-Mevln Celaleddin-i Belhi Rmi, eserleri, d ncesi ve etkileri -Mevlana ve Ney

Haz rlayan: M. Bahad r TA

IN

ZET Mevlna Celaleddin Rmi yz y llar ncesinden btn zaman dilimlerine a k flemi bir mutasavv f ve limdir. Mevlna insanlara Hakka ula ma yolunda rehber olmu yollar n ayd nlatm t r. Bunu yaparken insanlara nefisleriyle mcadele etmelerini tlemi tir. Onun retileri toplum dzenini sa layacak niteliktedir. Etkileri hala grlmektedir ABDde ve Avrupada yzlerce dergah a lm insanlar ak n ak n bu dergahlarda huzuru bulmaya gelmi lerdir. Mevlana Celaleddin-i Rumi (30 Eyll 1207 de bugnk Afganistanda Belh ehrinde do mu tur. Mevlna Hz.lerinin milli kkeni hakk nda kesin bir bilgi bulunmamakla beraber bunun bir nemi yoktur. Zaten Mevlana Hz.leri kkenin nemli olmad n bir rubaisinde Ben ne H ristiyan ne Yahudi ne ate perest ve ne de mslman m! diyerek de vurgulam t r.1 nk Mevlna iin s n rlar n s fatlar n sluplar n kimliklerin bir nemi yoktur. Rumi ad , Anadolu'ya yerle ip orada ya ad iin (o dnemde Anadolu'ya Diyar - Rum deniliyordu); "Efendimiz" manas na gelen Mevlna ise, kendisine kar duyulan byk sayg n n belirtisi olarak verilmi tir.2 Babas dnemin slam kltr merkezlerinden Belh kentinde hocal k yapan ve Sultan-l Ulema (Bilginler Sultan ) lakab yla an lan Bahaeddin Veled'in o ludur. Mevln, babas Bahaeddin Veled'in lmnden bir y l sonra, 1232 y l nda Konya'ya gelen Seyyid Burhaneddin'in manevi terbiyesi alt na girmi ve dokuz y l O'na hizmet etmi tir. Alaaddin ve Sultan Veled ad nda iki o lu vard r. Bu iki evlad ilk e i Gevher hatundan olmad r. Kimya hatun ise Mevlanan n, kendisindeki stn zellikleri ke fedince yeti tirmek iin evlat edindi i vey k z d r. Mevln s k nt ekmeden yeti mi , din ve fenn ilimlere hkim olmu bir alimdir. nsanlar onun sohbetinde gnllerindeki hastal klara derman bulmu , ondan feyiz alm lard r. Ancak Mevlanan n iinde bir trl dolduramad bir bo luk vard r. Bir gn vaaz sonras at n n zerinde vakur bir ifadeyle halk n yo un tevecch aras nda ilerlerken bir dervi kalabal yar p nnde durur. Bir soru sormak iin buraya geldi ini syler. u ikisinden hangisi daha ileridir sence sfi Bayezid-i Bistam mi Hz Muhammed mi? Bu ne biim soru byle diye tersler Mevlna Son peygamber, Reslullah sallallahu aleyhi ve selem efendimiz ile bir sfiyi bir mi tutars n? Dervi Bir d n: Peygamber Hazretleri yle buyurmam m yd ? Yarabbi, Seni tebcil ederim. Seni lay k yla bilemedim. Hlbuki Bayezid-i
1 2

Asaf Halet elebi-Mevlana ve Mevlevilik-nurgk matbaas - stanbul- 1957 http://tr.wikipedia.org/wiki/Muhammed_Celaleddin-i_Rumi

