26

2. ATIKSU DEBLERNN LM

Atksu dearj, toplama ve artma sistemlerinin tasarmnda temel adm atksu debisinin
belirlenmesidir. Bu sistemlerin dzgn alabilmesi, yatrm maliyetlerinin minimize
edilebilmesi ve sistemlerin birden fazla gurup tarafndan paylalmas halinde katlm
paylarnn belirlenebilmesi iin mevcut debi ve tahmin edilen debi hakknda fiili lmlere
gvenilir bilginin elde edilmi olmas gerekir. Atksu debisinin belirlenemedii durumlarda
debi, su sarfiyat, nfus ve endstri ile ilgili istatistik bilgilere dayanlarak hesaplanr.

2.1. Debi lmleri

Atksu artma tesislerinde atksu debisinin rutin lm, tesisin tasarm ve iletme
kontrolnn salkl yaplabilmesi iin esastr. Ortalama ve gnlk debi deiimlerinin
bilinmesinin salad faydalar u ekilde zetlenebilir:

Sisteme ilave edilecek gnlk kimyasal madde miktarnn belirlenmesi.
Sisteme verilecek hava miktarnn belirlenmesi.
amur geri devir orannn tespiti.
Tesisin bytlmesi sz konusu olduunda mevcut debi kaytlarnn oluturulmas.
Gnlk kurak hava artlarnda belirlenen nemli debi artlar; infiltrasyon veya
kanalizasyon sistemine endstriyel atksu dearj ve nfus art hakknda bilgi
edinilmesi.
Yal hava artlarnda ortaya kan nemli debi artndan hareketle yamur suyu
katksnn tahmini.

2.1.1. Debi lm Cihazlarnn Yerletirilmesi

Atksu artma tesislerinde uygun bir debi lm cihaznn konulabilecei yerler aada
sralanmtr (1):

kanal st ve kontrol bacas,
artma tesisinin girii,
ubuk zgarann, kum tutucunun veya n ktrmenin k,
pompa istasyonunun ana terfi hatt,
alc ortama dearj ncesi.

Bu hususlardan her birinin fayda ve mahzurlar vardr. Bu yzden, baz zel artlar gz
nne alnarak lm cihaznn yerletirebilecei konuma karar verilir. Genellikle farkl
yerlere birden fazla debi lm cihaz yerletirilir. Tablo 2.1de akm lm cihazlarnn
artma tesisindeki konumlarna gre iletme zellikleri karlatrlmtr.







27



Tablo 2.1 Debi lm cihazlarnn uygulama yerine gre iletme zelliklerinin kyaslamas (2)
Debi lm cihaznn
Konumu
lm, akmdaki
dalgalanmalardan
etkileniyor mu?
lm, artlan
ortalama debi
miktarn temsil
ediyor mu?
lm, kat
paracklardan
etkileniyor mu?
lm, kum ve
dier kelebilen
katlardan
etkileniyor mu?
lm, tesis
iletmesinde
yararl m?
lm, dearjn
yaplaca alc
ortam iin yararl
m?
Kanallarn kesime noktas
veya kontrol bacas
Evet Hayr Evet Evet Evet Hayr
Artma tesisinin girii

Evet Hayr Evet Evet Evet Hayr
Kaba zgara mansab

Evet Hayr Hayr Evet Evet Hayr
Kum tutucu veya ktrme
k
Hayr Hayr Hayr Hayr Evet Hayr
Dearj ncesi

Hayr Evet Hayr Hayr Hayr Evet




28
2.1.2. Debi lm Yntemi ve lme Cihazlar

Atksu dearj debisinin lmnde kullanlan yntemler iki ana balkta toplanr:

Basnl borularda
Ak kanallarda

Tablo 2.2de akkann hz lmnde kullanlan farkl yntemler ve lme cihazlar
snflandrlmtr.

Tablo 2.2 Su ve atksu debisi lmnde kullanlan cihazlar
Debi lm cihaz lm prensibi

1. Basnl borularda
a. Venturi metre Basn deiimi llr.
b. lm az (nozzle) Basn deiimi llr.
c. Orifis metre Basn deiimi llr.
d. Elektromanyetik metre Manyetik alan oluturulur voltaj llr.
e. Trbin metre Trbin kullanlr.
f. Akustik esasl debimetre Hz ve akkan seviyesini lmede ses
dalgas kullanlr.

2. Ak kanallarda
a. Kanal Kanalda kritik derinlik llr.
b. Savak Savak arkasndaki su ykseklii llr.
c. Derinlik lm Akmn derinliini lmede yzge kullanlr.
g. Akustik esasl debimetre Hz ve sv seviyesini lmede ses dalgas
kullanlr.

3. Ak akl enjektr (Kennison
enjektr veya Kaliforniya boru yntemi)
Serbest dme ucundaki ak derinlii
llr.

Debi lm ynteminin belirlenmesinde dikkate alnmas gereken hususlar u ekilde
zetlenebilir:

Akm hz aral,
Akm artlar (srekli veya kesikli),
Maksimum iletme basnc ve basn dmesi,
Atk suyun yaps (kat, ya, andrc madde vb. ierii),
Bakm yntemleri ve skl,
lme ynteminin kolay llebilir tek bir parametreye bal olmasdr.

lmde kullanlan cihazn zelliklerine bal olarak debi hesab yaplr. Aada, basnl
boru ve ak kanal akmnda debi lmnde kullanlan baz cihazlarn hesap esaslar
hakknda ksaca bilgi verilmitir.



