Professional Documents
Culture Documents
MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)
ANKARA 2005
NDEKLER NDEKLER
NDEKLER ............................................................................................................. i AIKLAMALAR........................................................................................................iv GR............................................................................................................................ 1 RENME FAALYET 1..........................................................................................2 AMA.......................................................................................................................2 ARATIRMA .......................................................................................................... 2 1. AK..........................................................................................................................2 1. 1. Aknn Tanm ............................................................................................... 2 1.2. Aknn Grevleri.............................................................................................. 3 1.3. Aknn alma Prensibi................................................................................. 4 1.4. Ak eitleri...................................................................................................... 4 1.4.1. Kurun Ak.................................................................................................4 1.4.2. Kalsiyumlu Ak......................................................................................... 4 1.5.Kalsiyumlu Aklerin stnlkleri :....................................................................5 1.6. Aknn Yaps (ekil-6): .................................................................................5 1.8. Ak Kapasitesini Etkileyen Faktrler:...............................................................7 1.9.Tata Gre Ak Seimi.....................................................................................7 1.10.Ak Kontrolleri.................................................................................................7 1.10.1. Gzle Kontrol........................................................................................7 1.10.2. Yzeyden Kaak Kontrol........................................................................8 1.10.3. Younluk Kontrol................................................................................... 8 1.10.4. Kapasite Kontrol:.................................................................................... 8 1.10.5.Vasta zerinde Ykl Muayene...............................................................9 UYGULAMA FAALYET 1............................................................................... 10 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 15 RENME FAALYET 2........................................................................................17 AMA.....................................................................................................................17 ARATIRMA......................................................................................................... 17 2.Ak Elektrolitinin Hazrlanmas ve Younluk Kontrol.........................................17 2.1. Arlk Esasna Gre Elektrolit Hazrlanmas................................................. 17 2.2 Hacim Esasna Gre Elektrolit Hazrlanmas................................................... 17 2.3.Hidrometre........................................................................................................ 18 2.3.1. Su Younluuna Gre Blmleme ..........................................................18 2.3.2. Bome Esasna Gre Blmleme:.............................................................. 19 2.4.AKLERN ARJ VE DEARJI.................................................................... 20 2.4.1.Aknn Dearj ........................................................................................ 20 2.4.2. Ak arj................................................................................................... 21 2.5.AIRI ARJ VE DEARJIN ZARARLARI....................................................21 i
2.5.1 . Ar arjn Zararlar................................................................................ 21 2.5.2 . Ar Dearjn Zararlar............................................................................ 22 2.7.AK ARJ ETME METOTLARI....................................................................22 2.7.1. Yava arj................................................................................................. 22 2.7.2. Normal arj...............................................................................................22 2.7.3. abuk arj.................................................................................................22 2.7.4. Ara zerinde arj....................................................................................22 2.7.5. Ak arj Sresinin Tespiti........................................................................ 23 2.8.Aknn Self- Dearj ....................................................................................... 23 2.8.1 Slfatlama ................................................................................................23 2.9. Kullanlmadan Bekletilen Aklerde Yaplacak lemler:............................... 23 UYGULAMA FAALYET 2............................................................................... 24 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 25 RENME FAALYET 3........................................................................................27 AMA.....................................................................................................................27 ARATIRMA......................................................................................................... 27 3. Otomobil Tesisatlarnda Kullanlan Devre Elemanlar...........................................27 3.1.alterler............................................................................................................. 27 3.1.1. Mekanik alterler.....................................................................................27 3.1.2. Manyetik alterler.....................................................................................27 3. 2. Tesisat Kablolar ve Renk Kodlar: ................................................................28 3.3. Ampul ve eitleri........................................................................................... 28 3.3.1.Ampul........................................................................................................ 28 3.3.2. eitleri..................................................................................................... 28 3.4.SGORTALAR................................................................................................. 30 3.4.1. Tanm .................................................................................................... 30 3.4.2.Telli Sigortalar........................................................................................... 31 3.4.3. Devre Kesiciler........................................................................................ 31 3.4.4.Sigorta kutusu............................................................................................ 32 3.5. RLELER .......................................................................................................32 3.5.1.Akm Rleleri.............................................................................................32 3.5.2. Emniyet Rleleri .................................................................................... 32 3.6. SOKETLER .................................................................................................... 33 3.7.KONTAK ANAHTARI....................................................................................33 UYGULAMA FAALYET 3............................................................................... 34 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 35 RENME FAALYET 4........................................................................................37 AMA.....................................................................................................................37 ARATIRMA......................................................................................................... 37 4. KONTAK ANAHTARI:.........................................................................................37 4.1 Grevi............................................................................................................... 37 ii
4.2. Yaps............................................................................................................... 37 4.3.Kontak Anahtar Kontrolleri............................................................................. 38 4.3.1. asi Kontrol ........................................................................................... 38 4.3.2. Devre Kontrol......................................................................................... 38 4.3.3.Ksa Devre Kontrol.................................................................................. 38 UYGULAMA FAALYET 4............................................................................... 39 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 39 RENME FAALYET 5........................................................................................41 AMA.....................................................................................................................41 ARATIRMA......................................................................................................... 41 5.OTOMOBL TESSATINDA KULLANILAN KABLOLAR:...............................41 5.1.Kablo Malzemesi.............................................................................................. 41 5.2. Kablo Renkleri................................................................................................. 41 5.3. Kablo Kesitleri:................................................................................................42 5.4. OTOMOBL TESSATINDA KULLANILAN SOKETLER:........................42 5.4.1.Tanm:.......................................................................................................42 UYGULAMA FAALYET 5............................................................................... 44 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 45 MODL DEERLENDRME...................................................................................47 KAYNAKLAR........................................................................................................... 48
iii
AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI 5250T0007 Otomotiv Teknolojisi Alan Tm Dallar Ak Ve Otomotiv Elektirik Tesisat Bu modl ile Aknn grevlerini, alma prensiplerini, eitlerini renecek; Aknn yapsn,kapasitesini,tata gre ak seimini yapacak;Ak elektrolitini hazrlayacak.arj eitlerini ve kontrollerini renecek, otomobil elektrik tesisat devre elemanlarn renecek. bir eitim meteryalidir. 40/32 Temel Elektrik ve Elektronik 2 Modln Baarm Olmak
SRE N KOUL
Ak otomotiv elektrik devre elemanlarnn arza tehis, onarm ayar ve bakmn yapmak. GENEL AMA: renci: Ak ve otomobil elektrik tesisat devre elemanlarnn arza tehis, onarm;ayar ve bakmn ara teknik katalouna uygun olarak yapabilecektir. AMALAR: 1-Akleri skebilecek, retici firmalarnn teknik deerlerine gre kontrollerini yapabilecek ve ara zerinde takabilecektir. 2- Aky retici firmalarn teknik deerlerine gre arj edebilecektir. 3- Oto elektrik tesisat devre elemanlarn ara katalouna ve standartlarna uygun olarak kontrol edebilecek ve deitirebilecektir.
