Kimyasal Bağlanma ÜNİTE

Yazar
Doç.Dr. Ayşe EREN PÜTÜN

3
Amaçlar
Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
• kimyasal bağlanmanın nedenlerini,
• kimyasal bağlanmanın çeşitlerini ve farklarını,
• rezonans hibriti ve Lewis yapısı ile ilişkisini,
• elektronegativite ve bağların polarlığını,
• moleküler geometrinin önemini,
• değerlik-bağ teoremini ve atomik orbital hibritleşmesinin nasıl
meydana geldiğini,
• moleküller arası etkileşimleri öğreneceksiniz.

İçindekiler
• Giriş 29
• Lewis Sembolleri 29
• İyonik Bağlanma 31
• Kovalent Bağlanma 33
• Elektronegativite ve Bağların Polarlığı 35
• Rezonans Kavramı 36
• Oktet Kuralından Sapmalar 37
• Moleküler Geometri 39
• Dipol Moment 44
• Kimyasal Bağlanma Teorileri 45
• Moleküller Arası Etkileşimler 50
• Özet 53
• Değerlendirme Soruları 54
• Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar 55

Çalışma Önerileri
• Bu üniteyi çalışmadan önce, Ünite 1 ve 2'de verilen kavramları
iyi bilmeniz gerekir.
• Daha ayrıntılı bilgi için ünite sonundaki kaynaklara başvurabi-
lirsiniz.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL BAĞLANMA 29

1. Giriş
Hemen hemen tüm element atomları bileşikler oluşturmak için diğer atomlarla
birleşmeye yatkındırlar. Böyle durumlarda atomlar arasındaki çekim kuvvetleri
"kimyasal bağ" olarak adlandırılır. Kimyasal bağların kökenini ve doğasını an-
lamak, kimyayı anlamının önemli bir parçasıdır. Çünkü eski bağların kırılması
ve yenilerinin oluşması tüm kimyasal reaksiyonların temelini oluşturur.

Kimyasal bağlanma başlıca iki gruba ayrılır. Kovalent bağlanma, moleküllerde

oluşur ve elektronların paylaşımını içerir. İyonik bağlanma ise, elektronların
atomlar arasında aktarılmasıyla oluşur ve iyonları meydana getirir. İyonik bağ-
lanmanın anlaşılması daha kolaydır.

2. Lewis Sembolleri
Geçiş elementleri dışın-
da, elementlerin değerlik
Atomlar, bağ oluşturmak üzere bir araya geldiklerinde, çekirdeklerine en uzak elektronları, periyodik
olan elektronlar etkileşirler. Dolayısıyla, kimyasal bağlanmada dış kabuk elekt- cetveldeki grup numara-
sına eşittir.
ronları önemlidir ve bu elektronlara "değerlik elektronları" denir.

Lewis sembolleri, iç kabuk elektronları ve çekirdeği gösteren bir "simge" ile dışkabuk
(değerlik) elektronlarını gösteren noktalardan oluşur (Şekil 3.1). !
Lewis sembolleri, yalnız atomlar için değil, atom iyonları için de kullanılırlar.

1 18
1A 8A

H 2 13 14 15 16 17 He
2A 3A 4A 5A 6A 7A

Li Be B C N O F Ne

Na Mg 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Al Si P S Cl Na
3B 4B 5B 6B 7B 8B 1B 2B

K Ca Ga Ge As Se Br Kr

Rb Sr In Sn Sb Te I Xe

Cs Ba Tl Pb Bi Po At Rn

Fr Ra

Şekil 3.1: A Grubu Elementleri ve Asal Gazların Lewis Nokta Sembolleri.

(Ortaklanmamış Noktalar, Bir Bileşikte O Element Atomlarının Kaç Bağ Yapabileceğini Gösterirler).

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
30 KİMYASAL BAĞLANMA

Şekil 3.1.'den görüldüğü gibi bir elementin Lewis sembolünü çizmek için, o
elementin kimyasal sembolünün etrafı onun değerlik (valens) elektronlarını
gösteren noktalarla donatılır. Örneğin, elektron dizilişi 1s2 2s1 olan lityum'un
Lewis sembolü şöyledir:
Li

Gerçekten, periyodik cetveldeki IA grubunun tüm elementlerinin Lewis sem-

bolleri aynıdır. Çünkü hepsinin bir değerlik elektronu vardır. IA grubu metal-
lerinin Lewis sembolleri
Li Na K Rb Cs Fr

şeklindedir.

Periyodik cetvelin 2. periyodunda yeralan sekiz A - grubu elementleri için Le-

wis sembolleri ise, aşağıdaki gibidir.

Grup IA IIA IIIA IVA VA VIA VIIA VIIIA

Sembol Li Be B C N O F Ne

Dört değerlik elektronundan fazla elektron içeren atomlarda, eklenen her elekt-
ronun diğerleriyle eşleştirildiğine ve A - grubu elementlerinin değerlik elekt-
ronlarını gösteren nokta sayısının bu elementlerin grup numarasıyla aynı ol-
duğuna dikkat ediniz.

Bu durumu genellemek üzere, geçiş elementleri dışındaki tüm diğer elementlere ilişkin

! değerlik elektronları sayılarının, periyodik cetveldeki grup numaralarına eşit ol-

duğunu belirtebiliriz.

Elementlerin bağ yapabilme kapasiteleri, atomlarının endış kabuklarındaki

elektron sayılarına bağlıdır. En dış kabukta 1e- varsa "bir", 2e- varsa "iki", 3e-
varsa "üç", 4e- varsa "dört bağ" yapabilirler. Son kabuktaki elektron sayısı dört
veya daha fazla olursa, kovalent bağ sayısı, en dış kabuktaki boş yer sayısı ka-
dar olur.

Çözümlü Soru 1

Aşağıdaki elementler için Lewis sembollerini yazınız?

a) N, P, As b) Al, Si, Ar

Cevap

a) N, P, As; 5A grubu elementleridir. Hepsinin 5 değerlik elektronu vardır. Bu-

na göre Lewis sembolleri aşağıdaki şekilde yazılmalıdır.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL BAĞLANMA 31

N P As

b) Al : 3A; Si : 4A; Ar : 8A grubundadırlar. Buna göre Lewis sembolleri aşa-

ğıdaki gibi yazılmalıdır.

Al Si Ar

Çözümlü Soru 2

Aşağıdaki iyonların Lewis sembollerini yazınız.

N-3, O-2

Cevap

-3 -2
N O

Mg, K, Ne için Lewis sembollerini yazınız.

3. İyonik Bağlanma
Düşük iyonlaşma enerjili elementlerin atomları "katyonları", yüksek elektron
ilgisi olan elementlerin atomları ise, "anyonları" oluşturmaya yatkındır. Kural
olarak, iyonik bileşiklerde katyon oluşturan elementler alkali (IA) ve toprak al-
kali (IIA) metalleri; anyon oluşturan elementler ise, halojenler (VIIA) ve oksi-
jendir.

İyonik bağ, iyonik bileşiklerde iyonları bir arada tutan elektrostatik kuvvettir.
!
Örneğin; lityum ve flor atomlarının LiF oluşturmasını düşünelim. Lityumun
elektronik dizilişi (düzenlenmesi) 2s2 2s1 ve florunki 1s2 2s2 2p5 'dir. Lityum ve
flor atomları bir araya geldiğinde, lityum'un 1s1 değerlik elektronu flor atomu-
na aktarılır. Bu durumu Lewis sembollerini kullanarak, aşağıdaki şekilde gös-
terebiliriz:

+ -
Li + F Li + F (veya LiF)
1s2 2s1 1s2 2s2 2p 5 1s2 1s2 2s2 2p 6

Daha iyi anlaşılabilmesi için, bu reaksiyonu basamaklar halinde gösterelim.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
32 KİMYASAL BAĞLANMA

Birinci basamak lityumun iyonizasyonu:

+ -
Li Li + e

İkinci basamak, bir elektronun flor tarafından kabulü:

-
F + e- F

Üçüncü basamak, iki iyonun, LiF oluşturmak üzere birleşmesi:

+ - + -
Li + F Li F

ve üç reaksiyonun toplamı:
+ - + -
Li + F Li F

Görüldüğü gibi bu üç reaksiyonun toplamı, ilk eşitliğin aynısıdır.