29
2.1.2.1. Basnl Borularda Debi lm Cihazlar

Venturi debi ler: Basn fark lme prensibine dayanr. (ekil 2.1.a). ki musluklu
basn lme birimini birletiren daralm bir borudan oluur. Boaza giri ve boaz
ksmndaki basn fark ak katsays ile orantldr.

Venturi kanal boyunca srekli basn dnn, llen farkn sadece %10u olmas
Venturi debi lerinin kullanlmasnn temel nedenidir.

Venturi metreler iin ASME (3) tarafndan nerilen oranlar:

giri konik ksm iin
1
= 212
o
,
k konik ksm iin
2
= 5-15
o
,
boaz uzunluu = bir boaz ap,
boaz ncesi basn lme noktas = giri konisinin 0.25-0.5 boru ap ncesidir.



ekil 2.1. Basnl borular iin debi lme cihazlar (a)Venturi (b) lm az.


ASME Aratrma Komitesinin akkan hz lm iin uygulad pratik bant aada
verilmitir (4):


1 1 2 1 m
) ( 2 Q p p g KYA Q
c
= = (2.1)

30
Burada;
A : boaz ksmnn kesit alan, (uzunluk
2
)

g
c
: boyutsuz sabit
K : ak katsays, C

/
4
1
C : dearj katsays, boyutsuz
p
1
, p
2
: boaz ncesi ve sonrasnda llen statik basnlar, (kuvvet/uzunluk
2
)
Q

: boaz ncesi basn ve scaklktaki hacimsel debi, (hacim/zaman)
Q
m
: ktlesel debi, (ktle/zaman)
Y : genileme faktr, boyutsuz (svlarda 1 alnr)
: boaz apnn boru apna oran d/D, boyutsuz
d : boaz ksmnn ap, (uzunluk)
D : boru ap, (uzunluk)

1
: boaz ncesi basn ve scaklktaki younluk, (ktle/uzunluk
3
)

Dearj katsays C, Herschel tipi Venturi metrede Reynolds saysna ve Venturi boyutuna
baldr. C sabitinin hesaplanmasnda kullanlan formller bu blmde verilmitir.

Srekli basn kayb, Herschel tipi Venturi metrelerde ap oran (), ve k konisi asna
(
2
) baldr:

Kk alarda (5-7
o
) basn farknn (p-p
1
) %10-15i
Byk alarda (15
o
) basn farknn (p-p
1
) %10-30u

Piyasada ksa tpl birok Venturi metre mevcuttur, bunlar Herschel tipi Venturi metrelere
kyasla daha kk yerlere monte edilebilmesine ramen ayn zamanda basn kaybna da
sebep olabilmektedir. Dearj katsays C, tipe gre ok farkllk gsterir bu nedenle
reticinin kalibrasyonu mevcut deilse tekil kalibrasyon nerilmektedir.

lm az (nozzle): Basit bir lm az ekil.2.1.bde verilmitir. lm az ani alan
ksa bir silindirden meydana gelir. Alan ksmn kesiti eliptik veya silindirik olabilir.
Boaz ksmnn dz blmnn uzunluu boaz apnn yaklak yars; az ncesi basn
musluu, azn i yzeyinden bir boru ap uzaklkta; az sonras basn musluu ise
azn i yzeyinden yarm boru ap uzaklkta olmaldr. Sesten dk hzdaki aklarda 2
ve 3 noktalarndaki basn pratik olarak eittir. lm aznn i yz konik seilirse, giri
ve boaz ksmlarnn geometrisi Herschel tipi Venturi metre ile ayn alnabilir.

lm aznda kritik alt akm artlarnda akm hz, Venturi metreler iin verilen bant
ile (2.1) hesaplanabilir. Bu bantda dearj katsays, C, Reynolds saysna ve ap oran
ya baldr. Dearj katsaysnn hesaplanmas bu blmde verilmitir.

Orifis metreler: Orifis metrelerde debi lme, aralkl plaka boyunca basn fark (p
1
-p
2
)
lme prensibine dayanr. ki boruyu balayan flanlara monte edilir. Borunun
byklne gre kk apl (D<5cm) ve byk apl (D>5cm) orifisler mevcuttur.
Orifislerde basn musluklarnn yeri dearj katsaysn etkiler. Flanl orifislerde basn
musluklar orifisden her iki tarafa doru 2.54 cm uzaklktadr. Keli orifislerde ise
musluklar orifisin hemen yanndadr. Byk apl orifislerde, basn lme musluklarnn,
arala D ve D/2 uzaklkta yerletirilen tipleri de vardr (ekil 2.2).


31



ekil 2.2 Orifis metrelerde basn lme musluklarnn yerleimi.

Orifis metrelerde akkan hznn belirlenmesinde (2.1) bants kullanlabilir. Orifis
metrelerde bu bantlarn kullanlmasnda Re saysnn st limitinin olmamas bir stnlk
olmakla birlikte, bu sistemlerde Venturi metre ve lme azlarna kyasla basn kaybnn
yksek olmas bir mahzur olarak grlmektedir. Statik basn kayb 2.2 bants ile
hesaplanabilir.