iv
4- Ara zerinde kontak anahtar ularn ara katalouna ve standartlarna uygun olarak tespit edebilecektir. 5- Basit tesisat onarmlarn ara katalouna ve standartlarna uygun olarak yapabilecektir.
Oto tamir atlyesi ve oto elektrik atlyesi bilgisayar laboratuvar, tepegz, slaytlar, CD, VCD. gsterimi
LME VE DEERLENDRME
Modl iinde ve sonunda verilen oktan semeli sorular cevaplandrarak kendinizi deerlendiriniz, sonularn retmeninizle paylaarak eksikliklerinizi tamamlayabilmeniz iin gereken bilgileri alnz.
giri GR
Sevgili renci , Otomotiv teknolojisinde bir otomobilin ilk almas ve otomobil zerindeki k ve zel alc donanmlarnn almas iin elektrik kaynana ihtiya vardr. Bu ihtiyac karlayan eleman ak (batarya veya akmlatr )olarak adlandrlr. Ak gn getike otomotiv teknolojisine paralel olarak kaliteli ve yksek kapasiteli akler gelitirilmektedir. Petrol rezervlerinin azald ikibinli yllarn banda teknoloji byk bir hzla gelimektedir. Teknolojik gelimelerde anahtar rol elektrik ve elektronik para ve sistemlerindedir. Bu modlde temel elektrik paralarndan ak eitlerini ve yeni aklerin zelliklerini, arj edilmelerini, kontrollerini bulacaksnz. Kalsiyumlu ve jelli aklerin stnlklerini anlayacaksnz. Aklerin niin bakmsz olduunu, saklanmalarnn ve kullanm mrlerinin nasl bu kadar artn renebileceksiniz. Otomobil tesisatlarnda kullanlan devre elemanlarnda meydana gelen gelime ve deiimleri;eitlerini, grevlerini; tesisatlarnda kullanlan kablo malzemelerini, kablo renklerini eitlerini ve soketlerini reneceksiniz. Otomobilinizin farlar yanmyorsa, otomatik camlar almyorsa, sinyaller almyorsa bu gibi arzalarn otomobilin minicik bir sigortasnn atmasndan kaynaklanabileceini anlayacak ve kavrayacaksnz.
RENME FAALYET-1
RENME FAALYET 1
AMA AMA
Akleri skebilecek, retici firmalarnn teknik deerlerine gre, kontrollerini yapabilecek ve ara zerinde takabileceksiniz
ARATIRMA ARATIRMA
Ak imalat yaplan bir iletmeye giderek aknn yapld malzemelerin nelerden meydana geldiini renip ve rapor ederek snfta arkadalarnza sununuz.
1. AK
1. 1. Aknn Tanm
Elektrik enerjisini kimyasal enerji olarak depo eden ve devresine alc baland zaman bu enerjiyi tekrar elektrik enerjisine evirerek d devreye veren bir retetir.
ekil1- Ak ve Ksmlar
1.4. Ak eitleri
1.4.1. Kurun Ak Kurun akler yap olarak 3 ksmdan olumaktadr: Batarya kutusu, elemenlar ve elektrolit denilen kimyasal karm
1.4.1.1.Batarya Kutusu
Sert plastikten presleme suretiyle yaplmtr. erisindeki elemanlarn birbirine temas etmemesi iin blmlenmitir.
1.4.1.2.Elemanlar
Plakalar, seperatrler, kutup balar, eleman kapa ve elektrolitten olumaktadr.
1.4.1.3.Elektrolit
Slfrik asit ve saf su karmdr. Ak (batarya) iersindeki kimyasal reaksiyonu salar. 1.4.2. Kalsiyumlu Ak Gnmzdeki kurun-asit bataryalarda kullanlan kurun zgaralarn mekanik ve kimyasal dayanaklln arttrmak iin kurun ierisine eklenen antimonun yerini kalsiyum
almtr. Antimon bataryann almas srasnda gaz oluumunu hzlandrr ve ar su kaybna neden olur. Bu nedenle bu bataryalar srekli bakm gerektirir. Antimonun bu olumsuz etkisini gidermek iin zgaralara antimon yerine kalsiyum eklenir. Kalsiyumun avantaj normal arj voltajlarnda gaz oluumunu 75 orannda azaltm olmasdr. Bu nedenle normal alma mrlerinde su ilavesine gerek duymazlar
1.7.Ak Etiketi
1-Ak toz kapa 2-Ak eleman kapa 3-Art kutup ba 4-Eksi plaka 5-Izgara 6-Separatr 7-Art plaka 8-Kpr 9-Ara blme 10-Ak kutusu 11-Ak st kapa 12-Negatif kutup ba : Ak zerindeki etiketlerin yorumlanmas
A Kod: 12 Volt B Kapasite C Kutuplarn balant ekli , ak kutusu ykseklii , kalite performans seviyesi D Mar srasnda ekilebilecek maksimum akm (rnek: 420 A akm 042 gsterilir.) E Boyut standartlar LB1 (ksa boy) simgesiyle karlalabilir.
