakk dzenlenmemitir. Ancak Anayasada yer alan dier hkmlerle zel hayatn gizlilii dolayl bir korumaya tbi tutulmutur. Anayasann 1. maddesinde insann eref ve haysiyetinin mukaddes olduu belirtildikten sonra, 10. maddesinde haberlemenin gizlilii, 13. maddede konut dokunulmazl dzenlenmitir. Yine Alman Ceza Kanununun 201. paragrafnda konumalarn gizliliinin ihll edilmesi su saylmtr. Bu dzenlemeye gre, bir kiinin kamuya hitap etmeyen konumalarnn, hukuka aykr olarak kaydedilmesi veya byle bir kaydn kullanlmas veya nc bir kiinin istifadesine sunulmas yasaktr. Ayn Kanunun 202. paragrafnda mektuplarn gizlilii, 203. paragrafnda zel srlarn ihlli, yasaklanmtr. ZTRK, Bahri: Trk Ceza Kanunu n Tasars ve Hayatn Gizli Alanna ve zel Hayata Kar Sular, Manisa Barosu Dergisi, Yl: 6, Say: 22, Temmuz 1987, s.36; EN, Ersan: Devlet ve Kitle letiim Aralar Karsnda zel Hayatn Gizlilii ve Korunmas, Kazanc Yaynlar, stanbul, 1996, s.33. svire Federal Anayasasnda da zel hayatn korunmasna dair herhangi bir hkm yer almamakla birlikte, svire Ceza Kanununun 179. maddesine 1968 ylnda yaplan ilve ile bu hak tannmtr. Buna gre, hukuka aykr olarak yazlarn gizliliinin ihlli, baka kiiler arasndaki konumalarn dinlenmesi yasaktr. ZTRK, Bahri: a.g.m., s.39; EN, Ersan: a.g.e., s.37. Fransada ise, zel hayatn gizlilii hakk hem zel hukuk, hem de kamu hukuku tarafndan korunmaktadr. Fransz Medeni Kanununda ve Fransz Ceza Kanununda 1970 ylnda yaplan deiikliklerle, bu hak garanti altna alnmtr. ZTRK, Bahri: a.g.m., s.41; EN, Ersan: a.g.e., s.40-41. talyada 1974 ylnda zel Hayatn ve Haberleme Serbestliinin ve Gizliliinin Korunmas Kanunu ile zel hayatn gizlilii hakk iin yeni gvenceler getirilmitir. ZTRK, Bahri: a.g.m., s.43; EN, Ersan: a.g.e., s.46. Amerika Birleik Devletlerinde ve ngilterede ise, zel hayatn
211

52

gelebilecek mdahalelere kar korunmas, zel hayatn gizlilii hakk olarak isimlendirilmektedir. Bireyin konutunun gereksiz mdahalelere kar korunmas hukuk tarafndan ok nce garanti altna alnd hlde, zel hayatn gizlilii hakknn tannmas ancak 20. yzylda gereklemitir. Bu hakkn tannmasnda ve snrlarnn izilmesinde, 1890 ylnda Amerikada Harvard Law Reviewde yaymlanan ve Samuel D. Warren-Louis D. Brandeis tarafndan kaleme alnan The Right to Privacy isimli makale byk nem tamaktadr214. Bu makalede; yalnz olabilme hakk215 olarak tanmlanan zel hayatn gizlilii hakk gereke gsterilerek kamu yararna olan yaynlarn216 ve iletiimin yasaklanamayaca217, yaplan yaymn doru olmasnn ve yaymn kt niyetle yaplmamasnn savunma arac
218

olamayaca, kiisel rzann dava ama hakkn ortadan kaldraca gnmzde de geerli temel ilkeler ortaya konulmutur.

gibi

Birok uluslararas ve ulusal belgede zel hayatn gizlilii hakk tannmakla beraber halen bu zgrln snrlarnn izilmesinde belirsizlikler sz konusudur. Doktrinde de zel hayat kavramnn tanm konusunda bir
gizlilii hakk yarg kararlaryla garanti altna alnmtr. En yeni Anayasalardan biri olan 1993 tarihli Rus Anayasasnn 23. maddesinde de zel hayatn gizlilii hakk dzenlenmitir. <http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/ch2.html>(25.05.2005). Trkiyede, zel hayatn gizliliinin korunmas hakk hem 1961, hem de 1982 Anayasasnda yer almtr. 1982 Anayasasnn 20. maddesine gre, Herkes, zel hayatna ve aile hayatna sayg gsterilmesini isteme hakkna sahiptir. zel hayatn ve aile hayatnn gizliliine dokunulamaz. Yine 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanununun 134. maddesine gre, Kiilerin zel hayatnn gizliliini ihll eden kimse, alt aydan iki yla kadar hapis veya adl para cezas ile cezalandrlr. Yine, kiilik hakk konusuna giren bir deer olarak Trk Medeni Kanununun ve Trk Borlar Kanununun eitli hkmlerinde, kiinin giz alan ve zel alan korunmaktadr. 214 OPPENHEIMER, Walter D.: Television and the Right of Privacy, Journal of Broadcasting, Volume:1, 1956-1957, s.194; MILLS, Robert W.: Radio, Television and the Right of Privacy, Journal of Broadcasting, Volume: 13, 1968-1969, No:1, s.52; MCKAIG, Dianne Louise: Public nterest as a Limitation of the Right to Privacy, Kentucky Law Journal, Volume:41, 1952-1953, s.126; LUNDSGAARDE, Henry P.: Privacy: An Antropological Perspective on the Right to be Let Alone, Houston Law Review, Volume: 8, 1970-1971, s.861; WORKMAN, Russell D.: Balancing the Right to Privacy and the First Amendment, Houston Law Review, Volume:29, 1992, s.1061; EMERSON, Thomas I.: a.g.m., s.329. 215 zel hayatn gizlilii hakkn yalnz olabilme hakk olarak ilk ifade eden hkim Thomas M. Cooleydir. LUNDSGAARDE, Henry P.: a.g.m., s.861. 216 WARREN, Samuel D.- BRANDEIS, Louis D.: The Right to Privacy, Harvard Law Review, Volume: IV, No: 5, 1980, s.214. 217 WARREN, Samuel D.- BRANDE S, Louis D.: a.g.m., s.217. 218 WARREN, Samuel D.- BRANDE S, Louis D.: a.g.m., s.218.

53

uzlama mevcut deildir219. Bunun nedeni zel hayatn gizliliini dzenleyen belgelerde ve mahkeme kararlarnda bu konunun tanmlanmamasdr. Nitekim Avrupa nsan Haklar Szlemesinde bu konu dzenlenmi ancak bir zel hayat tanm yaplmamtr. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi de geni bir kavram olan zel hayat tanmlamaktan kanm ve bunun yerine kazistik bir yntem benimsemitir220. Bu belirsizliin hem olumlu, hem de olumsuz yanlar vardr. Olumlu yan zel hayatn gizlilii hakknn bu sayede teknolojik ve sosyal gelimelere uyarlanabilmesi sonucunu dourmasdr. Olumsuz yan ise, her davada birok ayr kavramn gndeme gelmesi ve ancak grlen davalar asndan bir deerlendirmenin yaplabilmesidir221. Ancak zel hayatn gizlilii kavram Avrupa Konseyi Parlamenterler Danma Meclisinin 1970 tarihli ve 428 sayl kararnda tanmlanm ve kapsam belirlenmitir. Buna gre, zel hayatn gizlilii hakk aslnda kiinin en az mdahale ile hayatn srdrmesi hakkn ierir. zel, aile ve ev hayat, fizik ve moral btnlk, onur ve saygnlk, kiinin yanl tantlmasndan kanlmas222, ilgisiz ve utandrc gereklerin aklanmamas, zel fotoraflarn izinsiz yaymlanmamas, zel iletiimin ktye kullanlmalara kar korunmas, sr olarak verilen veya alnan bilgilerin aklanmasnn engellenmesi bu kapsam ierisinde yer alr.223
Kiinin kendisini ilgilendiren ve dier kiilerin bilgisinden uzak tutmak istedii hususlar OPPENHEIMER, Walter D.: a.g.m., s.194. Kiinin sadece kendisi iin sakl tuttuu ve bakalarnn bilgisinden uzak kalmasn istedii yaam grnmleri ZSUNAY, Ergun: a.g.e., s.127. Herkes tarafndan bilinmeyen, zel aratrma ve bilgi edinmeyle salanan, kiiye ait hususlar ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, s.259. Hangi hususlarn zel hayata ait bulunduunu tespit etmek olduka zordur. Zaten bu alann evresi sahsa gre deiir. ATAAY, Aytekin: ahslar Hukuku, Gzden Geirilmi ve Yenilenmi nc Bas, stanbul niversitesi Yaynlar No:2095, stanbul, 1978, s.132. zel hayat kavram zerinde ortak bir tanma varlmamakla beraber, bu konudaki tanmlarn ieriine bakldnda bakalarnca renilmesi istenilmeyen hususlarn ortak bir nokta olarak ele alnd grlr. EN, Ersan: a.g.e., s.7. 220 GZBYK, A. eref- GLCKL, A. Feyyaz : Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Uygulamas, 11. Ek Protokola Gre Hazrlanp Geniletilmi 5. Bas, Turhan Kitabevi, Ankara, 2004, s.334. 221 ZELTRK, Sultan: a.g.e., s.168. 222 Kiinin yanl tantlmas, ya da deerlendirmesi ngilizce false light kavramyla ifade edilmektedir. Bu kavram iin bkz. EMERSON, Thomas I.: a.g.m., s.333; ZELEZNY, John D.: a.g.e., s.175-176. 223 Council of Europe, Parliamentary Assembly, (18th Sitting) Resolution 428 (1970), <http://assembly.coe.int/Mainf.asp?link=http://assembly.coe.int/Documents/AdoptedText/ta7 0/ERES428.htm>(30.05.2005).
219

54

zel hayat kavramnn tanmnn tam olarak yaplamamasna ve snrlarnn kesin izgilerle belirlenememesine ramen, bu hak zgr bir toplumda yaamak iin doal karlanmas gereken bir deerdir. Gven ierisinde, gzlerden uzak istirahat edebilmemiz iin hi kimse izinsiz olarak evimize, bromuza girmemeli, kiisel eyalarmza dokunmamal ve bizi utandracak ya da rahatsz edecek bilgilerimizi aratrp ortaya karmamaldr224. b) Basn zgrl Karsnda zel Hayatn Korunmas zel hayatn gizlilii hakk, hem devlet-birey ilikilerini ilgilendiren, hem de zel ilikiler erevesinde gndeme gelebilecek bir konudur. Bunu devlet-birey ilikileri asndan(dikey zel ilikiler) ve birey-birey mdahaleler ilikileri olarak asndan(yatay ilikiler) hayata yaplan

nitelendirmek mmkndr. Dikey ilikilerle zel hayatn gizliliinin ihlli konut dokunulmazl, sebepsiz arama, izleme, haberlemeye mdahale, veya doum kontrol, giyim tarz ve grn ve cinsel davran gibi konularda devlet tarafndan alnan kararlarla ortaya kmaktadr. Yatay ilikilerde ise, mdahaleler haksz fiil erevesinde kendini gstermektedir. Bu balamda basn yoluyla kiinin zel hayatna mdahaleler yatay ilikiler erevesinde ele alnmas gereken bir konudur. Biz zel hayatn gizliliine ynelik saldrlarda almamzn konusunu oluturan basn yoluyla bu alana mdahaleyi ele alacaz. Teknolojideki gelimeler ve kitle iletiim aralarnn ulat son durum, zel hayatn bu aralar karsnda korunmas sorununu da beraberinde getirmitir. Galler Prensesinin paparazzilerden kaarken trajik bir biimde lmesi bu konunun yeniden tartlmasna sebep olmutur. Sorun basn zgrl karsnda zel hayatn korunmas sorunudur225. Avrupa Konseyi Parlamenterler Danma Meclisinin 1998 ylnn Haziran aynda yapt toplantda basn zgrl karsnda zel hayatn

224 225

WORKMAN, Russell D.: a.g.m., s.1060. ZELTRK, Sultan: a.g.e., s.223.

55

korunmas konusu ele alnm ve hazrlanan raporda u hususlara yer verilmitir226: - zel hayatna mdahale edildii iin zarara uradn iddia eden madura hukuk davas ama olana verilmelidir. - Editr ve gazeteciler, zel hayata mdahale eden yaynlardan sorumlu olmaldr. - Yaymlanan yanl bilgiler iin cevap ve dzeltme hakk tannmaldr. - Sistematik ekilde zel hayat ihll eden yaymlar yapan yayn gruplar iin ekonomik cezalar ngrlmelidir. - Kiileri izleyerek, fotoraflarn ekmek, filme almak veya kaydetmek gibi davranlarla onlarn zel hayatlarndan bekledikleri huzuru srdrmelerine engel olmak veya bu ekilde zarar vermek yasaklanmaldr. - Paparazzinin ihll ettii veya kayt iin grsel ve iitsel aralar kullanld ve aksi hlde elde edilmesi mmkn olmayan durumlarda dorudan fotorafya veya ilgili kiilere kar madur tarafndan zel hukuk davas almasna izin verilmelidir. - Kiinin zel hayatna ilikin bilgi veya fotoraf yaymlanmak zere ise, mahkeme karar ile bu bilgi veya fotoraflarn yaymlanmasna kar tedbir alabilme olana getirilmelidir. - Medyann kendi bnyesinde, kiinin zel hayatnn ihlli veya dzeltmelerin yaymlanmas konusunda ikayetlerin yaplabilecei, kurumlar oluturmas zendirilmelidir. Basn zgrl karsnda zel hayatn gizliliinin korunmas sorunu, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin dnceyi aklama zgrln dzenleyen 10. maddesi ile zel hayatn korunmasn dzenleyen 8. maddesi arasnda bir dengenin kurulmasn gndeme getirmektedir. Yine, Szlemenin 10. maddesinin ikinci fkrasnda dnceyi aklama zgrlnn snrlama sebepleri arasnda bakalarnn hret ve haklarnn korunmas ve gizli haberlerin ifasna mani olunmasnn yer
226

Council of Europe, Parliamentary Assembly, (24e sance) Rsolution 1165 (1998), <http://assembly.coe.int/Mainf.asp?link=http://assembly.coe.int/Documents/AdoptedText/ta9 8/FRES1165.htm>(30.05.2005).

56

almas zel hayatn, genel olarak dnceyi aklama zgrl karsnda, zel olarak ise, basn zgrl karsnda korunmas gerektiini ortaya koymaktadr. Szlemenin 8. maddesinin basn tarafndan zel hayatn ihll edilmesi durumunda nasl bir koruma salad Strazburgda yeterli derecede sorgulanmamtr. Bu yndeki birka bavuru, i hukuk yollar tkenmedii iin Mahkeme tarafndan ele alnmamtr227. Ancak, A HMsinin basn tarafndan zel hayatn ihll edilmesine ilikin yeterli derecede kararnn olmamas, basna zel hayata mdahale edebilmesi konusunda bir ayrcalk tandn gstermez. Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 8. maddesinde dzenlenen zel hayat hakk, sadece kamu otoritelerine kar deil, dier kii ya da kurululara kar da bir koruma salar. Geri Szlemenin 34. maddesinde, bavurularn ancak Szlemeyi inedii ileri srlen devlete kar yaplabilecei belirtilmektedir228. Ancak devlet dnda kii ya da kurululardan kaynaklanan ihlller, devletin pozitif ykmlln yerine getirmemesinin sonucu ise, devlet aleyhine bu ihlller nedeniyle ikayette bulunulabilecektir. Nitekim Young, James and Webster v. The United Kingtom davasnda bir zel hukuk tzel kiisinin eylemine kar, bu eyleme ngiliz kanunlarnn olanak vermi olmas nedeniyle ngiltere aleyhine yaplan ikyet kabul edilmitir229. Mahkemeye gre, Szleme ile stlenilen bir taahhdn yerine getirilmesi, baz hallerde devlet tarafndan pozitif tedbirlerin alnmasn gerektirir; bu gibi durumlarda devlet pasif bir tutum taknmakla yetinemez.230 O hlde basn tarafndan zel hayata ynelik bir ihll sz konusu olduunda, kendisine den pozitif ykmllkleri yerine getirmeyen devlet Szlemeyi ihll etmi olacaktr.

227

KILKELLY, Ursula: zel Hayata ve Aile Hayatna Sayg Gsterilmesi Hakk, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 8. Maddesinin Uygulanmasna likin Klavuz, nsan Haklar El Kitab, No:1, lk Bask, Avrupa Konseyi nsan Haklar Genel Mdrl, Council of Europe, 2001, F67075 Strasbourg Cedex, s.12. 228 GZBYK, A. eref- GLCKL, A. Feyyaz: a.g.e., s.45. 229 Young, James and Webster v. The United Kingtom, 7601/76-7806/77, 13.08.1981, A 44, 49. Mahkemenin ayn ynde bir baka karar iin bkz. X.Y. v. The Netherlands, 8978/80, 26.03.1985, A 91, 91. 230 X.Y v. The Netherlands, 23; Keegan v. Ireland, 16969/90, 26.05.1994, A 290, 49; Gaskin v. The United Kingtom, 10454/83, 07.07.1989, A. 160, 42.

57

Kazistik yntemle her somut olay kendine zg koullar iinde deerlendiren ve belli bir zel hayat tanm vermekten kanan Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, kararlaryla zel hayata dahil olan konular belirlemitir231. Mahkemeye gre, kiinin kimliine ilikin bilgiler ve kaytlar232, cinsel hayata ilikin dzenlemeler ve davranlar233, kiinin beden ve ruh btnlne ilikin dzenlemeler234, kiiye ait zel yerlerin ve evrakn aranmas ve zapt235, telefon konumalarnn dinlenmesi ve kayd posta gnderilerinin okunmas, kiinin ad ve fotoraf, nam ve hreti, erefi, hayat tarz, kamuya yanl tantlmas236 gibi hususlar zel hayat kapsamnda yer alr237. Dier tm haklar gibi, zel hayatn gizlilii hakk da mutlak ve snrsz deildir238.zel hayata ilikin hususlarn renilmesinin ve aklanmasnn esas olarak zel hayatn gizlilii ve korunmas hakkna tecavz oluturaca aktr. Kural bu olmakla birlikte, kiinin rzas ya da baz kiilerin kamu nazarnda tadklar nem239, o kiilerin zel hayatlarna ilikin baz faaliyetlerinin kamuoyuna aklanmasn hukuka uygun hle getirecektir240. Bu balamda zellikle basnn, kamuoyunu ilgilendiren konular ve kiiler hakknda bilgi vermesi stn nitelikteki bir kamu yararna dayanyorsa, verilen bilgi kiinin zel hayat hakkn ihll etse bile hukuka uygun

GZBYK, A. eref-GLCKL A. Feyyaz: a.g.e., s.335. Gaskin v. The United Kingtom, 37. 233 Dudgeon v. The United Kingtom, 7525/76, 22.10.1981, A 45, 40-41; Modinos v. Cyprus, 15070/89, 22.04.1993, A 259, 20. 234 X.Y v. The Netherlands, 76. 235 Funke v. France, 10828/84, 25.02.1993, A 256-A, 48. 236 Burghartz v. Switzerland, 16213/90, 22.02.1994, A 280-B, 27; Fayed v. The United Kingtom, 17101/90, 21.09.1994, A 294-B, 61; Niemietz v. Germany, 13710/88, 16.12.1992, A 251-B, 29. 237 GZBYK, A. eref- GLCKL, A. Feyyaz: a.g.e., s.335. 238 WORKMAN, Russell D.: a.g.m., s.1060. 239 Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 8. maddesinde dzenlenen zel hayata bir kamu otoritesinin mdahalesi, ancak ulusal gvenlik, kamu emniyeti, lkenin ekonomik refah, dirlik ve dzenin korunmas, su ilenmesinin nlenmesi, saln veya ahlkn veya bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas amacyla, demokratik bir toplumda gerekli olan lde ve yasayla ngrlm olmak kouluyla sz konusu olabilir. Bu maddeyle Szlemenin zel hayatn snrlandrlmas ile ilgili getirdii hkmler, madde metninde de belirtildii gibi kamu otoritelerinin mdahalesi iin sz konusudur. Basnn ya da kamu otoriteleri dndaki kiilerin zel hayata maddede belirtilen gerekelerle mdahale etmesi mmkn deildir. 240 EN, Ersan: a.g.e., s.235; DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.207.
232

231

58

olacaktr241. Burada kamuoyunun devaml olarak dikkatini eken kiilerle, kamuoyunun geici olarak dikkatini eken kiiler arasnda bir ayrm yaplmaktadr242. aa. Kamuoyunun Devaml Olarak Dikkatini eken Kiilerin zel Hayat Hakk Kamuoyunun devaml olarak dikkatini eken kiiler toplumdaki yerleri nedeniyle, faaliyetleri devaml olarak kamuoyu tarafndan merak edilen ve takip edilen kiilerdir243. Kamu iin nemli olan ve tannan kamu grevlileri, sanatlar, sporcular gibi nl kiiler bu kategori ierisinde yer alrlar244. Kamuoyunun srekli olarak dikkatini eken bu kiilerin zel hayatlar kamuoyuna aldklar oranda daralr245. Bu nedenle grevleri ya da ura alanlar nedeniyle kamuya mal olmu kiiler, zel hayatlarnn bir ksmn kaybederler246. Nitekim Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kararlar da bu yndedir. Mahkeme birok kararnda, politikaclar iin kabul edilebilir eletiri snrnn dier bireylere gre daha geni olmas gerektiini ileri srmtr247. Ancak kamuoyunun dikkatini srekli olarak eken kiilerin zel hayatlarna ynelik her mdahale hakl kabul edilmez. Bu mdahalenn meru saylabilmesi iin, saldrya muhatap olan kiinin zel hayatnn gizlilii hakkna nazaran stn nitelikte bir kamu yararnn bulunmas gerekmektedir248. Bu balamda, kamuoyunun devaml olarak dikkatini eken bir kiinin eini aldatmas, kumar oynamas veya ge saatlere kadar elenmesi tek bana basn ve yayn organlarnn bu olaylar kamuya
DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.307; ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, s.263; EN, Ersan: a.g.e., s.236. 242 Bkz. KILIOLU, Ahmet: eref Haysiyet ve zel Hayata Basn Yoluyla Saldrlardan Hukuksal Sorumluluk, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar No:466, Ankara, 1982, s.154 vd. 243 KILIOLU, Ahmet: a.g.e., s.157. 244 EN, Ersan: a.g.e., s.237; KILIOLU, Ahmet: a.g.e., s.156. 245 ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, s.263; KILIOLU, Ahmet: a.g.e., s.158. 246 GZBYK, A. eref - GLCKL, A. Feyyaz: a.g.e., s.336. 247 Lingens v. Austria, 9815/82, 08.07.1986, A 103, 41-42; Feldek v. Slovakia, 29032/95, 12.07.2001, Reports of Judgment and Decisions 2001, 85. 248 ZTAN, Bilge: ahsn Hukuku, a.g.e., s.136.
241

59

yanstmas iin yeterli deildir. Ayrca, bu olaylarn o kiinin i hayatn etkileyerek toplumun tmn ya da bir ksmn ilgilendirir bir nitelik kazanmas gerekmektedir. rnein, nemli bir kamu grevlisinin cinsel hayatndaki faaliyetleri kamu yararn dorudan ilgilendirmiyorsa, basnn bu hususu topluma yanstmamas gerekir. Bununla birlikte kiinin kamu grevlisi olmasnn kendisine salad yetkileri suiistimal ederek cinsel hayatna ilikin faaliyetlerde bulunmasnda, stn bir kamu yarar sz konusu olacandan, bu hususun kamuya yanstlmas zel hayat hakkna mdahale olarak deerlendirilemez249. stn nitelikte bir kamu yarar ve zel hayatn gizlilii hakk arasndaki bu atma dengeli bir ekilde zlmelidir250. nk kamuoyunun devaml olarak dikkatini eken kiilerin zel hayat alanlar dier kiilere gre snrl olsa da mevcuttur251. Basn tarafndan yaplan yaymlar, kamuoyunun srekli olarak dikkatini eken kiinin toplum tarafndan nemli kabul edilen ynn ve kamuyu ilgilendiren zel hayatna ilikin hususlar iermelidir252. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Craxi v. Italy davasnda yarg kararyla telefonlar dinlenen bir politikacnn telefon grmelerinin basn tarafndan aklanmasn, devletin ykmlklerini yerine getirmemesi nedeniyle, zel hayata mdahale olarak kabul etmitir. Mahkeme bu kararnda, kamuoyunun devaml olarak dikkatini eken politikacnn ei, avukat ve arkadalaryla yapt ok zel konumalarnn basn yoluyla yaymlanmasn, devletin zel hayatn korunmas konusunda zerine den pozitif ykmllkleri yerine getirmemesi olarak deerlendirmitir253. Mahkeme, zel hayatn basn karsnda korunmasnda, yaynlarn kamu yarar dncesine salad

EN, Ersan: a.g.e., s.240-241. DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.307. 251 EN, Ersan: a.g.e., s.243. 252 EN, Ersan: a.g.e., s.241. 253 Craxi(No:2) v. Italy, 25337/94, 17.07.2003, 66. lkemizde de benzer olaylar yaanmtr. Bunlardan biri Alaattin akcnn baz kiilerle yapt telefon grmelerinin tam metin olarak gazete ve televizyonlarda yaymlanmasdr. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin bu karar karsnda telefon konumalarnn basnda yer almasnn zel hayatn gizlilii hakkn ihll ettii aktr. Bu balamda Trkiye Cumhuriyeti Devleti zel hayatn gizlilii hakkn salayacak pozitif ykmllkleri yerine getirmesi gerekmektedir. Nitekim yeni Trk Ceza Kanununda kiiler arasndaki haberleme ieriklerini hukuka aykr olarak ifa etmek su olarak kabul edilmitir(m.132/2).
250

249

60

katknn dikkate alnmas gerektiini belirtmitir254. Monaco Prensesinin gzlerden uzak bir restoranda arkadayla yemek yerken, at stndeyken, ocuklar ile vakit geirirken ve al veri yaparken ekilmi fotoraflarnn yaymlanmas ve Alman Mahkemelerinde istenilen sonucun elde edilememesi zerine nne gelen davada, Mahkeme bu durumu tekrar vurgulamtr. Mahkeme, kararnda bavurucunun kamuoyu tarafndan ok tannan bir kii olmasnn tek bana onun zel hayatnda genel olarak nasl davrandnn ya da nerelerde grldnn kamuoyuna sunulmasn merulatramayacan, ayrca deerlendirmitir255. bb. Kamuoyunun Geici Olarak Dikkatini eken Kiilerin zel Hayat Hakk Kamuoyunun geici olarak dikkatini eken kiiler belirli bir olay nedeniyle kamuoyunun geici bir zaman dilimi ierisinde ilgilendii kiilerdir. Bakalar iin zel hayata mdahale olarak kabul edilebilecek baz durumlar bu kiiler iin hem ilgili olayla hem de belirli bir sreyle snrl olmak kaydyla hukuka uygun olabilecektir256. Kamuoyunun geici olarak dikkatini eken kiilere ilikin yaymlar her eyden nce kamuoyunun dikkatini eken olayla snrl olmak zorundadr. Bu nitelikte olmayan yaymlar kamu yararndan yoksun olaca iin zel hayata mdahale niteliindedir. rnein, bir trafik kazasna sebebiyet veren ofrn, alkolik olduu, kazadan nce iki itii aklanabilir. Ancak ayn kiinin bir kadnla evlilik d iliki kurduu aklanamaz. nk bu olay, aklanmasnda kamu yarar olan olayla ballk iinde olmayan ve bu olay etkilemeyen bir olaydr257. kamu yararnn aranmas gerektiini belirterek, bu fotoraflarn yaynlanmasn zel hayatn ihlli olarak

254 255

Von Hannover v. Germany, 59320/00, 24.06.2004, 76. Von Hannover v. Germany, 77. 256 KILIOLU, Ahmet: a.g.e., s.162. 257 KILIOLU, Ahmet: a.g.e., s.162.

61

Yine kamuoyunun geici olarak dikkatini eken kiilere ilikin yaymlar sre bakmndan da snrldr. Bu tr yaymlar ancak olay aktalitesini koruduu srece yaplabilir. Olay aktel olmaktan ktktan sonra bu kiiler yaym konusu olamazlar258. Kitle iletiim aralar tarafndan kiilerin zel hayatlar genellikle paparazzi ya da reality show programlaryla ihll edilmektedir. Bu balamda kullanlan ses ve grnt kaydedici cihazlarla ftursuzca insanlarn zel hayatlarna girilmekte, en mahrem hlleri ve bilgileri kamuya sunulmaktadr. zellikle lkemizde aratrmac gazetecilik ad altnda, kamuya mal olmu kiilerle, sradan vatandalar arasnda ayrm yaplmakszn zel hayatlar ihll edilmekte, su iledii iddia edilen kiiler tahriki ajanlar kullanlarak kayda alnmakta ve haklarnda henz bir dava dahi almam kiiler kamuoyu nnde sulu olarak iln edilmektedir. Kitle iletiim aralarnn kiilerin zel hayatlarna ynelik ihllleri, zel hayat hakknn hie saylmas dnda ok trajik olaylara da sebep olmaktadr. By bozduu iddia edilen bir kiinin, tahriki ajan kullanlarak bir kadna sarkntlk ettiinin gizli kamerayla tespit edilmesinden sonra, intihar etmesi; Prenses Dianann ve Msrl sevgilisi Dodi el- Fayedin, Fransada paparazzilerden kaarken geirdikleri trafik kazasnda lmeleri; son yllarda lkemizde popler olan kadn programlarndan sonra ilenen cinayetler ve gerekleen intiharlar zel hayatn kitle iletiim aralar tarafndan ihll edilmesinin ortaya kard trajik olaylara verilebilecek yzlerce rnekten sadece bazlardr. C) Devletin ve Toplumun Korunmas Dnceyi aklama baka nemli snrn zgrlnn ve basn zgrlnn bir ve toplumun korunmas amac

devletin

oluturmaktadr. Bu balamda zgr dnce, bir devletin ve toplumun kendisini koruma hakk ile badamyorsa, onun, kendisinden daha stn

258

KILIOLU, Ahmet: a.g.e., s.163.

62

olan bu deerlere boyun emesi gerektii ileri srlmtr259. Ancak ada demokrasilerde bu iki deer arasndaki atma, deerlerden birisinin tekine boyun emesi ile deil bu deerlerin birbirleriyle uzlatrlmasyla zlmektedir. unu belirtmek gerekir ki, devlet denilen siyasal organizasyon, kendi temel yapsn ve varln korur. Bu adan, her devletin ceza kanunlarnda, devletin temel yapsn ve onun bir unsurunu oluturan toplumu korumay amalayan normatif dzenlemeler mevcuttur260. Devletin ve toplumun korunmasna ynelik ar meyyideler ieren bu normatif dzenlemeler, hem nemli bir fonksiyonu yerine getirmektedirler, hem de kii hak ve zgrlklerinin snrlandrlmas ynnden kaypak, belirsiz ve siyasal etkilere ak bir nitelik tamaktadrlar261. Elbette, ister kendi iinde ama, isterse dier deerlerin arac olarak grlsn, dnceyi aklama zgrl bir toplumda korunmas gereken tek deer deildir262. Devletin ve toplumun korunmas da dnceyi aklama zgrl ve basn zgrl kadar nemlidir. Dnceyi aklama zgrlnn ve onun zel bir trn oluturan basn zgrlnn, devletin ve toplumun korunmas gibi baka deerlerle atmas durumunda, bu deerlerden herhangi birisini dierini feda etmek yerine, bunlar arasnda bir uzlamann salanmas gerekmektedir. Ancak sorunun, siyasal sistem, siyasal tutum ve tercihlerle ilgili oluu zgrlk ve korunan bu deerler arasnda bir denge kurulmasn ve uzlama salanmasn zorlatrmaktadr263. Bu nedenle atan deerler arasnda bir denge kurulurken siyasal tutum ve tercihler bir kenara itilmeli, hak ve zgrlklerin kullanldklar ortam ve koullar gz nne alnmaldr264. Bunu da en iyi ekilde yerine getirecek olan mahkemelerdir. Bu balamda Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin ve Amerika Yksek Mahkemesinin gelitirdii baz

SCHAUER, Frederick: a.g.e., s.257. ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, s.406; EEN, Anl: a.g.e., s.102. 261 ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, s.407. 262 ARSLAN, Zht: a.g.e., s.29. 263 ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, s.407-408. 264 KABOLU, brahim .: a.g.e., s.88.
260

259

63

kriterler hem kanun koyucular hem de ulusal mahkemeler iin yol gsterici niteliktedirler. 1. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Konuya Yaklam Avrupa nsan Haklar Szlemesinde dnceyi aklama

zgrl iin ngrlen bakalarnn hret ve haklarnn korunmas ve ahlkn korunmas dndaki snrlama sebepleri bu kategori ierisinde deerlendirilebilir. Bu sebepler; ulusal gvenlik, toprak btnl, kamu gvenliinin korunmas, nizamn salanmas, su ilenmesinin nlenmesi, gizli bilgilerin aa vurulmasnn nlenmesi, yarg gcnn otorite ve tarafszlnn salanmas ve saln korunmasdr. Avrupa nsan Haklar Szlemesinde belirtilen bu snrlama sebepleri olduka soyut niteliktedir. Kullanlan kavram ve ifadelerin ieriklerinin kolay tespit edilememesi, snrlamalar kolayca istisna olmaktan karp kural hline dntrlebilmesi tehlikesini ortaya karmaktadr. Szleme hukukuna gre, ye devletlerin snrlama sebeplerinin tespitinde olduu gibi, ieriklerinin tespitinde de taktir yetkilerinin olmas bu duruma anak tutmaktadr. Szlemenin 56. maddesinin drdnc fkrasna gre, Bu Szlemenin hkmleri sz geen lkelerde yerel artlar dikkate alnarak uygulanr. Ancak bu yetki tm snrlama sebepleri iin eit genilikte olmayp her somut olayda Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan denetlenmektedir265. Mahkeme bu denetimi yaparken dnce zgrl ve dnce zgrl kapsamnda kabul ettii basn zgrl iin istikrarl bir biimde kulland eitli ilkeler gelitirmitir: a) Alenyet Kazanan Bir Bilginin Yaymnn Yasaklanamamas Maddede belirtilen snrlama sebeplerinden hareket edilmesi, tek bana snrlamann Szlemeye uygun olduunu gstermez. Snrlamann
265

Geni bilgi iin bkz.ROBERTSON, A.H.- MERRILLS, J.G.:Human Rights in Europe a Study of the European Convention on Human Rights, Third Edition, Manchester University Press, 1993, s.151 vd.

64

Szlemeye uygun olabilmesi iin, maddede belirtilen amalara hizmet etmesi, demokratik bir toplumda gerekli olmas ve sosyal ihtiya basks oluturmas gerekmektedir. Avrupa uygulamalarnda
266

nsan ulusal

Haklar gvenlik

Szlemesinde gerekesiyle

ve

Mahkeme zgrlnn

basn

snrlandrlabilecei belirtilmektedir. Ancak ulusal gvenlii tehdit eden bir dnce aklamasnn Szlemenin korumas dnda kalabilmesi iin sz konusu snrlamann ayn zamanda demokratik bir toplumda gerekli olmas ve sosyal ihtiya basks oluturmas gerekmektedir. Bu balamda Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, ulusal gvenlie aykr olan fakat halihazrda elde edilebilen ya da byk oranda datlan (alenyet kazanan) bir bilgiyi ieren yaynlarn toplatlmasn, hem demokratik bir toplumda gerekli olma zelliini tamad, hem de sosyal ihtiya basks oluturmad gerekesiyle Szlemeye aykr bulmutur267.Bu karardan da anlalaca gibi, Mahkeme alenyet kazanan bir bilginin yaymlanmasnn yasaklanmasn Szlemeye aykr bulmaktadr. Ancak hangi hllerde bir bilgi alenyet kazanr? Mahkeme bu soruya, halihazrda elde edilebilen ya da byk oranda datlan bir bilginin alenyet kazandn belirterek cevap vermektedir268. Bu yaklamn birok kararnda istikrarl bir ekilde srdren Mahkeme, Vereniging Weekblad Bluf! v. The Netherlands davasnda, Gizli Servisin faaliyetlerini yaymlayan bir derginin 2.500 kopyasnn Amsterdam caddelerinde datlmasndan sonra toplatlmasn, sz konusu bilginin alenyet kazand gerekesiyle Szlemenin ihlli olarak kabul etmitir269.
Mahkeme Hadjianastassiou v. Greece davasnda, gizli olarak tasnif edilen bilgilerin ya da belgelerin ok fazla neme sahip olmasalar dahi ifa edilemeyeceini belirtmitir. Bkz. Hadjianastassiou v. Yunanistan, 12945/87, 16.12.1992,A 252, 44-47. 267 Sz konusu davada Mahkeme, ngiliz Gizli Servisinin hukuka aykr davranlarda bulunduunu iddia eden eski bir gizli servis ajannn anlarnn yer ald kitabnn, Amerika Birleik Devletlerinde yaymlanmasndan ve ngilterede de elden ele dolamasndan sonra, ulusal gvenlik gerekesiyle yasaklanmasn, ulusal gvenlie ilikin olarak gizliliin artk sz konusu olmad dolaysyla mdahalenn demokratik bir toplumda gerekli olmad gerekesiyle Szlemeye aykr bulmutur. Observer and Guardian v. The United Kingtom, 13585/88, 26.11.1991, A 216, , 66-70. 268 Bkz. Observer and Guardian v. The United Kingtom, 66-70. 269 Vereniging Weekbland Bluf! v. The Netherlands, 16616/90, 09.02.1995, A 306-A, 43. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi son kararlarnda da bu yaklamn srdrmtr. Mahkeme, Fransa Cumhurbakan Mitterandn doktoru Gublerin, Mitterandn hastalna
266

65

b) Yaynn Dikkate Alnmas

eriinin Oluturduu Potansiyel Tehlikenin

Avrupa nsan Haklar Mahkemesi basn zgrl asndan 10. maddede saylan snrlama sebeplerine uygun hareket edilip edilmediini tespit ederken, yaynn ieriinin oluturduu potansiyel tehlikenin boyutlarn dikkate almaktadr. Bir dncenin ya da yaynn salt ierik olarak ulusal gvenlii, toprak btnln ya da kamu nizamn ve kamu emniyetini tehdit etmesi, o dncenin ya da yaynn snrlanmasn, yasaklanmasn hakl gstermez. Ayn zamanda sz konusu dncenin ya da yaynn oluturduu potansiyel tehlike de nemlidir. Dncenin ya da yaynn oluturduu potansiyel tehlike belirlenirken, her eyden nce onun nasl bir toplulua hitap ettii nem arz eder. dam edilen bir kii iin dzenlenen anma trenine katlamayan bir gazetecinin gnderdii mesajn trende okunmas nedeniyle, mesaj gnderen gazetecinin devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl aleyhine blc propaganda yapmak suundan dolay mahkm edilmesini Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, says snrl bir katlmc grubuna okunmu bir mesajn ulusal gvenlik, kamu nizam, kamu emniyeti ve toprak btnl iin oluturduu potansiyel tehlikenin olduka snrl olmas nedeniyle Szlemenin ihlli olarak grmtr270. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi bir baka kararnda ise, klada atmosferin gergin olduu bir dnemde mecburi hizmetini yapmakta olan kiilerin asker disiplini zayflatan bir derginin yaymlanmasna ve datmna katlmalar nedeniyle asker mahkeme tarafndan cezalandrlmalarn dnceyi aklama zgrlnn ihlli olarak deerlendirmemitir271. Atmosferin gergin olduu bir dnemde sz konusu snrlamay Szlemeye
ilikin anlarn yazd Byk Sr isimli kitabna Mitterandn hemen lmnden sonra konulan yasa Szlemeye aykr bulmazken; yasan kitabn krk bin sattktan ve bu konuda kitle iletiim aralarnda yorumlar yapldktan sonra da devam etmesini ise, artk sosyal ihtiya basks kalmad gerekesiyle Szlemenin ihlli olarak kabul etmitir. Bkz. Case of ditions Plon v. France, 58148/00, Reports of Judgements, 18.05.2004, 53. 270 Gerger v. Turkey, 24919/94, 08.07.1999, 50. 271 Engel and Others v. The Netherlands, 5100/71- 5101/71- 5102/71- 5354/72- 5370/72, 08.06.2976, A 22, 101.

66

aykr bulmayan Mahkeme, ayn artlarn geerli olmad bir baka olayda, tam tersi bir tutum taknarak asker klada asker bir gazetenin datmnn yasaklanmasn, dnceyi aklama zgrlnn ihlli olarak kabul etmitir272. Birbiri ile eliik gibi grnen bu iki karar Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin her olay, tad potansiyel tehlike dikkate alnarak kendi artlar ierisinde deerlendirdiini aka ortaya koymaktadr. c) iddet ars eren Dncelerin Yasaklanabilmesi Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, Szlemede yer alan ulusal gvenlik, kamu nizam, kamu emniyeti ve toprak btnl gibi belirsiz her yne ekilebilecek ifadelerden hareket edilerek yaplan mdahaleleri denetlerken arad bir dier kriter, beyann ya da yaynn ieriinin iddete, silhl mcadeleye veya isyana tevik niteliinde olup olmaddr. Birok kararnda bu durumu vurgulayan Mahkemeye gre, ifadeler rahatsz edici, ok edici ve abartl olabilir273; hatta saldrgan ifadeler kullanlabilir274 ve fikirler dmanca bir slupla ele alnabilir275; yeter ki beyan ya da yayn iddeti, silhl ayaklanmay ve isyan tevik etmesin276. 2. Amerika Yksek Mahkemesinin Konuya Yaklam ve Ak ve Mevcut Tehlike Kriteri Amerikada basn zgrl, basnn gerek Bamszlk Savann balamasnn nedenlerinden birisi olmas277, gerekse
272

Bamszlk Sava

Vereinigung Demokratischer Soldaten sterreichs and Gubi v. Austria, 15153/89, 19.12.1994, A 302, 35. 273 Thoma v. Lxembourg, 38432/97, 29.03.2001, Reports of Judgement and Decisions, 44. 274 Sener v. Turkey, 26680/95, 18.07.2000, 45. 275 Polat v. Turkey, 23500/94, 08.07.1999, 47. 276 Gerger v. Turkey, 48; Sener v. Turkey, 45; Polat v. Turkey, 45; Srek v. Turkey(No:1), 61; Srek v. Turkey(No:3), 37. 277 1755 ylnda, Benjamin Franklinin Pennsylvania Gazettete yaymlad Birlein, yahut ln lejandn tayan bir karikatr, ngiliz smrge ynetimine kar ilk isyan sesi olmutur. ERTU, Hasan Refik: a.g.e., s.58-59. Yine 1765 ylnda gazetelere konulan damga resmine gazeteciler byk tepki gstermilerdir. Bu tepki o kadar bym ve yaygnlamt ki ngiliz ynetimi 1767 ylnda bu resmi kaldrmak zorunda kalmtr. Ancak bu tepkinin olumlu sonu verdiini grm olan Amerikallar dier tketim maddeleri zerine konmu olan vergilere de

67

esnasnda tutunduu tavr278 nedeniyle, dier lkelere gre daha fazla nemsenen hatta kutsallatrlan bir zgrlktr. Amerikada ilk olarak Virginia Devletince kabul edilen 1776 tarihli Virginia nsan Haklar Bildirisinin 12. maddesinde basn zgrlne deinilmi ve bu zgrln, zgrl savunan en kuvvetli aralardan biri olduu ve ancak baskc ynetimlerce kstlanabilecei belirtilmitir279. Amerika Birleik Devletlerinde ise, 1787 tarihli Anayasaya 1791 ylnda eklenen ve Haklar Bildirgesi (The Bill Of Rights) olarak bilinen on deiiklikten biri olan, Birinci Deiiklik(The First Amendment) ile, dnceyi aklama zgrlnn tm ekilleri garanti altna alnmtr. Ayn zamanda din ve vicdan zgrln, toplanma zgrln ve dileke hakkn da garanti altna alan bu hkme gre, ...Kongre basn zgrln kstlayacak kanun yapamaz.280 Ancak bu hkm, Birinci Dnya Sava ile birlikte tm dnya basn gibi Amerikan basnnn da sansr kanunlar ile kar karya kalmasna engel olamamtr. Amerika Birleik Devletlerinde girilen bu yeni dnemde; grevcilere, anaristlere ve komnistlere kar kat bir tutum taknlmaya balanlm, hogr nn yerini sansr ve karanlk almtr281. Bu amala Kongre, 1917 ylnda Espionage Act (Casusluk Kanunu) kanununu282 kabul ederek mahkemeleri, konuma ve basn zgrlnn snrlarn belirlemeye davet etmitir283. 1917 ve 1918 yllarnda Espionage Act (Casusluk Kanunu) ihll edildii gerekesi ile 2000den fazla dava alm ve bu davalarn
itiraz etmiler ve 1775 ylnda silhl direnie gemilerdir. NUUR, M. Nuri: a.g.e., s.102103. 278 Amerikan Bamszlk Savanda Amerikan gazetelerinin ou bamszlk hareketini destekleyerek nemli bir grev yerine getirmilerdir. ERTU, Hasan Refik: a.g.e., s.59. 279 AKAD, Mehmet- D NKOL(VURAL), Bihterin: Genel Kamu Hukuku, Der Yaynlar, stanbul, 2000, s.163-164. 280 ZELEZNY, John D.: a.g.e., s.35. Amerika Birleik Devletlerinde sz ve ifade zgrlkler iin bkz. GZE, Ayferi: Siyasal Dnceler ve Ynetimler, Geniletilmi 7. Bask, stanbul, Beta Yaynlar, 1995, s. 493-520. 281 TRAGER, Robert- D CKERSON, Dona L.: Freedom of Expression in the 21 st Century, Pine Forge Press , California, 1999, s. 59-60. 282 Bu yasaya gre, bir kimse Amerika Birleik Devletleri savatayken, asker kuvvetlerin itaatsizlikte bulunmalarna, ihanet etmelerine, ayaklanmalarna ve grevi reddetmelerine kasten sebep olursa ya da kasten asker toplamasna engel olursa 10.000$ para cezas ile ya da 20 yla kadar hapis cezas ile ya da her ikisi ile birlikte cezalandrlabilmekteydi. Geni bilgi iin bkz. CARROLL, Thomas F.: Freedom of Speech and of the Press in War Time the Espionage Act, Michigan Law Review, Volume: XVII, No:8, 1919, s.641. 283 G R TL NCEOLU, Yasemin: a.g.e., s.14.

68

yaklak 900 tanesi mahkmiyetle sonulanmtr284. Bu mahkmiyetlerin byk bir ksm Yksek Mahkemeye gtrlm ve bylece dnceyi aklama zgrlnn ve basn zgrlnn snrlar izilmitir. Bu davalardan biri olan Schenck v. United States davas285 basn zgrl asndan ok nemlidir. nk Devletin ve toplumun korunmas amacyla dnceyi aklama zgrlnn ve basn zgrlnn snrlandrlmas iin ska bavurulan ak ve mevcut tehlike kriteri ilk olarak bu davada kullanlmtr. Bu kritere gre, dnceyi aklama zgrl ile ilgili davalarda baklmas gereken ey, dava konusu olan szcklerin ak ve mevcut bir tehlike oluturacak ekilde kullanlp kullanlmadklardr286. Eer kullanlan szckler ak ve mevcut bir tehlike oluturuyorsa, dnceyi aklama zgrl snrlandrlabilecektir. Yksek Mahkeme dnceyi aklama zgrlnn keyfi ekilde snrlandrlmasn nlemek amacyla tehlike kavramn nitelendirmitir. Buna gre, tehlike her eyden nce ak ve mevcut olmaldr. Aklk, pheye yer brakmayacak ekilde tehlikenin ortada olmasdr. Tehlikenin mevcut olmas ise, kullanlan szcklerin zarar yaratma olaslnn kesine yakn olmasn ifade etmektedir287. Bu kriteri ilk olarak Schenck v. United States davasnda kullanan Hkim Oliver Wendell Holmes, tehlikenin ak ve mevcut olmas durumunu, bir kiinin dolu bir tiyatro salonunda yalan yere yangn var diye barmas ve panie neden olmas rnei ile aklamtr288.

ZELEZNY, John D.: a.g.e., s.74. Schenck v. United States davas, 25 Haziran 1917 tarihli Espionage Kanununa aykr olarak ABD ordusu ve donanmasna itaatsizlik yaratmak ve ABD Almanya ile sava hlindeyken ABD ordusuna asker almn sekteye uratmay amalayan 18 Mays 1917 tarihli yasayla askere alnan ve arlan personelin itaatsizliine sebep olduu ileri srlen bir takm brorleri sanklarn bilerek datmalarn konu edinmektedir. Espionage Kanununa muhalefetten sulu bulunan davallar, Kongrenin ifade ve basn zgrln engelleyen nitelikte dzenlemeler yapma yetkisini kstlayan Amerika Birleik Devletleri Anayasasnda yaplan Birinci Deiiklii ileri srmlerdir. Yksek Mahkeme davallarn bu iddialarn hakl bulmayarak karar onaylamtr. Schenck v. United States , 249 U.S. 47, 1919. 286 Schenck v. United States, 249 U.S. 47, 1919. 287 ARSLAN, Zht: a.g.e., s.30. 288 Schenck v. United States, 249 U.S. 47,1919. Ayferi GZE, ak ve mevcut tehlike kriterinin unsurlarn ksaca u ekilde sralamaktadr: 1) erii ve ekli ile sz ve ifade bir tehlike yaratm olmaldr. Yakn bir illiyet balants, zaman olarak yaknlk unsurunun bulunmasdr. 2) Devletin nlemekte hakl ve yetkili olduu cidd ve nemli zarar yaratan bir tehlikenin bulunmas. 3) Bavurulan kstlayc nlem kanlmaz ve bavurulabilecek tek nlem olmaldr. Geni bilgi iin bkz. GZE, Ayferi: a.g.e., s.512 vd.
285

284

69

Bu davada verilen karardan da anlalaca gibi, Birinci Deiiklik hkmnn lafzndan hareket ederek dnceyi aklama zgrlnn ve onun zel bir trn oluturan basn zgrlnn snrsz olduunu ileri sren yaklam, Yksek Mahkeme tarafndan reddedilmitir. Bu mutlak yaklam kabul etmeyen Yksek Mahkeme dnceyi aklama ve basn zgrlne ynelik snrlamalar deerlendirirken eitli kriterler gelitirmitir. Bu kriterlerden en nemlisi olan ak ve mevcut tehlike (clear and present danger) kriteri, Amerika Birleik Devletlerinin snrlarn am ve Trkiye dahil birok lkede zellikle yksek yarg organlarnca kullanlmaya balanmtr289. Dnce zgrl taraftarlarnn bazlarnn kutsal bir deer gibi sahip ktklar ak ve mevcut tehlike kriterinin, aslnda zannedildii kadar gl bir koruma salamadn, istendiinde zgrlkleri snrlandrmak iin de kullanlabileceini Amerika Yksek Mahkemesinin 1950 ile 1960 yllar arasnda verdii kararlar aka ortaya koymaktadr. kinci Dnya Savann sonundan 1960l yllara kadar devam eden ve daha sonralar McCarthyizm olarak adlandrlan komnist dmanlnn hkim olduu dnemde Yksek Mahkeme, anti-komnist uygulamalar bu kriteri esas alarak desteklemitir290. Ancak Yksek Mahkeme kommist kovuturmalara ilikin tavrn 1957 tarihli Yates v. United States davasyla deitirmeye balam ve konuma ve eylem arasnda net bir ayrm yaparak ak ve mevcut

ARSLAN, Zht: a.g.e., s.29. Anayasa Mahkemesi, Sosyalist Birlik Partisini, ak ve mevcut tehlike kriterini esas alarak kapatmtr. E. 1993/4, K. 1995/1, KT. 19.07.1995, AMKD, Say: 33, Cilt: 2, s.635. 290 Komnist Partinin liderleri olan bavuru sahipleri Smith Yasasnn ...Birleik Devletlerdeki herhangi bir hkmeti zor ve iddet yoluyla devirmeyi ya da ortadan kaldrmay destekleyen, tahrik eden, telkin eden ya da bunu bir grev, ihtiya, arzu edilen ya da doru bir ey olarak reten herhangi bir yazl ya da basl matbuat basmak, yaymlamak, redaksiyonunu yapmak, piyasaya srmek, datmak, satmak veya alenen gstermek; Birleik Devletlerde herhangi bir hkmeti zor ya da iddet yoluyla devirmeyi ya da ortadan kaldrmay reten, savunan ya da tevik eden herhangi bir dernek, grup ya da topluluk oluturmak; ya da byle bir dernek, grup ya da toplulua bunlarn amalarn bilerek ye olmak ya da ye kaydetmek.... hkmn ieren 2. ve 3. maddelerini ihll etmekten mahkm olmulardr. Yksek Mahkeme bu mahkmiyetleri, bavuru sahiplerinin, Birleik Devletleri Hkmetini artlar elverir elvermez devirmeyi amaladklarn, hkmetin zor ve iddet yoluyla devrilmesi retisinin savunulmasnn ise, ak ve mevcut bir tehlike yarattn ileri srerek onaylamtr. Bkz. Denns v. United States, 341 U.S. 494, 1951.

289

70

tehlike kriterine yeni bir boyut kazandrmtr291. Mahkemeye gre, Smith Kanununun yasaklad, bir fiilden bamsz olarak soyut ilkelerin propagandas deil, hkmetin g kullanlarak yklmas iin somut bir eylemin propagandasdr292. Bu davada gsterdii zgrlk yaklamn daha sonraki davalarda da gsteren Yksek Mahkeme 1969 tarihli Brandenburg v. Ohio davas293 ile ak ve mevcut tehlike kriterini dnceyi aklama zgrln daha iyi koruyacak ekilde yeniden tanmlamtr. Yksek Mahkeme bu davada, yasad bir eylemi dorudan tahrik eden veya halkn emniyeti iin derhal ve hemen bir tehdit yaratan ifadelerin, ancak toplum iin ak ve mevcut bir tehlike yaratacana karar vermitir294. Brandenburg v. Ohio davasndan sonra Yksek Mahkeme ak ve mevcut tehlike kriterini zgrlk bir yaklamla yorumlamasna ramen, bu kriter zellikle bask dnemlerinde dnceyi aklama zgrl iin tehlikeli olma potansiyeline sahiptir295. Kriterin soyut ve belirsiz nitelii, bask dnemlerinde muhalif dncelerin susturulmasn kolaylatrc ve hakllatrc bir ilev grmesine yol aabilmektedir296. Ancak yine de bu kriter, Amerika snrlarn am, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi dahil297 birok lkenin yarg sisteminde kullanlan bir kriter hline gelmitir298. C) Ahlkn Korunmas ve Mstehcenlik Arapa kkenli olan ahlk kavram, bir toplum iinde kiilerin benimsedikleri, uymak zorunda bulunduklar davran biimleri ve kurallar
291

ARSLAN, Zht: fade zgrlnn Snrlarn Yeniden Dnmek: Ak ve Mevcut Tehlikenin Tehlikeleri, Liberal Dnce Dergisi, Yl: 6, Say: 24, Ankara, 2001, s.20. 292 Yates v. United States, 354 U.S. 298, 1957. 293 Bu davada, Ku Klux Klan liderinin bir gsteri srasnda zencilerin Afrikaya, Yahudilerin de sraile gnderilmesi gerektiini sylemitir. Bu konumas zerine mahkm olan Ku Klux Klan liderinin mahkmiyetini Yksek Mahkeme Anayasaya aykr bularak iptal etmitir. Konuma metninin tamam ve kararn gerekesi iin bkz. Brandenburg v. Ohio, 395 U.S.444, 1969. 294 Brandenburg v. Ohio, 395 U.S. 444, 1969. 295 HAKYEMEZ, Yusuf evki: Militan Demokrasi Anlay ve 1982 Anayasas, Sekin Yaynlar, Ankara, 2000, s.76. 296 ARSLAN, Zht: a.g.m., s.20. 297 rnek olarak bkz. Gerger v. Turkey, Hkim Bonellonun ounluk grne katlan ayr gerekesi. 298 ARSLAN, Zht: a.g.m., s.20.

71

olarak tanmlanmaktadr299. Ahlkn korunmasnn dnceyi aklama zgrlnn snrn oluturmas eitli sorunlar da beraberinde getirmektedir. Her eyden nce, yukardaki tanm esas alndnda dnceyi aklama zgrlnn ve basn zgrlnn snrlandrlmas konusunda, siyasal iktidarn eline snrsz bir olanak verilmi olur300. nk bir toplumda yerlemi deer yarglarna gre ho karlanmayan tm dnce aklamalar ahlka aykr olarak kabul edilebilir. Ayrca ahlk lkelere, zamana, hatta bir lkenin farkl blgelerine gre deiebilen bir kavramdr. Bu nedenledir ki, gerek Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, gerekse Amerika Yksek Mahkemesi ahlkn korunmas amacyla dnceyi aklama zgrlne ve basn zgrlne getirilebilecek snrlamalarda bizim de benimsediimiz mstehcenlik kavramn esas almaktadrlar. Arapa yamuk, yanl anlamna gelen hecin kelimesinden tretilen mstehcen szcnn301 szlk anlam,ak sak, edebe aykr, yakkszdr302. Ancak mstehcenlik szcnn hukuk kullanm, bizim bu szc seks ile birletirmemize neden olmaktadr. Oysa kanunlar ve mahkeme kararlar dikkate alndnda mstehcenlik ile seksin akt noktann pornografi olduu grlr. Yunanca fahie anlamna gelen porne ve yaz anlamna gelen grafi kelimelerinin bir araya gelmesi ile oluan pornografi szc303 seksi tasvirleri ifade etmek iin kullanlr. Bu adan bakldnda mstehcen bir yayn her zaman pornografik, pornografik bir yayn da her zaman mstehcen olmayabilir. Buna karlk birok lkenin yasalarnn mstehcenlik kavram iinde kabul ettii eylerin ounluu, aslnda pornografik ve pornografik olanlarn ounluu da, mstehcendir304. Ancak biz bir kavram kargaasna yol amamak adna bu tr materyaller ieren yaynlar iin, ayn zamanda hukuk tarafndan daha ok tercih edilen mstehcenlik kavramn kullanacaz305.
299 300

Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, s.43. ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, s.283. 301 Bkz. N ANYAN, Sevan: a.g.e., s.166. 302 Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, s.1440. 303 Bkz. N ANYAN, Sevan: a.g.e., s.363. 304 SCHAUER, Frederick: a.g.e., s.245. 305 5237 sayl Trk Ceza Kanunu, 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun, 5275 Ceza ve Gvenlik Tedbirlerinin nfaz Hakknda Kanun bu tr

72

Genel olarak mstehcenliin denetlenmesinin birtakm farkl amalara hizmet edecei dnlr. lk olarak, mstehcen yaynlarn ahlk d olduu ve toplumun kendi ahlk standartlarnn korunmasndaki karnn, egemen ahlk deerlerine uymayan yaynlarn snrlanmasna olanak salad hatta buna zorlad iddia edilmektedir306. kinci olarak, bu tr materyaller ieren yaynlarn baz toplum d davranlara sebep olduu, bu tr yaynlarla su arasnda bir nedensellik ba olduu, bu tr materyaller ieren yaynlarn toplumu irkinletirdii ve kentsel rmeye yol at ileri srlmektedir307. Son olarak ise, irenlie dayanan tez vardr. Bu tezde, insanlarn bu tr materyallere bakmak zorunda braklarak rahatsz edildii ve bu yzden mstehcenliin umuma
308

ak

olarak

sergilenmesinin llerde

snrlanabilecei ileri srlmektedir Mstehcen materyaller

. ieren yaynlar deiik

snrlamaya ynelik kanunlarn bulunmad lke hemen hemen yok gibidir. Sorun bu tr materyaller ieren yaynlarn snrlanmas deildir. Sorun neyin mstehcen kategorisine dahil edilebileceidir309. Bu tespiti yapacak olan ise, soyut kanunlardan ok, her somut olay ile ilgili
310

kendi

artlar

ierisinde onu

deerlendiren mahkemelerdir. Amerika Yksek Mahkemesi Yargc Potter Stewartn, mstehcen pornografi olarak syledii tanmlayamam, fakat grdmde tanrm sz bu tespitin mahkemeler

tarafndan yaplmas gerektii ynndeki tezimizi destekler niteliktedir. Amerika Yksek Mahkemesi Miller v. California davas ile mstehcenliin tespiti iin eitli kriterler gelitirmitir311. Buna gre, bir

materyaller ieren yaynlar iin mstehcenlik kavramn kullanmlardr. Amerika Yksek Mahkemesi de yasaklanabilecek bu tr materyaller iin pornografi kavramn deil mstehcenlik kavramnn karl olan obscenityyi kullanmaktadr. Bkz. Miller v. California, 413 U.S. 15, 1973. ngilterede bu tr yaynlar dzenlemek iin 1959 tarihinde kartlan ve 1964 tarihinde deitirilen The Obscene Publications Actde obscenity yani mstehcenlik kavramn kullanmtr. DAV DOW, Robert P.- OBOYLE, Michael: Obscenity Laws in England And the United States: A Comparative Analysis, Nebraska Law Review, Volume:56, 1977, s.254. 306 SCHAUER, Frederick: a.g.e., s.243. 307 SCHAUER, Frederick: a.g.e., s.243-244. 308 SCHAUER, Frederick: a.g.e., s.244. 309 YREN, Melih: Pornografiyi fade zgrl Balamnda Dnmek, Liberal Dnce Topluluu Dergisi Yl:6, Say:24, Ankara, 2001, s.14. 310 Jacobellis v. Ohio, 378 U.S. 184, 1964. 311 DAV DOW, Robert P.- OBOYLE, Michael: a.g.m., s.251.