) (
1
1

2 1
2 4
2 4
p p
C
C

+

=


(2.2)

Burada;
: orifisin D mesafe ncesinde ve 6D mesafe sonrasnda oluan statik basn
kayb (kuvvet/uzunluk
2
)

Orifisli boru sistemi tasarmnda yersel yk kaybnn hesaplanmasnda aadaki bantlar
kullanlr:


2

2
V
K
m
= (2.3)

Burada;
K
m
: yersel yk kayb katsays, (boyutsuz)
V : borudaki akm hz, (uzunluk/zaman)

g V K h
m
2 /
2
= (2.4)

h : yk kayb, (uzunluk)
g : yerekimi ivmesi, (uzunluk/zaman
2
)

Elektromanyetik debi ler: Elektromanyetik debi lerler (magmetre), fizikte Faradayn
Elektromanyetik ndksiyon prensibine gre alr. Faraday kanununa gre herhangi bir
iletici bir manyetik alandan geerken oluan voltaj bu ileticinin hz ile orantldr.
Elektromanyetik debimetrelerde iletici atksudur.
32
Manyetik debi ler, yaltlm manyetik olmayan bir tp ve bunun stne karlkl monte
edilmi iki adet elektromanyetik sargdan olumutur. Sargdan geen alternatif akm,
hareketli bir iletici gibi davranan akkanda alternatif akm voltaj oluturur.

Elektrotlarda alglanan alternatif akm voltaj akkann akm hz ile orantldr. Burada
akkan elektrik akmnn taycs olarak davrandndan tayc olmayan akkanlar iin
elektromanyetik debi ler kullanlamaz.

Elektromanyetik debi ler kullanmnda dikkate alnmas gereken hususlar unlardr:

Boruda tam dolu ak gereklemelidir; aksi takdirde akm hz gerek deerinden
daha yksek okunur,
0.3 m/snin altndaki akm hzlarnda gvenilirlik azalr.

Tam dolu ak halindeki bir boruda, boru ap mm ve akm debisi m
3
/saat olarak alnrsa,
borudaki akm hz m/sn olarak aadaki bant yardm ile bulunabilir (8):

V = 354 Q/D
2
(2.5)

Burada;
D : Boru ap, uzunluk
Q : Debi, uzunluk
3
/zaman
V : Akm hz, uzunluk/zaman

Elektromanyetik metrelerin gvenilirlii ok yksektir. Bu nedenle, geni bir debi
aralnda kullanlabilir. Dz bir para borudan ibaret olduu iin ilave bir yk kayb
yoktur. Performanslar, scaklk, iletkenlik, viskozite, trblans ve askda kat madde
parametrelerinden etkilenmez. En byk mahzurlar ise ilk yatrm maliyeti ile iletme ve
bakm iin eitimli bir personelin srekli istihdamdr.

Trbin metre: Trbin metrelerde dnme hz suyun ak hzna eit hzda dnen bir trbin
vardr. Bu cihazn kullanm, borunun tam dolu ve basn altnda olmas ile svda askda
kat madde ieriinin dk olmas koullar ile snrldr. Gvenilirlii ve ak aral
yksektir.

Akustik esasl debimetre: Akustik esasl debi lerlerle akm hz ses dalgas ile llr.
Akustik esasl debi lerler sv seviyesini, alan ve gerek hz (ses dalgasnn akmn iki
noktas arasnda gitme sresi) belirlerler. Hz ve alan yardmyla dearj debisi hesaplanr.

Akustik esasl debi lerlerin stnl dk yk kayb, doruluk, deiik boru aplarnda
kullanlabilirlik, katlarla tkanmama ve geni bir akm hz aralnda kullanlabilir
olmasdr.

Dearj katsaysnn hesaplanmas: Debi katsaylarn hesaplanmas iin literatrde birok
genelletirilmi forml bulunmaktadr. Ancak her bir debi lme ynteminde imalat
firmalarn gelitirdii deiik tipleri olduundan montaj ve hesaplamalarda imalat firma
katalog verileri en iyi kaynaktr. Tablo 2.3de dearj katsaysnn hesaplanmasnda
kullanlan bantlar ve bu bantlarn kullanm artlar verilmitir.


33
D ve d ye gre Reynolds says aadaki bantlar yardm ile hesaplanr (9):

Re
D V
boru
D
= (2.6)

d V
bogaz
d
= Re (2.7)

Burada;
V
boru,
V
boaz
: boru ve boaz ksmlarndaki hzlar, (uzunluk/zaman)
v : kinematik viskozite, (uzunluk
2
/zaman)



34


Tablo 2.3 Dearj katsaysnn hesaplanmas
lm cihaz Forml Geerlilik artlar
Venturi C=0.9858-0.196(d/D)
4.5
(2.8)

0.316 d/D 0.775; 1.5x10
5
Re
D

2x10
6
6.5cm D 50cm; d 5cm; k/D
3.8x10
-4
(5),(6)
ISA 1932 lm
az

C=0.99-0.2262(d/D)
4.1
-[0.00175(d/D)
2
-0.0033(d/D)
4.15
][10
6
/Re
D
]
1.15
(2.9)

5cm D 50cm
0.3 d/D 0.44 7x10
4
Re
D
10
7

0.44 d/D 0.8 2x10
4
Re
D
10
7

k/D 3.8x10
-4


Uzun gvdeli
lm az
C=0.9965-0.00653[(10)
6
(d/D)/Re
D
]
0.5
(2.10)

5cm D 63cm
0.2 d/D 0.8, 10
4
Re
D
10
7

k/D 10
-3


Kk borulu
orifis (D < 5cm)


Ke tipli:
C={0.5991+
D
0044 . 0
+(0.3155+
D
0175 . 0
)[(d/D)
4
+2(d/D)
16
]}
4
) / _( 1 D d
+{
D
52 . 0
-0.192+(16.48-1.16/D)[(d/D)
4
+4(d/D)
16
]}
D
D d
Re
) / _( 1
4
(2.11)

