Dokuzuncu ve Onuncu Yzylda Bizans-Abbasi Snr

Byzantine-Abbasid Frontier in the Nineth and Tenth Centuries

Grhan BAHADIR
z lk slm fetihleri sonucunda Anadoluya giren slm ordusu, Antakyadan Erzuruma kadar olan blgeyi fethetti. slm ordusunun Anadoluda ilerlemesi karsnda Bizans mparatoru Herakleiosun emri zerine Bizansllarn Antakyann kuzeyindeki kalelerden ekilmesiyle 638 ylnda Bizans-Arap Sugur el-amiye (am snr) olutu. Herakleios, bylece oluan hudut blgesinde yaayan halk i blgelere ekerek slm ordusunun ilerlemesini nlemek maksadyla geni bir blgeyi bo brakt. Bu ekilde Anadoluda oluan Bizans-Arap snr Emevi ve Abbasi Devletleri dneminde de varln devam ettirdi. Abbasi Devletinin savunmasnda Bizans-Abbasi snr ok nemli rol oynad. Abbasi halifelerinin bu snr ehirlerine yerletirdii Abbasi garnizonlar Bizans ehirlerine akn yaparak Bizansn Abbasi topraklarna saldrmasn 10. Yzyln ortalarna kadar engellediler. Bizans mparatorlar Nikephoras Phokas ve Ioannes imiskes, 10. Yzyl ortalarnda Abbasi Sugurunu aarak Anadoluda Abbasi Sugur ehirlerini Bizans mparatorluu toprana kattlar. Bylece, yz yldan fazla bir sre ayn kalm Anadoluda Bizans-Abbasi snr deiiklie urad. Anahtar Kelimeler: Bizans, Abbasi, snr, Abstract Muslim forces entered Anatolia from Antakya and arrived Theodopolis (Erzurum). Thus Byzantine-Arab borderland occured after first Islam Conquests. It appears indeed that Heraclius attempted to forestall further withdrawals by turning Cilicia into a sort of no-mans land after his final departure from Syria: and establishing in the Amanos mountains to the defensive region or Byzantine-Arab border. Just as the Byzantine frontier played on important part in the life of Umeyyed and Abbasid State. Arab forces began to concentrate on establishing a

Yrd. Do. Dr. Mustafa Kemal niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm.

164

Grhan Bahadr

defensive border and protecting the territory which lay behind Abbasid forces did strike deep into Byzantine territory-the raid of Harun al-Reid in 872 such attacks were aimed chiefly at the collection of booty and at damaging Byzantine morale. Thus the situation reached by the middle of the eighth century was not substantially altered until the tenth century when the great reconquest under Phokas and Tzimiskes took place. Key Words: Byzantine, Abbasid, Frontier

Yedinci yzyl ortalarnda ilk slm fetihleri sonucunda slm ordusunun Anadoluya girmesiyle Bizans-slm snr blgesi olutu. 636 ylnda Antakyay alarak Bizans Anadolusuna giren slm ordusu, birok Bizans ehrini fethetti. Bunun zerine Bizans mparatoru Herakleios (610-641), slm ordusunun Anadoluda ilerlemesini durdurmak iin Antakya, Tarsus, Malatya, Erzurum, ehirlerini slm ordusuna brakarak bir eit kalesiz snr blgesi haline gelmi ve bilinli olarak harap edilmi tampon blge oluturdu. Halife Hz. mer (634-644)in emriyle tampon blgenin arkasndaki slm ordusunun fethettii Bizans ehirleri slm snr karakollar haline getirildi. Bu snr karakollarndan snra yakn olanlara Sugur ehri denirken Sugur ehirlerinin arkasnda bulunan ehirlere Avasm (koruyanlar) ehri denildi. Sugur ehirleri Tarsus, Malatya, Erzurum iken am snrnn Avasm ehri Antakya idi. Sugur ve Avasm ehirlerine yerleen Mslman askerler Anadolu slm Sugurunu korumak iin yaz ve k aylar Bizansa kar aknlara karlard.1 Bu ekilde oluan snr blgesi, Emevi ve Abbasi Devletleri dneminde de ayn ekilde kald. Onuncu yzyln ortalarnda balayan Bizans taarruzu sonucunda Abbasi Sugur ehirlerinin Bizans toprana alnmasyla yz yldan fazla bir sre ayn kalm Bizans-Abbasi snr deiiklie urad. Bu almada yedinci yzyl ortalarnda slm ordusunun Anadoluya girmesiyle Bizans- slm snrnn nasl olutuu ve bu snrn daha sonraki yzyllarda nasl deiiklie urad zerinde durulmutur. slm ordusu, 634 ylnda Yermuk savanda Bizans ordusunu malup ettikten sonra am ehrine girdi. Dmak(am) slm topraklarna katan Ebu Ubeyde b. Cerrah komutasnda slm ordusu halife Hz. merin emriyle Dmakn kuzeyine hzla hareket ederek Hms ve Halebi de slm topraklarna katt. Bylece btn Suriye blgesini fetheden slm ordusu Antakya surlarnn nne gelerek kamp kurdu. Antakya halk, slm ordusunun am blgesinin btn ehirlerini ksa srede fethetmesinden dolay ehri savunmak yerine Ebu Ubeyde b. Cerrah ile anlamay tercih etti. Antakya halknn ehri teslim etmesi zerine slm ordusu 636 ylnda
1

ahin Uar, Anadoluda slm-Bizans Mcadelesi, aret Yay., stanbul, 1990.

