T.C. EVRE VE ORMAN BAKANLII Devlet Su leri Genel Mdrl XXVI.

Blge Mdrl

5. DNYA SU FORUMU BLGESEL HAZIRLIK SREC TRKYE BLGESEL SU TOPLANTILARI

SU VE ENERJ KONFERANSI BLDRLER KTABI

25-26 EYLL 2008 ARTVN

letiim Adresi DS XXVI. Blge Mdrl Salkml Ky ARTVN Tel:(466) 238 25 02 Fax:(466) 238 24 37 suveenerji@dsi.gov.tr

Kapak Tasarm Ahmet ARSLAN Kapak Fotoraf Sleyman NAL Grafik & Bask HRRYET Matbaas Tel: (466) 212 11 29 Artvin

II

NSZ Suyun hayat, enerjinin ise medeniyet olduu dnldnde su ve enerji ihtiyacnn insann yaamnda ne kadar nemli olduu aka ortaya konmaktadr. lkemizde eitli kaynaklardan enerji elde edilmektedir. Bu kaynaklarn iinde su yenilenebilir enerji kayna olmas sebebiyle zel bir neme sahiptir. Ayrca dnya nfusunun hzla artmas, sanayileme, ehirleme ve kresel iklim deiikliinin sebep olduu kuraklk neticesinde su kaynaklarna olan talep giderek artmaktadr. lkemizin yeralt kaynaklarnn lke ihtiyacn karlamaya yeterli olmamas ve buna paralel olarak enerji ihtiyacnn her geen gn artmas da bamlln artmasna neden olmaktadr. Trkiyede elektrik retimimizin ok byk blm bata doalgaz olmak zere kmr, fueloil gibi termik kaynaklardan karlanmaktadr. Bu yzden gelimekte olan lkemizde enerji arz gvenirlii nem arz etmektedir. Btn enerji kaynaklarnn gvenli, srekli ve kabul edilebilir maliyette tketiciye ulatrlmas ncelikler arasnda dnlmelidir. Yerli kaynaklara nem verilmesinin enerji arz gvenirlii asndan faydas bilinmekle birlikte; bu faydann maksimum seviyede kullanlmas iin btn yerli kaynak alternatiflerinin deerlendirilerek kamu ve zel sektr yatrmlaryla desteklenmesi gerekmektedir. Yerli kaynaklardan olan milli enerji kaynamz hidroelektrik enerjisinin ksa srede tamamna yakn ksmnn faydaya dntrlmesi iin almalar hzla devam etmektedir. Enerji ann azaltlmas ve kaynakta da bamll olmayan hidroelektrik enerjisinin tam kapasite kullanlmas iin byk bir gayretle devam eden DS, hidroelektrik retimini zel sektre aarak HESlerin zel firmalar tarafndan inasnn yolunu amtr. DS tarafndan havza baznda yaplan n deerlendirmelerde gnmzde % 3 olan kk HESlerin orannn, % 13e ykseltilebilecei grlmektedir. 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanunu erevesine karlan Su Kullanm Hakk Ynetmelii kapsamnda bo akan su kaynaklarnn milli ekonomiye kazandrlmasn, enerji arznda da bamllnn azaltlmasn ve daha ucuz enerji arzn salayacak, zel sektr yatrmlaryla projeler daha ksa srede tamamlanabilecektir. Bu kapsamda, zel sektr 2007 yl sonu itibariyle 1500e yakn projeye bavurmutur. Dnyann en nemli su etkinliklerinden biri olan 5. Dnya Su Forumu 16-22 Mart 2009 tarihlerinde stanbulda gerekletirilecektir. Forumun balang toplants 18-21 Mart 2007 tarihleri arasnda stanbulda yaplm olup, bu toplant srasnda Forumda ele alnabilecek temalar ve gerekletirilebilecek ibirliklerine ilikin bir zemin oluturulmutur. Bunun hemen devamnda, 22-24 Mart 2007 tarihleri arasnda, Beinci Dnya Su Forumu hazrlk tematik ve blgesel almalar erevesinde Antalyada Uluslararas Nehir Havzalar Ynetimi Kongresi dzenlenmitir. Forum tarihine kadar gerekletirilecek blgesel toplantlarla Forum temalarna ilikin konulardaki bilgi ve tecrbe paylamnn stanbuldaki 5. Dnya Su Forumunu bundan nceki drt forumdan daha ileriye tayacana yrekten inanyorum. Bu yzyln banda dnyada temiz ve salkl suya eriemeyen milyonlarca insan bulunmaktadr. Daha iyi su kaynaklar ynetimi oluturmak, gelecek nesillere daha temiz ve salkl su brakmak iin; dnya halknn gelecei asndan nemli bir organizasyon olan 5. Dnya Su Forumunda stanbulda bulumak dileiyle. Prof. Dr. Veysel EROLU evre ve Orman Bakan