1.2cm D 4 cm
0.1 d/D 0.8


Flan tipli:
C={0.598+0.468[(d/D)
4
+10(d/D)
12
]}
4
) / _( 1 D d +[0.87+8.1(d/D)
4
]
D
D d
Re
) / _( 1
4
(2.12)

2.5cm D 4 cm
0.15 d/D 0.7
Re
D
> 1000



35

Tablo 2.3 (devam)
lm cihaz Forml Geerlilik artlar
Geni borulu
orifis(D>5cm)








C=0.5961+0.0261
2
-
0.261
8
+0.000521
7 . 0
6
)
Re
10
(
D
+[ [ ] ] [ ]
5 . 3
3 . 0
6 8 . 0
Re / 10
Re
19000
0063 . 0 0188 . 0
D
D
+
+| | | | | |
4
4
8 . 0 1 7 _ 1
1
Re / 19000 11 . 0 1 123 . 0 08 . 0 043 . 0

+
L L
e e
-0.031| | | |
3 . 1 1 . 1
'
2 '
2
1
2
8 . 0 ) 1 /( 2

L
L (2.13)

D<0.07112m ise:
+0.011(0.75-)
| | ) 0254 . 0 / ( 8 . 2 D
bu terim ilave edilir. (2.14)
Ke tiplide: L
1
= L

2
=0

D ve D/2 tiplilerde: L
1
=1 and L

2
=
0.47

d 1.25 cm,5cm D 1m,0.1
d/D 0.75

Ke tiplide veya D ve D/2
tiplilerde:
0.1 d/D 0.5 de Re
D
4000,
d/D 0.5 de Re
D
16 000(d/D)
2

k/D 3.8x10
-4

Flan tiplilerde:
Re 4000 ve Re 170,000
D(d/D)
2
(D metre)

Flan veya D ve D/2 tipliler iin
k/D 10
-3


k: edeer przllk ykseklii, mm, (boru malzemesinin cinsine, yeniliine gre ok przsz yzeylerde k 0.03 olmak zere
0.03-1.5 mm arasndadr.)



36
2.1.2.2. Ak Kanallarda Debi lm

2.1.2.2.1. Savak Kanallar

Savak kanallar, ak kanallarda debi lmnde kullanlrlar. Genilikleri birka cm ile 15m
arasnda, daralma ksmnda ise su derinlii birka cm ile 2m arasnda olabilir. Savak
kanallarn klasik savaklara kyasla daha dk yk kayb stnl yan sra, kurulma ve
hesaplamalarn daha karmak olmas gibi mahzurlar da vardr.

Kanallarda su seviyesi, daralma blmnde llr. Parshall kanalnda lm, daralma
kanalnn 2/3 mesafesinde; dikdrtgen, trapez ve U kanallarda ise boazdan ve beklenen
maksimum savak yknn 3-4 kat uzaklkta llr. Bu kanalda savak yk, pozisyonla
fazla deimediinden, Parshall kanalnda olduu gibi tam bir lm yerinin olmas fazla
nem arz etmemektedir.

Bu blmde, uygulamada arlkl olarak kullanlmakta olan Parshall, dikdrtgen, trapez ve U
kesitli kanallar ile ilgili hesaplamalar verilmitir. Bunlardan her birinin montaj, savak yk
lmleri, kme ve analizleme ile ilgili fayda ve mahzurlar vardr. En yaygn olarak
Parshall kanal kullanlmaktadr. Ancak son yllarda gelien yeni kanal tasarmlar, Parshall
kanallarnn montaj zorluklar ve tortulanma eilimi nedenleri ile daha fazla tercih edilmeye
balanmtr.

Bu blmde verilen hesaplama yntemleri ISO, ASTM ve USBR standartlarndan alnmtr
(10), (11), (12), (13). Bu bantlar teorik bantlarn deneysel gzlem sonularna gre
uyarlanmasyla oluturulmutur. Parshall kanallar iin batm ve batm olmayan artlar,
dikdrtgen, trapez ve U kanallar iin ise sadece batm olmayan artlar iin bantlar
verilmitir. Batm olmayan durum boaz ksmnda su seviyesindeki dn gzle fark
edildii durumdur.

Parshall(Venturi) kanal: Parshall kanal, bu tr savak kanallar arasnda en geni kullanml
olandr ve 1930larda tasarlanmasndan bu yana kanal lmlerinde standart olmutur.
Parshall kanalnn en nemli stnl yk kaybnn dk olmas ve kendi kendini
temizleme kapasitesidir. Parshall kanal blmden oluur: daralma blm, boaz ve
genileme blm. Serbest akl ve batm olmak zere iki tipi mevcuttur (ekil 2.3).
Parshall kanal boyutlandrmas ISO 9826(10) ve ASTM D1941 (1991)(11) standartlarnda
verildii gibi yaplmaldr.

Kanallar sv akn, kritik altndan sper kritik zelliine geirmek zere tasarlanmtr.
Parshall kanal durumunda ise bu gei boaz ksmnda daralma ve d ile salanr. Bu
dnm akmn kanal boaznda kritik bir derinlikten gemesine neden olur. Kritik derinlikte
enerji minimuma iner. Kritik derinlik ak hzna baldr ve hzn kesin yerinin tespit zorluu
nedeniyle bu derinliin lm fiziksel olarak ok zordur. Dier taraftan boaz ncesi
derinlik ktle korunumu nedeniyle kritik derinlik ile ilikilidir. Bu nedenle ak hz boaz
ncesi derinliin lm ile hesaplanr.