73

yaptn mstehcen olarak nitelendirilebilmesi iin; ortalama bir insann ehvet arzusunu kkrtmas, ok ak bir biimde incitici ve naho olmas ve bir btn olarak cidd edeb, sanatsal, siyasal ya da bilimsel deerden yoksun olmas gerekmektedir312. Amerika Yksek Mahkemesinin bu kararndan sonra, mstehcen olarak nitelendirilen yaptlar, Amerika Anayasasnn dnceyi aklama zgrl iin salad korumadan yararlanamamaktadr313. Daha sonraki birok kararnda, bu karara atf yapan Amerika Yksek Mahkemesine gre, mstehcenlikle pornografi ayn deildir. nk pornografi olarak nitelendirilecek bir yapt, cidd deer tayan materyaller ierebilir314. Amerika Yksek Mahkemesi 2002 ylnda verdii bir kararda bu durumu rneklerle aklamtr. Sz konusu kararda, krktan fazla filme konu olan William Shakespeareen Romeo ve Juliet isimli eserinin ve bu eserin ilham kayna olduu filmlerin bazlarnn ve en iyi film Oskar dln kazanan Amerikan Beauty filminin de benzer eler ierdiini; bu eserlerin, deerine baklmakszn mstehcen olarak nitelendirilmesinin Anayasaya aykr olaca belirtilmitir315. Yukarda da belirttiimiz gibi pornografi szc seksi tasvirleri iermektedir. Yoksa pr pornografik elerden oluan(hard core pornography) bir eserin bu korumadan yararlanamayaca ve byle bir eserin Miller v. California davasnda gelitirilen kriterleri tamad aktr. Hatta Frederick Schauer, bu tr eserlerin akln bir rn olmaktan ziyade bir kiinin fiziki ile ilgili olduunu ve dnce aklamas olarak deerlendirilemeyeceini belirmektedir316. Basn zgrlnn ahlk korumak amacyla snrlandrlmas nedeniyle Avrupa nsan Haklar Mahkemesi nne gelen davalar da genellikle mstehcen yaynlarla ilgilidir. Amerika Yksek Mahkemesinin aksine, bir mstehcenlik tanm yapmaktan kanan Avrupa nsan Haklar Mahkemesi bu konuyla ilgili standartlar ilk olarak Handyside v. The United
312 313

Miller v. California, 413 U.S. 24, 1973. WOLFSON, Nicholas: Eroticism, Obscenity, Pornography and Free Speech, Brooklyn Law Review, Volume:60, 1994-1995, s.1038. 314 WOLFSON, Nicholas: a.g.m., s.1038. 315 Ashcroft v. Free Speech Coalition, 535 U.S. 234, 2002. 316 Bkz. SCHAUER, Frederick: a.g.e., s.247-251.

74

Kingtom davasnda ortaya koymutur. Bu davann konusunu oluturan olay iki yazarn, renciler iin yazd The Little Red Schoolbook isimli kitab yaymlayan irketin sahibi Richard Handysiden mstehcen yaynlarla ilgili kanunlara dayanarak mahkm edilmesi ve kitabn nshalarna el konulmasdr. Genellikle eitim ve retim konularyla ilgili olan kitapta; mastrbasyon, orgazm, cinsel iliki, gebelii nleme, pornografi, iktidarszlk, homoseksellik ve krtaj gibi alt balklardan oluan cinsel konularn ele alnd bir blm de yer almaktayd. nne gelen bu davada, ocuklar ve genler konusunda daha hassas davranan Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, ahlki deerlerin zamana ve mekna gre deitiini, ahlk gerekliliklerin tam ieriklerinin ve bunlar karlamak iin ngrlen yaptrmlarn, uluslararas bir hkimden ziyade yerel otoriteler tarafndan belirlenmesinin daha doru olacan belirterek,317 sz konusu kitab ocuklar iin zararl ve ahlka aykr bulmutur. Mahkeme, bir yaynn ahlka aykr olup olmadna karar verirken kltrel, sosyal ve din etkenlerle birlikte halkn yapsn ve yaynn hedef kitlesini de dikkate almaktadr. Nitekim Mller and Others v. Switzerland davasnda Mahkeme; livata, hayvanlarla cinsel iliki, mastrbasyon ve ecinsellik sahneleri gsteren tablonun bir ada sanat sergisinde gsterime sunulmasn, giri iin ya snr konulmad ve cinsellii en kaba biimiyle vurgulad gerekesiyle ahlka aykr bulmutur318. Grld gibi Avrupa nsan Haklar Mahkemesi bu davalarda, bir mstehcenlik tanm yapmaktan kanm ve ulusal otoritelere daha geni bir taktir pay tanmtr. Ulusal otoritelerin taktir paynn geni olmas, bunun snrsz olduunu ve denetlenemeyeceini gstermez. Nitekim Open Door and Dublin Well Woman v. Ireland, davasnda Mahkeme, ulusal otoritenin bu konuda kaytsz koulsuz ve denetlenemeyecek bir taktir hakkna sahip olmadna karar vermitir319.

Handyside v. The United Kingtom, 5493/72, 07.12.1976, A 24, 48. Mller and Others v. Switzerland, 10737/84, 24.05.1988, A 133, 36. 319 Open Door and Dublin Well Woman v. Ireland, 14234/88-14235/88, 29.10.1992, A 246-A, 68; Mahkeminin ayn yaklamn gsteren bir baka karar iin bkz. Norris v. Ireland, 10581/83, 26.10.1988, A 142, 45.
318

317

75

Sonu olarak unu syleyebiliriz: Ahlka aykr yaynlar hemen hemen tm lkelerde snrn dnceyi aklama zgrlnn birlikte ve basn ve zgrlnn oluturmaktadr. Bununla ahlk

mstehcenlik kavramlar kolay kolay tanmlanabilecek kavramlar deildir. Bu nedenle ahlka aykrlk ve mstehcenlik tespiti yaplrken kltrel, sosyal ve din etkenlerle birlikte halkn yaps ve yaynn hedef kitlesi de mutlaka dikkate alnmaldr. almamzn Basn zgrlnn erdii Haklar ve Snrlar baln tayan bu blmnde basn zgrl, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi ve Amerika Yksek Mahkemesi kararlar nda olmas gereken asndan irdelenmi ve bu zgrln ilkeleri ortaya konulmaya allmtr. Bundan sonraki blmlerde basn zgrl Trkiye balamnda ele alnacak ve basn zgrlnn Trkiyedeki durumu incelenirken bu blmde ulalan sonular ve ilkeler l olarak kullanlacaktr. Bir zgrln bir lkedeki durumu incelenirken ncelikli olarak hukuk dzenlemeler ve bu dzenlemelerin nasl yorumlandklar ortaya konulmaldr. Bu anlamda anayasalar ve kanunlarn anayasaya uygunluunu denetleyerek bir yerde anayasal hkmleri yorumlayan yksek yarg organlarnn verdii kararlar ok nemlidir. Biz de bu nedenle bundan sonraki blmde ncelikle basn zgrlnn Anayasamzdaki durumunu Anayasa Mahkemesinin bu konuya yaklamn inceleyeceiz. ve

76

K NC BLM
ANAYASAMIZDA VE ANAYASA MAHKEMES KARARLARINDA BASIN ZGRL I. ANAYASAMIZDA NGRLEN TEMEL HAK VE

ZGRLKLER REJ M A) Anayasamzda Temel Hak ve zgrlklerin Snflandrlmas Pozitif hukuka tannp gvence altna alnan hak ve zgrlklerin hukuksal rejimi, belirli bir sistem erevesinde incelenmelidir. Bunun iin ncelikle onlar gruplandrmak gerekir320. Bu amala temel hak ve zgrlkler eitli kriterlerden hareket edilerek snflandrlmlardr. Temel hak ve zgrlklerin evrimci nitelii gz nne alnarak yaplan bir snflandrmaya gre temel hak ve zgrlkler; kii zgrlkleri ve siyasal haklarn yer ald birinci kuak haklar, iktisad, sosyal ve kltrel hak ve zgrlklerin yer ald ikinci kuak haklar ve dayanma haklar olarak da bilinen evre, gelime ve bar haklarnn yer ald nc kuak haklar olmak zere e ayrlmaktadr321. Ancak temel hak ve zgrlklerin snflandrlmas konusunda klsikleen ve genellikle benimsenen snflandrma Georg Jellinek tarafndan yaplmtr. Bu snflandrmaya gre, temel hak ve zgrlkler negatif stat haklar, pozitif stat haklar ve aktif stat haklar olmak zere e ayrlmaktadr322. Negatif stat haklar, kiinin devlet tarafndan alamayacak ve dokunulmayacak yani devlete karmama ve dokunmama devi ykleyen haklarn; pozitif stat haklar, kiilere devletten olumlu bir davran, bir hizmet ve yardm isteme olanaklarn tanyan haklarn; aktif stat haklar ise, kiiye siyasal gr ve tutumlarn

KABOLU, brahim .: a.g.e., s.265. Bu ayrm iin bkz. KABOLU, brahim .: a.g.e., s.267 vd. 322 Bu ayrm iin bkz. SOYSAL, Mmtaz: Anayasaya Giri, Geniletilerek kinci Yaynlan, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No:271, Ankara, 1969, s.238-243; KAPAN , Mnci: a.g.e., s.6; GZLER, Kemal: a.g.e., s.164.
321

320

77

aklama, rgtlenme, oy kullanma, referandum ve ynetime katlma gibi siyasal haklarn ierir323. 1982 Anayasas temel hak ve zgrlkleri, 1961 Anayasasnda olduu gibi, genel hkmler koyduktan sonra, Georg Jellinekin bu snflandrmasn benimseyerek, kiinin haklar ve devleri, sosyal ve ekonomik haklar ve devler ve siyas haklar ve devler olmak zere blmde dzenlemitir. Ancak 1982 Anayasas, devleti sadece pozitif stat haklar olarak nitelendirilen hak ve zgrlkleri deil, temel hak ve zgrlklerin tamamn salamakla grevli klmtr. 1982 Anayasasnn 5. maddesine gre, Devletin temel ama ve grevlerinden birisi de temel hak ve zgrlkleri snrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldrmaktr. 1961 Anayasasnn 10. maddesinin ikinci fkrasna tekabl gelen bu hkm, modern sosyal devletin zgrletirme anlayna da uygundur324. B) Anayasamzn Temel Hak ve zgrlklere Yaklam 1982 Anayasann Balang blmnde, Her Trk vatandann bu Anayasadaki temel hak ve hrriyetlerden eitlik ve sosyal adalet gereklerince yararlanarak mill kltr, medeniyet ve hukuk dzeni iinde onurlu bir hayat srdrme ve madd ve manev varln bu ynde gelitirme hak ve yetkisine doutan sahip olduu... hkmne yer verilerek, ilk bakta Anayasann tabi hak teorisini benimsemi olduu izlenimini uyandrmaktadr. Yine Anayasann 12. maddesinin birinci fkrasnda yer alan ...Herkes, kiiliine bal, dokunulmaz, devredilmez, vazgeilmez temel hak ve hrriyetlere sahiptir. hkm bu izlenimi daha da glendirmektedir325. Ancak Anayasann Balang ksmnda yer alan ...bu Anayasadaki temel hak ve hrriyetler... ifadesinin tabi hak anlay ile badatrlmas

323 324

KAPAN , Mnci: a.g.e., s.6. ZBUDUN, Ergun: Trk Anayasa Hukuku, Gzden Geirilmi 5. Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1998, s.75. 325 Bu hkm ile, tabi hak kuramna uygun olarak, haklarn dokunulmaz, devredilmez, vazgeilmez nitelikte olduklar aklanm fakat, doutan geldikleri belirtilmemitir. Bunun yerine, haklarn kiilie bal olduklar vurgulanmtr. UYGUN, Oktay: 1982 Anayasasnda Temel Hak ve zgrlklerin Genel Rejimi, Kazanc Yaynlar, stanbul, 1992, s.21.

78

mmkn

deildir326.

Zaten

Anayasa

koyucu

tabi

hak

anlayn

benimseyecek olsayd bunu 1924 Anayasasnda olduu gibi327 Anayasa metninde aka ifade edebilirdi. Bu nedenle 1982 Anayasasnn benimsedii hak anlay pozitivist hak anlaydr328. zgrlklerin dzenlenmesi bakmndan, 1961 Anayasas ile 1982 Anayasas arasnda benzerlikler olmakla birlikte, nemli farkllklar da vardr. Her iki Anayasa da devletin varln n koul olarak grmekle birlikte, 1961 Anayasas, temel hak ve zgrlkler asndan, ncelii kiiye vermi, kiinin zgrlnn salanmas iin devleti grevli saymtr. Buna karlk, 1982 Anayasas, ncelii kiiye deil, devlete ve devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne vermitir329. Bu yaklam ile 1982 Anayasas, 1961 Anayasasnn aksine otorite-zgrlk dengesini zgrlkler
330

aleyhine

bozmutur. Bunu da yrtme organn glendirerek yapmtr demokratik Anayasada karsndaki

1982 Anayasasnn 2. maddesine gre Trkiye Cumhuriyeti bir devlettir. Ancak demokratik devletle kastedilenin bu gsterilen durumu zgrlk bu demokrasinin olduu Balang gre

blmnde ifade edilmitir. Dolaysyla temel hak ve zgrlklerin otorite Anayasadaki demokrasi anlayna belirlenecektir. Anayasa Mahkemesi ise, bu konuda tutarl bir tutum taknamamtr. Anayasa Mahkemesi bir kararnda, sz edilen demokratik toplum dzeni ile 1982 Anayasasnda belirtilen zgrlk demokrasi ve
ZBUDUN, Ergun: a.g.e., s.75. 1924 Anayasann benimsenen hak anlay aka belirtilmitir. Bu Anayasann 68. maddesine gre, Her Trk hr doar, hr yaar. Hrriyet bakasna zarar vermeyecek her eyi yapabilmektir. Tabi haklardan olan hrriyetin herkes iin snr, bakalarnn hrriyeti snrdr. Bu snr ancak kanun izer. 328 Bununla birlikte 1982 Anayasasnn, temel haklara ilikin genel gerekesinde yer alan ...insann insan olarak, doutan baz temel hak ve hrriyetlere sahip bulunduu; binnetice, devletin bu hak ve hrriyetler nnde mdahale etmez, ekimser bir tutum benimsemesi gerei belirtilmitir. ifadesi tabi hak teorisine aka atfta bulunmaktadr. UYGUN, Oktay: 1982 Anayasasnda Temel Hak ve zgrlklerin Genel Rejimi, s.22. 329 GZBYK, A. eref: Anayasa Hukuku, Gncelletirilmi 11. Bas, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2003, s.166. 330 Yrtme organ Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu olmak zere iki unsurdan oluur. Yrtme organn glendirmeyi hedefleyen 1982 Anayasas hedefini bu iki unsurdan Cumhurbakanl makamn glendirerek gerekletirmitir. Bkz. ZBUDUN, Ergun: a.g.e., s.38-39; SOYSAL, Mmtaz: 100 Soruda Anayasann Anlam, Dokuzuncu Bask, Gerek Yaynevi, stanbul, 1992, s.170-171. Otorite-zgrlk dengesi asndan 1961 ve 1982 Anayasalarnn karlatrlmas iin bkz. SOYSAL, Mmtaz: Temel Nitelikleriyle 1961 ve 1982 Anayasalar(Karlatrmal), Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesi Yayn, Ankara, 1984, Cilt: 1, s.9-20.
327 326

79

onun gerekleriyle belirlenen hukuk dzeninin kastedildiini ileri srerken331; bir baka kararnda bu grn deitirerek, klsik demokrasilere atfta bulunmutur332. 1982 Anayasasnn temel hak ve zgrlklere yaklamn ortaya koyan en nemli ifade, Anayasann 2. maddesindeki insan haklarna saygl devlet ifadesidir. 1961 Anayasasnn 2. maddesinde yer alan insan haklarna dayanan devlet ifadesinin yerine, 1982 Anayasasnda insan haklarna maddelerle saygl devlet ifadesinin kullanlmas, Anayasadaki dier birlikte dnldnde, temel bir yaklam farkn ortaya

koymaktadr. lk bakta, kullanlan szcklere ilikin bir slup sorunu gibi gzken bu deiiklik, 1982 Anayasasnn zgrl ikinci plna iten ve otoriteyi n plana karan zelliinin ak bir gstergesidir333. 1982 Anayasasnn 2. maddesinde yer alan toplumun huzuru, mill dayanma ve adalet anlay iinde kavramlarnn, insan haklarna saygl devleti nitelendiren kavramlar olarak kullanlp kullanlmad tereddt uyandrmaktadr334. Anayasa Mahkemesi bir kararnda, 1982 Anayasasnn 2. maddesinde, insan haklarna toplumun huzuru, mill dayanma ve adalet anlay iinde saygl olunaca hkmne yer vermek suretiyle 1961 Anayasasna nazaran Devlet ve toplumun karlarna ncelik tanmtr diyerek bu kavramlarn insan haklarna saygl devleti nitelendirdii grn ileri srmtr335. nsan haklarna ancak toplumun huzuru, mill dayanma ve adalet anlay iinde sayg gsterilmesi gerekir gibi bir sonuca bizi gtrebilecek byle bir anlayn demokratik rejimlerde kabul edilebilmesi dnlemez. 1982 Anayasasnn 12. maddesine gre, Herkes, kiiliine bal, dokunulmaz, devredilmez, vazgeilmez temel hak ve hrriyetlere sahiptir. Temel hak ve hrriyetler, kiinin topluma, ailesine ve dier kiilere kar dev ve sorumluluklarn da ihtiva eder. Grld gibi, 1982 Anayasas temel hak ve zgrlkleri dev ve sorumluluk kavramlaryla birlikte kullanmtr.
E. 1985/21, K. 1986/23, KT. 06.10.1986, AMKD, Say: 22, s.224. E. 1985/8, K. 1986/27, KT. 26.11.1986, AMKD. Say: 22 s.365-366. 333 SOYSAL, Mmtaz: 100 Soruda Anayasann Anlam, s.191-192. 334 ZBUDUN, Ergun: a.g.e., s.74. 335 E. 1984/14, K. 1985/7, KT. 13.06.1985, AMKD, Say: 21, s.173.
332 331

80

1982 Anayasasnn bu yaklam, bireyle toplum arasnda tercihini toplumdan yana kullandnn gstergesidir336. Bu durum madde gerekesinde yer alan, Kii sahip bulunduu hak ve hrriyetleri kendi iradesi dorultusunda kullanrken bu dev ve sorumluluklar da gz nnde bulundurmak zorundadr ifadesiyle de vurgulanmtr337. Bylece, zgrlklerin ilk snr dev ve sorumluluk ile izilmitir338. Geri nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 28. maddesi de Herkesin, kiiliini zgrce ve tam olarak ancak iinde yaamakla gelitirebilecei toplulua kar devleri vardr hkmyle bireye devler yklemektedir. Ancak, bunun gerekesi, kiinin kiiliini serbest ve tam olarak ancak bir toplum iinde gelitirebilmesidir. Bu anlay, 1982 Anayasasnn benimsedii anlayn aksine toplumu deil bireyi n plana karmaktadr. Benzer bir hkm Avrupa nsan Haklar Szlemesinin ifade zgrln dzenleyen 10. maddesinin ikinci fkrasnda da yer almaktadr. Bu fkraya gre, Kullanlmas grev ve sorumluluk ykleyen bu zgrlkler, demokratik bir toplumda, gerekli tedbirler niteliinde olarak, ulusal gvenliin, toprak btnlnn veya kamu emniyetinin korunmas, nizamn salanmas ve su ilenmesinin hret nlenmesi, ve haklarnn saln veya ahlkn gizli korunmas, aa bakalarnn korunmas, bilgilerin

vurulmasnn nlenmesi veya yarg gcnn otorite ve tarafszlnn salanmas iin yasayla ngrlen baz merasime, koullara, snrlamalara veya yaptrmlara balanabilir. Ancak Szlemede yer alan temel hak ve zgrlkleri dzenleyen dier maddelerin hibirinde byle bir hkm yer almamtr. Yani, Avrupa nsan Haklar Szlemesi, temel hak ve zgrlklerin kullanlmasnda grev ve sorumluluk iinde davranlmasn sadece ifade zgrl iin aramaktadr. Ayrca Szlemede grev ve sorumluluun kime kar olduu konusunda herhangi bir hkm yer almamaktadr. Oysa 1982 Anayasas, temel hak ve zgrlklerin tamam iin

SOYSAL, Mmtaz: 100 Soruda Anayasann Anlam, s.193. ZER, Attila: Gerekeli ve 1961 Anayasas ile Mukayeseli 1982 Anayasas, kinci Bask, Lazer Ofset, Ankara, 1996, s.70. 338 AL EFEND OLU, Ylmaz: 2001 Yl Anayasa Deiikliklerinin Temel Hak ve zgrlklerin Snrlandrlmasnda Getirdii Yeni Boyut, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesinin 40. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler, 25-26 Nisan 2002, Anayasa Mahkemesi Yayn, Ankara, 2002, Cilt: 19, s.147.
337

336

81

grev ve sorumluluk yklemekte ve sorumluluun kimlere kar olacan da aka belirtmektedir339. C) Anayasamzda Temel Hak ve zgrlklerin

Snrlandrlmas Temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmas konusunda 1982 Anayasas, 2001 ylnda yaplan Anayasa deiikliinden nce, temel hak ve zgrlklerin tamam iin geerli olan genel snrlandrma nedenleri ngrmekteydi. Anayasann 13. maddesinin ilk hline gre, Temel hak ve hrriyetler, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, mill egemenliin, Cumhuriyetin, mill gvenliin, kamu dzeninin, genel asayiin, kamu yararnn, genel ahlkn ve genel saln korunmas amac ile ve ayrca Anayasann ilgili maddelerinde ngrlen zel sebeplerle, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak kanunla snrlanabilir. Temel hak ve hrriyetlerle ilgili genel ve zel snrlamalar demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olamaz ve ngrldkleri ama dnda kullanlamaz. Temel hak ve zgrlklerin tamam iin geerli olan bu genel snrlama nedenleri dnda baz hak ve zgrlkler iin ayrca zel snrlama nedenleri de kabul edilmiti. 2001 ylnda yaplan deiiklikle 1961 Anayasasnn ilk hlinde benimsenen sisteme geri dnlmtr. 1982 Anayasasnn yeni hline gre, Temel hak ve hrriyetler, zlerine dokunulmakszn yalnzca Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilir. Bu snrlamalar, Anayasann szne ve ruhuna, demokratik toplum dzeninin ve lik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamaz(m.13). Yaplan bu deiiklikle 13. madde genel snrlama nedenlerinin sayld bir madde olmaktan karlm, snrlamalarn nasl yaplabileceini gsterir bir madde konumuna getirilmitir. Bylece, katmerli bindirmeli snrlama sistemi terkedilerek, her hak ve zgrln niteliine

Temel hak ve zgrlklerin grev yn ile ilgili olarak bkz. UYGUN, Oktay: 1982 Anayasasnda Temel Hak ve zgrlklerin Genel Rejimi, s. 25 vd.

339

82

uygun farkllam - kademeli snrlama sistemine geilmitir340. Bu yeni yaklam; zgrln asl, snrlamann istisna olmas gerektii anlayna ve genel snrlama sebeplerine yer vermeyen Avrupa nsan Haklar Szlemesinin ve Birlemi Milletler sistemine de uygundur. Ancak 13. maddede yaplan deiiklikle genel snrlama sebeplerinin Anayasadan kartlmas, baz sorunlara yol aabilir341. nk Anayasada yer alan baz hak ve zgrlkleri iin zel snrlama sebepleri bulunmamaktadr. rnein, Anayasann 48. maddesinde dzenlenen szleme zgrlne ynelik bir snrlama getirilmemitir. Eer maddenin ikinci fkrasndaki Devlet, zel teebbslerin milli ekonomilerin gereklerine ve sosyal amalarna uygun yrmesini, gvenlik ve kararllk iinde almasn salayacak tedbirleri alr hkm geni yorumlanmazsa, konusu aka kamu yararna ya da mill gvenlie aykr szlemelerin Anayasaya aykrlnda ortaya sorunlar kacaktr. Yine, yerleme ve seyahat zgrlnn dzenlendii 23. maddede, genel salk snrlama sebepleri arasnda saylmamtr. Bu durumda, bulac bir hastalk nedeniyle yerleme ve seyahat zgrl snrlandrldnda, bunun Anayasaya aykr olduu ileri srlebilecektir342. Bu sorunlar, unutulan ya da ihml edilen snrlama nedenlerinin ilgili maddelere eklenmesi ile giderilebilir. 13. maddede yaplan bu deiiklikle, temel hak ve zgrlkler ancak Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplerle ve kanunla snrlanabilecektir. Ancak bu snrlamann da snrlar vardr. Her eyden nce snrlama Anayasann szne ve ruhuna aykr olamaz. Bu hkm gerek 1961 Anayasasnda, gerekse 1982 Anayasasnn nsan Haklar Evrensel Bildirisinin

340

SALAM, Fazl: 2001 Yl Anayasa Deiikliinin Yaratabilecei Baz Sorunlar ve Bunlarn zm Olanaklar, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesinin 40. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler, 25-26 Nisan 2002, Anayasa Mahkemesi Yayn, Ankara, 2002, Cilt: 19, s.289. 341 Bu konuda bkz. GZLER, Kemal: Anayasa Deiikliinin Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlandrlmas Bakmndan Getirdikleri ve Gtrdkleri: Anayasann 13nc Maddesinin Yeni ekli Hakknda Bir nceleme , Ankara Barosu Dergisi, Say:2001/4, Yl: 59, s.53-67. 342 GZLER, Kemal: Anayasa Deiiklii Gerekli mi? 1982 Anayasas in Bir Savunma, Ekin Kitabevi Yaynlar, Bursa, 2001, s.9.

83

ilk hlinde yer almtr343.

Anayasann szne ve ruhuna uygun olma

kriterini baz kararlarnda kullanan Anayasa Mahkemesi bu kriterle ze dokunmama ve ngrldkleri ama dnda kullanmama kriteri arasnda balant kurarak, Anayasann szne ve ruhuna aykr olan snrlamalar hakkn zne dokunur nitelikte bulmutur344. Ancak, Anayasann ruhu kavram nesnel olarak tanmlanabilecek nitelikte deildir. Bu nedenle Anayasa yargs esnasnda bu kavrama bavurulmas, Anayasa Mahkemesine yerindelik denetimi yapma olana da verebilir345. kinci olarak, snrlama hakkn zne dokunamaz ve demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olamaz. 1961 Anayasasnda snrlama kriteri olarak kabul edilen hakkn zne dokunmama346 ifadesi, 1982 Anayasasnn ilk hlinde yerini demokratik toplum dzeni gereklerine aykr olmama ifadesine brakmtr. Demokratik toplum dzeni gereklerine aykr olmama, 1961 Anayasasnn kabul ettii ze dokunmama kriterinden daha belirgin, uygulamas daha kolay ve Avrupa nsan Haklar Szlemesinin de benimsedii bir kriterdir347. Avrupa maddesinde snrlamalarn ancak nsan Haklar Szlemesinin birok demokratik toplumda gerekli

grlebilecek lde olabilecei belirtilmitir. Ancak Anayasa Mahkemesi, demokratik toplum gereklerine aykr olmama, kriterinin hakkn zne dokunmama kriterinden daha dar bir alan ifade ettiini kabul etmitir. Anayasa Mahkemesi, 1961 Anayasas dneminde, hakkn etkisini ortadan
343

1961 Anayasasnn ve 1982 Anayasasnn ilk hlinde yer alan Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak ifadesi, 2001 ylnda yaplan deiiklikle Anayasann szne ve ruhuna aykr olamaz eklinde deitirilmitir. Bu ifade deiikliinin zgrlkler asndan daha fazla snrlandrc bir nitelik tad kanaatinde deiliz. Anayasann szne ve ruhuna uygun olmayan bir snrlandrmann ayn zamanda Anayasann szne ve ruhuna aykr olaca kukusuzdur. Kar gr iin bkz. AL EFEND OLU, Ylmaz: a.g.b., s.158. 344 E. 1993/8, K. 1993/31, KT. 22.09.1993, AMKD, Say: 30, Cilt: 1, s.143. 345 TANR, Blent-YZBAIOLU, Necmi: 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku, 6. Bas, Beta Yaynlar, stanbul, 2004, s.134. 346 Hakkn zne dokunmama ilkesi, mmkn olan kanun snrlama yaplrken dahi temel hak ve zgrlklerin ekirdek evresine dokunmamak ykmlln ifade etmektedir. DOEHRING, Karl: Genel Devlet Kuram (Genel Kamu Hukuku), Sistematik Bir Yaklam, Yeniden Dzenlenmi kinci Basksndan ev. Ahmet MUMCU, nklp Kitabevi, Ankara, 2002 s.266. 347 ZBUDUN, Ergun:a.g.e., s.82. Hakkn zne dokunmama kriteri, ancak temel hak ve zgrln bir znn bulunmas durumunda kullanlabilir. rnein bir kiinin hayatn bir caninin elinden kurtarmak iin o caniyi ldrme yetkisi bulunan polisin bu tutumu srasnda artk hakkn znden bahsedilemez. nk hayat hakknn herhangi bir z yoktur ve mdahale ister istemez hakkn zne dokunur. DOEHRING, Karl: a.g.e., s.266.

84

kaldran, amacna uygun ekilde kullanmn cidd ekilde engelleyen veya hakk rtl bir ekilde kullanlmaz hle koyan snrlandrmalar ze dokunur nitelikte kabul ederken348; 1982 Anayasas dneminde, haklar tmyle kullanlmaz hle getiren snrlandrmalar ze dokunur nitelikte kabul etmitir349. Geri Anayasa Mahkemesi bu yaklamndan daha sonra vazgemi ve bir hakkn kullanmn gletiren veya engelleyen snrlandrmalarn hakkn zne zarar vereceine karar vermitir350. Ancak bu yaklamn tutarl bir ekilde ve 1961 Anayasas dnemindeki gibi gl bir biimde vurgulamamtr. Nitekim Anayasa Mahkemesi bahse konu kararnn bir baka cmlesinde hakkn zne dokunan dzenlemeler dmtr. 2001 ylnda Anayasada yaplan deiiklikle demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olmama kriterinin yanna hakkn zne dokunmama kriteri de getirilerek uzun sreden beri doktrinde tartlan ve Anayasa Mahkemesinin tutarsz kararlar vermesine sebep olan bu ayrma son verilmitir. Artk snrlama, bir hakkn zne dokunamayacak ve demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olamayacaktr. Ancak Anayasa Mahkemesi, bu deiiklikten sonra, hakkn z konusunda, 1961 Anayasas dnemindeki itihatlarn m, yoksa 1982 Anayasas dnemindeki itihatlarn m esas alacak? Bunu zaman gsterecektir. 2001 ylnda Anayasada yaplan deiiklikle snrlamann snr iin yeni bir kriter daha getirilmitir. Snrlamalar, lik Cumhuriyetin gereklerine aykr olamaz. Ne 1961 Anayasasnda ne de Avrupa nsan Haklar Szlemesinde snrlamann snr olarak byle bir kavrama yer verilmitir. Snrlamann snr olarak bu kavramn Anayasaya konulmas, Anayasa koyucunun liklik ilkesine verdii deeri gstermektedir351. Ayn hassasiyeti Anayasa Mahkemesi kararlarnda da grmekteyiz. Liklik ilkesinin ayrcala
E. 1962/208, K. 1963/1, KT. 04.01.1963, AMKD, Say: 1, s.74; E. 1963/16, K. 1963/83, KT. 08.04.1963, AMKD, Say: 1, s.203; E. 1963/25, K. 1963/87, KT. 08.04.1963, AMKD, Say: 1, s.228. 349 E. 1985/8, K. 1986/27, KT. 26.11.1986, AMKD, Say: 22, s.365. 350 E. 1986/17, K. 1987/11, KT. 22.05.1987, AMKD, Say: 23, s.222. 351 ARSLAN, Zht: Temel Hak ve zgrlklerin Snrlanmas: Anayasann 13. Maddesi zerine Baz Dnceler, Liberal Dnce Dergisi, Yl: 7, Say: 27, Ankara 2002, s.28.
348

gerek

anlamda seme ve seilme hakkn ortadan kaldrr diyerek elikiye

85

sahip olduunu belirten Anayasa Mahkemesine gre, Anayasal ayrcala sahip liklik ilkesi; demokrasiye aykr olmad gibi tm hak ve zgrlklerin de bu ilke temel alnarak deerlendirilmesi zorunludur352. Yine Mahkemeye gre, zelde korunmas gereken liklikle badamayan zgrlkler savunulamaz ve korunmaz353 . Anayasa Mahkemesinin bu kararndan da anlalaca zere, liklik ilkesi, bu deiiklie kadar snrlama sebebi olarak ilev grmtr354. 2001 ylnda yaplan deiiklikle snrlamann snr olarak kabul edilen liklik ilkesinin nasl yorumlanacan zaman gsterecektir355. Geri, Anayasa Mahkemesi bir kararnda, temel hak ve zgrlklere getirilen snrlamalarn, Anayasann 2. maddesinde ifadesini bulan Cumhuriyetin temel niteliklerine de uygun olmas gerektiine karar vermitir356. 1982 Anayasasnn 2. maddesine gre, Cumhuriyetin temel niteliklerinden birisi de liklik olduuna gre, getirilen snrlamalarn lik Cumhuriyetin niteliklerine aykr olamayaca sonucuna kolayca varlabilir. 1982 Anayasasnn ilk hlinde, Cumhuriyetin korunmas amac 357 bir genel snrlama sebebiyken, maddede yaplan deiiklikle, bu defa lik Cumhuriyetin gereklerine aykr olmama koulu, snrlamaya getirilen yasaklar iinde yer almtr358. Ancak bu kriterin uygulamada bir yarar salayaca kanaatinde deiliz. nk bu ifade, bir snrlandrma sebebi olarak deil snrlandrmann snr olarak Anayasada yer almaktadr. Dolaysyla uygulamada ancak, Anayasann kiiye tand din ve vicdan zgrlne getirilen bir snrlamann lik Cumhuriyetin gereklerine aykr olma ihtimali vardr359. Oysa, din ve vicdan zgrln garanti altna alan

352 353

E. 1989/1, K. 1989/12, KT. 07.03.1989, AMKD, Say: 25, s.150. E. 1989/1, K. 1989/12, KT. 07.03.1989, AMKD, Say: 25, s.152. 354 1982 Anayasasndaki liklik ilkesi iin bkz. D NKOL (VURAL), Bihterin: 1982 Anayasas erevesinde ve Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Laiklik, Kazanc Yaynlar, stanbul, 1992. 355 ARSLAN, Zht: Temel Hak ve zgrlklerin Snrlanmas: Anayasann 13. Maddesi zerine Baz Dnceler, s.28. 356 E. 1985/8, K. 1986/27, KT. 26.11.1986, AMKD, Say: 22, s.365. 357 Bu Cumhuriyetin niteliklerinden birisinin de liklik olduu, gerek Anayasann 2. maddesi, gerekse Balang hkmlerinden aka anlalmaktadr. 358 AL EFEND OLU, Ylmaz: a.g.b., s.159. 359 GZLER, Kemal: Anayasa Deiikliklerinin Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlandrlmas Bakmndan Getirdikleri ve Gtrdkleri, s.62.

86

birok hkm zaten Anayasada mevcuttur. Bu hkmler karsnda lik Cumhuriyetin gereklerine aykr olmama koulunun snrlamann snr olarak Anayasada yer almas gereksizdir. Son olarak snrlamalar lllk ilkesine aykr olamaz. Bu ilke, snrlamada bavurulan aracn snrlama amacn gerekletirmeye elverili ve gerekli olmasn, arala amacn lsz bir oran iinde bulunmamasn ifade eder360. Avrupa nsan Haklar Szlemesinde yer alan bu kriter, Alman Federal Anayasa Mahkemesi tarafndan da sklkla kullanlmaktadr361. 2001 ylnda yaplan deiiklikle Anayasamza konan lllk ilkesi ne 1961 Anayasasnn 11. maddesinde, ne de 1982 Anayasasnn 13. maddesinde yer almtr. Ancak 1982 Anayasasnn Temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn durdurulmas baln tayan 15. maddesinde Sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerde, milletleraras hukuktan doan ykmllkler ihll edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde temel hak ve hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasaya aykr tedbirler alnabilir. hkm yer almtr. Sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerde bile temel hak ve zgrlklerin kullanlmasnn tamamen veya ksmen durdurulmasna ancak durumun gerektirdii lde izin verildiine gre, bunun normal zamanlarda geerli olmas evleviyetle gereklidir362. Nitekim Anayasa Mahkemesi, Anayasann ilk hlinde yer alan snrlamalar ngrldkleri ama dnda kullanlamaz hkmnden yola karak birok kararnda lllk ilkesine yer vermitir363. Anayasa Mahkemesi bir kararnda zgrlklerin, ancak istisna olarak ve demokratik toplum dzeninin sreklilii iin zorunlu olduu lde snrlandrlabileceini belirtirken364; bir baka kararnda, nleyici ve

ZBUDUN, Ergun: a.g.e., s.81. lllk ilkesi iin bkz. MET N, Yksel: lllk lkesi, Karlatrmal Bir Anayasa Hukuku ncelemesi, Sekin Yaynlar, Ankara, 2002. 361 TANR, Blent-YZBAIOLU, Necmi: a.g.e., s.137. 362 ZBUDUN, Ergun: a.g.e., s.81. 363 E. 1985/8, K. 1986/27, KT. 26.11.1986, AMKD, Say: 22, s.365; E. 1986/12, K. 1987/4, KT. 11.02.1987, AMKD, Say: 23, s.85; E. 1986/17, K. 1987/11, KT. 22.05.1987, AMKD, Say: 23, s.222; E. 1988/14, K. 1988/18, KT. 14.06.1988, AMKD, Say: 24, s.253-254. 364 E. 1985/8, K. 1986/27, KT. 26.11.1986, AMKD, Say: 22, s.365.

360

87

caydrc dzenleme gereksinimi ile are arasnda adaletli ve kabul edilebilir bir dengenin olmas gerektiini ileri srmtr365. D) Anayasamzda Temel Hak ve zgrlklerin Ktye

Kullanlmamas 1982 Anayasasnn 14. maddesi temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlmasn yasaklamaktadr. Bu maddenin ilk hline gre, Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmak, Trk Devletinin ve Cumhuriyetin varln tehlikeye drmek, temel hak ve hrriyetleri yok etmek, Devletin bir kii veya zmre tarafndan ynetilmesini veya sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde egemenliini salamak veya dil, rk, din ve mezhep ayrm yaratmak veya sair herhangi bir yoldan bu kavram ve grlere dayanan bir devlet dzenini kurmak amacyla kullanlamazlar. Bu yasaklara aykr hareket eden veya bakalarn bu yolda tevik veya tahrik edenler hakknda uygulanacak meyyideler, kanunla dzenlenir. Anayasann hibir hkm, Anayasada yer alan hak ve hrriyetleri yok etmeye ynelik bir faaliyette bulunma hakkn verir ekilde yorumlanamaz. Bu maddenin getirili nedeni, gerekesinde Her ne kadar, nceki maddede yer alan genel ve zel nedenlerle gerekletirilen snrlamalar, hak ve hrriyetlerin ktye kullanlmasn nleyebilir ise de; baz hallerde kanun hkmlerine uygun olarak kullanlan bir hrriyetin baka bir kast gtmesi ve bu kastn da fkrada belirtilen yasak amalara ynelik bulunmas her zaman mmkndr. Mesela, Trkiyede Trkeden baka bir dille yaymlanan sreli yaynn blclk; yahut din yaynn mezhep yaratmak kastn gtmesi gibi eklinde aklanmtr366. Yukardaki gereke dikkate alndnda bir zgrln kanuna uygun kullanlmas durumlarnda dahi, gdlen kastn ne olduuna bakmak gerekmektedir. Eer kast, maddede belirtilen faaliyetleri gerekletirmeye ynelik
365 366

ise,

zgrlk

alan

snrlandrlabilecektir.

Anayasann

13.

E. 1986/12, K. 1987/4, KT. 11.02.1987, AMKD, Say: 23, s.85. ZER, Attila: a.g.e., s.79-80.

88

maddesinde belirtilen kriterlerden yoksun olan bu maddeye gre, Anayasada yer alan zgrlklerin kullanlmas, sadece zgrl kullanan kiinin kastna baklarak ve maddede
367

belirtilen

soyut

kavramlara

dayanlarak

yasaklanabilecektir

14. maddenin Bu yasaklara aykr hareket eden veya bakalarn bu yolda tevik veya tahrik edenler hakknda uygulanacak meyyideler, kanunla dzenlenir hkmn ieren ikinci fkras ile madde gerekesi birlikte deerlendirildiinde, bu maddenin dnceyi aklama zgrlnn Anayasal snrlarndan birisini oluturduu aka grlr. Nitekim Anayasa Mahkemesi, siyas parti kapatma kararlarn, genellikle 14. madde ile temellendirmitir368. Bu parti kapatma davalarnn byk ounluunun dayanan, parti program, partinin yaynlar ya da yneticilerin yapt konumalar oluturmaktadr. Ancak unu belirtmeliyiz ki, 14. madde tm temel hak ve zgrlkler iin ktye kullanma yasa getirmektedir. Dolaysyla dnceyi aklama zgrlnn bundan muaf tutulmas dnlemez. Sorun bu maddenin genel ve zel snrlama sebepleri dnda dnce zgrl iin yeni Anayasal snrlar getirip getirmediidir. 14. maddede belirtilen ktye kullanma hllerinin ounun dnceyi aklama yoluyla ilenmeye elverili olmas nedeniyle ve maddenin ikinci fkrasnda yer alan bakalarn bu yolda tevik veya tahrik edenler ifadesi Balang hkmleriyle birlikte deerlendirildiinde dnce zgrl iin Anayasal bir snr oluturduu grlr. Geri, gerek Bu bildirgenin hibir kural, herhangi bir devlet, topluluk veya kiiye, burada aklanan hak ve zgrlklerden herhangi birinin yok edilmesini amalayan bir giriimde veya eylemde bulunma hakkn verir biimde yorumlanamaz hkmn ieren nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 30. maddesi, gerekse Bu Szleme hkmlerinden hibiri, bir devlete, toplulua veya kiiye, Szlemede tannan hak ve zgrlklerin yok edilmesine veya burada ngrldnden daha geni lde snrlamalara uratlmasna ynelik bir etkinlie girime ya da eylemde bulunma hakkn
367 368

AL EFEND OLU, Ylmaz: a.g.b., s.163-164. E. 1990/1, K. 1991/1, KT. 16.07.1991, AMKD, Say: 27, Cilt: 2, s.955; E. 1991/2, K. 1992/1, KT. 10.07.1992, AMKD, Say: 28, Cilt: 2, s.797 vd.

89

salar biimde yorumlanamaz hkmn ieren Avrupa

nsan Haklar

Szlemesinin 17. maddesi temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlmasn yasaklamtr. Ancak, nsan Haklar Evrensel Bildirisine gre, temel hak ve zgrlklerden herhangi birisinin yok edilmesine ynelik; Avrupa Haklar Szlemesine gre ise, edilmesi ya da Szlemede ngrlenden daha geni nsan lde zgrlklerden herhangi birisinin yok

snrlandrlmasna ynelik bir etkinlie giriilmesi ya da eylemde bulunulmas durumunda temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlmas sz konusu olabilmektedir. Oysa 1982 Anayasasnn 14. maddesinin ilk hlinde temel hak ve zgrlkleri yok etmek dnda Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmak, Trk Devletinin ve Cumhuriyetin varln tehlikeye drmek, Devletin bir kii veya zmre tarafndan ynetilmesini veya sosyal bir snfn dier snflar zerinde egemenliini salamak369, dil, rk, din ve mezhep ayrm yaratmak, veya sair herhangi bir yoldan bu kavram ve grlere dayanan bir devlet dzenini kurmak durumlarnda da temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlmas sz konusu olabilecektir. Ayrca, maddenin ikinci fkrasyla sadece maddede belirtilen amalar gerekletirmek iin hareket etmek deil, ayn zamanda bakalarn bu yolda tevik ve tahrik etmek de temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlmas eklinde deerlendirilmitir. 14. maddenin Anayasann hibir hkm, Anayasada yer alan hak ve hrriyetleri yok etmeye ynelik bir faaliyette bulunma hakkn verir ekilde yorumlanamaz hkmn ieren nc fkrasnn, nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 30. maddesi ve Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 17. maddesiyle uyum iinde olduu sylenebilir. Sonu olarak Anayasann 14. maddesinin ilk hli temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlmasn engellemekten ziyade, Devleti koruma amac gttn syleyebiliriz. zgrlk ve oulcu demokratik dzenin korunmas amacn aan bu maddeyle Devletin korunmas temel hak ve

369

Bu ifade ok uzun yllar tartlan ve 3713 sayl Kanunla 1991 ylnda 765 sayl Trk Ceza Kanunundan kaldrlan 141. ve 142. maddelerde belirtilen unsurlardan olumaktadr. UYGUN, Oktay: 1982 Anayasasnda Temel Hak ve zgrlklerin Genel Rejimi, s.64.

90

zgrlklerin korunmasndan nde tutulmutur370. Bu balamda, Anayasann ve kanunlarn gvence altna ald ideoloji ve ncelikler dndaki grlere dayal faaliyetlerin tamam yasaklanmtr371. Bununla birlikte, soyut nitelikte yasaklamalarn konulmas ve kanunla yaplabilecek snrlandrmalarn ve yasaklamalarn Anayasa konusu yaplarak dorudan Anayasa tarafndan yaplm olmas, 1982 Anayasasnn temel zelliklerini yanstan niteliklerindendir372. 2001 ylnda Anayasada yaplan deiiklikle bu madde yeniden dzenlenerek u ekle sokulmutur: Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve lik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan faaliyetler biiminde kullanlamaz. Anayasa hkmlerinden hibiri, Devlete veya kiilere, Anayasayla tannan temel hak ve hrriyetlerin yok edilmesini veya Anayasalarda belirtilenden daha geni ekilde snrlandrlmasn amalayan bir faaliyette bulunmay mmkn klacak ekilde yorumlanamaz. Bu hkmlere aykr faaliyette bulunanlar hakknda uygulanacak meyyideler, kanunla dzenlenir. lk fkra bakmndan ktye kullanma hlleri her ne kadar azaltldysa da, Devleti koruyan yasaklar varln devam ettirmektedir. Ancak nceki hliyle ortaya kard dnce aklama zgrlnn de maddede belirtilen nedenlerle yasaklanabilecei tartmas sona ermitir. Yasaklanan Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik lik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan faaliyetlerdir373. 14. maddede yaplan deiiklikle, ktye kullanmann sadece faaliyet balamnda ele alnmas ve Anayasann Balang blmnn beinci paragrafndaki hibir dnce ve mlahazann ifadesinin, hibir faaliyet eklinde deitirilmesi birlikte dnldnde, bu maddenin dnce zgrlne kstlama getirdiini
YOKU, Sevtap: Avrupa nsan Haklar Szlemesinde ve 1982 Anayasasnda Hak ve zgrlklerin Ktye Kullanm, Yetkin Yaynlar, Ankara, 2002, s.165. 371 ERDOAN, Mustafa: Demokrasi, Laiklik, Resm deoloji, Geniletilmi 2. bask, Liberte Yaynlar, Ankara 2000, s.368. 372 YZBAIOLU, Nemci: Trk Anayasa Yargsnda Anayasallk Bloku, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1993, s.214. 373 YOKU, Sevtap: a.g.e., s.166.
370

91

sylemeye olanak yoktur374. Dncelerin sz, yaz, resim vb. yolarla aklanmasnn faaliyet olarak nitelendirilmesi durumunda, 14. maddenin dnceyi aklama zgrl iin Anayasal bir snr izmeye devam ettii sylenebilir375. Ancak bu durumda Anayasa koyucunun hibir dnce ve mlahazann ifadesi yerine hibir faaliyet ifadesini, amacyla kullanlamaz ifadesinin yerine amalayan faaliyetler biiminde kullanlamazlar ifadesini kullanmasn aklayamayz376. 14. maddenin ikinci fkrasnda yer alan bu yasaklara aykr hareket eden veya bakalarn bu yolda tevik ve tahrik edenler ifadesinin kaldrlarak; yerine bu hkmlere aykr faaliyette bulunanlar ifadesinin getirilmesi, hem dier deiikliklerle tutarldr; hem de Anayasa koyucunun bu maddeyle dnceyi aklama zgrl iin Anayasal bir snr izme amac gtmediini gstermektedir. 14. maddenin nc fkrasnda yaplan deiiklikle, Devletin de Anayasayla tannan temel hak ve zgrlkleri yok etmesini veya Anayasada belirtilenden daha geni ekilde snrlandrlmasn amalayan faaliyette bulunmas yasaklanmtr. Geri fkrann eski hlinde ak olarak belirtilmese de Devletin bu tr faaliyetlerini yasaklad ortadadr. nk fkrann eski hlinde kullanlan ifadeler genel niteliktedir ve muhatab Devlet dahil herkestir. Ancak yaplan bu deiiklik, temel hak ve zgrlkleri ktye kullanabilecekler arasnda devleti de sayan Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 17. maddesine daha uygundur.

374

Kar gr iin bkz. GZLER, Kemal: 3 Ekim 2001 Tarihli Anayasa Deiiklii:Bir Abesle tigal rnei, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesinin 40. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler, 25-26 Nisan 2002, Anayasa Mahkemesi Yaynlar, Cilt: 19, s.328. 375 CAN, Osman: Dnceyi Aklama zgrl: Anayasal Snrla Asndan Neler Deiti, Liberal Dnce Dergisi, Yl: 6, Say: 24, Anakara 2001, s.108. 376 Anayasa koyucunun komisyon grmeleri srasnda, daha somut ve belirgin olan eylem szcn faaliyet szc ile deitirmesi hem bir geri adm hem de bir elikidir. CAN, Osman: a.g.m., s.108.

92

E) Anayasamzda Temel Hak ve zgrlklerin Durdurulmas 1982 Anayasasnn 15. maddesi temel hak ve zgrlklerin durdurulmasn dzenlemektedir. Bu maddeye gre, Sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerde, milletleraras hukuktan doan ykmllkler ihll edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde temel hak ve hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir. Birinci fkrada belirlenen durumlarda da, sava hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen lmler dnda, kiinin yaama hakkna, madd ve manev varlnn btnlne dokunulamaz; kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolay sulanamaz; su ve cezalar gemie yrtlemez; sululuu mahkeme karar ile saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz. Bu maddeye gre sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hllerde, Anayasann zel ve genel snrlandrma sebepleriyle bal olmakszn, temel hak ve zgrlkler snrlandrlabilecektir377. Nitekim Anayasa Mahkemesi 1961 Anayasas dneminde, bu Anayasada yer alan ve ayn konuyu dzenleyen 124. maddeyi, zel bir snrlandrma nedeni olarak grmtr378. Belirtilen hllerde temel hak ve zgrlklerin sadece snrlandrlmasn deil, durdurulmasn dahi olanakl klan bu madde karsnda, temel hak ve zgrlklerin zne dokunulamayaca ilkesinin ihmal edilebilecei aktr. nk bir temel hak ve zgrln zne dokunulmakszn snrlandrlmasndan sonra o hakkn nemli kullanm olanaklar devam eder. Oysa bir temel hak ve zgrln kullanlmasnn durdurulmas hlinde byle bir durum sz konusu deildir379. 1982 Anayasasnn temel hak ve zgrlklerin kullanlmasnn durdurulmasn dzenleyen 15. maddesinin, 1961 Anayasasnn ayn konuyu dzenleyen deiik 124. maddesinden, temel hak ve zgrlklerin korunmas

ZBUDUN, Ergun: a.g.e., s.87. E. 1971/31, K. 1972/5, KT. 15-16.02.1972, AMKD, Say: 10, s.170. 379 SALAM, Fazl: Temel Haklarn Snrlanmas ve z, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar:506, Ankara, 1982, s.180.
378

377

93

asndan stnl vardr. Her eyden nce, 1982 Anayasasnn 15. maddesi temel hak ve zgrlklerin kullanlmasnn ancak durumun gerektirdii lde durdurulabileceini belirterek, lllk ilkesine yer vermitir. kinci olarak, Trkiyenin taraf olduu uluslararas szlemeler kastedilerek, bu tedbirlerin milletleraras hukuktan doan ykmllkleri ihll etmemesi art getirilmitir. Nihayet maddenin ikinci fkras ile sava, seferberlik, skynetim ve olaanst hllerde bile, hibir ekilde durdurulamayacak ve ihll edilemeyecek baz temel hak ve zgrlklerden oluan bir ekirdek alan yaratlmtr380. II. ANAYASAMIZDA BASIN ZGRL 1982 Anayasas, nsan Haklar Evrensel Bildirisinden ve Avrupa nsan Haklar Szlemesinden farkl olarak basn zgrln, dnceyi aklama zgrlnden ayr bir zgrlk olarak dzenlemitir. nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 19. maddesine gre, Herkesin dnce ve anlatm zgrlne hakk vardr. Bu hak dncelerinden dolay rahatsz edilmemek, lke snrlar sz konusu olmakszn, bilgi ve dnceleri her yoldan aratrmak, elde etmek ve yaymak hakkn gerekli klar. Grld gibi bu bildirgede basn zgrl ayr bir zgrlk olarak ele alnmam, dnce zgrlnn kullanm ekillerinden biri olarak kabul edilmitir. Ayn ekilde Avrupa nsan Haklar Szlemesi de basn zgrln mstakil bir zgrlk olarak kabul etmemitir. Szlemenin ifade zgrln dzenleyen 10. maddesine gre, Herkes grlerini aklama ve anlatm zgrlne sahiptir. Bu hak, kanaat zgrl ile kamu otoritelerinin mdahalesi ve lke snrlar sz konusu olmakszn haber veya fikir almak ve vermek zgrln de ierir. Bu madde, devletlerin radyo, televizyon ve sinema iletmelerini bir izin rejimine bal tutmalarna engel deildir.

380

ZBUDUN, Ergun: a.g.e., s.88.

94

1982 Anayasasnn ilk hlinde Kiinin Haklar ve devleri baln tayan kinci Blmde, Basn ve yaymla ilgili hkmler bal altnda bu zgrlk u ekilde dzenlenmekteydi: Basn hrdr, sansr edilemez. Basmevi kurmak izin alma ve mali teminat yatrma artna balanamaz. Kanunla yasaklanm olan herhangi bir dilde yaym yaplamaz. Devlet, basn ve haber alma hrriyetlerini salayacak tedbirleri alr. Basn hrriyetinin snrlanmasnda, Anayasann 26 ve 27 nci maddeleri hkmleri uygulanr381. Devletin i ve d gvenliini, lkesi ve milletiyle blnmez btnln tehdit eden veya su ilemeye ya da ayaklanma veya isyana tevik eder nitelikte olan veya Devlete ait gizli bilgilere ilikin bulunan her trl haber veya yazy, yazanlar veya bastranlar veya ayn amala, basanlar, bakasna verenler, bu sulara ait kanun hkmleri uyarnca sorumlu olurlar. Tedbir yolu ile datm hkim kararyla; gecikmesinde saknca bulunan hallerde de kanunun aka yetkili kld merciin emriyle nlenebilir. Datm nleyen yetkili mercii, bu kararn en ge yirmidrt saat iinde yetkili hkime bildirir. Yetkili hkim bu karar en ge krksekiz saat iinde onaylamazsa, datm nleme karar hkmsz saylr. Yarglama grevinin amacna uygun olarak yerine getirilmesi iin, kanunla belirtilecek snrlar iinde, hkim tarafndan verilen kararlar sakl kalmak zere, olaylar hakknda yaym yasa konulamaz. Sreli ve sresiz yaynlar,
381

Anayasann dnceyi aklama ve yayma zgrln dzenleyen 26. maddesinin ilk hline gre, ...Bu hrriyetin kullanlmas, sularn nlenmesi, sulularn cezalandrlmas, Devlet srr olarak usulnce belirtilmi bilgilerin aklanmamas, bakalarnn hret ve haklarnn zel ve aile hayatlarnn yahut kanunun ngrd meslek srlarnn korunmas veya yarglama grevinin gereine uygun olarak yerine getirilmesi amacyla snrlanabilir. Dncelerin aklanmas ve yaylmasnda kanunla yasaklanm olan herhangi bir dil kullanlamaz. Bu yasaa aykr yazl veya basl katlar...usulne gre verilmi hkim karar zerine veya gecikmesinde saknca bulunan hllerde kanunla yetkili klnan merciin emriyle toplattrlr. Toplatma kararn veren mercii bu kararn, yirmidrt saat iinde yetkili hkime bildirir. Hkim bu uygulamay gn iinde karara balar. Haber ve dnceleri yayma aralarnn kullanlmasna ilikin dzenleyici hkmler, bunlarn yaymn engellememek kaydyla, dnceyi aklama ve yayma hrriyetinin snrlanmas saylamaz. Anayasann bilim ve sanat zgrln dzenleyen 27. maddesinin ilk hline gre, Herkes, bilim ve sanat serbeste renme ve retme, aklama, yayma ve bu alanlarda her trl aratrma hakkna sahiptir. Yayma hakk, Anayasann 1 inci, 2 nci ve 3 nc maddeleri hkmlerinin deitirilmesini salamak amacyla kullanlamaz. Bu madde hkm yabanc yaynlarn lkeye girmesi ve datmnn kanunla dzenlenmesine engel deildir. Avrupa Birlii Uyum almalar kapsamnda 03.10.2001 tarihinde Anayasada yaplan deiiklikle 26. maddedeki snrlama nedenlerine mill gvenlik, kamu dzeni, kamu gvenlii, Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnlnn korunmas ifadesi eklenmi; maddenin dil yasana ilikin fkras ise kaldrlmtr.

95

kanunun gsterdii sularn soruturma veya kovuturmasna geilmi olmas hllerinde hkim kararyla; Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, milli gvenliin, kamu dzeninin, genel ahlkn korunmas ve sularn nlenmesi bakmndan gecikmesinde saknca bulunan hallerde de kanunun aka yetkili kld merciin emriyle toplatlabilir. Toplatma karar veren yetkili mercii, bu kararn en ge yirmidrt saat iinde yetkili hkime bildirir; hkim bu karar en ge krksekiz saat iinde onaylamazsa, toplatma karar hkmsz saylr. Sreli ve sresiz yaynlarn su soruturma veya kovuturma sebebiyle zapt ve msaderesine genel hkmler uygulanr. Trkiyede yaymlanan, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, Cumhuriyetin temel ilkelerine, milli gvenlie ve genel ahlka aykr yaymlardan mahkm olma hlinde, mahkeme kararyla geici olarak kapatlabilir. Kapatlan sreli yaynn aka devam niteliini tayan her trl yayn yasaktr; bunlar hakim kararyla toplatlr(m.28). Sreli ve sresiz yayn nceden izin alma ve mali teminat yatrma artna balanamaz. Sreli yayn karlabilmek iin kanunun gsterdii bilgi ve belgelerin, kanunda belirtilen yetkili mercie verilmesi yeterlidir. Bu bilgi ve belgelerin kanuna aykrlnn tespiti hlinde yetkili mercii, yaynn durdurulmas iin mahkemeye bavurur. Sreli yaynlarn karlmas, yaym artlar, mal kaynaklar ve gazetecilik meslei ile ilgili esaslar kanunla dzenlenir. Kanun, haber, dnce ve kanaatlerin serbeste yaymlanmasn engelleyici veya zorlatrc siyasal, ekonomik, mal ve teknik artlar koyamaz. Sreli yaynlar, Devletin ve dier kamu tzel kiilerinin veya bunlara bal kurumlarn ara ve imknlarndan eitlik esasna gre yararlanr(m.29). Kanuna uygun ekilde basn iletmesi olarak kurulan basmevi ve eklentileri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl, Cumhuriyetin temel ilkeleri ve mill gvenlik aleyhinde ilenmi bir sutan mahkm olma hali hari, su aleti olduu gerekesiyle zapt ve msadere ve iletilmekten alkonamaz(m.30). Dzeltme ve cevap hakk, ancak kiilerin haysiyet ve ereflerine dokunulmas veya kendileriyle ilgili geree aykr yaynlar yaplmas hllerinde tannr ve kanunla dzenlenir. Dzeltme ve cevap yaymlanmazsa, yaymlanmasnn gerekip gerekmediine

96

hkim tarafndan ilgilinin mracaat tarihinden itibaren en ge yedi gn ierisinde karar verilir(m.32). Avrupa Birlii Uyum almalar srecinde 03.10.2001 tarihinde Anayasann 28. maddesinde yaplan deiiklikle382 Kanunla yasaklanm olan herhangi bir dilde yaym yaplamaz hkm kaldrlm; 07.05.2004 tarihinde ise, Anayasann 30. maddesinde yaplan deiiklikle383 madde metninden Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl, Cumhuriyetin temel ilkeleri ve mill gvenlik aleyhinde ilenmi bir sutan mahkm olma hali hari ifadesi kaldrlm ve maddeye ile basn aralar ifadesi eklenmitir. A) Anayasamzda Basn Kavram 1982 Anayasas, 1961 Anayasas gibi basn szcn, bizim de benimsediimiz, dar anlamyla kullanmtr384. Basn dier kitle iletiim aralarndan ayrlmtr. Bu ayrm Anayasann birok hkmnde kendisini gstermektedir. Her eyden nce dnceyi aklama ve yayma zgrlnn dzenlendii 26. maddede radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yaplan yaymlarn izin sistemine balanabilecei belirtilerek, bu iletiim aralarnn basn zgrlnden deil dnceyi aklama ve yayma zgrlnden yararlanabilecei belirtilmek istenmitir. Nitekim madde gerekesinde radyonun, televizyonun ve sinemann, kitle haberleme arac olarak, dier kitle haberleeme aralarndan rnein basndan,385 ok daha farkl bir nitelie sahip olduu386 belirtilerek bu ayrm vurgulanmaya allmtr. Yine basn zgrlnn dzenlendii 28. maddede Basmevi kurmak izin alma ve mal teminat yatrma artna balanamaz denerek
382 383

Resm Gazete, Tarih: 17.10.2001, Say: 24556. Resm Gazete, Tarih: 22.05.2004, Say: 25469. 384 Basn kavram iin bkz. Birinci Blm, s. 9 vd. 385 Gerekede basn szcnn yerine yazl basn szc kullanlmtr. Basnn yazl-grsel-iitsel gibi ayrmlara tbi tutulmas hem kavram kargaasna yol amakta, hem de Anayasamzn benimsedii basn anlayyla elimektedir. Bu nedenle gerekede yer alan yazl basn kavram Anayasann benimsedii basn anlayyla uyum iinde deildir. 386 ZER, Attila: a.g.e., s.128.

97

gazete, dergi, kitap vb. yaynlarn basmn salayan basmevleri, basn zgrlnn temel unsurlarndan biri olarak kabul edilmitir. Ayn yaklam basn aralarnn korunmasn dzenleyen 30. maddede de grmekteyiz. Bu maddeyle koruma altna alnan basn aralar basmevi ve eklentileridir. Oysa Anayasann 26. maddesinde dier kitle iletiim aralarndan olan radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yaplan yaymlarn izne balanabilecei belirtilmi ve bu kitle iletiim aralar Anayasa tarafndan basn aralar ierisinde saylmamtr. Ayrca Anayasann basn zgrln dzenleyen hkmlerinde yer alan yazanlar, bastranlar, basanlar, bakasna verenler, datm nleme, toplatma, sreli yayn sresiz yayn gibi ifadeler nitelikleri gerei ancak gazete, kitap dergi gibi baslp oaltlabilen kitle iletiim aralar iin kullanlabilir. Nihayet Anayasann basn dier kitle iletiim aralarndan ayrdnn en ak gstergesi, kamu tzelkiilerinin elindeki basn d kitle haberleme aralarndan yararlanma hakknn dzenlendii 31. maddedir. Bu maddede kastedilen basn d kitle haberleme aralarnn radyo, televizyon ve resm haber ajanslarnn olduu gerekede belirtilmektedir387. Sonu olarak unu syleyebiliriz. Anayasaya gre basn, kitle iletiim aralarndan biridir; ancak arz ettii zellikler itibariyle dier kitle iletiim aralarndan ayrlmtr. Anayasann basn zgrln dzenleyen hkmlerinden dier kitle iletiim aralarndan olan radyo, televizyon, sinema vs. yararlanamaz. Bu kitle iletiim aralar basn zgrlnden deil, dnceyi aklama ve yayma zgrlnden yararlanr. B) Anayasamzn Basn zgrl in ngrd lkeler ve Bu lkelerin Anayasal Geliim Sreci 1982 Anayasasnn basn zgrln dzenleyen maddeleri incelendiinde, Anayasann basn zgrl iin aadaki ilkeleri benimsedii grlr:
387

ZER, Attila: a.g.e., s.151.