NSZ Kurulduu 1954 ylndan bu yana yarm asr aan srede lkemiz su kaynaklarn gelitirme altrmalarn srdren Devlet Su leri Genel Mdrl (DS), ncelikli hedefini su kaynaklarnn en etkin ekilde kullanlmas olarak tespit etmitir. DS, belirlenen bu hedefe ulamak iin; teknik, ekonomik ve ayn zamanda evreyle uyumlu projeler gelitirmekte ve uygulamaktadr. lke nfusunun yaklak %35ini istihdam eden tarm sektrnde sulu tarm yaygnlatrmak, sanayinin ihtiya duyduu enerjiyi yerli hidrolik kaynaklardan karlamak, insanmza AB standartlarnda ime-kullanma suyu temin etmek ve lkemizde her yl maddi ve manevi byk zararlar meydana getiren taknlarla mcadele etmek grevlerimiz arasndadr. lkemizin teknik ve ekonomik olarak sulanabilir arazi miktar 8,5 milyon ha olarak hesaplanmtr. Gnmz itibaryla sulamaya alan 5,13 milyon hektarlk alann 2,93 milyon hektar DS sulama tesisleridir. DS, faaliyetlerini gnn gelien teknolojilerine ayak uydurarak gelitirmektedir. Bu sebeple, 2003 ylndan itibaren sulama projelerinde, basn borulu ebeke uygulamalarna geilmitir. Bylece hem su tasarrufu salanm hem de modern sulama sistemleri (yamurlama ve damla sulama) tevik edilmi olacaktr. lkemizin, teknik ve ekonomik olarak deerlendirilebilir hidroelektrik potansiyeli, yaklak olarak yllk 130 milyar kWh hesaplanmtr. Gnmz itibariyle Trkiyede hidroelektrik santraller; 13 384 MW kurulu gce ve toplam potansiyelin %36sna karlk gelen 46 793 GWh yllk ortalama retim kapasitesine sahiptir. Hidroelektrik potansiyelin enerjiye dntrlmesi srecinde DS, oluturulan 13 384 MW kurulu gcn 10 380 MWn (%77) gerekletirerek bu alanda lider olduunu gstermitir. lkemizde kapasite bakmndan en byk 25 adet HESin 20 adedi DS tarafndan ina edilmitir. 2007 yl sonu itibariyle hizmete alnan 21 adet ime-kullanma suyu temini tesisiyle 26 milyon vatandamza 2,7 milyar m3 ime-kullanma suyu temin edilmitir. naat devam eden 20 adet proje tamamlandnda ise buna ilaveten, 10 milyon vatandamza 1 milyar m3 ime-kullanma suyu temin edilecektir. Bilindii gibi, akarsularmzn ak rejimi dzensiz bir seyir izlemektedir. Bu sebeple meydana gelen taknlar, depremden sonra en fazla can ve mal kaybna sebep olan tabii afet olarak bilinmektedir. Son 20 ylda meydana gelen taknlarda 396 vatandamz hayatn kaybetmi ve yaklak 2,5 milyar YTLlik ekonomik kayp meydana gelmitir. DS, kuruluundan gnmze kadar 37si baraj 4 364 takn tesisi olmak zere, toplam 4 401 adet takn koruma tesisini hizmete alarak, 977 bin hektar alan ve bu alan iindeki btn yerleim yerlerini takndan korumutur. lkemizde su denildiinde akla gelen yegne kurulu olan Genel Mdrlmz, Dnyada su konusunda sz sahibi sekin kurulularn arasnda yer almak ve karar mekanizmalarnda sz sahibi olmak maksadyla 2000 ylnda Dnya Su Konseyine ye olmutur. O tarihten bu yana ve zellikle de son yllarda gsterdii uluslararas performans ile Beinci Dnya Su Forumunun, 2009 ylnda stanbulda gerekletirilmesi salanmtr. nceki Dnya Su Forumlarnn, ev sahibi lkelere salad imknlar gz nnde bulundurduumuzda, Forumun lkemiz su sektrnn daha da gelimesine katk salamas kanlmazdr. Bu organizasyonun bir faydas da, lkemizin uluslararas su kurulularyla olan ilikilerinin daha da gelimesi; anlan kurulularn ynetim kurullarnda aktif grev alan Trk yetkililerin saysnn giderek artmas eklinde ortaya kacaktr. Forum, DSnin da almasnn ok ak bir gstergesidir. DS, forum ile kresel manada yeni bir misyon kazanmtr. Dier bir ifade ile DS, sadece lke iinde su konularnn VI

