T.C.

Yldz Teknik niversitesi Makine Fakltesi Endstri Mhendislii Blm

Esnek malat Sistemlerinin Trkiyedeki Uygulama Alanlar

09061605 Yasemin KU

2011, stanbul

ESNEK RETM SSTEMLER KAVRAMI Gelien ve deien dnyada iletmelerin verimliliklerinin arttrlmasnda, teknolojideki deimelere uyum salamak byk nem tamaktadr. Pazarn yapsnn tketiciler tarafndan belirlendii ve mteri istek ve gereksinimlerinin srekli olarak deitii gnmzde, klasik retim sistemlerinin yerini, otomasyona dayal, daha esnek sistemler almaya balamtr (nceler, 196).

Buna bal olarak, farkl rnlerin retilebilmesi rekabetin temelini oluturmaktadr. retilebilen para eitliliinin fazla olmas ve retimin miktar olarak deitirilmesi, retimde esneklik kavramn gndeme getirmitir. Gnmzde iletmeler, rn eidinin fazlal, yksek kalite, mteri odakl olma gibi nedenlerden dolay, dk, orta hacimli ve orta eitte retim yapan Esnek retim Sistemlerine ynelmilerdir. Esnek retim sistemlerinin farkl kaynaklarda yer alan eitli tanmlar u ekilde sralanabilir: Esnek retim sistemleri, merkezi bilgisayar tarafndan kontrol edilen, otomatik tama sistemleriyle birbirine balanm ve i istasyonlaryla desteklenen otomatik nmerik kontroll takm tezgahlarnn oluturduu retim sistemleridir. Esnek retim sistemleri, denetleyici bir bilgisayar, otomatik takm tezgahlar ve otomatik malzeme tama sistemlerini kapsayan, takmlar ve tama donanmlarnn, istenilen zelliklere uygun, farkl paralarn yzlercesini retmek iin bilgisayar talimatlaryla ynlendirildii retim sistemleridir. Esnek retim sistemleri, materyal ak, bilgisayar kontrol, iletiim, retim ya da montaj ilemlerinin btnletirilmesini ifade eden bir kavramdr. Esnek retim sistemleri, farkl para ve rnleri nemli bir deiiklik ya da tezgah duruuna gerek kalmakszn, retebilme kabiliyeti olan sistemlerdir. Yukardaki tanmlardan da anlalaca zere, esnek retim sistemleri, robotlar, otomatik malzeme tama sistemleri ve nmerik kontroll tezgahlar ile desteklenmi, bilgisayar kontroll, iki ya da daha fazla esnek retim hcresinden oluan bir sistemdir.

ESNEK RETM SSTEMLERNN TARHSEL GELM Yksek teknolojilerin kullanlmad 1940l yllardan nce torna, freze gibi belli ilemleri yapabilen bamsz tezgahlar kullanlmtr. 1940l yllarn sonlarndan itibaren ortaya kan teknolojik gelimeler elektronik alanndaki ilerlemelerle desteklenmitir. lk olarak; Nmerik Kontroll Tezgahlar (NC-Numerical Controlled) geleneksel tezgahlara, eklenerek oluturulmutur. Nmerik Kontroll Tezgahlar, her bir tezgah takmn kontrol edecek bir mikrobilgisayar kullanm esasna dayanan Bilgisayar Kontroll Nmerik Tezgahlarn (CNCComputer Numerically Controlled) ortaya k izlemitir. Programlamann kolay oluu nedeniyle, eitli paralar kk partiler halinde retilebilmilerdir. Dorudan Nmerik Kontroll Sistemlerin gelitirilmesi sonucu ise, merkezi bir bilgisayarn mini ve makro bilgisayarlar aracl ile eitli tezgahlar denetlemesi mmkn olmutur. 1960l yllarda robotlar, malzeme tama sistemleri ve bilgisayar kontrol teknolojilerinde salanan gelimelerle birleince, eitli paralarn orta ve kk hacimlerdeki partiler halinde daha ekonomik bir ekilde retilmesine olanak veren esnek retim sistemlerinin ortaya kmasna neden olmutur. Mikro elektronik teknolojisindeki ilerlemelere paralel olarak esnek retim sistemlerinin saladklar yararlar ksa zamanda yksek eit ve dk hacim reticileri tarafndan kefedilmi ve bu sistemler sanayinin her alannda yaygn hale gelmeye balamtr. Gnmzde ise esnek retim sistemleri birok gelimi lkede uzun yllardan beri kullanlmaktadr. ESNEK RETM SSTEMLERNN ZELLKLER Gnmzde pazarn yaps, trleri ve retilen mallarn zellikleri tketiciler tarafndan belirlenmektedir. Tketiciler srekli olarak yeni ve farkl rnler istemekte ve bu durum talepte hem esneklik hem de dalgalanma oluturmaktadr. Bylece retimde hz ve esneklik n plana kmaktadr. letmelerin bu talepleri karlayabilmeleri ancak yeni retim teknolojilerine uyum salamalaryla mmkn olabilecektir. Aadaki tabloda retim sistemlerindeki gelimelere bal olarak tketici tercihlerindeki deimeler gsterilmektedir.

