AKMLATR GER KAZANIM TESS FIRIN CRUFLARININ YENDEN DEERLENDRLMESNN ARATIRILMASI Kamil B. VARINCA, Yaar AVAR, M.

Talha GNLL Yldz Teknik niversitesi naat Fakltesi evre Mhendislii Blm, 34220, Esenler/stanbul/Trkiye kvarinca@yildiz.edu.tr, avsar@yildiz.edu.tr, gonul@yildiz.edu.tr ZET Gnmzde kurun, endstrilerde geni bir yelpazede kullanm alanna sahiptir. Kurun birincil kaynak olarak cevherlerden, ikincil kaynak olarak da ierisinde kurun bulunan malzemelerden geri kazanm yoluyla elde edilmektedir. Ancak hem birincil kurun kaynaklarnn azalmas hem de ikincil kurun kaynaklarndan kurun retiminin daha ekonomik hale gelmesi kurun kayna olarak ikincil kaynaklara ynelimi artrmaktadr. kincil kurun kaynaklarndan en nemlisi akmlatrlerdir. Atk akmlatrler, geri kazanm tesislerinde krlmak suretiyle ierlerindeki plakalar, kutup balar ve anot amuru kurunundan yararlanmak zere ergitme frnna beslenmektedir. Frnlardan kurun eriyii ile birlikte ayrca frn crufu da olumakta ve bu gibi tesislerin nemli bir atk trn oluturmaktadr. Bu atk tr, ieriindeki kurun miktar deimekle birlikte, lkemizde tehlikeli atk snfnda yer almaktadr. Bu bildiride, akmlatr geri kazanm tesislerinden kan frn cruflarnn yeniden deerlendirilmesi konusunda mevcut bilimsel almalara yer verilmitir. Bu almalar crufun direkt kullanlmas eklinde olabilecei gibi ayn zamanda imento gibi balayc maddelerle katlatrma/stabilize etme ilemleri eklinde de olabilmektedir. Frn cruflar imento balayc maddesi ile muamele edilmek suretiyle katlatrmaya tabi tutularak rn olarak kan katlam malzemenin hem mukavemet hem de szabilirlik zellikleri belirlenmitir. Anahtar kelimeler: Frn crufu, katlatrma/stabilizasyon, kurun, TCLP INVESTIGATION OF RE-USE OF FURNACE SLAG OF ACCUMULATOR RECYCLING PLANT ABSTRACT Today, lead has a wide range of uses in industries. Lead as the primary source from ores and as a secondary source from recovery of materials is obtained through. However, reduction of sources of lead and lead production from secondary lead sources becomes more economical, orientation of secondary sources as a source of lead increases. The most important secondary sources of lead are accumulator. Waste accumulators are fed melting furnace. With lead melt from furnaces, furnace slag is also formed and these are an important type waste. This type of waste, the amount of lead content varies, is in a class of hazardous waste in our country. In this paper, existing scientific studies about re-use of furnace slag are included. These studies may be including such as direct use and as cement solidification/stabilization. Furnace

slag was treatment cement binding and solidified materials were determined properties of strength and leaching. Keywords: Furnace slag, solidification/stabilization, lead, TCLP GR Akmlatr geri kazanm tesisleri, hurda akleri ileyerek kle kurun retimi yapmaktadrlar. Akmlatr geri kazanm tesisine ait rnek bir akm emas ekil 1de verilmitir. Tesise gelen defolu veya hurda haldeki akler ilk nce ak krma nitesinin ilk ksm olan krma makinesine verilir. Akler bantla kapak kesme nitesine tanr. Ak burada yan evrilerek kapak ksm kesilir. Bu vesileyle kapak ksmndaki kutup balar da alnm olur. Kapak ksm bir bant zerine drlrken, geri kalan ak gvdesi bir trommele beslenir. Trommelde ak gvdesi iindeki ak plakalar, gvdeden ayrlarak aaya bir hazne iine drlr. Su ile ykanan ak plakalar asidinden ykanlarak bir bant ile tanp ayr bir ksmda stoklanr. Trommelden kan ak kaplar ve iindeki ak amurlar ile ilk bata kesilen ak kapak ksm beraberce bir bant zerine gelir ve bu komponent karm bu tayc bant yardm ile ekili krcya sevk edilir. ekili krcda kk paralara ayrlan karm, su ile tasnif edilmek zere iinde su bulunan bir blmeye beslenir. Bu blmenin tabanndan kutup balar, onun stnden ak amuru ve onun da stnden plastik ksmlar ykanm halde alnarak ayr noktalarda biriktirilir.

