KALTEL NSAN Mustafa eitciolu Alfa Yaynlar: 1272 Dizi No: 30 1.

Bask : Nisan 2003 ISBN : 975-297-285-3 Yaync ve Genel Yayn Ynetmeni: M. Faruk Bayrak Yayn Koordinatr ve Editr: Rana Grtuna Dizi Editr : Mmin Sekman Pazarlama ve Sat Mdr : Vedat Bayrak Copyright 2003, ALFA Basm Yaym Datm Ltd. ti. Kitabn tm yayn haklar ALFA Basm Yaym Datm San. ve Tic. Ltd. ti.'ne aittir. Yayne zin alnmadan ksmen veya tamamen alnt yaplamaz, hibir ekilde kopya edilemez, oaltl aymlanamaz. ALFA Basm Yaym Datm Ltd. ti. Ticarethane Sk. No: 41/1 34410 Caalolu, stanbul Tel : (212) 511 5303-513 8751-512 3046 Fax : (212) 519 3300 www.alfakitap.com E-mail : info@alfakitap.com ALFA7AKTEL KTABEV Bur Sinema Pasaj No: 34 Altparmak / BURSA Tel: (224) 223 60 16 MELSA MATBAACILIK iftehavuzlar Yolu Acar Sanayi Sitesi No: 8 Bayrampaa-lstanbul Tel/Fax : (212) 501 97 57 Bu kitab, 1999 ylnda kaybettiim rahmetli anneme ve hayatma anlaml katklarda bulunan menlerime adyorum. TEEKKR Nasl ki, kaliteli bir rnn ortaya karlmas srecinde bir ok deerli insann emei ge ortaya karlmasnda da bir ok insann dorudan ya da dolayl katks oldu. ite, bu kat herkese teekkr etmek istiyorum: ncelikle, benim dnyaya gelmeme vesile olan anne ve b abama; ilkokul retmenlerimden Haydar Doualp ve Sevim Yalmanc'nn ahsnda tm retmenl a Ske Lisesi'nden snf arkadalarm Aye rak ve Kmile erezci olmak zere, eletiriler liimime katkda bulunan arkadalarma; cesaretle yaptklar taklitlerle beni olgunlatran erime teekkr ediyorum. Meslek yaammdaki destek ve yardmlarndan dolay; Kadri Ali Esen ismail zavar ve Erdal Sarzeybek'e teekkr ediyorum. iyi ve kt gnmde her zaman yanmda olan, maddi ve manevi desteini hi bir zaman esirgem n sevgili kardeim Sezai anak'ya; emeklilik sonras yelken atm yeni yaam yolculuum gi ve dostluu reten Bahtiyar imek'e sonsuz teekkrler. Bata Richard Carlson ve Doan olmak zere, bana ilham veren, kendimi gerekletirmeme yardm eden, bilgi havuzuma katkd a bulunan tm yazar ve dnrlere teekkr ediyorum. v Yazarlk almalarm esnasnda beni cesaretlendirip destek veren, Prof. Dr. stn Dkmen v Ahmet erif zgren'e; gnderdii bilgilerle beni destekleyen gezgin dostum Faruk Budak'a teekkr ediyorum. Ayrca, kitabn msveddelerini byk bir sabr ve dikkatle gzden geir eri bildirimlerde bulunan ynetim danmam ve liderlik dnr Fazl Oral'a da teekkr et r biliyorum. phesiz, onun deerli katklar olmadan bu eser ortaya kmazd. Kitabn basma hazrlanmas aamasnda; deerli katklar yapan, geri bildirimlerde bulunan, ve desteini esirgemeyen yazar Mmin Sekman da teekkr etmem gerekenler arasnda. Bu ara da Alfa Yayncln deerli alanlarndan; Ra-na Grtuna'ya da kitabn yayma hazrlanma ve gayretlerinden dolay teekkrler. Nihayet, yllar boyu aralksz devam eden almalarm sresince bana gstermi olduklar s stek nedeniyle; bata sevgili eim Zehra eitciolu'na, kzlarm Can-su ve Bengisu'ya da k k dolusu teekkrler. Eer eimin sonsuz hogrs ve destei olmasayd, phesiz bu retim olarak, beni, davran bilimleri asndan esiz bir laboratuar ortamnda yaratt ve bu eri verdii iin yaradana da teekkrler... Mustafa eitciolu 16 ubat 2003 NDEKLER Teekkr .................................. VII: nsz.................................... XI: Giri: Kaliteli Yaam Felsefesi ............. 1 01. insan Yaamnda Denge .......................26 02. Zihin Ynetimi..............................58 03. Stres Ynetimi..............................91

04. Duygu Ynetimi............................134 05. isel Deerler..............................177 06. Kiisel Deiim.............................217 07. Misyon ve Hedefler..........................255 08. Zaman Ynetimi............................289 09. Kiisel Geliim .............................317 10. Birinci Etab Bitirirken .......................357 Yazar Hakknda...............................372 Kaynaka....................................375 NSZ "BUGN KM OLDUUMUZ, DNK TERCHLERMZN SONUCUDUR. YARIN KM OLACAIMIZ SE, BUGNK KARARLARIMIZIN SONUCU OLACAKTIR." Pat Mesiti nl ngiliz yazar Samuel Smiles, 1859 ylnda yazd ve kiisel geliim alannda bir dn Kendine Yardm" adl eserinde yle demektedir; "En yksek vatan ve hayrseverlik, kanunlar e kurumlar deitirmekle deil, insanlarn serbeste kendi kendilerini gelitirmelerine ve titirmelerine yardm etmekle elde edilir." Emil Lytree ise; "insann nefsine ve toplu ma kar vazifeleri, renmek ve retmektir" der. Ben de kendimi; srekli renmeye ve gelitirmeye; rendiklerimi, bata lkem insanlar ol tm insanlara retmeye; insanlarn esiz potansiyellerini en st seviyede kullanabilmeler iin onlara rehberlik etmeye, yaam kalitelerine anlaml katklarda bulunmaya, dengeli ve kaliteli bir yaama ulamalar yolunda hizmet etmeye adadm. nk, ortaokul ve liseyi " let parasz yatl" olarak okudum. Yine, yksek renimimi de yatl olarak tamamladm. Bu ; doup bydm, ekmeini yediim, suyunu itiim bu lkeye ve bu lkenin gzel insanlar issediyorum. ocukluumu; duygularmn yeertilmedii, tpk bir bonzai aac gibi srekli olarak budand ile ve evre ikliminde geirdim. phesiz bu iklim, davran bilimleri XII asndan mkemmel bir laboratuard. Salksz ilikilerin, i dnyamda yaratm olduu den bir sonucu olarak balayan aray, ncelikle benim kendimle hesaplamam salad. sel ba e yolunda, dokuz yl nce kendimle mcadeleye baladm. Bu mcadele sonunda; tek teker zerinde giden dengesiz ve kalitesiz bir yaamdan, deng eli ve kaliteli bir yaama ulatm. sel baary yakaladm. "Kaliteli Yaam Felsefesi"; b hayal bile edemeyeceim mutlu, baarl, dengeli ve kaliteli bir yaamn kaplarn at. baar yolunda, geliimime engel olan kalplar "Kaliteli Yaam Felsefesi" sayesinde krar snrlarmn dna ktm. Bu felsefeyi yaamma geirmeye baladm andan itibaren, varo okulu yaamaya baladm. Yaam kalitemde, ok ksa srede inanlmaz deiiklikler oldu. Ya men, renci, kaliteli yaam rehberi, birey, e ve baba olarak bugn; dengeli, mutlu ve ka liteli bir yaam srmekteyim. "Kaliteli bireyler kaliteli aileyi, kaliteli aileler kaliteli toplumu, kaliteli toplumlar ise kaliteli lkeyi oluturur" ilkesini benimsemi bir kii olarak, tm insanlar kaliteli yaama ulamalarn gnlden arzuluyorum. te bu maksatla, drt kitaptan oluan Yaam Dizisi"ni hazrladm. "Kaliteli Yaam Dizisi"; kiisel, aile, i ve evre yaam alan mutsuz ve dengesiz olan, kalitesiz bir yaam sren ve bir aray ierisinde olan insanlar a adanmtr. Bu dizi, kendi yaamnzn mimar ve mhendisi olarak, yaamnz yeniden ina aliteli yaam yolculuunuzda sizlere rehberlik edecektir. Diziyi oluturan kitaplar unl ardr: x 1. Kaliteli insan 2. Kaliteli Aile 3. Kaliteli Kurum 4. Kaliteli Toplum Toplumsal kalite; tpk bir buzdann (iceberg) grnen ksm gibidir. Kaliteli bir toplum lmenin yolu, buzdann grnmeyen ksmlarn oluturan; bireysel kaliteyi, ailede kalitey olarak da kurumsal kaliteyi gerekletirmekten geer. Bu yol, kestirme bir yol olmayp, i nli filozof KuanTzu'nun da dedii gibi kimi zaman bir asr srebilecek bir yolculuktur ; Bir yl sonrasysa dndn, tohum ek. Aa dik, on yl sonrasysa tasarladn. Ama dnyorsan yz yl tesini, halk eit o zaman.

Bir kez tohum ekersen, bir kez rn alrsn. Bir kez aa dikersen, on kez rn alrsn, Yz kez olur bu rn, eitirsen milleti. "Kaliteli Yaam Dizisi ni oluturan "Kaliteli Yaam Felsefesi"; balk vermeyi deil, balk may reten bir felsefedir. Sz konusu bu dizi, "btncl yaklam (holistic approach)" te e yazlm olup, tpk insan vcudunda olduu gibi, tm konular birbiri ile ilikilidir. n m kalitelerine anlaml katklarda bulunacak her bir kitap, 360 derecelik sinerjik bi r btnn paralarn oluturmakla birlikte, birbirinden farkl konulardan olumaktadr. S btncl sistem, paralarn matematiksel toplamndan ok daha fazlasn ifade etmektedir. XIV "Kaliteli Yaam Dizisi" mevcut zellikleriyle, Trk insanna zg hususlar da iermektedir maksatla, sadece son iki yl iinde, 5.600 (be bin alt yz) saatlik bir alma yaptm. A 000 saatlik nternet taramasnn yan sra; Milli Prodktivite Merkezi, Trk Tarih Kurumu, kologlar Dernei, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu, Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas, ite Dernei, Milli Eitim Bakanl, Kltr Bakanl gibi zgn eserler veren kurum ve kur rn inceledim. Son yln gazetelerini ve dergilerini taradm. Ayrca, Milli Ktphane b ere, eitli ktphanelerde aratrmalar yaptm. Bylesine youn bir almann doal sonuc aman baz gz ve eklem sorunlar yaadm. Ancak, kaliteli ve defosuz retme konusundaki has as kiiliim, beni bylesine titiz bir alma yapmaya yneltti. lkesini, irketini ya da ailesini kurtarmak isteyen her insann, ncelikle kendisini ku rtarmas gerektiine inanyorum. nk, kendisine faydas olmayan bir insann, hi kimseye lamayacan dnyorum. te bu nedenle, dizinin ilk kitab bireysel kaliteyi esas alan " san"dr. Dizinin bu ilk kitab; bata kaliteli yaama ulama yolunda aba sarf ettiim son uz yllk deneyimlerim olmak zere, yaam boyu edindiim tecrbeler, evremde yaptm gzl likle davran bilimleri alanndaki bilimsel verilerin yorulmas sonucu elde edilmitir. "Kaliteli nsan", ou insann baar ve acil iler uruna "skalad" kiisel yaam konul onularn ortak zellii; "hardware"den ok, insann "sofware" kalitesini gelitirmeye ynel olmasdr. Bu maksatla ilk olarak, XV insan yaamnda denge kavram irdelenerek, dengenin yaam kalitesine olan etkilerine dein ilmitir. Daha sonra; kiisel varlmzn ofrln yapmakta olan aklc ve duygusal zih klarn israfna yol aan stres konular ele alnmtr. Bu sayede, baar ve mutluluk yolun ngel tekil eden, zihninizdeki fil kazklarn ve bunlar oluturan "zihinsel ariv kaytla acaksnz. Kaliteli yaama ulama ve isel baary gerekletirme yolunda, "isel kutup y ke ve deerlerle tanacak, kiisel yaam otobsnzn ofr koltuuna oturacaksnz. Bu srete, zaman ve enerjinizi tketen gereksiz arlklardan kurtulacaksnz. En nemlisi nada kendinizle yzleecek, olumsuz tutum ve davranlarnzn farkna vararak, onlarla etk ir ekilde baa kmay reneceksiniz. Daha sonra, ilgi ve yetenekleriniz dorultusunda mi ve hedeflerinizi belirleyerek, "dsal kutup yldz nz istikametinde kaliteli bir yaama n aacaksnz. Bu yolculuk zamanla, srekli geliim ve deiim iinde olacanz, bata zam olmak zere kiisel potansiyelinizi etkili bir ekilde kullanacanz bir meydan okumaya (c allange) dnecektir. Dinamit, TNT, C3-C4 gibi patlayclar, ok gl potansiyele sahip olmalarna ramen, onlar bana kibritle patlatamayz. Patlatmak iin, mutlaka balatc (starter) olarak adlandrl lk hareketi salayan bir fnyeye, dier adyla kapsle ihtiya duyarz. Ancak balanann o atlaycnn infilak ettirilmesi mmkn olur. Patlayclardaki bu snrl potansiyele ramen muhteem ve snrsz bir potansiyele sahiptir. ou kez, bu potansiyeli tek bamza hareke mez, patlayclarda olduu gibi bir balatcya ihtiya XVI duyarz. te, iinizdeki o muhteem potansiyelin ortaya karlmasnda, "Kaliteli nsan" esi grecektir. Amacm, sizleri de; tm yaam alanlarnda dengeyi salam, kiisel deiim ve geliimini g el baary yakalam, geliimine engel olan kalplar krarak snrlarnn dna km y dntrmek istiyorum. Potansiyelinizi, elikten yaplm bir tank iinde hapsolmu olarak ersek, ilk etapta "Kaliteli nsan" bu deponun kapan aarak, snrlarnzn dna kman a sonraki etaplarda, dizinin dier kitaplar; ailede, kurumda ve toplumda kaliteyi g erekletirmenizde sizlere rehberlik edecektir. imdi elinizi kaldrmadan, aadaki dokuz tadan drt doru geecek ekilde noktalar birletirmeyi deneyin, bakalm baarabilecek mis Sorunun cevabn 2. Ksm'da bulacaksnz. O

"Kaliteli nsan" bir transformasyon kitab olup; mutlu, baarl, salkl ve dengeli bir y iden denenmi ilkeleri bu kitapta bulacaksnz. Kitabmda; her insann iinde doutan var iyi ve ktnn mcadelesini, kiisel yaammdan kesitler sunarak ortaya koymaya altm. Y tlar" blmnde belirttim. Ayrca, bilgi havuzuma katks olan yaynlar "kaynaka"'blmn xvn zninizle, "Kaliteli Yaam Seminerleri me katlan bir rencimin, "Kaliteli Yaam" hakknda erini burada aynen tekrarlamak istiyorum: "Kaliteli yaam eitiminden sonra, yaantm; 'K aliteli Yaam'dan nceki hayatm, Kaliteli Yaam'dan sonraki hayatm' diye ikiye ayrdm. B an sonraki yaantm, hibir zaman eskisi gibi olmayacak. Sanki yeniden dnyaya geldim." Ancak, bir hususu da hatrlatmak isterim: "Kaliteli nsan", uygulama yn arlkl bir kit Bu nedenle, yeri geldiinde gerekli uygulamalar mutlaka yapn. Aksi taktirde, kitapta n tam olarak yararlanamazsnz. imdi, kaliteli yaam yolculuunun ilk etabna kmaya hazr msnz? Hazrsanz, buyurun y r kalm. GR: KALTEL YAAM FELSEFES Bal arlar, rn kalitesi ve etkili alma asndan, doada rnek alnmas gereken canl doada ei ve benzeri olmayp, kalitesi tek kelimeyle mkemmeldir. zmir 11 Tarm Mdrl an, Tarm 35 Dergisi'nde arlar hakknda u bilgiler verilmektedir:1 1) Hrriyet Gazetesi, 31 Ocak 2001. Bir bilgisayar saniyede 16 milyar aritmetik ilem yapyor. Bilgisayarn doadaki rakibi balars ise, bu srede daha az enerji harcayarak 10 trilyon ilem yapma yeteneine sahipt ir. 10 mikrovattan daha az enerji tketen balarsnn beyni, gnmzde retilen en verimli sayardan 100 milyon kat daha stndr. Balarlar bir petei doldurabilmek iin 100 milyon iein nektarn emiyor ve 100 bin kil kanat rpyorlar. [Dnyann evresinin 40.076 km. olduu gz nne alndnda, bunun anla aklak 2,5 tur atm oluyorlar demektir.] Uan bir arnn her kilometrede, enerji iin yarm miligram bala ihtiyac bulunuyor. Bir ar bir litre balla, 25 kilometre hzla ve saniyede 200-250 kanat rparak 3 milyon kilome tre kat ediyor. Ana arnn bir gnde yumurtlad yumurta arl, kendi arlnn 20 ka 30 kat yk ekebiliyor. "Kaliteli Yaam Felsefesi'ni yaamna geirmi bir insann faaliyetleri de, tpk bal ars tlerine benzer. Katma deeri yksek ve etkili faaliyetleri kapsar. Sz konusu bu faali yetlerin tm, "Kaliteli Yaam Dizisi"nin de konularn yani, "Kaliteli Yaam Felsefesi"ni luturmaktadr. "Kaliteli Yaam Felsefesi" Nedir? "Kaliteli Yaam Felsefesi" ya da bundan sonraki kullanacamz ekliyle "KYF", tpk bir in a benzer; ruhunu oluturan kaliteli yaam ilkeleri ve isel deerler ile, bedenini olutur an drt temel yaam alannn, denge zerine oturtulmasndan meydana gelir. Bir insann teme aam alanlarn tekil eden; kiisel, aile, i ve evre yaam alanlar, ayn zamanda dizini rn oluturmaktadr. KYF'yi tam olarak yaamna geirmi olan bir insan, Yunus'un deyimini anacak olursak "nsan- Kmil" yani "Olgun lnsan"dr. KYF, drt temel yaam alan olan; kiisel, aile, i ve evre yaam alanlarnda bir insann olmasn zorunlu klar. Ayn zamanda, kiisel yaam alann tekil eden; fiziksel (bedense insel (bilisel), duygusal (sosyal) ve tinsel (manevi ve ruhsal) yaam alanlarnda da dengeli olmay gerektirir. Denge olmadan, KYF olmaz. Dengede mutluluk, dengede salk, dengede kalite vardr. Bu verileri bir ekil zerinde gsterirsek, eklimiz aadaki gibi : ekil 1: Yaam Alanlar ve Denge Temel yaam alanlar Kiisel yaam alanlar Olgun nsan'n ilk zellii, yksek isel deerlere sahip olmasdr. Bu balamda Olgun nsa yaam ilkeleri ve 5. Ksm'da anlatlacak olan isel deerlerle daima uyumlu yaar. Nasl tematikte bir ilemin doruluunu "salama" yaparak anlarsak; Olgun nsan da sz ve eylemle inin doru olup olmadn, bu ilke ve deerlerle uyumlu olup olmadklarna bakarak anlar. nsan, yksek isel deerlerin doal bir sonucu olarak, yksek bir zdeere sahiptir. Bu d ara, mal, mlk, an, hret, mevki ve makam vb. dsal deerlere gre artp eksilmez. Bu y e eylemleri her zaman tutarldr. Dier yandan, Olgun nsan'n denge ilkesi gerei banazlkla hibir ilgisi yoktur. Banazl inan ya da dnceye ar lde balanp ondan bakasn dnememek, ondan baka her nda asll, nl Amerikan yazar ve tarihisi Hendrik Van Loon, drt tr banazlk olduunu

Bunlar; cehaletten doan banazlk, menfaatten doan banazlk, alkanlktan doan banaz an doan banazlktr. Bunlara, ilimi ve bilimi reddeden banazlkla, manevi ve ruhsal yaa ddeden banazl da ekleyebiliriz. Olgun nsan'n kart ise, atalarmzn "i insan" diye adlandrdklar "ham insandr. Bu bilisel, duygusal ve tinsel hamlk olmak zere drt eittir. Ham insan'n isel deerleri i olup, zdeeri dsal deerlere gre azalp oalr. Ham insan, isel deerlerindeki bu gidermeye alr. Mutluluunun, dsal deerlerin miktarna (niceliine) paralel olarak ar , bu bir yanlsama olup, sonu daima hsranla biter. Sz edilen bu dsal deerler, uyumsuz gideremedii gibi, var olan isel dengesizlii daha da artrr. Ham insan, ne kadar dsal elde ederse etsin, mutlu olmay bir trl baaramaz. Ham insann bu zelliklerine karn Olgun nsan, bakalarnn mutluluuna ve geliimine kat ay misyon edinmitir. Bu yolda, bilinli ve srekli bir aba sarfeder. Yaamnn her ann e amal yaar. leri doru ve verimli yapmaktan ok, doru ileri yapar. Gerekli artlard ve snrlarnn dna kar. Pozitif dnr, pozitif yaar, pozitif davranr. Daha ok v ir ve ilikide bulunduu tm insanlar gelitirir. Bolluk zihniyetine sahip olup, ibirlii em verir. Kendisi ve evresiyle bark, ayn zamanda zengin bir i yaama sahiptir. Olgun an'n dier zelliklerinden bazlar ise unlardr: 01. Aklc ve duygusal zihnini etkili bir ekilde ynetir. 02. Gnlk yaamndaki stresle, etkili bir ekilde baa kar. 03. Kendisini tanr. 04. Olumsuz tutum ve davranlarn deitirmeye alr. 05. Misyon ve hedeflerle yaar. 06. Kiisel potansiyelini, misyonu dorultusunda etkili kullanr. 07. Srekli geliim ve deiim iindedir. 08. Dengeli ve salkl bir aile iklimine sahiptir. 09.Yaamndaki atmalar etkili bir ekilde ynetir. 10.E ve ocuklaryla salkl ilikilere sahiptir. 11.Kk eylerle mutlu olmasn bilir. 12.Btesini etkili bir ekilde ynetir. 13.evresiyle, dengeli ve kaliteli ilikilere sahiptir. 14.Dinlemesini bilir. 15.Salkl bir i iletiimi vardr. 16.Yksek isel deerleri sayesinde, bilinli seimler yapar. 17.Kendisi de dahil, tm insanlar ve canllar sever. 18. yaamnda da kalite retir. 19.Yksek bir isel motivasyona sahiptir. 20. Baarszla gnlldr. 21.Yaamn her alannda, ynetmekten ok liderlik eder. 22.Yaam tarz nedeniyle, krizlere her zaman hazrlkldr. 23. Yaptklarn ve evresinde olup biteni sorgular. 24. Sorunlara seyirci kalmaz, elinden gelenin en iyisini yapar. Bu satrlarn yazarna gre, "Kaliteli Yaam" bir sanat, KYF'yi benimsemi insan da bir san tdr. Malzemesi ise; insann fiziksel, zihinsel, duygusal ve tinsel varldr. nsann h rek, mkemmel bir eser meydana getirmeye alr. Deerli bir eser meydana getirmek, bazen ir mr boyu srer. te bu yzden, Olgun nsan olma yolunda ilerleyen her birey, sayg duyulmas g ken bir varlktr. Kaliteli Yaam Felsefesinin nemi KYF'de, ncelikle bireyin geliimi esas alnmtr. Ancak, bireyin evresiyle olan ilikile , gz ard edilmemitir. Bu maksatla; "Kaliteli bireyler kaliteli aileyi, kaliteli ail eler kaliteli toplumu, kaliteli toplumlar ise kaliteli lkeyi oluturur" ilkesi beni msenmitir. Bir anlamda KYF, bireyin geliimindeki tm eylemlere yn veren dnce, deer v elerden oluur. lkemizdeki ynetim sorunu da dahil olmak zere, tm sorunlar halledebilme in yolu, ncelikle bireyin geliiminden gemektedir. Nitekim, iletiim sosyolojisi alannd a almalaryla tannan Frederick Harbison da, 75 lkenin kalknma abalarn inceledikten sonuca varmtr:2 "Bir ulusun ilerlemesi, her eyden nce o ulusun bireylerinin gelimesine baldr. Bireyle inin potansiyelini gelitirmeyen ve onlarn evkini kamlamayan bir ulus ekonomik, siyasa l ya da kltrel hibir ynde kalknmay gerekletiremez. Gelimemi lkelerin ounun tem aynaklarnn ktl deil, insan kaynaklarnn ktldr. Bu yzden gelimek isteyen ulus

rn gelitirmeye ve deerlendirmeye ynelmelidirler. Bir baka deyile; nce eitim dzenl itirmeli ve bireylerine kalknmada yararl beceriler verebilmelidirler. Bir ulusun yel erinin umutlu oluu, ruhsal ve bedensel ynden salkl oluu, toplumsal kalknmann nde g llarndandr." 2) Ccelolu, Doan. Yeniden nsan nsana, s. 230. Gnmzde insanlar dengesiz ve kalitesiz yaamaktadrlar. Bu sorunun almasnda, ncelikle erin gelitirilmesi gerekmektedir. Bu maksatla KYF'de; sorunlarn sadece yapraklar ya da dallar ile uralmayp, kklere kadar inilmektedir. Kklere inilmekle de kalmayp, bu in ucuna kadar gidilmektedir. Sorunlarn temelinde yer alan paradigmalar oluturan "z ihinsel ariv kaytlar" ile, toplumsal yozlamalarn temelinde yer alan "isel deerler er onu" bu kklerden en nemlileridir. te bu nedenle KYF; bireyin, ailenin, kurumun ve ni hayet toplumun geliimi iin gerekli olan hayati konular iermektedir. Kaliteli Yaam lkeleri Kaliteli yaama ulamak isteyen her insan, doruluu zaman ierisinde deimeyen bir takm ere sahip olmaldr. Sz konusu insan bu zelliiyle, 100 metreci deil, bir maratoncudur. aamn her alannda uzun erimli dnr. Fast fo-od evliliklere, fast food ilikilere, fast baarya, fast fo-od beslenmeye, ve nihayet fast food yaama kardr. nk, mutluluk ve nda, kalc olmay hedefler. Aadaki ilkelerle uyumlu yaadmz taktirde; mutlu, doyumlu, dengeli ve kaliteli bir ya unda ilerleyebiliriz. KYF'nin de bir parasn oluturan, kaliteli yaam ilkeleri unlardr 1. Denge ilkesi: "Bir ok denge eidi vardr: Masann zerinde duran bir kitap 'mekanik de ge', atom dei tokularn tamamlayarak hareketsiz kalan maddeler 'kimyasal denge',akm ge dii zaman, yani arj dei tokuu olmad zaman 'elektrik denge', s transferinin yok ol 'termik denge', btn bu dengelerin tm ise 'termodinamik denge' kavramlar ile ifade ed ilmektedir."3 3) Focus, Haziran 1997, 6. Say, s. 28. Bilimsel adan bir canl varln mutlak dengeye ulamas imkanszdr. nk, boluk iind l alverii kesilmi bir nesne "mutlak denge" durumundadr. Bir anlamda mutlak denge deme , lm demektir. te bu durumu, her iki ar ucun yer ald bir lek zerinde gstermek skalamz aadaki gibi oluur: -100 -80 -60 -40 -20 Sfr +20 +40 +60 +80 +100 Mutlak Denge Fiziksel denge, durgunluk ve atalet halini ifade ederken; KYF'de sz edilen denge, "dinamik" yani srekli hareket halinde olan bir dengeyi ifade etmektedir. Evrende var olan her ey, makro seviyede denge durumunda iken; mikro seviyede ok hzl bir deiim n yaand dengesizlik hali mevcuttur. rnein; yz milyon hcrenin bulunduu vcudumuzdak la kan iinde, her bir dakikada iki milyonu akn kan hcresi yok olup, yerine yenisi ret ilmektedir. Bu hzl deiim, canlnn varoluunu srdrmesi asndan gerekli bir durumdur Denge iin, deiim arttr. Bizler deierek, evremizdeki yeni artlara uyum salarz. Bu nge; deiim demektir, hareket demektir. Canl sistemler yaklamna gre; "Sistemler birbirine baml elerden oluan btnlerdir ak birbirlerini etkiler. Her sistem kendi dndaki sistemlerin bir parasdr. Onlar etki ve onlardan etkilenir. Her sistemin dinamik bir dengesi vardr. Yani elerin arasndak i denge kalc olmayp, dinamik ve zaman iinde deien bir dengedir. Bu dinamik dengeyi, b r ehrin trafik akna benzetebiliriz. Hem hareket vardr, hem de yolun tkanmas, baka b yile dengenin bozulmas, trafiin aksamasna yol aar."4 4) Hortasu, Nuran. nsan likileri, s. 15. KYF'ye gre denge, orta yoldur. Dier bir deyile, iki ar ucun orta noktasdr. Burada, denge tanmlamak istiyorum: Birincisi; iki ar kutbun orta noktasn ifade eden ve "deng noktas" olarak adlandrdm skaladr. Bu denge skalas, bundan sonraki konularda da sk lanlacaktr, ikinci tr denge ise, herhangi bir nokta ifade etmeyip, iki ar u arasnda alanlar kapsayan ve "denge lei" olarak adlandrdm skaladr. a. Denge noktas: Bu skalada, gereklemesi imkansz mutlak olumsuzluu -100; gereklemesi kansz mutlak olumluluu +100; her canlya gre farkl olan denge halini ise, gen ok ile rmek istiyorum. Denge noktas skalasna bir rnek vermek gerekirse; ar negatif ve ar stres dzeyleri iki ar ucu oluturur. Yeterli bir stres dzeyi ise, denge 10 noktasn oluturur. Bu denge noktas, sabit bir nokta olmayp, kiiden kiiye deiiklik Yukardaki fiziksel denge skalasn, her iki ucundan birbirine doru itersek, yeni "den ge noktas" skalamz elde ederiz. Sonuta skalamz, aadaki gibi oluur:

Negatif stres -100 Dengeli stres 0 Pozitif stres + 100 b. Denge lei: Aada rnei grlen "denge leine gre, bir insann dengeli saylabil eki tm davranlar asgari dzeyde gsterebilmesine baldr. Denge leine, Eric Berne'n esinlenerek ortaya koyduu, kiilik teorisini rnek verebiliriz: Buna gre, bir anne ya da babann; gerektiinde anababa tavr (ciddi), gerektiinde ocuk tavr (akac), gerekti e bu iki tavr arasndaki olgun insan tavr gsterebilmesi, denge leine bir rnek tekil Denge iin, her bir davrann tek bana gsterilmesi yeterli olmaz. Sonuta skalamz, aa luur: ocuk tavr -100 Olgun insan tavr 11 Anababa tavr 0 Bana gre yaam; srekli deiim halinde olan evrende, insann dengeyi salama mcadelesidi ngede mutluluk, dengede salk, dengede kalite vardr. Ancak, bu uyumu salamak her zama n mmkn olmaz. Ve dengenin salanamad durumlarda, baz sorunlar ortaya kar. Bir anlam orunlar, dengesizliin bedelidir. Bu bedel bazen, Nasrettin Hocann hikyesinde olduu g ibi, organizmann lmne de yol aabilmektedir: Hoca gittike yoksullamas nedeniyle, her eyden kst gibi, eeinin yemini de azaltm bir deiiklik yok, yemi her gn biraz daha azaltr olmu. Gnn birinde hayvan lvermi. Hoca eein lmesine pek zlm ve yle demi; -"Th, eei tam ala altrdk ki lverdi!" 2. Btnlk ilkesi: KYF'ye gre yaam, 360 derecelik bir btndr. Temel ve kiisel yaam a F'nin btnln olutururlar. Temel yaam alanlarn oluturan; kiisel, aile, i ve evr sinerjik btnn 12 paralardr. Ayn zamanda, kiisel yaam alan da kendi iinde 360 derecelik bir btn olu el, zihinsel, duygusal ve tinsel yaam alanlarndan oluur. Bunlardan herhangi birinin eksik olmas, btnn de eksik olmas demektir. Sonuta bu eksiklik; sistemdeki dengenin b zulmasna, sistemin ileyiinin aksamasna, sistemdeki kalitenin azalmasna yol aar. Bu btnlkle beraber, ayn zamanda yaam alanlar arasnda bir dengenin de olmas gerekir. lk ve denge olmad taktirde, kaliteli yaama ulalamaz. Btnlk ilkesi gerei insan, o r ve geici sreler hari, yaam alanlarnn hi birini ihlal etmemesi gerekir. Temel ve ki yaam alanlarn, btnlk ilkesine uygun olarak 360 derecelik bir daire zerinde gsterec ursak, eklimiz aadaki gibi oluur: ekil 2: Yaam Alanlar ve Btnlk y~ no / 1. KS]. \A4AM ALE YASAMI 1,1i' 4. EVRE YAAMI \ 3. yaam TEMEL YAAM ALANLARI KSEL YAAM ALANLARI 13 "Getalt psikolojisinde temelde u savunulur: Bir paray, ait olduu btnden soyutlayp i mek hataldr. nk bir btn, kendisini oluturan paralarn basit bir toplam deildir. i oluturan paralarn toplamndan daha fazla bir eydir; bir melodi, kendisini oluturan n talarn basit toplam deil, bu notalarn organizasyonunun rndr."3 Eer bir insann, bir kolu, bir gz veya bir baca olmazsa eksiklik orannda btnl bo de, yaam alanlarnn da bir tanesini kardmzda, KYF'nin btnl bozulur. KYF, tm y u felsefeyi benimseyip, yaamna geiren kii, tm yaam alanlarnda kaliteyi yakalar. Heps n sinerjik bileimi sonucunda, yan rn olarak baar ve mutluluk doar. hekimhan 3. Bedel ilkesi: Amerikal dnr Emerson; "Kazandnz her ey iin, bir ey kaybedersin u paradigmadan baktmzda, yaamda her eyin bir bedeli vardr. Eer insan isterse, bu be emek kouluyla her eye sahip olabilir. Ancak nemli olan, elde edilen eye karlk, dene elin dengeli olmasdr. rnein, saln kaybedilmesi pahasna elde edilen bir baarda, d . Bu ilke bana, atn haline imrenen eein hikyesini hatrlatr. Hikye yle:6 Eek, atn haline bakp imreniyormu: "Bol bol yediriyorlar, tmar ediyorlar, bir eyi esir emiyorlar; benim ise iyice bir karnm doyurduum olmuyor. Sonra da her ii bana grdryor tmedikleri eziyeti koymuyorlar!" demi.

5) Dkmen, stn. Varolmak, Gelimek, Uzlamak s. 63. 6) Chambry, Emile. Masallar, s. 172. 14 Gel zaman git zaman, bir sava alm, batan aa demir kuakl bir yiit ata binmi, ha sna srm. Zavall at ald yaralardan kurtulamam, lm. Eek bunu grnce eski dedik cm. Hikyeden de anlalaca gibi, grdmz olaylar ou kez bizi yanltabilir. nk, olayl btnn grsek bile, grdklerimizin ounu doru alglayanlayz. Unutulmamas gereken; e baar, refah ve mutluluun bedelinin mutlaka denmi olduu gereidir. Bugn refaha ulam tm lkeler, endstrilemenin bedelini bir ekilde demilerdir. rne va sonunda yerle bir olan Almanya'y ele alacak olursak; bu lkenin alkan insanlar, h ikili tan kalmad bir lkede "Alman Mucizesi"ni gerekletirmiler ve lkelerini ksa z ar kalkndrmlardr. Uluslararas alma rgt (ILO) verilerine gre, gnmz Almanya's ta ve nmzdeki yllarda bu orann daha da dmesi beklenmektedir. Oysa, 2. Dnya Sava s Almanya'da; psnden belediye bakanna, iisinden genel mdrne, muhtarndan valisin fabrikatrne, memurundan en yksek amirine kadar herkes haftada 72 saat almtr. Haftalk alma saatinin 40 saat olduu lkemizde ise bizler, "Bor yiyen kesesinden yer" iinde olduu gibi; lks yaamaya, retmeden tketmeye, IMF'den bor dilenerek gn kurtarm am ediyoruz. Medeni dnyann; ilim, bilim ve sanat liginde yokuz. Ancak, her alanda da kt deiliz, birinciliklerimiz de var; 350 bin lojman, 162 bin resmi telefon, 15 125 bin makam arabas, 5500 meclis alan ve yllk 151 gnlk (1998 yl) tatil ile savu orlara imza atyoruz. Yksekokol mezunlar arasnda isizlik oran en yksek lkeyiz. IMF'y a, enflasyonda, d ticaret anda, en byk parada, banka hortumlamalarda, mafya ve uyu pazarnda, depremde len insan ve yerle bir olan bina saysnda Dnya lideriyiz, i kazalar a, her yl 1500 l ile Avrupa birincisiyiz. Yani anlayacanz, yaptklarmzn bedelini ekmisek, onu biiyoruz." 4. Kestirme yol olmamas: Trk milleti olarak bizler, kestirme yollar ok seviyoruz. nk stirme yollar, kolay ve zahmetsizdir. Ayn zamanda da, bu yoldan elde edilen baarlar saman alevi gibi geicidir. Ayrca, kestirme yollardan elde edilen baarlarn sindirilme si de zordur. Baarnn bedeli denmeli ve iyice sindirilmelidir. Bu nedenle, KYF'de kes tirme yollarn yeri yoktur. Uzun erimlidir. Bir insan kestirme yollardan, ksa dnemde kar ve baar salayabilir. Ancak, uzun dnemde; mutluluk, baar ve kaliteye ulamas m Her eye ramen ulam olsa bile, bu kalc olmaz. Yaratlan dengesizliin faturas da, u mutlaka denir. Prof. Dr. Emre Kongar, "Trkiye'nin Toplumsal Yaps" adl kitabnda, Trk insannn sistem ve etkili zmler yerine; ksa, kestirme ve aldatc zm yollarn deneme yanls olmas i kltr alamam olmasna balamaktadr. te, srekli krizlerle yaamamzn nedenini ok kye:7 7) Muallimolu, Nejat. Hitabet, s. 1046. 16 Sultan /kinci Mahmud, karsndaki gen Prusyal subaya bakm ve iini hasretle ekerek, i i bekleyen Sadrzam Benderli Ali Paa'ya dertlenmiti: "Paa, u Alman subay gibi on kuman anm olsa!" Ondokuzuncu yzyln en byk askerlerinden biri, Prusya devletinden Alman birliini ve Avr pa'nn en byk kara imparatorluunu kuran Feldmareal Kari Benhard Moltke, otuzbe yanda kurmay yzba olarak, Osmanl ordular mavirlii hizmetine, Padiah'n bu hayranl ile Yurdumuzda drt yl sekiz buuk ay kalan Moltke, mevkileri ne olursa olsun, btn Trkler'i mterek bir taraf olduunu yazyor: in, kolay ve abuk olann semek. Emek ve gayret un vadeli ilerin Trkler'i pek memnun etmediini syleyen Moltke, Osmanl ordusunun slah plan hazrlad. Planlar, Sultan Mahmud'a sunulduunda, Padiah dedi ki: -"En ksa zamanda hangisi tahakkuk edecekse [gerekleti-rileceksej onu anlatnz." Moltke'nin bu satrlar yazmasnn zerinden, 150 yldan fazla bir sre gemi olmasna ra lklarmz srdrmekte; sosyal, kltrel, politik ve ekonomik alanda hep iin kolay ve ab ekteyiz. 5. Potansiyelin etkili kullanm: Tm insanlara eit olarak datlan en nemli potansiyel olup, her insan gnde 86.400 saniyeye sahiptir. Paradan da deerli olan bu servetin , ilenerek mamul hale dntrlmesi gerekir. Tpk, Frat ve Dicle nehirlerinde olduu gi i, baraj kurup elektrik reterek babo akan sular paraya dntrebilirsek; ayn ekilde yerek yaam kalitemizi artracak katma

17 deeri yaratabiliriz. Belirli bir dnemi kapsayan zaman kullanarak, kendimizi istediim iz alanda yetitirebiliriz. Varla, paraya ulamak bundan sonra daha kolaydr. Dier bir kiisel potansiyel ise, enerjidir. Gnmzde insanlarn ou, sahip olduklar ene byk bir blmn; iletiim atmalarna, aile ii didimelere, nefret ve intikam duygula glara harcamaktadrlar. Bu yzden, asl enerji gerektiren katma deer yaratc faaliyetler eterli enerjileri kalmad iin, kendilerini bitmi ve tkenmi hissederler. Temel yaam a rndaki nemli faaliyetlere, tpk bir maratoncunun biti izgisindeki tkenmilik haliyle ler. Yani enerjilerini, verimli ve dengeli bir ekilde kullanamazlar. Kaliteli bir yaama ulamada, enerjinin misyon ve hedefler dorultusunda etkili ve dengeli kullanlm as ok nemlidir. Potansiyelin etkili kullanlmas asndan, nemli bir konuda yaam hzdr. Gnmzde, ze , yaam temposu ok hzldr. Bu hz, nceki yzyllara gre birka kat artmtr. Bu neden hzl hareket eder, hzl konuuruz. Oysa doann acelesi yoktur. Bu acelecilik, bizim zihn zden kaynaklanan bir tutumdur. Yaamn hzndan daha hzl hareket etmemiz sonucu, daha ger in ve daha stresli oluruz. Bir sz; "Tanrnn deirmenleri yava tr ama, iyi tr" de yaam iin hzmz, doann hzna uydurmalyz. 6. Sorgulama ilkesi: Kaliteli yaam ilkelerinden bir tanesi de; yaammzdaki her eyi, he r bilgiyi sorgulamaktr. Bu nedenle, kaliteli bir yaam iin hayatta yaptmz ve yapamad i sorgulamalyz. Her eyin nedenini, niinini 18 renmeliyiz. Bu konuda nl ngiliz airi Rudyard Kipling; "Benim alt drst hizmetkrm va ldiklerimi onlar bana rettiler. te adlar: Ne, Nerede, Ne zaman, Nasl, Niin, Kim?" de tedir. Buhar gcnn kefi de, byle bir sorgulama sonucu ortaya kmtr:8 "1698 ylnda Hollandal (Flemenk) Deni Papen, kendisine ay kaynatyordu. ine dalmt. buharla kard sesi duyunca, kendisine geldi ve atei sndrd. Ama dnmee balad: E bir sre sonra suyu kaynatm ve buhar haline dnp aydanlktan kurtulmak iin kapa oy uhar bir gtr! nsan bu gc kullanarak bir hareket salayabilirse; bu hareketi yararl b kullanmak da mmkn demektir!.." Sonunda bu g, kapal bir silindirin iindeki pistonu iten bir g haline dntrld. Ar iliinden dnyor, makineler insan gc olmakszn alyordu. Bylece, dnyada ada san Sorgulama, insann kendisine sorular sormasdr. Srekli olarak kendimize; "Yaptmz eyi yapyoruz?", "Daha iyi yapmann bir yolu var m?", "Yaam kalitemize katks nedir?" trnd ular sormalyz. Sorduumuz sorularn kalitesi, ayn zamanda yaam kalitemizi belirler. Bu orgulamalar sayesinde, yaammzdaki yanllklarla yzleir, hayal krklklar yaarz. A ar, bizi srekli renmeye ve okumaya yneltir. Bir sre sonra, sorunlarn evreden deil, paradigmalarmzdan kaynaklandnn farkna 8) Bozda, ismet. Kltr ihtilalimiz, s. 166. 19 varrz. Bylece, kiisel geliim ve deiim sreci balar. Kendimizle yzlemeden, bu haya dan kaliteli yaam yoluna giremeyiz. ou zaman, yanl da olsa paradigmalarmz ve dncelerimizi sorgulamayz. Onlar, evren i kabul ederiz. Bu yzden de, yarglara varmadan nce deliller arama, kararlarmz veriler dayandrma gerei duymayz. te asl hatay da, bu noktada yaparz. Bu durum gerekte, fa dzeyimizin dklnden kaynaklanr. Bir insann sorgulama yetisi kazanabilmesi, renme sra; zsayg, zgven, zbilin, cesaret gibi yksek isel deerlere sahip olmasna bald Bu balamda, geleneksel kalp yarglarmz da sorgulamalyz: "Byle gelmi byle gider", mayan ylan bin yl yaasn", "zmn ye ban sorma" gibi inan kalplar geleneksel kl dr. Ylana dokunmak gerekir, bugn dokunmazsak, yarn daha byk bir bedel demek zorunda . Tpk, zamannda denmeyen banka kredisinde olduu gibi! 7. Srekli geliim ilkesi: "Bakasndan stn olmamz nemli deildir; asl nemli olan dn olmamzdr" diyen Hint atasz, srekli geliimin nemini ne kadar da gzel vurgulamaktad ikal yazar ve hatip Will Rogers ise, yle der; "Gittiiniz yol doru bile olsa, eer hep yn yerde oturup kalrsanz, inenirsiniz." Hz. Muhammed ise; "ki gn bir olan, ziyandad ektedir. Bir insann kaliteli yaama ulaabilmesi; srekli gelimeye ve deimeye baldr. k hzl bir ekilde deitii ve gelitii 20 evrende, bu deieme ayak uyduramayan insan, varoluunu srdremez. Srekli deiim ve geliimi en gzel ifade eden szck "ka-izen"dir. Kazien, Japon i dnya kli iyiletirme" anlamndadr. Bunun iin, yaammzda srekli olarak kk kk iyiletir

r. Bu kk iyiletirmeler, bir sre sonra nemli deiimlere yol aar. Ben de u anki halimi, srekli geliim ve deiimime borluyum. Bunu bana, KYF salad. u liteli yaam oku-lu"nun 9. snf rencisiyim. Bu okuldan ancak, 15-20 ylda mezun olabilec min farkndaym. Bu nedenle, mezun olmay beklemeden; bir yandan renip, dier yandan re erimi retmeye alyorum. Kaliteli yaam okulunun ilk snflarnda olmak bile, bir insan tesinde inanlmaz ve kkl deiiklikler yaratmaktadr. 8. Evrensel deerlere ballk: KYF'yi yaamna geirmi Olgun nsan; fikir ve inan zgrl nsan haklar, effaflk, doann tketilmeden kullanm, hukukun stnl vb. evrensel de u balamda, fikir ve ifade zgrl zel bir neme sahip olup, her trl geliimin de teme edenle KYF, her trl fikir ve dncenin zgrce dile getirilmesinden yanadr. zgrce dil emeyen fikirler, yer altna iner ve gizli yaplr. Fikirlerin yasaklanmas ya da cezalan drlmas kestirme bir yol olup, uzun dnemde beklenen fayday salamaz. Bu yzden, Gne'i svanmad gibi, gerekler de yasaklarla gizlenemez. Fikirleri susturarak, sorunlar grme n gelmek yerine; semptomlarla uramay brakp, sorunlarn kaynana inerek etkili zmle ekir. 21 Ayrca, ekonomik zgrlk de ok nemlidir. Ekonomik zgrlk; insann insanca yaayaca a dzeyine sahip olmasn ifade eder ki, bu hrriyet olmadan kaliteli yaama ulalamaz. 9. Uygunluk ilkesi: Bu ilke; sz ve eylemlerimizin mutlaka kaliteli yaam ilkelerine , isel deerlere ve misyon bildirimine uygun olmas gerektiini ifade eder. Kaliteli yaa m ilkeleri ile isel deerler bir insann "isel kutup yldz" konumunda olup, insann ya uluunda ona rehberlik eder. Misyon ise, "dsal kutup yldz" konumunda olup, kiisel pot iyelin kullanlaca istikameti belirler. Ayrca, bireyin ynn kaybetmeden ilerlemesini v iisel kaynaklarn etkili kullanmasn salar. KYF'yi yaamna geirmi bir insan, yaam y snda her ne zaman kafasn kaldrsa, bu kutup yldzlarn grebilir. Bu yzden, kaliteli ulamak isteyen her insan; kaliteli yaam ilkelerine, yksek isel deerlere ve bir misyon bildirimine sahip olmaldr. 10. Katk ilkesi: Katk ilkesinin iki boyutu vardr: Birinci boyutu, dier insanlarn yaa kalitelerine katk yapmay esas alan bir paradigmaya sahip olmaktr. Tibetin ruhani l ideri Da-lai Lama; "Bu dnyada varoluumuzun sebebi, mutluluu aramaktr. Mutlulua ancak, dier insanlarn yaamlarna katkda bulunarak ulaabiliriz" der. Katkda bulunmak iin, z olmay ya da yalanmay beklememeliyiz. Katk sznden, sadece maddi konular anlalmamal adna herkesin katkda bulunaca mutlaka bir eyi vardr. Bu anlamda, gzel bir sz syle sani bir ama urunda birka saat almak da katkda bulunmaktr. Bu kitabn amac da; tm 22 sanlarn, kaliteli bir yaama ulamalar yolunda katkda bulunmak ve onlara rehberlik etme ktir. kinci boyutu ise, "katma deer" yaratmayan olumsuz tutum ve davranlarn terk edilmesi i le ilgilidir. Btn felaketlerin kayna, negatif dncelerdir. Bir olumsuz dnceyi bili bir kez kabul ettiimizde, bilinaltmz onu gerekletirmek iin var gcyle alr. Ener z tutum ve davranlar terk ederek, yerine olumlu tutum ve davranlar koymak gerekir. Ka iteli bir yaam iin, pozitif dnmeli ve pozitif yaamalyz. Sonuta katma deer retmey i bir katk salamayan tutum ve davranlar terk edilmelidir. 11. insana sayg: nsan domadan nce kendi zgr iradesi ile; dinini, inancn, milliyetin eme hakkna sahip deildir. Dnyada yaayan her insan; parmak izleri, fiziksel ve kiilik llikleri, genetik yaps ile dnyada "tek" ve "ei olmayan" bir varlktr. Bu nedenle tm i nlar, nyargsz sevilmeye ve sayg duyulmaya layktr. KYF; yeryznde yaayan tm insanla l, rk, inan farkllklarna bakmakszn eit olduklarn kabul eden bir anlaytr. Bu an Yetmi iki millete, Bir gz ile bakmayan. Halka mderris olsa, Hakikatte asidir. dizelerinde anlam bulurken; ayn konuda, Hz Muhammed "Veda Hutbesi" diye bilinen, Arafat'ta yapt konumasnda 23 yle demitir; "Ey, insanlar! Rabb'iniz bir, ceddiniz birdir. Hepiniz dem'den tremi bul nuyorsunuz. dem ise topraktan." Bu anlay; tm insanlar hristiyan-mslman, siyah-beyaz, ngin-fakir diye ayrmadan eit kabul eden bir anlaytr. Bu balamda tm insanlar, ayn ge yolculardr. Kaliteli yaam ilkelerinin sonuncusu olan, "insana sayg" ilkesini de akladktan sonra, mdi dengenin nemini ve insan yaamna olan katksn yakndan inceleyelim. Bunun iin ele gereken konu, "nsan Yaamnda Denge" konusudur. ESK BR TAPINAK DUVARINDAK YAZIT

Grlt ve patrtnn ortasnda skunetle dola; sessizliin iinde huzur bulunduunu unutm anmak aka gerekmedike herkesle dost olmaya al. Sana bir ktlk yapldnda, verebi nutmak olsun. Bala ve unut. Ama kimseye teslim olma. ten ol; telasz, ksa ve ak se alarna da kulak ver. Aptal ve cahil olduklar zaman bile dinle onlar; nk dnyada herke bir hikyesi vardr. Yalnz planlarnn deil, baarlarnn da tadn karmaya al. Ne kadar kk olursa ol aki dayanan odur. Sevecein bir i seersen, yaamnda bir an bile alm ve yorulmu o eceksin ki, baarlarn bedenini ve yreini glendirirken, verdiklerinle de yepyeni hayat balatm olacaksn. Olduun gibi grn ve grndn gibi ol. Sevmediin zaman sever gibi yapma. evrene neril ama hkmetme. nsanlar yarglarsan onlar sevmeye zamann kalmaz. Ve unutma ki insanln ndikleri, sonsuz uzunlukta bir kumsaldaki tek bir kum taneciinden daha fazla deild ir. Aka burun kvrma sakn; onu kmsersen, sende besinsiz kalr, klrsn. O youn sevgi, bir 25 bahe gibidir. O baheye layk bir bahvan olmak iin her bitkinin srekli bakma ihtiyac unutma. Kaybetmeyi ahlaksz bir kazanca tercih et. lkinin acs bir gn, tekinin vicdan azab bir oyu srer. Baz idealler o kadar deerlidir ki, o yolda malup olman bile bir zafer saylr Bu dnyada brakacan en byk miras onur ve drstlktr. Yllarn rzgar gibi gemesine fkelenme; genlie yakan tutkular glmseyerek teslim et acan etkinliklerin yapabileceklerini engellemesine izin verme. Rzgarn ynn deitiremediin zaman, yelkenlerini rzgara gre ayarla; insanlara gre de n karlatn frtnalarla deil, gemiyi limana getirip getiremediinle ilgilenir. Ara s elecek olsan da hatrla ki, evreni yarglamak imkanszdr. Onun iin kavgalarn srdrrke ndinle bar iinde ol. Hatrlar msn doduun zamanlan; sen alarken herkes sevinten glyordu. yle bir mr ya rkes alasn, sen mutlulukla glmse. Sabrl ol, sevecen ol, erdemli ol. Eninde sonunda b ervetin kendinsin. z benliinle grmeye al ki, btn pisliine ve kalleliine ramen, eldir. Baltimore, 1816 01 NSAN YAAMINDA DENGE "Arlklardan kannz- Olmam yeil meyvelerle, fazla olgunlar, en kt sanclara sebe H. Rhoaes Lev Nikolayevi Tolstoy; yaam boyunca kendi kendisiyle hesaplaan, yanllarndan, kendin yanl grdklerinden dolay hep ac ekmi olan bir yazardr. Tolstoy'un, Oda Yaynlar ta im Raa'nm tercmesiyle dilimize kazandrlan "lvan llyi'in lm" adl eseri de, bu ana t ne kuruludur: Romann kahraman lvan lyi, bir sorgu yargc olarak gldr. Herkesin, herhangi bir ayr herkesin, kendine en ok yetebilen kimselerin bile avucunun iinde olduunun farkndadr. nk, balkl bir kat zerine yazaca birka szckle, herkesi tank veya sank olara rsna gelen bu insanlara, izin vermedii srece sorularna ayakta cevap vermek zorundadr . lvan lyi iin ii ok nemlidir. Neredeyse btn zamann iiyle ilgili grevlere harcar. luu, srekli almasna baldr. Bir ikolik olarak; kiisel, aile ve evre yaam27 n hep ihmal eder. Yaam boyunca yksek mevki ve makamlara ulamak iin alr. Hatta evd yle ilgili kitaplar okur, resmi yazlan gzden geirir, hukuk kitaplarm kartrarak notla lr. Aile yaamnda geimsizdir. Karsn ok kaba bir ekilde ve srekli olarak aalar. Her z k, kzp baracak bir neden bulur. Masa rts zerindeki kk bir leke, yemein tad, o ann stne koymas, kznn sann dank olmas gibi nedenler onu kzdrmaya yeter. fk en ya da tam orba imeye balarken patlar. Ancak bir gn lmcl bir hastala yakalanr. Roller deimitir artk. Doktorlar gl, l torlar, kendisinin sanklara davrand gibi davranrlar, lvan lyi, lmekte olduunu anla suzlua kaplr. Yaamnn son dneminde kendi kendisiyle ve yaamyla hesaplamaya giriir ilerde, insani deerlerden yoksun, mevki ve makam iin yaanm bir mr sorgular. Yaad sine baar gibi grnen prltl eylerin; insan insan olarak zenginletirmekten ve mutl

uzak, koskocaman bir boluk olduklarn grr. Gerekten yaamas gerektii gibi yaamad Salkl iken farkna varamad, hizmetisi ] er asim'deki insani gzellikleri grr. Gem an dolay, kendisinden zr diler. Ayn ekilde, paam kendisine ve ailesine zehir ettii ve ocuklarndan da balanmasn ister. Hep evresini ve eini sulayan kt ruhlu brokr a bir gzle bakan, hatalarn anlayan, dengesiz yaadn fark eden, mrnn son annda da an olma yolunda ilerleyen bir lvan lyi gelmitir. Bu arpc deiimlerden sonra, fke ve a son verir ve rahatlar. E ve ocuk28 lan yan banda olduu halde, artk lmekte ve son nefesini vermektedir. Sevim Raa, Tolstoy'un tm eserlerini ok iyi incelemi bir insan olarak, u yorumda bulun ur; "van Ilyi'in lm' yalnzca fiziksel bir g deildir. Bir insann anlamsz geen ramdr. Herkes bir yanyla van llyi'e benzer."1 Sizin de van lyi'e benzeyen ynleriniz var m? Bu konuda hi dndnz m? Sivil ve ask bir ok van llyi'ler tanyorum. "Burunlarndan kl aldrmayan" ve "Kk dnyalar ben y a olan bu insanlar, hem kendilerine hem de ilikide bulunduklar insanlara yaam zehir etmektedirler. Hayatn hep eksik ve olumsuz yanlarn grp, daima sinirlenecek bir ey bul rlar. Dolduka ve ykseldike eilmek gerektii halde, bu insanlar bo baak gibi srekli m e gururludurlar. Ta ki, lm kaplarn a-lmcaya kadar. Bir Baka van Ilyi 1999 Yl Haziran aynn son gnlerinde, dispanserde muayene sram beklerken, ok yakndan yzba hakknda dnmeye baladm: Jandarma Kriminal Daire Bakanl'nda yzba rtbesiyle, "Plan ube Mdrl" ve "Olay Y vlerini birlikte yrtyordu. Kriminal Daire Bakanl1) Tolstoy, Lev N. tvan Ilyi'in lm, s. 16 . 29 , her jandarma subaynn grev yapmay arzulad bilimsel bir laboratuard. Gelecekte o esleki kariyer onu bekliyordu. htisas sahibi olduu olay yeri inceleme (erime scene ) alanndaki ube mdrl, henz kurulmutu. Birka ay nce, sve'in bakenti Stockholm' Olay Yeri nceleme Uzmanlar Toplants"nda Trkiye'yi temsil etmiti. Ekim ay ierisinde Amerika'nn Miami ehri'nde, uzmanlk alanyla ilgili bir kursa katlmak zere onay alm, ce pasaport ilemleri kalmt. Ayn zamanda; uzmanlk alannda master yapyor, hafta sonla ingilizce'sini gelitirmek iin yabanc dil kurslarna devam ediyordu. Jandarma Okullar Komutanlnda kriminalistik dersi retim yesi olarak grev yapt dne yakn subay, astsubay ve uzman avu eitmiti. Aa yukar Trkiye'nin her jandarma kara ir rencisi vard. Aynca, illerde bulunan olay yeri inceleme sistemi iin 600'n zerinde eknik eleman yetitirmiti. Bu personel, olay yerinde delileri aratran, toplayan ve kr iminal laboratuarlara sevk eden personeldi. Bu sistemin hem hocas, hem de sorumlu suydu. ine kendini adam, tutkulu, mesleine k bir insand. Buna karlk; kiisel yaamna, ailesine ve evresine hi vakit ayrmyordu. Dengesiz ve k yayordu. ocuklarnn sorumluluu, tamamyla einin omuzlanndayd. Vakit yetersizliinden ve evresiyle ilgilenemiyor, istese de eine destek olamyordu. Sanki dnyay o kurtaracak t. Dengesizliin farknda olmasna ramen, aresizdi. nk, uyku ve yemek dnda hayatn nedenle de, her zaman patlamaya hazr bir bomba gibiydi. Doal olarak, ilikileri bu durumdan olumsuz etkileniyordu. Mesai saat 09.00'da balad halde, verdii kurslar nedeniyle, yln byk bir dneminde m .00'de balyordu. 30 Kurslardan ancak, saat 16.00 civarnda iyerine dnyor, ubelerin ilerini yetitirebilmek gece ge saatlere kadar iyerinde kalyordu. Her trl yazy bilgisayarda kendisi hazrl Bu nedenle; retmen, ube mdr, subay, astsubay, uzman avu, ayn zamanda da daktilo ve memuru rollerinin hepsini yapyordu. Ayrca, yazmakta olduu "Olay Yeri nceleme Ynergesi " iin hafta sonlar da almak zorundayd. Her geen gn daha fazla alt halde, ajandasndaki yaplacak iler listesi bir trl a her geen gn artyordu. Bir ikolik olarak, hastahaneye muayeneye dahi gidemiyordu. Kim se "gitme" demiy ordu fakat, iler bir kiinin altndan kalkabilecei miktarda deildi. A rumluluk ve mkemmellik duygusu ile, ileri aksatmamak iin hep zveride bulunuyordu, ile r ne kadar ok olursa olsun, ileri aksatmyor ve retim kalitesini drmyordu. ihtiya d ave zaman, dier yaam alanlarndan alyordu. Bu ksrdng sonunda, 1999 yl Haziran aynda enesinden rahatszlanm ve yemek yiyemez iti. Muayene neticesinde doktor; ar alma ve stres sonucu, enesinin gece uykuda kene

esi neticesi, bu rahatszln meydana gelmi olduunu syledi. Bu olay, onda ok etkisi ya ireye dner dnmez, birka satrlk emeklilik dilekesini yazd ve ilem yaplmak zere per e verdi. Aslnda bu karar, ani alnm bir karar deildi. Subay olduu gnden beri, yurt d daimi itmek istiyor ve am Ataelii iin hazrlanyordu. Bu yolda en byk engel olan Arapa dil 95 ylnda baaryla gemiti. Ne var ki, ayn yl yaad bir olay sonucu snf deitirm enle de yurt d daimi grev ansn byk oranda kaybetmiti. Fiistin'nin El-Khalil kent n Birlemi 31 Milletler Gzlemci Subaylar arasna da, bu nedenle katlamamt. Ancak bu deiiklikle, istedii zaman emekli olma ansn elde etmiti. Bunun zerine hedef i yeniden belirlemi, 1999 ya da 2000 ylnda emekli olma karar almt. 1995 ylndan iti e kendisini her ynden emeklilie hazrlamaya balam ve kiisel deiim srecini balatm y geldiinde, artk kendisini yuvadan umaya hazr hissediyordu, ite sz edilen yzba, yazardr. nceki yaantmda, ben de bir van Ilyi'tim. Bir ikolik olarak dengesiz yaar, kendimi ve lemi hep ihmal ederdim. Olumsuzluklardan hep evremi sulardm. Ancak ivan Ilyi'te olduu gibi, deimek iin lmcl bir hastala yakalanmay beklemedim. 1999 ylnda emekli olar i yaam yolculuuma yelken atm. nceki Yaamn Deerlendirilmesi Askerlik mesleini bilinli olarak semediim halde, subayl severek yapan, retmenlie alistik bilimine k bir insandm. Yetersiz personele ve ilerimdeki ar younlua rame k seviyordum. Ayrca, bakasnn emrinde almak da beni rahatsz etmiyordu. Eer bu oku dm, emeklilik tarihimi nceden belirlemi olmama ramen, mesleime olan akm nedeniyle em ilik kararm kolay veremeyebilirdim. Peki o zaman, bu denli sevgiye ramen niin emekli olmutum? Acaba bilinaltmda beni rahatsz eden, kamu sektrnde insann deerinin olmamas myd? Y iyi kranla dol32 durann ayn maa ve zlk haklarna sahip olduu bir sistem mi bana ters geliyordu? Mevcut tamda, yeteneklerimin ok azn kullandmn, bunun byk bir blmn de herkesin yapabil tma deeri dk ilerde harcadmn farkna varm m beni huzursuz etmiti? Yoksa; ya ride anlaml eyler brakamadm ve mevcut artlarda gelecekte de brakamayacam anlam atsz ediyordu? lkokul alarm hep ticaretin iinde gemi, kk yalarda para kazanmann zevkini tatm meyve ve sebzelerin yan sra; st, yourt ve tereya gibi hayvansal rnler retiliyor, nc ocuu olarak bu rnleri ben satyordum. Hatta o zaman komisyonun ne olduunu bilm sattm tutarn % 10'unu babamdan harlk olarak alyordum. imde hep ticaret yapma isted Bu virsn ok kk yalarda kanma girmi olmas m beni heyecanlandryordu? Gereklerle Yzleme Aslnda ben, hzl ve etkili bir deiim sreci sonunda, lvan tlyi kimliimden kurtulmak i klilii tercih etmitim. Dengeli ve kaliteli bir yaama ulama yolunda, kariyerimi lvan tlyi kimliime kurban vermitim. Bugn, gemite yapm olduum bu seimden dolay son der m. Ancak deimek iin ille de emekli olmak gerekmez. Bu deiimi, bulunulan ortamlarda da gerekletirmek mmkndr. Yeter ki, bu farkmdahk dzeyine ulalm ve kiisel potansiyel eirilmi olsun. . 33 yaamndaki baar uruna, dier yaam alanlarnn feda edilmesi, bende ene rahatszl baka insanda ise; eiyle boanma, ilgisizlik ve sevgisizlik nedeniyle ocuunun uyuturuc kullanmas, kendi saln kaybetme eklinde olabilir. Bu durumda; mrnz verdiiniz, k eilmez olarak grdnz paradigmalarnz, kartondan kaleler gibi bir bir yklacaktr. imi ok sevmeme, her trl kariyer ve imkanlara ramen mutlu deildim. nk, dengesiz bi d ve sadece i yaam alannda yayordum. Bir yandan parlak bir mesleki kariyer yolunda il rlerken, dier yandan dengesiz bir yaam sryordum. Sanki varoluum, i yaammla zdele , ben de yoktum. Yaammda bir eylerin eksik olduunun, hayatm gerektii gibi yaayamad ardm. Yaammdaki dier alanlardan; kiisel, aile ve evre yaam alanlarn srekli olarak hep "yayormu" gibi yapyordum. Zaman zaman iimin younluundan dolay kendimi deerli p, sanal bir tatmin duygusu yayordum. imin younluunu, gerektiinde eime kar bir si k kullanyor ve zaman zaman sorumluluklarmdan kayordum. Tm bu olumsuz durumlardan, altm yeri ve insanlar sorumlu tutuyor, kendim hi soruml

enmiyordum. nk, gereklerle yzlememek iin kestirme yollar tercih ediyordum. Bylece, rle yzlemenin yarataca aclardan kam oluyordum. Zaman iinde, tm bu durumun alt n deil, baz zafiyetlerimden kaynaklanm olduunu anladm. Bu zafiyetlerimden bazlar; o eri incelemeye k olmam ve kendimi bu alanda vazge34 ilmez bir kii olarak grmem, ar sorumluluk bilincim nedeniyle kusursuz i yapma istei en nemlisi de olumsuz tutum ve davranlarmd. 1995 ylndan beri yaadm kiisel deiim ve geliim sreci sonunda, asl nemli olann mad sonucuna vardm. Btn sorunlar benden ve dnce tarzmdan kaynaklanyordu. Olumsuz arkna vardmda, baar ve mutluluk yolunda en byk engelin kendim olduumu anladm. Her lursam olaym, mutluluk ve baar yolunda tutumlarm deitirmem ve olumsuz paradigmalarm vamam gerekiyordu. Olumsuz tutumlar deitirme yolunda kendimle savama, baarya ncelik yamda ulama istei, artk benim iin yaammn asl hedeflerinden bir tanesi olmutu. te vardm an, benim yeniden dou srecimin balad andr. Bundan sonra, en byk mevki ve anlaml deildi. Kiisel yaantmda meydana gelen tm olaylarn sorumluluunu koulsuz olar mem, yeni yaam yolculuumun da balangc oldu. Bugnk Yaantm Emekliliimin zerinden yl akn bir sre geti. Bugn; mutlu, huzurlu, salkl ve ka ar. Mimar ve mhendisi olduum yeni yaantmda, Olgun nsan olma yolunda ilerliyorum. Sevd iim ve yeteneklerimi deerlendirdiim anlaml ilerle urayorum. Yaamdan zevk alyor, d yayorum. Bugn; vatanda, iadam, retmen, yazar, seminer veren, renci, e, baba rollerimi bir a ebiliyorum. Biri di35 gerine engel deil, aksine roller birbirlerini destekleyip sinerji yaratyorlar. yllk ede; zel sektrdeki yneticilik grevimin yan sra, yabanc dilimi gelitirdim ve yksek amamladm. D ticaret uzman oldum, ilk kitabm yazdm, kaliteli yaam seminerlerine bal emlisi de; kiisel, aile, i ve evre yaam alanlarnda dengeli yaamay rendim. Kiisel yaammda, daima ilke ve deerlerimle uyumlu yayorum. Kendimle bark bir insan kiisel kaynaklarm, aklc ve duygusal zihnimi, misyonum dorultusunda etkili kullanyor Zaman yetersizlii gibi bir sorunum yok. nk, katma deeri yksek, nemli ilere ncelik rum. Sevmediim ve katma deeri dk ileri yaammdan kardm. Srekli deiim ve gelii ve salk konularna gereken zeni gsteriyorum. Aile yaammda, kaliteli yaam iklimini tesis ettim. E ve ocuklarmla doyurucu ilikilere hip oldum. Onlar hibir zaman ihmal etmiyorum. Kiisel ve aile yaam alanlarmdan elde et tiim, mutluluk ve enerji ile, i yaammda da kalite retmeye ve dier insanlarn yaamlar aml katklarda bulunmaya baladm. evre yaammda, salkl insan ilikilerine sahibim. T ferdi olarak, elimden gelenin en iyisini yapmaya alyorum. Her eyden nce, dinlemeyi im. Tm bunlar, KYF'nin rehberliinde baardm. Temel Yaam Alanlarnda Denge van lyi'in yaamnda olduu gibi,'gnmz insan da dengesiz yaamaktadr. Bu nedenle de suzdur. 36 Bilim ve teknolojideki tm ilerlemelere ramen, insann yalnzl her geen gn daha da ar . Bu ksrdngden kurtulmann tek yolu, yaam alanlarnda dengeyi salamaktr. Eer mutlu, liteli yaamak istiyorsak, dengeli yaamalyz. Ayn zamanda, tutum ve davranlarmzn da olmas gerekir. nsan, bu dengeyi salayabildii lde ve srece mutlu ve huzurlu olabilir gede mutluluk, dengede salk, dengede kalite vardr. Yeni Freudcularm nemli temsilcilerinden ve psikoanali-zin en nde gelen dnrlerinden ol n Eric Fromm, "Erdem ve Mutluluk" adl eserinde ada insann durumunu yle tasvir etmekt r; "ada insan, kendini yine de tedirgin ve gitgide daha akn hissetmektedir. alp ama yapt ilerin boluunu belli belirsiz bir ekilde fark etmektedir. Madde zerindeki tka, zel hayatnda ve toplum ierisinde kendini gsz hissetmeye balamtr. Tabiata e n yeni ve daha iyi aralar yarattka, bu aralarn karmakark ana dm ve onlara anl ik gayeyi -yani kendisini- gzden karmtr."2 Yakndan incelendiinde grlecektir ki, doada var olan her ey; bir btnn paralar olu birbiriyle yakn iliki ierisindedir. Bu sistemde, bir parann varl dierine baldr. halkasmdaki dengesizlik, tm halkalar etkileyerek var olan uyumu bozar. Denge ilke si gerei, bu uyumsuzluun faturasn ise tm canllar der. Doada olduu gibi tm sisteml de olduu srece grevlerini en iyi ekilde yapmakta ve kalite retmektedirler. Ancak, den

genin bozulduu her durumda, bu dengesizliin insanoluna bir 2) Fromm, Eric. Erdem ve Mutluluk, s.12. 37 faturas vardr. Tpk; ozon tabakasndaki incelmede, kresel snmada (global warming), as urlarnda, erozyonda, nkleer kirlenmede ve llemede olduu gibi. Doada olduu gibi, insan yaam ve davranlar da dengeli olmaldr. Dr. Sidney Bremer, " of Apollo" (Apol-lo'nun Ruhu) adl kitabnda bu konuda yle der; "Doa denge zerine kurul dur. O dengeyi bozamayz, nk neden-so-nu yasasnn, doann yanlmaz ve kar konulmaz iliriz. Ne var ki uluslar ve bireyler olarak kendi dengemizi bulmay baaramyoruz; nk a n yasann insan yaamnda ve toplumda da, doada olduu kadar kanlmaz bir ekilde iled e ekersek, onu bieceimizi- henz renmi deiliz."3 Kiisel, aile, i ve evre yaam alanlarmzn tamam yaam bahemizi oluturur. Yaam bah ak, bu alanlara gerekli bakm ve zeni gstermeliyiz. zellikle kiisel ve aile yaam alanl rmz; kaliteli yaam yolculuumuzda beslendiimiz, enerji depoladmz alanlardr. ya mli bir baar, dier temel yaam alanlarmzdaki baarmza baldr. nk, yaam bir bt ile ve i yaam alanlarna gereken zeni gstermeliyiz. phesiz, zamanmzn ounu yaam alanlarnn bir tanesinde harcadmz dnemler de olaca kurduumuzda, iler yoluna girinceye kadar belirli bir sre youn almamz gerekebilir. Y kriz dnemlerinde, dier yaam alanlarndan zveride bulunmak zorunda kalabiliriz. Zamann bir blmn ie ayrmak suretiyle, dier temel yaam alanlarnda oluacak muhtemel bir de n3) Covey, Stephen R. nemli lere ncelik, s. 60-61. 38 lenebilir. Ancak bu durumda, e ve ocuklar bilgilendirilerek, onlarn da desteinin alnm as faydal olur. Ayn ekilde, yeni doum yapm bir anne de geici dengesizlik yaamak zo alr: Eim, ikinci ocuumuzu dnyaya getirdikten sonra, olduka skntl gnler yaad. Kendisi e bireylerine vakit ayramamaktan, evdeki temizlik, tertip ve dzenin yetersizliinden ikayet etti. Bende kendisine; yapmas gereken en nemli ve ncelikli iin ocuunu sevgi bytmek olduunu, bu grevi bir bakasnn stlenmesinin mmkn olmadn, bu dnemde ke lduumuzu bildirdim. Bu iten zevk almas gerektiini ve temel yaam alanlarnda bir sre d esizlik yaayacan, bunun gerekli olduunu anlattm. Temel yaam alanlarnda dengeyi salamak, kaliteli bir yaamn temelidir. Ayn ekilde, ki yaam alanmz oluturan; fiziksel, zihinsel, duygusal ve tinsel yaam alanlarnda da deng olmak gerekir. ou insann asl sorunu, "tek teker zerinde gitmek"tir. Tek teker zerind gitmek demek; kiisel, aile, i ve evre yaam alanlarndan bir tanesinde yaayp dier al ihmal etmek demektir. Peki ya sizler? Bu konuda yaamnz hi sorguladmz m? Temel ve kiisel yaam alanlarnda unuz? Dengeli misiniz? Yoksa bamllklarnz m var? Yani, zamannzn byk bir blmn a rollerinizden bir tanesinde mi harcyorsunuz? Ltfen, bu konular zerinde yeterli bi r sre dnn ve yaantnz gerek anlamda sorgulayn. 39 Rollerde Denge Bir insann, yaam alanlarnda yerine getirmesi gereken grevlerin genel adna "rol" denir . Hayatta eitli rollerimiz vardr. Gndelik yaammz, by roller sayesinde srdrrz. K da; birey, vatanda, ofr, hasta, sporcu vb. rollerimiz vardr. Aile yaam alannda; kar da koca, evlat, anne ya da baba olabiliriz. yaam alannda; iveren ya da i-gren, memu yazar, retmen, renci rollerinden bir ya da birkana sahip olabiliriz. evre yaam alan e; komu, arkada, akraba, bir grubun yesi ya da bir sivil toplum kuruluunun gnlls ol riz. Bir insan genellikle, bu rollerin bir ounu birlikte yrtmek zorundadr. KYF'ye gre; nasl ki yaam alanlarnn dengeli olmas gerekiyorsa, ayn ekilde rollerin d geli olmas gerekir. Yani, rollerin bir tanesinde kaybolup, dier roller deki grevler i ihmal etmek KYF'ye uygun deildir. Bu balamda, rollerin bir tanesinde baarl olmak da yeterli deildir. En azndan, tm rollere ilikin grevlerin asgari seviyede yerine getir ilmesi gerekir. rnein, istedii makama ya da paraya ulam ancak bu uurda saln kay n ele alalm: yaamndaki rolnde arzu edilen sonulara ulam olmasna ramen, kiise llerinde baarsz olmutur: Burada denen bedel ok yksek olup, elde edilen kazan ile or ldir. nk, hayatta hibir ey saln kaybedilmesine demez. Bu nedenle de, elde edilen baardr. "Her roln hayati bir nemi vardr. Bir roldeki baar, dier bir roldeki baarszln ge

 hayatndaki 40 baar evlilikteki baarszl, toplum hayatndaki baar da bir ebeveyn olarak baarsz i bir roldeki baar ya da baarszlk, dier tm roller ve bir btn olarak yaam kalites ki yaratr... Rollerimizin her hafta ayn kald ya da her hafta her rol oynadmz anlamna da gelmez doann dengesi, bize her eyin bir dnemi ve mevsimi olduu ilkesini retir. Yaamlarmz anlar vardr ki, dengesizlik, denge demektir; belirli bir alanda ksa vadeli bir youn lama, yaamdaki genel misyonumuza katkda bulunur."4 Yaamda, rol bamls insanlar olduu gibi, zerine den rolle ilgili grevleri yerine ge insanlar da vardr. zerine den grevleri yerine getiremeyen kii, "rol kaytszl" ya Bu duruma, ruhsal hastal nedeniyle komuluk grevlerini yapamayan bir insan rnek vere iriz. Rol kaytszlna sahip insan, denge skalasmn negatif ucunda yayor demektir. Bu s durum deildir. nk, dengeden yoksundur. Rol kaytszlnn aksine, herhangi bir rol ierisinde kaybolmak da salkl bir durum de bamls olan insanlar, neredeyse zamanlarnn tamamn baml olduklar rolde harcarlar. role bal olarak artar ya da azalr. Rol, kiinin isel deerlerini glgelemi durumdadr. z bir yaamda kalite yoktur. nk, denge ilkesinden yoksundur. 4) Covey, Stephen R. nemli ilere ncelik, s. 139. 41 Rol kaytszl -100 Rolde denge Rol bamll 0 OLUMSUZ ALAN OLUMLU ALAN I ^ Denge Noktas + 100 Bu duruma, varoluunu yaam boyu sadece annelik rolnde srdren bir kadn rnek verebilir Bir kadnn tm enerji ve zamann sadece annelie adamas, geri kalan zihinsel ve yaratc telerinin giderek krelmesine, kendini d dnyadan soyutlamasna, bylelikle de zgvenini lmas ve kendini eve baml hissetmesine neden olur."5 Gnlk hayatta bir ok insan, baml bir ekilde yaar. bamll, zevk bamll ( , nternet bamll bunlardan bazlardr. Bu tip insanlar, yaam alanlarnn veya rolle birkanda yaayp dier alanlar ihmal ederler. Dier bir deyile, baml insanlar yaam n baldrlar. Oysa Olgun nsan, yaama drt farkl noktadan ve dengeli olarak balanmtr laydr ki; yaamdaki frtnalara, hortumlara kar daha dayankldr. Kiisel bamllkla mn gstergesi olup, dengenin bulunmad yerde kaliteden sz edilemez. imdi, bu bamll arn daha yakndan tanyalm. 5) Navaro, Leyla. Tapman br Yz, s. 101. 42 Kiisel Bamllk Merkezleri Bamllklar; sorumluluklarn yaratm olduu zorlanmalardan kata, bireyin kulland k sann sorunlar karsnda kap snd, kendisiyle yzlememek iin kulland kuytu lim isini unutmas ve sorunlarn geici bir sreliine de olsa ertelemesi mmkn olur. Baml larn verecei acdan bir katr. Bu aclarla yzlememek iin insan, bamllklarna d urum, sorunu hafifleteceine daha da artrr. Doan Ccelolu, "imizdeki ocuk" adl kitabnda; bireyin duygu, dnce ve davranlarn l oynayan bamllk merkezlerinin temelinde, kiinin kendi zn deersiz bulmasnn yatt der; "nsann kendini deersiz bulmas, znde bir eksiklik olduunu dnmesi ac veren bi duundan, kii kendi i gereiyle temasn kesmek iin elinden gelen abay gsterir. Kendi i gereiyle temasn kesmek iin kii neler yapar? Tutkunluk, dknlk dediimiz t e duy-usal bamllklar gelitirir. rnein, kendini alkole verir; alkoln uyuturucu etk kendi gereiyle temasn nler. Bazlar kendini ie verir ve geceli gndzl alarak k ve anlamaya zaman ayrmaz. Dierleri sigara, esrar ya da cinsellie ar dknlk geliti lar kendilerini yobazca dine kaptrr. Bylece, ilerindeki ac veren boluu, anlamszl tm kendilerine vermezler; hem kendileriyle hem de d gerekle ilikileri adm adm kaybol ortadan kalkar."6 6) Ccelolu, Doan. imizdeki ocuk, s. 91.