LiF 'deki "iyonik bağ"; artı yüklü lityum iyonu ile, eksi yüklü florür iyonu arasın-

! daki elektrostatik çekimdir ve bileşik elektrikçe nötürdür. İyonik bağ içeren bileşik-
ler "iyonik bileşikler" olarak bilinirler.

Birçok durumda, bir bileşikteki katyon ve anyon aynı büyüklükte iki yükü taşı
İyon bağı içeren bileşik-
ler, "iyonik bileşikler" maz. Örneğin lityum, lityum oksit (Li2 O) vermek üzere havada yakıldığında
olarak bilinirler. Pekçok
aşağıdaki reaksiyon gerçekleşir.
iyonik bileşikte, çok
atomlu iyonlar bulunur.
Çok atomlu iyonlarda, 4 Li (k) + O2 (g) 2Li2 O (k)
atomlar birbirine iyonik
bağ ile değil, kovalent
bağ ile bağlanmıştır.
Bu reaksiyonu Lewis sembollerini kullanarak yazalım.
Ör: Na2CO3, Ca3(PO4)2
+ -2
2 Li + O 2 Li O (veya Li 2 O)
1s2 2s1 1s2 2s2 2p 4 [He] [Ne]

Görüldüğü gibi bu reaksiyonda oksijen atomu her iki lityum atomunun birer
elektronunu alarak Li2 O oluşturmuştur ve Li+ iyonu helyum ile ve oksijen
iyonu (O-2) neon aynı elektronik yapıya sahiptirler.

Çözümlü Soru 3

Lewis sembollerini kullanarak alüminyum oksit (Al2 O3) oluşumunu gösteriniz.

Çözüm

Şekil 3.1 e göre Al ve O'nin nokta sembolleri Al O dir. İyonik bileşik-

lerde alüminyum katyonu (Al+3)
ve oksijen (O-2)
anyonu oluşturmaya yatkındır
lar. Bu durumda elektron aktarımı Al 'dan O'e doğrudur. Her Al atomunda 3

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL BAĞLANMA 33

değerlik elektronu her O atomunun da O-2 oluşturabilmek için 2 elektrona ge-

reksinimi vardır. Al+3 ve O-2 arasındaki en basit oran 2 : 3 dur. İki Al+3 iyonu
toplam +6, üç O-2 iyonu ise, -6 yüke sahiptir. Böylece alüminyum oksidin am-
pirik formülü Al2 O3 dur. Bu reaksiyon aşağıda Lewis sembolleri ile gösteril-
mektedir.

-2
2 A + 3 O 2 Al +3 3 O (veya Al 2 O3 )
[Ne] 3s 3p 1
2 1s2 2s2 2p 4 [Ne] [Ne]

Siz de baryum klorür oluşumunu Lewis sembolleriyle gösteriniz.

4. Kovalent Bağlanma
İyonlaşma enerjileri çok yüksek ve elektron ilgileri çok yakın atomların veya Kovalent bağ; bir çift
elektronun atomlar ara-
aynı cins atomların elektron alışverişi sonucu bağ yapmaları çok zordur. Bu
sında ortaklaşa kullanıl-
atomlar kararlı yapı oluşturmak için, bir çift elektronu atomlar arasında ortak- masıyla oluşur.
laşa kullanmayı tercih ederler. Bu durumda "kovalent bağlanma" oluşur.

Kovalent bağlanmada atomları bir arada tutan kuvvet, ortaklaşa kullanılan elektron-
lar ile artı yüklü atom çekirdekleri arasındaki çekme kuvvetidir ve "kovalent bağ-
lanma" bir çift elektronun atomlar arasında ortaklaşa kullanılmasıyla oluşur. !
Doğada atom halinde bulunamayan bazı ametal atomları, kovalent bağlanma
yaparak, iki atomlu molekülleri oluştururlar. Örneğin; H2 , O2 , N2 , Cl2 , F2 ,
Br2, I2. vb. gibi. Hidrojen molekülünde (H2) kovalent bağın oluşumu Şekil
3.2'de gösterilmektedir.

Şekil 3.2: İki Hidrojen Atomu Arasında Bağ Oluşumu

a) İki H Atomu Birbirinden Uzakta Bulunmaları
b) Atomlar Yaklaşırken Elektron Yoğunluğunun İki ÇekirDeğin Arasına Kayışı.
c) Elektronların İki çekirdek arasında Yoğunlaşması.

Hidrojen molekülü Lewis'e göre aşağıdaki şekilde ifade edilir.

H + H H H

Buradaki elektron paylaşımı, kovalent bağın bir örneğidir. Bu molekülde pay-

laşılan bir çift elektron, kolay gösterim için bir çizgi ile ifade edilir.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
34 KİMYASAL BAĞLANMA

Flor molekülü (F2) ele alındığında, florun elektronik dizilişi 1s2 2s2 2p5 'dir. Dü-
şük enerji seviyeli 1s elektronları bağ oluşumuna katkıda bulunmazlar. Her flor
atomunda 7 (2s ve 2p elektronları) değerlik elektronu vardır. Bunlardan sadece
biri eşleşmemiş olduğu için, aralarındaki tek bağ oluşumu aşağıdaki şekilde
gösterilir.

F + F F F veya F—F

F2 molekülü oluşumuna sadece birer değerlik elektronu katkıda bulunurlar. Katkıda bu-

! lunmayan değerlik elektron çiftlerine "ortaklanmamış elektron çiftleri" denir. F2

molekülündeki her F atomunda üç çift ortaklanmamış elektron vardır.

Ortaklanmamış Ortaklanmamış
F—F elektron çiftleri
elektron çiftleri

Kovalent bileşikleri göstermek için kullandığımız yapılara "Lewis yapıları" denir. Le-

! wis yapılarında her kovalent bağ, bağlanan atomlar arasında bir "çizgi" (veya bir
çift nokta) ve ortaklanmamış elektronlar ise, atomlar üzerinde "elektron çiftle-
ri" olarak belirtilirler.

Lewis yapısı: Kovalent Su molekülünün Lewis yapısını ele aldığımızda, oksijenin iki ortaklanmamış
bağlanmanın iki atom
arasında bir çift nokta
elektronunun olması nedeniyle, iki kovalent bağ yapmasını kavrarız. Hidroje-
veya bir çizgi ile göste- nin de 1 elektronu olması nedeniyle bir kovalent bağ yapacağından, suyun Le-
rilmesi, ortaklaşmamış wis yapısı
elektronların ise atom-
lar üzerinde bir çift nok-
tayla belirtilmesidir. H O H veya H —O— H

şeklinde gösterilir. F2 ve H2 O moleküllerinde F ve O atomları kararlı asal gaz

elektron düzenine elektronları paylaşarak ulaştıklarından, bu moleküllerin
oluşumu "oktet kuralı" olarak açıklanır.

F F H O H
2e - 2e -
8e- 8e - 8e -

Lewis yapısında, H dışında, diğer atomların değerlik kabuğunda sekiz elektron bulun-
! durmasına "oktet kuralı" denir.

Atomlar çeşitli kovalent bağlar oluştururlar. Bir tekli bağda, iki atom "bir
elektron çiftiyle" bir arada tutulurlar. Bir çok bileşik çoklu bağlarla bir arada
tutulur. Eğer iki atom iki elektron çiftini paylaşıyorsa buna "çift bağ", üç
elektron çiftini paylaşıyorsa "üçlü bağ" denir. CO2 molekülünde çift bağ, N2
molekülünde üçlü bağ bulunur.