Bu tabloya gre, 1960l yllardaki tketici tercihlerinde, etkinlik, kalite ve esnekliin; 1990l yllardaki tketici tercihlerinde ise bu faktrlere ek olarak benzeri olmayan, orijinal veya farkl rnlerin rol oynad grlmektedir. Aadaki tabloda; tketici tercihlerindeki deiimlerin, dnemler itibariyle etkinlik, kalite, esneklik ve yenilik kriterleri gz nne alnarak gerekletii grlmektedir. Bu deiimlerin gerekesi olarak; teknolojik deiimin hzl bir ekilde olmas, rekabetin artmas, ekonomik koullarda yaanan gelimeler ve bunun sonucunda iletmecilik ilkelerinde grlen deimeler ifade edilebilmektedir. Tketici davranlar analiz edildiinde, onlarn istek ve beklentilerini ancak maksimum tatmin veya memnuniyet salayabilecek mamul veya rnlerle karlanabilecei rahatlkla grlebilecektir. Baka bir ifade ile, tketiciler veya alclar, iletme faaliyetlerinin planlanmas ve uygulanmasnda belirleyicilii en fazla olan faktrlerden biri haline gelmilerdir. Esnek retim sistemleri, youn otomasyon ve teknoloji arlkl retimin yapld, retim faktrlerinin hzla retime ynlendirilebildii ve zamannda tketiciye ulatrarak nakde evrildii, insanlarn bu ortama uyum gsterdii ve deiikliklere hzla yant verebildii retim sreci olarak ifade edilmekte ve genel zellikleri u ekilde sralanmaktadr. Esnek retim sistemleri rn eidinin fazla olduu iletmelerde uygulanmaktadr. Esnek retim sistemleri ayn gruptan olup farkllk gsteren paralar retmek amacyla kullanlmaktadr. Genel amal makine tehizat iermektedir. Genel amal makine-tehizat ve malzeme tama sistemini kontrol eden ana bir bilgisayar bulunmaktadr.

Mamul, yar mamul ve hammadde otomatik bantlarla, malzeme ve tayclarla hareket edebilmektedir. Makineler zerinde gerekleen otomatik deiikliklerle farkl paralarn retilmesi mmkn olabilmektedir. retimde personel mdahalesi asgariye indirilmitir. Fabrikaya hammadde giriinden mamul kna kadar kalite kontrol, tasarm, retim gibi tm ilemler otomasyona dayal olarak bilgisayarlar ile gerekletirilmektedir. ESNEK RETM SSTEMLERN ETKLEYEN FAKTRLER Esnek retim sistemleri, yukarda akland zere, iletmelerin rekabeti ortamda gcn arttrmaktadr. Fakat bu sistemin kurulmas, iletmenin retim srecinin modernizasyonunu ve teknolojik adan yenilenmesini gerektirdii iin bu anlamda uzun vadeli bir karar olmay ifade etmektedir. Bu nedenle esnek retim sistemleri gelecee bir yatrmdr ve bu konuda alnacak kararlar stratejik plan temelinde ele alnmaldr. Esnek retim sistemine geme karar ile kar karya kalan iletmelerin ynetim kademeleri eitli faktrlerin etkisi altnda karar