98

2. Basnn Sansr Edilememesi Basn zgrln dzenleyen ilk Anayasamz 1876 Anayasasdr. Bu Anayasann 12. maddesinde basn zgrl, Matbuat kanun dairesinde serbesttir. hkmle ifadesiyle Anayasa aklanmtr. Bu hkmn bir basn zgrln yetkisi salamayaca ve onu gvence altna alamayaca aktr. nk bu yasama organna snrsz dzenleme vermitir388. Bu hkmn deerini ifade etmesi bakmndan u olay ok nemlidir: Elleri ayaklar kskvrak bal bir adam karikatr yaparak altna Kanun dairesinde serbesti cmlelerini yazp Anayasann 12. maddesine mizah yoluyla gnderme yapan Hayal gazetesinin sahibi Teodor Kasap yl hapse mahkm edilmitir389. Bununla birlikte bu hkm basn zgrl asndan nemlidir. nk 1876 Anayasasnn bu hkmndeki kanun dairesinde ifadesi basnn idar kararlarla deil ancak kanunla snrlandrlabileceini belirtmektedir. Bylece basn zgrl hi olmazsa yrtme gcne kar gvence altna alnmtr390. Ancak basn zgrln dzenleyen bu maddede sansr yasana yer verilmemitir. Yani kanun koyucu istedii zaman basn zgrln snrlandrabilecek hatta basna sansr koyabilecektir. Nitekim II. Abdlhamit 1877 ylnda kard bir kararname ile lkede skynetim iln ederek basn sansr altna almtr391. Bu Kararnamenin 6. maddesinde, asker hkmetin zihinleri kurcalayc yaym yapan gazeteleri derhal kapatabilecei belirtilmitir. II. Abdlhamit dneminden alnan dersler dorultusunda 1908de yeniden yrrle konulan 1876 Anayasasnn basnla ilgili olan 12. maddesi Matbuat kanun dairesinde serbesttir, hibir vehile kablettab tefti ve muayeneye tabi tutulamaz biiminde yeniden dzenlenmitir. Bu deiiklikle

388 389

DANIMAN, Ahmet: a.g.e., s.6. KUDRET, Cevdet: Abdlhamit Devrinde Sansr, Birinci Bask, Milliyet Yaynlar, Ankara, 1977, s.19. 390 DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.160. 391 NUUR, M. Nuri: a.g.e., s.258.

99

maddenin

1876

Anayasasnda

yer

alan

ifadesine

sansr

yasa

eklenmitir392. Sansr yasa 1924 Anayasasnda da yer almtr. Bu Anayasann 77. maddesine gre, matbuat kanun dairesinde serbesttir ve neir edilmeden evvel tefti ve muayeneye tbi deildir. Ayn anlay benimseyen 1961 ve 1982 Anayasalarnda da sansr yasa varln srdrmtr. 1961 Anayasasnn 22 ve 1982 Anayasasnn 28. maddelerine gre, Basn hrdr, sansr edilemez. 2. Basmevi Kurmann zin Alma ve Mal Teminat Yatrma artna Balanamamas Sreli ve sresiz yaynlarn basm iin zorunlu olan matbaalarn kurulmasnn izin alma ve mal teminat yatrma artna balanmasnn basn zgrlyle badamayaca aktr. Aksi taktirde basn siyasal iktidarn basks ve denetimi altna girer. Nitekim, basmevi kurmann izne baland dnemlerde, siyasal iktidarn basn bu yolla bask altnda tuttuu tarihsel bir gerektir393. Geri, matbaa kurmak iin aranan izin art 1909 Tarihli Matbuat Kanunu ile birlikte kaldrlmt394. Bu tarihten sonra kan 1931 tarih ve 1881 sayl Matbuat Kanunu gibi halen yrrlkte olan 1950 tarih ve 5681 sayl Matbaalar Kanunu da matbaa kurmann izne bal olmadn, matbaa kurmak isteyenlerin en byk mlk amire bir beyanname vermelerinin yeterli olduunu belirtmitir. Tm bunlara ramen 1876, 1924 ve 1961 Anayasalarnda yer almayan Basmevi kurmak izin alma ve mal teminat yatrma artna balanamaz hkmnn, 1982 Anayasasna konmas Anayasa koyucunun matbaa serbestisini basn zgrlnn temel unsurlarnda biri olarak kabul ettiinin gstergesidir. Nitekim madde
392 393

DANIMAN, Ahmet: a.g.e., s.7. II. Abdlhamitin basn kontrol altna almak iin kulland yntemlerden birisi de matbaa amay izin sistemine balayan Matbaalar Nizamnameleridir. Matbaalarla ilgili ilk dzenlemelerin yer ald 1857, 1888 ve 1895 tarihli Matbaalar Nizamnamelerine gre, matbaa amak isteyenlere, durumlar incelendikten sonra, eer saknca grlmezse, matbaa aabileceklerine dair bir belge verilmekteydi. Bkz. KABACALI, Alpay: a.g.e., s.54-55. 394 SK T, Server: Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, Baveklet Basn ve Yayn Umum Mdrl Yaynlarndan:2, Ankara, 1943, s.158.

100

gerekesinde basn hrriyetinin temel unsurlarndan biri olan matbaa serbestisi de fkraya eklenmitir.395denerek bu durum vurgulanmtr. 3. Basmevi ve Eklentilerine El Konulamamas Anayasa koyucunun matbaalar basn zgrlnn temel

unsurlarndan biri olarak grdn gsteren bir dier hkm basn aralarnn korunmasn dzenleyen hkmdr. Basmevi ve eklentileri ve basn aralar, su vastas olduu gerekesiyle de olsa, zapt veya msadere edilemez veya iletilmekten alkonulamaz. eklinde 1961 Anayasasnn 25. maddesinde dzenlenen bu ilke, 1982 Anayasasnn 30. maddesinin ilk hlinde Kanuna uygun ekilde basn iletmesi olarak kurulan basmevi ve eklentileri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl, Cumhuriyetin temel ilkeleri ve mill gvenlik aleyhinde ilenmi bir sutan mahkm olma hali hari, su aleti olduu gerekesiyle zapt ve msadere edilemez ve iletilmekten alkonulamaz. eklinde dzenlenmitir. 1982 Anayasasnn en temel zelliklerinden olan Devleti koruma anlay bu maddede de kendini gstermitir. 1961 Anayasasna gre, hibir ekilde zapt ve msadere edilemeyecek ve iletilmekten alkonulamayacak olan basmevi ve eklentileri, 1982 Anayasasna gre, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl, Cumhuriyetin temel ilkeleri ve mill gvenlik aleyhinde ilenmi bir sutan mahkmiyet hlinde zapt ve msadere edilebilecek ve iletilmekten alkonulabilecektir. Anayasa koyucunun pek ar sular olarak nitelendirdii yukardaki sulardan birinin ilenmesi hlinde, basn aralarnn yerine getirdii grevler nedeniyle onlara tannan ayrcalk varlk gerekesini kaybetmektedir. Bu durumu aka ortaya koyan madde gerekesine gre, bu maddeyle gdlen ama, her ne sebeple olursa olsun bir basn aracn dokunulmaz klmak deil; fakat basn aracn, yerine getirdii grev nedeniyle zel ileme tbi tutmak, yani korumaktr. Pek ar su ileme hlinde ise, zel ilem varlk gerekesini kaybetmektedir396.

395 396

ZER, Attila: a.g.e., s.134-135. ZER, Attila: a.g.e., s.148-149.

101

07.05.2004 tarihinde kabul edilen ve Anayasann baz maddelerini deitiren 5170 sayl Kanunla397, Anayasann Basn aralarnn korunmas balkl 30. maddesi deitirilmitir. Bu yeni dzenlemeye gre, Kanuna uygun ekilde basn iletmesi olarak kurulan basmevi ve eklentileri ile basn aralar, su aleti olduu gerekesiyle zapt ve msadere edilemez veya iletilmekten alkonulamaz. Bu deiiklikle maddenin ilk hlinde yer alan Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl, Cumhuriyetin temel ilkeleri ve mill gvenlik aleyhinde ilenmi bir sutan mahkm olma hali hari ifadesi karlm ve maddeye ile basn aralar ifadesi eklenmitir. Bu deiiklikten sonra 5680 sayl Basn Kanununun ek 1. maddesinin ikinci fkrasnda yer alan mevkute veya mevkute saylmayan baslm eserlerin basmnda kullanlan makineler ile dier basm aletlerinin msaderesine de karar verilebilir hkm, Anayasaya aykr hle gelmitir. Ancak 5187 sayl Basn Kanununun 26.06.2004 tarihinde yrrle girerek398 5680 sayl Basn Kanununu ilga etmesiyle Anayasaya aykr bu durum ortadan kalkmtr. stlendikleri nemli grevler nedeniyle basn aralarnn zel koruma tedbirlerine konu edilerek, su aleti olduklar gerekesiyle zapt ve msadere edilmemeleri ve iletilmekten alkonulamamalar, basn zgrl asndan ok nemlidir. Aksi taktirde su aleti olduklar gerekesiyle, henz bir mahkmiyet karar bile olmadan, basn aralarnn zapt ve msadere edilmeleri ve iletilmekten alkonulmalar sz konusu olabilecektir. Bunun sonucu olarak basnn, bask ve kontrol altna alnma tehlikesiyle kar karya kalaca aikardr. Bununla birlikte sz konusu koruma tedbirinin, istisnasz tm basn aralar bakmndan kabul edildii sylenemez. nk 30. maddeye gre, bu korumadan ancak kanuna uygun ekilde basn iletmesi olarak kurulan basmevi ve eklentileri yararlanabilecektir. rnein kaak kurulmu bir basmevi bu hkmden yararlanamayacaktr. Yine bu hkm, basmevi ve eklentilerinin sadece su aleti olarak zapt ve msadere edilemeyeceini ve iletilmekten alkonulamayacan belirtmektedir. Basn aralarna, baka kanun hkmleri gerei yaplabilecek
397 398

Resm Gazete, Tarih: 22.05.2004, Say: 25469. Resm Gazete, Tarih: 26.06.2004, Say: 25504.

102

mdahaleler bu korumann dndadr. rnein, Kanununa veya Matbaalar Kanununa aykrlk gerekesiyle basmevi iletilmekten alkonulabilir. Madde de kullanlan zapt ve msadere szckleri bu durumu aka ortaya koymaktadr. 4. Sreli ve Sresiz Yaynn zin Alma ve Mal Teminat Yatrma artna Balanamamas 1982 Anayasasnn 29. maddesine gre, Sreli ve sresiz yayn nceden izin alma ve mal teminat yatrma artna balanamaz. Bu hkm basn zgrlnn olmazsa olmaz koullarndan birisidir. zgrlklerin kullanlmasnda badamaz. Temel hak ve zgrlklerin dzenlenmesinde iki sistem sz konusudur. Bunlardan birincisi dzeltici sistem, ikincisi nleyici sistemdir. Dzeltici sistemde, nceden herhangi bir izin almaya gerek olmayp, ilgili kii btn sorumluluk kendisine ait olmak zere verilecek cezay gze alarak serbeste hareket eder. nleyici sistemde ise, zgrlklerin kullanlmas, snrlarn almasn ve ktye kullanmay engellemek amacyla nceden baz kaytlar altna alnmaktadr. Bu sistemde, kural olarak bir zgrln kullanlmas artsz olmayp, nceden izin almaya veya en azndan bir bildirimde bulunmaya baldr. Katlk veya esneklik derecesine gre nleyici sistem, yasaklayc nleme, dzenleyici nleme ve basit nleme olmak zere e ayrlabilir. Bir zgrln kullanlmas iin aranan iznin verilip verilmemesi konusunda kamu otoriteleri tam ve mutlak bir taktir yetkisine sahip bulunuyorsa yasaklayc nleme; istenen iznin verilmemesi kamu otoritelerinin taktirine braklmamsa, nceden belirlenmi olan objektif artlarn yerine getirilmesi hlinde izin verilmek zorundaysa dzenleyici nleme; bir zgrln kullanlmas iin izin almaya gerek olmakszn, bildirim yeterli grlyorsa basit nleme sz konusudur399. izin sisteminin benimsenmesi, zgrlk kavramyla

399

KAPAN , Mnci: a.g.e., s.236-237.

103

1982 Anayasas, sreli ve sresiz yaynlar iin basit nleme sistemini benimsemitir. Buna gre, sreli veya sresiz bir yayn iin izin almaya ya da mal teminat yatrmaya gerek olmayp bildirimde bulunmak yeterlidir. Nitekim gerek 5680 sayl eski Basn Kanunu gerekse 5187 sayl yeni Basn Kanunu sreli yaynlar iin bildirim sistemini kabul etmitir400. Sreli ve sresiz yaynlarn mal teminat artna balanmas hem zgrln gereksiz olarak kstlanmas, hem de mal imknlar daha geni olan kiilerle daha dar olan kiiler arasnda bir ayrma yol amas sebebiyle basn zgrlyle ve klsik demokrasi rejimiyle badamaz401. Nitekim gerek 1961 Anayasas, gerekse 1982 Anayasas Sreli ve sresiz yayn nceden izin alma ve mal teminat yatrma artna balanamaz. hkmne yer vererek bu nleme usuln aka reddetmilerdir. 1982 Anayasasnn 29. maddesinin gerekesinde mal teminatn yaym iin daima bir engel tekil ettii bu nedenle de nleyici tedbir olarak yasakland belirtilmitir402. Yaymn izne tbi tutulmamas, bu zgrln kullanlmasnn dzenlenemeyecei, her trl denetim dnda braklaca anlamna gelmez. Basnn gnmz toplumunda tad nem ve demokrasilerde stlendikleri grev, basnn ve basn zgrlnn dzenlenmesini zorunlu hle getirmektedir. Basnn ve basn zgrlnn dzenlenmesi basnn hem grevini amacna uygun bir ekilde yerine getirmesini salar; hem de basn zgrln ktye kullanlmasnn engellenmesi bakmndan nem arz eder. Ancak bu konu dzenlenirken kanun koyucunun dikkate almak zorunda olduu bir noktaya Anayasa temas etmektedir. Anayasann 29. maddesinin nc fkrasna gre, Sreli yaynlarn karlmas, yaym artlar, mal kaynaklar ve gazetecilik meslei ile ilgili esaslar kanunla dzenlenir. Kanun, haber; dnce ve kanaatlerin serbeste yaymlanmasn engelleyici veya zorlatrc siyasal, ekonomik, mal ve teknik artlar koyamaz. Yani, basn
5680 sayl eski Basn Kanununa gre, sreli yayn karlmas izne bal olmayp sreli yaynn kaca yerin en byk mlk amirliine beyanname verilmesi yeterliydi. Ayn sistemi benimseyen 5187 sayl yeni Basn Kanunu, eski Kanundan farkl olarak beyannamenin verilecei yer olarak, en byk mlk amirliin yerine Cumhuriyet Basavcln kabul etmitir. 401 KAPAN , Mnci: a.g.e., s.237. 402 ZER, Attila: a.g.e., s.143-144.
400

104

zgrlnn salanabilmesi iin sadece bildirim usulnn benimsenmesi ve mal teminat yatrma artnn aranmamas yeterli deildir. Bununla birlikte basn ve basn zgrln dzenleyen kanunlar hazrlanrken Anayasann temas ettii bu hususlar dikkate alnmaldr. Aksi taktirde kanun koyucu hazrlayaca kanunlarla basn zgrln ortadan kaldrabilir. Nitekim Cumhuriyetin ilk yllarnda muhabir, sorumlu mdr ya da sreli yayn sahibi olabilmenin artlarn ok arlatrarak, bu alanda faaliyet gstermek isteyenlerin n kesilmitir. Bunun en ilgin rnei 1931 tarih ve 1881 sayl Matbuat Kanunudur. Bu Kanunun yrrle girmesiyle nce yeni Kanunun arad artlar tamayan muhalif Yarn gazetesi kapanm403, ardndan dier bir muhalif ses olan M. Zekeriya Sertel Son Posta Gazetesinden ayrlmtr. M. Zekeriya Sertelin ayrlmasna yeni Matbuat Kanununun 12. maddesi ile getirilen gazete sahibi olabilmek iin vatan, mill mcadele, cumhuriyet ve inklp aleyhinde bulunup da herhangi bir mahkeme ve divan tarafndan mahkm olmamak art neden olmutur404. Yine Demokrat Parti iktidar dneminde sreli ve sresiz yayn izne tbi tutulmad ve mal teminat yatrma artna balanmad hlde getirilen siyasal, ekonomik, mal ve teknik artlarla bu zgrlk ortadan kaldrlabilmitir.

Yarn gazetesinin yaym hayatn durdurmasnda Matbuat Kanunu ile birlikte baka olaylarn da etkisi olmutur. Bunlardan birincisi Kayseri Valisi Suat Bey ve eski savc Rfat Bey hakknda yaymlanan bir yaz nedeniyle Yarn gazetesinin sorumlu mdr Tevfik Beyin 1 yl 8 ay hapse mahkm edilmesi ve gazete sahibi Arif Oruun da tazminata mahkm edilmesidir. TUNCAY, Mete: T.C.nde Tek- Partili Ynetimin Kurulmas (1923-1931), 2. Basm, Cem Yaynlar, stanbul, 1989, s.280. kincisi, Arif Oruun iktidar yanls basnn kendisini devaml hedef gstermesi sonucu, bu tr yaynlardan etkilenen iki gen tarafndan dvlmesidir. 4 Austos 1931 tarihli Cumhuriyet gazetesi bu olay Vatan Haini Arif Dn ki Genten Dayak Yedi bal ile vermitir. Tm bu olanlara yeni Matbuat Kanununun yrrle girmesi de eklenince Yarn gazetesi iin en aklc yolun kapanmak olduu ortaya kmtr. GZ, Nurettin: Serbest Cumhuriyet Frkas Sonras Basnda Muhalefet ve 1931 Matbuat Kanunu, Gazi niversitesi Yayn No.184, Ankara, 1993, s.138-139. 404 M. Zekeriya SERTEL, Resimli Ay isimli dergide yaynlad Hapishanede dama Mahkm Olanlar Bile Bile Aslmaya Nasl Giderler balkl yazdan dolay stikll Mahkemesi tarafndan mahkm edilmiti. GZ, Nurettin: Trkiyede Basn- ktidar likileri(1920-1927), Gazi niversitesi Yayn No.166, Ankara, 1991 s.190-191.

403

105

5. Dzeltme ve Cevap Hakknn Ancak Belirli Durumlarda Tannmas Dzeltme ve cevap hakk hem bir habere ya da yazya konu olan kiiler iin nem arz etmektedir; hem de basn zgrl ile yakndan ilgilidir. Dzeltme ve cevap hakk, kiilerin eref ve haysiyetinin korunmas, toplumun doru bilgilendirilmesi405 ve basn zgrlnn salanmas bakmndan ok nemlidir. Tad nem nedeniyle gerek 1961, gerekse 1982 Anayasas dzeltme ve cevap hakkn dzenlemitir. 1961 Anayasasnn 27. maddesindeki hkmn hemen hemen aynsna 32. maddesinde yer veren 1982 Anayasasna gre, Dzeltme ve cevap hakk, ancak kiilerin haysiyet ve ereflerine dokunulmas veya kendileriyle ilgili geree aykr yaynlar yaplmas hllerinde tannr ve kanunla dzenlenir. Dzeltme ve cevap yaymlanmazsa, yaymlanmasnn gerekip gerekmediine hkim tarafndan ilgilinin mracaat tarihinden itibaren en ge yedi gn ierisinde karar verilir. Basn Kanununda dzenlenmesi gereken bu konunun, Anayasada dzenlenmesinin sebebi 1960 ncesi uygulamalardr. 1950 tarih ve 5680 sayl Basn Kanununun cevap ve dzeltme hakkn dzenleyen 19. maddesinin ilk ekline gre, Bir ahsn haysiyet ve erefine dokunan veya menfaatini bozan yahut kendisi ile ilgili hakikata aykr hareketler, dnceler ve szlerle ak ve kapal ekilde bir mevkutede yaplan yayndan dolay o ahsn imzas ile gnderilecek cevap ve dzeltmeyi mevkutenin mesul mdr, metnine hibir mlhaza ve iaret katmakszn aynen ve tamamen nere mecburdurGnderilen cevap ve dzeltmede su tekil eden ifadeler veya cevap ve dzeltmeyi gerektiren yayn ile ilgisi bulunmayan hususlar mevcut ise veya nerinden itibaren ay gemi ise dercinden ekinilebilir. Bu taktirde ekinmenin sebepleri derhal yaz ile o yer sulh ceza yarglna bildirilir. Yarg en ge yirmi drt saatte neir ile alkas bulunup bulunmadna ve mddetin geip gemediine karar verir veya mnasip grecei deiiklii yapar. Yarg kararnn yerine getirilmesi mecburidir.

405

Bkz. 5187 sayl Basn Kanunu gerekesi. ET N, Erol: Aklamal- tihatl Basn Hukuku, 2. Bask, Sekin Yaynlar, Ankara, 2004, s.64.

106

1956 ylnda 6733 sayl Kanunla406 Basn Kanununun bu maddesi deitirilerek cevap ve dzeltmelerin mevkute ile birlikte, ilgilinin bulunduu yer Cumhuriyet savclna verilecei; Cumhuriyet savcsnn, en ge 24 saat ierisinde, cevap veya dzeltmenin kanunun arad artlar tayp tamadn inceleyecei ve karar verecei ve bu kararn kesin olup yerine getirilmesinin mecbur olaca hkme balanmtr. Cevap ve dzeltme hakkn dzenleyen maddede yer alan menfaatini bozan ifadesinin kapsamnn geniliinden ve mulaklndan yararlanan siyasal iktidar, bu hakk ktye kullanmtr. Doru haberler dahi yalanlanm, siyasal iktidarn houna gitmeyen her habere tekzip gnderilmi, bunlar savclklardan kolaylkla geirilerek basn ilevini yapamaz hle sokulmutur. Ankarada Hrriyet Partisinin organ olarak yaymlanan Yeni Gn gazetesinin bir saysnda, birinci sayfa savcln ve belediyenin tekzipleriyle dolduu iin gnn nemli haberlerini i sayfalarda vermek zorunda kalm olmas bu durumu gsteren ilgin bir rnektir407. Yukarda deindiimiz uygulamalar dikkate alan ve benzeri uygulamalarn nn kesmek isteyen Anayasa koyucu dzeltme ve cevap hakkn Anayasada dzenleme ihtiyac duymutur. Madde gerekesinde bu durum, Bir taraftan hakikate aykr yayn yznden itibar ve haysiyeti zedelenen ahslara da bu hakk tanmak, dier taraftan da bu hakkn dzenlenmesini mutlak olarak kanuna brakma neticesinde, mesel savclarn cevap hakk hususunda son sz sylemesi gibi pek yanl bir hkmn hortlamasna mani olma gayesiyle 27nci maddedeki hkme Anayasamzda yer verilmitir.408 denerek aka vurgulanmtr.

Resm Gazete, Tarih: 08.06.1956, Say: 9327. KABACALI, Alpay: a.g.e., s.180. Savclklardan gnderilen tekziplere birka rnek: Bir CHP gazetesine let olduk., 18 Mart 1959 tarihli gazetemizde kan haber yalandr., ilide bir bakkaliye dkkn soyulmad, yanl haber verdik., 2/9/1958 tarihli gazetemizin birinci sayfasnda Glekin Trabzona gelii dolaysyla neredilen yazlar tamamiyle hilfi hakikattir.(16 Eyll 1958, 6 stunluk bir manet). TOPUZ, Hfz: II. Mahmuttan Holdinglere Trk Basn Tarihi, Birinci Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 2003, s.207-208. 408 ZER, Attila: a.g.e, s.157.
407

406

107

6. Datmn nlenmesi ve Toplatma in Hkim Kararnn Aranmas 1961 Anayasasnn ilk hlinde yer alan, Trkiyede yaymlanan gazete ve dergilerin toplatlmas, bu tedbirlerin uygulanacan kanunun aka gsterdii sularn ilenmesi hlinde ve ancak hkim kararyla olabilir.(m.22/4) hkm, 1971 ylnda yaplan deiiklikle Trkiyede yaymlanan gazete ve dergiler, kanunun gsterdii sularn ilenmesi hlinde hkim kararyla; Devletin lkesi ve milletiyle btnlnn, mill gvenliin, kamu dzeninin veya genel ahlkn korunmas ve sularn nlenmesi bakmndan gecikmesinde saknca bulunan hallerde de, kanunun aka yetkili kld merciin emriyle toplatlabilir. Toplatma karar veren yetkili merci, bu kararn en ge 24 saat iinde mahkemeye bildirir. Mahkeme bu karar en ge gn iinde onaylamazsa, toplatma karar hkmsz saylr. eklinde deitirilmitir. Bu deiiklikle, maddede saylan sular bakmndan gecikmesinde saknca bulunan hllerde, kanunun aka yetkili kld merciin de toplatma karar verebilecei hkme balanmtr. Grld zere gerek 1961 Anayasasnn ilk hlinde, gerekse 1971 ylnda yaplan deiiklikten sonraki hlinde, datmn nlenmesine dair herhangi bir hkm mevcut deildir. Datmn nlenmesi ve sreli ve sresiz yaynlarn toplatlmas 1982 Anayasasnn 28. maddesinde dzenlenmitir. Bu maddenin drdnc ve altnc fkralarna gre, Devletin i ve d gvenliini, lkesi ve milletiyle blnmez btnln tehdit eden veya su ilemeye ya da ayaklanma veya isyana tevik eder nitelikte olan veya Devlete ait gizli bilgilere ilikin bulunan her trl haber veya yazy, yazanlar veya bastranlar veya ayn amala, basanlar, bakasna verenler, bu sulara ait kanun hkmleri uyarnca sorumlu olurlar. Tedbir yolu ile datm hkim kararyla; gecikmesinde saknca bulunan hallerde de kanunun aka yetkili kld merciin emriyle nlenebilir. Datm nleyen yetkili mercii, bu kararn en ge yirmidrt saat iinde yetkili hkime bildirir. Yetkili hkim bu karar en ge krksekiz saat iinde onaylamazsa, datm nleme karar hkmsz saylr... Sreli ve

108

sresiz

yaynlar,

kanunun

gsterdii

sularn

soruturma

veya

kovuturmasna geilmi olmas hllerinde hkim kararyla; Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, milli gvenliin, kamu dzeninin, genel ahlkn korunmas ve sularn nlenmesi bakmndan gecikmesinde saknca bulunan hallerde de kanunun aka yetkili kld merciin emriyle toplatlabilir. Toplatma karar veren yetkili mercii, bu kararn en ge yirmidrt saat iinde yetkili hkime bildirir; hkim bu karar en ge krksekiz saat iinde onaylamazsa, toplatma karar hkmsz saylr. 1982 Anayasas, 1961 Anayasasndan farkl olarak, toplatma dnda datmn nlenmesine de yer vermitir. Bu dzenlemeye gre, hkim tedbir yoluyla datmn nlenmesi karar verebilecei gibi, gecikmesinde saknca bulunan hllerde yetkili merci de bu karar verebilecektir. Geri, yetkili merciin verdii datmn nlenmesi karar hkimin onayna balanmtr. Ancak, yetkili merciin bu kararn hkime 24 saat iinde bildirmesi ve hkimin 48 saat iinde bu karar onaylamas ya da onaylanmamas dnldnde, gnlk bir sreyle yetkili merciin kararnn yrrlkte olaca grlr. Gerek 1961 Anayasasnda, gerekse 1982 Anayasasnda yetkili merciin neresi olacan belirtilmemi bu konu kanun koyucuya braklmtr. Nitekim 5680 sayl Basn Kanununda 1983 ylnda yaplan deiiklikle409 getirilen Ek 1. maddeyle, yetkili merciin, Cumhuriyet savcl olaca hkme balanmtr. Siyasal iktidara ters den bir gazetenin yetkili merci tarafndan datmnn nlenmesine karar verilmesine ve satlma ans ortadan kalktktan sonra su olumad gerekesiyle bu tedbirin kaldrlmasna neden olaca iddia edilerek bu dzenlemenin, basn zgrln ihll edecei ileri srlmtr410. Yetkili merciin Cumhuriyet savcl olmas durumunda bu iddia gereki olmaz. nk ayn saknca hkim tarafndan verilecek datmn nlenmesi kararnda da sz konusudur. Bu sorun yetkili mercie datmn nlenmesi karar verme yetkisi ile ilgili olmayp yarg bamszl ile ilgilidir.
409 410

Resm Gazete, Tarih: 13.11.1983, Say: 18220. KABACALI, Alpay: a.g.e., s.198.

109

Burada

tartlmas

gereken

konu,

bu

hkmle

Anayasa

koyucunun, basn yoluyla ilenen sularn411 yaym ile vcut bulaca genel kuralna bir istisna getirmesidir. Basn yoluyla ilenen sular manev unsur, baslm eser ve yaym olmak zere unsurdan oluur412. Basn yoluyla ilenen sular bakmndan manev unsur genel hukuk esaslarna tbidir413. Bunun dnda basn yoluyla ilenen sutan sz edilebilmesi iin her eyden nce basn faaliyetinin konusunu oluturan baslm bir eserin varl gereklidir414. Baslm eserin ne olduu 5187 sayl Basn Kanununda belirtilmitir. Bu Kanunun 2. maddesinde baslm eser, Yaymlanmak zere her trl basm aralar ile baslan veya dier aralarla oaltlan yaz, resim ve benzeri eserler ile haber ajans yaynlar olarak tanmlanmtr. Baslm bir eserin varl, basn yoluyla ilenen suun genel ve soyut unsurunu oluturur. nk baslm eserin ieriine gre su deimektedir. rnein, basn yoluyla ilenen bir hakaret suu ile basn yoluyla ilenmi bir propaganda suu birbirinden farkl unsurlar iermektedirler. Fakat her iki su da, basn yoluyla ilendii iin baslm eserin varl ortak unsur olmaktadr415. Baslm bir eserin su oluturan bir ierie sahip olmas, basn yoluyla ilenmi suun varl iin yeterli deildir; ayrca baslm eserin yaymlanmas da gereklidir416. 5187 sayl Basn Kanununun 11. maddesine gre, Baslm eserler yoluyla ilenen su yaym annda oluur. Yaym ise, ayn Kanunun 2. maddesinde, Baslm eserin herhangi bir ekilde kamuya sunulmas olarak tanmlanmtr. Baslm bir eserin yaymlanmasyla su olutuuna gre, yayma kadar yaplan hibir hareket basn yoluyla ilenen

Basn suu ile basn yoluyla ilenen su birbirinden farkldr. Kanun bir hareketi srf basn yoluyla ilendii taktirde cezalandryorsa, yani baslm eserler dndaki alenyeti salayc vastalarla ilendiinde cezalandrmyorsa bu sulara basn suu denmektedir. DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.373. Herhangi bir arala ilenebildii hlde basnn ara olarak kullanlmas yoluyla ilenen sulara ise, basn yoluyla ilenen su denilmektedir. ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, s.526. 412 DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.373. 413 DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.377. 414 ZEN, Muharrem: Ceza Hukukunda Objektif Sorumluluk, US-A Yaynclk, Ankara, 1998, s.245. 415 ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, s.529. 416 ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, s.530.

411

110

su saylamaz. Bu nedenle de basn sularna teebbs genellikle mmkn deildir417. Anayasann 28. maddesinde yer alan ve datmn nlenmesini dzenleyen hkmle basn yoluyla ilenen sularda, suun yaymla oluaca genel kuralna istisna getirilmitir. nk datmn nlenmesi, baslm eserin kamuya sunulmas imknn ortadan kaldrmaktadr. Anayasa koyucunun henz olumam bir su iin byle bir tedbiri ngrmesi, basn zgrl ile badatrlamaz. Kural olarak hkime, gecikmesinde saknca bulunan hllerde de yetkili mercie datmn nlenmesi karar verme yetkisinin tannmas, Anayasa koyucunun toplumu ve Devleti basna kar koruma amacyla hareket ettiinin en arpc gstergesidir. Nitekim Anayasa koyucu bu hkm getirme amacn madde gerekesinde Hkmn sevk amac, sz konusu gruba dahil, sularn arl nedeniyle bunlara daha ilk anda engel olunmas arzusudur. Yaym gerekletikten, fikir rn umuma sunulduktan sonra alnacak her trl tedbirin, yaymla ortaya kan zarar yahut tehlikeyi ortadan kaldrmaya yetmeyecei dnlmtr.418 eklinde belirtmitir. Toplatma karar konusunda 1982 Anayasas, hemen hemen 1961 Anayasasndaki hkmn aynsna yer vermitir. Ancak 1961 Anayasasna gre, hkim kanunun gsterdii sularn ilenmesi hlinde, toplatma karar verebilirken; 1982 Anayasasna gre hkim, kanunun gsterdii sularn soruturma veya kovuturmasna geilmi olmas hlinde toplatma karar verebilecektir. Onun dnda 1961 Anayasasnda yer alan, Devletin lkesi ve milletiyle btnlnn, mill gvenliin, kamu dzeninin veya genel ahlkn korunmas ve sularn nlenmesi bakmndan gecikmesinde saknca bulunan hallerde de kanunun aka yetkili kld merciin emriyle toplatlabilir. hkm 1982 Anayasasna olduu gibi tanmtr419. Ancak 1961 Anayasasnda 3 gn olan hkimin onaylama sresi 1982 Anayasas ile 48 saate indirilmitir.

417 418

ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, s.531. ZER, Attila: a.g.e., s.136. 419 1961 Anayasasnda yer alan Devletin lkesi ve milletiyle btnlnn ifadesi 1982 Anayasas ile Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn ifadesi ile deitirilmitir.

111

Tm bu eletirilere ramen Anayasada sreli ve sresiz yaynlarn datmnn nlenmesi ve toplatlmas kararn kimlerin hangi artlarda verebileceinin belirtilmesi Trkiye iin gerekli ve gereki bir yaklamdr. Basn ve yayn tarihimizde birok basn eseri, sadece siyasal iktidar eletirdikleri iin toplatlm ve yasaklanmtr. Bu yetkinin bamsz yarg dnda baka bir organn eline verilmesi hem basn zgrln hem de dnceyi aklama ve yayma zgrln zedeler. Bu hkmlere Anayasada yer verilmesinin ne kadar isabetli olduunu, yakn zamanda bir kaymakamn grevli olduu iledeki tm kamu kurum ve kurulularna yaz gndererek, kamuoyunda oka tartlan bir yazarn, kamu kitaplklarndaki kitaplarnn toplatlarak imha edilmesi emrini vermesi, aka gstermitir420. 7. Sreli Yaynlarn Ancak Mahkeme Kararyla Geici Olarak Kapatlabilmesi 1961 Anayasasnn ilk hlinde Trkiyede yaymlanan gazete ve dergiler, ancak 57. maddede belirtilen fiillerden mahkm olma hlinde mahkeme kararyla kapatlabilmekteydi. 57. maddede belirtilen fiiller ise, insan hak ve zgrlklerine dayanan demokratik ve lik Cumhuriyet ilkelerine ve Devletin lkesi ve milletiyle blnmezliine ynelik fiillerdir. 1971 ylnda Anayasada yaplan deiiklikle yukarda saylan fiillere, mill gvenlie, genel ahlka, mill devlete, sosyal devlete ve kamu dzenine aykrlk oluturan fiiller de eklenmitir. 1982 Anayasas da ayn konuyu dzenlemitir. Anayasann 28. maddesine gre, Trkiyede yaymlanan sreli yaynlar, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, Cumhuriyetin temel ilkelerine, mill gvenlie ve genel ahlka aykr yaymlardan mahkm olma hlinde,
Stler Kaymakam Mustafa Altnpnar imzasyla resm kurululara gnderilen yaz yleydi: Son gnlerde kamuoyunda tartlan ve yazar olduu iddia edilen Orhan Pamuk adl yazar, yurt dnda verdii beyanatlarda onurunu her eyin zerinde tutan Trk Milleti'ni rencide edici aslsz iftiralarda bulunmaktadr. Bu aznlk rksnn aslsz iftiralarna kar Trk Milleti'nin elbette meru mdafaa hakk vardr.Bu itibarla tm kamu kurum ve kurulularmz ktphanelerini ve kitaplklarn tarayacak ve ad geen ahsa ait kitaplar ayklanarak imha edilecektir. Konunun hassasiyetle takibini rica ederim., Hrriyet Gazetesi, 30.03.2005, s.1.
420

112

mahkeme kararyla geici olarak kapatlabilir. Kapatlan sreli yaynn aka devam nitelii tayan her trl yayn yasaktr; bunlar hkim kararyla toplatlr.(m.28/9). 1982 Anayasas bu konuyu dzenlerken 1961 Anayasasndan ynden ayrlmtr. Her eyden nce, kamu dzenine aykr yaymlardan mahkm olma hli, gazete ve dergilerin kapatlmas sebepleri arasnda saylmamtr. Gazete ve dergilerin kamu dzenine aykr yaymlardan dolay kapatlmasna olanak veren bu ifadenin maddeden kartlmas basn zgrl asndan gerekliydi. nk, her su kamu dzenini bozucu niteliktedir. Bu durumda, yaym yoluyla ilenen herhangi bir su nedeniyle gazete ve derginin kapatlmas olana yaratlm olur. Kamu dzenine aykrlk ifadesi toplumda kargaalk yaratc fiiller eklinde anlalsa bile, hangi fiillerin bu nitelikte olduunu saptamak sorun oluturur ve keyfi snrlandrmalarn nn aar421. kinci olarak sreli yaynlarn ancak geici olarak kapatlabilecei hkme balanmtr. Oysa 1961 Anayasasnda sreli yaynlarn kapatlabilecei belirtilmi, kapatmann srekli mi geici mi olaca hkme balanmamtr. Nitekim 1961 Anayasas dneminde birok gazete ve dergi sresiz kapatlmtr422. 1982 Anayasas ile sresiz kapatma gibi, yaptrm kavramyla, cezalarn ahsilii ilkesiyle, basnla ve basn zgrlyle badamayan, anlamsz bir yaptrmn ortadan kaldrlmas yerinde olmutur. Aslnda sreli yaynlarn geici olarak kapatlmas da basn ve dnce zgrl ile badamaz. nk sreli yaynlar, birbirinden ok farkl dnya grne sahip kiilerin yazlar, resimleri, karikatrleri gibi eserlerinden oluur. Anayasada belirtilen sularn ilenmesi hlinde, sreli bir yaynn kapatlmas durumunda, kapatma kararna neden olan eserin sahibi dnda, ayn sreli yaynda dncelerini su ilemeksizin aktaran dier kiiler de mahkm edilmektedir. Bu durum Anayasann 38. maddesinde ifadesini bulan cezalarn ahsilii ilkesiyle badamaz. Yine bakasnn iledii bir fiilden dolay, sula ilgisi olmayan bir kiinin basn yoluyla dncelerini aklama ve yayma hakknn geici de olsa elinden alnmas
421 422

ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, s.48. Bkz. KABACALI, Alpay: a.g.e., s.199.

113

basn zgrl ile badamaz. Elbetteki sreli bir yaynda yer alan yaz, resim, karikatr gibi eserlerin su oluturmas durumunda yaptrm sz konusu olmaldr. Ancak bu yaptrmn sreli yayn deil, eser sahibini hedef almas gerekmektedir. Son olarak da kapatlan sreli yaynn devam niteliinde bir yaymn yaplamayaca hkme balanmtr. Kapatma cezas, kiiyi deil yayn hedef alan bir yaptrmdr. Bu durum madde gerekesinde Kapatma, ceza mahkumiyetine eklenecek fakat kiiyi deil sreli yayn hedef alan ayr bir meyyidedir. denerek aka belirtilmitir. Ancak farkl bir isimle yaymlan sreli bir yaynn, kapatlan sreli yaynn devam olduu nasl anlalacaktr? Yeni yaynn sahibinin veya sorumlu mdrnn kapatlan yaynn sahibi veya sorumlu mdr ile ayn kiiler olmas bu iliki iin yeterli midir? Eer bu durum yeterli kabul edilirse, kapatlan sreli yaynn sahibinin ve sorumlu mdrnn sreli yayn karma zgrlkleri kstlanm olacaktr. Her ne kadar teoride kapatmann, kiiyi deil sreli yayn hedef alan bir yaptrm olduu ileri srlse de, pratikte kiileri de hedef ald aka grlr. 8. Devletin Basn Ykmllnn Olmas 1982 Anayasas temel hak ve devleri, genel hkmler koyduktan sonra, Georg Jellinekin snflandrmasn benimseyerek, kiinin hak ve devleri, sosyal ve ekonomik haklar ve devler ve siyas haklar ve devler olmak zere blmde dzenlediini belirtmitik. Bilindii gibi, Georg Jellinek haklar negatif stat haklar, pozitif stat haklar ve aktif stat haklar olmak zere e ayrmtr423. 1982 Anayasasnn ikinci ksmnn ikinci blmnde yer alan (m. 17-40) hak ve zgrlkler kural olarak negatif stat haklar niteliindedir424. Yani bu blmde yer alan hak ve zgrlkler, kiinin devlet tarafndan alamayacak ve dokunulamayacak zel alannn snrlarn izer. Bir baka ifadeyle, bu haklar devlete, negatif bir
423

zgrln salayacak Tedbirleri Alma

Bkz. GZLER, Kemal: Trk Anayasa Hukuku Dersleri, s.164; GZBYK, eref: a.g.e., s.167; KAPAN , Mnci: a.g.e, s.6. 424 GZLER, Kemal: Trk Anayasa Hukuku Dersleri, s.165.

114

tutum, sadece karmama ve glge etmeme devi ykler425. Bu zgrlklerin kullanlabilmeleri iin, Devletin olumlu bir tutum taknmas gerekmez. Devletin bu zgrlkler karsnda pasif durmas bu zgrlklerin varl iin yeterlidir. Basn zgrl Anayasann negatif stat haklarnn yer ald bu blmde dzenlenmitir. Ancak gerek 1961 Anayasas, gerekse 1982 Anayasas basn zgrlnn salanmas iin Devlete devler yklemitir. 1982 Anayasasnn 28. maddesinde yer alan Devlet, basn ve haber alma hrriyetini salayacak tedbirleri alr. hkm bunun ak gstergesidir426. O hlde Devletin basn zgrl karsnda, negatif bir tutum taknmas dnlemez. Aksine basn zgrlnn salanmas iin Devletin aktif bir tutum taknmas ve bu zgrln nndeki engelleri kaldrmas gerekmektedir. Bu hkm ayn zamanda bireyin, basn zgrlnn salanmas iin, Devletten olumlu bir davranta bulunma ve yardm isteme hakkna da iaret etmektedir. Oysa, kiilere devletten olumlu bir davran, bir hizmet, bir yardm isteme imknnn tannmas427 negatif stat haklarnn deil, pozitif stat haklarnn zelliklerindendir. Bu nedenle basn zgrlnn, Georg Jellinekin snflandrmasnda pozitif stat haklarna denk gelen sosyal haklardan olduu ileri srlmtr428. Ancak pozitif stat haklarndan ok daha nce ortaya kan ve gelien dnceyi aklama ve yayma zgrlnn zel bir tr olan basn zgrlnn nitelii, ortaya k ve geliimi dikkate alndnda, pozitif stat haklar ierisinde deil negatif stat haklar ierisinde yer almas gerektii grlr. nk koruyucu haklar olarak da adlandrlan429 negatif stat haklar
430

byk

lde

aristokrasi-burjuvazi

atmasna

dayanmaktadr

. Dnce zgrl ve onun zel bir trn oluturan

basn zgrl de bu atmasnn rndr. Bunun en ak gstergesi,

425 426

KAPAN , Mnci: a.g.e., s.6. Ayn hkm 1961 Anayasasnn 22. maddesinin ikinci fkrasnda da yer almtr. 427 KAPAN , Mnci: a.g.e., s.6. 428 DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.79. 429 Bkz. GZBYK, eref: a.g.e., s.167. 430 KABOLU, brahim .:a.g.e, s.41.

115

Amerikan ve Fransz devrimlerinden sonra kabul edilen bildirilerdir431. Oysa Pozitif stat haklar, sanayi devriminden sonra ortaya kmtr ve ii snfnn toplumsal muhalefetinin bir rndr432. Anayasann basn zgrlnn salanmas iin Devlete birtakm grevler vermesi, tek bana bu zgrln pozitif stat haklar ierisinde yer ald ve sosyal bir hak olduu tezini dorulamaz. nk temel hak ve zgrlkler bir btn oluturur. Bunlardan her biri dierleriyle tamamlanmadka zgrlkler salanamaz433. Bu nedenle devlet sadece pozitif stat haklarn deil, temel hak ve zgrlklerin tamamn salamakla grevli olmaldr. Nitekim, 1982 Anayasas temel hak ve zgrlklerin tm iin Devlete grevler yklemitir. Anayasann 5. maddesinde, ...kiinin temel hak ve hrriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle badamayacak surette snrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri... kaldrmak Devletin temel ama ve grevleri arasnda saylmtr. Anayasann basn zgrln dzenledii 28. maddesinde bu konuyu ayrca dzenlemesi basn zgrlnn sosyal bir hak olduunu deil; olsa olsa Anayasa koyucunun basn zgrlne verdii nemi gsterir. Bu hkm karsnda Devletin basn ve haber alma zgrlnn salanmas iin gerekli tedbirleri almas, Anayasa tarafndan bir zorunluluk olarak belirtildii sylenebilir434. Devlete Anayasa tarafndan yklenen bu grevin nemini, ekonomik ve teknolojik gelimeler aka ortaya koymaktadr. Bu balamda Devlete den en nemli grev her eyden nce, basn zgrlnn nndeki hukuksal engelleri kaldrmaktr. Avrupa Birlii Uyum almalar erevesinde yaplan deiikliklere ramen mevzuatmzda basn zgrln engelleyici birok hkm halen varln
Nitekim Georg Jellinek basn zgrln negatif stat haklarna rnek olarak vermitir JELL NEK, Georg: LEtat modern et son droit, (Traduction franaise par Georges Fardis), Paris, M.Giard&E.Brire, 1913, s.52 (GZLER; Kemal: Trk Anayasa Hukuku Dersleri, s.164den naklen). 432 Sosyal, ktisad ve Kltrel Haklarn ortaya k iin bkz.KABOLU, brahim .: a.g.e., s.42-45. 433 KAPAN , Mnci: a.g.e., s.7. 434 DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.189.
431

116

srdrmektedir. 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanunu, 3713 sayl Terrle Mcadele Kanunu,1117 sayl Kkleri Muzr Neriyattan Koruma Kanunu, 2935 sayl Olaanst Hal Kanunu basn zgrln engelleyici hkmler ieren ve deitirilmesi gereken kanunlarn banda gelmektedir. Basn zgrlnn nndeki hukuksal engellerin kaldrlmas tek bana bu zgrln salanmas iin yeterli deildir. Bunun yannda devletin ekonomik ve teknik destei de gereklidir. nceki yllarda Devlet bu desteini telekomnikasyon yardm, kt yardm, iln ve reklm yardm435 eklinde sunmaktayd. Basn kart sahiplerine salanan kolaylklar436 da bu anlamda devlet destei olarak deerlendirilebilir. Telekomnikasyon hizmetinin ve kt retiminin Devletin tekelinde bulunduu dnemlerde basn zgrl asndan nemli ve gerekli olan bu yardmlar, Devletin ekonomiden elini ektii gnmzde nemini kaybetmitir. Ancak, yeni kurulan ya da zor durumda olan sreli yaynlara birtakm vergi ve kredi kolaylklarnn tannmas, hem basnda oulculuun salanmas hem de bu sreli yaynlarn baz sermaye evrelerinin kontrolne girmesini engellemek bakmndan gereklidir. Ancak Devlet basna yardm yaparken eitlik ilkesine uygun ekilde davranmak zorundadr. Bu ayn zamanda Anayasal bir zorunluluktur. 1982 Anayasasnn 29. maddesine gre, Sreli yaynlar, Devletin ve dier kamu tzelkiilerinin veya bunlara bal kurumlarn ara ve imknlarndan eitlik esasna gre yararlanrlar. Ayn hkm 1961 Anayasasnn 23. maddesinde de yer almtr. Bu hkmle hem farkl yayn organlar arasnda eitliin salanmas Devlet iin bir ykmllk olarak ortaya konulmu, hem de gazete ve

435

195 sayl Basn ln Kurumu Tekiline Dair Kanununa gre, resm ilnlarn Basn iln Kurumu araclyla sreli yaynlarda yaynlatlaca hkme balanmtr(m.31). Resm Gazete, Tarih: 09.01.1961, Say: 10702. Bu ilnlarn gazeteler iin cidd gelir kayna oluturduu bilinmektedir. Geni bilgi iin bkz. DANIMAN, Ahmet: a.g.e., s.148-161. 436 Basn Kart Ynetmeliinin 8. maddesinde basn kart hamillerine salanan kolaylklar dzenlemitir. Devlet ve belediyelerin, zel idare ve kylerin veya bunlara bal kurulularn, ehir iinde ve dnda ilettikleri tarifeli tatlardan, indirimli veya parasz olarak yararlanmak; kamuya ait mze, galeri, sergi, stadyum ve hipodromlar ile benzeri yerlere cretsiz girmek; posta iletmelerinde bulunan telgraf, faks, telefon, teleks ve benzeri aralardan ncelikli olarak yararlanmak ve her trl baslm eseri indirimli cretle gndermek, basn kart hamillerine salanan kolaylklardan bazlardr. Resm Gazete, Tarih:09.08.1998, Say: 23428.

117

dergilerin Devletin ara ve imknlarndan faydalanmalar bir hak olarak kabul edilmitir437. Devlet yardmlarnn nemini kaybettii gnmzde, basn zgrlnn salanmas iin Devlete den en nemli grev, bu alanda tekellemeyi nlemektir. Nitekim madde gerekesinde Devletin basn zgrln tehdit eden tekelleme yahut younlama eilimlerini nleyici tedbirleri almas gerektii aka belirtilmitir438. C) Anayasamzda Basn zgrlnn Snrlandrlmas 1961 Anayasasnn 22. maddesinin ilk hlinde basn zgrlnn, ancak mill gvenlii veya genel ahlk korumak, kiilerin haysiyet eref ve haklarna tecavz, su ilemeye kkrtmay nlemek ve yarg grevinin amacna uygun olarak yerine getirilmesini salamak iin kanunla snrlanabilecei belirtilmiti. 1971 ylnda yaplan Anayasa deiiklii ile Devletin lkesi ve milletiyle btnl, kamu dzeni, mill gvenliin gerektirdii gizlilik maddenin ilk hlinde belirtilen snrlama sebeplerine eklenmitir. 1982 Anayasasnn 28. maddesinde ise, basn zgrlnn snrlanmasnda, Anayasann 26 ve 27. maddeleri hkmlerinin uygulanaca belirtilmitir. 1. Anayasann 26. Maddesinin ngrd Snrlama Sebepleri Anayasann zgrlnn snrlar 26. ayn maddesi dnceyi basn aklama zgrlnn ve yayma

zgrln dzenlemektedir. Bu nedenle dnceyi aklama ve yayma zamanda snrlarn oluturmaktadr. 2001 ylnda yaplan deiiklikten nce Anayasann 26. maddesinin ikinci fkras ile dnceyi aklama ve yayma zgrl iin, sularn nlenmesi, sulularn cezalandrlmas, Devlet srr olarak usulnce
437 438

DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.189. ZER, Attila: a.g.e., s.135.

118

belirtilmi bilgilerin aklanmamas, bakalarnn hret veya haklarnn korunmas, zel veya aile hayatlarnn korunmas, kanunun ngrd meslek srlarnn korunmas, yarglama grevinin gereine uygun olarak yerine getirilmesi gibi zel snrlama sebepleri ngrlmt. 2001 ylnda yaplan Anayasa deiiklii ile genel snrlama sebepleri kaldrldndan, 13. maddede yer alan genel snrlama sebeplerinin bir ksm 26. maddeye aktarlmtr. Bu deiiklikle, maddenin eski hlinde yer alan ve yukarda saydmz zel snrlama sebeplerine mill gvenlik, kamu dzeni, kamu gvenlii, Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn korunmas da eklenmitir. Bu snrlama sebeplerinin bir ksm Avrupa nsan Haklar Szlemesinden alnmtr. Ancak nemli olan snrlama sebepleri saylrken kullanlan kavramlarn tanmlanp iinin doldurulmasdr. Bunu yaparken de Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin ortaya koyduu itihatlar dikkate alnmaldr439. Bu deiiklikle dnceyi aklama ve yayma zgrlnn ve dolaysyla basn zgrlnn snrlama sebepleri arasna Cumhuriyetin temel nitelikleri de eklenmitir. 1982 Anayasasnn ilk hlinde yer almayan bu snrlama sebebi dnceyi aklama ve basn zgrl asndan olduka sakncaldr. nk Cumhuriyetin temel nitelikleri olarak Anayasada belirtilen ilkelerden bazlar zerinde bir uzlama olmayp ierikleri tartmaldr. rnein sosyal devlet ilkesi tartmal bir ilke olup, bu ilke aleyhinde birok kitap ve makale yazlmtr. Bu Anayasa deiikliinden sonra, sosyal devlet aleyhine yazlm kitaplarn ve makalelerin yasaklanmas mmkndr440. Anayasamzn ikinci maddesinde belirtilen Cumhuriyetin niteliklerine aykr bir dncenin aklanmasnn yasaklanmas hem otoriter bir anlay yanstmaktadr441, hem de dnceyi aklama ve yayma
439

GKE, Birsen: 2001 Ylnda Yaplan Anayasa Deiikliklerinin Sosyal Ekonomik ve Siyasal Ynden Deerlendirilmesi, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesinin 40. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler, 25-26 Nisan 2002, Anayasa Mahkemesi Yaynlar, Cilt: 19, s.547. 440 GZLER, Kemal: 3 Ekim 2001 Tarihli Anayasa deiiklii: Bir Abesle tigal rnei, s.340. 441 GZLER, Kemal: 3 Ekim 2001 Tarihli Anayasa deiiklii: Bir Abesle tigal rnei, s.340.

119

zgrl iin Avrupa nsan Haklar Szlemesinde yer almayan Atatrk milliyetilii, balangta belirtilen temel ilkeler, liklik, sosyal devlet gibi yeni snrlar getirmektedir. Anayasa deiiklii ile kaldrlan 13. maddedeki genel snrlama sebeplerinden genel ahlkn korunmas 26. maddede saylan zel snrlama sebepleri ierisinde yer almamas sorun yaratabilecek niteliktedir. Genel snrlama sebepleri kaldrldna gre ve 26. madde metninde genel ahlkn korunmas yer almadna gre, dnceyi aklama zgrlnn ve basn zgrlnn genel ahlkn korunmas sebebiyle snrlandrlmas sz konusu olamayacaktr442. Oysa Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesinin ikinci fkrasnda ahlkn korunmas ifade zgrl ve basn zgrl iin bir snrlama sebebi olarak kabul edilmitir. 1982 Anayasasnn 26. maddesinin ilk hli dnceyi aklama ve yayma zgrlne farkl bir snr daha izmekteydi. Maddenin nc fkrasna gre, Dncelerin aklanmas ve yaylmasnda kanunla yasaklanm olan herhangi bir dil kullanlamaz.443 Ayn hkm basn zgrlnn dzenlendii 28. maddenin ikinci fkrasnda da yer almtr. Bu hkmle yasaklanan bir dnce deil, dncelerin yasaklanm bir dille aklanmasdr444. Bu yasan dnceyi aklama ve yayma zgrln snrlad ve bu hliyle Cumhuriyetin temel niteliklerini belirleyen Anayasann 2. maddesine de aykr olduu ileri srlmtr445. Dnceyi aklama ve yayma zgrlne dil yasa getiren bu hkm karsnda, sadece kanunla yasaklanm bir dili konuabilen Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn bu zgrlkten yararlanmas dnlemez. rnein Krteden baka dil bilmeyen bir Trkiye Cumhuriyeti vatandann dncelerini aklamas, hatta konumas yasaklanabilecektir. Byle bir yasan demokratik bir

442 443

CAN, Osman: a.g.m., s.110. Terrle Mcadele Kanunuyla kaldrlan 1983 tarih ve 2932 sayl Trkeden Baka Dillerle Yaplacak Yaynlar Hakknda Kanunun 2. maddesine gre, Trk Devleti tarafndan tannm bulunan devletlerin birinci resm dilleri dndaki herhangi bir dille dncelerin aklanmas, yaylmas ve yaynlanmas yasaktr. Resm Gazete, Tarih: 22.10.1983, Say: 18199. 444 CAN, Osman: a.g.m., s.103. 445 HAFIZOULLARI, Zeki: Trk Hukuk Dzeninde nsan Haklarn Kaytlayan Hkmler, HMD, Cilt: 3, Say: 1, Ocak 1995, s.10.

120

devlette bulunmas sz konusu olamayaca gibi, hukuksal, etik ve sosyolojik bir dayana da yoktur446. Bu yasak Lozan Bar Anlamasna da aykrdr. Anlamann 39. maddesine gre, Herhangi bir Trk uyruunun gerek zel gerekse ticaret ilikilerinde, din basn ya da her eit yayn konularyla ak toplantlarnda, diledii bir dili kullanmasna kar hibir kstlama konulamayacaktr. Dnceyi aklama ve yayma zgrl ile basn zgrlne getirilen dil yasan somutlatran 1983 tarih ve 2932 sayl Trkeden Baka Dillerle Yaplacak Yaynlar Hakknda Kanunun 1991 ylnda yrrlkten kaldrlmas ile yasan uygulanabilirlii ortadan kalkmtr. Anayasada yer alan bu hkm, 2001 ylnda yaplan deiiklikle 26. maddeden tamamen kartlarak Lozan Bar Anlamasnn 39. maddesiyle yaanan eliki giderilmitir. 2. Anayasann 27. Maddesinin ngrd Snrlama Sebepleri 1982 Anayasasnn 27. maddesi bilim ve sanat zgrln dzenlemektedir. 1961 Anayasasnn 21. maddesinde de yer alan bu zgrlk 1982 Anayasasnda u ekilde dzenlenmitir: Herkes, bilim ve sanat serbeste renme ve retme, aklama, yayma ve bu alanlarda her trl aratrma hakkna sahiptir. Yayma hakk, Anayasann 1 inci, 2 nci ve 3 nc maddeleri hkmlerinin deitirilmesini salamak amacyla kullanlamaz. Bu madde hkm yabanc yaynlarn lkeye girmesi ve datmnn kanunla dzenlenmesine engel deildir. 1961 Anayasasnn herhangi bir zel snrlama sebebi ngrmedii bu zgrlk iin 1982 Anayasas, Anayasann 1, 2, ve 3. maddeleri hkmlerini snrlama sebepleri olarak kabul etmitir. Devletin eklinin belirtildii Anayasann 1. maddesine gre, Trkiye Devleti bir Cumhuriyettir. Cumhuriyetin niteliklerinin sayld Anayasann 2. maddesine gre, Trkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, mill dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl, Atatrk milliyetiliine bal, balangta belirtilen
446

CAN, Osman: a.g.m., s.109.