O C O veya O C O
-
8e - 8e 8e -

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL BAĞLANMA 35

N N veya N N

8e - 8e -

Bağ uzunluğu bir moleküldeki kovalent bağlanmış iki atomun çekirdeklerinin bir-
birine uzaklığıdır (Şekil 3.3). Çoklu bağlar, tekli kovalent bağlardan kısadır. Tablo
3.1 deneysel olarak saptanmış bazı bağ uzunluklarını göstermektedir. !
5. Elektronegativite ve Bağların Polarlığı
H2 ve Cl2 moleküllerinde olduğu gibi eşlenik iki atom bir kovalent bağ meyda-
na getirdiğinde, bağdaki elektron çiftini eşit olarak paylaşırlar. Bağın iki ucun-
daki elektron yoğunluğu aynıdır. Çünkü iki çekirdek bağın elektronlarını eşit
şekilde çekerler. Bununla beraber, HCl'de olduğu gibi iki değişik atom birleşti-
ğinde, bir çekirdek bağdaki elektronları diğerine göre daha fazla çeker. Bu da Şekil 3.3:
H2 ve HI de Bağ
bağda eşit olmayan elektron dağılımına neden olur. Örneğin; klor atomu Uzunlukları
elektronları hidrojen atomundan daha fazla çektiğinden, HCl molekülündeki
elektron bulutu, klor atomunda daha yoğundur. Bu durumda klor atomunda
Tablo 3.1:
kısmî eksi yük, hidrojen atomunda kısmi artı yük bulunur (Şekil 3.4). Bazı Yaygın Tekli, Çiftli ve
Üçlü Bağların Ortalama
Bağ Uzunlukları

Bağ türü Bağ uzunluğu (A°)

C—H 1.07
C—O 1.43
C=O 1.21
C—C 1.54
Şekil 3.4: İki Hidrojen Atomu Arasında Bir Bağ Oluşumu C=C 1.33
a) Elektron Yoğunluğu H Atomları Arasında Eşit Olarak Dağılmıştır. C≡C 1.20
b) Elektron Yoğunluğu H ve Cl Atomları Arasında Eşit Olarak Dağılmamış C—N 1.43
(Yüklerin Çoğu Cl'un Etrafındadır. Bu Bağın Polar Olmasına Neden Olur.)
C=N 1.38
C≡N 1.16
HCl'de elektron aktarımı tamamlanmamıştır. Elektronlar eşit olmayan bir şekil- N—O 1.36
de paylaşılmaktadır. Bu durum N=O 1.22
O—H 0.96
δ+ δ- δ+ δ-
H—Cl veya H — Cl veya H — Cl

şeklinde gösterilir ve bu tür bağlara "polar kovalent bağ" veya basitçe "polar
bağ" denir. H—H ve Cl—Cl bağları ise "apolar kovalent bağlardır".

Polar olmayan bir bağın, polar bağdan ayrılmasını sağlayan özellik, elektronegativi-
tedir. Elektronegativite, "bir atomun kovalent bir bağdaki elektronları kendine
çekme yeteneği" olarak tanımlanır.
!
HCl 'de klor, hidrojene göre daha elektronegatiftir ve kovalent bağın elektron
çifti daha elektronegatif atoma kayar. Bağın bu ucu kısmî eksi yüklenir. Elekt-

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
36 KİMYASAL BAĞLANMA

ronegativite kavramı nicel temele oturtulmuş ve her elemente sayısal değerler

verilmiştir (Şekil 3.5). Bu değerler bağın polarlığını tahmin etmekte kullanılır.

Artan elektronegativite

1A 8A

H
2.1
2A 3A 4A 5A 6A 7A

Li Be B C N O F
1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0

Na Mg Al Si P S Cl
0.9 1.2 3B 4B 5B 6B 7B 8B 1B 2B 1.5 1.8 2.1 2.5 3.0

K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br
0.8 1.0 1.3 1.5 1.6 1.6 1.5 1.8 1.9 1.9 1.9 1.6 1.6 1.8 2.0 2.4 2.8

Rb Sr Y Zr Nb Mo Te Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I
0.8 1.0 1.2 1.4 1.6 1.8 1.9 2.2 2.2 2.2 1.9 1.7 1.7 1.8 1.9 2.1 2.5

Cs Ba La-Lu Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At
0.7 0.9 1.0-1.2 1.3 1.5 1.7 1.9 2.2 2.2 2.2 2.4 1.9 1.8 1.9 1.9 2.0 2.2

Fr Ra
0.7 0.9

Şekil 3.5: Elementlerin Elektronegativitesi

6. Rezonans Kavramı
Çoğu kez, bir molekül veya iyon için tek bir Lewis yapısı yazılamaz. Örneğin;
ozon (O3) molekülünü ele alalım. İki farklı Lewis yapısında yalnızca çift bağın
yeri değişmektedir.

+ - - +
O O O O O O

Aynı atomlar arasındaki çift bağ, tek bağdan kısadır. Ancak deneyler, ozon
molekülündeki tüm bağ uzunluklarının eşit olduğunu göstermektedir (1.28A°).
O halde, molekülün gerçek yapısı, bu iki yapı arasındadır.

+ - - +
O O O O O O

Moleküldeki atomların yerleri değişmezken, elektron çiftlerinin yer değiştirmesine "re-

! zonans" adı verilir ve rezonans çift yönlü ok ile gösterilir.

Rezonans kavramına ilişkin bir diğer örnek karbonat iyonudur. Deneysel ka-
nıtlara göre, tüm CO3-2 iyonundaki C—O bağları eşittir. Bu yüzden, karbonat
iyonunun özellikleri, aşağıdaki rezonans yapıları birlikte gözönüne alındığında
açıklanabilir.

- -
O O O
- - - -
O C O O C O O C O

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL BAĞLANMA 37

Rezonans kavramı organik moleküllere de uygulanır. Benzen molekülü (C6H6) iyi bir
örnektir. !
H H
C C
H C C H H C C H
H C C H H C C H
C C
H H

Eğer benzenin gerçek yapısı bu iki yapıdan biri olarak kabul edilirse, iki komşu
karbon atomu arasında iki değişik bağ uzunluğu olacaktır. Bunlar tek ve çift
bağ uzunluklarıdır. Gerçekte, benzendeki tüm komşu karbon atomları arasın-
daki uzaklık 1,40Å'dir. Bu da C—C tek bağından (1,54Å) biraz kısa, C=C çift
bağından (1,33Å) ise biraz daha uzundur.

Çözümlü Soru 4

Nitrat iyonu (NO3- ) için rezonans yapıları nasıl olmalıdır?

Cevap

Nitrat iyonunda azot beş, her bir oksijen altı değerlik elektronuna sahiptir ve
net bir eksi yükü vardır. Değerlik elektronlarının toplam sayısı 5+(3x6)+1 = 24
'tür. Bu durumda nitrat anyonu için aşağıdaki rezonans yapıları çizilebilir ve bu
rezonans yapılarının hepsi eşittir.

-
O - O O
- - - -
O N O O N O O N O
+ + +

Siz de, nitrit iyonu (NO2- ) ve asetat iyonu (CH3COO-) için rezonans yapıları-
nı çiziniz.

7. Oktet Kuralından Sapmalar

Oktet kuralı başlıca ikinci periyod elementlerine uygulanır. Oktet kuralından
sapmalar ise,

• Tamamlanmamış oktet,
• Radikaller,
• Okteti aşanlar,

olmak üzere üç grupta toplanabilirler.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
38 KİMYASAL BAĞLANMA

7.1. Tamamlanmamış Oktet

Bazı bileşiklerde merkez atomu saran elektronlar sekizden azdır. Örneğin; 2A

grubu elementlerinden berilyum'u gözönüne alalım. Berilyumun elektronik di-
zilişi 1s2 2s2 olup, 2s orbitalinde iki değerlik elektronu bulunur. Gaz fazındaki,
berilyum hidrür (BeH2) molekülünün Lewis yapısı, aşağıdaki gibidir.

H — Be — H

Gördüğünüz gibi BeH2 molekülünde Be atomu etrafında sadece dört elektron bulu-
! nur. Bu durumda moleküldeki Be oktet kuralına uymamaktadır.