koordinasyonunu salayan bir kurulu olmakla yetinmemi, kresel su politikalarnn karar mekanizmasnda yer almtr. Bylesine Dnya apndaki bir su faaliyetinin dzenlenmesinde DSnin merkezi rol stlenmesi tesadfi deildir. nk DS, 54 yllk bir su kltr olan; adnda su geen lkemizdeki tek merkezi kurulutur. Beinci Dnya Su Forumu blgesel hazrlklar srecinde DS, ulusal ve uluslar aras blgesel toplantlar yapmaktadr. DS nclnde yaplan bu toplantlar, Beinci Dnya Su Forumunun blgesel srecinde lkemizin nceki forumlarn ev sahibi lkelerden farkl ve orijinal bir yaklam sergilediinin gstergesidir. Bu yaklamn z, hazrlk srecini daha yerel dzeye yaymak eklinde zetlenebilir. lei klten bu yaklam, yerel konularn Forumda daha iyi temsil edilmesini salamaya yneliktir. Beinci Dnya Su Forumu organizasyonunun en nemli baarlarndan biri de bu olacaktr. evre ve Orman Bakanmz Sayn Prof. Dr. Veysel EROLUnun talimatyla DS Genel Mdrl tarafndan balatlan ve DSnin ilgili Blge Mdrlklerince dzenlenmekte olan DS Blge Mdrlkleri Su Konferanslarnn gayesi; her Blge Mdrl iin zel olarak belirlenen konu balyla ilgili yerel ve blgesel paydalar bir araya getirmek suretiyle, Forumun tematik programnn gelitirilmesine azami katky salamak; ilgili konu balnda uygun bir tartma ortamn hazrlamak ve forum haftas srasnda Dnya su kamuoyuna aktarlabilecek sonular elde etmektir. Bu anlamda, DS Genel Mdrl uhdesinde Blge Mdrlklerince dzenlenen sz konusu konferanslara DS mensuplar ve akademik evrelerin katlm yannda konuyla ilgili dier paydalarn da (suyla ilgili kamu kurulular ve yerel ynetimler, sivil toplum kurulular, su yneticileri ve su kullanclar gibi) en yksek dzeyde katlmlarnn salanmas hedeflenmektedir. Su Konferanslarn gerekletiren Blge Mdrlklerimizi bu baarlarndan dolay kutlarm. Su konferanslarnn egdmn yapan Genel Mdrlmz ilgili birimlerine, Forum Sekretaryas alanlarna, konferanslarn bilim, dzenleme ve danma heyetine teekkr eder, DS Blgesel Su Konferanslarnn neticelerinin Kuruluumuza ve lkemize hayrl ve uurlu olmasn dilerim. Haydar KOAKER DS Genel Mdr