vereceklerdir. Bu faktrleri aadaki ekilde sralamak mmkndr (Cokun kasap, http://iktisat.uludag.edu.tr/dergi/4/gulay1.html ): Finansal Faktrler: Esnek retim sistemine gemenin yol aaca balca harcama kalemlerine rnek olarak; endstriyel robotlarn fiyat, montaj, iletim giderleri, bilgisayarlarn maliyeti, sistemin yrmesi srasnda yaplacak bakm-onarm harcamalar ve istihdam edilecek nitelikli igcnn maliyetini vermek mmkndr. Esnek retim sisteminin douraca mali kazanlar arasnda; igc, hammadde, yar mamul madde ve malzeme kullanmnda salanacak maliyet tasarruflar ile retim artklarnn azalmas sonucu salanacak tasarruflar, kusurlu mal retiminin azalmas nedeniyle yeniden ileme tabi tutma maliyetlerinin azalmas, i kazalarnn azalmas sonucu bu tr harcamalarn azalmas, enerji tketiminde salanacak tasarruf, retime gemeden nce yaplan hazrlk srelerinin ksalmas sonucunda elde edilecek kazanlar, retim miktarnn ve retim kalitesinin ykselmesi nedeni ile elde edilecek kazanlar saymak mmkndr. Teknolojik Faktrler: Ynetimin teknolojik gelimeleri son derece ayrntl olarak incelemesi gerekmektedir. Bu inceleme zellikle esnek retimin temel unsurlarn oluturan endstriyel robotlar ve yapay zeka zerinde younlatrlmaldr. Ayrca sistemde kullanlacak bilgisayarlar zerinde de nemle durulmaldr. Endstriyel likiler ve sizlik: Esnek retim sisteminin ii rgtleri ve iiler tarafndan benimsenmesi byk nem tamaktadr. Esnek retim sistemi iilik sorununa yol aabilecei gibi, her yeni teknolojik gelime gibi daha fazla istihdam da yaratabilecektir. Ayrca yeni retim sistemini benimsemeyen bir iletmenin benimseyenlere kyasla rekabet gcn yitirip piyasadan silinebilme riski de bulunmaktadr. Sonu olarak, esnek retim sistemini benimseyen iletmelerde de bu ynde bakldnda isizlik sorunu yaanabilecektir. Eitim: Esnek retim sistemini benimseyen bir iletmenin youn eitim programlar dzenlemesi kanlmazdr. Esnek retim sistemlerinde iiler ok fonksiyonlu yani kalifiye olup, tek bir prosese bal olan geleneksel iilerden farkldrlar. Bu yzden tm iilerin hcredeki tm prosesleri yapacak ekilde eitilmesi gereklidir. Bylece, eleman says ynnden hcreye esneklik kazandrlm olacaktr. Bakm-Onarm ve Yedek Para Temini: Esnek retim sistemine geecek iletmelerin bakm onarm ve programlama sorunlarn nasl zme kavuturacaklar hususunda ok dikkatli olmas gerekmektedir. letmelerin bu sorunlarn stesinden gelebilmeleri iin seenekleri vardr. Birincisi; sistemi satn aldklar iletmeden bakm onarm ve programlama hizmetlerini talep etmek, ikincisi; bu ilevleri yerine getirecek uzmanlar bulup iletme bnyesinde istihdam etmek ve ncs de mevcut elemanlar eitmek yoluyla onlara gerekli nitelikleri kazandrarak bakm onarm programlama ilerinin stesinden gelmektir. Rakip letmeler: Ynetimin rakip iletmelerin, esnek retim sistemini kullanma gei ile ilgili eilimlerini yakndan takip etmesi gerekir. Ynetim rakip iletmelerde byle bir eilimin mevcudiyetini anlad zaman, hemen harekete geerek olayn gerisinde kalnmamas iin gerekenleri yapmaldr. Hkmet Politikas: Hkmet hzl amortisman, ucuz kredi, gmrk muafiyeti, iilik sigortas, eitim gibi konularda alaca kararlar ile bu yeni retim sistemine geii hzlandrabilir veya yavalatabilir. Bu nedenle hkmetin kararlar ve kararlarnn yn ynetim tarafndan iyi analiz edilmelidir.