Serbest akl Parshall kanalnda debi hesab: Bu halde boaz ksmnda hidrolik srama
gzle net olarak fark edilir. Yani boaz sonras su seviyesi, boaz ncesi su seviyesinden
belirgin derecede fark edilecek kadar dk seviyededir.

37


2.3. Parshall kanalnn ematik grnm

Serbest akl Parshall kanalnda debi aadaki bant ile hesaplanr:

Q = C h
n
(2.15)

Burada;
Q : Hacimsel hz, debi, m
3
/saniye
h : Boaz ncesi derinlik, m
C : Parshall kanal sabiti, ampirik
n : Parshall kanal s sabiti, birimsiz
b : Boaz genilii, m

C ve n sabitleri ekil 2.4deki grafikten bulunabilir.

38

ekil 2.4. Parshall kanal sabitleri


Batm akl Parshall kanalnda debi hesab: Bu halde boaz ksmnda hidrolik srama
gzle fark edilemeyecek, yani boaz sonras su seviyesinin, sramann fark edilemeyecei
kadar yksek olduu ak artlar hakimdir. Batm akl Parshall kanalnda debi aadaki
bant ile hesaplanr:

Q = C h
n
- Q
e
(2.16)

Burada;
Q
e
: batmln debiyi azaltma pay, m
3
/sn

b < 3.05 m iin (2.16) bantsndaki Q
e
iin aadaki bant verilmektedir:

Q
e
= 0.07 b
0.815

(
(
(
(
(
(

+
|
|
|
|
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|

|
.
|

\
|

h H
h H
h
h H
/
46 . 2
/
8 . 1
305 . 0
/ 14 . 3 57 . 4
8 . 0
(2.17)

Burada;
H : Boaz sonras llen su seviyesi, m, (sadece kanal batmsa gereklidir)
H/h : Batmlk oran, (b < 3.05 iin H/h > 0.6 veya b3.05 iin H/h>0.8 ise kanal
batmtr)

b 3.05 m iin Q
e
:

Q
e
= C
s
Q
3
(2.18)

39
C
s
= (0.3281) b (2.19)


Burada;
Q
3
: Q
e
yi hesaplamak iin ak faktr, m
3
/sn ( b3.05 iin).

Batm Parshall kanal iin C ve n sabitleri ekil 2.4deki grafikten, Q
3
, ise H/hnn ve hnn
fonksiyonu olarak ekil 2.5deki grafikten bulunabilir.


ekil 2.5 Genilii 3.05 mden byk batm Parshall kanal iin Q
3
sabiti


Dikdrtgen kanal: Dikdrtgen en kesitli kanaln ematik grnm ekil 2.6da verilmitir.
Hesaplamalarn sras aadaki gibidir (ISO 4359 1983):


2 / 3
) )( (
003 . 0
1
006 . 0
1
h
L
b
L
C
d
= (2.20)

A = B (P+h) (2.21)


A
C bhC
C
d v
v
3 3
2
1
3 / 2
= buradan C
v
bulunur. (2.22)


g
h
C bC Q
v d
2 / 3
) (
3
2
= , (2.23)


A
Q
V = , (2.24)
40

gh
V
F = (2.25)

C
v
sadece (h b C
d
/A<0.93) ise zlebilir.

Burada;
A : Daralma ksmnda enine kesit alan, m
2

b : Boaz ksm taban genilii, m
B : Daralma ksm taban genilii, m
C
d
: Dikdrtgen, trapez ve U kanallarda dearj katsays, birimsiz
C
v
: Dikdrtgen, trapez ve U kanallar iin daralma hz sabiti, birimsiz
F : Daralma kanal ak iin Froude says, birimsiz
F<1 yava veya kritik alt ak, F>1 hzl veya sper kritik ak
g : Yer ekimi ivmesi, 9.8066 m/sn
2

h : llen su seviyesi, m, eik varsa su yzeyi ve eik arasndaki
dikey mesafe
L : Boaz ksmnn uzunluu, m
P : Eik ykseklii, m
Q : Kanal boyunca ak hz, m
3
/sn
V : Daralma ksmnda hz, m/sn

Bu hesaplamalarn iin ISO 4359un nerdii artlar unlardr:

h 2m, 0.1m b B, F 0.5, h/b 3
(bh)/[B(P+h)] 0.7, h/L 0.5 h 0.05 veya h 0.05L (hangisi bykse)





41



ekil 2.6 Trapez, dikdrtgen ve U kanaln ematik grnm



B b
Q
L
L
h
P
Hidrolik
atlama
B, b
1.0 1.0
M, m M, m
Trapez kanal
L
B
Q
b
L
h
P
Hidrolik
atlama
Dikdrtgen kanal
L
B
Q
b
h
P
Hidrolik
atlama
U kanal
L
D, d
42
Yamuk (trapez) kesitli kanal: Trapez kanalda hesaplamalarn sras aadaki gibidir (ISO
4359, 1983):

m m k + =
2
1 (2.26)


2 / 3
) )( (
003 . 0
1
006 . 0
1
h
L
b
kL
C
d
= (2.27)

A = (P+h)[ B + M (P+h)] (2.28)

T = B + 2M (P + h) (2.29)


H = h alnr, Cs ise ekil 2.7deki grafikten bulunur. Bu grafik 0.02 < mH/b < 5 aralnda
geerlidir.



ekil 2.7 Trapez kanalda C
s
nin bulunmas (0.02 < mH/b < 5)



A
C bhC
C
s v
v
3 3
2
1
3 / 2
= (2.30)

bu bantda C
v
bulunur. Daha sonra,

g
h
C C bC Q
v s d
2 / 3
) (
3
2
= (2.31)


A
Q
V = (2.32)

gA
T
V F = (2.33)


43
Burada;
H :Toplam su seviyesi, m, H = h C
v
2/3

K : Trapez kanal hesaplarnda kullanlan bir sabit, boyutsuz,
m : Trapez kanal boaz ksm eimi, (yatay/dikey)
M : Trapez kanal daralma ksm eimi, (yatay/dikey)
T : Daralma ksm tavan genilii, m.