ekil 1. Akmlatr geri kazanm tesisine ait rnek bir akm emas

Krma nitesi ktlar olan; plakalar, kutup balar ve anot amuru kurunundan yararlanmak zere ergitme frn ksmna beslenmektedir. Ergitme frnna beslenenler; ak plakalar, kutup balar ve anot amurudur. Ergitme frnna beslenen kurun ieren hammaddelere ilave olarak kurun rafinasyonunu salamak ve safszlklar ayrabilmek iin aadaki katk maddeleri de beslenmektedir: Soda (Na2 CO 3 ) Demir tala (Fe) Silis (SiO 2 ) Mee kmr (C) ve/veya kmr tozu (C) Kire (CaO) Katk maddelerinin oran frna beslenen kurunlu hammaddenin durumuna gre belirlenir. Frnda ergitme iin enerji, brlrlerde fuel oil (4 nolu) yaklmas ile temin edilmektedir. Brlr ile ergime iin takriben 6 saat stma ile 1100 C scaklk salanr. Eriyik kurun ve cruf ayrlarak frndan alnr. Eriyik kurun, n potaya alndktan sonra kalplara soutulmak zere dklr. Oluan cruf kaya paralar grntsnde olup ekil 2de gsterildii gibidir. Crufun genel bileimi izelge 1de verildii gibidir. Buna gre cruf genelinde Fe ve Si metali nde gelmekte ve nemli bir oran oluturmaktadrlar. Daha sonra oranlar az olmakla beraber Na ve Ca metalleri de ne kmaktadr. Bu metaller, tesiste rafinasyon iin kullanlan maddelerden kaynaklanmaktadr. Cruf genelinde Pb ierii %0,48 olarak verilmitir. Cruf numunelerinin heterojen yapda olmas nedeniyle, iinde kurun oran yksek olan bir partikl seilerek yaplan SEM analizinde izelge 2de verilen deerler elde edilmitir. PbO ieren partikl iindeki PbO/Pb elementi oran %34,76 eklindedir.

ekil 2. Oluan crufun grnts izelge 1. Cruf bileimi (% arlk)

Element Numune 1 Numune 2 Ortalama Na 7,04 8,04 7,54 Mg 0,74 0,88 0,81 Al 1,52 1,68 1,6 Si 15,27 16,56 15,915 S 1,52 1,57 1,545 Ca 3,52 3,38 3,45 Cr 0,55 0,275 Fe 33,48 30,57 32,025 Pb 0,61 0,35 0,48 O 35,35 36,39 35,87

izelge 2. Cruf iindeki Pb ieren partikln bileimi (% arlk)

Element Pb ieren partikl Na 9,00 Mg 1,35 Al 1,19 Si 9,83 Ca 2,16 Fe 17,02 Pb 34,76 O 24,70 MATERYAL METOD imento almada P 42,5 tipi imento kullanlmtr. imentoya ait kimyasal ierik izelge 3de verilmitir.
izelge 3. almada kullanlan P 42,5 tip imentonun ierii

erik SiO2 Al2 O3 Fe2 O3 CaO MgO SO3 K2O Cruf

Miktar (%) 20,91 4,00 3,61 64,85 0,97 2,29 0,57

almada Mutlu Ak ve Malzemeleri San. A..nin Gediz-Ktahyadaki hurda ak geri kazanma tesisinden kan cruflar kullanlmtr. Crufa ait kimyasal ierik izelge 4de verilmitir.
izelge 4. almada kullanlan crufun kimyasal ierii