ekil 7: Ak Etiketi
1.10.Ak Kontrolleri
1.10.1. Gzle Kontrol Ak yzeyinde pislik bulunmamaldr. Ak kutusunda atlak bulunmamaldr. Kutup balarnda oksitlenme olmamaldr. Elektrolit seviyesi plakalarn 1-1,5 cm zerinde olmaldr. Eleman toz kapaklar zerindeki deliklerin ak olmasna dikkat edilmelidir Gevek balantlar sklmaldr.
ekil 8: Kontrol Gz
Kontrol gznde farkl renk gstergesi vardr: Yeil: Siyah: Yk durumu iyi, ak iyi Yk durumu kt, aky Durumda arj edin
1.10.2. Yzeyden Kaak Kontrol Bir voltmetre ile bataryann yzeyinde kaak olup olmad kontrol edilebilir. Kullanlan voltmetrenin bir ucu bataryann negatif kutup bana balanr.Dier ucu ise batarya yzeyinde gezdirilir. Eer voltmetrede deer okunuyorsa,okunan bigede kaak var demektir. Deer okunmuyorsa batarya salamdr. Ak yzeyinde kaak olduunda, yzeyin scak su veya sodal su ile temizlenmesi gerekir. 1.10.3. Younluk Kontrol Elektrolit younluunu lmeye yarayan alete Hidrometre denir. Batarya ilerinde kullanlan hidrometreler bir cam tp ierisinde blmlenmi amandradan ibarettir. Tpn ucunda lastik rnga sklp braklnca tpe elektrolit alnr. Svnn younluuna gre amandra yzer. Sv seviyesinde elektrolit younluunun deeri okunur. Elekrolit younluuna gre bataryann arj durumu u ekildedir: 1,280 1,260 1,230 1,200 1.170 1,140 1,260 1,230 1,200 1,170 1,140 1,110 tam arjl 3/4 arjl 1/2 arjl 1/4 arjl arjsz tamamen bo
Renklere grede hidrometrede batarya arj durumu kabaca grlebilir: Mavi - arjl Sar - 1 / 2 arjl Krmz - arjsz 1.10.4. Kapasite Kontrol:
Kapasite
Aknn ara zerindeki tm alclar besleyecek miktardaki akm verebileceinin bir gstergesidir. Birimi Amper-saattir. Sembol (Ah)dr. ok eitli kapasite tanmlar vardr.
Bunlardan biri 20 saatlik ykleme kapasitesidir . Bu kapasiteyi belirlemek iin otomotiv aklerinde ak zerinde bulunan anma kapasite, 20 saatlik standart dearj sresine blnerek dearj akm bulunur.Bulunan akm ile ak eleman gerilimi 1.75 Volta dene kadar dearj edilir. Dearj sresi ile dearj akmnn arpm bize aknn kapasitesini verir.Bu kapasite deneyi ak retim tesislerinde yaplmaktadr. rnek : Anma kapasitesi 60 Ah olan tam arjl bir aknn gerek kapasitesini belirlemek iin yaplan deneyde dearj akm 60 Ah / 20 = 3 Amper olarak bulunur. Bulunan akm ile eleman gerilimi 1,75 volt olana kadar dearj edildiinde tespit edilen dearj sresi 16,5 saattir. Aknn gerek kapasitesi 16,5 x 3 = 49,5 Ah olarak hesaplanr. Kapasite kontrol Kapasite kontrolnn amac, aknn mar anndaki gerekli akm verip veremeyeceinin llmesidir.Kapasite kontrolnde ak kapasite lm cihaz kullanlr. Aknn etiketi zerindeki anma kapasite deeri okunur. Aknn toz kapaklar alr.Kapasite lm cihaznn Voltmetre ve Ampermetre maal kablolar Aknn art ve eksi kutuplarna balanr.( Cihazn art kablosu aknn art kutbuna, cihazn eksi kablosu aknn eksi kutbuna gelecek ekilde balanr). Daha sonra Cihazn Ykleme Topuzu saat ynnde evrilerek ak anma kapasitesi deerinin kat akmla yklenir.(rnein 60 Ah kapasiteki bir ak 60 x 3 = 180 Amper ile yklenir.) Bu anda cihazn voltmetre skalasndaki deer okunur ve hemen ykleme topuzu sola evrilerek kapal konuma getirilir.Cihazda okunan deer 12 voltluk aklerde 9.6 voltun altnda olmamaldr.Voltmetrede okunan deerin 9.6 volttan dk kmas ve elemanlarn hzla kaynamas ak kapasitesinin iyi olmadn gsterir. DKKAT : lm ilemini 15 saniyeden nce bitiriniz. Cihaz ykl durumda uzun sre tutmaynz. Aksi taktirde ak arzalabilir. 1.10.5.Vasta zerinde Ykl Muayene Ak ykleme muayenesi mar motoru altrld srada ak voltajn kontrol etmek suretiyle de yaplr. Bu kontrol iin batarya younluu 1,225ten fazla(takriben batarya yarm veya tam arjl) olmaldr. Elektrolit scakl ise 60 ile 90 F (15,5 C - 32,2 C ) civarnda olmaldr.Aksi halde elde edilecek sonular tam doru olmayabilir. Kontrol ileminde aracn motoru almayacak, sadece mar yapacak konumda olmas gerekir. Ak kutup balarna Voltmetre volt skalas 12 volttan byk olmak suretiyle ayarlanr.Voltmetrenin maal kablolar art ular artya, eksi ular eksiye gelecek ekilde balanr. Aracn kontak anahtar evrilerek motor tur atacak ekilde mar yaplr.Bu durumda voltmetre skalasndaki deer okunur.Okunan deerin 10 Volt tan aada olmamas gerekir.Voltaj deerinin 10 volttan dk kmas alclara yeterli akmn gitmemesine neden olur.
neriler
Aracn kontak anahtarn kapatnz. Aracn el frenini ekiniz. amurluk rtlerini takmhaneden alnz. Uygun anahtar kullannz. Anahtarlar unutmaynz. ak zerinde
Aknn art (yaltlm) kablo bann cvatasn uygun anahtarla sknz. Aknn kutup balarnn balantlarn ektirme ile kartnz.