121

temel ilkelere dayanan, demokratik, lik, ve sosyal bir hukuk Devletidir. Devletin btnlnn, resm dilinin, bayrann, mill marnn ve bakentinin belirtildii Anayasann 3. maddesine gre, Trkiye Devleti, lkesi ve milletiyle blnmez bir btndr. Dili Trkedir. Bayra, ekli kanunda belirtilen, beyaz ay yldzl al bayraktr. Mill mar istikll Mardr. Bakenti Ankaradr. Bunlardan sadece Devletin ekli, resm dili, bayra, mill mar ve bakenti basn zgrl iin farkl snrlama sebepleri olarak ortaya kmaktadr. nk bunlar dnda kalan snrlama sebeplerinden Anayasann 2. maddesinde ifadesini bulan Cumhuriyetin nitelikleri ve Anayasann 3. maddesinde yer alan Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl Anayasann 26. maddesinde de basn zgrlnn snrlama sebepleri arasnda saylmtr. Sonu olarak unu syleyebiliriz: Basn zgrl mill gvenlik, kamu dzeni, kamu gvenlii, Cumhuriyetin temel nitelikleri, Devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnlnn korunmas, sularn nlenmesi, sulularn cezalandrlmas, Devlet srr olarak usulnce belirtilmi bilgilerin aklanmamas, bakalarnn hret veya haklarnn korunmas, zel ve aile hayatlarnn korunmas, kanunun ngrd meslek srlarnn korunmas, yarglama grevinin gereine uygun olarak yerine getirilmesi amalaryla snrlanabilir. Bu zgrlk Trkiye Devletinin eklini, resm dilini, bayran, mill marn ve bakentini deitirmek amacyla kullanlamaz. III. ZGRL nsan temel bir deer olarak esas alan, iktidarn temel hak ve zgrlklere mdahalesini kstlayan ilke ve normlar ieren bir anayasann varl, temel hak ve zgrlkler iin en temel gvencedir. Ancak bundan daha nemlisi, siyasal iktidarn bu ilke ve normlara uygun davranp davranmadnn yargsal denetime tbi tutulmasdr. Anayasa Mahkemesinin ANAYASA MAHKEMES KARARLARINDA BASIN

122

kanunlarn anayasaya uygunluunu denetlemesi, anayasann stnl ilkesinin mantk ve doal bir sonucudur. Anayasa, yasama organnn snrlarn, kat zerinde teorik bir ekilde belirlemitir. Oysa bu snrlarn gereklikte salanabilir etkili
447

olabilmeleri,

Anayasa

Mahkemesinin

bu

ilevi

ile

Anayasa Mahkemesi bu ilevini, eitli vesilelerle nne gelen uyumazlklar zerken Anayasay yorumlamak suretiyle yerine getirir. Anayasa Mahkemesi bu ilevini yerine getirirken temel hak ve zgrlkler konusundaki kararlaryla anayasann stnln salamann yannda devlet ve birey arasndaki ilikileri de belirler448. Bu ilev, hukuk devleti anlaynn mantna da uygun dmektedir. nk, hukuk devletinde, kurallar kademelenmesinin en stnde Anayasa yer alr, btn dier kurallar ve ilemler geerliliklerini ondan alr449. 1961 Anayasas ile kurulan Anayasa Mahkemesine, temel hak ve zgrlklerin iktidara kar korunmasnda byk nem verilmi ve byk mitler balanmtr. 1960 ncesi iktidarnn Anayasay ineyerek temel hak ve zgrlkleri yok etme giriimlerinden ders alnarak teekkl ettirilen Anayasa Mahkemesi, zgrlklerin bekisi ve anayasann stnl ilkesinin koruyucusu olarak grlmtr450. Anayasa Mahkemesinin kurulu amalarndan biri olan temel hak ve zgrlkleri iktidara kar koruma amacyla, rn olduu anlayn korunmas arasnda kald dnemlerde, tercihini rn olduu anlaytan yana kullanmas ise, bu Mahkemeyi amacndan uzaklatrmtr. Anayasann stnl ilkesi ve anayasalar ile gvence altna alnan temel hak ve zgrlkler, uzun ve etin mcadeleler sonucunda, devlet gcnn sahiplerinden koparlp alnabilmitir. Bylece g ile hukuk arasndaki gerilim ilikisi hukuk lehine sonulanmtr. Bu sonu, hukukun ve zellikle Anayasa Hukukunun sadece varolan dzeni korumas iin deil,
ZABUNOLU, Yahya Kzm: (Bir Hukuk ve Siyasal Bilim Problemi Olarak) Devlet Kudretinin Snrlandrlmas, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar No:185, Ankara, 1963, s.209. 448 ERDOAN, Mustafa: Anayasal Demokrasi (Anayasa Hukukuna Giri), 2. Bask, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1997, s.70. 449 TEZ , Erdoan: Anayasa Hukuku, Yedinci Bas, Beta Yaynlar, stanbul, 2001, s.178. 450 KAPAN , Mnci: a.g.e., s.126-127.
447

123

zgrlk ve adalete daha da yaknlaabilmek iin bir ilke ve ayn zamanda bireye ynelik saldrlara kar bir gvence olarak algland srece kabul edilebilir451. Anayasa Mahkemesi, tarihsel misyonu dikkate alndnda, yeterli gvenceleri iermeyen hak ve zgrlklerle ilgili normlar yorumlarken, Anayasa koyucunun iradesine mutlak bal kalarak pozitivist bir yaklamla yetinmemeli; hukukun evrensel ilkelerini kapsayan bir bak asn benimsemelidir452. Eer Anayasa temel hak ve zgrlkler bakmndan yeterli gvenceler iermiyorsa, Anayasa Mahkemesinin bunlar koruma ve gerekletirme alanndaki ilevinin de snrl kalaca dnlebilir. Ancak bu durum Anayasa Mahkemesinin, Anayasaya uygunluk denetimini yaparken, zgrlk lehine yorum ilkesinden hareket ederek, temel hak ve zgrlklerin snrlarn optimal dereceye karmasna engel deildir. Byle bir yaklam Anayasa Mahkemesinin tarihsel misyonuna da uygundur453. A) Anayasa Mahkemesinin Dnceyi Aklama zgrlne Yaklam 1961 Anayasas dneminde Anayasa Mahkemesi, dnce zgrln iki farkl boyutta ele almtr. Dnce zgrlnn insann en tabi haklarndan olduunu belirten Mahkemeye gre, herkes istedii gibi dnmekte, istedii fikre inanmakta serbesttir. Kiinin i alemi kanunun her eit mdahalesinin dndadr. Ancak kiinin i aleminde kald srece mutlak ve snrsz olan dnce zgrl, toplum hayatn ilgilendirdii andan itibaren hukukun ve kanunun sahasna girer ve toplumsal yaayn gerektirdii baz snrlamalara tbi tutulur454.

GREN, Zafer: Anayasa Hukukuna Giri, II. Bask, Dokuz Eyll niversitesi Yayn, zmir, 1999, s.251-252. 452 SUNAY, Reyhan: Anayasa Mahkemesi Kararlarnda fade Hrriyeti, Birinci Basm, Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara, 2003, s.2. 453 SANCAR, Mithat: Devlet Akl Kskacnda Hukuk Devleti, letiim Yaynlar, stanbul, 2000, s.214. 454 E. 1963/16, K. 1963/83, KT. 08.04.1963, AMKD, Say: 1, s.199; E. 1963/17, K. 1963/84, KT. 08.04.1963, AMKD, Say: 1, s.216; E. 1963/25, K. 1963/87, KT. 08.04.1963, AMKD, Say: 1, s.224-225.

451

124

Anayasa Mahkemesinin kiinin i dnyasnda kald srece dnce zgrlnn mutlak ve snrsz olduunu belirtmesi, zgrl koruyucu bir yorum olarak deerlendirilemez. En baskc rejimlerde dahi, bireyin i dnyasnda kalan gr ve dncelerin snrlandrlmas mmkn deildir455. Dnce ve dnceyi aklama zgrl ayrm, kavram kargaasna etmemektedir. Anayasa Mahkemesine gre, aa vurulan dnce belli esaslara ve kurallara balanmak suretiyle snrlandrlmaldr. nk, toplum hayatna zarar veren dnce ve kanaatlerin aa vurulmas toplumu huzursuzlua sevk ederek toplumsal yaayn ve devletin gvenliini sarsar. Bu bakmdan dier hak ve zgrlkler gibi dnce ve kanaat zgrl de her trl sorumsuz davranlara izin veren mutlak ve snrsz bir zgrlk olarak dnlemez. Bu zgrl toplumsal hayatn ve demokratik dzenin icaplar ile badatrmak ve toplumsal yaayla dnce ve kanaat zgrln denge hlinde tutmak gerekir456. Anayasa Mahkemesi bu kararyla, dnceyi aklama zgrln, oulcu yaklamla muhalefet zgrl eklinde deil, bir gvenlik meselesi olarak algladn ortaya koymutur457. Oysa muhalif nitelikteki dncelerin serbeste aklanabilmesi demokratik rejimlerin en belirgin ve vazgeilmez unsurudur. Sbjektif siyasal llerle baz dncelerin yasaklanmas durumunda rejimin demokratik olma nitelii ve iddias ortadan kalkar458. Muhalif yn bulunmayan, sadece kurulu dzene ve Anayasaya uygun olduuna inanlan dncelerin aklanabilmesi, bu zgrln varlna delil gsterilemez459. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, iddeti, silhl mcadeleyi ve ayaklanmay tevik etmedii srece sadece toplumda beeni ve hogr ile karlanan dncelerin deil, ayn zamanda devleti veya halkn bir kesimini rahatsz eden, hatta oka uratan,
455

sebep

olmas

dnda,

pratik

adan

bir

anlam

ifade

ZHAN, Hac Ali-Z PEK, Bekir Berat: Yargtay Kararlarnda fade Hrriyeti, Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara, 2003, s.4. 456 E. 1963/16, K. 1963/83, KT. 08.04.1963, AMKD, Say: 1, s.199 457 SUNAY, Reyhan: Anayasa Mahkemesi Kararlarnda fade Hrriyeti, s.7. 458 KAPAN , Mnci: a.g.e., s.226-227. 459 SUNAY, Reyhan: Anayasa Mahkemesi Kararlarnda fade Hrriyeti, s.5.

125

demokrasiye zarar vermemek kaydyla, devletin mevcut dzenini sorgulayan ve resm gre aykr dncelerin de dnceyi aklama zgrlnden yararlanabileceine karar vermitir460. Geri Anayasa Mahkemesi eitli karalarnda Evrensel Bildirisine
461

nsan Haklar atfta

ve

Avrupa

nsan

Haklar

Szlemesine

bulunmutur

. Ancak Anayasa Mahkemesi bu szlemeleri, bamsz l

norm olarak deil, insan haklarna saygl devlet ilkesini aydnlatan destek l norm olarak kullanmtr462. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kararlar ise, Anayasa Mahkemesi tarafndan, kesin hkm kavramnn yok olaca gerekesiyle, yeni vaka veya delil olarak deerlendirilmemitir463. Demokratik hukuk devletinin vazgeilmez temel unsurlarndan olan dnceyi aklama zgrlnn mutlak ve snrsz olamayaca, bu zgrln de birtakm snrlarnn olduu tartlmaz bir gerektir. Sorun bu snrlandrmalarn snrnn ne olacadr. 1961 Anayasasnn 11. maddesi temel hak ve zgrlklerin ancak kanunla snrlandrlabileceini belirttikten sonra bu snrlandrmann da bir snrnn olduunu hkme balamtr. Buna gre, kanunla yaplan snrlandrmalarda temel hak ve zgrlklerin zne dokunulamayaca belirtilmitir. ze dokunmama ilkesinin yerini 1982 Anayasasnda demokratik toplum gereklerine aykr olmama ilkesi almtr. 1982 Anayasasnda 4709 sayl Kanunla464 yaplan deiiklikle ze dokunmama ilkesi madde metnine yeniden eklenmitir. Yeni hliyle 1982 Anayasasna gre, temel hak ve zgrlkler, zlerine dokunulmakszn, Anayasann szne ve ruhuna, demokratik toplum dzeninin ve lik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine aykr olarak snrlandrlamaz. Bu deiiklikle temel hak ve zgrlkler kanunla snrlandrlrken, bu snrlandrmada ze
460

dokunmama ve demokratik toplum dzeninin

Thoma v. Lxembourg, 38432/97, 29.03.2001, Reports of Judgement and Decisions, 44; Sener v. Turkey, 26680/95, 18.07.2000, 45; Polat v. Turkey, 23500/94, 08.07.1999, 47; Gerger v. Turkey, 48; Sener v. Turkey, 45; Polat v. Turkey, 45; Srek v. Turkey(No:1), 61; Srek v. Turkey(No:3), 37. 461 E. 1993/1, K. 1993/2, KT. 23.11.1993, AMKD, Say: 30, Cilt: 2, s. 919; E. 1993/3, K. 1994/2, KT. 16.6.1994, AMKD, Say: 30, Cilt: 2, s.1207. 462 ZBUDUN, Ergun: a.g.e., s.357. 463 ALAR, Bakr- AVUOLU, Naz: Parti Kapatma Davalarnda Mermer- Mozaik kilemi, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesi Yayn, Ankara, 1999, Cilt: 16, s.186. 464 Resm Gazete, Tarih: 17.10.2001, Say: 24556.

126

gereklerine aykr olmama kriterleri birlikte aranmtr. Geri Anayasa Mahkemesi, zgrlklerin zne dokunup tmyle kullanlmaz hle getiren snrlandrmalarn, demokratik toplum dzeninin gerekleriyle de uyum iinde saylamayacan belirtmitir465. Anayasa Mahkemesi, 1961 Anayasas dneminde, hakkn etkisini ortadan kaldran, amacna uygun ekilde kullanmn cidd ekilde engelleyen veya hakk rtl bir ekilde kullanlmaz hle koyan snrlandrmalar ze dokunur nitelikte kabul ederken466; 1982 Anayasas dneminde, haklar tmyle kullanlmaz hle getiren snrlandrmalar ze dokunur nitelikte kabul etmitir467. Geri Anayasa Mahkemesi bu yaklamndan daha sonra vazgemi ve bir hakkn kullanmn gletiren veya engelleyen snrlandrmalarn hakkn zne zarar vereceine karar vermitir468. Ancak bu yaklamn tutarl bir ekilde ve 1961 Anayasas dnemindeki gibi gl bir biimde vurgulamamtr. Nitekim Anayasa Mahkemesinin bahse konu kararnn bir baka cmlesinde hakkn zne dokunan dzenlemeler gerek anlamda seme ve seilme hakkn ortadan kaldrr. diyerek elikiye dmtr. 1982 Anayasasnn snrlandrmann snr olarak kabul ettii demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olmama kriterini Anayasa Mahkemesi uygularken, sz edilen demokratik toplum dzeninin, 1982 Anayasasnda belirtilen zgrlk demokrasi ve onun gerekleriyle belirlenen hukuk dzeninin kastedildiini ileri srmtr469. Ancak Anayasa Mahkemesi daha sonra bu grn deitirmi ve demokratik toplum dzeninin gerekleriyle, klsik demokrasinin kastedildiini ve klsik demokrasilerin temel hak ve zgrlkleri en geni ekilde salayan ve gvence altna alan rejimler olduunu belirtmitir470. Anayasa Mahkemesi bu yaklamn kararl ekilde gstermemi, genel olarak demokrasi konusunda 1982 Anayasasnn
E. 1985/8, K. 1986/27, KT. 26.11.1986, AMKD, Say: 22, s.365. E. 1962/208, K. 1963/1, KT. 04.01.1963, AMKD, Say: 1, s.74; E. 1963/16, K. 1963/83, KT. 08.04.1963, AMKD, Say: 1, s.203; E. 1963/25, K. 1963/87, KT. 08.04.1963, AMKD, Say: 1, s.228. 467 E. 1985/8, K. 1986/27, KT. 26.11.1986, AMKD, Say: 22, s.365. 468 E. 1986/17, K. 1987/11, KT. 22.05.1987, AMKD, Say: 23, s.222. 469 E. 1985/21, K. 1986/23, KT. 06.10.1986, AMKD, Say: 22, s.224. 470 E. 1985/8, K. 1986/27, KT. 26.11.1986, AMKD, Say: 22, s.365.
466 465

127

ngrd dzenin kastedildiini kabul etmitir471. Bunu da genellikle Anayasann Balang Hkmlerine ve Atatrk Milliyetiliine atfta bulunarak yapmtr472. Demokratik toplum gereklerine aykr olmama ilkesinin dayanan Avrupa nsan Haklar Szlemesinin ikinci fkras oluturmaktadr. Bu nsan Haklar bir ihtiyatan gre, snrlandrma zorlayc sosyal Szlemeye aykrlklar inceleyip karar veren Avrupa Mahkemesine

kaynaklanmyorsa veya gidilebilecek en son are niteliinde deilse, demokratik toplum dzeninin gereklerine de uygun olmayacaktr473. 1982 Anayasasnda 2001 ylnda yaplan deiiklikle, temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmasnda, lllk ilkesinin gzetilmesi gerektii hkme balanmtr. Geri Anayasann nceki hlinde yer alan snrlamalarn ngrldkleri ama dnda kullanlamazlar ifadesinden yola kan Anayasa Mahkemesi, snrlandrmann ancak zorunlu olduu lde olmas gerektiini belirterek lllk ilkesine ilerlik kazandrmtr474. Dnce zgrlnn snrlandrlmasnda Amerika Yksek Mahkemesinin gelitirdii ak ve mevcut tehlike kriteri Anayasa Mahkemesi tarafndan da kullanlmtr. Anayasa Mahkemesi nne gelen bir parti kapatma davasnda475, parti programnda yer alan hususlarn, Trkiye Cumhuriyeti iin yakn ve grlebilir bir tehlike oluturduuna karar vermitir476. Yakn ve grlebilir bir tehlikenin varl tespit edilirken, lkelerin iinde bulunduklar artlarn dikkate alnmas kanlmazdr. Nitekim Anayasa Mahkemesi bu ilkeye atfta bulunduu kararnda Trkiye Cumhuriyetinin konumunun ve koullarnn bu tehlikeyi arlatrdna dikkat ekmitir477.
471

E. 1985/21, K. 1986/23, KT. 06.10.1986, AMKD, Say: 22, s.224; E. 1989/1, K. 1989/12, KT. 07.03.1989, AMKD, Say: 25, s.150, 152. 472 E. 1989/1, K. 1989/12, KT. 07.03.1989, AMKD, Say: 25, s.150, 152;E. 1990/1, K. 1991/1, KT. 16.07.1991, AMKD, Say: 27, Cilt: 2, s.959-961; E. 1991/2, K. 1992/1, KT. 10.07.1992, AMKD, Say: 28, Cilt: 2, s.808-816. 473 Observer and Guardian v. The United Kingtom, 13585/88, 26.11.1991, A 216, , 66-70; Case of ditions Plon v. France, 58148/00, Reports of Judgements, 18.05.2004, 53. 474 E. 1985/8, K. 1986/27, KT. 26.11.1986, AMKD, Say: 22, s.366. 475 Bu davada, Sosyalist Birlik Partisinin, tzk ve programnn, Birinci Byk Kongrede alnan kararn, bu karara dayanak oluturan Genel Ynetim Kurulu raporu ile Genel Bakan ve Genel Bakan Yardmcs'nn Parti adna yapt aklamalarn; Anayasaya ve Siyas Partiler Kanununa aykr olduu ileri srlmtr. 476 E. 1993/4, K. 1995/1, KT. 19.07.1995, AMKD, Say: 33, Cilt: 2, s.635. 477 E. 1993/4, K. 1995/1, KT. 19.07.1995, AMKD, Say: 33, Cilt: 2, s.635.

128

Ancak byle durumlarda dahi aklanan dnce bakmndan soyut, genel ve sbjektif bir deerlendirilme yaplmamaldr478. Aksi taktirde, hkim politikalara alternatif oluturan herhangi bir dncenin, zararl ve tehlikeli olduu kabul edilerek demokrasinin en temel unsurlarndan biri olan muhalefet etme zgrl ortadan kaldrlabilir. Buradaki tehlike, devletin nlemekte hakl ve yetkili olduu, cidd ve nemli zarar meydana getirebilecek, yaknlk derecesi ok yksek olan bir tehlikedir. Bu kriter uygulanrken, dncenin ifade edildii ortam dikkate alnmal ve konu bir yaknlk ve derece sorunu olarak deerlendirilmelidir479. Anayasa Mahkemesi dnceyi aklama zgrl ile ilgili genel tutumunu belirlerken, aklanan dncelerin, ieriklerini ve ngrdkleri amalar esas almtr. Halbuki demokrasilerde amacn gayri meru gsterilmesi suretiyle dnce zgrlnn snrlandrlmas yerine, bu amac gerekletirmek iin kullanlan yntemlere baklmaldr480. Demokratik toplumlarda, aklanan dncelerin bal bana su saylan bir eylem gibi alglanarak snrlandrlmalar kabul edilemez. Dnceyi aklama zgrlnn snrlandrlmasnda belirleyici olmas gereken kriter, sz konusu dncelerin ngrdkleri yntemlerin iddet ierip iermedikleri olmaldr. Buna karlk iddeti tahrik ve tevik eden dnce aklamalarnn korunmas sz konusu olamaz481. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin de yaklam bu yndedir482. B)Anayasa Mahkemesinin Basn zgrlne Yaklam Anayasa Mahkemesi basn zgrln dnce ve kanaat zgrln tamamlayan ve onun kullanlmasn salayan bir zgrlk olarak

SUNAY, Reyhan: Anayasa Mahkemesi Kararlarnda fade Hrriyeti, s.29. TEZ , Erdoan: Trkiyede Siyasal Dnce ve rgtlenme zgrl, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesi Yayn, Ankara, 1990, Cilt: 7, s.36-37. 480 SUNAY, Reyhan: Anayasa Mahkemesi Kararlarnda fade Hrriyeti, s.23. 481 ERDOAN, Mustafa: a.g.m., s.9. 482 Gerger v. Turkey, 48; Sener v. Turkey, 45; Polat v. Turkey, 45; Srek v. Turkey(No:1), 61; Srek v. Turkey(No:3), 37.
479

478

129

ele almaktadr483. Dolaysyla Anayasa Mahkemesinin dnceyi aklama zgrlyle ilgili olarak benimsedii yaklam basn zgrl iin de sergilemektedir. Anayasa Mahkemesine gre, dnce ve kanat zgrln tamamlayan ve onun kullanlmasn salayan basn zgrl de dnce ve kanaat zgrl gibi mutlak ve snrsz deildir Geni halk kitlelerinin dnce ve kanaatleri zerinde etki yapan basnn zgr olmas, toplumun huzur ve selmetini ve Devletin gvenliini ihll edecek mahiyetteki beyanlarn ve yazlarn cezasz braklmas demek deil, sadece basnn nceden kaytlama ve kstlamaya tbi tutulmamas demektir. Sosyal grevini yerine getirebilmesi iin basnn zgr olmas kadar sorumluluk uuru ile hareket etmesi de arttr. Sorumluluk uurundan yoksun bir basn, her sorumsuz kuvvet gibi er ge soysuzlar ve toplum hayatn sarsan ve mill gvenlii tehlikeye sokan bir kuvvet halini alr.484 Anayasa Mahkemesi tarafndan dnce zgrln tamamlayan ve onun kullanlmasn salayan bir zgrlk olarak nitelendirilen basn zgrlnden yararlanan basna, sosyal grevini yerine getirebilmesi iin basnn zgr olmas kadar sorumluluk uuru ile hareket etmesi de arttr. ifadesinden de anlalaca gibi, sosyal bir grev ve sorumluluk yklemektedir. O hlde basn bu grev ve sorumluluun gereklerine uygun davranmad durumlarda da kstlanmaya tbi tutulabilecektir. Byle bir yaklamn basn zgrlnn alann daraltaca kukusuzdur. Dncenin herhangi bir ekilde aklanmasnda aranmayan bu kriterlerin dncenin basn yoluyla aktarlmasnda aranmas, Anayasa Mahkemesinin basn dnceyi aklama zgrl ile zde gren yaklamyla da elimektedir. Bu grev ve sorumluluk nedir? Sorusuna verilecek cevap Anayasa Mahkemesinin bu zgrle bakn bize gstermesi asndan ok nemlidir. Bunun iin Anayasa Mahkemesinin bu kararna konu olan olay incelememiz gerekmektedir.

483

Bkz. E. 1963/16, K. 1963/83, KT. 08.04.1963, AMKD, Say: 1, s.200-203; E. 1963/17, K. 1963/84, KT. 08.04.1963, AMKD, Say: 1, s.217-218; E. 1997/19, K. 1997/66, KT. 23.10.1997, AMKD, Say: 35, Cilt: 1, s.99-100. 484 E. 1963/16, K. 1963/83, KT. 08.04.1963, AMKD, Say: 1, s.200.

130

Mill Birlik Komitesinin, 1962 seimleri ncesi getirdii 38 sayl Anayasa Nizamn, Mill Gvenlik ve Huzuru Bozan Baz Fiiller Hakknda Kanunun 1. maddesinde, 27 Mays 1960 Devrimini, sz, yaz, haber, havadis, resim, karikatr veya sair vasta ve suretlerle, yersiz, haksz veya gayrimeru gsterenlerin veya st kapal da olsa matfiyeti belli olacak ekilde byle gstermeye alanlarn; bu Devrimin neticesi olarak Yksek Adalet Divannca veya sair kaza mercilerince verilmi ve kesinlemi olan karar ve hkmleri, sz, yaz, haber, havadis, resim, karikatr veya sair vasta ve suretlerle ktleyenlerin veya st kapal da olsa matfiyeti belli olacak ekilde ktlemeye alanlarn veya mahkm edilenlerin mahkmiyetlerine esas tekil eden fiillerini yahut ahslarn venler veya neticelenmi hazrlk, ilk, son tahkikat veya infaz safhalaryla ilgili resim, hatrat, rrortaj yayanlar veya beyanat verenlerin; 27 Mays 1960 Devrimini yersiz, haksz veya gayrimeru gsterecek surette, feshedilmi Demokrat Partinin iktidarn venler veya mdafaa edenlerin bir yldan be yla kadar ar hapis cezas ile cezalandrlacaklar belirtilmekteydi. Bir siyas parti genel bakannn basn toplantsnda, kendisine yneltilen soruya karlk siyas kanaatten dolay kimseye ceza verilemeyeceine gre, af ancak bir hakszln tamiri olacaktr eklinde verdii cevab nedeniyle hakknda bu Kanuna muhalefetten dava alm ve bu Kanun, itiraz yoluyla Anayasa Mahkemesinin nne gelmitir. Dava almasna neden olan olay ve Kanun metni incelendiinde, Anayasa Mahkemesinin basna ykledii grev ve sorumluluun, rn olduu 27 Mays Devriminin hibir ekilde eletirilmemesi olduu aka grlr. Anayasa Mahkemesine gre, 27 Mays Devrimini eletirmek bir yana, bu dnemdeki uygulamalarna st kapal da olsa sitemde bulunmak, vatandalar bir biri aleyhine tahrik eden ve onlar arasnda kin ve dmanlk yaratan bir davran olacaktr485. Byle bir yaklam hibir surette basn zgrlyle badamaz. Anayasa Mahkemesi bu kararnda, basn zgrln ve basn zgrlnn z meselesini birbirine kartrmtr. Anayasa Mahkemesine
485

E. 1963/16, K. 1963/83, KT. 08.04.1963, AMKD, Say: 1, s.200-203.

131

gre, basnn zgr olmas demek, basnn nceden kaytlama ve ksntya tbi tutulmamas demektir486 Ayn mahkeme ayn kararnda basn zgrlnn zn belirlerken ayn kriterleri ileri srmtr487. Oysa bir hakkn z kavram o hak snrlandrlrken, onun dokunulamaz alann ifade eder. Hakkn kendisi zden ok daha geni niteliktedir. Anayasa Mahkemesinin bu yaklam zgrlklerin devaml ekilde snrlandrlm bir alanda kullanlaca gibi bir sonuca bizi ulatrr ki, bu yaklam snrlandrmann istisna olarak kabul edildii demokrasi anlayna uygun dmez. Nitekim Anayasa Mahkemesi bu grn daha sonra deitirerek Anayasann Basn hrdr, sansr edilemez hkmn, basn organlarnn nceden kaytlanma ve ksntya tbi tutulmamas, neyi yazp neyi yazmayacaklarn belirlemekte ve grlerini aklamakta zgr olmas anlamnda olduunu belirterek488, bu zgrl biraz daha geni ekilde tanmlamtr. Ancak bu tanmlama da yetersizdir. nk basn zgrl devletin bu zgrle kar sadece pasif tutum taknmas ile salanamaz. Nitekim gerek 1961 Anayasas gerekse 1982 anayasas Devlet basn ve haber alma hrriyetlerini salayacak tedbirleri alr hkmne yer vererek Devletin bu zgrl salamas iin aktif bir tutum iinde olmasn zorunlu saymtr. Anayasa Mahkemesinin son yllarda verdii bir kararla bu konuya deinmitir. Anayasa Mahkemesine gre, Basn zgrl yalnz bu alanda alanlar ynnden deil, herkes iin geerli ve yaamsal bir zgrlktr. Basn, geni haber alma ve iletiim sistemleri, ileri bask teknikleri, yaygn ve hzl datm a ile byk bir alanda ve btnlk iinde faaliyet gstermektedir. Byle bir faaliyet ise, nemli bir ekonomik ve mali kaynak ihtiyacn yaratmaktadr. Bu sektre girebilmenin kolaylatrlmas ve rekabet ortamnn yaratlmas, basn zgrln salamann temel koullarndandr. htiyalar karlamak ve koullar gerekletirmek, kanun koyucunun grevleri arasndadr.489

E. 1963/16, K. 1963/83, KT. 08.04.1963, AMKD, Say: 1, s.200. E. 1963/16, K. 1963/83, KT. 08.04.1963, AMKD, Say: 1, s.203. 488 E. 1978/54, K. 1979/9, KT. 08.02.1979, AMKD, Say: 17, s.63. 489 E. 1997/19, K. 1997/66, KT. 23.10.1997, AMKD, Say: 35, Cilt: 1, s.108.
487

486

132

Basn alannda ortaya kan tekellemeler karsnda kanun koyucuya grev ykleyen bu karar basn zgrl bakmndan ok nemlidir. nk gnmzde basn zgrlne ynelen tehditler sadece devlet kaynakl deildir. Birok alanda faaliyet gsteren dev basn kurulular, gazetecilerin neyi yazp yazmayacaklarn belirlemekte, istekleri dnda davrananlar sektr dna itmektedirler. Basn zgrlnn snrlandrlmasnn snrnn ne olaca sorunu, Anayasa Mahkemesinin bu zgrln zne hangi durumlarda dokunulmu saylacana dair yaklamyla zlmtr. Anayasa mahkemesine gre, basnn sansre tbi tutulmas; kitap, gazete ve dergi karlmasnn nceden izin alma ve mal teminat yatrma artna balanmas; haber, dnce ve kanaatlerin serbeste yaymlanmasn engelleyici veya zorlayc iktisad, mal ve teknik kaytlarn konulmas; durumlarnda basn zgrlnn zne dokunulmas sz konusu olmaktadr490. Ancak, Anayasa Mahkemesi ze dokunmama ilkesi ile ilgili olarak yapt bu tanmlamaya her zaman sadk kalmamtr. Nitekim 13.05.1971 tarihli ve 1402 sayl Skynetim Kanununun 3. maddesinin a, b ve c fkralarnn, Anayasaya aykr olduu gerekesiyle alan iptal davasnda Anayasa Mahkemesi verdii kararla yukarda belirttiimiz hakkn z yaklamn terk etmitir. Anayasa Mahkemesi bu kararnda sansr, basn zgrln snrlandrmann yollarndan biri olarak grmtr491. Oysa yukarda deindiimiz nceki kararlarnda basna sansr konulmasn basn zgrlnn zne dokunur nitelikte kabul etmiti. Anayasa Mahkemesi ayn kararnda, Skynetim Komutanlna matbaalar kapatma yetkisinin verilmesini skynetim ilnn zorunlu klan bir ortamda basmevlerinin olumsuz, ykc faaliyetleri, ar ve tehlikeli durumlara, Devlet ve millet bnyesinde geni lde tahribata yol aabilecei...492 gerekesiyle Anayasaya uygun bulmutur. Oysa basmevlerini kapatma yetkisinin Skynetim Komutanlna verilmesinin

E. 1963/16, K. 1963/83, KT. 08.04.1963, AMKD, Say: 1, s.203; E. 1963/25, K. 1963/87, KT. 08.04.1963, AMKD, Say: 1, s.228. 491 E. 1971/31, K. 1972/5, KT. 15-16.02.1972, AMKD, Say: 10, s.176. 492 E. 1971/31, K. 1972/5, KT. 15-16.02.1972, AMKD, Say: 10, s.176-177.

490

133

haber, dnce ve kanaatlerin serbeste yaymlanmasn engelleyici nitelikte teknik bir snrlandrma olduu aktr. Bu ynyle de hakkn z tahrip edilmektedir ve kanun koyucuya bile verilmeyen hakkn zne dokunma olana, Skynetim Komutanlna verilmektedir. Kar oy kullanan ye evket Mftgilin de belirttii gibi, Anayasa dzenini korumak isteyen bir ynetim eklinin, Anayasann ngrd temel haklar bir tarafa itmeye, onlarn zne dokunmaya kalkmas dnlemez493. Anayasa Mahkemesi 1979 ylnda verdii bir kararla494 basn zgrlnn z kavramn farkl bir yaklamla ele almtr. Anayasa mahkemesi bu kararnda, yasaklamann dncenin kendisine deil, yaym aracna ilikin bulunmas durumunda
495

hakkn

zne

dokunulmu

saylmayacan ileri srmtr

. Anayasa Mahkemesi bu kararyla hakkn

z konusunda yukarda belirttiimiz yaklamndan tamamen uzaklamtr. Dnce zgrl ve basn zgrl, onlar kullanmamz mmkn klan aralardan ayrlamaz. Bu aralara getirilebilecek birok snrlandrmalar, ayn zamanda bu zgrlklerin zne de dokunabilir. rnein gazetelere, kitaplara sansr konulmas ya da matbaa kurmann ve gazete karmann izne balanmas dncenin kendisine deil yaym aralarna ynelik bir kstlamadr. Ayn zamanda bu kstlamalarn hem dnce zgrlnn hem de basn zgrlnn zn tahrip ettii aikardr. Dncenin kendisine deil yaym aracna getirilen kstlamay hakkn zn tahrip edici nitelikte bulmayan Anayasa mahkemesi, ayn Kanunun 1992 ylnda tekrar nne gelmesi zerine, bu kstlamay baz hak ve zgrlklerin durdurulmas
493 494

E. 1971/31, K. 1972/5, KT. 15-16.02.1972, AMKD, Say: 10, s.232. Trkiyede gnlk gazeteler 13.06.1952 tarih ve 5953 sayl Basn Mesleinde alanlarla altranlar Arasndaki Mnasebetlerin Tanzimi Hakknda Kanunun 20. maddesini deitiren 19.02.1954 tarih ve 6253 sayl Kanunla, Ramazan Bayramnn ikinci ve nc gnleriyle Kurban Bayramnn ikinci, nc ve drdnc gnleri gnlk gazetelerin yaym yasaklanmtr. Resmi Gazete, Tarih: 19.02.1954, Say: 8638. Bu gnlerde gazete yayn hakk her ilde gazetecilerin bulunduklar meslek kurulularndan basn kart sahibi yesi en fazla olana aitti. Yasa koyucunun gazetecilerin gerek tatillerinin gazetelerin kmad gnlerde olaca dncesinden hareketle koyduu bu yasak, gazetecilerin meslek kurulularnn desteklenmesi gibi bir amacda iinde barndrmaktayd. nk gnlk gazetelerin kmad bu be gn iinde, gazete karma hakkn elinde bulunduran dernekler, sattan ve ilndan elde edilen gelire de sahip olmaktayd. Geni bilgi iin bkz. TURHAN, Mehmet: Gazeteler ve Bayram (Bir Anayasa Mahkemesi Kararnn Dndrdkleri), Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Ocak-Aralk 1993, Cilt: 48, No:1-4, s.197-208. 495 E. 1978/54, K. 1979/9, KT. 08.02.1979, AMKD, Say: 17, s.63.

134

olarak grmtr496. Anayasa Mahkemesinin, ondrt yl sonra grn tamamen deitirerek, bu hkm olaanst bir durum sz konusu olmakszn olaan dnemler iin baz hak ve zgrlklerin kullanlmasn askya ald iin Anayasann 2 ve 15. maddelerine aykr bularak iptal etmesi yerinde olmutur. nk hangi nedenle olursa olsun, bir dernee ya da meslek kuruluuna tekel vermek gazete alanlarnn dinlenme demokrasilerde savunulamaz497. Ayrca, hakk gereke gsterilerek, basn

zgrlnn snrlandrlas kabul edilemez. Grld gibi Anayasa Mahkemesinin, basn zgrlnn znn ne olduu ve hangi kstlamalarn bu z tahrip ettii konusunda tutarl ve istikrarl bir tavr yoktur. Anayasa Mahkemesinin Kararlar incelendiinde genellikle konjonktre bal olarak basn zgrlnn zn belirlemeye alt grlr. Bu yaklam tarz ise, Anayasa Mahkemesinin kurulu amacna ve misyonuna uygun deildir. Anayasa Mahkemesinin dier temel hak ve zgrlkler konusunda taknd pozitivist tutumu basn zgrlne yaklamnda da ortaya koymaktadr. Bunun en ak rneini 5680 sayl Basn Kanununun 31. maddesinin498 Anayasann dnce, basn ve bilim zgrln dzenleyen 17, 20, 21, 22, 24. maddelerine aykr olduu gerekesiyle alan iptal davasnda gstermitir. Anayasa Mahkemesi, yabanc memleketlerde baslan ve yaymlanan eserlerle ilgili olarak, Anayasada ak ya da kapal herhangi bir hkmn bulunmadn, bu konunun dzenlenmesinin kanuna ve kanun koyucuya brakldn belirtmitir. Anayasa Mahkemesi pozitivist yaklamn daha da abartarak kanun koyucunun, yabanc memleketlerde baslan gazete, dergi, kitap ve benzeri eserlerin yurdumuza ne ekilde ve hangi artlar altnda sokulabileceini belirlerken ve bu hususta gerekli grd yasaklar koyarken Anayasann temel hak ve zgrlklerle ilgili
496 497

E. 1992/36, K. 1993/4, KT. 20.01.1993, AMKD, Say: 29, Cilt: 1, s.219-220. TURHAN, Mehmet: a.g.m., s.208. 498 5680 sayl Basn Kanununun 31. maddesi, Yabanc memleketlerde kan baslm eserlerin Trkiyeye sokulmas veya datlmas Bakanlar Kurulu kararyla yasaklanabilir. Bu gibi baslm eserlerin, Bakanlar Kurulundan acele karar alnmak zere, ileri Bakanlnca karardan evvel datlmalar yasaklanabilecei gibi, datlm olanlar da toplattrlabilir. Yasaklanm olmasna ramen bunlar Trkiyeye bilerek sokanlar, datanlar veya bu gibi eserleri ksmen veya tamamen iktibas ederek yayanlar hapis vear para cezas ile cezalandrlrlar. hkmn iermekteydi.

135

hkmlerini

gz

nnde

bulundurmak

mecburiyetinde

olmad

gibi

Anayasann 11. maddesinde yazl bulunan temel hak ve zgrlklerin zn kanuna kar dahi koruyan kaytlarla da bal olmadn ileri srmtr499. Sonu olarak unu syleyebiliriz: Anayasa Mahkemesi, gerek dnce zgrl gerekse dnce zgrln tamamlayan ve onun kullanlmasn salayan bir zgrlk olarak niteledii basn zgrl ile ilgili snrlandrmalarn Anayasaya uygunluk denetimini yaparken, bu zgrlkleri, oulcu bir yaklamla farkl dncelerin aklanmas ve muhalefet etme hakknn tannd bir serbesti olarak deil, mevcut dzene ve Anayasaya uygun dncelerin aklanmas eklinde deerlendirmektedir. En nemli grevi Anayasann stnln korumak olan Anayasa Mahkemesinin bu grevini yerine getirirken Anayasada yer alan hkmleri esas almas doaldr. Muhakkak ki, Anayasada yer alan ve oulculukla uyumayan hkmlerin deitirilmesi Anayasa koyucunun grevidir. Ancak, Anayasa Mahkemesi denetim grevini yaparken yoruma ak olan hkmleri uygularken mevcut dzenden yana deil zgrlklerden yana bir tavr taknmas gerekir. Anayasa Mahkemesinin gstermesi gereken bu yaklam, anayasa yargsnn kurulu amac ve meruiyetinin kayna olan temel hak ve zgrlklerin korunmasna da uygun olur. Aksi bir yaklam, anayasa yargsnn kurulu amacyla, evrensel hukuk ilkeleriyle, insan hak ve zgrlklerini dzenleyen uluslararas fonksiyonlar ile badatrlamaz. szlemelerle ve bu zgrlklerin bu zgrlklerin temelinde nk

oulculuk ve muhalefet etme hakk yatmaktadr. Anayasa Mahkemesinden beklenen byle bir yaklamn pozitif dayanaklar da mevcuttur. nk Anayasada snrl hak anlayn yanstan ve devletin ideolojik tarzda yorumlanmasna yol aabilecek hkmlerin yannda; oulculua ve snrl iktidara iaret eden, hukuk devleti, demokratik devlet ve insan haklarna saygl devlet gibi ifadelerde yer almaktadr500. Bunlar grmezden gelinerek, sadece Anayasann ideolojik tercihlerini

499 500

E. 1963/170, K. 1963/178, KT. 05.07.1963, AMKD, Say: 1, s.373-374. SUNAY, Reyhan: Anayasa Mahkemesi Kararlarnda fade Hrriyeti, s.31.

136

yanstan hkmler dorultusunda karar verildiinde, Anayasaya uygunluk denetiminin yerini rejimin temel tercihlerine uygunluk denetimi alr501.

501

SUNAY, Reyhan: Anayasa Mahkemesi Kararlarnda fade Hrriyeti, s.32.

137

NC BLM
D ER MEVZUATIMIZDA VE UYGULAMADA BASIN ZGRLNN GE RD EVRELER VE BUGNK DURUMU I. CUMHUR YET NCES DNEM A) Matbaann Trkiyeye Girii ve lk Basm Yaym Hareketleri Matbaann icadndan sonra, bu sanat birok Avrupa kentiyle birlikte Osmanl mparatorluunun bakenti olan stanbula da ok gecikmeden girmitir502. 1492 ylnda spanyadan Trkiyeye g eden Museviler arasnda matbaaclarn da bulunduu, bunlarn stanbulda bir matbaa kurduklar, tarihiler tarafndan belirtilmektedir503. Musevlerden sonra Ermenilerin ve Rumlarn da matbaalar kurduklar ve bu matbaalarda din eserlerin yan sra, gramer ve tarih kitaplar bastklar bilinmektedir504. Buna ramen 19. yzyln ikinci yarsna kadar Osmanl mparatorluu'nda cidd bir yaymclktan ve kurumsallam bir yapdan sz etmek pek mmkn deildir. Trkiye'de yaymcln tarihi, 1727 ylnda kurulan brahim Mteferrika Matbaas'nda, 1729 ylnda baslan ilk kitap olan Vankulu Lgat ile balar505. Bu tarihten Tazminatn ilnna kadar(1729-1839) 434 kitap basld
502

hesaplanmtr506.

Bu

da

gstermektedir

ki

Osmanl

Matbaann Osmanl mparatorluuna icadndan ok sonra girdii iddias tamamen gerek d olup, bu durum Trkler tarafndan matbaann kurulmas tarihi ile kartrlmaktadr. 503 Geni bilgi iin bkz. KOLOLU, Orhan: Osmanldan 21. Yzyla Basn Tarihi, Pozitif Yaynlar, stanbul, 2006, s. 13; GALANT , Avram: a.g.e., s.9; GEREK, Selim Nzhet: a.g.e., s.26; BALKANLI Remzi: a.g.e., s.19; ERSOY, Osman: a.g.e., s.18 vd.; ERTU, Hasan Refik: a.g.e., s. 87 vd.; NUUR, M. Nuri: a.g.e., s.149 vd. 504 Bkz. ERTU, Hasan Refik: a.g.e., s.92. Matbaay Osmanl mparatorluu topraklarna ilk sokan Musev matbaaclar, Padiah II. Beyazt dneminde stanbulda yirmi civarnda branice eser basmlardr. Bu eserlerin birounun kapanda branice Sultan Bayezidin glgesi altnda baslmtr cmlesi vardr. GALANT , Avram: a.g.e., s.112. 505 Ebu Nasr smail bin Hammad el-Cevher tarafndan yazlan Arapa-Trke bir szlk olan bu eser, basld tarihte hayatta bulunmayan Mehmed bin Mustafa el- Van tarafndan Trkeye evrilmitir. ki ylda basm tamamlanan bu eser bin nsha olarak baslmtr. brahim Mteferrika Matbaasnda baslan dier eserler iin bkz. ERSOY, Osman: a.g.e., s.37 vd.; KABACALI, Alpay: a.g.e., s.21 vd.; CARLESON, Edvard: brahim Mteferrika Basmevi ve Bast lk Eserler, Yayna Hazrlayan: Mustafa AKBULUT, Trk Ktphaneciler Dernei Yaynlar:11, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Basmevi, Ankara, 1979. 506 BAYSAL, Jale: Mteferrikadan Birinci Merutiyete Kadar Osmanl Trklerinin Bastklar Kitaplar, stanbul Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1968, s. 29-41.

138

mparatorluunda yaymclk ve basmclk, yzyl akn bir srede ancak emekleme dnemine gelebilmitir507. Basm sanatnn 1492 ylnda Osmanl lkesine girmi olmasna ramen, gazete yaymcl bu tarihten ok daha sonra balamtr. Trkiyede ilk gazeteyi Fransz Devriminden hemen sonra Franszlar karmlardr. Bu gazete, stanbulda Fransz elilii basmevinde baslan ve 1795 ylnda Franszca olarak yaymlanan Bulletin de Nouvelles isimli gazetedir508. Msriyedir509. lk Trke gazete ise, 1828 ylnda yaymlanan Vakayi-i Bu gazeteleri, 1831 ylnda yaymlanmaya balanan

mparatorluun resm gazetesi niteliindeki Takvim-i Vekayi510 ve 1840 ylnda William Churchill isimli bir ngiliz tarafndan yaymlanmaya balanan yar resm nitelikteki Ceride-i Havadis gazeteleri takip etmitir511. Devlet destei olmakszn zel teebbs tarafndan kurulan ilk Trk gazetesi olan Tercman- Ayn zamanda Ahval ilk ise, fikir 1860 gazetesi ylnda olan yaymlanmaya bu gazetenin balanmtr.

yaymlanmasn salayan Agh Efendi ile inasinin basn tarihimizde zel bir yeri vardr512. inasi tarafndan kartlan Tasvir-i Efkar ve William Churchill tarafndan kartlan Rzname-i Ceride-i Havadis bu dnemde yaymlanm
KABACALI, Alpay: a.g.e., s.53. ALEMDAR, Korkmaz: stanbul (1875-1964) Trkiyede Yaynlanan Franszca Bir Gazetenin Tarihi, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yaynlar No:117, Ankara, 1978, s.4, Kalite Matbaas; EBZ YA, Ziyad: Osmanl mparatorluunun Trke Dili Dndaki Basn, Trkiyede Yabanc Dilde Basn, stanbul niversitesi Yaynlar No:3342, stanbul, 1985, s.37-38. Bu gazete, kurulu tarihinden de anlalaca gibi, Fransz Devriminin heyecann yanstmak ve Devrimin amalarn Osmanl lkesindeki Franszlara ve Trklere anlatmak amacyla kurulmutur. Bkz. G R TL , smet: Trkiyede Franszca ve ngilizce Dilinde Yaynlanan Gazeteler, Trkiyede Yabanc Dilde Basn, stanbul niversitesi Yaynlar No:3342, stanbul, 1985, s.129. Osmanl mparatorluunda yaymlanan yabanc gazetelerin ou Franszcadr. Fransann 16. yzyldan itibaren Dou Akdeniz lkeleriyle kurduu nemli ticar ilikiler o dnemde Franszcaya yaygn kullanm alan salamtr. Bu nedenle Osmanl mparatorluunda yaymlanan gazeteler hangi devletin ya da aznln yayn organ olursa olsun genellikle Franszcay kullanmaktaydlar. ALEMDAR, Korkmaz: a.g.e., s.4. 509 Yakn zamanlara kadar ilk Trke gazetenin 1831de yaymlanan Takvim-i Vakayi olduu sanlmaktayd. Oysa yaplan son aratrmalar ilk Trke gazetenin Vakayi-i Msriye olduunu gstermitir. Geni bilgi iin bkz. KOLOLU, Orhan: lk Gazete lk Polemik: Vakayi-i Msriyenin yks ve Takvim-i Vakayi ile Tartmas, ada Gazeteciler Dernei, Ankara, 1989. Takvim-i Vakayi iin bkz. YAZICI, Nesimi: Takvim-i Vekayi Belgeler, Gazi niversitesi Yayn No: 32, Ankara, 1983. 510 YAZICI, Nesimi: a.g.e., s.51. 511 Bu gazete hakknda geni bilgi iin bkz. ERTU, Hasan Refik: a.g.e., 162-164. 512 KABACALI, Alpay: a.g.e., s.64.
508 507

139

dier gazetelerdir. Yine bu dnemde Vakayi-i Tbbiye, Mecmua-i Fnn, Mirat, Mecmua-i ber-i ntibah ve Ceride-i Askeriye isimli dergiler de yaymlanmtr513. Tanzimatn ilnyla birlikte balayan Batllama hareketlerinin sonucu olarak Batdaki gelimelerden haberdar ve farkl sosyal ve kltrel ihtiyalara sahip aydnlarn ortaya kmas; eitim alannda giriilen baz yeniliklerin kitap, gazete ve dergi gibi basl aralar zorunlu klmas basn alanndaki gelimeyi tetiklemitir. Bu yllarda saylar artmaya balayan yaymclarn matbaalarnda baslan kitap, gazete ve dergiler, belirli bir okur kitlesi yaratarak, 1860'tan sonra geliecek bir yaym dnyasnn temelini oluturmutur. Bu dnemde yaymcl dzenlemek amacyla nce baz iradeler karlm, daha sonra da matbaa amak, kitap ve dergi basmak iin belirli kurallar getiren hukuksal dzenlemeler yaplmtr. B) Cumhuriyet ncesi Dnemde Basn zgrl Osmanl mparatorluunda 1864 ylna kadar basn zgrlnn hukuk ve objektif herhangi bir snr yoktu. dare istedii zaman gazete karlmasna izin verir, istedii zaman bu izni kaldrr ve gazeteyi kapatabilirdi514. darenin gazeteler zerindeki bu keyfiyeti, mparatorlukta siyas gazetecilikten ok edebi gazeteciliin gelimesine yol amtr. Bu nedenledir ki, ilk gazetecilerin byk ounluu ayn zamanda ilk edebiyatlarmzdandr515. Cumhuriyet ncesi dnemde, basn dolayl da olsa ilgilendiren ilk
513 514

Geni bilgi iin bkz. ERTU, Hasan Refik: a.g.e., s. 178-189. Nitekim Tercman- Ahvalin yaymlarndan rahatsz olan idare bu gazeteyi geici bir sreyle kapatmtr. Basn tarihimizin ilk kapatma vakas olarak tarihe geen bu olay 28 Mays 1861 tarihli Ceride-i Havadis gazetesinde kan u haberden reniyoruz: Tercman Ahval adl gazetenin yazar yetkisinin dnda hareket ettiinden, kendisi Babli'ye arlarak matbaasnn kapattrldnn resmen tebli olunduu haber alnmtr. ki hafta sren bu kapatmadan sonra yayma yeniden balayan Tercman- Ahval gazetesinin ilk saysnda u yaz grlmektedir: Elimizde olmayan nedenlerle birka gn gecikmeden sonra Babali'nin izniyle Tercman- Ahval yine kyor. Vah vah Ceride-i Havadis'in umduu zgrln tad pek uzun srmedi. SK T, Server R.: Hususi lk Trke Gazetemiz, Tercman- Ahval ve Agah Efendi, Ulus Basmevi, Ankara, 1937, s.35. 515 inasi, Ziya Paa, Namk Kemal, Ebzziya Tevfik gazetecilik tarihimiz kadar edebiyat tarihimizin de nemli isimleridirler. SK T, Server: Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, s.55.

140

hukuk eer baslp

dzenleme saknca

1857

tarihli

Matbaalar

Nizamnamesidir516. dair hibir bir

Bu belge

Nizamnamede, matbaa amak isteyenlere durumlar incelendikten sonra, grlmezse, matbaa lke aabileceklerine ve devlet iin verilecei(m.1-2); matbaalarn basacaklar her trl kitaplarn ve risalelerin yaymlanabilmesinin, saknca tamadklarnn tespit edilmesine ve bu durumun tutanakla sadrazamlk makamna sunulup izin alnmasna bal olduu (m.3); lke ve devlete zararl olan kitap ve risaleleri bastrmaya cesaret edenlerin, bastklar eylere derhal el konulaca(m.7); kapatlaca gre, Ceza Nizamnameye ve buna
517

aykr

davrananlarn de ceza

ise, ile

matbaalarnn derecelerine

cesaret

edenlerin gsterilen

sululuk

Kanununda .

cezalandrlaca(m.9) belirtilmekteydi

1857 tarihli Matbaalar Nizamnamesi ayn zamanda bir sansr nizamnamesi niteliindedir518. Ancak bu sansr nizamnamesi gazeteler ve dergilerden ziyade, kitaplar dnlerek hazrlanmtr. nk Nizamnamenin yrrle girdii tarihte resm ve yar resm nitelikte olan Takvim-i Vekayi, Ceride-i Havadis ve Vakayi-i Tbbiyeden baka Trke gazete ve dergi bulunmamaktayd. Cumhuriyet ncesi dnemde basn ve basn zgrln dorudan ilgilendiren ilk dzenleme ise 1864 tarihli Matbuat

516

517

Latin harflerle yazlm Nizamname metni iin bkz. KUDRET, Cevdet: a.g.e., s.103 vd. Bu Nizamnamede belirtilen Ceza Kanunu, ayn zamanda dorudan doruya basn ilgilendiren ilk yasaklamalarn yer ald 1858 tarihli Ceza Kanunname-i Hmayunudur. Bu Kanunun 137. maddesinde, izinsiz matbaalarn kapatlaca ve bunlar iletenlerin para cezasna arptrlaca; 138. maddesinde, mparatorluun menfaatini ihll ve icra kuvvetini temsil edenlerle tebaann aleyhine gazete, kitap vs. yaymlayanlara para cezas verilmesinin yannda, matbaalarnn da geici ya da srekli olarak kapatlabilecei; 139. maddesinde, genel ahlka aykr olan yaz, resim ve tasvir basan, bastran ve yaymlayan kimselere para ve hapis cezas verilebilecei; 213. maddesinde ise, afi ve yayn yoluyla, bakalarna aslsz isnatta bulunanlarn cezalandrlaca belirtilmekteydi. Bu Kanun 1810 tarihli Fransz Ceza Kanununun bir evirisidir. 1858 tarihli Ceza Kanunname-i Hmayunu, 1926 ylna kadar 68 yl yrrlkte kalmtr. Geni bilgi iin bkz. GKEN, Ahmet: Tanzimat Dnemi Osmanl Ceza Kanunlar ve Bu Kanunlardaki Ceza Meyyideleri, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Hukuku Anabilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1987. 518 Her ne kadar sansr hkmleri ierse de bu Nizamname basn zgrl tarihimiz asndan nemlidir. nk sreli ve sresiz yaynlar iin zorunlu bir vasta olan matbaalar, ilk kez bu Nizamname ile genel ve objektif kurallara balanmtr. ERTU, Hasan Refik: a.g.e., s.193.

141

Nizamnamesidir519. Bu Nizamnamenin birinci ksmnda; siyas ve idar nitelik gsteren basl eserlerin yaymnn hkmetin iznine tbi olduu ve bu iznin her zaman geri alnabilecei(m.1), gazete karabilmek iin en az otuz yanda olmak gerektii(m.3), her gazetenin sorumlu bir mdrnn olaca(m.4), hkmet tarafndan gazetelere gnderilecek yazlarn ve bir gazetede bir ahsn ad belirtilerek veya ima yoluyla bir yaz yaymlanmsa o ahs tarafndan cevap gnderildii taktirde bu cevabn, cretsiz olarak yaymlanaca(m.8) belirtilmekteydi. Nizamnamenin ikinci ksmnda sular ve bu sular iin ngrlen cezalar dzenlenmekteydi520. Nizamnamenin ceza hkmlerinin yer ald bu ksmda, basn sular iin suun niteliine bal olarak para cezas, hapis cezas, yaymn geici olarak durdurulmas ve gazetenin kapatlmas olmak zere drt farkl yaptrm uygulanabilmekteydi. Matbuat Nizamnamesiyle basn zgrl tam anlamyla gerekletirilmese de, nceden idarenin iki duda arasnda yrtlen basn faaliyeti, bu Nizamnameyle hukuk ve objektif kurallara balanmtr. Bu Nizamnamenin yrrle girmesiyle birlikte basnda cidd bir canlanma sz konusu olmu, yeni birok gazete ve dergi kurulmutur. Yeni kurulan bu gazetelerin bazlar hkmete kar muhalif bir tutum taknm ve zgrlk talebinde bulunmutur521. Bu durumdan rahatsz olan hkmet,
519

Bu Nizamname, Padiah tarafndan 15 Kasm 1864 tarihinde onaylanm ve 1 Ocak 1865 tarihinde tebli edilerek yrrle konulmutur. Latin harflerle yazlm metin iin bkz. SK T, Server R.: Trkiyede Matbuat Rejimleri, Matbuat Umum Mdrl, stanbul, 1939, s. 691695. lk basn kanunu diyebileceimiz bu dzenleme, III.Napolyonun basn kontrol altna almak amacyla 1852de hazrlatt Fransz Basn Kanunundan uyarlanm ve 1909 ylna kadar yrrllkte kalmtr. NUUR, M. Nuri: a.g.e., s.202. 520 Bu ksmda dzenlenen sulardan bazlar unlardr: Ruhsatsz gazete karmak(m.10); gazetenin imzal saysn ilgili devlet dairesine gndermemek(m.11); hkmetten gnderilen resm yazlar yaymlamamak(m.12); devletin i gvenliini bozacak sulardan birinin icras iin baz kiileri kkrtmak(m.13); genel adaba ve mill ahlka aykr yazlar yaymlamak(m.14); Padiah ve ailesini tahkir eden ve hkmranlk haklarna saldr saylabilecek yazlar yaymlamak(m.15); bakanlara dokunacak yazlar yaynlamak(m.16); dost ve mttefik hkmdarlara dokunacak yazlar yaymlamak(m.17); meclisleri, mahkemeleri ve devlete kurulacak kurullar ktleyen yazlar yaymlamak(m.19); devlet memurlar aleyhine yaz yazmak(m.20); yabanc byk elileri, orta elileri, maslahatgzarlar ktlemek(m.21); halk ktlemek(m.22); yanl haber yaymlamak(m.26). 521 zellikle Muhbir isimli gazete zgrlk yazlar yaymlamas ile ve hkmete kar muhalefetiyle dikkat ekmekteydi.1867 ylnda stanbulda yayma balayan bu gazete 32. saysnda yer alan ve Ali Suavi tarafndan kaleme alnan Belgrad Kalesinin Srplara terk edilmesi meselesiyle ilgili bir yaz zerine kapatlmtr. Bunun zerine ngiltereye kaan Ali Suavi 31 Austos 1867 tarihinde Le Mukhbr ad ile gazeteyi yeniden karmtr. Gazetenin

142

1867 ylnda Matbuat Nizamnamesinin hkmlerini yok sayan ve hkmete basnla ilgili idar tedbirler alabilmek yetkisi tanyan l Kararnameyi yaymlamtr522. Kararnamenin sonunda, hkmete tannan yetkinin geici olduu, Kararnameyi yaratan artlarn ortadan kalkmas hlinde Kararnamenin de yrrllkten kalkaca belirtilmitir. Ancak Kararname uzun yllar yrrlkte kalarak basn zgrln tamamen ortadan kaldrmtr523. Kararnamenin idareye tand tm yetkilere ramen, basn susturulamam ve hkmeti rahatsz etmeye devam etmitir. Bunun zerine, 1876 ylnda kartlan baka bir Kararnameyle basna n denetim zorunluluu getirilmitir524. Gazetecilerin Kararnameye kar gsterdii youn tepkiler abuk sonu vermi ve n denetim iki gn sonra kaldrlmtr525. Ancak bu tepkilerin basn zgrl iin yaratt rzgar sadece n denetimi kaldrmakla kalmam, basn zgrlnn anayasal dzeyde tannmasna da yol amtr. Trk toplumunun ilk yazl Anayasas olarak kabul edilen 1876 Anayasasnn 12. maddesinde yer alan Matbuat kanun dairesinde serbesttir. hkm bunun bir gstergesidir526.
ilk saysnda u cmle yer almtr: Muhbir, doru sylemek yasak olmayan bir memleket bulur yine kar. CANATAK, A. Mecit: Muhbir Gazetesinin Sistematik Tahlili, Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Van, 1995, s.1; Geni bilgi iin bkz. TTENG L, Cavit Orhan: Yeni Osmanllardan Bu Yana ngilterede Trk Gazetecilii (1867-1967), stanbul niversitesi Yaynlarndan No:1395, stanbul, 1969, s. 31 vd. 522 Latin harflerle yazlm Kararname metni iin bkz. SK T, Server R.: Trkiyede Matbuat Rejimleri, s.696. 523 1909 ylna kadar yrrlkte kalan bu Kararnameden sonra Muhbir, Ayine-i Vatan, Utarit, stikbal, Hlasat-l Efkar, ark, Hayal, Hadika, Basiret, bret, Diyojen, ngrakl Tatar, bretname-i Alem geici ya da srekli olarak kapatlan gazete ve mecmualardan bazlardr. NUUR, M. Nuri:a.g.e., s.206; KABACALI, Alpay: a.g.e., s.85-88. 524 Latin harflerle yazlm Kararname metni iin bkz. SK T, Server R.: Trkiyede Matbuat Rejimleri, s.698. 525 Kararnameyi yaymlad saysnda Basiret gazetesi, "Bugn makinemiz krlm olduundan gazetemiz bu biimde yaynlanmtr.", diye byk bir uyar koyarak birinci, ikinci ve nc sayfalar beyaz brakm, yalnz drdnc sayfasna ilnlar basmtr. Sabah gazetesi bayazar emsettin Sami'nin, bu n denetimi knamak iin uygulad yntem ise, sonralar ok kullanlacaktr. emsettin Sami gazeteyi, n denetimin kard yerleri bo brakarak yaymlamtr. Bylece okuyucu, n denetimin neleri makasladn grmtr. NUUR, M. Nuri: a.g.e., s.253. 526 1876 Anayasasnn ilnndan sonra yeni bir basn kanunu hazrlanmaya balanmtr. Bu almalarn sonunda ortaya kan 1877 tarihli Matbuat Kanunu, II. Abdlhamit tarafndan yrrle konulmamtr. Bu Matbuat Kanunu, drt ana blm ve 51 maddeden olumaktayd. birinci blm, basmevlerinin kuruluu ve ileyiiyle ilgili hkmleri; ikinci blm, gazeteler ve sreli yaynlara ilikin hkmleri; nc blm, basn yoluyla ilenecek

143

Anayasann ilnyla birlikte yepyeni bir dnemin baladn zanneden basn zgrl taraftarlar, yanldklarn anlamak iin ok beklemek zorunda kalmamlardr. Basn zgrlnn anayasal dzeyde tannmasn salayan, ancak basnla yldz hi barmayan II. Abdlhamit, ilk olarak 1876 Anayasasnn 36. maddesine dayanarak527 1877 ylnda kard bir Kararname ile lkede skynetim iln etmi;528 daha sonra ise, halkn parlamento hayat iin henz hazr olmad gerekesiyle, 14 ubat 1878 tarihinde Meclis-i Umumiyi kapatarak yeni bir dnem amtr. Bu dnemin en nemli zelliklerinden birisi de, kurulan sansr sistemiyle basm ve yaym faaliyetlerinin ok sk bir denetime tbi tutulmu olmasdr529. Bu dnemde, basn susturmak ve gazetelerin muhalefetini bertaraf etmek iin kurulmu olan sansr sistemi dnda baka yntemlerden de yararlanlmtr. rnein, gazetelere eitli denekler salanm ve gazetecilere nianlar verilmitir. Bu durumdan faydalanmak isteyen baz akgz ve antajc gazeteciler, aleyhte yaz yazmak tehdidiyle para szdrma yoluna dahi gitmilerdir530.
sular ve bunlara verilecek cezalar; drdnc blm ise, davalara bakacak mahkemeleri ve duruma usullerini belirlemekteydi. Latince harflerle yazlm metin iin bkz. SK T, Server R.: Trkiyede Matbuat Rejimleri, s.699-706. 527 1876 Anayasasnn 36. maddesine gre, meclislerin ak olmad zamanlarda Anayasaya aykr olmamak kaydyla Bakanlar Kurulu tarafndan alnan kararlarn kanun hkmnde olduu belirtilmekteydi. 528 Bu Kararnamenin 6. maddesinde, asker hkmetin zihinleri kurcalayc yaym yapan gazeteleri derhal kapatabilecei belirtilmekteydi. 529 II.Abdlhamit, basn sansre tbi tutmak konusunda herhangi zel bir kanun, ya da nizamname yaynlatmamtr. Sansr grnte sadece kitaplarla basl evrak kapsayan Matbaalar Nizamnameleriyle birlikte 1876 Anayasasnn kendisine vermi olduu yetkiye dayanarak kartm olduu Skynetim Kararnamesiyle yrtmtr. KUDRET, Cevdet: a.g.e., s.36. Yukarda deindiimiz 1857 tarihli Matbaalar Nizamnamesinin 3. maddesi matbaalarn basacaklar her trl kitap ve risaleler iin sansr ngrmekteydi. Bu hkm 1888 ylnda, 1857 tarihli Nizamnamenin yerine yrrle giren Matbaalar Nizamnamesinde(m.19) ve 1895 ylnda yrrle giren Matbaalar Nizamnamesinde de karmza kmaktadr(m.21). II. Abdlhamit dneminde, baz szcklerin kullanlmas yasaklanmtr. Grev, suikast, ihtill, anari, sosyalizm, dinamit, infilk, kargaalk, hal, Makedonya, Girit, Kbrs, Yldz kelimeleri bunlardan bazlardr. SK T, Server: Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, s.100. 530 rnein, Tercman- Hakikat, Saadet, Levand Herald, Moniteur Oriental, Byzantis, La Turquie, stanbul ve Tarik gazetelerine Padiahn iradesiyle hazineden 30.000 -100.000 kuru arasnda yardm yaplmtr. NUUR, M. Nuri: a.g.e., s. 267. Gazeteciler bu tr yolsuzluklara yle almlard ki, finansman bakmndan darboaza giren baz Jn Trk gazeteleri, nce muhalif yazlarn artrrlar, sonra da Sarayla pazarla otururlar, yksek bir meblaa gazeteyi satarak basmn durdururlard. Buradan elde ettikleri yksek miktarlardaki parayla yeni bir gazete daha karyorlard. Yine yurt dna kaan Jn Trkler de birtakm gayri cidd ve blften ibaret olan muhalif gazeteler karp, o lkedeki Osmanl temsilcilii ile

144

II. Abdlhamit ile basn arasndaki bu mcadele 1908 ylna kadar srmtr. 1908de yeniden yrrle konulan 1876 Anayasasnn basnla ilgili olan 12. maddesi, Matbuat kanun dairesinde serbesttir, hibir vehile kablettab tefti ve muayeneye tbi tutulamaz biiminde deitirilerek; maddenin 1876 tarihli Kanunu Esaside yer alan ifadesine sansr yasa eklenmitir531. II. Merutiyet'in ilnyla birlikte Osmanl basn o gne kadar grlmeyen bir canlla kavumutur. II. Merutiyetin ilnndan sonraki ilk bir buuk ayda gazete imtiyaz alanlarn says iki yz gemitir. Saylar gn getike daha da artan bu gazete ve dergiler bir fikri kabul ettirmek, intikam almak ve antaj yapmak gibi gayelerle karlm; fakat hibirisi yaayamam ve byk ounluunun mr birka nsha sonra veya ilk sayyla birlikte sona ermitir532. II. Merutiyetin ilnyla birlikte oluan belirsizlik ortamnda, her eit yayn iin sansr kendiliinden kalkt gibi, yaym sonras bir denetim de sz konusu deildi. Byle bir durum zgrlk deil, anari ortam yaratmtr533. Basndaki bu anari ortamna son vermek amacyla 1909 ylnda, 1881 tarihli Fransz Basn Kanununu rnek alnarak hazrlanan Matbuat Kanunu yrrle konulmutur534. Hkmete gazete ve dergi kapatma yetkisi verdii iin siyasal amal kullanma ak olan bu Kanun, birok deiiklik geirerek 1931 ylna kadar yrrlkte kalmtr535. Sadece siyas mevkutelerin tbi olduu bu Kanununda536 bir yandan basna geni zgrlk vermek, bir yandan da zararl yaymlar

pazarla oturuyorlard. HAN OLU, M. kr: Jn Trk Basn Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt III, , letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s. 45. Basnn, antaj ve benzeri yollarla madd kar elde etmesi, II. Abdlhamit dneminden nce de olagelmi hadiselerdendir. Bu dnemden nce de basn, hem Osmanl Devleti'nden hem de Trkiyede ihale peinde koan Avrupal bankerlerden ya da Galata sarraflarndan madd kar elde etmitir. KOLOLU Orhan: II. Abdlhamidin Basn Karsndaki Amaz, Tanzimattan Cumhuriyete, Trkiye Ansiklopedisi, Cilt I, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s. 84. 531 DANIMAN, Ahmet: a.g.e., s.7. 532 SK T, Server: Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, s.144. 533 SK T, Server: Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, s.143. 534 Latif harflerle yazlm metin iin bkz. SK T, Server R.: Trkiyede Matbuat Rejimleri, s.707-714. 535 KABACALI, Alpay: a.g.e., s.140. 536 Bu Kanun siyas ve siyas olmayan mevkuteleri birbirinden ayrm ve siyas olmayan mevkutelerin yaymnn bu Kanuna tbi olmad belirtmitir(m.34).