erik Fe FeO 2 SiO2 Si Pb Cd Cr Kalplarn hazrlanmas

Miktar (%) 21,33 30,47 41,20 18,95 1,37 0,0027 0,0017

Tesisten alnan kuru ve kat cruflar imento ile homojen bir karmn salanmas amacyla tlmtr. tlen cruf imento ile %5 orannda kartrlarak su ile karm hazrlanm ve 6 cm apnda plastik silindirik kalplara dklmlerdir. almalarn

doruluunun ve tekrarlanabilirliinin salanmas amacyla 3 adet sadece imento ve suyun yer ald ahit karm ile crufun toplam arla oran %5 olan 6 adet numune hazrlanmtr. Her bir numunede 10 g cruf 200 g imento bulunmaktadr. Katlam Malzemenin Mukavemetinin Belirlenmesi Karmlar kalba dkldkten sonra dayanmlarnn llmesi amacyla yaplacak mukavemet deneyi iin 7 ve 28 gn beklenilmitir.7. gn ahitlerden ikisi, numunelerden ise tanesi mukavemet deneyine tabi tutulmutur. 28. gn ise dier ahit ve numunelerin mukavemet deneyleri yaplmtr. Mukavemet deneyi TS EN 12390-3 Beton Sertlemi beton deneyleri - Blm 3: Deney numunelerinde basn dayanmnn tayininde anlatld zere basn dayanm test cihaznn iki az arasna konan numunenin krld andaki basncn kaydedilmesi ile yaplmaktadr. Deney Yldz Teknik gerekletirilmitir. niversitesi naat Mhendisliine ait Malzeme Laboratuvarnda

Katlam Malzemenin Szma zelliklerinin Belirlenmesi Mukavemet deneylerinin ardndan katlam malzemenin szma zelliklerinin tespiti maksadyla szma testi uygulanmtr. Bu amala ABD EPA Metot 1311- Zehirlilik Szma Testi (TCLP) deney talimat kullanlmtr. TCLP, katlam malzemenin asidik ortamda sv ortamna kirletici geirme zelliini test belirlemektedir. Bu amala malzemenin cinsine gre hazrlanan asetik asit ierikli ekstraksiyon (muamele) svs 18 saat boyunca alkalanmak suretiyle katlam malzeme ile muamele edilir. Deney sonras eluatta (suya geen ksm) kimyasal ierik tayini yaplr. Deney, katlam malzemenin 9,5 mmnin altna tlmesinin ardndan deneyde kullanlacak ekstraksiyon svsnn tespiti ile balamtr. Bu amala deney talimatnda anlatld zere 5 g atk 96,5 mL distile su ile birlikte alnp 5 dakika manyetik kartrcda kartrlmtr. pH lm yaplm ve pH 5den byk olduu iin yine deney prosedrne gre 3,5 mL 1 N HCl ilave edilmi, kabn az kapatlarak 50 Cye kadar stlm ve 10 dakika bu scaklkta kalmas salanmtr. 10 dakikann sonunda oda scaklna gelmesi iin kendiliinden soumaya braklmtr. zelti souduktan tekrar pH lm gerekletirilmi ve pH yine 5den byk olduu iin deney talimatna gre ekstraksiyon svs 2nin kullanlacana karar verilmitir. Bu ilem her bir numune iin gerekletirilmi olup numunelerin tmnde ekstraksiyon svs 2nin kullanlmas gerektii grlmtr. Ekstraksiyon svs 2nin hazrlan ise yledir. 5,7 ml glacial asetik asit alnp 100 mlye distile su ile tamamlanr. Hazrlanan zeltinin pHs 2,88 0,5 ise zelti doru hazrlanmtr. tlm malzeme arlka 1:20 orannda olacak ekilde ekstraksiyon svs ile kartrlm ve 18 saat mddetince alkalanmtr. 18 saatin sonunda zelti 0,60,8 mlik cam fiber filtreden 50 psilik basn altnda szlm ve sznt ICPde okunmutur.

