BASINÇ ÇUBUKLARI

Boylama doğrultuda basınç kuvveti taşıyan çubuklara “basınç çubuğu” denir. Örneğin yapılarda;
kolonlar ile kafes kirişlerin basınca çalışan çubukları.
Genel Bilgi: Basınç çubuklarının emniyet yüklerinin saptanmasında burkulma olayı esas olduğundan
bir “stabilite problemi” söz konusudur. Çelik yapılarda stabilite halleri ( burkulma-yanal burkulma-buruşma )
için DIN4114 şartnamesinde hesap esasları verilmiştir. TS648 de basınç çubukları hesabı için DIN4114 deki
esasların bir kısmı kabul edilmiştir. TS648 kapsamına girmeyen stabilite problemleri içinde DIN4114 deki
esaslar alınmaktadır. Bu şartnameye göre basınç çubuklarının hesabı “ω metodu” ile yapılmaktadır.
Bilindiği üzere merkezi basınç kuvvet etkisinde malzemesi Hooke kanununa uyan, iki ucu mafsallı,
prizmatik bir çubuk için ideal eğilme burkulması yükünü Leonhard EULER hesaplamış ve ;
PB=PKr=PE= π2.E.T / Sk2 formülünü vermiştir. (Atalet momenti küçük olan eksen
tarafı burkulursa gerilme büyüğüne ulaşmaz demektir. Dolayısıyla atalet momenti küçük olana bakmalıyız.
Atalet momenti büyük olanın i atalet yarıçapı da büyük olur. i atalet yarıçapı büyük olan zor burkulur;λ=s/i )
Euler burkulma gerilmesi; σKi = PKi / F şeklinde tarif edilir.
Burada kullanılan ifadelerin anlamları;
E: elastisite modülü
F: çubuk en kesit alanı
I: çubuğun atalet momenti
s: çubuk burkulma boyu
i atalet yarıçapı ve λ narinlik katsayısı olup; i2 = I / F --- λ = s / i olduğu göz önüne alınırsa;
σKi = π2.E / λ2 olur.
ix --λx , iy --λy vardır. imin olanını seçeriz. λmax olan daha kolay burkulur.
λ çubuk narinliği ile σKi ideal burkulma gerilmesi arasındaki bağıntıyı gösteren bu denklemin (λ,σ) kartezyen
eksen takımındaki eğrisi “Euler Hiperbolü”dür. Çelik malzeme σ ≤ σp (orantılı sınır gerilmesi) olduğu taktirde
Hooke Kanununa uyan bir malzemedir. σp ≤ 0,8 σF (akma sınır gerilmesi) kabul edilir. Demek ki Euler Formülü
σKi ≤ σp olmak şartıyla geçerlidir. σKi = σP olmasına karşılık narinlik derecesi λp = π√(E/σp) ≅ 100 olur. Buna göre
λ > λp olan çubuklar için Euler Formülü geçerli oluyor. λ < λp olan çubuklar içinde geçerli olmuyor demektir.
Çelik malzemenin elastoplastik davranış gösterdiği λ < λp bölgesinde kritik gerilmelerin hesabı için Tetmayer,
Engesser formüllerinin kullanıldığı bilinmektedir. DIN4114 şartnamesi bu bölge için “Taşıma Yükü Metodu”na
hesabı kabul etmiştir. Bu metotta hakikate yakın bazı kabuller yapılmak suretiyle σKr taşıma gerilmesi değerleri

saptanmıştır. Yapılan kabuller şunlardır;

• Çelik malzeme ideal elastik-ideal plastik malzeme olarak ele alınmıştır.