3A grubu elementlerinden bor ele alınırsa, bor'un elektronik dizilişi 1s2 2s2 2p1
olduğundan, üç değerlik elektronu vardır. Halojenlerle genel formülü BX3 olan
bileşikler oluşturur. Burada X bir halojen atomudur. Böylece, BF3 molekülün-
deki bor atomu etrafında yalnız altı elektron bulunur. Bu durumda molekülde-
ki B oktet kuralına uymamaktadır.

F
F B
F

Bor triflorür'ün, (BF3 ) amonyak (NH3) ile reaksiyonu Lewis yapılarıyla aşa-
ğıdaki şekilde gösterilir.

F H F H
- +
F B + N H F B N H
F H F H

Bileşikteki B—N bağı şimdiye kadar gördüğümüz kovalent bağlardan farklıdır. Çünkü

! her iki elektron da azot atomu tarafından sağlanır. Bu tip bağlara, "koordine kova-
lent bağlar" denir.
Koordine kovalent bağ:
Elektronların bir atom
tarafından verildiği ko-
valent bağ olarak tanım- 7.2. Radikaller
lanır.
Bazı moleküller tek sayıda değerlik elektronu içerirler ve en azından atomlardan bi-
risi okteti tamamlayamaz. Tek elektron içeren yapılara "radikal" adı verilir. Azot mo-

! noksit (NO) ve azot dioksit (NO2) de bunlara örnektir. Radikallerin çoğu yüksek reak-
tivite gösterirler, çünkü radikaller paylaşılmamış tek elektronlarını bağ yapmada kul-
lanırlar.
Birçok radikal çok reak-
tiftir, çünkü paylaşılma-
mış tek elektronların ye- + -
ni bağ yapmada kullanı- N O O N O
labilirler.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL BAĞLANMA 39

Radikallerde eşleşmeyi tamamlayabilmek için tek sayıda elektrona gereksinim

olduğundan, bu tür moleküllerde oktet kuralı tüm atomlar için geçerli olama-
maktadır.

7.3. Okteti Aşanlar (Genişletilmiş Oktetler)

İkinci periyod elementlerinin atomları, merkez atom çevresinde sekiz değerlik

elektronundan fazlasına sahip olamazlar. Fakat, üçüncü veya daha yüksek pe-
riyoddaki elementlerin atomları, merkez atomu etrafında sekizden fazla elekt-
ron bulunduran bazı bileşikler oluştururlar. Zira üçüncü (ve daha yüksek) peri-
yod elementlerinin bağ oluşumunda kullanabileceği s ve p orbitalleri yanısıra
d orbitalleri de vardır. Bu orbitaller atomun "genişletilmiş oktet" oluşturması-
na izin verirler. Örneğin; kükürt hekza florür'de, (SF6 ), altı tane kovalent bağ
bulunur ve S merkez atomu oniki tane elektronla çevrilmiştir.

F
F F
S

F F
F

8. Moleküler Geometri
Buraya kadar bağlanmayı Lewis teorisi ışığında tartıştık. Lewis teorisi, yararlı
ve kolay uygulanır olmasına karşın, bağların nasıl ve neden oluştuğunu, mole-
küllerin geometrisini açıklayamaz.

Moleküler geometri, moleküldeki atomların üç boyutlu düzenlenmesidir. Bir mole-

külün geometrisi, onun fiziksel ve kimyasal özelliklerini (erime noktası, kaynama
noktası, yoğunluk ve gireceği reaksiyonların türü vb.) etkiler.
!
Genelde bağ uzunlukları ve bağ açıları deneylerle belirlenmelidir. Bununla be-
* Değerlik tabakası bağ
raber Lewis yapısındaki merkez atomu çevresindeki elektronların sayısı bilinir- yapan elektronları bulun-
se, molekül veya iyonun geometrisi hakkında yaklaşık bir tahminde bulunu- duran tabakadır.
labilir. Bu yaklaşımın temeli değerlik tabakasındaki* elektronların birbirini it- VSEPR: "Vesper" diye
mesidir. okunur.

Bir moleküle ilişkin moleküler geometrinin, elektronların birbirini itmesini en aza

indirdiği varsayılır. Bu yaklaşıma "değerlik tabakası elektron çifti itme modeli
(VSEPR modeli)" denir. Bu model yardımıyla, moleküllerin (ve iyonların) geomet-
risini sistematik bir şekilde tahmin edebiliriz. Bu amaçla molekülleri merkez ato- !
munda ortaklanmamış elektron çiftleri olan ve olmayanlar olarak ikiye ayırabiliriz.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
40 KİMYASAL BAĞLANMA

8.1. Merkez Atomu Üzerinde Ortaklanmamış Elektron Çiftleri

İçermeyen Moleküller

Bu durumun kolay anlaşılması için, sadece iki elementin atomlarını içeren mo-
lekülleri ele alacağız. Örneğin: A'nın merkez atom olduğu, A ve B atomlarından
oluşan moleküller.

Tablo 3.2 merkez atomu A'nın etrafındaki elektron çiftlerinin beş olası düzen-
lenmesini göstermektedir. Bu tabloyu kullanarak bazı moleküllerin örneğin be-
rilyum klorür'ün (BeCl2) geometrisini inceleyelim.

Gaz halindeki berilyum klorürün Lewis yapısı

Cl Be Cl

şeklinde gösterilir. Bağ yapan elektron çiftleri (birbirlerini ittikleri için) berilyum
atomunun zıt taraflarında yer alırlar. Böylece Cl—Be—Cl açısı 180° olarak tahmin
edilir ve molekül doğrusaldır (Tablo 3.2). Bu şekil deneyle de doğrulanmıştır.

Bor Triflorür (BF3)

Bor triflorür üç kovalent bağ (veya üç bağ yapan elektron çifti) içerir. En kararlı
düzenlemede, merkez bor atomu etrafındaki flor atomları, bir eşkenar üçgenin
köşelerinde yer alır ve BF3 'ün geometrisi üçgen düzlemseldir. (Tablo 3.2)

F
B
F F

Böylece, üç F—B —F açısı 120° 'dir ve BF3 molekülündeki dört atomun hepsi
aynı düzlemdedir.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL BAĞLANMA 41

Tablo 3.2: Bir Molekülde Merkez atom (A) 'nın Etrafındaki Elektron Çiftlerinin Düzenlenmesi ve Merkez
Atomda Ortaklanmamış Elektron Çifti Olmayan Bazı Asit Molekül ve İyonların Geometrileri

Elektron çiftlerinin Elektron çiftlerinin Moleküler Örnekler

sayısı düzenlenmesi geometri

180°

2 B—A—B BeCI2, HgCI2

A

Doğrusal Doğrusal

3 120° BF3
A A
B B

Üçgen düzlemsel Üçgen düzlemsel

109.5°

A A
4 CH4, NH4+
B B

B
Düzgün dörtyüzlü Düzgün dörtyüzlü

90°
5 PCI5
B B
A A
B
120°

B
Üçgen bipiramit Üçgen bipiramit

90°

B B

6 90° A
A
SF6

B B

B
Sekiz yüzlü Sekiz yüzlü

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
42 KİMYASAL BAĞLANMA

Metan (CH4)

Metan'ın Lewis yapısı

H
H C H
H
Bir düzgün dörtyüzlü- şeklinde gösterilir. Dört bağ yapan elektron çifti olduğu için, metan'ın geomet-
nün, hepsi eşkenar üç-
gen olmak üzere dört
risi düzgün dörtyüzlüdür (Tablo 3.2). Metan'da karbon atomu merkezde olmak
yüzü vardır. üzere dört hidrojen atomu düzgün dörtyüzlünün köşelerinde yer almaktadır.
Bundan dolayı molekülün tüm bağ açıları 109,5° 'dir. Bu şekil deneyle de doğ-
rulanmıştır.

8.2. Merkez Atom Üzerinde Ortaklanmamış Elektron Çiftleri

İçeren Moleküller

Merkez atomunda hem bağ yapan elektronları, hem de ortaklanmamış elekt-

ronları bulunan moleküllerin geometrilerini belirlemek, çok daha karmaşıktır.
VSEPR modeli, ortaklanmamış çiftlerin, bağ yapan çiftlere göre daha kuvvetli
itici olduğunu varsayar. Amonyak ve su, bu tür moleküllere verilebilecek iyi
birer örnektir.

