Dilara ARARAT 20650814

Fuzul ve Bkide Ak

Giri Fuzul ve Bki, 16. yzyln farkl sahalarda yetimi, en byk iki airidir. Fuzul, Azeri sahasnda yetimi bir airdir; fakat buna ramen Anadoluda da tannm, devrin en nl airlerinden biri olarak nam salm, kendinden sonraki pek ok aire ilham vermitir. Fuzul, aslen Irak Trklerindendir ama yaam boyunca Irak-Arap, yani Badat ve evresinden ayrlamamtr. Fuzul, farkl dilde de iyi eserler verebilecek derecede iyi bir eitim grmtr. Kanuninin Badat seferinde, Osmanl ordusunda bulunan Hayal ve Yahya Bey ile tanmtr. Ayrca Fuzulnin pek ok devlet byyle yakn ilikiler iinde olduu da bilinmektedir; fakat iirlerinden anladmz kadaryla kendisi bu devlet byklerinden maddi ve manevi olarak pek destek grmemitir. Bki ise Anadolu sahasnda yetimi, devrin en iyi mderrislerinden ders almtr. Bizzat Ztnin rencisidir. Saray tarafndan daima sevilmi ve sultan- airan olarak anlmtr. airliinin dnda pek ok devlet hizmetinde de bulunmu, kadlk ve kazaskerlik yapmtr. Yallnda eyhlislam olmak istemise de, bu makama hibir zaman nail olamamtr. inde bu ukteyle ld sylenir. Fuzul gibi Bki de kendisinden sonraki pek ok airi etkilemitir. ki air de kendi bak alarndan ak temasn ilemilerdir. Ak, klasik edebiyatta olduka zerinde durulan bir konudur. 13. yzyldan, 19. yzyla kadar divan edebiyatnda ak ve akn mahiyeti toplumun bak asna paralel olarak ele alnm, pek ok iirde zerlerinde durulmutur. slamn btni ynn tekil eden tasavvuf geleneinde sevgi kavramnn byk bir nem tad bilinmektedir. Sufi mellifler arasnda, yazd eserlerin niteliinden dolay zel bir yeri olan Muhyiddin bn Arab, sevgi kavramn l bir tasnifle ele alr. Buna gre: Allahn bize ve bizim de Allaha duyduumuz sevgi ilah, sevenin sevgilisini raz ve honut etmeye alt sevgi ruhan, btn arzularn tatmin etme yolunu aratranlarn sevgisi ise tabi sevgidir. (Yacolu: 2010) te klasik edebiyatta ak, bu ekilde de grlebilir; lakin klasik edebiyatta sevgili tipi genellikle eitli mazmunlara bal olarak soyut bir ekilde ele alnmtr. Bu sevgili kimi zaman Allah, kimi zamansa herhangi bir beerdir. Genellikle airler, sevgiliyi geleneksel izgiden amadan betimleseler de, baz ipular akn ilahi mi yoksa beeri mi olduu konusuna aklk getirmektedir. Fuzul ve Bki Karlatrmas Fuzul ve Bki, 16. yzyln en byk iki airi sayldndan her konuda, daima bir karlatrmaya tabi tutulmulardr. Bu iki byk airi ayr ayr ele alacak olursak; Bki, iire