Dokuzuncu ve Onuncu Yzylda Bizans-Abbasi Snr

165

Antakyaya girdi.2 Bizans mparatoru Herakleios, slm ordusunun hzlca btn Suriyeyi fethederek Antakyaya kadar gelmesi zerine Bizans askerlerini Antakyann kuzeyindeki kalelerden ekti. Ayrca Herakleios, Anadoluda slm ordusunun ilerlemesini durdurmak iin Antakyadan Erzuruma kadar uzanan hat zerinde yaayan Bizans halkn i blgelere ekerek geni bir alan bo brakt. Bylece Bizans mparatoru Herakleiosun emri zerine Antakyann kuzeyindeki hat zerinde yaayan Bizansllarn i blgelere ekilmesiyle 637 ylnda Anadoluda Bizans- slm Suguru elamiye(am snr) ve Sugur el-Cezireden olutu. Anadoluyu ikiye ayran bo hudut blgesinin batsnda Bizans garnizonlar bulunurken dousuna da slm garnizonlar yerleti. 3 Anadoluda slm blgesi ile Bizans arazisini ayran, bu ssz blgeye ez-Zavahi(d ksmlar, d arazi) dendi.4 Halife ve mparator, Anadoluda yaayan kendi halklarn korumak istediklerinden dolay en azndan geici bir sre iin, am blgesi snrnda bir eit kalesiz snr blgesi haline gelmi ve bilinli olarak harap edilmi tampon blge oluturdular.5 slm ordusu, bu ehirlerin arka taraflarnda bulunan Sugur ehirlerinden Bizans arazisine aknlara ktnda Anadoluda Bizansa tabi araziyi kltmeye almad. Sugur ve Avasm blgesinde bulunan ehirlere yerleen Mslmanlar Anadoluda dier Bizans ehirlerini almak iin gayret sarfetmediler. Sadece mutad olarak her yaz ve k mevsimlerinde Amanos ve Toros silsileleri yoluyla Anadolu ilerine aknlar yaptlar.6 Antakya ve Tarsus arasnda Bizans kaleleri ve bu kalelerde de ok sayda asker bulunmaktayd. Herakleios, Antakyadan stanbula giderken Antakya ve Tarsus arasndaki kalelerde bulunan askerleri ve halk yannda gtrd. Bundan maksad ise, Antakya ile dier Bizans ehirleri arasnda kalan blgelerde slm ordusunun mamur bir yere rastlamamas idi. Herakleios, kalelerde bulunan askerleri datm olduundan slm ordusu buralarda kimseyi bulamyordu. Bazen de kalelere yakn yerlerde Bizansllar tuzaklar kuruyor ve geride kalanlar gafil avlayabiliyorlard. Daha sonra slm ordusu, bunun iin de gerekli ihtiyat tedbirlerini ald.7 Emevi Devleti yklp Abbasi Devleti 750 ylnda kurulduunda BizansAbbasi snr yedinci yzyldaki snrla aynyd. Abbasi Devleti kurulduu yllarda Abbasi halifeleri devlet dzenini kurmakla uramalarndan dolay
2 3

Yakut, Mucemul-Buldn, Kitabul-lmiye Basmevi, Beyrut, s. 318. Belzur, Futhul-Buldn (ev. Mustafa Fayda), T.C. Kltr Bakanl Yay., Ankara, 2002, s. 234. 4 Hakk Dursun Yldz, slmiyet ve Trkler, stanbul, 2000, s. 84. 5 E. Walter, Kaegi, Bizans ve lk slm Fetihleri (ev.Mehmet zay),stanbul, 2000, s.370. 6 Ernest Honigman, Bizans Devletinin Dou Snr (ev.Fikret Iltan), stanbul, 1970, s.36. 7 bnul-Esir, el-Kamil fit-trh (ev.A. Araka),stanbul,1987, 2. Cilt, s. 454.

166

Grhan Bahadr

Bizans ordusu, Anadoluda baarl seferler dzenledi. Fakat bu baarlar Bizans mparatorluuna srekli arazi kazanc salamad. nk zaptedilmi olan kaleler pek ksa bir mddet sonra tekrar Abbasi ordusunun eline geti.8 Abbasi Devletinin ikinci halifesi Mansur (754-775), isyanlar bastrp devlet ynetimini dzene koyduktan sonra Antakya valisi Salih b. Aliyi Bizans snrn glendirmesi iin grevlendirdi. Salih b. Ali, bu dorultuda Avasm ehirlerinde bulunan garnizonlara daha fazla asker yerletirdi ve Avasm kalelerini onararak kuvvetlendirdi. Salih b. Ali komutasnda Abbasi ordusu, 757 ylnda Malatyaya gelerek ehri tekrar eskisi gibi ina etti ve buraya yerleti.9 Bu ylda Salih b. Ali ve Abbas b. Muhammed, Bizans ordusunun tahrip ettii Malatyann surlarn glendirdikten sonra Anadoluda elHades10 yaknnda bir da geidinden geerek Bizans ordusu ile savamaya gittiler. Bizans seferinden zaferle dnen Antakya valisi Salih b. Ali, Mara, Misis ve Adana ehirlerinde bulunan garnizonlara asker yerletirerek Bizans snrn kuvvetlendirdi.11 Abbasi Devletinin ynetim merkezi 762 ylnda Badata tandnda Bizans-Abbasi snr am ve Cezire Sugurundan oluuyordu. Sekizinci yzylda Sugur ehirleri yeniden tahkim ve tamir edilmeye baland.12 Abbasi Devletinin varln devam ettirmesi iin Bizans-Abbasi snr ok nemliydi. Bylece, Bizans karsnda mstahkem bir hudut hatt meydana getiriliyor ve buras tam manasyla askeri bir s oluyordu. Abbasi Devleti kurulduu ilk yllardan itibaren Abbasi halifeleri Bizans-Abbasi snrndaki Sugur ve Avasm ehirlerini devaml kontrol altnda tutmaktaydlar. Artk halifelerin bizzat katldklar byk seferler hari, Bizansa yaplan gazalar bu hudut ehirlerinden sevk ve idare edilmekteydi.13 Bizans, hudut ehirlerinden balayan aknlara kar savunma sistemi olarak sinyal atelerinden oluan bir erken uyar sistemi kulland. Bu erken uyar sistemi Toros dalarndan stanbula kadar uzanmakta ve bu sistem sayesinde istila haberi bir saat iinde bakente ulaabilmekteydi. Bizansn sinyal atelerinden oluan erken uyar sistemini kullanmas dokuzuncu yzyln