Amonyak (NH3)

Amonyak molekülü üç tane bağ yapan elektron çifti ve bir tane de ortaklan-
mamış elektron çifti içerir.

H N H
H
Tablo 3.2 'de görüldüğü gibi dört elektron çiftinin düzenlenmesi düzgün dört-
yüzlüdür. Fakat NH3 'da bir elektron çifti ortaklanmamış olduğu için, NH3 'ın
geometrisi üçgen piramittir. Çünkü elektron ortaklanmamış çifti, bağ yapan
elektron çiftlerini kuvvetli bir şekilde iter. Böylece üç NH bağı birbirlerine yak-
laşırlar.

H H H

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL BAĞLANMA 43

Böylece amonyaktaki HNH açısı, ideal dörtyüzlü açısı 109,5° den daha küçük-
tür (Şekil 3.6).

Şekil 3.6: a) CH4 , NH3 ve H2O daki Bağ Yapan ve Ortaklanmamış Çiftlerin Bağıl Büyüklükleri.
b) CH4 , NH3 ve H2O daki Bağ Açıları.
(Noktalı çizgiler, düzlem arkasında; kalın çizgiler, düzlem önünde; düz çizgiler ise düzlemdeki eksenlerdir).

Su (H2O)

Su molekülü iki tane bağ yapan elektron çifti, iki tane de ortaklanmamış
elektron çifti içerir.

H O H

Su molekülündeki dört elektron çiftinin düzenlenmesi, amonyaktaki gibi dört-

yüzlüdür. Bununla beraber suda merkez oksijen atomunun iki ortaklanmamış
elektron çifti vardır. Bu ortaklanmamış çiftler birbirlerinden olabildiğince uzak-
ta olmaya yatkındırlar. Sonuç olarak iki OH bağ elektron çiftlerini birbirlerine
doğru iterler ve biz NH3 molekülüne göre bağ açısında daha büyük bir sapma
bekleriz. Şekil 3.5'de görüldüğü gibi HOH açısı 104,5° dir. Suyun geometrisi
"V" şeklinde olup açısaldır.

H H

VSEPR gösteriminde; A merkez atomu, X merkez atomuna bağlı atom (ya da atom
grupları), E ortaklanmamış elektron çiftidir. Örneğin, AX2E2 sembolü merkez atoma
(A) bağlı iki atom ya da grubu (X) ve ortaklanmamış iki elektron çiftini (E) göster-
mektedir. Su (H2 O), AX2 E2 tipinde moleküllere bir örnektir.
!
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
44 KİMYASAL BAĞLANMA

9. Dipol Moment
Hidrojen florür (HF), polar bağa sahip kovalent bir bileşiktir. Yani elektron yo-
ğunluğunun H atomundan F atomuna kayması durumu vardır. Çünkü, F ato-
mu, H atomundan daha elektronegatiftir. Elektron yoğunluğunun kayma yö-
nü, Lewis yapısı üzerine işareti konularak gösterilir.

H F

δ+ δ-
Yük ayırımı H — F şeklinde gösterilir. Bu elektrik alanı uygulamasıyla
doğrulanmıştır (Şekil 3.7).

Şekil 3.7: a) Elektrik Alanı Uygulanmadığında Polar Moleküllerin Davranışları

b) Elektrik Alanı Uygulandığında Polar Moleküllerin Davranışları

Elektrik alanında HF molekülleri eksi uçlarını artı levhaya, artı uçlarını eksi levha-

! ya çevirirler. Bir bağın polarlığının nicel ölçüsü onun dipol momentidir (µ). Dipol
moment Q yükü ile yükler arasındaki r uzaklığının çarpımından elde edilir.
M=Q.r

Dipol moment debye (D) birimi ile ifade edilir.

1 D = 3,33 . 10-30 cm
C : Coulomb m : metre

Tablo 3.3 de bazı polar moleküllerin dipol momentleri verilmiştir.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL BAĞLANMA 45

Tablo 3.3: Bazı Polar Moleküllerin Dipol Momentleri

Molekül Geometri Dipol Moment (D)
HF Doğrusal 1,92
HCl Doğrusal 1,08
HBr Doğrusal 0,78
HI Doğrusal 0,38
H 2O Açısal 1,87
H 2S Açısal 1,10
NH3 Üçgen piramit 1,46
SO2 Açısal 1,60

10. Kimyasal Bağlanma Teorileri

Lewis teorisi "kovalent bağların nasıl oluştuğu" ve "elektronların atomlar ara-
sında nasıl paylaşıldığı" konusunu açıklamakta yeterli değildir. Aynı şekilde
VSEPR teorisi de "moleküllerin geometrilerini tahmin etmekte faydalı" ve ke-
sin olmasına rağmen, "elektron çiftlerinin paylaşımını" açıklayamamaktadır.

Kovalent bağların oluşumunu ve moleküllerin elektronik yapılarını daha iyi

açıklayabilmek için geliştirilmiş iki önemli teori vardır.

• Değerlik - Bağı Teorisi (Valans - Bağ); Bu teori iki atom arasındaki kova-
lent bağın, spinleri zıt bir elektron çiftinin birbiriyle örtüşen* iki atomik or- Örtüşme: İki atomik or-
bitalin aynı yeri ortaklaşa
bital tarafından paylaşılmasıyla oluştuğunu kabul eder. paylaşmasıdır.

• Molekül Orbital Teorisi; Bu teori moleküllerin de atomlar gibi orbitalleri

olduğunu ve moleküldeki elektronların bu orbitallerde bulunduklarını ka-
bul eder.

Biz burada sadece değerlik-bağ (valans-bağ) teorisi üzerinde duracağız.

Değerlik - Bağ (Valans-Bağ) Teorisi

Değerlik-bağ teorisi tartışmasına, iki H atomundan oluşan bir hidrojen mole-

külünün oluşumunu gözönüne alarak başlayalım. Lewis teorisi, H—H bağını,
"hidrojen atomlarının iki elektronunun ortaklaşması" şeklinde; değerlik-bağ
teorisi ise, H—H kovalent bağının "hidrojen atomlarındaki iki 1s orbitalleri-
nin örtüşmesiyle" oluştuğunu açıklar.

İki H atomu birbirine yaklaştığında ve bir bağ oluşturduğunda ne olur?

?

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
46 KİMYASAL BAĞLANMA

Şekil 3.8: Ayrılma Değişimi İle İki H Atomunun Potansiyel Enerji Değişimi

Başlangıçta, iki atom birbirinden uzakta iken etkileşim yoktur ve potansiyel

enerji sıfırdır. Atomlar birbirine yaklaştıkça, her elektron diğer atomun çekir-
deği tarafından çekilir. Aynı zamanda elektronlar ve çekirdekler birbirlerini
iterler. Atomlar birbirlerinden ayrı iken, çekme itmeden daha etkindir ve siste-
min potansiyel enerjisi atomlar yaklaştıkça azalır (Şekil 3.8). Bu durum potansi-
yel enerji en düşük değerine ulaşıncaya kadar devam eder. Bu noktada, yani
sistem en düşük potansiyel enerjiye sahip iken, en kararlı durumdadır ve 1s or-
bitallerinin örtüşmesiyle kararlı H2 molekülü oluşur.

Atomik orbitallerin örtüşmesi kavramı, H2 den başka diğer iki atomlu molekül-
lere de iyi bir şekilde uygulanır. Kararlı bir F2 molekülü de 2F atomunun or-
taklanmamış elektron taşıyan 2p orbitallerinin örtüşerek bir kovalent bağ
oluşturmasıyla meydana gelir. Benzer şekilde HF molekülünün oluşması da,
H'in 1s orbitali ile F'ün 2p orbitalinin örtüşmesi şeklinde açıklanabilir.