VII

NSZ Farkllklarn Suda Yaknlamas ana temasyla 16-22 Mart 2009 tarihlerinde dzenlenecek olan 5. Dnya Su Formunun deiik kurum ve kurulular, eitli platformlardan pek ok insan bir araya getirecek program yaps iinde blgesel toplantlar yaplmas kararlatrlmtr. Blgeden blgeye deiiklikler arz eden su konularnn ve meselelerinin blgesel toplantlar vastasyla Foruma tanabilecek olmas asndan da yurtii blgesel toplantlarndan kacak sonular nem kazanmaktadr. Blgesel hazrlk sreci, Forumun ana hazrlk srelerinden biri olup, bu sre ayn zamanda bugn dnyann kar karya kald suyla ilgili problemlerin mzakere ve zm iin salam bir zemin tekil etmektedir. Blgesel srelerde; havzalarn iinde bulunduklar konum itibariyle, blgesindeki katlmclarn tematik srece katk salamas ve dolaysyla havzann unsurlarnn Forumun Siyasi Srelerine girdi oluturmas nem arz etmektedir. 5. Dnya Su Forumu hazrlk almalar kapsamnda DS XXVI. Blge Mdrl olarak Blgenin bulunduu ilin Valilii, Sanayi ve Ticaret Odas Bakanl ibirlii ve eitli niversiteler, Meslek kurulular ve yerel ynetimlerle birlikte Su ve Enerji konulu konferans dzenlenmitir. Bu konferans, yurtiinde yaplan blgesel toplantlarn sonuncusudur. Su hayat, enerji ise medeniyettir slogan ile dzenlenmi bulunan Su ve Enerji konulu toplantda havzann konumu da dikkate alndnda havza ynetimi, enerji ile ilgili teknolojik gelimeler, evre ve hidrolik-hidrolojik deerlendirmeler gibi temalar ilenmi ve bunlarla ilgili sonular 5. Dnya Su Forumunun politik srelerine katk salamtr. Yllk akmn 6,8 Milyar m3 ve Mart Temmuz aylar arasndaki gelen akmn ylda gelenin %85i ve ayn zamanda da Ya ak reglasyon oranlarnn %80 olduu oruh Havzas Trkiyenin ya ortalamalarnn minimum (Yusufeli lesi) ve maksimumu da (Hopa lesi) (250 mm ~ 2 650mm) havzamzda bulunmaktadr. 1962li yllarda EE tarafndan planlanan oruh Havzas Enerji Projelerine 1998 ylnda inaatna balanlmtr. 410 km uzunluunda ve son baraj ile ilk baraj arasndaki kot fark 1420 m olan havzada EE tarafndan yaplan planlama 3 167 MW kurulu g ve 10,3 Milyar kWh /yl enerji retimi iken son yllardaki nehir tipi santralleri de dikkate alndnda revize edilmi havzada 4 468 MW kurulu g ile 14,4 Milyar kWh/yl enerji retilmesi planlanmaktadr. Ana kolda 10 Adet (Muratl, Borka, Deriner, Artvin, Yusufeli, Arkun, Aksu, Gllba, spir ve Laleli Barajlar ve HES) ve yan kollarda 5 Adet (Bayram, Balk, Ayval, Olur ve Altparmak Barajlar ve HES) baraj ve hidroelektrik santraller ina edilecektir. Bununla birlikte ise 106 Adet nehir tipi santraller iin planlama ve fizibilite almalar devam etmektedir. Blgesel toplantlar asndan; oruh havzasndaki su kaynaklarnn ynetimi ve deerlendirilmesi konusunda tespitler 5. Dnya Su Formuna tanmas ve gnmzde alternatifi olmayan suyun ve lkemizin enerji gerei de dikkate alndnda ne kadar nemli bir konumda olduunun grlmesi kanlmazdr. Blgemizde dzenlenmi olan Su ve Enerji konulu Konferansa katk salayan Bilim, Danma ve Yrtme Kurullarna ve ayn zamanda bildiri sahipleri ile birlikte emei geen herkese teekkr eder, sayglarm sunarm. Sezai SUCU DS XXVI. Blge Mdr