145

nlemek kaygs bir arada grlmektedir537. Bu Kanunda; her gazete ve sreli yaynn bir sorumlu mdrnn olaca(m.1), kstl olmayan, sahtekrlk, dolandrclk ve emniyeti suiistimal gibi kt ahlkl olduunu gsteren bir fiilden mahkm olmam ve yirmi bir yan doldurmu bulunan her Osmanl vatandann gazete ve sreli yaynn sorumlu mdr olabilecei(m.2), gazete veya sreli yayn karmak isteyenlerin gazete ve sreli yaynn unvan, nerede ve hangi dilde yaymlanaca gibi bilgileri ieren bir beyanname vermek zorunda olduklar(m.3), su ierikli yaynlardan dolay sorumlu mdrn, makaleyi yazann, basann, satann ve datann sorumlu olaca, gazete sahibinin ise sadece zarar ve ziyandan sorumlu olaca(m.11), bir kii aleyhine yaplan yayma kar, aleyhindeki yaznn iki katndan fazla olmamak zere gnderdii cevabn ve hkmetin gerek d grd yaymlar hakkndaki dzeltme yazlarnn yaymlanaca(m.21) belirtilmitir. Bu Kanunla; resm heyetlerin ve mahkemelerin gizli oturumlardaki konumalarn yaymlamak(m.13), Osmanl lkesinde tannm dinlere, mezheplere veya unsurlardan birine, delile dayal ilm ve felsef aklamalar dnda, yayn yoluyla hakaret etmek(m.16), halk su ilemeye kkrtan yazlar yaymlanmak(m.17), basn yoluyla antaj yaparak kar salamak(m.18), aslsz haber ve bilgilerle bir kiiyi sulamak(m.19) ve genel ahlka aykr yaz ve resim basmak(m.20) yasaklanmtr. Kanunun 23. maddesinde, 17. maddenin ihlli hlinde dava sonucu beklemeksizin ilgili gazetenin, gvenliin korunmas amacyla hkmet tarafndan kapatlabilecei; ancak yarglama sonucunda sorumlu mdrn beraat etmesi hlinde, gazetenin kapatlmasndan dolay uranlan zarar iin sorumlu mdrn tazminat talep edebilecei hkme balanmtr538. 1909 Matbuat Kanunuyla ayn tarihte kabul edilen Matbaalar Kanunuyla matbaalar eskiden kendilerine ykletilen ar ykmllklerden
SK T, Server: Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, s.157; NUUR, M. Nuri: a.g.e., s.318. 538 Bu Kanunun ilgin maddelerinden birisi, Padiaha hakareti dzenlemektedir. Bu maddede, Padiaha basn yoluyla hakaret edenler aydan seneye kadar hapis cezasna arptrlacan belirtilmekteydi. Bu madde, hakaret edilmedii taktirde Padiahn da eletirilebileceini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. SK T, Server: Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, s.158.
537

146

kurtulmulardr. Bu Kanunda, her Osmanl vatandann bir beyanname vererek matbaa aabilecei ve matbaalarda baslacak eserlerin hibir yere gsterilmek zorunluluunun bulunmad belirtilmitir539. II. Merutiyet Anayasasnda iln edilen ve 1909da yaplan deiiklikle pekitirilen zgrlkler, sz konusu Anayasann yrrle girdii tarihten yaklak bir yl sonra, 31 Mart Olay ile birlikte skynetim iln edilerek askya alnmtr. 31 Mart Olaynn bastrlmasndan sonra iln edilen skynetim, Birinci Dnya Sava ncesi ite ve dta ortaya kan gelimelerle birlikte srekli bir nitelie brnm ve zamanla dier zgrlklerle birlikte, basn ve dnceyi aklama zgrlnn de tamamen ortadan kalkmasna yol amtr540.

SK T, Server: Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, s.158. DANIMAN, Ahmet: a.g.e., s.7. Bu dnemde Matbuat Kanununda yaplan ve basn zgrln yakndan ilgilendiren balca deiiklikler unlardr: 1)3 Mart 1912 tarihli geici Kanunla, 1909 tarihli Matbuat Kanununun 2. maddesi deitirilmitir. Bu deiiklie gre, bir gazetenin sorumlu mdr olabilmek iin aranan artlara ek olarak yksek renim grm olmak veya yedi yllk idadi(lise dengi okul) diplomasna sahip olmak art da getirilmitir. Ayrca bu deiiklikle siyas gazete ve mevkute imtiyaz almak iin belli bir miktar parann depozito olarak yatrlmas zorunlu hle getirilmi ve askerlerin yaz yazmalar yasaklanmasdr. Latin harflerle yazlm metin iin bkz. SK T, Server R.: Trkiyede Matbuat Rejimleri, s.716. 2)16 ubat 1913 tarihli geici Kanunla, asl kanunun 20. maddesi deitirilerek genel edep ve ahlk kurallarna aykr yaz ve resimlerin yaymlanmas yasaklanmtr. Latin harflerle yazlm metin iin bkz. SK T, Server R.: Trkiyede Matbuat Rejimleri, s.718. 3) 9 Mart 1913 tarihinde 1909 tarihli geici Kanunla, mebuslarn ve ayan meclisi yelerinin siyas gazete sorumlu mdr olmalar yasaklanmtr. arlarda, sokaklarda gazete, kitap vs. satmak isteyenlerin polise ikametghlarn bildirmeleri zorunlu hle getirilmitir. Osmanl unsurlar arasnda nifak ve kin douran, halk askerlik hizmetinden soutan veya kanunun su sayd fiilleri ven yaynlar su saylmtr. Latin harflerle yazlm metin iin bkz. SK T, Server R.: Trkiyede Matbuat Rejimleri, s.719. 4) 9 Kasm 1913 tarihli geici Kanunla, asl Kanunun 23. maddesi deitirilerek devletin i ve d gvenliini bozabilecek biimde yaym yapan gazetelerin Bakanlar kurulu (Meclisi Vkela) kararyla geici olarak kapatlabilecei dzenlenmitir. Latin harflerle yazlm metin iin bkz. SK T, Server R.: Trkiyede Matbuat Rejimleri, s.723. Geri Kanunun ilk hlinde de hkmetin byle bir yetkisi vard. Ancak bu geici kapatma yargya gtrlebiliyordu ve sorumlu mdr beraat ederse haksz kapatmadan dolay tazminat talep edilebiliyordu. 5) 25 Austos 1914 tarihli geici Kanunla, Kanunun 33. maddesi deitirilerek asker sansr memurlarn tarafndan yaymna izin verilenler dnda ordu hareketleriyle ilgili haberler yazlamayaca hkme balanmtr. Ayrca bu hkme aykr hareket edilmesi hlinde yayn sahibi veya sorumlu mdr yaymlanan haberin kaynan aklamaya mecbur tutulmulardr. Latin harflerle yazlm metin iin bkz. SK T, Server R.: Trkiyede Matbuat Rejimleri, s.724.
540

539

147

II. CUMHUR YET DNEM A) Cumhuriyetin lk Yllarnda ve Tek Parti Dneminde Basn zgrl Mill Mcadelenin kazanlmasndan sonra, stanbul tilaf

Devletlerince boaltlm ve 25 Ekim 1923 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi cra Vekilleri Heyeti bir Kararname yaymlayarak, uzun yllar sren skynetimi ve sansr ortadan kaldrm ve basn yeniden zgrlne kavuturmutur541. Cumhuriyetin ilnndan yaklak alt ay sonra yrrle konulan 1924 Anayasasnn, Matbuat kanun dairesinde serbesttir ve neir edilmeden evvel tefti ve muayeneye tbi deildir ifadesini ieren 77. maddesi ile de basn zgrl Anayasal gvenceye balanmtr. Sansrn kaldrld ve basn zgrlnn anayasal gvenceye baland bu yeni dnemde, iktidar yanls basn organlar yannda muhalif basn organlar da yaymlanma olana bulmutur. Ancak bu durum fazla uzun srmemitir. eyh Sait Ayaklanmasn takiben, 4 Mart 1925 tarihinde Takrir-i Skn Kanununun kabul edilmesiyle sansr geri dnmtr. Hkmete Cumhurbakannn onayyla memleketin sosyal dzenini, huzur ve barn, gvenlik ve asayiini bozmaya ynelen her trl tekilt, giriimleri ve yaynlar yasaklama ve sanklar stikll Mahkemelerine verme yetkisi tanyan bu Kanunun 7. maddesi, basn zgrln tek bana ortadan kaldrmaya yetmitir. Basnn eletirilerinden rahatsz olan iktidar, arad frsat bu Kanunla bularak, lkedeki btn muhalefetle birlikte muhalif basn da susturmutur542. eyh Sait Ayaklanmasyla birlikte isyan noktasnda skynetim iln edilerek, 3 Mays 1925 tarihinde 1846 numaral Kararname yaymlanm ve
darei rfiyenin ve Sansrn lgasna Dair TBMM cra Vekilleri Heyeti Kararnamesi, Kabul Tarihi: 7 Ekim 1923, Yaym Tarihi: 25 Ekim 1923, Resm Ceride No: 37. Latin harflerle yazlm metin iin bkz. SK T, Server R.: Trkiyede Matbuat Rejimleri, s.729. 542 GZ, Nurettin: Serbest Cumhuriyet Frkas Sonras Basnda Muhalefet, s.1; Takrir-i Skn Kanunu ile birlikte bata Tevhid-i Efkr, Son Telgraf, stikll, Sayha, Sebil-r Reat, Aydnlk, Orak-eki,Tok Sz, Tanin ve Vatan olmak zere birok gazete ve dergi kapatlmtr.Bkz. GZ, Nurettin: Trkiyede Basn ktidar likileri, s.173.
541

148

bu Kararnameye zel Talimatname hazrlanmtr. Bu Talimatnamenin 15. ve 16. maddeleri konumuz bakmndan nemlidir. Bu maddelerde, skynetim blgesi dahilinde yaymlanan gazetelerin basm ncesi sansre tbi olduu(m.15) ve skynetim blgesine dardan ithal olunacak gazetelerin ve dier yaynlarn
543

sansrce altna

grldkten alnmtr.

sonra Ayrca

tevzi

edilecei(m.16) gazetelerin

belirtilmitir

. Bu Kararnameyle skynetim blgelerindeki basn ve denetim kapatlan

haberleme

yneticilerinin stikll Mahkemeleri tarafndan tutuklanmas ve yarglanmas, basn zerinde yeteri derecede korku havas yaratm ve muhalif gazete ve dergileri tamamen susturmutur544. Basn zgrln yakndan ilgilendiren ve hlen yrrlkte olan Kkleri Muzr Neriyattan Koruma Kanunu yine bu dnemde kabul edilmitir545. Bu Kanun, Ceza Kanunundaki mstehcen ve hayszca yaynlar dnda olup da on sekiz yandan kklerin maneviyat zerine zararl etkide bulunaca anlalan yaynlarn snrlanmasna ilikindir(m.1)546. Kanuna gre, bir eserin snrlandrlabilmesi iin, kurulacak yetkili kurulun o eserin kkler iin muzr(zararl) nitelik tadna karar vermesi(m.2) ve bu eserlerin zerine tahdidata tbidir damgasnn vurulmas gerekmekteydi. Damgalanan eserlerin ak sergilerde satlmas, dkkanlarda tehir edilmesi, gazetelerde, dergilerde, el ve duvar ilnlaryla veya baka ekillerde iln edilmesi, kitaplar tarafndan kklere gsterilmesi ve satlmas yasaklanmt(m.4).

SK T, Server: Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, s.248. GZ, Nurettin: Trkiyede Basn ktidar likileri, s.174. Takrir-i Skn dneminde basn sk bir denetim altndayd, telefonla gazetelerin bayazarlarna emirler verilmekte, en ufak bir hata yznden gazeteler haftalarca kapatlmakta, sorumlular mahkemeye verilerek cezalandrlmaktayd. Bkz. SERTEL, Zekeriya: Hatrladklarm, 3. Bask, , Gzlem Yaynclk, stanbul, 1977, s.191-192. 545 12 Eyll 1923 tarihinde Cenevrede, Trkiyenin de aralarnda bulunduu devletlerce imzalanan Mugayiri Edep ve Hay Yaynn Tedavl ve Ticareti Hakkndaki Szleme, Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan 1 Haziran 1926 tarih ve 886 numaral Kanunla kabul edilmitir. SK T, Server: Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, s. 252-254. Daha sonra bu Szlemeye uygun olarak 21 Haziran 1927 tarihinde Kkleri Muzr Neriyattan Koruma Kanunu kabul edilmitir. 546 KABACALI, Alpay: a.g.e., s.122.
544

543

149

Takrir-i Skn Kanunun yrrle girmesinden sonra susan muhalif basn, 1929 ylndan itibaren yeniden sesini ykseltmeye balam547 ve 1930 ylnda Mustafa Kemal Atatrkn izni ve bilgisi ile kurulan Serbest Cumhuriyet Frkas ile birlikte kendisine siyas zeminde de destek bulmutur. Bu dnemin muhalif basn bir yandan iktidarn icraatlarn eletirirken, dier yandan iktidar yanls basnn sert eletirilerine, hatta hakaretlerine hedef olmaktayd548. Muhalif basndan rahatsz olan iktidar, basn denetim altna almak ve muhalif basn susturmak amacyla 1881 sayl Matbuat Kanununu hazrlamtr549. 1881 sayl Matbuat Kanununun bu amacn, gazete ve dergi sahibi olmak isteyenlerde aranan artlarn dzenlendii 12. maddesi aka ortaya koymaktadr. Bu maddeye gre, gazete veya dergi sahiplerinin yirmi yan doldurmu, yksek okullardan veya lise ile dengi okullardan mezun olmu ve vatan, Mill Mcadele, Cumhuriyet ve inklp aleyhinde bulunup da herhangi bir mahkeme ve divan tarafndan mahkm edilmemi olmalar gerekmekteydi. Madde, en byk mlkye memuruna gazete ve dergi kapatma yetkisi veren 18. maddeyle birlikte, siyasal iktidara muhalif basn susturmak iin cidd bir koz vermitir. Yine, sz konusu dzenlemenin, dnemin artlar ve eitim dzeyi dikkate alndnda, gazete sahibi olmay zorlatrd; iktidar yanls basn tarafndan Mill Mcadele aleyhine almakla ve hainlikle sulanan muhalif gazetecilerin bu madde kapsamna sokulmalarna olanak salad grlmektedir550. Bu Kanunun gazetecilerin en ok belini bken, ikayetlere neden olan, basn zgrln yok eden ve siyasal eletiri hakkn hi dzeyine

547

Yarn, Ylmaz ve Son Posta bu dnemde iktidara muhalefet eden basn organlarnn banda gelmektedir. GZ, Nurettin: Serbest Cumhuriyet Frkas Sonras Basnda Muhalefet, s.10. 548 Bu dnemde iktidar yanls basn, iktidara yaplan eletirileri kendisine yaplm kabul ederek iktidar adna muhalif basna cevap vermekteydi. ktidar yanls basn organlarnn banda gelen Hakimiyet-i Milliye gazetesinde Mahmut Saydam, Falih Rfk Atay ve Yakup Kadri Karaosmanolu, Cumhuriyet gazetesinde Yunus Nadi Abalolu tarafndan yazlan yazlar bu bakmdan dikkat ekicidir. Geni bilgi iin bkz. GZ, Nurettin: Serbest Cumhuriyet Frkas Sonras Basnda Muhalefet, s. 9 vd. 549 On dokuz sene yrrlkte kalan, bu sre zarfnda birok kez deitirilen ve ayn zamanda matbaalara ilikin hkmler de ieren 1881 sayl Matbuat Kanunu 8 Austos 1931 tarihinde 1867 sayl Resm Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. 550 GZ, Nurettin: Serbest Cumhuriyet Frkas Sonras Basnda Muhalefet, s.134.

150

indiren dzenlemesi 50. maddesinde yer almtr. Bu maddede, memleketin genel siyasetine dokunacak yaymdan dolay cra Vekilleri Heyeti karar ile gazetelerin veya dergilerin geici olarak tatil edilebilecei ve bu ekilde kapatlan bir gazetenin sorumlularnn kapatma sresince baka bir isimle gazete karamayacaklar belirtilmekteydi. Bir gazetenin yayma devam edebilmesini, memleketin genel siyaseti gibi belirsiz bir kavrama tbi tutarak, yrtme gcnn eline vermi olan byle bir hkmn varl ile basn zgrlnn hibir ekilde badatrlamayaca aktr551. 1881 sayl Matbuat Kanununun yrrle girmesinden hkmetin ngrd ama hasl olmu ve muhalif basn ortadan kalkmtr. nce, Yarn gazetesi kapanm552, ardndan dier bir muhalif ses olan M. Zekeriya Sertel Son Posta gazetesinden ayrlmtr. M. Zekeriya Sertelin ayrlmasna yeni Matbuat Kanununun 12. maddesi ile getirilen gazete sahibi olabilmek iin vatan, Mill Mcadele, Cumhuriyet ve inklp aleyhinde bulunup da herhangi bir mahkeme ve divan tarafndan mahkm olmamak art neden olmutur553. Bylece iktidar eletirebilecek ve iktidar yanls basnla tartabilecek gazete ve gazeteci kalmamtr554. 1936 ylnda, Trk Ceza Kanununun Devletin ahsiyeti Aleyhinde Crmler ksmnda yer alan hkmlerinde, 1930 tarihli faist talyan Ceza Kanunu rnek alnmak suretiyle, kapsaml bir deiiklik yaplmtr555. 142. maddenin birinci fkrasnda yaplan deiiklikle, Memleket dahilinde itimai bir zmrenin, dierleri zerinde tahakkmn iddet kullanmak suretiyle tesis etmek veya itimai bir zmreyi iddet kullanarak ortadan kaldrmak veya
DNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.165. Yarn gazetesinin yaym hayatn durdurmasnda Matbuat Kanunu ile birlikte baka olaylarn da etkisi olmutur. Bunlardan birincisi Kayseri Valisi Suat Bey ve eski savc Rfat Bey hakknda yaynlanan bir yaz nedeniyle Yarn gazetesinin sorumlu mdr Tevfik Beyin 1 yl 8 ay hapse mahkm edilmesi ve gazete sahibi Arif ORUun da tazminata mahkm edilmesidir. TUNCAY Mete: a.g.e., s.280; kincisi, Arif ORUun iktidar yanls basnn kendisini devaml hedef gstermesi sonucu, bu tr yaynlardan etkilenen iki gen tarafndan dvlmesidir. 4 Austos 1931 tarihli Cumhuriyet gazetesi bu olay Vatan Haini Arif Dn ki Genten Dayak Yedi bal ile vermitir. Tm bu olanlara yeni Matbuat Kanununun yrrle girmesi de eklenince Yarn gazetesi iin en aklc yolun kapanmak olduu ortaya kmtr. GZ, Nurettin: Serbest Cumhuriyet Frkas Sonras Basnda Muhalefet, s.138-139. 553 M.Zekeriya SERTEL, Resimli Ay isimli dergide yaynlad Hapishanede dama Mahkm Olanlar Bile Bile Aslmaya Nasl Giderler balkl yazdan dolay stikll Mahkemesi tarafndan mahkm edilmiti. GZ, Nurettin: Trkiyede Basn ktidar likileri, s.190-191. 554 GZ, Nurettin: Serbest Cumhuriyet Frkas Sonras Basnda Muhalefet, s.139. 555 Resm Gazete, Tarih: 23.06.1936, Say:3337
552 551

151

memleket dahilinde teekkl etmi iktisad veya itimai nizamlar iddet kullanarak devirmek, yahut memleketin siyas ve hukuk herhangi bir nizamn ykmak iin propaganda yapan kimsenin cezalandrlaca hkme balanmtr. Ayn maddenin ikinci fkrasnda yaplan deiiklikle de mill hissiyat sarsc veya zayflatc propaganda yasaklanmtr556. Yine 159. madde deitirilerek, Trkl, Byk Millet Meclisini, Cumhuriyeti, Hkmetin manev ahsiyetini ve Devletin silhl kuvvetlerini veya adliyenin manev ahsiyetini alenen tahkir ve tezyif etmek su saylmtr. 1938 ylnda kabul edilen 3531 sayl Kanunla557 Trk Ceza Kanununun yeniden deitirilmi ve 142. maddede yer alan iddet kullanarak ifadesi metinden karlmtr. Ayn yl, 1881 sayl Matbuat Kanunu 15.07.1938 tarihli ve 3518 sayl Kanunla deitirilmi558 ve basn zgrl tamamen ortadan kaldrlmtr. Bu deiiklikle; siyas gazete ve dergi karacaklarn bir teminat mektubu vermeleri art koulmu559 ve her trl gazete ve dergi yaym iin ruhsatname alma mecburiyeti getirilmi, en byk mlkye amirine, gazete veya dergi karmak isteyen kiinin kanunun arad artlar tayp tamadn tahkik ederek, duruma gre ruhsatname verme yetkisi verilmi560, gazete veya dergi sahibi olmak iin aranan ya snr yirmi bire karlm ve maddeye suihret ashabndan bulunmamak gibi subjektif yeni bir art eklenmi, intihar olaylarnn yannda okullarda ve faklte ve enstitlerde disiplini bozacak mahiyetteki olaylarn da yaymlamas gazetenin yaymland yerin en byk mlkye amirinin iznine tbi klnmtr561. Basn zgrln ortadan kaldran bu deiikliklerden yaklak iki yl sonra, kici Dnya Savann da etkisiyle Matbuat Kanunu yeniden

Geni bilgi iin bkz. ZEK, etin: 141-142, Ararat Yaynevi, stanbul, 1968, s.122. Resm Gazete, 16.07.1938, Say:3961. 558 Resm Gazete, Tarih:15.07.1938, Say:3960. 559 Siyas gazete ve derginin karlacaklar yere bal olarak, bu teminat mektubunun miktar 500 liradan 5000 liraya kadar deimekteydi. Dnemin artlarna gre yksek olan bu bedeller, mal durumu gl olmayanlarn gazete karmalarn olanaksz hle getirmitir. TOPUZ, Hfz: a.g.e., s.167. 560 Bylece kimin gazete ve dergi karacana idare karar verir hle gelmitir. 561 Trkiyede genlik ve renci olaylarnn olmad bir dnemde byle bir dzenlenmenin yaplmasn anlamak ok gtr. TOPUZ, Hfz: a.g.e., s.167.
557

556

152

deitirilmitir562. Bu deiiklikle 30. maddeye mill hisleri inciten veya bu maksatla mill tarihi yanl gsteren yazlar yaymlayanlarn cezalandrlacan belirten bir fkra eklenmitir. Bylece tarihin resm gr dnda yorumlanmas yasaklanmtr563. 1938 ve 1940 yllarnda Basn Kanununda yaplan ve basn zgrln tamamen ortadan kaldran deiikliklerden sonra, birok gazeteci hapse atlm ve birok gazete ve dergi defalarca kapatlmtr564. B) ok Partili Dnemin lk Yllarnda Basn zgrl Yllarca tek parti ynetiminde, kinci Dnya Sava boyunca da skynetim rejiminde yaayan Trk halknn, savatan sonra esen rzgarn da etkisiyle, zgrlk ve demokrasi talebi eitli ekillerde kendini gstermeye balamt. Ayrca kinci Dnya Savann galiplerine demokrasiye geilecei konusunda sz verilmiti565. Bu dorultuda ncelikle Matbuat Kanunu kapsaml bir deiiklie tbi tutulmutur. Matbuat Kanununun 50. maddesi 18.06.1946 tarihli ve 4935 sayl Kanunla566 deitirilerek, Kanunun ilk hlinde yer alan memleketin genel siyasetine dokunabilecek yaym kstas kaldrlm ve onun yerine Trk Ceza Kanununun
567

ikinci

kitabnn

birinci

babnn

birinci

ve

ikinci

blmlerinde

yazl crmlerin yaym yoluyla ilenmesi hlinde gazete ve

derginin, ancak mahkemece bir aydan iki yla kadar kapatlabileceine karar verilebilecei hkme balanmtr. Bylelikle, Kanunun ilk hlinde yer alan ve basn zgrln tek bana bile ortadan kaldrabilecek elastiki bir kriter yerine, daha objektif ve somut bir kriter getirilmitir. Ayrca bu deiiklikle
562 563

Resm Gazete, Tarih: 06.05.1940, Say: 4501. KABACALI, Alpay: a.g.e., s.138. 564 1939-1945 yllar arasnda gnlk gazete koleksiyonlarnn taranmas suretiyle hazrlanan bir tabloya gre Cumhuriyet 5, Tan 12.08.1944 tarihinden itibaren sresiz olmak zere 7, Vatan 30.09.1944 tarihinden itibaren sresiz olmak zere 9, Tasviri Efkar 30.09.1944 tarihinden itibaren sresiz olmak zere 8, Vakit 2, Yeni Sabah 3, Akbaba 4, Son Posta 4, Haber 2 kez kapatlmtr. KOAK, Cemil: kinci Dnya Sava ve Trk Basn, Tarih ve Toplum, Cilt:6, Say:35, letiim Yaynlar, Kasm 1986, s.30. 565 KABACALI, Alpay: a.g.e., s.150-151. 566 Resm Gazete, Tarih:18.06.1946, Say: 6336. 567 125.-163. maddelerin yer ald bu blmlerde Devletin Arsulusal ahsiyetine Kar Crmler ile Devlet Kuvvetleri Aleyhinde Crmler dzenlenmektedir.

153

gazete kapatma yetkisi cra Vekilleri Heyetinden alnarak mahkemelere verilmitir568. Yaklak ay sonra, 20.09.1946 tarihinde kabul edilen 4955 sayl Kanunla569 Matbuat Kanununda ok kapsaml bir deiiklik daha yaplm ve ruhsatname alnmas, teminat mektubu verilmesi ve gazete karmak iin aranan eitim art kaldrlmtr. 14 Mays 1950 seimlerini kazanarak iktidara gelen Demokrat Parti, basn zgrlnn salanmasn programna aldndan, Tek Parti Dneminde srekli bask altnda yaayan basndan byk destek grmtr570. Demokrat Parti, verdii bu sz dorultusunda hazrlklara girimi ve nceki dnemde balayan almalardan da faydalanarak yeni bir basn kanunu hazrlamtr. Nihayet, 1881 sayl Matbuat Kanununu btn ekleriyle birlikte ortadan kaldran 5680 sayl Basn Kanunu 15.07.1950 tarihinde kabul edilmitir571. 5680 basn anlay sayl Basn ve Kanunu nceki kanunlara gre daha zgrlkdr. Bu Kanunla birlikte, 1881 sayl Kanunla kurulan gdml terkedilmi hkmetin basn zerindeki denetimi kaldrlmtr. Kanunun basna ve basn zgrlne bakn gstermesi bakmndan, 1. maddesinin birinci fkrasnda yer alan ve basn zgrln temel bir ilke olarak kabul edildiini gsteren basn serbesttir ifadesi nemlidir. Baslm eserlerle bunlarn yaymn dzenleyen bu Kanunda; yaymlanmak zere tab aletleriyle baslan veya sair her trl vastayla oaltlan yazlar ve resimler gibi eserler baslm eser(m.2); bunlarn
568 569

Resm Gazete, Tarih: 18.06.1946, Say: 6336. Resm Gazete, Tarih: 24.09.1946, Say: 6416. 570 KABACALI, Alpay: a.g.e., s.164 571 Resm Gazete, Tarih: 24.07.1950, Say: 7564. kisi geici olmak zere, toplam 46 maddeden oluan 5680 sayl Basn Kanununda matbaalara ilikin herhangi bir hkme yer verilmemitir. Kanun koyucu matbaalar 24 Temmuz 1950 tarih ve 5681 sayl Matbaalar Kanunuyla ayrca dzenlemitir. Halen yrrlkte olan ve 9 maddeden oluan bu Kanuna gre matbaa kurulmas izne bal deildir. Ancak matbaa almadan nce kurulaca yerin en byk mlkye amirine bir beyanname verilir(m.1). Yine bu Kanuna gre tabiler(matbaa aanlar), cemiyet ve aile mnasebetlerine taalluk eden ve ticaret ve sanat ilerine mnhasr bulunan davetiyeler, ilan, forml, sirkler, kartvizitler, yalnz seim yerini ve zamann gsteren katlar ve adaylarn adlarn bildiren rey pusulalar gibi baslar dnda bastklar eserlerden ikier nshasn basmann sona erdii gnn alma saati iinde, bulunduklar yerin Cumhuriyet Savcs ile en byk mlkye amirine vermeye mecbur tutulmulardr(m.4).

154

herkesin grebilecei veya girebilecei yerlerde gsterilmesi, aslmas, datlmas, dinletilmesi, satlmas veya sata sunulmas yaym (m.3/2)olarak tanmlanmtr. Yine bu Kanunda gazeteler, haber ajanslar yaymlar ve belli aralklarla yaymlanan dier btn baslm eserler sreli yayn572 (m.3/1) olarak adlandrlmtr. Her sreli yaynn yaz ilerini fiilen idare eden bir sorumlu mdr bulunacan belirten Kanun, sorumlu mdr iin Trke okur-yazar olma dnda herhangi bir renim art aramamtr(m.5)573. Bu Kanunla, sreli yayn karma izne tbi tutulmam(m.8), sreli yayn karacak kiilerin yayn karacaklar yerin en byk mlk amirine bir beyanname vermeleri yeterli grlmtr(m.9). Kanun, basn yoluyla ilenen sulardan dolay, su oluturan yazy yazan veya resmi yapan kimseyle birlikte sreli yaynn sorumlu mdrn de sorumlu tutmutur(m.16/1). Sz konusu kiilerin eser sahibinin ilemi olduu suun cezasyla cezalandrlmalar, adeta aksi kantlanamaz bir itirak faraziyesi yaratmaktadr. Bir baka ifadeyle, bu kiilerin su tekil eden eserin yaym bakmndan kast ya da taksirli bir davranlarnn olup olmad aratrlmadan, kusurlu olduklar varsaylmaktadr574. Basn yoluyla ilenen sulardan doacak madd ve manev zararlardan ise, cezaen sorumlu olanlarla birlikte, sreli yaynn sahibi de mteselsilen sorumlu tutulmutur(m.17). Kanunun 19. maddesi cevap ve dzeltme hakkn dzenlemitir. Buna gre, bir ahsn haysiyet ve erefine dokunan veya menfaatini bozan ya da kendisi ile ilgili geree aykr yaym yapan sreli yaynda, o ahsn imzasyla gnderilecek cevap ve dzeltmeyi sreli yaynn sorumlu mdr aynen ve tamamen yaymlamaya mecburdur(m.19/1). Kanunda cevap ve dzeltmenin, yirmi satrdan az olan yazlarda en fazla yirmi satr, daha uzun

Gazeteler, haber ajanslar yaymlar ve belli aralklarla yaymlanan dier btn basl eserler bu Kanunda mevkute olarak isimlendirilmitir. 573 Bu Kanuna gre, sorumlu mdr iin aranan ve 5. maddede gsterilen arlarn tamamn sreli yayn sahibi de tamak zorundayd. Sreli yayn sahibi kk veya tzel kii ise, bunlarn kanun temsilcileri de ayn artlar tamalar gerekmekteydi(m.7). 574 SZER, Adem: Basn Sularnda Ceza Sorumluluu, 1. Bask, Alfa Yaynlar, stanbul, 1996, s.129.

572

155

yazlarda ise ilikin olduu yaznn cevap verenle ilgili miktarndan uzun olamayaca belirtilmitir(m.19/3-4). Kanunun 20-34 maddelerinin yer ald blmde ceza hkmler dzenlenmitir. Kanun hafif para cezas, ar para cezas ve hapis olmak zere eit ceza ngrmtr. Hapis cezalar ilenen sua gre 15 gnden 1 yla kadar deimekteydi. Kanunen evlenmeleri yasaklanm kiiler arasndaki cinsel ilikilerle ilgili haber ve yazlarla birlikte, intihar vakalar hakknda haber erevesini aan ve okuyanlar etki altnda brakacak mahiyetteki yaz ve resim yaymlamak, bu Kanunun yasaklarndan(m.32-33) bazlardr. Bu Kanunla basn sular ile ilgili davalar iin, yarglama srecinin ksa tutulmasna ynelik baz usul hkmleri getirilerek, gazeteciler yllarca sren davalardan ve krtasiyecilikten kurtarlmtr. Yine bu dnemde karlan 5953 sayl Basn Mesleinde alanlarla altranlar Arasndaki Mnasebetlerin Tanzimi Hakknda Kanun
575

575

ile basn alanlarna sendika kurabilme, sosyal sigortalardan

Resm Gazete, Tarih: 20.06.1952, Say:8140. Basn alanlarnn tatil yapmalarn salamak amacyla kanun koyucu 5953 sayl bu Kanunun 20. maddesini 09.02.1954 tarih ve 6253 sayl Kanunla deitirerek, Ramazan Bayramnn ikinci ve nc gnleriyle Kurban Bayramnn ikinci, nc ve drdnc gnleri gnlk gazetelerin yaymn yasaklamtr. Bu gnlerde gazete yayn hakk her ilde gazetecilerin bulunduklar meslek kurulularndan basn kart sahibi yesi en fazla olana aitti. TURHAN, Mehmet: a.g.m., s.197. Kanun koyucunun gazetecilerin gerek tatillerinin gazetelerin kmad gnlerde olaca dncesinden hareketle koyduu bu yasak, gazetecilerin meslek kurulularnn desteklenmesi gibi bir amacda iinde barndrmaktayd. nk gnlk gazetelerin kmad bu be gn iinde, gazete karma hakkn elinde bulunduran dernekler, sattan ve ilndan elde edilen gelire de sahip olmaktayd. TURHAN, Mehmet: a.g.m., s.198. 5953 sayl Kanunun 20. maddesi Anayasa Mahkemesinin nne iki kez gelmitir. lk iptal bavurusu Anayasa Mahkemesinin 08.02.1979 tarihli kararyla reddedilmi ve bu dzenleme Anayasaya uygun bulunmutur. Mahkeme, bu hkm, dnceyi aklama zgrl, basn ve haber alma zgrl asndan incelemi ve getirilen snrlamann kamu yararna dayanmas, yln sadece be gnn kapsamas, dnce ve kanlarn bu sre iinde bayram gazetelerinde ve baka iletiim aralaryla aklanabilmesi, yasaklamann dncenin kendisine deil, yaym aracna ilikin bulunmas bakmlarndan Anayasaya aykr bulmamtr. E.1978/54, K.1979/9, KT.08.02.1979, AMKD, Say: 17, s.61-63. Anayasa Mahkemesinin, dncenin kendisine deil, yayn aracna ilikin olan yasa dnceyi aklama zgrlne ve basn zgrlne aykr grmemesi, bu zgrlkler asndan kabul edilemez bir gerekedir. Ayn konu Anayasa Mahkemesinin nne 1992 ylnda tekrar gelmitir. Ancak Anayasa Mahkemesi, on drt yl sonra grn tamamen deitirerek, bu hkm olaanst bir durum sz konusu olmakszn olaan dnemler iin baz hak ve zgrlklerin kullanlmasn askya ald iin Anayasann 2 ve 15. maddelerine aykr bularak iptal edilmitir. E.1992/36, K.1993/4, KT. 20.01.1993, Resm Gazete, 19.03.1993 Say:21529, s.21. Anayasa Mahkemesinin bu karar yerinde olmutur. nk hangi nedenle olursa olsun, bir dernee ya da meslek kuruluuna tekel vermek demokrasilerde

156

yararlanma, iverenin gazeteciyle yazl i anlamas yapma zorunluluu, haftalk tatil ve yllk cretli izin gibi birtakm sosyal haklar tannmtr. Demokrat Parti iktidarnn ilk yllar basnn mutlu olduu bir dnemdir. Gazeteci Ahmet Emin Yalmann basnn altn devri olarak nitelendirdii576 bu dnemde gazete ve dergiler kapatlmam, gazeteciler mahkm edilmemi, gazetecilerle hkmet arasnda yakn ilikiler kurulmutur. Ancak bu dnem ok uzun srmemi; basnda Demokrat Partinin icraatlar aleyhine yazlarn artmaya balamas zerine, Demokrat Parti de dier tm iktidarlarn benimsedii yolu izleyerek basn zgrln snrlandrmaya almtr. Bu amala ilk olarak 09.03.1954 tarihinde, 6334 sayl Neir Yoluyla veya Radyo ile lenecek Baz Crmler Hakknda Kanun 577 kabul edilmitir. Bu Kanunun 1. maddesiyle basn yoluyla her ne ekilde olursa olsun namus, eref veya haysiyete tecavz edilmesi veya hakarette bulunulmas, itibar kracak veya madd zarar verebilecek bir hususun isnat edilmesi, izinsiz olarak zel veya ailev hayatn tehir edilmesi, tecavz, hakaret, isnat veya tehire maruz braklacandan bahisle tehditte bulunulmas578; 3. maddesiyle ise, Devletin siyas ve mal itibarn sarsacak ve toplumu telalandracak yalan haber veya belgelerin yaymlanmas su saylmtr. Ancak bu Kanunu nemli klan, ayn zamanda Ceza Kanununda kovuturmas ikayete bal su olarak saylan bu durumlar cezalandrmas deil, Cumhuriyet savclarna 1. maddede saylan sular nedeniyle dorudan kovuturma ama yetkisi vermesidir579. 1956 ylnda bu Kanunun 1 ve 3. maddeleri tekrar deitirmitir580. Bu deiiklikle, kanunda tasrih edilen haller haricinde resm sfat haiz
savunulamaz. TURHAN, Mehmet: a.g.m., s.208. Ayrca, gazete alanlarnn dinlenme hakk gereke gsterilerek, basn zgrlnn snrlandrlas kabul edilemez. 576 YALMAN, Ahmet Emin: Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Cilt 4(1945-1970), Rey Yaynlar, stanbul, 1970, s.298 577 Resm Gazete, Tarih: 17.03.1954, Say: 8660. 578 Maddenin son fkras, bu crmlerin resm sfat haiz olanlar aleyhinde sfat veya hizmetlerinden dolay ilenmesini arlatrc neden saymtr. 579 Nitekim bu Kanun yrrle girdikten sonra gazetelere kar binlerce kavuturma yaplmtr. TOPUZ, Hfz: a.g.e., s.196. 580 Resm Gazete, Tarih: 08.06.1956, Say: 9327.

157

olanlar kk drmeyi hedef tutan veya bunlar aleyhinde istihkar ve istihfaf hissi telkin edebilecek yahut mphem ve suizann davet eyleyebilecek mahiyette neriyatta bulunmak; suiniyetle veya maksad mahsusa mstenit olarak neriyatta bulunmak; resm makam, merci, heyet, teekkl veya resm sfat haiz olanlar aleyhine tahrik edici mahiyette neriyatta bulunmak su saylmtr. Bu sular, ierdii elstiki ve belirsiz unsur ve ibareler nedeniyle, haberlerin yorumlanmasn ve eletiri hakknn kullanlmasn zorlatrc nitelikteydi. nk bu tr hkmler genellikle bir tereddt hli yaratr; bu hl ise zgrlklerden yararlanmay engeller ve eletiri hakkn fiilen daraltm olur581. Tek bana dahi basn zgrln yok edebilecek nitelikteki bu hkmlerle yetinmeyen siyasal iktidar, Basn Kanununu da deitirmitir582. 6733 sayl Kanunla yaplan bu deiiklikle; sorumlu mdr, mevkute sahibi ve muhabir olabilmek iin aranan koullar arlatrlm,583 basn yoluyla ilenen sulardan dolay ceza sorumluluunun kapsam geniletilmi,584 cevap ve dzeltme yazlarnn yaymlanmas ar koullara balanm585ve Basn Kanununun 30. maddesine Trk Ceza Kanununun
DNMEZER, Sulhi:a.g.e., s.178. Resm Gazete, Tarih: 08.06.1956, Say: 9327. 583 Bu Kanunla sorumlu mdr olmak iin aranan okur-yazar olmak art yerine, asgari lise mezunu olmak art getirilmi; sorumlu mdr ya da mevkute sahibi olabilmek iin aranan ar hapis, be seneden fazla hapis cezalarndan biriyle hkml olmamak art ar hapis, taksirli sular hari olmak zere alt aydan fazla hapis cezasyla mahkum olmamak eklinde deitirilmitir. 5680 sayl Kanunda sorumlu mdr ya da mevkute sahibi olmaya engel kabul edilen sulara su tasnii, resm mercileri ifal, iftira, yalan ahitlik ve yalan yere yemin, mstehcen ve hayszca neriyat ve fuha tahrik sular da eklenmitir. Ayrca bu Kanunla, mevkutelerde alan muhbir veya muhabirler iin de 5. maddenin 3. bendinde yer alan Trkiyede ikametgh sahibi olmak ve devaml oturmak dndaki tm artlar tama zorunluluu getirilmitir. Oysa, Kanunun ilk hlinde bu grevleri yerine getirebilmek iin 18 yan bitirmi olmak yeterli kabul edilmiti. 584 Bu deiiklikle basn yoluyla ilenen sulardan dolay, sorumlu mdrl kabul etmemi mevkute sahibi ile yazy bilfiil yazmasa da yazya konu olan haber, havadis veya vesikalar verenler de sorumlu tutulmutur. Yine ayn maddede yaplan deiiklikle sorumlu mdr, mevkutelerde su tekil eden ve mstear ad ile veya imzasz yahut remizli imza veya mahsus bir iaretle yaymlanan yaz, resim, haber, havadis veya vesika sahiplerinin ak hviyetlerini talep hlinde, 24 saat iinde Cumhuriyet savcsna bildirmeye mecbur tutulmutur. Oysa, Kanunun ilk eklinde sadece belli crmler iin byle bir mecburiyet sz konusuydu. 585 Cevap ve dzeltme hakk baln tayan 19. maddenin baln cevap ve tekzip hakk olarak deitiren bu Kanunla; cevap ve tekzibin gnlk gazetelerde, alndnn ertesi gn ve dier mevkutelerde bu mddet gzetilmek art ile ilk kacak nshada ayn sayfa ve
582 581

158

141. ve 142. maddeleri ve neir yoluyla veya radyo ile yahut toplantlarda ilenen baz crmler hakkndaki kanun hkmlerinin tatbiki suretiyle mahkumiyet hlinde bir aydan aya kadar mevkutenin neriyatnn tatilini de karar verilir fkras ile neriyat tatil edilen mevkutenin sahip veya mesulleri tatil mddeti ierisinde baka bir adla mevkute karamazlar fkras eklenmitir. Yine bu deiiklikle, haber erevesini aan ve okuyanlar etki altnda brakacak intihar olaylarn ve olaya ilikin resimlerin yaymn yasaklayan 32. madde geniletilerek memleket ahlkn, aile dzenini bozacak veya crm ilemeye tevik veya tahrik edecek ekilde heyecan uyandracak ayrntl aklama ile gerek ya da hayal olaylar hikaye ve tasvir etmek de yasaklanmtr. Yaplan bu deiikliklerle basn zerindeki bask alabildiince artm, birok gazete kapatlm ve birok gazeteci mahkm edilmitir586. Basn tarihimizde Pulliam Davalar olarak adlandrlan davalar bu dnemde grlmtr587. kartlan bu Kanunlardan sonra muhalefetini daha da arttran basn susturmak amacyla yeni bir adm daha atan hkmet, muhalefeti ve bir ksm basn asker ayaklanma ve kargaa tezgahlamakla sulayarak, muhalefetin ve bir ksm basnn faaliyetleriyle ilgili gerekleri ortaya karmak

stunda ve ayn mahalden balanmak zere ayn punto harflerle, cevap veya tekzibi mucibolan yaz iin balklar yaplm veya resimler konulmu ise, cevap ve tekzibi gnderen ahs tarafndan tespit edilecek balklarn ve resimlerin de ayn byklkte yaymlanaca, cevap ve tekzipler mevkute ile birlikte, ilgilinin bulunduu yer Cumhuriyet savclna verilecei, Cumhuriyet savcsnn, en ge 24 saat ierisinde, cevap veya tekzibin Kanunun arad artlar tayp tamadn inceleyecei ve savclnn verecei kararn kesin olaca hkme balanmtr. 586 Sadece 1959-1960 yllar arasnda 26 gazeteci iin mahkmiyet karar verilmitir. KABACALI, Alpay: a.g.e., s.177 587 Eugen Pulliam isimli Amerikal bir gazeteci Trkiyeyi tantmak ve Babakanla grmek zere Trkiyeye gelmiti. Babakan tarafndan grme istei kabul edilen bu gazeteciye gn bekledikten sonra, Babakann vapurla zmire gidecei, davetli olarak onun da gelmesi, vapurda kendisiyle grecei bildirildi. Ertesi gn gvertede Babakanla karlaan Pulliam, grme gn ve saatini beklediini syledi. Babakan ise byle bir grmeden haberi olmadn belirtti. Pulliam, ABDye dnnce Trkiye ve hkmet aleyhinde iki sert yaz yaymlad. Bu yazlar, Vatan, Dnya ve Ulus gazeteleriyle Kim, Akis ve Alt Ok dergilerinde yaymland. Bunun zerine bu yaynlarn hepsi iin dava ald. Basn tarihinde Pulliam Davalar olarak geen bu davalar sonucunda ahap Balcolu, Naim Tirali, Selami Akpnar on altar ay, Ahmet Emin Yalman On be ay on alt gn hapse mahkm edilmitir. Ayrca bu nedenle Akis ve Kim dergileriyle Vatan gazetesi birer ay, Ulus gazetesi ise iki ay kapatlmtr. KABACALI, Alpay: a.g.e., s.177-178.

159

amacyla bir Meclis tahkikat encmeninin kurulmasn istemitir588. Bu teklifi benimseyen TBMM, 27.04.1960 tarihinde 7468 sayl Trkiye Byk Millet Meclisi Tahkikat Encmenlerinin Vazife ve Salhiyetleri Hakknda Kanunu589 karmtr. Bu Kanuna gre, on be TBMM yesinden oluan komisyon, Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu, Asker Muhakeme Usul Kanunu, Basn Kanunu ve dier kanunlarda Cumhuriyet savclarna, sorgu hkimlerine, sulh hkimlerine ve asker adl amirlere tannm olan tm yetkilere sahip olabilecek, yayn yasa koyabilecek, sreli ve sresiz yaynlarn toplatlmasna karar verebilecek, sreli yaynlar ve matbaalar kapatabilecek ve her trl siyasal eylem ve almalar durdurabilecekti(m.2). Ancak olaanst yetkilerle donatlm olan Tahkikat Encmeninin mr fazla uzun srmemitir. nk 27 Mays 1960 tarihinde Trk Silhl Kuvvetleri ynetime el koyarak bir dnemi sona erdirmitir. C) 1960 1980 Yllar Arasnda Basn zgrl 27 Mays 1960 tarihinde Trk Silhl Kuvvetleri adna ynetime el koyan Milli Birlik Komitesi, antidemokratik kanunlarn belirlenmesi amacyla hukukulardan oluan bir komisyon kurmutur. Komisyonun basn zgrln engelleyen kanunlara ilikin yapt almalar zerine, ilk olarak 12.10.1960 tarihinde Resm Gazetede yaymlanan 94 sayl Kanunla590; 6334 sayl Neir Yoluyla veya Radyo ile lenecek Baz Crmler Hakkndaki Kanun ile 6732 sayl Neir Yoluyla veya Radyo ile lenecek Baz Crmler Hakkndaki Kanunun Ad ile Baz Maddelerinin Tadiline ve Bir Madde lavesine Dair Kanun yrrlkten kaldrlmtr. kinci olarak, 5680 sayl Basn Kanunu 1960 tarih ve 143 sayl Kanunla
591

kapsaml bir deiiklie tbi tutulmutur. Bu deiiklikle Basn

588

Geni bilgi iin bkz. TOPUZ, Hfz: a.g.e., s.208-209; KABACALI, Alpay: a.g.e., s.181187. 589 Resm Gazete, Tarih: 28.04.1960, Say:10491. 590 Resm Gazete, Tarih: 12.10.1960, Say: 10627. 591 Resm Gazete, Tarih: 05.12.1960, Say: 10672.

160

Kanununa 6733 sayl Kanunla getirilen ve basn zgrln yok eden hkmler kaldrlm ve byk oranda Kanunun ilk hline geri dnlmtr. Bu Kanunla ayn gn kabul edilen 144 sayl Trk Ceza Kanununun 481. Maddesinin Deitirilmesi Hakknda Kanun592 ile ispat hakk tannarak, bu hakkn kullanlma koullar belirlenmitir. Bu deiiklikle, ispat hakk tannan durumlarda eer isnat ispat olunur veya bundan dolay isnatta bulunan ahs mhkum edilirse sank hakkndaki davann ve cezann decei; isnat ispat edilemedii taktirde ise, Trk Ceza Kanununun ilgili maddelerindeki cezalarn yar orannda arttrlarak uygulanaca hkme balanmtr. Bu deiiklikten nce, bir memurun veya kamu hizmeti gren bir kimsenin veya bir iadamnn herhangi bir yolsuzluunu yazan gazeteci, iddiasn ispatlayabilecek durumda olsa dahi, ceza bir yaptrmla kar karya kalabilmekteydi. Nihayet, 09.07.1961 tarihinde Trkiye Cumhuriyetinin yeni Anayasas kabul edilmitir593. 1961 Anayasasnda, 1960 ncesi uygulamalar dikkate alnarak, basn zgrl ayrntl bir ekilde dzenlenmitir. Anayasa koyucunun bu tavr basn zgrln salamaktan ziyade, kendisini destekleyen ve nceki ynetime sava aan basna diyet deme isteinin bir tezahrdr. Bunun en ak gstergesi, Milli Birlik Komitesinin 1962 seimleri ncesi getirdii 38 sayl Anayasa Nizamn, Mill Gvenlik ve Huzuru Bozan Baz Fiiller Hakknda Kanun
594

ile muhalif basnn

yeniden bask altna

alnmasdr. Bu Kanunun 1. maddesinde 27 Mays 1960 Devrimini sz, yaz, haber, havadis, resim, karikatr veya dier ara ve ekillerde, yersiz, haksz veya gayrimeru gsterenlerin veya st kapal da olsa matfiyeti belli olacak ekilde byle gstermeye alanlarn; bu Devrimin neticesi olarak Yksek Adalet Divannca veya sair kaza mercilerince verilmi ve kesinlemi olan karar ve hkmleri, sz, yaz, haber, havadis, resim, karikatr veya sair vasta ve suretlerle ktleyenlerin veya st kapal da olsa matfiyeti belli olacak ekilde ktlemeye alanlarn veya mahkm edilenlerin mahkmiyetlerine esas tekil eden fiillerini yahut ahslarn venler veya
592 593

Resm Gazete, Tarih: 05.12.1960, Say: 10672 Resm Gazete, Tarih: 20.07.1961, Say: 10859. 594 Resm Gazete, Tarih: 07.03.1962, Say: 11053.

161

neticelenmi hazrlk, ilk, son tahkikat veya infaz safhalaryla ilgili resim, hatrat, rportaj yayanlar veya beyanat verenlerin; 27 Mays 1960 Devrimini yersiz, haksz veya gayrimeru gsterecek surette, feshedilmi Demokrat Partinin iktidarn venler veya mdafaa edenlerin bir yldan be yla kadar ar hapis cezas ile cezalandrlacaklar belirtilmekteydi. tiraz yoluyla Anayasa Mahkemesinin nne gelen bu Kanunun 1. maddesinin Anayasann dnce zgrln dzenleyen 20. maddesine aykr olduu ileri srlmtr. Anayasa Mahkemesi, herkesin istedii gibi dnmekte serbest olduunu, kiinin i aleminin kanunun her eit mdahalesi dnda olduunu, ancak kiinin i aleminde mutlak ve snrsz olan dnce ve kanaat zgrlnn, toplum hayatn ilgilendirdii andan itibaren hukukun ve kanunun sahasna girdiini ve toplumsal yaayn gerektirdii baz snrlamalara balanmasnn zorunlu olduunu belirterek itiraz reddetmitir595. Ayn hkm Anayasa Mahkemesinin nne tekrar gelmi596 ve Mahkeme, basn zgrlnn de mutlak ve snrsz olmadn, geni halk kitlelerinin dnce ve kanaatleri zerinde etki yapan basnn zgr olmas, toplumun huzur ve selmetini ve Devletin gvenliini ihll edebilecek mahiyetteki beyanlarn ve yazlarn cezasz braklmas demek olmayp, sadece basnn nceden kaytlama ve ksntya tbi tutulmamas demek olduunu, sosyal grevini yerine getirmesi iin basnn zgr olmas kadar sorumluluk uuru ile hareket etmesinin de gerektiini, sorumluluk uurundan yoksun bir basnn, her sorumsuz kuvvet gibi er ge soysuzlaacan ve toplum hayatn sarsan ve mill gvenlii tehlikeye dren bir kuvvet hline geleceini belirterek itiraz tekrar reddetmitir597. Kanun yrrle girdikten sonra birok gazeteci hakknda dava alm, birok gazeteci ve yazar tutuklanmtr. ktidar, muhalif basna kar

E.1963/16, K.1963/83, KT. 08.04.1963, AMKD, Say:1, s.199. tiraz bavurusuna konu olan olay, Son Havadis gazetesinin 31.08.1962 gnl saysnda yaymlanan Beraberlii Salamakta Hal m Tereddt balkl yazda, 27 Mays Devrimi, komnist tahrikle yaplm gibi gsterilmek suretiyle 38 sayl Kanunun 1. maddesine aykr hareket edildii iddiasyla gazetenin sorumlu mdr hakknda kamu davas almasdr. 597 E. 1963/17, K.1963/84, KT. 08.04.1963, AMKD, Say:1, s.217-218.
596

595

162

yine kendini korumaya almt; tek deien ey ise, bask yapan ve baskya maruz kalan dncelerin yer deitirmesi olmutur598. Trk Ceza Kanununun 141, 142, ve 163. maddeleri zerindeki tartmalar da bu dnemde balamtr599. zellikle, messes nizam ykc fikir ve hareketlerin propagandasn600 yasaklayan 142 ve 163. maddeleri ihll ettikleri gerekesiyle birok gazeteci hakknda dava almtr. 141 ve 142. maddelerin birinci bentlerinin Anayasaya aykr olduu gerekesiyle Anayasa Mahkemesinde dava alm,601 ancak Anayasa Mahkemesi davay reddetmitir602. Anayasa Mahkemesi, iptal konusu

Bu Kanun 15.05.1969 tarihinde kabul edilen 1182 sayl Kanunla yrrlkten kaldrlmtr. Resm Gazete, Tarih: 30.05.1969, Say: 13210. 599 1930 tarihli talyan Faist Ceza Kanununun 270 ve 272. maddelerinden dilimize evrilerek mevzuatmza konulmu ve sonra birka kez deitirilmek suretiyle tartlan ekle gelen 141 ve 142. maddelerin 1 numaral bentleri o dnemde u ekildeydi: Sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde tahakkmn tesis etmeye veya sosyal bir snf ortadan kaldrmaya veya memleket iinde messes iktisad veya sosyal temel nizamlardan herhangi birini devirmeye matuf cemiyetleri her ne suretle ve nam altnda olursa olsun kurmaya tevessl edenler veya kuranlar veya bunlarn faaliyetlerini tanzim veya sevk ve idare edenler veya bu hususta yol gsterenler() cezalandrlr.(m.141/1); Sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde tahakkmn tesis etmek veya sosyal bir snf ortadan kaldrmak yahut memleket iinde messes iktisad veya sosyal temel nizamlardan herhangi birini devirmek veya Devlet siyas ve hukuk nizamlarn topyekn yok etmek iin her ne suretle olursa olsun propaganda yapan kimse () cezalandrlr.(m.142/1). Bu maddelerin nceki hllerinde iddet kullanmak suun unsurlarndan biriydi. 1938 ylnda 3531 sayl Kanunla yaplan deiiklikle her iki maddede de yer alan iddet kullanarak ifadesi kaldrlarak suun olumas iin iddet unsuru aranmamaya balanmtr. Resm Gazete, Tarih: 16.07.1938, Say: 3961. Bu deiiklikle iddet kullanmak arlatrc neden olarak kabul edilmitir. Ayn maddelerde 1949 ylnda 5435 sayl Kanununla yaplan deiiklikle her iki maddeye her ne suretle olursa olsun ifadesi eklenmitir. Yine ayn Kanunla 163. madde deitirilerek liklie aykr olarak itimai veya iktisad veya siyas veya hukuk temel nizamlarn ksmen de olsa dini esas ve inanlara uydurmak amacyla veya siyas menfaat veya ahsi nfuz temin ve tesis eylemek maksadyla dini veya dini hissiyat veya dince mukaddes saylan eyleri alet ederek her ne suretle olursa olsun propaganda yapmak veya telkinde bulunmak su saylmtr. Resm Gazete, Tarih:16.06.1949, Say: 7234. Bu deiikliklerle dnceyi aklama zgrl dolaysyla basn zgrl tamamen ortadan kaldrlmtr.1951 ylnda 5844 sayl Kanunla yaplan deiiklikle ise her iki maddeye Devletin siyas ve hukuk nizamlarn topyekn yok etmek gayesini gden, Devletin tek bir fert veya bir zmre tarafndan idare edilmesini hedef tutan, kamu haklarn rk mlhazas ile ksmen veya tamamen kaldrmay hedef tutan gibi yeni bentler eklenerek maddelerin kapsamlar geniletilmitir. Resm Gazete, Tarih: 11.12.1951, Say: 7979. 600 Yargtay bir eyin propagandasnn yaplmas iin birden fazla kiiye sylenmesini yeterli grmtr. 4.CD., E.10962, K.12241, KT. 30.12.1950. Dolaysyla fiilin basn yoluyla ilenmesi hlinde propaganda saylaca aktr. Ayrca bu durum kanunda iddet sebebi saylmtr. 601 Bu davay, Trk Ceza Kanununun 5844 sayl Kanunla deiik 141/1. ve 142/1. maddelerinin Anayasann, temel ilkelerine, belli maddelerine ve 65. maddesi gerei nsan Haklarn ve Ana Hrriyetleri Korumaya Dair Szlemenin yine belli maddelerine aka aykr olduu gerekesiyle, Trkiye i Partisi amtr. 602 E.1963/173, K.1965/40, KT. 26.09.1965, AMKD, Say:4, s.239-299.