C. Edmund Bosworth, Bilad al-Sham During the Abbasid Period, Amman,1991, s. 54. Sryani Mihail Vekyinamesi (Trke terc.Hrant.D. Andreasyan), Ankara, 1944 (T.T.K. ktphanesi No:44de yaynlanmam tercme).s. 95. 10 Hades, Mara yaknnda bir ehir idi. 11 bnul-Esir, 5. Cilt, s. 397. 12 Taberi, The History of al-Taberi (ev. Hugh Kennedy),Albany,1992,29. cilt, s.3. 13 John Haldon ve Hugh Kennedy, The Arab-Byzantine Frontier in the Eighth and Ninth Centuries, Military Organisation and Society in the Borderlans ZRVI 19 (1980), 79-116, s.86.
9

Dokuzuncu ve Onuncu Yzylda Bizans-Abbasi Snr

167

ikinci yarsnda brakld, ancak snrlarda benzer yerel bir uyar sisteminin kullanlmasna devam edildi.14 Abbasi halifeleri, Sugur-Avasm blgesindeki ehirlere mstahkem hudut hatt, savunma tesisleri gzyle baktklar da akla gelmektedir. Abbasiler devrinde bu hudut blgesi olduka geliti. Bizansa kar yaz ve k seferlerine katlan birliklerin saylar oald. Abbasi Devletinin hemen her blgesinden gaza iin gelen gnlller ve halifelerin gnderdikleri birliklerin saylarnn artmas baz idari glklere sebep oluyordu. Bu kadar geni sahann bir ordughtan ynetilmesinin zorluunu Harun er-Reid Abbasi halifesi olmadan nce babas Halife Mehdi (775-785) onu Bizansa kar Anadolu seferine gnderdiinde anlad.15 Halife Mehdi, olu Harun er-Reid komutasnda Abbasi ordusunu Bizansa kar Anadolu seferine gnderdiinde Abbasi ordusu Anadolu seferinde baarl olarak stanbula kadar geldi. Bu Anadolu seferinde Bizans ve Anadoluyu tanyan Harun er-Reid (786-809), Abbasi halifesi olunca ilk ii Bizans-Abbasi snrndaki Sugur, Avasm ehirlerinin surlarn kuvvetlendirmek ve bu ehirlere ok sayda asker yerletirmek oldu. Halife, Bizans snrn yeniden dzenleyerek Sugur el-Cezireyi Sugur e-amdan ayrd. Sugur e-amdaki ehirler Tarsus, Adana, Ceyhan ve Avasm ehri Antakya idi. Bizans-Abbasi topraklar arasndaki snr hatt zerinde bir dizi mstahkem kale bulunuyordu. Sugur ehirlerinden en nemlisi Bizans arazisini ayran Kilikyadaki Glek Boazna (Pylae Ciliciae) fazla uzak olmayan Tarsus ehriydi. ki sra surla evrili piyade ve svarilerden oluan gl bir garnizon tarafndan srekli olarak korunan Tarsus, Abbasilerin gznde Bizansllarn saldrlarna kar en gvenilir kale idi. am Sugur hatt Tarsustan balar ve dousunda Seyhan nehri zerinde Adana ehrinin yaknnda Ceyhan nehrinin zerinde Misis ehri bulunurken Misisin kuzeyinde palmiyeleri, zengin baheleri ve tarma elverili topraklar ile Anavarza (Anazarba) ehri yer alrd. Anavarzann dousunda Haruniye kalesi, Maran hemen kuzeydousunda Hadat kalesi, daha ileride kuzeydouda ise Malatya kalesi bulunurdu. Tarsustan Malatyaya kadar uzanan ve bu ehirlerden oluan am Sugur-Avasm hatt zellikle halife Harun er-Reid halifeliinin ilk yllarnda byk lde glendirildi. Bu dnemde Sugur-Avasm hattnda bulunan kalelerin surlar kuvvetlendirilerek Sugur-Avasm ehirleri yeni garnizonlarla takviye edildi.16 Abbasi halifesi,
Richard C. Dietrich, Diegenes Akrites Destannda Hristiyan Mslman Snr Kltrnn Yansmalar, Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 2005, s. 98. Ayrca bkz. Philip, Pattenden,The Byzantine Early Warning System, Byzantion LIII.(1983), s.258-260 15 Yldz, s. 58-60. 16 Vasiliev, Byzance Et Les Arabes, I.cilt, Bruxelles,1935, s.94-95.
14

168

Grhan Bahadr

Sugur ehirlerini yeniden dzenlenmesi yannda bir de hi kimsenin yaamad tampon bir blge oluturdu. Bizans ordusu bu tampon blgeye girdii zaman hemen Avasm ehirlerinden takviye Abbasi kuvvetleri Sugur ehirlerine hareket ediyorlard. Halife Harun er-Reid, dokuzuncu yzyln banda bu ekilde dzenledii Sugur ve Avasm ehirleri sayesinde Bizansn aamayaca savunma sistemini kurmu oldu.17 Halife Harun er-Reid tarafndan Sugurda kurulan bu savunma sistemi artan Bizans taarruzlar karsnda dokuzuncu yzyln sonuna doru giderek eski gcn kaybetmeye balad. Bizans ordusu, 877 ylnda Mara, Hades ve Malatya ile 883de Tarsus zerine yapt seferler sonucunda toprak kazanmam idiyse de, bu teebbslerle, Abbasi ordusunun Anadoludaki mnferit baarlarna ramen Anadolunun dou snrnda srekli bir ilerleme devrine girmi oldu. slm ordusu, hem Emevi hem de Abbasi dnemlerinde Anadoluda Bizansa kar aknlara Sugur ehirlerinden kyor sonra oraya tekrar dnyordu. Emevi ve Abbasi dnemlerinde her iki grubun temaslar daha sk ve daha yakn olmutu. Bu dnemde Bizans- Arablar arasnda sahipsiz bir toprak blgesi bulunmaktayd ve gvenlik nedeniyle temaslar genellikle ticari ya da resmi ilerle snrlandrlmt. Bizans mparatorluunun dou snr, Sugur ve Avasm blgesi, sabit bir hat deildi ve bu hat mstahkem ehirlerle belirlenen bir blgeden olumaktayd. Bu mstahkem blgenin zaman zaman olduka sakin olmasna ramen istikrarsz ve deiken olduu genellikle daha sk grlen bir durumdu. Bizansllar ile Arablar arasnda bu mstahkem blgede oluan kltrel etkileimde her iki taraf baka alanlardan istediklerini serbeste seip aldlar. rnein Arablar, Yunan bilimini, Matematik ve tbb Bizanstan rendiler ve bu konular ile ilgili kitaplar Yunancadan ya da Sryaniceden Arapaya evirdiler. Snr teriminden tarihi bir srecin, hem sosyal ve etnik bir durumu hem de corafi ve siyasi bir biimi belirtmesi anlalmaktadr.