43 Yunan filozofu Diyojen; "Dengesiz arzular, insanlar perian eden felaketlerin kaynadr" der. Alman filozofu Arthur Schopenhauer ise; "Mutlulua giden en yanl yol, dnya zevk lerine bal kalmaktr" diyerek, bamllklarn insan mutsuzlua gtrdn belirtmitir l deerler ve kaliteli yaam ilkeleri olmaldr. Toplumda yaayan bir ok insann, eitli bamllklar vardr. Bu bamllklar bir tane ka tanesinin karm da olabilir. Herhangi bir merkez odakl olmak; insann denge halinde zaklaarak dengesiz bir yaama srklenmesine neden olur. Bu durum KYF'ye aykr olup, muts zluk ve kalitesizlie sebep olur. nl yazar Stephen R. Co-vey, "Etkili nsanlarn 7 Alka l kitabnda; kiisel bamllklarla ilgili olarak, dokuz tip merkezden sz etmitir. Bu m r unlardr:7 1. Mal, mlk, hret, ya da makam merkezlilik: Bir ok insann kiisel deeri; sahip olduklar mal, mlk, an, hret ya da makama endekslidir. Bu insanlar, mutluluk ve baary, hibir zaman kaybolmayacak isel yaamlarnda aramak yerine l yaamlarnda ararlar. Sahip olduklar para, ev, araba, hret ya da magazin basnnda boy erme saylar orannda kendilerini mutlu ve deerli hissederler. Ancak bu deerler, her an kaybedilmesi mmkn olan eyler olduundan, gvenlikleri srekli tehdit altndadr. zdeerleri srekli dalgalanma gsterir. Kendilerinden daha zengin ve hretli kimselerin y nnda, kendilerini daha deersiz; maddi varlklar daha dk ve daha az hretli in7) Covey, Stephen R. Etkili nsanlarn 7 Alkanl, s. 113-120. 44 sanlarn yannda ise stnlk duygusuna kaplrlar. Bu ne-^ denle, srekli olarak daha fazl , mlk ve paraya sahip olma gerei duyarlar. Bir anlamda, dsal deerlerin esiri durumuna derler. Sahip olduklar deerleri ksa sre ierisinde kaybetmeleri durumunda, intihar b edebilirler. Bir ok kimsenin, mal ve servet uruna kendini kurban etmesindeki yanll, l bir maymunun hikyesi bizlere hatrlatr:8 Cezayir'de bir kyl aaca bir kabak balam ve bunun iine de pirin doldurmu. Kabaktaki ancak bir maymun elinin girecei genilikte imi. Maymun gece gelir, elini delikten ier i sokar, pirinci avularm ama avucu pirinle imi olduu iin elini bir trl kaban i unu boaltp elini ekmei de bir trl akl edemezmi. Sabaha kadar bu halde kalr, kyl ona aptal aptal bakar ve neticede yakay ele verirmi! Fakat btn bu esnada pirinci avu cunun iinde skar dururmu! 2. Zevk merkezlilik: Gnmzde en ok grlen bamllk merkezlerinden bir tanesi de, zevk liktir. Bu zevklere; uyuturucu, seks, hz, kumar, elence ve alkol tutkusunu rnek vere biliriz. Zevk bamls insanlar, her seferinde bir nceki yaam olduklar zevk dzeyinde zlasn elde etmek isterler. Yaamda bulduklar anlam, baml olunan eyin miktarna bal urucu bamls olan bir kimse, daha sonraki kullanmlarda ilk kulland zamanki zevki eld mez. Ayn zevki yaamas iin, baml olduu maddenin miktarn her seferinde artrmas ge umu, en iyi "tolerans" kavram aklar. 8) Smiles, Samuel. Kendine Yardm, s. 247. 45 "Bir kimyasal madde ilk alndnda vcutta en yksek tesirini yaratr. nk, vcut o madd Baklk sistemi o maddenin tesirlerine kar tepki gelitiremez. Birka kez kullanld maddeyi tanr ve vcudu koruyucu madde olan antikor gelitirir. Bu durumda uyuturucunu n vcutta yarataca tesir gittike azalr. Uyuturucuya alan kii, uyuturucunun etkiler la oalan bir arzu duyar. Kii, uyuturucuyu ilk ald zamanki etkileri yeniden yaayabil n gittike artan miktarda uyuturucu almak durumunda kalr. Bu duruma 'tolerans' denir ."9 Arla kamadan yaanan zevkler, hem bedeni hem de zihni dinlendirdii halde; ar zevk an zararldr. nsann potansiyelini olumlu bir ekilde kullanmasna izin vermez. Romal fi of Seneka, gnmzden 2000 yl nce; "Btn arlklar zararldr" diyerek bamllklar k Hz. Muhammed ise; "frat ve tefritten uzakla" diyerek, dengeli olmamz gerektiini sylem itir. Zevk bamllarna rnek olarak; ovmen Mehmet Ali Erbil ve Popu Serdar Orta' verebiliri kim 2001 tarihli Sabah Gazetesi'nin haberinde; lke lke dolap kumar oynayan svmen Mehm et Ali Erbil ile, popu Serdar Orta'm zel uakla kumar oynamak iin Romanya'ya gittikler ini ve 200 bin dolar harcadklarn yazyordu. Haber yle devam ediyordu; "Erbil, son evle dii ei Sedef Erbil'e kumar oynamayacana dair sz vermesine ramen, dn gecesi kumar m 90 bin dolar brakt. .. Bugne kadar kumarda 2 milyon dolar kaybeden Serdar Orta ise, a lt Dalmaz Center'dan kovulmutu."

9) eitciolu, Mustafa. Kriminalistik ve Narkotik, s. 11. 46 Psikolog Suna Tanaltay; kumar tutkusunu bir davran bozukluu olarak nitelemekte ve k umardan vazgeemeyen bu iki nlnn davranm, susaymca deniz suyu ien ve her seferinde d a susayan insanlara benzetiyordu. Ne dersiniz; "Ben adam olmam" diyen Serdar Ort a hakl deil mi? 3. Din merkezlilik: Yaam tarzlarna ve d grnlerine bakldnda, din merkezli oldukl alabilecek bu insanlar, dini bir "ara" deil, "ama" olarak grrler. Yaamdaki her trl din penceresinden bakarlar. Dier insanlara kar banaz olup, insanlar "dindar" veya "di nsiz" diye kolayca etiketlerler. Din merkezli insanlarda imaj ve grnm ok nemli hale g elebilir. Tinsel yaam alannda yer alan dinin, kiisel yaam alannn dna karak, die lanlarn da ynetmeye balamas salkl ve dengeli bir durum deildir. 4. Ben merkezlilik: "Bencil" olarak adlandrlan bu insanlar, egolarmdaki eksiklik n edeniyle kendilerini gvende hissetmez ve srekli almak isterler. Nalnc keseri gibi sre kli almak, dengeli bir durum olmayp insan ilikilerinde sorunlar yaratr. Ben merkezl i insanlar, srekli olarak kendi egolarn gzeten insanlardr. 5. Dost ya da dman merkezlilik: zellikle ergenlik dnemine giren genler, arkada grubun n ekim alam iindedir. Ait olma ihtiyac nedeniyle, grubun isteklerine kar koyamaz ve d nma kaygs tar. Arkada gruplar deitike, bu kayg daha da artar. Bu sorun, zbilin, netim gibi isel deerlerin gelitirilmesi sayesinde alabi47 lir. Bu deerlere sahip insanlarn zdeerleri deiken olmayp, zgvenleri tamdr. Baz insanlarn yaamlarnn merkezinde ise, dmanlar vardr. Tutum ve davranlarn far arnn davranlarna gre ayarlarlar. lkeler dorultusunda proaktif seimler yapmak yerin reakf davranlarda bulunurlar. Boanm sorunlu eler, kendisini kurban olarak grenler li bir konuda kendisine hakszlk yapldna inananlar bu konuya rnek verilebilir. Baz i ar evlilikleri sona erdii halde, zihinsel evliliklerini srdrmeye devam ederler. ntik am almak iin frsat kollarlar. Zaman ve enerjilerinin byk bir blmn bu yolda verimsiz kilde harcarlar. Zayf kiilikli bu tip insanlar, yaamda kendilerine rehberlik edecek ilkelerden de yoksundurlar. 6. Aile merkezlilik: Aile merkezli anababalar, ocuklarn uzun erimli ilkeler dorultu sunda yetitirmek yerine, ksa dnemli gereksinimlere odaklanrlar. Bu odaklanmada, ocukl ar tarafndan sevilme gereksinimi nemli bir rol oynar. Sorunlarn kklerine inmek yerine , yapraklaryla urarlar. Ailenin gemiteki hretine ve geleneine ok nem verirler. g davranlar sergilemesi yerine, ailenin geleneksel imajna ya da ona biilen role uygun davranlarda bulunmasn beklerler. Kafalarndaki aile imajn tehdit eden davranlarda, krkl yaarlar. ocua olumsuz tepki gsterip, ou kez cezalandrma yoluna giderler. B reye odakl insanlar olup, ocuklarna koullu sevgi verirler. 7. E merkezlilik: Dengeli ve uyumlu bir aile iklimi, en doyurucu ilikilerin yaand yer ir. Ancak bu iliki, dengeli ol48 duu srece anlamldr. KYF gerei, aile ii ilikilerin de dengeli olmas gerekir. Eer bi e merkezliyse, yani yaam merkezinde ei bulunuyorsa, ilikiler dengeli ve salkl geli Uyumsuz evliliklerde, hem atmalarn says hem de bamllk nedeniyle ee duyulan gere r. Bu bir ksrdng haline dnr. Ayrca, bu tr ilikilerde insann yaamla olan ba bir tek noktadadr. Bu nedenle, bu ba an ok daha nemli bir hale gelir. Eler arasnda alnganlk ve hassasiyet artar. Bu ba ko nda, e merkezli kii kendini yklm hisseder. nk, gvenlii ei ile ilikilerinin sr n bitirilmesi gerektii durumlarda, zgven eksiklii nedeniyle iliki koparlamaz. 8. i merkezlilik: Yaamlarnn merkezinde i bulunan insanlar "ikolik" olarak adlandrl k insan; kiisel, aile ve evre yaam alanlarn ihmal ederek zaman ve enerjisinin tamamna yakn bir blmn sadece i alannda harcar. nk yaamda bulduu anlam, srekli almas "Bir insann iini benimsemesi ve grevlerine zen gstermesi onun kendine kar olan sorum uunun doal bir parasdr. Ama eer bir insan her gece evine i gtryorsa, hafta sonlar ne uramadan edemiyorsa, tatil gnlerinde de evinde kendisine i retiyorsa ya da alma s leri dnda da srekli iinden sz ediyorsa, o zaman durum farkllar ve kiinin alma r olan sorumluluklarndan kamak iin kullanlan bir uyuturucu durumuna gelir."10 10) Getan, Engin, insan Olmak, s. 102. 49 9. Para merkezlilik: Bir insann temel gereksinimlerini karlamas ve varln srdrmesi

gereklidir. Para, mal ve hizmet satn almada ok nemli bir aratr. Ancak para, her ey d ldir. Yaamn merkezine paray koymak, ou zaman felaketi de beraberinde getirir. Kiinin eeri-nin, paraya bal olduu durumlarda, birey hep daha fazlasna sahip olmak ister. nsa egosundaki eksiklii ve deersizlii, para ile dengelemeye alr. Baarl olamadka, p zla yklenir. Yklendike dengesizlik artar. nk bu durum, bir yanlsamadan ibaret olup, daki dengesizliin para ile giderilmesi mmkn deildir. Dengeli Yaam lei Bu lei11 hazrlamaktaki amacm; bireyin temel yaam alanlarndaki denge ya da dengesizli urumu hakknda rakamsal bir deerlendirme yapmaktan ok, kiisel farkmdalk dzeyine katkd ulunmaktr. imdi, yaamnz sorgulayacanz, kendinizle yzleeceiniz ve yaamnz hakk edineceiniz "Dengeli Yaam lef'ni belirtilen kriterleri dikkate alarak doldurun. Eer a i zelliklerin hepsine sahipseniz en yksek seviye olan 10 rakamn, aksi taktirde sahip olmadnz her zellik iin bir seviye dnz. Drdnc ve onuncu maddelerde ise, sahip n iki seviye birden dnz. 1. Fiziksel alan: Fiziksel bir rahatszl olmamak; dzenli beslenmek; en az ylda bir kez check-up yaptrmak; dzenli uy11) lein hazrlanmasnda, "Balanced Living Awareness Scale"den esinlenilmitir. Eriim:h ://www.hbhanetwork.com E. Tarihi:05.20.2001. 50 ku alkanlna sahip olmak; haftada en az kez spor yapmak; sigara kullanmamak; dengeli slenmek; ar alkol almamak; yeterli uyumak; dzenli tatil yapmak. 2. Zihinsel alan: Pozitif bir kiilie sahip olmak; ayda en az yeni kitap okumak; her yl tatil yapmak; misyon ve hedeflere sahip olmak; kendini srekli gelitirmek; ar mikt rda gazete okuyup televizyon seyretmemek; stresi olumlu bir ekilde ynetebilmek; he rhangi bir psikolojik rahatszl bulunmamak; gemi yaantda balanamayan herhangi bir a olaya sahip olmamak; srekli eletirici bir kiilie sahip olmamak. 3. Duygusal alan: Doyurucu ve salkl bir duygusal yaama sahip olmak; duygularn baarl ilde ynetebilmek; an yaayabilmek yani gemiin pimanlklar ve gelecein kayglan ile y ukluk yaamnda fiziksel cezalar grmemi olmak; ocukluk yaamnda duygularn ifade edilme izin verilen bir evrede bym olmak; aileden yeterince sevgi grm olmak; mizahi bir ki hip olmak ve gerektiinde alayp glebilmek; fkeli bir kiilie sahip olmamak; ar olma a elenceye yeterli vakit ayrmak; herhangi bir bamlla sahip olmamak. 4. Tinsel alan: Amal ve anlaml yaamak; kredici bir kiilie sahip olmak; doyurucu bir vi ve ruhsal yaama sahip olmak; kk eylerden mutlu olabilmek; bo zamanlarn olumlu bi de deerlendirecek hobilere sahip olmak. 5. Aile yaam: Salkl ve mutlu bir aile yaamna sahip olmak; kadnlar iin iyi bir "ann ekler iin iyi bir "baba" 51 modeline sahip olmak; iyi bir anne ya da baba olduuna inanmak; e ve ocuklarn sk sk ve dokunmak; dengeli ve salkl bir aile iklimine sahip olmak; salkl bir cinsel yaama ip olmak; atmalar olumlu bir ekilde ynetebilmek; ocuklara koulsuz sevgi verebilmek; toplantlar yapmak; zorunlu durumlar dnda ocuklar ceza (fiziksel ceza hari) ile ter etmemek. Bekar ve ayr yaayanlar iin; salkl ve mutlu bir aile yaamna sahip olmak; kadnlar i r "anne", erkekler iin iyi bir "baba" modeline sahip olmak. 6. i yaam: Mutlu ve doyumlu bir i yaamna sahip olmak; dier insanlarn yaamlarna an rda bulunduuna inanmak; sevdiiniz ve yeteneklerinizi deerlendirebildiiniz bir ite al grevinizi yerine getirmenize karlk mesai bitimi kendinizi tkenmi hissetmemek; sret sonuca odakl olmak; planl olmak; ynetmekten ok liderlik etmek; insanlar gelitirici bi kiilie sahip olmak; krizlere nceden hazrlkl olmak; baarszla gnll olmak. 7. evre yaam: nsanlar sevmek; kendinle bark olmak; nazik olmak; iyi bir dinleyici o verici bir kiilie sahip olmak; doyurucu evre ilikilerine ve yeterli arkadaa sahip ol mak; gerektiinde "hayr" diyebilmek; zgr seimler yapabilmek; vg ve takdir duygularn ince ifade edebilmek; insanlar deitirmeye almamak. 8. Eitim: Sadece okur-yazar olmamak; okur-yazar; ilkokul mezunu; ortaokul mezunu; lise terk; lise mezunu; niversite 52 terk; niversite mezunu; yksek lisans; doktora eitim seviyelerinden, doktora ve daha yukar bir eitime sahip olmak. 9. Zaman ve enerji: Zaman misyon ve hedefler dorultusunda etkili bir ekilde kullanm

ak; zaman yetersizliinden ikayet etmemek; enerjiyi misyon ve hedefler dorultusunda etkili bir ekilde kullanmak; zaman, zaman ynetimi ilkeleri dorultusunda harcamak; ke ndini bitkin hissetmemek. 10. Mali: Yeterli bir ekonomik gelire sahip olmak; tasarruf alkanlna sahip olmak; ye terli ekonomik gelire sahip bir aile ortamnda bymek; bilinli bir tketici olmak; ekono mik konularda kendisini evre ile kyaslamamak. 53 KSEL 5. 6. 7. 8. 9. 10 1. FZKSEL 2. ZHNSEL 3. DUYGUSAL 4 TNSEL ALE ZAMAN/ ENERJ MALI

YKSEK OKTA 5 10 0. 0 0 (ZD 0 0 0 CD 0 CD 9 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8 CZD 0 0 0 0 0 0 0 0 0 7 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 6 0 0 0 0 0 0 0 0 CD 0 5 CD 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 CZD 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 Q 0 R u 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 54 Deerlendirme: Eer; stunlarda yksek, satrlarda ise birbirine yakn bir seviyede sonu e etmiseniz, dengeli yayorsunuz demektir. Denge-D Denge nsanlarn yaamdan haz alarak mutlu ve kaliteli bir yaam srebilmesi; nce kendi i dnya sonra da evresi ile uyum ierisinde olmas ve salkl ilikiler gelitirebilmesine bald e geliim ve deiim, iten da doru olmal ve sonuta bir dengeye ulalmaldr. KYF, i uyuma byk bir nem verir. nl spanyol dnr Ortega Y. Gasset; "Btn yaratklar iin rak, bu i dnya ile d dnyay ahenk iinde tutmaya abalayan tek yaratk insandr"12 der dnyamzdaki denge, kiisel yaam alanlarmz arasndaki dengeye baldr. Kiisel yaam ziksel, zihinsel, duygusal ve tinsel yaam alanlarmz arasndaki denge "i denge"yi olutu ur. Bu dengeyi salamada bize, isel deerler rehberlik eder. Yaammzn drt temel alam o kiisel, aile, i ve evre yaam alanlar arasndaki denge ise "d denge"yi oluturur. Bu uyum salamada bize, kaliteli yaam ilkeleri rehberlik eder. Kaliteli bir yaama ulama da bu iki dengeyi de gzetmemiz gerekir. dnyamz gerei bamsz bir birey olmak, farkllamak isteriz. D dnyamz gerei ise; ek, onlara uyum salamak isteriz. Bu eliki yaam boyu srer gider. Bireysel zgrlk ile m kurallar arasndaki 55 dengeyi salamak ciddi bir aba gerektirir. evremizle olan ilikilerimizde baml olmadan yn zamanda da toplum dna atlmadan zgr olarak yaamalyz. Toplum dna atlmak, Mas e saygnlk gereksinimlerini ihmali; bamllk durumunda ise, i dnyann yok saylmas an Her iki durumda, dengesiz ve salksz ar ulardr. sel deerleri yksek olan bireyler; i dnyalarnda meydana gelen dengesizliklerinin zama farkna vararak, gerekli tedbirleri alma imkanna sahiptirler. sel deerlerin ykseltilm

si, dengesizliklerin giderilmesi asndan bir zorunluluktur. Yaam Bir Btndr Yaam, tpk insan vcudu gibi bir btndr. Bu anlamda, yaam alanlarnn her biri, bu bt aralardr. Nasl ki bir organdaki rahatszlk, tm vcudu etkiliyorsa, temel yaam alanla anesinde meydana gelen dengesizlik de dier alanlar etkiler; "Yaamdaki rollerin tm, bi r btnn birbiriyle sk skya balantl paralardr. Her parann dier paralar etki utururlar. Gandi'nin gzlemledii gibi; 'Bir kii, yaamn herhangi bir alannda yanl ya dier bir alannda doru olan yapamaz. Yaam, blnmez bir btndr."13 Drt temel yaam alanmz olan; kiisel, aile, i ve evre yaam alanlarmzdan herhangi bi l edersek, aslnda yaam ihmal etmi oluruz. Ayn ekilde kiisel yaam alanlar13) Covey, Stephen R. nemli lere ncelik, s. 133. 56 mz olan; fiziksel, zihinsel, duygusal ve tinsel yaam alanlarmzn bir tanesinde meydana gelecek dengesizlik, dier kiisel yaam alanlar ile birlikte, temel yaam alanlarmz d iler. in'de eitilmi bir doktor olan Dr. David Eisenberg ise u yorumda bulunmaktadr; "Bizler (Bat dnyasnda) 'biyoloji', 'fizik', 'psikoloji' ve 'psikiyatri'yi birbirinden ayr t utan bir kavram icat etmiiz. Salkla ilgilenirken yalnzca kimyasal ilikilere ya da duy gusal dzeye bakarsak, resmin tmn gremeyiz. nmde oturan hasta, beraberinde yalnzca b el kimyasn deil, ayn zamanda ailesini, ilikilerini, duygularn ve karakterini de geti . Bir hastanede zihinle beden arasnda ayrm yaparsak, soyutlamalar yaratrz. Hasta hl b bir kiidir ve iyilemesine yardm etmek iin yapmamz gereken, onun tm ynlerini -bir ins yaammdaki dengeleri-ele almaktr."14 nsanlar bir btn ierisinde ele alan yaklamlardan biri de sibernetiktir. "Birbirleriyl tkileim iinde ve birbirine eitli ilikilerle bal olan paralardan oluan btne siber de 'sistem' ad verilir. Her sistemin u iki ortak zelliinin olmas gerekir: Paralar ve likiler. Sistemin deiik paralar vardr ve bu paralar, belli ilikilerle birbirlerine rak tek bir birim olutururlar."15 Canl sistemler yaklamna gre; "Sistemlerin varl, sistem iindeki ve dndaki tm de olmasna gre programlanm gibidir. Bu dengedeki herhangi bir bozulma, sistemi tekrar dengeye dnme araylar iine sokar. Tm canllar bu dengeyi srdrme abas iindedir. Sa roluun srmesine, dengenin bozulmas ise varolua 14) Covey, Stephen R. nemli lere ncelik, s. 134. 15) Klalolu, Mine/Berkes, Fikret. evre ve Ekoloji, s. 39. 57 bir tehdide eittir. Sistemler en basit dzeyde hcreden balayp, daha karmak olana dor tikleri iin, sistemleri oluturan elerde ya da sistem dndaki herhangi bir durumda mey a gelen ufak bir deiiklik, sistemin tmnde de ufak ya da byk, fark edilebilen ya da fa k edilemeyen deiiklik-lilere sebep olur. Sonuta, sistem(ler)in bozulan dengesi yeni den dengeye getirilmeye allr. Bununla beraber, 'deime' ve gelime olabilmesi iin de n geici olarak bozulmas kanlmazdr."16 Szmn z nsan yaam, denge zerine ina edilmelidir. KYF'ye gre bu denge, drt temel yaam alan iisel, aile, i ve evre yaam alanlar arasnda olmaldr. Ayrca, kiisel yaam alanm o sel, zihinsel, duygusal ve tinsel yaam alanlarnda da denge salanmaldr. Bu dengenin sa anamad her olay ya da durumun, insana bir faturas, bir bedeli vardr. Her trl tbbi v nolojik gelimeye ramen, gnmz insan mutsuzdur. Bu mutsuzluk, dengesiz yaamaktan kayna nmaktadr. Dengede mutluluk, dengede salk, dengede kalite vardr. Kitabn 1. Ksmn oluturan "nsan Yaamnda Denge"yi burada bitirdikten ve dengenin insan daki nemini inceledikten sonra; imdi de sra, zihinsel kaliteye, yani "soft-ware" ka litesine ulamak iin gerekli konular ele almaya geldi. Bireysel kalite, byk lde insa nini etkili kullanabilmesine baldr. te bu balamda greceimiz konu, "Zihin Ynetimi" ur. 16) ahin, Nesrin H. Stresle Baa kma, s. 3. 02 ZHN YNETM "yilii, hastal, sefaleti, mutluluu, zenginlii, fakirlii yapan; zihindir" Edmund Spencer Sklm iki yumruk byklnde ve ceviz ii grnmnde olan insan beyni; 1400 cm.lik hac

gram arasndaki arl ve yaklak 14 milyar sinir hcresi (nron) ile esiz bir potansi ir. Beynin kapasitesini anlatabilmek iin, dnyann tm byk kentlerinde yaayan insanlar lefon rehberlerindeki numaralar ayn anda aradklarn varsayalm. Herkesin bu ii ayn an pmas halinde, telefon ebekelerinin kilitlenmesine neden olacak olan bu durum, beyn in, gnn her saatinde yapt sradan bir olaydr. Dnya nfusunun 7 milyara yakn olduu eynimiz 100 milyar hcreye ayn anda mesaj gnderebilir. Dnya Beyin Kurulu Bakan Tony Buzan, bilinenin aksine, beyin kapasitemizin % l'ini d ahi kullanamadmz belirterek yle der; "Dnyann tm telefon sistemleri ann, eer b lanrsa, sradan bir bezelye tane59 sinin byklnde bir paray igal edecei hesaplanmtr."1 Madelyn Burley-Allen ise, "Zihinsel Becerileri Gelitirmek" adl kitabnda, ortalama b ir yetikin insan belleinin Britanni-ca Ansiklopedisi'nde yer alan bilginin 500 kat kadar bilgiyi saklayabildiim sylemekte ve yle devam etmektedir; "Beynin bilgi saklam a kapasitesi mr boyunca saniyede 10 yeni bilgi birimidir. Bu demek oluyor ki, bir dakikada 600 yeni bilgi, saatte ise 36.000 bitlik bilgi saklanabilmektedir. Norm al bir mr sresince, bir insan beyni 100 trilyon bitlik bilgiyi depolama kapasitesin e sahiptir."2 Peki, bylesine muazzam bir potansiyelden ne kadar yararlanyorsunuz? Sadece belleini zi mi dolduruyorsunuz? Yoksa, onu amalarnz dorultusunda bilinli ve etkili bir ekilde i kullanyorsunuz? nsan beyni; ii doldurulacak bo bir ie deil, ilenmesi gereken en k madendir. Bu yzden, bir insann beynini kullanma ekli, ayn zamanda o insann yaam kali esini belirler. Zihnin Yaps Zihin, olaanst enerjisi ve snrsz yetenekleri olan bir gtr. Kaliteli yaama ulamak g etkili bir bekilde kullanlmaldr. Zihin; kayna beyin olan, dnme, akl yrtme, b ve kullanma yetisi olarak ta-nmlanabilir. Zihnin (beynin) serebrum olarak adlan drlan Dlgesi; neokorteks ve limbik sistem (limbic system) olmak l) Buzan, Tony. Aklm En yi ekilde Kullan, s. 41. 2) Burley-Allen, Madelyn. Zihinsel Becerileri Gelitirmek, s. 26.

i, 'il'1 m1 I1 I 60 zere iki ksmdan meydana gelir. "st beyin" ya da "bilinli zihin" olarak da adlandrlan okorteks; his, dnce, yaratclk, hafza gibi insann d dnyayla balantsn dzenler bilinalt" olarak da adlandrlan limbik sistem ise; igd ile ilgili davranlar, heyec rn, ahsn varln srdrebilmesi iin gerekli davranlar idare eder. "lkel beyin" o mbik sistem, otonom sinir sistemi tarafndan idare edilir. Vera Peiffer, "Olumlu Dnme" adl kitabnda zihnin yaps hakknda yle der; "Akl, tpk iki blmden oluur: Buzdann, suyun stndeki blmne benzeyen bilin zihni, gnlk ka e ve aklc dnce yoluyla ne yapacamz ve nasl yapacamz kestirmemize yardm eder. , bilinalt zihni vardr ki, buzdann suyun altnda kalan blm gibi, zihnin daha byk linalt, renilmi davranlarn tekrar edilmesiyle urar."3 Zihnin blmlerine ilikin grler, temelde, Freud'un "kiilik" tanmlamasna dayanmaktad a gre kiilik; yapsal olarak birbirine bal, birbirinin iine gemi ve srekli olarak b i etkileyen ana blmden olumutur:4 "Ben" ya da "Benlik" anlamna gelen "Ego", bilinl ne; mantk kurallarnn almad "d", bilinaltna; "st ben" ya da "st benlik" anlam ise, vicdana karlk gelmektedir. "Vicdan" olarak adlandrlan Sper ego; kiiliin kendi sini gzetleyen, denetleyen, yarglayan, eriyi doruyu birbirinden ayran blmdr. Sper 61 dnyann yasaklayc glerinin ie mal edilmesiyle olumutur. Bilinli Zihin Neokorteks, st beyin, mantkl (aklc) beyin, Ego terimlerinin hepsi, beynin sonradan ge lien blm olan bilinli ksmn ifade eden terimlerdir. Akl ve saduyunun egemen oldu reud'a gre Ego; insan kiiliinin kendini cendisi olarak alglamasna imkan veren ve d d ile te-las halinde olan, d dnyadan etkilenen blmdr; kiiliin, kii ile gerek dnya luculuk yapan bl-ldr. Bu bakmdan, gerein alglanmas ve geree uyum salama ii, E lemlerin denetlenmesi, ger-eklere gs germe, edinilen izlenimlerin saklanmas, d-Inm

e dta olup biten olaylarn zmsenmesi, birbi-riyle elien dncelerin badatrlmas as, zihinsel yaratcln salanmas onun grevle-fri arasndadr."5 Beynin bilinli ksm, sa ve sol olmak zere iki yarm kfreden (lop) oluur. Sol yarm k k matematik, mantk, konuma, yazma, analizle ilgilenir. Sa yarm kre ise; ya-jratc hay gc, sezgi, renk, mzik, ahenk ve sanatsal faali-jyetleri idare eder; "Sol, szlerle il gilenir, sa ise resimlerle. Solun ilgi alan paralar ve zgl eylerdir, samki ise btn paralar arasndaki ilikiler. Sol kesim analizci, yani zmleyiciyken; sa, sentezcidir, i paralar birletirir. Sol kesim, neden-sonu ilikisiyle ilgilenir; sa ise anlk, simul 3) Peiffer, Vera. Olumlu Dnme, s. 13. 4) Fromm, Eric. Erdem ve Mutluluk, s. 46. 5) Fromm, Eric. Erdem ve Mutluluk, s. 46. l,,' 1 Hl',1 I',1 V, 1 62 ne ve btncl dnmeyle. Sol zamana baldr; sa ise deildir."6 Genellikle her iki lopun da kullanlmasna ramen, her insanda loplardan bir tanesi da ha baskndr. En ideali, her iki lopunda dengeli kullanlmasdr. Bylece, bir yandan durum se-zilirken, dier yandan mantkl kararlar almak mmkn olur. Bizler aslnda, sol beynin e emen olduu bir dnyada yayoruz; "Sa beyin kapasitemizden ne kadar yararlanrsak, hayal tme, sentez yapma, zaman ve mevcut koullar aabilme, ne olmak ve ne yapmak istediimizl e ilgili boyutlu bir resim yaratabilme gcmz de o denli artacaktr."7 Covey, beynin etkili kullanlmas konusunda; "Soldan ynet, sadan liderlik et!" demekte dir. Sa ve sol beyin, birlikte ve etkili bir ekilde kullanldnda, beyinde hem denge he de sinerji oluur. Sinerji basit olarak; iki insann birlikte retecekleri katma deeri n toplamnn, her ikisinin ayr ayr elde edecekleri katma deerden daima fazla olmasdr. Bilinalt Limbik sistem, alt beyin, eski beyin, ilkel beyin, duygusal beyin, d terimlerinin hepsi, beynin bilinalt ksmm ifade eden terimlerdir. lkel beyin, milyonlarca yldan be i deimeyen ve hep ayn kalan beyindir; "Freud'a gre Id'in bulunduu alan, kiiliin en a blmn oluturur. Bu blm her trl itepilerin, igdlerin, itkilerin yer ald ve ba d blmdr. Freud'a gre Id'in 6) Covey, Stephen R. Etkili insanlarn 7 Alkanl, s. 133. 7) Covey, Stephen R. Etkili nsanlarn 7 Alkanl, s. 134. 63 egemen olduu alanda mantk kurallar almaz. d alannda bulunan ya da olup biten her e e bind olarak kalmaya mahkumdur."8 Vcudumuzun rutin olarak yapm olduu sindirim, kan dolam, nefes alp verme vb. faaliye ile, tm hayati organlarmz bilinalt tarafndan ynetilir. Zihinsel yaamn % 90'dan faz inalt faaliyetleridir. Bilinalt, uykuda bile ibanda olan ve 24 saat srekli alan sistemdir. Bu mkemmel sistem sayesinde, daktilo ya da bilgisayar klavyesinin harf lerine hi dnmeden basarz. Onun sayesinde, arabamzn viteslerini hi dnmeksizin oto k geirir, ayn zamanda arkadamzla sohbet etmeye devam ederiz. Scak sobaya dokunup bir ez elimiz yandnda, bir dahaki sefere elimize bir kuma paras almamz salayan da yine tdr. Bilinalt, renilmi ve dzenli olarak tekrarlanan davra-nlardaki byk yararlarnn ya irli snrlarn iine hapsetmesi de zararlar arasndadr. Alldk snrlarn dna km ilen ve bizi engelleyen g yine bilinaltdr. Zihnin alma ekli Grdmz, iittiimiz, hissettiimiz, tattmz ve kok-ladmz tm deneyimler zihnimiz umuzdan gelen bu bilgilerin deerlendirilmesi ve sorgulanmas grevini, zihnimizin bil inli blm stlenir. Kabul veya reddetmek bilinli blmn grevidir. Her hangi bir e8) Fromm, Eric. Erdem ve Mutluluk, s. 46. 64 yi doru olarak alglyorsak -ki yanl da olabilir-, bu ey bilinaltna veri olarak alna bundan sonraki yaammzda tm duygu, dnce ve davranlarmz zerinde etkili olacaktr. Bilinalt, zihnimizin bilinli blmnn gndermi olduu tm verileri doru olarak kabul zaman sor-gulamaz; "Bilinalt zihni, muhakeme yrtmez; bilginin doru mu yanl m, makul

antksz m, gerek mi gerek d m olduu konusunda yargda bulunmaz. Sadk bir kle gib lar ve sadece ileride uygun davrann retilmesi iin bu bilgileri aa karr."9 Bilinaltmz bizi gden, ynlendiren blmdr. Eer ana-babalar, kk yalarda bizlere; " ptal insansn" ya da, "ok sakar bir ocuksun" vb. szleri sk sk tekrar ederlerse, tekrar anan dnceler bilinaltnda kk salarlar. Zamanla, bizde bu szlere inanmaya balarz. Bu bilin dzeyimizde doru olarak kabul ettiimiz an, veri olarak bilinalt belleimize gn irler. Bilinalt, yeni duruma uyum salamak, yani sakarlk yapmak iin var gcyle alr nadolu'da; "Bir ocua 40 kez aptal dersen, aptal olur" zdeyii, bu durumu dorulamaktadr Ariv Kaytlar nsan, bir bilgisayar gibidir: Bedenimiz, bilgisayarn fiziksel paralarm (hardware); z ihnimiz ise, yazlm (software) yani program oluturur. Bilgisayar program bir seferde y enebildii halde, gnmz artlarnda zihinsel program bir 9) Peiffer, Vera. Olumlu Dnme, s. 17. 65 seferde yklemek mmkn olmaz. Sz konusu program, yaammzdaki her trl deneyim ve anla ktadr. Grdmz, iittiimiz dokunduumuz, tattmz, kok-ladmz, dndmz ve hatta haya e zihinsel belleimizde depolanr. Zihnimizde depolanan bu verileri, "zihinsel ariv kaytlar" ya da ksaca "ariv kaytlar" olarak adlandrmak istiyorum. Bu anlamda, ariv k oluumu yaam boyu devam etmektedir. Ancak, en nemli kaytlar ocukluk yaammzn erken nde oluan ve psikolojide "erken yaantlar" olarak adlandrlan kaytlardr. Bu kaytlarn (kalitesi) ve nicelii (says), ayn zamanda yaam kalitemizi belirler. lkemizdeki ekonomik, kltrel ve sosyal alanlardaki yetersizlikler nedeniyle, Trk topl umunu oluturan bireylerin byk ounluunun ariv kaytlarnn yanl oluturulduunu d ramlamadan dolay, en nemli zenginliimiz olan insan kaynaklar potansiyelimiz, verimsi z kullanlmakta ve hatta israf edilmektedir. Bu tr bir program ile, kaliteli yaama v e ada uygarlk dzeyine ulalmas mmkn deildir. Ariv Kaytlarnn Oluumu Duygu, dnce ve davranlarmzn temelinde, ariv ka-fcytlar olarak adlandrdm gem Bu ve-riler; duyu organlar tarafndan alglanan eyler, yaam boyu edinilen tecrbeler ile, okul ve evreden edinilen bilgilerle birlikte; kitaplar, filmler, gazete habe rleri, dedikodular, her

66 trl duyumlar ve dier kaynaklardan elde edilen datalardan oluur. Yaadmz iyi ve kt her deneyim, gelecekte bir mracaat dokman olarak kullanlmak ze imize aktarlr. Her hatal hareket, sinir hcreleri tarafndan saylr, kaydedilir ve gele te aleyhimizde kullanlmak zere depolanr; "Bilinli zihinden gelen bilgiler, dorudan bi linalt zihnini besler. Zihnin bu iki blm arasnda gl bir ba vardr. Grdmz, du her ey, bilin zihni tarafndan alglanr ve bilinalt zihninde bir an olarak saklanr. olayn kendisi art o anki duygular eklinde saklanr. Varsayalm ki bir kpek tarafndan srldmz. Bu olay yaarken beraberinde ok, ac ve ko rn da yaarsnz. Bu olay ve duygular imdi bilinaltnzda saklanmtr. Bu an, benzer vranlarnz etkiler. Bir daha kpek grdnzde bu anya gre hareket edeceksiniz; bak an korkarak geeceksiniz ve daha nce yaam olduunuz ok ok kuvvetli ise, belki kpekte iin yolun kar tarafna geeceksiniz."10 Bu verilerin nemli bir ksmn, erken yaantlara ait veriler oluturur. Sz konusu bu ver n ou, ocukluk yaantmzda teyit edilmeksizin, yani doruluu aratrlmakszm arivimiz . Yaantmzn dier blmlerinde de, zaman zaman belleimize doruluu pheli bilgiler gi der. rnein, gazetede okuduumuz ya da televizyonda izlediimiz yanl bir haber, ertesi g tekzip edilmi olabilir. Ancak bu veri, bizim zihinsel arivimizde oun10) Peiffer, Vera, Olumlu Dnme, s. 14. 67 lukla dzeltilmeden ylece kalr. Ayrca, her gn iittiimiz yzlerce dedikodunun da doru olup, bunlar teyit etme imkanmz yoktur. Bilincimiz tarafndan sorgulan-makszm inanlan u veriler, gelecekteki yaantmza yn vermek ve inan kalplarmz oluturmak zere bilin aktarlrlar. Ariv Kaytlarnn nemi sel yaantmzn derinliklerini indiimizde; aile, okul ve evrenin oluturduu gelenekse

izde ne kadar derin izler brakm olduunu anlarz. Genellikle bu renilen eyler, sorgul aplmakszn bilinaltmza kaydedilmi olan bilgilerdir. Bu bilgiler, yetikin bireyler ol da da, farknda olmadan hayatmz ynetmeye ve ynlendirmeye, yani bizi "gtmeye" devam ed er. Gemie ait olumsuz ariv kaytlarn, zihnimizden karp atamayz ancak, 6. Ksm'da niklerle, bu verilerin niteliini ve niceliini deitirebiliriz. Bu deiiklik, kaliteli y ma ulama yolunda bizim iin yeterlidir. Ariv kaytlar, alglama zerinde ynlendirici bir etkiye sahiptir. Bir ok eitimli anaba ocuunun en kk bir hatasn grr grmez, onu dvp svmesinin nedeni budur. ounlukl ona kzmsa, o da ocuuna kzar; eer dvmse, o da dver. Oysa, bu olumsuz davranta b svmeyi hi de arzulamamakta ve her seferinde piman olmaktadr. Ancak, bu ii niin byle ptnn ounlukla farkna bile varamaz. nk, bilinalt, "otomatik pilot" gibi annda " Bilinalt 68 bu zmleri, belleimizde yer alan gemie ait verilerin iinden seer. Bu olay o kadar k srede olur ki, mantkl olarak muhakeme etmemize frsat bile kalmaz. Bilinaltmz bir film makinesine benzetirsek, makineye hangi filmi koyarsanz ekranda on u grrsnz. Ariv kaytlarmzda hangi tr veri varsa, o tr davranlar sergileriz. Bu n t ariv kaytlarmzn nitelii ve nicelii ok nemlidir. Ariv kaytlarmzda hangi veri -tmz o fikri kabul eder ve uygular. Bu yzden ariv kaytlarmz olumlu nitelie evireb olumsuz dnce, olumsuz sz ve olumsuz davranlar sratle azaltmak gerekir. Bunlarn ye lumlu dnce, olumlu sz ve olumlu eylemleri koymak gerekir. Ksaca, bilinaltna ne ekers onu bieriz. Zihin Bahenizin Bahvan Olun! Bir baheden verimli ve kaliteli rn alabilmek iin; topra aktarmak, iyi cins tohum kull nmak, sulamak, gbrelemek ve gerektiinde zararl bitkilerle mcadele etmek gerekir. Tm b u faaliyetler, bizim srekli bahvanlk yapmamz gerektirir. Eer bahvanlk yapmazsak; kiler baheyi igal ederek, ektiimiz rnn suyuna ve gbresine ortak olurlar. Sonuta, is iz rn alamayz. Zihnimiz de, tpk bir baheye benzer. Ne ekersek onu bieriz, arpa ekip buday biemeyiz. ihnimizden en iyi ekilde yararlanmak iin, srekli bahvanlk yapmalyz. Bahvanlk yap dzenli okumay, her eyi sorgulamay, bamllklardan uzak durmay, srekli gelimeyi, de 69 lenmeyi, salmza dikkat etmeyi ve dengeli yaamay gerektirir. fke, korku, kskanlk duygular skerek bunlarn yerine; sevgi, takdir, hogr ve nee tohumlarn ekmemizi ger . letiimin alabildiince hzland gnmzde, zihnimiz srekli mesaj bombardman altndad m iin, zihnimizi amalarmz dorultusunda etkili bir ekilde ynetmemiz gerekir. nk zi trden bilginin igal ettii bir plk deildir. Eer, zihin bahemizi kendi kaderine terk k, zararl bitkilerin ksa zamanda baheyi ele geirdiini grrz. Doruluu teyit edilmem geleneksel kltrden kaynaklanan basmakalp inanlar ve olumsuz paradigmalar bu zararl b itkilerden bazlardr. Zihin bahemizi igal eden bu davetsiz misafirler, sonuta baz alg malarna yol aarlar. Alg yanlmalar iletiim kazalarna, iletiim kazalar ise, zihnimiz siz kullanlmasna ve sonuta yaam kalitemizin azalmasna neden olur. Duyu ve Alglama Duyu; insanlarn ve hayvanlarn, d dnyann uyaranlarn grme, iitme, koklama, dokunma ma organlar araclyla hissetme yeteneidir. Alglama ise; dikkati bir eye ynelterek, lgili olarak duyular araclyla edinilen bilgileri, bilinte anlamlandrma ve yorumlama s cidir. Alglama, alglanan uyarcnn ve alglayan kiinin zelliklerinin etkileimi sonucu Bu nedenle alglamada, nceki yaantmza ait bilgi ve tecrbelerimizin etkisi byktr. 70 Feyzullah Erolu, "Davran Bilimleri" adl kitabnda alglamay yle tanmlamaktadr; "n alc hcrelerin toplad verileri bireyin iinde bulunduu ihtiyalar, amalar, beklen ntlar ve dier sosyo-klt-rel etkenleri de hesaba katarak seme ve rgtleme ilemlerine ad verilmektedir."11 Doan Ccelolu ise, "nsan ve Davran" adl eserinde, duyu ve alglama hakknda u bilgi tedir; "Duyu, alc hcrelerin d evredeki fiziksel enerjileri yakalayarak sinirsel enerj ye evirmesiyle oluur. Bu sinirsel enerji beyinde ilenir ve ilemin sonucunda bir algsa l rn ortaya kar. Bu ileme alglama (perceiving) ve ortaya kan rne de alg (percept lir. Alg, duyudan farkldr. Alglama annda beyin, bireyin iinde bulunduu durumdan beklentil

ni, gemi yaantlarn, dier duyu organlarndan gelen baka duyulan, toplumsal ve kltr i hesaba katar. Gelen duyulan, bazlarn ihlal etme, bazlarn kuvvetlendirme, arada olan boluklar doldurma ve beklentilere gre anlam verme bu aamada yaplr."12 Sonu olarak, duyu organlarnn beyine ilettikleri duyular basittir. Alglama ise, gemi e ve deneyimlerimizin de iin iine girdii, son derece karmak bir sretir. Getalt lkeleri Zihnimiz, evremizdeki duyular geliigzel alglamaz. Bize ulaan duyulan, derler toplar e onlar organize eder. Bu 11) Erolu, Feyzullah. Davran Bilimleri, s. 14. 12) Ccelolu, Doan, tnsan ve Davran, s. 118-119. 71 nedenle alglamada, baz organizasyon kurallar vardr. Alglamada zihin, duyulara bir anl am ykler. kt olarak adlandrabileceimiz alglama, kendisini oluturan duyusal girdiler plamndan ok daha fazlasn ifade eder. Alman psikologlarn "getalt" olarak adlandrdkla onusu organizasyon kurallarndan bazlar unlardr:13 1. ekil-zemin ilikisi: Btn alglamalarda, ekil ve zemin bulunur. ekil, zemin ile anla azanr. ekil-zemin ilikisi btn duyu organlarnda vardr. rnein, srekli ve uzaktan al grlts zemini, ku sesleri ise ekli oluturur. imdi, aadaki ekle bakalm. ekilde gen kz yzm, yoksa bir vazo mu? ekil 3: ekil-Zemin likisi Ne greceiniz, neyi zemin olarak kabul edeceinize baldr. Burada ekil ile zeminin yer rdiini greceksiniz. Vazoyu zemin olarak kabul edersek, ekil insan yz; insan yzn zem arak kabul edersek, bu sefer de ekil vazo olur. 13) Ccelolu, Doan. nsan ve Davran, s. 123-125. 72 Btn alglamalarda ekil-zemin ilikisi vardr. lk alglanan e ekildir. Dikkat ekmeye oluturur. ekil, zemin ile birlikte bir anlam kazanr. rnein, lm ve yaam ele alalm zemin lm ekil olarak alrsak, zaman snrsz kabul edip hi lmeyecekmi gibi yaarz. m ekil olarak kabul edersek, yaamn snrl olduunun farkna varr, onu etkili kullanr bizim yaama yklediimiz anlam yakndan etkiler. Yaamn snrl olduunu anladmzda, e anlaml ilerle uramaya zen gsteririz. 2. Tamamlama ilkesi: Bir nesnenin tamamn grmesek bile, tamamlama ilkesinden dolay, o nesnenin tamamn gryormu gibi alglarz. nk, bize eksik paralar halinde ulaan duy tamamlar. imdi, aadaki Telsim ilann okuyalm: "Cp msj ksltmlr szl gnltlm 2. bsm" Reklam metnini doru olarak okudunuz deil mi? nk, eksik olan yerleri zihnimiz, tamamla ma ilkesi gerei bizim iin otomatik olarak doldurdu, tlan metninin tam ekli yledir; "e mesaj ksaltmalar szl geniletilmi 2. basm." te zihin, gnlk yaamda bu ilkeyi ok sk uygular. ou zaman eksik verileri, kendiliin ile olsa- tamamlar. Bunun iin de, ou zaman elimizde yeterli veri olmad halde, insanla hemen etiketleyip damgalayveririz. Bu durum, iletiim kalitemizi, iletiim kalitesi i se yaam kalitemizi olumsuz etkiler. 73 3. Yaknlk ilkesi: Bu ilke gerei, birbirine yakn nesneler, grup olarak alglanrlar. Bu usus, tm alglama alanlar iin geerlidir. Aadaki rnekte olduu gibi, yakn izgileri n dolay, grup olarak alglarz. Ayrca, tamamlama ilkesinden dolay, st izgileri olmad are olarak alglarz. Zihnimiz, st ve alt blmlerindeki eksiklikleri bizim iin tamamlar e sonuta kare olarak alglarz. nk, zihin arivimizde saysz kare rnekleri vardr. Bu lar ve alar birbirine eit drtgenler olduunu biliriz ve hemen tanrz. ekil 4: Yaknlk ilkesi Ancak, bu olay her zaman byle gereklemez. nk, bir insann her konuda her eyi tam ola ilmesi mmkn deildir. Bu nedenle, zihnimiz sk sk hata yaparak, alg yanlmalarna yol a Grecelilik Kuram Sevgilisi ile haftalk bulumasn yapan bir insan, bir saatlik srenin su gibi akm oldu yaknabilir. Ayn alglama ekli, olumsuz durumlar iin de geerlidir. Bu durum, tamamen z hnin yanl alglamasndan kaynaklanmakta olup, fizikte relativite (grecelilik) kuram ola ak adlandn74 lir. Albert Einstein'a ait olan bu kuram; bir eye ya da bir kimseye gre olan bir h ususun, kesin olmayp, kiiden kiiye, zamandan zamana, yerden yere deiebileceini ngre

bir kuramdr. Amerika'nn, 1991 ylnda rak'a dzenledii "l Frtnas Harekat"mn da komutanln ya hwarzkopf, albay rtbesinde Vietnam'da grev yapt srada, mayn tarlas iindeki yaral rtardktan sonra duygularn yle ifade etmitir; "Mayn tarlasnda ilerlemeye baladm, z layarak yava yava adm atyordum. Her bir adm attmda dizlerim ylesine fazla titriyo acam tutmak ve dier adm atmak iin iki elimle onu kaldrmam gerekiyordu. ocua ula een zaman bin yl gibi gelmiti."14 Gerekte, bin yl gemi olmas mmkn deildir. Sadece, bir alg yanlmasdr. Einstein bu ; "Bir adam gzel bir kzm yannda bir saat oturursa, bu ona bir dakika gibi gelir. Fa kat o bir de scak bir sobann zerinde bir dakika otursun, bu ona bir saatten de daha uzun gelir. te relativite (grecelilik) budur." Algda Seicilik evremizde olup bitenlerin ounluunu, duyu organlarmz tespit eder, ancak tespit edilen lerin byk bir ksmn alglamazlar. Zihnimiz, bilin dzeyinde snrl eylere odaklanr arnn dndakileri eler. Psikoloji biliminde bu duruma, "algda seicilik" denmektedir. Nitelikleri, s. 147. 75 Alglamada; ariv kaytlar, ilgiler, gereksinimler, inanlar, kiisel deerler, beklentile ibi alglaycdan kaynaklanan deikenlerin yan sra; uyarcnn deikenlii, uyarcnn lup olmamas ve renkleri vb. uyarcyla ilgili deikenler de nemli bir rol oynar. "u anda evremizde odaklanabileceimiz milyonlarca ey olup bitmektedir. Kulamzn damar n geen kanmzdan, kollarmza dokunan rzgara kadar. Ama biz ayn anda ancak birka eye abiliriz. Zihnimiz bizim bilincimiz dnda her trl eyi yapabilmektedir, ama bilinlilik yinde ayn anda odaklanabileceimiz eylerin says snrldr. Bu yzden beyin, zamannn dikkat edeceimizi bir ncelik srasna sokmakla geirir. Daha da nemlisi neye dikkat etme eceimizi, yani neyi kapsam d brakacamz kararlatrr."15 Alglama Kalitesini Etkileyen Baz Hususlar ki insan, ayn nesneye bakmalarna karn, farkl alglamalarda bulunabilirler. Hatta, ara da anlamazla debilirler. Ve sonuta, her ikisi de hakl olabilir. nk biz insanlar, aylar olduu gibi deil, ariv kaytlar ve onun oluturduu paradigmalar dorultusunda al rca, alglamay etkileyen deikenlerde, kiiden kiiye deiiklik gsterir. Alglama kali leyen hususlardan bazlar unlardr: 1. Veri yetersizlii: Baz insanlar, zihinlerini hep ayn tr verilerle doldururlar. Aad skalada da grld gibi, 15) Robbins, Anthony. iindeki Devi Uyandr, s. 240. 76 banaz ve yobaz bir insann bilgi skalas dar ancak ayn tr verilerin says fazladr. Ayr iler, yetersiz ve ounlukla da dorulanmam bilgilerden oluur. Eer bu skalay, daire l at gzlndeki ay elde ederiz. Bu tip insanlar, kendi bildikleri yoldan amayan, "buru ultusunda giden" insanlardr. Kendi bilgilerini mutlak doru, dier insanlarn grlerini yanl kabul ederler. Dier bir deyile, verilerinin nitelii ve nicelii ne kadar yetersi ise, grlerinin de o kadar doru olduuna inanrlar. -100 Denge lei Bir insann ariv kaytlar, skalanm kk bir blmne ait bilgileri ieriyorsa, doal ola iz bilgiler kiinin tutum ve davranlarnda belirleyici olacaktr. Arivinde, skalanm hep yn blmne ait veriler bulunan insanlar; bu verilerden dolay banaz ve nyargl olurlar grleriyle elien hibir fikri okumazlar ve dinlemezler. nk onlara gre, kiisel ar alan bilgiler dndaki her ey yanltr, ktdr. Bir insann bilgisi ne kadar az ise, k doruluuna olan inanc o denli fazladr^ 77 Onlar bu sonuca, nicelii ve nitelii yetersiz ariv kaytlar gtrr. Bilgi skalamzda yer alan verilerin yetersizlii, kaliteli yaama ulamamz ve evremize u salamamz engeller. Bu nedenle, ariv kaytlarmzdaki veriler, skalanm tm kesimlerini mal ve mmkn olduunca dorulanm bilgilerden olumaldr. Ayrca, ariv kaytlarmzdak etmek gerekir. Geni bir skala, insana hogr ve geni bir bak as kazandrr. Yaam k nn yolu, ariv kaytlarn hem nitelik olarak, hem de nicelik olarak geniletmekten geer. Bir sz vardr; "Btn inliler ayndr" diye. Gerekten btn inliler ayn mdr? Yoksa,

a inlilere ait veriler mi eksiktir? Yaam boyu grdmz inlilerin says ka tanedir? Oy in insanlarna ait sadece bir gnde binlerce kayt yaparz. Btn inliler ayn deildir. S izim zihinsel belleimizdeki inlilere ait veriler yetersizdir. 2. Verilerin nitelii ve nicelii: Bir insann yaam kalitesi, byk lde; ariv kaytlar e niceliine baldr. Nitelik, bilgilerin gvenilirliini yani doruluunu ifade eden bir dir. Nicelik ise, skalanm btn alanlarn kapsamasn ve yeterli sayda olmasn ifade ede kaytlarnn nitelik ve nicelii her insanda farkl olduu iin; farkl gr alar, fark l davranlar ortaya kmaktadr. Cenap ehabettin; "yi adam dediimiz, kendimize en ok benzeyen adamdr" szn tesadfen ir. "Bana arkadan syle, sana kim olduunu syleyeyim" zdeyiinde I i 78 olduu gibi; biz insanlar kendi paradigmalarmzn, kendi ariv kaytlarmzn niteliine v e benzeyen kiilerle arkadalk kurarz. Onlar beenir, onlar daha ok severiz. nk, ar telii ve nicelii birbirine benzer. Ayn ekilde, evlendikten sonra elerin de birbirlerine benzedikleri sylenir. Bu durum dorudur. nk eler, kendilerine zg duygu, dnce ve davranlar srekli tekrarlayara riv kaytlarna yeni ilaveler yaparlar. Sonuta yaplan ilave orannda, ariv kaytlar bi benzer hale gelir. 3. Para-btn ilikisi: Alg farkllklarnn nedenlerinden bir tanesi, para-btn iliki ro dzeyde yal boyadan yaplm bir manzara resmine baktmzda ok ho bir izlenim edin dzeyde manzara zerindeki siyah bir noktaya baktmzda ruhumuz kararabilir. Bu iki bak n grdklerimiz farkl olabilir. ou kez, paralarla btn hakknda salkl karar veremey Ayn ekilde, bir insan MKB (stanbul Menkul Kymetler Borsas)'nin kriz yllarndan birin performansna baktnda, borsa hakknda karamsar bir tablo izerken; bir bakas, gemi y sek kazanlar salad yllardan birisine bakarak olumlu bir tablo izebilir. Salkl B'nin kuruluundan bu yana gstermi olduu tm performansa bakmaktr. Paralar, ou kez b tabilir. 4. 360 derecelik bak: Alglamada, olaylara 360 derece bakabilmek nemlidir. Bir ehrin m erkezindeki gkdelenin dou penceresinden grdklerimizle, bat penceresinden gr79 dklerimiz ayn olmayabilir. rnein, stanbul'un Maslak semtindeki bir gkdelenin dou pen esinden baktmzda boazn nefis manzarasna tank olurken; bat penceresinden baktmz ve gecekondular grebiliriz. Tek ynden bakp, "stanbul budur" diyemeyiz. Dersek yanl r mu? Hayr. Peki eksik olur mu? Evet. Tarifin tam olabilmesi iin, ehre tm ynlerden 36 0 derece bakmak gerekir. Davranlarmzn Kkeni Bireyin yaam boyu gelitirmi olduu algsal kalplarn tm, kiinin iinde yetimi oldu liminden kaynaklanr. Alglamada, gemi yaantmza ait ariv kaytlar belirleyici bir ro Bu kaytlar, alglamamz yaadmz srece etkiler. Biz dnyay gerekte olduu gibi dei hinsel kalplar, yani paradigmalar dorultusunda grrz. Zihinsel ariv kaytlarmzn nitelik ve niceliinin, paradigmalarmzn, inan kalplarm a varr; ariv kaytlarmzdan ne kadar etkilendiimizi anlarsak, sorumluluu o oranda stl liriz. Bylece, dier insanlar anlama ve dinlemeye bilinli bir aba sarf ederiz. Btn g ve bak amzn daha nesnel olmas iin gayret ederiz. Belleimizde yer alan ariv kaytlarmz, paradigmalarmz dier bir deyile inan kalpla Paradigmalarmz ya da inan kalplarmz, dncelerin eitli duygularla yorulmas sonu Paradigmalarmz, duygu ve dncelerimizi, duygu ve dncelerimiz ise, davranla81 80 rmz belirler. Davranlarmzn da, bir takm sonular vardr. Bu durum, "mam bildiin ulamaktadr. Temelde; duygu, dnce ve davranlarmzn kalitesi, ariv kaytlarnn nite baldr. Ksacas, ariv kaytlar yaam kalitemizi belirler. ekil 5: Davranlarn Kkeni Paradigma Kavram DUYGULAR PARADGMALAR/NAN KALIPLARI Herhangi bir olay ele alalm. Bu olay iyi mi - kt m, yanl m - doru mu? Neye gre? T ariv kaytlarmza ve paradigmalarmza gre. Ariv kaytlarmdaki nitelik ve nicelik fark igma farkllklar nedeniyle, her birey olaylar da farkl alglar, farkl tepkiler gsteri

balamda her insan, kendi kaderini kendisi oluturur. Varlk, ktlk, zenginlik, fakirlik , baar ve baarszlk tamamen bizim ar-. iv kaytlarmzn oluturduu paradigmalarn b Paradigma (paradigm); halen kullanlmakta olan yntemin iyi alt ve gemite denenmi ngi bir deiiklik yapma ihtiyacnn bulunmadna dair bir inantr. Ancak, hzla deien ni bulular ve keifler u anki inanlarmz geersiz klabilir. Ayn sebeplerden dolay m ya da pratik olmayabilir. Bu tr inanlar, zamanla, snrlayc zihinsel kalplarn ve bel alkanlklarn gelitirilmesine yol aar. Olumlu (gelitirici) ve olumsuz (ka-hplayc) ol iki tr paradigma vardr. Kaliteli bir yaam iin, olumsuz paradigmalarn ekim alanndan , olumlu paradigmalara sahip olmak gerekir. Doan Ccelolu, paradigmalar gzmzde srekli takl olan gzlklere benzeterek, i ve d dmz sylemektedir; "Alglamay etkileyen kiiye ait tm i etkenler bir araya gelerek oluturduu zaman bu sisteme paradigma ad verilir. Paradigma dinamiktir ve ou kez kii ulland paradigmann farmda deildir."16 Dier bir deyile paradigma; insann duygu, dnce ve lavranlarn ynlendiren temel fel nn dnyay ve olaylar alglamasnda kesin belirleyici rol oynar. nsanlar olaylara, parad alarna gre bir anlam yklerler. Paradigmalar, yaam alglama eklimizi ve yaama bak a r. Neye, ne kadar nem vereceimizi belirlerler. imdi, paradigma kavramnn daha iyi anla bilmesi iin, baz rnekleri inceleyelim. 16) Ccelolu, Doan. yi Dn Doru Karar Ver, s. 56. Farkl Paradigma rnekleri 82 Farkl raramgiu___ lk rnei, Atatrk'n yaamndan vermek istiyorum: rdn Emiri Abdullah, Trkiye'ye yapt , sz kutsal yerlere getirerek peygamberin (Hz. Musa, Hz. sa ve Hz. Mu-hammed) de, Ar ap blgelerine gnderilmesi nedeniyle vnr. Arap milletinin stnlnden ve yaadklar lndan sz eder. Atatrk, bu durumdan olduka rahatsz olur. Bilindii gibi, slmiyet n lerde yaayan insanlar putlara tapmakta, kz ocuklarn diri diri gmmekteydiler. Atatrk, Emir gittikten sonra beraberindekilere u aklamada bulunur; "Yce Tanr, Trk l i ve milletine bir peygamber gndermek ihtiyac duymamtr. nk Trk milleti, Islmiyet -; .* aVlnk vamsm 1 "'~ -~"^>to 'vahdaniyet' (tek tanr) inancolacak peygamDei ^u^.-.. milleti, Islmiyetten ok nce 'vahdaniyet' UeK uum, tM__ na sahipti ve ahlak yapsn bir peygamber'e muhta olacak kadar hibir devirde kaybetmedi ."17 "-1- " ^mir Abdullah'n r. """^"malan. farkl ariv kasahipt ve amarv 7~r~ kadar hibir devirde kaybetmedi."17 Atatrk ve Emir Abdullah'n paradigmalar, farkl ariv ka- ( yularndan kaynaklanan, farkl ak alarn yanstan iki pa-ij radigmadr. Bu iki farkl paradigma, sonuta; farkl duyg e farkl davranlara yol aar. Tpk, aadaki logoda olduu gibi. "arrefour" yazsnn gryorsunuz? Biri krmz, dieri ise mavi renkli olmak zere, iki tane ok iaretine benz l deil mi? four Logosu ekil 6: arrefour Logosu arrefour 83 Peki imdi de; oklar zemin, oklar arasndaki boluu ise ekil kabul ederek yeniden bakn, greceksiniz? arrefour yazsnn ilk harfi olan, "C"yi grebildiniz mi? "C" harfini greb ek ve geliebilmek iin, bak amzda deiiklik yapmamz yani, farkl bir paradigmadan b ir; "nl Msrl astronom Batlamyus (Ptolemi) iin dnya, evrenin merkeziydi. Ancak, Koper merkeze Gne'i yerletirerek bir 'Paradigma deiimi' yaratt. Bir hayli diren ve basky neden oldu. Birdenbire her ey baka trl yorumlanmaya -balad."18 imdi, bir paradigma e, kendi yaammdan vermek istiyorum; Emekli olmadan nce, daire bakanm benim emekli olma fikrimi rendiinde; "Emekli olup da ne yapacaksn, alacan 5 milyar paray da batrma" dedi. Gerektende bu zihniyete sahip bi insann kazanma ans sfrdr, kesinlikle batrr. Bense iimden kaybetmeyi deil, "5 mil milyar yapabilirim" diye dnyordum. Eer daire bakanmn paradigmasna sahip olsaydm, k kararm kesinlikle veremez ve snrlarmn dna kamazdm. nk onun paradigmas, ol lu bir "korku paradigmas"yd. Olumsuz paradigmalar, tpk korselere benzer. Bilindii gibi korse, zellikle kadnlarn in

e grnmek iin ilerine giydikleri, vcudu epeevre sararak (kalplayarak) onun sarkmamas n bir malzemedir. Olumsuz paradigmalar da, bizim zihinsel korselerimizdir. Zihni mizin, alldk snrlarn dna kmasna asla ve asla izin vermezler. Bunun iin, 18) Covey, Stephen R. Etkili insanlarn 7 alkanl, s. 25. T^^M^Nejat. Dnen nsana Hazine, s. 102. 84 bata "korku" olmak zere her trl duyguyu ustaca kullanrlar. Bu balamda, geliim ve de deki en byk engellerdir. Snrlarnzn Dna kn imdi de sra, nszde sorulan soruyu cevaplamaya geldi. Sorunun zm, aadaki gibidir. anlalaca gibi, soruyu zebilmek iin, alldk snrlarn dna kmak gerekir. ns olursak, zihnimiz, algda tamamlama ilkesi gerei, dokuz noktann etrafna bir izgi ekere ekli dikdrtgen olarak alglamamz salar. Bu snrlama, zm imkansz klar. Oysa, so ilde de grld gibi bu snrlarn dna kmak gerekir. ekil7: Dokuz Nokta ve zm Bir in zdeyiinde; "Derin olan kuyu deil, ksa olan iptir" diyerek, paradigmann nemini taya konmaktadr. Giri85 imcilik ve yaratclk; yukardaki ekilde yer alan dikdrtgenin oluturduu snrlarn d kl alardan bakabilmeyi gerektirir. nmze bir frsat ktnda; olumsuz paradigmalara an, kaybedecei eyler zerine odaklanaca iin ou kez bu frsat deerlendiremez. Oysa digmalara sahip insan, riske girebilir ve kritik kararlar verebilir. Olumsuz dnen insanlarn kendileri ve evrelerini sulama eilimleri yksektir. En ufak b gel durumunda pes ederler, mcadele gleri zayftr. Daire bakanmda olduu gibi, eer ka e odaklanmsanz, kazanma ve gelime ansnz sfrdr. nk, bu paradigma sizin geliimi arn oluturur: Filler ok kkken, kazklara balanarak eitilirler. Bu kazklan her seferinde zorlayan f vrular, kazklardan kurtulmay bir trl beceremezler. Sonunda, artlanrlar ve bir daha b az zorlamay dnmezler. Yetikin bir fil olduklarnda bile, skebilecekleri bir kaza e, hibir zaman bu kazklardan kurtulmay dnemezler. nk, artlanmlardr. Fransz yazar Andre Gide; "Kyy gzden kaybetmeye cesaret edemeyen insan, okyanus kefede ez" der. Kaliteli yaama ulamak iin; geliimimizi engelleyen kalplar krmak ve snrlar rekir. Zihin ynetimi demek; duygu, dnce ve davranlarmza yn veren snrlayc parad paradigmalarmz oluturan zihinsel ariv kaytlarmzn nitelik ve niceliini deitirme nli i. bir aba sarf etmek demektir. Zihnimizi amalarmz dorultusunda etkili bir ekilde kullan bilmek demektir. "Kalplanm insan kendi yaamnn anlamn, davranlarnn temelinde yatan temel ilke ve lduunu dnmez; nk kendine empoze edilen kalplarn dma kamamtr. te yandan gel arp onlarn tesine gemi ve yaamna yn veren temel ilke ve deerleri kefetmeye abala Paradigmalarn nemi Napoleon Hl, "Dn ve Zengin Ol" adl kitabnda; bir veya daha fazla duygunun dncelerl sonucu, kiinin her davrann yneten inanlarn ortaya ktn sylemektedir. Dncel riv kaytlar ok nemli rol oynar. Bu kaytlar olumsuz zellikte ise, olumsuz inanca; olu zellikte ise olumlu inanca sahip oluruz. Bu inanlar ise, bizim davranlarmz ynlendi r. Dier bir deyile davranlarmz gderler. Zihin arivimizdeki verilerin oluturduu b r, nyargl kavramlar ve bir dizi "-meli, -mal" kurallarn da beraberinde tar. Bu in dnce ve davranlarmz etkileyecek olan paradigmalar olup, eylemlerimizi ynetir. "inanlarmz bir kere kabul ettiimiz zaman, bunlar sinir sistemimize tartlmaz emirler nde iletilir, bugnk ve gelecekteki olanaklarmz geniletme ya da yok etme gcne sahip ar."20 19) Ccelolu, Doan. yi Dn Doru Karar Ver, s. 311. 20) Robbins, Anthony. indeki Devi Uyandr, s. 93. 87 Bir kiiyi anlamann yolu; o kiinin duygu ve dncelerinin temelini oluturan paradigmala layabilmekten geer. Yani o kiinin dnyaya, bak tarzn alglamanz gerekir. Yaamlarm likler yapmak istiyorsak, dikkatimizi uygun bir biimde tutum ve davranlarmza verebili riz. Ancak, ok nemli bir deiiklik yapmak istiyorsak, o zaman temel paradigmalarmz ze

de almamz gerekir. "ster kiisel, ister i hayatnda olsun, sorunlarn ounun temelinde 'kalplanm' insan s yatar. Bir baka deyile 'kalplanm' insan paradigmas olaylarn ounu sorun olarak k yanstr. 'Kalplanm' insan paradigmasnn bilincine varmadka, kii sorunlarna zm ancak 'gelimi' insan paradigmas gelitirerek zlebilir."21 Kendi nnzden ekilin Baar ve mutluluk yolunda en byk engel, yine insann kendisidir. Kendi nmzden ekildi an, yolun ak olduunu grrz. Baz insanlar; "Baarsz olursam evrem ne der?", "Ya ifl nasl geinirim!", "Bunu imdiye kadar kimse baaramad" trndeki bozguncu fikirlere sahi rler. Bilinaltna bu olumsuz tohumlar ekildikten sonra, olumlu sonular elde etmek mmkn deildir. Bunun iin dncelerinizde kkl deiiklikler yapmalsnz. Yaamnz deitirmenizin yo n gemektedir. Mucit James Ailen; "Bir insan dncelerinde kkten bir deiiklik yaparsa, maddi ko21) Ccelolu, Doan. yi Dn Doru Karar Ver, s. 130. 88 89 il ' ullannda ne hzl bir dnm olduunu grp aracaktr" der. Romal filozof Marcus Aure 00 yl nce yle seslenmektedir; "Dnceleriniz ne ise hayatnz da odur. Hayatnzn gid iyorsanz, dncelerinizi deitiriniz." KYFye ulamada belirleyici olan ey olaylar deil, bizim bu olaylar karsnda takndmz orun; zihnimizin bizim lehimize mi, yoksa aleyhimize mi altnn tespitidir. Yani, arab ullanrken bir taraftan gaza basarken, dier yandan ayn anda frene basyor olabiliriz. Olaylar kontrol edemeyiz fakat bu olaylara gstereceimiz tepkileri belirleyebiliriz. Felsefemiz; "olumlu dn, olumlu davran"dr. Kaliteli bir yaam iin; zihnimizden ve ise aantmzdan olumsuzluklar karp atmalyz. Yaplacak i, olumsuz fikirler aklmza geli zihnimizden kovmaktr. Latin airi Virgil bu konuda; "Biz hepimiz, kendi cehennemim izi kendimiz tarz" demektedir. Uzun sreden beri, her dalda baarl olmu insanlarn biyografilerini okumaktaym. Farkl den, farkl grlere sahip ve ounun eitim durumu da yksek olmayan bu insanlarn ortak rnn; pozitif tutumlara sahip, zihinlerini etkili kullanan, gelecek kaygs ve baarszl kusu olmayan, snrlarnn dna kmay baarabilmi insanlar olduklarn grdm. Paradigmalar Diren Oluturur Olumsuz paradigmalar, deiimin kartdrlar. Deiime kar diren ve isteksizlik yaratr let olutururlar. Atalet; isteksizlik, miskinlik, tembellik, hareketsizlik halidir. Deiim, alldk snrl deki normal yaama yaplan bir tehdit olarak alglanr. Bu nedenle, stres ve korkuya yol aar. Deiime kar gsterilen dirence ve deiim konusundaki isteksizlie ilikin arpc bir kadar, son 600 yldan beri dnyada tartmasz lider olan svireli saat reticilerinin ya n vermek istiyorum. Olay yle:22 Otuz yl ncesine kadar, svire yapm saatler en ok para eden saatlerdir. 1960 ylnda, ntell saat retim sektrnde cretle alan bir mhendisti. O, heyecanl birjikir ortaya a t fikrini gelitirecek zaman ve paraya ihtiyac yard. Bu dncesini patronuna at ve ken den, i saatlerinde fikrini gelitirecek destek istedi. stelik o, fikrini bir hayli o lgunlatrm olduunu ve buluunun saat sektrnde devrim yaratacan sylemiti. Ancak, rafndan reddedildi. nk, o bulu alldk rnlerden olduka farklyd. Bu nedenle, Cha rli bulunmamt. Ayn yl Net, Dnya Ticaret Fuar'nda bir stand kiralayarak rnn sergiledi. Ad dahi bil bir Japon irketi, onun sergisini grd ve rnyle yakndan ilgilendi. Patentini satn al 1961 ylnda ilk digital (elektronik) saatleri piyasaya kard. Bu Japon irketinin ad S o'ydu. 1960'a kadar, svire dnya saat piyasasnn % 85'ini elinde bulunduruyordu. 1970 ylna ge diinde ise, dnya piyasasnn % 92'sini Seiko ele geirdi, isvire'de saatilik sektrnde alarn arka arkaya kapanmasyla 10 yllk srede 50 bin svireli isiz kald. 22) 1 am not stressed. Eriim: www.glaciermedicaled.com E. Tarihi: 06.01.2002. 90 Her insan, yaamnda eitli paradigmalara sahiptir. Bu paradigmalarn nitelii ve nicelii yn zamanda yaam kalitemizi belirler. Bu paradigmalarn ne kadar farkna varabilirse!^

yaam kalitemiz de o oranda artar. Odadan dar kmaya alan ancak, srekli olarak ayn sinekte olduu gibi; ayn eyleri yaparsak, hep ayn sonular elde ederiz. Geliim iin ye lere ve deiime ak olmalyz. Unutmamak gerekir ki; snrl insanlar, snrl sonular Szmn z lkemizde kalite deyince ounlukla akla; bina, ara, gere vb. eyler yani donanm (hardwa akla gelir. Oysa kalite, programla (software) ilgilidir. Kalite bilinci olmayan bir kurumda, donanmn bir anlam yoktur. Kalite; emberlerde, duvarlara aslan ssl psl alarda deil, alnmzn hemen gerisindeki 1.5 kg.lk et parasnn kvrmlarmdadr. Mutlu, eli bir yaam iin, bu mkemmel makineyi, yani beynimizi etkili kullanmalyz. Beyni etkil i kullanmann yolu, paradigmalarmz ve paradigmalarmz oluturan ariv kaytlarmz so . Ariv kaytlarm- ; zm niteliini ve niceliini deitirebildiimiz lde, kaliteli ya 1 2. Ksm burada bitirdikten sonra, kaliteli yaam yolculuunda imdi de sra, gnlk yaamd esi tanmaya ve onunla etkili bir ekilde baa kmaya geldi. nk ar stres durumunda, oke olur ve zihnin etkili kullanlmas mmkn olmaz. Bu sorunla baa kabilmek iin ele al ereken konu, "Stres Ynetimi" konusudur. 03 STRES YNETM "nsanlarn stressiz yaamalar imkanszdr." Hans Selye imdi, iki milyon yl nceye gidelim ve bir maara adamn hayal edelim. Binbir zahmetle ya alayp henz piirdii avndan tam birka lokma ald srada, aniden keskin dili bir kapl mna yaklamakta olduunu dnelim. Maara adamnn iki seenei vardr; ya kaplanla "sava amak" zorundadr. Yaamn srdrebilmesi iin maara adam, her iki seenekte de ilave bi ihtiya duyacaktr. te, milyonlarca yldan beri tehlikeli durumlarda insan koruyan ve varoluunu srdrmesin ardmc olan sistem, "Sava ya da Ka (fight or flight)" sistemidir. Kaplan grr grmez, adamnn beyni adrenal bezlere saniyeler iinde bir mesaj gndererek, "Sava ya da Ka" sis emini harekete geirir. nsanolu, bu mkemmel sistem sayesindedir ki, tehlikeler karsnd avaarak ya da kaarak bugne kadar varoluunu srdrmeyi baarabilmitir. 92 "Sava ya da Ka" Sistemi "Sava ya da Ka" tepkisini ilk tanmlayan kii olan Har-vard Tp Fakltesi'nden Walter B. annon; yapt deneylerde, bir tehlike ile karlaan tm hayvanlarn bedenlerinde bir tak lojik deimelerin olduunu tespit etmitir. Beynf herhangi bir d uyary tehlike olarak alglamaz, Can-non'un "Sava ya da Ka" olarak adlandrd stres mekanizmas almaya ba amus'un, sempatik sinir sistemini uyarmaya balamas sonucu, bbrekst bezleri tarafndan drenalin ve Noradrenalin hormonlar salglanr. Bu hormonlarn salglanmas ile birlikte, v dun savamaya ya da kamaya hazrlanmas iin bir dizi ani deiiklikler meydana gelir. Bu liklerden bazlar unlardr: 1. Kalp, normal hzndan birka kat daha hzl alarak, kol ve bacaklarda bulunan ana ka daha fazla yakt ve oksijen gitmesini salar. Bu nedenle, kalp atlar hzlanr, kan bas ar. 2. Depo edilmi glikozun, enerjiye dnebilmesi iin gerekli olan oksijenin salanmasna y k olarak, solunum hzlanr. Daha rahat ve daha hzl nefes alp verebilmek iin, bronlar g ilir. 3. Dalak, bir yaralanma halinde kann daha abuk phtlamasn salamak iin, baz kimyas er salglar. 4. Kan, herhangi bir yaralanma durumunda kan kaybn azaltacak ekilde deri yzeyinden , beyin ve gvde kaslarna doru ynelir. 5. Gzlere daha fazla k girmesi iin, gz bebekleri byr. Bu durum, insana bir tehlike daha geni ve daha keskin bir gr salar. 93 6. Enerji tasarrufu iin, vcudun en ok enerji tketen sistemlerden bir tanesi olan sin dirim sisteminin faaliyetleri yavalar. Bu maksatla, tkrk salglamas durdurulur. 7. Vcudun an snmas nlemek iin, terleme artar. 8. Kaslar, savamaya ya da kamaya hazr bir hale gelir ve gerginleir. 9. Karacier ve kaslarda depolanm glikozun salnmas ile birlikte, vcut bir anda enerji ile dolar. Bu sayede, daha hzl koabilir, daha iyi dvebilir, daha iyi grebilir ve dah yi iitebiliriz.