yerel eleri katan ilk airdir. Elbette bu mahallilik Nedimdeki gibi deil, henz balang evresindedir. Bunun en byk sebeplerinden bir tanesi, kendisinin saray evresinde yaam olmasdr. Kasidelerinde dnemin nemli olaylarn anlatmtr. Misal, nl Kanun Mersiyesinde Kanun Sultan Sleymann lmn, Sokullu Mehmet Paann Zigetvar Seferinde sultann lmn nasl ordudan sakladn, kalenin nasl alndn anlatmtr. Kanuninin Nahcivan seferini ve ran ahnn olu Mir Haydarn stanbul ziyaretini anlatt kasideleri de vardr. Bki, Kanun dnemini, tm ihtiam, seferleri ve olaylaryla iirlerinde anlatm; savalar okuyann gznde canlandrmak iin gereki betimlemeler ve askeri terimlere ska yer vermitir. Bki, iirlerinde deerli talar ve kumalardan ska bahseder. Bunun sebebi, yaad zenginliin altn izmek iindir. Ayrca Bkinin en sevdii mevsim de bahar mevsimidir. Bahar sevmesinin nedeni, bahar mevsimini sarayla zdeletirmi olmasdr. Zira, bahar mevsimi en gzel saray ve evresinde yaanmaktadr. Osmanl saray, mimari gzellikleri ve ihtiamyla bahar tablosunun en ortasndadr. Fakat, tm bunlar demek deildir ki Bki asla halka inmemi, daima sarayda st dzey yneticiler ve aristokrat snfla birlikte atafatl bir hayat srmtr. Bki, halktan ve halkn yaay tarzndan da bahsetmitir. zellikle ehrengizlerinde eitli meslek gruplarn anlatr. Dnemin baz mhim olaylar da Bkinin iirlerinde kendilerine yer bulmutur. rnein Kanun dneminde gece gezmelerinin ve arap imenin yasaklanmas, hatta Kanunnin Boaziinin aklarnda demirli bir arap gemisini yaktrmas Bkinin iirlerinde anlatlr. Delilerin o zamanlar zincirlere vurularak tutulmu olmalar da Bkinin iirlerinde akn, a ne hale drdn anlatmak iin kullanlmtr. Yine de tm bu bilgilerin nda Bkinin hayatnn, modern syleyile bohem, klasik tabirle rindane olduu da bilinmektedir. iirlerinde iki ve iret meclisleri, elence hayat ve bayram gnlerinde stanbulun drt bir yanna kurulan elence adrlar, ehir sslemeleri ve ehirde arz- endam eden gzellerden ska bahseder. Rind ve yaamay seven Bki'nin iirlerinde insan mrnn ksal ana konudur diyebiliriz. Onun iirlerinde cvl cvl bir nee, okuyann iini aan gzeller ve bahar tablolar yer alr; fakat iirlerinde ada Fuzul kadar derin bir anlam bulamayz. Fuzuli'nin her beytini, iyice anlamak iin iki kere okumak, tekrar tekrar dnmek gerekirken; Bkinin iirlerinde anlam, kendini kolayca ele verir. Bunlarla birlikte Bki, ekil ve teknik ynden Fuzul kadar baarldr. iirlerinde edebi sanatlara fazlasyla yer verir ve ssl ifadeleri sever. Mazmunlar, hayalleri ekseriyetle tabiata ve gzellere aittir. Dil bakmndan Trkeye byk hizmetleri vardr. En nemlisi de adalarnn aksine saf ve temiz bir stanbul Trkesini divan edebiyatnda kullanmasdr. O kadar ki, Bkinin beyitleri atasz deeri grmtr. Bkinin iirlerinde derin bir anlam olmad gibi, buna bal olarak tasavvuf da yoktur. Ona gre insan mr ok ksadr ve hayat doyasya yaayabilmek ancak elence ve akla mmkndr. Bkinin iirlerinde ak, bu bakmdan beeridir. Zaten kendisi en ok bu ynyle ondan tam iki yzyl sonra gelen Nedimi etkileyebilmitir. Fuzulnin iirlerindeyse ana tema Bkiden farkl olmakla birlikte yine aktr; fakat Bkiyi nasl tamamyla rindane olarak snflandramyorsak, Fuzulyi de sufi olarak ele alamayz. Abdlkadir Karahan, Fuzulnin iirlerindeki ak anlayn sadece ilah, tasavvufi veya