C
v
sadece h b C
s
/A < 0.93 ise hesaplanabilir. C
s
ve C
v
H ve hnn fonksiyonu olduundan H =
h C
v
2/3
, C
s
, C
v
, ve Q tekrardan hesaplanmaldr. ISO 4359 Q yu defa hesaplamay
nermektedir. Ancak trapez kanal reticileri drdnc haneye kadar Qnun hesaplanmasna
devam edilmesini nermektedirler. Sonu olarak Qdan V ve F hesaplanr.

Bu hesaplamalarn iin ISO 4359un nerdii artlar unlardr:

h 2m, 0.1m b < B, F 0.5, h/L 0.5
h 0.05 veya h 0.05L (hangisi bykse)

Dikdrtgen, trapez ve U kanallarda boaz ksmnda bir eik olduundan savak yk lm,
daralma blmnn dibinden deil, eiin tepesinden yaplr.

U kanal:

Bu tip savak kanallaryla debi lm ve hesab aadaki gibidir.


2 / 3
) )( (
003 . 0
1
006 . 0
1
h
L
d
L
C
d
= (2.34)

( P+h ) < D/2, ise:

] [
) ( 2
1
D
h P D
Cos
+
=

(2.35)

) cos sin (
4
2
=
D
A (2.36)

) )( ( 2 h P D h P T + = (2.37)

( P+h ) D/2, ise:

) (
2 8
2
D
h P D
D
A + +

=

(2.38)

T=D

H=h kabul edilir ve ekil 2.8deki grafikten C
u
bulunur. Bu grafik 0.1<H/d<3 iin geerlidir.
Daha sonra aada verilen (2.39) bantsndan C
v
bulunur:

44

A
C dhC
C
u v
v
3 3
2
1
3 / 2
= (2.39)

g
h
C C dC Q
v u d
2 / 3
) (
3
2
= (2.40)


A
Q
V = (2.41)


gA
T
V F = (2.42)

Bu hesaplamalar iin ISO 4359un nerdii artlar unlardr:

h 2m, 0.1m d/D F 0.5, h/L 0.5
h 0.05 veya h 0.05L (hangisi bykse)



ekil 2.8 U kanallarnda C
u
nun bulunmas


C
v
sadece h d C
u
/A < 0.93 ise hesaplanabilir. C
u
ve C
v
, H ve hnn fonksiyonu olduundan H
= h C
v
2/3
, C
u
, C
v
, ve Q tekrardan hesaplanmaldr. ISO 4359 Qyu defa hesaplamay
nermektedir. Ancak U kanal reticileri drdnc haneye kadar doruluk salanana kadar
Qnun hesaplanmasna devam edilmesini nermektedirler. Sonu olarak Qdan V ve F
hesaplanr.

2.1.2.2.2. Savaklar

Savaklar ak kanallarda debi lmnde kullanlrlar. Bu blmde uygulamada en yaygn
olarak kullanlan dikdrtgen, V, trapez savaklarla ilgili bantlar verilmitir.

Dikdrtgen savak: Dikdrtgen savaklarda temel prensip, debinin su derinliiyle (h, ekil
2.9da savak yk) dorudan ilikili olmasdr. Dikdrtgen savaklar, bastrlm, ksmen
daraltlm veya tamamen daraltlm olabilirler. Bastrlm dikdrtgen savaklarda
45
daralma yoktur, bu savaklarda (b) = (B)dir. Dier bir deyile entik yoktur, savak
dmdzdr. Tamamen daraltlm savaklarda, (B-b) > 4h
max
(h
max
savakta beklenen en
yksek su seviyesidir) (13). Ksmen daraltlm savakta ise 0 < (B-b) < 4h
max
dr. Savaklarda
daraltma, su aknn savaa doru sktrlmas amacyla yaplr.

ISO (1980), ASTM (1993) ve USBR (1997) bastrlm, ksmen daraltlm veya tamamen
daraltlm dikdrtgen savaklar iin Kindsvater-Carter denklemini (13) nermektedirler (14),
(15), (16):

Q = C
e

2 / 3
) )( ( 2
3
2
h b
K h K b g + + (2.43)

Burada;
Q : debi, m
3
/sn
C
e
: dearj katsays, boyutsuz
g : yerekimi ivmesi, m/sn
2

b : entik genilii, m
h : su seviyesi, metre
K
b
ve K
h
: viskozite ve yzey geriliminin etkisi, m

(b+K
b
) toplam etkin genilik, (h+K
h
) toplam ise etkin savak yk olarak adlandrlr.
g=9.8066 m/sn
2
,
K
h
=

0.001 mdir. C
e
, b/B ve h/Pnin fonksiyonu; K
b
, b/Bnin fonksiyonudur.
ekil 2.10da ISO (15) ve LMNO (9)un eitli b/B deerlerinde h/P ye kar C
e
grafii
verilmitir. Nmerik zmler iin eitli b/B oranlarnda K
b
deerleri ise ekil 2.11de
verilmitir.