Yukardaki aklamalar nda tipik bir esnek retim sisteminin ileyii u aamalardan gemektedir: ncelikle nihai bir rn oluturacak para ve malzemeler malzeme tama sistemine yklenir. Sistemi kontrol altnda tutan bilgisayar sistemine retilecek rn tanmlayan bir kod girilir. Paralar sistem boyunca paletler ile tanr. Paletler paralar, retim srecine girmesi iin makinelerde sraya sokar. retilecek rn iin belirlenecek rotalama bilgileri bilgisayar hafzasna nceden yklenir. Otomatik malzeme tama sistemi, paralar bir makineden dier bir makineye sre plannda belirlenen sraya gre tar. retilecek rnn zelliine gre bir para birden fazla makineye girebilir. Bilgisayar talimatlaryla bir parti retiminden dierine geite tezgahlar zerinde yaplmas gerekli takm deiiklikleri otomatik olarak gerekletirilir. lemi tamamlanan para, otomatik olarak bir ykleme/boaltma istasyonuna gnderilir. Para paletten karlr ve yeni para palete yklenir. Tm operasyon tamamlandktan sonra, paralar dier bir istasyona gnderilmek zere malzeme tama sisteminden manuel olarak boaltlabilecei gibi, otomatik depolama/ekme sistemleriyle de boaltlabilir.

ESNEK RETM SSTEMLER UYGULAYAN LETMELERDE RETM MALYETLER Bilgisayar destekli retim sistemlerini uygulayan birok iletmenin maliyetleri sabit duruma gelmi ve direkt iilik giderlerinin toplam maliyetler iindeki paylar azalmtr. Bilgisayar destekli retimde bulunan iletmelerde maliyetlerin ou, sadece sabit deil ayn zamanda da retim dnemine ertelenebilir maliyetlerdir. nk; akll makinelere, yazlm gelitirmeye ve prototip ya da model gelitirmeye yaplan yatrmlarn tm, retime geilebilmesi iin nceden gerekletirilmek zorundadr. letme kararlar asndan hemen yklenilmesi tartlabilir grlen maliyetlere ertelenebilir maliyet denilmektedir. retim iin gerekli bilgisayar kontroll tesis, makine ve cihazlar mevcutken, daha gelimilerini satn almay, koullarn uygun olduu zamana brakmak ertelenebilir maliyetlere rnek oluturabilmektedir. Ayrca, bina ve makinalarn bakmnn bir ay sonra yaplmas durumunda, bu ay iinde retim faaliyeti durmamas da ertelenebilir maliyetlere rnek tekil etmektedir. Ayn karar asndan hemen yklenilmesi zorunlu grlen maliyetlere ise ertelenemez maliyetler denilmektedir.

Personel demelerinin hemen yaplmak durumunda olmas ertelenemez maliyetlere rnek oluturabilmektedir (Altu, 2001, 30).