Bistam ben kendimi tebcil ederim, benim an m ycedir. Zira h rkamda Allah var dedi. Madem biri Allaha nazaran ufak hissederken kendini, di eri Allah iinde ta r, bu ikisinden hangisi daha ileridedir sence? Mevlna durur d nr ne demek istedi ini anlad m. Her ne kadar Bistminin sz iddial grnse de Peygamber Efendimizin sz ondan daha ileridedir. Allah a k derya deniz gibidir. Kendi me rebince her insan ondan su al r. Fakat kimin ne kadar su alaca kab n n bykl ne ba l d r. Kiminin kab f d r, kiminin kova kiminin k rbad r kiminin matara. Bistminin kab Peygamber Efendimizinkine nazaran ufakt . O bir avu iti, kand . O kadarla mesut oldu. Ne gzel, kendinde ilahi varl ktan eser bulmu . Ama o halde kalmak yola devam etmemek demektir. O mertebede bile Allah ile nefs ayr gayr d r. Peygamber Efendimize gelince, Allah n sevgili kuludur, onun kab kolay dolmaz. O yzden Allah, Kuranda yle buyurmu : A p geni letmedik mi senin kalbini? Kalbi byle geni leyince, yani kab byynce doymak bilmez bir susuzluk hs l olmu iinde. Bo una de il, seni lay k yla bilemedik deyi i. Hlbuki kimse Allah Onun gibi bilmedi diye cevaplar. Bunun zerine dervi elini ba r na basar e ilir ve Mevlnay selamlar, Mevlna da onu. Uzun bir sre ylece kal rlar. Bu dervi ems-i Tebrziden ba kas de ildi.3 Birbirlerine adeta susam olan bu iki insan k rk gn inzivaya ekilip sufili in k rk kural n mtalaa ederler. Mevlna Hz.leri ems hayat na girene kadar iirle hi u ra mam t r. emsten sonra a k n airi olmu tur. Ayr ca sema ve ney de Mevlnan n hayat na ems ile girmi tir. ems-i Tebrzi, o zamana kadar pek bir zorlukla kar la mam olan Mevlnan n toplumun alt tabakas yla kayna mas n , onlar n halini anlamas n sa lam t r. ems bunu sa lamak iin kimi zaman kendisinden vaaz verdi i caminin avlusunda dilenmesini kimi zaman meyhaneden arap almas n istemi tir. Asl nda bu istekler nefsi krelten birer imtihand ve Mevlna bu imtihanlar geti. Mevlna nefsine a r gelen eyleri yap p nefsini kreltip benli inden kurtulmu ve a k deryas na dalm t r.

Mevlnan n d ncesi: Mevlna ems ile tan ana kadar insanlara k tutmu ancak iindeki karanl ayd nlatamam hep bir eylerin eksik oldu unu hissetmi tir. ems gelip de kendisine yolda olunca a k deryas na dalmak iin ihtiyac olan her ey tamam olur, iindeki o eksik taraf tamamlan r. Ayn durum ems iin de sz konusudur. Mevlana ve ems aras nda asla bir mr it