Atomik Orbitallerin Melezleşmesi (Hibritleşmesi)

Buraya kadar anlatılan değerlik-bağ modeli, çok atomlu moleküllerdeki bağ-

lanmayı açıklayamaz. Bu nedenle çok atomlu moleküller için üç değerlik bağ
uygulamasını tartışacağız.

sp3 Hibritleşmesi (Melezleşmesi)

CH4 molekülünü gözönüne alalım. Karbonun değerlik elektronlarının dağılı-

mını aşağıdaki şekilde gösterebiliriz.

↑↓ ↑ ↑
2s 2p

Karbon'un 2p orbitalinde çiftleşmemiş iki elektronu olduğundan, temel halde

H atomu ile sadece iki bağ yapabilir. Bu durumda beklenen yapı CH2 'dir. Fa-
kat, CH2 çok kararsızdır. Oysa C ve H 'nin oluşturduğu kararlı en basit bile-

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL BAĞLANMA 47

şik metan'dır. Metandaki dört C — H bağının oluşması için 2s orbitalinden

2p orbitaline bir elektronun geçtiğini (enerjiyle uyarılarak) düşünelim.

↑ ↑ ↑ ↑
2s 2p

Şimdi C üzerinde dört eşleşmemiş elektron vardır ve bunlar dört C—H bağı * Atomik p orbitallerinin
oluşturabilirler. Bununla beraber geometri yanlıştır. Çünkü üç tane HCH bağ birbirlerine göre 90°'lik
dik açılarla yönlendikle-
açısı 90° olmalıdır*. Oysa CH4 'da tüm açılar 109,5° dir. Metandaki bağlanmayı rini hatırlayınız.
değerlik bağ teoremi ile açıklayabilmek için, "hibrit orbitalleri" kavramından
yararlanır.

Hibritleşme; farklı enerji düzeyindeki atom orbitallerinin karışarak, aynı enerji düze-
yinde orbitallere dönüşmesidir. Bu yeni orbitallere "hibrit orbitalleri" denir. !
Örneğin 2s orbitali ile üç 2p orbitalinin karışması (hibritleşmesi) sonunda dört
eşdeğer hibrit orbitali oluşur. Buna "sp3 hibrit orbitali" denir.

↑ ↑ ↑ ↑ sp3 ; s-p üç diye okunur.

sp 3 orbitalleri

Şekil 3.9 sp3 hibrit orbitalinin oluşumunu göstermektedir.

Şekil 3.9: sp3 Hibrit Orbitallerinin Oluşumu

Bu dört hibrit orbitali düzgün dört yüzlünün köşelerine doğru yönelmiştir. Şekil
3.10 'da karbon'un sp3 hibrit orbitalleri ile hidrojen'in 1s orbitalinin CH4 'da
dört kovalent bağ oluşturması gösterilmektedir. Böylece CH4 'ın şekli düzgün dört-
yüzlü ve bağ açısı 109,5° 'dir.
!
sp3 Hibritleşmesinin diğer bir örneği NH3 molekülüdür. Dört elektron çiftinin
düzenlenmesi Şekil 3.5 de görüldüğü gibi düzgün dörtyüzlü şeklindedir. Böy-
lece NH3 'daki azot, CH4 'daki karbon gibi sp3 hibritleşmiştir. N'un temel hal

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
48 KİMYASAL BAĞLANMA

elektronik dizilişi 1s2 2s2 2p3 'dür. Böylece sp3 hibritleşmesinin N atomu için
orbital diyagramı

↑ ↑ ↑ ↑↓

sp3 orbitalleri

Şekil 3.10: CH4'da H'nin şeklindedir. Dört hibrit orbitalinden üçü kovalent NH bağları oluşturur. Dör-
1s Orbitalleri İle C'nun düncü hibrit orbitali N üzerindeki ortaklaşmamış e- çiftini bulundurur (Şekil
sp3 Hibrit Orbitalleri Ara-
3.11).
sında Dört Bağın Oluşu-
mu
sp2 Hibritleşmesi

VSEPR modeline göre düzlemsel geometriye sahip BF3 molekülünü ele ala-
lım. B'un değerlik elektronlarının orbital diyagramı

↑↓ ↑
2s 2p

şeklindedir. Bir 2s elektronu boş 2p orbitaline geçirilirse

Şekil 3.11: NH3'da sp3
↑ ↑ ↑
Hibritleşmiş N Atomu Üç
sp3 Hibrit Orbitalleri H 2s 2p
Atomları ile Bağlar Oluştu-
rur. Dördüncüsü N'un Eş- ve 2s orbitali ile iki 2p orbitali karıştırılırsa; üç sp2 hibrit orbitalleri oluşur.
leşmemiş Elektronu Tara-
fından Kullanılır.
↑ ↑ ↑
bofl 2 p orbitali
sp 2 orbitalleri

sp2; s-p iki diye okunur. Bu üç sp2 orbitalleri aynı düzlemdedir ve bağ açıları 120° dir (Şekil 13.12).

Şekil 3.12: sp2 Hibrit Orbitallerinin Oluşumu

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL BAĞLANMA 49

Oluşan her BF bağları, bor'un sp2 hibrit orbitali ile flor'un 2p orbitalinin örtüş-
mesi sonucu meydana gelir (Şekil 3.13). BF3 molekülü düzlemseldir ve tüm FBF
açıları 120° 'dir. Bu sonuçlar deneysel bulgulara ve VSEPR tahminlerine uyar.

sp Hibritleşmesi

VSEPR modeli ile BeCl2 molekülünün doğrusal olduğu tahmin edilir. Be'da
değerlik elektronlarının orbital diyagramı Şekil 3.13: Bor'un sp2
Hibrit Orbitalleri ile Ör-
↑↓ tüşmesi. BF2 Molekülü
2s 2p Düzlemseldir.

şeklindedir. Temel halde Be atomunun 2s orbitalindeki elektronları eşleşmiş

olduğundan Cl atomu ile bağ oluşturamaz. 2s elektronlarından biri uyarılarak
2p orbitaline geçirilirse, elektron dağılımı aşağıdaki şekilde oluşur.

↑ ↑
2s 2p

Şimdi Be'un 2s ve 2p orbitalleri bağ yapmak için uygundur ancak bu du-

rumda bağlanmayı tam açıklayamaz. Zira iki Cl atomu uyarılmış Be atomu
ile birleştiğinde, bir Cl atomu Be'nin 2s elektronu ile, diğer Cl atomu ise,
Be'nin 2p orbitali ile örtüşmek durumundadır. Yani BeCI2'de, birbirinden farklı
iki Be-Cl bağı beklenir. Ancak bu durum deneysel kanıtlara terstir. Gerçek
BeCl2 molekülünde BeCl bağları eşleniktir. Böylece 2s ile 2p orbitalleri ka-
rışmış yani hibritleşmiş oldukları ve iki eşit sp hibrit "orbitali oluşturdukları"
görüşü desteklenmiş olur.

↑ ↑
sp orbitalleri bofl 2p orbitalleri

Şekil 3.14 sp orbitallerinin şeklini ve yönünü göstermektedir. Bu iki hibrit or-

bitali X ekseni üzerindedir ve bağ açısı 180° dir.

Şekil 3.15: BeCl2'ün

Şekil 3.14: sp Hibrit Orbitallerinin Oluşumu
Doğrusal Geometrisi,
Be'un sp Hibritleşmesi İle
Açıklanabilir. İki sp
Herbir BeCl bağı, berilyum'un sp hibrit orbitali ile klor'un 3p orbitalinin örtüş-
Hibrit Orbitalleri Kovalent
mesiyle meydana gelmiştir. Oluşan BeCl2 molekülü doğrusal geometriye sahiptir Bağ Oluşturmak Üzere
(Şekil 3.15). İki Klorür 3p Orbitalleri
İle Örtüşür

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
50 KİMYASAL BAĞLANMA

11. Moleküller Arası Etkileşimler

Buraya kadar atomlar içinde ve moleküller içinde oluşan bağlar ve çekim kuv-
vetlerinden söz ettik. Bu bölümde ise, moleküller arasındaki çekim kuvvetlerini
inceleyeceğiz.