Vcutta yaanan bu ani deiiklikler, bizim mcadele esnasnda dier tarafa stnlk salam aha hzl kaarak kurtulmanza yardm eder. Btn bu faaliyetlerin sonunda, vcudumuzda his klerimiz ise unlardr:1 1. Nabzda art 2. Terlemede art 3. Midede kaslma 4. Kaslarda gerginlik 5. Kalbin hzl arp 6. Nefeste daralma 7. Dilerin gcrdatlmas, enenin kaslmas 8. Konsantrasyon gl 9. Ar tedirginlik lO.Duygulannyounlamasdr. "Eski beyin her zaman tehlike sinyallerine duyarldr: Yksek grltler, ani hareketler, a veren uyarclar, hzl beden1) Roskies, Ethel. "Sava ya da Ka" Tepkisi. Stresle Baa kma, s. 24. 94 sel deimeler, sdaki ini ve klar, barometrik basn deimeleri, k younluundak sesler, rahatszlk veren szel olmayan davranlar, tandk olmayan kokular gibi. ada d ve kalabalk yaants iinde, bu eski, hayvans beynin gnde ka kez tehlike sinyali verdi dndnz m? Belki de yzlerce kez. Acaba her tehlike sinyalinde ne oluyor? Eski beyin bi efleks hareketiyle, bedeni 'savamaya ya da kamaya' hazrlyor."2 Modern insann Durumu Dven ya da kaan maara adamnn aksine, gnmz insan ou kez ne savaabilmekte ne de gnmzdeki sorunlarn nitelii deimi olup, ou "Sava ya da Ka" sistemiyle zlebile laysyla bu sistem, gnmz sorunlarnn zmne bir katk salamad gibi; vcudumuzda ve ani enerji patlamas yaratarak yeni sorunlara yol amaktadr. "Sava ya da Ka" tepkisi nedeniyle ortaya kan enerjinin, olumlu bir ekilde boaltamad arda, bu enerji bize zarar vermeye balar. "Sava ya da Ka" eylemi esnasnda ok ie yaray n adrenalin ve noradrenalin salglar, eylemsizlik esnasnda bir zehre dnr. Bu yanl a sk sk tekrarlanmas durumunda; kalp hastal, yksek tansiyon, astm gibi baklk si migren, uyku ve cinsel sorunlar gibi strese dayal bir takm hastalklar meydana geli r. i 95 V) \Vhitlington, H.G. Bir Psikiyatristin Gereki ve Btncl Yaklam. Stresle Baa km Sorun, ilkel beynin ada yaantya uyum salayacak ekilde geliememi olmasrlan kaynak Yani alt beyin, milyonlarca yl nceki alma sistemini gnmzde de aynen srdrmektedir. rinden bugne kadar, teknolojik alanda meydana gelen olaanst gelimelere paralel olarak , beynimizin bilinli blmnde ok byk deiiklikler olmasna ramen; "Sava ya da Ka" ilkel beynimizde herhangi bir deiiklik olmamtr. Bu durum, deiimin olabildiince hz beynimizin sk sk yanl alarmlar vermesine yol amaktadr. Trafik skkl nedeniyle nemli bir randevumuza yetiemediimizde ya da iten atlma ko ayn sistem almaya balar. Sorunun kavga ya da kala alamad durumlarda, "stres" o gergin bir bekleyi dnemi balar. Stres Nedir? Borsaya yatrm yapan iadam; hipodrumda at yarlar izleyen seyirci; trafiin ok youn kavakta grev yapan trafik polisi; niversite snavna girecek renci; ocuklar nemli b yakalanan anababa; dn treni hazrlklarn srdren gelin ve damat aday iinde bulundu p "stres" kavram ile aklamaktadrlar. Stres kavram; tp, biyoloji, antropoloji, sosyolo i, psikoloji vb. alanlarda da sk sk kullanlmakla birlikte, standart bir stres tanm bu lunmamaktadr. Stres terimi, Latince'de "Estrica", eski Franszca da "Estre-ce" szcklerinden gelmek tedir. Trke szlklerde; gerilim, 96 bask, tazyik, zorlama vb. anlamlarda kullanlmaktadr. Stres terimi, ilk kez 17. yzylda fiziki Robert Hooke tarafndan kullanlm olup, elastiki nesne ve ona uygulanan d g^ aki ilikiyi aklamak zere kullanlmtr. Hooke'dan yz yl kadar sonra, Thomas Young isimli bu* ; baka fiziki bunu bir forml zer nde gstermitir; "Young'a gre stres, maddenin kendi iinde olan bir g ya da diren- > Madde, kendi zerine uygulanan d gce kar kendi di- ; renci orannda bir tepki gsterir

stiki ktle, bu stres tepkisi sayesinde erilip bklerek bu d gc dengelemeye ona uyum ya alr. Ancak, eer d g elastik ktlenin kendi iindeki direnten daha bykse, by olmaz ve madde niceliksel bir deiime urar (krlabilir) . Dtan gelen gcn (basncn) ise niteliksel deimeler olabilir."3 Fizik alanndaki bu llebilir duruma karlk, canl sistem yaklamnda byle bir lle anl sistemler yaklamnda stres, en yalm anlamyla, sisteme giren ve sistemden kan madd enerji ya da bilginin yetersizlii, arl ya da uyumazl durumunda, dengenin bozuldu en uyum yaplmas gerektiine ynelik bir iarettir."4 Genel bir stres tanm yapacak olursak, yle diyebiliriz: Canl organizmann evresiyle et eimi sonucu; organizmadaki fiziksel, zihinsel, duygusal ve tinsel uyum halinin bo zulmas durumunda ortaya kan belirtilerdir. Ksaca, vcudun eitli isel ve dsal uyara dii otomatik bir tepkidir. 3) ahin, Nesrin H. Stres Nedir? Ne Deildir? Stresle Baa kma, s. 2. 4) ahin, Nesrin H. Stres Nedir? Ne Deildir? Stresle Baa kma, s. 5. 97 StresTurleri Pozitif (eustress) ve negatif (distress) stres olmak zere, iki tr stres vardr. Pozi tif stres, houmuza giden aktivitelerin yaratm olduu strestir. ok anlaml bir ile ura dl ya da baar elde ettiimizde, evlilik treni ya da bir parti ncesi yaadmz stre e rnektir. Pozitif stres ok nemli bir iin yaplmas srasnda ihtiya duyulacak ilave m onu salar. Ani adrenalin salgs ile bizi yaptmz ie motive eder. Ancak, ar ve kont zitif stres de zararl hale dnebilmektedir. Negatif stres ise, kendimizi srekli olarak bask altnda hissetmemize yol aan bir stre s tr olup, uygun bir ekilde baa klamad durumlarda sorunlar yaratr. nsann; sab ve sinirli olmasna yol aar. ocuklarmz hastalandnda, trafik sktnda, iten atl akas tarafmdan hakszla ya da hakarete uradmzda yaadmz stres, bu tr olumsuz ern insann ok sk karlat; bitkinlik, yorgunluk, an hassasiyet, yaam sevincinin k yaam vb. sorunlarn kayna olarak, gnmzde negatif stres gsterilmektedir. Negatif stre detli ve srekli olduu durumlarda, sk sk bireyin evresi ile ban koparmasna, yaama zalmasna ya da kiisel bakmn ihmal etmesine yol aabilmektedir. Stresin nemi California niversitesi Tp Fakltesi'nden Prof. Ken Pelle-tier, gnmz Amerikas'ndaki ha lklarn % 80'inin stresle ilikili olduunu belirtmekte ve yle demektedir; "Aa yu96 bask, tazyik, zorlama vb. anlamlarda kullanlmaktadr. Stres terimi, ilk kez 17. yzylda fiziki Robert Hooke tarafndan kullanlm olup, elastiki nesne ve ona uygulanan d g i ilikiyi aklamak zere kullanlmtr. * Hooke'dan yz yl kadar sonra, Thomas Young isimli bir baka fiziki bunu bir forml zerin e gstermitir; "Young'a gre stres, maddenin kendi iinde olan bir g ya da direntir. Ma , kendi zerine uygulanan d gce kar kendi direnci orannda bir tepki gsterir. Elastik , bu stres tepkisi sayesinde erilip bklerek bu d gc dengelemeye ona uyum yapmaya al , eer d g elastik ktlenin kendi iindeki direnten daha bykse, byle bir dengeleme madde niceliksel bir deiime urar (krlabilir). Dtan gelen gcn (basncn) ar by ksel deimeler olabilir."3 Fizik alanndaki bu llebilir duruma karlk, canl sistem yaklamnda byle bir lle anl sistemler yaklamnda stres, en yaln anlamyla, sisteme giren ve sistemden kan mad nerji ya da bilginin yetersizlii, arl ya da uyumazl durumunda, dengenin bozuldu n uyum yaplmas gerektiine ynelik bir iarettir."4 Genel bir stres tanm yapacak olursak, yle diyebiliriz: Canl organizmann evresiyle et eimi sonucu; organizmadaki fiziksel, zihinsel, duygusal ve tinsel uyum halinin bo zulmas durumunda ortaya kan belirtilerdir. Ksaca, vcudun eitli isel ve dsal uyara dii otomatik bir tepkidir. 3) ahin, Nesrin H. Stres Nedir? Ne Deildir? Stresle Baa kma, s. 2. 4) ahin, Nesrin H. Stres Nedir? Ne Deildir? Stresle Baa kma, s. 5. 97 Stres Trleri Pozitiygustress) ve negatif (distress) stres olmak zere, iki tr stres vardr. Poziti f stres, houmuza giden aktivitelerin yaratm olduu strestir. ok anlaml bir ile urat ya da baar elde ettiimizde, evlilik treni ya da bir parti ncesi yaadmz stres, bu

nektir. Pozitif stres ok nemli bir iin yaplmas srasnda ihtiya duyulacak ilave motiv u salar. Ani adrenalin salgs ile bizi yaptmz ie motive eder. Ancak, ar ve kontro tif stres de zararl hale dnebilmektedir. Negatif stres ise, kendimizi srekli olarak bask altnda hissetmemize yol aan bir stre s tr olup, uygun bir ekilde baa klamad durumlarda sorunlar yaratr. nsann; sab ve sinirli olmasna yol aar. ocuklarmz hastalandnda, trafik sktnda, iten atl i bir bakas tarafndan hakszla ya da hakarete uradmzda yaadmz stres, bu tr r. Modern j insann ok sk karlat; bitkinlik, yorgunluk, ar hassasiyet, yaam sevincinin ka vb. sorunlarn kayna olarak, gnmzde negatif stres gsterilmektedir. Negatif stresin li ve srekli olduu durumlarda, sk sk biI reyin evresi ile ban koparmasna, yaama isteinin azalmaj sna ya da kiisel bakmn ihmal etmesine yol aabilmektedir. Stresin nemi California niversitesi Tp Fakltesi'nden Prof. Ken Pelle-tier, gnmz Amerikas'ndaki ha lklarn % 80'inin stresle ilikili olduunu belirtmekte ve yle demektedir; "Aa yu98 kar tm hastalk ve salk durumlarnn, psikosomatik olduuna karar verebilirsiniz. Ameri rleik Devletleri'nde bugn grlen 4 temel hastalk grubu (kalp ve damar hastalklar, kan , romatizma ve solunum bozukluklar), artk psikosomatik olarak deerlendirilmektedirl er. Bana gre, belli bir virse bal enfeksiyonlarn neredeyse tm, stresle ilikilidir. i hastalklar da stresle ilikilidir. Stresle ilikili olmayan tek bozukluk travmatik yaralanmalar yani kazalardr."5 Stresin bu olumsuz hretine ramen, dengeli ve yeterli bir stres dzeyinin organizmann v aroluu asndan gerekli ve yararl olduu uzmanlarca ifade edilmektedir. nl stres arat Selye, "nsanlarn stressiz yaamalar imkanszdr" demekte ve stresin belirli bir orann an sal iin yaamsal bir neme sahip olduunu srarla vurgulamaktadr. Bu oran, kiiden e olup, ayrca motivasyon ve baar iin de gereklidir. Negatif stres -100 Dengeli stres Pozitif stres O +100 Stresle ilgili yaplan aratrmalarda, ister negatif isterse pozitif olsun, ok dk ve a dzeylerinin baary 5) Black, David. Tp, lalar ve Zihin. Stresle Baa kma, s. 73-74. 99 olumsuz etkiledii; dengeli bir stres dzeyinin ise, bireyin yapfeie odaklanmasn sala olumlu katk salad tespit edilmitir. Yukardaki skalasnda da grld gibi, en iyis ireyin uyum yeteneini bozmayacak bir stres dzeyine sahip olmaktr. Bunun iin ncelikle, stres vericileri (stressors) iyi tanmamz gerekir. " Stres Vericiler Stres vericiler olarak adlandrlan aadaki faktrler, iimizdeki stresli durumu balatan nlerdir. Stres vericilerin, daha iyi tannmas ve zamannda farkna varlabilmesi, stresle baa kmada byk bir neme sahiptir. Stres verici faktrlerden bazlar unlardr: 1. Fiziksel faktrler: Kaza ya da hastalk, fiziksel engellilik hali, uykuda dzensizl ik, beslenmenin ihmal edilmesi, cinsel sorunlar, ar yeme ve ar alkol alma, sigara ve yuturucu kullanma, dzenli spor yapmama, alldk davranlarda deiiklik vb. 2. Zihinsel faktrler: Yeterince sevilmeme, yeterince sayg grmeme, ar gelecek kaygs nlk, mizahtan yoksunluk, kolay parlama, konsantrasyon bozukluu, hatalar tekrarlama, yetersizlik hissetme, baarsz olma endiesi vb. 3. Yaam tarzndan kaynaklananlar: Zayf ilikiler, zaman yetersizlii, maddi sorunlar, ai le sorunlar ve sorumluluklar, hava ve ses kirlilii, kalabalk ve trafik skkl, kuy 100 da bekleme, konut sorunlar, uzun sredir tatil yapamama, doadan uzak kalma vb. 4. i yaamndan kaynaklananlar: Sevmedii bir ite al-^ ma, ikoliklik, kiisel yaam zayf i yk ve dk cret, ayrmclk, alma artlarnn uygun olmamas, alma arkad hzl karar alamama vb. Stres verici bir olay, her canl tarafndan deiik alglanr. Bir insann ok stresli buld hangi bir olay, bir bakas tarafndan rahatsz edici bulunmayabilir. nk her insan; fark

v kaytlarna, farkl paradigmalara, farkl genetik yapya, farkl inanlara, farkl amala arkl ihtiyalara sahiptir. Bu balamda, strese uyum yetenei de kiiden kiiye deiiklik r. Kaliteli bir yaama ulaabilmek iin, stres vericilere ilave olarak stres belirtilerin in de iyi tannmas gerekir. Ancak bu sayede, stres kaynaklarnn ve stres belirtilerini n zamannda farkna varp, strese yol aan sorunlarla etkili bir ekilde baa kabiliriz. Stres Belirtileri Gnmzde stres, insann varoluunu tehdit eden en nemli olgulardan bir tanesidir. Sz kon bu tehdidin; fiziksel, zihinsel, duygusal ve tinsel boyutlar vardr. Stresle baa klam d durumlarda, grlen belirtilerden bazlar unlardr: ' 101 %. 1. Fiziksel belirtiler: iddetli ba ars, kalp arpnts, sindirim sistemi rahatszlklar, ses ve grltye kar ar hassasiyet, uyku ve beslenme zulma, srekli yorgunluk, bitkinlik, boyun ve ensede ar, ar gerginlik, uykuda di gc ar, souk ya da scak basmas, ellerde titreme vb. 2. Zihinsel belirtiler: Unutkanlk, konsantrasyon zayfl, zihin karkl; karamsarl el hatalarda art, karar verme gl, zihinsel durgunluk vb. 3. Duygusal belirtiler: Ar gerginlik ve sinirlilik hali, ar kayg, glme ve alamada larda dengesizlik, huzursuzluk, saldrganlk veya kaytszlk, neesizlik ve durgunluk, a nlk, hogrszlk vb. 4. Tinsel belirtiler: Yaamda anlamszlk, kendini yetersiz grme, kendini deersiz'grme, tinsel yaamda boluk, gelecee ilikin mitsizlik vb. Her an, her eyin byk bir hzla deitii bir evrende yaamaktayz. Makro seviyede denge ro seviyede byk bir deiimin yaanmas gerekir. Tpk, kanda olduu gibi: Bir damla kand 100 milyon kan hcresi bulunmakta ve her bir dakikada yaklak iki milyonu akm kan hcres i yok olarak yerine yenisi retilmektedir. Ayn ekilde, makro seviyede ok dengeli gzken ve her gn kusursuz bir ekilde doup batan Gne'te de, mikro seviyede hzl deiimler ya . Hidrojen atomlarnn helyuma dnt reaksiyonlar esnasnda, Gne'in merkezindeki s 102 ceye ulamaktadr. Stres olgusunun iyi bir ekilde anlalabilmesi iin, irdelenmesi gereke dier bir konu da, "deiim" konusudur. Deiim-Stres likisi nsan yaam aslnda bir rmaa benzer. Sz konusu bu rmak, dalarn zirvelerinden doup, e kadar ok farkl blmlerden oluur. Bazen sakin akarlar, bazen alayan olup kayalklard er, bazen elale olup ykseklerden dklrler, bazen de girdaplar olutururlar. Zaman zaman kayalarla ya da aalarla karlarlar. Baz blmleri ise, amurlu, akmtsz ve p yml te, tpk bir rmakta olduu gibi yaam yolculuumuzda da; eitli baarlar, engeller, m r ve amazlar vardr. Gvende ve mutlu olduumuz dnemler sakinlii; her gn ayn eylerin and, yeni bir olayn olmad zamanlar girdaplar; olumlu ya da olumsuz heyecanlar ala r kararlar ve snrlarmz zorlayan ar stres verici olaylar elaleleri; amalarmza gi labilmemiz iin nlem almamz gereken engeller kayalar; beklenmeyen srprizler aalar; h etmediimiz halde, hedefe ulaabilmek iin mutlaka yapmamz gereken grevler ise, amurlu e p ymlaryla dolu alanlar oluturur. Ancak insanolu, evresindeki bu deiimlere ken mek suretiyle uyum salar. u an, atalarmzn yaad dnyadan ok farkl bir dnyada yayoruz. 20. yzyln balar e tahmin edilebilirdi. Ancak gnmzde deiimin 103 hz, katlanarak artmakta ve insanolunun uyum yeteneinin snrlarm zorlamaktadr. nsan teneinde dengesizlikler yaratan bu hzl deiim, strese neden olmaktadr. Gelecek bilimci Alvin Toffler, "ok" adl eserinde; "Deiimin psikolojik bir bedeli vardr. Deiim ne kad kklyse, bedeli de o denli ardr" der. Dr. Ransom J. Arthur ise, bin denizci asker z e yaptklar yaam-deiim aratrmas hakknda unlar sylemektedir; "Ksa sre iinde ya , bunun vcudumuza nemli etkiler yaptn saptadk... Ksa sre iinde ok sayda deiim a mekanizmasn alamaz duruma getirmektedir."6 Sonu olarak yaanan deiim; ne kadar ani, ne kadar iddetli ve ne kadar uzun sreli olurs , oluacak stres de o denli artar. Uyum in, Deiim arttr Alvin Toffler deiimle ilgili yle demektedir; "Deiim, yaam iin yalnzca gerekli bir ldir; yaamn kendisidir." Evrende var olan her ey, yaadmz her an deiim halindedir.

u deiimi durdurma gcne sahip deildir. Ancak kendisi de deierek, yeni duruma uyum sa ilir. ou kez, bu deiime ayak uyduramayan canllarn, Darwin'in "Doal Ayklama Kuram" rlklarn srdrmeleri mmkn olmaz. nsann toplumsal uyumunu koruyabilmesi iin; evrede ve organizmada deien koullara uyum amas gerekir. 6) Toffler, Alvin. ok, s. 258. 104 Organizma bu uyumu gsteremezse; fiziksel, zihinsel, duygusal ve tinsel yaamnda soru nlar ortaya kar. Uyumsuzluk orannda bireyin salkl yaamas tehlikeye girer. Dengeyi k nn en nemli yolu, deiimlere ayak uydurmaktr. Yani, denge deiimle salanabilir. Ancak yum, kiinin ilke ve deerlerine de uygun olmaldr. Aksi halde, bu kez de bireyin i dnya da dengesizlikler meydana gelir. "Bir organizmann tm yaam sreci, srekli olarak dengelenmeyi gerektirir... Bir insan, e tkinliklerinde salkl bir dengeye ulaabilmesi ve bunu srdrebilmesi iin, -tpk denges mu usta bir bisikleti gibi- kendi durumundaki farkllklar ayrt edebilip ona gre harek edebilmelidir."7 rnein, gz bebeimizi ele alrsak, k iddetini artrdmzda, gz bebeimiz klr; Bu ekilde denge salanm olur. Yani uyumlama demek, gerekte deiim demektir. Ancak, so aki deiim nceki yzyllara gre o denli hzl bir ekilde artmtr ki, sonuta insanol kta zorlanmaya balamtr. zellikle genetik bilimi bata olmak zere, bilgi teknolojisi, ktronik vb. alanlardaki deiim ve geliim ba dndrc bir hza ulamtr. Deiimin Hz Toffler, deiimin hz konusunda da u bilgileri vermektedir; "Eer insanlk tarihinin son .000 yl yaklak 62 yllk yaam srelerine blnse, 800 yaam sresi geirildii ortaya n 650'si maaralarda gemitir. An7) Perls, Hofferline, Goodman. Getalt Terapisi, s. 99. 105 cak, son 70 yaam sresi boyunca insanolu deneylerini gelecek kuaklara iletme olanan b utur; rnein yaz gibi aralarla. Byk insan kitlelerinin basl szckleri grebilmeler yaam sresi iinde gereklemitir. Zaman kesinlikle lme olana son 4 yaam sresinde motorunun her yerde kullanlabilmesiyse son iki yaam sresinde sz konusu olmutur. Gnl aammzda kullandmz eyalarn ou imdilerde, 800'nc yaam sresi iinde gelitiril te, deiik kaynaklardan derlediim, Toffler'i hakl karan ve en son zaman diliminde (8 yaanan deiim ve geliimlerden bazlar: 1946 ilk bilgisayarn yapl. 1947 lk mobil telefon yapld. 1957 lk uydu yrngeye oturtuldu. 1960 lk lazer retildi. 1961 nsanl ilk uzay yolculuu yapld 1967 lk kalp nakli gerekletirildi 1969 lk kez Ay'a ayak basld 1969 nternet icat edildi. 1969 Otomatik para ekme makinesi yapld. 1977 lk uzay mekiinin uzaya gnderildi. 1978 lk tp bebek dnyaya geldi 1981 lk kiisel bilgisayar piyasaya srld 1985 lk "com"lu resmi nternet sitesi kuruldu. 1988 lk nternet virsnn ortaya k. 1991 World wide web (www) kuruldu. Toffler, Alvin. ok, s. 23. 106 1992 lk cep telefonu mesajnn gnderilmesi. 1994 Genlerde deiiklik yaplarak ilk domates retimi. 1997 lk kopya koyun, "Dolly" dnyaya geldi. 1998 Uluslar aras uzay istasyonunun ilk blm uzaya ^ gnderildi. 2001 Biyonik gz bulundu. Toffler, deiimin hzm anlatabilmek iin bir baka arpc rnei ise, ulam sektrnden ii M.. 6000 yllarnda yolculuklar, insann elindeki en hzl ulam olana olan deve ke alanrd. Hzlar saatte ortalama 13 kilometreydi. M.. 1600 yllarnda arabann yaplmas yaklak olarak saatte 32 kilometreye ulat.

Arabayla ilgili bulu ylesine yeterli olmal ki, 3500 yl sonra 1784'te ngiltere'de al balayan posta arabas bu hz snrn aamad. Sz konusu posta arabasnn hz, saatte or reydi. 1825'te kamuoyuna sunulan buharl lokomotif, saatte ancak 21 kilometre yapyo rdu. Zamann btn gemilerinin hzysa bunun yars kadard. nsanolu gelitirilmi buharl kullanarak 1880'lerde saatte 160 kilometrelik hza ulat. nsan rknn bu rekora varabil i iin milyonlarca yln gemesi gerekmiti."9 Toffler, szlerini yle srdrmektedir; "Oysa bu hz snrn drt katma karmak yalnzca havaclar saatte 640 kilometrelik snr ayorlard. Yine 20 yl gibi bir sre iinde hz a kyordu. 1960'larda roketler saatte 7.700 kilometrelik bir hza eritiler. Uzay kapslI 107 leri iindeki insanlar, dnyann evresinde, saatte 29.000 kilometre hzla dnyorlard."10 l deiimi, aada olduu gibi bir grafiin zerinde gsterirsek, son yllara gelindiind yapt ve dikine ykseldii grlecektir. GRAFK 1: ULATRMA ARALARININ HIZI soooo 25000 20000 15000 10000 5000 Sonu olarak, stressiz bir yaam, lm demektir. Yaam iin deiim gerekir. Deiim ise, s tr. Bir anlamda, yaamann bir bedeli vardr, bu bedel de strestir. lkemizdeki Stres Verileri Her geen gn artan teknoloji ve yeni bulular hayatmz kolaylatrmaktadr. Ancak, arat da gster9) Toffler, Alvin. ok, s. 32-33. 10) Toffler, Alvin. ok, s. 33. 108 dii gibi, bunun bedelini insanolu stresle demektedir; "ABD kamuoyu aratrma kuruluu Ro er Starch Worldwi-de'm 30 lke arasnda gerekletirdii bir aratrmada, Trkiye en stresl er arasnda birinci srada yer ald. 30 lkeden, yalar 13 ile 65 arasnda deien 1.000'e asnda gerekletirilen aratrmada, telefon ve korna sesi bata olmak zere her trl gr ar, e-mail, faks gibi modern teknoloji aralarnn insanlar srekli stres altnda tuttuu irlendi. Aratrmada, ngiltere, Trkiye'nin ardndan ikinci srada yer alrken, Malezya ve donezya en sakin lkeler oldu."11 Aratrma, stresten en ok yaknanlarn alan kadnlar olduunu da ortaya kard. ocuu ayn zamanda almakta olan her drt kadndan biri ise, sadece yaknmakla kalmad, "sper iinde olduunu aklad. lkemizde A&G Aratrma irketi'nce yaplan bir baka stres ara gre ise, kadnlarn yarya yakm, kendini genellikle gergin, stresli ve sinirli hissediyo r. Uzmanlar, ekonomik krizle birlikte yaam koullarnn giderek glemesinin, kalabalk k apsnn, trafikte yaanan sorunlarn insanlar daha sinirli ve gergin hale getirdiine dik ekiyor. A&G Aratrma irketi'nin, Trkiye nfusunu temsil eden (kr-kent-bykehir) 21 ilde, 102 ve kyde 18 ya st 1836 kii ile yapt almada u sonular elde edilmitir; "Aratr inizi genellikle ne kadar sklkta gergin, stresli veya sinirli hissediyorsunuz' sor usu yneltildi, lki 2000 ylnda yaplan aratrmann ikincisi, 2002 11) Hrriyet Gazetesi, 21 Mays 2001. 109 ylnda gerekletirildi. 2000 ylnda toplumun % 32.5'i her zamaf sinirli, stresli ve ger olduklarn dile getirirken; 2002 ylnda bu oran, % 38.7'ye ykseldi. Kadnlarn % 40.8'i endimi srekli sinirli, stresli ve gergin hissediyorum' derken, bu oran erkeklerde % 36.7 oldu."12 Deiim ve stres denince, ele alnmas gereken dier bir konuda hayat olaylardr. Hayat ol ar (life events); insann gnlk yaamnda meydana gelen eitli deiimlerin, organizman ar olan uyumu bozarak hastalklara yol aabilecei bilimsel aratrmalarla tespit edilmiti . Deiimin; ani, iddetli ve uzun sreli olmas halinde organizmada ciddi sorunlar ortaya kmaktadr. Hayat Olaylar Listesi Psikiyatr Thomes Holmes ve Psikolog Richard Rahe, 1962 ylnda, yaamda uyum salamay ger ektiren deiikliklerin hassas olarak tespit edilmesine ynelik bir lek gelitirmilerdir Hayat Olaylar lei (Life Events Scale)"13 olarak adlandrlan bu alma, ilk kez 1967 y rnal of Psycho-somatic Research'de yaynlanmtr. "Hayat Olaylar Listesinin n almas srasnda, 88 hekimden son 10 yl iine alacak bi

n bir tane liste doldurmalar istenmi ve her yln puanlar ayr ayr hesaplanmtr. Bunu er hekimin ayrntl bir salk hikyesi alnmtr. Yaplan inceleme sonunda alerjik enfek sikosomatik ve iskelet kaslar ile ilgili hastalarn 12) Cumhuriyet Gazetesi, 31 Austos 2002. 13) Life Events. Eriim:http://www.geocies.com E. Tarihi: 12.02.2002. 110 % 93'nn, 150 veya daha yakn 'hayat deiiklii' alman iki yl iinde ortaya kt gr Holmes ve Rahe'nin Hayat Olaylar lei'ni kendinize uygulamak suretiyle, son bir yllk d mdeki stres dzeyinizi tespit edebilirsiniz. Yaplmas gereken, listedeki uyum gerekti ren olaylardan son 12 aylk dnemde yaadklarnz belirleyin. Listeyi tamamladnz zama iiniz puanlar toplayn. lee gre, son 12 aylk dnem baz alndnda; 0-125 aras puan aras normal stresi, 250 puan ve yukars ise yksek stresi ifade etmektedir. Eer yksek s res dzeyine sahipseniz, stresle baa kma tekniklerini uygulamanz yararl olacaktr. t olaylar ve arlk puanlar: 111 HAYAT OLAY AIRLIK PUANI 1. Ein lm 100* 2. Boanma 73* 3. Ele ayr yaama 65* 4. Hapsedilmek 63 5. Yakn aile yelerinden birinin lm 63* 6. nemli bir kiisel yaralanma ya da hastalk 53 7. Evlenme 50* 8. ten atlma 47 9. Ele barma 45* 10.Emekli olma 45 11.Bir aile yesinin salnda nemli deime 44* 12.Hamilelik 40* 13.Cinsel sorunlar 39* 14) Balta, Acar. /Baka, Zuhal. Stres, s. 72. 14.Aileyeyeni katlm (Doum, byklerin eve yerlemesi vb.) 39* 15. ortamn daki yeniden dzenlemeler (irket evlilii, ynetici deiiklii, yeniden yaplanma vb.) 39 16Mali durumdaki nemli dei kler (Daha iyi ya da daha kt 38 17.Yakn bir arkadan lm 37 18. ortamnda yer deiiklii 36 19.Ele olan tartmalarn saysndaki art 35 2O.Byk miktarda borla (Ev alma, i kurma vb.) 31 21.ipotek yoluyla mal ya da paraya el konmas 30 22. ortamndaki sorumluluklarda deime 29 23.Erkek ya da kz ocuun sreli evden ayrlmas 29 24.nemli hukuki sorunlar 29 25.nemli bir kiisel baar 28 26.Ein ie balamas ya da ii brakmas 26 27.Okula balama ya da mezun olma 26 28.Yaam artlarnda nem li deiiklik (Yeni ev kurmak, daha kt bir semte tanmak vb.) 25 29.Kiisel alkanlklarda deiiklik 24 30.verenle yaanan sorun 23 31.alma artlar a da saatlerinde nemli deiiklik 20 32.Yeni bir yere tanma 20 113 112 33.0kul deiiklii 34.Elence hayatnda deiiklik 35.Dini faaliyetlerde nemli deiiklik

36.Sosyal aktivitelerde nemli deiiklik 37.Byk miktarda olmayan borlanma (Beyaz eya vb.) 38.Uyku alkanlnda nemli deiiklik 39Aile bireylerinin bir araya geli saysnda deiiklik (Daha sk ya da daha seyrek) 4O.Be$lenme alkanlnda nemli deiiklik (Dzen lenme, daha az ya da daha ok yeme) 41. Tatil 42.Ylba ve nemli kutlamalar 43.Kk apl hukuki soianlar (Trajik cezas vb.) 20 19 19 18 17 16 15 15 13 12 11 Yaplan aratrmalarn sonularna gre, gelecek iki yl ierisinde stres kaynakl bir hast ma ihtimalinin; 150-199 aras hayat olaylar puan elde edenlerde % 30, 200-300 aras pu an elde edenlerde % 50, 300'den fazla puan elde edenlerde ise % 80 olduu belirlen mitir. Hayat olaylar listesinde de grlecei gibi (yldzl olanlar); en nemli 14 hayat olaynd anesinin aile yaam ile ilgili olmas, aile yaamnn ne denli nemli olduunu ortaya koym . Dier bir nemli nokta ise, sadece olumsuz deiimlerin deil; ele barma, nemli bir k r ve nemli kutlamalarda olduu gibi, olumlu deiimlerin de strese yol atdr. Kiisel Deneyimim Hayat olaylar ile ilgili olarak, emekli olduktan sonra yaadm kiisel bir deneyimimi si lerle paylamak istiyorum. Bu deneyimimi sizlerle paylamaktaki amacm, hayat olaylarnn emine sizlerin dikkatinizi ekmektir. Emekli olduktan sonraki bir yl iinde, "alerjik" sorunlar yaamaya baladm. Yaplan testl r sonucu, baz polenlere kar alerjimin olduu tespit edildi. Alerjik sorunlar, sebeb i tam olarak bilinmemekle birlikte; evresel faktrlerin etkisiyle, vcudun biyolojik dengesindeki bozulmalardan kaynaklanan, immnolojik kkenli bir rahatszlktr. te, eme likten sonraki bir yl iinde yaadm hayat olaylar: HAYAT OLAY 1. Annemin vefat 63 2. ene rahatszlm 53 3. Emeklilik 45 4. Aileye yeni bireyin katlmas 39 5. Yeni ie uyum 39 6. Mali durumda iyileme 38 7. Kiisel alkanlklarda deime 24 8. Ev tama 20 9. ok byk olmayan borlanma 17 10.Uyku alkanlmda deime 16 11 .Beslenme alkanlmda deime 15 Toplam Puan 369 AIRLIK PUANI hekimhan 116 zin gnlk stres dzeyiniz hakknda bir fikir verecek ve tkenip tkenmediinizi ortaya koy k olan aadaki durumlara, l'den 5'e kadar puanlar verin. Nadiren doru olan durumlara 1, her zaman doru olan durumlara ise 5 puan verin. te tkenme belirtileri: 1. Yeterli uyuduum zamanlar bile, kendimi yorgun hissederim. 2. imden honut deilim. 3. Hibir sebep yokken bile, kendimi kt hissederim. 4. u gnlerde ok unutkanm. 5. An alngan ve knaym. 6. i ve ev yaammda, insanlarla temastan kanyorum. 7. eitli endieler nedeniyle, uyuma gl ekiyorum. 8. Erken kalktmda, kendimi hasta hissediyorum. 9. Glme ve mizah yetimi kaybettim. 10. i performansm dyor. 11. Ara sra, alkol ve yattrc maddeler kullanyorum. 12. Eskiye oranla, daha eletirici bir kiilie sahibim. 13. Konsantrasyon gl ekiyorum.

14. Kendimi ounlukla sabrsz hissediyorum. 15. ok altm halde, baarl olamadm dnyorum, 16. Kendimi sinirli hissediyorum. 17. Sorumluluk almaktan korkuyorum. 18. Sosyal aktivitelerden kanyorum. 19. Ak ve seks yaammdan zevk almyorum. 20. Yalnz olmay ve dncelere dalmay tercih ediyorum. 21. Hayatta beklentilerim yok. 22. i saatleri dnda canm sklyor. 117 23. Tm ilikilerim olumsuz seyrediyor. 24. Gelecekten umutsuzum. Deerlendirme: 24-50 puan : yi durumdasnz. 51-75 puan : Tedbir almanz gerekir. 76-100 puan : Tkenme aamasna yaklayorsunuz. 101-120 puan : Tkenme aamasndasmz. Eer bir balonu srekli olarak fleyecek olursak, onu bir sre sonra patlatrz. Onu patlat amak iin, hem fleme miktarn ayarlamak, hem de balondan bir miktar havann kamasn sa erekir. Tpk, ddkl tencerede olduu gibi. te, modern insan da srekli flenen bir ba ebiliriz. nsann salkl olarak yaamn srdrebilmesi; gnlk yaamda daha az stres yk trol d edinilen stresi salkl bir ekilde boaltacak etkili mekanizmalara sahip olmas Stresle etkili bir ekilde baa kmada, stres artrc faktrlerin iyi bilinmesi gerekir. yede, gnlk yaamdaki stres ykmz azaltabiliriz. Stres Artrc Etmenler KYF, dengeli bir stres dzeyine sahip olmay ama edinir. Bu maksatla, drt temel yaam al annda arlklardan kanmaya ve daha stres olumadan nce proaktif davranlarda bulunma lir. Buna ramen, oluacak kontrol d stresle de etkili bir ekilde baa kmay ngrr. lmek iin, kaliteli yaam yolculuuna kan bireylerin, 118 stres artrc etmenleri iyi tanmalar gerekir. Bu taktirde, etkili bir stres ynetimi mm lur. Stres artrc etmenlerden bazlar unlardr: 1. Olumsuz beslenme alkanlklar: Baz besinler; ya sempatik sinir sistemini uyararak "S ava ya da Ka" tepkisinin balamasna ya da yorgunluu ve sinirsel duyarll artrarak s una katkda bulunurlar. Her iki durumda da, stresle baa kma yetimiz zayflar. Daniel A. Girdano ve Ge-orge S. Everly'in "Stresi Artran Beslenme Alkanlklar" adl makalelerind dile getirdikleri, olumsuz beslenme alkanlklarndan bazlar unlardr:16 a. Sempatomimetik maddeler: Sempatomimetik maddeler, sempatik stres tepkisini ta klit eden ve xantine grubu kimyasal maddeler ieren gl uyarclardr. Xantine ieren bu ler, almma oranna bal olarak stres oluumuna katkda bulunurlar. Xantine grubu uyarcla ren besin maddelerine; ay, kahve, ikolata gibi gdalar rnek verilebi-. lir. Ayrca ay, afeinin yan sra; teobromin ve teofilin gibi di-* er xantinleri de ierir. b. Vitamin yoksunluu: zellikle stresli zamanlarda, sinir sistemimiz ve i salg bezler imiz baz vitaminlere daha ok ihtiya duyarlar. Bu vitaminler, C vitamini ve B komple ks vitaminleridir. zellikle, B kompleks vitaminlerinden; B-l (thi-amine), B-2 (ri boflavin), niacin, B-5 (pantotenic acid), B-6 (pridoksin hidroclorid) ve cholin o k nemlidir. rnein, filo) Girdano, Daniel AV Everly, George S. Stresi Artran Beslenm e Alkanlklar. Stresle Baa kma, s. 136-142. 119 1, B-5 ve B-6 eksiklii; kayg reaksiyonlar, depresyon, uykusuzluk ve kardiyovaskler z ayflklara yol aar. Vitamin eksiklii, stres yaratan faktrlere kar gstereceimiz tole ltarak, bu faktrlerle baa kma yetimizi zayflatr. Bu yzden, ihtiya duyulan vitaminle eterince alnmasna zen gsterilmelidir. "Vitaminler, stres tepkisinin gerek mekanizmasnda da nemli bir rol oynarlar. Karbon hidrat zmlemesi ve gluko-genesis (daha fazla enerji iin vcudun glukoz retme yntemi) i mi srasndaki rolleri nedeniyle, B-l, B-2 ve niacin, stres tepkisi srasnda daha fazla miktarlarda tketilir. Ayrca, stres tepkisi srasnda salglanan adrenal hormonlarnn r iin de B-5 ve C vitaminleri gereklidir. Bu yzden, uzun sre devam eden ar stres durum arnda vcuttaki bu vitaminler tketilirler. Bu tketim sonucu B-kompleks eksikliinin yar at yan etkilere ve stres oluturucu faktrlerden etkilenmeye daha ak olursunuz."17

c. eker: Vcuttaki B kompleks vitamini eksikliine neden olan maddelerden birisi de, rafine ekerdir. Rafine ekerin enerji amacyla kullanlabilmesi iin, B kompleks vitamini ne ihtiya duyulur. Sonuta, ar eker tketen kiilerde B vitamini eksiklii ortaya ka insanda; kayg, huzursuzluk ve sinirlilik olarak kendini gsterir. Stres hormonlarnd a da yksek miktarda B vitamini kullanlmas, bu vitamine olan ihtiyac daha da artrr. Bu yzden, rafine eker kullanmn azaltmak gerekir. 17) Girdano, Daniel A./ Everly, George S. Stresi Artran Beslenme Alkanlklar. Stresle Baa kma, s. 137-138. 120 d. Tuz: "Tuz (sodyum klorid), vcudun su dengesi dzeninden en ok sorumlu olan minera ldir. Tuzdaki sodyum iyonlar bedende su tutulmasna neden olur. Yksek dzeydeki sofra tuzu ya da doal olarak yksek miktarda sodyum ieren besinlerin alnmas, bedende fazla s tutulmasna yol aar. Fazla sv tutulmas ise dem yaparak (anormal sv birikimi), sinir arnda ve beyin dokularnda sinir gerginliini artrr. Bedende fazla sv tutulmas ayrca an basncna da (yksek tansiyon), yol aar. Yksek tansiyon bir ok insanda stres tepkisin n en iyi bilinen gstergesidir."18 Sonu olarak; olumsuz beslenme alkanlklarmz deitirerek, enerji dzeyinizi, strese g epkileri ve genel salmz zerindeki kontrolmz artrabiliriz. 2. Olumsuz tutumlar: Stresli bir durumda, insan temelde iki tr i iletiime sahiptir; birincisi olumsuz yani kiinin kendine zarar veren trden bir iletiim, dieri ise olum lu yani sorunu zmeye ynelik iletiimdir. iletiim, bir anlamda insann kendi kendine konumalardr. Bu konumalarn nitelii ve nicelii yaam kalitemizi dorudan etkiler. Zihinsel tutumlar ve isel diyoloun etkileri zerine; Al-bert Ellis, Aaron Beck ve Do nald Meichenbaum uzun sreli aratrmalar yapmlardr. Aratrmalar sonunda u sonuca var ylar karsnda gsterilen olumsuz tutumlar ya da daha akas, kiinin kendi kendine syl uz szler, o olay srasnda hissedilen gerginlii artrmaktadr."19 18) Girdano, Daniel A./ Everly, George S. Stresi Artran Beslenme Alkanlklar. Stresl e Baa kma, s. 141. 19) Roskies, Ethel./ Albrecht, Kari. Stresle Baa kmak in Kendinizle Olumlu Diyalog. Stresle Baa kma, s. 93. 121 Kiinin stres dzeyini azaltabilmesi iin, olumsuz dnce tarzlarnn farkna varmas ve o i bir ekilde ynetmesi gerekir. Ethel Roskies ve Kari Albrecht'in, "Stresle Baa kmak Kendinizle Olumlu Diyalog" adl makalelerinde yer alan ve stres dzeyini artran 10 ol umsuz tutum unlardr:20 a. "Ya hep ya hi" tr dnme: Bu tr dnceye sahip bir insan, olaylar ya "siyah" ya olarak grr. Oysa, yaamda hibir ey, mutlak anlamda siyah ya da beyaz deildir. Arada, s ysz gri tonlar vardr. "Ya hep ya hi" tr paradigmaya sahip bir insan, kusursuz ve mke l olmayan her ii baarszlk olarak alglar. "Ya birinci olurum, ya da bu ii brakrm." b. Ar genelleme: Bu tutum salkl bir durum olmayp, yetersiz verilerle kii ya da ola hakknda yarglarda bulunmay kapsar. Farkl alarda, yeni ariv kaytlarnn yklenmesi h arn deimesi her zaman mmkndr. "Bu ii elime yzme bulatrdm. Zaten beceriksiz bir insanm. c. Zihinsel szge: Kiilerin ve olaylarn yalnz olumsuz ynleri grlerek ve bu olumsuzlu erine younlamak suretiyle, sonuta olumsuz yarglara ulalr. 20) Roskies, Ethel./ Albrecht, Kari. Stresle Baa kmak iin Kendinizle Olumlu Diyalog . Stresle Baa kma, s. 93-98. 122 "Eimle sorunlar yayorum, i arkadalarmla uyuamyorum. Patronumz da bugn beni azarlad beni sevmryor. Ben kt bir insanm." d. Olumluyu geersiz klmak: Zihnimizdeki kalp yarglarla elien olumlu durumlar grmezl gelerek, onlar yok saymay esas alan bir paradigmadr. "Eer arkadam yardm etmeseydi, ben bu notu alamazdm." e. Hemen bir sonuca varmak: Bu t bir zihinsel arptmada; ya elimizde yeterli veri olmad halde bir takm yarglara varr da gelecee ilikin olumsuz tahminlerimizi gerekmi gibi alglarz. "Kzm bu hafta telefon amad, mutlaka bir sorunu olmal." f. Ar bytme ya da ar k a < sahip bir insan; olumlu ve olumsuz olaylarn nemini ya ar abartr, ya da ar dere siz grr. Bak as, denge- den yoksundur.

y "Byle bir hatay nasl yaparm. Artk, yaamam imkansz." g. Duygusal mantk yrtme: Olay anlar, iinde bulunulan duygusal veriler nda yorumlamak ve anlamlandrmaktr . "Ona kar olumsuz hisler ierisindeyim. O kt bir insan." h. "~meli", "-mal" cmleler: O lar ve insanlar, em-patiden yoksun bir ekilde ve "at gzl" ile deerlendirdi123 imiz, olaylara ve insanlara yalnz ve yalnz kendi paradigmalarmzdan baktmz salks r. "Arkadam bana, byle davranmal." i. Etiketleme: Etiketleme, ar genellemenin en u noktas olup, sorunlarn kaynana iner beplerini irdelemek yerine, olumsuz yarglarda bulunmay esas alan kestirme bir yold ur. "Yine bir ey krdm. Benim gibi sakar bir insandan baka ne beklenir ki..." j. Kiiselletirme: Bir insann hibir sorumluluk stlenmedii olaylarda bile, olumsuzlarn deni olarak kendisini grmesidir. "Eer ben olmasaydm, annem ve babam ayrlmazlard." Stresli durumlarda, bu tr yarglarda ve zihinsel arptmalarda bulunmadan nce, "Her inii bir k vardr" tarznda, cesaretlendirici; "Sorun bymeden yapabileceklerim neler" ta antk yrtc; "Bu olayn zgvenimi azaltmasna izin vermeyeceim" tarznda, baa kmay ndimle gurur duyuyorum" tarznda, dllendirici ve olumlu ifadeler kullanmaya zen gsterm eliyiz. 3. A tipi davran: Stres artrc dier bir etmen ise, A tipi davrantr. A tipi davran g Meyer Friedman ve Ray Rosenman'm almalar sonucu tanmlanm olup, strese yatkn kiil klerinin tamamm ifade etmektedir. Bir i1 124 benzetme yapacak olursak, A tipi davranlar sergileyen bir insan 100 metre koucusuna; B tipi davranlar sergileyen bir insan ise, maratoncuya benzetebiliriz: "A tipi sendromu veya davran, sosyal ve fiziki evreyle bir mcadele halindedir. A tipi , ileri hzl bir ekilde yapma abasndadr, az bir zamanda ok i yapma eilimindedir, y er, evik ve koar gibi yrr, ar rekabetidir, zamana kar yar halindedir, ihtirasl u davran biiminin karsnda ise B tipi davran zellikleri yer alr. Buna gre, B tipi umuaktr, rekabeti deil, uzlamacdr, sabrldr, temkinli ve babacan tavrldr, kendi ercih eder ve hadiseler karsnda soukkanldr."21 / Friedman ve Rosenman; yaam biimi ile kalp hastal arasndaki ilikiyi tespit etmek amac on yl sren ve 31 ile 59 yalar arasndaki 3500'den fazla erkek denei kapsayan aratrm yapmlardr; "Aratrmann denekleri, o zamana kadar hibiri kalp hastal belirtisi gst erden seilmitir. Ancak, almann sonunda 257 denekte bu belirtilere rastlanmtr. Bu 2 kten % 70'inin ise 'A tipi' kiilik zelliklerini sergiledikleri grlmtr. Fredman ve Rosenman'a gre, 'A tipi' davran ile kalp hastal arasnda bir iliki vardr pi'nin 'B tipi'ne gre kalp hastalna yakalanma olasl 3 kez daha yksektir). Ancak bu 'A tipi' davrann, kalp hastalna 'yol at' eklinde anlalmamaldr. Bu tr davra hastaln 'nleyebileceine' ilikin bir kant da yoktur."22 125 Daha Az Stres Edinmek in Stresle baa kmann en iyi yolu, daha az stres oluturan bir yaam tarz benimsemektir. B a ancak, dengeli bir yaamla mmkndr. Chicago niversitesi'nden Suzanne C. Kobasa ve Sal vatore R. Maddi'nin almalar, strese kar direnli kiilerin baz zelliklere sahip old ya koymutur. Kobasa ve Maddi, bu zelliklere "psikolojik salamlk (psychological hardi ness)" adm vermilerdir. Kobasa ve Maddi, 259 kiilik idareci grubu zerinde iki yl sreyle yaptklar aratrma so ; deiime ak, stresli olaylar tehdit yerine bir frsat olarak grenlerin, kendilerini i ne veren ve olaylarn kontrolnn kendi ellerindey-mi gibi alglayanlarn daha salkl ka spit etmilerdir: "Dier bir deyile, stresli olaylar tehdit olarak grmek yerine, bir mcadele frsat olar grebilen kiilerin, balarna gelen olaylar kendi avantajlarna dntrebildikleri ve b res dzeylerine azaltabildikleri sylenmektedir. Bunun tersine, psikolojik salamlk kon usunda daha yetersiz olanlar, 'kama' taktiklerini daha fazla kullanmaktadrlar. rnein , daha fazla TV seyretmekte; daha fazla iki, sigara imekte, ila almakta ya da daha

fazla uyumaktadrlar. Bunlar, kiinin kendine zarar veren alkanlklardr. nk gerek st dnk, onu daha az stresli hale getirecek hibir ey yaplmamtr. Rahatsz edici ey her kiinin zihninde deimemi bir ekilde kalr."23 Daha az stres yk edinmek iin, dier n azlar ise unlardr: 21) Erolu, Feyzullah. Davran Bilimleri, s. 326. 22) Stresle Baa kma, s. 61. 23) Pines, Maya. Psikolojik Salamlk. Stresle Baa kma, s. 45. 126 1. Yapamayacanz bir ey iin sz yermeyin. 2. Ulalabilir hedefler belirleyin. 3. Erteleme alkanln terk edin. 4. Olaylara mizahi adan bakn ve mizahi ynnz gelitirin. 5. Duygularnz bastrmayn, yapc bir ekilde ifade edin. 6. Sabahlar erken kalkn. Daha az stres yk edinmek iin, bilinli bir aba harcadktan sonra, yaplmas gereken di konu da kontrol d oluan stresle etkili bir ekilde baa kabilmektir. Bunun iin de, s baa kma yollarnn iyi bilinmesi ve gnlk yaamda tatbik edilmesi gerekir. I Stresle Baakma Yollar Stres kiiye zg bir durum olup, baa kma yntemleri de kiiden kiiye deiiklik gster ar, stresin yava yava biriktirilmesi sonucu aniden bir volkan gibi patlarken, bazla r ise son derece zgn ve tkenmi durumda olabilirler. Stres, baarl bir ekilde ynetilebilir, azaltlabilir ya da bertaraf edilebilir. Stresin zamannda farkna varlmas durumunda, ortaya kan enerjinin olumlu bir ekilde kullanlma lur. Gerilmi kaslarn gevetilmesi ile, istenmeyen bir takm patlamalarn da nne geilmi Stresle baa kmann ihmal edilmesi, var olan stres ykn daha da artrr. Bu nedenle, k yaama ulamak isteyen her insan, stres ykn azaltacak kendine zg tekniklere sahip olm e gnlk yaamda etkili bir ekilde kullanabilmelidir. te, stresle baa kmanzda kullan baz teknikler: 127 1. Yeterince dinlenin: Uyku sorunlar, ar stres yknn en nemli belirtisidir. Huzursuz bep olur ve sabahleyin dinlenmi olarak kalkamayz. Belirli zamanlarda uyandmzda tekrar uyumak isteriz. Eer alma saatleriniz zaman zaman deiiklik gsteriyor veya gece vardiy rna kalyorsanz, vcudunuz bu duruma uyum salamakta zorlanabilir. Stres seviyenizin aza ld durumlarda, kendinizi daha ok dinlenmi ve zinde hissedersiniz. Uyuma gl ekiy p okuyun, yry yapn, geveme egzersizleri yapn. Gerekirse, ksa ya da uzun bir tatile olalar, stresinizin zirvede olduu zamanlarda vcudumuzun dinlenmesine yardmc olacaktr. Yalnz, beraberinizde iinizi de gtrme-meniz kaydyla. 2. nceliklerinizi iyi belirleyin: Yaamnzda ncelikleri gzden geirin. Gerekiyorsa, si iin ok nemli olan eyleri yeniden belirleyin. En byk zaman neye harcyorsunuz? Zaman en nemli ve ncelikli sorunlarnza m harcyorsunuz? Zamannzn byk bir blmn, nem baladnzda stres yknzn hafiflediini greceksiniz. 3. yknz dengeleyin: Haftalk alma saatiniz ne kadar? Eer haftada 40 saatten faz res yknz de o oranda artyor demektir. Uzmanlar, gnlk 24 saatlik zamann; 8 saatin i, atin uyku, kalan 8 saatin ise yaammzdaki dier faaliyetlere harcanmas gerektiini syl r. Bu denge hangi oranda bozulursa, vcut dengemizde o lde bozulacaktr. 128 4. Beslenmenize dikkat edin: Vcudumuzun besin ihtiya- ; c sabahlar en yksek dzeyde ol up, gn boyu azalr. Geceleri ise, en dk dzeye iner. oumuz, sabahlar hafif bir kahva i de fast-food tr hazr yiyeceklerle gei- ^ tiririz. Akamlan ise, ar ve yiyecekler delerimizi tka basa doldururuz. Dolaysyla, en ar yemei vcudumuzun besine en az ihtiy lduu zaman alrz. Alman enerji har-canamaz ve kilo yapar. Ayrca; ar et, un, tuz ve rafine eker tketimi stresi artrc bir etki yapmaktadr. Be manlar, bu tr besinlerin yerine; zellikle topran stnde yetien, bol gne alan meyve leri nermektedirler. Beynimizin salglad se-rotonin adl madde, uykuyu dzenler, kaygy , duygusal ve tinsel salmza olumlu katklar yapar. Stres ykmz azald zaman, beyni otonin miktar da artar. Sebzelerin ou, serotonin ihtiva eder. 5. Bamllklarnz terk edin: Gnmz toplumunda, insanlarn ou stresle baa kmak i makta, ar yemek yemekte, ay ve kahve gibi kafeinli iecekler ya da yattrc ilalar unlar, geici bir iyilik salamakla birlikte gerekte, strese yol aan faktrleri ortadan kaldrmaz. Kafein, stres artlar olmakszn "Sava ya da Ka" tepkisini balatarak, bizim

ar karsnda dengesiz davranlarda bulunmamza sebep olur. Sigara ise, nefes borusu, br n ve akcierler hcrelerini tahrip eden gl bir uyarc ve toksindir. Dengeli ve kalitel yaam iin, bu tr bamllklar terk etmek gerekir. 129 6. Egzersiz ve spor yapn: Salkl bir yaam tarz, stresin etkilerini azaltr. Uzun dnem vdiiniz ve ilgi duyduunuz fiziksel egzersizler yapn. Bu egzersizler, en az haftada g ve 30 dakika sreli olmaldr. Egzersizler esnasnda, gnlk stres ve skntlardan uzakla yede; fiziksel salnz geliir, hastalklara direnciniz artar. Gerilen kaslarnz ve zih ever, duygusal olarak rahatlarsnz. Kayglarnz azalr, etkinliiniz artar. Daha rahat u nuz. Ancak yanz 35 ve zerinde ise, fiziksel egzersizlere balamadan nce bir doktor kon rolnden gemeniz faydaldr. Fiziksel egzersizlerin yan sra, solunum egzersizlerini de y mnzn bir paras halire getirmeniz durumunda, kendinizi daha ok rahatlam hissedeceks Bu konuda daha fazla bilgi iin, Balta'larm "Stresle Baa kma" adl kitabna bavurabili z. 7. Meditasyon ve yoga yapn: Zihninizi sakinletirmek iin, meditasyon yapn. Ben bu m aksatla, daha nce zihnime kaydetmi olduum ve izlemekten her seferinde zevk aldm resim eri kullanrm. Genellikle bu resimler; uak yolculuu esnasnda bembeyaz bulutlar zerinde gnein prl prl par-lad ve yaknmzdan uaklarn getii bir ensta'ntene ya da, de me daha nce kaydetmi olduum bir grntdr. Bu resimlerden herhangi birini hayalimde can drr ve onu bir sre izlerim. Sonunda zihnimin ok rahatladn hissederim. 8. Hobiler edinin: Enerjinizi ynlendirebileceiniz faaliyetler, stresin etkilerini olduka azaltacaktr. Dikkatimizi yaamn 130 sorunlarndan herhangi bir nesneye ekecek aktiviteler, zihnimizi dinlendirir ve vcud umuzu yeniler. Burada, rahmetli kaynpederimden iittiim bir sz tekrarlamak istiyorum: Ayan scak tut, ban serin, ** Kendine bir i bul, dnme derin. Gnmz dnyasnda, gerekten holandmz eylere vakit bulmak gittike zorlamaktadr. O l sanatlar, her trl hobiler, sinema ve tiyatro, sportif faaliyetler vb. dier aktivi teler stres ykn azaltmak iin yaplabilecek nemli etkinliklerdir. Zaman ynetim planmz rken, mutlaka bu tr faaliyetleri de planlamanz gerekir. 9. Sosyal zorunluluklarnz dengeleyin: Yaammzda yerine getirmemiz gereken sorumlulukla nedeniyle, kendimize yeterince vakit ayrmaz ve bazen bunaldmz hissederiz. Sosyal zor nluluklarn azaltlmas, stresle baa kmada kullanlabilecek tekniklerden bir tanesidir. erli vakit ve enerjinizin bulmadnz durumlarda, nem ve ncelii dk baz sosyal etkin davetlere "hayr" deyin. Her insan, ara sra yalnz kalaca ve zihnini dinlendirecei bira zamana ihtiya duyar. Rahatsz edilmeden; sevdiiniz bir kitab okuma, uyuma, banyo alm a ya da meditasyon gibi faaliyetlerden birini yaptnzda kendinizi rahatlam hissedeceks niz. Yalnz bu durumlarda, cep telefonunu kapatmay, ev telefonunun da fiini ekmeyi un utmayn! 10. Dzenli salk kontrol yaptrn: Stresle baa kma yeteneinizi engelleyen bir ok sa rdr. Bu artlar, 131 bazen yanl olarak alglanp stres olarak deerlendirilir. Tiro-id bezi, kalsiyum dengesi zlii, anemi, eker hastal, depresyon, karacier rahatszlklar, bbrek yetmezlii, vit mon yetersizlikleri salk kontroln gerektiren durumlardr. rnein, yksek kan basnc g tehdit edebilecek sorunlar, doktor kontrolnde belirlenebilir. 11. Vcudunuzu iyi tanyn: Yaammz baarl bir ekilde srdrebilmek iin, vcudumuzda annda farkna varmamz gerekir. Strese yola aan bu belirtilerin bazlar unlardr; uyku deki deimeler, yorgunluk ve bitkinlik, yaam zevkinin azalmas, kayg nbetleri, eitli depresyon, ar hassasiyet, yksek kan basnc, anormal kalp ritmi. lave neriler Stres ve gerilim, herhangi bir tehlike durumunda vcudu korumaya ynelik doal tepkile rdir. Bu tip tehlikeler, kazalardan, mali skntlardan, i ve aile yaamndaki sorunlardan kaynaklanabilir. Fiziksel, zihinsel, duygusal ve tinsel salmza zarar verebilecek bu z orlanmalarla baa kmann eitli yollar vardr. Stresle etkili bir ekilde ba edebilmek llar iyi bilmek ve yaamn bir paras haline getirmek gerekir. Ancak ou insan, zorlanmalarda kestirme yollar tercih ederek; alkol, sigara, kafein gibi bamllklara ynelir. Ya da her seferinde, antrenman etkisi yapacak ekilde fkesini urur. Bu tr kestirme yollar, stresi azaltacana her seferinde daha da artrr. Bunun iin

uzun erimli baa kma yntemle132 rini uygulamak gerekir. Stresle baa kmada kullanlabilecek ilave neriler unlardr: 1. Yaamnzdaki deiikliklerin farknda olun. 2.Zamannz etkili ynetin. 3. Gnll faaliyetlere katln. 4. Yeteri kadar arkada edinin. ; 5. alrken, ksa molalar verin. 6. Ayn anda birden fazla, i yapmaya almayn. 7. Mkemmel olmaya almayn, elinizden gelenin en iyisini yapn. I ) 8. An rekabeti olmayn. ;! 9.Yapc olmaya en gsterin. 10.Hayatn mizahi yanm grn ve bol bol gln. 11.Bilgisayar banda an zaman harcamayn utlu eden olaylar tekrarlamaya aln. 13.Sizi mutsuz eden olaylar nlemeye aln. M.S bir kahvalt yapn. Avusturya doumlu bir bilim adam olan ve stresin fizyolojisi zerindeki almalaryla tan Hans Selye'nin dedii gibi; deiimin olabildiince hzland gnmzde, stressiz bir yaa run, stresin varl olmayp, ar yani dengesiz olmasndadr. Belirli bir stres dzeyi, o varoluu asndan gereklidir. Kaliteli yaam iin, ncelikle stres artrc dengesiz bir ak, buna ramen ortaya kacak stresi ynetmek ve onunla etkili bir ekilde baa kmak ger 133 Szmn z Bir sz; "Bir insann gerek kiiliini tanmak istiyorsan, onun stres altnda gsterdii d bak" der. Bu sz gerekten dorudur. Ar stres altnda olduumuz dnemlerde, normal zama bakalarndan gizlemeyi baardmz, kiiliimizin olumsuz ynleri aa kar. Stresle et ad durumlarda, zihnimizde ilkel beyin iktidara gelir. Bu durum, beklenmeyen yer ve zamanda, patlamalar yaamamza, evremizdeki insanlar krp dkmemize yol aar. Bata aile rimiz olmak zere, tm ilikiler zarar grr. Sonuta, yaam kalitemiz azalr. Kaliteli bir iin, ilkel beynin ve onun ynetiminde olan duygularn da etkili bir ekilde ynetilmesi g erekir. 3. Ksm da burada bitirdikten sonra, imdi de sra, duygularmz tanmaya, dengesiz ve ol duygularla etkili bir ekilde baa kmaya geldi. Bunun iin ele almamz gereken konu, "Du gu Ynetimi" konusudur. 1 04 DUYGU YNETM "Kendini ynet, dnyay ynetecek gc bulursun." Plato (Eflatun) 19 ubat 2001 gn yaplan Milli Gvenlik Kurulu Top-lants'nda, Cumhurbakan Ahmet Necde ile, Babakan Blent Ecevit arasnda, Cumhuriyet tarihinde ilk kez "Anayasa'nm Frlatlma s Olay" yaand. 20 ubat 2001 tarihli Hrriyet Gazetesi'nin haberine gre, olay yle me eldi: Milli Gvenlik Kurulu toplants ncesi, Babakan Ecevit Cumhurbakan Sezer'e; "Ynetsel y erimi kullanmay engelliyorsunuz. Bankaclk Denetleme Kurulu'ndan elinizi ekin" diyere k muhtemel bir krizin ilk sinyallerini verdi. Sezer ise, toplantnn batnda; "Gndeme g emeden nce sylemek istediklerim var" diyerek konumaya balad. "Siz yolsuzluklarn zer idilmesinden, pisliin temizlenmesinden neden rahatsz oluyorsunuz?" diye konumasn srd Karlkl konumalar sonunda, ortam iyice gerginleti. Sezer'in Anayasa kitapn Ecevit a ipler koptu ve toplant salonu terk edildi. 135 Babakan Ecevit, toplant sonras alamakl bir ifade ile, piyasalar altst eden ve ekonom krizi balatan o ok aklamasn yapt. Anayasa kitapnn frlatmasyla patlak veren ek uras, Trk halkna pahalya maloldu. 06 ubat 2002 tarihli Sabah Gazetesi'nde yer alan ve riler, Trk halknn demi olduu bedelin, ne kadar ar olduunu aka gstermektedir: Trkiye'nin 2000 ylnda 201.3 milyar dolar olan milli geliri, kriz nedeniyle 150.3 m ilyar dolara indi. Kriz ncesi, 2962 dolar olan kii bana yllk gelir de 2182 dolara d i herkesin cebinden 780 dolar kt. 14 Milyar dolarlk sermaye, yurt dna kat. Resmi k gre 1,5 milyon kii iinden . oldu. Yeni ekonomik hedefler tutturulursa; milli geli r 2000'de 165.6 milyar dolara, 2003'de 183 milyar dolara, 2004'te ise 201.3 mily

ar dolara ulaacak. Yani, 4 yl sonra, 2000 ylndaki milli gelir dzeyine ancak ulaabilec z- Ksacas, bu krizle Trkiye, son drt yln kaybetti. Devletin en yksek mevki ve makamlarnda bulunan insanlar, bu makamlarn gerektirdii so rumlulua sahip olmalar ve duygularn baarl bir ekilde ynetmeleri gerekir. Olumsuz d la baa kamamanm faturas, bu olayda olduu gibi bazen ok ar olabilmektedir. Duygularnz Tanyn Duygu, hareket halinde bir enerji olup, yaam kalitemizi nemli oranda etkiler. Duyg ular, olumlu (pozitif) ve olumsuz (negatif) olmak zere iki ana gruba ayrlrlar. Olum lu duygu136 lar, zevk ve mutluluk verirken; olumsuz duygular, bir eylerin yanl gittii konusunda bizleri uyarrlar. Korku, fke, znt, keder gibi olumsuz duygular; mutsuzluk ve zgven e klii yaratan, bireyin kendisini ve evresini olumsuz olarak alglamasn salayan hislerdi . Bu tr duygular aslnda, mkemmel birer geri bildirimler olup, onlardan en iyi ekilde yararlanlmaldr. ou insan, olumsuz duygularn kontrol edemeyeceine inanr. Bu tr insanlar, olumsuz duyg rn kendilerinden ok; genetik yapdan ve evresel faktrlerden kaynaklandna inanrlar. olumsuz duygularla baa kmada kestirme yollar tercih ederler. Elbette, evresel ve biyo lojik faktrlerin belirli duygularn olumasndaki nemi inkar edilemez. Ancak, olumsuz du ygularla baa kmada bilinli tepkiler ok etkili olup, isel mekanizmalarn gelitirilmes zaman mmkndr. Duygular, insanolunun varoluundan beri hayatta kalmasn salayan doal savunma mekanizma arn olutururlar. Ancak duygularn iddeti arttnda ve denge bozulduunda; bu durum ki ilme ve doru adan bakabilme yeteneini bozar. nsanlar byle durumlarda, yalnz grmek i klerini grr, iitmek istediklerini duyarlar. Sk sk tekrarlanan ve uzun sren olumsuz du gular, yerini salamlatrarak alkanlk haline dnrler. Eer tedbir alnmazsa, depresy davisi gerektiren rahatszlklara neden olabilirler. Bu nedenle, olumsuz duygularla baa kma yetisi kazanmadan, kaliteli bir yaama ulamak mmkn deildir. 137 Duygusal Zihnin ktidara Gelmesi "Duygusal Zeka" adl kitabn yazar Daniel Goleman, birisi ile dnp dieri ile hissetti i zihne sahip olduumuzu belirterek yle der; "Birbirinden tamamen farkl bu iki kavram a tarz, zihinsel yaantmz oluturmak iin etkileim halindedir. Aklc zihin, ounlukl muz bir kavrama tarzdr; bilincimize daha yakndr, dncelidir ve tartp yanstabilir. B n sra fevri ve gl, bazen de mantksz olan bir kavrama sistemi daha vardr; bu da duyg zihindir."1 Duygusal zihin -100 Denge hali Aklc zihin O + 100 Zihnin akc-duygusal dengesinin belirli bir orants vardr; hisler younlatka duygusal devreye girer ve aklc zihin etkisini yitirir. Hislerimiz arttka yani denge bozulduka, zihnimize duygusal blm hakim olmaya balar, aklc blm pasif konumda kalr. Daniel Gol bu konuda da yle der; "Genelde duygusal ve aklc zihinler bir denge haI 1) Goleman, Daniel. Duygusal Zeka, s. 23. 138 ndedir. Duygu aklc zihnin ileyiine katkda bulunur, aklc zihin ise duygusal verileri endirir ve bazen reddeder. Ancak yine de duygusal ve aklc zihinler yar bamsz melekele dir. Her ikisi de, beyindeki farkl ama birbiriyle balantl devrelerin ileyiini yanst ou zaman bu iki zihin olaanst bir ibirlii ierisindedir; duygu dnceler iin, d iin vazgeilmezdir. Ancak tutkular bu dengeyi sarstnda, duygusal zihin stnlk salar zihni etkisiz brakr."2 I Duygularn Gc Normal olarak, duygularmz dncelerimizi takip eder. Ancak, beynin herhangi bir olay te dit ya da tehlike olarak alglamas durumunda yani, "Sava ya da Ka" tepkisinin ortaya k rumlarda, duygular dncelerden nce oluur. Bu dnemlerde, ar duygularn etkisi ile, d ihin aklc zihni devre d brakr. te bu dnemler, "geici delilik" olarak da adlandr an olacamz kararlar verip sonra da, "Ben bunu neden yaptm?" diye kara kara dndmz Tpk, bir bardak su getirmedii iin, 50 yllk einin kafasna baltayla vurarak ldren,

r'in haberinde olduu gibi:3 Halil Gder (73), ei Na/iye Gder'den (69) kendisine su getirip kl tablasn boaltmasn . Yal kadnn; "Hep ben mi sana hizmet edeceim? Bktm artk senden" demesi rerine ara2) Goleman, Daniel. Duygusal Zeka, s. 24. 3) Yeni afak Gazetesi, 1 Austos 2002. 139 lannda tartma kt. Einin bu szlerine ierleyen yal adam, eline geirdii balta ile uyuyan Nafiye Gder'in kafasna 4 kez vurarak ldrd. California niversitesi nsan Etkileimi Laboratuarndan Paul Ekman ve Massachussetts niv ersitesi'nden klinik psikolog Seymour Epstein, birbirlerinden bamsz olarak yaptklar a larda, duygusal zihnin alma sistemi hakknda u bilimsel, modeli ortaya koymulardr; "D usal zihin aklc zihinden ok daha hzldr ve bir an bile durup ne yaptn gzden geir atlr. Bu hz, dnen zihnin bir iareti olan ll ve analitik dnmeye imkan tanmaz. izim tehlikeye kar radarmzdr; eer biz (ya da evrim srecinde atalarmz) bu tr yarg mak iin aklc zihni beklemi olsaydk, sadece hata yapm olmaz, lm de olurduk. Bu tr e ve sezgisel yarglara gz ap kapayana kadar vardmzdan, yanlgl ya da yanl ynde dezavantajdr."4 New York Sinir Bilimleri Merkezi'nde alan nrolog Jo-seph LeDox, saniyelerin binde bi ri kadar kk bir zaman diliminde gerekleen bu ani tepki sistemi zerinde eitli arat pmtr. Aratrmalar sonunda, beynimizde aklc zihinden nce tepki veren kestirme bir yo u bulmutur. Bu kestirme yol, duygularn gcn ve akla olan stnln ok iyi aklamakt 4) Goleman, Daniel. Duygusal Zeka, s. 362-363. 5) LeDoux, Joseph E. Emotion, Memory and the Brain. Scientific American, Spec ial Edition, p. 62-71. 140 Resim 1: Duygusal Beynin alma Sistemi Grsel taiamus "-. t * Grsel korteks. Amigdala A 4--4.....'i Kalp al hz Kan basnc Kaynak: Scientiflc American Kaynak: Scientific American Yukardaki resimde de grld gibi; LeDoux, kortekse giden byk nron topluluunun yan tan amig-dalaya uzanan kk bir nron demetinin -sinirsel kestirme yol- varln kefetti estirme yol sayesinde amigda-la; duyulardan gelen sinyalleri direkt olarak alabi liyor ve daha henz neokorteks tarafndan deerlendirilmeye frsat kalmadan ani tepki ve rmesini salyor. 141 Duygularda Denge Normal artlarda zihin, aklc ve duygusal ksmlarn bir denge ierisinde alt mkemm Ayn ekilde, tm duygularmzn kaynam oluturan duygusal zihin de, kendi iinde hassas e zerine kurulmutur. Bir uta, ar olumlu duygularn sergilendii pozitif kutup; dier ar olumsuz duygularn sergilendii negatif kutup yer alr. Aadaki ekilde de grld kaliteli bir yaam iin yeterli deildir. nk, dengeden yoksundur. ster olumlu ister ol uz olsun, srekli hale gelen ar duygular her zaman salkszdr. Bu duruma, srekli mutl li olan "mani" ve srekli mutsuzluk hali olan "depresyon"u rnek verebiliriz: Depresyon -100 Denge hali +.100 Prof. Dr. zcan Kknel, "Dolu Dolu Yaamak" adl kitabnda bu konuda yle der; "nsann s ya da elem duygular iinde olmas dnlemez. Yaamdan srekli haz duyan, mutlu olan, a duygular iinde btn insanlarla ilgilenen, ok konuan, dnceleri uuan, kendi142 ni akll, zeki, gl, gzel, byk ve stn gren insanlara bir duygulanm bozukluu olan 'mani' tans konur...