Elif afak-A k-do an kitap-mart2009. syf200,201

mrit ili kisi ya anmam t r. kisi de birbirinin yolda d r. Ve birbirlerini tamamlam lard r. ems Mevlnadan, Mevlna da emsten feyiz alm t r. Mevlana d ncesinde Nefis iin yap lan her ey insan a ktan, sevgiden, Allahtan uzakla t r r. Hi kimseyi d grn yle, konu mas yla, slubuyla, yemesiyle imesiyle de erlendirmemelidir. fkelenmek, kin gtmek, nefsin kt isteklerinden, ho grmek, affetmek ba kalar n n kurslar n rtmek merhametli ve cmert olmak insan ycelten vas flardan say lm t r. Hatta ems insan sevgiden ho grden uzaksa yap lan ibadetlerin ne hkm var der nsan kendi nefsini bilirse, kinat ve kinat yaratan bilir. Olaylar kar s nda insan nce kendi nefsine bakmal hatay kendi nefsinde aramal d r. nsan hibir i ine nefsan arzular na kar t rmamal onlara gre hareket etmemeli. nk nefis daima irkin i ler arzular, e er pe inden gidilirse insan insan olmaktan kar r. badetleri ba kalar n n takdiri iin de il Hakk n r zas n kazanmak ona yakla mak iin yapmal , ayn ekilde gnahlardan da ba kalar ne der? diye de il, beni Allahtan, a ktan uzakla t r r diye uzak durmal d r. badetler ii bo sembolik hareketlerden ibaret olmamal , insan n yre ini a k ile sevgi ile doldurmal d r. Kimse iin pe in hkml olmamal . nsanlar n iyi bilerek, iyi niyetle yapt klar i ler iin suizanda bulunmak kimsenin haddine de ildir. Yahut insan kt bir i yapm olsa bile asla onun hakk nda suizanda bulunmamal d r. Hatta bu i e ahit olunmu sa bile bunu rtbas etme yoluna gitmelidir. Ba kalar n n kusurlar n rtmede gece gibi ol der Mevlna. nsanlar hakk nda kt d nmek nefsin ktlklerindendir ve insan n yre inden a k al r gtrr. G ybet ve dedikodu ok ama ok kt sonular do uran davran lard r. nsan n yre ini kapkara eder kt hislerle doldurur. Falan yle etti filan yle eyledi diye insanlar , arkas ndan veya yzne kar yermek, eki tirmek, insan irkinle tirir. Daha ilgin olan ki i ele tirdi i, k nad i leri mutlaka kendi de yapar. nk bunlar dile getirerek kalbini o ktlklerle doldurmu olur. Ve gn geldi i zaman bu kt haller birer birer o ki ide hs l olur. Mevlnan n d ncesini onun yedi d en iyi ekilde zetler gayet a k ve nettir. Mevlnan n Yedi d: y y y y y Cmertlikte, yard m etmede akarsu gibi ol. efkat ve merhamette gne gibi ol. Ba kalar n n kusurlar n rtmede gece gibi ol. Hiddet ve asabiyette l gibi ol. Tevazu ve alakgnlllkte toprak gibi ol.
4

y Ho grllkte deniz gibi ol. y Ya oldu un gibi grn ya grnd n gibi ol.

Mevlnan n Eserleri: Mevlnan n tamam Farsa ikisi manzum, mensur olmak zere be adet eseri gnmze kadar ula m t r. Bilindi i gibi bu eserlerin en ok ilgi greni alt ciltten olu an ve e itli hikaye ve tler yoluyla didaktik bir zellik kazanan Mesnevsidir. o unlu unu gazellerin olu turdu u ve co kunluk ve cezbe halinde syledi i iirlerini ieren Dvn- Kebir ise k rk bini a k n beytiyle bizlere Mevlnan n i dnyas n yans t r. Mevlnan n bu iki manzum eserinin haricindekiler ise; e itli konularda halk ve mritlerini ayd nlatt sohbetlerini ieren Fhi m Fh, verdi i vaazlar n kaydedildi i Mecalis-i Seba ve e itli ah slara yazd mektuplar kapsayan Mektbat adl mensur eserleridir.4 MESNEV Mesnev, klsik do u edebiyat nda, bir iir tarz n n ad d r. Szlk anlam yla " ki er, iki erlik" demektir. Edebiyatta ayn vezinde ve her beyti kendi aras nda ayr ayr kafiyeli naz m ekillerine Mesnev ad verilmi tir. Her beytin ayn vezinde fakat ayr ayr kafiyeli olmas nedeniyle Mesnev'de byk bir yazma kolayl vard r. Bu nedenle uzun srecek konular veya hikyeler iir yoluyla sylenilecekse, kafiye kolayl nedeniyle mesnev tarz seilir. Bu suretle iir, beyit beyit srp gider. Mesnev her ne kadar klsik do u' iirinin bir iir tarz ise de "Mesnev" denildi i zaman akla "Mevlna'n n Mesnev'si"gelir. Mevlna Mesnev'yi elebi Hsameddin'in iste i zerine yazm t r. Ktibi Hsameddin elebi'nin syledi ine gre Mevlan, Mesnev beyitlerini Meram'da gezerken,otururken, yrrken hatta sem ederken sylermi , elebi
4

