Deniz EN/080217691

PROJE DANIMANI: Yrd. Do. Dr. Murat MAKARACI

GR
Artan enerji talebi ve tkenen fosil yaktlar, lkelerin ve dnya siyasetinin ekillenmesinde nemli rol oynamaktadr. Snrl olan fosil yaktlarnn gn gelip de bitecek olmas alternatif enerji kaynaklarna ynelmeyi zorunlu hale

getirmektedir. Bu durum kresel apta gelecee ynelik ciddi almalarn yaplmas zorunluluunu dourmutur.

GR
almamz boyunca alternatif enerji kaynaklarndan biri olan ve gelecei olduka parlak rzgr enerjisinin; hammaddesi olan rzgrlarn nasl olutuundan, rzgardan elde edilebilecek teorik gten, gcn oluumunu etkileyen parametrelerden, bu gc elektrik enerjisine evirebilecek trbinlerden ve genel olarak bu trbinlerin yaplarndan ve modelleme almalarndan bahsedilmitir.

RZGAR TRBN ETLER

1) Yatay Eksenli Rzgar Trbinleri 2) Dikey Eksenli Rzgar Trbinleri

RZGAR TRBN ETLER

(Yatay Eksenli Rzgar Trbinleri)

Bu tip rzgar trbinleri, dnme eksenleri rzgar ynne paralel, kanatlar ise rzgarn esme ynne dik olarak

alrlar. Kanatlarn rzgarn esme ynne dik olmas ile trbin rotoru maksimum enerjiyi tutabilmektedir.
Kanatlardaki kaldrma kuvveti rotorun dnmesini salar. Yatay eksenli rzgar trbinlerinin, rzgar nden ve arkadan alan tasarmlar olmak zere iki tipi mevcuttur.

RZGAR TRBN ETLER

(Yatay Eksenli Rzgar Trbinleri)
Rzgar nden alan tasarmlar gnmzde daha ok kullanlmaktadr.

Rzgr arkadan alan tasarmlarn yaygn bir kullanm alanlar yoktur.

ekil 2.1. Rzgar nden ve Arkadan Alan Yatay Eksenli Trbin Tasarmlar.

RZGAR TRBN ETLER

(Dikey Eksenli Rzgar Trbinleri)
Dnme eksenleri rzgr ynne dik ve dey olan bu trbinlerin

kanatlar da dey olacak ekilde tasarlanmaktadr.

Bu trbinlerin rzgr her ynden kabul edebilme stnl vardr.

Ayrca bu trbinlerin bir dier stnl ise makine aksam, hz ykselticisi ve jeneratrn toprak zerine konulabilmesidir.

RZGAR TRBN ETLER

(Dikey Eksenli Rzgar Trbinleri)
Dezavantaj ise kanatlarn g retebilmeleri iin rzgrdan daha hzl

dnmeleri gerektiinden, olmamasdr.

ilk

harekete

geimlerinin

gvenli

ekil 2.2. Dikey ve Yatay Eksenli Rzgar Trbinleri

RZGARIN MATEMATKSEL MODEL

(Rzgar Gc)
Ktlesi m, kontrol hacmi A x, ve ak hz u olan bir rzgar

ktlesinin kinetik enerjisi (3.1) ile verilmektedir. Burada A rotor sprme alan, rzgr (hava) younluudur.

(3.1) (3.2)

Denklem 3.2den de grlecei gibi rzgardan elde edilecek g

rzgar hznn kp ile orant olup, zellikle yksek hzlarda ok byk g elde edilir.

RZGARIN MATEMATKSEL MODEL

(Rzgar Gc)
Optimum koullar altnda bir rzgar trbinine rzgar ak hz dalm

ekil 3.1 de gsterilmektedir. Burada u1 , giri hzn, u2 ve u3 pervane nnde ve arkasndaki hzlar, u4 ise k hzn temsil etmektedir. Bu hzlar arasndaki aadaki eitliklerdeki gibi verilmektedir.