Bu tablonun aksine, yaamdan haz duymayan, mutsuz, ilgisiz, isteksiz, sevgisiz yaay an; yaama sevincini yitirmi, karamsar, ktmser insanlara 'depresyon' tans konur. Elem orultusunda artm olan kayg, endie, korkuyla birlikte kendim sulama ve yetersizlik d inin egemen olduu duygu durumuna manevi elem, keder ad verilir. Grlyor ki, srekli haz ya da elem dorultusunda artm olan duygu durumlar ruhsal bozukluk, hastalk belirtisidi r."6 Yaamda gneli gnler olduu gibi; karl, frtnal, yamurlu gnlerde olacaktr. Btn me la karlamak gerekir. nk bunlar, hayatn renkleri olup, her rengin kendine has bir gze vardr. Hayatta her zaman gzellikler olmayacaktr; aclar, zntler ve skntlar da ola iteli bir yaamda, denge leindeki tm duygularn, dengeli bir ekilde yaanmas gerekir. gnmz insan srekli olarak acdan kamakta ve u noktalardan biri olan zevk ve mutluluk inde yaamak istemektedir. Bu durum, dengenin olmad bir bamllk halidir. Denge yoksa, te de yoktur. Ayrca, duygusal zihindeki dengesizlii simgeleyen her iki u, ayn zamanda aklc zihnin y timde olmad zamanlar da ifade eder. Bu dnemde alman hayati kararlar, ounlukla hatal ve pimanla yol aar. te, Anayasa'nm frlatlmas olay (ar olumsuz duygularn serg zihnin, aklc zihni kovarak iktidara geldii bir anda meydana gelmitir. Olumsuz ar du larn iktidarda olduu dnem6) Kknel, zcan. Dolu Dolu Yaamak, s. 130-131. 143 lerde, fke nbeti geiren bir insan, kavga ettii insan bile ldrebilir. nk, ilkel be emsil eden duygusal zihin, mrmzn hapishanelerde geeceini dnemez. Dier kutupta ise, birbirlerine ak olan gen iftler (ar olumlu duygularn sergilendi msuzluklar gz ard ederek, mr boyu "soan-ekmek" yiyebileceklerini syleyerek hayal ale de yaayabilirler. Duygusal zihin, soan ekmekle bir mr geirilip geirilemeyeceini hesa demez. Bu dnem, olumlu ar duygularn iktidarda olduu yani, duygularn mant esir alm emdir. Uzmanlara gre; birbirlerini yeterince tanmadan ak olup evlenen iftler, en ge 3 yl iinde ayaklar yere basmaya balar ve hayatn gerekleri ile yz yze gelirler. Duygularn etkili bir ekilde ynetilememesi halinde, baz duygusal dengesizlikler yaanr. Bu duygusal dengesizlikler; yaam kalitemizin azalmasna, mutsuzlua ve eitli psikolojik sorunlara yol aarlar. Davranlarda Denge nsan davranlarn inceleyen bilim adamlar, eitli kiilik teorileri ortaya atmlardr n ok bilineni, Fre-ud'un; d, Ego ve Sper ego'dan oluan kiilik tanmlamasdr. Freud'un k tahlilinden 2. Ksm'da sz etmitik. Dier teoriler ise; Alfred Adler'in kiilik yakla c Berne'nin kiilik teorisi, Cari Gustav Jung'un kiilik yaklam ve Karen Horney'in kiil k teorisidir. Konumuzla olan ilgisi nedeniyle, imdi Eric Berne'nin. teorisini dah a yakndan inceleyelim. Eric Berne'in kiilik teorisine gre, insan aadaki kiilik zelliinin bir sentezinde olup, bu zellikler dei-

144 ik dnemlerde yaammzda baskn rol oynamaktadr. Her zellik, insann doumundan lmne a vardr. Feyzullah Erolu'nun "Davran Bilimleri" adl kitabnda da yer alan bu zellikle lardr:7 1. Kiiliin anababahk yn: Fert, ana ve babasnn benlik durumlarn, kendi alglad bi yeniden ina ederek bir anlamda, kendi benliinde bir ebeveynlik (anababahk) biimlend irir. Fertlerin, bakalarna yol gsterme, nasihat etme, yasaklar koyma, davranlar dzen e ve snrlama eklindeki tavrlar, onlarn iinde tadklar ebeveynlik ynlerinin birer ud'un Sper ego kavramna denk dmektedir. x 2. Kiiliin ocukluk yn: ocukluk kavramnn artrd temel izlenimler ise baml ve sorumsuz tavrlar, sadece iinde bulunulan zaman dnmek, snrl davran alternatifl ket etmek, ounlukla elenme ve oyuna dkn olmak, snrsz ve igdsel isteklerle dolu suslardr. Freud'un d kavramna benzemektedir. 3. Kiiliin olgunluk yn: Nisbeten bamsz ve aktif davranlar, yksek bir sorumluluk v dzeyi, iinde bulunulan zaman ile birlikte gemii ve gelecei de dnmek, ok alternatif davran zenginlii, alma ve baarl olmaya nem verme, istek ve arzularn sosyo-ekonom

rna gre snrlandrlmas gibi hususlar, yetikinliin ve olgunluun artrd temel 7) Erolu, Feyzullah. Davran Bilimleri, s. 158-159. .*' 145 meydana getirmektedir. Freud'un Ego kavramna denk dmektedir. Kiiliin anababahk ynnn sergiledii davranlara "anababa tavr", ocukluk ynnn serg k tavr" ve olgunluk ynnn sergiledii davranlar ise "olgun tavr" olarak adlandralm ge leimizde gsterecek olursak, leimiz aadaki gibi oluur: ocuk tavr -100 Olgun tavr Anababa tavr 0 Denge lei Kaliteli bir yaam iin, bu tavrn her biri tek bana yeterli olmaz. Bu tavrlar arasn nge ok nemlidir. En ideali, daha ok "olgun tavr" sergilemek kaydyla; gerektiinde "ana aba", gerektiinde ise "ocuk tavr" gsterebilmektir. Bylece, her tavr da sergilemek iyle, dengeli hareket etmi ve dengeli yaam oluruz. Duygu Ynetimi Nedir? Duygu ynetiminin temeli; duygular tanmaya ve farkna varmaya, farkna varlan olumsuz du gularla baa kmaya da146 yanr. Duygularn zamannda farkna varlmas ok nemli olup, ancak farkna varabildiimiz ynetebilme ansna sahip oluruz. Aksi taktirde, olumsuz duygular bizi esir alarak, za man ve enerjimizin israf edilmesine, arzu edilmeyen yer ve zamanda ykc davranlar serg ilenmesine neden olurlar. Bu balamda duygu ynetimi, yksek bir duygusal yetenee -duygusal zeka (EQ)- sahip olma k iin, bilinli ve amal faaliyetlerde bulunmaktr. Duygusal zekann genetik zellikler i yaam tecrbelerinin bileiminden olutuunu syleyen Daniel Goleman, "Duygusal Zeka" adl abnda konunun nemini yle aklamaktadr: "Bir ok bulgu gsteriyor ki, duygusal yetenek sahibi Aen-di duygularn tanyan ve idare edebilen, bakalarnn duygularn okuyup onlarla etkili bir ekilde baa kabilen- kiile her alannda -gerek romantik yakn ilikilerde, gerekse kurulu ii politik ilikilerde ba elirleyen szsz kurallar kavrama becerisinde- avantajldrlar. yi gelimi duygusal bece e sahip kiiler yaamlarn daha doyumlu ve etkili bir ekilde srdrerek, kendi verimlilik ini besleyecek zihinsel alkanlklar edinebilir; duygusal hayatn bir ekilde kontrol al alamayan kiiler ise, kendi ilerinde, ie odaklanp aka dnmelerini salayacak yetene layan savalar verir."8 Bana gre, duygu ynetimi demek; duygusal zihnin iktidara gelmemesi iin gerekli tedbi rleri alarak beyni aklc zihnin ynetiminde tutmak, duygular iyi tanyarak onlarla etkil i bir ekilde baa kma yolunda bilinli bir aba gstermek, daha nceden bilinaltna bas gular zararsz 8) Goleman, Daniel. Duygusal Zeka, s. 53. . 147 hale getirmek, son olarak da an yaama yetisi kazanmak demektir. Kaliteli bir yaam iin, kiisel potansiyelimizin israf edilmesine neden olan dengesiz duygularmzla dost olmamz gerekir. Bunun iin, duygularmz ok iyi tanyp, onlarla et kilde baa kmay renmeliyiz. Bu tanma, duygularn farkmdalk dzeyine ykseltilmesini Farkmdalk dzeyi yksek ve duygularm iyi tanyan bireyler; i dnyalarnda meydana gelen usal dengesizliklerin zamannda farkna vararak, gerekli tedbirleri alma ansna sahipti rler. imdi, gnlk yaamda en ok sorun yaratan duygulardan bazlarn grelim. Engellenme ve atma nsanolunun yaamn srdrebilmesi iin, eitli ihtiyalar, arzu ve istekleri vardr. B in tatmin edilememesi, organizmada eitli olumsuz duygulara yol aar. Tm bireyler, baar olmak, sevilmek ve saylmak, takdir edilmek ihtiyac duyarlar. Ancak, ou zaman elimizd en geleni yapmamza ramen amalarmza ulaamayz. nk, aamadmz bir takm engeller r gereksinimin ya da bir davrann belli bir sonuca ulamasnn nlenmesi durumunda ortaya duyguya "engellenme" denir. Engellenme, evresel ve toplumsal faktrlerden kaynaklanabilecei gibi, organizmann fiz

iksel ve zihinsel yapsndan da kaynaklanabilir. Engellenme durumuna, her birey fark l tepkilerde bulunur. Engellenmeyle birlikte; endie, kayg, kz148 . gmlk, fke, saldrganlk ya da duygusal knt hallerinden bir ya da bir ka grlebilir yen bu gibi durumlar, d krkl yaratr. D krkl yaayan birey, ya isteinden vaz lar yaratan engelleri ortadan kaldrmaya ynelir. Bazen de, engellenmenin kayna "atma" olabilir. atma; farkl iki veya daha fazla gd ay etkilemesi durumunda, bunlardan birinin seilememesi halidir. Bazen kii istemedii halde, iki eyden birini semek ya da yapmak zorunda kalabilir. Bu durumda; kararszlk, psikolojik atma, pimanlk duygular yaanabilir. Kii saldrganlar ya da iine kapan loglarca tanmlanm tr atma vardr: 1. Yaklama-yaklama: Arzu edilen iki veya daha fazla eyden birisinin seilememesi hali dir. Bu atma trnde, her iki ama da olumlu olup, ikisinin ayn anda gerekletirilmesi az. Sadece bir tanesine yetebilecek paraya sahip gen bir insann, hem pantolon hem de kazak almak istemesi bu tr atmaya rnek verilebilir. 2. Kamma-kamma: Bu atma tr, yaklama-yaklama atmasnn tam tersidir. Yani, iki o anesini hi de arzu etmediimiz halde semek zorunda kaldmzda bu atmay yaarz. Hem hem de diiden korkan bir ocuun durumu bu tr bir atmaya rnektir. 3. Yaklama-kamma: Bazen yapacamz seim, bnyesinde olumlu ve olumsuz zellikleri birli armdrabilir. e149 ker hastas olan bir insann, baklava yemek istemesi bu atma trne rnektir. Stressiz bir hayat olmad gibi, engellenme ve atmalarn olmad bir yaam da mmkn d n, engellenme ve atmalara yapc bir ekilde yaklamak ve olumlu zmler bulabilmektir. tirde bireyin, mutsuz ve huzursuz olmas kanlmazdr. Anksiyete (Kayg/Endie) Prof. Dr. Engin Getan'a gre anksiyete; "Hafif bir kaygdan youn panie kadar deiebilen farkl younluklarda yaanan bir duygudur." ten ve dtan ynelen tehditlerle organizman ad durumlarda, kiiye anksiyete duygusu hakim olur. Kayg ve endie hali olarak bilinen nksiyete, organizma dengesinin bozulduunu ya da bozulmakta olduunu haber veren yar arl bir geri bildirimdir. Anksiyete ortaya ktnda, insan bir eyler yapmaya gdler. ucu insan, tehdit edici durumdan kaabilir, tehlikeli drtlerini bastrabilir ya da vic dannn sesine uyar. Yetersiz kayg dzeyi, gerekli motivasyonu salayamamas nedeniyle baar iin bir engel te eder. Ar kayg ise; bize ilk adm atma cesaretini vermez, olumlu duygularmz zayflat duygular altnda ezilmemize neden olur. Kronik kayglar, hem tehlikeli hem de salkszdr Bulunduumuz an yaamamza izin vermezler. Bunlar hibir olumlu etkisi olmayan, srekli t krarlanan ve enerjimizi tketen tasalardr. Fobi ve saplantlara dnebilirler. Uyku dzen zin bozulmasna yol aarlar. Bu nedenle, kaygszlk ve ar kayg hali salkl deildir. 150 En iyisi, dengeli bir kayg dzeyine sahip olmaktr. Dengeli bir kayg dzeyi, organizmann varoluu asndan da gereklidir. Eer atalarmz kaygsz ve korkusuz olsalard, vahi hay olurlard ve insanlk medeniyeti bugne dek ulaamazd. Aadaki skalada da grld gib ayg dzeyi; bizim daha uyank olmamz, muhtemel tehlike ve aksaklklara kar nceden z alar. An kayg -100 Normal kayg Kaygszlk +100 Yaplan aratrmalar, yksek ve dk kayg dzeylerinin baarszla yol atn ortaya mik baary da engeller. 36.000 kii zerinde yaplan 126 farkl almada, bir insan tasa e kadar yatknsa, akademik baarsnn da, neyle llrse llsn -snav notlar, not ort eri- o kadar dk olduu ortaya kmtr."9 imdi de, anksiyete ile baa kamadmz durumlarda, bilinsizce bavurulan savunma mekan lim. l 151 Savunma Mekanizmalar

Kayg ve endie yaratan ar zorlanmalarla karlaan bir insan, bu durumdan kurtulmak iin a ynelik davranlarn yan sra, bir takm savunma mekanizmalarna da bavurur. Bundan am psikolojik olarak zedelenmesini ya da deerinin azalmasn nlemektir. Bilind gerekle kanizmalar, organizmann psikolojik btnln ve dengesini korumay amalar. Engin Getan'm "Normald Davranlar" adl kitabnda yer alan ve anksiyete durumlarndan mz salayan, bilinalt savunma mekanizmalarndan bazlar unlardr:10 1. Bask (Repression): gdsel drtlerin insann istei dnda "bilindmda" tutulmas mesine bask (repression), uygun grlmeyen istek ve anlar bilinten uzaklatrma mekaniz ise bastrma (sup-ression) denir. rnek; lm korkusunun bastrlmas nedeniyle, gnlk ya kusunun akla gelmemesi. 2. Yadsma (Denial): Eer kii tehlikeyle ba edemez ya da ondan kamamazsa, kullanlabilec k tek yol bu tehlikeyi yok saymak olur. rnek; hrszlk yapan bir ocuun, hrszlk yapt si. 3. Manta uydurma (Rationalization): Gemite ve u anda yaadmz ya da gelecek iin ta ra, mantkl ve toplumun onaylad aklamalar getirme biiminde iler. Manta uydurma, b roluunun so, Daniel. Duygusal Zeka, s. 111. 10) Getan, Engin. Normald Davranlar, s. 66-98. 152 rumluluunu stlenmekten kanmak iin en sk kulland mekanizmalardan bir tanesidir. rn et ileyen birinin, "Benim yerimde kim olsa, ayn eyi yapard" diye bir dnce gelitirme 4. Yanstma (Projection): Birey, sorumluluktan kaarak meydana gelen olaylarn suunu d ier kii yada kurumlara ykler. rnek; trafik kazas yapan bir kiinin, suun Karayol-lar olduunu sylemesi. 5. dnleme (Compensation): Herhangi bir alanda engellenen bireyin, bir baka alanda d oyum salayarak, kayglarn^ azaltmasdr. rnek; elimsiz bir delikanlnn, bedensel yete akademik ya da sanatsal baar ile gidermesi. 6. Yceltme (Sublimation): Toplum tarafndan onaylanmayan cinsellik ve saldrganlk gib i ilkel eilimlerimizin, biim deitirerek toplumun kabul edecei etkinliklere dntrlm ek; kadnlk eilimleri baskn olan bir erkein, kadm rollerine girecei bir televizyon pro ram yapmas. Ya da, iddet eilimi olan bir insann, uzak dou sporlar hocas olmas. 7. zdeleme (Identification): Bireyin, kendisini bir baka insann yerine koymas ve onu gibi davranmasdr. Bu kii, anne ya da baba olabilecei gibi, bir sinema ya da mzik san ats da olabilir. rnek; baz genlerin, Michael Jackson gi-i. bi giyinip, onun gibi davr nlar sergilemesi. 8. Yer deitirme (Displacement): Belirli bir uyarann neden olduu tepkinin, eitli neden erle aa vurulamamas 153 halinde, baka bir kimseye tepki gsterilmesi durumudur. rnek, patronu tarafndan azarl anan bir babann evde eine kzmas, einin de kzgnln ocuklarndan ya da apartmann 9. Kart tepki oluturma (Reaction Formation): Gerek duygularn ifade edilmesinin ho kar mayaca durumlarda, tam kart davranlarn sergilenmesi halidir. rnek; gerekte babasn t eden bir gencin, ana babaya kzlma-mas gerektii dncesi ya da toplumun basksndan nedeniyle ona ar sevgi gstermesi. Bilinsiz olarak yaplan bu tr savunma mekanizmalar, gnlk yaamda herkes tarafndan kul salkl davranlardr. Ancak, bu mekanizmalarn sreklilik kazanmas, bireyin evresiyle eneini bozarak, ilikilerinde dengesizlie yol aar. Bu durumda, uzman yardm almak gerek r. Korku Korku; gerek bir tehlike, tehlike olasl ya da dncenin, insanda yaratt kayg duyg ehlike ya da tehlike olasl karsnda uyanan; coku, yz sararmas, az kurumas, yre hzlanmas gibi belirtileri olan ya da daha karmak fizyolojik deimelerle beliren bir d ygudur. Alfred Adler, "nsan Tanma Sanat" adl kitabnda korkuyu yle tanmlar; "Daha ocukluk alayarak yalla kadar insana musallat olan [insann yakasna yapan], hayat hissedili e zehirleyen, her trl insani ilikileri dzenlemekte baarszla gtren, sakin bir hay 154 ten ve verimli iler yapmaktan alkoyan bir duygudur."11 Na-poleon Hill ise, "Dn ve Zen gin Ol" adl kitabnda; "... Mantk yetisini felce uratr, hayal gcn ve kendine gveni r, cokuyu ldrr, inisiyatifi kiinin elinden alr, ama belirsizliine yol aar, ertelem

k eder, kendini kontrol imkansz hale getirir"12 demektedir. Korku, insann i dnyasndan kaynaklanabilecei gibi, d dnyadan da kaynaklanabilir; ba kusu, eletirilme korkusu, yoksulluk korkusu, hastalk korkusu, lm korkusu en yaygn kor kular arasndadr. Korkular, tpk bir aracn freni gibidir. ounlukla insanlarn ilk adm a engel olurlar. Korkan insann hareketleri yavalar, karar vermekte zorlanr ve mazer etler retir. Zihnimiz bir kez mazeret bulmaya balad m, potansiyelimizi harekete geire meyiz. Mazeretler, tpk bir orduda ki bozguncular gibidir ve ok tehlikelidir. Enerji mizin, verimsiz bir ekilde zihni boumalarla harcanmasna yol aar. Gnlk yaamda ou i iinde yaayamaz ve srekli korku duyar. Bu tr insanlar, bulunduklar an yaayamazlar ve li olarak; iflas etmekten, mal varlklarn kaybetmekten, hastalanmaktan, e ve ocuklarn ybetmekten korkarlar. Korkulan ey, korkunun kaynandan ok, korkunun zihnimizde yaratm olduu dncelerdir. ve kayglar, zihinsel bir tutum olup, olumsuz ariv kaytlarnn oluturduu paradigmalarda aynaklanr. stelik, zihnimizdeki kayg ve korku duyduumuz olaylarn byk bir ounluu g ta meydana gelmez. Tpk, rahmetli kaynpederimden dinlediim nalbantm hikyesinde olduu g bi: 11) Adler, Alfred. nsan Tanma Sanat, s. 191. 12) Hill, Napoleon. Dn ve Zengin Ol, s. 215. 155 . > Bir zamanlar, ok gzel kars olan bir nalbant varm. Padiah nalbantm karsna gz koymu -"Sana gn msaade; seksen sarat, doksan dorat, yz bin kratn nalm mhn yapp getir olacaksn" demi. Adam aresiz, "Emredersin padiahm" diyerek zgn bir vaziyette evine d ve kz, niin zgn olduunu sorduklarnda durumu anlatm ve; "Bunlarn yaplmas imkans m hanm; -"zlme bey, akamn ve sabahn sahibi vardr" demi. Adam gece boyu gzn krpmadan, nal sl yapacan kara kara dnyormu. nc gn sabah nalbandn kaps dvlm. Nalbant nra, pencereyi ap kimin geldiine bakmak istemi. Padiahn adamlar; -"Padiah ld de tabut yaplacak, seni aryorlar" demiler. Aslnda korku, bizi tehlikeler karsnda uyaran bir sistemdir, insanln varoluundan bug ar, bir tehlike annda "Sava ya da Ka" tepkisini harekete geirerek atalarmzn hayatta masn salamtr. Eer korkusuz olsaydk, gemite vahi hayvanlara yem olurduk. Gnmzd irer, iflas ederdik. Ancak, tm ar olumsuz duygularda olduu gibi, korkunun da ars Ar korku, insann potansiyelini kullanmasna izin vermez. Korkunun hakim olduu yerde, g n filizleri yeermez. Bu gvenin olmamas- nedeniyle herkesin her an diken zerinde ve g ergin olduu doyumsuz ilikiler ortaya kar. Ksaca korku; "Az karar, ou zarar" olan bi gudur. 156 Kzgnlk Psikolog Charles Spielberger'e gre kzgnlk; "ok hafif bir rahatszlktan, youn bir fk ddete kadar deiik younluklarda yaanan bir duygudur." Kzgnlk, sadece insana zg bir lmayp, pek ok hayvan trnn de sahip olduu doal bir savunma mekanizmasdr. Kzgnlk, ann varln tehdit eden olaylara kar gstermi olduu bir tepkidir. Bu nedenle, belli kzgnlk duygusu varoluumuz iin gerekli olup, fizyolojik ve biyolojik deimelerle birl e yaanr. Amerikan Psikoloji Dernei (American Psyhological Asso-sication/APA) kzgnlk konusunda yle demektedir; "Kzgnlk tmyle normal ve genellikle de salkl bir insani duygudur. rolden kp da ykc hale dntnde, okul ya da i hayatnzda, kiisel ilikilerinizd zde sorunlara yol aar. Kendinizi, kontrol edemediiniz, ne zaman ortaya kacan bilemed z gl bir duygunun klesi olmu gibi hissedersiniz."13 f Kzgnlk, "Sava ya da Ka" tepkisini harekete geiren duygulardan bir tanesidir. Bu tepki in harekete gemesiyle birlikte, 3. Ksm'da anlatld gibi vcutta bir dizi ani deiikl . Salglanan adrenalin ve noradrenalin hormonlarnn etkisiyle; kaslar gerilir, kalp d amarlar geniler, solunum hzlanr, stoklanm glikoz rezervlerinin serbest braklmas so erji patlamas yaanr. Sindirim sistemi yavalar, dnce ve baklk sistemi geici ola 13) Controlling Anger Before it Controls You. Eriim: http://helping.apa.org E. T arihi:18.03.2002. 157 olur. Vcut saldrmaya ya da kamaya hazr hale gelir. Bu durum, bizim fkelenme eiimizi

er ve kontrol altna alnamad taktirde, saldrganla dnebilir. Genellikle, her kzgnln altnda bir kural ihlali yatar. Bunlar, sahip olduumuz "-meli, al" kurallardr. ou kez bizi kzdran kiinin davran deil, kurallarmzn ihlal edi olaylar kendisine ynelik tehdit ve tehlike olarak alglamas kzgnln olumasnda ok dr. Bu nedenle; zellikle erken yaantlarmzn etkin olduu zihinsel ariv kaytlarmz elii ok nemlidir. Ariv kaytlarmz tarafndan ekillenen paradigma ve inan kalplarm ma eklimizi dolaysyla kzgnlk derecemizi belirler. fke fke; engellenme, incinme, aalanma, reddedilme, saldr, tehdit vb. durumlarda gsterile detli kzgnlk halidir. fke, ani olmasnn yan sra ayn zamanda ypratcdr. retkenli ncimizi azaltr. fkeli bir insann zihinsel huzuru ve soukkanll kaybolur. Beynin yarg le ilgili blm bozulur, salkl alamaz. fkenin olduu yerde akl olmaz. fke ile ak nmaz. fke fkeyi besler, akl devreden km olduu iin, hiddet patlayarak fke ve iddete dn an insanlar; balamayan, misilleme dnen, mantn devreden km olduu bir kiilie ede olmad iin sonularn nereye varabileceini de hesap edemezler. Hz. Muhammed bouna; arnzn en gl158 s iinizdedir" dememitir. nl filozof Spinoza ise; "Yalnz akl tarafndan ynetilebilen grdr" diyerek duygu- , larm kontrolnn nemine iaret etmitir. nsann temel ihtiyalarnn tatmin edilememesi, olumsuz duygular harekete geirir. Sz ko olumsuz duygularn banda ise, fke gelir. fke, bireyin kendi paradigmalarndan ya da ev inden kaynaklanabilir. Aslnda fke, iyi yararlanlmas gereken bir geri bildirimdir (fe ed back): nsana hakszlk yapldnn, ihtiyalarnn karlanamam olduunun, ilke ve p unda kaldnn yani kendi z ile elitiinin ya da potansiyelini tam olarak ortaya koyam lirtisi olabilir. Bu belirtilerin anlalmas, sorunun zmne ynelik olumlu bir katk sa i taktirde, Amerikal filozof Ralph Voldo Emerson'un dedii gibi; "fkeyle geen her dak ika, mutluluktan alnan 60 saniyedir." Dr. Thomas Gordon, fke olgusunu bir buzdana benzetir; "Buzdann suyun zerinde kalan k dir, oysa suyun altnda kalan ksm ok daha genitir, yani fkenin ortaya kmasna yol a duygu burada gizlidir. Suyun altnda kalan bu duygulara temel duygular ad verilir. Temel duygular birikip, sertleip, katlanca, buzdann tepesindeki fkeyi oluturur. S l duygular ise kskanlk, znt, merak, yalnzlk, itilmilik, kayg, hayal krkl, ha t gibi duygulardr, insanlarn ou, fkeyi buzdann tepesinde yaar ve bir trl zml sk sk tutunur. Oysa, fkenin kaynaklarn ortadan kaldrmay baarmak iin buzdann a ularn anlalabilmesi gerekir."14 14) Bilim ve Teknik, Mays 1997, Say 354, s. 81. * 159 ^ Olumsuz Duygularla Baa kma Kaliteli yaam iin, zihnin etkili bir ekilde kullanlmas gerekir. Zihni etkili kullanma nn yolu, belirlemi olduunuz ama ve hedefler dorultusunda onu megul etmektir. Eer siz hninizi bilinli bir ekilde megul etmezseniz, o mutlaka megul olacak bir eyler bulur. sann srekli olarak olumsuz duygularla megul olmas salkl bir durum deildir. Srekli duygusal zihnin iktidarda olmas bizlerin salkl kararlar vermemizi engeller. Sonuta, kiisel potansiyelimizin verimsiz bir ekilde kullanlmasna neden olur. Sorun olumsuz d uygularn meydana gelmesi deil, onlarla uygun bir ekilde baa klamamasdr. An duygularn yaand her durumda, "Sava ya da Ka" sisteminin harekete geirilmi olm ortaya ani bir enerji kar. Ortaya kan bu enerjinin bilinli ve yapc bir ekilde; re anlara ya da spor vb. faaliyetlere ynlendirilmesi gerekir. Enerjinin etkili bir ek ilde ynetilmesi, bireyin geveyip rahatlamasn salar. Aksi taktirde, zellikle ilikiler baz ykc sonulara yol aabilir. Ayrca, olumsuz duygu ve dncelerin zamannda farkna varlmas, onlarla baa kmada ne alar. rnein, kzgnlk ve fkeye yol aan duygu ve dncelerimizi zamannda fark edebil salkl bir ekilde ifade ederek, onlarn saldrganla dnmeden kontrol altna alabilme ar; "Psikolog Dolf Zillmann, fkeyle baa kmada iki ana mdahale yolu nermektedir. fkeyi da bir yolu, fke dalgasn balatan dnceleri yakalayp bunlara meydan okumaktr. nk, i sn onaylayp tevik 160

eden, bir etkileimin balangtaki deerlendirilmesidir; alevi leri krkleyen ise u izleyen deerlendirmelerdir. Zai maniama nemlidir; fke dngsne ne kadar erken ma; da mdahale edilirse, o kadar etkili olur. Aslnda yattrc bilgiler fke dev girmeden nce gelirse, fkenin n tamamen kesilebilir. kinci yol ise, atma yaanan kiiden bir sre uzak durmaktr. Yatma sreci boyunca, f a dncelerin trmann frenlemek iin dikkatini baka yne ekecek, oyalanacak bir eyl ilgisini baka bir noktaya yneltmek, Zillmann'a gre olduka basit bir nedenle, ruh hal ini deitirmek asndan son derece gl bir yntemdir. Hoa vakit geirirken fkeli kal Kzgnlk ve fke bata olmak zere, tm olumsuz duygularla baa kmada kullanlacak dier bazlar ise unlardr: 1. Duygularnz biriktirmeyin, salkl bir ekilde ifade edin. 2. Duygularnz olduu gibi yazya dkn. 3. Bitmemi ilerinizi bitirin. 4. Derinliine isel yolculuklar yapn. 5. Balama yetisi kazann. 6. An yaamay renin. Olumsuz duygularla baa kma tekniklerinin gnlk yaamn bir paras haline getirilebilme celikle iyi anlalmas gerekir, ite bu nedenle, yukardaki teknikleri tek tek ele alalm. i Zeka, s. 85. ; 161 Duygularnz Bastrmayn, fade Edin! Bastrma, daha nce savunma mekanizmalar arasnda saydmz bilin d alan bir siste i sosyal normlar, ahlaki ve dini kurallara gre yasaklanm, ayp ve gnah saylm duygu v irlerin, hi kimse -bazen kendisinin bile- tarafndan bilinmemesi ve farknda olunmama s iin bilin altna itilmesi ve orada depolanmasna bastrma mekanizmas denmektedir."16 Kaliteli bir yaam iin, tm duygularn salkl bir ekilde ifade edilmesi gerekir, ifade eyen, dier bir deyile bastrlan duygular bilinaltnda depolanr. Daha sonra; fke, kzg ganlk vb. ekillerde ortaya kabilir. fade edilmeyen bu duygular, zamanla; bireyin zama n ve enerjisini tketen kin, nefret, intikam vb. duygulara dnebilir. Ayrca, olumsuz du ygularn salkl bir ekilde ifade edilememesi halinde, bastrlan bu duygular kiinin ken e zarar vermeye balar. eitli psikosomatik (zihin-beden ilikisinden kaynaklanan) raha tszlklarn yan sra, depresyon gibi duygusal salmz bozan rahatszlklar da ortaya Vera Peiffer, "Olumlu Dnme" adl kitabnda bu konuda yle demektedir; "Duygularn bast runda olduu durumlarda, psikolojik denge bozulur; bu da fiziksel belirtilere yol aar. Bu belirtiler, altnda yatan problemi simgeler nitelikte olabilir: Dnte katlk, bacaklarda sertlemeye; duygularmz bastrmaya almanz kabzla; fkeyi da vuramay na; kiinin kadnln kabul16) Erolu, Feyzullah. Davran Bilimleri, s. 55.

162 lenmekte isteksiz olmas adet grmeyle ve cinsellikle ilgili sorunlara yol aabilir."1 7 Geleneksel kltrde, srekli olarak duygularn bastrlmas beklenir. Baz insanlar ise, du rn kontrolsz bir ekilde srekli da vururlar. Aadaki skalada olduu gibi, her iki d olmayp, dengeden yoksundur. Oysa, psikolojik ynden salkl bir yaam, duygular salkl e da vurmay gerektirir. Yazar Jerry Greenwald, salkl olmayan bu iki u davran, "du bzlk" ve "duygusal ishal" olarak adlandrmaktadr. nsanlarn duygularna srekli olarak urmalarn "duygusal kabzlk"; hibir denetleme gereksinimi duymadan duygularn olduu gib alverilmesini ise, "duygusal ishal" olarak tanmlamaktadr.18 Duygusal ishal -100 Salkl ifade etme OLUMSUZ ALAN +100 Duygusal ishal olan bir insan, her trl stres ve gerginlik durumlarn srekli olarak evr sine boaltr. Bylece, her seferinde tekrarlanan olumsuz duygular daha da glenmi olur. 17) Peiffer, Vera. Olumlu Dnme, s. 160. 18) Greenwald, Jerry. Bamllk m? Bamszlk m? s. 77. ' 163 Tpk, vcut gelitirme sporunda olduu gibi: Vcut gelitirme sporu ile uraanlar, ilk ba arln altna girmezler. nce kk arlklarla balayp, her geen gn arl artr

ayan arlklar kolayca kaldrabilirler. Olumsuz duygularn her defasnda tekrar edilmesi, vcut gelitirme sporcularnn yapm olduklar antrenman etkisini yapar. Olumsuz duygular seferinde daha da glenerek, zamanla bizi esir alrlar. Tm olumsuz duygularda olduu gibi, kzgnlk ve fkenin de kontrolsz bir ekilde srekli as, bu duygularn daha da glenmesine yol amaktadr. Yaplan aratrmalar; kzgnlk ve menin ya da bastrmann, bu duygularla baa kmada salkl bir yol olmadn gstermekte kzgnlk ve fkeye neden olan duygu ve dnceler balangta salkl bir ekilde ifade e "Genellikle atmann erken aamalarnda kzgnlk bastrlr ve daha sonraki evrelerinde mas gereken ise, bunun tam tersidir. atmann erken evrelerinde da vurulan kzgnlk, olarak rahatlamay ve problemin yapc bir biimde zlmesini salayabilir. Ynetilen kzg bir nitelik kazanmasn salar. Ynetilmedii zaman da atmay younlatrr ve daha ok Duygularnz Yazya Dkn Nasl ki, bir barajda ar su birikmesi ve fazlalk suyun hliye edilememesi durumunda ar basn meydana gelir ve 0 Karip, Emin. atma Ynetimi, 'i!?: 164 tehlike dourursa; depo edilen youn duygular da, ayn ekilde tehlike yaratr. Baraj kapa klarnn birka tanesi alarak, fazlalk suyun tahliye edilmesi ve basncn azaltlmas ge n ekilde, iimizde biriktirdiimiz youn duygularn bir ksmnn da tahliye edilmesi gere si taktirde, istenmeyen yer ve zamanda tehlike yaratrlar. Duygularn tahliye edilmesinde kullanlabilecek tekniklerden bir tanesi, duygu ve dncel erin olduu gibi yazya d-klmesidir. Dzenli olarak tutulan bir gnlk, iimizdeki denges ygularn bir ksmnn boaltlmasn salar. En iyisi bu duygular sevdiimiz insanlarla pa k; sevdiimiz, gvendiimiz ve her trl sorunumuzu rahatlkla konuabileceimiz bir insan as durumunda, duygularla baa kmada kullanlabilecek etkili bir yntemdir. Bunun iin du larnz olduu gibi yazya dkn. Daha sonra bu notlar ister yrtp atm, isterseniz sakla lan bizi rahatsz eden duygu ve dnceleri zihinden atmaktr. Bitmemi lerinizi Bitirin Bitmemi iler (unfinished works); zaman ve enerji tketen, baar ve mutluluu engelleyen, an yaamamza izin vermeyen ksacas kaliteli yaama ulama yolunda nmzdeki en byk en Bitmemi iler, srtmzda srekli olarak tadmz gereksiz arlklara benzer. Mutlu v her insan, bu arlklardan en ksa srede kurtulmaldr. Getalt psikoterapisinin kurucularndan Frederick Perls "bitmemi iler"i, kiinin i dnya oluan bir dengesizlik hali olarak tanmlamaktadr. Perls'e gre; nasl ki kiinin be--165 deninin yemek imek gibi biyolojik ihtiyalar varsa, kiinin psikolojik varoluunun da ih tiyalar vardr. Bu ihtiyalar karlanmaynca, kii fenomenolojik ynden dengesizlikler i r ve bitmemi iler ertaya kar. Doan Ccelolu ise; bitmemi ileri, srekli olarak bizi tmek istedikleri yne doru srkleyen Kangal kpeklerine benzetmekte ve bilinaltnda depo an bu ilerin iinde bulunduumuz an doyasya yaamamz engellediklerini sylemektedir'. Bitmemi iler; gemite yaanm ve bilinaltna bastrlm, imdiye kadar da zmleneme izler genelde zmleyemediimiz duygusal sorunlar, savunma mekanizmalar tarafndan otoma man bilinaltna bastrrz. Tpk, mraniye pl'nde olduu gibi! Gemite mraniye p rekte hibir zaman kaybolmad. Sadece geici bir sre onlar gremedik. Zaman iinde, biri metan gaz retmeye devam ettiler. Ve bir gn, aniden patlayarak canmza ve malmza zara erdiler. te bilinaltnn derinliklerine depolanan bitmemi ilerde, kaybolmayp negatif enerji r devam ederler. Bizler onlar gremeyiz. Bastrlan bu olumsuz duygular, salkl bir ekild tkmad taktirde, beklenmedik yer ve zamanda patlayarak ilikilerimize zarar verirler. G gelir, ortada hibir sebep yokken, bir bardak suda frtna koparlmasna neden olurlar. E r bir insan, ok kolay kzp fkeleniyorsa ve bunu alkanlk haline getirmise, bu kiinin tnda zmlenmemi sorunlar var demektir. Kaliteli bir yaam iin, bitmemi ilerin bitir gemite oluan bu duygularla mutlaka baa klmas gerekir. 166 Derinliine sel Yolculuklar Yapn Duygularla baa kmada kullanlacak dier bir etkili yol da; bilinaltnn en alt katmanla amamz salayacak, derinlemesine sohbetlerdir. Bitmemi ilerin bitirilmesi maksadyla ta lar, birbirlerinin isel dnyalarnn derinliklerine bilinli yolculuklara kmalar gereki tmemi iler, duygularn younluk derecesine gre, bilinaltnn farkl katmanlarnda depol n duygular asndan, bilinaltimiz tpk bir soana benzer. En ok rahatszlk yaratan sor

nn "ccnde" olduu gibi, en ite yer alanlardr. Bu sohbetlerde, bilinaltnn derinlik alan tm katmanlarna ulalmaldr. Yolculuk esnasnda tespit edilen bitmemi iler, zama s olmakszn tek tek ele alnarak, enine boyuna konuulmaldr. Bu yolculuklarda, bilinalt belleinizin derinliklerinde katmanlar oluturmu olan bitme mi ilerin okluu karsnda hayret edip aracaksnz. Bu yolculuklar, taraflarn birbi kndan tanmalar, doyumlu duygusal beraberlikler asndan yaamdaki en kaliteli etkinl erindendir. zellikle eler tarafndan, birbirerinin i dnyalarna yapacaklar bu yolculu gemie ait bitmemi ileri bitirmenin yan sra, halen dolu olan bardaklarnn da salkl boaltlmasn salayacaktr. Aksi taktirde dolu bardak, beklenmeyen yer ve zamanda taara e nbetlerine dnecek ve evlilie onarlmas zor zararlar verecektir: ikinci kzm Bengisu'nun doumundan beri, eim ile birbirimizi ihmal ettiimizin ve birbir imizle nitelikli beraberlikler yaamadmzn farkna vardk. nk, en nemsin bir konuda 167 dahi birbirimizin szlerinden incinir olmutuk. Bunun zerine dzenli olarak, birbirimiz in i dnyasnda yolculuklar yapabileceimiz zamanlar yaratmaya karar verdik. ocuklarmz telefon da dahil olmak zere, hibir eyin bizi rahatsz etmeyecei birliktelikler yarattk Bu dnemde, bir ok bitmemi iimizi bitirdik. Bu birliktelikler esnasnda; birbirimizi nyargsz ve empa-tik olarak dinlemeye, duygu ve dncelerimizi btn derinliimle anlamaya gayret ettik. Birbirimizi iyi anlayabilmek i , tereddt ettiimiz konularda sorular sorduk. Hibir sulamada bulunmakszn ve birbirimiz n szn kesmeksizin konutuk. Duygularmz, karlkh'olarak "Ben Dili" ile ifade ettik. lay alarak, btn boyutlaryla ve derinlemesine konutuk. Bu konumalar esnasnda, zellik in bir ok bitmemi iini bitirdik, ite bunlardan bir tanesi: "Eimde yllardr bir yolluk saplants vard. Yolluk ok iyi durumda olmad ve yaz sca lmad zaman bile, evin bo kalan her yerine yolluk seriyordu. Bazen skntm dile getird istediim sonucu elde edemiyor ve canm sklyordu. Bu birliktelikler esnasnda rendim iz yeni evlendiimizde evimizde halmz olmad iin, misafirler gelince ok derin rahats uymu. O tarihte borcumuz nedeniyle ancak bir tane hal alabilmi, o da ok geni olan sal onun ancak kk bir blmn kaplamt. Eimin, duygularn dinleyince kendisine hak verd konu beni eskisi kadar rahatsz etmiyor. Eimde eskisi gibi davranmyor artk. Elde ettii miz bu sonucu, eimle birlikte i dnyalarmza yaptmz yolculuklara borluyuz." Bu yolculuklar sonunda, her ikimiz de bitmemi ilerin okluu karsnda hayret ettik. Oys bu yolculuklara balae-a H w 3 e, o gog< n a 1 o -3 er g sa 3 rtHrnt ga^aroo^p^ j? p EI s- e- & lillUflll l^s-33.<p.31S sa " .^' 3 &> 3 S 2 ' "O * s g < S- J^fn f 3 ' & N ^ _ ro S* 3 - a S ~ ~ a a* ' ' sllslatifi I -s S sa 3' S l

(/> fi (T) a c3. s 11- S-1 1151: er 03 OTO' v 1 3. & 3 P sa p. !^ fb S >S 2 3 o pL ^ 3 ON oo sa. 3 111 P- N ^1. Cs ' en 3 ^. ^ r-r a' ^< S 3 31 CfQ< n g . V G3 r-t-R (T) 5 a C/l N C/l N </) 3 g ^ s: P/ t/> w p- K g. w o ^ a N 3 < i S 3 o ^ er d p%f ?.^ pr </ R 3 4 & o fS -l V ^ 1 &. P 3 g. 3 ' "C/l < a a a a-a t! l

CX3 re a 3 9 a 1 e i- I S w S. ^ ^ 9 VI I a l s D a a, S. s a !2 O Oi OJ l-a? p ^ -S' o n " P. ?T 3 < o P' N pL ^ m t R 5- ^^ 3 3 3 7? ^ 5>" >S 3 g7 3 er o3< S - - e- 3 S a k 3 . 52 3 03 3 I 3 s rs a" aCKSt O

"

H' S

o; g.

a a- II 3 S' a ? ^ ? 3. ai P h?t O N P^ a p- c er w _. 3' < < ' 5;gS 3^3 P^ 3 d 3 o - a 'S ,-2L P- er =; 2- 3 3 P, *> a S p- S " SL^ S d p^ . 3 ^ a sa -1 s % fi 2 3 ST 3 R" 3 f ^ fi < w sa N ^ 3 n> S' ^ 3 3' o. I

S 1 .. o- 3 -S 3 I* 3 re = 3 aL aa O w P- 3 gg 1 3^^ ^ 0Q -T1 ^ -3 a a cg< p> g 3 3 3^3 3 33 H'

..

H 0Q < sa <; &^ & 3 P-S 3. 3 N S. w ' S* S cxa a -t a o" 3 3 o H 0 & 5 ; ora' 3 w 5 sa a iL 1 sa o a 2 ero ES. oa i 170 yazdm. En son, e ve ocuklarmla ilgili maddeleri de yazarak, listeyi tamamladm. Ve lis teyi yrtarak, trenin p sepetine attm. Balama stesini bitirdiimde, listenin uzunlu . O gnden bugne, listede yazm olduum kiilere -kendim de dahil olmak zere- sevgi ile abiliyorum. Ne zaman olay ve kiiler aklma gelse, zihnime; "Ben sizleri isvire Alple ri'nde braktm" cevabn veriyor ve zihnimden kovuyorum. Ka/am o kadar huzurlu ve bo ki. Buradan tasarruf ettiim zaman ve enerjiyi, bugn istediim retici alanlara kullanabil iyorum. Bitmemi ileri bitirmekle, yaam kalitem nemli oranda artt. Bu olaydan bir sre sonra, kzm Cansu'ya dersleri ve davranlar yznden birka kez kzd m. Anladm ki; svire yolunda yazm olduum balama listesinin Cansu ile ilgili blmn r vard. Hemen oturdum ve zihnimde-kileri yazya dktm. Yazdklarm, yarm sayfadan fazlay ansu'ya, o gnden beri daha hogrl davranyor ve kendisini ok seviyorum. Ltfen, imdi sizde bir kat ve kalem aln. Enerjinizi tketen, yaam kalitenize olumsuz k arda bulunan, sizin daima gemiteki kin, nefret, fke, intikam vb. duygularla yaamanz s ayan kii ve olaylar tek tek yazn. Daha sonra listeyi, ister yrtp p sepetine atn, is niz saklayn. Ancak, bu deneyimi yaamadan ltfen kitabn dier blmlerine gemeyin. Bunu kla, iinizdeki canavar dar atm ve size ayak ba olan olumsuz duygularnzdan kurtul 171 smz.

An Yaamann nemi ! Bizler genellikle, ya gemiin pimanlk, kin, nefret ve intikam duygular ile, ya da; gel ecein kayg, korku ve endieleriyle yaarz. Bu duygularla yaamak, mutluluk ve baar yol bize hibir ey kazandrmad gibi, retkenliimizi ve yaama sevincimizi de alr gtrr. teli yaama ulama yolu,nda ciddi bir engel olup, kesinlikle ortadan kaldrlmaldr. An yaamak; belirli bir zaman diliminde, iinde yaadmz evrenin zihinsel ve duygusal farknda olmak ve o andaki yaammz anlaml bulmaktr. Yaamn her annn tadn karma bulunduumuz anda deilse, yaamn tadna varamayz. Baz insanlar tatile karlar. Fakat, eri deil bedenleri tatildedir. Zihinleri hala i yerinde olduu iin, dnyann en gzel ye e de gitseler, yaptklar tatilden zevk alamazlar. Sokrat, "Dertliyim, yolculua ktm iyi gemedi" diyen dostuna; "Kendini de birlikte gtr-msndr de ondan" diye cevap vermi. E ransz Babakan Clemanceau ise, baarsnn sebebini soranlara; "Bam tararken, salarm dnmem" dermi. Srekli olarak, zaman ve enerjimizi gemiteki olumsuzluklara ya da gelecek kayglarna ha rcamanz bizlere hibir ey kazandrmaz. Bu, gemiten ders almayalm ya da gelecei dnm ak alglanmamaldr. Gemiteki olaylardan ders almasna alalm ancak, geriye deil ileriye gidelim. An tam olarak yaayabilen insan; imdiki zamandan ayrmakszm, gerekli durumlard a bir sreliine gemi ya da gelecee bakma zgrlne de sahip olan insandr. 172 An Yaama Yetisinin Kazanlmas nceki yaantmda, % 99 orannda ya gemiin pimanhk-laryla ya da gelecein kayglaryla iiydim. An yaama oranm, neredeyse sfrd. Srekli gemite yaar, gemite meydana gel mi karrdm. Aa yukar tm enerjimi bu yolda harcardm. Gnn sonunda, tpk biti iz r gibi bitap der; kendime, e ve ocuklarma harcayacak enerjimin kalmadn hissederdim yaamadm zamanlarda ise, srekli gelecei dnrdm. Endie ve kayglarla yaar, bulund Bu yzden srekli stresli ve gergin olur, kendimi her an tamaya hazr dolu bir bardak ya da patlamaya hazr bir bomba gibi hissederdim. Bu dnemlerde hogrm azalrd. Bu neden e ve ocuklarm ounlukla gereksiz yere incitirdim. An yaama alkanl kazanabilmek iin, iimde ok ciddi bir sava yaadm. Farkmdalk d yaam yolculuumda arabamn direksiyonuna getim. Yaammdaki her eyin sorumluluunu s . Zihnimi tpk kk kpek yavrular gibi yeniden eittim. Zihnim, gemi ya da gelecee h emen yanma, yani o ana dnmesini syledim. Balangta byk baarszlklar yaadm. Bir m an doyasya yaayan bir insan oldum. Yaadm mutluluu kelimelerle anlatamam. An yaa ni edindiim zaman, srtmdaki gereksiz yklerden de kurtulduumu hissettim. An yaama alkanl kazanabilmek iin, zihnimizi eitmemiz gerekir. Nasl ki, iki- ya an173 mzdan her uzaklatnda, onu tekrar yanmza getiriyorsak; zihnimizde her gemi ya da ge ttiinde, tekrar yaadmz ana geri getirmeliyiz. Ayn zamanda, her gemi ya da gelecee ne kadar sre kalndn da gnlk olarak kk bir,bloknota kaydetmeliyiz. Bu uygulamay e sistemli olarak yaptmzda, an yaama alkanln edinmeye balarz. Zaman getike, a sresinin ksaldn, gemi ya da gelecee her gidiinizde olayn farkna vardnz g n yaama yetisi kazanacaksnz. Yaam Ertelemeyin Gnlk sorunlarmz nedeniyle, genelde bulunduumuz an yaayamayz. Eer renci isek; "He ye bir girelim, ...", "Okul bitince, ...", "Askerlii yapnca, ...", "u dn bir yapaym " diye yaamay srekli erteleriz. Eer anababa isek; "Kooperatifin borcunu bir bitireyi m, ...", "Emekli olursam, ...", "ocuklar okulu bitirince, ...", "Arabann borcu bit ince, ..." gibi bahanelerle mutluluumuzu srekli erteleriz. Bylece yaamay da ertelemi luruz. Aslnda, yarnki yaammz iin, Allah'n kredi ap amayacan bilmiyoruz. Bu yzden ya emiz gerekir. Her gnmz, mrmzn son gnym gibi yaamal, karlatnz insanlara anmalyz. Bu, almadan yiyelim ielim keyfimize bakalm olarak alglanmamaldr. Los Ang s yazarlarndan Ann Welss, aadaki yaz174 smda kardeinin getiriyor:20 lmnden sonraki duygularn yle dile Enitem; kz kardeimin tuvaletinin en alt gzn at ve ince kada sarlm bir paket

dan bir amar deil." Kad at ve amar bana uzatt. Zarif ve ipekliydi. Kenarlar i. Astronomik bir fiyat tayan etiketi hala stndeydi. "Jan bunu Nevv York'a ilk gittiimizde almt. Nereden baksan sekiz, dokuz yl olmutur. H giymedi. zel bir gn iin saklyordu." amar benden ald ve cenaze evine gtrmek zere erle birlikte yatan zerine koydu. Brakrken eli bir an yumuak kuma okar gibi oyalan etin gzn hzla kapatt ve bana dnd ve dedi ki: "Hibir eyini zel bir gn iin saklam zeldir." Cenazeyi izleyen gnlerde, eniteme ve yeenime beklenmeyen bir lmn arkasndan yaplmas n tm zc ilerde yardmc olurken, sk sk bu szleri hatrladm. Kardeimin ailesinin y ia'ya dnerken uakta yine bu szleri dndm. Kardeimin gremedii, duyamad veya yapa enitemin szlerini dnyorum ve hayatm deiti. Artk daha ok okuyor, daha az toz alyorum. Balkonda oturup bahemi seyrediyorum, uzaya n imlere aldrmadan. Ailem ve dostlarmla daha ok vakit geiriyorum, i toplantlarnda d z. Mmkn olduu kadar sk, "hayatn katlanlmas 20) Yaadn her gn zeldir. Eriim:http://www.balca.net E. Tarihi: 01.06.20 175 _ gereken bir dertler zinciri yerine zevk alnacak olaylar silsilesi olarak grlmesi" gerektiini hatrlatyorum kendime. Her ann gzelliini duyumsayarak yaamak istiyorum. H eyimi zel gnler iin saklamyorum. Kymetli tabak anam her "zel" olayda kullanyorum. Birka kilo vermek, tkanan lavaboy bahemde ilk aan iek gibi zel olaylarda...En pahal ceketimi canm isterse spermarkete rken giyiyorum. Pahal parfm zel partiler iin saklamyorum..."Bir gn" kelimesi daarc erini kaybetti. Bir ey, eer grmeye, duymaya veya yapmaya deer-se, onu imdi grmek, duy ak ve yapmak istiyorum. Hepimizin "Yaayacamza garanti gzyle baktmz yann grmeyeceini" bilseydi eer kz rd kim bilir? Sanrm aile fertlerini veya yakn arkadalarn arard. Belki eski birka a yp aralarnda geen srtmeler iin zr dilerdi. Belki bir lokantaya en sevdii in yeme Bunlarn hepsi birer tahmin. Kardeimin neler yapamadan ldn hibir zaman bilemeyeceim n...? Eer sayl saatimin kaldm bilseydim, yapamadm eyler olduu iin kzardm. Yazmay e azmadm iin kzardm. "Bir gn ararm" dediim dostlar grmediim iin kzardm. Eime sevdiimi yeterince sk sylemediim iin kzardm. Artk hayatlarmza kahkaha ve renk ka r eyi yanna ertelememeye, duygularm dizginlememeye alyorum. Ve her sabah gzlerimi atmda kendime o gnn "zel bir gn" olduunu sylyorum. Her g her nefes gerekten Allah'tan bize bir armaan." 176 Szmn z Olumsuz ve ar duygular; an yaamamza engel olan, kiisel potansiyelimizi israf eden ve nuta yaam kalitemizi azaltan en nemli faktrlerdendir. Bu nedenle, kaliteli bir yaam i n; her trl duygu ve dncenin zamannda farkna varlarak, dengesiz duygularla etkili bi de baa klmaldr. Bitmemi ilerin bitirilmesi, koulsuz ve artsz bir balama yetis n yaama alkanlnn da edinilmesi gerekir. 4. Ksm bitirdikten sonra, imdi de sra; yaam yolculuumuzda rotamzdan sapmadan "kutup istikametinde ilerlememizi ve gvenilir bir insan olmamz salayacak temel ilkeleri grme ye geldi. Bunun iin ele almamz gereken konu, "isel Deerler" konusudur. 05 SEL DEERLER "Szde ve harekette doruluk, karakterin bel kemiidir." Samuel Smiles Trkiye'nin, sporda anl zaferleri vardr. te, ata sporu grete elde edilen zaferlerden r: 1948 Londra Olimpiyatlar'nda; 6 altn, 4 gm ve 2 bronz. 1960 Roma Olimpiyatlar'nda alm ve 2 gm. Dier yanda, tm branlarda 59 sporcu ile katldmz 2000 Sydney Olimpi ; 3 altn ve bir bronzla yetinmek zorunda kaldk. Bu sonula; Etiyopya, Bulgaristan, Y unanistan gibi lkelerin bile gerisinde kaldk. te, Sydney Olimpiyatlar'nm yapld gn izdeki gazetelerde yer alan haberlerden bazlar: Boksta; 48 kiloda Ramazan Ballolu, 51 Kiloda Halil brahim Tuna ilk turda elendi. Se rbest grete; 130 kiloda Aydn Po-lat, 85 kiloda Ali zen, 69 kiloda Yksel anl, 58 ki run Doan, 97 kiloda Ahmet Dou birinci turda elendi. Grekoremen grete; 76 kiloda Nazm i Avluca, 54 kiloda Ercan Yldz, 130 kiloda Fatih Bakr, 97 kiloda Hakk Baar, 73 kiloda

eref Erolu birinci turda elendi. Halterde; 94 kiloda Sunay Bulut sfr ekti. Uzayp gid n liste ile, sizleri daha fazla skmak istemiyorum. 178 Halterci Sunay Bulut, fazla kilosu yznden tartya girmedi ve msabakasna kmad. Federa Bakan Aaolu, Bulut'u "Vatan haini" ilan etti. Harun Doan, Trk milletinin utan kayna Milli mayosunun zerindeki ayylchz, "gsme batyor" diye karan bu grei, Rus rakib iin mindere de kmad. Oysa ayn gnlerde, Avustralya gazeteleri Tanzanyal Akh-vveri'nin 1968 Mexico Olimpiy atlarnda yaanan hikyesine geni yer veriyorlard; "Tanzanyal bu maratoncu, yarma sona kten, stadyum boaltldktan, klar sndrldkten sonra mendille balanm yaral baca ta srnerek stadyumun kapsna yaklarken, 'Yapma, kendine ikence yapma: brak, zaten so sun' diyenlere u cevab vermi: 'lkem beni, yana balamam iin deil, bitirmem iin gnd Fazla sze gerek var m bilmiyorum. Yksek isel deerlere sahip bir insann, hibir maddi lkla mukayese edilemeyecek kadar deerli olduunu, Akhweri'nin hikyesi bize ok gzel anl tmaktadr. sel Deerler Nedir? sel deerler, bir insann kiilik ve karakterini yani zn olutur. sel deerler, miza nente Medikal Grubundan Dr. Barbara Betz ve John Hopkins'ten Dr. Caroli-ne Thoma s'a gre miza, doumla birlikte gelen kaltmsal bir zelliktir; "Betz'in deyiiyle 'miza bilisel (cognitive) beceriler ya da zeka ile bir ilikisi yoktur. Miza, hareketlilik d-1) Muallimoglu, Nejat. Dnen nsana Hazine, s. 1257-1259. 179 zeyi, sakinlik ya da heyecan dzeyi gibi zelliklerle ilikilidir."2 Kiilik ve karakter ise, doutan varolmayp sonradan edinilen bir zelliktir. Pskllolu kiilik; bireyin toplumsal yaam iinde edindii alkanlklarn ve davran biimlerinin lanmaktadr. Karakter ise; kiinin kendi kendisine egemen olmasn, kendisiyle uyum iinde ' bulunmasn, dn ve eylemlerinde, davranlarnda tutarl, salam kalabilmesini sala bilekesidir. Bir nesnenin, bir bireyin ya da topluluun kendine zg olan, onu dierlerin den ayran, onun davranlarn belirleyen ana zelliklerdir. Ksaca karakter; yaamda bize n doru, neyin yanl, neyin nemli olduunu gsteren ilkelerin btndr. Avusturyal psikiyatr Alfred Adler, karakter konusunda yle der; "Karakter doutan kazan an bir ey deildir. Tersine, insann hayat kalbna uygun olarak benimsedii, iinde bulun durumda kendi ferdi btnln ortaya koymasna yarayan yn izgisidir."3 Alman filozofu E mm ise, karakter hakknda u bilgileri verir; "Daha ok bir insann yaantlar ile, zelli lk ocukluk gnlerindeki yaantlar ile olumutur; gerei kavramak ve yeni yaantlar ed dereceye kadar deiebilir."4 Kaliteli yaam yolculuuna kan bir insan, yaam yolculuu esnasnda evrenin onayna ba ndi ilke ve deerlerinin rehberliinde ilerler. Kaliteli yaam yolculuun2) Black, David. TpT ilalar ve Zihin. Stresle Baa kma, s. 78. 3) Adler, Alfred. nsan Tanma Sanat, s. 128. 4) Fromm, Eric.Erdem ve Mutluluk, s. 72. 180 da, ona rebberlik eden kutup yldzlar vardr. Bu kutup yldzlarndan birincisi "isel ku dz"dr. sel kutup yldz, aadaki ekilde de grld gibi kaliteli yaam ilkeleri ekil 8: isel Kutup Yldz KALTEL YAAM LKELER VE SEL DEERLER Kutup yldz, bilmediimiz bir arazide ilerlerken, gideceimiz yn ve takip etmemiz gereke rota hakknda bize rehberlik eder. Kafamz her ne zaman kaldrsak, onu kolayca grebilir iz. Kutup yldzlarndan ikincisi ise, "dsal kutup yldz" dr. Dsal kutup yldzn, syon bildirimi oluturmaktadr. Kutup yldzlar, kiisel potansiyelimizi oluturan zaman, rji ve yeteneklerimizi harcayacamz istikameti belirlerler. Yolculuk srasnda, srekli b ze rehberlik ederek ynmz kaybetmemizi, kiisel potansiyelimizi israf etmemizi, sonrada n piman olacamz iler yapmamz engellerler. Eer kutup yldzlarna sahip olmazsak, h zamanda kendimizi hi de arzu etmediimiz bir limanda bulabiliriz. 181 sel Deerlerin nemi Samuel Smiles, "Self-Help (Kendine Yardm)" adl kitabnda karakterin nemini u cmlelerle vurgular; "Karakter, tecrbeden gemi bir itibarn, doruluun ve prensibe balln neti

nlar yle meziyetlerdir ki, ihtimal dier btn meziyetlerden ziyade, insanln gvenine v gsna hkmeder... Milletlerin kuvveti, endstrisi ve medeniyeti... Btn bunlar ferdin kar kterine baldr ve medeni emniyetin temeli bunun zerine ina edilmitir."5 KYF, yksek bir benlik deerine sahip olmay gerektirir. Yksek bir benlik deerine ise, g ir karakter yani yksek isel deerler ile ulaabiliriz. sel deerler; zsayg, zgven, im, vicdan, drstlk vb. ilkelerden oluur. Yksek isel deerlere sahip bir insan, yenilm armada demektir. Havann yamurlu, karl, gneli, bulutlu ya da frtnal olmas onu etkil ani, dardan gelecek eletiri ve vgler kiinin yaamnda belirleyici deildir. Hata yap nda, kendi kiiliine ve zne olan inanc ve gveni hibir zaman azalmaz. Bana ne gelirs n, asla yenilmi-lik duygusuna kaplmaz ve pes etmez. Her seferinde gerekli dersi al arak, cokuyla yeniden dener. Kaliteli yaam yolunda ilerlerken; gerek kaliteli yaam ilkelerine, gerekse isel deerl erimizi oluturan ilkelere uygun hareket etmeliyiz. Tpk, bir orkestrada olduu gibi, t utum ve davranlarmz kutup yldzlaryla uyumlu olmaldr. atlak ses kmamaldr. Aksi ngesizlikler ve atmalar yaanr. Hibir zaman, hibir menfaat uruna, kiisel il5) Smiles, Samuel. Kendine Yardm, s. 302. 182 keler ve deerler inenmemelidir. Kiisel yap, isel kutup yldzmz oluturan bu ilkel erine bina edilirse, kolay kolay yklmaz. Bunu baarabilen insan, en frtnal dnemlerde, g artlarda bile sarslr ama yklmaz. Bu gc, kendi ilke ve deerlerinden alr. Yaratc hayal gc yetimi kullanarak, seeneklerimi belirlerim. Vicdanmla, seeneklerimin kelerime uyup uymadnn salamasn yaparm. zgr irademle, seeneklerimden birini ya da zbilin ile, seeneklerimin kalitesini ve verimliliini deerlendiririm. Yine zgr irade , tercih etmi olduum seenei eyleme geiririm. zgven ile, ylmadan karma kan engel geerim. zdenetim ile, rotamda ilerlerken beni amacmdan alkoyacak baz drtleri reddede irim. Hogr sayesinde, gerekli esneklii gsterebilirim. Tm bu yetileri yaamma geirdi de edeceim sinerji ile, kaliteli yaam yolunda emin admlarla ilerleyebilirim. Uzun dnemde mutlu ve baarl olabilmemizin tek yolu, kendi ilkelerimize gre, yani "Ben" gibi yaamaktr. Aksi taktirde, meydana gelen isel dengesizliklerin faturasn demek zor nda kalrz. Yaammz ilkelerimize gre deil de, evremizin onay ve beklentilerine gre tluluu bu ; yolla elde etmeye alrsak, sonuta hsrana urar ac ekeriz. Trk Toplumunda sel Deerler Nasl ki bir insann, karakterini oluturan isel deerleri, varsa; toplumlarn da deerler ardr. Bu deerler, tpk bir atomun ekirdei gibidir. Bir lkeyi ykmann en aklc yolu; l, o lkeyi ayakta tutan deerleri yok etmektir.' 183 nancm odur ki, Trk milletini ayakta tutan deerler, son yllarda bilinli olarak erozyon uratlmaktadr. "Televole kltr" toplumda bir virs gibi yaylmakta, toplumsal yozlama tmaktadr. Toplumsal yozlamadaki bu hz, kalitesizlii de beraberinde getirmektedir. Dei m arttr. Ancak deiirken, toplumlarn ekirdeini oluturan ve o toplumu ayakta tutan ol deerler mutlaka korunmaldr. Son yllarda, Trk toplumunun ariv kaytlar yanl oluturulmakta ve genlerimizin zihinl l programlanmaktadr. "Keyi dn de, nasl dnersen dn" felsefesi, "Kestirme yollardan etme" paradigmas bir yanlg olup, eer byle devam edersek bunun bedelini er ya da ge t plum olarak deyeceimizi dnyorum. Dilerim, bizi biz yapan deerlerin bilinli bir eki edilerek; yerine g, para, hret gibi deerlerin konmasnn bedelini, yakn bir gelecekt emeyiz. Tarihin, beni yanltm olmasn arzu ederim. Yeri gelmiken, Zafer tlbars hocamdan dinlediim bir aratrmann sonularn aktarmak isti ; "1980'li yllarn banda, Ankara'nn bir gecekondu semtinde yaplan almada; bayanlar eti banka memuru, erkeklerin ise, polis ve astsubay olmak istedikleri saptanm. Ayn blgede, Prof. Tlin li ynetiminde 2000 ylnda yaplan bir almada ise; bayanlarn o kc, erkeklerin ise futbolcu ve mafya yesi olmak istedikleri belirlenmitir." Bu durum deiikliinde, kltrel yozlamann yan sra, isizlik ve gelir dalm adaletsizliini Oysa, ingiliz yazar Samuel Smiles, yaklak 150 yl nce bi-^i bu konuda uyarmakta ve yle demektedir; "Bir milletin ilerlemesi, fertlerin alkanl, enerjisi ve ahlak dzgnl II 184 gibi faziletlerin muhassalasdr [bilekesidir]. te yandan bir milletin kmesi, fertlerin tembelliinden, menfaate ve ahlakszla olan dknlklerinden ileri gelmektedir."6 Bir arkadam; "Yeni yetien genlerin demir ve imentosu eksik" diyor. Ben ayn kanda de

ancak, arkadamn sylediklerini de gz ard edemem. Nasl ki, demir ve imentosu eksik bi a, en kk bir depremde yerle bir olursa; isel deerleri eksik olan bir bireyinde en k sarsntda ayakta kalmas mmkn deildir. Ayn ekilde, deerleri yok edilen bir toplumun rlemesi mmkn olmaz. Gnmz Trkiye'sinde ilim, bilim, adalet, ahlak, alma vb. deerle i; g (mafya), para ve hret (kestirme yollardan elde edilen) vb. deerler almtr. Gn insan, ilke ve deerlerden yoksun bir ekilde; retmeden tketmekte, gnn gn etmekte ve oplumunda bir asalak gibi yaamaktadr. Bu durum; ilke ve deerlerden yoksun dier insan lar iin de kt bir rnek tekil etmekte ve sz konusu bu insanlarn mutsuz, verimsiz, den iz ve kalitesiz bir yaam srmesine yol amaktadr. Demir ve imentosu eksik bu tip insanl ar, aadaki hikyede olduu gibi, benlik deeri dk insanlardr:7 Timur bir gn Hoca ile hamama gider. Soyunur dknr, ieriye girerler. Ykanrlarken birde re Timur sorar: -"Hoca, der ben kul olsam ka aka ederim?" Hoca'nn da pervas m var? yle bir yalanckt hin yorar: -"Bana sorarsan ben yz aka derim." Timur kzar: I 6) Smiles, Samuel. Kendine Yardm, s. 2. 7) Bayrak, Mehmet. Halk Glmecesi, s. 99-100. 185 -"Amma da yaptn, Hoca!... Yalnz u petamal eder yz aka" der. Hoca, bu sze baylr gl lir, Timur'a der ki yavaa: -"Ben de zaten ona fiyat bimitim." Yazar Mina Urgan, "Bir Dinozorun Anlar" adl kitabnda, son yarm yzylda toplumumuzda m ana gelen yozlama ve bozulma konusunda; "Tketim toplumunun kltrden yoksun bir ortamd a egemenlik kurmasnn doal bir sonucu olan bayalk, faizm kadar irkin, faizm kadar t i benim gzmde. Belki bu da bir dinozorluk belirtisi saylacak ama davranta, konuma sl nda, klk kyafette, mzikte, her konuda bayala iddetli bir tepki iindeyim. Son yar de, dnya da daha da bayalat iin, tepkimde giderek iddetleniyor" szleriyle duygu v dile getirmektedir. iinde bulunduumuz dnemde insanlar, ocuk yetitirmekten korkar hale geldiler. nk klt ama ve bozulma en st seviyededir. Doal olarak anne ve babalar, salksz ortamdan endie mektedirler. Halbuki ocuklar, zamanlarnn ounu aile dndaki ortamlarda geirmektedirl ek de, ocuklarmz kontrol edip, tam anlamyla denetlememiz mmkn deildir. Ayrca bu du l da olmaz. Bunun tek yolu; zgveni, zdenetimi, zgr iradesi, zbilinci yksek ksacas l deerlere sahip ocuklar yetitirmekten geer. Yksek isel deerlere sahip ocuklar, it timli bireyler haline gelirler. ten denetimli ocuklar, her trl ortamda salkl ve do rlar alma ve uygulama yetisine sahip olurlar. 186 Eer yaam yolculuumuzda; mutlu, ve baarl olmak, dengeli ve kaliteli bir yaam srmek i rsak, yksek isel deerlere sahip olmalyz. Ancak bu sayede, dengemizi koruyarak kalitel i bir yaama ulaabiliriz. Bu bilgilerden sonra, imdi de isel deerleri oluturan ilkeler tek tek ele alalm. zsayg (zdeer) zsayg, szlkte; "Kendi kiiliini alaltmaktan insan alkoyan ve bakalarnca da alalt lanmaktadr. ns duygu, ( kiinin kendi zne, kiiliine besledii sayg" olarak tanmve davranlarn etkile-yen nemli bir yetidir. Her insan, yksek bir zsayg ile dun- ^ gelir. Ancak bu yksek zsayg, zamanla aile ve evre tarafndan erozyona uratlr. zelli llu sevgi, ocuun zne sayg gsterilmemesi, ilgi ve hogr yetersizlii, srekli eleti rgilenmesi zsayg yetisini zayflatr. "Benlik Kavram" adl kitabn yazar Seymour Epstein, z-; saygnn nemi konusunda yle d ; "Yksek zsaygs olan kiiler gerekten de, baarlarndan gurur duyan ve baarszlkla dolu ebeveynlere sahiptirler. Bu gibi kimselerin hayat hakknda optimistik bak alar v rdr ve ar kaygl bir hale gelmeden, streslerle baa kma yeteneine sahiptirler. Beli imler sonucunda hayal krklna urayp fazlaca zlseler de, yksek zsaygya sahip kii rler; tpk annesinin sevgisi ile gvende olan ocuklar gibi..."8 8)Goleman, Daniel. Hayati Yalanlar Basit Gerekler, s. 143. 187 Bunlara zt olarak, azalm zsaygya sahip kiiler sert ve honutsuz ebeveynlerin psikoloj ykn tamaktadrlar; "Bu insanlar baarszla kar ar duyarl olma eilimindedirle ep hazrdrlar ve hayal krklklarn atlatmak iin ok uzun zamana ihtiyalar vardr. Ha

mistiktir; tpk ebeveynlerinin sevgisinde gvende hissetmeyen bir ocuk gibi..."9 Hayatta byk riskler alma cesaretini gsterebilmi insanlar, yksek zsaygya sahip insanl . Tpk, Roza Parks'ta olduu gibi. Rosa Parks'm yaanm hikyesi, insann kendi zne duy r saygy gsteren esiz bir rnektir. Hikye yle:10 Amerika'nn Montgomery ehrindeki rklk yasalarna gre, ehir ii ulam salayan otob eyazlar iin ayrlmt. Otobste hibir beyaz yolcu olmasa bile, siyahlar bu koltuklara ot mazd. Beyaz yolculara oturacak yer kalmadnda, ayn creti demi olmalarna ramen siya zlara yer vermek zorundayd. Tm otobs ofrleri bu kurallarn uygulanmasndan, kurallara ayanlarn cezalandrlmak zere polise teslim edilmesinden sorumluydular. Hatta baz otobs frleri, siyah yolcular n kapdan almamakta, arka kapdan indirip bindirmekteydi. 1955 ylnn, 1 Kasm gecesi, Rosa Parks olduka yorgundu. Biletini alarak, otobste siyahl ra ayrlm olan blmn ili? srasna oturdu. Bir sre sonra, beyaz yolcularn fazla olmas , ofr kendisinden yerini beyazlara terk etmesini istedi. Arka kapdan binmedii iin, 12 yl nce kendisini otobsten dar atan bu ofr grr grmez tanmt. Btn srarlara 9) Goleman, Daniel. Hayati Yalanlar Basit Gerekler, s. 143. 10) Rosa Parks. Erii m: http://www.biography.com E. Tarihi:02.11.2001. 188 men, yerini beyazlara vermedi. Sonunda polis arld ve Rosa Parks polis karakoluna gtr ceden planlanmam olan bu hareket, Amerika'da rk ayrmclna kar yaplan mcadelenin u olaydan sonra, tm siyahlar otobsleri boykot ettiler. 380 gnlk baarl bir boykotun s nda, Anayasa Mahkemesi rk ayrmclna son veren kararn aklad. zsayglar dk insanlar, genelde bakalarnn beklentilerine gre yaarlar. Bu davran me, eletirilme ve dlanma korkusu yatar. Kendi benliklerini deersiz gren bu tip insanl ar, bakalar tarafndan beenilmeye daha ok gereksinim duyarlar. Bu nedenle, sosyal mask eler takar ve rol yaparlar. nsann i dnyasna aykr olan bu durum, isel bir dengesizli dana getirir. Bu dengesizlik, sonuta bireyin mutsuz ve baarsz olmasna yol aar. Yeterli zsaygya sahip insanlar; kendisi ve evresi ile bark olan, kendisi sorun olmaya insanlardr. Neeli, verici ve dier insanlara kar daima hogrldrler. Bu kiilerin b kendilerine ynelik olumsuz tutumlardan zarar grmez. zgven zsayg, bir insann kendi potansiyeline olan inancn ifade eder. Bu inan, kiinin kendi en duymasn salar. Bu anlamda zgven, yksek bir zsayg sonucu oluan ve kiinin kendin eni ifade eden bir yetidir; "nsann gven duygusu kazanmas, ocukluk ve genlik anda a a ve toplumsal ortamdan grd ilgi ve sevgiye baldr. ocukluk ve genlik anda, yete sevgi grmeyen insanlarda aalk ya da stnlk duygusuna bal g189 vensizlik duygusu geliir. Gvensizlik duygusu, insann kendisini ve bakalarn gerekd uz olarak deerlendirmesine neden olur."11 zsayg ve zgven dkl, kiide korku ve endie yaratr. evrenin kendisi hakknda olu anr. Bu yzden, isel eksikliini; para, mal, mlk, an ve hret gibi dsal deerlere y maya alr. Ancak bu eksiklik, dsal deerlerle azalacana, daha da artar. Ayrca zgv gerektiinde risk almaktan da kanrlar. Kendisine gveni olmayan bir insann, inanc da az. Yksek bir zgven, yksek bir inandrcl da beraberinde getirir. Ar zgven ise, gereksiz risklere atlmaya neden olur. nsann kendisine izdii imaja, ayn deeri vermedii zaman hayal krklna urayabilir. Bu hayal krkl neticesi, ins ke duyabilir. Bu nedenle, yetersiz ve ar zgvenin her ikisi de salkszdr. En iyisi, lada da olduu gibi, dengeli ve yeterli bir zgvene sahip olmaktr. Dk zgven -100 Yeterli zgven An zgven 0 + 100 11) Kknel, zcan. Zorlanan insan, s. 194. I 190 Yeterli zgvene sahip insanlar, kendileri hakknda herhangi bir tereddde dmezler. nk erini iyi tanrlar. Bylece her trl olumsuz durumda, kayglanmadan yollarna devam ederle . Kendi benliini deerli gren bu insanlarn, bakalar tarafndan beenilmeye olan gereks eri daha azdr. Kendi kendisine glebilen, kendisi ile dalga geebilen insanlar, genel likle yksek zgvene sahip insanlardr. Her insann zgvenini yanstan ve Stephen R. Covey'in "Duygusal Banka Hesab" olarak adla

ndrd, bir banka hesab vardr. Hedefler belirleyip, kendimize kk szler verip yerine izde, banka hesabmza bir miktar yatrm yapm oluruz. Bunu tersi olarak, yerine getirmed miz bir sz iinde, hesabmzdan her seferinde bir miktar ekeriz. Hesabn ykseklii; ke ze duyduumuz zgvenin yksekliini gsterir. Hesabn dkl halinde ise, zgvenimiz z n szler evrenin ynlendirmesi ile deil, bizim isel deerlerimizden kaynaklanmaldr. rimizden kaynaklanmaz ise, o ii sevemeyiz. Sevmediimiz bir konuda ise, baar ve kalit eye ulaamayz. "Duygusal Banka Hesab, bir iliki iindeki gven orann belirleyen bir benzetmedir. Bu, b a bir insann yannda kendinizi emniyette hissetmenizdir. ncelik, sevecenlik, drstlk ve size verdiim szlere bal kalmak yoluyla 'Duygusal Banka Hesab'na yatrm yaparsam, bir ikim yaratm olurum. Sizin bana olan gveniniz artar, ben de gerektii zaman bu gvenden yararlanrm. Hatalarm da olabilir. Ama o gven , dzeyi, o duygusal birikim bunu telafi eder. letiimim ak seik deildir belki, ama siz yine de ne demek istediimi anlarsnz. yznden beni sulamazsnz. Gven he191 sabi kabark olduu zaman, iletiim rahat, abuk ve etkili olur."12 Kiisel Btnlk (Tutarllk) Kiisel btnlk demek; bir insann z, sz ve eylemlerinin birbiriyle uyumlu olmas deme zamanda, szleriyle beden dili arasnda da bir uyum olmaldr. Kiisel btnl olan insan yapmazlar ve maske takmazlar. ve d dnyalar arasnda byk bir ahenk vardr; "Kiisel , duygu ve davran dnyasnn birbiriyle tutarl olmasndan kaynaklanr. Kendine saygs o erim, inand deerleri davranlarnda yanstmaya zen gsterir; deiik durum ve koulla hi, kendine saygs olduundan, ilkeleriyle tutarl olarak hareket etmeye alr."13 Kiisel btnle yatrm iin; sz verip, verilen sz yerine getirmek gerekir. Sz vermen i yoktur. Konfyus bu konuda yle demektedir; "Olgun insan gzel sz sylemesini bilen in deil, sylediini yapan ve yapabildiini syleyebilen insandr." Milattan sonra 121-180 y ar arasnda yaam, Latin bilge kiisi Mar-cus Antuninus ise; "Dnyadaki hibir kar, ve utmamaya veya kendinize olan saygnz kaybetmeye demez" demitir. Birisine bir sz vermeden nce, ok iyi dnmek gerekir. Sz verildikten sonra da her ne p sna olursa olsun, o sz 12) Covey, Stephen R. Etkili insanlarn 7 Alkanl, s. 196-197. 13) Ccelolu, Doan. yi Dn Doru Karar Ver, s. 244. 192 yerine getirilmelidir. Yerine getirilmeyen her sz, duygusal banka hesabnda bir mik tar azalmaya yol aar. Bireyin gvenilirliini ve kendine olan zsaygsn azaltr. Kiisel n bir insan, duygusal banka hesabndan srekli eken insandr. Bu durum o bireyi, gvenilm ez ve deersiz bir , insan yapar. >l Kiisel btnle sahip insanlar; davranlar nceden kestirilebilir ve gven verici insan tip insanlar, sylediklerini yapan, yaptklarn syleyen insanlardr. Kendi prensiplerine e kendileri uyarlar. Sa solu belli olmayan insanlar, tutarsz ve kiisel btnlkten yoks insanlar olup, evreleri tarafndan gvenilmez kiiler olarak alglanrlar. Tpk, Nasretti ann hikyesinde olduu gibi:14 Hoca, Akehir'de kadlk ettii srada adamn biri gelip: -"Efendim, krda sizin olduunu d bir alaca inek, bizim inei boynuzuyla vurup ldrm... Buna er'an ne lzm gelir?" diye u. Hoca: -Bu ite sahibinin ne gnah var? Hayvandr... demi. Adam bu sefer: -"E/endi, affet. Yanlmm. ldrlen inek benimki deil, seninki..." deyince, Hoca kalar -Ha.. Bak! imdi mesele atallat. Bana u raftaki kara kapl kitab indiriver de bakalm! Kiisel btnlk ilkesine ilikin bir rnei de, 57. hkmetin uygulamalarndan vermek isti s 14) Kasm, Naci. Byk Nasreddin Hoca, s. 186. ";? 193 l koalisyon hkmeti (DSP, MHP ve ANAP), IMF'nin de desteiyle 1999 ylnda enflasyonla e programna balad. Halka, dolarn yllk bazda art oranlarn akladlar. Doal olara e iadamlar olmak zere herkes, hkmete gvenerek dvizle borlandlar. Fakat, 22 ubat 2 inde dviz kurlar dalgalanmaya brakld. Dviz; kurlarnda bir anda, yzde yzlere varan

nd. Bu arada, hkmetin szne gvenerek dvizle borlanan bir ok insann can fena halde nekler, gemi hkmetler dneminde de (1994 ekonomik krizinde olduu gibi) sk sk yaand dahil olmak zere, hkmet yetkililerinin szlerine gvenenler hep zararl ktlar. Bu ins ir daha hkmete gvenebilir mi? Vatandan, hkmete gveni olabilir mi? Burada hkmetin bir tzel kiilik olarak, kiisel btnlnden ve tutarllndan sz ede tutarlln olmad yerde de gvenilirlik olmaz. Siyaset kurumuna olan gven eksikliinin mik krizlerin temelinde, siyasetilerin kiisel btnlkten yoksun olular yatmaktadr. K btnle sahip olmak iin; tutulamayacak bir szn verilmemesi, verilen szn ise her ne p lursa olsun tutulmas gerekir. Gven ve gvenilirlik olaynn temeli, kiisel btnlkte ya . zbilin (Farkndalk) zbin; bireyin kendini tanmas ve i dnyasnda olup biten her eyin farknda olmasdr. ynetimi iin de gerekli temel yetilerden bir tanesidir. zbilinli insanlar; kendi snrla dan emin, psikolojik olarak salkl, haya-