46



ekil 2.9. Dikdrtgen, V ve trapez savaklarn ematik grnm


47


ekil 2.10. Dikdrtgen savaklarda debi katsays


nerilen montaj artlar ve denklemin uygulamas (15):

h, savak ncesi, savaktan maksimum savak yknn 4-5 kat uzaklkta llmelidir,
Savan kalnl nemli deildir, ancak eiin suyun getii blmnn kalnl
nemlidir ve 1-2 mmyi gememelidir.
Savak sonras su yzeyi, kretin (savak entii taban) en az 6 cm altnda olmaldr
(13),
llen su seviyesi, h 0.03 m olmaldr,
P, savak ncesi kretten itibaren llmeli ve P 0.1 m. olmaldr (0.1-10000m),
entik genilii b 0.15m, ve savak genilii B 0.15m (0.15-10000) olmaldr,
0 < b/B 1 ve 0 < h/P 2.5 olmaldr,
b < B (daraltlm savaklarda) ise (B-b) 0.2 m olmaldr.


ekil 2.11. Dikdrtgen savaklarda K
b
katsays

48
gen (V- entikli) savak: gen savaklarda temel prensip, dearjn genin tabanndan
itibaren su ykseklii ile orantl olmasdr. Bu mesafe su seviyesi (h) olarak adlandrlr
(ekil 2.9). gen savaklarda dearjdaki kk deiimler derinlikte byk deiimlere neden
olduundan dikdrtgen savaklara kyasla daha hassas savak yk lmlerine olanak tanr.

ISO (1980), ASTM (1993) ve USBR (1997) gen savaklar iin Kindsvater-Carter
denklemini nermektedirler (14), (15), (16):

Q = 76.98 C tan (/2) (h+k)
5/2
(2.44)

Burada;
Q : Debi, m
3
/sn
C : Dearj katsays, boyutsuz
: entik as, derece
h : Savak yk, m
k : Su seviyesi dzeltme faktr, m

C ve knn aya kar izilmi grafii ekil 2.12deki grafikte verilmitir. Otomatik
hesaplamalar iin gelitirilmi olan C ve k denklemleri 2.45 ve 2.46da verilmitir (9):



ekil 2.12. gen savaklarda C ve k sabitleri

C = 0.607165052-0.000874466963 + 6.10393334x10
-6

2
(2.45)

k (m) = 4.41655x10
-3
1.03495x10
-4
+ 1.00529x10
-6

2

-3.23745x10
-9

3
(2.46)

nerilen montaj artlar ve denklemin uygulamas (15):

h, savak ncesi savaktan 4h uzaklkta llmelidir.
Savan kalnl nemli deildir, ancak suyun eiin V ksmndan getii blmnn
kalnl nemlidir ve V ksmnn kalnl 0.8-2 mm aralnda olmaldr.
Savak sonras su yzeyi, Vnin alt ksmndan en az 6 cm aada olmaldr (bylece
suyun serbest ak salanr).
49
Bantlar h < 38cm ve h/P < 2,4 iin gelitirilmitir.
Bantlar tam daraltlm gen savaklar iin gelitirilmitir (h/B 0.2 olmaldr).
Daralma blm ortalama genilii (B) > 91 cm olmaldr.
V nin taban savak ncesinin dibinden en az 45 cm yukarda olmaldr.

Eer savak yukarda belirtilen artlarn bazlarn karlamyorsa sz konusu savak ksmen
daraltlm gen savak olabilir. Bu durumda h/B 0,4 olmas; Vnin tabannn savak
ncesinde dipten 10 cm yukarda olmas; daralma blmnn 61 cm geniliinde olmas;
h<38 cm yerine 61 cmye kadar olabilmesi yeterlidir. Bu durumda C iin farkl grafik vardr
(13).

Trapez (Cipoletti) savaklar: Trapez savaklarda temel prensip, dearjn su ykseklii (h) ile
orantl olmasdr. Bu mesafe su seviyesi (h) olarak adlandrlr (ekil 2.9). Trapez savaklarda
yan eimler dik/paralel = 4:1dir. Trapez savaklar tam daraltlm olarak kabul edilirler.
Dearj katsays C = 3.367 olup, dikdrtgen savaklar gibi L veya Pye bal deildir. U
savaklar iin USBR (1997) u banty nermektedir (13):

Q = 65.6 L h
3/2
(2.47)

Burada;
Q : debi,m
3
/sn
L : savak uzunluu, m
h : su seviyesi, m

L, su yzeyi boyunca deil, savan dibi boyunca llr.

nerilen montaj artlar ve uygulama (13):

Yanal yzlerin eimi dik/paralel = 4:1 olmaldr.
H, savak ncesi savaktan en az 4h uzaklkta llmelidir.
Savan alma blmnde kalnl 0.8-2 mm arasnda olmaldr.
Savak sonras su yzeyi trapezin alt ksmndan en az 6 cm aada olmaldr.
llen su seviyesi h> 6cm ve h< L/3 olmaldr.
P, kanal ncesi kanal dibinden llr ve P>2h
max
(h
max
=maksimum beklenen su
seviyesi) olmaldr.
b, kanaln yanlarndan llr ve b > 2h
max
olmaldr.

2.1.2.3 z Madde Enjeksiyonu Yntemi ile Debi lm

Trblansl aklarda, ok yksek veya dk hzlarda akan suda fazla kat madde hareketi
olmas gibi durumlarda debi ani veya srekli enjeksiyon yntemleri ile llr.