Denklemler (3.3),(3.4),(3.5),(3.6)

ekil 3.1. Rzgar Ak ve Spesifik Hz Deerleri.

RZGARIN MATEMATKSEL MODEL

(Rzgar Gc)
A1 , A2 , A3 , A4 srasyla 1, 2, 3, ve 4 noktalarndaki kesit alanlardr.

Rzgr, trbin zerinden geerken trbinin kulland gce eit bir g kaybedecektir. Bu eitlik (3.7) ile verilmitir.
(3.7)

(3.8)

RZGARIN MATEMATKSEL MODEL

(Rzgar Gc)
(3.9)

Elde edilen denklem (3.9); trbinin apraz blgesel alana eit olan

rzgr trbinin etki alanlaryla havann datlmam trbindeki toplam gcn %59undan fazlasn kullanamayacan gsterir. Bu Bertz teoremi olarak bilinir ve btn trbinlerin %59dan fazla verimli olmasn snrlar.

RZGARIN MATEMATKSEL MODEL

(Trbin Gc)
Trbinin gc, P rzgarn gc ile Cp performans katsaysnn arpm

eklinde tanmlanr. Cp performans katsays deeri rzgar hz, trbinin dnme hz, rotor kanat as ve trbin pervane parametreleri ile deiir. Bu eitlik (3.9)da grld gibi 0,59u aamaz.

(3.10)

RZGARIN MATEMATKSEL MODEL

(Trbin Gc)
Tepe hz oran, trbin pervanesinin u hznn rzgr hzna orandr.

Burada .R ve u pervane u hz ve rzgrn hzdr. R parametresi rzgr trbin etki alannn maksimum yarapdr.

(3.11)

RZGARIN MATEMATKSEL MODEL

ile deiimi grlmektedir.

(Basn Katsaysnn Tepe Hz Oran ve Pitch As ile Deiimi)

ekil 3.2de Basn Katsays Cp nin Tepe Hz Oran ve Pitch As

ekil 3.2. Basn Katsays Cp nin Tepe Hz Oran ve Pitch As ile Deiimi.

RZGARIN MATEMATKSEL MODEL

(Basn Katsaysnn Tepe Hz Oran ve Pitch As ile Deiimi)
Eer bir rzgar trbin rotorunun g performans deerlendirilecekse

onun Cp (,) erisi rzgar trbini reticisinden ve her bir tepe hz oran ve pitch eim as iin katsay performansn deerlendirmek iin oluturulan teknik tablodan yararlanlmaldr.
Eer dnme hz , ve eim ass biliniyorsa (= 0 ve = 0,

artlarnda dnen rotor iin) mekanik g k Pm herhangi bir u kart rzgar hznda eitlik (3.10) kullanlarak bulunabilir.

RZGARIN MATEMATKSEL MODEL

(Basn Katsaysnn Tepe Hz Oran ve Pitch As ile Deiimi)
Bazen btn Cp(,) bilgisi bulunmaz. Bu durumda g performans

hesaplamalarnda eitlik (3.10) direk olarak kullanlamaz. Herhangi bir alma eim as hzn bir fonksiyonu olarak iyi bir yaklamla Cp eitlik (3.12) ve (3.13) kullanlarak bulunur. F ve G katsaylar Cp (uc) = 0 ve Cp (uR) = CpR snr koullar uygulanlarak bulunabilir.
(3.12) (3.13)

RZGARIN MATEMATKSEL MODEL

(Basn Katsaysnn Tepe Hz Oran ve Pitch As ile Deiimi)
Her bir pitch as iin bu yaklam metodu; rotor ve milin balang dnme momenti, maksimum performans katsays, nominal performans katsays,

nominal rzgar hz Cpmde oluan rzgar hz ve rzgar trbini nominal gc, kesme asnn bir fonksiyonudur.