DENEY SONULARI Mukavemet Deney Sonular Katlam malzeme 7. ve 28. gn mukavemet deneyine tabi tutulmutur. Mukavemet sonular ekil 3 ve 4de verilmitir.
7 gnlk mukavemet deney sonular
Mukavemet (kg/mm 2)

3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0

ahitler ahitler ortalamas Numuneler (%5 atk) Numuneler ortalamas 1 2,5 2,7 1,7 1,8 2 2,9 2,7 2,1 1,8 2,7 1,6 1,8 3

Denemeler
ahitler ahitler ortalamas Numuneler (%5 atk) Numuneler ortalamas

ekil 3. 7. gn yaplan mukavemet deney sonular

28 gnlk mukavemet deney sonular

3,0
Mukavemet

2,8 2,6 2,4 2,2 2,0

ahitler ahitler ortalamas Numuneler (%5 atk) Numuneler ortalamas 1 2,8 2,8 2,2 2,2 2,8 2,2 2,2 2,8 2,1 2,2 2 3

Denemeler
ahitler ahitler ortalamas Numuneler (%5 atk) Numuneler ortalamas

ekil 4. 28. gn yaplan mukavemet deney sonular

TCLP Deney Sonular Mukavemet deneyine tabi tutulan malzeme ardndan TCLP deneyine tabi tutulmutur. Deney sonucunda eluatta kurun, kadmiyum, krom ve demir okumalar yaplmtr. Crufun analizinde tehlike oluturacak maddelerden sadece kurun ierii olduu iin burada sadece kurun sonular verilmitir. TCLP deney sonular ekil 5 ve 6da verilmitir.
Pb iin 7 gnlk TCLP neticeleri
0,50 0,40

mg/L Pb

0,30 0,20 0,10 0,00

ahitler ahitler ortalamas Numuneler Numuneler ortalamas 1 0,389260 0,251725 0,171070 0,107961 2 0,114190 0,251725 0,062163 0,107961 0,251725 0,090650 0,107961 3

Denemeler
ahitler ahitler ortalamas Numuneler Numuneler ortalamas

ekil 5. Pb iin 7 gnlk TCLP neticeleri

Pb iin 28 gnlk TCLP neticeleri

0,07 0,06
mg/L Pb

0,05 0,04 0,03 0,02

ahitler ahitler ortalamas Numuneler Numuneler ortalamas 1 0,066772 0,066772 0,045296 0,046216 0,066772 0,058039 0,046216 0,066772 0,035314 0,046216 2 3

Denemeler
ahitler ahitler ortalamas Numuneler Numuneler ortalamas

ekil 6. Pb iin 28 gnlk TCLP neticeleri

DEERLENDRME VE SONU Bu almada, akmlatr geri kazanm tesisi crufunun bertaraf edilmesinde katlatrma ynteminin uygunluu aratrlmtr. Bunun dnda dier alanlarda deerlendirilebilirlii de aratrlmtr. almalarnda, ilk etapta cruf tlerek imento ile kartrlm ve ardndan katlamas beklenmitir. Ardndan katlam malzemenin dayanmn test etmek amacyla malzeme mukavemet deneyine ve kimyasal analizlerinin belirlenmesi amacyla da szma testi olan TCLP deneyine tabi tutulmutur. Mukavemet deneyi sonularna bakldnda retilen malzemenin dayanm gerektiren beton uygulamalarnda kullanabileceini gstermitir. TCLP deney neticelerine bakldnda ise katlam malzemenin szma zellikleri olduka dktr. Sonular retilen katlam malzemenin zehirlilik asndan tehlike oluturmadn gstermektedir. Sonuta yaplan bir katlatrma-kararllatrma ileminin hem mukavemet hem de szma asndan iyi neticeler verecei sonucuna varlmtr. Bu suretle hazrlanacak bir malzeme; kaldrm ta, asfalt alt beton, yada d mekan duvarlarnda kullanlabilir ya da bu ekilde dzenli depo sahasnda stabil bir atk olarak evreye zarar vermeden gvenli bir ekilde depolanabilir. KAYNAKLAR EPA, (1992), EPA Test Method 1311: Toxicity Characteristic Leaching Procedure (TCLP). TSE, (2010), TS EN 12390-3 Beton - Sertlemi beton deneyleri - Blm 3: Deney numunelerinin basn dayanmnn tayini. Mutlu Ak, (2007), Mutlu Ak ve Malzemleri Sanayi A..