VIII

NDEKLER 1. HDROELEKTRK ENERJY GELTRME HIZLARI 2. SU BTES MODELLEMESNDE CORAF BLG SSTEMNN KULLANILMASI-PORSUK NEHR RNE 3. KLM DEKL ZELNDE SU KAYNAKLARI ZERNDEK BASKILAR 4. TRKYENN HDRO ELEKTRK POTANSYEL VE HTYACININ DEERLENDRLMES 5. TRKYE GENEL L MERKEZLERNDE LLEN YZEY SICAKLIKLARININ UZUN DNEM ELMLER 6. AVRUPA BRL ENERJ PAZARININ GELM 7. HDROELEKTRK TESSLERDEK LETM KANALLARININ EKONOMK OLARAK BOYUTLANDIRILMASI 8. SU TOPLAMA HAVZALARININ YZEY AKI TAHMNLERNDE CORAF BLG SSTEMLERNN KULLANILMASI 9. SU TOPLAMA HAVZALARININ YZEY AKI TAHMNLERNDE CORAF BLG SSTEMLERNN KULLANILMASI 10. AKILARIN BESLENME BMNN SREK ERLERNE ETKS 11. POMPAJ DEPOLAMALI HDROELEKTRK SANTRALLER 12. ORUH HAVZASI ve EE 13. ANKARA, MOGAN-MRAHOR HAVZASINDA TAKIN KORUMA NLEMLER 14. ENTEGRE HAVZA YNETM KAPSAMINDA ORUH HAVZASI NCELEMES 15. DNYADA VE TRKYEDE JEOTERMAL ENERJ PORANSYEL VE KULLANIM ALANLARI 16. SU KAYNAKLARININ YNETM VE MEVZUAT 17. BARAJ PROJELERNDE UYGULAMA NCES SRETE SOSYAL EVRE ETKLER -YUSUFEL BARAJI 18. BARAJLARDA DOLUSAVAKLARIN DEARJ KAPASTELERNN ARTTIRILMASI N UYGULANAN YNTEMLER 19. BARAJLARIN VE HDROELEKTRK ENERJ SANTRALLERN NEHR EKOLOJS ZERNDE OLUTURDUU ETKLER 20. TOPLUMUN ENERJ GVENLNE BAKI AISINDAN TEKNOLOJK DEMN ROL 21. ADAPTF SNRSEL BULANIK SSTEM METODU KULLANARAK BUHARLAMANIN TAHMN EDLMES 22. DEB SREKLLK ERLERNN ELDE EDLMES VE NEHR TP SANTRALLERN PROJELENDRLMESNDE KULLANILMASI SAYFA NO 1 15 28 36 46 58 73

80

88

96 102 108 118 126 134 140 147 161

174

188 200 209

IX

23. DERNER HDROELEKTRK SANTRALI UYGULAMASI LE BYK HDROELEKTRK SANTRALLAR N SSMK TASARIM KRTERLER 24. TRKYE HDRO-ELEKTRK RETMNDE ORUH HAVZASI ENERJ YATIRIM PROJELERNN YER VE NEM 25. KARAYOLU KY YOLLARI VE ORMAN YOLLARININ SEDMENT TAINIMINA ETKLER 26. KARADENZ BLGES DOU KARADENZ BLM HDROMETEOROLOJK GZLEMLERNN YORUMLANMASI 27. YAPIM HALNDEK BETON KEMER BARAJI SICAKLIKLARININ HESAPLANMASI 28. ENERJ SORUNU SULAMA VE SU GC POMPASI 29. TRKYEDE HDROELEKTRK ENERJ PLANLAMASINDA ORUH HAVZASININ YER 30. AB YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI POLTKASI, ENERJ VE KLM DEKL PAKET 31. SU KAYNAKLARININ PLANLAMA VE LETLMESNDE YKSEK AKIMLARIN MEVSMSELLNN BELRLENMES MURAT NEHR UYGULAMASI 32. BARAJ GLLERNN SU RNLER RETM AMACIYLA KULLANIMI 33. AKARSU ZERNDEK FAALYETLERN SUCUL EKOSSTEME ETKSNE BR RNEK YANBOLU DERES (ARSN, TRABZON). 34. L-MOMENTLER YNTEMYLE AAI ORUH HAVZASININ BLGESEL FREKANS ANALZ YAPILMASI 35. KUZEY ATLANTK SALINIMININ ETKSNN KIZILIRMAK HAVZASI HDROLOJK VERLERNDE SAPTANMASI 36. KNEMATK VE DNAMK DALGA MODELLER LE AKARSU DEBS ANALZ 37. BALABAN HAVZASI HDROLOJK MODEL 38. ZMR KENT SU YNETM 39. KLM DEKLNN NEDENLERNE KURAMSAL YAKLAIMLAR VE TRKYEDEK OLASI DEKLKLER 40. HDRO-ELEKTRK SANTRALLERNN (HES) EVRESEL ETKLERNN, RZE L AISINDAN DEERLENDRLMES VE ZM NERLER 41. ARTVN LNDE YAPILACAK OLAN KK DERE TP REGLTR VE HESLERN EVRESEL AIDAN RDELENMES 42. CBS TEKNKLERYLE IKARILAN HAVZA PARAMETRELER VE REGRESYON ANALZ KULLANILARAK DEB TAHMN