17

Pavlos E. Niavis,The Reign of Byzantine Emperor Nicephorus I. (802-811), Athens, 1987, s. 196. 18 Dietrich, s. 82 Ayrca bkz. Kaegi, The Frontier, Barrier or Bridge, The 17th nternational Byzantine Congress: Major Papers (New York, 1976), s.286-288. 19 Dietrich, s. 83.

Dokuzuncu ve Onuncu Yzylda Bizans-Abbasi Snr

169

Dokuzuncu yzyl banda Bizans- Abbasi snr, Pavlos E. Niavis, The Reign of the Byzantine Emperor Nicephorus I. (802-811), Historical publications St. D. Basilopoulos, Athens, 1987, s. 195., bu harita bu kitaptan alnmtr. Dokuzuncu yzylda Bizans-Abbasi Suguru sekizinci yzyldaki gibi am ve el-Cezire Sugurundan oluuyordu. ki mparatorluun topraklar arasndaki snr hatt zerinde bir dizi mstahkem kale bulunurdu. BizansAbbasi snr hattnda en nemli Sugur ehri Bizans topraklarn ayran Kilikya mevkinde Glek Boazna fazla uzak olmayan Tarsustu. Dokuzuncu yzylda Abbasi-Bizans Sugurlarnda karlkl aknlar srekli devam etti. Bu dnemde Bizans-Abbasi savalar Antakya, Tarsus, Adana, Samsat ve Malatya, Sugur ve Avasm ehirlerinden hareket eden askeri birlikler tarafndan yaplmaktayd. am Sugur ve Avasm ehirlerine byk Abbasi garnizonlar yerletirildi ve bu garnizonlardan Bizans ehirlerine sk sk aknlar yaplyordu. Tarsustan Malatyaya kadar uzanan am Sugur ve Avasm ehirleri zellikle dokuzuncu yzyln balarnda byk lde

170

Grhan Bahadr

glendirildi. Abbasi halifeliinin am Sugur ve Avasm ehirlerinden elde ettii gelir, sz konusu illerin savunmas iin harcanan miktarn yannda olduka nemsiz kalyordu. Tarsus, Adana, Misis, Anavarza, Haruniye dier birka ehrin de dhil olduu Suriye snrndan elde edilen gelir, Araplarn resmi istihbaratna gre yaklak 100.000 dinar veya bir buuk milyon altn frank buluyordu; bu gelir kamu ilerinde, casuslarn, kuryelerin ve da, rmak ve kalelerdeki geitlerde bulunan muhafz noktalarnn korunmas ve bakmnda kullanlyordu. Bu ehirlerin garnizonlar iin zel askeri kuvvetler gerekiyordu. Dier yandan ise, am Sugurundan elde edilen yllk gelir 100.000 dinar iken gerek kara gerekse deniz yoluyla yaplan yaz ve k seferleri iin 200.000, hatta kimi zaman 300.000 dinarlk yaklak drt buuk milyon frank harcama miktar belirlenmiti. Mara, Hadat, Malatya ve dier birka ehirden oluan Cezire sugurundan elde edilen gelir 70.000 dinar bulurken 1.050.000 altn frank , bu snrn genel bakm iin 40.000 dinar harcanyordu. Kalan 30.000 dinar paral askerler iin ayrlrken, askeri seferlerden doan ve her bir seferin tad neme gre belirlenen olaand harcamalar bir yana, her yl bu giderlere en az 120.000, baz zamanlarda ise 170.000 dinara kadar kabilen bir miktar daha ekleniyordu. Memn dneminde(813-833) Sugur ve Avasm ehirlerine yaplan harcamalar Halifeliin elde ettii gelirlerin toplam ile karlatrldnda fazlasyla nemsiz kalyordu; 820 ylnda Abbasi Devleti Suriye ve Anadoluda Sugur-Avasm blgesinden elde ettii yllk gelir 700.000 dinar- bir milyar frank- geiyordu.20 Bizansn bir daha Sugur-Avasm blgesine saldrmamas iin Bizans ordusuna byk bir darbe vurmak gayesiyle halife Memn komutasnda byk bir Abbasi ordusu 23 Mart 830 Antakya-Tarsus yoluyla Bizans topraklarna girdi.21 Bunun zerine Bizans imparatoru Theophilos (829-842) Abbasi ordusunun Anadoluda ilerlemesini durdurmak iin halife Memna eliler gndererek bar teklifinde bulundu. Halife Memn, bar teklifine sulhu u art dahilinde yaparm, beni hkmdarnz olarak ilan edeceksiniz ve vergi miktarna gelince okluundan ya da azlndan ikayet etmeyeceim eklinde cevap verdi. Bizans imparatoru Theophilos, bu teklife kar hibir cevap gndermedi.22 Bu olay zerine Bizans imparatoru, 831 ylnn bahar aynda byk bir orduyla Toroslar aarak Tarsusa geldi ve burada Abbasi ordusu yenip geri dnd.23 Halife Memn, Bizans
Vasiliev, Byzance Et Les Arabes, s.95-97. Aikaterina Christophilopoulou, Byzantine History II (610-867), (Translated by Timothy Cullen) Adolf M. Hakkert Yay., Amsterdam, 1993, s. 246. 22 Gregory Abul-Farac, Abul-Farac Tarihi (ev.mer Rza Dorul) T.T.K Basmevi, Ankara,1999, s.222. 23 C. Edmund Bosworth, The City of Tarsus and The Arab-Byzantine Frontiers, in Early and
21 20