• İki L’den oluşan tek simetri eksenli bir en kesit alınmıştır.
• Çubuğun simetri düzlemi içinde etkiyen P basınç kuvvetinin
u = i/20 + s/50 ------ i: en kesit atalet yarıçapı----- s: iki ucu mafsallı çubuğun boyu, kadar eksantrik olarak
etkidiği kabul edilmiştir.
Sk
İki ucu ankastre L/2
Bir ucu mafsal bir ucu ankastre 0,707L
İki ucu mafsallı L
Bir ucu ankastre diğer ucu boş 2L
Çubuğun burkulmaya karşı emniyetli durumda olması demek σ =
P/F ortalama gerilmesinin σKi veya σKr gerilmesinin belirli bir emniyet değeri
kadar altında kalması demektir. σKr değerleri saptanırken hakikate yakın
kabuller yapılmış olmasına karşın , σKi değerleri ideal kabullere göre bulunmuştur. (emniyet bakımından ideal
olan gerçekten biraz daha emniyetlidir ve biz de ideal olanı göze alırız.)
Buna nazaran σKi ve σKr gerilmelerine göre farklı emniyet katsayılarının alınması doğru olur. DIN4114
şartnamesinde;
νKr ( taşıma yükü emniyet katsayısı) = 1,5
νKi ( ideal burkulma emniyet sayısı) = 2,5 değerleri kabul edilmiştir.
σdem burkulma emniyet gerilmesi σKr / νKr ve σKi / νKi değerlerinin küçüğü olarak tarif edilir.
σdem = min [σKr / νKr , σKi / νKi ]
Gerilme-narinlik grafiğinde σKr / νKr ve σKi / νKi eğrileri gösterilmiştir. Malzemenin St37 olması
durumunda bu iki eğri λ = 114,8 olan bir noktada kesişir (st52 için λ=89). Bu noktanın solunda σKr / νKr eğrisi,
sağında ise σKi / νKi eğrisi σdem burkulma emniyet gerilmeleri eğrisini oluşturur.
Basınç çubuğunun emniyetli durumda olması demek, ortalama gerilme için σ = P/F ≤ σdem tahkikini
sağlaması demektir. σdem burkulma emniyet gerilmeleri λ narinliğine göre değişkendir. Pratikte değişken emniyet
gerilme değerleriyle çalışmak istemediğinden ; ω = σem / σdem olarak “ω burkulma sayıları” tarif edilmiştir. Bu
suretle gerilme tahkiki(yukarıdaki) σω = ω. (P/F) ≤ σb,em şekline gelir, yani tahkik sabit σem ile yapılmış olur.
burada σω gerilmesinin gerçek bir değeri olmadığı aşikârdır.
λ değerlerine bağlı olaraktan , ω değerleri şartnamelerde verilmiştir. Yuvarlak borudan(içi boş demek
istemiş) çubuklar hariç bütün en kesit şekilleri için aynı ω tabloları kullanılır. (kitap: çelik yapılar, sayfa:170—
sayfa:169 da TS648 standartlarında burkulma emniyet gerilmesinin hesabı için verilen formülasyona dikkat)
Tek Parçalı ve Sürekli Birleşik Parçalardan Oluşan Basınç Çubukları: tek profille teşkil edilen
çubuklar ile parçaları bütün çubuk boyunca doğrudan doğruya ve sürekli olarak birbirine birleşik çok parçalı
çubuklar bu sınıfa girer.
Çok parçalıların kaynaklı teşkilinde kaynak dikişleri sürekli olarak çekilmelidir. Köşe kaynak
dikişlerinin kalınlığı; a=3—4mm olur.
Perçinli teşkillerde tespit perçinlerinin çubuk boyunca aralığı Alman Şartnamelerine göre
• Yüksek yapılar ve krenler de ; 8d----15tmin
• Köprülerde ; 7d----14tmin
Değerini aşmamalıdır. Burada d; perçin çapı, tmin; en ince eleman kalınlığıdır.
⊗ Merkezi basınca çalışan çubukların ω metodu ile tahkikinde, en kesitlerin asal eksenlerine dik
doğrultularda burkulma durumları göz önüne alınır. İlk olarak çubuğun sistem içerisindeki durumuna ve uç
şartlarına göre burkulma boyları saptanır. Bundan sonra her iki doğrultudaki burkulmada narinlik değerleri
saptanır. büyük olan narinliğe karşı gelen ω değeri tablodan alınarak σω = ω. (P/F) ≤ σb,em formülü ile gerilme
tahkiki yapılır.
λx= sx / ix x-x eksenine dik burkulma skx / √Iy/F den ωx
y
λy= sy / iy y-y eksenine dik burkulma sky / √Ix/F den ωy x
o
x
gergi o
(kullanılırsa)
y

o
tablodan görüyoruzki;
ν artarsa ω’da artar
σω = ω. (P/F) ≤ σb,em ---- ω artarsa σω de artar, burada σω in en büyüğü σb,em ti
geçmemeli.
Alan belli değilse ve tahkik yapmamız gerekiyorsa işlem sırası;
Başlangıçta ω = 1 deriz. P.ω / F ≤ σb,em --- F ≥ P.ω / σb,em buradan bir F buluruz.
bulunan F’e bağlı olarak profil tablosundan uygun alana en yakın profili belirleriz. Belirlenen profile ait ix, iy, Ix,
Iy, F belirlenir. λx= sx / ix x-x eksenine dik burkulma ---ωx , λy= sy / iy y-y eksenine dik burkulma --- ωy belirlenir.
Ve ω=max(ωx ,ωy) seçilir.
σω = ω. (P/F) ≤ σb,em de ωyerine konur ve sağlanıp-sağlanmadığına bakılır. Sağlamıyorsa bulunan ω’yı
kullanarak en başa dönülür ve bulunmuş olunan ω’ya göre yeni bir F bulunur ve işlem döngü halini alır.
 Parçaları Arasında Aralık Bulunan Çok Parçalı Basınç Çubukları: Genellikle ekonomik bakımdan
bazen de konstrüktif nedenle basınç çubuklarının aralarında aralık bulunana profillerle teşkili söz konusudur.
Bunlarda çubuğu teşkil eden parçalar özel bir bağlantı ile birbirlerine bağlanarak bu parçaların beraber çalışması
sağlanır. İki türlü bağlantı şekli kullanılır.
1. çerçeve bağlantı
2. kafes bağlantı
Çerçeve bağlantı elemanları çubuğu teşkil eden profillere rijit olarak bağlanmıştır. Bağlantı elemanları ile
profiller rijit bir çerçeve oluştururlar.
Kafes bağlantıda çubuk şeklindeki bağlantı elemanları, çubuğu teşkil eden profillere basit (rijit olmayan)
tarzda birleştirilebilir. Bağlantı elemanları ile çubuk profilleri kafes bir sistem oluştururlar.