RZGARIN MATEMATKSEL MODEL

(Kontrol Edilen Rzgr Trbininin G Yaps)
Rzgar gcn deerlendirdikten sonra P , Cp deiimleri ve rzgar

trbininin kontrol yaps dk hzlarda mmkn olduu kadar daha fazla g elde etmek ve sonra trbini korumak iin yksek hzlarda gc ayarlamaktr. ekil 3.3de genel rzgar hznn bir fonksiyonu olarak arzu edilen g yapsn gstermektedir.

ekil 3.3. Rzgar Trbininin Arzu Edilen G Yaps.

RZGARIN MATEMATKSEL MODEL

(Kontrol Edilen Rzgr Trbininin G Yaps)
Aadaki eitlikler bir rzgr trbininin elektriksel k gc iin elde

edilir.

RZGARIN MATEMATKSEL MODEL

(Kontrol Edilen Rzgr Trbininin G Yaps)
u parametresi elektriksel g retiminin balad kesme rzgar

hzdr. uR nispi rzgar hzdr. Bu uR deeri maksimum elektrik gcn reten minimum hzdr. uF , trbinin yksek hzl rzgarlardan korunmak iin kapatld hzdr.
Fakat g ebekesinde balanan bir rzgr trbini iin yk talebini

karlayabilen bir kontrol yaps kullanlmaldr. Dolaysyla kontrolrler iin iki alma durumu vardr. Bunlardan birisi sabit (veya maksimum) g salarken dier durum yk talebini karlar.

RZGAR TRBNNN MODELLENMES

1. Sabit Hzl RzgarTrbinleri 2. Deiken Hzl Rzgar Trbinleri

RZGAR TRBNNN MODELLENMES

(Sabit Hzl Rzgar Trbinleri)
Sabit

hzl rzgr trbinleri dk maliyetleri, az bakm gerektirmeleri, dk iletme maliyeti, daha salam mekanik yapya sahip olmas gibi stn zelliklerinden dolay ebekeye direkt bal sincap kafesli asenkron jeneratrlerden oluturulmaktadr.

Sabit hzl sistemlerde rotor hz deitirilemediinden rzgar

hzndaki deiimler dorudan aktarma organlarna aktarlr buda deiken hzl rzgar trbinlerine gre daha fazla yapsal yklenmelere sebep olmaktadr. Bu yklenmelerde greceli olarak daha ucuz rzgar enerjisi sistemlerinin baarsna glge drmektedir.

RZGAR TRBNNN MODELLENMES

(Sabit Hzl Rzgar Trbinleri)
Sincap kafesli asenkron jeneratrler yaplar gerei dner manyetik

olumas iin reaktif g tketirler. Bu zellikle zayf alar ve gl trbinler iin istenmeyen bir durumdur. Bu yzden g katsaysn dzeltmek iin kapasitr grubu kullanlarak kompanzasyon yaplr.

ekil 4.1. Sabit hzl rzgar trbininin genel yaps

RZGAR TRBNNN MODELLENMES

(Deiken Hzl Rzgar Trbinleri)
Rzgar trbinlerinde en ok tercih edilen deiken hzl rzgar

trbinlerinde genelde ift beslemeli asenkron jeneratrler ve dorudan srlen senkron jeneratrler kullanlmaktadr.
ift beslemeli asenkron jeneratrlerin kullanld sistemlerde rzgar

trbini mili ve jeneratr arasnda standart olarak dili kutusu bulunur.

Stator ise direkt olarak ebekeye baldr. Enerji eldesini belli

aralklarda tutmak iin kanat hz oran ayarlanr. G dntrcler, reaktif g kontrol salamada kullanlr.

RZGAR TRBNNN MODELLENMES

(Deiken Hzl Rzgar Trbinleri)
G konvertrnde aktif ve reaktif g kontrol birbirinden bamsz

olarak gerekletirilir. Bu yzden gerilim dalgalanmalarnn olduu zayf alarda ift beslemeli asenkron generatr kullanmak ou zaman avantajldr.

ekil 4.2. Deiken hzl rzgar trbininin genel yaps.