Dokuzuncu ve Onuncu Yzylda Bizans-Abbasi Snr

171

askerlerinin Tarsus ve el-Massisa halkndan 1.600 kiiyi ldrdn renince, Cemaziyelevvel (Haziran)de tekrar Anadoluya girdi ve burada 15 aban (28 Eyll) 832 tarihine kadar kald. Abbasi halifesi, bu Anadolu seferinde olu Abbas ile kardei el-Mutasm ayr ayr kuvvetler banda grevlendirdi. koldan Anadoluya giren Abbasi ordular Herakleia (Ereli)yi aldktan sonra Anadolu ilerinden hzla ilerledi. Bizans imparatoru Theophilos, Abbasi ordularnn Anadolu da durdurulamamalar zerine Yohannesi eli olarak halife Memna gnderdi.24 Bizans elisi, halife Memndan, zaptettii kaleleri geri vermesini ve be yllk bir sulh yaplmasn teklif etti. Halife Memn, Bizans mparatorunun bu bar teklifini kabul etmedi. Fakat kn yaklamasyla Anadolu seferi gelecek yla ertelendi.25 Halife Memn H.218/M.833 ylnn bahar aynda Bizans seferine ktnda Amurriyye (Amorion) mevkine ulat ve burada Bizansllar malup ederek Bizans mparatoru Theophilosu daha ar artlarda anlama, istemek zorunda brakt. Bunun zerine Bizans mparatoru, Abbasi halifesine daha ar artlarda bir bar teklif etti. Halife Memn bar anlamasndan sonra am Sugurunun nemli ehri Tarsusa doru hareket etti. Tarsusa gelen halife Memn 9 Temmuz 833 tarihinde burada ateli bir hastalktan ld. Bylece halife Memnun lm, Anadoluda Sugur ve Avasm ehirlerine ok sayda asker yerletirmesine ramen, Mslmanlar bu ehirlere iskan gayesinin tahakkukuna mani oldu.26 Tolunolu Ahmedde bu Bizans seferleri iin genliinde kendi istei zerine am Sugurlar emirlii grevi ile Samerradan ayrlarak dnemin nemli ilim merkezlerinden biri olan Tarsus ehrine geldi ve yaklak yedi yl orada askeri am Sugurlarnn emirlii grevinde bulundu.27 Abbasi Devletinin merkezinde bulunan Trk komutanlarndan Bayk Bey, veyolu Tolunolu Ahmedi am Sugur emirliinden ararak onu 868 ylnda Msra naibi olarak gnderdi. Msrda bamszln ilan ederek
Middle Abbasid Times , ORIENS, Journal of the International Society for Oriental Research, 33. Volume, NewYork, 1992, 269-286, s.274. 24 Sryani Mihael Vekayinamesi, s163 25 Ya kub, Kitabul-Buldan (lkeler Kitab), (ev. Murat Aar), Ay yay. stanbul, 2002 s.303 26 Taberi, The History of al-Tabari (ev. C. E. Bosworth), 32.cilt, s.224 27 Kzm Yaar Kopraman, Tolunoullar (868-905) D.G.B..T. VI. cilt, a Yay. stanbul, 1992, s.56. 28 Ebulfez Elibey, Tolunoullar Devleti (868-905)( ev. Seluk Akn), stanbul, 1997, s. 92-93. 29 George Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (ev. Fikret Iltan), Ankara,1981, s. 221. 30 John Scylitzes,A Synopsis of Histories (811-1057)(ev. John Wortley), Kanada, 2000, s.77

172

Grhan Bahadr

Tolunoullar Devletini kuran Tolunolu Ahmed, genliinde am Sugur emirliinde bulunduundan bu blgede Abbasi hilafetinin etkisini kaybettiini biliyordu. Bu sebepten Abbasi halifesinin izniyle am Sugurunu Bizansa kar korumak iin am Sugur ehirlerini Tolunoullar Devleti topraklarna katt.28 Abbasi halifesi Mutemid (869-892), devletin iinde bagsteren isyanlarla uratndan Msr, am ve am Sugurlaryla ilgilenmesi mmkn olmad. Bu da Tolunolu Ahmedin blgede rahat etmesine frsat verdi. Bizans, Abbasilerin iinde bulunduu siyasi ve idari istikrarszl frsat bilip Anadoluda Sugur ve Avasm ehirlerine saldrlarn sklatrd. 873 ylnda Bizans mparatoru I. Basileius (867-886), Frat blgesine ilerleyerek Zibatra (bugnk Malatyann Doanehir ilesi) ve Samosata (Samsat) Bizans topraklarna katt.29 Buradan mparator I. Basileius, Malatya kalesini almak teebbsnde bulunurken ar bir malubiyete urad. Bu malubiyetten sonra mparator, Malatya nlerinden stanbula dnd. Ancak I. Basileius, bu seferde olduu gibi Frat blgesinde ve Toros Sugur ehirlerinde yapt dier seferlerde de yar baarlarla yetinmek zorunda kalmasna ramen, Bizans mparatorluunun dou snrnda planl olarak ilerlemeye balad devre alm bulunuyordu. Bizans ordusunun Anadoluda hzla ilerleyerek Malatyaya kadar rahatlkla geldiini gren Halife Mutemid, 870 ylnda am Sugurlarn Tolunolu Ahmedin emrine verdi. Bunun zerine Tolunolu Ahmed, kardei Musa b. Tolunu Tarsus valisi tayin etti. Tarsus valisi Musa b. Tolun, Bizans ordusunun bakumandan Andrewe mektup gndererek bu mektupta Bizans ordusu Malatya nnde nasl bozguna uradysa dier ehirlerde de ayn bozguna urayacaktr eklinde yazd. Bu mektup zerine Bizans bakumandan Andrew, byk bir orduyla Tarsus ehrine geldi ve burada Abbasi ordusunu malup ederek ehre girdi. Andrew, Tarsus ehrini aldn imparatora bildirdi. mparator I. Basileius, bu habere inanamad. nk Tarsus ehrini almann bu kadar kolay olmayacan evresindekilere syledi ve derhal Tarsus ehrine gidip durumu gzleriyle grmek istedi. Fakat mparator, talyada balayan isyanlar sebebiyle Tarsusa gidemedi.33 Bizans, talyadaki isyanlar bastrdktan sonra Anadoluya yneldi. mparator I. Basileius, Bizans ordularnn zellikle am Sugurlarn aarak Abbasi Devletinin Anadoluda bulunan topraklarn almay planlyordu. Bu dorultuda Bizans, Anadoluda Sugur-Avasm ehirlerine hem karadan hem de denizden saldrmaya balad.
Vasiliev, The Struggle with the Saracens (867-1057), Cambridge Medieval History, 4. Cilt, s. 139. 32 Elibey, s.101. 33 Scylitzes, s. 81.
31