598

163

maddelerin ierdii hkmlerden sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde tahakkmn tesis etmee... hkmn, Anayasann da snf tahakkmn yasaklad; devletin siyas ve hukuk nizamlarn topyekn yok etme hkmn, anarizmi yasaklad; sosyal bir snf ortadan kaldrmayave memleket iinde messes iktisad ve sosyal temel nizamlardan herhangi birini devirmee hkmn, komnizmi benimseyen cemiyetler kurulmasn ve bu konularda propaganda yaplmasn yasaklad gerekesiyle Anayasaya uygun bulmutur. Kitap evirilerinden ve gazete ve dergilerde kan yazlardan dolay, bu maddelere dayanlarak alan davalarn byk bir ksm, 12 Mart Dneminde mhkumiyetle sonulanm, birok gazeteci ve evirmen cezaevine konulmutur603. 12 Mart 1971 tarihinde kuvvet komutanlarnn radyoda okutturduklar ve tarihe 12 Mart Muhtras olarak geen yaz ile Trkiye Cumhuriyeti ve basn iin yeni bir dnem balamtr. 13.05.1971 tarihinde kabul edilen 1402 sayl Skynetim Kanunu604 ile basn yeniden denetim altna alnmtr. Bu Kanunun 3. maddesinin (c) fkrasnda, skynetim komutannn, skynetim blgesindeki genel gvenlik ve kamu dzeninin gerektirdii hllerde Sz, yaz resim, film ve sesle yaplan her trl yaym, haberleme, mektup, telgraf ve sair mevkuteleri kontrol etmek; gazete, dergi kitap ve dier yaymlarn basm ve yaymn kaytlamak ve bunlar zerine sansr koymak veya Skynetim blgesine sokulmasn yasaklamak; Skynetim Komutanlnca veya neri yasaklanan kitap, dergi, gazete, bror, afi gibi bilcmle matbu evrak basan matbaalar kapatmak" yetkisine haiz olduu belirtilmitir. Anayasa Mahkemesi, nne iptal istemiyle gelen bu Kanunu, skynetim komutanna gazete, dergi, kitap ve dier yaynlar zerinde sansr koyma yetkisi verilmesi, Anayasada belirlenen skynetim kavramnn ngrd zorunluluklar erevesinde kalan bir tedbirdir. Basn hrriyetini snrlamann eitli yollar ve aamalar vardr. Sansr de sadece bu yol ve aamalardan
603 604

bir

tanesidir.

Belirli

durumlarda

basn

hrriyetinin

KABACALI, Alpay: a.g.e., s.195-196. Resm Gazete, Tarih: 15.05.1971, Say:13837.

164

snrlanmasna cevaz veren Anayasa hkm o snrlamalar iinde sansrn de yer alabileceini ngrm demektedir gerekesiyle; ayn fkrada yer alan matbaalar kapatma yetkisi konusunda ise, Anayasa Mahkemesi bunun skynetim ilnn zorunlu klan bir ortamda basmevlerinin olumsuz, zararl, ykc faaliyetleri, ar ve tehlikeli durumlara, Devlet ve millet bnyesinde geni lde tahribata yol aabilecei iin byle bir olaanst kanuni tedbirin el altnda bulundurulmas zorunludur gerekesiyle Anayasaya uygun bulmutur605. 20 Eyll 1971 tarihinde kabul edilen 1488 sayl Kanunla,606 1961 Anayasasnn birok hkmyle birlikte basn zgrln gvence altna almaya ynelik hkmleri de deitirilmitir. Anayasann 22. maddesinde yaplan deiiklikle, maddenin basn ve haber alma zgrlnn hangi artlarda snrlanabileceini dzenleyen 3. fkrasna Devletin lkesi ve milleti ile btnln, kamu dzenini, mill gvenlii ve mill gvenliin gerektirdii gizlilii hkm; gazete ve dergilerin toplatlmasn dzenleyen 5. fkrasna Devletin lkesi ve milletiyle btnlnn, milli gvenliin, kamu dzeninin veya genel ahlkn korunmas bakmndan gecikmede saknca bulunan hllerde de, kanunun aka yetkili kld merciin emriyle toplatlabilir. Toplatma kararn veren yetkili merci, bu kararn en ge 24 saat iinde mahkemeye bildirir. Mahkeme bu karar en ge gn iinde onaylamazsa, toplatma karar hkmsz saylr. hkm eklenmitir. 22. maddenin gazete ve dergilerin kapatlmasn dzenleyen 6. fkras tamamen deitirilerek yerine Trkiyede yaymlanan gazete ve dergiler, mill gvenlie, kamu dzenine, genel ahlka, insan hak ve hrriyetlerine dayanan mill, demokratik, lik ve sosyal Cumhuriyet ilkelerine veya Devletin lkesi ve milletiyle blnmezlii temel hkmne aykr yaymlardan mahkm olma hlinde mahkeme kararyla kapatlabilir hkm getirilmitir. Gerekletirilen bu Anayasa deiikliiyle, devletin lkesi ve milletiyle btnl, kamu dzeni, mill gvenlik ve mill gvenliin gerektirdii gizlilik gibi genel, belirsiz ve her yne ekilebilecek ifadelerle basn zgrlnn snrlar daraltlmtr. Ayrca, gazete ve dergilerin
605 606

E.1971/31, K.1972/5, KT. 15-16.02.1972, AMKD, Say:10, s.176-177. Resm Gazete, Tarih: 22.09.1971, Say: 13964.

165

toplatlmas konusunda hkimlerin yannda gecikmesinde saknca bulunan hllerde kanunun aka yetkili kld merci sfatyla, savclar da yetkili klnmtr. Basn zgrlnn snrlarn son derece daraltan bu hkmlerin herhangi bir kanunda deil de Anayasada yer almas durumun vahametini daha da arttrmtr. Basnn srekli bask altnda tutulduu bu dnemde, birok gazeteci deiik nedenlerle tutuklanm ve mahkm olmutur607. Bu dnemde skynetim, 39 kez gazete kapatma cezas vermitir608. 1973 ylnn Ekim aynda yaplan genel seimlerle birlikte 12 Mart Dnemi sona ermitir. Yeni dnemde gerek Basn Kanununda, gerekse Anayasann olmadndan basnla
609

ilgi

hkmlerinde

kayda

deer

bir

deiiklik

hukuk anlamda basn zgrl asndan hibir ey

deimemitir. Geri, gazeteciler nceki dnemde olduu gibi mhkum edilmiyor, gazeteler kapatlmyordu; ancak bu durumun hukuksal bir garantisi de yoktu610. Basn ve basn zgrln ilgilendiren dzenlemelerde nemli hibir deiiklik olmad hlde, gazeteler ve gazeteciler zerindeki basknn biraz olsun azalmas Anayasa, Trk Ceza Kanunu ve Basn Kanununda yer alan ve yukarda eletirdiimiz belirsiz hkmlerin konjonktre bal olarak istenildii yne ekilerek yorumlanabileceinin en ak gstergesidir.

607

Turhan Dilligil, Doan Kololu, Can Ycel, Mehmet Emin Bozarslan, iar Yaln, Ahmet Hamdi Dinler, Yaar Uar, Mete Dural, Abdullah Nefes, Erdoan Berktay, Mmtaz Soysal, Sabri Ylmaz, etin Atlan, Osman S. Arolat, Abdlkadir Billurcu, Nihal Atsz bu dnemde mahkm olan gazetecilerden ve yazarlardan bazlardr. KABACALI, Alpay: a.g.e., s.206207. 608 Bkz. Uluslararas Hukukular Birlii Trkiye Raporu 1971-1973, ev. nce PEHL VAN, stanbul, 1973, s.56. 609 Bu dnemde basn zgrln yakndan ilgilendiren en nemli deiiklik, 15.05.1979 tarihinde 2231 sayl Kanunla yaplmtr. Resm Gazete, Tarih: 15.05.1979, Say: 16638. Bu deiiklikle basn yoluyla ilenen sulardan dolay ceza sorumluluk yeniden dzenlenerek sorumlu mdrler iin verilen hrriyeti balayc cezalarn para cezasna evrilecei ve sorumlu mdrler iin emniyet gzetimi altnda bulundurma cezas verilemeyecei; sreli yaynlarda mstear adla veya imzasz ya da remizli imza ile yaymlanan yaz, resim veya karikatr sahiplerinin adlarn sorumlu mdrn bildirmek zorunda olmad; sahibi belli olmayan bu tr yaynlardan dolay sorumluluun sorumlu mdre ait olaca ve sorumlu mdrn, rzas dnda yaymlanan yaz, resim ve karikatrlerden dolay sorumlu tutulamayaca hkme balanmtr. 610 Bu dnemin en belirgin zellii, gazeteciler hakknda pek ok dava almasna karn, bu davalarn mahkmiyetle sonulanmam olmasdr. KABACALI, Alpay: a.g.e., s. 209.

166

D) 1980 2000 Yllar Arasnda Basn zgrl 12 Eyll 1980 tarihinde Trk Silhl Kuvvetleri emir komuta zinciri iinde ve emirle ynetime el koymutur. Yaymlanan (1) numaral bildiriyle, Parlmento ve Hkmet feshedilmi, Parlmento yelerinin dokunulmazl kaldrlm, btn yurtta skynetim iln edilmitir611. Bir hafta sonra ise, Skynetim Kanununun 3. maddesi deitirilerek, Skynetim Komutanlna basna ve haberlemeye sansr koyma yetkisi verilmitir612. Bu dnemde basnn ve basn zgrlnn durumu dier ara dnemlerden farkl olmamtr Skynetim tarafndan denetlenen basna hoa gitmeyen yazlar iin sk sk uyarlar gnderilmi, birok gazete ve dergi toplatlm ya da kapatlm613, gazeteciler ve yazarlar gzaltna alnm, tutuklanm, 12 Eyll ncesi alm davalarn byk bir ksm mahkmiyetle614 sonulanmtr615. Mill Gvenlik Konseyi, Sk Ynetim Kanunuyla basn zerinde oluturduu basky, 07.01.1981 tarihinde 2370 sayl Kanunla616 Trk Ceza Kanunun 311 ve 312. maddelerini deitirerek genele yaymtr. Bu Kanunla bir suun ilenmesini alen olarak tahrik eden kimsenin cezalandrlacan belirten 311. madde deitirilmi; tahrikin, her trl kitle haberleme aralar,
SOYSAL, Mmtaz: 100 Soruda Anayasann Anlam, s.128-129. Kanunun 3. maddesinin (c) bendi u ekilde deitirilmitir: Sz, yaz, resim, film ve sesle yaplan her trl yaym, haberleme, mektup, telgraf ve sair mersuleleri kontrol etmek, gazete, dergi, kitap ve dier yaynlarn basmn, yaymn, datmn, birden fazla bulundurulmasn veya tanmasn veya skynetim blgesine sokulmasn yasaklamak veya sansr koymak; skynetim komutanlnca basm, yaym ve datlmas yasaklanan kitap, dergi, gazete, bror, afi, bildiri, pankart, plak, bant gibi bilcmle evrak, yayn ve haberleme aralarn toplatmak, bunlar basan matbaalar, plak ve bant yapm yerlerini kapatmak. Resm Gazete, Tarih: 21.09.1980, Say 17112. Mill Gvenlik Konseyi 28 Aralk 1982 tarihinde Skynetim Kanununun bu maddesinin bu bendine msaderesine karar verilmemekle birlikte, skynetim komutanlnca sahiplerine iadesinde saknca grlenlerin imhas iin gerekli nlemleri almak; yayna yeni girecek gazete ve dergilerin karlmasn izne balamak. hkmn ekleyerek gazete ve dergi karmay da izne balamtr. Resm Gazete, Tarih: 30.12.1982, Say: 17914. 613 Cumhuriyet, Tercman, Milli Gazete, Gne, Gnaydn, Tan, milliyet, Hrriyet gazeteleri kapatlan gazetelerden; Sesimiz, Yeni Gndem kapatlan dergilerden bazlardr. KABACALI, Alpay: a.g.e., s.219. 614 Yaplan bir aratrmaya gre, 12 Eyll 1980 12 Mart 1984 arasnda soruturma ve kovuturmaya urayan, gzaltna alnan, dava alan, tutuklanan gazeteci, yaync, yazar ve sanat says 181; mahkm edilen gazeteci, yazar ve sanat says 82dir. Basn80-84, ada Gazeteciler Dernei Yayn, Ankara, 1984, s.197-230. 615 KABACALI, Alpay: a.g.e., s.210; TOPUZ, Hfz: a.g.e., s.256-260. 616 Resm Gazete, Tarih:19.01.1981, Say: 17216.
612 611

167

ses kayt bantlar, plak, film, gazete, mecmua veya sair aralarla yaplmas arlatrc sebep saylm ve 312. maddeye, zellikle 1990l yllarn sonu ile 2000li yllarn banda ok fazla tartlan Halk; snf, rk, din, mezhep veya blge farkll gzeterek kin ve dmanla aka tahrik eden kimse () cezalandrlr fkras eklenmitir. Genelkurmay Bakan, Kara Kuvvetleri Komutan, Hava Kuvvetleri Komutan, Deniz Kuvvetleri Komutan ve Jandarma Genel Komutanndan oluan Milli Gvenlik Konseyi yeleri 18 Eyll 1980 tarihinde, milletin kaytsz artsz egemenliine, demokratik ve lik Cumhuriyet ilkelerine dayal yeni bir anayasa iin alacaklar konusunda itikleri and617 yerine getirmek iin hazrlattklar Anayasa Tasars 7 Kasm 1982 tarihinde halkoylamasna sunulmu ve halk tarafndan %91.37 orannda evet oyuyla kabul edilerek yeni bir dnem balamtr618. 1982 Anayasasnn 177. maddesi Anayasann yrrle girii bakmndan kademeli bir sistem kabul etmitir619. Bu maddeye gre, Bu Anayasa, halkoylamas sonucu kabul edilip Resm Gazetede yaymlanmas ile Trkiye Cumhuriyeti Anayasas olur ve aada gsterilen istisnalar ile bu istisnalarn yrrle girmesine ait hkmler dnda btnyle yrrle girer. Maddede bahsedilen istisnalardan biri basn ve yaymla ilgili hkmler idi. Maddenin devamnda basn ve yaymla ilgili hkmlerin, yeni kanunlar karldnda veya mevcut kanunlarda deiiklik yapldnda ve her hlde en ge Trkiye Byk Millet Meclisi greve baladnda yrrle girecei belirtilmitir. Anayasann basn zgrlyle ilgili hkmleri dorultusunda Basn Kanunu deitirilmeden basn zgrln yakndan ilgilendiren Olaanst Hal Kanunu kabul edilmitir. 25.10.1983 tarihinde kabul edilen 2935 sayl Olaanst Hal Kanununda620 basnla ilgili dzenlemeler de yer almtr. Bu Kanunun 11. maddesinde, olaanst hl ilnnda; genel gvenlik, asayi ve kamu dzenini korumak, iddet olaylarnn

SOYSAL, Mmtaz: 100 Soruda Anayasann Anlam, s.129. Resm Gazete, Tarih: 09.11.1982, Say: 17863. 619 ZBUDUN, Ergun: a.g.e., s.45. 620 Resm Gazete, Tarih: 27.10.1983, Say: 18204.
618

617

168

yaygnlamasn nlemek amacyla, gazete, dergi, bror, kitap, el ve duvar iln ve benzerlerinin baslmasnn, oaltlmasnn, yaymlanmasnn ve datlmasnn; bunlardan olaanst hl blgesi dnda baslm veya oaltlm olanlarn veya blgeye izne sokulmasnn ve baslmas datlmasnn ve yaym yasaklanabilecei balanabilecei;

yasaklanan kitap, dergi, gazete, bror, afi ve benzeri matbuatn toplatlabilecei; sz, yaz, resim, film, plak, ses ve grnt bantlar ve sesle yaplan her trl yaymn denetlenebilecei, gerektiinde kaytlanabilecei veya yasaklanabilecei dzenlenmitir. Yine ayn Kanunun 25. maddesinde, zel maksatla kamunun tela ve heyecann douracak ekilde aslsz, mbalaal havadis ve haber yayan veya nakledenlerin, fiilleri baka bir su olutursa bile ayrca () hapis ve () liradan az olmamak zere ar para cezasyla cezalandrlacaklar belirtilmitir. Bu sularn basn ve yayn organlar vastasyla ilenmesi ise iddet sebebi saylmtr621. Olaanst Hal Kanununun yrrle girmesinden yaklak yirmi gn sonra, 1982 Anayasasnn basn ve yaynla ilgili hkmlerine uygun olarak, 5680 sayl Basn Kanununda 13.11.1983 tarih ve 2950 sayl Kanunla622 ok kapsaml bir deiiklik yaplmtr. Bu deiiklikle sorumlu mdr olmak iin aranan artlar arlatrlm,623 para ve hapis cezalarnn miktarlar arttrlm, zamanam sreleri iki katna karlm, 1979 ylnda 2231 sayl Kanunla kabul edilen sorumlu mdrler iin verilen hrriyeti balayc cezalarn para cezasna evrilecei ve haklarnda emniyet gzetimi altnda bulundurma cezas verilemeyecei hkmnn, kanunla yasaklanm herhangi bir dilde yaym yaplmas hlinde uygulanmayaca belirtilmi ve Kanuna be ek madde ilave edilmitir624. Bu ek maddelerle yaynlarn
Bu maddede yer alan zel maksatlar ifadesi her trl yoruma ak elastiki bir nitelik tamaktadr. 622 Resm Gazete, Tarih: 13.11.1983, Say: 18220. 623 5680 sayl Basn Kanununun sorumlu mdr olabilmek iin aranan artlar dzenleyen 5. maddesinin nc fkrasnn (6) numaral bendinde saylan sulara; zimmet, ihtilas, irtikap, rvet, istimal ve istihlak kaakl suu dndaki kaaklk sularndan veya bu Kanununun ek birinci maddesinin ikinci fkrasnda yer alan sular623 ile bu sulara tahrik ve tevik suu da eklenmitir. 624 Ek Madde 1. Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn Birinci Babnn 1, 2 ve 4 nc fasllarnda veya 311 veya 312 nci maddelerinde yazl sular veya Devlete ait gizli bilgileri
621

169

datmnn nlenmesine ve toplatlmasna, basm aletlerinin msaderesine olanak verilmitir. Bu Kanunla basn zgrl adna olumlu saylabilecek deiiklikler de yaplmtr. Cevap ve tekzip hakkn dzenleyen 19. maddede yaplan deiiklikle, maddenin birinci fkrasnda yer alan menfaatini bozan ifadesi kaldrlarak cevap ve tekzip hakkn douran yaynn neler olabilecei daha somut hle getirilmi, cevap veya dzeltme yazsnn Cumhuriyet

ihtiva eden her trl mevkute veya mevkute tanmna girmeyen dier baslm eserlerin datm, eserlerin basld yerdeki sulh ceza hkiminin karar ile ve gecikmesinde saknca bulunan hllerde ise bu yerdeki Cumhuriyet savcsnn yazl kararyla nlenebilir. Cumhuriyet savcl, bu kararn en ge yirmi drt saat iinde sulh ceza hkimine bildirir. Hkim en ge krk sekiz saat iinde kararn onaylanp onaylanmamas hakknda karar verir. Yukardaki fkrada saylan sular ile Trk Ceza Kanununun 426 ve 428 inci maddelerindeki sular veya 5816 sayl Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanunda veya 6187 sayl Vicdan ve Toplanma Hrriyetinin Korunmas Hakknda Kanunda yer alan sular ve Devlete ait gizli bilgileri ihtiva eyledikleri iddiasyla aleyhlerine soruturma veya kovuturmaya geilmi, her trl baslm eserlerin toplatlmasna, soruturma safhasnda sulh ceza hkimince, kovuturma safhasnda grevli mahkemece karar verilebilir. Ancak, soruturma safhasnda gecikmesinde saknca bulunan hallerde Cumhuriyet savcl da toplatma kararn yazl olarak verebilir. Cumhuriyet savcl, bu kararn en ge yirmi drt saat iinde sulh ceza hkimine bildirir. Hkim en ge krk sekiz saat iinde kararn onaylanp onaylanmamas hakknda karar verir. Kararn onaylanmamas hlinde toplatma karar hkmsz saylr. Bu fkra hkmne gre verilen kararlar, o yer Cumhuriyet savclnca tm Cumhuriyet savclklarna en seri vasta ile bildirilir.Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn Birinci Babnn 1, 2 ve 4 nc fasllarnda veya 312. maddenin ikinci fkrasnda yazl sularn basn yoluyla ilenmeleri sebebiyle mahkmiyet hlinde, faillerden bir veya birkana ait olmalar artyla suu ihtiva eden baslm eserlerin basmnda kullanlan makineler ile dier basm aletlerinin msaderesine de karar verilir. Ek Madde 2. Basn yoluyla ilenen ve ek birinci maddenin nc fkrasnda yazl sularla mill gvenlie ve genel ahlaka aykr davranlardan mahkumiyet hllerinde, su tekil eden yaznn yaynland mevkutenin gnden bir aya kadar kapatlmasna da mahkemece karar verilebilir. Kapatlan mevkutenin aka devam niteliini tayan her trl yayn yasaktr. Bunlar sulh ceza hkiminin kararyla toplatlr. Birinci fkraya gre kapatlmasna karar verilen mevkutenin yaynna kapatlma sresinde devam edenler veya o mevkutenin aa devam niteliini tayan yeni mevkute karanlar bir aydan alt aya kadar hapis ve yz bin liradan yz bin liraya kadar ar para cezas ile cezalandrlrlar. Ek Madde 3. Baslm eserlerin msaderesi hakknda mahkemece verilip kesinlemi kararlar, mahkemenin duyurusu ve Cumhuriyet savclnn bildirimi ile Resm Gazetede derhal yaynlanr. Ek Madde 4. Ek birinci madde gereince datmn tedbir yoluyla mahkeme karar veya gecikmesinde saknca bulunan hallerde Cumhuriyet savclnn verdii kararn mahkemece onaylanmas suretiyle nlendii ve bu sebeple neir gereklemedii hallerde, kanunun asl sular iin ngrd cezalarn te biri hkmolunur. Trk Ceza Kanununun 64 ve 65 inci maddeleri gereince sua itirak ettiklerinin sabit olmas hali dnda mevkutelerin sorumlu mdrleri hakknda on altnc madde hkmleri uygulanr. Ek Madde 5. Trkiyede yabanc dilde yaymlanan mevkutelerin sorumlu mdrlerinin, o dili bilmesi zorunludur.

170

savcs yada sulh ceza yargcna deil, sorumlu mdre gnderilecei hkme balanarak, Kanununun ilk hlindeki dzenlemeye geri dnlmtr625. 1980 1990 yllar aras dnemde basn zgrlyle ilgili olarak en ok tartlan konulardan birisi de 1927 tarih ve 1117 sayl Kkleri Muzr Neriyattan Koruma Kanununda, 06.03.1986 tarihinde 3266 sayl Kanunla626 yaplan deiikliktir. Bu deiiklikle, Trk Ceza Kanununun 426. maddesiyle yasaklanan mstehcen yayn kavramyla kklerin maneviyat zerinde muzr kavram eanlaml gibi kullanlarak kavram kargaas yaratlmtr627. Ayrca, bu Kanunla bir yaynn on sekiz yandan kkler iin muzr olduu hakknda karar verecek olan kurulun yelerinin atanma ekli deitirilerek, siyasal iktidara baml hle getirilmitir. Kanunun en ilgin hkm ise, bu kurulun Kanunla kendisine verilen grevlere ilaveten, Trk Ceza Kanununun 426, 427 ve 428. maddelerinde tanmlanan sularla628 ilgili olarak yarg organlarna resm bilirkiilik yapmakla grevli olduunun belirtilmesidir(m.2). 1117 sayl Kanunda deiiklik yapan 3266 sayl Kanunun baz maddelerinin Anayasann dnce ve kanaat zgrln dzenleyen 25. ve basn zgrln dzenleyen 28. maddelerine aykr olduu gerekesiyle Anayasa Mahkemesinde iptal davas almtr. Anayasa Mahkemesi, kurulun yapsnn basn zgrln zedeledii iddiasnn, bu kurulu oluturan yelerin ounluunun kamu personeli olmalar dolaysyla, iktidarn beklentileri ve istekleri dorultusunda karar verme zorunda
625

19. maddede yaplan dier deiikliklerin hepsi olumlu olmamtr. Sz konusu Kanunla cevap veya dzeltmenin zamannda yaymlanmamas durumunda bavurulan yarglama sreci ile ilgili sreler uzatlm ve cevap veya dzeltme yazsnn miktar arttrlmtr. 26.05.1988 tarihinde cevap ve tekzip hakkn dzenleyen 19. madde tekrar deitirilmi, cevap ve dzeltme yazsnn sorumlu mdre gnderilme sresi aydan iki aya, sulh ceza hakimine bavurma sresi otuz gnden yirmi gne, sulh ceza hakiminin karar verme sresi yedi gnden iki gne, verilen karara kar itiraz sresi be gnden drt gne ve asliye ceza hakiminin karar verme sresi be gnden iki gne indirilmitir. Resm Gazete, Tarih:26.05.1988, Say: 19823. 626 Resm Gazete, Tarih:12.03.1986, Say: 19045. 627 1117 sayl Kanunun ilk hlinden de anlalaca zere kklerin maneviyat zerine muzr etki yaratlaca anlalan yaynlarla, ocuklarn dnsel ve ruhsal gelimesine engel olabilecek yaynlar kastedilmitir. Ayrca bu tr yaynlar damgalanarak Kanunda ngrlen ekilde satlabilmekteydiler. Oysa mstehcen yaynlarn ticareti, tehiri, nakli vs. yasakt. 628 Trk Ceza Kanununun 426. maddesinde mstehcen hareketler, 427. maddesi mstehcen ey yazma ve yaynlama, 428. maddesi ise, mstehcen ark; haysiyete dokunacak ekilde matbua sat yasaklamaktayd.

171

kalabilecekleri varsaymna dayandn; varsaymlarn ise Anayasaya aykrlk nedenleri olamayacaklarn, bu kurulun kararlarna kar ise idar yarg yolunun ak olduunu belirterek iptal istemini bu madde ynnden reddetmitir629. 1990l yllarda Trkiyede siyaset, ekonomi, eitim, d politika ve zgrlkler gibi birok eyin en temel belirleyicisi blc terr faaliyetleri olmutur. Trkiyenin birok konudaki tutum ve pratiini belirleyen terr faaliyetleri ve bu faaliyetlere kar verilen mcadele, dier birok temel hak ve zgrlkle birlikte basn zgrln de olumsuz bir ekilde etkilemitir. Bu balamda Olaanst Hal Kanununda yaplan deiiklikler dikkat ekicidir: lk olarak 09.04.1990 tarih ve 413 sayl KHK ile Olaanst Hal Kanunun
630

(e) bendine Blgedeki faaliyetleri yanl aksettirmek veya gerek

d haber ve yorumlar yapmak suretiyle blgedeki kamu dzeninin cidd ekilde bozulmasn veya blge halknn heyecanlanmasn yahut gvenlik kuvvetlerinin grevlerini gerei gibi yerine getirmelerini engelleyecek ekilde yaynlanan her trl baslm eser hakknda, bunlarn blge dnda baslm olup olmadna baklmaszn, Olaanst Hal Blge Valisinin teklifi zerine ileri Bakannca yukarda belirtilen tedbirleri almak, gerektiinde bunlar basan matbaay kapatmak alt bendi eklenmitir. Ancak bu Kararname ok ksa bir sre sonra, 09.05.1990 tarihinde kabul edilen 424 sayl iddet Olaylarnn Yaygnlamas ve Kamu Dzeninin Cidd ekilde Bozulmas Sebebine Dayal Olaanst Halin Devam Sresince Alnacak lave Tedbirlere likin Kanun Hkmnde Kararname631 ile yrrlkten kaldrlmtr. Ancak 413 sayl KHKda yer alan bu alt bent 424 sayl KHKnn 1. maddesinin (a) bendinde, Blgedeki faaliyetleri yanl aksettirmek veya gerek d haber ve yorumlar yapmak suretiyle blgedeki kamu dzeninin cidd ekilde bozulmasna veya blge halknn heyecanlanmasna neden olacak veya gvenlik kuvvetlerinin grevlerini gerei gibi yerine getirmelerini engelleyecek ekilde yaymlanan her trl
E.1986/12, K.1987/4, KT.11.02.1987, AMKD, Say:23, s.74-75. Resm Gazete, Tarih: 10.04.1990, Say: 20488. 631 Resm Gazete, Tarih. 10.05.1990, Say: 20514.
630 629

172

baslm eser hakknda Olaanst Blge Valisinin teklifi veya gr alnarak ileri Bakannca bunlarn blge iinde veya dnda baslm olup olmadna baklmakszn; baslmalarn, oaltlmalarn, yaynlanmalarn ve datlmalarn sreli veya sresiz yasaklamak, gerektiinde bunlar basan matbaalar kapatmak. eklinde yer almtr. Bu hkmn, basn zgrlne ilikin temel hukuk ilkeleri ve Anayasa hkmleriyle badatrlmas mmkn deildir. Bu Kararnameyle ister Olaanst Hal Blgesi mcavir illeri iinde, ister dnda olsun, valinin teklifiyle ileri Bakannca eserlerin baslmasnn, oaltlmasnn, yaymlanmasnn ve datlmasnn yasaklanabilecei; gerektiinde bunlar basan matbaalarn kapatlabilecei ngrlmtr. Bu Kararnameyle basma, oaltma, datma, yaymlama yasa ve matbaay kapatma yetkisi olaanst hal blgesi dna tarlarak, blge dndaki yaynlara da temil edilmitir. Ayrca, bu hkmde yer alan kamu dzeninin bozulmas, halkn heyecanlanmas, gvenlik kuvvetlerinin grevlerini gerei gibi yerine getirmelerini engelleme gibi ifadeler olduka belirsiz ve istenilen yne ekilebilecek niteliktedir. rnein, Blcler Kyn basp vatanda ldrdler haberi dahi o ky halknn heyecanlanmasna neden olacandan, ilgili gazete iin Kararnamenin ngrd yasaklarn iletilmesini mmkn klar632. Bu hkm 424 sayl KHKyi yrrlkten kaldran 15.12.1990 tarihinde kabul edilen 430 sayl Olaanst Hal Blge Valilii ve Olaanst Halin Devam Sresince Alnacak lave Tedbirler Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin633 1. maddesinin (a) bendinde u ekilde yer almtr: Olaanst Hal Blge Valisi veya olaanst hal blgesindeki il valisi blgedeki faaliyetleri yanl aksettirmek veya gerek d haber ve yaynlar yapmak suretiyle blgedeki kamu dzeninin cidd ekilde bozulmasna veya blge halknn heyecanlanmasna neden olacak veya gvenlik kuvvetlerinin grevlerini gerei gibi yerine getirmelerini engelleyecek ekilde yaynlanan her trl baslm eserin; kitap, dergi gazete, bror, afi ve benzeri
632

KILIOLU, Ahmet: 424 Sayl Basn zgrln Ksan Kararname, Cumhuriyet, 7.06.1990, s.2. 633 Resm Gazete, Tarih: 16.12.1990, Say: 20727.

173

matbuatn baslmasn, oaltlmasn, yaynlanmasn ve datlmasn, bunlarn olaanst hal blgesi dnda baslm veya oaltlm olanlarn blgeye sokulmasn ve datlmasn yasaklar veya izne balar; baslmas ve neri yasaklanan kitap, dergi gazete, bror, afi ve benzeri matbuay toplatmakla beraber bu gibi tedbirlerin yetersiz kalmas hlinde, Olaanst Hal Blge Valisinin teklifi zerine ve grn almak suretiyle ileri Bakan; bu yaynlarn blge iinde veya dnda baslm olup olmadna baklmakszn, yaynlarnn durdurulmas veya yayndan kaldrlmas iin sahip ve/veya yayn sorumlularna yazl ihtarda bulunur; buna ramen yayna ve datma devam edilmesi hlinde, baslmalarn, oaltlmalarn, yaynlanmalarn veya datlmalarn sreli veya sresiz yasaklayabilir, gerektiinde bunlar basan matbaalar on gne kadar, tekerrrnde ise bir aya kadar kapatabilir. 430 sayl KHKnn bu bendini Anayasa Mahkemesi, maddenin (a) bendi olaanst hal blgesi dnda baslan yaynlar hakknda da blge iinde baslm olanlar gibi snrlamalar ve yaptrmlar getirmektedir. Olaanst hal yurdun bir blgesinde iln edilmise, olaanst hal KHKleri ile yaplan dzenlemelerin bu blge dna tamamas gerekir. Bu koulu tamayan KHKler olaanst hal KHKleri olarak kabul edilemezler. Bunlar olaan KHK saylabilirler. Ancak, bu durumda da bu kural, bir yetki yasasna dayanmadndan iptal edilmesi gerekir. Kald ki, konu bakmndan da kararnamenin bu hkm Kiinin Haklar ve devleri blmnden Basn Hrriyetini dzenlemektedir ki, buna Anayasann 91. maddesinin birinci fkrasna gre olanak yoktur. Bu nedenler karsnda, 430 sayl KHKnin 1. maddesinin (a) bendi Anayasann 91. maddesine aykrdr. Olaanst hal iln edilmeyen blgelerde temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmas ancak yasayla olur. Anayasann ikinci ksmnn birinci ve ikinci blmlerinde yer alan temel haklar kii haklan ve devleri ile drdnc blmnde yer alan siyasal haklar ve devler olaan KHKlerle dzenlenemez. Bu ilke temel hak ve zgrlklerin snflandrlmasnn snrnn en asgari kriterini oluturur. O halde, zgrlkleri snrlandrrken bu ilkeye uymamak Anayasaya aykrlk oluturacaktr. Bu nedenlerle bendin olaanst hal blgesi dna taan

174

blm Anayasann 7. maddesine de aykrdr.Olaanst hal iln edilmeyen yerlerde olaanst hal KHKlerini uygulamak Anayasamzn 2. maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri arasnda insan haklarna saygl devlet ilkesine de aykrlk oluturur gerekeleriyle iptal etmitir634. Bu dnemde basn zgrl adna yaanan belki de olumlu tek gelime, 12.04.1991 tarihinde kabul edilen 3713 sayl Terrle Mcadele Kanunu635 ile krk yla yakn bir sreden beri tartlan ve basn zgrln de yakndan ilgilendiren Trk Ceza Kanununun 141, 142 ve 163. maddelerinin yrrlkten kaldrlmas olmutur. Ancak bu durum uygulamada dnceyi aklama ve basn zgrl adna ok eyi deitirmemi; bu maddeleri ikame edebilecek baka maddeler zgrlkleri kstlayc ekilde yorumlanarak, mahkmiyetlerin devam etmesi salanmtr. Bu anlamda, 141 ve 142. maddenin kaldrlmas ile ortaya kan boluk Terrle Mcadele Kanununun 8. maddesiyle;636 163. maddenin kaldrlmas ile ortaya kan boluk ise, 312. madde ile doldurulmutur. Terrle Mcadele Kanunu basn ve basn zgrl ile ilgili hkmler de iermekteydi. Bu Kanunun basn zgrln ilgilendiren maddelerinden kanaatimizce en nemlisi Devletin Blnmezlii Aleyhinde Propaganda baln tayan 8. maddesiydi. Bu maddeye gre, Hangi yntem, ve maksat ve dnceyle olursa olsun Trkiye Cumhuriyeti Devletinin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay hedef alan yazl ve szl propaganda ile yaplamaz propaganda suunun 5680
E. 1991/6, K. 1991/20, KT.03.07.1991. Resm Gazete, Tarih: 08.03.1992, Say: 21165. Resm Gazete, Tarih: 12.04.1991, Say: 20843. 636 Terrle Mcadele Kanununda basn ve basn zgrln ilgilendiren baka maddeler de yer almaktayd. Bu Kanunun 6. maddesine gre, sim ve kimlik belirterek veya belirtmeyerek kime ynelik olduunun anlalmasn salayacak surette kiilere kar terr rgtleri tarafndan su ileneceine veya terrle mcadelede grev alm kamu grevlilerinin hviyetlerini aklayanlar ve yaynlayanlar veya bu yolla kiileri hedef gsterenler () cezalandrlr. 7. maddeye gre ise, bu Kanunun 1 inci maddesi kapsamna giren rgtleri her ne nam altnda olursa olsun kuranlar veya bunlarn faaliyetlerini dzenleyenler veya ynetenler () cezalandrlr. Yukardaki fkra uyarnca meydana getirilen rgt mensuplarna yardm edenlere ve rgtle ilgili propaganda yapanlara fiilleri baka bir su olutursa bile ayrca () cezalandrlr. Her iki maddedeki sular 5680 sayl Basn Kanununun 3. maddesinde belirtilen mevkuteler vastasyla ilenmesi hlinde ayrca sahiplerine de mevkute bir aydan az sreli ise, bir nceki ay ortalama sat miktarnn, mevkute niteliinde bulunmayan basl eserler ile yeni yayna giren mevkuteler hakknda ise, en yksek tirajl gnlk mevkutenin bir nceki ay ortalama sat tutarnn yzde doksan kadar ar para cezas verilir.
635 634

175

sayl Basn Kanununun 3 nc maddesinde belirtilen mevkuteler vastasyla ilenmesi hlinde, ayrca sahiplerine de mevkute bir aydan az sreli ise, bir nceki ay ortalama sat miktarnn; mevkute niteliinde bulunmayan basl eserler ile yeni yayna giren mevkuteler hakknda ise, en yksek tirajl gnlk mevkutenin bir nceki ay ortalama sat tutarnn yzde doksan kadar ar para cezas verilir. Anayasa Mahkemesi, gerek bu maddede gerekse 6 ve 7. maddelerde yer alan mevkute niteliinde bulunmayan basl eserler ile yeni yayna giren mevkuteler hakknda ise, en yksek tirajl gnlk mevkutenin bir nceki ay ortalama sat tutarnn ifadesini iptal etmitir637. 30.10.1995 tarihinde yaymlanan 4126 sayl Kanunla638 Terrle Mcadele Kanununun 8. maddesi deitirilmitir. Bu deiiklikle maddeden hangi yntem, maksat ve dnceyle olursa olsun ifadesi karlm ve ceza miktar azaltlmtr639. Ayrca Anayasa Mahkemesinin iptal ettii ve yukarda belirttiimiz ifadenin yerine birinci fkrada belirtilen propaganda suunun ikinci fkrada yazl mevkuteler dnda basl eser ve sair kitle iletiim aralar sahipleri hakknda cezas hkmolunur fkras getirilmitir640. Yine bu deiiklikle, fiillerin radyo ve televizyonlar vastasyla ilenmesi hlinde mahkemece ilgili radyo ve televizyon kuruluunun bir gnden on be gne kadar yaymnn durdurulmasna karar verilebilecei de dzenlenmitir. 12 Eyll Asker Mdahalesinden sonra basn zerinde kurulan bask, sivil ynetime geilmesine ramen 90l yllarn sonuna kadar devam etmitir. Bunun en byk nedeni, otorite-zgrlk dengesinde otoriteye arlk veren 1982 Anayasas ile ara rejim ve gei dneminde641 kabul
637

Anayasa Mahkemesinin 31.03.1992 tarih ve E.1991/18, K. 1992/20 sayl karar iin bkz. Resm Gazete, Tarih: 27.01.1993, Say: 21478. 638 Resm Gazete, Tarih: 30.10.1995, Say: 22448. 639 Maddenin ilk hlinde 2 yldan 5 yla kadar ar hapis cezas ngrlmken, yaplan bu deiiklikle 1 yldan 3 yla kadar hapis cezas ngrlmtr. 640 3713 sayl Terrle Mcadele Kanununun 8. maddesi 15.07.2003 tarihli ve 4928 sayl eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun ile yrrlkten kaldrlm; 7. maddesinin ikinci fkras ise 30.07.2003 tarihli ve 4962 sayl Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas ve Vakflara Vergi Muafiyeti Tannmas Hakknda Kanun ile u ekilde deitirilmitir: Yukardaki fkra uyarnca oluturulan rgt mensuplarna yardm edenlere veya iddet veya dier terr yntemlerine bavurmay tevik edecek ekilde propaganda yapanlara fiilleri baka bir su olutursa bile ayrca bir yldan be yla kadar hapis ve () ar para cezas verilir. 641 6 Kasm 1983 seimleriyle birlikte demokratik dzene dnlm olmakla birlikte, 1982 Anayasas geici hkmleriyle, siyasal hayatn tam normallemesi asndan bir gei

176

edilen kanunlardr. Yaplan aratrmalara gre sadece 1980-1990 yllar arasnda basn aleyhine 2000in stnde dava alm; bu davalarda yaklak 3000 gazeteci, yazar, sanat ve yaymc sank olarak yarglanm; kan yazlarla gazete ve dergilerin kapatlmasna neden olan yaz ileri mdrlerine toplam 5000 yldan fazla hapis cezas verilmitir642. 12 Eyll Askeri Mdahalesinin ve gei dneminin rn olan ve -dier birok zgrlkle birlikte- basn zgrln de ortadan kaldran, 1982 Anayasasnn, Trk Ceza Kanununun, Terrle Mcadele Kanununun ve Basn Kanununun baz hkmlerinin deitirilebilmesi iin aranan rzgar, 1999 ylnn Aralk aynda yaplan ve Trkiyeye Avrupa Birliine tam yelik stats verilen Helsinki Zirvesi sonrasnda yakalanmtr. E) Helsinki Zirvesi Sonras Dnemde Basn zgrl 1959 ylnda Trkiyenin resm ortaklk bavurusuyla balayan643 ve inili kl bir seyir izleyen Trkiye - Avrupa Birlii ilikileri, 1999 ylnn Aralk aynda gerekletirilen Helsinki Zirvesinde Trkiyeye Avrupa Birliine tam yelik stats verilmesiyle yeni bir boyut kazanmtr644. Bu yeni dnemde Trkiye, Katlm Ortakl Belgesinde645 belirtilen Kopenhag siyas
dnemi ngrmtr. Anayasann kabul ve ilnndan sonra, Mill Gvenlik Konseyi Bakannn Cumhurbakan sfatn kazanmas(Geici Madde 1); Meclis toplanp greve baladktan sonra Mill Gvenlik Konseyinin, alt aylk sre iin Cumhurbakanl Konseyi hline dnmesi (Geici Madde 2); 12 Eyll ncesi siyasal partilerin baz yneticileri ve parlmenterleri hakknda eitli derecelerde siyasal faaliyet yasaklar getirilmesi (Geici Madde 4) ve Anayasa deiiklikleri iin alt yl boyunca Cumhurbakannn denetim yetkisinin daha geni tutulmas (Geici Madde 9) bu durumu gzler nne sermektedir. ZBUDUN, Ergun: a.g.e., s.45-48. 642 TOPUZ, Hfz: a.g.e., s.273. 643 Trkiye, Avrupa Ekonomik Topluluuna, kuruluundan bir yl sonra, Temmuz 1959da, Yunanistann ardndan ortak ye olmak iin bavurmutur. Ancak, Yunanistann 1961 ylnda ortaklk anlamasn imzalamasna karlk, Trkiyenin Topluluk ile ilikileri 1960 asker darbesiyle sekteye uradndan bavurumuzdan yaklak drt yl sonra 12 Eyll 1963 tarihinde imzalanan Ankara Anlamas ile yeniden balamtr. DARTAN, Muzaffer: Trkiye ve Avrupa Birlii likileri ve Gmrk Birlii, Tm Ynleriyle Trkiye- AB likileri, Editrler: Mustafa AYKA - Zeki PARLAK, Elif Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2002, s.93. 644 DARTAN, Muzaffer: a.g.m., s.93. 645 Avrupa Birlii yesi lkelerin dleri bakanlarndan oluan Avrupa Birlii Genel ler Konseyi, 4 Aralk 2000 tarihinde Brkselde yapt toplantda, Katlm Ortakl Belgesine son eklini verdi. Trkiyenin yelik hazrlklar iin gerekli ncelik alanlarnn belirlendii bu belgede, Avrupa Birlii mevzuatnn kanunlara meczinin tek bana yeterli olmad, ayrca Avrupa Birliinin uygulad standartlarda uygulanmasnn gvence altna alnmasnn da gerekli olduu hatrlatlmtr.

177

ve ekonomik kriterleriyle646 belirlenen standartlar yakalamak, mevzuatn Avrupa Birlii mktesebatyla uyumlatrmak ve uyumlam mevzuatn uygulanmas iin yeterli idar kapasiteyi oluturmak ykmll altna girmitir. Bu tarihten sonra Trkiyede iktidara gelen hkmetler bu ykmllkleri yerine getirmek amacyla Uyum Yasalar ad altnda nce Anayasada daha sonra ise birok kanunda deiiklik yapmlardr. Anayasada yaplan deiiklikler bir nceki blmde ele alndndan647, bu blmde sadece alma konumuz olan basn zgrlyle ilgili yasal deiiklikler incelenecektir. 2. Basn zgrl le lgili Kanunlarda Yaplan Deiiklikler b) 5680 sayl Basn Kanununda Yaplan Deiiklikler Avrupa Birlii uyum srecinde 5680 sayl Basn Kanunu birok kez deiiklie tbi tutulmutur648. zgrlk alanlarnn geniletilmesi iin yasal altyapnn hazrland bu srete, 5680 sayl Basn Kanununda yaplan
Kopenhag Kriterleri, Avrupa Birliine ye olmak isteyen Avrupa Devletlerinin yerine getirmesi gereken siyasal, hukuksal, idar, ekonomik ve yapsal koullar ifade eder. Herhangi bir Avrupa Birlii anlamasnda yer almayan bu kriterler, Dou Avrupaya doru genileme karar balamnda 1993 ylnda Kopenhagda toplanan Avrupa Konseyi tarafndan saptanmtr. Kopenhag kriterleri ana balk altnda toplanmtr: 1) Siyas Kriterler: Demokrasiyi, hukukun stnln, insan haklarn ve aznlk haklarn gvence altna alan kurumlarn oluturulmasdr. 2) Ekonomik Kriterler: leyen ve ayn zamanda Avrupa Birlii iinde rekabeti basklara ve dier piyasa glerine dayanabilecek bir serbest piyasa ekonomisinin varldr. 3) Avrupa Birlii Mevzuatnn Benimsenmesi Kriteri: Siyas, ekonomik ve parasal birliin amalarna uyma dahil olmak zere yelik ykmllklerinin yerine getirilebilmesi kapasitesine sahip olmaktr. DARTAN, Muzaffer: a.g.m., s.140-142. 647 Bkz. s.82 vd. 648 Katlm Ortakl Belgesinin imzalanmasndan sonra 1950 tarihli ve 5680 sayl Basn Kanunu; 4748, 4756, 4771 ve 4778 sayl kanunlarla drt kez deitirilmitir. 4748 sayl Kanunla; 5680 sayl Basn Kanununun Ek 1. maddesinin birinci ve ikinci fkralar ile Ek 2. maddesinin birinci ve nc fkralar deitirilmi ve Ek 1. maddenin nc fkras yrrlkten kaldrlmtr. Resm Gazete, Tarih: 09.04.2002, Say: 24721. 4756 sayl Kanunla; 5680 sayl Basn Kanununun 16. maddesinin birinci fkrasnn (1) numaral bendi, 17, 19, 20, 29 ve 41. maddesi deitirilmi ve Basn Kanununa bir ek madde ilave edilmitir. Ancak 4756 sayl Kanunla yaplan en nemli deiiklik para cezalarnn fahi oranlarda arttrlmasdr. Bu deiiklikten sonra para cezalarnda alt limit 100 TLden 1.000.000.000 TLye, st limit 30.000.000 TLden 100.000.000.000TLye karlmtr. Resm Gazete, Tarih: 21.05.2002, Say: 24761. 4771 sayl Kanunla; 5680 sayl Basn Kanununun 5. maddesinin nc fkrasnn (6) numaral bendi, 21, 22, 24, 25, 30, 33, ve 34. maddesi deitirilmitir. Resm Gazete, Tarih: 09.08.2002, Say: 24841. 4778 sayl Kanunla ise, 5680 sayl Basn Kanununa bir fkra eklenmitir. Resm Gazete, Tarih: 11.01.2003, Say:24990.
646

178

deiiklikler her zaman Avrupa Birlii uyum srecinin ngrd zgrlk alanlarnn geniletilmesi amacna hizmet etmemitir. rnein 4756 sayl Kanunla649 5680 sayl Basn Kanununun ngrd para cezalar ar derecede arttrlmtr. Bir milyar ile yzeli milyar arasnda deien para cezalar karsnda basnn ve basn alanlarnn zgrlk alannn geniletildiinden bahsedilemez. nk bu kadar yksek para cezalar ile kar karya kalabileceini dnen basn alanlarnn, yksek cezalarn yaratt korkutucu etki sebebiyle inandklar haberleri dahi yazmaktan ekinecekleri ok yksek bir ihtimaldir. 4756 sayl Kanunla para cezalarn kabul edilemez oranda arttran siyas iktidar, bu Kanunun yrrle girmesinden yaklak alt ay sonra, basna kar tavrn deitirmi ve 4778 sayl Kanunla,650 5680 sayl Basn Kanununun 15. maddesine mevkute sahibi, mesul mdr ve yaz sahibi haber kaynaklarn aklamaya zorlanamaz hkmn ekleyerek, basn zgrlnn en temel ilkelerinden biri olan haber kaynaklarnn gizlilii ilkesini yasal koruma altna almtr. Siyas iktidarn bu tavr deiiklii, yaklak elli drt yl yrrlkte kalan ve defalarca deitirilen 5680 sayl Basn Kanununu yrrlkten kaldran, 5187 sayl yeni Basn Kanununda da kendini aka gstermitir. b) 5187 Sayl Basn Kanunu 09.06.2004 tarihinde kabul edilen ve 26.06.2004 tarihinde yrrl giren, 32 madde ve 2 geici maddeden oluan 5187 sayl Basn Kanunu, 5680 sayl Basn Kanununa gre daha ksa bir kanundur651. Kanunun 1. maddesinde, bu Kanunun baslm eserlerin basm ve yaymn kapsad belirtilmitir. Konuyla ilgili baz terimlerin tanmnn yapld 2. maddede baslm eserin, Yaymlanmak zere her trl basm aralar ile baslan veya dier aralarla oaltlan yaz, resim ve benzeri

649 650

Resm Gazete, Tarih: 21.05.2002, Say: 24761. Resm Gazete, Tarih: 11.01.2003, Say: 24990. 651 5680 sayl Kanun 44 madde, 10 ek madde ve 5 geici maddeden oluuyordu.

179

eserler ile haber ajans yaynlarn652; yaymn ise, baslm eserin herhangi bir ekilde kamuya sunulmasn ifade ettii belirtilmitir. Yaynlar sreli653 ve sresiz654 olmak zere ikiye ayrlmlardr. Eski Kanundaki mevkute szcnn karl olan sreli yaynlar ise, yaygn655, blgesel656 ve yerel yaynlar657 olmak zere e ayrlmtr. Kanunun 3. maddesinin birinci fkrasnda basnn zgr olduu, bu zgrln; bilgi edinme, yayma, eletirme, yorumlama ve eser yaratma haklarn ierdii belirtilmitir. Madde gerekesinde, Anayasann 28. maddesinde yer alan Basn hrdr, sansr edilemez hkm karsnda byle bir dzenlemenin ilk bakta gereksizmi gibi grlebilecei; ancak bu Kanunun sz konusu amaca ynelik bir anlayla dzenlendiini vurgulamak amacyla byle bir hkme yer verildii ifade edilmitir658. Maddenin ikinci fkras, basn zgrlnn kullanlmasnn ancak demokratik bir toplumun gereklerine uygun olarak; bakalarnn hret ve haklarnn, toplum salnn ve ahlknn, mill gvenlik, kamu dzeni, kamu gvenlii ve toprak btnlnn korunmas, devlet srlarnn aklanmasnn veya su ilenmesinin nlenmesi, yarg gcnn otorite ve tarafszlnn salanmas amacyla snrlandrlabileceini hkme balamtr. Yeni Basn Kanununda, 1982 Anayasasnn basn zgrlnn snrlandrlmasn dzenleyen 26. maddesinin ikinci fkrasndaki, Cumhuriyetin temel nitelikleri, zel ve aile hayatlarnn yahut kanunun
652

Baslm eser tanmna uymayan haber ajans yaynlar da bu Kanunun uygulanmas asndan baslm eser saylmtr. Bir eserin baslm eser saylabilmesi ve bu Kanun hkmlerine tbi olabilmesi iin maddede belirtilen vastalarla baslm veya oaltlm olmas yeterli deildir, ayrca bu basma ve oaltmann yaymlamak amacyla gerekletirilmi olmas da gerekir. Bu itibarla zel olarak saklamak veya bulundurmak amacyla bastrlan eserler bu Kanuna tbi deildir. Bu durum madde gerekesinde aka belirtilmitir. Madde gerekesi iin bkz. ET N, Erol: a.g.e., s. 42. 653 5187 sayl Kanunun 2. maddesinde sreli yaynlar, belli aralklarla yaymlanan gazete, dergi gibi baslm eserler ile haber ajanslar yaynlar olarak tanmlanmtr. 654 5187 sayl Kanunun 2. maddesinde sresiz yaynlar, belli aralklarla yaymlanmayan kitap, armaan gibi baslm eserler olarak tanmlanmtr. 655 Yaygn Sreli Yayn: Tek bir basn-yayn kuruluu tarafndan ayn isimle baslan ve her corafi blgede en az bir ilde olmak zere, lkenin en az yzde yetmiinde yaymlanan sreli yayn ile haber ajanslarnn yaynlar. 656 Blgesel Sreli Yayn: Tek bir basn-yayn kuruluu tarafndan baslan ve en az komu ilde veya en az bir corafi blgede yaymlanan sreli yaynlar. 657 Yerel Sreli Yayn: Tek bir yerleim biriminde yaymlanan sreli yaynlar ile haftada bir veya daha uzun aralklarla yaymlanan yaygn ve blgesel yaynlar. 658 Madde gerekesi iin bkz. ET N, Erol: a.g.e., s. 45.

180

ngrd meslek srlarnn korunmas, sulularn cezalandrlmas, ifadeleri hi yer almam; Devletin lkesi ve milleti ile btnlnn blnmez korunmas ifadesi ise toprak btnlnn korunmas

eklinde yer almtr. Bu da, basn zgrlnn hangi nedenlerle snrlandrlabileceinin, Anayasann 26. maddesinden ziyade Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesinin Kullanlmas grev ve sorumluluk ykleyen bu zgrlkler, demokratik bir toplumda, zorunlu tedbirler niteliinde olarak, ulusal gvenliin, toprak btnlnn veya kamu emniyetinin korunmas, kamu dzeninin salanmas ve su ilenmesinin nlenmesi, saln veya ahlakn, bakalarnn hret ve haklarnn korunmas, gizli kalmas gereken haberlerin yaynlanmasna engel olunmas veya yarg gcnn otorite ve tarafszlnn salanmas iin yasayla ngrlen baz biim koullarna, snrlamalara ve yaptrmlara balanabilir hkm esas alnarak belirlendiini gstermektedir. 5187 sayl Basn Kanununun 5. maddesinde, her sreli yaynn bir sorumlu mdrnn bulunaca belirtilmi659 ve sorumlu mdr olabilmek iin aranan artlar dzenlenmitir. Buna gre, sorumlu mdr olabilmek iin; onsekiz yan bitirmi olmak, Trkiyede yerleim yeri sahibi olmak ve devaml oturmak, en az ortaretim veya dengi bir eitim kurumundan mezun olmak, kstl veya kamu hizmetlerinden yasakl olmamak ve yz kzartc sulardan mahkm olmamak artlar birlikte aranmaktadr. Ayrca karlkllk koulu ile Trkiye Cumhuriyeti vatanda olmayanlar da sorumlu mdr olabilmektedirler660. Bu Kanuna gre, gerek ve tzel kiiler ile kamu kurum ve kurulular sreli yayn sahibi olabilirler(m.6/1). Oysa 5680 sayl Basn Kanununda sreli yayn sahibi olabilmek iin, sorumlu mdr olabilmek iin
659

Bu Kanunda sorumlu mdrlerin yaz ilerini fiilen idare etmesi art aranmamtr. Bunun nedeni madde gerekesinde ...5680 sayl Kanunda yer alan yaz ilerini fiilen idare eden kii olma art, sreli bir yaynn sorumlu mdrln stlenmi kiinin, yaz ilerini fiilen idare etmediini ileri srerek sorumluluktan kurtulmasn bertaraf etmek... olarak aklanmtr. Madde gerekesi iin bkz. ET N, Erol: a.g.e., s.48-49. 660 Bu Kanunla, 5680 sayl Basn Kanununa gre sorumlu mdr olabilmek iin aranan 21 ya art 18e indirilmi ve Trk vatanda olma art karlkllk kouluyla kaldrlmtr. Yine bu Kanunla 5680 sayl Basn Kanununda sorumlu mdr olabilmek iin tahdidi olarak saylan birok sutan hkm giymemi olmak art kaldrlm, onun yerine kstl ve kamu hizmetlerinden yasakl olmama ve yz kzartc sulardan hkm giymeme artlar getirilmitir.

181

aranan artlardan lise tahsili hari tm artlarn tanmas gerekmekteydi. Artk sreli yayn sahibi olabilmek iin Trk vatanda olmaya, Trkiyede oturmaya, belli bir yan stnde olmaya, baz sulardan hkm giymemi olmaya, okur-yazar olmaya gerek yoktur. Sreli yaynlarn karlmas iin, eski Kanundan farkl olarak en byk mlk amirlie deil, ynetim yerinin bulunduu yer Cumhuriyet Basavclna bir beyanname verilmesini yeterli gren(m.7/1) bu Kanunla basmc661, bast her trl yaynn imzal iki nshasn da datm veya yaymn yapld gn, mahallin Cumhuriyet Basavclna teslim etmekle ykml tutulmutur(m.10/1)662. 5187 sayl Basn Kanununun en ok tartlan maddelerinden birisi ceza sorumluluun663dzenlendii 11. maddesidir. Bu maddeye gre, Sreli ve sresiz yaynlar yoluyla ilenen sulardan eser sahibi sorumludur. Sreli yaynlarda eser sahibinin belli olmamas veya yaym srasnda ceza ehliyetine sahip bulunmamas664 ya da yurt dnda bulunmas nedeniyle Trkiyede yarglanamamas veya verilecek cezann eser sahibinin dier bir sutan dolay kesin hkmle mahkm olduu cezaya etki etmemesi hllerinde, sorumlu mdr ve yayn ynetmeni, genel yayn ynetmeni, editr, basn danman gibi sorumlu mdrn bal olduu yetkili sorumludur. Ancak bu eserin sorumlu mdrn ve sorumlu mdrn bal olduu yetkilinin kar kmasna ramen yaymlanmas hlinde, bundan doan sorumluluk yaymlatana aittir. Sresiz yaynlarda eser sahibinin belli olmamas veya yaym srasnda ceza ehliyetine sahip bulunmamas ya da yurt dnda olmas nedeniyle Trkiyede yarglanamamas veya verilecek

5187 sayl Basn Kanununun 2. maddesinde basmc, Bir eseri basm aralar ile basan veya dier aralarla oaltan gerek veya tzel kii olarak tanmlanmtr. 662 Yrrlkten kaldrlan 5680 sayl Basn Kanununda sadece sreli yaynlarn teslimi zorunlu olduu hlde, 5187 sayl Basn Kanununda bu zorunluluk sreli olmayan yaynlar iin de kabul edilmitir. 663 Basn sularnda ceza sorumluluu sistemleri iin bkz. EL, Kayhan: a.g.e., s.240-244. 664 Eski 5680 sayl Kanunda yer verilmeyen bu koulda, ceza ehliyetinin yayn srasnda bulunmamas aranmtr. Nitekim basn suu, yaym annda olumaktadr. Suun ilenmesinden sonra ceza ehliyetinin ortadan kalkmas bir yarglama art olduu iin, dava almasna engel bir durum deildir. rnein akl hastal durumunda dava alabilmekte ve fakat yarglama yaplamamaktadr. Dolaysyla gereklemesi zor bir ihtimal olmakla, beraber eser sahibinin sonradan akl hastas olmas hlinde, dava alabilecei iin ikinci basamaktaki kiilerin ceza sorumluluuna gidilemeyecektir.

661

182

cezann eser sahibinin dier bir sutan dolay kesin hkmle mahm olduu cezaya etki etmemesi hllerinde yaymc; yaymcnn belli olmamas veya basm srasnda ceza ehliyetine sahip bulunmamas ya da yurt dnda olmas nedeniyle Trkiyede yarglanamamas hllerinde ise basmc sorumlu olur. 5187 sayl Kanunda aka belirtilmi olmasa bile, sreli yaynlarda sorumlu mdrn, sresiz yaynlarda ise yaymcnn temel fonksiyonu dnsel ierii yaymdan nce kontrol etmek ve su oluturabilecek yaym yaplmasn nlemektir. Sorumlu mdr ve yaymc, su oluturan dnsel ierik zerindeki denetim grevini yerine getirmede gereken dikkat ve zeni gstermeyerek bunun yaymlanmas nedeniyle sorumlu tutulmaktadr665. Oysa 5187 sayl Basn Kanununa gre, sreli yaynlarda sorumlu mdrn, sresiz yaynlarda ise yaymc ve basmcnn su oluturan eserin yaynlanmasndan dolay sorumlu tutulabilmeleri iin taksir derecesinde kusurlu olup olmadklar aratrlmamakta; hatta kusursuz olarak hareket etmi olmalar sorumluluklar bakmndan nem tamamaktadr. Fiilin irad olmas ve fiil ile netice arasnda madd nedensellik bann bulunmas sorumluluk iin yeterli grlmektedir666. Bu balamda, 5187 sayl Kanunun 11. maddesindeki dzenlemenin objektif sorumluluk sistemi ngrd sylenebilir. Kanaatimizce, 11. maddede ngrlen sorumluluk sistemi; ceza hukukunda hkim olan kusur sorumluluu ilkesi ve bu ilkenin zorunlu bir gerei olan ceza yaptrmnn failin kusuru ile orantl olmas ilkesi ile birlikte ceza sorumluluunun ahsilii ilkesini gvence altna alan Anayasann 38. maddesine de aykrdr.667

ZEK, etin: Basn Sularnda Ceza Sorumluluu, stanbul . Yaynlar No. 1795, stanbul 1972, s. 155-156. 666 GLCKL, Feyyaz: a.g.e, s. 164; ZEN, Muharrem: a.g.e., s. 286, SZER, Adem: a.g.e., s. 103. 667 Ayrca, 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanunun 20. maddesinde ceza sorumluluunun ahsi olduu, hi kimsenin bakasnn fiilinden sorumlu tutulamayaca belirtilirken; genel hkm niteliini tayan 23. madde ile kusur sorumluluu ilkesi benimsenmi ve objektif sorumluluk sistemi tamamen terkedilmitir bkz. ZGEN, zzet: a.g.e., s. 279-341.