? Moleküller arası çekim kuvvetleri neden önemlidir?

Moleküller arası çekim kuvvetleri (etkileşimler) hem bir maddenin gaz, sıvı ve
katı halde oluşunu belirler hem de kimyasal reaksiyonlarda önemli rol oynar-
lar. Ancak molekülleri birarada tutan kimyasal bağlanmalar (iyonik ve kovalent
bağlar) çok güçlü olduğu halde, moleküller arası etkileşimler oldukça zayıftır.

Moleküller arası etkileşimler:

• Dipol-dipol etkileşimleri,
• Hidrojen bağları,
• London kuvvetleri (Van der Waals kuvvetleri)
Hδ+ — Clδ
-
olmak üzere üç grupta toplanır.

Dipol - Dipol Etkileşimleri

Dipol - dipol etkileşmeleri, polar moleküller arasında görülür. Polar molekül-

ler birbirlerine yaklaşırken; bir dipolun artı ucu, komşu dipollerin eksi ucuna
yönelecek biçimde istiflenmek ister. bu durumda dipoller arasında bir elektros-
Şekil 3.16: Dipol-Dipol tatik çekme oluşur (Şekil 3.16). Bu çekme etkileşimi iyonik ve kovalent bağların
Etkileşmeleri %1'i kadar güçlüdür.

Gaz halinde, normal basınçta dipol-dipol etkileşimleri çok zayıftır. Ancak gazın ba-
sıncı arttırılırsa, moleküller birbirine yaklaşır; gazın sıcaklığı da azaltılırsa (kinetik
! enerjiside azalır) dipol-dipol etkileşmeler artacağından gazın sıvılaşması ve de
katılaşması olanaklıdır.

Ayrıca, dipol-dipol etkileşimlerinin şiddeti, polar maddelerin erime ve kaynama

! noktalarını belirler.

Örneğin; N2 , O2 ve NO maddelerini ele alalım. Aşağıda da görüldüğü gibi

molekül şekli ve kütlesi aynı ise, dipol momenti sıfır olan bileşiğin kaynama
noktası, polar molekülden daha düşüktür.

N2 O2 NO
µ = 0 (apolar) µ = 0 (apolar) µ = 0,1530 (polar)
Molekül kütlesi 28 akb 32 akb 30 akb
Kn = 77,34 K Kn = 90,19 K Kn = 121,39 K

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL BAĞLANMA 51

Hidrojen Bağları

Hidrojen bağının kendine özgü durumunu kavrayabilmek için, bir dizi benzer
bileşiğin kaynama noktalarını içeren grafiği inceleyelim (Şekil 3.17). Grafikten
de görüleceği üzere, 4A grubu elementlerinin hidrürleri CH4 'dan SnH4 'e doğ-
ru beklenen davranışı gösterirler ve kaynama noktaları molekül kütleleriyle
düzenli olarak artar. Ancak 5A, 6A ve 7A gruplarındaki NH3 , H2O ve HF farklı
davranış gösterirler.

Bunların kaynama noktaları gruplarının en düşük değerine sahip olması gerekirken, ak-
sine en yüksek değerine sahiptir. Bu beklenmedik davranışın nedeni, H— bağlarıdır. !
100
H2O

Group 6A

H H2Te
0 H2S SbH3
Group 7A
NH3 H2S
H
AsH3
Group 5A HCI Sn 4
HB
-100
P 3 GeH 4
Group 4A
Si 4
CH 4

-200
2 3 4 5
Periyot

Şekil 3.17: 4A, 5A, 6A, 7A Grubu Elementlerinin Hidrojenle Yaptıkları Bileşiklerin Kaynama Noktaları.
Grupta Aşağıya Doğru İnildikçe Normal Olarak Kaynama Noktalarının Yükselmesi Beklenir. Ancak
NH3, H2O ve HF Farklı Davranır. Bu Anormallik H-Bağlanması ile Açıklanır.

Hidrojen bağı; ortaklanmamış elektron çifti taşıyan, yüksek elektronegatiflikte bir ato-
ma (F , O ya da N) bağlı bir H atomu, komşu molekülün yüksek elektronegatiflikte
bir atomu tarafından eş zamanlı çekildiğinde oluşur.
!
H- bağları moleküller arası etkileşimlerin en kuvvetlisidir. !
H- bağı oluşumunda, H atomunun kovalent olarak bağlandığı yüksek elektro- H— bağı yalnızca bazı
hidrojen bileşiklerine öz-
negatiflikteki atom, bağ elektronlarını kendine doğru çekerek, hidrojen çekir- güdür.
değini yalnız bırakır. Elektronsuz kalan bu çekirdek (proton) komşu molekül-
deki elektronegatif atomun ortaklanmamış elektron çifti tarafından çekilir. Böy-
lece H atomu, iki molekül arasında köprü görevi görerek moleküller arası etki-
leşmeyi arttırır.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
52 KİMYASAL BAĞLANMA

Kovalent bağ
δ- δ+ δ- δ+
X H .... X H

H- bağı
Elektronegatif atom

! H atomunun küçüklüğü nedeniyle, iki molekül arasındaki H— bağı, etkileşmesi, di-

pol-dipol etkileşmesinden çok, bir bağ olarak gözönüne alınır.

Su, H- bağının oluştuğu en tanınmış bileşiktir. Şekil (3.18) bir su molekülünün,

H- bağları ile dört komşu moleküle düzgün dörtyüzlü düzeninde nasıl tutun-
duğunu göstermektedir.

Şekil 3.18: H2O 'da Hidrojen Bağlanması.

a) Polar Su Molekülü
b) H- Bağlanması sıvı İçinde H2O Molekülleri Arasında Kuvvetli Çekimler Oluşturur.
c) Buzda Her Su Molekülü Dört H-Bağı İle Düzgün Dörtyüzlü Etrafında Tutulur.

Buzda H— bağları, su moleküllerini oldukça seyrek tutarlar. Sıvı sudaki su molekül-

! leri buzdakilerden daha sıkı istiflenmiştir. Bu nedenle sıvı su buzdan daha yoğundur.
Sıvı su 3,98° ta maksimum yoğunluğa ulaşır.

Bu sıcaklığın üstünde su normal davranışına döner; yoğunluk sıcaklıkla düşer.

Tatlı su göllerinin üstten aşağıya doğru donmasının nedeni budur. Suyun sıcak-
lığı 4°C in altına düştüğünde, bu yoğun su gölün dibine batar ve yüzeydeki da-
ha soğuk su donar.

London Kuvvetleri

Herhangi bir anda elektronların bir atomun ya da molekülün bir bölgesine yı-
ğılma olasılığı vardır. Elektronların böyle hareket etmesi, apolar olan bir mole-
külün polarlaşmasına yol açar ve bir anlık dipol oluşur. Bir molekülde anlık di-
pol oluşunca, komşu moleküldeki elektron yoğunluğu da asimetrik olur ve bu
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL BAĞLANMA 53

molekülde de dipol oluşur. Buna "indüklenmiş dipol" denir (Çünkü birinci di-
polun oluşması ile meydana gelmiş veya indüklenmiştir).

Anlık dipol - indüklenmiş dipol, moleküller arası çekim kuvvetlerinin oluşmasına

neden olur (Şekil 3.19). Bu etkileşime yaygın olarak "London kuvvetleri" denir. !

Şekil 3.19: İki Komşu Moleküldeki Elektron Yoğunluğunun Anlık Değişimlerinin Gösterimi.

Bir molekülün bir dipol tarafından indüklenme kolaylığına "polarlanabilirlik" denir.

Polarlanabilirlik elektron sayısı ile artar. Elektron sayısıda molekül kütlesi ile arta-
cağından, polarlanabilirlik, molekül kütlesi artışına paralel artış gösterir.
!
Büyükçe moleküllerde, bazı elektronlar atom çekirdeğinden uzakta olduğun-
dan gevşek tutulurlar. Bu da elektronların kolayca hareket etmelerini sağladı-
ğından, molekülün polarlanabilirliği artar. Kutuplanma arttıkça London kuv-
vetleri arttığından, kovalent bileşiklerin erime ve kaynama noktaları molekül
kütleleriyle artar. Örneğin, halojenlerin erime ve kaynama noktaları F2, Cl2, Br2,
I2 sırasına göre artar.