194 ta olumlu bakabilen insanlardr. Kt bir ruh haline girdiklerinde bu durumdan kolayca syrlabilirler. Farkmdalk dzeyini ykselten yani, bilin alanm genileten bir kii; da teli bir yaama ulama yolunda, d dnya ile etkili iletiimlerde bulunabilir. "Getalt terapisinin kurucusu Frederick S. Perls, tr farknda olma alan tanmlar. lk n kiinin kendinin farknda olmasdr. Bu farknda olu temel bir bilintir. nc katman, a olutur. kinci katman ise; kiinin kendinin farknda oluu ile d dnyann farknda olu er alr. Bu kavramsal alglamann, dil ve kltrn yer ald dnyadr... Bu orta katman de nlerin szlerini, sizin annenizin ve babanzn inanlarm, toplumun eitimle ilgili deerle i ierir. Bu orta katman sizin kendi znzn ne olduu ile ilgili alglamanza olanak verm endi znz alglayabilmeniz iin bu orta katmann etkisinden kurtulmanz gerekir."15 zdenetim (sel Disiplin) zdenetim; daha nemli bir amaca eriebilmek iin kiinin tepkilerini, davranlarn ya da ni denetleyip snrlamas, kendi kendini denetleme iidir. Bir ama aca ynelme eilimiarzular ve drtleri reddetme yeteneidir. Sa-muel Smiles; "Kendi kendini disipline alt ak ve nefsini kontrol etmek, pratik olgunluun balangcdr" szleriyle zdenetimin nemin aya koymaktadr. 195 zdenetimi zayflatc istekler, zellikle genlerin arkada evresinden gelir. Alkol, siga yuturucu vb. alkanlklarn edinilmesinde; "Bir sefer denemekle bir ey olmaz" trndeki szler kiinin zdenetimini zayflatr. Sonuta, duygularmz aklmza galip gelir. Bu ola rmuarn almasna benzer. Bir kez aldnda, hangi dilide duracam bilemezsiniz. zell yoksun byyen ve "ait olma" gereksinimi nedeniyle bir gruptan dlanmaktan korkan genler , ounlukla zdenetimsizliklerinin kurban olurlar. zdenetim, olumsuz duygu ve davranlarn frenlenmesi iin gerekli bir yetidir. zdenetimi ndirmek suretiyle, beynin bedene hakim olmasn salarz. Bu yeti, kaliteli yaam yolculuu uzda, bizi amalarmzdan alkoyacak anlk zevklere sapmamza engel olur. Duygusal zdeneti se; doyumu erteleyebilme ve fevri davranlar frenleyebilme yeteneidir. Baarl olmak is en her insan, duygularna hakim olmaldr. Eer duygular kiiye hakim olursa, insan zdenet mini kaybeder. Psikolog "VValter Mischel tarafndan, ounluunu retim yesi ocuklarnn oluturduu St tesi karnpu-sundaki yuvada bir alma yaplm ve bu ocuklar liseden mezun oluncaya kadar lenmilerdir. almada, ocuklara u teklif yaplmtr; "Yapmakta olduum grevi bitirmem iki lokum alabilirsin. Eer o zamana kadar bekleye-mezsen, hemen imdi, ama sadece b ir tane alabilirsin."16 ocuklardan bazlar; lokumlardan gzlerini kararak, uyumaya alarak, ark syleyerek, erine konuarak, gzlerini kapayarak batan karc lokumlar alma dr16) Zeka, s. 107-108. 196 tlerini engelleyerek, iki lokumu almaya hak kazanmlardr. zdenetimleri zayf olan ocuk ise, daha ilk saniyelerde tek lokumu midelerine indirmiler. 12 ile 14 yl arasnda izlenmeye devam edilen bu iki ocuk grubu arasnda, ok .ciddi duyg usal ve sosyal farkllklar tespit edilmitir. zdenetimleri gl olanlar; kiisel olarak i, sosyal adan yeterli, mcadeleden kamayan, zorluklar karsnda direnen, kendine gven

nisiyatif alan, kendilerini ortaya koyan, hayatta karlatklar zorluklarla daha iyi baa n genler olmulard. zdenetimleri zayf olanlar ise; sosyal temastan kaman, zorluklar ka a kolay pes eden, tartmac ve kavgac, kolay sinirlenen, sinirlendiklerinde ar ve sert pki gsteren, mcadeleden kaan genler olmulard. zdenetim; insann kendi iradesi ile salad isel bir disiplin olup, dardan bakalar . zdenetim yetisi o kadar nemli bir zelliktir ki; zdenetim yetersizlii bazen, urunda larca emek verilen deerlerin bir anda yok olmasna ya da insana mr boyu ac ve pimanlk ygular yaatacak iler yapmasna yol aabilir. Kiisel Sorumluluk > Kiisel sorumluluk; bir insann stne ald, yapmak zorunda bulunduu ya da yapt bir i de hesap verme durumudur. Sorumluluk hesap vermeyi gerektirir. En byk hesap verme, vicdana kar verilendir. Sorumluluk sahibi insan; yaknmaz, mazeret retmez ve bakalarn ulamaz. Yaknmak ve mazeret retmek; sorumluktan kamak, kestirme yollan tercih etmek d emektir. 197 nsanlar doas gerei, yaadklar kaygdan bir an nce kurtulmak ve vicdanlarn rahatlat r. Bu nedenle; kiisel sorumluluktan kaarak, sorumluluu evresindeki kii ya da nesneler e yklemek suretiyle kestirme yollar tercih ederler. Ancak bu kestirme yol, olumsuz tutum ve davranlarmzla yzlememize, hatalarmz fark etmemize ve gelimemizi engel o mluluk sahibi bir insan, vermi olduu her trl kararn sorumluluunu stlenir. Kararlarn mluluunu stlenmek demek; o kararlar uruna lm dahil olmak zere, her trl riski gze a ktir: Kurtulu savanda, smet Paa'nn komuta ettii Garp Cephesi Kuvvetleri'nin Ktahya ve Esk bozgunlar zerine; Ankara'nn boaltlarak, hkmet merkezinin Kayseri'ye tanmasna kara . Bu karar mecliste milletvekillerine Genel Kurmay Bakan Fevzi akmak aklar. Milletvek lleri, bozguna sebep olanlarn cezalandrlmasn isterler. Bunun zerine Fevzi akmak, boz un sorumluluunu stne alarak krsde yle der; "... Stratejik komuta hatalarna gelince, l Kurmay Bakan olarak onlardan ben sorumluyum. Vereceiniz cezay imdiden kabul ediyoru m ve ben lmden korkmam, milletin uruna seve seve ehit olmasn bilirim."17 lkemizin i bulunduu bugnk durumdan da, tm Trk halknn sorumlu olduunu dnyorum. Birincisi; dolay sorumluyuz. kincisi; yaplan yanllklara gz yumduumuz, sorunlara duyarsz kald lazmc" zihniyette olduumuz iin sorumluyuz. ncs; yaplan yanllklardan az ya da uyuz. Bu durumu; "Bir devlette her birey, 198 devletin ykseli ve dnden sorumludur" diyen in zdeyii ok gzel aklamaktadr. Bugnk yaantmz, gemite yaptmz bilinli ya da bilinsiz seimlerimizin sonucudur. orumluluu bize aittir. Bakalarn sulamak ve sorumlu tutmak; onlarn bizim zerimizdeki etimlerini srdrmelerine izin vermektir. Yaammz zerindeki denetimleri kaldrmann yolu tmzdaki btn olaylarn sorumluluunu stlenmekten geer. zgr rade zgr irade; istek duyulan, iten gelen, istenilen herhangi bir eyi gerekletirmeye bilin olarak karar verme ve bu karar yerine getirme gcdr. zgr irade ylesine muazzam bir g kendi varln bile amacna feda edebilen bir insann iradesi karsnda, hibir ey dire ade; kiisel misyonumuza ulamak iin yapacamz yolculukta, rotamzdan sapmakszm uygun k ar alabilmemizi salayan bir yetidir. zgr irade sayesinde, isel yaammzn derinlikleri gelen sese kulak verebiliriz; "Irade'yi psikolojiye kazandran kii Otto Rank'tr. Ran k'a gre insan, bilinli, amal, seimler yapabilen ve bu seimler dorultusunda davranl erebilen bir varlktr. radenin iki temel bileeni var. Bunlardan birincisi seme/karar verme; ikincisi ise e ylem. Kii, zgr seimlerini eyleme dntrebildii lde iradesini kullanm olur. zg apsak bile bu seimler dorultusunda eylemde bulunamadmz zaman bir irade eksik199 ligi yaarz. rade eksiklii gsterdiimiz zaman kalitesi dk bir varolu sergilemi olu Seim yapabilmek iin, insann zgr olmas gerekir. zgrlk; kiinin anlaml ve mutlu bir esi iin, olmazsa olmaz kouldur. zgrlk; bireyin kendini gerekletirme yolunda kiisel siyelini kullanabilmesi, seimler yapabilmesi, kararlar alabilmesi ve ald kararlarn so rumluluunu tamasn ifade eder. zgr insan, isel yetilerini istedii gibi kullanabilen . Doum ve lm elimizde olmayan ve deitiremeyeceimiz iki gerektir. Ancak doum ve lm a diimiz sreci, zgr irademizle yapacamz seimlerle bir noktaya kadar deitirmek elimi

u deiim noktas, kiiden kiiye deiiklik gsterir. Seimlerimiz; zgr irademize dayana amal ve planl eylemler olmaldr. Kendi yapacamz seimlerle, zgr irademizi sergilem enliimizi yanstm oluruz; "Varoluu felsefeye gre, nesneler ve hayvanlar kendi varolu katkda bulunamazlar; ancak insan, kendi varoluuna katkda bulunabilir; insan, ne ise yle kalmak zorunda deildir, zgr seimlerle kendisini deitirebilir. Sartre'a gre insan zgrle mahkumdur; insan, kendisini yoktan var etmez; ancak bir dizi seimler ve kararlar arac-j lyla kendi zn oluturur."19 Hayatta iyi yaamak, potansiyelini deerlendirmek, kendini gerekletirmek istiyorsan; " chalange" yapmalsn. Yani hayata meydan okumalsn. Bunun iin; yaamnda kkl dei18) Dkmen, stn. Varolmak Gelimek Uzlamak, s. 217. 19) Dkmen, stn. Varolmak Gelimek Uzlamak, s. 218. 200 siklikler yapmaya, riskler almaya ve frtnalarla dolu bir yolcua kmaya hazr olmalsn. k, kacan bu deniz yolculuunda, frtnalara ve tehlikelere kar da hazrlkl olmals t ve donanmn tam olsun. Eer yzme bilmiyorsan, bu yolculua kma, maceraya gerek yok. lk adm atma cesaretini gsteren kii, atmayanlara gre bir adm ndedir. Atalarmz bu k rken kan yol alr" demilerdir. Dnyann en gzel planlarna sahip olalm, eer eyleme ge sak, bu planlarn deeri sfrdr. Atatrk bu konuda; "Tatbik eden, karar verenden daima s diyerek, eylemin nemini vurgulamtr. M.S. birinci asrda yaayan sa peygamber ise, Ze aaznda yle demitir; "Dileyin ki verilsin. Arayn ki, bulanz. Kapy aln ki alsn an verilir; arayan her zaman bulur ve kapy alana da kap alr."20 Bir in atasznde; "Binlerce kilometrelik bir yolculuk, ilk admla balar" der. lk adm , dier admlar onu takip eder. Ancak, roketin frlatlnda olduu gibi, en fazla direnl k admda karlarz. Gerekli hazrlklar yaptktan sonra yaplacak en nemli ey, ilk ad yetenekli insan, ilk adm atma cesaretini gsteremedikleri iin, honut olmadklar bir y drmeye devam etmektedirler. lk adm atmamz engel olan eyler; tamamen olumsuz nitelikl riv kaytlarmzdan ve paradigmalarmzdan kaynaklanan korku, kayg ve endielerimizdir. K izi hakl karmak iin, manta brnmek suretiyle eitli mazeretler retir, vicdanmz el dengesizliimizi, dengeye kavuturmu oluruz. 20) Muallimolu, Nejat. Hitabet, s. 626 . ; 201 Eer ben gemite emeklilik dilekemi vermemi olsaydm, bugnk yaantma sahip olamazdm. yolculuumun ilk admn, emeklilik dilekemi vererek attm. Her gn emekli olan, her gn n bir ok insan tanyorum. lk adm atma cesaretini gsteremedikleri iin, bugn hl yerl yyorlar. Eer hayallerinizle ilgili, fizibilitesi yaplm hedeflere sahipseniz, ie balk a daim! Kafanzdaki artlarn gereklemesini beklerseniz, kaybedersiniz. lk adm attn admlarn da kendiliinden geldiini greceksiniz. Yaratc Hayal Gc Yaratc hayal gc; bir nesneyi, bir durumu zihinde tasarlama, biimlendirme yetiidir; "H yal gc kelimenin tam anlamyla insan tarafndan yaratlan btn planlarn hazrland at eki hayal kurma yetisinin yardmyla drt ve arzulara ekil, biim ve hareket kazandrlr Yaratc hayal gc yetimiz; korku, endie vb. olumsuz duygulara sahip olduumuzda ortadan aybolur. Zorlamayla alan bir yeti deildir. Tam tersine, yaratc hayal gcne ihtiya d konu, bilin altna verildikten sonra, zihnimizi serbest brakmalyz. Sevdiimiz ve yapmak an zevk aldmz hobilerle uramalyz. Bilinaltmz bizim iin durmadan alarak, iste miz bir anda bize verecektir. Dikkat edilirse, bir ok bulu ve icadn byle durumlarda ortaya ktn grrz. 21) Hill, Napoleon. Dn ve Zengin Ol, s. 86. 202 Yaratc hayal gc yetimizi kullanarak, amalar belirlediimizde, grnmezi grnr hale adm, baarnn temelini oluturur. catlar, bulular ve sanatta ortaya konan her rn, bu ayal gc yetisinin bir sonucudur. Albert Einstein bu konuda; "Hayal gc, bilgiden daha nemlidir" der. Asa Candler, Coca Cola'ya o benzersiz tad veren harc, yaratc hayal gc ayesinde bulmutur. Ar-imed'in yer ekim yasasn bulmas yine o esiz yeti sayesindedir. rosoft'un yaratcs Bili Gates de, ayn yetiyi kullanmtr. Bugn sesten hzl uuyorsak, er yapyorsak, tm bunlarn temelinde yaratc hayal gc yetisi vardr. Bir i yeri mi am rsunuz? Onu nce hayalinizde an, ofisinizi deyin, odanzn kapsndan ieri girin. Mt dostlarnz, arkadalarnz arlayn. Bir kez kaynaklarnz bu yne kanalize ettiinizd demeyeceiniz deiimler olmaya balar. Sebat ve Kararllk

Sebat; kararnda ya da sznde direngen olma durumu, bir karar sonuna dein uygulama, bir ii sonuna kadar srdrme yetiidir. Baz insanlar tam mucizeyi gerekletirmek zere iken eerler, gerekli sebat gsteremezler. "Yze yze kuyruuna geldik, ha gayret" derler faka , daha teye gidemezler. Hayatn en byk dlleri, baarya ulancaya kadar sonu gelmez b terenlere ayrlmaktadr. Eski bir szde; "Ta delen damlalarn gc deil, o damlalarn srekliliidir" denmektedir e anlama geldiini l iyi bilenlerdenim. nk gemite, deyim yerindeyse biraz en 203 maymun itahlydm. ok byk hevesle bir ie balar, yarsna gelmeden sklr ve o ii b cam dl beklemeden o ii terk ederdim. Gemi yaantmda bir ok hatalar yaptm ve bu h ekli dersleri aldm: En byk derslerden birini, 70'li yllarn ortasnda Ske Lise-si'nde okuduum zaman aldm. okul yllarmda, anket defteri yazdrmak modayd. eitli sorulardan oluan bir anket defte e sahiptim. Snfmzda, Aye rak isminde bedensel zrl fakat ok zeki ve yksek zbili rkadam vard. Anket defterime yazm olduu paragraflardan bir tanesinde; "Baladn ii azim ve sebatna sahip deilsin" diye yazmt. Bugn; hibir ii yanm brakmayan, netice a adar sebatla o ii kovalayan bir kiilie, bu arkadam sayesinde sahip oldum. Kendisine n e kadar teekkr etsem azdr. Tarih sayfalar, sebat ve kararllklar ile dnya milletlerine rnek olmu nice insanlarla ludur: Tamamen sar ve kr olan Helen Keller, nl bir yazar ve konumac oldu. Frank-lin Roosevelt; ocuk felcine yakalanmas sonucu zrl olmasna ve yryememesine ramen, Ameri nlna kadar ykseldi. stelik tarn drt kez bakanlk yapt. Newton, "Ghronology" adl es on be defa yazd. Bethoven sar olmasna ramen, dnyann en iyi senfonilerini besteledi nardo Da Vinci, "Son Akam Yemei" adl eserini on ylda tamamlad. Dnyann gelmi gemi en byk hatiplerinden kabul edilen Demosten, bir kekemeydi. yi bir p olmak iin bkmadan usanmadan alt. Ege Denizi sahillerinden toplad 204 akl talarm azna doldurarak, her gn saatlerce alt. Nefesini gelitirmek iin de, elere trmand. ok eletirilen yz ifadelerini yumuatmak iin, ayna nnde pratik yapt. bugn, tarih boyunca gelmi gemi btn byk hatipler arasnda, en nde gideni kabul edil Demosten'den baka, Edison da sebat ve kararll ile tm insanlara rnek olmu bir ahsi Edison, binlerce kez denedikten sonra, ampul kefedeme-yince asistan; "iki bininci b aarszl da gze alacak msnz?" diye sorar. O da cevap verir; "Baarsz; olmadm, ya gitmeyen 2.000 yol olduunu rendim" der. Ve ylmadan byk bir sebatla alarak, yeni de yaparak, ampul icat etmeyi baarr. Bir ite derinlemesine bilgi sahibi olmak ve iin pf noktalarm renebilmek, yeterli bir e o ie sebat etmekle mmkndr. Bu noktadan sonra, kk farkllklar bizi mkemmellie g da dierlerinin nne geirir. Bu noktada alan deitirdiimizde, her seferinde kouya yeni alam oluruz. Bu durum, verimsizlik yaratr ve uzun sre o ite alanlarn iinden syr orlatrr. Hayatta edindiim en yararl ilkelerden birisi de, bir iin meyvesini alncaya ar sebat etmektir. Vicdan Vicdan; kiiyi kendi davranlaryla ilgili olarak bir yargda bulunmaya ynelten, kiinin di ahlak deerleri zerinde 205 dolaysz ve kendiliinden yarglama yapmasn salayan, kiiye doruyu ve iyiyi yapma ykm isel gtr. Kiiliimizin bir paras ve Freud'un, Sper ego olarak adlandrd eydir; avranlarm dzenleme konusunda d otoritelerden duyulan korkudan ok daha etkilidir; n d otoritelerden kaabilirse de, kendinden, dolaysyla kendisinin bir paras haline gelm an ie-mal-edilmi otoriteden kaamaz."22 sel deerler ve vicdann gz ard edilmesi sonucu meydana gelen isel dengesizliin olut hatszl, Inter-net'te itiraf eden bir vatandan duygularn aynen aktarmak istiyorum:23 Bundan 14 yl nce, devlet memuruyken aldm bir rvet, ne zaman aklma gelse beni rahats or. Kendime bakm negatifletiriyor. Rvet aldm dnemde, yeminle sylyorum, maddi d Aldm rvet de 10 milyon TL'ye tekabl ediyor bugnn paras ile. "yleyse neden aldm?" me soruyorum. Mann hibir ihtiyacm olmad dnemde, "Yahu herkes alyor, senin neyin eks diye dnerek aldm kendime itiraf etmem, beni daha ok yerin dibine batryor. Bu parann 50-100 mislini, deiik hayr ilerine vermem de beni hi mi hi rahatlatmyor.

e rveti aldm kii eer yayorsa, kendisini bulup, paray vereceim ve ayn kiiye st ime tokat atmasn isteyeceim. Artkdayanamayan, Erkek, 33, stanbul. 22) Fromm, Eric. Erdem ve Mutluluk, s. 173. 23) Artk Dayanamayan Erkek. Eriim: http//www.itiraf.com E. Tarihi: 01.0 5.2001. 206 Karlatmz sorunlarn bir ou; vicdann gz ard edilmesi, yadsnmas, inenmesi son si, iyi bir yol gsterici olup, yanl yaptmzda sululuk duygusu hissederiz. Vicdan, t c iten ie kemiren kurt gibidir. nsan zaman ierisinde cezalandrr. Bir insann kap ca en byk g, kendi vicdandr. Vicdan konusuna bir baka rnei de, kaynpederim Hse nci Dnya Sava yllarnda bizzat yaad olay anlatarak vermek istiyorum: Kayn pederim'in boaznda, tehlikeli bir ilik meydana gelir ve iledeki tek doktor olan elediye doktoruna giderler. Doktor bakar ve; "Bu ok tehlikeli, derhal orum'a yetiti rin" der. Yeterli paralar olmadndan orum'a gidemezler. Eve dnerken kayn pederimin ba Bekir Efendi; "Bir de Saati Mustafa Efendi'ye gsterelim, o bu ilerden anlar" der. M ustafa Efendi bakar ve yz liras olan insann parmakla gsterildii bir devirde, 25 lira para ister. "orum'a gtrrseniz, 50 lira harcarsnz" diye de ekler. O aresizlik iinde, Samuel adndaki Ermeni Berber'e giderler. O devirde Samuel; berbe rliin yan sra, ayn zamanda di ekmekte ve bu tr yaralan da tedavi etmektedir. Samuel; edavi ederim ancak, 3 liranz alrm" der. Bekir Efendi'nin cebinde ise, iki liras vardr Bekir efendi de, "ki lira param var, onu vereyim" der. O srada, tra olmak istemen b irka kiinin ieri girmesiyle birlikte konu unutulur. Bunun zerine, kayn pederimle baba s eve dnerler. Ertesi sabah Bekir efendi, ayakkab imalat yapt dkkann, her sabah olduu gibi erkend Samuel sabah erkenden dkkana gelerek; "Ben bu ocuu dn niye kurtarmadm, gece 207 boyunca uyuyamadm. ocuu gnder de tedavi edeyim, para da istemiyorum" der. Samuel, hastann boazn neter ile delerek, iltihab boaltr. Deliin zerine balmumu s il koyarak, yaray kapatr. Bekir efendi de iki Zira cret deyerek, dkkandan ayrlrlar. sre sonra yara iyileir ve kaynpederim salna kavuur. Bir Mslman ki; lmcl bir hastalkta ve insanlar aresizlik iinde iken, yaray tedavi i ra para istiyor. Bir Hristiyan ki; Mslman'n sekizde biri olan lira istiyor, bu paray a veremeyen insan tedavi etmedii iin gece boyu uyuyamyor, vicdan rahatsz oluyor. Saba erkenden, hasta olan insann dkkanna giderek cretsiz tedavi etmek istediini sylyor. insanlar; rk, din ve inanlarna gre etiketleyip, damgalamak doru bir davran deildir h korkusu ve vicdann kimde olduunu bilemeyiz. Her milletin iyisi de vardr, kts de. Drstlk Drstlk; bir insann iinde, sznde ve davranlarnda doruluktan ayrlmamas halidir. tlk bir meziyet haline gelmi. Oysa drstlk, her insann sahip olmas gereken temel bir iktir. Verilen szlerin, her ne pahasna olursa olsun tutulmasn gerektirir. Mutlak drst ise; sadece sz ve eylemlerimizde deil, ayn zamanda zihinsel faaliyetlerimizde de drs t olmamz gerektirir. Ka& s v b 6, 3 ~ 3 ^ 3. & - 3 3' c f > 3 2 a- s. S1 -5* a. s "3 S" 3 S S" 3 & S ? 3 *' " / Su a a <2 v 2 v

3 ^- ~ s: 3 3 S" C * r 9 3 "i a II 3 3 a g- s * si 3 -& * 3. S. 3 S t : s. s & & .3 a a 're s: s 3 3 3 l a g. 2. a a > ~ 3 S. 3" -S 2TCrq ~J. 4 a. 1 -s- 2" 3' 2-a- s' a s: 3 3 o 3 S- 2l -1- a -<~> , ^ = T 2a ST a ~ re 2 S .U & S S 3 a s 03 H- y ?r > 3 = 3 su a a a ; t-*. *-* re "-* ! ! I S S 3 V li <sll 3 S S: s s- 2 3 3 ^ re 3. d, a- 3 ^^ 3 S 3 3 ^. 3 3 a n, < vi a a s. g a . 3 5*

T^

5. -i'

&S^

5 S 3 2a 3' s a ^ ^ 3 re " >- _ 3-1 a^ &4 ~ o re n O- S" rt "' 3 j ^ O J 210 Bir sz; "Tanr karma ve blme bilmez. Zaman gelince yle bir toplar ki, hzna arpma b ez" der. evrenize bakn, ste su katp zengin olmu, kazandklarm az tad ile yemek nas insan greceksiniz. nemli olan, faturay ve faturann nereden geldiini anlayabilmektir. Bunu grebilmek iinse, yksek isel deerlere sahip olmak gerekir. Hogr Hogr; kendisininkilerle elise bile, bakalarnn duygu ve dncelerini zgrce dile g rahatsz olmama, onlarn geerliliklerine tepki gstermeme halidir. Hogrl olmak; dier rn fikirlerini n yargsz anlamaya ynelik byk bir aba sarf etmeyi gerektirir. Bu yeti kendi grlerimizin dndaki deiik yaynlar okuyarak, farkl grlere sahip insanlar gelitirebiliriz. Meyve aacnn dallar meyveler olgunlatka sarkar, baak taneleri dold . nsanlarn da, tpk meyve aalar ve baaklar gibi bilgi ile dolduka eilmeleri gereki iciler tanyorum; korkudan kimse yanlarna yanaamyor, srekli insanlarn hatalarn gry lunduklar kurumda terr estiriyorlar. Bu tip insanlarn davranlarnn kkeninde; olumsuz kaytlarna sahip olmalarndan dolay kendileriyle bark olmamalar, aynada kendileriyle k olumsuz tutum ve davranlarnn sorumluluunu stlenecek isel deerlerden yoksun olmala aam alanlarm-daki dengesizlik yatmaktadr. Amerikal yazar Lowell Thomas; "nsanlarla urarken hep hatrlayacamz nokta, mantkl deil, duy211 gulu kimselerle uratmz unutmamamzdr. Her insann kendine gre inanlar, gururlar unutmayalm. Bakalarn eletireceimiz yerde onlar anlamaya alalm" der. nsanlar, a ar da duygulu yaratklardr. Kimi zaman, duygularmzdaki younluk nedeniyle, aklc dne rekli hogry gsteremeyiz. Bu konuda, yaadm bir anm sizlerle paylamak istiyorum: 1999 ubat'nn karl ve buzlu bir akamnda, eim markete gitmiti. Dnerken iki ei dolu e aya kaynca, srtst dp, kafasnn arkasn buzlu yola arpm. Yoldan geen bir va getirdiinde, uuru yerinde deildi ve hibir eyi hatrlamyordu. stelik anlamsn ve sre r eden sorular soruyordu. Derhal hastaneye gtrdm, yolda da kendinde deildi. Eimi ok s viyor ve ciddi olarak endieleniyordum. Hastaneye vardmda, derhal Nroloji Kliniine sev ettiler. Klinikte belli bir sre hi kimse ilgilenmemiti. Odalarda doktor ararken bulduum hemire, bulmaca dol-duruyordu. Sanki normal muayen eye gelmi bir hasta gibi dav-ranlmas nedeniyle mthi kzmtm. Doktorlarn derhal eim erek, muayene etmeleri ve dier personelin de ilgilenmelerini bekliyordum. Daha sonra bir an iin, orada alan personeli dnmeye baladm: "Bu tr olaylar onlar rd. Ve ilerinden bir ou lmle neticeleniyordu. Ayrca klinikte yatan hastalar iinde d ar hastalar olmalyd. Belki de eimin salnda hayati bir durum yoktu, olsa imdiye ka e edilirdi" diye dndm. "Ben burada almay ister miydim?" diye dnmeyi srdrdm. "Onlarn da yaamalar gerek e ve o212 cuklan vard. Neticede onlarda etten kemikten yaplm, duygular, mitleri olan insanlard nlarn da herkes gibi yaamaya haklar vard. stelik alma koullar da ok ard." Alt ru yerine geldi. Gerekli muayene ve tedaviler yapldktan sonra, hastaneden taburcu edildi. Bu olayda olduu gibi, hepimiz zaman zaman hislerimize kaplr, duygusal tavrla r sergileriz. Her zaman mantkl dnemeyiz ve nyargl davranlarda bulunuruz. Ayrca, ba olarak bizler, krdklar dktkleri eyler iin ocuklarmza sk sk ar tepkiler g yin bir mr vardr. Zaman gelince, her ey mrn dolduracak, bir gn krlacak ya da kul gelecektir. Bu mantkla hareket ederek, ocuklarmza ve evremize kar biraz daha hogr riz.

Ahlak Kitaplar yazlabilecek, bylesine geni bir konuda fazla bir ey sylemeyeceim. Yalnzca, in ahlakl olup olmadnn tespitinde kullanlan ve Peter F. Drucker'm "21.Yzyl in Yn r" adl kitabnda yer alan "ayna testi" hikyesini aktarmakla yetineceim:24 Hikyeye gre, bu yzyln -yirminci- ilk yllarnda byk glerin diplomadan arasnda en a'nn Almanya bykelisiydi. Almanya Federal anslyesi olmasa bile, lkenin en az dile lacak kadar yksek gayelere y24) Drucker, Peter F. 21. Yzyl in Ynetim Tartmalar, s. 190. 213 nelmiti. Ancak 1906'da birdenbire istifa etti. VII. King [kral] Edward be yldr ingil tere tahtndayd ve kordiplomatik kendisine byk bir yemek verecekti. Alman bykelisi ko plomatiin en kdemli yesi olarak -on be yla yakn Londra'da bulunuyordu- bu yemekte ba lk edecekti. . Kadnlara dknl ile nam salan VII. King Edward ne tr bir yemek istediini aka s nunda tatl servisinden sonra, kocaman bir pasta gelecek ve iinden lo klar altnda bir ne kadar plak fahie frlayacakt. Alman bykelisi bu yemee bakanlk etmektense istif bah tra olurken aynada bir pezevenk grmek istemiyorum" diyordu. Ayna testi budur. Ahlak, kiinin kendisine: "Sabah tra olurken veya rujumu srerken na sl bir kii grmek istiyorum?" diye sormasn gerektirir. Dier bir deyile ahlak, ak bi istemidir. ok fazla deimez; bir kurum veya durumda ahlaki davran, dier bir kurum ya d durumda da ahlaki davrantr. Cesaret Cesaret; bir insann rahatn, zgrln ya da hayatn tehdit eden tehlikelerden ylmaks ma dorultusunda davranlar gstermesidir. Dncelerini aka sylemekten ekinmemesi, amas, karsna kan engellerden ve tehlikelerden korkmadan ileriye atlmas, gz pek ve vranlar sergilemesidir. Cesaret; yaam alanlarndaki dengeden, hizmet anlayna dayanan evrensel bir misyondan, a nlaml hedefler belirleme ve bunlara ulama gayretinden, verdiimiz szleri yerine ge214 tirmekten, kiisel btnlmz oluturan deerlerden, aci-liyete deil neme dayal bir p rlkl bamllk ve sinerji anlayn esas alan bir zihniyetten kaynaklanr. Huzura gid ngellerinden birisi de, cesaretin kaybedilmesidir. Cesaretsizlik; borlu ve krgn old uumuzda, salkl ilikiler gelitiremediimizde, gideceimiz yn belli olmadnda, yaam mi kalmadnda, dengesiz bir yaam srdmzde, verdiimiz szleri tutamadmzda, deer taya kar. Gnn acil, snrl perspektifi iinde kaybolduumuzda, karar annda kiisel b aya kar. Falih Rfk Atay, "ankaya" adl kitabnda, Kurtulu Sava'mn hangi artlarda y cesaret rneini yle anlatmaktadr:25 Erzurum'dan Sivas'a gitmek iin paralan yoktu. Bir emekli binba tm parasn dn verdi lira idi, 100 lira da aralarnda toplyarak 29 Austos 1919 da Erzurum'dan ayrldklar vak t Heyet'i Temsiliyye'den be feii idiler. Drd gelmemilerdi. Erzincan boazna geldiklerinde baz jandarma subay ve erleri otomobilleri durdurup boa zn haydutlar tarafnda tutulmu olduunu bildirdiler. Merkezden kuvvet istedikleri iin, bu kuvvet gelip boaz ancaya kadar beklemelerini sylediler. Erzincan'a dnecekler, kim ilir ne kadar orada kalacaklard. Fakat daha byk tehlike tam gnnde Sivas'a varmamakt. ustafa Kemal, ift mitralyozlu [makineli tfekli] bir otomobili ne katarak hemen yrmek kararn verdi. Ufak tefek atelere nem verilmiyecek, vurulanla lenle uralmyacak, hay a ya215 kn karlama olursa hepsi arabalarna atlayp arpacaklar, sa kalanlar yola devam edec Nerede olursak olalm, cesaret gelitirmenin en iyi yolu bir hedef belirleyip ulamak, bir sz verip tutmaktr. Hedef ya da szn kk olmas hi nemli deildir; bu tek davran kiisel btnl koruma yeteneimize duyduumuz gveni artrmaya balar. Son Bir Hikye Yksek isel deerlere sahip bir insan, ayn zamanda centilmen bir insandr. Centilmenlik; cesur olmann yan sra, nazik ve zverili olmay da gerektirir. Tpk, aadaki hikyede 26 Evve zaman iinde, Adige rma birdenbire tam, ortadaki kemer hari, Verona kprsn emerin stnde de bir ev bulunuyormu. indekiler pencerelerden feryat ederek yardm istem er. Bu esnada temellerin hemen hemen yklmak zere bulunduunu da grmler. Sahilden bu m aray seyreden zamann zenginlerinden Kont Spolverini orada toplanm olan kalabala:

-"u zavalllar kim kurtarmak cesaretini gsterirse ona yz Fransz altn veririm" demi. ln iinden gen bir kyl frlayarak bir sandal yakalam ve rmaa itmi. Kuvvetli cere a kemerin kenarndan yakalayarak btn aileyi sandala doldurmu ve sa salim karaya karm delikanlya: 25) Atay, Falih R., ankaya, s. 190. 26) Smiles, Samuel. Kendine Yardm, s. 316-317. 216 -"te dln burada" demi. "Al bunlar bakalm yiit delikanl!" -Delikanl cevap vermi: "stemem efendim, ben hayatm satla karmadm; bu paray u z iniz, nk onlarn buna ihtiyac vardr." Gerek bir centilmen, dsal deerler elde etmek ya da dier insanlar tarafndan beenilmek bi bir sorunu yoktur. Yapt ve yapmas gereken her eyi, kendi z deerleri iin yapar. E isi de, kendisine sayg duyduu iin yapar. Szmn z Bir insann mutlu, huzurlu ve baarl olmasnda isel deerlerin rol ok byktr. Kalite isteyen her insan, yaamdaki olaylar isel deerlerini gelitirmede bir frsat olarak gr idir. Bu deerler sayesinde; kiisel kaynaklarn etkili bir ekilde kullanabilir, yaam yo culuunda rotasndan sapmadan ilerleyebilir, zgr seimler yapabilir, bamllklarn diz r, ksacas olmas gerektii gibi bir yaam srebilir. Sonuta; mutlu, huzurlu ve kaliteli yaama ulaabilir. 5. Ksm burada bitirdikten sonra, imdi de sra, kiilii-mizdeki "pis kokular"dan ve "ayr tlar"ndan kurtulmaya geldi. te, bunu salayabilmek iin ele almamz gereken konu, "Kiis Deiim" konusudur. 06 KSEL DEM "Dnyada deiiklik yapmakta baarl olanlar, deiiklie kendilerinden balayanlardr." George Bemard Shaw Aadaki gvercinin hikyesi bana, ok yksek bir bilisel zekaya (IQ) sahip olmasna ram sal zekas (EQ) yeterli olmayan eski bir arkadam hatrlatr. Hikye yle;1 Titiz mi titiz bir gvercindi ve yaad yerin temizliine son derece nem verirdi. Ama bi l anlayamad bir nedenden tr, yuvasn bir kokudur kaplyor ve oray yaanlmaz hale yzden defalarca yuva deitirmiti, ama her yeni yuvada ayn sorun kendisini arayp buluy rdu. Temiz bir yuvada mutluluk iinde yaama zlemini bir trl gerekletiremeyen bu gvercin, , daln zerinde dnceli dnceli tnyordu. Yanna, yal bir gvercin geldi. Halini ha mutsuzluunun nedenini renmek istedi. Gen gvercin bandan geenleri tek tek anlatt. z yuva sorununu bir trl zemediinden ikayet etti. Yal 1) iftkaya, Murat. Glmseyen ykler, s. 104-105. 218 gvercin anlayla kafasn bir iki defa ne arkaya sallayp u cevab verdi ona: "Deerli dostum, sen her yuva deitiriinde sorunu zmyorsun ki! Aslnda hibir ey dei rahatsz eden koku, yuvadan deil senden gelivor. Yapman gereken, farknda olmadan srdrd lkanlklardan vazgemek ve kendim deitirmek..." Benden on ya kadar byk olan arkadam, mesleki yaamnda ok baarl olmasna ramen, h deydi. Srekli olarak evresini sular, kendi tutum ve davranlarn hi sorgulamazd. Bu l bir sonucu olarak, herkese sitem ederek meslekten ayrld. Yeni yaamnda, iyeri -ben bildiim kadaryla- deitirdi. Hibir yerde mutlu olamad. Her alt yerden ayn ekil yrld. Kendisiyle ne zaman konusam; hep evresini ve alt insanlar sular, duyduu uygularndan sz ederdi. Hi aynada kendisine bakmaz, kendisinde hibir sorun grmezdi. Fakat benim gzlemlerime gre; srekli olarak kusurlara odakl, karamsar yapda, daima bir bardan bo blmn gren, kendisi ile bark olmayan bir kiilii vard. Sorunlarn te kiilik yatyordu. Kendisi son derece zeki bir insan olmasna ramen, duygusal yaamn y kte yetersiz kalyordu. Her nereye giderse gitsin, sorunlarn da beraberinde gtryor, bu nedenle de mutsuz oluyordu. nk, zaman ve enerjisinin ok byk bir blm, "ayrkotlar" myordu. 219 Yaammzdaki Ayrkotlarm Temizleyin Ayrkotu, szlkte; "Budaygillerden, abuk oalp gelien ve yaylan, tarma zarar veren,

sktrc olarak yararlanlan, birka tr bulunan, ok yllk yabanl bir bitki" olarak t Ayrkotu, ekmi olduumuz sebzelerin nefes almalarna izin vermeyen, besinlerini almak su retiyle onlar clz brakan, ok sayda kolu olan yabani bir bitki trdr. Ekilen sebzele r ahtapot gibi kollaryla sararak, onlarn geliimlerini engeller. Sonuta ayrkotlar, seb elerin yaam yolculuklarnda verimsiz ve baarsz olmalarna yani clz kalmalarna neden . Ayrkotu ylesine zararl bir bitkidir ki; onu kknden komple skp karmadnz taktird e ve daha gr bir ekilde yeniden kar. rnein, 20 tane kolu olan bir ayrkotunu kestiim man, bir tanesinin ucu kopmu olsa bile, o bir tane utan, ayn ayrkotu tekrar rer. Hem de daha gr bir ekilde. Ayrca, ayrkotlarmm derinlikleri de ayn olmayp, her ayrkotu fa derinlie sahiptir. Bazlarnn kkleri ok derinlerdeyken, bazlar daha yzeyde yer alr. Bir insann sahip olduu olumsuz tutum ve davranlar ile, bu davranlarn temelinde yer a olumsuz paradigmalar da tpk ayrkotlarma benzer. Yaammzdaki bu ayrkotlar; kiisel k rn verimsiz kullanlmasna, iletiim kazalarna, bireyin yaam yolculuunda mutsuz ve baa asna yol aan alkanlklar olutururlar. Ayrkotlar olduu srece, misyon ve hedeflere, ulua ulamak mmkn deildir. Ulalm olsa bile, eskilerin deyimiyle "Astar yznden pa i, ok ar bir bedel deriz. Bizi bir 220 ahtapot gibi saran bu olumsuz alkanlklardan kurtulmadka, kaliteli bir yaama ulamak m eildir. Kiisel Deiim ve nemi Kiisel deiim; bireyin kendi tutum ve davranlarnn farkna vararak, kiisel kaynaklar z kullanlmasna yol aan ve kiisel geliimine engel olan olumsuz tutum ve davranlar il amas demektir. Bunun iin, ilk nce dncelerimizi deitirmemiz gerekir. Roma imparator us Aurelius; "Dnceleriniz ne ise hayatnz da odur. Hayatnzn gidiini deitirmek ist erinizi deitiriniz" der. nl Fransz generali Napoleon Bonaparte ise; "En gzel sava, i nn kendi z varl ve tutkularna kar giritii savatr" diyerek kiisel deiimin ne Baar ve mutluluk yolunda en byk engel, yine insann kendisidir. Yaammzn bir blmn ilerinde ciddi sorunlar yaam olabiliriz. Bu sorunlarn temelinde, ounlukla olumsuz par digmalarmz ve inan kalplarmz yatmaktadr. Ariv kaytlar paradigmalar; paradigmalar leri; duygu ve dnceler davranlar; davranlar alkanlklar; alkanlklar ise kader erimizi deitirmek istiyorsak, bu olumsuz tutum ve davranlardan kurtulup, yeni alkanl r kazanmalyz. Bylece, hayatmzn kalan blmn, mutlu ve huzurlu bir ekilde srdrebi ; duygu, dnce ve davranlarmza yn veren paradigmalar ile, bu paradigmalar oluturan ar zerinde almamz gerekir. Bu alma, bak amzda ve 221 dnce tarzmzda ciddi deiiklikler yapmamz demektir. Bu da, kararl bir mcadeleyi ger Tpk, bal arsnda olduu gibi: Bir balans, bir damla bal ortalama 18 saatte retmektedir. Yarm kilogramlk bir baln r lebilmesi iin; yaklak 17.000 balansnn grev almas ve 10 milyon iein ziyaret edilme r. Toplam 50.000 km.lik yol kat edilir ki, bu mesafe dnyann evresinden daha uzundur . Grld gibi kaliteli iler; emek ister, sabr ister. Kestirme yollar ve ark kurnazlkla aliteli rnler retilemez. retilse bile, kalc olamaz. Eer evremize bakacak olursak, e n sre saklanan eylerin, byk emek ve aba sonucu retilen eyler olduunu grrz. Bir i ariv kaytlarnn ve paradigmalarnn niteliini deitirerek kiisel deiimini gerekle bir mcadele srecini gerektirir. Kaliteli yaam yolunda yaplmas gereken bu deiim, tpk timinde olduu gibi kaliteli bir faaliyettir. Bu deiim uzun yllar srse bile, elde edil ecek sonu harcanan emee deecektir. Bilge insanlar, en byk savalarn insann kendisine kar verdii isel savalar olduunu . Kaliteli bir yaama ulamak iin; davranlarmz deitirmeliyiz. Davranlarmz dei e dncelerimizin; dncelerimizi deitirebilmemiz iin paradigmalarmzn; paradigmalar iinde ariv kaytlarmzn farkna varmalyz. Bu farkndalk dzeyine, ancak kendimizi ulaabiliriz. Yani dikkatimizi d dnyadan, kendi zerimize evirmeli ve kendimizi sorgula alyz. 222 Kaliteli yaam yolculuuna kmadan nce, baar ve mutluluumuzun temeli olan isel baar gerekir, tsel baar demek; olumsuz duygular, olumsuz dnceleri, olumsuz davranlar d endisiyle bark bir insan olmak demektir. Konfyus bu konuda yle der; "Dnyaya gzel k lerini gstermeyi isteyen eskiler, nce devletlerini bir dzene koymaya abaladlar. Devle

tlerini dzenlemek isteyenler, nce evlerine eki dzen verme gereini grdler. Evlerini d koymak isteyenler, nce kiiliklerini terbiyeden geirmeleri gerektiini anladlar."2 Kaliteli yaam yolculuuna kmadan nce, kiiliimizdeki ayrkotlarm temizlemek gerekir. olu ise, kiisel deiimden gemektedir. Kiisel deiim; istenmeyen olumsuz alkanlklar rine arzu edilen olumlu davranlarn alkanlk haline getirilmesini ierir. Alkanlklarn Oluumu bn-i Haldun'a gre insan, alkanlklarn ocuudur. Ba-con; "Mademki alkanlklar hayat se iyi alkanlklar edinmeliyiz" der. Peki yleyse nedir alanlk? Alkanlk; i ve d m ve davranlarn hep ayn ekilde yaplmas sonucu kazanlan koullu davrantr. Alkan bir fonksiyonu olup, ayn davranlarn srekli tekrarlanmas ve bilinaltnda kalc izler nucu oluurlar. Davranlar alkanlk haline geldiinde yani artlandmzda, bilinli zi inaltna devreder. 2) Ccelolu, Doan. imizdeki Biz, s. xi. 223 Kar yadktan hemen sonra, bir ak araziye bakarsak herhangi bir yol ve iz gremeyiz. Dah a sonra insanlarn gelip gitmesi sonucu bir takm yol ve izler oluur. Baz yerler vardr ki, oradan insanlar daha sk gelip giderler. te bu sk gelip gidilen yerler, bir sre so nra yol haline dnr. Ve bu yerler, herkesin farknda olmadan kulland yollar oluturu Kar zerindeki her yry; bir duygu, dnce ya da davran temsil eder. te zamanla zi kar zerinde oluan yollar gibi yollar meydana gelir. Bu yollar, srekli kullanmdan dol ay iyice belirginleir ve bizi gden zihinsel kalplar oluturur. Grnmeyen bu zihinsel r, geliimimizi engelleyen alkanlklardr: rnein, hrszlan ele alalm: Hrszlarn eitli teknikleri vardr ve bu tekniklere gre slukular, cepi-ler, vay anam vayclar, pislikiler, maymuncukla alanlar, merdivenle gi ler vb. Hrszlar, ustalarndan ne renmiler-se, yaamlar boyunca hep ayn yntemi kulla r zaman, koullanm olduklar teknikleri deitirmeyi dnmezler. rnein, maymuncukla ev giren bir hrsz, evin penceresi ak unutulmu olsa bile, hibir zaman pencereye bakmay a demez- nk, yle almtr. Alkanlklar, gnlk yaammzdaki rutin faaliyetlerin yaplmasnda byk kolaylk ve zama r. Bu sayede hi dnmeden, bilgisayarn klavyesine dokunur, hatasz bir ekilde yazarz. lde, yolda aracmzla seyahat ederken, hi dnmeden vites deitiririz. Ancak, tm bu kol karn; alldk snrlarn dna kmaya kalktmzda da, karmzda yine bu alkanl 224 Alkanlklar Deiime Kardr Her an deien bir dnyada, kaliteli yaama ulamak iin gelimek ve deimek gerekir. Geli m ise, alkanlklarmzn oluturduu snrlarn yani zihinsel kalplarn krlmas demekt , direnle karlarz. nk, alkanlklarn ekim gc vardr. Tpk, uzaya gnderilen gnderilen bir rokette, yaktn byk bir blm ilk frlatlta harcanr. nk roket, ye direnle ilk frlatlta karlar. Tarihte yaplan bulular, yenilikler ve deiimler; her zaman byk tepki grm, ok byk u diren, alldk snrlarn dna klmasndan yani paradigma deiiminden kaynaklanma r Jenner'de bu direnten nasibini alanlardandr. te Jenner'in hikyesi;3 Dr. Jenner, gen bir kzn; "Ben iek hastalna tutulmam. nk nceden ineklerden iek en sonra, bu konuda almaya balad. Dncesini meslektalarna atnda, onunla alay e fikirlerle uramaya devam ederse, arkadalklarna son vereceklerini sylediler. Dncesi omist John Hunter'e de at. Hunter; "Dnme, yalnz dene; sabrl ol, titiz davran!" dedi Yirmi yllk bir alma sonunda iek asn bulmay baard. Sonutan o kadar emindi ki, a denedi ve olumlu sonu ald. Buluunu 1798 ylnda yaynladktan sonra ok byk dmanl tek dok3) Smiles, Samuel. Kendine Yardm, s. 117. 225 toru bile a yapmaya ikna edemedi. Herkes onunla alay ediyordu. Gazetelerde, inek m emesinden alnan hastalkl maddelerle insanlar "hayv anlatrmaya" alt, alanan o uratl" olacaklar, a yaplan yerden boynuz kaca yazlyordu. Ay "eytani bir bulu ilise de, Jenner'i aforoz etmiti. Ay denemeye kalkanlar, halk tarafndan lin edilmiti. Sonunda, iki asil kadn ocuklar esaretini gsterdiler. Jenner ld zaman, tm dnyada onun ad bir kurtarc olarak anld te rokette ve Dr. Jenner'in hikyesinde olduu gibi, insanlar alm olduklar snrlar arnda byk bir direnle karlarlar. Bildiimiz ve alk olduumuz alann terk edilmes stres yaratr. Bu nedenle, ilk admda ok byk direnle karlarz. sel deerlerimiz v

yeterli deilse, snrlarmz terk edemeyiz. Eer, ilk adm atabilirsek dier admlar ken lecektir. te ilk admn atlmas, bu adan ok nemlidir. Deiim Mmkndr Bilim adamlarnn yapt aratrmalara gre; beynimizin yaps, zihnimizin sistemli bir e rek, olumlu duygular zerinde younlaarak, olumsuz zihinsel tutumlarn deitirilmesini m klmaktadr. Beynimiz ilenerek, yeni dnce ve deneyimlere uygun olarak balantlar yenid nlenebilir. Amerikann en byk bilgelerinden William James bu konuda; "Benim kuamn yap byk keifler226 den biri, insann dncelerini deitirerek yaamn da deitirebilecei gereini bulmas "Olumsuz davranlarmz ve dncelerimizi yeni artlanmalar yoluyla deitirebileceimiz ologlar tarafndan paylalmakla kalmamakta, ayn zamanda ada davransal tedavinin daya rndan biri olarak kabul edilmektedir. Bu tr bir terapi, insanlarn byk lde, nasl bi aklarm rendikleri temeline dayanmaktadr ve yeni artlanmalar yaratmak iin stratejiler rilmesiyle, davransal terapinin pek ok sorun karsnda ok etkili olduu kantlanmtr."4 Bilim adamlar, beynin doasnda var olan deime kapasitesini "yorulabilirlik" olarak adl ndrmaktadrlar. Beynin bu balantlar deitirme, yeni nral balantlar kurma becerisi, i Karni ve Doktor Leslie Underleider'in Ulusal Zihinsel Salk Enstits'nde (National ns titutes of Mental Health) yaptklar deneylere benzer deneylerle kantlanmtr. Bu deneyde aratrmaclar: "Deneklerden basit bir motor hareket olan, parmakla vurma egzersizini yapmalarn is temiler ve MR1 beyin grntsn alarak beynin bu hareketin yaplmasna katlan blmlerin Bu parmak egzersizini drt hafta boyunca her gn tekrarlayan denekler, gittike daha gl ve hzl yapmaya balamlardr. Drt haftalk dnemin sonunda, beyin grnts tekra aplmas srasnda beynin ie karan o blgesinin geniledii grlmtr. Bu da bu hareke olarak yaplmasnn yeni sinir hcrelerini devreye soktuuna ve hareketin yapl-4) Lama, Da ai / Cutler, Hovvard C. Mutluluk Sanat, s. 247-248. 227 masna katkda bulunan nral balantlar deitirdiine iaret etmektedir."5 Beynin bu nemli zellii sayesinde; nasl biri olacamza karar verdikten sonra, buna yn yeni dncelerin sk sk tekrarlanmas suretiyle, beynin nral balantlarn gelitirebil beynimizin alma sistemini de deitirmi oluruz. Kiisel Deiimin z Biz insanlar, deneyimlerle reniriz. Bu deneyimlerin her seferinde tekrarlanmas sonu cu, alkanlklarmz oluur. Yani bir anlamda, bilinaltmz artlandrlm olur. Alkan ygu, dnce ve davranlar, doutan bir miza zellii olmayp; zellikle erken yaantla n kazanlan bir zelliktir. "Bilimin, ksa bir sre nce kiinin genetik eiliminin onun olaylara verdii karakteristik tepkilerde aka rol oynadn aklam olmasna ramen, pek ok sosyal bilimci ve psiko ve hissetme tarzmzn byk lde yetimemiz ve evremizi saran sosyal ve kltrel gler e ve artlanma ile belirlendiini dnmektedirler."6 Duygu, dnce ve davranlarmzn temelinde, paradigmalar yatar. Paradigmalar ise, ariv luturur. Dolaysyla, davranlarmzda deiiklik yapmak istiyorsak, paradigmalar ve para r oluturan ariv kaytlar zerinde 5) Lama, Dalai / Cutler, Howard C. Mutluluk Sanat, s. 55. 6) Lama, Dalai / Cutler, Howard C. Mutluluk Sanat, s. 247-248. 228 almamz gerekir. Bir benzetme kullanacak olursak, aacn yapraklar davranlarmz; g dncelerimizi; kkleri ise paradigmalarmz ve paradigmalarmz oluturan ariv kaytla oparlan yapraklar her seferinde yeniden kt halde, kklere yaplan mdahale kesin neti r. Bu yzden kiisel deiim; yapraklara deil, kklere ynelik olmaldr. Amerikal dnr Thoreau'nun dedii gibi; "Ktln yapraklarn kesen her bin kiiye kar saldrr.' Biz de yaantmzda ok nemli deiiklikler yapmak istiyorsak, o zaman tutum ve apraklarn kesmekten vazgeerek kkler zerinde, yani, tutum ve davranlarmzn kayna alar zerinde almalyz."7 Zihin ynetimi konusunda, film makinesi rneini vermitik. Bu rnee tekrar dnecek olursa ariv kaytlar ve paradigmalar makinenin filmini; duygu, dnce ve davranlar ise ekrana

an grnty temsil ederler. Nasl ki, filmi deitirmeden ekrandaki grnty deitirmemi kilde, ariv kaytlar ve paradigmalar deitirmeden de davranlarmz deitiremeyiz. K lmak iin; dikkatimizi kesinlikle ariv kaytlar ve paradigmalara vermeliyiz. "Dnyay gr, alglama, anlama ve yorumlama sistemi anlamnda kullandmz paradigmalar ve davranlarmzn kaynadr. Baka bir deyile paradigmalar, ara sra etkisini gstere ar pasif ekilde duran depolanm sistemler deildir; etkilerini duygu, dnce ve davra7) Covey, Stephen R. Etkili insanlarn 7 alkanl, s. 27. 229 nlarmzda dorudan ya da dolayl olarak her an gsterirler. Kiinin belirli konudaki dav da tutumu bozuksa, nce o bozuk davran ve tutumun altnda yatan alglama dzenini, paradi may, dnsel haritay anlamamz gerekir. Bozuk davran ve tutumu, altnda yatan paradigm okunmadan deitirmeye kalkarsak baarl olamayz."8 Kiisel deiim; olumsuz nitelikli eski alkanlklarn krlarak, yerine olumlu niteliktek alkanlklarn konmasdr. Alkanlklar; i ve d etkilerle, eylem ve davranlarn hep u kazanlan koullu davranlardr. Alkanlklar; zihnimizin bir fonksiyonu olup, ayn dav kli tekrarlanmas ve bilinaltnda kalc izler brakmas sonucu oluurlar. Davranlar al geldiinde yani artlandmzda, bilinli zihin bu grevi bilinaltna devreder.

Bu deiim iki trl olabilir: Ya isel motivasyon aralar ile ya da, dl (zevk) ve ceza i dsal motivasyon aralar ile gerekleebilir. Bendeki deiim, bilin dzeyimin artmas n llyi kimliimi fark etmem ve bu kimlikten rahatsz olmam sayesinde yani, isel motiva syon sonucu gereklemitir. Dier insanlarda ise, farkl yollarla gerekleebilir. rnein nsann kansere yakalanmas sonucu doktorunun yasaklamas ile sigara alkanln brakmas yon sonucu gerekleen bir deiimdir. Kaliteli yaam iin arzu edileni, isel motivasyon s cu yaanan bir deiimdir. Dnyaca nl Rus yazar Leo Tolstoy; "Herkes dnyay deitirmek istiyor, kimse kendisini d k istemiyor" de8) Ccelolu, Doan, iyi Dn Doru Karar Ver, s. 62. 230 mistir. evremizi deitiremeyiz, ancak istersek kendimizi deitirebiliriz. Bu deiiklii ucu olarak, alglama eklimiz de deimi olur. evrenizi Deil, Kendinizi Deitirin! ou insan sorunu evresinde grerek; zaman ve enerjisini, kendi tutum ve davranlarn de e harcamak yerine, evresini deitirmek iin harcar. Oysa kendini deitirmek, evreyi de kten ok daha kolaydr. evreyi deitirmek hemen hemen imkansz olup, bu yolda harcanan ki el kaynaklar verimsiz bir ekilde kullanlm olur. Bunun iindir ki, dnr George Bernar "Mantkl bir insan, kendini dnyaya uyarlar. Mantksz olan ise, dnyay kendine uydurmay demitir. Ben de nceki yaantmda evremi deitirmeye ar gayret eden, bu uurda ciddi zaman ve e cayan bir insandm. zellikle de babam deitirmeye uratm. Fakat itiraf etmeliyim ki, b hi baarl olamadm. Ne zaman ki, kendimi deitirmem gerektiini anladm, o zaman kalite yolunda ciddi bir paradigma deiiklii yaadm. Benim hayatm deitiren, nemli kilometr bir tanesi budur. Tpk, yal ve gngrm adamn hikyesinde verilen mesajda olduu gibi hikyesinde yle der:9 Ben genliimde, lkemi batanbaa dzeltmek, deitirmek istedim, fakat biraz byynce, b mayacan grdm ve kendi kendime dedim ki: "Ben, imdi yaadm ka9) Muallimolu, Nejat. Hitabet, s. 862-863. 231 sabay deitirmeye alacam." Yine baarl olamadm ve bu arada biraz daha yalandm. i dzeltmek iin bir eyler yapmak gerektiine inandmdan, bu defa kendi ailemi dzeltmey elgeldim onu da baaramadm. Artk iyice yalanmtm. te o zaman anladm ki, ben balang dzeltmeye almakla balam olsaydm, belki olduka baarl da olabilirdim. Baka insanlar deitirme ansna sahip deiliz. Ancak insan isterse, kendi kendisini dei lir. Bu srete biz ancak, deimek isteyen insana; istedii taktirde ve duygusal banka he sabmzda kredimiz varsa yardmc olabiliriz. Bu konuda dier bir husus da, sulama konusud r. Eer bir insan, sk sk evresini ve dier insanlar suluyorsa, asl sorun kiinin kend tutumlarmdadr. Bu tip insanlar, ounlukla olaylardaki sorumluluklarn stlenmezler, kend hatalarn kabul etmezler. Baknz, Yunus Emre bu konuyu ne gzel ifade etmi: Hararet nardadr, sata deildir, Keramet batadr, tata deildir. Her ne ararsan, kendind ra, Mekke'de, Kuds'te, Hacda deildir.

Bakalarn sulama, yaknma ve szlanma gibi davranlar enerji tketen gereksiz tutumlard rl ve mutlu olmak istiyorsak; asla bakalarn sulama, yaknma ve szlanma tr davran malyz. Daima problemin kaynan kendimizde arayarak, kendimizin hangi alanlarda yetersi z olduumuzu tespit etmeliyiz. Eer kii; kendi davranlarn '

232 sorgulamaya ve tutumlar zerinde dnmeye balamsa, kiisel deiim balam demektir. Kiisel deiim srecinde gemi yaantlarmz deitire-meyiz ancak, yeni deneyimlerle a ik ve niceliini deitirebiliriz. Bu sonu, bizim iin yeterli olup, kaliteli yaama yolun a amalarmza hizmet eder. Ariv Kaytlarnda Deiiklik Bizler her eyimizle, zihnimizin bir rnyz. Varlk, yokluk, mutluluk, mutsuzluk her ey nimizdedir. Tpk, film makinesinden sinema perdesine yansyan grntde olduu gibi. Yaam tlu ve baarl olmak, dengeli ve kaliteli yaamak istiyorsak, olumlu ariv kaytlarna sah olmamz gerekir. Ariv kaytlarnn olumsuz olmas durumunda, davranlarmzda deiiklik ariv kaytlarnn nitelik ve niceliini deitirmekle mmkndr. Ariv kaytlarnn nitelik ve niceliini deitirme yollarndan bir tanesi, bol miktardaki nm olumlu bilgiyi ksa srede zihin arivimize "boca etmek"ten geer. Bu da, srekli re ve dzenli okuma alkanl kazanmakla mmkndr. Bu sayede, zihin arivimizde 20-30 yll ilgiye yakn bir bilgiyi, birka senede oluturabiliriz. Bylece, negatif zellikli bir ar vi, pozitif dncenin iktidara geldii bir arive dntrebiliriz. Eski olumsuz bilgileri de, zaman ierisinde zihin ve duygu ynetimi ilkeleri ile ynet ebiliriz. Yok etmemiz zorunlu deildir. nemli olan, zihnimizin olumlu bir yapya kavum as ve bizim lehimize alacak dtruma gelmesidir. Bu i233 lem, bir boyann renginin almas gibidir. Bir kg.lk boyaya birka litre su ilave edersek rengini olduka am oluruz. Boyann rengini tamamen deitirenleyiz, ama istediimiz ton e etmi oluruz. Kiisel deiim, zor ancak baarlmas mmkn bir olaydr. Bunun iin ciddi bir bilin dze mcadele ruhu gereklidir. Kiisel deiimin ilk adm, kendini tanmaktr. Kendimizi tanm kendimizi gzlemle balar. Bunun iin, dikkatimizi evremizden kendi zerimize yneltmeliyi . Gnlk yaamdaki davranlarmzn farkna varmalyz. Kiisel Deiim, Kendini Gzlemle Balar! Bu maksatla, ncelikle gnlk yaamda nasl davrandmz tespit etmeliyiz. Nasl davrany kiilie sahibiz. Gnlk iletiim kazalarna ait tutacamz kaytlar, davranlarmzn ge r fikir edinmemizi salar. Bu sayede, dikkatimizi evremizden kendi zerimize evirmi olu ruz. Aynadaki kiinin, hangi oranda kendimiz olup olmadn reniriz. Bu husus, olumsuz t mlarmz tanma ve deitirme yolunda ilk admlardan birisidir. "Yreinin Gtrd Yere Git" adl romann yazar, Su-sanna Tamaro; "Yapmaya deecek tek y ize yapacamz yolculuktur" der. Gerektende kendimizi tanmak iin, isel yolculuklar yap gerekir. Bunun iin; isel gzlemlerde bulunmak, tm davranlarmzn kaydn tutmak, e armzn fikirlerini almak, kendimizi tanmakta kullanacamz yntemlerden bazlardr. Ke a srecinde, davranlarmz gnlk olarak kaydetmemiz, ok nemli yararlar salar. Sonu ulan234 mam hayat yaamaya demez" diyen Socrates'in sznde olduu gibi, tm abalar yaammz iktir. Kendini Bil, Kendini Tan! Kendini bilmek demek; kiinin kuvvetli ve zayf taraflarn, iletiimde sorun yaratan tutu mlarn, gitmek istedii yeri ve bu dnyada niin var olduunu bilmesi demektir. Kendini ta ak demek; bireyin tm dnce ve duygular ile iliki kurmas, i ve d dnyasnda meydana al ve dnsel srelerin farknda olmas demektir. Kendini tanyan insan; lim ilim bilmektir, ilim kendin bilmektir. Sen kendini bilmezsen, Ya nice okumaktr . diyen Yunus'un dizelerinde olduu gibi, eksik ve noksanlar ile potansiyelinin gerek anlamda bilincinde olan insandr. Kendini tanyan insan; kendisi ve evresiyle uzlaabil en insandr. Bu sayede; atma ve srtnmeleri azaltarak, gereksiz enerji kaybn en aza i r. Kendisi ve evresiyle uzlaan insann, kaliteli yaama ulamas kolaylar.