Dokuzuncu ve Onuncu Yzylda Bizans-Abbasi Snr

173

Bu saldrlarda Bizans ordular hzla ilerlerken Abbasi Devletinin bu dnemde Bizansa kar koyacak gc yoktu.34 Bylece Abbasi Devleti asndan Abbasi-Bizans Sugurunda durum gitgide ktleiyordu. Abbasi hilafetinin Bizans saldrlarna kar koyamayacan bilen Tolunolu Ahmed bu durumdan kendine vazife kararak 28 Nisan 878 tarihinde olu Abbas yerine brakarak byk bir ordu ile am Sugurlarn Bizansa kar savunmak iin Msrdan ama hareket etti.35 Bizans mparatorunun bar talebine ramen Tolunolu Ahmed Tarsusu ele geirdikten sonra Bizans arazisine doru hareket ederken Msrdan gelen kt haber onu hcumdan vazgemek zorunda brakt. Tolunolu Ahmedin Msrda kendi yerine brakt olu Abbas, babasna isyan etmiti. Tarsusta Bizans seferine hazrlanan Tolunolu Ahmed, hemen olunun isyann bastrmak iin Msra dndkten sonra 14 Mays 882 tarihinde olu Abbasla savat ve bu savata olunu malup ederek onu hapsetti.36 Tolunolu Ahmed, 10 Mays 884 tarihinde vefat etti ve yerine ikinci olu Humaraveyh geti.37 Tolunolu Devleti, 890 ylnda Yakn Douda en gl devlet idi ve bu tarihte arazisi en ileri noktaya ulat. Tolunolu Devletinin snrlar bu ylda gneyde Sudandan balyor kuzeyde Tarsusa kadar bat da Libyaya douda ise Dicle sahiline kadar uzanyordu. Tolunoullarnn bu gl durumunda Humaraveyh bu msait ortamdan yararlanamayarak devletin iktisadi gcn zayflatt.38 Tolunoullar, Humaraveyh dneminde eski gcn yetirmesiyle merkezden uzakta olan Bizans snrndaki Sugur ehirlerine takviye kuvvetler yerletiremedi. Onuncu yzyl ortasnda Bizansn taarruza gemesiyle Bizans-Abbasi snr deiiklie urad. Bizans-Abbasi snr blgesi sekizinci yzyldan 968e kadar rutin bir sava durumu iindeydi. Bizans, 960 ylndan sonra Anadoluda taarruza geerek Sugur e-am ehirlerine saldrd.39 880 ile 960 yllar arasnda Sugur e-am ehirleri Tarsus, Adana ve Ceyhan evresinde 19 kale vard. Sugur e-am ehirleri Bizans ordusunun giriini engellemek ve dman hcumlar iin ileri uyar karakollar ya da Bizans topraklarna Abbasi aknlar iin ileri sler olarak tasarlanm ar tahkim edilmi bir mstahkem mevkiler hattyd. Avasm, kendilerine iyi bakabilecek durumda olan youn nfuslu tarmsal blgeleri korurken, Sugur ou zaman iki tarafn da sekizinci yzyln bandan itibaren bilinli olarak ekip bitii
34 35

Scylitzes, s. 88. Elibey, s.104. 36 Elibey, s.111. 37 Kopraman, s.63. 38 Elibey, s.130. 39 Niavis, s.196.