217

229

242 254

268 278 294 303 315

325 334

341

354

363 373 383 388

408

419

429

KLM DEKL ZELNDE SU KAYNAKLARI ZERNDEK BASKILAR Kmil B. VARINCA Yldz Teknik niversitesi evre Mhendislii Blm, stanbul, kvarinca@yidliz.edu.tr ZET Su, insanolunun ihtiyalar arasndaki en temelidir. Susuz, insan yaam olamayaca gibi endstriyel retim de sz konusu olamaz. Yeryznn %70'i suyla kapl olmasna karn, bunun %97'si deniz suyu, %2'si kutuplarda buzul halindedir. Yani tm dnyada iilebilir su miktar, var olan kaynaklarn yalnzca %1'i kadardr. Bu kaynaklar; artan dnya nfusu ve kalknma nedeniyle giderek tkenmektedir. Sonuta, zellikle temiz iilebilir ve kullanlabilir suyun temini ve srdrlebilirlii olduka nemli bir konu olarak karmza kmaktadr. Bugn Birlemi Milletler ve Dnya Salk rgtnn raporlarna gre 1,1 milyar insan temiz ime ve kullanma suyundan yoksun, her yl yaklak 5 milyon insan temiz su kullanamamaktan doan hastalklardan hayatn kaybediyor ve 20 yl sonra dnya nfusunun 1/3 iddetli su sknts ekecek. Sadece bu deerler nda bile su kaynaklarnn temini kadar korunmalarnn da olduka nemli bir konu olduu grlebilir. Bu sebepledir ki su kaynaklar zerindeki basklar iyi tanmlanmal ve kontrol altna alnmaldr. Bugn su kaynaklar, gerek insan faaliyetleri, gerek ehirleme ve endstrileme ve gerekse de iklim deiiklii ile ciddi oranlarda bask altndadr. Bu almada, iklim deiiklii zelinde su kaynaklar zerindeki basklar tanmlanmaya allm, etkileri incelenmi ve basklarn kontrol altna alnmas iin gerekli tedbirler ortaya konulmaya allarak nerilerde bulunulmutur. Anahtar Kelimeler: Su kaynaklar, iklim deiiklii ABSTRACT Water is the most basic human necessity. Without it there cannot be human life let aside industrial production. Although 70 % of the earth is surrounded by water, 97 % of this consists of seas and 2% is in a glacial state in the Poles. In other words, the amount of potable water constitutes only 1 % of the existing total amount. Furthermore, these resources are being depleted due to the increasing population and economic growth. As a result, obtaining and preserving clean, potable and usable water emerge as an important issue. Today according to the reports by the United Nations and World Health Organization 1.1 billion people are deprived of clean, potable and usable water; approximately each year 5 million people die from diseases stemming from the lack of clean water, and 20 years from now one third of the world population is going to be deprived of enough usable water. Based only on these statistics, it is easy to see that preserving water resources is as important as obtaining them. Thats why pressures on water resources should be well defined and gotten under control. Today water resources are under serious pressure due to human activities, urbanization, industrialization and climate change. In this study we try to identify the pressures on water resources particularly due to climate change, analyze its effect on them as well as advance measurements to get these pressures under control and propose solutions. Key Words: Water Resources, Climate Change
28

1. GR Dnyadaki toplam su miktarnn yaklak 1,4 milyar km3 olduu hesaplanmaktadr. ekil 1de dnyadaki suyun dalm zetlenmitir. Yeryznn %70'i suyla kapl olmasna karn, bunun %97'si deniz suyu, %2'si kutuplarda buzul halindedir. Yani tm dnyada iilebilir su miktar, var olan kaynaklarn yalnzca %1'i kadardr. Bu kaynaklar; artan dnya nfusu ve kalknma nedeniyle giderek tkenmektedir. Sonuta, zellikle temiz, iilebilir ve kullanlabilir suyun temini ve srdrlebilirlii olduka nemli bir konu olarak karmza kmaktadr.