Kiinin kendini tanmas yaam boyu devam eden bir sre olup, her geen gn kendisiyle ilg eni keifler yapar. Bilin ve farkmdalk dzeyimiz ne kadar yksek, ayrkotlarm yok etme k sunda ne kadar kararl olursak, o kadar fazla mesafe alrz. Eer, sulama ve eletirmeyi b kp, kendi davranlarmz zerinde alrsak, ksa zamanda olacak olumlu deiiklikler bi 235 Bulunduunuz evrede herkes size vgler yadrabilir, bu nemli deildir. Asl nemli ey, daki grntnzle yzlemenizdir. Aynadaki kii gerekten siz misiniz? Herkese yalan syley tabilirsiniz, fakat aynadakini asla. Bir baarr yolculuuna kmadan nce, aynadaki grnt le-meli ve size ait olmayan zelliklerinizi belirlemelisiniz. Ayrca, bunlarla savamak snz. Baar ve mutluluk yolculuuna karken, aynadaki adamla mutlaka dost ve bark olm Kendini Tanmada Drt Alan Kaliteli yaam, byk oranda; kiilik ve karakter zelliklerimizin, tutum ve davranlarm oranda farknda olduumuza baldr. Temel yaam alanlarmzda ve rollerimizde baarl ol ve kaliteli bir yaam srdrebilmemiz, byk oranda bu bilince baldr. Bu bilin dzeyine kendimizi ve davranlarmz, sonra da beraber yaadmz insanlar ve davranlarn ta Amerikal yazar, gazeteci ve hatip Mark Twain; "Herkes Ay'a benzer. Karanlk bir tar af vardr ve onu kimseye gstermez" der. Fyodor Dostoyevski ise, "Yeraltndan Notlar" a dl kitabnda yle der; "Herkesin, herkese deil fakat sadece arkadalarna anlatt anl ninde, arkadalarna bile aklamad, sadece kendisinin bildii sorunlar da vardr; bunla dir. Fakat bir kimsenin kendisine bile sylemekten korktuu baka eyler de vardr. Ve her iyi insan zihninde depolanm bulunan bunun gibi bir ok eye sahiptir."10 Dosto10) Goleman, Daniel. Hayati Yalanlar Basit Gerekler, s. 160. 236 yevski'nin szlerini eer bir tablo haline dntrrsek, farkmdalk asndan drt alan elde ederiz: Tablo 1: Kiisel Farkmdalk Tablosu BZM BLDKLERMZ II

o W I pa Z Z U" III IV S z I tu BZM BLMEDKLERMZ Birinci alan, bizim bildiimiz ancak evremizin bilmedii anlar ve kiisel zellikler olu r. kinci alan, hem bizim bildiimiz, hem de evremizin bildii anlar ve zellikler olut Birinci ve ikinci alanlar, bizim tarafmzdan bilindii iin sorun yok demektir. nc al zim bilmediimiz ancak evrenin bildikleri bilgiler oluturur. Kiisel deiim srecinde, kle nc karede almak gerekir. Bunun iin, bata eimiz olmak zere yakn arkadalarm 237 dncelerini almamz gerekir. Bu sayede, farknda olmadmz zelliklerimizi ksa srede Drdnc alan ise, hem bizim hem de evremiz tarafndan bilinmeyen anlar ve zellikler olu r. Kiisel deiim srecinde, zellikle younlamamz gereken ve byk lde yaam kalitem an bu alandr. nk, bizi en fazla rahatsz eden anlar, bilinaltmzm derinliklerinde de an anlardr. ekilde de grld gibi, en byk alan bu alan oluturur. Farkmdalk dzey n klecektir. Bilinaltmz bir soana benzetirsek, en ite yer alan soann cc en fazla dirence sah enle en byk abay, soann ccne inebilmek iin harcamalyz. Farkmdalk dzeyimiz ne alt seviyedeki katmanlara da o kadar inebiliriz. Eimizle ya da psikotepitlerle yapl acak derinlemesine sohbetler, bilinaltmzm derinliklerine inmemizi salar. Kiisel deiimde baarl olabilmek iin, eyin bilinmesi gerekir; u anki kiisel zel ek istenen zellikler ve bu zelliklerin edinilmesi srecinde kullanlacak kiisel deiim

nikleri. imdi bir rnek olmas asndan, benim kiisel deiim srecime ait genel panoram istiyorum. Kiisel Deiim Srecim Benim deiimimin temelinde, nceki hayatm anlaml bulmamam yatmaktadr. 1995 ylnn ilk , bir gece uyuyamadm. Yaamn anlam ve lm zerine uzun bir sre kafa yordum. Yolun yar iimi ve anlaml eyler yapa239 238 madiimi; anlaml dostluklarmn az olduunu dndm. nsanlarn sistem ierisinde deersi n ve potansiyelimin ok deerli olduunu, mevcut potansiyelimin ok azn kullanabildiimin rkna vardm. O gne kadar hep evreyi deitirmek iin uratm anladm. Oysa, deimes m olduumun farkna vardm. nce genel yaantm mercek altna aldm. ki yl sren ve haya yan gzlemlerde bulunarak onlar dzenli olarak kaydettim. Kendimi tanmam ve davranlarm kaynana erimem ok uzun srd. Bunun iin, gnlk olarak sergilediim olumlu ve olumsuz an kaydettim. Ne zaman sorunun kendimde olduunu anladmda, gerek zenginlik ve mutlul lunda ilerlemeye baladm. Ve anladm ki, zihinsel arivimin olumsuz eylerle ve kt rnek dolu olduunu grdm. nk ben, istemediim davranlar sergiliyordum. Sonuta ben, mutluluk yerine mutsuzluk; olumlu ynleri grme yerine olumsuzluklar grme; yerine cezalandrma; vericilik yerine bencillik formatmda yaamakta olduumu anladm. te o zaman, dnyay ve en yksek makamlar bana verseler, bir anlamn olmadn ve mutlu olam k ettim. Kendimle savamam gerektiini anladm. Bunun iin stratejileri belirledim ve ey lem planlarm yaptm. Bugne kadar yaadm deiimin nemli kilometre talar ve genel g Tablo 2: Kiisel Deiim Srecim YILLAR YA DNEM ADI 1966-1987 0-21 ARV KAYITLARININ OLUUMU 1988-1994 22-28 DENGESZ YAAM 1995-1996 29-30 KENDN TANIMA 1997 31 MSYON VE ARA HEDEFLERN TESPT 1997-? 31-..? KSEL DEM VE GELM 2001-? 35-..? KENDN GEREKLETRME VE KENDN AMA AIKLAMALAR AIKLAMALAR KALTEL YAAM FELSEFESNN OLUTURULMAS Balangta kendimle savam, tpk bir aacn yapraklar ile mcadeleye benziyordu. Bunun dallar, hatta aacn gvdesi ile mcadelenin bile yetersizliini anladm. Sorunlarn kkn gerektiini, tek tek, planl ve ailemin de desteini alm olarak savamam gerektiini kav . Her olumsuz davranla mcadele srem deiik oldu. Nasl ki, aynkotlarmn derinlikleri a se, benim al-kanlklarmmda derinlikleri ayn deildi. Her alkanln farkl derinlie niyle, onlarla baa kmada farkl srelere ihtiya duydum. Eflatun (Plato); "Kendi kendini yenmek, zaferlerin en bydr" der. Benim de bugne kadar elde etmi olduum baarlarm iinde en nemlisi, isel baarmdr. Bundan daha gzel bir . Ancak bu sre, bitmi olmayp halen devam etmekte ve yaam boyu devam edecek olan bir s etir. 240 Kendimi Tanma Srecim Kendimi tanma srecim; gzlem ve analiz olmak zere iki aamadan olumaktadr. Birinci aa uturan ve 1995-1996 yllarn kapsayan iki yllk srede, ncelikle; yaammn her alannd olumsuz davranlarm gzlemledim. Ve bu gzlemlerimin hepsinin gnlk olarak kaydm tutt gzlemler, kendi davranlarm anlayncaya ve kendimi tanymcaya kadar -ki bu sre iki yl am etti. kinci aamada ise; kaytl davranlarmn analizini yaparak, hangi kiilik zelliklerine uumu ve nasl yaadm belirledim. Bu davranlarmn altnda yatan paradigmalarm ve b uran ariv kaytlarnn niteliinin ve niceliinin farkna vardm. sel gzlemlerim sonucu , olumlu ve olumsuz kiisel zelliklerimi, tek tek listeleyerek 9. Ksm'da anlatlacak ol an "Kiisel Geliim" dosyama taktm: Tablo 3: Benim Tespitlerim OLUMSUZ ZELLKLERM Kendini nemseme Ikoliklik An Yaayamama

OLUMLU ZELLKLERM disiplini Organizasyon yetenei Yaratc hayal gc ? .] I 1 ! 241 Ayn dnemde, eimden de davranlarm gzlemlemesini, olumlu ve olumsuz tutum ve davran ememde bana yardmc olmasn rica ettim. Kendisi memnuniyetle kabul etti. Ayn sre sonun eimin benim hakkmdaki dnce ve gzlemlerini aldm. Eimin gzlemlerinde, benim tespit m baz maddeler de vard. te eimin gzlemleri: Tablo 4: Eimin Tespitleri OLUMSUZ ZELLKLERM Tutumsuzluk Aileye kar ilgisizlik Biraz bencillik OLUMLU ZELLKLERM ' Zekilik 1 alkanlk Azim ve Sebat Kendimi tandktan sonra, evremdeki insanlar da tanmay rendim. Dikkatimi kendi zerim srecim, otomatik olarak beni evresini de ok dikkatli gzlemleyen bir insan yapt. Haya tmn ak bu gzlem srecinde deiti diyebilirim. Ancak, Ske Lisesi'nde okuduum yllar i ve Aye rak gibi snf arkadalarmn geri bildirimlerinin yan sra; Jandarma Okullar retim yesi olarak grev yaptm dnemde, yl sonunda rencilerime benimle ilgili yapt , kiisel deiim ve geliimime ok nemli katklar yaptm da itiraf etmeliyim. 242 Yeni Kimliimi Oluturma Srecim Kaliteli yaam yolunda bundan sonra; olumsuz zelliklerimi trplemem, olumlu zelliklerim i ise gelitirmem gerekiyordu. Bunun iin, ncelikle yeni bir kimlik oluturarak ie balad Kazanmak istediim olumlu tutum ve davranlar, tek tek yazdm. Olumsuz tutum ve davran , yani olumsuz zelliklerimin tersini alarak, yeni kimliime ait zellikleri aadaki gibi belirledim: Tablo 5: Yeni Kimliim 01.01.1997'DEN SONRA; 1. Bulunduu am totoya yaayabilen, 2. Mtevazi, 5. Ailesine kar ilgili. 6. Daha ok verici, BR NSAN OLACAIM. Yaadm hzl deiim ve geliimde; yeni kimliimi belirlememin yan sra, bu kimliime u rgilememin nemli katklar oldu. Yeni kimliime, kiisel deiim teknikleri sayesinde ula r bir olumsuz zelliimle, tek tek savatm. Bu savalar, bazen aylarca srd. nk, tm " kk ayn derinlikte deildi. Sonunda, 243 nemli isel baarlar elde ettim. Kiiliimin olumsuz zelliklerini, yeteri kadar trpled i, onlar ynetimden indirerek, iktidara olumlu zellikleri getirdim. Bu zihinsel devr im, yaam kalitemde inanlmaz ve nceden hi tahmin edemeyeceim sonular dourdu. Aslnda, iki yllk kendimi tanma srecimde, olumsuz zelliklerimle de savatm. Ancak bu baarl olamadm. nk, olumsuz tutum ve davranlarmn hepsi ile birlikte mcadele etmi itibaren ise, paradigmalarmla tek tek savamaya baladm. Dier yandan ise, hzla ariv k armn niteliini ve niceliini deitiriyordum. Bu deiikliin sonucu, yaam kalitem hzl Ksa bir srede inanlmaz sonular aldm ve hayatm tahmin edemediim ekilde deimeye ba yaadm cokular nedeniyle, kabuuna smayan bir kii olmutum. Deiimin tadn alm, ikleri grmtm. Bu yzden, emeklilik kararm vermekte hibir sorun yaamadm. Kiisel deiim ve geliim, vakit alan bir sre iidir. Paradigmalarla baa kabilmek, ar nitelik ve niceliini deitirebilmek; yksek bir farkmdalk dzeyinin yan sra, gl bir ve kararllk, azim ve sebat gerektirir. Ancak, meyvesinin tad da tarifi mmkn olmayan derecede tatldr. Ben bu lezzeti tattm. Herkesinde tatmasn gnlden arzuluyorum. te kiisel deiim srecinde kullanlacak, olumsuz zelliklerimizle baa kabilmemizi sa el deiim teknikleri iki tanedir: Birinci teknik, alkanlklarn deitirilmesinde kullan kniktir. kinci teknik ise, kkleri ok daha derinde olan bamllklardan kurtulmada kulla tek244 niktir. Birinci teknikle sonu alamadnz durumlarda, ikinci

teknii uygulayn. imdi bu teknikleri grelim. Alkanlklar Deitirme Teknii Kaliteli yaama ulamak isteyen bir insan, en ksa srede olumsuz alkanlklarndan kurtul rekir. Gnlk yaamda, srekli tekrarlanmak suretiyle alkanlk haline gelmi, olumsuz tut davranlarmzdan kurtulmak mmkndr. Bu alkanlklar yerine istediimiz bir davran Mark Twain; "Bir alkanlktan kurtulmak istiyorsanz, onu pencereden atp kurtulamazsnz. u merdivenden basamak basamak indirmek gerekir" der. Bu yzden, alkanlklar deitirmede t aamal kiisel deiim tekniini uygulamak gerekir. te, alkanlklarmz deitirme ekniinin aamalar: 1. Kendinizi tanyn: Baarl bir deiim iin, zengin bir igr yetisi kazanmalyz. Ki etmesi, ciddi ve bilinli bir aba gerektirir. Kiisel deiim sreci, kendini tanma ile b . Kendini tanyan bir insan, deitirmek istedii olumsuz tutum ve davranlarnn farkna endi kendimize olan tutumumuzu, bakalaryla olan ilikilerimizi ve onlarn bize verdikl eri tepkileri daha bilinli bir ekilde gzlemlediimizde, kendi olumlu ve olumsuz davra n biimlerimizi kefedebiliriz." u Bu maksatla; e ve ocuklarnz ile, sizi yakndan tanyan dostlarnzn grlerini alabi a, yeterli bir sre, 11) Greenwald, Jerry. Bamllk m? Bamszlk m? s. 17. 245 gnlk yaammzdaki her trl tutum ve davranlarnz gzlemleyin. Bunlar gnlk olarak lumsuz tutum ve davranlarmzn altnda yatan paradigmalar daha kolay anlamamza yardmc u kaytlar, kiisel geliim dosyanzn ilgili blmne de takn. 2. Gzlem sonularn sorgulayn: Bu sorgulamann, iki amac vardr. Birincisi, deitirmek tutum ve davranlar ile, bunlarn altnda yatan paradigmalarn tespit edilmesidir. kincis ise; olumsuz tutum ve davranlara karlk denen faturann farkna varlmasdr. Bir anl t kimliimizi oluturan kiilik zelliklerimizin muhasebesini yaparz. Yeni kimliimizi bel rlediimizde, her iki durumu kyaslarz. Eski kimliimizin bize kaybettirdikleri ve yeni kimliimizin bize kazandracaklar zerinde dnrz. Bu sayede, deiim iin ihtiya duy ve enerji ortaya kar. Deiim iin motivasyon arttr. Bu motivasyon isel kaynakl olabilecei gibi, dsal kayn bilir. Yaplacak sorgulama sonucu, bir tutumu deitirme zorunluluu hissetmemiz, bize ok byk bir arzu ve istek verir. Olumsuz davranlarn yaratm olduu tahribat kavramak, i yulan enerjinin aa kmasn ve gerekli motivasyonu salar. Bu sorgulama sonunda, isel yonu salayacak inanlmaz bir g doar. te bu g, bizim deiimde kullanacamz yakt 3. Olumlayc ifadeler hazrlayn: Bu aamada, ulalmak istenen yeni tutuma ilikin davran erinin, olumlu bir ekilde ortaya konmas gerekir. Bunun iin de, olumsuz davranlarmzn ini almak suretiyle, olumlayc cmleler 246 yazmamz gerekir. rnek olmas asndan, ite "nezaket" yetisi kazanmakta kullanlacak olu fadelerden bazlar: a. Her geen gn, daha nazik bir insan oluyorum. b. Herkesin, en az benim kadar nemli olduunu kabul ediyorum. c. nsanlarn zel alanlarna girmem gerektiinde, izin alyorum. d. "Ltfen", "zr dilerim", "affedersiniz", "rica etsem", "sakncas yoksa" vb. ifadeler i yaammn her alannda sk sk kullanyorum. e. Her zaman, empatik etkin dinleme yapyorum. f. "Sen" yerine "siz" ifadesini kullanyorum. g. Kiilere daima isimleri ile hitap ediyorum. h. "Anladn m?" demek yerine; "Anlatabildim mi?", "Anlatamadm galiba?" ifadelerini k ullanyorum. 4. Eyleme gein: Deiimin en temel ilkesi, eyleme gemektir. Eyleme geilmedii srece, d en iyi planlarna sahip olunmasnn bir anlam yoktur. nemli olan, ilk adm atabilmektir. m, o kk bebek admlar ile balar. Bu ifadeleri gnde iki kez, sabah uyannca ve akam y madan nce ayna karsnda sesli olarak tekrarlamak gerekir. Bu zamanlar, bilinaltna yeni bir dncenin yklenmesi iin en ideal zamanlardr. Ayn zamanda, okunan her bir maddenin mlu ve olumsuz sonulan zerinde de, bir sre dnmeliyiz. 5. Davranlarnz kaydedin: Bu aamada, ifade edilen maddelerden herhangi birini ihlal et iinizde ya da ona uy-

247 gun davran sergilediinizde bunlar her seferinde kaydedin. Bu almay birer aylk peri a, sonu alncaya kadar srdrn. 6. Deerlendirin: Bu aama, elde edilen sonularn deerlendirilmesi aamasdr. Bu kaytla zaman karp, gz atn ve zerinde bir sre dnn. Bu srete, deitirmek istediiniz t kop akma alm ve farkmdalk dzeyinizi artrm olacaksnz. Bylece, beyninizin sz konus ynlendirmi olmas sonucu, zihnsel ariv kaytlarnza ulaacaksnz. Ve, onlarn nitelik kefedeceksiniz. Bu aamada ulalamayan sonularn nedenleri zerine kafa yorarak, sonu a kadar her seferinde yeniden deneyin. Kkleri derinde olmayan olumsuz tutum ve alkanlklarmz bu teknikle deitirebiliriz. B kle deitirmekte baarl olamadmz alkanlklar ve kkleri daha derinde olan olumsuz bamllklardan kurtulma tekniini kullann. Bamllklardan Kurtulma Teknii Jeremy Bentham; "Doa insanolunu iki efendinin ynetimine vermitir, ac ve zevk. Bunlar bizim her yaptmz, her sylediimizi, her dndmz ynetirler; onlar devirmek ii k durumumuzu daha kesin biimde onaylamaya yarar" demitir. Anthony Robbins ise; "indeki Devi Uyandr" adl kitabnda ac ve zevkin olumsuz davranl irilmesi ve olum O 3t=3 Pil er g>- m 5T CfQ< P-. p, ro P P- er 77 3 3 CTQ 5 ^ cw<

rj.

3 3 CTQ< S 3 3. ?. Q!2tN N a 3 3 s1 O 3 ro rs 3i 3 cT o m tv, S -v 0Q< O O ^ 3 00 en S" P 02. 3? ^-< s3 P- O P4 Z C N S7 3 S 3 o o Pw p* S

3- O ,$x P- > 3 & s. 3 n S S 3 % 3 p; & 3 p- p</ tn pj 7T 3. p 0Q< P" S "O, S Pp. rt CTQ 3 S ro CfQ P- S cra ' n ora p- oH 2 S. 3 3^ g 3. 3 cd 55 P- !2. a 2 g: s H^ a. w 3 ^ re s- 2. w w 3 a 3 3:3 3 : i n 3o & ^ n 3 " ^ p SCTQ< 5 a Q"a< ~ S" a re 3 S 3 g 5 m a --t a 11 l O: 3 ^ g. el S >T3 o a 3 i. fi

<&

a a t/i l: ~ S 5^ 3 o ^ v re <T a a a., D3 ,S. re 3 a" a s' ^' a cT ^ 3 0 3 7? <, 1 3 5-1 l 3 ro 771 ro I 3 g 3 er S S I 7? S rt> CfQ< 3 N ro 7T ro 11 ro 3 3 3 ood p3 ro S n !2'. r-r 1 3 ro Pn I El ^3 3- s 3 ^ s 3 r 3 n ? o $ I.

gr

re

P- 3' 2- er ctq' 3

S 250 Bu szleri kiisel deiim asndan irdeleyecek olursak; daire bakanm, aadaki skalada i yani emeklilii korku ve acya balamt. Bu durumda, deiimin geeklemesi mmkn dei nmda olduu gibi, ac ve korku paradigmasna sahip insanlar, deiimi gerekletirecek gc lar. nk, deimemeye baladklar g, deiime balanan gten ok daha fazladr. Bu du olduu bir noktada ilk admn atlmasna izin vermez. Gnde on defa emekli olan insanlar tanyorum. Ayn ekilde, zararl alkanlklarndan kurt rar alan bir ok insan tanyorum. Bunlarn emekli olamamalarnn ve alkanlklarndan kur arnn nedeni, kaldralarnn yeterince gl olmamas ve deiimi acyla zdeletirmi o balamlardr. Aadaki skalada da grld gibi, bir insann bu durumda deimesi mmk Deiim -100 Deimeme 0 +100 251 Eer ben emeklilii ac ve korkuya balam olsaydm, kesinlikle emekli olamazdm. Ancak, e lii kiisel deiim ve geliim yolunda bir frsat olarak grdm. Olgun nsan olma, kalitel aam srme, temel yaam alanlarmda dengeyi ve kaliteyi salamak iin bir ans olarak grd an nce deiebilmek iin, iimde snrsz bir coku ve heyecan duydum. Bu nedenledir ki, k r ekilde bu deiimi gerekletirdim. Daire bakanmn aksine, benim sahip olduum paradig skalada olduu gibidir: Deimeme -100 Deiim 0 +100 Sorun udur; ac ve zevk mi bizi kullanacak? Yoksa, biz mi ac ve zevki kullanacaz? Eer iz kullanrsak, yaammz kontrol altna alabiliriz; "Gerek udur ki, biz zihinlerimizi, rmz ve duygularmz artlandrabilir, acy ve zevki neye istiyorsak ona balayabiliriz i neye baladmz deitirerek, davranlarmz da bir anda deitirebiliriz."15 Sonu olarak deiim, bir motivasyon sorunudur: Olmak istediimiz kiilik ile, u anki davr nlarmz arasndaki fark 15) Anthony Robbins. indeki Devi Uyandr, s. 73. 252 bize bu isel motivasyonu salar. Bunun iin, yaam sorgulamak gerekir. imdiki davrann ayeti deilseniz, gerekli deiiklikleri yapmak zere motive olamazsnz. Deiebilmek ii in ok acl olduuna, deime fikrinin ise cazip ve zevkli olduuna yrekten inanmalyz. e, hem acy hem de zevki birlikte balamamak gerekir. Eer deiime, hem ac hem de zevki likte balarsak; bu durumda beynimiz ne yapacana karar veremez ve tm potansiyelini et kili bir ekilde kullanamaz. 3. Snrlayc Paterni Kesin: Deiim iin, alldk kalplarn krlmas ve paralanmas igmalara ters, yeni eyler yapmak gerekir. ok ciddi olaylar, ok komik ve gln olarak a mak, sonuta alldk paradigma kalplarn eip bkmek gerekir. rnein, geenlerde fkel Zehra, bir dondurma rekla-mmdaki arknn szlerini kendine zg bir ekilde (Cornet-tom, erir misin? Cornettom, bir pck verir misin? diye) mrldand. O anda sinirimi unutup, b nde glmeye baladm, iin daha da nemlisi, artk istesem de kzamazdm. nk duygusal pa 4. Yeni ve Glendirici Bir Alternatif Yaratn: Daha nce sylediimiz gibi, insann znde a, zevke yneli vardr. Eski alkanln yerine, ayn derecede zevkli yeni davranlar ar eski kalplara dneriz. Bu nedenle, alldk eski davranlarn yerine zevkli ve olumsu olmayan yeni davranlar koymak gerekir. rnein, sigaray brakan bir kii; eski davran rlar telafi edecek, eski davrann brakmann yaratt boluu doldu253 racak ve olumsuz etkileri olmayan yeni yollar bulmas gerekir. rnein, sakz inemek gib . 5. Yeni Paterni Yerletirinceye Kadar artlandrn: Deiimden sonraki yeni davrann kal si iin, onu sk sk tekrar etmek ve gerektiinde takviye etmek gerekir. Napo-leon Hill' inde belirttii gibi, bu kalplar bir dncenin duygularla yourulmas sonucu oluur. Bu n

e, yeni davrann alkanlk halini alabilmesi iin, duygusal younluklu provalar yapmak g r. Onun iindir ki, baz siyasi ya da inan gruplar (radikal), sempatizanlarnn eylemleri i sloganlarla desteklerler. Duygu ve dncelerimizin srekli bir hale gelmesi, artlanmaya baldr. artlanma iinse, gerekir. Takviye edilen her duygu ya da her davran, ksa zamanda artlanlm bir tepki h ni alr. Takviye edilmeyen davranlar ise, zamanla sner, yok olur. Takviye, bir dl olab lecei gibi; bir sz, bir jest ya da bir eylem de olabilir. Ancak bu takviyelerin, o lumlu ve deiken olmas daha faydaldr. 6. Snayn: Deneyin bakalm, sonu veriyor mu! Sizi eskiden kayglandran bir durum dnn an kayg duymadnz grn. Szmn z Kaliteli yaam iin; zihnimizdeki ayrkotlarndan yani olumsuz tutum ve davranlarmzdan lmamz gerekir. Bunun iin, ncelikle olumsuz paradigmalarmz ve bu para254 digmalarm kaynam oluturan ariv kaytlarmzda deiiklik yaparak, isel baary gerek . Kendimizi gzlemleyerek, bu yolculua ilk adm atmalyz. 6 Ksm da burada bitirdikten sonra, imdi de sra; bize ynmz gsterecek olan "dsal k urmaya ve yaam yolculuumuz esnasnda ilerleyeceimiz rotay belirlemeye geldi. te, bunu n ele almamz gereken konu "Misyon ve Hedefler" konusudur. 07 MSYON VE HEDEFLER "Amac olmayan gemiye, hibir rzgar yardm etmez." Montaigne Vizyon ve misyon oluturmada en nemli nokta; iinizde frtna ve coku seli yaratacak ama bulabilmektir. O zaman baraj kapann aldn ve snrsz enerjinin harekete getiini on ve hedefleri doru olarak belirledikten sonra, sihirli bir gcn size dokunduunu his sedeceksiniz. Bu g, srekli olarak yaam kalitenizi artrmanz iin sizi tevik edecektir Stanislavsky Lech'in ka yksnde olduu gibi:1 Yahudi Stanislavsky Lech, hibir neden yokken Naziler tarafndan tutuklanarak, Krako w'daki lm kampna yolland. Eini ve olunu gzlerinin nnde kuruna dizdiler. Bu lm k kamaya karar verdi. Dier tutuklular hep, kamann "aptallk" olacan sylediler. Kendin , sa ve salkl olarak kurtulmaya adad. Bir gn altrld yerin birka adm tesinden bir insan eti kokusu ald. Bir kamyonun m bir y1) Robbins, Anthony. indeki Devi Uyandr, s. 224-225. 256 m ceset grd. Gaz odasndan karlm bir yn kadn, erkek ve ocuun cesedi. Sahip ol n alnm, di-lerindeki altn dolgular da karlmt. Mcevherleri, hatta giysileri bile ndan nasl yararlanrm" diye kendisine sordu. Cevab bir anda bulmutu. Akam altklar yerden dnerken, Lech kamyonun arkasna meldi. Kimsenin grmedii bir varsa karp cesetlerin arasna dald. l gibi numara yapt. Daha sonra zerine yeni cese dnda, arlktan ezilecek gibi olduu zaman bile hi kprdamad. ryen et kokusu, ces yann sarmt. Sabrla bekledi o. Onca lnn arasndaki bir tek canl vcudu hi kimsen eini umdu. Sonunda motorun altn duydu. Kamyon titredi. llerin arasnda yatm durumda, bir an hissetti. Sonunda kamyon durdu, korkun ykn boaltt. Dzinelerce ceset, bir de l tak pan adam, kampn dnda kazlp hazrlanm dev bir mezarn iindeydi. Lech, ortalk karar saatlerce yerinden kprdamad. Sonunda evrede hi kimse kalmadndan emin olunca, kadav arasndan kalkt, plak olarak yirmi be mil koup zgrlne kavutu. Amacnza ulama yolunda, isteinizin "ak"a dnmesi ve hedeflerinizi gnn her annda y tmeniz gerekir. Adeta, kalbiniz her saniye onun iin arpmaldr. Bunu baarabildiiniz an, baar yolunda en nemli adm atmsz-snz demektir. 257 lm Gerei nsanolu da tm canllar gibi lmldr. lm kanlmaz bir gerektir. Nitekim Kur'an'da, in 185. ayetinde; "Her canlnn lm tadaca" bildirilmektedir. Ayn zamanda, insanlarn nra hesaba ekilecekleri hususu da, Kuran'n eitli ayetlerinde yer almaktadr. te bu ve nzeri sebeplerden dolay insanlar, lmden korkuyorlar. nk, ldkten sonra hesaba ekilm hesap verememekten ve cehennem ateinde yanmaktan korkuyorlar. James Diggory ve Do

reen Rothman, lm korkusu zerine yaptklar bir almada, 563 kiiden lmn birka sonu detine gre sralamalarn istemilerdir. lmle ilgili yaygn korkularn, azalan bir oranl i gibidir:2 1. lmm akrabalarma ac verir. 2. Btn plan ve projelerim sona erer. 3. lm sreci ac verebilir. 4. Artk hibir deneyimim olamaz. 5. Artk bana baml olanlara bakamam. 6. lmden sonra hayat varsa bama geleceklerden korkuyorum. 7. lmmden sonra bedenime ne olacandan korkuyorum. Gemite yaayan insanlar ldler, bugn de lyorlar, yarnda lecekler. lmden deil, iy korkmak gerekir. lm korkusunu yok edemeyiz, ancak onu hafifletebiliriz. Bunun yolu ; amal yaamak, insanlar sevmek, 2) Yalom, Irvin. Varoluu Psikoterapi, s. 72-43. 258 dier insanlarn yaamlarna katkda bulunacak faaliyetlerde bulunmak ve biz ldkten sonra yaayacak eserler brakmaktr. lm Bilinci Korkularn en byklerinden birisi, phesiz lm korkusudur. Yazar Ernest Becker, "Escape m Evil (Gnahtan Ka)" adl eserinde, lmn mcadele etmemiz gereken en byk dman old anolu'nun lm, arkalarnda kendilerinden bir eyler brakarak, "hesaba katlarak" ya da rilerek amaya altn savunur ve yle der; "insann yalnzca itahn beslemeye devam e hayatnda bir anlam, kendisinin de iine uyduu daha geni bir ema bularak lm aar... a isteinin bir ifadesidir, yaratn hesaba katlmak, gezegende bir fark yaratmak iin duy uu yakc arzudur, nk orada domu, alm, ac ekmi ve lmtr."3 lmn kendi kapsn hi almayaca varsaymyla yaamakla; her zaman ve her yerde kapm ul ederek srdrlen bir yaam arasnda, yaam kalitesi bakmndan byk farklar vardr; " ('benim lmm') yzlemesi benzersiz snr durumudur ve insann dnyada yaama eklinde b pma gcne sahiptir... lmn farknda olu insan nemsiz meguliyetlerden uzaklatrp ha lezzet ve tamamen farkl bir bak as kazandrr."4 3) Yalom, Irvin. Varoluu Terapi, s. 731 4) Yalom, Irvin. Varoluu Terapi, s. 260-261. 259 Dnrlerin bir ou; "lm farkndah"nn, bireyin yaamn zenginletirdii sonucuna va bul etmek suretiyle zamannn snrl oluunun farkna varmas, yaam felsefelerinde kkl neden olmaktadr. Bu farkmdalk sayesinde, insan zaman ve enerji gibi kiisel kaynakla rm etkili bir ekilde kullanma imkan bulur; "Stoik felsefeye inananlar, lmn hayattaki n nemli olay olduunu sylerler. yi yaamay renmek iyi lmeyi renmektir; ve bunun te eyi renmek iyi yaamay renmektir."5 Kaliteli yaama ulamak isteyen insan, lmn bilincindedir. lmn bilincinde olan insan, yat anlaml ve amal yaar. Zamannn snrl olduunun farkndadr. Bu yzden, kiisel k al faaliyetlere harcar. Bu nedenle de yaama baldr. Dier insanlarn yaamlarna katk aliyetlerde bulunur. Bylece, kendi yaam kalitesini de artrm olur. Yaamn Anlam Yaamn anlam zerine eitli aratrmalar ve anketler yaplmtr. Bunlardan bir tanesi d im Konseyi tarafndan yaplan ankettir; "Ankete katlan 171. 509 renci arasnda, belirlen n en yksek hedefin (yzde 68.1'i tarafndan), 'anlaml bir yaam felsefesi gelitirmek' ol uu ortaya kmtr. Krk sekiz kolejden 7984 renci zerinde yaplan ve Ulusal Ruh Sal opkins niversi5) Yalom, Irvin. Varoluu Terapi, s. 52. 260 tesi tarafndan yrtlen bir baka anket almasnda, ankete katlanlardan sadece yzde 1 flerinin 'ok para kazanmak' olduunu sylerken, yzde 78'i 'yaammda bir ama ve anlam bu k' seeneini iaretlemitir."6 nsann anlaml yaamas, kiiden kiiye deiiklik gsterir: Akademik kariyer yapmak; die yaamlarna anlaml katklarda bulunacak zgn eserler vermek; bir bulu veya icat uruna h damak, gelimi lkelerden lkemize yeni bir bulu ya da teknoloji getirmek; yzlerce insan i ve a verecek bir i yeri kurmak; iyi insan olma yolunda kendisi ile savamak; kendi ni yal veya zrller iin almaya adamak; bir dernek, vakf yada hayr kurumunda al kiiler iin anlaml olabilir.

Alfred Adler, yaamn anlam konusunda yle demektedir; "Yaam demek, insan soydalarna i termek, btnn bir paras olmak, elden geldiince insanln esenliine katkda bulunmakt ratrmacs Hans Selye ise, bu konuda; "Uzun, salkl ve mutlu bir yaam; katkda bulunma n heyecanlandran ve bakalarnn yaamlarna katkda bulunarak bu hayatlar kutsayan anla lere sahip olmann bir sonucudur"8 der. Yaamda eitli anlam trleri vardr. Dini bir yaklam ieren kozmik anlam ve din d ya anlamlardan oluur. Irvin Yalom'un "Varoluu Terapi" adl kitabnda sz ettii anlam trl en bazlar unlardr:9 6) Frankl, Viktor E. Duyulmayan Anlam l, s. 27-28. 7) Adler, Alfred. Yaamn Anlam ve Amac, s. 11. 8) Covey, Stephen R. Etkili insanlarn Yedi alkanl, s. 320. 9) Yalom, Irvin. Varoluu Psikoterapi, s. 662-690. 261 1. Kozmik anlam: Kozmik anlam; yaama dini ve ruhani adan yaklaan, bireyin dnda ve o n stn olan bir dzenin varln kabul eden bir anlaytr. Yalnzca basit bir inan va kadar deien bir yelpazeye sahiptir. Bu anlam; dnya hayatnn ilahi emirler dorultusund yaanmasn, Tanr'nn emirlerine uygun bir ekilde yaand taktirde ldkten sonra insa ni ngrr. Kozmik anlama sahip insanlar, dnyevi yaamlarm sahip olduklar bu anlam doru nda srdrrler. 2. zgecilik: Dnyay iinde yaanacak iyi bir yer olarak brakmay, bakalarna hizmet et ardm derneklerine katkda bulunmay esas alan bir anlaytr. nemli bir anlam kayna olu ciliin, yardmc olmann, dnyay dierleri iin iyi hale getirmenin iyi olduu inanc bir felsefede de yer alan bir anlaytr. 3. Bir nedene adanmak: nsann bir "neden" iin almas ve kendisini adamas gerektiini eden din d bir anlaytr, insann kendisinden daha byk bir eyin paras olmasn ve de eder. 4. Yaratclk: Tm alanlarda yenilik ve yeni bir ey yaratmann, anlamszlk hissine kar hir olduunu savunan bir anlaytr. nsann yalnz kendisi iin deil, dierlerinin honut ratc faaliyetlerde bulunmas, zgecilikle rtmektedir. 5. Hedonistik zm: insan benliine ynelik bu gr; hayatn amacnn yalnzca dolu dolu doal 262 ritmine kendini brakmak, dnyada mmkn olduunca zevk ve haz aramak gerektiini savunan bir anlaytr. 6. Kendini gerekletirme: nsan benliine ynelik dier bir anlam kayna olan kendini ger me; insanolunun kendini gerekletirmeye almas yani ne olmak, ne yapmak istiyorsa bu y a gayret gstermesi gerektiini savunan bir anlaytr. nsann sahip olduu kiisel potans kullanarak, iindeki en iyiye ulama fikrini benimser. Abraham Mas-low; "Ne iin yayoru z?" sorusuna, "potansiyelimizi gerekletirmek iin" diye cevap verir. 7. Kendini ama: Maslow kendini amay; kendini gerekletiren bireylerin, kendi benlikler ini aan amalara adanmalar olarak ifade eder. Dnyann ya da yaadmz evrenin ekonomi sosyal sorunlarn zmeye, iinde yaadklar toplumun bireylerinin kiisel geliimlerine bulunmaya ynelirler. Yaam, tpk yanan bir mum gibidir, iki defa yakmak mmkn deildir. Bu yzden, yaamda anl rle uramak, dier insanlarn yaamlarna anlaml katklarda bulunmak ve kiisel potansiye li kullanmak gerekir. Dr. Frankl'a Gre Yaamn Anlam Freud ve Adler'den sonra, 3. Viyana Okulu olarak nlenen ve psikiyatrinin insancllatrlmas olarak tanmlanan bir ekoln kurucusu olan Viktor E. Frankl; babas, annesi, erkek kardei ve kars toplama kamplarnda lm ya da gaz frm263 larma gnderilmi, kz kardei hari, ailesinin tamam bu kamplarda yok olmu bir psikiyatr Toplama kamplarnda, her eyini kaybeden, btn deerleri yok edilen, aln, souun ve zilen, her an her saat imha edilmeyi bekleyen bir tutuklu olarak yaamtr. Toplama kam plarnda kendi "plak varoluundan" baka her eyini yitiren ama anlam duygusunu koruyan, enilgiyi bir insan onuru zaferine dntrmeyi baarabilmi bir insandr. Auschvvitz Toplama Kamp'na alndnda, yayma hazr olan kitabnn metnine el konur. Bu me ekrar yazmaya ynelik derin arzusu, yaad kampn ar artlarnda hayatta kalmasna yard kl, "nsann Anlam Aray" adl kitabnda bu konuda yle der;

"Kendi adma, Auschwitz Toplama Kamp'na alndmda, yayna hazr olan kitabmn metnine e Kukusuz, bu metni tekrar yazmaya ynelik derin arzum, yaadm kampn ar artlarnda h ama yardm etti. rnein, Bavaria'daki bir kampta tifs ateiyle hasta dnce, zgrlk g bildiim takdirde kitab tekrar yazabilmek amacyla, kk kat paralarna srekli not al ria Toplama Kamplar'nm karanlk barakalarnn arkasnda kaybettiim kitab yeniden yazma i kardi-yovaskler k tehlikesinin stesinden gelmeme yardm ettiinden eminim."10 Dr. Frankl, Logoterapi'ye gre yaamn anlamn farkl yoldan kefedebileceimizi sylem yollar unlardr:

10) Frankl, Viktor E. nsann Anlam Aray, s. 99. 264 lk yol; bir eser yaratarak ya da bir i yaparak elde edebiliriz. Bir dier yol; bir ey yaamak ya da bir insanla etkileimde bulunmaktr; "Bir ey -iyilik, doruluk, gzellik gi i- yaamak, doay ve kltr yaamak son ve bir o kadar nemlisi de olanca esizliiyle bi maktr. Yani onu sevmektir... Bir baka insan kiiliinin en derindeki ekirdeinden kavra tek yolu sevgidir. Hibir kimse sevmedii srece bir baka insann znn tam olarak fark maz."11 Nihayet sonuncu yol ise; kanlmaz acya ynelik bir tavr gelitirmektir. Deitiremeyece derle yz yze gelen umutsuz bir durumun aresiz kurban bile kendini aabilir, kendi tesi e geliebilir ve bylece kendini deitirebilir. Kiisel trajediyi bir zafere dntrebili trafik kazas sonucu sakat kalan bir kiinin, kendisini sakatlarn yaam kalitelerine k atkda bulunmaya adamas" yaamdaki anlam arayna bir rnektir. Sonu olarak; lm korkusu ile baa kmak, yaamda bir anlam bulmak, geride kalc eserler , kiisel potansiyelimizi verimli bir ekilde kullanmak, kaliteli yaamak istiyorsak, ilgi ve yeteneklerimiz dorultusunda bir takm amalar ve hedefler belirleyip uygulama lyz. Yaamnzn Mimar ve Mhendisi Olun! Yeni bir ev yapmak istediimizde, ncelikle baz kararlar vermemiz gerekir: Hangi lkeye ya da hangi ehre yerlemek istiyoruz? Hangi mahallesine? Nasl bir ev istiyoruz? Bahe li, mstakil bir ev mi? Yoksa, dubleks, tripleks ya da bir apart11) Frankl, Viktor E. insann Anlam Aray, s. 105-106. 265 man dairesi mi? Peki salon nasl olacak? inde Amerikan mutfa bulunacak m? istediimiz detaylar nelerdir? te, zevklerimiz dorultusunda yaamak istediimiz evi bu ekilde plan arz. Bu ayrntlar belirledikten sonra da, evin plann izdiririz. Temel atar, evi ina e balarz. Daha sonra, evi nasl deyeceimizi planlarz. Bu arada, evre dzenlemesini d amamz gerekir. Byle bir evde yaamaktan keyif alrz. nk evimizi, bilinli bir ekilde eerlerimiz dorultusunda ina ettik. Kaliteli yaama ulamak iin de, geleceimizi tpk ev yapmnda olduu gibi titizlikle pla e ina etmeliyiz. Nasl ki bir ev ina edilmeden nce plan iziliyorsa; bizler de yaamak ediimiz hayat bilinli bir ekilde planlamalyz. Bu planlama; ilgi ve yeteneklerimize, m ve hayallerimize, ilke ve deerlerimize de uygun olmaldr. Eyleme gemeden nce; kiisel kaynaklarmzn seferber edilecei kaliteli planlar hazrlamalyz. Bu plan tamamladktan yaammzn mimar ve mhendisi olarak geleceimizi ina etmeye balayabiliriz. Sz konusu p i ekilde de grld gibi; vizyon, misyon ve ara hedeflerin tespitinden oluan bir pland Planlar, bizi amalarmza ulatracak olan yol haritamz -dr. Amalarmza ulama yolunda t eden aralardr. Amac ve plan olmayan bir insan, rotasz gemiye benzer. Bir ok stn y kli insan, amasz ve plansz yaamalar nedeniyle gerek potansiyellerini etkili bir ekil kullanamazlar. Gndelik acil ilerin arasnda kaybolup giderler. Ancak planl olalm derke n de, planlarmzn esiri olup ayrntlarda kaybolmamalyz. Bunun iin planlarmza; gerek roskopla, gerektiinde ise drbnle bakabilmeliyiz. 266 ekil 9: Misyon Bildiriminin Aamalar VZYON MSYON BLDRM MSYON STRATEJ (UZUN VADEL ARA HEDEFLER) TAKTK

(ORTA VADEL ARA HEDEFLER) UYGULAMA / OPERASYON (KISA VADEL ARA HEDEFLER) ARA HEDEFLER Yazar Peter Senge, "Beinci Disiplin" adl kitabnda vizyon ve misyon tespitinden nceki durumu; "Enerjileri ters ynlerde ileyen farkl insanlarn, bir btn olarak ilev yapmas arak aklamaktadr. "Kendi hayatlarnda farkl ynlere giden .ve farkl derecede 'kiisel ahip kiilerin bir araya geldii bir ortam" olarak tanmlamakta ve bu durumu aadaki eki sembolize etmektedir. 267 Senge, yn birlii oluturulduktan sonraki durumu ise "hizalanma" olarak adlandrmakta v e yle demektedir; "Ortada bir ama ortakl, paylalan bir vizyon ve birbirlerinin aba ama ynnde bir anlay vardr. Bireyler kendi kiisel karlarn daha byk takm vizyonu zler, daha ziyade paylalan vizyon kiisel vizyonlarnn bir uzants haline gelir."12 Vizyon, misyon ve ara hedeflerin tespiti, bal bana kaliteli bir faaliyettir. Hayatmzd vereceimiz, en nemli kararlardan bir tanesidir. Vizyon ve misyon almas; bir mercek i e gne nlarn bir noktada toplayp, ate yakmaya benzer. Yani, kiisel kaynaklarmzn li bir ekilde bir noktaya odaklanmasn salar. Vizyon ve misyon, geleceimize yn veren k sel kararmz oluturur. Bu nedenle, ulamak istediimiz yeri, buraya ulamakta kullanaca neklerimizi, nmze kabilecek engelleri, sahip olduumuz deerleri ok iyi irdelememiz g r. Kiisel yeteneklerimiz, ilgi ve sevgi duyduumuz alanlar ve kiisel zafiyetlerimizi ok iyi ett etmemiz gerekir. 12) Senge, Peter. Beinci Disiplin, s. 255-256. 268 Misyon Bildiriminin eleri Vizyon ve misyonun birlikte ifade edilmi halini, bundan sonra "misyon bildirimi" ya da ksaca "misyon" olarak adlandracam. Misyon bildirimi; yaratc hayal gcmz ve d rlerimizi kullanarak, gelecekte ulamak istediimiz makro amalar ve ilerleyeceimiz yn irleyen kii ya da kurumlara zg bir resimdir. Bu bildirimler; bata zaman ve enerji ol mak zere, tm kiisel ve kurumsal kaynaklarn harcanaca istikameti belirler. Bu bildirim tpk bir evi ina etmeden nce izilen mimari proje gibidir. Misyon bildirimleri; ne kad ar gl, ne kadar insancl, ne kadar evrensel ise, ortaya kacak enerji ve motivasyon mik ar da o denli byk olacaktr. Kiisel ve kurumsal misyon bildirimleri dsal kutup yldz olup; yaam yolculuunda nerey niin gidileceini gsteren "yol haritas"dr. Vizyon; "Ne?, Ne olmak?, Ne yapmak?, Nereye gitmek?" sorularnn cevab olup, gideceimiz yn belirler; "Vizyon; ileriyi grmek, bir inanmak, inandnz dorultuda hareket etmektir. Bu hedeflere ulamak iin btn gleri s p gelecei planlamanz gerekir. Her eyden nemlisi de bir eyler yapabileceinize, bir ey in varlna, olacana inanmanzdr. Daha dorusu karanlkta bir k grp peinden gitme Napolyon, savatan savaa koarken, bu bitmez maceradan usanan bir generali gelip, 'Ye ter artk; nereye kouyoruz?' der. Bu ylgn komutanna, kar dan ardndaki yldz gr olyon. 'Nasl greyim, dan ardndaki yldz grlr m?' der general. 'Ben gryorum!' de 269 'Zaman geldiinde siz de greceksiniz. imdilik hep birlikte o yldza doru gidiyoruz!'"3 Misyon ise; "Niin?, Neden?" sorularnn cevabdr, iimizdeki "en iyiyi" ortaya karmak i ir neden olmaldr, ite bu neden, gerektiinde insann cann bile vermesini salar. Bu ne r; bizi her sabah cokuyla yataktan kaldracak, onu dndmz her an heyecanlandracak, iyelimizi ateleyecek nedenler olmaldr. Misyon bildirimi; hedeflerimizi gerekletirme y olunda arzularmzn "ak"a dnmesini, amalarmz gnn her saatinde yreimizde hisset mamz salayacak kadar byk ve evrensel olmaldr. Bu durumda, zaten iimizde potansiyel k var olan ve bizi amalarmza ulatracak olan o snrsz enerji ortaya kacaktr. Yeter rjiyi ortaya karacak gte "neden" ve "niin"leri bulabilelim. Misyon bildirimleri, kiilerin ve kurumlarn anayasas olmakla birlikte, deimez tabular deildir. Bilin dzeyimizin gelimesi, zamann deimesi, bilim ve teknolojideki deimele lel olarak, kiisel ve kurumsal anayasalarda da gerekli deiiklikler yaplmaldr. Bu saye e, en iyiye ulama frsatn bulabiliriz. Ancak bu deiiklikler, hibir zaman kiisel ve k al ilke ve deerlere aykr olmamaldr. Misyon Bildirimlerinin nemi Genellikle bizler, yaam yolculuumuzda geleceimizi planlamadan, nmzdeki yollardan bir anesine tesadfen saparz. Bu yol bizi bir meslee, bir yaam ekline gtrr.

13) ahin, Kemal. Zirvedeki ahin, s. 168-169. 270 ounlukla, bu yolculuk sonunda vardmz yer bizim gerekten gitmek istediimiz yer deil kat aradan yllar gemi, oluk ocuk sahibi olmu, bir sr zaman ve emek harcamzdr. S ra gelmiizdir artk. Lewis Carroll'un "Alice Harikalar lkesinde" adl eserinde Alice, ormanda amaszca dolarken bir drt yol kavana gelir ve orada Vankara Kedisi ile kar sorar:14 -"Ltfen syler misin bana, hangi yoldan gideyim?" -"Bu, gitmek istediin yere bal. Nere ye gitmek istiyorsun?" diye sorar kedi. -Alice: "Neresi olursa olsun, nemi yok" diye cevap verir. Kedi de; -"Nereye gideceini bilmiyorsan, hangi yoldan gittiinin hibir nemi yok. Ne yana gitse n olur" der. Seneca; "Baz insanlar hayatta hibir gayeye sahip olmadan yaarlar. Bu gibi insanlar, bir nehir zerinde akp giden saman plerine benzerler. Onlar gitmez; ancak suyun akna plarak akar, giderler" der. Kedinin szlerinde olduu gibi, gittiimiz yn her eyden nem ir. Yazar Stephen R. Covey, gideceimiz ynn belirlenmesini "merdiveni doru duvara day amak" olarak adlandrr. Eer ynmz doru deilse, ileri ok verimli yapmann bir nemi Eer bir vizyon ve misyondan yoksunsak, evremizden gelen mesajlar dorultusunda ilerl emeye alrz. Bu mesajlarda yn birlii olmadndan, ayn noktada dner dururuz. Yani b ep kendi kuyruumuzu kovalarz. stelik, hi 14) Carroll, Lewis. Alice Harikalar lkesinde, s. 72. 271 kimseyi de memnun edemeyiz. Srekli olarak bakalarnn beklentilerini karlamaya alt ereksinimlerimizi unuturuz. Ve, potansiyelimizi israf eder, kalitesiz bir yaamla bouuruz. Misyon bildirimi olarak adlandrdmz yol haritas, bizim "dsal kutup yldz"mzdr. N iz bir ormanda ilerlerken, ihtiya duyduumuzda kafamz kaldrp doru istikamette ilerlem iin ondan yararlanrsak, kiisel anayasamzdan da istediimiz an, bizi amalarmza ulat doru ilerlemek iin yararlanrz. ekil 10: Dsal Kutup Yldz MSYON BLDRM YILDIZI / / DISAL \ fy ( KUTUP

Misyon bildirim almas; kaliteli yaam karesi etkinliklerimizden olup, kaliteli yaam yo culuuna kmadan nce yaplacak, en nemli ve temel almalardandr. 5. Ksm'da anlatla ise, bizim kendimize zg ilke ve deerlerimizi ifade eden bir simge olup, benliimizi oluturur. Bu kutup yldzlar; her nerede olursak olalm, bizim ynmz bulmamz ve rota an ilerlememizi salarlar. 272 Ama ve Hedeflerin Gc Ama ve hedeflerimizi belirleyip, dikkatimizi ideallerimize ve kazanacaklarmza yneltt iimizde byk bir cokuya sahip oluruz. Cokulu insanlar, olumlu tutumlara sahiptirler. C okulu insanlar, gayretli ve baarma yolunda byk bir enerjiye sahiptirler. Albert Eins tein bu konuda; "Coku, zekadan daha nemlidir" diyerek, cokunun nemini vurgular. Cokul u olmak iin, anlaml hedeflere sahip olmamz gerekir. rnein benim iin; "Kaliteli Yaam isi", hayatmda snrsz coku yaratan etkinliklerden sadece bir tanesidir. Dier insanlar eliimine katkda bulunmak, ok anlaml ve mutluluk veren bir olaydr. Misyonun gc, iimizdeki potansiyelin ne kadarnn harekete geirileceini belirler. nsan el ve dsal kutup yldzlarn bulmak amacyla, kendi isel yaantlarnn derinliklerine culukta; rk, kltr, din snrlarn aarak evrensel deerlere ularlar. Organizasyonlar n sahip olaca en gl misyon bildirimleri; din, dil, rk gibi farkllklar gzetmeksizi larn yaam kalitesini ykseltmeyi hedefleyen, evrensel misyonlardr. Bu bildirimler say esinde; kurum ve kiiler arasnda yn birlii oluur. Gl ve evrensel bir misyon bildirimi; kendimize zg yetenekleri kullanarak, iimizdeki e iyiyi ortaya karr. Nasl ki biz, dnyada ei ve benzeri olmayan "esiz bir varlk" isek yon bildirimimizde bize zg ve "tek" oluumuzun ifadesi olmaldr. Kiisel, aile, i ve e aam alanlarnda denge ve doyuma ulamamz salar. sel deerlerimizin klavuzluunda biz

yaama ulatrr. Yaam alanlarmz273 daki tm rollerimizi kapsar. Bizim gerek potansiyelimizi harekete geirebilmemizi sala yacak motivasyonu salar. "Aratrmalar, gelecee odakl rol tasarmlar olan ocuklarn okulda ok daha baarl ve aryla baa kmakta nemli oranda daha yeterli olduunu gsteriyor. Gl bir misyon anlay kurumlar, vizyon gcne sahip olmayanlara kyasla nemli oranda daha byk baar gsterir nsan hedeflerini belirledii andan itibaren iindeki snrsz enerji harekete geer. Bu an itibaren kii kendini hedefine adamas gerekir. Bu adanma, istek ve arzunun "ak"a dnme i demektir. Artk kii, gitmek istedii yeri net olarak biliyor demektir. te bundan sonr a, mucizeler balar, artk rzgar sizin lehinize esmeye balar. Belirlemi olduunuz misyon sizin dsal kutup yldznz olur. Ara hedeflere doru ilerlediiniz srada, daima size r k eder. Zaman, enerji ve her trl kiisel kaynaklarnz, sizi misyonunuza ulatracak ola hedeflere ulama yolunda harcarsnz. Misyon Bildiriminin zellikleri Gl bir misyon bildirimini uygulamak ve yaama geirmek, yazmaktan daha nemlidir. Yaama rdiimizde, zaman ynetimi planmzn kalitesini artracak ve yaammz anlaml klacaktr iminin son halini almas, aylarca srebilir. Kesinleen misyon bildirimini, beynimize ve kalbimize kazmalyz. Bir misyonda bulunmas gereken zelliklerden bazlar unlardr: 15) Covey, Stephen R. nemli ilere ncelik, s. 113. 274 1. Coku yaratmal: Misyon bildirimleri ylesine gl olmal ki, tpk bir kaldra gibi, olan snrsz potansiyeli harekete geirebilmelidir. Amalarmza adanmamz salayacak, c ivasyonu yaratmaldr. Bunun iin; tm insanlarn yaamlarna katk yapacak, anlaml ve evr malara sahip olmalyz. 2. Dengeli olmaldr: Misyon, drt temel yaam alanmz olan; kiisel, aile, i ve evre y larnn hepsini kapsamaldr. Ayrca, kiisel yaam alanlarn oluturan; fiziksel, zihinse al ve tinsel alanlar da iermelidir. 3. Kaliteli yaam ilkelerine uygun olmaldr: sel kutup yldzmzn bir parasn olut ksa dnemli baar ve mutluluu deil; uzun dnemli, dengeli, kalc bir baar ve mutluu kelerdir. Bu nedenle, misyon bildirimleri ilkelerimizle uyumlu olmaldr. 4. sel deerlere uygun olmaldr: Misyon bildirimleri, bize zg kiisel deerlerimizle lu olmaldr. sel dengesizlie yol amamaldr. Bu deerler, baar uruna gzden karl Ara Hedefler Ara hedefler; stratejik, taktik ve operasyon hedeflerimizin toplamdr. Bizi, misyon bildiriminde yer alan nihai amalarmza ulatracak, zamana duyarl bir dizi ara hedeften oluur. "Nasl?" sorusunun cevab, ara hedeflerimizi oluturur. Stratejik hedefler, 5 yl ve daha uzun sreli ara hedeflerimizi; tak275 tik hedefler, 2-5 yl sreli ara hedeflerimizi; operasyon hedefler ise, 0-2 yl sreli a ra hedeflerimizi ifade eder. Operasyon hedeflerinin gnlk yaamda pratie geirilmesi yan i uygulanmas, 8. Ksm'da anlatlacak olan "Haftalk Faaliyet Plan" sayesinde mmkn olur Misyon bildirimleri; "Trk milletini ada uygarlk dzeyine karmak" ifadesinde olduu g ukla somut bir eylem iermeyen, makro dzeydeki nihai amalardan oluur. Oysa ara hedefl er; ister uzun vadeli, ister orta vadeli, isterse ksa vadeli olsun, bizi nihai am acmza ulatracak bir dizi somut eylemlerden oluur. rnein; "2010 ylna kadar, kii ba geliri 10 bin dolarn zerine karmak" ifadesinde olduu gibi. Hedef belirlemek ve bu hedefe kilitlenmek, yetenekli olmaktan daha nemlidir. Haya tta kiinin yetenekleri ve ilgisi dorultusunda bir hedef belirleyerek, tm potansiyel ini bu hedefe yneltmesi yaamda elde edilecek baar ve doyum asndan ok nemlidir.

Hedeflerin belirlenmesinde, ana felsefemiz u olmaldr: "Herhangi bir insan, sahip ol duu bir mermi ile; sere, keklik, tavan, ceylan ya da geyik avlayabilir. Veya, bu me rmiyi boa da atabilir. KYF'yi benimsemi bir insan, geyik vurmay hedef-lemelidir. El indeki mermi; bireyin kaliteli yaam yolunda kullanabilecei zaman, enerji ve dier kii sel kaynaklar ifade eder. Minumum girdi ile, optimum (en uygun) kt elde edilmesi asl amatr. Bu yzden, ama ve hedeflerimizi bu ana dnce dorultusunda belirlemeliyiz. Bu verimlilie ulaabilmek iin, iyi ett edilmi ara hedeflere ihtiya duyarz. Ara hede r belirlenirken, ayn zaman276

da; kiisel, aile, i ve evre yaam alanlarna ait roller arasndaki denge de gzetilmi o Misyon ve ara hedefler; dier insanlarn yaamlarna saladklar katk lsnde tatmin s ratlacak enerji miktar da o oranda artacaktr. Bu yzden misyon ve ara hedeflerinizi b elirlerken, zihninizi serbest brakmanz ve snrlarnzn dna kmanz gerekir. Ayrca hedefleriniz, sevdiiniz ve yeteneklerinizi kullanabileceiniz faaliyetleri kap samaldr. Hedefleriniz sizi tarif etmeli ve bu hedeflerde kendi kiiliinizi bulmalsnz. likle hedeflemi olduunuz i ve yaam ekli sizin sevdiiniz faaliyetleri iermelidir. Son size zg yeteneklerinizi atl durumdan kurtaracak hedefler olmaldr. Bu yzden, hi kimse taklit etmeden onlardan esinlenmelisiniz. Ara Hedeflerin zellikleri Makro amalarmz oluturan misyon bildirimi tamamlandktan sonra; bizim bu amalara ulam yacak ara hedeflerin de ak seik tanmlanmas gerekir. Ara hedeflerde bulunmas gereken b z zellikler ise unlardr: 1. Belirlilik: Hedefler net ve belirli bir eylemi ifade etmelidir. rnein; "Doktora yapmak" gibi. 2. llebilirlik: Hedefler llebilir olmaldr. rnein; "2001 ylnda, bir milyon dola bi. 3. Ulaabirlik: Hedefler, gereki ve ulalabilir olmaldr. Aksi taktirde, insann ev motivasyonunu 277 azaltr. Baarlan her ara hedef ise, bize moral verir. Dier hedefler iin, gdlenmenizi r. Gereki hedefler belirlediimizde, ulalan her ara hedefe bizim iin dl olur ve moti n salar. Hedeflerinizi odanzda veya bulunduunuz mekanlara yazmanz, motive olmanz as yarar salar. 4. lkelere uygunluk: Hedeflerimiz; inanlarmzdan, ilke ve deerlerimizden kaynaklanmal ve beslenmelidir. Aksi taktirde, hedefe ulaacak enerji ve gc bulamaz, yar yolda kalrz Hedeflerimize ulama isteimizin altnda yatan nedenleri ok iyi bilmeliyiz. 5. Misyon bildirimine uygunluk: Ara hedefler, bizi misyon bildirimimizdeki nihai amalarmza adm adm yaklatracak noktalar olmaldr. Misyon bildirimimizde stanbul'a ma olarak belirlemisek, bizi Adana'ya gtrecek faaliyetlerle -byk balk bile olsa- ur . 6. Sreli (miadl) olmaldr: Hedeflere hangi zaman diliminde ulalaca belirlenmi olma en ok yl kapsayan hedeflerin yanma, balang ve biti yllar yazlmaldr. rnein; "2 kursu grmek" veya, "2001-2005 ylar arasnda master yapmak" gibi. Enerjinizin doru yer de ve doru bir ekilde kullanlmasnda, bu husus byk bir neme sahiptir. 7. Elastikiyet: Ara hedefler; deien koullara uygun olarak srekli gzden geirilmelidir Hedeflere ulama konusunda esnek olmak ve gereken deiiklikleri zamannda yapmak gerek ir. Bu konuda, akll fzeleri rnek verebiliriz. Frlatl278 diktan sonra hedefe varncaya kadar, bir ok yeni dzeltmeler yaparlar ve hedeflerine mutlaka ularlar. Yaam Amacnz Sorgulayn Bu alma, kendi i dnyanzla ba baa kalabileceiniz, sakin bir ortamda yaplmaldr. T aca, hi kimsenin sizi rahatsz etmeyecei, grltsz bir yer ve zaman dilimi belirlemel Bu almada aadaki sorular kendinize sorarak, i dnyanzdan bu sorularn samimi cevap rim. Baz sorular zerinde; gnlerce, hatta haftalarca, belkide aylarca dnmeniz gerekebi ir. nemli olan, kendi znzle yani isel deerlerinizle balant kurabilmenizdir. Cevapla size zg olmaldr. u anda, bir sreliine kendi cenaze namaznz kldnz hayal edin. Mezarla doru ile rinde iyice dnn: 1. Size gre, yaamn anlam nedir? 2. lnceye kadar anlaml iler yapabildiniz mi? 3. Yaamda anlaml bulduunuz bu iler nelerdir? 4. Bu iler niin anlamldr? 5. Geriye kalc eserler brakabildiniz mi? 6. Para ve zaman sorununuz olmasayd, lmeden nce neler yapmak isterdiniz? 7. ldkten sonra, nelerle anlmak isterdiniz? 8. lmeden nce neler baarm olmay arzu ederdiniz? 279

imdi de, 10 yllk bir mrnzn kaldn renmi bulunuyorsunuz. Bu zaman nasl kullan sorular zerinde gnlerce, gerekirse haftalarca dnn. inizdeki en iyiyi bulmaya al 1. Hayatnz anlaml klacak eyler nelerdir? 2. Hayatta en ok yapmay arzu ettiiniz eyler nelerdir? 3. Maddi sorunlarnz olmasayd, hangi ilerle uramak isterdiniz? 4. u anda kullanamadnz, dier insanlara gre stn yetenekleriniz nelerdir? 5. Dier insanlardan daha iyi yaptnz becerileriniz nelerdir? 6. Pazarlayabileceiniz deerleriniz ve zellikleriniz nelerdir? Neleri yapmaktan derin bir zevk alyorsunuz? hb kii bilmedii ne gibi bece 7. 8. Neleri yapmaktan derin bir zevk alyoz Baka hibir kimsenin bilmedii, ne gibi becerilere sahipsiniz? 9. Kesinlikle baarl olacanz bilseniz, haytta ne yapmak isterdiniz? 10. Sevdiiniz iler nelerdir? 11. Hayattan beklentileriniz nelerdir? inizde baanl olmak, mutlu ve salkl olmak, ye li miktarda gerek dost edinmek, iyi bir e ve baba olmak, kaliteli bir yaam srmek, ge riye anlaml eserler brakmak? Hangisi, yoksa hepsi birlikte mi? Richard Carlson, "Endieyi Brak Zengin Olmaya Bak" adl kitabnda yle der; "lm dein ayatnzn 280 son gnlerinde yle bir dnp gemiinize baktnz zaman herhalde kendinize ne kadar par nuzu veya ka tane mlk edindiinizi sormazsnz. Hayatn amacn, baarlm iler koleksi lere ulama olarak da grecek deilsiniz. Bence hayatn amac olarak greceiniz ey, iyi v ecen bir insan olmak, olgunlamak ve bakalaryla paylam olmaktr. Eer bu arada hayatta k almay ihmal etmiseniz, ok piman olursunuz."16 rnek Bir alma Vizyon, misyon ve ara hedeflerinizi belirlemenizde yardmc olmak iin, aada kendi misyo bildirim almamdan ve ara hedeflerimden baz blmler bulacaksnz. Bu almay dikkatl de, sizin hayal gc yetinizin de harekete getiim greceksiniz. Size den grev, bir ka alarak iinizden gelen bu sesleri kaydetmek olacaktr: 1. Misyon bildirimi: 1995 ylnda belirlemi olduum kiisel anayasam, emekli olduum 1999 a gncelletirdim. Yeni misyon bildirimimi; kaliteli yaam ilkeleri, isel deerlerim, kii el yeteneklerim ve zlemlerim dorultusunda aadaki ekilde yeniden belirledim: "Kendisi ve evresiyle bark, sevgi ve huzur dolu bir insan olmak; Olgun nsan olma yolu nda kendimle savamak; kiisel potansiyeli etkili kullanmak; srekli geliim ve deiim ii olmak, (Kiisel Yaam) 16) Carlson, Richard. Endieyi Brak Zengin Olmaya Bak, s. 197. 281 iyi bir e ve baba olmak; salkl ve huzurlu bir aile ikliminde kaliteli bir yaam srmek, (Aile Yaam) Amalarm iin gerekli olan ekonomik kayna temin etmek maksadyla, belirlemi olduum ala a almak, ( Yaam) Bata lkem insanlar olmak zere, tm insanlarn kaliteli yaama ulamalar ve potansiyell am olarak kullanabilmeleri yolunda onlara rehberlik etmek; bu amala gerekli faali yetlerde bulunmak. (evre Yaam)" 2. Stratejik hedefler: Daha sonra, misyon bildirimimle uyumlu olacak ekilde, 5 yl ve daha uzun sreli stratejik hedeflerimi belirledim. Ara hedefleri, her yl gncelleti rmeye devam ediyorum. 2001 ylnda gncellenmi, stratejik hedeflerimden bazlar unlardr Tablo 6: Stratejik Hedefler Listesi YAAM ALAN KSEL ALE EVRE HEDEFN CNS SRE Olgun insan olmak Doktora yapm olmak yi bir yazar olmak Kaliteli bir aile iklimine sahip olmak Aile bireylerinin yaam kalitelerine katkda bulunmak

Salkl aile ilikilerine sahip olmak En az bir irketin ynetim kurulu bakan olmak Ekonomik faaliyetlerimi yrteceim organizasyonlar kurmak Aylk,.....$'hk bir ekonomik gelire sahip olmak Hizmet iin gerekli organizasyonlar kurmak Salkl ve kaliteli evre ilikilerine sahip o k Hizmet alanlarnda grevler stlenmek 15 10 20 10 20 10 20 15 20 15 15 20 282 3. Taktik hedefler: Daha sonra, misyon bildirimim ve stratejik hedeflerimle uyum lu olacak ekilde 2-5 yl sreli taktik hedeflerimi belirledim. 2001 ylnda gncellenmi t ik hedeflerimden bazlar unlardr: Tablo 7: Taktik Hedefler Listesi YAAM ALAN KSEL ALE EVRE HEDEFN CNS Olgun insan olma yolunda ilerlemek kinci kitabm yazm olmak kinci yksek lisans tamam Kaliteli bir aile iklimi yaratma yolunda aba sarfetmek Salkl bir aile ii iletiime sah p olmak Profesyonel i yaamm srdreceim ilk organizasyonu kurmak 50 adet yurtii seminer vermi olmak Hizmet organizasyonunun alt yap almalarn yapmak SRE (YL) 5 5 5 5 4 4. Operasyon Hedefleri: Son olarak, misyon bildirimim, stratejik ve taktik ara h edeflerimle uyumlu olacak ekilde, 2001 ve 2002 yllarna ilikin operasyon hedeflerimi belirledim. Bir fikir vermesi asndan, operasyon hedeflerimden bazlar unlardr: Tablo 8: Operasyon Hedefler Listesi YAAM ALANI YIL HEDEFLER Haftalk faaliyet planm (HFP) uygulamak > Haftada 3 gn spor yapmak > Check-up yaptrmak >Ayda en az 3 yeni kitap okumak >An yaama alkanl kazanmak > Balama yetisi kazanmak > Empatik etkin dinleme yetisi kazanmak > Kiisel geliim plan (KGP) uygulamak Birinci kitab kaleme almak Birinci yksek lisans tamamlamak KSEL ALE EVRE 2001 2002 Haftalk faaliyet plann (HFP) uygulamak > Haftada 3 gn spor yapmak > nleyici muayene ve tedavileri yaptrmak > Ayda en az 10 yeni kitap okumak > Kendimi nemseme alkanlmla baa kmak > Bitmemi ileri bitirmek > Kiisel geliim plan (KGP) uygulamak Birinci kitab kaleme almak Birinci yksek lisans tamamlamak E ve ocuklarma gerekli vakit ayrmak 2001 Aile toplantlar yapmak E ve ocuklarmn tedavilerini yaptrmak

E ve ocuklanma gerekli vakit ayrmak 2002 Aile toplantlar yapmak E ve ocuklarmn tedavilerini yaptrmak Profesyonel i yaamma devam etmek : Kendi iimin alt yap almalarn srdrmek Oftm Profesyonel i yaamma devam etmek Kendi iimin alt yap almalarn srdrmek Seminer alt yap almalarn tamamlamak 2001 lk semineri vermek evre ilikilerime gerekli zaman ayrmak -. -., En az 10 adet seminer vermek zuuz .... .., ... , evre ilikilerime gerekli zaman ayrmak 283 1 284 5. Haftalk faaliyet plan: Misyon bildirimi ve ara hedeflerimi bu ekilde belirledikt en sonra, bunlar 8. Ksm'da anlatlacak olan haftalk faaliyet planlar ile eyleme geird 6. Gncelleme: Her yl sonunda, elde ettiim sonular deerlendirerek, hedeflerimi yeniden gzden geiriyorum. Ulalmayan hedeflerin nedenlerini bularak, gncellemeye devam ediyoru m. Bu deiim ve geliim ark, yaam boyu srecek bir faaliyettir. Kendi Geleceinizi Kendiniz Belirleyin! Geleceiniz byk bir oranda sizin elinizdedir. Yaamnzda memnun olmadnz her eyi deitirebilirsiniz, yeter ki isteyin; tutumlarnz linizi, oturduunuz yeri ve her eyi. Bunun iin, kararlar vermeli ve seimler yapmalsnz arar verdikten sonra, korku duvarlarn ykarak eyleme gemelisiniz. Zihninizde hayal ettiiniz yaamnzla, u anki yaamnz arasnda ciddi bir fark m var? O n ayn dzeye getirmek iin vakit kaybediyorsunuz? imdi sizleri yaamnzn sorumluluunu e, kaliteli bir yaama ulama yolunda kiisel kararlarnz almaya ve yaam otobsnzn di gemeye davet ediyorum. Yaamnzn komutan olmaya hazr msnz? Hemen imdi, kaderinizi ek ilk bebek admlarn atarak misyon ve ara hedeflerinizi belirlemeye balayn. Ltfen, imdi elinize bir kat kalem alarak aklnza gelen ilk dncelerinizi -ne kadar b ursa olsun- yaznz. Yaz285 dklarnz "Kiisel Geliim Klasr"nzn ilgili blmne taknz. lerleyen gnlerde ve h yeni fikirleri de ilave ederek kiisel misyon bildiriminizi olgunlatrmz: Kiisel misyon bildirimim; Daha sonra, bu misyon tik ve operasyon hedeflerinizi tespit ediniz. bildiriminin nda; stratejik, takStratejik hedeflerim; 286 Taktik hedeflerim; Operasyon hedeflerim; Okyanusa Deniz Yldz Atmalyz! Bu lkede herkes, halinden ikayet etmek yerine bir misyon stlenmeli ve elinden gelen in -her ne yapyorsa- en iyisini yapmaldr. Gemite rahmetli Bar Mano, lkemizin tant atklarda bulundu. Gnmzde Kemal ahin; sanayici olarak kaliteli mal retiyor, binlerce i sana i ve287 riyor ve lkemizin Almanya'da tantmna katkda bulunuyor. Fatih Terim; teknik direktr ol rak lkemizi yurt dnda en iyi ekilde temsil etti ve etmeye devam ediyor. Levent Krca v Oya Baar, krizlere ramen halkmz biraz olsun gldrebil-mek iin alyorlar. ktisad an Meral Gezgin Eri, Avrupa Birlii yolunda aba harcyor. Tarkan, btn ypratmalara ve ra ramen, ksmeden darlmadan mzii ile lkemizin tantmna katkda bulunuyor. Nasuh Mahruki liderliindeki Akut, her trl felakete bir Hzr gibi yetiiyor. Hayrettin K raca; "Trkiye l Olmasn" sloganyla, yllardr lkemizin erozyona kar aalandrlmas olumas iin ura veriyor. Ali Krca yapt kaliteli programlarla, Trk halkn bilinle ttin Dalan, stek Vakf araclyla deerli hizmetlerde bulunuyor. Tnaz Titiz, ezbersiz e ilgili almalar yrtyor. Nejat Muallimolu, Doan Ccelolu, stn Dkmen, Mmin Sekma ha niceleri; insanlarmz bilinlendirmek ve eitmek iin, tpk bir ipekbcei gibi kozal Televolelerde gremeyeceiniz bu insanlarn bir ou ve daha adn anamadm binlerce isim

man, bu lkeye hizmet etmek iin aba harcyor, kaliteli iler yapyor. Tpk, okyanusa den frlatan insann hikyesinde olduu gibi:17 Bir adam okyanus sahilinde yry yaparken, denize telala bir eyler atan birine rastlar. Biraz daha yaklanca bu kiinin, sahile vurmu denizydzlann denize attn jark eder v 17) Maxwell, John C. Liderlik Nitelikleri, s. Arka Kapak. 288 "Niin bu dcnizydzlann denize atyorsunuz?" diye sorar. Topladklarn hzla denize atma m eden kii, "Yaamalar iin" yantn verince, adama aknlkla; "yi ama burada binlerc Hepsini atmanza imkan yok. Sizin bunlar denize atmanz neyi deitirecek ki?" der. Yerd en bir denizyldz daha alp denize atan kii, -"Bak onun iin ok ey deiti" karln verir. Yaptmz ii kmsemeden, herkes elinden gelenin en iyisini yapmal, defosuz retim ve d zmet sunmalyz. Bunu kendimize duyduumuz saygdan dolay yapmalyz. Bu lkenin; toplumsa lama ve aymazln en st noktada olduu u gnlerde, deniz yldz frlatan "adam gibi ad amankinden daha ok ihtiyac var. Szmn z Her insan, dnyada bir iz brakmaya, dier insanlarn yaamlarna katkda bulunacak anlaml aliteli iler yapmaya almaldr. Bunun iin, kiisel potansiyelini etkili bir ekilde ku a imkan verecek, dsal kutup yldzna sahip olmaldr. Bu sayede, varoluunu daha anlaml cokulu, daha mutlu ve daha kaliteli yaayabilir. 07. Ksm burada bitirdikten sonra, imdi de sra, en byk sermayemiz olan zaman etkili b kilde kullanmaya geldi. Dnyann en iyi planlarna sahip olsak bile, yaama geirile-meyen planlarn hibir deeri yoktur. Sz konusu planlar, haftalk faaliyet plan sayesinde ya r paras haline getiririz. Bunun iin grmemiz gereken konu, "Zaman Ynetimi" konusudur. 08 ZAMAN YNETM "Kullanlmayan maddi kaynaklar muhakkak kaybolmu saylmazlar, jakat kullanlmayan insani kaynaklar daima yok olmu demektir." Jerome Wiesner Btn insanlara eit olarak verilen ve oaltlamayan tek ey "zaman" olup, her insan gnde 00 saniyeye sahiptir. Zaman, tpk bir kum saatine benzer. Giden zaman geri getirmek mmkn deildir. Bu yzden, zaman etkili kullanmak gerekir. Kay Lydos; "Dn, iptal edilmi r ektir. Yarn, emre yazl bir senettir. Bugn ise; pein paradr. Bugnden yararlannz" zamann nemini ne kadar da gzel vurgulamtr. Bir baka adan bakldnda, zaman, Frat ve Dicle nehirlerinin suyu gibidir. Nasl ki, s ip elektrie dntrdmzde, yaam kalitemizi artracak bir katma deeri yaratyorsak; b man da belirli bir dnemde etkili bir ekilde kullanarak, yaam kalitemizi artracak katm a deeri yaratabiliriz. Aksi taktirde, bou bouna akan suda olduu gibi, bu rezervi bir daha kullanma ansmz olmaz, ite zama-

290 nm bu zelliinden dolay, Benjamin Franklin; "Unutma, vakit nakittir!" demitir. Her canl gibi lml olduunu, zaman gelince kendisinin de leceinin bilincinde olan bir n, zamannn snrl olduunun farkndadr. Bu farkmdalk; bireyin zamann anlaml ilere optimum verimlilikle kullanmasna ve hayatnn her ann dolu dolu yaamasna neden olur. z airi Rudyard Kipling'in dedii gibi; "Bir daha geri dnmeyecek olan altm saniyeyi, in sanla yararl ilerle doldurmak gerekir":1 Badat'ta bir adam Harun Reit'e gelir, izin alp marifetini gsterir. Meer adam, bir uva dzn gznden krk tane ineyi uzaktan atp geirirmi. Grenler bu ustala aar kalrla ama krk altn balar, krk tane de denek vurulmasn emreder. Adam durumu anlayamaz ve a atldn sorar. Harun Reit de; "Zamann ve kabiliyetini byle bo yere harcayacana, harcasaydn, insanla daha yararl olurdun" diye cevaplar. Harun Reit'in dedii gibi zaman; sadece kendi yaam kalitemize katkda bulunacak faaliye tlere deil, tm insanla faydal olacak ilere harcamalyz. Bunun iin zaman, etkili bi ullanmay renmeliyiz. Bu maksatla yapmamz gereken ey, zamanmz harcayacamz yerleri erin nceliklerini zamannda planlamaktr. Bu amacmza, "nemli ilere ncelik" veren bir igmay esas alan, zaman ynetimi sayesinde ulaabiliriz. 1) zdemir, Emin. Yazma gretimi-Yazma Sanat, s. 134-135.