Bilgisayar kontroll retim sreleri, rn kalitesi ve gvenilirliinin ykselmesi, retim srelerinin ksalmas ve daha dk stok dzeylerine nclk etmektedir. retimde otomasyona geilmesinin dier nemli bir etkisi de, iletmelerin retim yaplarnda, az eitte mamullerin kitle retimi yerine, ok eitli mamuln daha kk partiler halinde ve ksa zaman aralklarnda retimine gemelerine neden olmutur. retim sistemindeki bu deiimin ortaya kard yeni teknolojik yap Esnek retim Sistemleri olarak adlandrlmaktadr (Hacrstemolu ve akrak, 2002, 12-13). Gnmzde emek youn retim biiminden makine youn retim biimine doru ok hzl bir gei sz konusu olduu iin retim maliyetleri iinde genel retim giderlerinin pay zaman ierisinde artmtr. Esnek retim sistemleri uygulayan iletmelerde, retim maliyetlerinin arlklar da deimektedir. Bu balamda, genel retim giderlerinde art olurken, iilik giderlerinde nemli azalmalar olmaktadr. Bunun nedeni ise, bilgisayar destei ile retim yapld iin enerji maliyetlerinde bir art meydana gelmesi, bakm onarmlar, yeni makine alm ve benzeri maliyetlerin art gstermesidir. Esnek retim sistemleri sayesinde mamul mrleri ksalrken, mamullerin teknolojik olarak deiim gereksinimleri ve retimde mhendislik katksnn oran ykselmektedir. Bu retim yapsnda, bir mamul retiminden dier birinin retimine geite retim hatt ile ilgili deiim ve adaptasyon gereksinimleri de youn olarak yaanmaktadr. Esnek retim sistemleri uygulayan iletmeler, byk miktarlarda standart mamuller retmek yerine, yksek dzeyde otomasyona bal partiler halinde retime ynelmilerdir. Parti tip retim, mamullerin belirli mteriler iin kk partiler halinde retimidir. Bunun iindir ki; iletmeler, ksalan mamul mrlerine paralel olarak mamul hatlarnda farkllamay salayacak daha iyi bir donanma ynelmilerdir. letmelerde retimde otomasyona gidilmesinde meydana gelen art, yatrm kararlar, rn maliyetlemesi ve performans lm ile ilgili maliyet muhasebesi sorunlarn bytmtr. Bu sorunlarn zm, maliyet muhasebesi uygulamalarnn otomasyon gelimelerine uygun bir ekilde yaplmasyla ilgilidir. rn maliyetlemesi konusunda, iletmelerin bamsz blmler, blmler ierisinde i hcreleri veya makineler kurmalar gerekmektedir. Maliyet muhasebesi sistemindeki deime nedenlerinden biri, rnlerin retim tarzlarndaki farkllktan kaynaklanmaktadr. Sonu olarak, rnler ya sipari ya da safha maliyet sistemine gre retilmektedir. Esnek retim sistemlerinde de farkl rnler, baka bir deyile, farkl kalemler yn halinde retilmektedir.

ESNEK MALAT SSTEMLERNN TRKYEDE UYGULAMA ALANLARI 1970li yllarda sanayinin yeniden yaplanmas ile birlikte merkez kapitalist lkeler zelinde yaplan aratrmalarda, retim tarznda farkl bir dnme dikkat ekilmi ve bu dnm, esnek retim olarak adlandrlmtr. Esnek retim olgusu erevesinde farkl adlar altnda eitli modeller ortaya konulmutur. Bu modellere kaynaklk eden oluumlarn esas belirleyici eleri; kk retim tarznda rgtlenmenin ivme kazanmas, yeni teknoloji ve bilimsel ynetim tekniklerinin geliimidir. Bu enin birbiriyle bulumas ve uyumlamasnn sanayide farkl bir yaplanmay getirdii ortaya konulmaktadr. Esnek retim modelleri erevesinde gelitirilen teoriler sosyal bilimlerde geni bir tartma alan yaratmtr. Dier taraftan farkl trlerde alma ilikileri ve durumlar ieren, merkez kapitalist lkeler zelinde gelitirilen modellerin, gelimekte olan lkelerde uygulanabilmesi ve hayata geirilmesi ynnde almalar younlarken, kreselleen dnya ekonomisinde uluslararas pazarlara entegrasyon, uluslararas rekabet gcnn elde edilmesi ve ekonomik kalknmann gerekletirilmesi ynnde tartmalarn da younluk kazandna tank olmaktayz. Bu tartmalar kukusuz Trkiyede de yank bulmutur. Kk retimin youn olduu Trkiyede kk retimi ele al biimi, azgelimilik olgusu erevesinden uzaklaarak esnek retim modellerinin deerlendirilmesine ve snanmasna ynelmitir (Eraydn, 1992). Sanayi sektrnn farkllamay ve eitlilii barndran heterojen bir yapya sahip olduu bilinmektedir. Dolaysyla bu lkelerin dinamiklerinin ileri kapitalist sanayiler zelinde gelitirilmi modeller dolaynda anlalmas olas deildir. Israrla merkez kapitalist lkeler iin gelitirilen modellerin gelimekte olan lkelere uygulanmas ve snanmas, azgelimilik olgusuna zg toplumsal dinamiklerin btnlkl analizinin anlalamamasna neden olacaktr. Bu almada sermaye birikimi sorunsalndan hareketle, derinlemesine analizlerin yaplabilmesi iin ana sektr iinde bir alt sektr seilmesi hedeflenmitir. Bu amala dokuma ve giyim eya sanayiinin alt sektr olan ayakkab sanayii seilmitir. Ayakkab sanayiini seme nedenimiz, bu alanda derinlemesine inceleme yaplmam olmas ve de piyasa ve mevsim deiimlerinden etkilenen sektrn, retim faaliyetlerinin hzl deiim ve dinamizm potansiyeline sahip olmasdr. Bu anlamda, ayakkab sanayiinde yapm olduumuz saha aratrmasndan elde ettiimiz verilerden hareketle, retimin deien yaps ve farkllaan igc piyasasna ilikin bulgular deerlendirilmeye allacaktr. Deien tketici profili ve istekleri, iletmeleri ve gelimelere kar kaytsz kalmamasna neden olmutur. Talepte yaanan esneklik, retim srelerine de esneklik getirmesine neden olmutur. Esnek retim sistemlerini uygulayan lkeler sralamasnda Japonya ba ekmektedir. Sralamann detaylar aadaki tabloda belirtilmitir.