http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?BlogNo=17204

Hsameddin de yazarm . Mesnev'nin dili Farsa'd r. Halen Mevlna Mzesi'nde te hirde bulunan 1278 tarihli, elde bulunan en eski Mesnev nshas na gre, beyit say s 25618 dir. Mesnev'nin vezni : F i l tn- F i l tn - F i ln'dr Mevlna 6 byk cilt olan Mesnev'sinde, tasavvuf fikir ve d ncelerini, birbirine ulanm hikayeler halinde anlatmaktad r. D VAN-I KEB R Dvn, airlerin iirlerini toplad klar deftere denir. Dvn- Kebr "Byk Defter" veya "Byk Dvn" manas na gelir. Mevlna'n n e itli konularda syledi i iirlerin tamam bu divandad r. Dvn- Kebr'in dili de Farsa olmakla beraber, Dvn- Kebr iinde az say da Arapa, Trke ve Rumca iir de yar almaktad r. Dvn- Kebr 21 kk dvn (Bahir) ile Rub Dvn 'n n bir araya getirilmesiyle olu mu tur. Dvn- Kebr'in beyit adedi 40.000 i a maktad r. Mevlna, Dvn- Kebr'deki baz iirlerini ems Mahlas ile yazd iin bu dvna, Dvn- ems de denilmektedir. Dvnda yer alan iirler vezin ve kafiyeler gz nne al narak dzenlenmi tir. MEKTUBAT Mevlna'n n ba ta Seluklu Hkmdarlar na ve devrin ileri gelenlerin.e nasihat iin, kendisinden sorulan ve halli istenilen di ve ilmi konularda ise a klay c bilgiler vermek iin yazd 147 adet mektuptur. Mevlna bu mektuplar nda, edeb mektup yazma kaidelerine uymam , aynen konu tu u gibi yazm t r. Mektuplar nda "kulunuz, bendeniz" gibi kelimelere hi yer vermemi tir. Hitaplar nda mevki ve memuriyet adlar mstesna, mektup yazd ki inin akl na, inanc na ve yapt iyi i lere gre kendisine hangi hitap tarz yak yorsa o szlerle ve o vas flrla hitap etmi tir. F H MA F H Fhi M Fih "Onun iindeki iindedir" manas na gelmektedir.. Bu eser Mevlna'n n e itli meclislerde yapt sohbetlerin, o lu Sultan Veled taraf ndan toplanmas ile meydana gelmi tir. 61 blmden olu maktad r. Bu blmlerden bir k sm , Seluklu Veziri Sleyman Pervane'ye hitaben kaleme al nm t r. Eserde baz siyasi olaylara da temas edilmesi ynnden,
6

bu eser ayn zamanda tarihi bir kaynak olarak da kabul edilmektedir. Eserde cennet ve cehennem, dnya ve hiret, mr it ve mrd, a k ve sem gibi konular i lenmi tir. MECL S- SEB'A (Yedi Meclis) Meclis-i Seb'a, ad ndan da anla laca zere Mevlna'n n yedi meclisi'nin, yedi vaaz 'n n not edilmesinden meydana gelmi tir. Mevlna'n n vaazlar , elebi Hsameddin veya o lu Sultan Veled taraf ndan not edilmi , ancak zne dokunulmamak kayd ile eklentiler yap lm t r. Eserin dzenlemesi yap ld ktan sonra Mevlna'n n tashihinden gemi olmas kuvvetle muhtemeldir. iiri ama de il, fikirlerini sylemede bir ara olarak kabul eden Mevlna, yedi meclisinde erh etti i Hadis'lerin konular bak m ndan tasnifi yledir : 1. Do ru yoldan ayr lm toplumlar n hangi yolla kurtulaca . 2. Sutan kurtulu . Ak l yolu ile gafletten uyan . 3. nan'daki kudret. 4. Tvbe edip do ru yolu bulanlar Allah' n sevgili kullar olurlar. 5. Bilginin de eri. 6. Gaflete dal . 7. Akl n nemi. Bu yedi meclis'de, as l erh edilen hadislerle beraber, 41 Hadis daha gemektedir. Mevlna taraf ndan seilen her Hadis itimaidir. Mevlna yedi meclisinde her blme "Hamd sena" ve "Mnacat" ile ba lamakta, a klanacak konular ve tasavvuf gr lerini hikaye ve iirlerle cazip hale getirmektedir. Bu yol Mesnev'nin yaz l nda da aynen kullan lm t r.5 Mevlna ve Ney Neyin var olu u ile ilgili hikye, Feridddin Attar' n Mant k'l-Tayr adl eserinden yle nakledilmektedir" Neyin cd , arkta ok eskilere dayan r. Birok gzel eserin yazar olan ve Attar lakab yla an lan Feridddin, Mant k'l-tayr adl eserinde neyin kkenini, Hz. Muhammed'in zaman na kadar gtrr. Feridddin'e gre bir gn Mslmanlar n peygamberi olan Hz. Muhammed, damad Hz. Ali'ye bir s r a klam . Bir kuyunun ba ndaki Hz. Ali, ba n kuyunun iine e erek Hz. Muhammed'in esrarl szlerini tekrarlam . Daha sonra, Allah, o kuyuda son derece uzun bir kam yaratm . Oradan gemekte olan bir oban da bu kam n ucunu keserek kendine bir kaval (ney) yapm . Bu obanla gnn birinde
5