RZGAR TRBNNN MODELLENMES

(Deiken Hzl Rzgar Trbinleri)
Deiken hzl rzgar trbini generatr sistemlerinde dili kutusuna

gerek yoktur nk rotor 10-25 rpm gibi olduka dk hzlarda dnmektedir.

Bu yzden bu uygulamalarda standart generatrler kullanlamaz ve

zel generatrler gelitirmek gerekmektedir. Bu tbinler, byk torklar rettii iin yap itibariyle olduka byktrler.

RZGAR TRBNNN MODELLENMES

(Deiken Hzl Rzgar Trbinleri)
Toplam trbin gc bir evirici araclyla ebeke frekansna uygun

olacak ekilde ayarlanr ve g ebekeye aktarlr. Rzgar hz anma hznn stne knca kanatlarn as ayarlanarak g azaltlr ve bylece ayarlama yapmak mmkn hale gelir.

ekil 4.3. Belirli snrlar dhilinde deiken hzl rzgar trbininin genel yaps.

RZGAR TRBNLERNN KONTROL

Rzgar

trbini kontrol sistemleri alglayc, kanat hareket mekanizmas, kontrolr ve yazlm gibi temel paralardan olumaktadr. Kontrol sisteminin girii durumundaki alglayclar d ortamn sinyallerini toplayp kontrolre gnderir. Bu sinyaller kontrolrde ilendikten sonra klar ynlendirecek sre gelitirilir.

Hareket mekanizmalar, elektrik motorlar veya hidrolik kanat hareket

mekanizmas, mile bal frenler, rzgra kar evirme mekanizmas motoru vb. olabilirler. Kontrolrler, giri sinyallerini ileyerek k kontrol eden genel olarak bilgisayar, mikrodenetleyici tabanl kontrolrler veya programlanabilir lojik kontrolrler olabilir.

RZGAR TRBNLERNN KONTROL

llen P aktif g deeri referans P aktif gcyle kyaslanp fark

bulunduktan sonra hata sinyali kontrolre iletilir. G kontrolr farkl yntemler kullanarak referans beta deerini kontrol eder. Kontrol sinyali, hareket eyleyiciye iletilir ve nihai olarak sistemi kontrol etmemizi salayan beta sinyali retilir.

ekil 4.4. G kontrol blok diyagram.

RZGAR TRBNLERNN KONTROL

(Fren Sistemi)
Rzgar trbinlerinin gvenli bir ekilde almas iin etkili bir fren

sistemi gereklidir.

Rzgar trbinlerinde bamsz iki sistem vardr;

Aktif (pitch) ve Pasif (stall) kontrol mekanik fren sistemidir. Her biri de hz limitinin ald durumlarda, ebeke balantsnn

kopmas ve dier acil durumlarda trbinleri gvenli konuma getirme zelliine sahiptir.

RZGAR TRBNLERNN KONTROL

(Fren Sistemi)
Mekanik frenler rotoru tamamen durdurmak iin ana iletim aftna

yerletirilmitir. Aktif (pitch) pasif (stall) kontrol mekanizmalar, jeneratrn rzgrdan karabilecei enerjiye gre ayarlanr.
Eskiden ou kk ve orta byklkte trbinler pasif (stall) kontrol

kullanrken, gnmzde rzgar trbinleri zerinde daha etkin bir kontrol salayan aktif (pitch) kontrol mekanizmas kullanlmaktadr.

RZGAR TRBNLERNN KONTROL

(Pasif Hz Kesme Kontrol)
G kontrol yaplan rzgar trbinlerinde en kolay kontrol yntemi

pasif hz kesme kontroldr.

Pasif g kontrol, kanat geometrisinde herhangi bir deiim

yaplmakszn, rzgar hz arttnda k deerinin en yksek deere ulamas iin kaldrma katsaysn azaltma ve srtnme katsays arttrma suretiyle yaplan bir kontrol yntemidir.
stenen rzgar hznda nominal veya maksimum g deerine ulamak

iin sabit kanat al rzgar trbini seilir.