Ani enjeksiyon yntemi: Akan suya bir kesitten ani olarak bir iz maddesi (kimyasal tuz,
floresan madde veya zararsz bir radyoaktif madde) katlr. Ayn hat zerinde baka bir kesitte
bu iz maddesinin konsantrasyonunun zamanla deiimi llr. Suya ilave edilen maddenin
hacmi V
1
, iindeki izleyici konsantrasyonu C
1
, iz maddesi konulmadan nceki konsantrasyon
C
o
ise, hat zerindeki kesitte zamana gre llen konsantrasyon deiimi C(t) olduuna gre
akarsuyun debisi ktle korunumu prensibinden (2.48) forml ile hesaplanr.

50

0
0
1 1
) ( t C C
C V
Q

= (2.48)

Konsantrasyon deiiminin yeterli hassasiyetle llmesi zor olduundan bu yntemin
uygulanmasnda zorluklarla karlalr.

Srekli enjeksiyon yntemi: Bu yntemde iz maddesi enjeksiyonu srekli olarak yaplr.
Enjeksiyon sresi hattaki lm istasyonunda llen izleyici konsantrasyonunun sabit bir C
2

deerine erimesine olanak verecek kadar uzun olmaldr. Akan suya birim zamanda katlan
kimyasal hacmi Q
1
, zeltideki izleyici konsantrasyonu C
1
olduuna gre yine ktle
korunumu prensibinden akan suyun debisi hesaplanr (2.49).

QC
0
+ Q
1
C
1
= (Q+Q
1
) C
2

Balangtaki iz maddesi konsantrasyonu C
0
= kabul edilerek:


1
2
1
1
0 2
2 1
) 1 ( Q
C
C
Q
C C
C C
Q =

= (2.49)

Bu yntemin uygulamas daha kolaydr.

Bu yntemler kullanlrken iki kesit arasndaki uzakln iz maddesinin tam olarak karmasn
salamaya yetecek kadar uzun olmasna dikkat etmek gerekir. Yanal dorultuda karma
dey dorultudaki karmaya gre daha yava olduundan enjeksiyonun kesitin eitli
noktalarnda birden yaplmas daha uygundur.

2.1.2.4 Yzgelerle Debi lm

Daha basit bir hz lme yntemi de akm tarafndan srklenen yzgelerin belli bir yolu
almalar iin geen zamann llmesi ile gerekleir. Bu yntemin kullanlabilmesi iin akan
suda yeterli uzunlukta (en az kesit geniliinin 5 kat) dz bir para bulunmaldr (17). Su
yznde hareket eden bir yzge kullanlyorsa ortalama hz bulmak iin yzgecin hz 0,8-
0,9 gibi bir katsay ile arplr. Akmn derinlii boyunca uzanan yzgelerle ortalama hz iin
daha gvenilir bir deer elde edilir. ok sayda yzge kullanlp sonularn ortalamas
alnarak daha salkl sonular elde edilebilir. Ancak genellikle yzgelerle elde edilen
sonular ok hassas deildir. Takn vb. gibi sebeplerle dier yntemlerin kullanlamad
zel durumlarda bu yntem kullanlr.











51
KAYNAKLAR
(1) Wastewater Engineering, Treatment Disposal Reuse,Metcalf & Eddy. McGraw-Hill
International Editions. Third edition.

(2) , Syed R. Kasm, 1985, Wastewater Treatment Plants, Treatment, Design, and Operation
CBS Publishing Japan Ltd.

(3) American Society of Mechanical Engineers ASME FED 01-Jan-1971. Fluid Meters, Their
Theory and Application- Sixth Edition.

(4) Robert H. Perry, Don W. Gren, 1997, Perrys Chemical Engineers Handbook, seventh
edition, , McGraw-Hill International Editions.

(5) American Society of Mechanical Engineers (ASME). 2001. Measurement of fluid flow
using small bore precision meters. ASME MFC-14M-2001.

(6) International Organization of Standards (ISO 1991). Measurement of fluid flow by means
of pressure differential devices, Part 1: Orifis plates, nozzles, venturi tubes inserted in circular
cross-section running full. Reference number: ISO 5167-1:1991(E).

(7) Engineering Data Book. Gas Processors Suppliers Association. Tulsa, Oklahoma 74103,
ninth edition, 1972, revised, 1976.

(8) UNIMAG Electromagnetic closed pipe flow meter. Application Guide, ISCO.

(9) LMNO Engineering, Research, and Software, Ltd. 2002.

(10) International Organization of Standards (ISO 9826). 1992. Measurement of liquid flow in
open channels- Parshall and SANIIRI flumes.

(11) American Society for Testing and Materials (ASTM D1941-91). 1991. Standard test
method for open channel flow measurement of water with the Parshall flume.

(12) International Organization of Standards (ISO 4359). 1999. Technical Corrigendum 1 for:
Liquid flow measurement in open channels-Rectangular, trapezoidal, and U-shaped flumes.
Reference number: ISO 4359: 1983/Cor.1:1999(E).

(13) USBR. 1997. U.S. Department of the Interior, Bureau of Reclamation. Water
measurement Manual. 1997. 3ed.

(14) Kindsvater, C.E. and R.W.Carter. 1959. Discharge characteristics of rectangular thin-
plate weirs. Transactions, American Society of Civil Engineers. Vol.24. Paper No. 3001.

(15) International Organization of Standards ISO (1980) ISO 1438/1-1980(E). Water flow
measurement in open channels using weirs and venture flumes-Part 1: Thin plate weirs. 1980.

(16) American Society for Testing and Materials (ASTM (1993). ASTM D5242. Standard test
method for open channel flow measurement of water with thin-plate weirs.1993.

(17) Mehmetik Bayazt, 1995, Hidroloji, T naat Fakltesi Matbaas.