http://www.mevlana.com/mevlana_dosyalar/eserleri.htm

kar la an Hz. Muhammed, Hz. Ali'ye a klam oldu u s rlar n oban n kam ndan kt n duymu . Hz. Ali, yarat lan mcizeyi grnce de Peygamber'e olan sevgi ve ba l l na kretmi . O zamandan beri mslmanlar kam lara byk tibar gsterirler. Belki de neylerin, hl Hz. Muhammed'in kutsal szlerini tekrarlad san yorlard r. Bunun iindir ki ney, ncelikle dinsel, mistik ve ahlk bir nitelik ta r. Celleddin'in Mesnev'si ba tan sona bu konudad r. Dnerek ibdet eden dervi ler, tarikatlar n do rudan ilgilendiren ve pirleri taraf ndan yaz lm bu kitab kutlu sayarlar."6

Evet, neyin k ile ilgili en kuvvetli rivayet budur. Her ne kadar yabanc kaynaklar bu rivayeti duygudan yoksun bir ekilde aktarm larsa da temelde hakikat budur. Mevlnan n ney ile insan aras nda kurdu u ilgiyi Mesnevnin ilk on sekiz beyiti anlat r. Dinle, bu ney nas l ikayet ediyor, ayr l klar nas l anlat yor: Beni kam l ktan kestiklerinden beri feryad mdan erkek, kad n... herkes a lay p inledi. Ayr l ktan para para olmu , kalb isterim ki i tiyak derdini aay m Asl ndan uzak d en ki i,yine vuslat zaman n arar. Ben her cemiyette a lad m, inledim. Fena hallilerle de e oldum, iyi hallilerle de. Herkes kendi zann nca benim dostum oldu ama kimse iimdeki s rlar ara t rmad . Benim esrar m feryad mdan uzak de ildir, ancak (her) gzde, kulakta o nur yok. Ten candan, can da tenden gizli kapakl de ildir, lakin can grmek iin kimseye izin yok.

18.Yzy lda Trk Mzi i, Charles Fonton , eviren ve yay nlayan: Cem Behar, st., 1987, sh. 80

Bu neyin sesi ate tir, hava de il; kimde bu ate yoksa yok olsun! A k ate idir ki neyin iine d m tr, a k co kunlu undur ki arab n iine d m tr. Ney, dosttan ayr lan ki inin arkada , halda d r. Onun perdeleri, perdelerimizi y rtt . Ney gibi hem bir zehir, hem bir tiryak, ney gibi hem bir hemden, hem bir m tak kim grd? Ney kanla dolu olan yoldan bahsetmekte, Mecnun a k n n k ssalar n sylemektedir. Bu akl n mahremi ak ls zdan ba kas de ildir, dile de kulaktan ba ka m teri yoktur. Bizim gam m zdan gnler, vakitsiz bir hale geldi; gnler yan larla yolda oldu. Gnler getiyse, geip gitsin; korkumuz yok. Ey temizlikte naziri olmayan, hemen sen kal! Bal ktan ba ka her ey suya kand , r zk olmayana da gnler uzad . Ham, pi kinin halinden anlamaz, yle ise sz k sa kesilmelidir vesselam. Mevlna bu ilk on sekiz beyitte kmil insan nas l olunur bunu anlatmaktad r. nsan n Allaha ula mas iin ncelikle kmil insan olmas gerekti ini vurgular Mevlna ve Sema Mevlevlik deyince ilk akla gelen sem, lgatte i itmek mns ndad r. Terim olarak, msik na melerin dinlerken vecde gelip hareket etmek, kendinden geip dnmektir. Hz.Mevln zaman nda belli
9