a detay resmi çerçeve tarzında bir bağlantı şeklidir. Bağlantı elemanı olarak iki tarafta aynı hizaya gelen
“bağlantı levhaları” kullanılmıştır. Bu teşkil tarzına “bağ levhalı teşkil” denir. Perçinli teşkilde bağ levhaları
kolon profillerinin her birine en az iki perçinle, basınç çubuğunun uçlarına gelen bağ levhaları da en az üç
perçinle bağlanır. h profil en kesit yüksekliği olduğuna göre bağ levhalarının genişliği; g = (0,8—1,0)h olarak
seçilir.
Tek gövdeli kafes kirişlerinin basınç çubukları
olarak çift korniyerle teşkil edilen çubuklar da bahis
konusudur. Bunlarda korniyerlerin paralel kolları
arasındaki aralığa besleme levhaları konmak ve
perçinli teşkilde en az iki perçin kullanılmak suretiyle
çerçeve bağlantı yapılır. Kaynaklı birleşimde ise
besleme levhası boyu gerekli kaynak dikişi boyu
kadar olmalıdır.
Çerçeve bağlantılı basınç çubuklarında profiller,
çubuk uçlarında ve en az uzunluklarının üçte bir
noktalarında bağlanmış olmalıdır. Bağlantıların çubuk
boyunca s1 aralığı içinde ayrıca şartlar konmuştur.
b detay resminde 2 [ profiliyle teşkil edilmiş bir
basınç çubuğunun kafes bağlantısı görülmektedir. Buradaki bağlantı elemanlarına “örgü çubukları” denir. Örgü
çubukları genellikle korniyerle, bazen de lama demiri ile teşkil edilir. Her bir örgü çubuğu profillerden birine tek
bir perçinle bağlanabilir. Profiller I ise iki perçin kullanılır. Diyagonal çubuklar mümkün oldukça 45° eğimle
teşkil edilmeli ve iki taraftaki örgü çubukları aynı hizada ve paralel olmalıdır. Örgü çubukları profillere köşe
kaynağı dikişleriyle de bağlanabilir. Burada ki örgü sistemi basınç çubuğu profillerinin beraber çalışmasını
sağlayan fakat doğrudan doğruya kuvvet yüklemeyen ikinci derece elemanlardan oluştuğundan konstrüktif
kolaylık sağlamak amacıyla buradaki kafes sistemde eksenlerin bir noktada kesişmesi prensibinden
vazgeçilmiştir. Bu teşkil tarzında da çubuk uçlarına bağ levhaları konur ve bu levhalar, profillere en az 3 perçinle
bağlanır. ( kafes sistemlerde; M=T=0, N≠0 __ çerçeve sistemlerde ise M≠0 ) ( kafes bağlantı tek bulonla,
çerçeve bağlantı ise en az 2 bulonla yapılır.)

Çok parçalı basınç çubuklarının hesabı; Çok parçalı basınç çubuklarının en kesitleri farklı
karakterde asal eksenler gösterirler. Herhangi bir çubukta çubuğu teşkil eden profil kesitlerinin hepsini kesen
eksene “malzemeli eken” aksine ise “malzemesiz eksen” denir.
Üstteki a ve b şekillerinde; çubuğun (x-x) ekseni etrafında eğilmesi durumunda profiller arasında bir
kayma kuvveti oluşmaz, (y-y) ekseni etrafında eğilmesi durumunda ise profiller arasında kayma kuvveti oluşur.
Bundan dolayı çok parçalı basınç çubuklarının malzemeli eksene dik burkulma hesabı, tek parçalı çubukların
hesabı gibi yapılır. Buna karşın malzemesiz eksene dik burkulma durumunda profiller arasında kayma kuvveti
doğmayacağından ve bunlar sürekli olarak birbirine bağlı olmadığından çubukta eğilme deformasyonu yanında
eğilme deformasyonu da önem kazanır. Bu nedenle malzemesiz eksene dik burkulma hesabında kayma
deformasyonunda göz önünde tutulması gerekir.
Hooke kanununa uyan malzemeli prizmatik basınç çubuğunda sadece eğilme deformasyonu göz önünde
tutularak hesaplanacak kritik yük PE “Euler Burkulma Yükü”dür. sk çubuğun burkulma boyu olduğuna göre;
PE = π2.E.I / sk2 olduğu açıktır.
Kayma deformasyonunun hesaba katılmasıyla kritik yük;
γ = (k′.Q) / (GF) kayma açısı
Q: kesme kuvveti
G: kayma modülü
F: çubuk en kesit alanı
k′: kayma gerilmelerinin en kesitte üniform dağılmasına karşı gelen bir çarpan