lkeler Japonya A.B.D Almanya

letmeler 28000 23500 16000

Fransa ngiltere talya

11500 10000 8750

Esnek retim sistemleri uygulama alanlar olarak incelendiinde retimin hemen hemen btn sektrlerde uygulama alan bulabilmektedir. 1960l yllarda hayata geen esnek retim sistemlerine bakldnda genellikle otomotiv, elektronik ve beyaz eya ve ila retimlerinde esnek retim sistemlerinin daha yaygn olduu gzlenmektedir. Son yllarda hizmet sektrnde de esnek retimin uygulamasnn yaygnlat gzlemektedir. Trkiye esnek retim sistemleri asndan gelimi lkelere gre daha ge uygulamaya koymutur. Ancak zellikle 1990l yllardan sonra Trkiye esnek retim sistemleri asndan aradaki fark kapatm, hzl bir uyum gstermitir. Esnek retim sistemi ihracatn nemli bir avantaj haline gelmitir. Elektronik, otomotiv ve ila sektr gibi birok sektrde rakipleri ile arasn kapatmtr. Esnek retim sistemleri uygulama alan asndan ounlukla kullanlan sektrler yledir; 1)Otomotiv Sektr: Esnek retim sistemleri, otomotiv reten irketlerin hemen hemen tamamnda kullanabilmektedir. Otomotiv sektrnde esneklik orta vadeli planlarla salanyor. Otomotiv retiminde esnekli retim yaplan pazarn yapsna gre deiim gsterebiliyor. Trkiyedeki reticileri gelimi lkelerdeki rakipleri ile karlatrldnda; yerli reticilerin rakiplerine gre orta ve ksa vadeli planlarla daha esnek bir yap gstermektedir. Trk reticiler hacim olarak doygun olmayan, eilimleri daha ok nceden kestirilemeyen bir pazarda rekabet ediyor. Bu durum sektre daha esnek hareket edebilme kabiliyeti salyor. Trkiyenin bu zellii nemli bir avantaj salyor, ancak maliyet basksnn olumsuz bir basks da sz konusudur. 2)Elektronik Ve Beyaz Eya Sektr: Elektronik sektrnde esnek retim sistemleri ok yaygn olarak kullanm alan bulmaktadr. Elektronikte esneklik ksa vadeli olarak gereklemektedir. zellikle elektronik sanayisinde bilgisayar ve aksanlar retiminde esnek retim ok yaygndr. Dnyann en byk bilgisayar reticilerinden bir olan Dell Computer bugnk baarsn esnek retimde gsterdii performansa borludur. Dell esnek retimde en gelimi irketlerden bir olarak gsteriliyor. irket sfr stokla alyor, tketiciden direkt sipari alyor ve bir hafta ierisinde rn teslim ediyor. Stoksuz ve aracsz alt iin maliyetleri nemli oranda drerek rakiplerine gre daha stn bir performans sergiliyor. Trkiye elektronik retiminde gelimi rakiplerine nazaran daha geride olduu gzlenir. Son yllarda yaplan zellikle fason retimle yaygnlaan elektronik retimi Trkiyenin bu sektrdeki esnekliini azaltmaktadr. Trkiyeyi esnek retim sistemi uygulamalar ile st sralara tayan 2 byk yerli retici bulunmaktadr. Bunlar Zorlu gruba ait Vestel ile Ko grubuna ait olan Arelik firmalardr. 3)Konfeksiyon Sektr: Konfeksiyonda esneklik hzl sevkiyat ve ayr modelden az miktarda retim yapmak olarak tanmlanyor. retim planlar 8 12 haftalk sreler iin