Özet
• Maddelerdeki atomları birbirine bağlayan çekim kuvvetlerine "kimyasal bağ" de-
nir.
• Bağlanma kuvvetleri başlıca iki sınıfa ayrılır. İyonik ve kovalent bağlanma. İyo-
nik bağlanma, atomlar arasında "elektronların aktarımı" ve oluşan "iyonlar
arasındaki elektrostatik çekim olarak" tanımlanır.
• Kovalent bağlanma, atomlar arasında "elektronların paylaşılması" olarak ta-
nımlanır.
• Kovalent bağdaki elektronları kendine çekme kuvveti, atomun "elektronegativite-
si" olarak tanımlanır.
• Bağdaki atomların elektronegatiflikleri birbirine eşit ise, elektronlar eşit olarak
paylaşılır. Bu bağ ideal bir kovalent bağdır. Elektronegativiteler farklı ise, elekt-
ronlar eşit olarak paylaşılmaz. Böyle bağa "polar kovalent bağ" denir.
• Polar kovalent bağda, yük dağılımındaki farklılık "dipol moment" ile verilir.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
54 KİMYASAL BAĞLANMA

• Lewis sembolleri, iç kabuk elektronları ve çekirdeği gösteren bir sembol ile de-
ğerlik elektronlarını gösteren noktalardan oluşur.
• Lewis yapısı, kimyasal bağlanmanın gösteriminde kullanılır.
• Moleküller, yapılar için birden fazla Lewis yapısı yazılabilir. Gerçek yapı, katkıda
bulunan yapıların rezonans hibritidir.
• Moleküllerin geometrisinin belirlenmesinde etkili yöntem, değerlik kabuğu elekt-
ron çifti itmesi (VSEPR) teorisidir.
• Değerlik-bağ teorisine göre kovalent bağ, bağı oluşturan atomların atom orbital-
lerinin örtüşmesiyle meydana gelir. Bu teori, çok atomlu moleküllerdeki bağlan-
mayı açıklayamaz.
• Çok atomlu moleküllerdeki bağları tanımlayabilmek için hibritleşmeyi kullanırız.
Hibritleşme, farklı enerji düzeyindeki atomik orbitallerin karışarak, aynı enerji
düzeyindeki orbitallere dönüşmesidir. Bu yeni orbitallere hibrit orbitalleri de-
nir. Hibrit orbitallerinin sayısı, hidritleşmeye katılan atom orbital sayısına eşittir.
• En önemli üç hibritleşme; sp3 , sp2 ve sp 'dir.
• London kuvvetleri, dipol-dipol etkileşmesi ve H- bağlanması olmak üzere üç
çeşit moleküller arası etkileşim vardır.

Değerlendirme Soruları
Aşağıdaki soruların yanıtlarını seçenekler arasından bulunuz.

1. Değerlik elektron sayısı 8 olan atomun birleşme kapasitesi kaçtır?

A. 0
B. 1
C. 4
D. 6
E. 8

2. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A. Atomların bağ elektronlarını kendilerine çekme özelliklerine "elektro-
negativite" denir.
B. Düşük iyonlaşma enerjili elementlerin atomları "katyonları" oluşturma-
ya yatkındır.
C. Apolar moleküllerde + ve - yüklerin ağırlık merkezleri çakışmaz.
D. CO2 apolar bir moleküldür.
E. Su polar bir moleküldür.

3. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A. Su molekülleri arasında "H- bağlanması" sözkonusudur.
B. Dipol-dipol etkileşimi polar moleküller arasında olur.
C. London kuvvetleri apolar moleküller arasında olur.
D. H- bağı, moleküller arası etkileşimlerin en kuvvetlisidir.
E. Apolar bileşiklerin erime ve kaynama noktaları çok yüksektir.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
KİMYASAL BAĞLANMA 55

4. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A. NH3 'ın geometrisi, üçgen piramittir.
B. CH4 'ın geometrisi düzgün dörtyüzlüdür.
C. CO2 'in geometrisi doğrusaldır.
D. H2O 'un geometrisi üçgen piramittir.
E. BeCl2 'ün geometrisi doğrusaldır.

5. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A. Kovalent bağı oluşturan atomların bağ elektronlarını farklı kuvvetle
çekmesi sonucu "polar bağlar" oluşur.
B. Dipol moment, + ve - yüklerin farklı kısımlarda dağılımının ölçüsü
olan bir fiziksel sabittir.
C. Apolar moleküllerin dipol momenti sıfırdır.
D. CO2 molekülü polar bağlara sahip apolar bir bileşiktir.
E. Moleküller arası etkileşimler, bileşiklerin kimyasal özelliklerini yön-
lendirirler.

6. Periyodik cetvelin VI A grubunda bulunan "S"nün Lewis sembolü aşağıda-

kilerden hangisidir?

A. S
B. S
C. S
D. S
E. S

7. Aşağıdaki bileşiklerden hangisi iyonik bağa sahiptir?

A. BeCl2
B. NH3
C. NaCl
D. CO2
E. NO2

8. Aşağıdaki moleküllerden hangisinde bağ daha polardır? (Elementlerin

elektronegativite değerleri; H = 2,1 F = 4,0 Cl = 3,0 Br = 2,8 ve I = 2,5)
A. H—F
B. H—Cl
C. H—H
D. H—Br
E. H—I

9. Azot molekülünde (N2) aşağıdakilerden hangisi atomları birarada tutar?

A. Tekli kovalent bağ
B. Çiftli kovalent bağ
C. Üçlü kovalent bağ
D. İyonik bağ
E. Magnetik dipol bağ

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
56 KİMYASAL BAĞLANMA

10. Kovalent bağlanma aşağıdaki koşullardan hangisinde oluşur?

A. Yüksek elektron ilgisine sahip bir atom ile düşük iyonlaşma enerjisine
sahip bir atom arasında
B. Düşük elektron ilgisine sahip bir atom ile yüksek iyonlaşma enerjisine
sahip bir atom arasında
C. Yüksek elektron ilgisine ve yüksek iyonlaşma enerjisine sahip iki atom
arasında
D. Düşük elektron ilgisine ve düşük iyonlaşma enerjisine sahip iki atom
arasında
E. Düşük elektronegativiteye sahip bir atom ile yüksek iyonlaşma enerjisi-
ne sahip bir atom arasında

11. Kovalent bağlı bir atomun değerlik tabakasındaki üç elektron çifti, en iyi bir
şekilde aşağıdaki hangi düzenlemede yer alır?
A. Üçgen düzlemsel B. Düzgün dörtyüzlü C. Doğrusal
D. Üçgen bir piramit E. Düzgün sekizyüzlü

12. VSEPR teorisine göre PCl3 molekülünün şekli aşağıdakilerden hangisidir?

A. "V" şeklinde B. Üçgen piramit C. Doğrusal
D. Üçgen düzlemsel E. Düzgün dörtyüzlü

13. Aşağıdaki moleküllerden hangisi oktet kuralına uymaz?

H
A. H C H B. O C O C. F S F
H F F

O O
D. Cl C Cl E. N N
O O O

Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar

Brady, J.E. and Holum, J.R. 1996, Chemistry, John Wiley and Sons, Inc. New
York.
Atkins, P. and Jones, L. 1998, Temel Kimya, Bilim Yayıncılık, Ankara.
Petrucci, R.H. and Harwood, W.S., 1994, Genel Kimya, Palme Yayıncılık, An-
kara.
Erdik, E. ve Sarıkaya, Y., 1984, Temel Üniversite Kimyası, Hacettepe - Taş Ki-
tapçılık Ltd. Şti., Ankara.

Değerlendirme Sorularının Yanıtları

1. A 2. C 3. E 4. D 5. E 6. B 7. C
8. A 9. C 10. C 11. A 12. B 13. C

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