Aknn art kutup kablosu olduundan emin olunuz. Civataya uygun anahtar kulannz. Kutup bana zarar vermeyiniz. Aknn kutup balarn srasna gre karnz. ektirmeyi kutup balarna skca balaynz. Kutupbalarnn zedelenmemesine dikkat ediniz. Aky ereveye balayan civatalarn yerini tespit ediniz. Kullandnz takmlar temiz tutunuz. Temizleme svsn kutup balarna srmeyiniz. Temizleme svsn aracn kaportasna temas ettirmeyiniz. Kablo balarn birbirine dedirmeyiniz. Kablo balarn tespit ediniz. Uygun anahtar kullannz. Skme ve takma ilemi srasna dikkat ediniz.
Kutup ve kablo balarn tel fra veya kablo ba temizleme aparat ile temizleyiniz. Kablo ba izolasyonunu kablo balar cvatalarn sknz ve taknz.
10
Ak etiketini inceleyiniz.
Batarya kutusunda atlaklk ve elektrolit sznts olup olmadn kontrol ediniz. Aknn balama erevesinin balant kontroln yapnz.
Ak kablo balantlarnda geveklik ve oksitlenme olup olmadn kontrol ediniz. Ak elektrolit seviyesini kontrol ediniz. Ak amper- saat kapasite deerini bulunuz. Aknn yzeyinden kontroln yapmak: kaak
Madde 1.10.1i okuyunuz ve uygulaynz. Ak kutusunda krk, atlak varm yokmu kontrol ediniz. Ak etiketini kendinize doru eviriniz. Etiket zerindeki yazlarn anlamn reniniz. Elektrolitin zerinize dklmememesine dikkat ediniz. Gvenlik kurallarna uyunuz. Bataryada arzaya sebep olan ve arzu edilmeyen durumlar dzeltiniz. Ak erevesinin balant yerlerini tespit ediniz Balantlarn salam olup olmadn kontrol ediniz. Aknn st ksmndaki pislikleri temizleyiniz. Kuru bez alp aknn zerini siliniz. Ak toz kapaklarn karp temizleyiniz. Ak toz kapaklarnn hava alma deliklerinin ak olup olmadn kontrol ediniz. Ak kablo balantlarn kontrol ediniz Kutup balar oksitlenmise sodal su veya scak su ile temizleyiniz. Eleman kapaklarn aarak elektroliti kontrol ediniz. Eksilmise saf su ilave ediniz. Elektroliti zerinize dkmeyiniz. Ak amper deerlerini kataloktan bularak karlatrnz. Madde 1.10.2yi okuyunuz ve uygulaynz. Dk deerdeki voltajlar gsteren bir voltmetre kullannz.
11
Negatif asili aralarda voltmetrenin negatif ucunu aknn asi kutup bana balaynz. Voltmetrenin seici dmesini uygun konuma getiriniz. Voltmetrenin art ucunu, art kutup bana dedirmeden batarya yzeyinde gezdiriniz. Voltmetrenin deer gsterip gstermediini kontrol ediniz. Aknn yapnz. younluk kontroln Ak toz kapaklarn kartnz. Hidrometreyi eleman iersine taknz ve elektroliti hidrometreye ekiniz. Hidrometreyle elektrolit younluunu lnz.
Takmlar temiz ve dzenli bulundurunuz. Voltmetre dikkatli bir ekilde devreye balanmaldr. leme balamadan nce, batarya kutup balarn kontrol ediniz. Voltmetrenin alp almadn kontrol ediniz. Voltmetrenin art ucunu tespit ediniz. Voltmetreyi dikkatli bir ekilde devreye balaynz.. Art kutup bana dedirmemeye dikkat ediniz. Voltmetre deer gstermemelidir. Deer gsteriyorsa yzeyden kaak vardr. Madde 1.10.3yi okuyunuz ve uygulaynz. Elektroliti etrafa sratmamaya dikat ediniz. Younluu mutlaka scakla gre dzeltiniz. Hidrometreyi dikkatli kullannz. Ak toz kapaklarn zedelemeden kartnz. Elektroliti etrafa sratmamaya dikat ediniz. Hidrometreyi dikkatli kullannz. Elektroliti zerinize dkmemeye alnz. Hidrometrede okunan deerleri katalog deerleriyle karlatrnz. Younluu mutlaka scakla gre dzeltiniz. Bunun iin scakla gre younluk dzeltme deerlerini gsteren hidrometreleri kullannz.
12
Bataryann her elemannda llen deerleri bulgu kontrol tablosuna yaznz ve yorumlaynz.
Eleman kontroln abuk yapmak istediinde,maal voltmetre kullannz. Bu ilemi her bataryann elemanlarna uygulamaynz. Aracn motorunu durdurunuz. amurluk rtlerini rtmeyi unutmaynz Voltmetre kademesi 12 voltun bir kademe zerinde olmaldr. Okunan deer ara katalog deerinde olmaldr.(rnein 12.75 Volt gibi.) Madde 1.10.4 okuyunuz ve uygulaynz. Ykleme cihazn dikkatli kullannz. Ampermetre kablo ularn kutup balarna iyi yerletiriniz. Ykleme cihaznn kullanma katalgunu inceleyiniz. Gvenlik kurallarna uyunuz, alrken temiz ve dzenli olmaya zen gsteriniz. Ykleme cihaznda kontrol sonularn katalog deerleriyle karlatrnz. Ampermetre kablo ularn kutup balarna iyi yerletiriniz. Voltmetre dikkatli bir ekilde devreye balanmaldr. Aracn motorunu durdurunuz. amurluk rtlerini rtmeyi unutmaynz Voltmetrenin seici dmesini 12 volttan byk konuma getirmeyi unutmaynz. Voltmetreyi temiz ve dzenli kullannz.