sadece beer ve dnyevi olarak yorumlanp bu kalplardan yalnz birine balamasnn isabetli olmayaca dncesindedir. Onun iirlerindeki ak, beeriyetinden syrlarak ilah boyuta ykselen bir ak olarak deerlendirmek gerektiini ve onun karakterini ise sufi deil mutasavvf-merep bir ahsiyet olarak grmenin daha doru olacan savunur. (Yacolu: 2010) Fuzul ve Bkinin iirlerinde Tg Mazmunu ve Ak Temas Tg, bilindii zere kl, seyf anlamndadr. Divan airleri bu mazmunu, sevgilinin baklarn anlatmak iin kullanrlar. Tg, keskindir ve sevgilinin gznden kp, n gnlne saplanr. Saplandnda da n gnln parampara eder. Genellikle klar bu durumdan zevk alrlar. Gnllerinin sevgilinin bak tarafndan kan revan iinde braklmas onlar iin tasavvuru zor bir sevintir. Elbette Fuzul ve Bki de iirlerinde bu mazmunu oka kullanmlardr. Bki ve Fuzulnin eitli gazel ve kasidelerinden birka beyitle, bu mazmunun nasl kullanldn inceleyecek olursak; Yakan ab zre ate sanmanuz ket-i sahby u-i t-i kahrndan tutd eh Sleymnn Bkinin bu beyti, Kanuninin, Boazii aklarndaki arap gemisini yakmasn anlatr. Tg mazmunu burada, Sultan Sleymann kararn, hkmn ve adaletini anlatmak iin kullanlmtr. Mahallileme kavramnn nclerinden olan Bkinin bu beyti evrede olan olaylar anlatt pek ok beytinden sadece biridir. Tg kelimesi burada tam anlamyla mazmun olarak kullanlmamtr. u mh gibi kim hk zre dmi sudan ayrlm Zll-i t-i dilberden cd cismnde cn ditrer Oysa bu beyitte Bki, sevgilisinin baklarnn oklarndan uzak olan bedenindeki can, sudan km bala benzetir. Bki, burada pek ok divan airi gibi sevgilinin baknn, keskin bir kl gibi gnln delip gemesinden zevk aldn, hatta bu bak ve verdii ac olmadan yaamann ne kadar zor olduunu sylemektedir. Sevgilinin gzleri, kirpikleri ve baklar, Bkinin yaam sebebidir. Buradaki ak ilahi deil, beeri bir aktr. Saf-y cevher-i tgindan umma km ey dil Sanma su vire ey tene ol serb sana Fuzulnin bu beytinde ise aa seslenmekte ve ona sevgilinin baklarnn klcndan, yani klcn ham maddesi olan eliin iindeki sudan susuzluunu gidermeyi ummamasn belirtmektedir ki, burada akla elie su verilmesi mazmunu gelmektedir, ki Bkinin de bu mazmunu kulland pek ok beyti vardr. Ayrca kl ile serp arasnda bir ilgi kurulmutur. Bu ilgi de bizi ayn mazmuna gtrmektedir. Bu mazmnu tanmamza saf-y cevher-i tg ve su kelimeleri yardmc olmaktadr. Zevk-i tginden aceb yok olsa gnlm ak ak

Kim mrur ilen brakr rahneler divare su

Fuzulnin Su Kasidesinden tg mazmununa en gzel rneklerden birini tekil eden bu beyitte ise, zevk-i tg tamlamas airin keskin baklardan ald zevki vurgulamaktadr. Sevgili kl gibi keskin baklarn a evirdike, k bu baklardan ve baklarn yaratt tahribattan zevk almakta, bundan byk bir sevin duymaktadr. Fuzul, burada klcn gnln ak ak (para para) etmesi ile sularn duvarda yarklar meydana getirmesi arasnda balant kurmutur. Bu beyitte de, Fuzulnin bir nceki beytinde olduu gibi su tebihi vardr. Bunun sebebi, klcn su ile elik haline getirilmesidir. Yine ayn ekilde b- tg (kl suyu, klcn parlaklk ve keskinlii) tamlamas da iirlerde su mazmununu betimlemek ve glendirmek iin kullanlr (Tarlan, 1985).