665

183

nerilen sorumluluk sistemi dorultusunda kanunen sorumlu tutulan kiilerin fiillerinin bamsz olarak belirlenmesi, ceza hukukunda hkim olan kanunilik ilkesi gerei, yaptrmnn da bamsz olarak belirlenmesini gerektirmektedir. Oysa, 5187 sayl Kanunun 11. maddesinde, kanunen sorumlu olduklar belirtilen kiilerin, eser sahibinin iledii suun cezas ile cezalandrlmalar ngrlmtr. Bu ise, kasten ilenen sutan taksirle yahut kusursuz olarak sorumlu tutulmak gibi kusurluluk ilkesine aykr bir sonucun ortaya kmasna neden olmaktadr. Dolaysyla denetim grevinin kusurlu olarak yerine getirilmemesi fiilinin karl olarak, eser sahibinin iledii -yani dnsel ieriin oluturduu- suun cezasndan bamsz bir baka yaptrm belirlenmelidir;668 denetim grevini yerine getirmede herhangi bir kusurun bulunmad durumda ise ceza sorumluluuna gidilmemelidir. Bir baka ifadeyle, bu kiilerin denetim grenini yerine getirmede kusurlu olup olmadklar aratrlmaldr. Byle bir dzenleme, taksir varsaymn bertaraf edecei gibi, ceza sorumluluunun ahsilii ilkesine de uygun olacaktr669. 5187 sayl Basn Kanununda eser sahibi, Sreli veya sresiz yaynn ieriini oluturan yazy veya haberi yazan, eviren veya resm ya da karikatr yapan kimse olarak tanmlanmaktadr(m.2/). Bu tanm karsnda, yaz ya da habere kaynak oluturan haber, beyanat ve belge verenlerin bu maddeye gre cezalandrlmalar olanakszdr. Bunlarn yaz veya haberi yazanla birlikte sorumlu tutulabilmeleri, ancak Trk Ceza Kanununun itirak hkmleri erevesinde sz konusu olabilir670. 5187 sayl Basn Kanununa gre, Sreli yayn sahibi, sorumlu mdr ve eser sahibi, bilgi ve belge dahil haber kaynaklarn aklamaya ve bu konuda tanklk yapmaya zorlanamaz.(m.12). Bu hkm, 5680 sayl Kanunun 15. maddesine 02.01.2003 tarihinde 4778 sayl Kanun ile konmu olan son fkra hkm ile paralellik arz etmektedir. Ancak eski Kanundan farkl

ZEK, etin: Basn Sularnda Ceza Sorumluluu, s. 423; ZEN, Muharrem: a.g.e., s. 341-342. Yazarlara gre, bunun tek istisnas, anonimlik hakknn kullanlmas durumunda kabul edilmelidir. Kanunen sorumlu tutulan kiinin, eser sahibinin kim olduunu bildirmekten kanmas halinde, eser sahibinin iledii suun cezas ile cezalandrlmas yerinde bir zm olacaktr. 669 ZEK, etin: Basn Sularnda Ceza Sorumluluu s. 421; ZEN, Muharrem: a.g.e., s. 341. 670 ET N, Erol: a.g.e., s.60.

668

184

olarak, haber kaynaklarn aklamaya zorlanamayacak kiilerin, tanklktan da ekinebileceklerini belirtmektedir. Hukuk sorumluluun dzenlendii 13. maddeye gre, Baslm eser yoluyla ilenen fiillerden doan madd ve manev zararlarda dolay sreli yaynlarda, eser sahibi ile yayn sahibi ve varsa temsilcisi, sresiz yaynlarda ise eser sahibi ile yaymc, yaymcnn belli olmamas hlinde ise basmc mtereken ve mteselsilen sorumludur.(m.13/1). 5187 sayl Basn Kanununda, yrrlkten kaldrlan 5680 sayl Basn Kanununun aksine, sreli yaynlar iin sorumlu mdrn, sresiz yaynlar iin satann ve datann hukuk sorumluluu kabul edilmemitir. 5187 sayl Basn Kanununun, 5680 sayl Basn Kanunundan cevap ve dzeltme hakknn dzenlenmesi bakmndan da ayrlmtr Her eyden nce cevap ve dzeltme yazsnn miktar ve ierii azaltlmtr. 5680 sayl Basn Kanununda cevap yazs, ilgili yaznn iki katndan fazla olamayaca belirtilmiken, 5187 sayl Basn Kanununda ilgili yazdan uzun olamayaca belirtilmitir. Ayrca 5680 sayl Basn Kanununda cevap veya dzeltmeyi gerektiren yaz iin balk yaplm veya resimler konulmu ise, cevap ve dzeltmede tespit edilecek balk veya resmin de yaynlanmas gerekmekteydi. Oysa yeni Kanunda byle bir hkme yer verilmemitir. Ayrca 5680 sayl Basn Kanunda cevap ve dzeltme hakkn douran sebeplerden saylan kendine hakaret edilmesi veya svlmesi ya da geree aykr hareket, dnce ve sz izafesi suretiyle, ak veya kapal ekilde bir mevkutede yayn yaplmas hlinde ifadesi yeni Kanunda yer almamtr. 5187 sayl Basn Kanununda bu gereksiz ifadenin yer almamas isabetli olmutur. nk kaldrlan bu ifade kapsamnda deerlendirilebilecek bir yaynn, ayn zamanda o kiinin eref ve haysiyetini ihll edici ya da geree aykr yayn nitelii tayaca ok aktr. 5187 sayl Basn Kanununda, dzeltme ve cevabn yaymlanmasna ilikin kesinlemi hkim kararlarna uymayan sorumlu mdrn ve sorumlu mdrn bal olduu yetkilinin on milyar liradan yz elli milyar liraya kadar ar para cezas ile cezalandrlaca; ar para cezasnn,

185

blgesel sreli yaynlarda yirmi milyar liradan, yaygn sreli yaynlarda elli milyar liradan az olamayaca; sorumlu mdr ve sorumlu mdrn bal olduu yetkili hakknda verilen ar para cezasnn denmemesinden yayn sahibinin, sorumlu mdr ve sorumlu mdrn bal olduu yetkili ile birlikte mteselsilen sorumlu olaca; dzeltme ve cevap yazsnn yaymlanmamas veya Kanunun ngrd ekilde yaymlanmamas hllerinde hkimin ayrca, masraflar yayn sahibi tarafndan karlanmak zere, bu yaznn tiraj yz binin zerinde olan iki gazetede iln eklinde yaymlanmasna da karar verebilecei hkme balamtr(m.18). 5187 sayl Basn Kanununun 28. maddesine gre, bu Kanunda ngrlen sular iin hkmedilen para cezalarnn hrriyeti balayc cezaya evrilemeyeceine dair hkmn istisnalarndan biri 18. maddedeki bu sutur671. 5187 sayl Basn Kanunu ile bir taraftan cevap ve dzeltme yazsnn miktar ve ierii azaltlrken, dier taraftan bu hakkn kullanlmasnn engellenmesi durumunda ok ar yaptrmlar getirilmitir. Bu madde ile ngrlen para cezalar bir gazetenin ya da derginin kapatlmasna yol aabilecek llerdedir. zellikle yerel ya da blgesel sreli yaynlarn bir ya da birka defa bu para cezalarna arptrlmalar yaym hayatlarn srdrmelerini imknsz hle getirebilir. Dzeltme ve cevabn yaymlanmasna ilikin kesinlemi hkim kararna uyulmamas nedeniyle sorumlu mdr ve sorumlu mdrn bal olduu yetkili hakknda verilen ar para cezasnn denmesinden yayn sahibinin de birlikte ve mteselsilen sorumlu tutulmas ceza hukukunun en temel ve evrensel ilkelerinden biri olan ve 1982 Anayasasnn 38. maddesinde de yer alan cezalarn ahsilii ile badamad aktr. Bu durum iisinin iledii bir sutan dolay ivereninin hapse atlmas ile ayn eydir. Cezann para niteliinde olmas bu durumu deitirmez. 5187 sayl Basn Kanunun ok istisna hller dnda ceza sorumluluk yklemedii ve yklemek istemedii bir kiiyi, bakalar aleyhinde hkmedilmi bir cezann denmesinden sorumlu tutmas, bu Kanunun benimsedii sorumluluk sistemiyle de eliiklik gstermektedir.
671

Dier istisna ise, 5187 sayl Basn Kanununun 22. maddesinde dzenlenen baslm eserleri engelleme, tahrip ve bozma suudur.

186

5187 balamasndan

sayl

Basn karar

Kanunuyla, verilmesine

hazrlk veya

soruturmasnn kamu davasnn

takipsizlik

almasna kadar geen sre ierisinde, Cumhuriyet savcs, hkim veya mahkeme ilemlerinin ve soruturma ile ilgili dier belgelerin ieriini yaymlamak; grlmekte olan bir dava kesin kararla sonulanncaya kadar, bu dava ile ilgili hkim veya mahkeme ilemleri hakknda mtalaa yaymlamak(m.19); cinsel saldr, cinayet ve intihar olaylar hakknda, haber vermenin snrlarn aan ve okuyucuyu bu tr fiillere zendirebilecek nitelikte olan yaz ve resim yaymlamak(m.20); sreli yaynlarda Trk Medeni Kanununa gre evlenmeleri yasaklanm olan kimseler672 arasndaki cinsel ilikiyle ilgili haberlerde bu kiilerin, 765 sayl Trk Ceza Kanununun 414, 415, 416, 421, 423, 429, 430, 435 ve 436. maddelerinde yazl crmlere673 ilikin haberlerde madurlarn ve on sekiz yandan kk olan su faili veya madurlarnn, kimliklerini aklayacak ya da tannmalarna yol aacak ekilde yayn yapmak(m.21) su saylmtr. 5187 sayl Basn Kanunu ile 5680 sayl Basn Kanununda yasak yaynlar ierisinde belirtilen intihar olaylarna, cinsel saldr ve cinayetler de eklenmitir. Madde metninden de anlalaca zere cinsel saldr, cinayet ve intihar olaylarna ilikin haberlerin sadece verilmi biimi snrlandrlmtr. Dolaysyla okuyucuyu bu tr fiillere zendirebilecek nitelikte olmamak artyla bu olaylarla ilgili haberlerin verilmesi ve resimlerin yaymlanmas bu suu oluturmayacaktr. 5680 sayl Basn Kanunu ile evlenmeleri yasak olan kimseler hakknda cinsel ilikilere dair haber ve yazlar mutlak olarak yasakland hlde, 5187 sayl Basn Kanununda bu ilikilerler ilgili haber ve yaz yazlmas deil, bu kiilerin kimliklerini aklayacak ya da tannmalarna yol
4721 sayl Trk Medeni Kanununun 129. maddesine gre, stsoy ile altsoy, kardeler, amca, day, hala, teyze, kayn hsml meydana getirmi olan evlilik sona ermi olsa bile elerden biri ile dierinin stsoyu ile altsoyu, evlat edinene ile evlatln veya bunlardan biri ile dierinin altsoyu ve stsoyu arasnda evlenme yasa vardr. 673 765 sayl Trk Ceza Kanununun 414. maddesinde Mefruz Cebirli Irza Geme, 415. maddesinde Mefruz Cebirle Irz ve Namusa Tasaddi, 416. maddesinde Zorla Irza Tecavz, Zorla Irza Geme ve Tasaddi, Zorla Irza Tasaddi, Reit Olmayanda Rzaen Cinsel Mnasebet, 421. maddesinde Sz Atma-Sarkntlk, 423. maddesinde Evlenme Vaadiyle Kzlk Bozma, 429. maddesinde Zorla Kadn Karma;Alkoyma, 430. maddesinde K Karma; Alkoyma, 435. maddesinde Fuhua Tevik, 436. maddesinde Kadn Ticareti sular dzenlenmitir.
672

187

aacak ekilde yaym yaplmas yasaklanmtr. Ayrca yeni Kanundaki bu yasak sadece sreli yaynlar iin sz konusudur. Sresiz yaynlarda, rnein bir kitapta byle bir yaym yaplmas su oluturmayacaktr674. 5187 sayl Basn Kanununun 23. maddesine gre, Sreli yaynlarn datmn yapan kiiler, kendilerinden datm istenen yaynlar, datmn yaptklar dier yaynlar iin aldklar sat fiyat, tiraj ve sayfa saysna gre belirlenen datm cretini amayacak bir bedel karlnda, datmakla ykmldrler Sreli yaynlar perakende olarak sata sunan gerek veya tzel kiiler, ayn anda diledikleri kadar datm irketiyle anlap diledikleri yaynlar satabilirler. Hi kimse, bu kiilere, rakip yaynlar satmama ykmll getiremez ve bu yaynlar satmama kouluna bal olan veya bu sonucu douracak edimlerde bulunamaz. El koymann, datm ve sat yasann dzenlendii 5187 sayl Basn Kanununun 25. maddesi, 5680 sayl Basn Kanunun ayn konuyu dzenleyen ek 1. maddesinden ayrlmaktadr. Buna gre, Soruturma iin sbut vastas olarak her trl baslm eserin en fazla adedine Cumhuriyet savcs, gecikmesinde saknca bulunan hallerde de kolluk el koyabilir. Soruturma veya kovuturmann balatlm olmas artyla 25.7.1951 tarihli ve 5816 sayl Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanunda, Anayasann 174 nc maddesinde yer alan inklap kanunlarnda, 765 sayl Trk Ceza Kanununun 146 nc maddesinin ikinci fkrasnda, 153 nc maddesinin birinci ve drdnc fkralarnda, 155 inci maddesinde, 311 inci maddesinin birinci ve ikinci fkralarnda, 312 nci maddesinin ikinci ve drdnc fkralarnda, 312/a maddesinde ve 12.4.1991 tarihli ve 3713 sayl Terrle Mcadele Kanununun 7 nci maddesinin ikinci ve beinci fkralarnda ngrlen sularla ilgili olarak baslm eserlerin tamamna hkim kararyla el konulabilir. Hangi dilde olursa olsun Trkiye dnda baslan sreli veya sresiz yayn ve gazetelerin ikinci fkrada belirtilen sular ierdiklerine dair kuvvetli delil bulunmas hlinde, bunlarn Trkiye'de datlmas veya sata sunulmas, Cumhuriyet Basavclnn talebi zerine sulh ceza hkiminin karar ile yasaklanabilir. Gecikmesinde saknca bulunan hallerde Cumhuriyet
674

ET N, Erol: a.g.e., s.79.

188

Basavclnn karar yeterlidir. Bu karar en ge yirmidrt saat iinde hkimin onayna sunulur. Krksekiz saat iinde hkim tarafndan onaylanmamas hlinde Cumhuriyet Basavclnn karar hkmsz kalr. Yeni Basn Kanununun uygulamada sorun yaratabilecek maddelerinden birisi, baslm eserlere el konulmasnn ve bunlarn datmnn ve satnn engellenmesinin dzenlendii bu maddesidir. Soruturma veya kovuturmann balatlm olmas artyla 25.7.1951 tarihli ve 5816 sayl Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanunda, Anayasann 174 nc maddesinde yer alan inklap kanunlarnda, 765 sayl Trk Ceza Kanununun 146 nc maddesinin ikinci fkrasnda, 153 nc maddesinin birinci ve drdnc fkralarnda, 155 inci maddesinde, 311 inci maddesinin birinci ve ikinci fkralarnda, 312 nci maddesinin ikinci ve drdnc fkralarnda, 312/a maddesinde ve 12.4.1991 tarihli ve 3713 sayl Terrle Mcadele Kanununun 7 nci maddesinin ikinci ve beinci fkralarnda ngrlen sularla ilgili olarak baslm eserlerin tamamna hkim kararyla el konulabilecei; Hangi dilde olursa olsun Trkiye dnda baslan sreli veya sresiz yayn ve gazetelerin ikinci fkrada belirtilen sular ierdiklerine dair kuvvetli delil bulunmas halinde, bunlarn Trkiye'de datlmas veya sata sunulmas, Cumhuriyet Basavclnn talebi zerine sulh ceza hkiminin...Gecikmesinde saknca bulunan hllerde Cumhuriyet Basavclnn karar ile yasaklanabilecei hkmlerini ieren maddenin ikinci ve nc fkralar birbiriyle elimektedir. kinci fkrada, baslm eserlerin tamamna el konulabilmesi iin, gecikmesinde saknca bulunsa dahi hkim karar aranrken675, nc fkrada Trkiye dnda baslan ve Trkiyede datlan eserlerin datlmasnn veya sata sunulmasnn yasaklanmas iin -gecikmesinde saknca bulunan durumlarda- Cumhuriyet Basavclnn karar yeterli grlmtr. Yine, maddenin dzenleni
Oysa 5680 sayl Basn Kanununun Ek 1. maddesine gre, gecikmesinde saknca bulunan hllerde Cumhuriyet savcl da her trl baslm eserin datmnn nlenmesine veya toplatlmasna karar verebilmekteydi. 5187 sayl Basn Kanunu hangi hllerde baslm eserlere el konulaca konusunda da farkl bir dzenlemeye gitmitir. Her eyden nce 5680 sayl Basn Kanununda yer alan Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, mill gvenliin, kamu dzeninin ve genel ahlkn korunmas, su ilenmenin nlenmesi ifadesi kaldrlm onun yerine daha somut bir yntem benimsenerek hangi hllerde hkim kararyla baslm eserlere el konulaca kanun ve madde baznda tek tek saylmtr.
675

189

biiminden el koymann tm basl eserler iin, datm ve sat yasann ise sadece, Trkiye dnda baslan ve Trkiyede datlan eserler iin sz konusu olduu anlalmaktadr. Uygulamada skntlar yaratabilecek olan bu maddelerdeki elikilerin giderilebilmesi iin gerekede de yeterli bir aklk yoktur. 5680 sayl Basn Kanununun ek 1. maddesinde yer alan, baslm eserlerin basmnda kullanlan makineler ile dier basm aletlerinin msadere edilebileceini ngren hkmne, yeni Basn Kanunu yer vermemitir. Bu durum 07.05.2004 tarihinde kabul edilen ve Anayasann baz maddelerini deitiren 5170 sayl Kanunla676, Anayasann Basn aralarnn korunmas baln tayan 30. maddesine eklenen, kanuna uygun ekilde basn iletmesi olarak kurulan basmevi ve eklentileri ile basn aralar, su aleti olduu gerekesiyle zapt ve msadere edilemez veya iletilmekten alkonulamaz. hkmne de uygundur. Gerek 1961 Anayasasnda, gerekse 1982 Anayasasnda yer alan Devlet, basn ve haber alma hrriyetini salayacak tedbirleri alr hkm, her iki Anayasa koyucunun da bu zgrln salanmas konusunda Devlete birtakm ykmllkler yklediini gstermektedir. Basn sektrnde son yllarda ortaya kan teknik gelimeler, tekellemeler ve medya - sermaye ilikileri bu yndeki dnceleri ok daha geerli hle getirmitir. Bu anlayn bir sonucu olarak devletin grevlerinden biri de, basn zgrlnn fiilen ortadan kalkmasna neden olan sadece belirli sermaye ve nfuz gruplarnn yararlanabildii snrl bir zgrlk hline gelmesini nlemek olmaldr677. Aksi taktirde hukuken var olan bu zgrlk, fiilen kullanlan ve varolan bir zgrlk olmaktan kar. 5187 sayl Basn Kanunu devlete kar basn zgrln byk oranda salasa da bu zgrl tehdit eden dier odaklara kar herhangi bir tedbir ngrmemektedir. Yaklak yzeli yllk basn tarihimizde, bu zgrl en ok ihll eden yapnn devlet olduu gerei gz ard edilmeksizin, zellikle 80li yllardan sonra, sektrn geirdii dnmn bir sonucu olarak, bu zgrl tehdit eden baka yaplar da ortaya kmtr. Belki de
676 677

Resm Gazete, Tarih: 22.05.2004, Say: 25469. SOYSAL, Mmtaz: Anayasaya Giri, s.86 .

190

bu yaplarn basn zgrlne verdii zarar devletin verdii zarardan ok daha byktr. Sektrn dnyada ve Trkiyede geirdii bu dnm dikkate alnmadan bir basn kanununun hazrlanmas Anayasann kanun koyucuya ykledii grevle de elimektedir. Yeni dnem, basnn sadece devlet karsnda deil; kar gruplar, g odaklar, sermaye kurulular ve ayn zamanda baka sektrlerde faaliyet gsteren medya patronlar karsnda da zgrlk problemi yaayacan gstermektedir. Oysa 5187 sayl Basn Kanununda bu tehlikeler grmezden gelinmitir. Yaklak yz elli yllk basn tarihimizin en demokratik Basn Kanunu olan 5187 sayl bu Kanunun en byk zaaf budur. 2. Ceza Kanunlarnda Yaplan Deiiklikler 5187 sayl Basn Kanununun 1. maddesinde bu Kanunun amacnn, basn zgrln ve bu zgrln kullanmn dzenlemek olduu ifade edilmitir. Bununla birlikte basn zgrl ve bu zgrln kullanlmasna ilikin snrlar izen baka kanunlar da vardr. zellikle lkemiz asndan, Trk Ceza Kanunu ve Terrle Mcadele Kanunu ierdikleri hkmler itibariyle basn zgrlnn snrlarn belirleyen kanunlarn banda gelir. Bu kanunlar irdelenmeden Trkiyede basn zgrl konusunda yaplacak bir alma eksik olur. Bu nedenle, almamzda Avrupa Birlii uyum srecinde 765 sayl eski Trk Ceza Kanunu ve Terrle Mcadele Kanununda yaplan deiiklikleri ve 765 sayl Trk Ceza Kanununu yrrlkten kaldran 5237 sayl Trk Ceza Kanununun basn zgrlyle ilgili olan hkmlerini ele alacaz. a) 765 Sayl Trk Ceza Kanununda Yaplan Deiiklikler Katlm Ortakl Belgesinde, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesi dorultusunda, dnceyi aklama zgrlnn anayasal ve yasal gvencelerinin salanmas ksa vadeli hedefler ierisinde saylmtr. zellikle, iddet iermeyen dnce aklamalarnn hapis cezas ile

191

cezalandrlmasnn Avrupa iktidar; birok sanat,

nsan Haklar Szlemesiyle uyumadna yazar, siyaseti, gazeteci ve dnrn

vurgu yapan Katlm Ortakl Belgesi dorultusunda harekete geen siyas mahkmiyetine dayanak oluturan 765 sayl Trk Ceza Kanununun 312 ve 159. maddelerini deitirmekle ie balamtr. 19.02.2002 tarihinde yaymlanan 4744 sayl Kanunla678 Halk; snf, rk, din, mezhep veya blge farkll gzeterek kin ve dmanla aka tahrik eden kimse bir yldan yla kadar hapis ve... ar para cezasyla cezalandrlr. Bu tahrik umumun emniyeti iin tehlikeli olabilecek bir ekilde yapld taktirde faile verilecek ceza te birden yarya kadar arttrlr. hkmn ieren Trk Ceza Kanununun 312. maddesinin ikinci fkras Sosyal snf, rk, din, mezhep veya blge farkllna dayanarak, halk birbirine kar kamu dzeni iin tehlikeli olabilecek bir ekilde dmanla veya kin beslemeye alenen tahrik eden kimseye bir yldan yla kadar hapis cezas verilir. eklinde deitirilmitir. Bu maddede yaplan en nemli deiiklik, fkraya kamu dzeni iin tehlikeli olabilecek bir ekilde ifadesinin eklenmesidir. Geri, maddenin nceki hlinde suun nitelikli ekli iin umumun emniyeti iin tehlikeli olabilecek bir ekilde ifadesi kullanlmt; ancak suun basit ekli iin byle bir art aranmamt. Bu deiiklikten sonra kamu dzeni iin tehlikeli olabilecek bir ekilde yaplm olmayan tahrikler su saylamayacaktr. Bu da deiiklikten nceki 312. maddenin ikinci fkrasnn birinci cmlesinde yer alan fiilin su olmaktan ktn gstermektedir679. 312. maddenin680 nceki ekli hem soyut hem de somut tehlikeyi cezalandrrken, yeni ekli ise sadece somut tehlikenin cezalandrlmasna olanak salamtr. Ancak bir beyann ne zaman kin ve dmanla tahrik, ne zaman sert bir eletiri olduunu ve bunun kamu dzeni iin bir tehlike

Resm Gazete, Tarih: 19.02.2002, Say: 24676. SANCAR, Trkan Yaln: Trk Ceza Kanununun 159. ve 312. Maddelerinde Yaplan Deiikliklerin Anlam, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt: 52, Say: 1, Ankara, 2003, s. 97. 680 312. maddenin ikinci fkras ile ilgili geni bilgi iin bkz. GKEN, Ahmet: Halk Kin ve Dmanla Aka Tahrik Crm (TCK m. 312/2) , Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara, 2001.
679

678

192

oluturup oluturmadn belirleyecek olan yarg organdr681. 312. maddenin yeni hlinin dnceyi aklama zgrlne bir rahatlk ve genileme salayp salamayacan da yarg pratii belirleyecektir. Yargnn zgrlkleri daraltc yorum yapma gibi bir tutum taknmas hlinde, normla uygulama arasndaki uurum daha da alabilecektir. Bunun tersi bir tutumla ve daha dinamik bir yorumla yarg, maddede sz edilen tehlikenin ak ve mevcut olmasn da arayarak tehlikeyi somutlatrabilir ve Bat standartlarnda bir dnce zgrlnn salanmas yolunda nemli bir adm atabilir. Bu adm, demokratik bir toplumda yaama hakkna sahip olan insanmzn, syleyecei szn ya da yazaca yaznn su olup olmad noktasnda, neredeyse paranoyaya varan kayglarn bertaraf edecek ve zgrlk bilincini hzlandracaktr682. Yargtay Ceza Genel Kurulunun, stanbulda baslan ve tm lkede sata sunulan bir gazetede yaymlanan ocuklarmza Sahip kalm balkl yaznn yazar hakknda verilen mahkmiyet kararn, ak ve mevcut tehlike kriterini esas alarak bozmas, bu anlamda atlm olumlu bir admdr683. Yargtay Ceza Genel Kurulu, bu yazda kullanlan kimi szck ve ifadelerin, tartlmaz bir deer olarak Anayasada Cumhuriyetin temel nitelikleri arasnda kabul edilip, tm zamanlarn dorusu ve deitirilemezi olarak benimsene gelen liklik ilkesiyle eliir mahiyette llere ulatn; ancak, ada kurumlara dnk, iddet iermeyen ve iddet kkrtcl bulunmayan aklamalarn dnce zgrl kapsamnda deerlendirilmesi
SANCAR, Trkan Yaln: a.g.m., s.99. SANCAR, Trkan Yaln: a.g.m., s.99. 683 Milli Gazetenin, 11.9.2001 gnl nshasnn 12. sayfasnda yaymlanan Selahattin Aydar imzal, ocuklarmza Sahip kalm balkl ve yakn tarihimizde dinsizliin revata olduu bir dnemin yaand, bu dnemde dindarlara manev ikenceler yapld, ocuk ve genlerin Kuran okumalarnn engellendii, Allah diyenlere hakaretler edildii, hatta Kuran mslmanlarn elinden nasl alrz planlarnn bile yapld, ayn zihniyetin bugn de 8 yllk temel eitimi millete dayatmak, imam hatip okullarnn saysn azaltmak ve Kuran kurslarnda 12 yandan kk ocuklarn okumasn engellemek suretiyle faaliyetini srdrmekte olduu, slma kar ittifak yapan bu fesat ve dinsizlik komiteleri ile onlar destekleyenlerin kfr ehli bulunduu, istikbalin yalnz ve yalnz slamiyetin olaca ierikli yaz zerine, yazar hakknda stanbul 6. Devlet Gvenlik Mahkemesinde, halk din farkll gzeterek aka kin ve dmanla tahrik etmek suundan dava alm ve yazarn TCK.nun 312/2-son ve 59. maddeleri uyarnca 1 yl 8 ay hapis cezas ile cezalandrlmasna karar verilmitir. Yargtay 8. Ceza Dairesince onanan bu karar daha sonra Yargtay Ceza Genel Kurulu tarafndan 23.11.2004 tarihinde oy okluu ile bozulmutur.
682 681

193

gerektiini684; su ve cezada kanunilik ilkesi uyarnca kanun koyucunun, ceza yaptrma balamad bir eylemin, lke koullar dikkate alnarak, zorlamal yorumlarla cezalandrlmasnn kuvvetler ayrl sistemini zedeler mahiyette olacan;685 sz konusu yaznn Trk Ceza Kanununun 312. maddesinin ikinci fkrasndaki su elerini tamadn, yasann snrl olarak tanmlad farkllklar kin ve dmanla sevk edecek nitelik ve nicelie ulamadn, iddet ars iermediini, kamu dzenini bozucu mahiyete varmadn, dnce ve ifade zgrlnn istisnasn tekil eden kapsama dahil olmadn, bu nedenle sann eyleminde su tekil eden bir hal grlmediini;686 Trk Ceza Kanununun 312. maddesinin ikinci fkrasnda dzenlenen suun olumas iin halkn devlete kar deil, birbirine kar kamu dzenini bozacak bir ekilde kin ve dmanla tahrik edilmesi gerektiini; bu madde ile korunan hukuksal deerin devlet dzeni deil, kamu dzeni olduunu; Trk Ceza Kanununun 312. maddesinin kamu dzeni aleyhine crmler arasnda dzenlendiini, bu maddede 06.02.2002 tarih ve 4744 sayl Kanun ile yaplan deiiklikle sz konusu metne halk birbirine kar ibaresi eklenmek suretiyle bu hususa aklk kazandrldn; ada demokratik ceza hukukunun soyut tehlikeyi deil, somut tehlikeyi su hline getirdiini, deiik maksatlarla yaplan aklamalar, gerek unsurlar itibaryla belirlenmi bir tehlikeyi ortaya karmalar hlinde cezalandrdn, bu yaklamn Amerika Birleik Devletleri Yksek Mahkemesinin gelitirdii ak ve mevcut tehlike kriterine de uygun olduunu belirterek 312. maddenin ve benzeri hkmler ieren maddelerin nasl anlalmas ve yorumlanmas gerektii konusunda mahkemelere yol gstermitir. Yargtay Ceza Genel Kurulu, bu kararndan yaklak bir ay sonra, benzer ierie sahip bir baka yazdan687 dolay, nceki kararyla taban
YCGKK., E. 2004/8-130, K. 2004/206, KT. 23.11.2004, YKD, Cilt: 31, Say: 3, Mart 2005, s. 440. 685 YCGKK., E. 2004/8-130, K. 2004/206, KT. 23.11.2004, YKD, Cilt: 31, Say: 3, Mart 2005, s. 441. 686 YCGKK., E. 2004/8-130, K. 2004/206, KT. 23.11.2004, YKD, Cilt: 31, Say: 3, Mart 2005, s. 442. 687 Tm lkede sata sunulan yaklak 30.000 tirajl bir gazetede ke yazarl yapan Mehmet evket Eygi, Din Dmanl Terr baln tayan ve sz konusu gazetede 15.11.2000 gn yaymlanan yazsnda zetle u grleri dile getirmitir: ...Dnyann hibir meden, ileri, salkl, hukuklu lkesinde dinsiz ve irret bir aznln, o lkede hakim olan
684

194

tabana zt bir baka karar vermitir688. Yargtay Ceza Genel Kurulu sonraki kararnda, nceki kararn Kurulun yerleik grn yanstmadn ve itihat nitelii tamadn689, sz konusu yaznn halkn bir kesimini dier kesimine kar kamu dzeni iin tehlikeli olabilecek ekilde dmanla ve kin beslemeye aka tahrik ettiini belirterek sank hakknda verilen mahkmiyet kararn onamtr. Yargtay Ceza Genel Kurulunun, bir nceki kararyla elien bu kararn da ak ve mevcut tehlike kriterine dayandrmas ilgintir690. Bu karar ve Amerika Yksek Mahkemesinin McCarthyizm olarak adlandrlan komnist dmanlnn hkim olduu dnemde verdii kararlar, dnce zgrl taraftarlarndan bazlarnn kutsal bir deer gibi sahip ktklar ak ve mevcut tehlike kriterinin, aslnda zannedildii kadar gl bir koruma salamadn ve istendiinde zgrlkleri snrlandrmak iin de kullanlabileceini gstermektedir. Yargtay Ceza Genel Kurulunun bu elikisinde, bir nceki kararnn kamuoyunda ve medyada youn bir ekilde tartlmasnn ve sz konusu karara imza atan hkimlerin Liklik, Cumhuriyetilik ve Atatrklk kavramlaryla bark olmadna ilikin yorumlar yaplmasnn etkili olduu kanaatindeyiz. Bunun en ak gstergesi, nceki kararda olumlu oy kullanan hkimin bu yeni karara katlarak tam tersi bir tutum taknmalardr. Yargnn bamszl konusunda insanlar pheye sevk edebilecek bu
dine ve dinlere sava at, saldrd, hakaretler savurduunu gremezsiniz. Byle bir gerilik ve medeniyetsizlik bize, baz nc dnya lkelerine mahsustur. Milletin dinine, imanna, inand gibi yaamak hrriyet ve hakkna kar gelenler halk ynlarn devletten soutmak ve bylece, dolayl bir ekilde Trkiyenin temellerini dinamitlemek, lkeyi kertmek istiyorlar... slma ve Mslman halka dmanlk yapanlarn hepsi sabetaycdr demiyorum ama onlarn iinde ok militan, ok azl, ok ileri giden Selnik dnmeleri vardr...Trkiyede siyasal slam varm ve bu bir tehlikeymi. Siyasal Masonluk, siyasal Sabetayclk, siyasal dinsizlik, siyasal ilhad oluyor da siyasal slm niin olmayacakm?...Devletin temel nizamlarnn masonluk, dinsizlik, ateizm, Rotaryenlk, Lionsuluk, sabetayclk zerine oturtmak maksadyla propaganda yapmak, faaliyette bulunmak serbest, ama Mslmanlarn slmi hkmleri hayata hkim klmak iin almalar yasak. Byle hrriyet, byle demokrasi olur mu?...Mslmanlarn balarna gelen felaketlerin asl sebebi din smrs yaplmasdr... Dinsizlere en byk kozu bu sefiller ve srngenler vermitir... Mill Gazete, 15.11.2000, s.2. 688 YCGKK., E. 2004/8-201, K. 2005/30, KT.15.03.2005. 689 YCGKK., E. 2004/8-201, K. 2005/30, KT.15.03.2005, YKD., Cilt: 31, Say: 7, Temmuz 2005, s.1069. 690 YCGKK., E. 2004/8-201, K. 2005/30, KT.15.03.2005, YKD., Cilt: 31, Say: 7, Temmuz 2005, s.1090 vd.

195

eliki, yargnn basn ve yayn organlarnda kan haberlerin ve yorumlarn etkisinde kaldnn da aka ortaya koymaktadr. 765 sayl Trk Ceza Kanununun 312. maddesini deitiren 4744 sayl Kanunla 159. maddede de deiiklik yaplmtr. Bu deiiklikle, maddenin birinci fkrasnda dzenlenen Trkl, Cumhuriyeti, Byk Millet Meclisini, Hkmetin manev ahsiyetini, Bakanlklar, Devletin asker veya emniyet muhafaza kuvvetlerini veya Adliyenin manev ahsiyetini alenen tahkir ve tezyif etmek suu iin ngrlen bir seneden alt seneye kadar ar hapis cezas, bir seneden seneye kadar hapis cezas olarak; maddenin nc fkrasndaki Trkiye Cumhuriyeti kanunlarna veya Byk Millet Meclisi kararlarna alenen svmek suu iin ngrlen 15 gnden 6 aya kadar hapis ve 100 liradan 500 liraya691 kadar ar para cezas, 15 gnden 6 aya kadar hapis cezas olarak deitirilmitir. 159. maddeyle ilgili zerinde asl durulmas gereken deiiklik, 4771 sayl Kanunla maddeye Birinci fkrada saylan organlar veya kurumlar tahkir ve tezyif kast bulunmakszn, sadece eletirmek maksadyla yaplan yazl, szl veya grntl dnce aklamalar cezay gerektirmez. fkrasnn eklenmesidir. Dnceyi aklama zgrlnn bir uzants olan eletiri hakknn kullanld bir durumda tahkir ve tezyiften sz edilemeyecei apak ortadayken, kanun koyucunun byle bir dzenleme yapmas teknik adan anlamszdr. Bununla birlikte sz konusu deiiklik, eletiri hakknn kullanld pek ok durumda bu maddenin devreye sokulduu ve dnce zgrlnn nne bir engel olarak konulduu konusunda, uygulamayla ilgili ok cidd bir soruna iaret etmektedir692. 30.07.2003 tarihinde 4963 sayl Kanunla bu fkra tekrar deitirilerek, birinci fkrada saylan organlar veya kurumlar ve yazl, szl veya grntl ifadeleri fkra metninden karlm; tahkir ve tezyif kast bulunmakszn ibaresi tahkir, tezyif ve svme kast bulunmakszn eklinde deitirilmitir.
691

Bu cezalar 28.07.1999 tarihinde kabul edilen 4421 sayl Kanunla 23580 misli arttrlmtr. Resm Gazete, Tarih:01.08.1999, Say: 23773. 692 SANCAR, Trkan Yaln: a.g.m., s.93-96.

196

b) 5237 Sayl Trk Ceza Kanunu ve Basn zgrl 01.03.1926 tarihli ve 765 sayl Trk Ceza Kanunu, yrrlkten kaldrld, 01.06.2005 tarihine kadar altmtan fazla kanunla deitirilmi ve yeknesakln yitirmiti. Yaplan deiikliklerle, su teorisine ve ceza hukukuna ilikin temel prensiplerle badamayan hkmler Kanuna konulmutu. rnein, baz su tanmlarna konulan eylem baka bir suu olutursa bile ayrca693 veya su daha ar bir cezay gerektirse bile ayrca eklindeki ifadeler, bir fiilden dolay kiinin iki defa cezalandrlabilmesinin yolu almt694. Yine, belli birtakm hukuk deerlerin korunmasna ynelik olarak Kanunda yer verilen su tanmlar arasnda uygulamada zaman zaman karklklara sebebiyet veren ahenksizlik mevcuttu. rnein hrriyeti tahdit suunun eitli ama ve saiklerle ilenmesi ayr sularm gibi dzenlenmiti695. Btn bu olumsuzluklar, yeni bir ceza kanunu hazrlanmas ihtiyacn ortaya karm ve uzun bir hazrlk srecinden sonra 5237 sayl Trk Ceza Kanunu696 kabul edilmitir. Bu Kanunda yer alan birok hkm, basn ve basn zgrlyle ilgilidir. Yaptmz bir incelemede yeni Trk Ceza Kanununun 6, 116, 124, 125, 126, 127, 131, 132, 134, 140, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 220, 226, 237, 239, 267, 269, 277, 285, 286, 288, 299, 301, 304, 305, 318, 323, 327, 329, 330, 334 ve 336. maddelerinin basn ve basn zgrl ile ilgili hkmler ierdiini tespit ettik. 5237 sayl Trk Ceza Kanununun Tanmlar baln tayan 6. maddesinde basn ve yayn yolu ile deyiminden; her trl yazl, grsel, iitsel ve elektronik kitle iletiim aralaryla yaplan yaymlarn anlalaca belirtilmitir. 5237 sayl Trk Ceza Kanununun benimsedii bu tanmn bizim
Bkz. 765 sayl Trk Ceza Kanunu m.264/7, m.536/1-2, m.537/1-2-3 Anayasa Mahkemesi, bir fiilden dolay failin bir defadan fazla cezalandrlmasna olanak salayan Trk Ceza Kanununun 536. maddesinin birinci ve ikinci fkralarn Anayasaya aykr bulmamtr. E.1980/1, K.1980/25, KT. 19.04.1980, AMKD, Say: 18, s. 137. 695 Hrriyeti tahdit suunun temel ekli, Kanunun 179. maddesinde dzenlenmiti. Buna karlk hrriyeti tahdit fiilinin ehvet hissi veya evlenme maksadyla ilenmesi 429. ve 430. maddelerde dzenlenmiti.ZGEN, zzet: a.g.e., s. 6-7. 696 Resm Gazete, Tarih: 12.10.2004, Say: 25611.
694 693

197

alma konumuzu ilgilendiren gazete, dergi, kitap gibi baslp oaltlan eserleri de kapsad ortadadr. 5237 sayl Trk Ceza Kanunu, 765 sayl Trk Ceza Kanunu gibi, bir suun basn ve yayn yoluyla ilenmesini ou zaman suun nitelikli ekli olarak dzenlemitir. Ancak, eski Kanun bir suun basn ve yayn yoluyla ilenmesi durumunda, genellikle verilecek cezann bir misli arttrlacan, yeni Kanun ise genellikle yars orannda arttrlacan kabul etmitir697. 5237 sayl Trk Ceza Kanunu, 765 sayl Trk Ceza Kanunu gibi basn yoluyla en fazla ilenen sulardan biri olan hakaret sular iin ispat hakkna yer vermitir. Kanunun 127. maddesine gre, snat edilen ve su oluturan fiilin ispat edilmi olmas hlinde kiiye ceza verilmez. Bu su nedeniyle hakaret edilen hakknda kesinlemi bir mahkmiyet karar verilmesi hlinde, isnat ispatlanm saylr. Bunun dndaki hallerde isnadn ispat isteminin kabul, ancak isnat olunan fiilin doru olup olmadnn anlalmasnda kamu yarar bulunmasna veya ikayetinin ispata raz olmasna baldr. Grld zere yeni Trk Ceza Kanunu isnat edilen fiilin ieriinin su oluturmas, isnat edilen fiilin ispatnda kamu yarar bulunmas, hakarete maruz kalan madurun isnat edilen fiilin ispatna raz olmas olmak zere hlde ispat hakkn tanmtr698. Bu dzenleme; kamu grev ve hizmetinde bulunanlara kar grev ve hizmetin yerine getirilmesi ile ilgili isnatta bulunulmas, isnadn ispatnda kamu yararnn bulunmas ve madurun ispata raz olmas olmak zere hlde faile ispat hakk tanyan Anayasann 39. maddesine de uygundur699. Bununla birlikte yeni Trk Ceza Kanunu Anayasadan farkl olarak, isnat

08.07.2005 tarihinde yaymlanan 5377 sayl Kanunla yeni Trk Ceza Kanununda deiiklik yaplm ve baz sularn basn-yayn yoluyla ilenmesini arlatrc bir neden olarak kabul eden hkmlerden bazlar madde metinlerinden kartlmtr. Bu deiiklikle 84, 125, 288, 299, 304 ve 305. maddelerde yer alan ve suun basn ve yayn yolu ile ilenmesini arlatrc neden sayan hkmler madde metinlerinden kartlmtr. Resm Gazete, Tarih: 08.07.2005, Say: 25869. Ancak 132, 134, 218, 220, 226, 285 ve 318. maddelerde dzenlenen sularn basn ve yayn yoluyla ilenmesi halen arlatrc bir neden olarak kabul edilmektedir. 698 SOYASLAN, Doan: Ceza Hukuku zel Hkmler, Gzden Geirilmi 5. Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara, 2005, s.260. 699 Anayasann 39. maddesi faile; kamu grev ve hizmetinde bulunanlara kar grev ve hizmetin yerine getirilmesi ile ilgili isnatta bulunulmas, isnadn ispatnda kamu yararnn bulunmas ve madurun ispata raz olmas olmak zere hlde ispat hakk tanmtr.

697

198

edilen fiilin su olmas hlinde de ispat hakk tanmaktadr. Oysa Anayasamza gre, ispat hakknn tannmas iin isnat edilen fiilin su olmas deil, isnadn kamu grev ve hizmetinde bulunanlara kar, bu grev ve hizmetin yerine getirilmesi ile ilgili olmas gerekmektedir. Her ne kadar madde gerekesinde yer alan ...kabul edilen sisteme gre, isnadn doruluunun ispat edilebilmesi iin, isnadn bir su vakasna ilikin olmas gerekir. Yani kiiye belli bir suu ilediinden bahisle hakaret edilmi olmas gerekir...700 ifadesinden ilk bakta ispat hakknn sadece bir su isnad durumunda tannd sonucuna ulalsa da; maddenin ikinci cmlesinde yer alan Bunun dndaki hallerde... ifadesi ispat isteminin kabulnn su vakasna ilikin olmayan durumlarda da tanndn gstermektedir. Ancak bu hllerde ispat hakknn tannabilmesi, fiilin ispatnda kamu yarar bulunmasna ya da madurun bu hakk faile tanmasna baldr. 5237 sayl Trk Ceza Kanununun haberlemenin gizliliini ihll suunu dzenleyen 132. maddesi ile kiiler arasndaki konumalarn dinlenmesi ve kayda alnmas suunu dzenleyen 133. maddesi, basn ve basn zgrln yakndan ilgilendirmektedir. Bu maddelere gre, kiiler arasndaki haberlemelerin ieriinin basn ve yayn yolu ile yaymlanmas(m.132/4), kiiler arasndaki alen olmayan konumalarn, taraflardan herhangi birinin rzas olmakszn bir aletle dinlenmesi veya bunlarn bir ses alma cihazyla kaydedilmesi(m.133/1) su saylmtr. Teknik gelimelerin ok gerisinde kalan eski Kanununa gre, haberleme hrriyetini/gizliliini bozma sularnn olumas iin bir kimsenin kendisine gnderilmi olmayan mektubu, telgraf veya kapal bir zarf amas ya da kendisine gnderilmi olsa bile gnderenin rzas dnda bunlar yaymlamas ve aklamas gerekmekteydi(m.195). Teknolojik gelimeler dikkate alndnda haberlemenin gizliliini tam olarak salamaktan ok uzak olan bu dzenlemelerin terk edilmesi yerinde olmutur. Yeni Trk Ceza Kanununun konuyu dzenleyen 132. maddesinde telgraf ve mektupla haberlemenin neredeyse terk edildii gnmzde,
700

Madde Gerekesi iin bkz. ZGEN, zzet: a.g.e., s.859.

199

vastalar belirtilmeden kiiler arasndaki haberlemenin gizlilii gibi genel bir ifadenin kullanlmas yerinde olmutur. Nitekim madde gerekesinde, kiiler arasndaki haberlemenin ne ekilde yapldnn suun oluumu asndan nemli olmad aka belirtilmitir701. Eski Kanunda yer almayan; kiiler arasndaki alen olmayan konumalarn, taraflardan herhangi birinin rzas olmakszn bir aletle dinlenmesini veya bunlarn bir ses alma cihaz ile kaydedilmesini su sayan 133. maddedeki dzenleme ile son yllarda Trkiyede basn ve yayn organlarnca ok fazla bavurulan, haberlemenin ve zel hayatn gizlilii gibi haklar zedeleyen bir yntemin nne geilmek istenmektedir. Bu maddede dikkat eken husus, kiiler arasndaki alen olmayan konumalarn taraflardan herhangi birinin rzas olmakszn bir aletle dinlenmesi ve kayda alnmas yoluyla elde edildii bilinen bilgilerden yarar salanmas, bunlarn bakalarna verilmesi, dier kiilerin bilgi edinmelerinin temin edilmesi fiili ile konumalarn ieriinin basn ve yayn yoluyla yaymlanmas fiili iin ayn ceza yaptrmn ngrlmesi arasndaki elikidir. Suun basn ve yayn yoluyla ilenmesi, ulat kitle dikkate alndnda, konumalarn ieriini belirli olmayan ve birden fazla kii tarafndan alglanabilir klmaktadr. Bu nedenle genellikle suun basn ve yayn yoluyla ilenmesini arlatrc bir neden olarak kabul eden yeni Trk Ceza Kanunu burada da daha ar bir ceza yaptrm ngrmeliydi. Bu durum madde gerekesinde Bu konuma ieriklerinin basn ve yayn yoluyla yaymlanmas, daha ar ceza ile cezalandrlmay gerektirmektedir.702 ifadesiyle dile getirildii halde madde metninde tersi bir anlay benimsenmitir. Bu ayn zamanda, suun basn yayn yoluyla ilenmesini ou zaman cezay arttrc bir neden olarak gren 5237 sayl Trk Ceza Kanununun sistematiine de aykrdr. Yeni Trk Ceza Kanununun 134. maddesi zel hayatn gizliliinin ihllini yaptrma balamtr. Buna gre, kiilerin zel hayatnn gizliliini ihll eden kimse, alt aydan iki yla kadar hapis veya adl para cezas ile cezalandrlr. Gizliliin grnt veya seslerin kayda alnmas suretiyle ihll edilmesi hlinde, cezann alt snr bir yldan az olamaz. Maddenin ikinci
701 702

Madde Gerekesi iin bkz. ZGEN, zzet: a.g.e., s.864. Madde Gerekesi iin bkz. ZGEN, zzet: a.g.e., s.866.

200

fkras suun basn ve yayn yoluyla ilenmesini suun nitelikli unsuru olarak kabul etmi ve cezann yar orannda arttrlacan hkme balamtr. Trk Ceza Kanununun haberleme zgrl, zel hayatn gizlilii ve konut dokunulmazl haklarn korumak amacyla getirdii bu yeni dzenlemeler nsan Haklar Evrensel Bildirisinin Hi kimse, zel hayat, ailesi, konutu veya yazmas konularnda keyfi karmalara, eref ve hretine kar saldrlara maruz braklamaz. Herkesin bu karma ve saldrlara kar kanunla korunmaya hakk vardr(m.12), Avrupa haberlemesine isteme hakkna sayg sahiptir. gsterilmesi zel hakkna ve sahiptir(m.8/1), aile hayatnn nsan 1982 Haklar Szlemesinin Herkes zel ve aile hayatna, konutuna ve Anayasasnn Herkes, zel hayatna ve aile hayatna sayg gsterilmesini hayatn gizliliine dokunulamaz(m.20), Kimsenin konutuna dokunulamaz(m.21), Herkes, haberleme hrriyetine sahiptir. Haberlemenin gizlilii esastr(m.22) hkmlerine uygundur. Eski Trk Ceza Kanunu tarafndan herhangi bir yaptrma balanmayan zel hayata ynelik mdahalelerin, yeni Ceza Kanunu ile su olarak tanmlanmas olumlu bir gelimedir. Ancak, birok uluslararas belgede ve Avrupa tanmlanmaktan kanlan zel nsan Haklar Mahkemesi kararlarnda hayat kavramndan ne anlalaca nsan Haklar

mahkemelerce somut olayn zelliine gre, belirlenmesi gereken bir husustur. Mahkemeler bu belirlemeyi yaparken Avrupa Mahkemesinin kararlarn dikkate almal; kamuya mal olmu kiilerin zel hayat ile sradan vatandalarn zel hayat arasnda bir ayrma gitmelidir. 5237 sayl Trk Ceza Kanununun Kamu Barna Kar Sular baln tayan blmnde dzenlenen sularn bir ksm basn zgrl iin cidd sakncalar tamaktadr. Bu blmde dzenlenen su ilemeye tahrik, suu ve suluyu vme, halk kin ve dmanla tahrik ve aalama, kanunlara uymamaya tahrik ve su ilemek amacyla rgt kurma sular basn zgrl ile yakndan ilgilidir ve bu sular basn yoluyla ilenmeye elverilidir.

201

Bu sularn bir ksm tehlike suu niteliindedir ve suun tamamlanabilmesi iin tahrik konusu sularn ilenmesi art deildir703. Tehlike sular, soyut ve somut tehlike sular olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Soyut tehlike sularnda fiilin icras yeterli olup, bunun dnda suun konusu zerinde gerekten bir tehlikenin meydana gelip gelmediinin tespit edilmesine gerek yoktur. Bu nedenle, soyut tehlike sularnda hkim, suun konusu bakmndan somut bir tehlikenin ortaya kp kmadn aratrmayacaktr704. 5237 sayl Trk Ceza Kanununda dzenlenen su ilemeye tahrik soyut tehlike suuna rnek olarak verilebilir. Somut tehlike sularnda ise, fiilin icras yeterli olmayp, bu fiilin suun konusu bakmndan somut bir tehlike meydana getirip getirmedii hkim tarafndan aratrlmaldr705. 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 216. maddesinde dzenlenen halk kin ve dmanla tahrik veya aalama ve 217. maddesinde dzenlenen kanunlara uymamaya tahrik sular somut tehlike sularna rnek olarak verilebilir. Eski Trk Ceza Kanununun 312. maddesinde de yer alan bu iki su yeni Trk Ceza Kanununda farkl bir ekilde dzenlenmitir. Her eyden nce, eski Kanunun 312. maddesinin birinci fkrasnda yer alan ve halk kanuna itaatsizlie tahrik eden kiinin cezalandrlacan dzenleyen hkm kanunlara uymamaya tahrik ad altnda farkl bir maddede(m.217) dzenlenerek halk kin ve dmanla aka tahrik suundan ayrlmtr706. Kanunlara uymamaya tahrik suu, eski Trk Ceza Kanununda soyut tehlike suu olarak dzenlenmiken yeni Trk Ceza Kanununda maddeye kamu barn bozmaya elverili olmas ifadesi eklenerek somut tehlike suu hline getirilmitir.

703

ZGEN, zzet- AH N, Cumhur: Uygulamal Ceza Hukuku, Gzden Geirilmi ve Geniletilmi 3. Bask, Sekin Yaynlar, Ankara, 2001, s. 131; CENTEL, Nur- ZAFER, Hamide- AKMUT, zlem: Trk Ceza Hukukuna Giri, nc Bas, Beta Yaynlar, stanbul, 2005, s.261. 704 ZGEN, zzet- AH N, Cumhur: a.g.e., s.131. 705 CENTEL, Nur- ZAFER, Hamide- AKMUT, zlem: a.g.e., s.263; ZGEN, zzetAH N, Cumhur: a.g.e., s.132. 706 Bu su 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 215. maddesinde dzenlenmitir.

202

Halk kin ve dmanla aka tahrik suunu dzenleyen 312. maddenin ikinci fkras ise, yeni Trk Ceza Kanununun 216. maddesinin birinci fkrasnda dzenlenmitir. Bu dzenlemeye gre, Halkn sosyal snf, rk, din, mezhep veya blge bakmndan farkl zelliklere sahip bir kesimini, dier bir kesimi aleyhine kin ve dmanla alenen tahrik eden kimse, bu nedenle kamu gvenlii asndan ak ve yakn bir tehlikenin ortaya kmas hlinde, bir yldan yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr.(m.216/1) Kanun koyucu halk kin ve dmanla aka tahrik suunu dzenlerken, Amerika Yksek Mahkemesinin gelitirdii ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin de baz kararnda yer verdii ak ve mevcut tehlike kriteri madde metnine koyarak suu somutlatrmaya almtr707. Dolaysyla neyin kamu gvenlii asndan ak ve mevcut bir tehlike nitelii tad belirlenirken de Amerika Yksek Mahkemesinin ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kararlar dikkate alnmaldr. 216. maddenin ikinci fkras, halkn bir kesimini, sosyal snf, rk, din, mezhep, cinsiyet veya blge farkllna dayanarak alenen aalamay; 216. maddenin nc fkras ise halkn bir kesiminin benimsedii din deerleri alenen aalamay, fiilin kamu barn bozmaya elverili olmas hlinde, su saymtr. nc fkrada dzenlenen su iin aranan kamu barn bozmaya elverililik kriterinin ikinci fkrada dzenlenen su iin aranmamas Kanunun bir eksikliidir. nk ikinci fkra da nc fkra gibi, kamu barn koruma amacna hizmet etmektedir. Madde gerekesindeki Bu fkrada, kamu barn korumak amacyla halk kesimlerinin alenen aalanmas, su olarak tanmlanmtr.708 ifadesi bunu aka ortaya koymaktadr. Benzer bir hkm 1909 tarihli Matbuat Kanununda da vardr. Bu Kanunun 16. maddesine gre, Osmanl lkesinde tannm dinlere,
707

Amerika Yksek Mahkemesinin kulland ak ve mevcut tehlike kriteri, 5237 sayl Trk Ceza Kanununda, ak ve yakn tehlike kavram olarak benimsenmitir. Kanun hazrlanrken metne mevcut szcnn konulmas ynnde verilen nergen reddedilmi ve bylece ak ve mevcut tehlike ile ak ve yakn tehlike kavramlarnn ayn olmad rtl bir biimde ortaya konulmutur. Nitekim dzenleme ile deiiklik nergesi karlatrlr ve aklama yaplrken, yakn ve mevcut szcklerinin ayn anlama geldiinin belirtilmesine karn, zaten tehlike mevcutsa, su teekkl etmi demektir denilerek somuta indirgendiinde dolayl olarak farklla iaret edilmitir. YALVA, Grsel: Yeni Trk Ceza Kanunu, Adalet Yaynlar, Ankara, 2004, s.398-399. 708 Fkra gerekesi iin bkz. ZGEN, zzet: a.g.e., s. 964.

203

mezheplere veya unsurlardan birine yayn yoluyla hakaret edilmesi su saylmtr. Ancak dinler ve mezhepler hakkndaki delile dayal ilm ve felsef aklamalar hukuka uygunluk sebebi olarak kabul edilmitir. Oysa 5237 sayl Trk Ceza Kanununun ilk hlinde bu fkralardaki sular iin byle bir hukuka uygunluk sebebi kabul edilmemiti. 08.07.2005 tarihinde yaymlanan 5377 sayl Kanunla709, sz konusu blmde dzenlenen sular iin geerli olan ortak hkmde yaplan deiiklikle, haber verme snrlarn amayan ve eletiri amacyla yaplan dnce aklamalarnn su oluturmayaca kabul edilerek bu eksiklik giderilmitir. Kamu barna kar sularn dzenlendii bu blmdeki hkmler, basn zgrl asndan birok sorunu da beraberinde getirmektedirler. rnein, nelerin tahrik ya da alenen aalama olarak kabul edilecei nasl belirlenecektir? Halkn bir kesiminin kendisini aalanm hissetmesi yeterli midir? Bu hkmlerle koruma altna alnan din deerler nelerdir? Bu balamda satanistleri ya da satanizmi ktleyen bir yaz su oluturacak mdr? Trbanl renciler iin skma ba, Aleviler kzlba, kullanlmas ya da hayvanlarn kurban edilmesinin vahet iin olarak bran kkenlilerin bir ksm iin dnme gibi szcklerin

nitelendirilmesi halkn bir kesiminin benimsedii din deerlerin aalanmas olarak deerlendirilebilir mi? Bu sorularn cevaplarn yarg pratii belirleyecektir. Ancak bu dzenlemelerin dnceyi aklama zgrl ve basn zgrl asndan sorun yaratabilecek potansiyel tadklar ortadadr. Eski Trk Ceza Kanununun 1991 tarihinde yrrlkten kaldrlan 142. maddesine benzer bir hkm 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanununun 220. maddesinin sekizinci fkrasnda yer almtr. Bu fkrayla, kanunun su sayd fiilleri ilemek amacyla kurulan bir rgtn veya amacnn propagandasnn yaplmas su saylmtr. Bu suun basn ve yayn yoluyla ilenmesi ise suun nitelikli ekli olarak dzenlenmitir. Bu dzenleme 142 ve 163. maddeleri de kapsayan, ancak onlardan daha geni bir ierie sahiptir. nk, sosyal bir snfn dierleri zerinde tahakkmn kurmak veya sosyal
709

Resm Gazete, Tarih: 08.07.2005, Say: 25869.

204

bir snf ortadan kaldrmak veya lke dahilinde teekkl etmi iktisad ve sosyal dzenleri devirmek amacyla ya da devletin sosyal ve iktisad veya siyas veya hukuk temel nizamlarnn ksmen de olsa din esas ve inanlara uydurmak amacyla rgt kurulmas mevcut kanunlar tarafndan da su saylmaktadr(TCK 309 vd.). Dolaysyla lkede mevcut dzeni devirip onun yerine komnist dzen ya da din esaslara dayal dzen kurmak isteyen bir rgtn varl hlinde, bu dncelerden herhangi birini benimseyen bir kiinin yazaca bir kitaptan dolay bu rgtn amacnn propagandasn yapt gerekesiyle mahkm edilmesi hi de zor deildir. Benzer hkmler ieren Terrle Mcadele Yasasnn 8. ve eski Trk Ceza Kanununun 142 ve 163. maddelerinden dolay birok gazetecinin davalarla karlat ve mahkm edildii unutulmamaldr. Bu maddenin istendii taktirde dnceyi aklama ve basn zgrln yok edecek ekilde yorumlanmas ok kolaydr. 765 sayl eski Trk Ceza Kanununun 426, 427 ve 428. maddelerinde, halkn ar veya haya duygularn inciten veya cinsi arzular tahrik eden ve istismar eden genel ahlka aykr her trl kitap, gazete, dergi, makale, varaka, iln, resim, tasvir, plak, afi, pankart, televizyon ve teyp bantlar, fotoraf, sinema veya projeksiyon filmleri yasaklanmtr. 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanununun 226. maddesi ayn yasa mstehcen grnt, yaz veya szlerin basn ve yayn yoluyla yaynlanmasn su sayarak benimsemitir. 5237 sayl Trk Ceza Kanunu mstehcen grnt, yaz ve szlerin yasak olduunu belirtmekle yetinmi, bu kavram tanmlama yoluna gitmemitir. Oysa eski Kanunda mstehcen yayn, halkn ar veya haya duygularn inciten veya cins arzular tahrik ve istismar eder nitelikte genel ahlaka aykr yayn olarak tanmlanmtr. 5237 sayl Trk Ceza Kanununun bir mstehcenlik tanm yapmamas yerinde olmutur. nk mstehcenlik anlay toplumdan topluma deitii gibi, ayn toplum iinde toplumsal deerlere bal olarak da deiebilir. Bir yaynn mstehcen olup olmad tespit edilirken, yaynn yapld dnemin sosyal ve kltrel dzeyi, failin

205

saiki ve o eseri okuyan, dinleyen ve izleyen kiiler zerinde yaratt etkiler dikkate alnmaldr710. Yeni Kanunda mstehcen ieriklerin hangi vastalarda yer almasnn su tekil edecei, tek tek belirtilmeden grnt, yaz ve szler eklinde daha geni bir ifadenin benimsemesi teknolojinin byk bir hzla gelitii ve yeni vastalarn her an ortaya kabilecei dnldnde yerinde olduu sylenebilir. 5237 sayl Trk Ceza Kanununda fiyatlar etkileme su saylmtr(m.237). Buna gre, ii cretlerinin veya besin veya mallarn deerlerinin artp eksilmesi sonucunu dourabilecek bir ekilde ve bu maksatla yalan haber yaymak su saylmaktadr. Basn ve yaynla ilgili herhangi bir hkm iermeyen bu maddenin gnmz basn ve yayn kurulular dikkate alndnda, basn yakndan ilgilendirdii anlalr. Basn ve yayn kurulularnn byk bir ksmn elinde bulunduran kiilerin, basn d sektrlerde de i yaptklar dikkate alndnda, dier faaliyet alanlarnda rakiplerini etkileyen ve kendi firmalarn onlarn firmalar karsnda avantajl hle getiren yaymlarda bulunduklar bir vakadr. rnein, krmz et iine girmi bir basn ve yayn kuruluu sahibinin, gazetesini ya da sahip olduu dier kitle iletiim aralarn kullanarak yediimiz tavuklar hormonlu diye bir haber yapmas tavuk tketimini, dolaysyla da tavuk fiyatlarn etkileyecei ortadadr. Bu hkmn, bu tr faaliyetleri de yasaklamas yerinde olmutur. 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 267. maddesiyle basn ve yayn yoluyla, ilemediini bildii hlde, hakknda soruturma ve kovuturma balatlmasn ya da idar bir yaptrm uygulanmasn salamak iin bir kimseye hukuka aykr bir fiil isnat etmek su saylmtr. Eski Ceza Kanununun 285. maddesinde dzenlenen iftira suu, sadece kovuturma makamlarna ihbar ve ikayet yoluyla dorudan bildirim hlinde gereklemekteydi. Bu dnemde iftira suunun basn ve yayn yoluyla ilenebilen bir su olarak ngrlmemesi, doktrin tarafndan eletirilen bir

710

Mstehcenlik kavram almamzn birinci blmnde detayl olarak incelenmitir. Bkz. s.71 vd.

