BRGn

Yl: 4 Say: 113 07.01. 2012 Kltr Sanat Eki

FELSEFE SZL
Ft:l~fe
Slj!(i

Voltalre
lnkilap. 2011 304 sf.

AHMET BOZKURT

Her an felsefe szl

Asl ad Franols-Marie Arouet olan filozof yaptlarnn ok ynll ile bildik felsefe geleneinden ayr den ynelileriyle de aydnlanma dncesinin temel parametrelerini kuran kiidir
nceleri ve eylemleriyle bir yzyla adn veren ok az dnr vardr. Bu aznln ierisine dahil edebileceimiz ender isimlerden biridir Voltaire. Tm yaam boyunca banazln her trne kar savam veren bu filozof akln ve ilerlemenin de en nemli savunucularndan biri olmutur. Voltaire'i felsefe tarihindeki dier filozoflardan ayran en nemli zelliklerinden biri de onun eine az rastlanr bir eylem-yazn birlikteliini eserlerinin temel bileeni klmasnda yatyor. Asl ad Franois-Marie Arouet olan filozof yaptlarnn ok ynll ile bildik felsefe geleneinden ayr den ynelileriyle de Aydnlanma dncesinin temel parametrelerini kuran kiidir. Hem dzyaz hem de iir alannda pek ok yapt kaleme alan Voltaire tarih, iir, tiyatro, felsefe, mektup, ro- . man ve edebiyat eletirisi alanlarnda benzersiz yaptlara imza atmtr, alkantl ve gidi gelilerle rl bir yaamn rn olan tm bu yaptlarnda filozofun o esiz esin gc, kvrak dili ve artc zgveni tm adalarn da etkisi altnda brakan byleyici bir hava oluturmutur. Yaad yzyln en nemli tarihisi olan Voltaire ilk defa tarih biliminin an-

dir. Hem dzyaz hem de iir alannda pek ok yapt kaleme alan Voltaire tarih, iir, tiyatro, felsefe, mektup, roman ve edebiyat eletirisi alanlarnda benzersiz yaptlara imza atmtr. alkantl ve gidi gelilerle rl bir yaamn rn olan tm bu yaptlarnda filozofun o esiz esin gc, kvrak dili ve artc zgveni tm adalarn da etkisi altnda brakan byleyici bir hava oluturmutur. Yaad yzyln en nemli tarihisi olan Voltaire ilk defa tarih biliminin anlat geleneini de btn btne deitirmitir. Eski tarih anlaynn yerine kurumlar, iktisadi yaplar ve uygarlk durumlarn, dnce ve sanat biimini yeni tarihiliin ayrlmaz ilkesi haline getirir. Dou masallarndan yararlanarak yazd felsefi romanlar ile de bu tre yeni almlar kazandran Voltaire'in bir dier nemli baars da yazd tragedyalar ile aa kar. Elliyi akn piyes ve opera gftesi yazmasna karn bu alandaki en nemli yaptlarn Corneille ve Racine geleneini srdren tragedyalar oluturur. Sahneyi daha ok felsefi, siyasi ve dinsel konularn . tartlp zme kavuturulduu biralan olarak grmesine ramen Voltaire'in tm gayreti aslnda yazn-eylem birlikteliinin tutarl bir poetika eliinde yaamsalla kavuturmasnda yatar. Kukusuz Voltaire'in felsefeci ynnn aa kt en nemli yaptlardan birisi de onun, ilk basks I764'te yaplan Felsefe Szl (Dictionnaire philosophique) adl almasdr. lk olarak Felsefe Szl ya da Alfabe Dzeniyle Us (Dictionnaire philosophique ou la raison par alphabet) balyla yaymlanan alma daha sonra ise PortatifFelsefe Szl (Dictionnaire philosophique portatif) adn almtr. Alfabetik bir dzen ierisinde etik, estetik, trajedi, insan, din, yasalar, domalar

gibi pek ok balkta yazarnn zgn dncelerinin deneyimlendii bir yapt olan bu szlk ayn zamanda yaznsal bir tr olarak da dnce tarihindeki yerini almtr. Trkeye ilk kez 1943 ylnda Ltfi Ay'n evirisiyle kazandrlan Felsefe Szl yeniden Iulier Benda edisyonunun eksiksiz haliyle okuru karsna kt. Gnmz okurunun alk olmad bir disipline etme durumundan uzak bir grnm izen bu yaptn nemi sadece yazarnn Voltaire olmasndan kaynaklanmyor. Voltaire bu szln nemini anlamamz iin yalnzca kk bir neden. Yapta btn rengini veren saduyu ve etik temelli uslamlama biimi bugnn okuyucusunun unuttuu ama hibir zaman kaytsz kalamayaca bir gereklik olarak karmzda duruyor. Szlklerin bildik anlamyla pratik bir bavuru kayna olmasnn yan sra ayn zamanda Aydnlanma andan bugne bilgi ve sanatsal retimin de vazgeilmez kurucu kaynaklarndan

birisi olduunu da unutmamak gerekiyor. Aydnlanma dncesinin nc dnrleririden Denis Diderot'nun Encyclopedia ou Dictionnarirre Raissonne des Sciences des Arts et des Metiers (Aklamal Bilimler, Sanatlar ve Zanaatlar Ansiklopedisi ya da Szl) adl ansiklopedinin her ne kadar halk aydnlatmak, bilgilendirmek gibi zgl bir amac olsa da I751'de balayan bu servenin otuzbe ciltlik sayfalarnda d'Alernbert, Dietrich von Holbach, Voltaire, Jean Iack Rousseau gibi pek ok ismin katks mevcuttu. Kukusuz szlk ve ansiklopedilerin yeni bir dil ve yeni bir tarih ina etmek gibi amalar da olmutur. Daha ok resmi sylemin ve ulus-devlet ideolojisinin inasndaki rol de olduka belirleyicidir. Bizde de edebi bir kanon oluturmak iin zellikle ansiklopedi yazm nemsenmesine ramen szlk yazm sadece dilin kurulmas balamnda kendine bir meruiyet alan bulabilmitir. Szlk kavramnn bizde, kendi

. zgl balamndan uzaklatrlarak yalnzca retme ve bilgilendirme ile snrlandrlm olmas da son derece anlamldr. Voltaire'in yaptnn bildik szlk almalarndan ayrlan yn ise daha ok bir dnemin tm toplumsal, kltrel, siyasal ierirnlerini dilin grnen ve grnmeyen tm yzleriyle amlamasndaki olaanst yapsnda aranmaldr. Cenazesi bile Fransa iin sorun olan Voltaire tpk Moliere gibi lmyle bile banazln hangi noktalara tandn her dneme hatrlatan bir figr. Felsefe Szl'nn kapsamn bu dzlemde dndmz vakit Voltaire gibi isimlerin bugn halen daha neden adarnz olduu sorusunun cevab hemen alnm olacaktr. Evet, Voltaire ve dier pek ok dnr yarattklar dnyann biricik1ii ile akla ve saduyuya verdikleri nemle her zaman hatrlanmas gereken rnek figrlerdir. Onlar tarihsel bir yn klliyatnn ierisinden kartp okumak imdi her zamankinden daha da nemli.