Aknn Voltmetre ile Kontroln Yapmak Aracn kaputunu aarak amurluklara rtleri rtnz. Ak kutuplarna voltmetre ularn balaynz. Voltmetre de okunan deeri okuyunuz. Aknn Yapmak Kapasite Kontroln
Ykleme cihazn (volt-amper) kablo ularn ak kutup balarna balaynz. Ykleme cihazn kapasite lm konumuna getiriniz.
kontrol
Aracn kaputunu aarak amurluklara amurluk rts rtnz. Voltmetrenin seici dmesini 12 volttan byk konuma getiriniz.
13
Voltmetre dikkatli bir ekilde devreye balanmaldr. Aknn art ve eksi kutup balarn belirleyiniz. Kablo ularn kartrmaynz. Vitesi boa alnz. El frenini ekiniz. Gvenlik kurallarna uymaya alrken temiz ve dzenli olmaya zen gsteriniz. Katolagdaki deerine baknz. Voltaj deerini katalogdaki deerlerle karlatrp yorumlaynz. Madde 1.10.5i okuyunuz ve uygulaynz. Motorun almamas iin gerekli nlemleri alnz. Voltmetre maal kablolarn uygun bir ekilde balaynz. Voltmetredeki lm deerini 12 voltun zerindeki kademeye getiriniz. lm sonucunda,voltaj deerinin 10 volttan aadaki bir deerde olamas gerektiini gzlemleyiniz. Ak erevesinin balant yerlerini tespit ediniz. Aky yerine oturtunuz. Anahtalar ara zerinde unutmaynz. Aknn nce asi kablosunu tespit ediniz. Uygun anahtar seiniz. Art ucu olduundan emin olunuz. Kablo ularn birbirine dedirmeyiniz. Anahtarlar ara zerinde unutmaynz.
altrarak deerini
Aky Takmak . Aknn nce asi kablosunun cvatay uygun anahtarla taknz. Aknn art (yaltlm ) kablo bann cvatasn uygun anahtarlara taknz. Aky, ak erevesine balayan cvatasn uygun anahtar ile taknz.
14
SORULAR
1 . Mar motoruna ilk hareket iin elektrik veren devre eleman hangisidir ? A) Ak B) Alternatr C) Reglatr D) Karbratr
4 . Akde hangi kontroller yaplmaz ? A) Gzle kontrol B)Younluk kontrol C) Kapasite kontrol D) Ykseklik kontrol
15
CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5
A B D D A
16
RENME FAALYET-2
AMA AMA
RENME FAALYET 2
ARATIRMA ARATIRMA
Okulumuzun atlyesindeki akleri teknik deerlerine ve katalogdaki deerlerine bakarak arja balama tekniklerini renerek retmeninize rapor halinde sununuz..
17
1,400 younluktaki sulandrlm asit kullanlrsa; Asit Su Birim Birim Hacmi Younluk Hacmi
1,200 13 3 1,200 13 10 1,225 11 3 1,225 10 10 1,250 13 4 1,250 15 20 1,280 11 4 1,280 11 20 1,290 6 3 1,290 9 20 1,300 5 2 1,300 4 10 1,345 2 1 1,345 1 7 1,400 3 2 Trkiye iklim artlarnda kullanlacak 1,280 younlukta elektrolit hazrlamak iin; 1,835 younluunda 4 hacim asit, 11 hacim suya kartrlarak 15 hacim elektrolit elde edilir.
2.3.Hidrometre
Bir cam tp iersinde taksimlendirilmi amandradan meydana gelen hidrometre akdeki younluun llmesinde kullanlr. Hidrometrenin zerindeki lastik sklp brakldnda akdeki elektrolit tpn iine ekilir ve blmlenmi ksmdan deer okunur. Hidrometreden deer okunurken gz hizasnda baklr. Elektrolit iersindeki yabanc maddeler younluun yanl okunmasna sebep olabilir. Hidrometre amandralarnn blmlenmesi 2 ekilde yaplr. 2.3.1. Su Younluuna Gre Blmleme Saf suyun younluunu 1 olarak kabul edersek, amandra bunun st katlarndan 1,100-1,325 arasnda 0,005 fark gsterebilecek ekilde blmlenmitir. Aada eitli younluk deerlerinin karl olan arj deerleri verilmitir.
YOUNLUK
AK ARJ DURUMU
1,260-1,280 Tam arjl 1,230-1,260 3/4 arjl 1,200-1,230 1/2 arjl 1,170-1,200 1/4 arjl 1,140-1,170 Ancak ateleme sistemini besleyebilir. 1,100-1,140 Tamamen arjsz. Bu deerleri okurken virgl kaldrlarak okunur. rnek: 4 Bin iki yz altm gibi.
18
2.3.2. Bome Esasna Gre Blmleme: Elektrolitin iersindeki asit miktarna gre yaplr. Saf su (0) bome ve saf asit (66) bome olarak kabul edilmitir. Trkiye artlarnda 30-32 bome tam arjl bir aky ifade eder. Bome esasna gre blmlendirilmi bir deeri elektrolit younluuna evirmek istersek bome deerinden 4 karp elde edilen saynn nne 1, sonuna 0 ilave edilir. Elektrolit younluunun bome karln bulmak iin ise llen younluk derecesinin bandaki ve sonundaki saylar atlr ve kalan sayya 4 eklenirse bome derecesi bulunur. rnek: 1,260 younluunun bome karln bulunuz? 1.260 bandaki ve sonundaki saylar silersek. 26 +4 = 30 bome rnek: 30 bomenin karl olan younluk deerini bulunuz? 30 4 =26 1260
ekil: Hidrometre
19
20
Pb SO4
Pb SO4
Elektrolit
2 ekil 11 - arjl Bir Aknn Dearj Olmas
H O H2 O H2 O
2.4.2. Ak arj Ak eleman plakalar arasnda kimyasal bakmdan bir fark yoksa buna dearj (bitmi) ak denir. Dearj olmu bir aknn arj olmas ise yukarda anlatlanlarn tersidir. Ak arj olurken plakalardaki kurun slfat (PbSO2), kurun (Pb) ve slfat (SO4) kklerine ayrr. Elektrolitteki su da (H2O) hidrojen (H) ve oksijen (O) elementlerine ayrr. Slfat kkleri plakalardan ayrlarak hidrojenle birleir ve slfat asit eklinde elektrolite geer. Ayn zamanda oksijen de pozitif plakadaki kurunla birleerek kurunperoksit (PbO2) meydana getirir. Bylece ak plakalar arasnda kimyasal bir reaksiyon meydana geldiinden arjl bir ak olmu olur.