yaplyor. Trkiye konfeksiyon sektrndeki esneklikte en byk rakibi olan inden daha iyi durumdadr. 4)la Sektr: la reticileri retim planlarn dondurulmu retim sresi planlar ile yapyor. Bunda da aktif madde tedarik sresi etkili oluyor. Genelde retim planlar 1 3 ay arasnda deiiyor. Avrupada ortalama ila stok dzeyi 9 ay civarnda, Trkiyede bu oran 2 3 ay arasnda deiiyor. Avrupadaki sendikal zorluklar, i gc maliyetleri ve tedarik zorluu retimdeki esneklii olumsuz etkilemektedir. 5)Seramik Sektr: Seramik sektr ihracatta ne kan alanlardan biridir. Trkiye seramikte talya ve spanyann ardnda ncle oynamaya almaktadr. Bu hedeflere ulamada esnek retim belirleyici bir rol oynamaktadr. Sektr gnn beklentileri ve modasna uygun rnlerin retimi 2 3 ay ierisinde gerekletiriyor. Trkiyede iletmeler cins baznda ayr ayr retimi yapacak ekilde tasarmlanm durumda. Son yllarda talepteki deimelerden dolay tesisler 2 cins rnn retimini yapacak ekilde planland. Ayrca yeni kurulan tesislerde 3 cins rn retecek ekilde oluturuluyor. Bu deiime talepteki esneklik neden olmutur. 6)Hizmet Sektr: Hizmet sektrnde esneklik n plana kmaya balamtr. Hizmet sektrnde mteri isteklerine cevap verebilmek iin eitlilii artrlm, tam bir otomasyonla taleplere kar cevap verebilmede art olmutur. Hizmet sektrnde esneklii uygulayanlara bankalar ve sigorta irketleri n plana kmaktadr. Bankalarn uygulad kolay kredi olanaklar, kredi kart edinilebilmedeki kolaylk gibi pek ok uygulama esneklie rnektir. Hizmet sektrnn ekonomilerdeki arlnn art bu sektrdeki rekabet koullar iletmeleri esnek retime itmitir. Hizmet sektrndeki rekabete ve esnekleme srecine lkemizdeki telekomnikasyon irketlerinin rekabeti gsterilebilir. Sektrde faaliyet gsteren Turkcell, Vodofone ve Avea irketleri mteri taleplerini karlamada youn otomasyon ve elastikiyete sahip olmak iin abalamaktadrlar.

KAYNAKLAR Aydoan, E. (1997) Esnek retim Sistemleri ve Trk Traktr Fabrikasnda Yaplan Bir Alan Aratrmas, Yksek Lisans Tezi, G..Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 66-68. Atalay, N., Birbil, D., Demir, N., Yldrm, . (1998), KOBlerin Esnek retim Sistemleri Ynnden rdelenmesi ve Bir Uygulama, MPM Yaynlar, No:632, Ankara, 67. Atmaca, E. Ve E. Serpil (2001) Esnek retim Sistemleri ile lgili Literatr Aratrmas: ok Amal Karar Verme Yaklam, SD BF Dergisi, C.6, Say 1.

nceler, H. (1997) Teknoloji Ynetimi, Ankara, 359:82-85.

Bilim ve Teknik Dergisi, Tbitak Yaynlar,

nceler, H. (1995) Teknoloji Ynetiminin Ekonomik ve Sosyal Etkileri, Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1-7, 15-20. Kkolu, M. (1991) Endstride Robotlama ve Verimlilik, Verimlilik Dergisi, MPM Yaynlar, Ankara, 3:181-190. zgrler, M., Kyak, M. (1988) ESnin Yapsal Analizi, 88 Endstri Mhendislii Kongresi Bildiriler Kitab, MPM Yaynlar, Ankara, 513-527. reten, S. (1991) Esnek malat Sistemleri, Gazi niversitesi ..B.F. Dergisi, Ankara, 7(12): 305-316. www.osd.org.tr/rapor2002. (15.07.2003)