bir nizma ba l kalmaks z n dn ve tasavvf bir co kunluk veslesiyle icr edilen sema, sonradan Sultan Veled ve Ulu rif elebi zaman ndan ba layarak Pr dil elebi zaman na kadar tam bir disiplin iine al nm , s k bir nizma ba lanm ; icrs renilir ve retilir olmu tur Sema, sembolik olarak, kinat n olu umunu, insan n lemde dirili ini, Yce Yarat c ya olan a k ile harekete gei ini ve kullu unu idrak edip nsan- Kmil e do ru yneli ini ifde eder. Sema eden canlara Sema'zen denilmi tir. Mevlevilikte dnmek tabiri yoktur. Mevleviler Sema' eder. Her tarikat n zikir ederken (Allah' anarken) kendilerine zg brhanlar vard r. Mevlevili in de brhan Sema' d r. Sema' ederken semazen her arh'da Allah ismini (ism-i celal) okur. Ve her selam n anlamlar n d nerek bir vecd iinde Allah' anar. Bir de mhim olan uursuzca dnmek de il, Sema' ederken Allah' d nmektir. Bu sayede Allah' n sevgisini kazanmakt r Sema', Hz. Mevlana'dan ok nceleri de slam toplumlar nda bilinmektedir. Hz. Mevlna zaman nda belli bir nizma ba l kalmaks z n dn ve tasavvf bir co kunluk veslesiyle icr edilen sema, sonradan Sultan Veled ve Ulu rif elebi zaman ndan ba layarak Pr dil elebi zaman na kadar tam bir disiplin iine al nm , s k bir nizma ba lanm ; icrs renilir ve retilir olmu tur Siyah h rka kabiri topra , Tennure safl ve kefeni, sikke ise tevhidi ve mezar ta n ifade eder.7
7

Seman n ilk icras Elif afak n A k eserinde yle anlat l r: Derken belli belirsiz bir mzik sesi ykseldi.. nce uzaklardan szlen b,r yak gibiydi giderek ivme ve cezbe kazand . nsan kendinden geiren, can veren bu sesi dinlerken seyirciler k p rdanmay kesti. Herkes nefesini tuttu. Neyin sesi hafifleyince Mevlna meydanda belirdi. ll dikkatli ad mlarla yakla t ; usulca e ilip gelenlere selam verdi. Onun pe i s ra, hepsi de Mevlnan n eski mridi olan alt dervi grnd; sikkeler tennureler, Destegller ku anm olarak. Ellerini g slerinde kavu turup destur almak iin Mevlnan n nnde e ildiler. kere meydan devrettiler. Yeniden ykselen mzikle beraber dervi ler tek tek dnmeye ba lad lar. nce a r a rd dn leri. Dndke h zland lar, h zland ka nilfer ie i gibi kat kat a ld etekleri. Ne manzarayd ama Dervi ler aralar nda drt selam edip dnd. Devran sanki sonsuza dek srd. Sonra musiki kuvvetlendi bir perde ard nda al nan rebab n sesi kudme, kudmnki neye kar t . te tam o esnada ta k n bir su gibi akarak ems-i Tebrzi meydana kt . Di erlerinden daha koyu bir renk tennure giymi ti. Boyu her zamankinden uzun bedeni daha ince
7

http://www.semazen.net/sss.php

10

grnyordu. Kollar n iki yana am t ; sa el yukar sol el a a bakacak ekilde. ems grnmeyen bir girdaba yakalanm as na delice dnerken, mritler a r a r peykindeyken, Mevlna bir nar gibi ylece duruyor, dudaklar daimi bir duada k p rdan yordu. En nihayetinde musiki yava lad . Dervi ler dnmelerine son verip ilerine kapand . Zarif hareketlerle ellerini aprazlama kavu turup meydandaki herkesi selamlad lar.8

11