21
2.5.2 . Ar Dearjn Zararlar Aknn plakalarnda meydana gelen kurun slfatlar yzeyde sert bir tabaka meydana getirir. Buna da slfatlama denir. Kolay kolay zlemez. Dearj olmu bataryann pozitif plakalar dk scaklkta donarak hasara urar.
22
3Amper. 9 saat 3Amper. 11 saat 3Amper. 13 saat 3Amper. 15 saat 3Amper. 17 saat
4 Amper 9 saat 4 Amper 11 saat 4 Amper 12 saat 4 Amper 14 saat 4 Amper 16 saat
6 Amper 10 saat 6 Amper 12 saat 6 Amper 14 saat 6 Amper 16 saat 6 Amper 18 saat
rnein 45 Ah kapasiteli bir aknn voltaj lldnde 12.00 volt grlyor ise aknn 2,5 Amper akm ekecek ekilde en az 12 saat arja balanmas gerekir.
2.8.
Kullanlmadan uzun mddet bekletilen bataryann iinde, bir akm veriyormu gibi kimyasal reaksiyon meydana gelir. Bu olaya self dearj (kendi kendini dearj) denir. Scaklk ykseldike bataryann self dearj hz da artar. nk yksek scaklkta batarya elektrolit younluu azalr. 2.8.1 Slfatlama Aknn plakalarnda meydana gelen kurun slfatlar yzeyde sert bir tabaka meydana getirir. Buna slfatlama denir.
23
neriler
Madde 2.7.1 ve 2.7.2yi okuyunuz ve uygulaynz. Eleman toz kapaklarn zedelemeden srasyla sknz. Elektroliti elbisenize dedirmeyiniz. Kullanlan redresrn zel talimatna uyunuz. Cihazn kablolarn kutup balarna skca balaynz. Redresrn voltaj ayar dmesini devreye balam olduunuz batarya toplam voltajlarna gre ayarlaynz. arj cihazn konrol ediniz. Redresrn voltaj ayar dmesini devreye balam olduunuz ak toplam voltajlarna gre ayarlaynz. Hidrometreyi dik konumda ve gz hizasnda tutunuz. Gvenlik kurallarna uyunuz. Madde : 2.7.3 okuyunuz ve uygulaynz. amurluk rtlerini rtmeyi unutmaynz Aky dz bir yere braknz. Ak toz kapaklarn zedelemeden kartnz. Hidrometreyi dikkatli kullannz. Elektrolit ok tahrip edici zellie sahiptir Gvenlik uyarlarna dikkat edininiz. arj cihaznn kullanma talimatn okuyunuz. Cihazn kablolarn kutup balarna skca balaynz.
arj cihaznn voltaj ayar dmesini arj edilecek aknn voltajna gre ayarlaynz. arj cihazn alr duruma getiriniz. arj cihaznn amper ayar dmesini (kapasite deerinin 1/10 1/20si) arj edilecek aknn amperajna gre ayarlaynz. arj sresince ak younluunu lnz.
Aky abuk arj cihaz ile arj etmek (Ara zerinde): Aracn amurluklarn rtnz. Aknn eleman toz kapaklarn sknz ve elektrolit seviyesini kontrol ediniz.
24
arj cihaznn voltaj ayar dmesini arj edilecek aknn voltajna gre ayarlaynz.
arj cihazn alr duruma getiriniz. arj cihaznn amper ayar dmesini arj edilecek aknn amperajna gre ayarlaynz. arj cihaznn zaman ayar dmesini ayarlaynz. arj sresince ak younluunu lnz.
arj cihaznn dmesini, devreye balam olduunuz batarya toplam voltajlarna gre ayarlaynz Ak voltaj deerlerini kataloa bakarak reniniz. arj cihaznn fiini pirize taknz. arj cihazn konrol ediniz. Ak zerindeki amper deerini okuyunuz. Gvenlik kurallarna uyunuz. arj cihaznn kullanma talimatn okuyunuz. Younluk deerlerini tablo deerleriyle karlatrnz.
SORULAR
1. Aknn younluk kontrol hangi lme cihaz ile yaplr? A) Termometre B) Ohmetre C) Hidrometre D) Ampermetre
2. Trkiye iklim artlarnda kullanlacak aklerin younluk deeri ne kadar olmaldr? A) 1,280 B) 1,250 C) 1,290 D) 1,400
3. Ak elemanlar arasnda kimyasal bakmdan bir fark varsa ak hangi durumdadr? A) Dearj olmu ak B) arjl ak C) Yarm arjl D) Az arjl
4. Aadakilerden hangisi ak arj etme metotlarndandr? A) Yava arj B) Normal arj C) abuk arj D) Hepsi
25
CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4
C A B D
26
RENME FAALYET-3
RENME FAALYET 3
AMA AMA
Oto elektrik tesisat devre elemanlar ara katalouna ve standartlarna uygun olarak kontrol edebilecek ve deitirebileceksiniz.
ARATIRMA ARATIRMA
Sanayideki bir servise gidilerek otomobillerde kullanlan devre elemanlarnn almas ve tesisatlar haknda bilgi toplayarak rapor halinde retmeninize sununuz.
3.1.1.3.ok Kontakl alterler Birden ok alma kademesi bulunan zel devrelerde kullanlr. Kontak anahtar, lamba alterleri, selektr alterleri grup ierisine dahil edilebilir.
3.1.2. Manyetik alterler Genellikle mar , arj sistemleri ve iftli kornalarda ve farlarda yani fazla akm eken devrelerde kullanlr. Mekanik alterlerde ama ve kapatma daha yava olduundan, kontaklarn yanmasna sebep olabilir. Bu gibi arzalara meydan vermemek iin manyetik alterler kullanlr.