ekil 1. Dnyadaki suyun dalm [1] Artan su ihtiyac, bugn su kaynaklarn her zamankinden daha da nemli hale getirmitir. Nfusun hzla artmas ile su ihtiyacnda da buna paralel olarak art gzlenmektedir. stelik bu art sanayileme ile birlikte daha da artmaktadr. Artan su ihtiyacn karlayabilmek iin yeni su kaynaklarna ihtiya duyulmakta, bunun iin her geen gn daha uzak mesafelerden su temini salanmaya allmaktadr. Mesafe arttka su temini iin maliyet de artmakta, ayrca kullanlan sularn kirlenmesi ve su kaynaklarnn kirlilie maruz kalmas ile iilebilir ve kullanlabilir kalitedeki su kaynaklarnn says da giderek azalmaktadr. Suyun kullanm amacna ynelik olarak istenilen kaliteye getirilmesi iin artlmas da nemli bir maliyet art getirmektedir. Bu sebeple mevcut su kaynaklarnn korunmas, yeni su kaynaklarnn bulunmas, korunmas ve iletimi ile suyun srdrlebilir bir ekilde kullanm yani su ynetimi olduka nemli bir konu olup ciddi planlama ve strateji gerektirmektedir. Bu almada su kaynaklarnn maruz kald tehditler kategorize edilmeye, iklim deiiklii zelinde bu bask ve tehditler aklanmaya ve su kaynaklarnn korunmas iin neriler getirilmeye allmtr. 2. TRKYENN SU KAYNAKLARI Trkiye sanld gibi su zengini bir lke deildir. Aksine, gerekli nlemler alnmad takdirde yakn gelecekte su sorunlar yaamaya aday bir lke konumundadr. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan Su Havzalar, Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporuna [2] gre bunun balca nedenleri de, topografyadaki dzensizlikler nedeniyle kaynaklarn kontrol edilemeyii, yalarn ve kaynaklarn blgelere gre dengesiz dalm, su kaynaklarnn btncl-havza baznda yaklamlarla uzun vadeli planlamalar yerine blgesel, bamsz ve ksa vadeli projelerle kullanma almas giriimleridir. Trkiyede yar kurak iklim zellikleri grlmektedir. Buna karn Trkiye'nin tarafnn denizlerle evrili olmas, yksek sradalarn kylar boyunca uzan, ani ykselti deiiklikleri ve kyya olan uzaklk, iklim zelliklerinin ksa mesafelerde farkllamasna
29