206

konuydu711. Gazetede yer alan bir haber nedeniyle Cumhuriyet savcsnn kamu adna harekete gemesi ve masum bir vatanda hakknda ceza kovuturmas balatmas sklkla karlalan bir durumdu. Ancak bu gibi hlleri eski Trk Ceza Kanununun 285. maddesine gre, cezalandrmak mmkn deildi. nk, gazetede yer alan bir yaz dolaysyla savcln kovuturma amas, ihbar veya ikyet yetkili mercie dorudan yaplmadndan iftira suunu oluturmamaktayd712. 5237 sayl Trk Ceza Kanunu, basn ve yayn yoluyla, ilemediini bildii hlde, bir kii hakknda soruturma ve kovuturma balatlmasn ya da idar yaptrm uygulanmasn salamak iin hukuka aykr fiili isnat etmeyi de iftira suu olarak nitelendirmitir. iftira suunun basn ve yayn yoluyla ilenebileceinin de madde metnine konulmas nemlidir713. Herhangi bir basn ve yayn organnda yer alan yalan bir haberle bir kimseye hukuka aykr bir fiil isnat edildii taktirde, madur Basn Kanunundan kaynakl cevap ve dzeltme hakkn kullanabilecei gibi, yalan haberi yapan hakknda bu madde hkm de uygulanabilecektir. Basn ilgilendiren bir baka hkm 277. maddede yer almaktadr. Bu maddeye gre, bir davann taraflarndan birinin veya bir kann veya sanklarn veya davaya katlanlarn, madurlarn leh veya aleyhinde, yarg grevi yapanlar her ne suretle olursa olsun hukuka aykr olarak etkilemeye teebbs etmek su saylmaktadr. Yine ayn Kanunun 288. maddesine gre, bir olayla ilgili olarak balatlan soruturma veya kovuturma kesin hkmle
YEN DNYA, A. Caner: ftira Suu (Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 1997, s.67-68. 712 ARTUK, Mehmet Emin- GKEN, Ahmet-YEN DNYA, A. Caner: 5237 sayl Kanuna Gre Hazrlanm Ceza Hukuku zel Hkmler, Yeniden Gzden Geirilmi 6. Bas, Turhan Kitabevi, Ankara, 2005, s.739-740. 713 Yargtay 4. Ceza Dairesinin 267 say ve 14.04.2005 tarihli 4. Ceza Dairesinin Grevine Giren Sulara likin Olarak 5237 sayl Trk Ceza Kanunundaki Kimi Maddeler Hakknda ne Srlen Gr ve neriler balkl yazsnda; iftira suunun basn, yayn yoluyla ilenmesi mmkn deildir. Hakaret ve iftira suu kartrlmtr. Basn ve yayn yoluyla kiilere madd vaka isnadnda bulunulmas eylemleri iftiray deil, hakaret suunu oluturur. denilerek aksi bir gr benimsenmitir. Ancak, her iftira ayn zamanda hakaret suunu da oluturduundan, iftira suu ile hakaret suu arasnda zel bir iliki vardr. Eylemin hakaret deil de iftira olarak nitelendirilmesinin nedeni, iftira tekil eden fiilin madurun sadece eref ve haysiyetini incitmekle kalmayp, ayn zamanda onu adl ya da idar bir takibata maruz brakmasdr. Nasl ki, iftira suu ihbar ve ikyet yolu ile gerekletiinde hakaret suu ile kartrlmamakta ise, basn ve yayn yoluyla ilendiinde de kartrlmayacaktr. ARTUK, Mehmet Emin- GKEN, Ahmet-YEN DNYA, A. Caner: a.g.e., s.740.
711

207

sonulanncaya kadar savc, hkim, mahkeme, bilirkii veya tanklar etkilemek amacyla alenen szl veya yazl beyanda bulunmak su saylmaktadr. Bu maddede Anayasann 138. maddesinde ifadesini bulan yarg bamszl ve Anayasann 28. maddesinde ifadesini bulan basn zgrl birbiriyle atmaktadr. Kanun koyucu bu maddeyle basn zgrl karsnda yarg bamszlna ncelik tanmtr. Bu hkm Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesinin ikinci fkrasnda basn zgrlnn snrlarndan birisi olarak kabul edilen yarg gcnn otorite ve tarafszlnn salanmas hkmyle de uyum ierisindedir. Ancak bu suun oluabilmesi iin zel kast aranmaktadr. Etkilemek amacyla sz bunun ifadesidir. 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 301. maddesine gre, Trkl
714

, Cumhuriyeti veya Trkiye Byk Millet Meclisini, Trkiye

Cumhuriyeti Hkmetini, Devletin yarg organlarn, asker ve emniyet tekilatn alenen aalamak sutur. Eski Kanunun 159. maddesinde yer alan benzer hkmden farkl olarak, suun olumas iin maddede saylanlarn tahkir ve tezyif edilmesi deil, aalanmas yeterlidir. 159. maddeyle hkmetin ve adliyenin manev ahsiyetinin alenen tahkir edilmesi su saylmken, 301. maddede manev ahsiye ifadesine yer verilmemi, hkmetin veya adliyenin alenen aalanmas yeterli grlmtr. Yine, 159. maddenin korumasndan yararlanan bakanlklar 301. madde ile koruma dnda braklmtr. Eletiri amacyla yaplan dnce aklamalar su oluturmaz hkmn ieren maddenin son fkrasna ramen, bu madde tek bana dnceyi aklama ve basn zgrln ortadan kaldrabilecek niteliktedir. Bu hkm karsnda bir basn yayn organnda yer alabilecek herhangi bir eletirinin, Trkiye Byk Millet Meclisini, hkmeti, asker veya emniyet kuvvetlerini aalad ileri srlebilir. nk Aalama kavram, tahkir ve tezyif kavramndan daha geni ve belirsiz bir kavramdr. Tahkir ve tezyif
Madde gerekesinde; Trklk kavramndan ne anlalmas gerektii u ekilde ifade edilmitir: ...Trklk deyiminden maksat, dnyann neresinde yaarsa yaasnlar Trklere has mterek kltrn ortaya kard ortak varlk anlalr. Bu varlk Trk Milleti kavramndan genitir ve Trkiye dnda yaayan ve ayn kltrn itirakileri olan toplumlar da kapsar. Madde gerekesi iin bkz. ZGEN, zzet: a.g.e., s.1083.
714

208

kavramnn

yerine

aalama

kavramnn

kullanlmas

sadece

bir

Trkeletirme problemi deildir. Eer kanun koyucunun byle bir amac olsayd 341. maddede de tahkir szcnn yerine aalama szcn kullanrd. Geni deiikliklere tbi tutulan yeni Trk Ceza Kanununun 341. maddesinde yer alan tahkir szcnn deitirilmeden braklmas da kanun koyucunun bu niyetini aka ortaya koymaktadr. Deiik kesimlerden bir ok kii ve hukuku tarafndan eletirilen 5237 sayl Trk Ceza Kanunu, ierdii birok hkm dikkate alndnda dnceyi aklama zgrl ve onun zel bir tr olan basn zgrl asndan geri bir adm olarak deerlendirilebilir. Yukarda olumsuz ynde eletirdiimiz hkmlerin dnda Kanunun ierdii mulak kavram ve ifadeler de basn zgrl adna cidd riskler tamaktadr. Kanunda kullanlan aalama, Trklk, bamszl zayflatmak, hasmane hareket, temel mill yarar gibi soyut kavramlarn ve ifadelerin ierii siyas, sosyal ve ekonomik tercihlere gre deiebilir niteliktedir. Kanun koyucunun mmkn olduu kadar kullanmaktan kanmas gereken bu tr kavram ve ifadeler haberlerin yorumlanmasn ve eletiri hakknn kullanlmasn zorlatrr. nk bu tr hkmler genellikle, bir tereddt hli yaratr; bu hl ise zgrlklerden olur
715

yararlanmay engeller ve eletiri hakkn fiilen daraltm

. Dnceyi aklama zgrl ve basn zgrl adna atlan bir

dier geri adm da Terrle Mcadele Kanununda yaplan deiikliklerdir. c) Terrle Mcadele Kanununda Yaplan Deiiklikler 3713 sayl Terrle Mcadele Kanunu, yrrle girdii 12.04.1991 tarihinden bu yana tartma konusu olmaya devam etmektedir. Kanun, dnceyi aklama zgrlne getirdii snrlar, gvenlik glerine tand geni yetkiler, getirdii infaz sistemi ve yarglama yntemleri ile dikkatleri zerine ekmitir. Bu nedenle de Avrupa Birlii uyum srecinde hazrlanan 24.03.2001 tarihli Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye
715

DNMEZER, Sulhi:a.g.e., s.178.

209

Ulusal Program716 baln tayan 2001/2129 sayl Bakanlar Kurulu kararnda, Terrle Mcadele Kanunu deitirilecek kanunlarn banda saylmtr. Ulusal Programn, Dnce ve fade zgrl baln tayan blmnde, ifade zgrlnn Avrupa Birlii mktesebat ile Avrupa Birlii yesi lkelerin uygulamalar nda gelitirilmesine nem ve ncelik verilecei; Anayasa ve dier mevzuattaki ilgili hkmlerin, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesi erevesinde toprak btnlnn ve ulusal gvenliin korunmasn da ngren kriterler ile lik ve demokratik Cumhuriyeti, niter devlet yapsn ve mill birlii koruma kriterleri temelinde gzden geirilecei; bu anlay dorultusunda Terrle Mcadele Kanununun 7 ve 8. maddelerinin deitirilmesinin de planland belirtilmitir. 12. 04.1991 tarihinde kabul edilen ve ayn gn Resm Gazetede yaymlanarak yrrle giren Terrle Mcadele Kanunun zellikle 7 ve 8. maddeleri, dnceyi aklama ve basn zgrl nnde yaratt engeller nedeniyle uzun sre tartlmtr. Bu tartmalara bir son vermek ve Ulusal Program erevesinde dnceyi aklama ve basn zgrl nndeki engelleri kaldrmak amacyla nce, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay hedef alan yazl ve szl propaganda suunu cezalandran 8. madde yrrlkten kaldrlm717; daha sonra 7. maddenin ikinci fkrasna iddet veya dier terr yntemlerine bavurmay tevik edecek ekilde ifadesi eklenerek718 madde, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin dnceyi aklama zgrl iin ngrd iddet ieren ifadeler yasaklanabilir ilkesiyle uyumlu hle getirilmitir. 11 Eyll 2001 tarihide New York ve Washington eyaletlerinde, 7 Temmuz 1995 tarihinde Londrada, 11 Mart 2004 tarihinde Madridde gerekleen terr saldrlar, Batnn terre719 ve terrle mcadeleye
716 717

Resm Gazete, Tarih: 24.03.2001, Say: 24352 Resm Gazete, Tarih: 19.07.2003, Say: 25173. 718 Resm Gazete, Tarih: 07.08.2003, Say: 25192. 719 Terr szc, artma, rktme, yldrma anlamna gelen Latince terrere szcnden tretilmitir. ZAFER, Hamide: Sosyolojik Boyutuyla Terrizm, Beta Yaynlar, stanbul, 1999, s.1. Bununla birlikte terr szcnn uluslararas dzeyde kabul grm ortak bir tanm yoktur. Bir lkenin terr olarak niteledii bir duruma, bakalar iddet, isyan, gerile sava, bir etnik grubun kurtulu mcadelesi ya da dk younlukta sava

210

yaklamn derinden etkilemitir. Bu saldrlarn etkisiyle terrle mcadeleyi daha etkin bir ekilde yrtmek amacyla eitli lkelerde pei sra yeni kanunlar kabul edilmi ya da mevcut kanunlar sertletirilmitir. lkemizde de son zamanlarda trmanan terr olaylarna paralel olarak, gvenlik glerinden gelen talepler dorultusunda Terrle Mcadele Kanununda deiiklikler yaplmtr720. 2003 ylnda yaplan deiikliklerle dnceyi aklama ve basn zgrl adna elde edilen kazanmlar, bu talepleri karlamak ve terrle daha etkin bir mcadele yapmak amacyla hazrlanan 5532 sayl Kanunla, 2006 ylnda geri alnmtr. 5532 sayl Kanunla, sim ve kimlik belirterek veya belirtmeyerek kime ynelik olduunun anlalmasn salayacak surette kiilere kar terr rgtleri tarafndan su ileneceini veya terrle mcadelede grev alm kamu grevlilerinin hviyetlerini aklayanlar veya yaymlayanlar veya bu yolla kiileri hedef gsterenler... Terr rgtlerinin bildiri ve aklamalarn basanlar veya yaymlayanlar... Bu Kanunun 14 nc maddesine aykr olarak muhbirlerin hveyetlerini aklayanlar veya yaynlayanlar... iin ar para cezas ngren Terrle Mcadele Kanununun 6. maddesi deitirmi ve sz konusu sular iin bir yldan yla kadar hapis cezas getirilmitir. Yine ayn maddede yaplan deiiklikle, bu sularn basn ve yayn yoluyla ilenmesi hlinde, basn ve yayn organlarnn suun ileniine itirak etmemi olan sahiplerinin ve yayn sorumlularnn da cezalandrlaca hkme balanmtr.

diyebilmektedir. TACAR, Pulat Y.: Terr ve Demokrasi, Birinci Basm, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1999, s.30. Bununla birlikte Avrupa Konseyinin 13 Haziran 2002 tarihli Cenevre Kararnda terr fiilleri u ekilde tanmlanmtr: Bireylerin hayatn ve fiziksel btnln hedef alan saldrlarda bulunmak, adam karmak ya da rehin almak, ulam haberleme ve altyap sistemlerine saldrarak kamu kurumlarna zarar vermek, uak-gemi ya da her trl ulam aracn karmak, silh, patlayc madde, nkleer, kimyasal ya da biyolojik silhlarn retimine, nakledilmesine, satlmasna katkda bulunmak, tehlikeli maddelerin kullanmn serbest brakmak, yangn karmak, sel gibi doal afetlerin oluumuna neden olmak, doal kaynaklar insan hayatn tehdit edecek duruma dntrmek, su datmn kertmek ya da bu fiillerin herhangi birini yapmakla tehdit etmek. Kararn ngilizce metnine <http://europa.eu.int/eur-lex/pri/en/oj/dat/2002/1_164/1_16420020622en00030007.pdf>(27. 06.2006) internet adresinden ulalabilir. Bu tanmdan anlalaca zere iddet terrn ayrlmaz bir parasdr. 720 MET N, Yksel: Terrle Mcadele ve nsan Haklar, Hukuk Perspektifler Dergisi, Say:5, Aralk 2005, s.118-119.

211

nceki hliyle dahi Trkiyenin Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan mahkm edilmesine yol aan bu maddedeki sular iin ngrlen yaptrmn ar para cezasndan hapis cezasna evrilmesinin, baarl ve sorunsuz bir dzenleme olduunu sylemek mmkn deildir721 Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin; yetkilerin ktye kullanlmas durumunda toplumunun, ktye kullanlan yetkinin ierii ile birlikte yetkilerini ktye kullanan kiilerin isimlerini de bilme hakk olduu722 ve mlakat yaplan kiinin terr rgtnn lideri olmu olmasnn tek bana ifade zgrlnn snrlanmas iin yeterli olmad, bir mlakatn bir devlet politikasna cidd eletiriler getiriyor olmasnn ve lkenin bir blmndeki bir problemin kayna veya sorunlar hakknda, tek tarafl bir gr aktaryor olmasnn ifade zgrln snrlamak iin yeterli olmad723 gerekeleriyle, maddeye dayanlarak verilen mahkmiyetleri Szlemeye aykr bulan kararlar ortadayken, bu maddenin sz konusu kararlar dorultusunda deitirilmesi yerine, maddede ngrlen sular iin yaptrmn ar para cezasndan hapis cezasna evrilmesi, Trkiyenin Ulusal Programla izdii hedefleriyle uyumamaktadr. 5532 sayl Kanunla Terrle Mcadele Kanununun 7. maddesi de deitirilmitir. Terr rgtnn propagandasnn724 yaplmasn su sayan, bu maddenin ikinci fkras, dnceyi aklama ve basn zgrl ile yakndan ilgilidir. Bu Kanunla, 2003 ylnda yaplan deiiklikle maddeye eklenen iddet veya dier terr yntemlerine bavurmay tevik edecek ekilde ifadesinin madde metninden kartlarak salt propagandann yasaklanmas, dnceyi aklama ve basn zgrl adna atlm bir geri admdr. Ancak, terr rgtnn propagandasn yasaklayan bu hkmn,

MET N, Yksel: a.g.m., s.130. Srek v. Trkey (No:2), 24122/94, 08.07.1999, 39. 723 Srek and zdemir v. Trkey, 23927/94-24277/94, 08.07.1999, 61. 724 Terrle Mcadele Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Tasarsnda yer alan, rgtn amacnn propagandas ifadesinin, gelen youn eletiriler zerine madde metninden kartlmas ise yerinde olmutur. 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 220. maddesinin sekizinci fkrasnda da yer alan bu ifade, dnceyi aklama ve basn zgrln ortadan kaldrabilecek ekilde yorumlanmaya elverilidir ve terr rgtyle hibir ba olmayan ve iddeti bir yntem olarak benimsemeyen kiilerin de cezalandrlmasna olanak salar niteliktedir.
722

721

212

terrn tanmn yapan Kanunun 1. maddesi725 ile birlikte dnldnde, iddete veya dier terr yntemlerine bavurmay tevik etmeyen dnce aklamalarn yasakladn sylemeye olanak yoktur. Uygulamada aksi bir anlayn benimsenmesinin, Avrupa Birlii uyum srecinde 6. Uyun Paketiyle 2003 ylnda yrrlkten kaldrlan ve Avrupa nsan Haklar Szlemesinin ifade zgrln dzenleyen 10. maddesiyle uyumlu olmad iin Trkiyenin ykl tazminat demesine sebep olan Terrle Mcadele Kanununun 8. maddesinin geri getirilmesi anlamna gelecei; byle bir durumun ise, lkemizin Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kararlarna uyma iradesinin sorgulanmasna yol aaca aikardr. Bir yandan terrizmle mcadele ederken, dier yandan ada demokratik toplum dzenine ulamak iin, iddeti vasta klmayan dncelerin aklanmas zgrln nndeki engeller kaldrlmaldr. Bu nedenle hem devletin madd dzenini korumak hem de dnceyi aklama zgrln salamak ve bu iki deer arasnda bir denge kurmak ada demokratik toplumun amalarndandr. Ulusal ve Uluslararas mahkemelerin hak ve zgrlklerle ilikili olarak yaptklar denetim esnasnda ska bavurduklar temel kriterlerin banda lllk ilkesi gelmektedir. Bu ilke zgrlkleri snrlamada bavurulan aracn snrlama amacn gerekletirmeye elverili olmasn; snrlamada bavurulan aracn, snrlama amac asndan gerekli olmasn ve amala aracn lsz bir oran iinde bulunmamasn ifade eder. Terrle mcadelede de gzetlenmesi gereken bu ilke hem kanun koyucuya hem de kanunlar uygulayanlara yn gstermelidir. Kanun koyucu Terrle Mcadele Kanununda deiiklik yaparken, bu deiiklikler hak ve zgrlkleri snrlandrc nitelikte ise, Anayasa gerei lllk ilkesine uymak zorundadr. Ayn ekilde bu kanunlar uygulayan makamlar, zellikle kolluk kuvvetleri, kanunlarn uygulanmas esnasnda lllk ilkesine aykr
725

Terr; cebir ve iddet kullanarak; bask, korkutma, yldrma, sindirme veya tehdit yntemlerinden biriyle, Anayasada belirtilen Cumhuriyetin niteliklerini, siyas, hukuk, sosyal, lik, ekonomik dzeni deitirmek, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmak, Trk Devletinin ve Cumhuriyetin varln tehlikeye drmek, Devlet otoritesini zaafa uratmak veya ykmak veya ele geirmek, temel hak ve hrriyetleri yok etmek, Devletin i ve d gvenliini, kamu dzenini veya genel sal bozmak amacyla bir rgte mensup kii veya kiiler tarafndan giriilecek her trl su tekil eden eylemlerdir.

213

davranmamaldr726. Bu anlamda basn da kendi zerine den sorumluluu yerine getirmeli; haberleri, dnceleri ve bilgileri terristlerin amacna yardmc olmayacak ekilde sunmaldr727.

726 727

MET N, Yksel: a.g.m., s.131-132. TACAR, Pulat Y.: a.g.e., s.249.

214

SONU
ada zgrlk demokrasilerde, gerek anlamda demokratik bir devletin tm toplumsal ve siyasal glerin katksyla gerekleebilecei; devlet ynetimini elinde bulunduranlarn, toplumsal ve siyasal gler tarafndan srekli olarak denetlenmesiyle salkl bir demokratik dzenin kurulabilecei kabul edilir. Bu balamda zgrlk demokrasilerde seimler, kuvvetler ayrl, yasama ve yrtme organnn denetlenmesi, siyas partiler, sendikalar, meslek kurulular, dernekler ve vakflar byk nem tamaktadr. Bununla birlikte demokratik bir toplumda, devlet ynetimini elinde bulunduranlarn denetlenmesinde en nemli faktr kamuoyudur. Kamuoyunun gerek olumasnda, gerekse aklanmasnda en byk rol oynayan ise, -dier kitle iletiim aralaryla birlikte- basndr. Bu anlamda basn hem, haber, dnce ve bilgileri yorumlayarak ve deerlendirerek kamuoyunun olumasnda etkili olur; hem de, siyasal iktidar srekli gzetleyerek ve eletirerek zgrlkler iin cidd bir koruma salar. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin basn iin kulland toplumun beki kpei ifadesiyle vurgulanmak istenen onun bu fonksiyonudur. Basnn ve dier kitle iletiim aralarnn, ynetimi elinde bulunduranlar denetlemek dnda elendirme, bilgilendirme, kltr sunumu ve siyasallatrma gibi fonksiyonlar da vardr. Kitle iletiim aralarnn bu fonksiyonlar kullanlarak bireylerin elence anlaynn, tketim alkanlklarnn, siyasal tercihlerinin ve deer yarglarnn deitirilmesi mmkndr. Basnn bireyler zerindeki bu etkisinin fark edilmesi onun taliplilerinin de deimesine yol amtr. Eskiden daha ok gazetecilerin ve yazarlarn ilgi duyduu ve yatrm yapt bu sektr gnmzde byk oranda dev irketlerin faaliyet alanlar ierisinde yer almaktadr. Basnn yaad bu dnm onu tarihsel misyonundan da uzaklatrmtr. Artk basn, zgrlkleri koruyan, hakszlklar karsnda duran ve hakszlk yolsuzluk yapanlar deifre eden zelliini yitirmi yeni sahiplerinin menfaatleri ve ilikileri dorultusunda alan istedii hakszl gren, istediini rten bir silh haline dnmtr.

215

Basnn yaad bu dnm ona verilen zgrln geri alnmas ve yeniden sansrle bask altna alnmasn hakl gsteremez. Burada devlete den grev basnn bir silh gibi kullanlmasn ve baka deerleri tehdit eder hle gelmesini engellenmek, bu balamda gerekli yasal dzenlemeleri yapmak, basn zgrlne tannan snrlar aldnda saldrnn kaynann basn olup olmadna baklmakszn gerekli yaptrmlar uygulamak olmaldr. Ancak bu yaplrken basn zgrl ile snrlar arasndaki hassas denge korunmaldr. Tekellemeyi nlemek, basnda oulculuu salamak ve bu zgrln baka zgrlk ve haklar yok etmesini nlemek adna bu kuruma ve mensuplarna tannmas gereken zgrlk alan yok edilmemelidir. zellikle lkemiz gibi demokrasinin tm kurumlaryla tam olarak yerlemedii lkelerde bu dengeyi korumak ok zordur. Nitekim yaklak yz elli yllk basn tarihimiz, bu dengenin basn zgrl aleyhine ilediini gsteren rneklerle doludur. Trk basn tarihi incelendiinde, basna tannan zgrlk alannn belirlenmesinde, basn zgrlnn bir deer olarak kabul edilmesinden ziyade, siyasal iktidarla basn arasndaki ilikilerin belirleyici olduu grlr. Basnn, iktidarla ayn dili konutuu dnemlerde zgr olmas, iktidar eletirdii dnemlerde ise zgrlnn elinden alnmas bu durumu aka ortaya koymaktadr. Bunun en temel nedeni Trkiyede basnn masum bir kitle iletiim arac olarak deil, siyas bir misyonun temsilcisi olarak alglanmasdr. Siyas tarihimizin basn tarihimizle akt dnemlerde ortaya kan hemen hemen tm nemli siyas gelimelerden sonra, basn zgrl ile ilgili kanunlarn deitirilmesi bu algnn bir sonucudur. Tm nemli siyas gelimelerde basnn baat rol oynamas, onun siyas bir misyonunun olduu konusunda bir fikir uyandrsa da, balangta destekledii kiileri ya da iktidarlar sonradan acmaszca eletirmesi ve hatta onlarn iktidardan uzaklatrlmalarna yol amas bu fikri tekzip etmektedir. Elbetteki muhabirleri, yazarlar, sahipleri insan olan basnn; siyas, sosyal, ekonomik ve kltrel olaylar hakknda bir dncesi olacaktr. Ancak bu her zaman olaylara siyas iktidarla ayn pencereden bakaca anlamna gelmemelidir. Her konuda siyas iktidarla ayn fikri paylaan bir basnn,

216

ada demokrasilerde kendisine verilen en nemli grevlerden biri olan toplumun ve zgrlklerin koruyuculuu grevini hakkyla yerine getirmesi de mmkn deildir. Trkiyede basn zgrlnn Bat standartlarna ulaabilmesi iin her eyden nce bu alg deitirilmeli ve basnn da siyas, sosyal, ekonomik ve kltrel olaylar hakknda bir dncesinin olabilecei; bu dncesinin her zaman siyas iktidarn dncesiyle rtmeyebilecei kabul edilmelidir. Bu alg deimedii takdirde basn zgrlnn salanmasna ynelik olarak yaplacak anayasal ve yasal deiikliklerin hibiri kalc olmayacaktr. Avrupa Birlii uyum srecinde, 1950 tarih ve 5680 sayl Basn Kanununu yrrlkten kaldran, 2004 tarih ve 5187 sayl Basn Kanunuyla basn zgrl adna atlan olumlu admn, 2005 ylnda yrrle giren 5237 sayl Trk Ceza Kanunuyla ve 3713 sayl Terrle Mcadele Kanununda 2006 ylnda yaplan deiikliklerle geri alnmas bu durumu aka ortaya koymaktadr. Basnn potansiyel bir sulu olarak grlmesine yol aan bu algnn, kanunlar yorumlayarak zgrlklerin somut snrlarn belirleyen yargya sirayet etmesi ise, durumun vahametini daha da arttrmaktadr. Yargnn birok kararnda kendisini gsteren bu alg kanun koyucunun zgrlkler adna ataca olumlu admlar da boa karmaktadr. Nitekim, 2002 ylnda 765 sayl eski Trk Ceza Kanununun ok fazla tartlan ve birok gazeteci, yazar ve aydnn mahkmiyetine dayanak oluturan 312. maddesinde yaplan olumlu deiiklikler yargda bu algnn yaratt nyargya arparak anlamszlamtr. Yukardaki aklamalar aka ortaya koymaktadr ki; basn zgrl adna yaanan olumsuzluklarn ortadan kaldrlabilmesi ve Bat standartlarnda bir dnce zgrlnn salanabilmesi her eyden nce, kanun koyucunun basna ynelik olumsuz algsndan syrlp bu zgrln nndeki anayasal ve yasal engellerin kaldrlmasna ve yargnn da daha zgrlk bir yorumla kanun koyucunun iradesine uygun olarak soyut yasalar somut olaylara uygulamasna baldr. Basn zgrlnden yararlananlarn, neredeyse paranoyaya varan kayglar ancak, atlacak byle bir admla bertaraf edilebilir ve zgrlk bilincini hzlandrlabilir.

217

KAYNAKA

AKAD, Mehmet- D NKOL(VURAL), Bihterin: Genel Kamu Hukuku, Der Yaynlar, stanbul, 2000. ALEMDAR, Korkmaz: stanbul (1875-1964) Trkiyede Yaynlanan Franszca Bir Gazetenin Tarihi, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yaynlar No:117, Ankara, 1978. AL EFEND OLU, Ylmaz: 2001 Yl Anayasa Deiikliklerinin Temel Hak ve zgrlklerin Snrlandrlmasnda Getirdii Yeni Boyut, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesinin 40. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler, 25-26 Nisan 2002, Anayasa Mahkemesi Yayn, Ankara, 2002, Cilt: 19, s. 141-176. Ana Britannica Genel Kltr Ansiklopedisi, Ana Yaynclk, Cilt: 19. ANDERSON, David A.: Freedom of the Press, Texax Law Review, Volume: 80, Number: 3, 2002, s.429-530. ANDERSON, Stanley V.: Public Access to Government Files in Sweden, The American Journal of Comparative Law, Volume:21, 1973, s.419-473. ARSLAN, Zht: fade zgrlnn Snrlarn Yeniden Dnmek: Ak ve Mevcut Tehlikenin Tehlikeleri, Liberal Dnce Dergisi, Yl: 6, Say: 24, Ankara, 2001, s.14-22. ARSLAN, Zht: Temel Hak ve zgrlklerin Snrlanmas: Anayasann 13. Maddesi zerine Baz Dnceler, Liberal Dnce Dergisi, Yl: 7, Say: 27, Ankara 2002, s.19-30. ARSLAN, Zht: ABD Yksek Mahkemesi Kararlarnda fade zgrl, Liberal Dnce Topluluu, Ankara, 2003. ARTU, Mustafa: 5237 Sayl Gerekeli, Karlatrmal, Tablolu Trk Ceza Kanunu, Kartal Yaynevi, Ankara, 2004. ARTUK, Mehmet Emin- GKEN, Ahmet-YEN DNYA, A. Caner: 5237 sayl Kanuna Gre Hazrlanm Ceza Hukuku zel Hkmler, Yeniden Gzden Geirilmi 6. Bas, Turhan Kitabevi, Ankara, 2005. ATAAY, Aytekin: ahslar Hukuku, Gzden Geirilmi ve Yenilenmi nc Bas, stanbul niversitesi Yaynlar No:2095, stanbul, 1978. BAGDIKIAN, Ben H.: The Media Monopoly, 6. Bask, Beacon Press, Boston, Massachusetts, 2000.

218

BALKANLI, Remzi: Mukayeseli Basn ve Propaganda, Resimli Posta Matbaas, Ankara, 1961. BARB ER, Frederic- LAVEN R, Catherine Bertho: Diderotdan nternete Medya Tarihi, I. Bask, ev. Kerem EKSEN, Okyanus Yaynlar, stanbul, 2001. BARRY, Norman P.: Hukuk ve Siyas Adan fade Hrriyeti, ev. zlem YILMAZ, Liberal Dnce Dergisi, Yl:7, Say:27, Ankara, 2002, s. 5-14. Basn80-84, ada Gazeteciler Dernei Yayn, Ankara, 1984. BAYSAL Jale: Mteferrikadan Birinci Merutiyete Kadar Osmanl Trklerinin Bastklar Kitaplar, stanbul Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1968. BEKTA, Arsev: Kamuoyu, stanbul, 1996. letiim ve Demokrasi, Balam Yaynclk,

BEYDOAN, T. Ayhan: Avrupa nsan Haklar Szlemesi Inda Trk Hukukunda Siyas fade Hrriyeti, Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara, 2003. BRENNAN, David J.: The Defence of Truth and Defamation Law Reform, Monash University Law Review, Volume:20, 1994, s.151-171. CAN, Osman: Dnceyi Aklama zgrl: Anayasal Snrla Asndan Neler Deiti, Liberal Dnce Dergisi, Yl: 6, Say: 24, Anakara, 2001, s.89116. CANATAK, A. Mecit: Muhbir Gazetesinin Sistematik Tahlili, Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Van, 1995. CARLESON, Edvard: brahim Mteferrika Basmevi ve Bast lk Eserler, Yayna Hazrlayan: Mustafa AKBULUT, Trk Ktphaneciler Dernei Yaynlar:11, Ankara, 1979. CARROLL, Thomas F.: Freedom of Speech and of the Press in War Time the Espionage Act, Michigan Law Review, Volume: XVII, No:8, 1919, s.621665. CENTEL, Nur- ZAFER, Hamide- AKMUT, zlem: Trk Ceza Hukukuna Giri, nc Bas, Beta Yaynlar, stanbul, 2005. COMPAINE, Benjamin M.- GOMERY Douglas: Who Owns The Media?, Competition and Concentration in the Mass Media Industry, Third Edition, Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, Mahwah- New Jersey, London, 2000.

219

CROSMAN, Ralph L.: The Legal and Journalistic Significance of the Trial of John Peter Zenger, Rocky Mountain Law Review, Volume:10, 1937-1938, s.258-268. ALAR, Bakr- AVUOLU, Naz: Parti Kapatma Davalarnda MermerMozaik kilemi, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesi Yayn, Ankara, 1999, Cilt: 16, s.143-187. EEN, Anl: nsan Haklar, Geniletilmi nc Basm, Sava Yaynlar, Ankara, 2000. ET N, Erol: Aklamal- tihatl Basn Hukuku, 2. Bask, Sekin Yaynlar, Ankara, 2004. DANIMAN, Ahmet: Basn zgrlnn Salanmas nlemleri, Devletin Basn Karsndaki Aktif Tutumu, Ankara niversitesi Basn-Yayn Yksek Okulu Yaynlar No:1, Ankara, 1982. DARTAN, Muzaffer: Trkiye ve Avrupa Birlii likileri ve Gmrk Birlii, Tm Ynleriyle Trkiye- AB likileri, Editrler: Mustafa AYKA - Zeki PARLAK, Elif Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2002, s.93-157. DAV DOW, Robert P.- OBOYLE, Michael: Obscenity Laws in England And the United States: A Comparative Analysis, Nebraska Law Review, Volume:56, 1977, s.249-288. DEL RUSSO, Alexander D.: Freedom of the Press and Defamation: Attacking the Bastion of New York Times Co. v. Sullivan, St. Louis University Law Journal, Volume: 25, 1981-1982, s. 501-541. D NKOL (VURAL), Bihterin: 1982 Anayasas erevesinde ve Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Laiklik, Kazanc Yaynlar, stanbul, 1992. DOCHERTY, Bonnie: Defamation Law: Positive Jurisprudence, Harvard Human Rights Journal, Volume:13, 2000, s.263-287. DOEHRING, Karl: Genel Devlet Kuram (Genel Kamu Hukuku), Sistematik Bir Yaklam, Yeniden Dzenlenmi kinci Basksndan ev. Ahmet MUMCU, nklp Kitabevi, Ankara, 2002. DOAN, lyas: Ynetilenlere Katlm Yollarnn Kstlanmas Gl Devlet Anlamna Gelir mi?, dari Usul Kanunu Hazrl Uluslararas Sempozyumu, Bildiriler, 17-18 Ocak 1998, Ankara, Kitab Yayna Hazrlayanlar: Grol BANGER- Grsel ZKAN, T.C. Babakanlk Basmevi, Ankara, 1998, s.130143. DNMEZER, Sulhi: Basn ve Hukuku, Geniletilmi ve Yeniden Gzden Geirilmi Drdnc Bas, stanbul niversitesi Yaynlar No:2213, stanbul, 1976.

220

EBZ YA, Ziyad: Osmanl mparatorluunun Trke Dili Dndaki Basn, Trkiyede Yabanc Dilde Basn, stanbul niversitesi Yaynlar No:3342, stanbul, 1985, s.29-45. EMERSON, Thomas I.: The Right of Privacy and Freedom of the Press, Harvard Civil Rights-Civil Liberties Law Review, Volume:14, No:2, 1979, s.329-360. ERDOAN, Mustafa: Demokratik Toplumda fade zgrl: zgrlk Bir Perspektif, Liberal Dnce Dergisi, Yl: 6, Say: 24, Ankara, 2001 s. 813. ERDOAN, Mustafa: Anayasal Demokrasi (Anayasa Hukukuna Giri), 2. Bask, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1997. ERDOAN, Mustafa: Demokrasi, Laiklik, Resmi deoloji, Geniletilmi 2. bask, Liberte Yaynlar, Ankara 2000. EREM, Faruk: Trk Ceza Hukuku, zel Hkmler, Cilt: IV, nc Bask, Sekin Kitabevi, Ankara, 1985. ERSOY, Osman: Trkiyeye Matbaann Girii ve lk Baslan Eserler, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaymlar:129, Ankara, 1959. ERTU, Hasan Refik: Basn ve Yayn Hareketleri Tarihi, Birinci Cilt, stanbul niversitesi Yayn No: 1492, ktisat Fakltesi Yayn No:265, Gazetecilik Enstits Yayn No:12, stanbul, 1970. FORKOSCH, Morris D.: Freedom of the Pres:Croswells Case, Fordham Law Review, Volume:33, 1964-1965, s.415-448. GALANT , Avram: Trkler ve Yahudiler, Trkeletirilmi nc Bask, Gzlem Yaynlar, stanbul, 1995. GEREK, Selim Nzhet: Trk Matbaacl, Mteferrika Matbaas, stanbul Devlet Basmevi, stanbul, 1939. G R TL NCEOLU, Yasemin: Uluslararas Medya, 1. Bas, Beta Yaynlar, stanbul, 2000. G R TL , smet: Trkiyede Franszca ve ngilizce Dilinde Yaynlanan Gazeteler, Trkiyede Yabanc Dilde Basn, stanbul niversitesi Yaynlar No:3342, stanbul, 1985, s.129-135. GKE, Birsen: 2001 Ylnda Yaplan Anayasa Deiikliklerinin Sosyal Ekonomik ve Siyasal Ynden Deerlendirilmesi, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesinin 40. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler, 25-26 Nisan 2002, Anayasa Mahkemesi Yaynlar, Cilt: 19, s.534-548.

221

GKEN, Ahmet: Halk Kin ve Dmanla Aka Tahrik Crm (TCK m. 312/2), Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara, 2001. GKEN, Ahmet: Tanzimat Dnemi Osmanl Ceza Kanunlar ve Bu Kanunlardaki Ceza Meyyideleri, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Hukuku Anabilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1987. GLCKL, Feyyaz: Haberleme Hukuku, A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No:292, Ankara, 1970. GZE, Ayferi: Siyasal Dnceler ve Ynetimler, Geniletilmi 7. Bask, stanbul, Beta Yaynlar, 1995. GZLER, Kemal: 3 Ekim 2001 Tarihli Anayasa Deiiklii:Bir Abesle tigal rnei, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesinin 40. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler, 25-26 Nisan 2002, Anayasa Mahkemesi Yaynlar, Cilt: 19, s.326-354. GZLER, Kemal: Anayasa Deiikliinin Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlandrlmas Bakmndan Getirdikleri ve Gtrdkleri: Anayasann 13nc Maddesinin Yeni ekli Hakknda Bir nceleme , Ankara Barosu Dergisi, Say:2001/4, Yl: 59, s.53-67. GZLER, Kemal: Anayasa Deiiklii Gerekli mi? 1982 Anayasas in Bir Savunma, Ekin Kitabevi Yaynlar, Bursa, 2001. GZLER, Kemal: Trk Anayasa Hukuku Dersleri, Birinci Bask, Ekin Kitabevi Yaynlar, Bursa, 2000. GZBYK, A. eref- GLCKL, Feyyaz A.: Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Uygulamas, 11. Ek Protokola Gre Hazrlanp Geniletilmi 5. Bas, Turhan Kitabevi, Ankara, 2004. GZBYK, A. eref: Anayasa Hukuku, Gncelletirilmi 11. Bas, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2003. GNE, Bilal: niversiteler in Bilgisayar, Dos letim Sistemi ve Basic Programlama Dili, Birinci Bask, Gazi Bro Kitabevi, Ankara, 1998. GZ, Nurettin: Serbest Cumhuriyet Frkas Sonras Basnda Muhalefet ve 1931 Matbuat Kanunu, Gazi niversitesi Yayn No.184, Ankara, 1993. GZ, Nurettin: Trkiyede Basn- ktidar niversitesi Yayn No.166, Ankara, 1991 . likileri(1920-1927), Gazi

HABERMAS, Jrgen: Siyasal Katlm Kendi Bana Bir Deer mi?, ev. Tanl BORA, Toplum ve Bilim, Say: 27, 1984, s. 37-71.

222

HAFNER, Katie- IYON, Matthew: nternet Tarihi, Sihirbazlarn Geceledii Yer, ev. Sinem YAZICIOLU, Gncel Yaynclk, stanbul, 2000. HAKYEMEZ, Yusuf evki: Militan Demokrasi Anlay ve 1982 Anayasas, Sekin Yaynlar, Ankara, 2000. HALPERN, Harold M.: Note:Defamation via Television Ad Lib; and Slander Distinctions, Buffalo Law Review, Volume:VI, 1956-1957, s.325-328. HAN OLU, M. kr: Jn Trk Basn Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt III, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.45. HANSON, Harold R.: New York Times v. Sullivan: The Public Official and the Public Figure, Albany Law Review, Volume:30, 1966, s.316-325. HAZLETT, Thomas W.-SOSA, David W.: Chillling the Internet Lessons from FCC Regulation of Radio Broadcasting, Michigan Telecommunications and Technology Law Review, Volume:4, 1997-1998, s. 35-68. HELVACI, Serap: Trk ve svire Hukuklarnda Kiilik Hakkn Koruyucu Davalar (MK md.24/a fkra I/ MK md. 28/a fkra I), Beta Yaynlar, stanbul, 2001. HOLDSWORTH, W. S.: Press Control and Copyright in the 16th and 17th Centuries, Yale Law Journal, Volume: XXIX, 1919-1920, s.841-858. HOUDEK, Frank G.: Constitutional Limitations on Libel Actions: A Bibliography of New York Times v. Sullivan and its Progeny, 1964-1984, (COMM/ENT), Hastings Journal of Communications and Entertainment Law, Volume:6, 1983-1984, s.447-479. EL, Kayhan: Kitle Haberleme Hukuku, Yenilenmi Beinci Bas, Beta Yaynlar, stanbul, 2001. MSOY, Ouz: dari Belgelere Eriim Hakk: Bilgi Edinme zgrl Kanunlar, Bilgi Edinme zgrl, Yayna Hazrlayanlar: Yaar TONTA Ahmet EL K, Trk Ktphaneciler Dernei Genel Merkezi Yaynlar:21, Ankara, 1996, s. 46-54. NUUR, M. Nuri: Basn ve Yayn Tarihi, 5. Basm, Der Yaynlar, stanbul, 2002. SK T, Server R.: Hususi lk Trke Gazetemiz, Tercman- Ahval ve Agah Efendi, Ulus Basmevi, Ankara, 1937. SK T, Server R.: Trkiyede Matbuat Rejimleri, Matbuat Umum Mdrl, stanbul, 1939. SK T, Server: Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, Baveklet Basn ve Yayn Umum Mdrl Yaynlarndan:2, Ankara, 1943.

223

JELL NEK, Georg: LEtat modern et son droit, (Traduction franaise par Georges Fardis), Paris, M.Giard&E.Brire, 1913. KABACALI, Alpay: Balangtan Gnmze Trkiyede Basn Sansr, Birinci Bask, Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar:29, stanbul, 1990. KABOLU, brahim .: zgrlkler Hukuku, Gzden Geirilmi ve Geniletilmi 6. Bask, mge Kitabevi, Ankara, 2002. KAPAN , Mnci: Kamu Hrriyetleri, Yedinci Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1993. KEETON, W. Page: Defamation and Freedom of the Press, Texas Law Review, Volume: 54, 1975-1976, s.1221-1259. KILIOLU, Ahmet: 424 Sayl Basn zgrln Ksan Kararname, Cumhuriyet, 7.06.1990, s.2. KILIOLU, Ahmet: eref Haysiyet ve zel Hayata Basn Yoluyla Saldrlardan Hukuksal Sorumluluk, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar No:466, Ankara, 1982. KILKELLY, Ursula: zel Hayata ve Aile Hayatna Sayg Gsterilmesi Hakk, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 8. Maddesinin Uygulanmasna likin Klavuz, nsan Haklar El Kitab, No:1, lk Bask, Avrupa Konseyi nsan Haklar Genel Mdrl, Council of Europe, 2001, F-67075 Strasbourg Cedex. KOAK, Cemil: kinci Dnya Sava ve Trk Basn, Tarih ve Toplum, Cilt:6, Say:35, letiim Yaynlar, Kasm 1986, s.29-34. KOLOLU Orhan: II. Abdlhamidin Basn Karsndaki Amaz, Tanzimattan Cumhuriyete, Trkiye Ansiklopedisi, Cilt I, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.82-84. KOLOLU, Orhan: lk Gazete lk Polemik: Vakayi-i Msriyenin yks ve Takvim-i Vakayi ile Tartmas, ada Gazeteciler Dernei, Ankara, 1989. KOLOLU, Orhan: Osmanldan 21. Yzyla Basn Tarihi, Pozitif Yaynlar, stanbul, 2006. KUDRET, Cevdet: Abdlhamit Devrinde Sansr, Birinci Bask, Milliyet Yaynlar, Ankara, 1977. KUTTEN, Joseph: Radio Defamation-Libel or Slander, Washington University Law Quarterly, Volume: XXIII, 1937-1938, s.262-270. LUNDSGAARDE, Henry P.: Privacy: An Antropological Perspective on the Right to be Let Alone, Houston Law Review, Volume: 8, 1970-1971, s.858875.

224

MCKAIG, Dianne Louise: Public nterest as a Limitation of the Right to Privacy, Kentucky Law Journal, Volume:41, 1952-1953, s.126-133. MET N, Yksel: Terrle Mcadele ve nsan Haklar, Hukuk Perspektifler Dergisi, Say:5, Aralk 2005, s. 118-132. MET N, Yksel: lllk lkesi, Karlatrmal Bir Anayasa Hukuku ncelemesi, Sekin Yaynlar, Ankara, 2002. Meydan Larousse, Byk Lgat ve Ansiklopedi, Meydan Yaynlar, Cilt: 10. MILL, John Stuart: Hrriyet (Essay on Liberty), ev. Osman DOSTEL, kinci Basl, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1963. MILLER, Arthur: Cad Kazan, Milli Eitim Basmevi, ev. Sabahattin EYBOLU ve Vedat GNYOL, Mill Eitim Bakanl Modern Tiyatro Eserleri Serisi:87, stanbul, 1962. MILLER, Mark Crispin: Whats Wrong With This Picture?, The Nation, 7 January 2002, <http://www.thenation.com/doc.mhtml?i= 20020107&c=2&s=miller> (24.04.2005), s.1-2. MILLS, Robert W.: Radio, Television and the Right of Privacy, Journal of Broadcasting, Volume: 13, 1968-1969, No:1, s.51-62. NICHOLSON, Marlene Arnold: Mclibel: A Case Study in English Defamation Law, Wisconsin Internatioanal Law Journal, Volume:18, 2000, s.1-144. N ANYAN, Sevan: Szlerin Soyaac, ada Trkenin Etimolojik Szl, Gzden Geirilmi 2. Basm, Adam Yaynlar, stanbul, 2004. OPPENHEIMER, Walter D.: Television and the Right of Privacy, Journal of Broadcasting, Volume:1, 1956-1957, s.194-201. ZBUDUN, Ergun: Trk Anayasa Hukuku, Gzden Geirilmi 5. Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1998. ZDEM R, Sadi: Medya Emperyalizmi ve Kreselleme, Tima Yaynlar, stanbul, 1998. ZEK, etin: 141-142, Ararat Yaynevi, stanbul, 1968. ZEK, etin: Basn zgrlnden Bilgilenme Hakkna, 1. Bask, Alfa Yaynlar, stanbul, 1999. ZEK, etin: Basn Sularnda Ceza Sorumluluu, stanbul . Yaynlar No. 1795, stanbul 1972.

225

ZEK, etin: Trk Basn Hukuku, stanbul niversitesi Yaynlar No: 2381, stanbul, 1978. ZEL, Sibel: Uluslararas Alanda Medya ve nternette Kiilik Hakknn Korunmas, Sekin Yaynlar, Anakara, 2004. ZEN, Muharrem: Ceza Hukukunda Objektif Sorumluluk, US-A Yaynclk, Ankara, 1998. ZER, Attila: Gerekeli ve 1961 Anayasas ile Mukayeseli 1982 Anayasas, kinci Bask, Lazer Ofset, Ankara, 1996. ZGEN, zzet- AH N, Cumhur: Uygulamal Ceza Hukuku, Gzden Geirilmi ve Geniletilmi 3. Bask, Sekin Yaynlar, Ankara, 2001. ZGEN, zzet: Trk Ceza Kanunu Gazi erhi, Genel Hkmler, Sekin Yaynlar, Ankara, 2005. ZHAN, Hac Ali-Z PEK, Bekir Berat: Yargtay Kararlarnda Hrriyeti, Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara, 2003. fade

Z PEK, Bekir Berat: Teorik ve Pratik Boyutlaryla fade Hrriyeti, Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara, 2003. ZSUNAY, Ergun: Gerek Kiilerin Hukuk Durumu, stanbul niversitesi Yaynlar No:2610, stanbul, 1979. ZTAN, Bilge: Meden Hukukun Temel Kavramlar, 3. Bas, Turhan Kitabevi Hukuk Yaynlar, Ankara, 1998. ZTAN, Bilge: ahsn Hukuku, Hakiki ahslar, 10. Bas, Turhan Kitabevi Hukuk Yaynlar, Ankara, 2001. ZTRK, Bahri: Trk Ceza Kanunu ntasars ve Hayatn Gizli Alanna ve zel Hayata Kar Sular, Manisa Barosu Dergisi, Yl: 6, Say: 22, Temmuz 1987, s.32-59. ZTRK, Bahri-ERDEM, Mustafa R.-ZBEK, Veli .: Ceza Hukuku, Genel Hkmler ve zel Hkmler(Kiilere ve Mala Kar Sular), TCK Tasarsna Gre Gzden Geirilmi ve Yasadaki Deiiklikler lenmi 3. Bas, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2004. RAMONET, Ignacio: Medyann Zorbal, ev. Aykut DERMAN, Om Yaynlar, stanbul, 2000. ROBERTSON, A.H.- MERRILLS, J.G.:Human Rights in Europe a Study of the European Convention on Human Rights, Third Edition, Manchester University Press, 1993.

226

SADURSKI, Wojciech: fade zgrl ve Snrlar, ev. M. Bahattin SE LM OLU, Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara, 2002. SALAM, Fazl: 2001 Yl Anayasa Deiikliinin Yaratabilecei Baz Sorunlar ve Bunlarn zm Olanaklar, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesinin 40. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler, 25-26 Nisan 2002, Anayasa Mahkemesi Yayn, Ankara, 2002, Cilt: 19, s.288-310. SALAM, Fazl: Temel Haklarn Snrlanmas ve z, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar:506, Ankara, 1982. SANCAR, Mithat: Devlet Akl Kskacnda Hukuk Devleti, letiim Yaynlar, stanbul, 2000. SANCAR, Trkan Yaln: Trk Ceza Kanununun 159. ve 312. Maddelerinde Yaplan Deiikliklerin Anlam, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt: 52, Say: 1, Ankara, 2003, s. 89-99. SCHAUER, Frederick: fade zgrl, Felsef Bir nceleme, ev. M. Bahattin SE LM OLU, Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara, 2002. SERTEL, Zekeriya: Hatrladklarm, 3. Bask, Gzlem Yaynclk, stanbul, 1977. SEZER, Duygu: Kamu Oyu ve D Politika, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No:339, Ankara, 1972. SH ENTAG, Bernard L.: From Seditious Libel to Freedom of the Press, Brooklyn Law Review, Volume: XI, Number:2, 1942, s.125-154. SOYASLAN, Doan: Ceza Hukuku zel Hkmler, Gzden Geirilmi 5. Bask, Yetkin Yaynlar, Ankara, 2005. SOYSAL, Mmtaz: Temel Nitelikleriyle 1961 ve 1982 Anayasalar(Karlatrmal), Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesi Yayn, Ankara, 1984, Cilt: 1, s.9-20. SOYSAL, Mmtaz: 100 Soruda Anayasann Anlam, Dokuzuncu Bask, Gerek Yaynevi, stanbul, 1992. SOYSAL, Mmtaz: Anayasaya Giri, Geniletilerek kinci Yaynlan, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No:271, Ankara, 1969. SZER, Adem: Basn Sularnda Ceza Sorumluluu, 1. Bask, Alfa Yaynlar, stanbul, 1996. SUNAY, Reyhan: Anayasa Mahkemesi Kararlarnda fade Hrriyeti, Birinci Basm, Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara, 2003.

227

SUNAY, Reyhan: Avrupa Szlemesinde ve Trk Anayasasnda fade Hrriyetinin Muhtevas ve Snrlar, Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara, 2001. EN, Ersan: Devlet ve Kitle letiim Aralar Karsnda zel Hayatn Gizlilii ve Korunmas, Kazanc Yaynlar, stanbul, 1996. TACAR, Pulat Y.: Terr ve Demokrasi, Birinci Basm, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1999 TANR, Blent-YZBAIOLU, Necmi: 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku, 6. Bas, Beta Yaynlar, stanbul, 2004. TEZ , Erdoan: Trkiyede Siyasal Dnce ve rgtlenme zgrl, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesi Yayn, Ankara, 1990, Cilt: 7, s.29-46. TEZ , Erdoan: Anayasa Hukuku, Yedinci Bas, Beta Yaynlar, stanbul, 2001. TOKGZ, Oya: Temel Gazetecilik, 5. Bask, mge Kitabevi, Ankara, 2003. TOPUZ, Hfz: II. Mahmuttan Holdinglere Trk Basn Tarihi, Birinci Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 2003. TRAGER, Robert- D CKERSON, Dona L.: Freedom of Expression in the 21 st Century, Pine Forge Press , California, 1999. TUNCAY, Mete: T.C.nde Tek- Partili Ynetimin Kurulmas (1923-1931), 2. Basm, Cem Yaynlar, stanbul, 1989. TURHAN, Mehmet: Gazeteler ve Bayram (Bir Anayasa Mahkemesi Kararnn Dndrdkleri), Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Ocak-Aralk 1993, Cilt: 48, No:1-4, s.197-208. Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, 10. Bask, Trk Dil Kurumu Yaynlar:549, Ankara, 2005. TTENG L, Cavit Orhan: Yeni Osmanllardan Bu Yana ngilterede Trk Gazetecilii (1867-1967), stanbul niversitesi Yaynlarndan No:1395, stanbul, 1969. Uluslararas Hukukular Birlii Trkiye Raporu 1971-1973, ev.: nce PEHL VAN, stanbul, 1973. USLUATA, Ayseli: letiim, Yeni Yzyl Kitapl, letiim Yaynlar, stanbul, [tarih yok]. UYGUN, Oktay: 1982 Anayasasnda Temel Hak ve zgrlklerin Genel Rejimi, Kazanc Yaynlar, stanbul, 1992.

228

UYGUN, Oktay: Demokrasinin Tarihsel, Felsefi ve Ahlaki Boyutlar, nklp Kitabevi, stanbul, 2003. ZELTRK, Sultan: 1982 Anayasas ve nsan Haklar Avrupa Szlemesine Gre zel Hayatn Gizlilii Hakk, 1. Bas, Beta Yaynlar, stanbul, 2004. VAN DER BERG, John: Should There be a Crime of Defamation?, South African Law Journal, Volume:106, 1989, s.276-291. VICK, Douglas W.-MACPHERSON, Linda: Anglicizing Defamation Law in the European Union, Virginia Journal of International Law, Volume:36, 19951996, s.933-999. WARREN, Samuel D.- BRANDEIS, Louis D.: The Right to Privacy, Harvard Law Review, Volume: IV, No: 5, 1980, s.193-220. WOLFSON, Nicholas: Eroticism, Obscenity, Pornography and Free Speech, Brooklyn Law Review, Volume:60, 1994-1995, s.1037-1067. WORKMAN, Russell D.: Balancing the Right to Privacy and the First Amendment, Houston Law Review, Volume:29, 1992, s.1059-1089. YALMAN, Ahmet Emin: Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Cilt 4(1945-1970), Rey Yaynlar, stanbul, 1970. YALVA, Grsel: Yeni Trk Ceza Kanunu, Adalet Yaynlar, Ankara, 2004, s.398-399. YANCHUKOVA, Elena: Criminal Defamation and Insult Law:An nfringement on the Freedom of Expression in European and PostCommunist Jurisdiction, Columbia Journal of Transnational Law, Volume: 41, 2002-2003, s. 861-894. YAZICI, Nesimi: Takvim-i Vekayi Belgeler, Gazi niversitesi Yayn No: 32, Ankara, 1983. YEN DNYA, A. Caner: ftira Suu (Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 1997. YOKU, Sevtap: Avrupa nsan Haklar Szlemesinde ve 1982 Anayasasnda Hak ve zgrlklerin Ktye Kullanm, Yetkin Yaynlar, Ankara, 2002. YREN, Melih: Pornografiyi fade zgrl Balamnda Dnmek, Liberal Dnce Topluluu Dergisi Yl:6, Say:24, Ankara 2001, Liberal Dnce Topluluu, s.23-40. YZBAIOLU, Nemci: Trk Anayasa Yargsnda Anayasallk Bloku, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1993.

229

ZABUNOLU, Yahya Kzm: (Bir Hukuk ve Siyasal Bilim Problemi Olarak) Devlet Kudretinin Snrlandrlmas, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar No:185, Ankara, 1963. ZAFER, Hamide: Sosyolojik Boyutuyla Terrizm, Beta Yaynlar, stanbul, 1999. ZELEZNY, John D.: Communications Law, Liberties, Restraints, and the Modern Media, Second Edition, Wadsworth Publishing Company, Belmont, 1997 ZEVKL LER, Aydn- ACABEY, M.Beir- GKYAYLA, K.Emre: Medeni Hukuk, Gzden Geirilmi ve Geniletilmi 6. Bask, Sekin Yaynlar, Ankara, 2000. ZILLIOLU, Merih: letiim Bilgisi, 8. Bask, Anadolu niversitesi Yayn No: 739, Eskiehir, 2003.

230

ZET Basn zgrl genel olarak, haberlerin, dncelerin, yorumlarn, tahlillerin, eletirilerin serbeste baslmas, yaymlanmas ve datlmas olarak tanmlanmaktadr. Bu balamda basn zgrl; haberlere ve dncelere edebilmek ulamak, haberleri ve dnceleri yorumlamak, analiz ve eletirebilmek, haberleri ve dnceleri basabilmek ve

databilmek haklarn ierir. Dier tm zgrlkler gibi dnceyi aklama zgrlnn ve onun zel bir trn oluturan basn zgrlnn de birtakm snrlar vardr. Bunlar: Bakalarnn hret ve haklarnn korunmas, devletin ve toplumun korunmas ve ahlkn korunmas olmak zere kategori altnda toplanabilir. Basn zgrl Trkiyede, yukarda belirtilen snrlarn tesinde yakn zamanlara kadar cidd Anayasal ve yasal engellerle kar karyayd. Ancak Avrupa Birlii uyum srecinde gerekletirilen Anayasal ve yasal deiiklikler bu zgrln alann ksmen de olsa geniletmitir. Bu anlamda 5187 sayl Basn Kanunu olumlu bir rnektir. Ancak Basn Kanunu ile elde edilen kazanmlar yaklak bir yl sonra yrrle giren 5237 sayl yeni Ceza Kanunu ve 18.07.2006 tarihinde deitirilen 3713 sayl Terrle Mcadele Kanunu ile geri alnmtr. Bununla birlikte hlen devam eden Avrupa Birlii uyum srecinde genel olarak zgrlkler adna, zel olarak ise basn zgrl adna olumlu gelimeler yaanmaktadr. Ancak zgrlkler adna salanan bu olumlu gelimelerin dnceyi aklama zgrlne bir rahatlk ve genileme salayp salamayacan yarg pratii belirleyecektir. Bu anlamda yargya den en nemli grev, daha zgrlk bir yorumla, insanmzn neredeyse paranoyaya varan kayglarn bertaraf etmektir. Yargnn ataca bu adm hem zgrlk bilincini hzlandracak, hem de Bat standartlarnda bir dnce zgrlnn salanmas yolunu aacaktr.

231

SUMMARY

In general, freedom of press is defined as printing, publishing and distributing news, thoughts, comments, analysis and critics freely. Within this regard, freedom of press includes reaching news and thoughts and being able to comment, analyze and criticize, print and distribute them. Like all other freedoms, freedom of expression and freedom of press as a special branch of freedom of expression have some limits. These limits can be defined under three categories as protection of reputation and rights of other people, safeguarding state and society and protection of public morals. In Turkey, until recent years, freedom of press has confronted with serious constitutional and legal hindrances beyond the limits mentioned above. However, the Constutional and legal amendments realized in the process of harmonization with the European Union have expanded the area of this freedom even partially. Press Law no. 5187 is an example of it. However, acquisitions obtained with the Press Law have been taken back with the new Penal Code no. 5237 which has become in force after one year of the Press Law and with the Anti-Terrorism Law no. 3713 amended on 18.07.2006. In spite of this fact, within the ongoing process of harmonization with the European Union, some developments have occurred in the field of freedoms in general and freedom of press in particular. However, it will be the practice of judiciary which will define if these developments realized in the name of freedoms can provide relief and enlargement to the freedom of expression. In this respect, the most important task of judiciary is removing the anxiety of our people which is sometimes close to paranoia with a more libertarian interpretation. This stance of judiciary will both accelarate development of the conscious of freedom and pave the way for the provision of freedom of expression in Western standarts.

232