RZGAR TRBNLERNN KONTROL

(Aktif Hz Kesme Kontrol)
Aktif hz kesme kontroll rzgar trbinlerinin poplerlii son

zamanlarda gittike artmaktadr. Prensipte bu sistemler deiken kanat al hz-kesme trbinidir.

Kullanlan generatr, ebekeye direkt bal sincap kafesli indksiyon

generatrdr.
Hz kesme (stall) ve aktif hz kesme (active stall) kontrol arasndaki en

nemli fark hz kesme etkisi kontrolne izin veren deiken kanat asnn kontroldr.

RZGAR TRBNLERNN KONTROL

(Aktif Hz Kesme Kontrol)
Negatif kanat eim as kontrol olarak da adlandrlan aktif hz kesme

kontrolnde kanat as deitirilerek aerodinamik g ayarlanr.

ekil 4.5. Aktif durdurma kontrol blok diyagram

RZGAR TRBNLERNN KONTROL

(Aktif Hz Kesme Kontrol)
Anma deerinde k gc salamak iin kanat as belli aralklarda

kontrol edilir. Bu sayede aktif hz kesme kontrol salanmaktadr.

Bu kontrol sayesinde trbinin aktarma organnn ar yklenmeksizin

her trl evresel durumda en uygun k gc elde edilmeye allmaktadr. Pitch aktatr dinamik davran aadaki diferansiyel denklem ile karakterize edilir. ve d gerek ve tahrik pitch alardr.Tipik olarak asnn aral -2 ile 30 eklindedir
(3.13)

RZGAR TRBNLERNN KONTROL

(Mekanik Alt- Sistem)
Rzgr enerjisi dnm sistemlerinin (WECS Wind energy

conversion systems) modellenmesi iin ncelikle karmak mekaniksel alt sistemin anlalmas gerekir.
ekil 4.8de mekaniksel modelin ematik gsterimi mevcuttur. Bu

sistem serbestlik derecesine sahiptir: 1. Aktarma organnn torsiyonu, 2. Aksial kule eilmesi, 3. Sallanma/rpma.

ekil 4.8. Mekanik alt-sistemin ematik gsterimi.

RZGAR TRBNLERNN KONTROL

(Mekanik Alt- Sistem)
ekil 4.8ada resmedilen aktarma organnda, iki rijit yap esnek saft ile

balantl halde grlmektedir.

ekil 4.8b ise mekanik alt-sistemin almas hakknda bilgi vermesi

amacyla sunulmutur.
Burada kanat hareketlerinin uyumlu ve ayn yk altnda altklar ve

dayanm gsterdikleri varsaylr. Bu varsaym nda bu mekanik altsistem modeli lineer (linear) olarak isim alr.

RZGAR TRBNLERNN KONTROL

(Mekanik Alt- Sistem)
Bir mekanik sistemin devinim denklemi karldnda, denklem (4.2)

aadaki gibi elde edilir:

(4.2)

Burada M,C ve K damper ve yay elemanlarna ait ktleyi temsil eder.

Q ise sistemin kuvvet vektrdr. Mekanik sistemin Lagrange denklemi mevcut serbestlik derecesine dayanarak yazlrsa;
(4.3)

RZGAR TRBNLERNN KONTROL

(Mekanik Alt- Sistem)
Ek, Ed ve Ep ifadeleri; kinetik, disipasyon ve potansiyel enerjiyi

temsil eder. Qi genelletirilmi kuvvet vektrn, qi ise genelletirilmi koordinat iaret eder.

ekil 4.8deki modele ait genelletirilmi koordinatlar aadaki

gibidir:

RZGAR TRBNLERNN KONTROL

(Mekanik Alt- Sistem)
Burada; yt nacelin aksial yerlemesini, kanat rotasyon keli yerlemesini, r ve g rotor ve jeneratrn ke pozisyonlarn temsil eder.