27
Oto elektrik tesisatlarnda, izole tabakalar eitli renklerde ve renk bantlarnda kablolar kullanlmaktadr. Bu sayede arzal bir sistemin tamirat, kablo renklerini takip ederek kolayca yaplabilmektedir.
28
Ampuller yuvalarna balan ekillerine gre dz trnak ve apraz trnak olarak da iki snfa ayrlr. Ampul yuvasna yerletirilirken ncelikle trnaklarn yuvasna oturtulmas salanr ve daha sonra ampul ileri doru itilerek saa doru evrilir.
3.3.2.6.Halojen Ampul
Ampuln iinde halojen, iodin, bromine ve dier gaz karmlar doldurulmutur. Ampuln iinde bulunan tungsten flaman,zerinden akm gemesi sonucunda snarak k verir.
29
3.4.SGORTALAR
3.4.1. Tanm Sigorta, elektrik devresini yksek akma kar koruyan devre elemandr.
Sigortalar aracn elektrik devrelerinde meydana gelebilecek ksa devre sonunda sistemi olas yangn tehlikesine kar korumak iin kullanlan elemanlardr. Sigorta attnda yerine ayn amperde yeni sigorta taklr. Sigortalar, ait olduklar devrelerin akm giriine seri olarak balanr. Aralarda yap bakmdan iki tipi vardr:
30
3.4.2.Telli Sigortalar Az akm eken(5-25amper)devrelerde kullanlr. Yaplar ok basit olup bir porselen ubuk zerine veya cam tpn iine konmu metal telden yaplmtr. Sigortalarda kullanlan tel kolay eriyen madenlerden yaplr.
3.4.3. Devre Kesiciler Grup halinde alan alc devrelerinde kullanlr. Bunlar bir rle eklindedir. zerinden 10 40 amper akm geen devrelerde kullanlr. Yaplarna gre ikiye ayrlr: (ekil-18,ekil-19)
31
3.4.4.Sigorta kutusu
3.5. RLELER
15 -40 Amper arasnda akm eken devrelerde kullanlan, tek kontakl, zel manyetik alterlerdir. ekilde grld gibi rle, elektromanyetik bir bobinin yaratt manyetik etkiyle alan kontak tertibatndan ibarettir. Grevlerine gre iki guruba ayrlr 3.5.1.Akm Rleleri
32
3.6. SOKETLER
Kablolarn birbirine eklenmesi ve taklmasnda kullanlan paralara soket denir. Otomobillerde kontak anahtar, sinyal kolu,sis farlar vb yerlerde kullanlmaktadr. Soketler konusuna 5.renme Faaliyetinde daha detayl deinilecektir.
3.7.KONTAK ANAHTARI
Kontak anahtarnn grevi, sisteme istendii zaman elektrik akmn gndermek ve istenmedii zaman devreden elektrik akmnn gemesine engel olmaktr. Kontak anahtarn detayl olarak renme Faaliyeti 4 te greceiz.
33
neriler
Oto elektrik devre elemanlarnn ara zerindeki yerlerini reniniz. Arzal olanlar tespit ediniz. Oto elektrik tesisat kablolarnn zelliklerini ve renk kodlarn katalogdan bakarak belirleyiniz. Soketleri yerlerinden ekilde sknz. uygun
Oto elektrik tesisat kablolarnn zelliklerini ve renk kodlarn tespit ediniz. Soketleri ve zelliklerini ediniz ve deitiriniz. tespit
Sigorta kutusunu ara katalogundan bakarak inceleyiniz. Atm sigortay tespit yenisiyle deitiriniz. ediniz,
34
SORULAR
1. Aadakilerden elemanlarndandr? A) alterler hangisi otomobil elektrik tesisatlarnda kullanlan D) Hepsi devre
B) Soketler
C) Ampuller
2. Elektrik sistemlerinde istendii anda elektrik devrelerini amaya ve kapatmaya yarayan devre eleman hangisidir? A) alterler B) Soketler C) Ampul D)Kablo 3. Yaplarna gre alterler ka gruba ayrlrlar? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4
4. Oto elektrik sisteminde kullanlan ampuller yapm farkllklarna gre ka gruba ayrlrlar? A) 2 B) 3 C) 5 D) 4 5. Oto elektrik tesisatnda kullanlan ampuller gleri bakmndan ka grupta incelenir? A) 4 B) 3 C) 2 D) 5 6. Gsterge lamabalarnda ka watlk ampul kullanlr? A) 3-5 Watlk B) 0,5-1,5 Watlk C) 15-32 Watlk 7. Elektrik devresini yksek akma kar koruyan devre eleman hangisidir? A) Soket B) Ampul C) Sigorta D) Rle D) 3 Watlk
8. 15-40 Amper arasnda akm eken devrelerde kullanlan devre eleman hangisidir? A) Sigorta B) Ampul C) Soket D) Rle
35
CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8
D A B C A B C D
36
ARATIRMA ARATIRMA
Otomobilerde kullanlan kontak anahtarlarnn alma ekli ve balantlar hakknda , internet ortamndan veya servislerden bilgi toplayarak rapor halinde retmeninize sununuz.
4. KONTAK ANAHTARI:
4.1 Grevi
Kontak anahtarlarnn grevi, sisteme istendii zaman elektrik akmn gndermek ve istendii zaman devreden elektrik akmnn gemesine engel olmaktr. Kontak anahtarlar birer elektrik alterri gibidir.
4.2. Yaps
37
1. Stop Durumu
Direksiyon kilitli anahtar karlabilecek konumdadr.
2. Ak Durumu
Bir kademe ileri evrildiinde, direksiyon kilidi ak, elektrik sistemi devrededir.
3.Mar Durumu
Bir kademe daha evrildiinde mar durumuna gelir. Baz aralarda stop konumundan sonra geriye evrilerek park konumuna alnr. Burada park lambalar devrededir, direksiyon kilitli ve anahtar karlabilir.