174

Grhan Bahadr

nsansz tampon blge idi. Sugur ehirlerinin evresinde kk hisarlar ve kaleler elde tutulduu srece Bizans saldrlarna kar daha gl savunma hatt oluturuluyordu. nk Bizans askerlerinin iletiim a iinde gnderebilecekleri kk aknc ya da yiyecek peindeki gruplar her zaman bir tehdit oluturuyorlard. Yine de kk hisarlar kuatmak, aknc gruplarn ou iin katlanlacak zahmete demiyordu. Hem kk hem byk mstahkem mevkiler sk sk el deitirdii halde Bizansllar srekli yerleimlerde daha az aba gstermenin ve aknlarn kapsamn ve etkilerini asgariye indirmenin bir yolu olarak kontrol ellerinde tutmann nemini akca kavryorlard.40 Onuncu yzyln ortalarnda Anadolu am Sugurunda hidiler ile Hamdaniler mcadele etmekteydiler. Abbasi Halifesi erRazi(934-940), Msr valisi Ahmed b. Kaykl azlettikten sonra yerine Muhammed b. Toa atad. Fakat Ahmed b. Kayklk bu atamay kabul etmediinden dolay Muhammed b.Toa, askerlerini ikiye ayrarak, bir grubunu denizden Tinnise gnderirken, dier grubuyla da kendisi karadan Msra girdi. Muhammed b. Toa ile Ahmed b. Kayklk arasnda 22 Temmuz 935 tarihinde yaplan savata Muhammed b. Toa galip geldi. Bylece Msrda ikinci bir Trk hidi Devleti dnemi balad.41 hidi Devleti Msrda kurulduu srada Sugur el-Cezire ve Sugur e-am Hamdanilerin elinde iken Msr ve am blgesi tamamen hidilerin idaresinde otonom bir statde idi.42 Bizans-Abbasi snr dokuzuncu yzyln ortasnda istikrara kavuturulduu halde snr komutanlklarnn bazlarndaki dinamik nderler Bizans Anadolusunun gvenlii iin daimi bir tehdit oluturduklarn gsterdiler. Bu nderlerin en nemlisi 930lardan itibaren otuz yl akn bir sre Haleb Hamdani Emiri Seyfuddevle oldu. Onuncu yzyln ikinci yarsnda sefere kan Bizans imparatorlar, Seyfuddevlenin Anadoluda ilerlemesine engel oldular. Ama Haleb yine de Bizans snrnda bir kilit nokta olarak kald.43 hidilerin Emiri Muhammed b. Toa, Msrda hidi Devletini kurduktan sonra am alarak snrlarn Anadolu snrna kadar geniletti. Bylece Haleb Hamdani Emiri Seyfuddevle ile hidilerin Emiri Muhammed b. Toan am blgesine hkim olmak iin kar karya gelmesi kanlmazd. Seyfuddevle, birinci am seferinde (h.335) 945 ylnda ama girdi.44 Bunun zerine hidi Emiri
John Haldon, Bizans Tarih Atlas, ( ev. Ali zdamar), stanbul, 2007, s. 176. Muhammed Yusuf b. Tariberd, en-Nucmu-z Zhire f Mulki Msr vel-Khira, 3. Cilt, el-Muessetul Msryyetul Amme telif ve taba ven ner, Kahire, 1964, s.244. 42 bnul-Esir, 8. Cilt, s. 274. 43 John Haldon, Bizans Tarih Atlas, s. 177 44 Yahya b. Sad Antak, Tarihl Antak (H.328-458,M. 940-1067), ( Ner. mer Abdullah Tedmuri) Lbnan,1990, s. 75.
41 40

Dokuzuncu ve Onuncu Yzylda Bizans-Abbasi Snr

175

Muhammed b. Toa, 12 Nisan 945 tarihinde Msrdan ama hareket etti. Seyfuddevle, Hmsa doru geri ekildi ve Muhammed b. Toa ile aralarnda 945 ylnn haziran aynda Knnesrin yaknlarnda vuku bulan savata yenildi. Muhammed b. Toa, Halebe kadar geldi ve ehri ald. Fakat hidi Emiri Muhammed b. Toa, Halebi hidi Devletinin topraklarna katmayarak Msrdan uzakta Anadoluda Bizansla mcadele etmek istememesinden dolay Haleb Hamdani Emiri Seyfuddevle ile anlama yapt. Bu anlamaya gre Hms, Haleb ve Antakyaya kadar olan yerler Seyfuddevleye verilirken Hmstan itibaren geri kalan yerler hidilere brakld. hidilerin Antakya blgesi ve Halebi Seyfuddevleye brakmasn Seyfuddevlenin Anadoluda Bizansla mcadelesini desteklemesiyle izah etmek mmkndr. Ayrca Bizansn aamayaca byk bir g olarak am yolu zerinde Haleb Hamdani Emiri Seyfuddevlenin bulunmas hidi Devletinin savunmas iin son derece nemliydi.45 Bu anlamadan sonra ama giden Ihidi Emiri Muhammed b. Toa (h.336) 946 ylnda amda hastalanarak ld. Muhammed b. Toan lmnden sonra hidi Devletinin bana olu Ebul-Kasm geti. Fakat Ebul-Kasmn atabei Kafur hidi Devletinin ynetiminde en etkili isimdi.46 Bizans mparatoru I. Romanus Lakepenus (920-944) dneminde Anadoluda birok zaferler kazanld. Bizans ordusunun bu dnemde Anadoluda kazand zaferler Bizans mparatorluunun itibarn ykseltti ve Anadoluda Nikephoros Phokas ve Ioannes imiskes idaresinde yaplan nihai taarruzun balangcn tekil etti. Bizans mparatorluunun kudretinin artmasnn etkisinde kalan Abbasi Sugur ehirlerinde yaayan birok Hristiyan, Bizans eyaletlerinde iskan edilmek zere, Bizans topraklarna getiler. Abbasi-Bizans snr blgesinin bu ekilde tenhalamas Bizansn sonraki ilerlemesini kolaylatrd.47 Bylece mparator Nikephoros Phokas (963-969), bir zamanlar II. Romanus emrinde Bizans bakumandan olarak balad Anadoluyu tamamyla fethetme planna imparatorluu dneminde de devam etti. Bu dorultuda Bakumandan Ioannes imiskesi Bizansn Anadoluda tek rakibi olan Seyfuddevleyi ortadan kaldrmas iin Anadoluya gnderdi.48 Bizans bakumandan ordusuyla (H.352 Zilhicce ay) 963 ylnn bahar aynda Adanaya geldi ve Tarsustan Adanaya yardma gelen Hamdani birliini imha ettikten sonra Massisay muhasaraya balad. Bizans ordusu, Ceyhan aldktan sonra gneye doru Hamdani
45 46

Fikret Iltan, .A, Seyfuddevle, mad. 10. Cilt, s. 538. Yahya Sad Antak, s. 75-76. 47 Ostrogorsky, s. 259. 48 Scylitzes, s. 146. Ayrca bkz. Sryani Mihail Vekyinamesi, s. 220.