RZGAR TRBNLERNN KONTROL

(Mekanik Alt- Sistem)
r ve g rotasyonel hzlar temsil edecektir. Genelletirilmi

ykleme vektr ise denklem (4.7)de verilmektedir. Bu aamadan sonra enerji terimleri Ek, Ed ve Ep u ekilde karlm olur:

500 kW DEKEN HIZ ve SABT PITCH RZGAR TRBN KONTROL

Bu almada PI kontrr ile 500 kW k gc iin salanacak olan

kontrol ve frenleme sistemine ait veriler sunulmutur.

Deiken hz ve sabit pitch as sadece bir kontrol mekanizmasdr.

Bu kontrol tr direkt olarak kule dinamiini etkilemez. Bu model temel olarak aktarma organnn ilk rezonans modu ile anlr. Takip edilerek yksek frekans dinamii ihmal edilebilir.

500 kW DEKEN HIZ ve SABT PITCH RZGAR TRBN KONTROL

Aktarma organ dinamik modeli aadaki ekilde ifade edilebilir:

Havadevinimsel tork, Tr;

z ilk tork deeridir.

500 kW DEKEN HIZ ve SABT PITCH RZGAR TRBN KONTROL

(PI Kontrol Tasarm)
PI Kontrol Tasarm
ekil 4.8e dayanarak mekanik siteme ait denklem karlrsa;

ifadesi elde edilir ve burada Jt=Jr+Jg , Bt = Bs + Bg olduu

bilinmelidir. Denklemin Laplace Denklemi yazlmaldr:

500 kW DEKEN HIZ ve SABT PITCH RZGAR TRBN KONTROL

(PI Kontrol Tasarm)
Denklem (5.6)dan yararlanlarak blok emas ekil 5.1deki gibi elde

edilecektir.

500 kW DEKEN HIZ ve SABT PITCH RZGAR TRBN KONTROL

(PI Kontrol Tasarm)

500 kW DEKEN HIZ ve SABT PITCH RZGAR TRBN KONTROL

(Saysal Deer zmlemeleri)
aft yay katsays: Ks= 83000000Nm/ rad aft Damper: Bs = 1400000 Nms/ rad Rotor ataleti:

Jr = mkanat *( Daft2 / 8) + (Jkanat + mkanat * dkanat 2) * Nkanat

maft = * (Daft2 / 4)*Laft * aft = 3,14* (0,562/4)*2,185*7850 = 4224,6 kg Jr =4224,68*(0562/8)+(6,2*105+6101*8,7752)*3

500 kW DEKEN HIZ ve SABT PITCH RZGAR TRBN KONTROL

(Saysal Deer zmlemeleri)
Jeneratr ataleti: Jg = 35000kgm2 Jeneratr tork-rotasyonel hnz eilimi: Bg = - 1989,4 Nms rad

Damping orannn bulunmas iin aadaki denklem

kullanlr. % 5 gibi bir damping oran iin;

500 kW DEKEN HIZ ve SABT PITCH RZGAR TRBN KONTROL

(Saysal Deer zmlemeleri)

KAYNAKA
[1] Gkhan OKNL, Wind Turbine Modelling and Controller Desing , stanbul Technical University, Institut of Science and Thecnology, M.Sc. Thesis, 2007 ehmus FDAN, DEKEN HIZLI - DEKEN KANAT AILI RZGAR TRBNLERNN TORK VE KANAT AISI KONTROL , Afyon Kocatepe niversitesi, fen bilimleri Enst., Y.L.Tezi, 2010 D. MALKOLM, A. HANSEN, WindPACT Turbine Rotor Study, Subcontractor Report, NREL Colorado. Devrim TUNA, RZGAR TRBN KANADI TASARIMI , Namk Kemal niversitesi, Fen Bil. Enst., YL.Tezi, 2009 [2]

[3]

[4]