38
neriler:
Ampermetre ile akmgiri kablosu olduunu kontrol edebilirsiniz. Kablo uclarn kartrmaynz. Kablonun rengini tespit edebilirsiniz. Gvenlik kurallarna uyunuz. Mar selenoidine bal olup olmadn kontrol ediniz. Kablolar renklerine gre ayrt ediniz.
SORULAR
1.Elektrik devresine istendii zaman elektrik akmn gnderen ve istendii zaman devreden elektrik akmnn gemesine engel olan devre eleman hangisidir? A) Ampul B) Kontak anahtar C) Rle D) Sigorta 2. Mar selenoidine giden kontak anahtar ucu hangi harflerle ifade edilmektedir? A) ST B) ACC C) IGN D)BAT 3. Akm giriine giden kontak anahtar ucu hangi harflerle ifade edilmektedir? A) ST B) ACC C) IGN D)BAT 4. Kontak anahtarnda ka kablo ucu bulunmaktadr? A) 2 B) 3 C) 4 5. Gnmz aralarnda kontak anahtar ka farkl konumda bulunur? A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 D) 5
39
CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5
B A D C B
40
RENME FAALYET-5
AMA AMA
RENME FAALYET 5
ARATIRMA ARATIRMA
Otomobil zerinde ne gibi tesisat arzalar meydana gelir , arza tespiti nasl yaplr, aratrarak snftaki arakadalarnza sununuz.
Aadaki renkler, dier kablolar ve dier soketler iin kullanlmtr: Beyaz, Mavi, Bej, Kristal, Gri, Sar, Kahverengi, Siyah, Turuncu, Krmz, Somon rengi, Yeil, Mor. reticiye gre ayn kablolar iin farkl renkler kullanlabilir. BA BE BJ CY GR Beyaz Mavi Bej Kristal veya Beyaz Gri JA MA NO OR Sar Kahverengi Siyah Turuncu RG SA VE VI Krmz Somon rengi Yeil Mor
41
Balant
Soket Ucu 1 2 3 4 5 Tanm Kaplarn kapanmas + Aydnlatma + Kontak ncesi ase Kaplarn almas Soket Ucu 1 2 3 4 5
Balant
Tanm kaz + Arka sis far + Arka sis far + Aydnlatma ase
42
Aydnlatma Soketi
Tanm Farlar Kodlar Kontak ncesi + Akm Park lambalar Tanm Korna Arka sis lambas k Kontak ncesi + Akm Sa sinyal Drtl flar Sol sinyal
43
Sigorta kutusunu ara kataloundan bakarak inceleyiniz. Soket yerlerini ara kataloundan reniniz. Kablolarn karmamas renklerine gre ayrnz. iin
Kablo demet yerlerini tespit ediniz. Oto elektrik devresinde direkt akm hatlarn tespit ediniz. Aydnlatma tesisat balant yerlerini, soket balantlarn tespit ediniz.
Ara katalouna bakarak inceleyiniz. l aletlerini dikkatli kullannz. Soket balantlarn tek tek kontrol ediniz. Bozuk olan soketleri deitiriniz. Uyar tesisatn kontrol ediniz. l aletlerini dikkatli kullannz. Ampulleri yerinden temizleyiniz. alterlerin balantlarn ediniz. skerek kontrol
balant
44
SORULAR
1.Oto elektrik tesisatnda kullanlan kablolarda hangi malzemeler A) Plastik B) Bakr C) pek D) Hepsi
2. Park lambas veya gsterge devresinde hangi renk kablo kullanlr? A) Krmz B) Mavi C) Sar D) Siyah
3. Kontak ncesinde hangi renk kablo kullanlr? A) Krmz B) Mavi C) Sar D) Siyah
5. Kablolarn birbirine eklenmesi ve taklmasnda kullanlan paralara ne denir? A) Ampul B) Sigorta C) Soket D) Hepsi
6. Aadakilerden hangisinde soket kullanlr? A)Sis farlarnda B) Kap kilitlerinde C) Kontak anahtarnda D) Hepsi
45
CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6
D B A C C D
46
MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
rencinin, modl faaliyetleri ve aratrma almalar sonunda kazand bilgi ve becerileri lme aralar ile llerek modl ile ilgili durumunu deerlendiriniz ve sonucu renciye bildiriniz. DAVRANILAR EVET Aknn asi kablosunun cvatasn uygun anahtarla sktnz m? Ak etiketini incelediniz mi? Ak elektrolit seviyesini kontrol etdiniz mi? Voltmetre asi kablo ucunu ak kutup bana baladnz m? Hidrometreyle elektrolit younluunu ltnz m? Mar motoru alt anda voltmetre deerini ltnz m? Aknn voltmetre ve ampermetre ile arjn kontrol ettiniz mi? Aknn eleman toz kapaklarn skmek Elektrolit seviyesini kontrol etdiniz mi? arj cihaznn kablolarn ak kutup balarna baladnz m? arj cihazn alr duruma getirdiniz mi? arj cihaznn voltaj ayar dmesini arj edilecek aknn voltajna gre ayarladnz m? Oto elektrik devre elemanlarn tespit edip deitirdiniz mi? Aydnlatma tesisat balant yerlerini, soket balantlarn tespit etdiniz mi? HAYIR
47
KAYNAKLAR KAYNAKLAR
DEMREL Necdet, Oto Elektrik Teknolojisi, Cilt: 2, Ankara, 1971 FLD Muhtar, Hulisi TRKMEN, smail YT, Motorculuk Blm Oto Elektrik ve lem Yapraklar Snf 2, stanbuL, 1988 YURTKULU lhan, Oto Elektrik Teknolojisi, Yce yaynlar A. . STAUDT Wilfried, Motorlu Tat Teknii, Ankara, 1995 WWW.Bosch Otomotiv Sat Sonras.htm
48
WWW. Otomobil Aydnlatma Halojen far ve ampuller WWW. Mutlu Ak WWW. nci Ak WWW. Oto Market WWW. Denizce.com. WWW.auto.101.com.
49