176

Grhan Bahadr

merkezi Halebe doru ilerledi.49 Muhtemelen mparator komutasndaki Bizans ordusu, Seyfuddevlenin Anadoludaki kuvvetlerine ar malubiyetler verdirdikten sonra stanbula dnd. nk bir ka yl sonra Bizans mparatoru, tekrar Anadoluya girdiinde ciddi bir mukavemetle karlamad.50 Seyfuddevle, Bizans imparatorunun 967 ylnda Antakyay muhasara ettii zaman Knnesrin ve oradan da ayzara ekilmi bulunuyordu. Muvaffakiyetli bir balangtan sonra urad srekli malubiyetler ve bunun yannda kendi adamlarnn isyanlar Seyfuddevleyi tketmiti. slm tarihinin bu mehur kahraman 8 ubat 967 tarihinde Halebte vefat etti. Na, Meyyafarikin (Silvan)e gtrlerek annesinin trbesine defnolundu.51 Seyfuddevlenin vefatyla onuncu yzylda Anadoluda Bizansla mcadele edecek bir g kalmad. Bylece Bizans imparatorlar, Anadoluda kuvvetli bir mukavemetle karlamadan 967 ylndan sonra yz yldan fazla bir sredir Mslmanlarn elinde olan Sugur ehirlerini alarak bu ehirleri Bizans mparatorluunun topraklarna kattlar. Bylece yz yldan fazla bir sre hi deimemi Anadoluda Sugur-Avasm hatt Bizans taarruzuyla Bizans lehine deiiklie urad.

49 50

Iltan, s. 538. Scylitzes, s. 146. 51 Ibnul-Adim, Zubdet el-Haleb min Tarihul Haleb (622-1064), I. Cilt, (Ner. Sami Dahhan), am, 1951, s. 151.

Dokuzuncu ve Onuncu Yzylda Bizans-Abbasi Snr

177

Bu harita: G. Ostrogorsky, History of Byzantine State, New Brunswick, 1969, ve G. Schlumberger, Un empereur byzantin an dixieme siecle, Nicephore Phokas, (Paris,1890) s.324-325.den alnmtr.
Kaynaka Abul-Farac, Gregory, Abul-Farac Tarihi (ev.mer Rza Dorul) T.T.K Basmevi, Ankara,1999, Ibnul-Adim, Zubdet el-Haleb min Tarihul-Haleb (622-1064), I. Cilt, (Ner. Sami Dahhan), am, 1951. Belzur, Futhul Buldn (ev. Mustafa Fayda), T.C. Kltr Bakanl Yay., Ankara, 2002. Bosworth C. Edmund, The City of Tarsus and The Arab-Byzantine Frontiers, in Early and Middle Abbasid Times , ORIENS, Journal of the International Society for Oriental Research, 33. Volume, NewYork, 1992, 269-286 ---------------------------------------, Bilad al-Sham During the Abbasid Period, History of Bilad al-Sham Committee, Amman, 1991. Dietrich, C. Richard, Diegenes Akrites Destannda HristiyanMslman Snr Kltrnn Yansmalar, Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 2005. Christophilopoulou Aikaterina, Byzantine History II (610-867) (Translated by Timothy Cullen), Adolf M. Hakkert Yay., Amsterdam, 1993

178

Grhan Bahadr

Elibey, Ebulfez, Tolunoullar Devleti (868-905) (ev. Seluk Akn), tken Yay., stanbul, 1997. Iltan, Fikret, .A Seyfuddevle, mad. 10. Cilt. bnul-Esir, el-Kamil fit-trh (ev. A. Araka), Bahar Yay., stanbul, 1987. Haldon, J.F., Bizans Tarih Atlas (ev. Ali zdamar), Kitap yaynevi, stanbul, 2007. John Haldon ve Hugh Kennedy, The Arab-Byzantine Frontier in the Eighth and Ninth Centuries, Military Organisation and Society in the Borderlans ZRVI 19 (1980). Honigman Ernest, Bizans Devletinin Dou Snr (ev. Fikret Iltan), stanbul niv. Yay. stanbul, 1970. Kaegi, E. Walter, Bizans ve ilk slm Fetihleri (ev.Mehmet zay), Kakns Yay., stanbul 2000. Kopraman, Kzm Yaar, Tolunoullar (868-905) D.G.B..T. VI. cilt, a Yay. stanbul 1992. Niavis, Pavlos E. The Reign of the Byzantine Emperor Nicephorus I. (802-811), Historical publications St.D. Basilopoulos, Athens, 1987. Ostrogorsky, George, Bizans Devleti Tarihi, (ev. F. Iltan), T.T.K. Basmevi, Ankara, 1981. Scylitzes, John, A Synopsis of Histories (811-1057), (ev. John Wortley), Published by The Centre for Hellenic Civilization at University of Manitoba, Kanada, 2000. Sryani Mihail Vekyinamesi, (Trke tercmesi: Hrant .D. Andreasyan), Ankara, 1944, (T.T.K. ktphanesi No:44de yaynlanmam tercme). Tariberd, Muhammed Yusuf, en-Nucmu-z Zhire f Mulki Msr vel-Khira, 3. Cilt, el-Muessetul Msryyetul Amme telif ve taba ven ner, Kahire, 1964. Taberi, History of el-Tabari Tarih el-Rusul vel Muluk, State University of New York Press, Albany 1992. Vasiliev, The Struggle with the Saracens (867-1057), Cambridge Medieval History, 4. Cilt. Vasiliev, Byzance Et Les Arabes, Bruxelles,1935. Yahya b. Sad Antak, Trihul Antak (H. 328-458, M. 940-1067), ( Ner. mer Abdullah Tedmuri), Lbnan, 1990, Ya kub, Kitabul-Buldan (lkeler Kitab), (ev. Murat Aar), Ay yay. stanbul, 2002 Yakut, Mucemul-Buldn, Kitabul lmiye Basmevi, Beyrut, Tarihsiz. Yldz, Hakk Dursun, slmiyet ve Trkler , Kamer Yay., stanbul, 2000.