291 'nemli lere ncelik" Paradigmas Askeri literatrde, "siklet merkezi prensibi" diye bir prensip vardr. Bu prensip; d ier cephelerden tasarruf edilerek, nihai amaca ulamay salayacak ve en ok baar ans pheye, kesin sonu almak zere ounluk kuvvetlerle taarruz edilmesi anlamna gelir. Zaman ynetiminde bu prensibin ad, "nemli ilere ncelik" prensibidir. Tpk savata netice al ynelik tutumda olduu gibi; bizi misyonumuz olan dsal kutup yldzna ulatracak faaliy en nemlilerine, ncelik vermeyi gerektirir. nemli ilere ncelik paradigmas, zaman ve e erji gibi kiisel kaynaklarn, ncelikli hedefler dorultusunda kullanlmasn gerektirir. Yazar Stephen R. Covey, "nemli lere ncelik" adl kitabnda bu konuda yle demektedir; ilere ncelik, yaamn znde yer alan bir sorundur. Hemen hepimiz, yapmak istediimiz e bizden talep edilenler ve tadmz birok sorumluluk arasnda paralandmz hissederi anmz en iyi ekilde kullanmak iin her gn ve her an yapmak zorunda olduumuz seimlerle rya kalrz. Mesele 'iyi' ile 'kt' arasnda seim yapmak olduunda, iimiz kolaydr. Zamanmz harcay z baz eylerin ne kadar gereksiz, zihnimizi uyuturucu nitelikte, hatta ykc olduunu g iriz. Fakat oumuz iin, mesele 'iyi' ile 'k-t'y deil, 'iyi' ile 'en iyi'yi ayrt etme ou zaman da, 'en iyi'nin dman, 'iyi'dir."2 Covey'in de dedii gibi; yaam kalitesi, "nemli ilere ncelik" paradigmasn ne denli ben ediimize ve onu gnlk 2) Covey, Stephen R. nemli ilere ncelik, s. 17-18. 292 yaammzn bir paras haline hangi oranda getirdiimize baldr. Dnyaca nl ynetim gu cker; "leri doru yapmaktan ok, doru ileri yapmak daha nemlidir" der. Bu doruluktan dilen; zamanmzn ounu harcadmz faaliyetlerin, bizi misyon bildirimimizdeki nihai am atracak ara hedeflere ynelik olmasdr. "Deli gibi alp listenizde o gn yaplacak iler olarak gsterilenlerin hepsini bitirdi ma akam olunca yine de kendinizi tatmin olmam hissettiiniz oldu mu hi? Bunun nedeni, o an iin acil olan ve dikkatinizi gerektiren eylerin hepsini yaptnz halde, esas neml lan eyi yapmam olduunuz-dandr, o da uzun vadede fark yaratacak olan ey ya da eylerdi Tam tersine, bazen de gnlk gereklerin yalnzca bir kan yapabilmi olduunuz halde, ak nda ok nemli bir gn yaam olduunuzu hissedersiniz. te byle gnler, acil eyler yer e odaklandnz gnlerdir."3 Her insann, temel yaam alanlarnda stlenmi olduu eitli roller vardr. te bu roller aammzda yerine getirmemiz gereken faaliyetler vardr. Bir ksm faaliyetler, yaam kalit zi artrarak bizi mutlu ve baarl klarken; dier bir ksm ise, kiisel kaynaklarmzn ine ya da verimsiz kullanlmasna yol aar. imdi, bu faaliyet eitlerini daha yakndan g . Faaliyet eitleri Gnlk yaammzdaki faaliyetleri, Stephen R. Covey'in "nemli lere ncelik" adl eserin irttii gibi drt ana 3) Robbins, Anthony. iindeki Devi Uyandr, s. 605. 293 grupta toplayabiliriz:4 Bir sonraki sayfada bulunan tabloda da grlecei gibi, hem ac il, hem de nemli iler "yangn" karesini; acil olmayan nemli iler, "kaliteli yaam" kare ini; acil nemsiz iler, "yanltma" karesini; hem acil, hem de nemli olmayp gnlk vakit ye yarayan faaliyetler ise, "israf karesini oluturur. Kaliteli bir yaama; yangn karesi faaliyetleri ihmal edilmeksizin, daha ok kaliteli yaam karesindeki faaliyetler ile ulalr. Kaliteli yaam karesi; temel yaam alanlarnda imlilii, bu yaam alanlarnda dengeyi, salkl ilikileri, kiisel kaynaklarn doru kull up yldz dorultusunda esnek bir yol izlenilmesini mmkn klan faaliyetlerden oluur. Kaliteli yaam karesi etkinlikleri, tpk bir bambu aacna benzer: Ksa srede sonu alnm ak netice alnmaya baladnda, yaam kalitemize inanlmaz lde katkda bulunurlar. Kali resi faaliyetleri, rn alnmad dnemlerde bile, bahvanlk yapmamz gerektiren faaliy de yetien bambu aac, toprak hazrlandktan sonra dikilir ve ilk drt yl boyunca toprak da byr. Toprak stnde grlen tek ey, kk bir soan ve iinden kan kk bir filizd u aac 25 metreye kadar boy atar. Bu 4 yllk srede, bu ykseklikteki bir aac tayabil larm."5 4) Covey, Stephen R. nemli ilere ncelik, s. 38-40. 5) Covey, Stephen R. nemli lere ncelik, s. 294.

292 yaammzn bir paras haline hangi oranda getirdiimize baldr. Dnyaca nl ynetim gu cker; "leri doru yapmaktan ok, doru ileri yapmak daha nemlidir" der. Bu doruluktan dilen; zamanmzn ounu harcadmz faaliyetlerin, bizi misyon bdirimimizdeki nihai ama ak ara hedeflere ynelik olmasdr. "Deli gibi alp listenizde o gn yaplacak iler olarak gsterilenlerin hepsini bitirdi ma akam olunca yine de kendinizi tatmin olmam hissettiiniz oldu mu hi? Bunun nedeni, o an iin acil olan ve dikkatinizi gerektiren eylerin hepsini yaptnz halde, esas neml lan eyi yapmam olduunuz-dandr, o da uzun vadede fark yaratacak olan ey ya da eylerdi Tam tersine, bazen de gnlk gereklerin yalnzca bir kan yapabilmi olduunuz halde, ak nda ok nemli bir gn yaam olduunuzu hissedersiniz, ite byle gnler, acil eyler yer ere odaklandnz gnlerdir."3 Her insann, temel yaam alanlarnda stlenmi olduu eitli roller vardr. te bu roller aammzda yerine getirmemiz gereken faaliyetler vardr. Bir ksm faaliyetler, yaam kalit zi artrarak bizi mutlu ve baarl klarken; dier bir ksm ise, kiisel kaynaklarmzn ine ya da verimsiz kullanlmasna yol aar. imdi, bu faaliyet eitlerini daha yakndan g . Faaliyet eitleri Gnlk yaammzdaki faaliyetleri, Stephen R. Covey'in "nemli lere ncelik" adl eserind rttii gibi drt ana 3) Robbins, Anthony. indeki Devi Uyandr, s. 605. 293 grupta toplayabiliriz:4 Bir sonraki sayfada bulunan tabloda da grlecei gibi, hem ac il, hem de nemli iler "yangn" karesini; acil olmayan nemli iler, "kaliteli yaam" kare ini; acil nemsiz iler, "yanltma" karesini; hem acil, hem de nemli olmayp gnlk vakit ye yarayan faaliyetler ise, "israf" karesini oluturur. Kaliteli bir yaama; yangn karesi faaliyetleri ihmal edilmeksizin, daha ok kaliteli yaam karesindeki faaliyetler ile ulalr. Kaliteli yaam karesi; temel yaam alanlarnda imlilii, bu yaam alanlarnda dengeyi, salkl ilikileri, kiisel kaynaklarn doru kull up yldz dorultusunda esnek bir yol izlenilmesini mmkn klan faaliyetlerden oluur. Kaliteli yaam karesi etkinlikleri, tpk bir bambu aacna benzer: Ksa srede sonu alnm ak netice alnmaya baladnda, yaam kalitemize inanlmaz lde katkda bulunurlar. Kali resi faaliyetleri, rn alnmad dnemlerde bile, bahvanlk yapmamz gerektiren faaliy de yetien bambu aac, toprak hazrlandktan sonra dikilir ve ilk drt yl boyunca toprak da byr. Toprak stnde grlen tek ey, kk bir soan ve iinden kan kk bir filizd u aac 25 metreye kadar boy atar. Bu 4 yllk srede, bu ykseklikteki bir aac tayabil larm."5 4) Covey, Stephen R. nemli lere ncelik, s. 38-40. 5) Covey, Stephen R. nemli ilere ncelik, s. 294. 294 Tablo 9 : Faaliyet eitleri ACL YANILTMA YANGIN Hemen yaplacak iler alan telefonlar at kap grmeler nemli krizler Baz toplantlar Acil ve nemli iler ; Dk katma deerli acil iler Acil salk sorunlar Baz mektuplar Gnl demeler Gnl nemsiz yazlar Mteri problemleri nemli miadl yazlar [ DEU Kazalar MLI a UJ z SRAF KALTEL YAAM NE o Ar gazete okumak Spor yapmak ; Televizyon bamll nleyici salk hizmetleri Kahvehane alkanl Tatil yapmak, elenmek Gereksiz telefon konumalan Kiisel geliim faaliyetleri Dedikodu yapmak Aile ve evre ilikileri An uyumak nemli projelere vakit ayrmak Personeli eitmek Sistem kurma almalar

Kalite artrc almalar ACL DEL 1. Yangn karesi: Yangn karesi, ounlukla bizi rotamzdan saptran faaliyetleri kapsar. H m acil, hem de nemli olan iler bu karede yer alr. Bu karedeki faaliyetlere zaman ha rcamak gerekir. Aksi taktirde, zamannda nlem alnmayan ya da son ana braklan iler, aci iyet kazanabilir. Bu alann ihmal edilmesi, ok ciddi sorunlara yol aacak krizlere dneb lir. 295 2. Kaliteli yaam karesi: nemli ancak, acil olmayan faaliyetlerden oluur. Bu karenin ihmal edilmesi durumunda; yangn karesindeki faaliyetler hzla artarak, srekli yangn sndrmek zorunda kalrz. Bu durum, zaman iinde bizim bilei ta gibi erimemize, zaman v rjimizin tkenmesine yol aar. Bu nedenle kaliteli yaam karesi, katma deeri yksek ve et kili faaliyetleri kapsar: Uzun vadeli planlar zerinde alma, nleyici tedbirler alma, a ilemize ve kendimize vakit ayrma, krizleri nceden grp tedbirler alma, mteri ve dier anlarla ilikileri gelitirme, kendimize ve personelimize yatrm yapma bu karede yer al an faaliyetlerden bazlardr. nleyici tedbirler; kaliteli yaam karesi etkinliklerinden olup, sorunlar daha balangta tespit edip, kriz haline dnmeden gerekli tedbirleri almay ve sorunu zmeyi salayan te rlerdir. Kaliteli yaam karesinde ne kadar ok vakit harcarsak; o kadar az yangn sndrme k zorunda kalrz. Kaliteli yaam karesi etkinlikleri; insana ve gelecee yatrm yapan, n ici tedbirleri esas alan proaktif faaliyetleri kapsar. Bu karedeki zaman artrmak ii n, yanltma karesinden tasarruf etmeliyiz. 3. Yanltma karesi: Acil ancak, nemsiz faaliyetlerden oluur. Aciliyetin artp nemin aza ld faaliyetlerde, yangn karesinden yanltma karesine geeriz. Ben bu tr faaliyetlere, ty iler" diyorum. Kl-ty iler; yaam kalitemize herhangi bir katk yapmad halde bizi n, katma deeri dk faaliyetlerdir. Yanltma karesinin yangn karesinden fark, nemsiz f etlerden olumasdr. Bu kare; daha ok dier insanlarn ncelik ve beklentileri dorultusu uygu296 sal tepkiler gsterdiimiz, kendimizi yangn karesinde sandmz faaliyetlerden oluur. 4. israf karesi: Hem nemsiz, hem de acil olmayan faaliyetlerden oluur. Bu kare; so runlardan ka karesi olup, ayn zamanda kiisel potansiyeli israf eden faaliyetleri kaps ar. sraf karesi faaliyetleri; verimsiz ve katma deeri ok dk faaliyetler ierdiinden, arede zaman harcamamak gerekir. nemli lere ncelik Verin nemli ilere ncelik vermek demek; sizi misyon bildiriminize gtrecek yani, dsal kutup stikametindeki faaliyetlerin en nemlilerine ncelik tanmanz demektir. KYF'yi benimsem i bir insann yaamnda baskn olan paradigma aciliyet deil, misyon bildirimi ve ara hede lere uygunluk yani nem paradigmasdr. Yaammzdaki nemli proje ve faaliyetleri -ki bunla bizi nihai amalarnza gtrecek ara hedeflerdir- belirleyerek, ncelik srasna koyun. Z u ncelikler dorultusunda kullann. Bu nemli iler; yaam kalitenizi artracak, sizi mutl e baarl klacak ilerdir. Zaman planl ve nceliklere gre harcadmzda, en nemli ilerimize vakit bulabileceimi anszlktan da ikayet etmeyiz. Zamann yetersizliinden ikayet edenler, ihtiya duyduklar an yine kendi zaman pastalarnda bulacaklardr. Bu zaman bulabilmek iin, dk katma de ty ileri yaammzdan karp atmamz gerekir. Bunlarn yerine, byk talar yerletirme , Kellog Business Shool'da (Northvvestern niversitesi) i ida297 resi master rencileri ile, zaman ynetimi dersi veren profesr arasnda geer:6 Profesr, "Bugn zaman ynetimi konusunda deneyle kark bir snav yapacaz" dedikten son asnn altndan kard talar byk bir zenle bir kavanoza yerletirmeye balar. Kavan an emin olduktan sonra rencilere, "Kavanoz doldu mu?" diye sorar. renciler, "evet" d iye cevap verirler. Profesr, "Bakalm yle mi!" der ve masasnn altndan bir miktar akl kararak, kavanozu yerlerine dker. Kavanozu sallayarak, akllarn talarn arasna iyice yerlemesini sala ekrar sorar, "doldu mu?" diye. Bir renci "hayr" diye seslenir. Profesr, eilip masasn ltndan bu seferde bir miktar kum alr ve onu da kavanozun bo kalan yerlerine boaltr. " Doldu mu?" diye sorduunda, renciler hep bir azdan "hayr" diye cevap verirler. Profes gzel" dedikten sonra bir kez daha eilip, bir miktar su karr ve kavanoz doluncaya kada r hepsinin zerine dker.

Profesr, rencilerden birini kaldrarak; "Bu deneyden ne sonu kardn?" diye sorar. r koyarsak koyalm, yine de bo yer vardr" diye yantlar. Profesr "hayr" dedikten sonra, endi sorusunu kendisi cevaplar; "Buradan kan sonu, ilk nce byk talar koymanz gerek Eer byk talar balangta koymazsanz, onlara asla bir daha yer bulamazsnz" der. ite profesrn de belirttii gibi, hepimizin yaamnda byk talar vardr. Ancak ou ins byk talarn farknda olmadan, zaman ve enerjisinin ounu yaam ka6) Radyo Bek'de (89,5) dinlemitim.

298 litesine hibir katks olmayan kl-ty ilere harcar. Bir de bakar ki; lmcl bir hastal a da mrnn son gnlerine gelmi. ocuklarn sevemeden, onlar pp kokla-yamadan yuvadan . Peki ya sizler! Yaammzdaki byk talarn farknda msnz? Yaammzdaki byk talar nel a, onlara gerekli nem ve ncelii veriyor musunuz? Yoksa, aciliyet ve meguliyet paradi gmalarnn esiri misiniz? Aciliyet ve Meguliyet Paradigmalar Acil iler; ounlukla gnlk yaamda rotamzn kaybolmasna yol aan, bizi kutup yldz i aptran en nemli engellerden bir tanesidir. Bu nedenle; dmeni daima kutup yldz istikam tinde tutmak, kaliteli yaam yolculuumuzda en nemli grevimiz olmaldr. Srekli olarak, i doru yapmaktan ok, doru ileri yapp yapmadmza bakmak birinci vazifemiz olmaldr. Katma deeri dk, acil kl-ty ilerle uramak, insann vicdannda rahatszlk ve tatmin u acil iler, bazen bizi esir alarak hayatmzdaki temel yaam alanlarn skalamamza nede r. Salmz, eimizi, ocuklarmz ve dostlarmz ihmal ettiimizden dolay kendimizi denle aciliyet paradigmas, seimlerimizi nemli oranda etkileyen ve rotamz deitiren ol uz bir tutumdur. Halledilmesi gereken asl sorun, aciliyetin kendisidir. Tyranny o f the Urgent (Aciliyet Zulm) adl eserinde, Charles Hummel bu konuda yle demektedir: 299 "nemli olan grevin [nemli bir faaliyetin] hemen bugn, hatta bu hafta yaplmas nadiren erekir... Acil grev [acil bir faaliyet] annda eylem ister... Bu grevlerin anlk ars ulmaz ve nemli gibi gzkr ve tm enerjimizi yutar. Ancak zaman perspektifinin alt tc nemleri sara-rp solar, bir eyleri yitirmi olmann verdii bir duyguyla, bir kenara olduumuz asl hayati grevi hatrlarz. Aciliyet zulmnn kleleri olduumuzu o zaman anla Aciliyet paradigmasnn egemen olduu organizasyonlarda, nem gzden karlr. nsanlar ke vazgeilmez elemanlar olduklarn gstermek iin, srekli megul gzkrler. Bylece nemli lar izlenimini vererek, egolarn tatmin eder ve kendilerine gven duyarlar. Yetitirilme tarzmz gerei, insanlar srekli olarak bir eylerle uramamz beklerler. Hatta ne kada l olursak, evremiz tarafndan o kadar nemli bir insan olarak alglanrz. Ayn ekilde, k kendimizi de nemli bir insan olarak alglar, sanal bir mutluluk yaarz. Bylece, zaman a yramadmz nemli uralardan kamak, vicdanmz rahatlatmak iin de iyi bir mazeret b Ar meguliyet, bir insann yaratc fikirlerinin aa kmasn da engeller. Resmin tam ak asn kaybetmesine ve gndelik sradan acil ilerle boumasna neden olur. Toplumum le, ok megul olann ok alt zannedilir. Gerekte, almann ls retilen katma gnde 10 saat alp "pamuk helva" retirken; dieri, 5 saat alp "polen (bal)" retebi i yaratan fark da buradadr. 7) Covey, Stephen R. nemli ilere ncelik, s. 37 300 nceki Yaantmda Zaman nceki yaantmda, neredeyse zamanmn tamamn yangn ve yanltma karelerinde harcar, kali m karesine hi uramazdm. Bir ikolik olarak, srekli acil ilere koturur, yangn sndr eeri ok dk olan bu acil iler nedeniyle, varoluumu bir trl yaayamazdm. Her geen i retmeme ramen, yaplacak iler listesi bir trl azalmaz, aksine gittike artard. Bil biledike, kendim de erirdim. Acil ilerden dolay, her zaman skk bir vaziyette olur, am kayacak vakti bulamazdm. Bu skkl, bata eim olmak zere gerektiinde herkese ullanrdm. lerimin younluu nedeniyle kendimi nemli hisseder, sanal bir mutluluk duygu yaardm. Ben ileri deil, iler beni ynetirdi. Oysa bugn, daha ok kaliteli yaam karesinde yaamakla birlikte, yangn karesini de ihmal etmiyorum. ok nemli ilere ayracak bo vakte, her zaman sahibim. Zaman yetersizlii gib bir sorunum yok. nk, ncelikle byk talar yerletiriyorum. nemli ilere ncelik par er alannda etkili bir ekilde kullanyorum. Fiziksel, zihinsel, duygusal ve tinsel ynd en gelimek; e ve ocuklarma vakit ayrmak; spor yapmak; dzenli okumak; olumsuz tutum ve

davranlarmla savamak; nleyici salk hizmetlerine nem vermek; dost ve arkada ziyaret bulunmak; nemli projeler zerinde almak; dier insanlarn yaam kalitelerine katk yap laml faaliyetlerde bulunmak, nemli ilerimden -yani byk talardan- bazlardr. nceki yaammda, katma deeri yok denecek kadar az onlarca ile bouurken; bugn, 80 sevi de (100'lk bir 301 skalada) katma deere sahip bir i listeye bile giremiyor. nk 80 deerindeki bir i, 90seviyesindeki "ok iyi" ilere gre "iyi" seviyesinde bir itir. "VVilliam Shakespeare'i n; "yi, ok iyinin dmandr" szne uygun olarak, haftalk faaliyet planm hazrlarken, lan bu iyilerin listeye girmesine izin vermiyorum, ite, yaam kalitemizi belirleyen , bu ok iyilerin saysdr. Misyon Bildiriminden Gnlk Faaliyetlere Vizyon ve misyonun birleik ifadesi olan misyon bildirimini, 7. Ksm'da hazrlamtk. Dah onra bu misyon bildirimi dorultusunda; stratejik, taktik ve operasyon hedeflerimi zi belirlemitik. Operasyon hedeflerinin, haftalk faaliyet plan sayesinde eyleme geir ileceini de belirtmitik. te, operasyon hedeflerimize uygun olarak belirlenen gnlk faa iyetlerin, yaammzda pratie dklmesi ile; aada grld gibi misyondan gnlk faali tamamlanm ve misyon bildirimimiz hayata geirilmi olur. MSYON BLDRM OPERASYON j HEDEFLRt i -----s HAFTALIK FAALYET PLANI <=> GNLK FAALYETLER Haftalk faaliyetler; kiisel, aile, i ve evre yaam alanlarndaki rollerimiz gerei yapm gereken tm etkinliklerdir. te bu etkinlikler, bizim ara hedeflerimize ve nihai amacmz olan misyon bildirimimize ulamamz salayacak faaliyetlerI 302 den oluur. Dier bir deyile, haftalk faaliyetler; tm ama ve hedeflerimizin pratie yan ma geirildii etkinliklerdir. Bu faaliyetlerin yer ald plan da, "Haftalk Faaliyet Pla FP)" olarak adlandrmak istiyorum. Gnlk faaliyetler; misyon bildirimi, stratejik ve taktik ara hedeflerle uyumlu olma kla birlikte, zellikle operasyon hedeflerini gnlk yaamda pratie dkecek etkinliklerden oluur. te bu etkinlikler, zaman ynetimi planmz olan HFP'yi olutururlar. HFP; her haf tekrarlanan, srekli geliim arkmz da oluturan ve 9. Ksm'da anlatlacak olan "Kiise n (KGP)"nm da bir parasn tekil eder. imdi, HFP'yi daha yakndan tanyalm. Haftalk Faaliyet Plan Nedir? HFP; 7 gn, 24 saatlik tm etkinlikleri kapsayan bir plandr. Bir anlamda; faaliyetler imizin tamamn, haftalk perspektifte bir btn olarak grmemizi salar. Bu plan, daha ok teli yaam karesi etkinliklerini iermelidir. Kaliteli yaam karesi faaliyetleri; mevc ut durumu korumay deil, srekli deimeyi ve gelimeyi ama edinir. Planlama esnasnda z , temel ve kiisel yaam alanlarnda dengeyi salamaya zen gsterilmelidir. Ayrca, gnlk etlerin mutlaka misyonla balants olmaldr. Balants olmayan faaliyetlere, yer verilme ir. Sz konusu bu plan, bizim dsal kutup yldzna yapacamz yolculukta bize hizmet eden bi Bu nedenle, planlarn esiri deil, hakimi olmalyz. Nasl ki ormanda ilerlerken kutup yld bakarak yolumuzu buluyorsak, ara hedefleri303 mize doru ilerlerken de misyon bildirimimize bakarz. Bu sayede ynmz muhafaza eder, ki el kaynaklarmz etkili bir ekilde kullanrz. HFP; bizi rotamzdan saptracak faaliyetle amannda farkna varmamz, gerektiinde yanltma ve israf karesi faaliyetlerini reddetmemi i salar. HFP ile; nemli ilere ncelik tanyabilir, aciliyetin bizi esir almasna frsat meden gerekli tedbirleri alabiliriz. Gereklemeyen faaliyetleri sorgulayabilir, ger ektiinde bir sonraki haftaya aktarabiliriz. Bu sayede, ynmz kaybetmeden nihai amalar doru adm adm ilerleyebiliriz. HFP'yi planlarken; btn gnleri doldurmamak, nmze kabilecek katma deeri yksek ani f r iin bo yerler brakmak gerekir. Bu sayede, srpriz bir ekilde ortaya kacak nemli fa tler iin zaman bulmakta sknt ekmemi oluruz. Faaliyetlerin planlanmas bakmndan die i nokta ise, stres yk ok fazla olan faaliyetleri ayn gne planlamamak gerekir. Bu tr f aliyetleri, mmknse haftann deiik gnlerine yayarak, kiisel sigortamzn atmasna nede cek ar yklenmelerden kanmak gerekir. Sonu olarak HFP; srekli geliim ve deiim iinde olduumuz, misyon bildirimi ve ara hede

rimizi yaama geirdiimiz bir plandr. Bu plan, kaliteli yaama ulama yolunda yaplacak e mli ve katma deeri en yksek faaliyetlerin banda gelir. nk HFP, kiisel kaynaklarmz eden, bir ama dorultusunda etkili bir ekilde kullanmamza imkan salar. Hatta, zaman ku lanmadan nce, tasarruf ettiimiz bir plandr. 304 Haftalk Faaliyet Plannn Hazrlanmas Haftalk faaliyet plann hazrlamak iin; ncelikle gelecek haftalarda yapmamz gereken fa yetleri, aklmza geldike ajandamzn ilgili sayfasna not alrz. Bylece; hem yapmamz g aliyetlerin gereksiz yere zihnimizi megul etmesine izin vermemi, hem de haftalk faa liyet plan iin gerekli veri- leri nceden hazrlam oluruz. Bu sayede, HFP'yi hazrlark adece ajandamzn ilgili sayfalarna bir gz atmamz yeterli olur. Plan hazrlamak iin, haftada bir gn -hafta sonu olabilir-15-20 dakikalk bir sre ayrma eterli olacaktr. HFP'yi, bilgisayardaki nceki haftalara ait planlardan bir kopya a larak, kolayca hazrlarz. Eer bilgisayar yoksa, fotokopi ile oaltlan formlar bu amal lanabiliriz. Bu planlama esnasnda; misyon bildirimimiz, temel ve kiisel yaam alanla rmzdaki rollerimiz, ara hedeflerimiz ve bir nceki haftaya ilikin planmz da gzden ge . Bylece, hem nceliklerimizi belirler, hem de yaam alanlarnda dengeyi salam oluruz. ektiinde, katma deeri dk ve hedeflerimize uymayan faaliyetleri isel deerlerimiz saye de reddedebiliriz. Planlama esnasnda; "Bir tala, iki ku vurmak" deyimine uygun olarak, farkl yaam alanla rndaki faaliyetlerin bazlarn birletirebiliriz. rnein; aile yaam alanndaki babalk yerine getirmem gereken faaliyetlerden bir tanesi olan, byk kzmla ilgilenme faaliyet ini; kiisel yaam alanndaki spor faaliyeti ile birletirerek, kzmla beraber yzmeye gid lirim. Bu taktirde, zaman ok daha etkili kullanm olurum. 305 HFP'yi hazrladktan sonra uygular, uygulama sonularn her yeni plan hazrlarken gzden iz. Faaliyetlerin haftalk bazda planlanmas, bize gerekli hazrlklar nceden yapabilme v ncelikle yaammzdaki byk talan yerletirebilme imkan tanr. HFP sayesinde, yaam ka tracak nemli etkinlikleri ncelikli olarak yaama geirme imkan buluruz. Bu planlama esn snda, sadece kendi yaammz zenginletirmeyi deil, ayn zamanda dier insanlarn yaam e katk salayacak faaliyetleri de planlama frsatn elde ederiz. rnek Bir Haftalk Faaliyet Plan HFP'yi hazrlarken ilk olarak, operasyon hedeflerimize ulamamz salayacak o ha/taya i likin faaliyetleri belirleriz. Daha sonra bu faaliyetleri, nem ve nceliklerine gre sr alarz. Faaliyetleri sraladktan sonra, mdi de HFP'ye ilememiz gerekir. Plan esas olara , iki blmden olumaktadr. Birinci blm, drt temel yaam alannda stlendiimiz roller rle ilgili yerine getirmemiz gereken gnlk faaliyetleri kapsar. Faaliyetler, mutlak a nem ve nceliklerine gre sralanm olmaldr. Ayrca, zamana duyarl faaliyetlerin yan t konmaldr, iaretli faaliyetler, zamana duyarl faaliyetler olup, mutlaka belirtilen zamanda yaplmas gereken etkinliklerdir. kinci blm ise, haftann yedi gnnn saatlere blnmesi ile elde edilen bir izelgeden o , her gnn alt blmnde, o gne ait nem ve ncelikli iler arasnda yer almayan ancak ye rmemiz halinde faydal olan dier fa306 aliyetlerin yazlaca bir blm vardr. Zaman iinde, faaliyetleri dorudan HFP'ye aktarac atii kazanrz. rnein, benim 03-09 Eyll 2001 dnemini kapsayan haftalk faaliyetlerim, yaam alanlarna gre yleydi: Tablo 10: rnek Bir Haftalk Faaliyet Plan YAAM ALANI KSEL ALE EVRE FAALYETLER 1. Check-up iin randevu alnmas 2. Kiisel Geliim: Empatik etkin dinleme 3. Spor 4. Kitap yazm 5. Master kayt yenileme ilemleri 6. Ayn kitaplarnn seilmesi 1. Kk kzmn muayenesi

2. Aile toplants 3. Ailece sinemaya gidilmesi 4. Byk kzmn drama kursu kaydnn yenilenmesi 5. Evdeki tamiratlarn yaplmas 1. ihra edilen mallarla ilgili gmrk sorununun zlmesi 2. Personelin eitilmesi 3. haleye katlm 4. Aratrma raporunun okunmas 5. Yunanistan'a numune gnderilmesi 6. Teklif dosyasnn hazrlanmas 7. hale iin teklif verilmesi 1. Hastane ziyareti 2. Seminer sunumu 3. l.B. ziyareti 4. Piknik koordinesi 5. Apartman yneticisi seimi 307 36. HAFTALIK FAALYET PLANI * (03-09 Eyll 2001) ALANLARI 1 "OU*RVE FAALYETLER BREY. YAZAR, OREKC1 * Haftalk Faaliyet Plan'nn hazrlanmasnda, Stephen R. Covey'in "nemli ilere ncelik" erinden yararlanlmtr. 308 36. HAFTALIK FAALYET PLANI (03-09 Eyll 2001) ARAMBA 05 PEREMBE O6 Kiisel Kitap yazan Kitap yazm K.,U. CUMARTESl-08 i PAZ4RO8 clOtliJn) S"Bti imiatl C"H;lm saati turp vaz Kiittp va&U Kitap vaam JjUsiflelGeU DER t Kitap vazt Hastane mure Miistcr kaval vcnHeine" Kitap y Evdeki laniraia!Adg toplants (tm)- -^^^____I ~ Kttg yazan ER QHC, Kitap yaxtt?i iisel GtUlm E& SC Kitap yazm

"Haftalk Faaliyet Plan"m grdkten sonra, imdi de sra, zaman etkili kullanabilmek iin kli hususlar renmeye geldi. Bu balamda, zamanmz alan etmenleri iyi tanmamz gereki

Zaman Hrszlar 309 Gnlk yaamda, zamanmz alan bir ok etmen vardr. Bu etmenler, gerekli tedbir alnmad i strese sokan, gnlk yaamdan aldmz tad azaltan, dengesiz yaamamza neden olan etme Bunlardan bazlar unlardr: 1. Kesintiler: Sk sk alan telefonlar, at kap yaplan grmeler, alarm veren ve annda erektiren olaylar bu kesintilerden bazlardr. Etkili bir zaman ynetimi iin, bu kesinti lerin minumum seviyeye indirilmesi gerekir. 2. An yaayamama: insanlarn ou, ya gemiteki kin, intikam, nefret ve pimanlk duygula da gelecein kayg ve endieleriyle yaarlar. Bu tr olumsuz duygularn hibir yarar olma zamanmz alarak bizi verimsiz klarlar. Bu nedenle, 4. Ksm'da anlatlan teknikler saye bu tr duygulardan bir an nce kurtulmak gerekir. 3. Erteleme alkanl: eitli sebeplerden dolay sevmediimiz ya da zor bulduumuz iler eleriz. Bu kestirme yol, bize bir fayda salamad gibi, zihnimizi srekli megul ederek v rimliliimizi azaltr. Hatta moralimizi bozar. Bu sebeple, ertelediimiz sevimsiz ve z or ileri, sabahn erken saatlerinde yaparak gereksiz ykten kurtulmak gerekir. 4. Ayn anda birden ok i yapma: Baz insanlar, ayn anda birden ok faaliyetle urarlar lma yntemi, baz insanlar ok verimli klarken, bazlarn ise verimsiz klmaktadr. Bu ann kendisini iyi tanmas, kiisel zellikleri dorultusunda bir yntem belirlemesi gerek 310 5. Danklk: Danklk da, zamanmz alan faktrlerden bir tanesidir. nsann arad si iin, nceden bir planlama yapmas gerekir. Bu balamda, ihtiyac olan eyleri bir dzen isinde belli yerlere koymas gerekir ki, ihtiya halinde kolayca bulabilsin. 6. Planszlk: lkemizin ve Trk insannn zamann alan en nemli husus, planszlktr. an olmak zere tm kaynaklarmzn israfna yol aan en nemli toplumsal hastalmzdr. P ya da kurumlarda, bir yn birlii olmadndan, her seferinde kouya yeniden balanr. 7. ncelikleri belirleyememe: nceliklerin belirlenmemi olmas, dk katma deerli faali re de zaman harcanmas sonucunu dourur. nceliklerimizin farknda olmaymzdan dolay, h miz ve reddetmemiz gereken faaliyetleri reddedemeyiz. Sonuta, zamanmz etkisiz kullan m oluruz. 8. An krtasiyecilik: Brokrasi olarak da adlandrlan bu durum, kaynaklarmz israf ed anmz alan en nemli faktrlerdendir. Kayt tutmak, konular yazl hale getirmek gerekl ak gereinden fazla krtasiyecilik israfa yol aar. Bu sorunun temelinde, insanlarn bir birine olan gvensizlii yatar. Zaman Etkili Kullanmann Yollar Alman filozofu Schopenhauer; "Sradan bir insan zamann nasl harcayacan dnr, akll tasarruf edeceini" der. Zaman kesinlikle tasarruf etmeliyiz. En iyi tasar311 ruf, planlarken yaplan tasarruftur. Kaliteli bir yaam iin, bata zaman olmak zere kiis l kaynaklarmz etkili bir ekilde kullanmalyz. Zaman tasarruf etmenin ve etkili kullan yollarndan bazlar unlardr: 1. Zamannz ynetin: Zamandan ok kazanmann en iyi yolu, az harcamaktr. Her zaman eylem emeden nce dnn. Zamannz bir plan dahilinde etkili bir ekilde ynetin. Bu konuda e a; ileri doru yapmak deil, doru ileri yapmaktr. Bu nedenle atacamz ilk adm, misyo hedeflerimizle uyumlu nemli faaliyetleri ve bunlarn ncelik derecelerini belirlemekt ir. Zamanmzn byk blmn, kaliteli yaam karesi etkinliklerine ayrmak gerekir. 2. Yarm i brakmayn: Bir ie baladnzda her zaman onu bitirmeye aln. Stres, yor e motivasyon kayb ounlukla bitirilmemi ilerden kaynaklanr. 3. Erken kalkn: Zaman etkili kullanmann yollarndan birisi de, erken kalkma alkanl tir. Bir insan sabahlar erken kalkma alkanl edindii taktirde, hayatta huzur, mutlulu e zenginlik yolunda en nemli adm atm demektir. Yapmak isteyip de vakit bulamadnz inizi yapabilir; kimsenin sizi rahatsz etmedii bu saatlerde, nemli projeler zerinde kesintisiz olarak alabilir; kendinize vakit ayrabilir ya da sevdiiniz bir kitab okuya ilirsiniz. Veya, sessizliin sesini dinleyerek, kendi i dnyanzda bir yolculua kabilir iz. 4. Erteleme alkanln terk edin: Sevimsiz ve zor bulduunuz grevleri ertelemeyin. Sre elediiniz ilerin ze312 rine gidin. En verimli olduunuz zaman dilimlerinin farknda olun, zor ileri bu dnemle rde halledin. Bunu ruh salnza olumsuz katkda bulunduu iin yapn. Yeni bilgiler topl

rekiyorsa toplayn. 5. leri paralayn: Henry Ford; "Eer bir ii paralayabi-liyorsanz, zlmeyecek sorun r. Bu nedenle ok zor ileri, paralayarak halledin. 6. Her eyi organize edin: Zaman etkili kullanabilmek iin gerekli hususlardan bir t anesi de, organize olmaktr. Yeni bir sorunla karlaldnda yaplacak ilk i, derhal si aktr. Bu nedenle, zamannz alan her konuyu organize edin ve dzenleyin. Aradmz en abileceimiz sistemler kurun. inize yaramayan, kalabalk eden eyleri ise derhal pe at 7. leri delege edin: Bir bakasnn, sizden daha iyi yapabilecei bir ie vakit harcamay ii en iyi yapanlara delege edin, sizler zamannzn byk bir blmn projenizin kilit n rinde alarak geirin. Veya tasarruf edeceiniz zaman kendiniz ya da aileniz iin harcay elege ettiiniz ileri, yaplmas gereken gnden birka gn ncesine ajandanza kaydederek i yapn. Takibini yapmadnz bir iin, zamannda sonulandrlmayacam bilin. 8. Hazrlkl olun: Her yerde retim yapacak, ekstradan kacak zaman deerlendirecek bir da olmalsnz. Beklenmedik rtarlar, trafik skkl ve randevulardaki gecikmeleri fayd deerlendirmek ve gereksiz stresten 313 kanmak iin, antanzda okuyacanz veya zerinde alacanz yeterince konu olsun. 9. An yaamay reniniz: Gemi veya gelecekte deil, bulunduunuz an yaamay renini gereksiz yklerden kurtulacak, yaamdan byk zevk alacaksnz. Gemi ve gelecee gitmeniz yorsa, bunu belirli sreler iin, bilinli bir ekilde yapmanz gerekir. 10. Kesintileri azaltn: Zamann verimli kullanlmas yolunda en byk engellerden birisid kesintilerdir. inizi yaparken blnmeleri ve kesintileri en aza indirgeyin. Kesintile ri en az seviyeye indirmek iin; grmelerinizi organize edecek bir sekreterden yararla nabilir yada telesekreter kullanabilirsiniz. Kesintisiz zaman dilimleri halinde a lmaya zen gsterin. 11. Dinlenmeye vakit ayrn: Bir insann dengeli ve kaliteli bir yaam srmesi iin, kiis yaam alanlarna yeterince vakit ayrmas gerekir. Dinlenmeye yeterli vakti ayramayan ins anlarn, retkenlikleri de zamanla azalr. Fiziksel, zihinsel, duygusal ve tinsel salkla rnda bozulma meydana gelir. Bu bozulma neticesi; mutluluu, verimlilii ve yaamdan ala ca zevk de azalr. 314 Trk Toplumunda Zaman Kavram Ne yazk ki, Trk toplumunda zaman kavram diye bir ey yok. Zamana gereken nem verilmiyo r. nsanlarmz, en byk hazinenin henz bilincinde deiller. Herhangi bir sipari verdii "Ka dakikada hazr olur?" diye sorduunuz zaman, hep ayn klielemi cevab alyorsunuz; ada hazr abi." Bu szn anlamn bilmeyenlere tercme etmek gerekir; burada kastedilen, s olarak be dakika (5x60=300 saniye) deildir. Yani vatanda demek istiyor ki; "abuk olm as iin elimden gelen gayreti gstereceim. Ancak, ne kadar bekleyeceinizi bilemem." Trk insan olarak bizler, randevularmza da sadk deiliz. Szlerimizi, sz verdiimiz za adiren yerine getiririz. Bu durum, ou kez art niyetli olduumuzdan deil, zaman konusu ndaki bilin eksikliinden kaynaklanr. Yani, zaman konusunda gerekli kltr tam olarak al bilmi deiliz. Bu arada, ark kurnazln da ok iyi bildiimizi ilave etmeliyim. Kemal ahin, "Zirvedeki ahin" adl kitabnda, henz Trkiye'deki irketlerini kurmadan nc pta kiilerin, ortada mal olmad halde; "Bugn ykleyeceim,.yarn ykleyeceim, gece k orum" diyerek kendisini sk sk aldattklarndan sz ederek u rnei verir: "Bir Alman ia tyor, sipari verdii mal iin 'TIR kt' demiler. Bir hafta gemi, 10 gn gemi TIR y 'ye gitmi [gelmi]. Brakn TIR'n kmasn, daha maln bile retilmediini grnce ok o da ok hassas bu Alman vatandann yaad durumu tahmin edebiliyor 8) ahin, Kemal. Zirvedeki ahin, s. 101. 315 musunuz? Zamana verilen nem konusunda, bir rnekte kendi yaammdan vermek istiyorum: Arapa rendiim kurs merkezinde, ders zi ald halde retmenler derse zamannda girme a dersten erken karlard. Zaman konusunda bir standardn olmad ve zaman kavramnn bul urs merkezinde, ounlukla Arap ve Trk retmenler alrd. Son dersin biti zili ise, g -6 dakika erken alard. Bir gn, zilin erken almasnn sebebini aratrmaya karar verdim. lan grevliye, zilin erken alnmasnn sebebini sorduumda bana, saf bir ekilde; "O saatt alkan belediye otobsne yetimek iin erken alyorum" dedi. Bu kurs merkezinde, bir grev in otobse yetimesi, 200 kiinin dersinden daha nemliydi. ngilizce'mi gelitirdiim kurs merkezinde ise, tam tersi bir anlay vard: Mdr de dahil k zere, tm retmenler ngiliz vatandayd. ki yl sreyle devam ettiim kurs merkezind

herhangi birinin derse ge geldiine ya da dersten erken ktna bir kez olsun tank olm atta bazen kendimi kt hissettiim zamanlar, dersin bir an nce bitmesini ister, son da kikalar iple ekerdim. Tam o srada retmen, dersi oyunla retmeye balard. Ders bitti kla da ders bir ka dakika gemi olurdu. retmenlerin ders disiplinine ve zaman konusund a gstermi olduklar titizlie her zaman sayg duydum. Her insan, sahip olduu zamana byk bir zen gstermelidir. Daha da nemlisi, zellikle il e bulunduu dier insanlarn zamanna gerekli zeni gstermelidir. Bu zen, ayn zamanda o olgunluk derecesinin de bir gstergesidir. lkeleri incelediimizde; lkelerin gelimilik dzeyi ile, za316 man kullanma becerilerinin birbirine paralel olduunu grrz. Zaman etkili kullanan topl mlar, ayn zamanda; ekonomik, sosyal, kltrel ve bilimsel ynlerden de gelimi toplumlard Szmn z Kaliteli yaama ulamak isteyen her insan, kiisel kaynaklarnn en nemlisi olan zaman, d utup yldzn olutu,-ran misyon bildirimi dorultusunda etkili bir ekilde kullanmay r . 8. Ksm da burada bitirdikten sonra, imdi de sra; fiziksel, zihinsel, duygusal ve tin sel ynden tam bir iyilik hali iinde olmamz iin gerekli hususlar renmeye geldi. te, iin ele almamz gereken konu "Kiisel Geliim" konusudur. 09 KSEL GELM "Bakasndan stn olmamz nemli deildir; nemli olan dnk halimizden stn olmamzdr." Hint Atasz Aslnda yaamda, her insann kiisel bir portfy vardr. Bu portfyde olanlar, yaam kalit ok nemlidir. Bizler, yaammz boyunca kiisel kaynaklarmz -zaman, para, enerji, yete - kullanarak, portfymze bir eyler katarz, ikinci yaammzda -emeklilik, yeni bir i k .-ise, bu portfymze kattmz eyleri kullanrz. Yani, birinci yaammzda portfymz a bizim sermayemiz olur. "Ne katarsan ana, o kar karna" atasznde olduu gibi, bir a ne ekmisek onu bieriz. yi bir eitim almak, sal korumak, yabanc dil renmek, kalit ikilerine sahip olmak, iyi bir mesleki kariyer edinmek, kaliteli dostlara sahip o lmak, tasarruf edilmi para potfydekilerden bazlardr. Peki ya sizin portfynzde neler var, hi dndnz m? Bugne kadar kiisel portfynze her gn yeni bir eyler ilave ediyor musunuz? Kii318 sel potansiyelinizi etkili bir ekilde kullanyor musunuz? Srekli geliim ve deiim iind isiniz? Yoksa, kiisel kaynaklarnz israf m ediyorsunuz? Portfynzde bir eyler olmas l potansiyelinizi belirlenmi amalar dorultusunda bilinli ve etkili bir ekilde kullanm anz, srekli geliim ve deiim iinde olmanz gerekir. Tpk, Milton Humason'un aadaki duu gibi. te, Humason'un gerek yaam yks:1 2O.Yzyhn balarnda, dnyann en byk teleskopu Los Angeles yaknndaki Wilson Da zer ordu. Teleskopun ok byk paralarnn da tepesine katr srtnda tanmas gerekmiti. K lan Milton Humason adnda biri, dan tepesine mekanik, optik malzemeyle bilgin, mhendi s ve yetkili kiileri katr srtnda tama grevini stlendi. Atyla katr kervannn nn trmanrken semerin hemen ardnda duran kpeinin peneleri de omzundan eksik deildi. Tt , kumarbaz, polo oyununda baarl ve o zamanlar hanmefendilerin erkei tanmna giren bir i. Ortaokuldan te bir eitimi yoktu. Ama zekiydi. Her eyi inceden inceye soruturur, re meye alrd. Bu arada dan zirvelerine tad aygtlarn da neyin nesi olduunu sorma Derken Humason gzlemevinde bir sr garip grevlere atand; elektriki yardmclna, kap malzemesini ve aygtlarn getirmeye yardmc olduu teleskop donanm temizleyiciliine. e, sylendiine gre, teleskop ^gzlemci yardmcs hastalanm ve Humason'dan yerine geme i. Aygtlar kullanmada ylesine zen ve ustalk gs319 termi ki, ksa zamanda teleskop teknisyeni grevi verilmi. Ayn zamanda gzlemci yardmc lmu. Birinci Dnya Savandan hemen sonra Wilson'a n ksa zamanda yaylan Edwin Hubble geldi. arlak bir astronomdu. Sarmal bulutsularn aslnda "evren adalar" olduklarn, bizim kendi Samanyolu Galaksimiz gibi ok sayda kocaman yldz kmelerinden ibaret bulunduklarn, so kantlayan Hubble'dr. Galaksilere olan uzaklklar lmeye yarayan yldzlara ilikin bble akl etmitir. Hubble ve Humason inanlmayacak kadar uyum iinde alan bir ekip ol du. Lowell Gzlemevinde alan astronom V.M.Slipher'in bir buluuna dayanarak uzak

galaksilerin tayf incelemesine koyuldular. Sonradan Homason'un uzak galaksiler tayf lmnde byk bir ustalk kazand grld. Profesyonel astronomdan daha iyi sonul zamanda vVilson Gzlemevi kadrosuna alnd, bilimsel verilerin ounu rendi. Astronomlar iasnda saylan ve zengin bir kii olarak ld. Humason'un yaam yks, gerek bir kiisel deiim ve geliim yksdr. Humason'da olduu rse ve potansiyelini etkili ve doru bir ekilde kullanrsa, baaramayaca hibir i, ula ibir hedef yoktur. Yeterki muhasebemizi gnlk olarak yapalm. Ve, her gn kendimize; "Bu gn kendimi gelitirecek ne yaptm?", "Dier insanlarn yaam kalitelerine herhangi bir kat a bulundum mu?" diye soralm. Kiisel geliim; ya, cinsiyet vb. faktrlere de bal deild 1) Saan, Cari. Kozmos, s. 210. 320 Kiisel Geliimin Ya Yoktur! Dnyada ve lkemizde yle insanlar vardr ki, mesleklerinin zirvesine, an ve hrete olduk eri yalarda ulamlar ve adlarn tarihe altn harflerle yazdrmlardr. te, Nejat Muzine" adl eserinden derlediim baz isimler:2 1. Churchill, 65 yanda iken ingiltere Babakan oldu. 2. Bismarck, Alman Birlii'ni salad vakit 70 yanda idi. 3. Mimar Sinan, byk eseri Sleymaniye Camii'ni bitirdii zaman 70'ini gemiti. 4. Baz mzikologlar, Verdi'nin operalar arasnda en iyisinin, "Otello" olduunu sylerl r. Verdi, Otello'yu besteledii zaman 75 yanda idi. 5. Astronom Laplace, 78 yanda ld zaman iinin banda idi; son sz u oldu: "Bildik y; bilmediklerimiz muazzam." 6. Alman airi ve dramatisti Goethe, 83 yanda ld; en byk eseri Faust'u, lmnden bi e bitirdi. 7. Michelangelo, gerekten hayatnn sonuna kadar renmekte devam etti; en byk eserini ieta'y (ldrlm Hz. sa'y annesi Meryem'in kollarnda gsteren heykeli) tamamlad za . 8. Trk kltrne 173'den fazla eser veren tarihi Cemal Ku-tay, "Trke ibadet" adl ese 89 yanda yazd. 9. George Bernard Shaw, piyeslerinden biri ilk defa sahnelendii vakit 94 yanda id i. lO.Mehur ressam Titian, Leponto Sava adl lmsz eserini, lmnden bir yl nce, 98 ya ad. 2) Muallimolu, Nejat. Hazine, s. 163-166. 321 te, ""renmenin ya yoktur" szne uygun ok gzel bir rnek daha: Milliyet Gazetesi'ni gre;3 "Jaws", "E.T.", "Jurassic Park", "Er Ryan' Kurtarmak"gibi dnyaca nl filmlere im za atan Oscar dll Amerikal ynetmen Ste-ven Spielberg, 55 yanda niversite mezunu old yl nce Hollywood uruna brakt California Eyalet niversite-si'ndeki renimini, bu y Grld gibi, kiisel geliimin ya yoktur, yeter ki insan istesin. "Kapasitelerini sonuna kadar kararllkla kullanmalar halinde en yoksul insanlar bile ok ey baarabilirler; g dnemleri sadece tehlike olarak deil, renme frsat olarak k ve baarszlk durumlarnda, insan daha g- lenmi olarak yeniden doabilir; baar, k ve riskten nefret etmeye yol aarsa, kiisel geliimi durdurabilir; baarlarn mtevaz iimde deerlendirmeye istekli olmak kiisel geliimin zdr."4 Kiisel geliim; Olgun insan olma yolunda, bireyin sahip olduu potansiyeli etkili bir ekilde kullanarak, yaamnda srekli iyiletirmeler yapmasdr. Bu geliim; fiziksel, zih , duygusal ve tinsel olmak zere drt alann kapsar. Bu drt alndaki srekli geliim ve d Kiisel Geliim Plan (KGP)", sayesinde mmkn olur. Planlanm hususlar ise, 8. Ksm'da n haftalk faaliyet plan ile gnlk yaama geirilir. imdi, kiisel geliimimizi salayac lann tek tek ele alalm. 3) Milliyet Gazetesi, 16 Mays 2002. 4) Kotter, John P. Matsushita Liderlii, s. 212. 322 Fiziksel Alanda Geliim "Salam kafa salam vcutta bulunur" zdeyiine uygun olarak; fiziksel ynden gelimek, fiz el olgunlua erimek iin yaplmas gereken faaliyetleri kapsar. Bu faaliyetlerden bazlar ardr; dzenli ve dengeli beslenmek, nleyici salk hizmetlerinden (check-up vb.) yararla nmak, dzenli ve dengeli uyumak, spor yapmak, dinlenmek, bedene zarar verecek alkanlk lardan uzak durmaktr.

1. Salkl yaam: Gnlk yaamda; evde kullandmz en kk aletlerin bile kontrol ve ba rabamzn bile, her ay dzenli olarak bakmn yaptrrz. Ancak, i kiisel muayene ve bak nu ounlukla ihmal ederiz. Bu durum; lokomotifin ihmal edilip, vagona bakm yaptrlmasna benzer. Lokomotifin bakm ihmal edildikten sonra, vagonun bakmn yaptrmak neye yarar? S arabamzdan daha az m nemlidir? Bir televizyon programnda izlediim, rahmetli Vehbi Ko'un szleri hl kulaklanmdadr. Bu ibi hatrlyorum, aynen yle demiti; "Hayatta elde ettiiniz ev, araba, mal, mlk, para g tm baarlar iin bir sfr yazn. Yalnz bir eyin deeri Tdir, o da salk. Eer band niz kadar sfr yazn, sonu yine sfrdr." nl Alman air ve yazar Goethe ise, saln getirir; "nsanlar nce para kazanmak iin salklarn, sonra da salklarn kazanmak i rcarlar." te, salkl bir yaam iin baz neriler: 323 a. Yemeklerinizi yava yiyin, her lokmay iyi ineyin. b. Akamlan az yiyin. c. Krmz et yerine, beyaz eti tercih edin. d. Bol meyve ve sebze tketin. e. Sigara imeyin. f. Fazla alkol almayn. g. An miktarda kahve ve ay imeyin, h. En az ylda bir kez check-up yaptnn. i. Sevdiin ileri yapn. j. Dzenli olarak spor yapn. k. Tatil yapmay ihmal etmeyin. 1. Hobiler edinin. m. Dzenli uyuma alkanl edinin. 2. Salkl beslenme: Salkl olmak iin, az yemeli ve yediklerimizi iyi inemeliyiz. Ayr li beslenmeli ve daha ok sebze ve meyve tketmeliyiz. Dr. Paul Dudly White bu konud a; "Zengin bir adamn salkl yaamas iin bir yol vardr; bol egzersiz yapmak ve fakir b am gibi az yemek yemek" der. Az yemenin nemi hakknda, Anthony Robbins "Snrsz G" adl kitabnda bir aratrmadan s yle demektedir; "Dr. McCay yapt deneyde; denek farelerin yiyecek miktarn yar yary t ve farelerin mr iki kat artt. Benzer fakat daha ilgin bir deneyi daha sonra Dr. Edw ard J. Masaro yapt. Dr. Masaro; denek farelerini 3 ayr gruba ayrd. Birinci gruba ist edii kadar yiyecek verildi, ikinci grubun yiyecek miktar % 60 azaltld ve nc gruba d edikleri kadar yiyecek verildi fakat burada protein miktar yar yarya 324 azaltld. 8-10 gn sonra birinci grubun % 13', yiyecek miktar % 60 azaltlan ikinci grub n % 97'si, nc grubun % 50'si yayordu. Ksaca az yiyin, ok yaayn! Daha da ok yaam su bakmndan zengin gdalar yiyin."5 Trkiye'de her 100 kiiden 9'u eker hastas, bu hastalarn yzde 90'm 35 ya sonras eke lanlar oluturuyor. ABD'li diyabet uzman Prof. Harold E. Lebovitz; dzenli beslenmeme , fast-food yiyeceklerle n geirme, egzersiz yapmama, ar krmz et tketimi, alkol v ler tketmenin ksaca, Batl yaam tarznn eker hastalna neden olduunu belirtmekte v ulunmaktadr; "Sk sk ama az yiyin, bol bol su tketin, kolal iecekler yerine taze skl sular tketin, doal bitkisel aylar iin, meyve ve sebze arlkl beslenin, her gn dz yry yapn."6 Salkl bir yaam iin alman gdalara dikkat edilmesi gerektiini btn doktorlar syler. D'nin nde gelen eitim kurumlarndan Harvard Tp Fakltesi uzmanlar, yaptklar aratrma unda 9 besin maddesinin sofradan kesinlikle eksik edilmemesi gerektiini sylyorlar, ite ABD'li doktorlarn, "salkl yaamn temeli" dedikleri 9 besin ve faydalar:7 a. Brokoli: Gnlk C vitamini ihtiyacnzn % 97'si-ni karlar. Kanseri nleyici besin de dr. Vcudun hormon retimini arttrr. Gs kanseri, romatiz5) Robbins, Anthony. Snrsz G, s. 184 6) Sabah Gazetesi, 2 Haziran 2002. 7) Dokuz Hayati Besin. Gnderen: farukbudak@hotmail.com Alc: mcesitcioglu@hotmail.com Elektronik Posta Tarihi: 11.09.2001. 325 ma, diyabet ve kalp hastalklar riskini azaltr. Baklk sistemini glendirir. Haftada yarm kase yemeniz gerekir. b. Sarmsak: Kolesterol seviyenizi drr, antibak-teriyel etkiye sahiptir. Barsak ve g eri riskini azaltr. Her gn bir di sarmsak yemek gerekir. yice ezildikten sonra 10 dak

ika bekletilip i yenen sarmsak daha faydaldr. c. Kuru fasulye: Bakliyatlarn en salkls olup, kolesterol drc bir etkiye sahiptir stalklar, fel ve kolon kanseri riskini en aza indirir. Midede yava sindirildii iin di abetiklere tavsiye edilir. En az iki gnde bir halama ya da yemek olarak yarm kase y emek gerekir. zellikle pilavla bir arada yendiinde, yeterli hayvansal protein alnam ad durumlarda, vcudun temel protein ihtiyacn en iyi ekilde karlarlar. d. Yasz st: Kemikleri glendirir, ierdii kalsiyum ve D vitamini vcudu yeniler. Az y ceklerin yannda alndnda tansiyonu drr. Bbrek ta riskini de olduka drr. 50 deki kadnlarn gnde en az 1000 miligram kalsiyum (3 bardak) almas gerekiyor. e. Portakal: Souk algnlm iyiletirir, kolesterol seviyesini drr, kemikleri glen a olumas ve barsak kanseri riskini azaltr. Bir portakal, gnlk C vitamini ihtiyacm u karlar. Gnde en az 1 portakal yemek gerekiyor. 326 f. Balk: Uzmanlar balklar ierisinde de somonu tavsiye ediyor. Balk ya omega 3'n kalp izine kar koruduu, kalsiyum ve sodyum ihtiyacn karlad, romatizma yanmalarna iyi dnemi sanclarn hafiflettii belirtiliyor. Haftada bir kez balk yemek gerekiyor. g. Tofu: Soya style hazrlanan tofu (peynire benzer bir yiyecek), kalbi korur. Kole sterol drc etkiye sahiptir. Menopoz dnemini ksaltr, bbrekleri korur. Gnde 35-50 g yani kk bir kase tofu yemek gerekir. h. Domates: Bata prostat olmak zere mide ve barsak kanserine kar koruyucu etkiye sahi tir. Yalln etkilerini geciktirir. Kanserin yaylmasn engeller. Haftada 4-5 kez i o ek gerekir. i. Su: Yorgunluu alr, kaslar rahatlatr. Vcut ssn normal seviyede tutar, bbrek ta de 5 bardaktan fazla su imek, kadnlarda barsak kanseri riskini yar yarya azaltr. 3. Spor: Dzenli spor yapmann, salk zerinde inanlmaz etkileri vardr. Spor; kaslarmz k, gerginliimizi azaltr. Terleme yoluyla vcudumuzdan kirli atklarn atlmasn ve beden n temizlenmesini salar. Btn organlarmza bol oksijen gitmesine sebep olarak, onlarn da a iyi almasn salar. Bize kalori harcatarak, kilomuzu kontrol eder ve imanlamamz e Vcudumuzdaki endor-fin hormonunu artrarak, rahatlamamz salar. Baklk 327 sistemimizi kuvvetlendirerek, hastalklara kar mcadele etmemizi kolaylatrr. Dzenli s apmann dier faydalan ise unlardr;8 a. Kalbinizi ve akcierinizi glendirir. b. Kolesterol seviyenizi drr. c. Dikkatinizin artmasn ve hafzanzn kuvvetlenmesini salar. d. Seks gcnz artrr. e. zgveninizi gelitirir. f. Ruh durumunuzun dzelmesini salar. g. Yorgunlua kar direncinizi ve dayankllnz artrr. h. Kaslar ve kemikleri gelitirir, vcudunuzun iyi beslenmesini salar, i. Kan basncn . Kalp krizine yakalanma riskini azaltr, k. Daha iyi uyumamz salar. Zihinsel Alanda Geliim nl Amerikan hatibi Mark Twain'in; "Eitim, kafay gelitirmek demektir. Bellei doldurmak deil" szne uygun olarak, bilisel ynden gelimek, zihinsel olgunlua ulamak iin yapl n faaliyetleri kapsar. Bu faaliyetlerden bazlar unlardr; renmeyi renmek, dzenli ok l kazanmak, kiisel geliim seminerlerine katlmak, yaban dil ve eitli mesleki kursla ak, bata tatil olmak zere zihni dinlendirecek etkinliklerde bulunmak. Dnce-8) Rwshan, Arthur. Stres Ynetimi, s. 111-112. 328 me gre zenginlik, malda ve mlkde deildir. Asl zenginlik, beynimizin kvrmlarmdadr. Bu denle, en nemli geliim zihinsel geliimdir. 1. renmeyi renme: Srekli geliim ve deiim iin, renmeyi renmek gerekir. Bu da, ndimizi eitmekle mmkn olur. Bu zihinsel tranformasyon sonucu elde edilecek bilgi ve donanm sayesinde, yeni denizlere korkusuzca yelken aabiliriz. Bu nedenle Gibbon; "Her insan iki tr eitime sahiptir. Birincisi bakalarnn ona verdii eitim; ikincisi ki daha nemlisidir, onun kendi kendine salad eitimdir" der. nsann kendisi istemeden, hibir kimse ona yardmc olamaz. Bu nedenle, deiimi ve gelii nin kendisi istemelidir. Kaliteli yaama ulama yolunda gsterilecek en byk aba, kiisel liim iin harcanmaldr. Kiisel geliim, srekli gelimeyi ve arivimize yeni bilgiler il eyi gerektirir.

Bir insann kaliteli yaama ulaabilmesi; srekli gelimeye ve deimeye baldr. Her eyi ilde deitii ve gelitii bir evrende, bu deieme ayak uyduramayan insan geri kalr. Bu deiim ve geliimi en gzel "kaizen" szc ifade eder. Japon i dnyasnda, ok sk kul nin anlam, "srekli iyiletirme" demektir. Yani, her gn, her an yaammzda kk iyilet malyz. Hint atasznde olduu gibi, srekli olarak dnk halimizden stn olmaya aba har z. Peygamber'in; "ki gn bir olan, bizden deildir" sznde olduu gibi. 2. Okumann nemi: phesiz, kaliteli yaam yolunda en byk silahnz, dzenli okuma al Oku329 duka ve yeni bilgiler rendike, bilgi havuzunuz dolacak, dolduka hogr ve bilgelik ka aksnz. nemli olan, dzenli okuma alkanl kazanabilmektir. Her ne kadar ezbere dayal emimiz insanda okuma alkanln kreltiyorsa da, dzenli okuma alkanl her insan ii aldr. Okumann nemi hakknda, Sir John Herchel; "Her trl hal ve artlar altnda deimeden ben ak, btn mrm boyunca hayatn keder ve straplarndan beni koruyacak, bana mutluluk ve n na olacak bir zevk vermesi iin Allah'a dua etseydim; muhakkak ki ona, bana okuma ze vki vermesi iin yalvarrdm" demektedir. P. Pelaut ise; "Okuma alkanl kazanmayan bir retimi yarm kalm demektir" diyerek, konunun nemini ne kadar da gzel vurgulamtr. Ancak her nmze geleni geliigzel okumamak gerekir. Zaman, her nmze kan kitaba harc kadar deerlidir. Bu konuda seici olmak, ihtiya duyulan ya da okunmas gereken kitapl ar nceden belirlemek gerekir. Bu sayede; para, zaman ve enerji etkili bir ekilde ku llanlm olur. Kitaplar ok eitlidir; dinlenmek iin okunacak kitaplar vardr, renmek ak kitaplar vardr ve dnmek iin okunmas gereken kitaplar vardr. Nitekim bu konuda Bac "Baz kitaplar tat almak, baz kitaplar yutmak, baz kitaplar da ineyip sindirmek iindi " demektedir. Sonu olarak, amal ve bilinli seimler yaparak okumalyz. 3. Okuma(ma) alkanl: Dzenli okuma alkanl kazanarak, yaam yolculuumuzda dnyan 330 byk bilgelerini kendimize rehber yapabiliriz: Edison'nun ylmak bilmeyen azmini; Eme rson'un doa anlayn; Napole-on'un insanlar etkileme gcn, Lincoln'n adalet, sabr, yetilerini; Ford'un kendine gven ve srarcln; Amerika'nn en byk sanayicilerinden A ne-gie'nin, kendinden zeki insanlardan yararlanma becerisini; Atatrk'n liderlik zel liklerini kiisel karakter zelliklerimize dahil edebiliriz. Okuma alkanl; dzenli olarak, belli aralklarla ve belli younlukla okuma ilevinin s lidir. Prof. Dr. Tlin Salamtun'un "ada Ktphanecilik ve Dnce zgrl zerine" a e; "Bir nceki ylda; 1-5 kitap okuyan insan 'az okuyan', 6-20 kitap okuyan insan 'o kuyan', 21 ve daha fazla kitap okuyan insan 'ok okuyan', bir okul bitirdii halde d ers d kitap okumayan insanlar ise 'okumayan' olarak adlandrlmaktadr."9 Ne yazk ki, lkemiz insanlarnn yeteri kadar okuduklarn syleyemeyiz. Ankara Sosyal Ara ar Merkezi'nin (ANAR) 1465 kii zerinde yapt "2001 Yl Trkiye Gndem Aratr-mas"nm k halknn % 54.1'i hi kitap okumamaktadr. Yine, Piar-TN-Nelson'un "Trkiye Profili" ara masna gre ise, % 44.9'u hi kitap okumamaktadr. Avrupa Birlii lkelerinde, her 2.kiiye 1 gazete dmekte iken; Trkiye'de, yaklak 22 ki gazete dmektedir. 122 milyonluk Japonya'da ise, 57 milyon gnlk gazete satlmaktadr. Ja onya'nn yar nfusuna sahip Trkiye'de ise gnlk gazetelerin sat toplam, 3 milyon civa emizde, ktphane ve kaliteli kitap saysnn da yeterli olduunu sy9) zen, Ferhat. Trkiye'de Okuma Alkanl, s. xvm. 331 lemeyiz. Cneyt lsever, Hrriyet Gazetesi'ndeki kesinde, "Kitapsz Trk Milleti!" bal ne ve kitap saymza ilikin u bilgileri veriyor: Tablo 11: Ktphane ve Kitap Saylan S. NO LKE KTAP KTPHANE KTAP/NFUS SAYISI SAYISI ORANI ! 1 BULGARSTAN 41.245.762 4.237 5.15 2 SVRE 27.881.000 2.498 3.83 3 ALMANYA 149.205.000 14.372 2.50 4 :: NGLTERE 131.680.00 5.183 ; 2.19 TRKYE 11.296.391 : 1.310 0.16 1 Bizim insanlarmz; her eit kat oyunlarn, mankenlerin ve sanatlarn zel yaamlarn

lunumunu nasl yaptn ve daha bir ok gereksiz eyi renir. Ancak hayatta en ok gerekl iisel saln korumay, mutlulua ulama yollarn, dinleme yetisi kazanmay, nasl anab ha bir ok hayati konuyu renmez. 4. Okumamann sebepleri: Gnmzde Trk insan; zamannn byk bir blmn fiziksel ve g rini karlamak iin harcamaktadr. Yani insanlar, i ve a derdindedir. Ancak, bu okumamak iin tek neden deildir. nk ayn insan, istedii taktirde Marlboro sigaras iin para bu ktedir. Dier bir neden ise, zellikle son 20 ylda; mevcut deerlerin yerine paray koyan , okumadan ve al332 madan zengin olunan, kestirme yollardan paraya ulalan bir sistem yarattk. O zaman i nsanlar, ne diye okusun ki? phesiz bu nedenler, okumay olumsuz etkilemekle birlikte, okumamak iin yeterli nedenl er deildir. Asl sorun, ocuklara ailede okuma alkanlnn verilememesidir. Okuma alk ailede atlmaldr. Bunun iin ncelikle, anne ve baba okuma alkanlna sahip olmaldr lleri atlan okuma alkanl, okul ncesi eitim kurumlarnda gelitirilip daha sonraki e e pekitirilmelidir. Ne yazk ki, lkemizdeki ezbere dayal eitim sistemi; rencilerimize uma alkanl kazandrmak yle dursun, var olan da alp gtrmekte ve okuma nefreti kaz nefretle byyen genlerimiz, uzunca bir sre ellerine bir daha kitap almamaktadrlar. Oysa, plajlarda grdmz turistlerin byk bir ounluunun srekli okuduunu grr, onla Onlara okuma alkanl, hem aileleri, hem de eitim sistemleri tarafndan ok kk yal tedir. Atalarmz bouna, "aa ya iken eilir" dememilerdir; "nl romanc Reat Nuri G da yle der; 'Niye okumuyorlar?' demek, 'Niye piyano almyorlar' demek gibi bir eydir. Kafay kitap okumaya altrmak, parmaklar piyano almaya altrmaktan kolay deildir. , hazrlanmak lazm. Okumak, bir kitaptan alman elamanlarla kendine manevi bir dnya y apmak, onun iinde tek bana yaayabilmek demektir. Bu, ta ocukluktan balayan, uzun al r ve egzersizler neticesidir."10 10) zen, Ferhat. Trkiye'de Okuma Alkanl, s. 7. 333 Okumama sebeplerine ilikin, niversite ve dengi okul mezunlar arasnda yaplan bir arat da, "Niin Okumuyorsunuz?" sorusuna verilen cevaplar ve yzdeleri aadaki gibidir:11 Tablo 12: Trkiye'de Okumamann Nedenleri YZDES S. NO NEDEN 1 TELEVZYON NSANLARI KTAP OKUMAKTAN UZAKLATIRIYOR 30.3 2 OKUL ETMNDE OKUMA ALIKANLII VERLEMYOR 19.7 3 GEM KOULLARININ AIR OLMASI 4 KTAPLAR PAHALI 5 RENC DEVLERNtN FAZLALII 6 KTABA KARI YASAKI TUTUM 7 OKUYAN NSANLARA DEER VERLMEMES 8 DER NEDENLER 15.6 10.3 5.3 4.3 4.0 11.1 5. Okuma alkanl kazanma: Toplumlar, beyinlerini tembellikten kurtarabildikleri lde eli yaarlar. Bunun yolu ise, ocuklarmza yaamlarnn erken dnemlerinde kitap okuma al maktan geer. ocuklarmza okuma alkanl kazandrma yollarndan bazlar unlardr: a. Anne ve baba olarak, evde kitap okuyarak ocuklara rnek olmak. b. Akamlan yatarken, onlara hikyeler okumak. 11) zen, Ferhat. Trkiye'de Okuma Alkanl, s. 7. 334 c. zel gnlerde ve dllendirmek gerektiinde, kitap hediye etmek. d. ocuklar, kitaplara gtrmek. e. ocuk dergilerine abone yapmak. Baz insanlar ise, okumak iin vakit bulamamaktan yaknrlar. Bu konu, nelere ncelik verd iinize baldr. Ben, gnde en az saat okuyorum. yerime arabamla deil, servisle gidi isteki yaklak iki saatlik gidi-geli zamanm okumak iin deerlendiriyorum. Ayrca yeni

a istisnalar hari, akam 23.00'de yatp, 05.30 da kalkyorum. Bir saat de sabahlar okuyo rum. leyin de bir miktar okuma imkan buluyorum. antamda her zaman okumak zere bir eyl r tayorum, trafik sktnda, beklemem gereken yerlerde derhal kitabm ayor ve okuyo stedikleri taktirde, okumak iin gerekli zaman kendi yaam pastalarndan yaratrlar. te e, okumaya vakit yaratacak baz neriler; a. Gereksiz telefon grmelerini azaltn. b. Televizyon izlemeyi azaltn ve izlediklerinizde seici olun. c. Gazete okumay azaltn. d. Tm tasarruf edeceiniz zaman, okumaya ayrn. e. Erken kalkma alkanl edinerek, okumaya zaman yaratn. f. Hesapta olmayan rtar ve gecikmeler iin hazrlkl olun. g. Yolculuklarnz kitap okuyarak deerlendirin. 335 6. TV'nin etkisi: Televizyon ok yararl bir eitim arac olmasna ramen, ar ve kontrol nmlarda zararl olabilmektedir; "Kitle iletiim arac olarak ok yaygn kullanlan televiz , fertlerin daha az dnmelerine ve kolaya ynelmelerine, ekran karsnda hareketsiz ve t isiz pasif bir varlk durumuna dmelerine neden olarak, onlar sradan ve basit kiiler ko umuna drmektedir."12 Televizyonun en nemli etkisi ise, kontrolsz kullanldnda ariv kaytlarmza niteliksi eklemesidir. Bu yzden, programlarda seici olmak gerekir; "Nielson Index rakamlarna gre, bir ocuk liseyi bitirene kadar, snfta 11.000 saat geiriyor; televizyon e kran nnde geirdii saatlerin says ise 15.000. Rakamlar tekrar edeyim: Bir ocuk 18 y ii zaman, televizyon ekran nnde, okulda geirdii saatlerden daha fazla zaman harcam k. Bu ocuk, 18 yana geldii zaman, 18.000 cinayete, teferruatlar ile gsterilmi says asten yangn karma hadiselerine, bomba atlmalarna, kurunlanmalara, sahtekrlklara, ka ve zulme ahitlik etmi olacaktr. Bu gerek, on yan altndaki kk ocuklar iin hazrl yon dizilerinde, her bir dakikada bu tr bir hadisenin gsterilmesine eit. Genel olar ak sylemek gerekirse, her televizyon dizisinin yzde yetmi beinden fazlasnda, bir saat lik gsteride, yedi tane dehet uyandrc vak'a var."13 Bilim ve teknolojideki hzl geliim, her geen gn insan emeine olan ihtiyac azaltyor. rum, insann zorunlu ihtiyalarn karlamak iin daha az almas anlamna geli12) Erolu, Feyzullah. Davran Bilimleri, s. 134. 13) Muallimolu, Nejat. Hitabet, s. 112. 336 yor. Sonu olarak, insann kendisine ayraca bo vakitleri (leisure) artryor. Ancak bu itlerin, lkemizde olduu gibi israf edilmemesi gerekir. Bu bo vakitlerin deerlendiril me ekli, toplumlarn yaam kalitelerinin belirlenmesinde etkili olacaktr. Nitekim Batl eler, bu konuda birbirleriyle yar halindedir; "Batl insanlar, bu yarta geri kalmamak n, arta kalan bo vakitlerini zihni ve bedeni gelimeleri urunda, genel kltr seviyeleri ni gelitirmek urunda, hissi melekelerini gzelden zevk alacak tarzda gelitirmek urunda deerlendirirlerken bizler, byk bir ounlukla, saatlerce televizyon bandan ayrlmyor yor, zihni ve bedeni gelimemiz iin hibir ey yapmyor, bizlerin, daha iyi, daha olgun i nsanlar olmamz yolunda deerlendirilmesi gereken vakitlerimizi acmaszca ldrtyoruz."14 Kaliteli bir yaam iin; daha az TV izlemek, buradan tasarruf edilecek zaman ise kita p okumaya kullanmak gerekir. 7. Zihni sakinletirme: Kaliteli, mutlu ve huzurlu bir yaam iin, sakin bir zihne sah ip olmak gerekir. Zihni sakinletirmenin ve sakin bir zihne sahip olmann baz yollar un lardr: a. An yaamay renin. b. Haberkolik olmayn, tm gazeteleri bitirinceye kadar okumayn. c. Gerginlii artran; ay, kahve gibi Kantine grubu besin maddelerinin tketimini aza ltn. d. Zihniniz- camlan bir konuyu, ajandanzn ilgili sayfasna not almak suretiyle kaf anzdan atn. 14) Muallimolu, Nejat. Hitabet, s. 1045. 337 e. Skntlarnz einize ya da ok yakn bir arkadanza anlatn. Anlatacak kimseniz yok gibi yazya dkn. Yazdktan sonra da yrtp atn. f. Meditasyon ve yoga yapn. g. Erteleme alkanlklarnzdan vazgein, h. Yeterli miktarda ve dzenli uyuyun.

i. Zihninizde boalan yerlere, olumlu dnceler yerletirin. 8. Zihni etkili kullanma: Aklmza bazen, en olmadk yerlerde ve zamanlarda, ok ilgin fi kirler gelir. Eer bunlar zamannda kaydetmezsek, onlardan bir daha yararlanma imkanmz kalmaz. nk, o fikirden yararlanabilmemiz iin, ayn ilhamn yeniden gelmesini beklemeliy z. Bu tr fikirler, ounlukla bir daha gelmez. Gelse bile artk yaralanma imkan kalmayab ilir. Akla gelen ilgin ve nemli fikirler -ok uuk fikirler de olabilir-, derhal kayde dilmelidir. Benim bu kitab nasl yazdm anlataym: Uyku da dahil olmak zere, her zaman ve her yerd saat retim yapacak ekilde bir sistem kurdum. Bu nasl m oldu? Sadece kk bir bloknot v ir kalem sayesinde. Fikirler aklma geldike, bloknotuma konunun ana fikrini ksaca no t aldm, akamlar eve dndmde de bilgisayarm aarak konuyu detayl bir ekilde yazdm r ise, yatmadan nce bilinaltma verdim, sabah uyandmda ounlukla sorunlar zlm kitabn yazm aamas byle geti. Bu nedenle, her zaman yanmzda, aklmza gelen ilgin fikirleri kaydedebileceimiz bir blo not ve kalem tamalyz.