Deerlendirme Sz konusu beyitlerde tg mazmunu genel olarak beeri ak anlatmada kullanlmtr. Sadece Fuzulnin Su Kasidesinde bahsi geen sevgili Hz. Peygamberdir. Bu bakmdan Fuzulnin hem beeri, hem de ilahi ak anlatt beyitleri olduu sonucuna varmak mmkndr. Peygamberin vld, maher gnnn anlatld Su Kasidesi, lirik anlatm ve sanatl deyileriyle Hz. Peygamberin vld en gzel eserlerden biridir. Bu beyitte Hz. Muhammede olan sevgisini byk bir akla anlatan Fuzul, sevgilinin verdii cefann ne kadar naif olduundan dem vurmaktadr. Bu yzden girite de bahsedildii zere Fuzulnin ak anlay sadece beeri veya sadece ilahi olarak grlmemeli, bunun yerine bu kalplardan bamsz bir ekilde ele alnmaldr. Beeri ak da konu ald beyitleri de olduu gz nnde bulundurulursa, Fuzulyi sufi olarak grmek de yersizdir. Yine de Fuzul, tekke airleri tarafndan da benimsenmitir. Tekke airleri, Fuzulnin mutasavvf kimliiyle yazd iirlerden yle etkilenmilerdir ki, onu kendilerine yakn bularak Bekta byklerinden saymlardr. Bkide ise durum daha farkldr. Bki, rindane bir airdir. Tasavvuf ve ilahi akla ilgili iir yazmak yerine hayatn ksa oluundan dem vurup; iki meclislerinden, sakilerden ve gzel kadnlardan bahsetmitir. iirlerinde ele ald konular ok geni bir yelpazeye yaylmasndan anlald zere, kendisi daha ok grdklerini yazm; beyitlerinde anlam gizlememi, her ne kadar sz sanatlarn ok byk bir ustalkla kullanm olsa da derin anlaml iirler yazmamtr. Bki, pek ok divan airi gibi grd gzellerden, Osmanldaki yaaytan, tahta geen sultanlarn yaptklarndan bahsetmitir. Bki, Kanuni Sultan Sleyman, 2. Selim ve 3. Murat devirlerinin hepsine birden tanklk ettiinden ve saraya yakn bir konumda bulunduundan; saray ve evresini ok gzel gzlemlemi ve bu bakmdan halk airi olmaktan ok, bir saray airi olmutur. Henz hayattayken saraydan bu kadar ilgi ve alaka gren air ok azdr. Bu sebepten Bkinin iirlerinde ak, devrin zenginlii ve refahyla da doru orantl olarak oka yer bulmutur. Her ne kadar iirlerinde tasavvuf etkisi veya tema olarak tasavvuf bulunmasa

da, tasavvufta da zel bir mahiyeti olan ak mefhumunu sk sk konu almas itibariyle, iirleri Fuzul gibi, mutasavvflar tarafndan ok sevilmitir. Fuzul ve Bki, dnemlerinin en byk iki airidir. Eserlerinde ak temasn farkl ekillerde ilemi olsalar da, ikisi de birbirinden gzel eserler vermi ve kendilerinden sonraki pek ok divan airini etkilemilerdir. Fuzul ve Bkinin sevgiliden bahseden baz ifadeleri, sevgilinin kadn olduuna iaret etse de sevgilinin cinsiyeti hakknda belirgin ifadelere yer verilmedii grlr. Bununla birlikte airlerin sevgiliyi tanmlamak iin kulland, eitli ifadeler yoruma ak bir durum ortaya koymaktadr. Yine, Bkinin iirlerinde sevgilinin maddi varl ve ona kar hissedilen cins arzunun Fuzulye oranla ok daha fazla n plana kt grlmektedir. Her iki airin somut sevgiliyi n plana kard iirleri dikkate alndnda sz konusu edilen akn, beer ak olduu ve beer ak yanstan ifadelerin Bkide daha fazla olduu sylenebilir. (Yacolu: 2010) Bu balamda, Fuzulnin iirlerindeki ak ve sevgili motifi zaman zaman soyutlamakla birlikte ikisinin iirlerinde de somut bir ak temas sz konusudur. Sonu olarak iki air de hem tasavvufi kavramlar hem de somut kavramlar iirlerinde kullanmlardr. Ele alnan tg mazmunu da bunun en gzel rneklerinden birisidir.

KAYNAKA

Akar, Metin (2000) Su Kasidesi erhi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar: Ankara. Aydn Yacolu, Songl (2010) "Fuzul ve Bki Divanlarnda Ak Anlay ve Sevgili Tipi" International Periodical For the Languages Literature and History of Turkish or Turkic, Turkish Studies, Volume 5/3: 559-587. Bk, Haz. Sabahattin Kk (1994) Dvn: tenkitli basm, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu: Ankara. Erdoan, Mehtap (2009) "Divan iirinde Mahallileme Kavram ve Bki Divan'nda Baz Mahall Unsurlar", International Periodical For the Languages Literature and History of Turkish or Turkic,Turkish Studies, Volume 4/5: 114-165. pekten, Haluk (1996) Fuzl, Hayat, Sanat, Eserleri, Aka Yaynlar: Ankara. Keklik, Murat (2006) Bkinin Gazellerinde Anlam erevesi, Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, Eski Trk Edebiyat Bilim Dal, Yksek Lisans Tezi: Van. Mengi, Mine (1992) "Mazmun zerine Dnceler", Dergh Dergisi, S.34: stanbul. Pala, skender (1989) Ansiklopedik Divan iiri Szl, C.II, Kltr Bakanl Yaynlar: Ankara. Tarlan, Ali Nihad (1985) Fuzuli Divan erhi, Aka Yaynlar: Ankara.