338 Ayrca zihin, her trden bilginin igal ettii bir plk deildir. Zihnimizi igal eden d alarak, zihnimizi rahatlatabiliriz. Bu maksatla, aklmza gelen ilgin fikirleri bir yere kaydetmek, ve daha sonra gereini yapmak gerekir. Bylece, hem bu ilgin fikirler i deerlendirmi, hem de zihnimizi gereksiz igallerden arndrm oluruz. Duygusal Alanda Geliim Duygusal ynden gelimek, duygusal olgunlua ulamak iin yaplmas gereken faaliyetleri ka r. Bu faaliyetlerden bazlar unlardr; sevmek ve sevilmek, an yaama alkanl kazanma salkl bir ekilde ifade etmeyi renmek, mizah ve hogr yetisi kazanmak, elenceye vak olumsuz duygularla baa kma ve balama yetisi kazanmak. Duygusal yaamn nemini, Vera Peiffer "Olumlu Dnme" adl eserinde u cmlelerle dile ge "Fiziksel sorunlar, her zaman duygusal uyumsuzluun bir iaretidir. Duygularnz yaayamad man gerilim doar. Gerilim, saldrganlk yaratr, eer u ya da bu ekilde boaltlamazsa i zihinsel ya da fiziksel hastala neden olur."15 Kaliteli bir yaam iin, duygusal ynden salkl olmak gerekir. Duygusal geliim asndan konu, sevmek ve sevilmektir. Sevgi konusu, neminden dolap ayr bir konu olarak "Kal iteli Aile"de ele alnmtr. Duygusal geliimle ilgili dier konular ise; 4. ve 6. Ksmla yrntl olarak ele alndndan, ayrca burada deinilmemitir. 339 Tinsel Alanda Geliim 15) Peiffer, Vera. Olumlu Dnme, s. 190. Manevi ve ruhsal adan gelimek, tinsel olgunlua ulamak iin yaplmas gereken faaliyetl apsar. Bu faaliyetlerden bazlar unlardr; tinsel inanlara ynelik ritellerde bulunmak, vil toplum kurulularnda gnll olarak almak, hayr ileri yapmak, eitli hobiler edi ardm faaliyetinde bulunmak. Grld gibi, tinsel yaam alan; dinin gerektirdii tm faaliyetleri, her eit tinsel i ynaklanan ritllerle-ri ve insann i dnyasna ynelik dier etkinlikleri de kapsar. "Tins inan" deyimini, en geni balamda; tm dinleri, din olarak kabul edilmeyen felsefeleri, dinsel amal olmayan insann i dnyasna ynelik her trl sosyal faaliyetleri de kapsay deyim olarak kullanyorum. Tinsel ynden gelimek iin; dzenli olarak hastane, bakmevi ve mezarlk ziyaretleri yapn imsesiz ocuklar sevindirin. ncelikle yaadnz evredeki dkn ve kimsesizlere yardm elere destek olun. Yardm derneklerinde aktif rol aln. Mezarlk ziyaretleri; her canl gibi bizimde bir gn leceimizi, zamanmzn sonsuz deil snrl olduu gereini kavra mizdeki kiisel kaynaklar etkili kullanmamz iin gerekli olan bilince erimemize yardmc ur. Fiziksel, zihinsel ve duygusal salmzla ilgilendiimiz kadar; manevi ve ruhsal yaam al olan, tinsel geliimimize de gerekli zeni gstermeliyiz. Bu drt alan, kiisel yaam alan uturan ve birbirini tamamlayan sinerjik paralardr. 340 1. Tinsel inanlarn nemi: Sosyal yapy dzenlemesi ve fertlerin davranlarn etkilemes topluml hayatnda nemli bir yere sahip olan sosyal kurumlardan bir tanesi de dindi r. Din; Tanr dncesine dayal toplumsal bir kurum olup, insanlarn doast glere, kut varlklara, tanrlara ya da Tanr'ya inanma, tapnma biiminde katldklar gizemsel olgudu

Bata semavi dinler ve uzak dou felsefeleri olmak zere tm tinsel inanlar, insanlarn ma evi ve ruhsal ihtiyalarnn tatmin edilmesi asndan yadsnamaz bir neme sahiptirler. Ay nda da, herhangi bir tinsel inan grubunun yesi olarak, ait olma ihtiyacnn tatmin edi lmesine katkda bulunurlar. Ve, yaamdaki zorluklarla baa kmamzda bizlere eitli derec e yarar salarlar. te, katlanlmas zor ac ve z-draplara dayanmada tinsel inanlarn k n gerek bir hikye;16 Sradan bir insan olduu halde 1985'de bir sabah Beyrut'ta sokak ortasnda karlan Terry nderson rnei pek oumuza tamdk gelecektir. zerine bir rt atlm, bir arabaya atlm yl boyunca, kktendinci ar uta Islmi bir grup olan Hizbullah'n elinde rehin olarak mutur. 1991'e dek, nemli ve pislik iindeki bodrum katlarnda ve darack hcrelerde hapis tutulmu, uzun sreler boyunca gzleri bal ve zincirli kalm, dzenli olarak dvlmeye ra dayanmak zorunda kalmtr. Sonunda serbest brakldnda, dnyann gzleri onun zerine evrilmi ve karsnda ailes utuu iin 16) Lama, Dalai./ Cutler, Hovrard C. Mutluluk Sanat, s. 318-319. 341 son derece sevinli fakat artc bir ekilde ok az ac eken ve kendisini karanlara k yan bir insan bulmutur. Gazeteciler ona, bu dikkate deer gcnn kaynan sorduklarnda, e duay zorluklara ve ikencelere dayanmasna yardmc olan etkenler olarak tanmlamtr. Budist Rahip ve Tibet'in ruhani lideri Dalai Lama, "Mutluluk Sanat" adl eserinde, tinsel inanlarn nemi konusunda yle demektedir; "Bamsz aratrmaclar ve anket organ arafndan yrtlen aratrmalarda, dini inanc gl olan kiilerin, dini inanc olmayan i la daha sk olarak kendilerini mutlu hissettiklerini ve yaadklar hayattan tatmin oldu klarn rapor etmektedirler. Aratrmalar, inancn sadece kiinin kendini iyi hissetmesine eden olduunu deil, ayrca gl bir dini inancn insanlara kritik durumlar ve travmatik ar atlatmada ya da baa kmada yardmc olduunu gstermitir. Ek olarak istatistikler, d ncn gl olduu ailelerde genellikle, ihmal, alkol ve uyuturucu bamll ve ypranm z rastlanldn gstermektedir."17 Mormon inancna sahip, yazar Stephen R. Covey ise; "nsan doasnn, yasalarn ya da eitim eriemeyecei yanlar olduuna, onlarla baa kmak iin Tann'nm gcnn gerektiine inany r. 2. Tinsel inanlarn eitlilii: Dinlerin ve felsefelerin eitlilii konusunda u benzetm abiliriz: Herhangi bir yerden stanbul'a; karayolu, denizyolu ya da havayolu ile u la17) Lama, Dalai / Cutler, Howard C. Mutluluk Sanat, s. 319. 342 mamz mmkndr. rnein, karayolu ile gideceksek; motosiklet, otomobil, kamyon, otobs vb. neklerimiz mevcuttur. Nasl ki bir yere, eitli aralarla ulamak mmkn ise, ayn ekilde yaradana ulamann da ar vardr. Hibir yol, dierinden daha iyi ya da daha stn deildir. nk, insanlarn ar ki farkllklar nedeniyle, herkesin dorular farkldr. Aslnda, kullanlan yollar ne kada ve farkl olursa olsun, ulalmak istenen yer ayndr. Bu adan tm dinler ve felsefeler; e ve gzele ulamay, dier insanlarn yaamlarna anlaml katklarda bulunmay, sevmeyi ve i, ksaca insan olmay zendirir. Bu yzden, tm dinlere ve inanlara saygl olmak gerekir ekim bu konuda, Mahatma Gandhi; "Dinler ayn noktaya ynelmi ayr yollardr. Ayn inanca u aacamza gre ayr ayr yollardan gitmenin ne zarar var?" diye sormaktadr:18 Havvai adalarndaki inli'lerin, llerinin mezarlarna pirin serptikleri yllarda, bir i in, bir Amerikal'ya verdii cevap olduka ilgintir. Amerikal, elinde bir demet iekle k i lsnn mezarn ziyarete giderken, bir inli'nin de, kendi lsnn mezarna pirin ser : "Arkadan, pilav ne zaman kalkp yiyecek?" inli cevap verdi: "Senin arkadan kalkp koklad zaman." 3. Yaam alanlar-Din ilikisi: KYF'ye gre, tinsel yaam alan; bir insann temel yaam al sinerjik olarak etkiler ancak tek bana ynetemez. Dier bir deyile, ynetmemeli18) Muallimolu, Nejat. Hitabet, s. 1026. 343 dir. Baz insanlar, yaamdaki anlam tinsel inanlarda bulabilir. Bu tip insanlar, dier y aam alanlarn ihmal ederek, yalnz tinsel inanlardan kaynaklanan ritellere ynelebilirl Bu durumda tinsel yaam alan, bireyin dier tm yaam alanlarna egemendir. Eer bu alan, reyin tm yaam alanlarna ege-mense yani onlar tek bana ynetiyorsa, o birey "baml" dr. Baml bir insann yaam, dengeli deildir. Denge ise, kaliteli yaamn "olmazsa olm

erindendir. rnein babakanln kurulu emasn dnelim: Babakanla bal ok sayda bakanlk, b er genel mdrle bal daire bakanlklar vardr. Herhangi bir bakanla bal, bir dair ar ynetmesi ne kadar salksz ise; ayn ekilde, tinsel yaam alannn da, tm temel ya mesi salkl deildir. Temel yaam alanlarn, bir kurulu emas zerinde gsterdiimizde anlalacaktr. EKL 11: KURULU EMASI KALTEL YAAM t 1 KSEL 1 { .-. J ( , YASAMI 1 YAAMI J ........................ f DUYGUSAL YAAM i 11 i ': ) 1 H08LBR ] i 1 J f

YAAM j ALB } j YASAMI EVR! L,..................................................., , ,.......... f FZKMI. ] f ZHMSB1. ] TNSEL ) i YAAM YAAM YAAM 1. k J 1 K ) 1 f GOMLL0 ] ( DN T MEDTASYONf FAALYETLK ! FAALYETLER YOGA 1 J 1 < "" HAYIH ") LER

344 ekilde de grld gibi, bu durumda kaliteli yaam, babakanl; temel yaam alanlar, b yaam alanlar, bakanlklara bal genel mdrlkleri; tinsel yaam alanlar ise, her bir b sindeki daire bakanlklarn temsil eder. Burada, bir daire konumunda olan dinin ya da tinsel inanlarn, tm yaam alanlarn ynetmesi dengeli ve salkl bir durum deildir. T lan dndaki dier yaam alanlarnn; din tarafndan deil, ilim ve bilimin rehberliinde en aklc yoldur. Nitekim bu konuda, Boazii niversitesi retim yelerinden Prof. Dr. Binnaz Toprak ve Do r. Ali arkolu'nun Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf'nn (TESEV) desteiyle yrtt aratrmann sonular da, Trk halknn ounluunun benzer bir gr paylatn ortay Frekans Aratrma, Saha ve Bilgi ilem Hizmetleri tarafndan gerekletirilen bir anket al dayanan aratrmann sonularna gre; Trk halknn ounluu dinin kamu ve siyaset yaam mamas gerektiini dnmektedir. Ksaca ifade etmek gerekirse Trk halk, dinin kamu alan in olmasna kar karken, ayn zamanda devletin de kendi inan ve ibadetine karmamasn ir, ite, sz konusu aratrmada elde edilen sonular: a. Trk halknn % 67.2'si dinin devlet ve siyaset dzenini ynlendirmesini zararl bulmak a, buna kan % 16.4' bu gre katlmadklarn belirtmilerdir. b. Trk parti sistemi iinde din temelinde politika yapan partilerin olmas gerektiini savunanlarn oran % 24.6 iken, bu gre kar kanlarn oran % 60.6'dr. 345 c. Halkn % 42.6's bugn Trkiye'de dindar insanlara bask yapldn dnmekte, bu bask istendiinde bask yapldm dnenlerin % 64.8'i "trban sorunu"nu gndeme getirmektedi d. Devlet memuru kadnlarn ve niversite rencisi kzlarn, isterlerse balarn rtmeler rilmesi gerektiini dnenlerin oran % 66.6'dr. e. Trkiye'de eriata dayal bir din devleti kurulmasn isteyenlerin oran, % 21.2'dir. A nca, Medeni Kanundaki hkmlerin deitirilip slm hukukuna uygun hkmlerin benimsenmesin eyenlerin oran, % 12.2'dir. Zina konusunda Kur'an'a gre ceza verilmelidir diyenler in oran ise, % 4'dr. f. Her Mslman kadnn muhakkak ban rtmesi gerektiini dnenlerin oran, % 59'dur. e Peygam-ber'e inanyorsa ban rtmese bile Mslman saylacan syleyenlerin oran % 8 ise % 8.3'dr. g. "Oturduunuz mahallede tesettrl kadn ve gen kzlar ounlukta olsa bu durum sizi ra eder mi?" sorusuna "hayr" cevab verenlerin oran % 83.5'dir. Ayn ekilde, "Bir lokant ada tesettrl kadn ve gen kzlar ounlukta olsa bu lokantada yemek yer misiniz?" sorusu

% 86'lk bir kesim "evet" cevabn vermitir. Ayrca, "Tesettrl, yani rtnen kadn ve gen kz ayn zamanda makyajl, yani yz boyal sizi rahatsz eder mi?" sorusuna, % 56.2'lik bir kesim "hayr rahatsz etmez" cevab ve rmitir. Benzer ekilde, "Oturduunuz mahallede ksa etek giyen kadn ve gen kzlar ounl sa, bu durum sizi rahatsz eder mi?" sorusuna, "hayr rahatsz etmez" diyenlerin oran % 66.3'dr. 346 Aratrmann sonularndan da grlecei gibi, Trk halknn byk bir ounluu, bir yanda sunda zgr bir ekilde yaamak isterken; ayn zamanda, dinin dier temel yaam alanlarn sine de kar kmaktadr. Bu gr, KYF'ye de uygun bir grtr. Co-vey ise, "Etkili nsa l kitabnda; "Din kurumunu amaca ynelik bir ara deil de, bir ama gibi grmek, kiinin liini ve denge kavramn zayflatr" demektedir. 4. Din-akl ilikisi: KYF asndan, bireyin tinsel inanlarn zgr bir ekilde diledii str. Ancak bu yaam, tinsel yaam alan ile snrl olup, bireyin; aile, evre ve i yaam a ynetmez. Bu alan, ilim ve bilimin rehberliinde dzenlenmelidir. Ayrca tinsel inanl , bir takm tinsel amal hurafelerle ve dogmalarla deil, akl ile yaklamak esastr. sme da, "Kltr htilalimiz" adl eserinde yle der; "Dnya'da, Dinlere akl ile sarlan lke rlemiler; Nakl'e bal kalanlar -hangi zengin doal kaynaklara sahip olurlarsa olsunlar - geri kalmlardr!"19 Gerekten de, ilimde, bilimde, sanatta ve ekonomide ileri olan Bat medeniyetlerine baktmzda; Almanya, Fransa, ngiltere, svire, Hollanda gibi dine akl ile yaklaan lk rotestan) Bat uygarlnn ncleri olduklarn grrz. Ayn ekilde, dine akl ile yakla a, spanya, Portekiz, Polonya ve Avusturya gibi lkelerin teknolojide ve gelimilikte te ki lkelere gre daha geride olduklarn grrz. 19) Bozda, ismet. Kltr htilalimiz, s. 231. 347 5. Dnya-ahiret dengesi: Tinsel geliim asndan deinmemiz gereken bir dier konu da, dn iret dengesidir. KYF asndan, ikisi arasnda bir denge salanmaldr. Her ikisi de tek ba aliteli bir yaam iin yeterli deildir. Nitekim, Hz. Muhammed de bu konuda; "ifratla tefrid arasnda olunuz" diyerek bizleri uyarmaktadr. Tefrid, btn varl Tanr varl bilip dnyadan vazgeerek, tamamen Tanr ile megul olm erini tamamen brakp, sadece br dnyaya ynelik faaliyetlerde bulunmaktr. frat ise, b sizin sadece bu dnyaya ynelik eyler yapmaktr. Yani, hedonist bir yaklamla, bu dnyada etmektir. Her ikisi yaklamda salkl deildir, nk dengeden yoksundur. Denge yoksa, k e yoktur. Byk Trk Dnr Yusuf Has Hacip, yaklak 900 yl nce yazd "Kutadgu Bilig" adl ese Tapnmakla i bitmez, insanlarn Tanr'ya grevleri olduu gibi, kendi kardelerine kar d ri vardr. Hner, ikisini birlikte yrtmektedir. Yalnz birisini yerine getirmek elvermez.' 6. Her ey grnd gibi deildir!: Her ey her zaman grnd gibi deildir, iler bazen z grndnde, aslnda olan budur. er gibi gzken bir i hayrl, hayrl gibi gzken b inanl isen, her ite bir hayr olduunu dnrsn. O hayrn ne olduunu da, bir sre so sn. Tpk, aadaki hikyede olduu gibi:21 20) zmen, Murat. Yaza Yaza Yaamak, s. 83. 21) Grnd Gibi Deil. Gnderen: farukbudak@hotmail.com Alc: mcesit-cioglu@hotmail.co ronik Posta Tarihi: 21.12.2000. 348 ti ki melek yeryzn dolamaya kmlar. Tabii insan klnda. Akam olmu kentin en zengi illann kapsn Tanr misafiri olarak almlar. Ev sahipleri somurtarak buyur etmiler on ek filan teklif etmemiler. Scack misafir odalar yerine, buz gibi ve nemli bodruma ik i ilte atp; "Geceyi burada geirebilirsiniz" demiler. ilteleri betona sererken, yal m k duvarda bir atlak grm. Elini uzatm, yle bir srm yara. Duvar eskisinden sala "Niyeyaptn bunu?" diye sormu merakla. "Her ey her zaman grnd gibi deildir" demi, avaa. Ertesi akam melekler bir ky evinde ok fakir, ama ok iyiliksever bir aileye misafir o lmular. Her eyleri bir tanecik inekleri imi. Onun stn satp geiniyorlarm. Ev sahip z sofralarna alm onlar. Allah ne verdiyse beraber yemiler. Yatma zaman gelince kadn z uzun yoldan geliyorsunuz, yorgun olmalsnz. Bizim yatakta siz yatn, bir rahat uyuyu n. Biz u divanda idare ederiz" demi.

Gne doarken uyanan melekler, zavall adamla karsn iki gzleri iki eme alarken bulm aki tek servetleri inekleri bahede l yatyormu. Gen melek fkeden deliye dnm. "Bunu rsn. Bu kadar iyi insanlarn tek servetinin lmesine nasl izin verirsin. nceki gece git tiimiz villada her ey vard, ama kt ev sahipleri bize hibir ey vermediler. Sen onlar rumlarn tamir ettin. Bu fakir insanlar bizimle her eylerini paylamalarna ramen, inekl rinin lmesine gz yumdun" demi. "Her ey her zaman grnd gibi deildir evlat" demi, yal melek yine. "Nasl yani?" di keyle yinelemi sorusunu gen melek. "Her ey her zaman grnd gibi deildir evlat" demi k bir daha. Ve anlatm; "tik gittiimiz zengin evindeki duvar atlann iinde, yllar n 349 lanm bir hazine vard. Ev sahipleri, zenginlikleri ile ok marur, ama hi paylamay sev insanlar olduklar iin, bu defineyi bulmay hak etmemilerdi. atla kapayp, onlar bu en ebediyen mahrum ettim. Dn gece fakir kylnn yatanda yatarken lm melei, adamn ka eldi. Kadnn hayatn balamasna karlk, ona inei verdim" demi. iler her zaman iyi gitmez, tpk her gnn gneli gemedii gibi. Biz insanlar, neyin hay er olduunu nceden tam olarak bilemeyiz. er gibi gzken bir iin sonu hayrl olabilec tersi de olabilir. nemli olan nihai sonutur. Bu tutum kadercilik olmayp, inanlarla ilgili bir durumdur. imdi, Milliyet Gazetesi'nin bir haberini beraber okuyalm:22 Adanal Gler Ailesi geen hafta byk bir mutluluk yaad. Manifaturac baba Eref Gler, ekilen Saysal Lo-to'da 4-7-17-18-24-35 rakamlarn bilerek, tam 109 milyar liralk ikra miyenin sahibi olmutu. Byk ikramiyenin sevincini paylamak iin Mula'da doktorluk yapan olu Berkand' ardlar. Mjdeyi alan Berkand Gler, hemen kendisi gibi doktor olan arkada Bayram Bulut'la yola kt. Ancak, Akehir yolundaki hatal sollama sonucu, iki doktor da yaamn kaybetti. G esi artk lotonun adn bile duymak istemiyor. 7. anakkale ruhu: Ecdadmz anakkale'de; yokluklar iinde ve en ar artlar altnda, yed kar, tarihte benzeri grlmemi bir destan yazmtr. anakkale muharebele22) Milliyet Gazetesi, 04 Mart 2001. 350 rinin yaplm olduu Gelibolu Yarmadas'n ziyaret ettiinizde, benim gibi baz elikile ucu bilmeseniz, sanki zaferi ingilizlerin kazandklarn zannedersiniz. ngilizlerin dev asa Hessel Ant bata olmak zere, dier antlarn ve bakml mezarlklarn grdkten so ur (54 takm) dman askerim 10 saat oyalayan Yahya avu'un mezarna geldiinizde iiniz b ur. Yahya avu'un mte-vazi mezar tamdaki, Vali Nail Memik'in yazm olduu iiri okuduu gzleriniz dolar. Yahya avu iiri, anakkale ruhunu ne kadar da gzel anlatm; Bir kahraman takm ve de Yahya avu'tular, Tam Alayla burada gnlden vurutular. Dma d bu aheser erleri, Allah' arzu ettiler, akama kavutular. Trk milletinin sava meydanndaki kahramanl ve azmini, Gazi Mustafa Kemal yle anlatr iperler arasndaki mesafemiz, sekiz metre idi. Yani lm muhakkak. Birinci siperdekile r, hi biri kurtulamadan kamilen ehit dyor, ikinciler onlarn yerine geiyor. Fakat ne ar imrenilecek bir itidal ve tevekkl ile; biliyor musunuz? ehit olan gryor, dakikay adar ehit olacan biliyor, en ufak bir ftur bile getirmiyor. Sarslmak yok. Okuma bilen er ellerinde Kuran- Kerim, cennete girmeye hazrlanyorlar. Bilmeyenler kelime-i ahade t getirerek yryorlar. Bu Trk askerinde-ki iman ve ruh kuvvetini gsteren, ayan- hayre e ayan- tebrik bir misaldir." 351 anakkale'de galip gelen bu maneviyat ruhu; bizi biz yapan ve Trk milletinin varoluu ndaki temel deerlerden bir tanesi olup, zenle korunmaldr. Cennet vatanmz Afganistan da Cezayir yapmaya alan banaz ve yobaz dnce ile, anakkale ruhu birbirinden ayr tut Bu balamda, din ve vicdan zgrl konusunda gerekli hogr gsterilmelidir. Uzak gemi , yakn gemite ise, Gneydou'da baary salayan ayn ruhtur. Hibir zaman ihmal edilme 8. Bize zg deerlerimiz: islm, Atatrklk, Milliyetilik vb. deerler, Trk milletine bazlardr. Bunlar hibir zaman siyaset ve kar malzemesi olarak kullanlmamaldr. Her T da, bu deerlerin "rant arac" yaplmasna izin vermemelidir. Her Trk insan, bu deerle a da ok sahiptir. Tpk, polis kalkanna yaplan saldrlarda olduu gibi, bu deerler kal dnda; bu deerleri kalkan yapanlar deil, sonuta bu deerler zarar grmektedir. Bunun y Trk halknn bilinlenmesinden ve deerlerine sahip karak rant elde edilmesine izin verm sinden geer. Rant arac yaplan deerlerin banda, Din ve Atatrk gelmektedir. Atatrk' sevmek demek,

nlamak demektir. Onu dogma yapmak ve onu putlatrmak demek deildir. Nitekim, Harp Ak ademileri'nin 2001-2002 retim dnemi al treninde konuan, Harp Akademileri Komutan Nahit enoul yapt konumada, "Atatrkln bst yapp rozet takarak uygulanamayaca iraf etti; "Yakamza Atatrk rozeti takarak, her okula, her ye352 re Atatrk bst dikerek, Atatrk olacamz zannettik, yanldk. Onun ilke ve idealleri 3 dedi. Bu satrlarn yazarna gre, "Atatrklk" demek; herkesin, her nerede olursa olsun, ne i a yapsn, elinden gelenin en iyisini yapmas ve defosuz hizmet vermesi demektir. Bun un anlam; sporcunun en iyi rekorlar krmas, bilim adamnn yeni bulular yapmas, sanayi kaliteli rnler retmesi ve ihracatn artrmas, yazarn kaliteli eserler yazmas, memur defosuz bir hizmet vermesidir. KYF'yi yaamna geiren bir insan; yukardaki hususlar yer ine getiren, vatann ve milletini seven, ncelikle kendi zne sayg duyan insandr. Kiisel Geliim Plan Kiisel geliim ve deiimin, etkili ve srekli olmas iin planl olmalyz, ite kiisel anlan bu planlarn hepsini, "Kiisel Geliim Plan (KGP)" olarak adlandrmak istiyorum. KG , bilgisayarda aacamz bir klasr olabilecei gibi, bilgisayarn olmad durumlarda fy tli blmlere ayrlm bir klasr de olabilir. KGP'yi oluturacak klasr, aadaki blmle 1. Kiisel deiim: 6. Ksm'da anlatld gibi, bu blm; tutum ve davranlarmza ynel gzlemlere ilikin kaytlar, kiisel analiz sonularn yani mevcut kiilik zelliklerimiz kimliimizi oluturacak hususlar kapsar. Daha ok, olumsuz tutum ve davranlarmz dei rarlanacamz bilgileri ierir. 23) Hrriyet Gazetesi, 3 Ekim 2000. 353 2. Misyon ve ara hedefler: 7. Ksm'da anlatld gibi, bu blm; dsal kutup yldzmz z ile, misyon bildirimine uygun olarak hazrlanm; stratejik, taktik ve operasyon hed eflerinden oluur. Misyon ve hedeflerin, ilke ve deerlerimize uygun bir ekilde gncell enmesi ve gelitirilmesi gerekir. 3. Haftalk faaliyet planlar: Her hafta dzenlenen, her trl faaliyetimizi haftalk persp ktifte grebileceimiz, zaman ve enerjimizi optimum verimlilikle kullanmamza yardmc ola n bir plandr. 8. Ksm'da anlatlan HFP; misyon ve ara hedeflerimizin yaama geirildii b plandr. Bu plan ayn zamanda, kiisel geliim ve deiimle ilgili hedeflerimizin de yer al r plandr. Kiisel yaam alanmz oluturan ve 9. Ksm'da anlatlan; fiziksel, zihinsel, ve tinsel geliim konular da bu plan sayesinde tatbik edilir. Dzenli bir uygulama sre ci sonunda, otomatik olarak uyguladmz bir alkanlk haline gelir. 4. Aile toplantlar: Aile yaammzda, kaliteyi yakalamak iin ayda bir kez yaplan dzen plantlardan oluur. Tm aile bireylerinin katld ve her trl aile sorunlarnn ele al platformudur. Toplant sonunda alman kararlar, yazl hale getirilerek KGP'nn ilgili bl e taklr. Aile toplantlar konusu, dizinin 2. kitab olan "Kaliteli Ai-le"de yer almakta dr. 5. Bte ynetimi: Aile btesi ile ilgili, her trl plann yer ald bir blmdr. Bu armzn gzden kamasn, kredi kartlar ile gereksiz harcamalar yaplma5 354 sini nler. Ksaca, ekonomik konularn bizi mutsuz klmasna izin vermez. Her yl sonu tahm ni olarak hazrlanan, nceden yllk ve aylk bazda tm gelir ve gider kalemlerini gsteren anlar bu blmde yer alrlar. Bte ynetimi ile ilgili konular da yine, 2. Kitapta yer alm ktadr. 6. Gnlk ve anlar: zellikle bizi duygusal ynden rahatsz eden, salkl olarak bolatl bitmemi ilere dnebilecek konularn yazlarak dosyaland bir blmdr. Psikolojik yn yacak bu kaytlar, saklanabilecei gibi yrtp atlabilir de. Ancak bu kaytlar sakland e, zaman zaman alp okunduu taktirde farkmdalk dzeyimizin gelimesine olumlu katk yap . 7. ihtiya duyulacak dier blmler: Burada belirtilmeyen ancak; her bireyin kiisel, aile , i ve evre yaam alanlarnda ihtiya duyaca dier blmlerden oluur. Baltanz Bileyin KYF'ye gre salkl olmak demek; fiziksel, zihinsel, duygusal ve tinsel ynlerden tam bir iyilik hali iinde bulunmak demektir. Salkl olmak iin; hem temel yaam alanlarn hem sel yaam alanlarn ihmal etmemek gerekir. Sadece ihmal etmemek yetmez, ayn zamanda bu yaam alanlar arasndaki dengeyi de gzetmek gerekir.

Ancak gnlk yaamda, hepimiz zaman zaman yaam alanlarndan bazlarn ihmal ederiz. Yaam r arasnda dengeyi de tam olarak salayamayz. Bazen, istesek de denge355 yi salamak mmkn olmaz. Geici dengesizlikler olabilir, ancak bu dengesizlikler alkanl ra dnmemelidir. Aksi taktirde, dengesizliklerin uzun srmesi halinde, bilei ta gibi b dike anrz. Bir sre sonra, brakn evreye yararl olmay, kendimize dahi faydamz olm relmitir: 19. yzyln sonlarnda bir iadam, satn alm olduu geni arazi parasndaki aalan ke mala gazetelere ilan verir. Cazip cretleri duyan ok sayda orman iisi, almak iin b araziyi biran nce temizletmek istediinden, bir haftada en fazla aa kesecek olana byk ir dl koyar. Tm iiler, byk dl alabilmek iin hi durmadan almaya balarlar. Hi dinlenmeden, ekli alrlar. nk, dierleri tarafndan geilmekten korkarlar. Bir sre sonra, baltala edeniyle yorulur ve yavalarlar. Sadece dle odaklanm olduklarndan dolay, dinlenmeyi v baltalarn bilemeyi akl edemezler. lerinden bir tanesi ise, endieye kaplmadan ve kaz candan emin bir ekilde, her saat ba bir sre dinlenir. Bu dinlenmeler esnasnda da, he eferinde krelen baltasn biler. Sonuta, yar da bu ii kazanr. Aa kesen iilerde olduu gibi; gndelik yaantmzda kendimizi aa kesmeye o denli kapt bilemeyi dahi unuturuz. Gnlk kouturmalardan frsat bulup, kendimize zaman ayramayz. B edenle de; verimsiz, stresli ve dengesiz yaarz. Kiisel yaammzda, "baltay bilemek" de ; tm yaam alanlarna vakit ayrmak, onlar ihmal et356 meden dengeli yaamak demektir. Kiisel baltamz bilemek, bizi uzun dnemde baarl, mutl etkili klar. Szmn z nsan, kiisel potansiyelini etkili bir ekilde kullanarak kaliteli bir yaama ulaabilir. Mutlu ve baarl olabilir. Ayrca, yaam srekli almaktan ibaret deildir. imiz d larna da vakit ayrmalyz. Dier alanlar ihmal ederek, ulalan baar eksik baardr. li olarak kendimize de vakit ayrmalyz. Hobilerle ilgilenmeliyiz. Bu hobiler; balk tu tma, evcil hayvanlar beslemek, sosyal amal derneklerde almak, yeni yerler grmek olabi ir. Bu hobiler arasnda, okuma ve sporu saymadm. nk okuma ve spor yapma, kaliteli yaam karesi etkinliklerinden olup, yaam boyu aksatlmadan yaplmas gereken temel aktivitele rdir. 9. Ksm'da burada bitirdikten sonra, birinci etabn sonuna yaklayoruz. Artk sizlere ved etme vaktim geliyor. te, sizlere veda etmeden nce deineceim son konu, "Birinci Etab itiriken" konusudur. 10 BRNC ETABI BTRRKEN "Uygarln gerek ls ne nfus okluu, ne kentlerin bykl, ne de retim bolluudur. Gerek l, lkenin yetitirdii insanlarn kalitesidir." Ralph Voldo Emerson Tebrikler... "Kaliteli lnsan" okumu ve 4 etaptan oluan kaliteli yaam yolculuunun ilk etabn gemi bulunuyorsunuz. imdiye kadar; yaam alanlarnda dengeli yaayp yaamadn zliin sebeplerini anlam olmalsnz. Kendinizi ve kiisel potansiyelinizi tanm, gitme iz yeri ve istikameti belirlemi, kiisel deiim ve geliiminizi balatm olmalsnz. E re ulaamamsamz, kitab yeni batan zmseyerek bir kez daha okuyunuz. Aslnda bu hedeflere ulam olsanz bile, bir sre sonra mutlaka bir kez daha okuyun. Sade e kitab okumakla kalmayp, tm sevdiiniz insanlara da tavsiye edin. Edin ki, sevdiiniz insanlar da bir an nce kaliteli yaam yolculuuna balayabilsinler. Edin ki, tm sevdikle riniz yaamlarnn ikinci blmn; daha anlaml, daha doyumlu, daha mutlu, daha baarl, aliteli yaayabilsinler. 358 Ancak, sorumlu bir birey olarak sadece kendimizi gelitirmemiz yeterli olmaz, Trk t oplumunu da dntrmek gerekir. Bunun iin, Trk insannn "hardware"inde yani ambalajnda software"inde yani paradigmalarna yn veren zihinsel programnda Rnesans' gerekletirme erekir. Toplumsal bozulmann en st seviyede olduu gnmzde, bu deiime her zamankinden k ihtiya duymaktayz. Ancak bu noktada, iimizin kolay olmadn da bilmemiz gerekiyor. B anlayabilmek iin, lkemizdeki trafii gzlemlemek yeterlidir. Toplumlarn medeniyet ve kalite dzeylerini gsteren en iyi kriterlerden bir tanesi de

trafiktir. Trafikte seyreden aralar ve ofrlerin davranlar izlenerek, toplumlarn kar eristik zellikleri net bir ekilde gzlemlenebilir. Trafikte, insanlarn birbirlerine s abrl ve hogrl davrand, karlkl olarak birbirlerinin haklarna sayg gsterdii, lum kaliteli yaama ulam demektir. Trk' Trafikte Okumak Bugn Trk toplumunun sosyal durumunu, en iyi trafikteki hogrszlmz yanstmaktadr. fiin genel durumunu ok gzel ifade eden bir metni, yalnz baln deitirerek aynen a nin, Trk toplumunun iinde bulunduu durumu ne kadar yanstp yanstmadna siz karar ver metin:1 1) Ey stanbul ofr. Eriim: www.oto-park.com E. Tarihi:20.06.2001 359 "Ey Trk ofr ! Birinci vazifen, nndeki arac gemektir. Bu, senin en byk tatmin kaynandr. nndeki seni aalayan, hor gren, sana yavru muamelesi yapan, bask uygulayan herkesten hncn a aksn. nndeki arac gemekten vazgeersen, seni hayata balayan tm balar kopmu olur. K kt hissedersin. Buna asla izin verme. Bilhassa ve zellikle erkekler ve erkek gibi a raba srenler, unu iyi bilmelisiniz ki, nndeki arac gemeyenin cinsel gc dumura urar l g, insann en byk hazinesidir. Bugn veya gelecekte, seni bu hazinenden mahrum etmek steyecek, ara ii veya ara d kt niyetli insanlar olacaktr. Onlara kulak asma. Eer seni geen bir ara olursa onu izle ve ge. Unutma, seni geen aralarn byk motor g a, senin de cesaret dolu yrein var. Durma atl, nndeki arac ge. Bu gei be kiinin yaralanmasyla ve hatta lmesiyle sonulanacak bir kazaya sebebiyet lir. Kazaya urayacaklardan biri sen olacak olsan bile, l ve yaral saysn dnme. n an nce gemeye bak. Geii soldan yalamyorsan sadan dal; kvrl sola kay. Refjler ve a eri, senin bu arzunu karlamak zere ina edilmitir. Kullan onlar. nndeki aracn n, lu olsa da, yol iste! Sktr onu. Selektr yap, korna al, egzozunu koklayacak kadar yakl gerekirse hafiften tosla...ama mutlaka ge. Ey Trk ofr! nndeki arac gemek iin, iinde bulunduun durumun ahval ve artlarn dnme. Koullar bilir. Sen yorgunluktan bitap dm, gzn ak tutamaz halde alkoll hatta sarho olabil kaygan hatta buzla kapl olabilir; tepe stne yaklayor veya viraja giriyor olabilirsin; > V 360 hemen ileride bir demiryolu hemzemin geidi bulunabilir; tren ddk alabilir; 'aracn esk i, lastiklerin kabak, frenlerin patlak olabilir; gece karanlk, hatta zifir olabil ir; farlarn yanmayabilir, n camn amurla kaplanm olabilir;... Btn bunlardan daha elim ve vahim olmak zere, aracnn iinde bulunanlar, "aman yapma, sa geme" diye barabilir; daha da acs bu kiiler senin karn, ocuklarn, anan, baban, ka abilir; ara iindekiler can kaygsyla, davranlarn, trafik polisinin hatal geii eng ryla birletirmi bile olabilirler. Ey Trkiye'nin her yatan gen ofr! te btn bu artlar altnda dahi birinci vazifen, nndeki arac gemektir. Muhta olduu altndaki gaz pedalnda mevcuttur." Zlf Livaneli'nin Sabah Gazetesindeki kesinde yazdna gre, New York Times temsilcisi en Kinzer, Trkiye hakknda; "Mevcut durumuyla, olmas gereken yer arasnda bu kadar byk rum bulunan baka lke bilmiyorum" demi. Kinzer, yerden ge kadar hakldr. Ancak, kendis en renmek isterim; "Televole" kltr ile, bu seviyeden daha ileride olan baka bir lke m acaba? Televole Kltr ve Arabesk Yaam Gnmzde, bir Arabesk kltr olan "Televole" kltr tpk bir kanser mikrobu gibi Trk to r almtr. Feyzullah Erolu, "Davran Bilimleri" adl eserinde; "Arabesk kltrn en beli , kuralszlk ve ilkesizliktir. Nasl 361 ki, arabesk mzikte, makam ve nota yoksa, dzgn diksiyon ve gzel Trke kaygs yoksa, ar davranlarda da tutarszlk hakimdir" dedikten sonra, szlerini yle srdrmektedir; "Ar trn davransal baka bir zellii ise, kitle insannn ar duygusal olmas ve akli kon . Arabesk kltrde akim yerini, duygular ve igdler almaktadr. Rasyonel davranlarn ye lukla dnlmeden gerekletirilen rastgele ve irrasyonel davranlar ikame edilmitir."2 Gazetesi arivlerinden derlenmi, Ero-lu'nu hakl kartacak trden, yurdum insannn yaa ardan bir demet:3

1. ki oday, tek oda yapmak isteyen ev sahibi ii abartt. Tek duvar iin kazma yerine dinamit kulland, mahalleyi havaya uurdu, kendisi de yaraland. 2. Anne, yamur girmemesi iin bacay tkad. Sobadan kan karbonmonoksit evi doldurdu. A ve olu ld, ocuk komaya girdi. 3. Asabi oban, ot yemeyen koyunu tfeinin dipiiyle dvmeye balad. Tfek ate ald, 4. Acemi avc ihtiya molas verdi. Tfei bacaklarnn arasna kstrp tuvaletini yapmak srada kpei ku-. cana atlad, tetie dokundu. Avc enesinden giren fiekle ld. 5. Tarlada otlayan iki koyun, bir evin nndeki inaat kumunu datt. Koyunun sahibi ail ile, kum sahibi aile birbirine girdi. ki aileden 5 kii ld. 2) Erolu, Feyzullah. Davran Bilimleri, s. 136. 3) Star Gazetesi, 16 Haziran 2002. 362 6. akn kyl, evinin terasndaki kmrlkte buza beslemeye balad. Buza byd, 2 ya smayan inek, katl evden vinle indirildi. 7. Karadenizli iki karde, atdaki hurdalar satmak istedi. Aabey atya kt, demir y eine atmaya balad. Kardei hepsini tuttu, biri hari; buzdolab. Onun altnda kalp ar Hastanede; "Hzl att, tutamadm" dedi. 8. Askerden yeni dnen gen, dnya evine girdi. Gerdek gecesi eine, askerlik anlarn an maya balad. Bir ara kendini kaptrd, yannda getirdii el bombasn gsterdi; "Bak bunu atlyor" dedi ve pimi ekti. Yeni evli ift ld. 9. Yeni doan yenini seven bir day, faciaya yol at. Bebei "Hoppala" diye havaya frl talihsiz bebek tavandaki vantilatre arparak ld. Sonu olarak; aklc zihnin kullanlmad, insanlarn daha ok duygu ve hisleriyle hareket ir lkede, krizlerin yaanmas kanlmazdr. Ancak, her alanda olduu gibi, krizler konusu a kantarn topuzu bir hayli kamtr. Krizlerin Etkisi Ekonomik krizlerin arka arkaya patlad yeni milenyu-mun ilk yllarnda, ulusa inim inim nliyoruz. Tiyatrolarn bile bir bir kapand u gnlerce, Trk milleti olarak glmeye hasr ldk: 363 Adam ruh doktoruna gider; "Ne olur doktor bey bana yardm edin. Hi glemiyorum" diye dert yanar. Doktor, "Bakn" der, "Bu konuda ikayeti olan birka hastam vard. ehrimize y eni gelen u mehur sirke gnderdim. Orada bir palyao var. Btn hastalarm evlerine kahka ar atarak dndler. Eminim siz de onu izleseniz, glmekten krlrsnz." Adam, bir nceki n daha da aresiz bir ses tonuyla cevap verir: -"Opalyao benim!..." Bir eyi ok merak ediyorum. Halkn durumunu bilmesine biliyorum ama, tm olanlara ramen bizleri gldrmeye alan insanlarn salklarn merak ediyorum! Umarm; Nejat Uygur, Lev i Poyrazolu, Cem Ylmaz, Ylmaz Erdoan gibi gldr sanatlarmzn salklar yerindedi de itiraf etmeliyim; her hafta ailece severek izlediimiz "Olacak O Kadar Televizy onu"nda, Levent Krca'dan hi de iyi sinyaller almyorum!... Tm olumsuzluklarna ramen krizleri; uzun yllardan beri milleti smren ayn kar evrel lanaca, lkemizin barsaklarnn temizlenecei bir dnemin balangc olarak grmekteyim n etkilerini ksmen 3 Kasm 2002 seimlerinde grdk. Bu transformasyon sreci 10-15 yl s ir ancak, tm insanlarn "insan" olarak yaamalar yolunda kap aralanmtr artk. Deiim laanst dnemlerde ve toptan yapld lkemizde krizler, deiim srecini balatan dnem bir de bu adan bakmak gerekir. 364 Trk Toplumunda Deiim Trk insan olarak bizler, olaan dnemlerde yaplmas gereken normal deiimleri tedricen y bugne kadar baaramamz. Deiimleri, hep olaanst dnemlerde ve bir kalemde toptan mli ve planl hareket etme-rriiz. Hareket etmek iin, hep yumurtann kapnn azna gelmes eklemiiz. "The Economist" Dergisi bu konuda; "Trklerin kendilerine zg bir saduyular v r. En byk bunalmlarn iinden, her trl mitlerin kesildii anda bir zm yolu bulup r. Tpk aadaki hikyede olduu gibi:4 Fkra mehur... ki Trk pilot, ua havalandrmadan nce son srat pistin sonuna doru il ular tedirgin bir ekilde uan kalkmasn beklerler; ama bir trl tekerlekler yerden kes . Havaalannn sonundaki ormanla tam dalacakken, kabinde bulunan yolcular can havliyle l basarlar. Pilot son anda dmeni yukar evirir ve uak havalanr. Oynad bu tuha ir haz edan kaptan pilota, yardmcs sitem-kr konuur:

-"Bir gn yolcular barmayacak ve biz kalkar kalkmaz yere aklacaz!" Hrriyet Gazetesi yazar Cneyt lsever de; "Hem Osmanl, hem de Trkiye Cumhuriyeti'nde, nin ba derde girmeden ve bat deiim iin bastrmadan deiim yaplamadn"5 yazyor. kl karyor. te, Trk ta4) Zaman Gazetesi, 14 Haziran 2002. 5) Hrriyet Gazetesi, 20 ubat 2002. 365 rihinde toptan deiimin yapld zamanlardan derlediim bir demet: 1839 Tanzimat Ferman 1856 Islahat Ferman 1876 I. Merutiyetin lan 1908 II. Merutiyetin ilan 1923 Cumhuriyetin lan 1960 27 Mays htilali 1972 12 Mart Muhtras 1980 12 Eyll htilali 1997 28 ubat (Post Modern htilal) Trkiye'de, artk hibir eyin eskisi gibi olmayaca bir deiim sreci balamtr. Bu de gelmektedir. Zaman ierisinde oalarak, haline dnecek olan kar topu yuvarlanmaya b eiime direnenleri ve karsna kacak tm engelleri ezip geecektir. Bugn Trk Milleti; ekonomik krizler, hortumlamalar, toplumsal deerlerimizdeki yozlama ve ahlakszlklar nedeniyle byk bir mitsizlie dmtr. unu unutmamalyz ki, deii rini refaha ulatran liderler, hep bu tr ortamlarda domu ve bymlerdir. Yani bu olum im, lider iklimidir. Tpk, Atatrk de olduu gibi: Atatrk 19 Mays 1919'da Samsun'a kt , Osmanl mparatorluu'nun en gsz olduu, smr ve da bamlln en ok artt, y nde yetimitir. Bu gibi olumsuz ortamlar, tpk topraa atlan budayn rdnde yeni b 366 liz vermesi gibidir. Filizin yeerdii dnem, rmenin en fazla olduu dnemdir. Dier bir "Gecenin en karanlk zaman, afak skmeden nceki zamandr." Parlak Bir Gelecek Bizi Bekliyor, Ancak... Bugn lkemizde, sanayici ve iadamlar bata olmak zere, toplumun her kesiminden yeni taz filizler srmekte olduunu sevinle gryorum. Birbirinden bamsz olarak yeeren bu fili enin geleceinde ok nemli grevler stlenecek ve gelecekte bir zincirin halkalarn olut klardr. Trk halk olarak bizler, yeni kurtarclar beklemeden, her ne yapyorsak onun en iyisini yapmamz gerekir. Kurtarc bekleme devri ok gerilerde kalmtr. Ancak, geminin kaptanl dier bir deyile, orkestra elemanlarnn uyum iinde ve optimum verimlilikle almasn liderlere ihtiya duymamz da kanlmazdr. Tarihte rnekleri olduu gibi bu lke, Trk ha duyduu liderleri mutlaka karacaktr. Kendi adma, Trk halkn ok gzel bir gelecein b kten inananlardanm. Yalnz, bir eyi yapmak kaydyla:6 Baku niversitesi'nde krs sahibi bir ngiliz Profesr, niversiteye doru yrrken, "Kesm puz!" diye bararak karpuz satan bir karpuzcuyu seyretmeye balar. Adam arabasndan ald rhangi bir karpuza bir iki deja avucu ile dokunduktan sonra, ban vuruyor ve kpkrmz u mteriye gstererek veriyordu. 6) Muallimolu, Nejat. Hitabet, s. 1026. 367 Adamn bandaki mterileri daldktan sonra, profesr karpuzcuya yaklar ve sorar: "Ara uzlarn hepsi kpkrmz m?" Karpuzcu, "Hayr, ilerinde ham olanlar da var" deyince, ngiliz Profesr rastgele karpu seer ve karpuzcuya "unlar kes de iini bana gster" der. Setii karpuzlarn de ham rofesr karpuzcuya, "Pekiyi, siz imdi benim iin bir karpuz sein" der. Karpuzcu, arabadaki karpuzlardan bir ikisini yle bir yokladktan sonra, bir tanesini alr ve ban vurur. Karpuz kpkrmzdr. Karpuzcunun parasn deyen profesr, ban layarak yle der; -"Kafa ok yahi, ama sadece karpuza alyor." Karpuzcunun hikyesinde olduu gibi, Trk insannn zekas ok st dzeydedir. Ancak bu zek kestirme yollara, katlklara, alnmz terlemeden kazanmaya, ksa srede keyi dnmey oruz. Eer, Trk toplumunun zihinsel programn mmkn olan en ksa srede yenisi ile dei sek, bizleri ok parlak bir gelecek beklemektedir. Aksi taktirde, dnya medeniyetini n amatr liglerinde top koturmaya devam edeceiz.

Son Sz "Evreni yaratan Tanr, Hollanday yaratan Hollandallardr" zdeyiinde olduu gibi; her T sanna byk grevler dmektedir. Gerekli ve zorunlu durumlar hari olmak z-re, keyi ter k kestirme yollar tercih etmenin doru bir yol olmadna inanyorum. Kendi adma, grev v umlu368 luumun, omzumdaki ykn arlnn bilincindeyim. Bu ykm, kendim lkesine ve toplumuna paylamak arzusundaym. Bu maksatla; zmze ait deerlerimizi koruyarak, ilim ve bilimin r hberliinde ada uygarlk dzeyine ulamak isteyen toplumun tm kesimleri ile btnlemek Hizmet yolculuumda; dncelerimi paylaan, kaliteli yaama ulama yolunda hizmet etmeye insanlarla bir gn bir yerde bulumay mit ediyorum. ite bu srete; lkesini, irketini ya da ailesini kurtarmak isteyen insanlarn ncelikle dilerini kurtarmalar gerektiine inanyorum. Dizinin ilk kitabnn, bireysel kaliteyi ve etkili liderlii esas alan "Kaliteli insan" olmasnn nedeni de budur. Bu sreci daha da hzlandrmak iin sizlere, semi olduum kitaplardan bir demet neriyorum, ite kitaplar 1. nsann Anlam Aray/Victor E. Frankl/teki 2. han llyi'in lm/ Tolstoy/Oda 3. Kendine Yardm/Samuel Smiles/YKY 4. Mutluluk Sanat/Dalai Lama/Dharma 5. Kiisel Ataleti Yenmek/Mmin Sekman/Alfa 6. Dnce Atlas/Nvit Osmay/ark 7. Etkili nsanlann 7 Alkanl/Stephen R. Covey/Varlk 8. Sava/Doan Ccelolu/Sistem 9. nsan Tanma Sanat/Alfred Adler/Say 10.Mizahn yiletirici Gc/Ailen Klein/Epsilon Bu kitab, kiisel yaamnzn mimar ve mhendisi olarak, yaamnz yeniden ina etmenizde erlik etmesi 369 iin yazdm. Bu amacma bir para olsun ulaabildiysem, kiisel misyonumu gerekletirme yo kendimi bahtiyar hissedeceim. Bu arada; "Kaliteli Yaam Felsefesi"nin yaamnza yapt r, yolculuk srecinde ve daha sonraki srelerde yaam olduunuz ilgin deneyimleri ve k kkndaki grlerinizi de sizlerle paylamaktan mutluluk duyacam. En ksa srede, kalitel olculuunun ikinci etab olan "Kaliteli Aile"de sizlerle yeniden bulumak iin sabrszlan um. iinizde var olan esiz gzellikleri ve zenginlikleri kefetmeniz; kutup yldznza bir an lamanz; ve sonuta mutlu, dengeli ve kaliteli bir yaam srmeniz dileimle... imdilik, h m... letiim iin: PK 434 Yeniehir/Ankara E-mail : mcesitcioglu@hotmail.com I EER Eer; evrenizdekiler kendilerini kaybedip seni haksz yere suladklar zaman, sen soukka afaza edebilirsen, Eer; herkes senden phelendii halde,sen onlarn bu phelerini hogr ile karlayabili verirjakat kendine olan gvenini asla kaybetmezsen, Eer; bekleyebilir ve beklemeden usanmazsan,veya hakknda yalanlar uydurulup, sana k ara srlmeye alldnda,sen de yalan ve iftiraya bavurmazsan, yahut senden nefret ede efret etmezsen,ne ok iyi grnmeye, ne de ok bilgilik taslamaya kalkmazsan, Eer; hayal kurabilir,fakat hayallerinin esiri olmazsan, Eer; dnebilir,fakat dncelerinin esiri olmazsan, Eer; zafer ve felaketle yz yze geldiinde bu iki sahtekar da ayn olgunlukla karlayab ve ne manr,ne de kntye uramazsan, Eer; gerek szlerin,dzenbazlar tarafndan bozulup ahmaklar aldatacak bir tuzak haline g tirilmesine tahamml edebilir sen,yahut mrn ve genliini vakfettiin eylerin bir anda p ypranm aletlerle onlar yeniden kurabilirsen, 371 Eer; cahillerle konutuun halde kendine ait iyi huylarn koruyabilir sen, veya krallarl a dolatn halde gururlanp benliini kaybetmezsen, Eer; ne dmanlarn,ne de sevgili dostlarn szleri seni incitmezse,

Eer; herkese deer verir,sayg gsterir,fakat kimseye fazla gvenmezsen, Eer; bir daha geri dnmeyecek olan altm saniyeni insanla yararl ilerle doldurabilirs te o vakit,dnya ve iindeki her ey senindir. Ve hatta sen o zaman daha fazla bir adamsn olum. Rudyard Kipling YAZAR HAKKINDA 1966 ylnda Sungurlu'da doan Mustafa eitciolu, ilk renimini memleketinde tamamladkt a, ortaokulu Ske Lisesi'nde "Devlet Parasz Yatl" olarak okumutur. Ske Lisesi'nde bal e renimini, Sungurlu Lisesi'nde tamamlamtr. 1982 ylnda kazand stanbul Hukuk Fak m etmeyip, ayn yl Kara Harp Okulu'na girmitir. 1986 ylnda Temen rtbesiyle mezun oldu n sonra, eitli Jandarma birliklerinde grev yapmtr. 1993 ylnda atand ve retim yesi olarak grev yapt Jandarma Okullar Komutanl'nd ve beden diline gre ada sorgulamay esas alan "Sorgulama Teknii" adl kitab; 1996 yl d Jandarma Kriminal Daire Bakanl'nda ise, "Olay Yeri nceleme Ynergesi" adl eseri , tm illerde olay yeri incelemesinde grevlendirilen 600 civarnda teknik eleman eitmit r. Trkiye'yi, "Avrupa Olay Yeri inceleme Uzmanlar Toplantsnda da temsil eden Mustafa eitciolu; en son grev yapt Jandarma Kriminal Daire Bakanlndaki ube mdrl g istei ile emekli olmutur. 373 1999-2002 yllar arasnda, zel sektrde st dzey ynetici olarak almtr. 1995-2003 eli Yaam Dizisi ni hazrlam olup, halen bu konudaki almalarna devam etmektedir. Yaza yan sra, profesyonel i yaamn "Kaliteli Yaam Seminerleri" vererek srdrmektedir. Ay Silahl Kuvvetleri'nin 15 eitim merkezindeki konferanslarna devam etmektedir. Bu mak satla, imdiye kadar 10 bin kiiye ulamtr. Profesyonel i yaamnda verdii seminerleri ardr; 1. Kaliteli insan 2. Kaliteli Aile 3. Kaliteli Kurum 4. Kaliteli Toplum 5. ilikilerde ve iletiimde Kalite 6. Kiisel Deiim ve Geliim 7. Kiisel Potansiyelin Etkili Kullanm Bata Trk insan olmak zere, tm insanlarn yaam kalitelerine katkda bulunmay ve bu yo met etmeyi misyon edinen Mustafa eitciolu; kaliteli yaam konusunda faaliyet gsterecek bir sivil toplum kuruluunun alt yap almalarn da srdrmektedir. Yksek lisansn An si'nde tamamlayan yazar, evli ve iki ocuk babas olup, iyi derecede ngilizce ve Arapa bilmektedir. GENEL KAYNAKA Adler, Alfred. nsan Tanma Sanat. ev: . Baar. Dergah Yaynlar, stanbul, 1979. Adler, Alfred. Yaamn Anlam ve Amac. ev: K. ipal. Say Yaynlar, stanbul, 2000. Akta, erif. / Gndz, Osman. Yazl ve Szl Anlatm Sanat. Aka Yaynlar, Ankara, 200 Akyol, Taha. Hayat Yolunda. Doan Kitap, stanbul, 2001. Ali, erafettin. Timur ve Tzkat. ev: K. Kutay. Academyplus Yaynevi, Ankara, 2000. Allan, Jane. Zaman Ynetimi. ev: M. Zaman. Hayat Yaynlar, istanbul, 1999. Altan, etin. Kullar ve Sultanlar. nklap Kitabevi, stanbul, 2001. ' Altan, etin. Tarihin Saklanan Yz. nklap Yaynevi, stanbul, 1999. Atay, Falih Rfk. ankaya. Bate A.., stanbul, 1998. Ate, Toktam. Dnce Parlamentosu. ada Yaynlar, stanbul, 1996. Aydoan, Metin. Bitmeyen Oyun. Otopsi Yaynlar, stanbul, 2000. Aydomu, Kayhan ve arkadalar. Ana-Baba Okulu. Remzi Yaynevi, stanbul, 1999. Balta, Acar. Ekip almas ve Liderlik. Remzi Kitabevi, istanbul, 2001. Balta, Acar. stn Baar. Remzi Yaynevi, istanbul, 1993. Balta, Zuhal/ Balta, Acar. Bedenin Dili. Remzi Yaynevi, istanbul, 1999. Balta, Zuhal/ Balta, Acar. Stres ve Baakma Yollar. Remzi Yaynevi, istanbul, 2000. 376 Baykal, Adnan N. Mustafa Kemal Atatrk'n Liderlik Srlar. Sistem Yaynclk, stanbul, 19 Bak, Ula. Baarnn Olmayan Rotas. Rota Yaynlar, stanbul, 1999. Bak, Ula. Paradigma ve Yaam Kalitesi. Sistem Yaynclk, stanbul, 2001. Boeckel, Johannes F. Pratik Meditasyon Teknii. ev: E. Tuzcular. Remzi Kitabevi, sta nbul, 1996.

Bozda, ismet. Atatrk'n Fikir Sofras. Tekin Yaynevi, istanbul, 1999. Bozda, ismet. Kltr ihtilalimiz. Tekin Yaynevi, istanbul, 1999. Burg, Bob. Birlikte Kazanmak. ev: S. Yenieri. Beyaz Yaynlar, istanbul, 1999. Burley-Allen, Madelyn. Zihinsel Becerileri Gelitirmek. Rota Yaynlar, istanbul, 1997 . Burnell, Ivan. Pozitif Hareketin Gc. ev: A. Akgz. Form Yaynlar, stanbul, 1997. Buzan, Tony. Akln En iyi ekilde Kullan. ev: B. Ergder. Arion Yaynlar, istanbul, 1999 Cahandler, Steve. Kiisel Baar in 100 ipucu. ev: A. nver. Rota Yaynlar, istanbul, 1 Canfield, Jack. / Hansen, Mark V. / McNamara, Heather. Tavuk Suyuna orba: Her Zam an Ayakta Kalmay Baaranlarn Yreinizi Istacak ykleri. ev: G. Tmer. HYB Yaynclk, Carlson, Richard. Endieyi Brak Zengin Olmaya Bak. ev: E. ren. Alkm Yaynlar, istanbul 998. Carlson, Richard. Ufak eyleri Dert Etmeyin. ev: E. ren. Alkm Yaynevi, istanbul, 1998. Carnegie, Dale. Dost Kazanma ve insanlar Etkileme Sanat. ev: K. Keskiner. Alkm Yaynla r, istanbul, 1995. Carrol, Lewis. Alice Harikalar lkesinde. ev: T. Uyar. Can Yaynlar, istanbul, 2001. Casteneda, Carlos. talan Yolculuu. Sz Yayn, istanbul, 2000. Chambry, Emile. Masallar. ev: N. Ata. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001. 377 Chapman, Gary. Be Sevgi Dili. ev: B. elik. Sistem Yaynclk, istanbul, 1996. Chopra, Deepak. Koulsuz Yaam. ev: E. Karan, inklap Yaynevi, stanbul, 1997. Cialdini, Robert B. Iknanm Psikolojisi. MediaCat Kitaplar, istanbul, 2002. Clark, Dan. Satlk Kpek Yavrular ve Esin Kayna Olacak Baka ykler. HYB Yaynclk, A Cloud, Henry/ Tovrasend, John. Snrlar. ev: I. Gpgpolu. Sistem Yaynclk, stanbul, 2 Condrill, J.& Bough, B. 101 iletiim Yolu. ev: A. ahin. Beyaz Yaynlar, istanbul, 2000. Covey, R. Stephen. First Things First. Simon & Schuster, Rockefeller Center, 123 0 Avenue of the Americas, New york, New York 10020, 1990, Covey, R. Stephen. The 7 Habits of Highly Effectives People. Simon & Schuster, R ockefeller Center, 1230 Avenue of the Americas, New york, New York 10020, 1990. Covey, Stephen R. Etkili insanlarn 7 Alkanl. ev: G. Suveren/ O. Deniztekin. Varlk Y istanbul, 1999. Covey, Stephen R. nemli lere ncelik. ev: O. Deniztekin. Varlk Yaynlar, istanbul, 19 Ccelolu, Doan. imizdeki Biz. Sistem Yaynclk, stanbul, 2001. Cceloglu, Doan, iimizdeki ocuk. Remzi Kitabevi, stanbul, 2000. Cceloglu, Doan, insan ve Davran. Remzi Kitabevi, istanbul, 1999. Ccelolu, Doan, iyi Dn Doru Karar Ver. Sistem Yaynclk, istanbul, 1994. Cceloglu, Doan. Sava. Sistem Yaynclk, istanbul, 1999. Cceloglu, Doan. Yeniden insan insana. Sistem Yaynclk, istanbul, 1995. eitcioglu, Mustafa. Kriminalistik ve Narkotik. Jandarma Okullar Komutanl Yaynlar, An a, 1996. eitcioglu, Mustafa. Soruturma ve Sorgulama Teknii. Jandarma Okullar Komutanl Yaynla ara, 1995. 378 iftkaya, Murat. Glmseyen ykler. Tima Yaynlar, stanbul, 2002. Damasio, Antonio R. Descartes'in Yanlgs. Varlk Yaynlar, istanbul, 1999. Davutolu, Ahmet. Stratejik Derinlik. Kre Yaynlar, stanbul, 2001. Deiim. Harvard Business Review. Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas Yayn, istanbul, 19 9. Denton, J. Michael. Nature's Destiny: How the Laws of Biology Reveal Purpose in the Universe, The Free Press, New York, 1998. Dicle, lk. Bir Ynetim Arac Olarak rgtsel Haberleme. Milli Prodktivite Merkezi Yayn ara, 1974. Dimitrius, Jo-Ellan / Mazzarella, Mark. insanlar Okumak. Artan Yaynevi, istanbul, 2 001. Dincer, Mjde K. Kiisel maj. Alfa Yaynlar, istanbul, 1998. Dinler, Veysel. Dou Bilgelerinden zdeyiler. Beyaz Yaynlar, istanbul, 1999. Doadaki Ayak izlerimiz. Doal Hayat Koruma Dernei Yaym, stanbul, 2000. Dornan, Jim. Baar iin Stratejiler. ev: I. Gpgpolu. Sistem Yaynclk, stanbul, 1995 Doubtfire, Dianne. nsanlarla yi Geinmenin Yntemleri. ev: E. Kayra. Rota Yaynlar, st , 1997.

Dkmen, stn. letiim atmalar ve Empati. Sistem Yaynclk, stanbul, 2000. Dkmen, stn. Varolmak Gelimek Uzlamak. Sistem Yaynclk, istanbul, 2000. Drucker, F. Peter. 21. Yzyl in Ynetim Tartmalar. ev: I. Bah-vangil/ G. Gorbon. E ar, istanbul, 2000. Drucker, Peter F. Gelecek in Ynetim. T. i Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 2000. Drucker, Peter F. Sonu iin Ynetim. nklap Yaynlar, istanbul, 1998. Drucker, Peter F. Ynetim. Orta Dou Teknik niversitesi Yayn, Ankara, 1994. Elmacolu, Tuncer. Bilgece Yaamak. Beyaz Yaynlar, istanbul, 1999. 379 Ercan, Ahmet R. Eitimde Biz ve ocuklarmz. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 200 Erkan, Hsn. Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelime. Trkiye i Bankas Kltr Yaynlar, Ankar Erolu, Feyzullah. Davran Bilimleri. Beta Yaynlar, istanbul, 2000. Esirci, kr. amzda Grg ve Nezaket Kurallar. edele Matbaaclk, istanbul, 1989. Etkin iletiim. Harvard Business Revievv. Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas Yayn, ist anbul, 2000. Fisher, Edwin B. / Goldfarb, Toni L. 7 Admda Sigarasz Hayat. ev: M. Yren. Phoenix Yay vi, Ankara, 2001. Frankl, E. Victor. Duyulmayan Anlam l. ev: S. Budak. teki Yaynevi, Ankara, 1999. Frankl, Victor E. insann Anlam Aray. ev: S. Budak. teki Yaynevi, Ankara, 2000. Fritz, Robert. Bakasna alarak Zengin Olunmaz. ev: . Nudral. Alkm Yaynclk, istan Fromm, Erich. Erdem ve Mutluluk. ev: Dr. A. Yrkan. T. i Bankas Kltr Yaynlar, istan 99. Fuat, Memet. Nasrettin Hoca Fkralar. Trkiye i Bankas Yaynlar, istanbul, 2002. Gabor, Don. Kk leri Doru Yaptnzda Byk ler Baarrsnz. HYB Yaynclk, Ankar Getan, Engin, insan Olmak. Remzi Kitabevi, istanbul, 2000. Getan, Engin. Psikodinamik Psikiyatri ve Normald Davranlar. Remzi Kitabevi, stanbul 000. Gerber, Michael E. Giriimcilik Tutkusu. ev: T. Keskin. Sistem Yaynclk, stanbul, 1996. Giblin, Les. Kendine Gven ve G. ev: I. Gpgpolu. Sistem Yaynclk, istanbul, 1995. Goleman, Daniel. Duygusal Zeka. ev: B. S. Yksel. Varlk Yaynlar, istanbul, 2001. Goleman, Daniel. Emotional Intelligence. Bantam Books, 1540 Broad-way, New York, New York 10036, 1997. 380 Goleman, Daniel. Hayati Yalanlar Basit Gerekler. Arion Yaynevi, istanbul, 1999. Gordon, Thomas. Aile iletiim Dili. ev: E. Aksay. Sistem Yaynclk, istanbul, 1996. Gordon, Thomas. ocukta D Disiplin mi? i Disiplin mi?. ev: E. Aksay. Sistem Yaynclk, ul, 1999. Gordon, Thomas. Parent Effectiveness Training. Three Rivers Press, New York, New York, 2000. Goulston, Mark/ Goldberg, Philip. Kendi nnzden ekilin. ev: Z. Yldrmolu. Kurald l, 1999. Green, Joey. Baarya Giden Yol Baarszlktan Geer. ev: O. Akar. Beyaz Balina Yaynlar 2001. Greenstein, George. The Symbiotic Universe: Life and Mind in the Cos-mos, New Yo rk: William Morrow, New York, 1988. Greenwald, Jerry. Bamllk m? Ballk m? ev: Z. Yldrmolu. Kurald Yaynlar, s Grimm, Jacob. / Grimm, Wilhelm. Masallar I-II. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 20 1. Gven, Bozkurt. Trk Kimlii. Remzi Yaynevi, istanbul, 2000. Hamel, Gary. / Prahalad, C. K. Gelecei Kazanmak, inklap Yaynlar, istanbul, 1996. Hanks, Kurt. insanlar Motive Etme Sanat. Alfa Yaynlar, istanbul, 1999. Harp, David. Dakikalk Meditasyon. ev: N. Altunel. tesi Yaynclk, istanbul, 1998. Hill, Napoleon. Dn ve Zengin Ol. ev: Z. I. Babayiit. Altn Kitaplar, stanbul, 1999. Hoffer, Eric. Kesin nanllar, im Yayn Tasarm, istanbul, 1998. Hortasu, Nuran. insan ilikileri, imge Kitabevi, Ankara, 1997. Ibsen, Henrik. Nora Bir Bebek Evi. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 1997. iktisat Dergisi Say: 418-419. stanbul niversitesi iktisat Fakltesi Mezunlar Cemiyeti Yayn, istanbul, 2001. incil. Elif Ofset, istanbul, 1996. 381

insanlar Ynetmek. Harvard Business Review. Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas Yayn, i tanbul, 1999. Izgren, Ahmet . Dikkat Vcudunuz Konuuyor. Academyplus Yaynevi, Ankara, 1999. Izgren, Ahmet . Gelecein Organizasyonunu Yaratmak. Academyplus Yaynevi, Ankara, 2001 . Jeffers, Susan. Yaamla Dans Et. ev: O. Trkkan. Sistem Yaynclk, istanbul, 2000. Kabacah, Alpay. Fkralar Sekisi. zgr Yaynevi, istanbul, 1988. Katba, idem, insan ve insanlar. Evrim Yaynevi, istanbul, 1999. Karip, Emin. atma Ynetimi. Pegem Yaynclk, Ankara, 1999. Karizma Dergisi Say: Nisan-Mays-Haziran 2002. Karizma Yayn A.. Yayn, istanbul, 2002. Klaloglu, Mine./ Berkes, Fikret. evre ve Ekoloji. Remzi Yaynevi, istanbul, 1999. King, Larry. iyi Konumann Srlar. ev: Y. zdemir. inklap Yaynevi, istanbul, 1998. Klein, Ailen. Mizahn yiletirici Gc. ev: S. Karayusuf. Epsilon Yaynlar, istanbul, 19 Konfuys'n retileri. ev: A. Manav. Smer Kitabevi, istanbul, 1998. Kongar, Emre. Kzlarma Mektuplar. Remzi Yaynevi, istanbul, 2001. Kongar, Emre. Trkiye'nin Toplumsal Yaps. Remzi Yaynevi, istanbul, 1997. Kotter, John P. Matsushita Liderlii. ev: T. Ertan. Sistem Yaynclk, istanbul, 1998. Kknel, zcan. Dolu Dolu Yaamak. Altn Kitaplar, istanbul, 1998. Kknel, zcan. Zorlanan insan. Altn Kitaplar, istanbul, 1987. Kravitz, S. Michael. Olumsuz insanlar Ynetme. ev: H. C. ikizler. Alfa Yaynlar, istanb ul, 1999. Lafollette, Hugh. Kiisel ilikiler. Ayrnt Yaynlar, istanbul, 1999. Lama, Dalai/ Cutler Howard C. Mutluluk Sanat. ev: G. Tokcan. Dhar-ma Yaynlar, istanb ul, 2000. 382 LeDoux, Joseph E. Emotion, Memory and The Brain. Scientific American, Special Ed ition, 2002. Littauer, Florence. Kiiliinizi Tanyn. ev: D. Dizman. Sistem Yaynclk, stanbul, 1995 Lovelock, J.James. Gaia, Oxford University Press, Oxford, 1987. Luhn, Rebecca R. Kzgnlkla Baa kma. ev: Y. Oran. Alfa Yaynlar, stanbul, 1999. Maddux, Robert B. Takm Kurma. ev: C. ikizler. Alfa Yaynlar, stanbul, 1999. Mandino, Og. Yaamann Daha yi Bir Yolu. ev: B. ekmece. Sistem Yaynclk, istanbul, 199 Manisal, Erol. Avrupa kmaz. Otopsi Yaynlar, istanbul, 2001. Matsushita Felsefesi. Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas Yayn, istanbul, 1999. Maxwell, John C. Liderlik Nitelikleri. ev: 1. ener. Beyaz Yaynlar, stanbul, 1999. Mccormack, Mark H. Baarl Ynetim Teknikleri. ev: E. Aca. Form Yaynlar, istanbul, 200 Mcginnis, Alan L. Dostluun Gc. ev: E. Sungur. Beyaz Yaynlar, istanbul, 1999. Meri, Cemil. Bu lke. letiim Yaynlar, stanbul, 2002. Mesiti, Pat. Hayalleri Olanlar Asla Uyumaz. ev: E. C. Karderin. Sistem Yaynclk, ista nbul, 1996. Montaigne. Denemeler. ev: C. ner. Oda Yaynlar, stanbul, 2002. Moore, Patrick. Gezegenler Klavuzu. Tbitak Yaynlar, Ankara, 1996. Muallimolu, Nejat. Btn Ynleri ile Hitabet. Avc Ofset, stanbul, 2000. Muallimolu, Nejat. Dnen nsana Hazine. Avc Ofset, istanbul, 2002. Murphy, Joseph. Bilinaltnn Gc. ev: A. Babacan. tesi Yaynclk, stanbul, 2000. Navaro, Leyla. Beni Duyuyor musun?. Sistem Yaynclk, stanbul, 1999. 383 Navaro, Leyla. Bir Cad Masal. Remzi Kitabevi, istanbul, 1999. Navaro, Leyla. Tapnan br Yz. Remzi Kitabevi, istanbul, 2000. Noyan, Ahmet. Fizyoloji. Meteksan Matbaas, Ankara, 1999. Nutuk. Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1981. Ortayl, Ilber. Osmanl Toplumunda Aile. Pan Yaynclk, istanbul, 2001. Osmay, Nvit. Dnce Atlas. ark Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1994. Osmay, Nvit. insan Mhendislii. Fahrettin Telseren Yaynlar, Ankara, 1983. Ozankaya, zer. Dnya Dnrleri Gzyle Atatrk ve Cumhuriyeti. Trkiye i Bankas Kltr 2000. zbay, Hseyin. / Tat, Mustafa. Yunus Emre. Milli Eitim Bkanh Yaynlar, Ankara, 2001: zdemir, Emin. / Binyazar, Adnan. Yazma retimi Yazma Sanat. Papirs Yaynlar, istanbul, 98. zdemir, Emin. Szl Yazl Anlatm Sanat. Remzi Kitabevi, stanbul, 2000.

zen, Ferhat. Trkiye'de Okuma Alkanl. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001. zmen, ismail. Dnya Dnce Antolojisi. Saypa Yaynlar, Ankara, 1994. zmen, Murat. Yaza Yaza Yaamak. T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001. Peale, Norman V. Olumlu Dnmenin Gc. ev: . Ccelolu. Sistem Yaynclk, istanbul, 19 Peiffer, Vera. Olumlu Dnme. ev: Daryo Bahar. Alfa Yaynlar, istanbul, 1997. Perls, Frederick S./ Hefferline, Ralph F./ Goodman, Paul. Getalt Terapisi iimizdek i ocuk. ev: N.Erkmen. Sz Yaynlar, Istanb'ul, 1996. Pfeffer, Jeffrey. Rekabette stnln Srr: insan. Sabah Kitaplar, stanbul, 1995. Phillips, Horace. A Remarkable Trk. Wilton 65, Fiat Top Hause, Bis-hop Wilton, Yo rk, Yo4 lry, England, 1997. 384 Pine, Arthur. Bir Kap Kapanr Bir Kap Alr. ev: U. Kaplan. Sistem Yaynclk, stanbul Pitino, Rick. Baarl Olmak Bir Tercihtir. ev: T. Bykonat/ S. Yenieri. Beyaz Yaynlar bul, 1998. Prager, Dennis. Mutluluk Ciddi Bir Sorundur. ev: O. Tuncay. Alkm Yaynlar, istanbul, 1999. Press, Frank / Siever Raymond. Earth, New York: W. H. Freeman, New York, 1986. Pskllolu, Ali. Trke Szlk. Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1999. Reich, "VVilhelm. Dinle Kk Adam. ev: . Yein. Payel Yaynevi, istanbul, 1993. Rifenbary, Jay. Mazeret Yok. U. Kaplan. Sistem Yaynclk, istanbul, 1998. Robbins, Anthony. iindeki Devi Uyandr, inklap Kitabevi, istanbul, 1995. Robbins, Anthony. Snrsz G. ev: M. Deirmenci. nklap Yaynevi, istanbul, 1993. Rosen, Robert H. insan Ynetimi. Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas Yayn, istanbul, 19 98. Ross, Hugh. The Fingerprint of God: Recent Scientific Discoveries Re-veal the Un mistakable Identity of the reator. Whitaker House, 30 Hunt Valley ircle, New Kensi ngton, PA 15068, 1989. Rowshan, Arthur. Stres Ynetimi. ev: . Ccelolu. Sistem Yaynclk, istanbul, 1998. Saan, Cari. Kosmos. ev: R. Aolu. Altn Kitaplar, istanbul, 1990. Saraba, Erturul M. Damtlm Szler. Yap Kredi Yaynlar, istanbul, 2001. Satir, Virginia. Conjoint Family Therapy. Science And Behavior Books, Inc. Palo Alto, California. Satir, Virginia. insan Yaratmak. Beyaz Yaynlar, stanbul, 2001. Schmincke, Don. Yneticinin Kanunu. ev: A. Tatler. Anahtar Kitaplar Yaynevi, istanbul , 2000. Schwartz, David J. Byk Dnmenin Bys. ev: T. Trkolu. Sistem Yaynclk, stanbul, 385 Selye, Hans. The Stress of Life. The McGraw-HHl Companies, Inc., 1978. Senge, Peter. Beinci Disiplin. ev.A. ildeniz, A. Doukan. Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 01. Smiles, Samuel. Kendine Yardm. ev: S. Berkem. Yap Kredi Bankas Kltr Yaynlar, istan 1960. Soysal, Suat. Ararken. Remzi Yaynevi, istanbul, 2000. Spurgeon, Richard. Ekoloji. Tbitak Yaynlar, Ankara, 2000. Stresle Baa kma. Trk psikologlar Dernei Yaynlar: 2, Ankara, 1994. ahin, Kemal. Zirvedeki ahin. Hayat Yaynlar, stanbul, 2000. Talu, Ercmend E. Byk Nasreddin Hoca. istanbul Maarif Kitaphane-si, istanbul, 1954. Taylor, John. Kara Delik. Onk Ajans, E Yaynlar, istanbul, 1992. Toffler, Alvin. ok. ev: S. Sorgut. Altn Kitaplar, istanbul, 1996. Tolstoy, Lev N. Ivan llyi'in lm. ev: S. Raa. Oda Yaynlar, istanbul, 1994. Urgan, Mina. Bir Dinozorun Anlar. Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1998. Vannoy, Steven W. En Byk 10 Armaan. ev: I. User. Boyner Holding Yaynlar, istanbul, 19 7. Vester, Frederic. Dnmek, renmek, Unutmak. ev: A. Artan. Artan Yaynevi, istanbul, 1 Witt, Scott. Beyin Gcn % 100 Kullanma Teknii. ev: M. zmez. Gn Yaynclk, istanbul, Yalom, Irwm. Varoluu Psikoterapi. ev: Z. I. Babayiit. Kabalc Yaynevi, istanbul, 1999. Yamakolu, Cihan. Derin Dnce Dte, Anari ve Terr Ykselite. Takav Matbaaclk A.., Ankara, 2001. Yavuzer, Haluk. Ana-Baba ve ocuk. Remzi Kitabevi, istanbul, 2001. Ylmaz, Emre. Gen Bir iadamna, ilk Kaynak Yaynlar, Ankara, 1998.

Yrkolu, Atalay. ocuk Ruh Sal. zgr Yaynlar, istanbul, 1993.