sebep olmaktadr. Scaklk, ya ve rzgrlar da iklim zelliklerine bal olarak farkllklar gsterir. Kuzey ile gney arasndaki enlem fark da (6) scaklk deiiminde nemli bir rol oynamaktadr. Bu yzden gney blgeleri, subtropikal iklimlere benzer Akdeniz ikliminin etkisi altndadr. Akdeniz ikliminde yazlar kurak ve ok scak, klar yal ve lk geer. Kuzeyde ise her mevsim yal olan Karadeniz iklimi grlr. blgeler step iklimi karakterindedir ve sradalarla evrelenmi olduundan az ya alr. Yllk ve gnlk scaklk farklar oktur. ve Dou Anadoluda klar uzun ve souk, ky blgelerindeyse ksa ve lktr [3]. Devlet Su leri Genel Mdrlnn verilerine gre [3] Trkiyede dalarda bulunan kk gllerle birlikte 120den fazla doal gl bulunmaktadr. En byk ve en derin gl olan ve ykseltisi 1.646 m olan Van Glnn alan 3.712 km2dir. kinci byk gl, Anadolu'daki Tuz Gl'dr. Derin bir gl olmayan Tuz Gl'nn denizden ykseklii 925 m, alan ise 1.500 km2dir. Bugn Tuz Gl maalesef kirlenme ile kar karyadr. Trkiye'de gllerin topland balca drt blge vardr: Gller Yresi (Eirdir, Burdur, Beyehir ve Acgl), Gney Marmara (Sapanca, znik, Ulubat, Ku Glleri), Van Gl ve evresi, Tuz Gl ve evresi. Trkiye'deki gllerin bazlarnn derinlii 30 mden fazladr, bazlar ise sadece birka metre derinliindedir. Van Gl'nn derinlii ise 100 mden daha fazladr. Doal gller dnda ise Trkiyede 591 kadar baraj gl bulunmaktadr. Trkiye gllerinin yan sra akarsular asndan da zengin bir lkedir. Kaynaklar Trkiye topraklarnda olan birok akarsu deiik denizlere dklr. Trkiye'nin zellikle dalk olan ky blgelerinde ya boldur (1.000 - 2.500 mm/yl). Kylardan i blgelere gidildike ya azalr. Marmara ve Ege blgelerinde, Dou Anadolunun yaylalarnda ve dalarnda ya 500 - 1.000 mm/yldr. Anadolunun birok yerinde ve Gneydou Anadolu'da ya 350 - 500 mm/yldr. Tuz Gl evresi Trkiyenin en az ya alan yerlerinden biridir (250 - 300 mm/yl) [3]. Trkiye'nin hemen hemen her yerinde kar ya grlr. Fakat kar yann grld gn says ve karn yerde kalma sresi blgesel farkllklar gstermektedir. Akdeniz Blgesinde kar ya ylda 1 gn ve daha az, Dou Anadoluda 40 gnden fazladr. Karn yerde kalma sresi Akdeniz ve Ege kylarnda 1 gnden az, Marmara ve Karadeniz kylarnda 10-20 gn, Anadoluda 20-40 gn ve Dou Anadoluda Erzurum-Kars blmnde 120 gn civarndadr. Yksek dalarda yln her mevsimi karla rtl alanlara rastlamak mmkndr. Dalarda bulunan karlar yava yava eriyerek akarsular ve yeralt sularn besler. Trkiye corafi konumu sebebiyle drt mevsimin belirgin zellikleriyle yaand bir lkedir. Ayrca ykseltinin deniz seviyesinden 5.000 metreye kadar deikenlik gstermesi, ayn dnemde hava koullarnn da yerden yere farkllamasna yol aar [3]. Trkiyede yllk ortalama ya yaklak 643 mm olup, ylda ortalama 501 milyar m3 suya tekabl etmektedir. Bu suyun 274 milyar m3 toprak ve su yzeyleri ile bitkilerden olan buharlamalar yoluyla atmosfere geri dnmekte, 69 milyar m3lk ksm ise yer alt suyunu beslemekte, 158 milyar m3lk ksm da aka geerek eitli byklkteki akarsular vastasyla denizlere ve kapal havzalardaki gllere boalmaktadr. Yer alt suyunu besleyen 69 milyar m3lk suyun 28 milyar m3 pnarlar vastasyla yerst suyuna tekrar katlmaktadr. Ayrca komu lkelerden lkemize gelen ylda ortalama 7 milyar m3 su bulunmaktadr. Bylece lkemizin brt yerst suyu potansiyeli 193 (158+28+7) milyar m3 olmaktadr [2, 3]. Yeralt suyunu besleyen 41 milyar m3 de dikkate alndnda, lkemizin toplam yenilenebilir su potansiyeli brt 234 milyar m3 olarak hesaplanmtr. Ancak gnmz teknik ve ekonomik artlar erevesinde, eitli amalara ynelik olarak tketilebilecek yerst suyu potansiyeli yurt iindeki akarsulardan 95 milyar m3, komu lkelerden yurdumuza gelen akarsulardan 3
30

milyar m3 olmak zere ylda ortalama toplam 98 milyar m3, 14 milyar m3 olarak belirlenen yer alt suyu potansiyeli ile birlikte lkemizin tketilebilir yerst ve yeralt su potansiyeli ylda ortalama toplam 112 milyar m3 olmaktadr [2, 3]. Kii bana den kullanlabilir suyumuz 1.735 m3, su potansiyeli ise 3.690 m3 civarndadr. Trkiye kii bana den kullanlabilir su varl bakmndan dier baz lkeler ve dnya ortalamas olan 7.600 m3 ile karlatrldnda su kst bulunan lkeler arasnda yer ald grlmektedir [2]. lkeler su varlklarna gre; ylda kii bana den kullanlabilir su miktar 1.000 m3ten daha az olanlar Su Fakiri, 2.000 m3ten daha az olanlar Su Azl, 8.000- 10.000 m3ten daha fazla olanlar ise Su Zengini olarak snflandrlmaktadr [2, 3]. lkemiz maalesef su zengini bir lke deildir. Kii bana den yllk su miktarna gre lkemiz su azl yaayan bir lke konumundadr. Trkiye statistik Kurumu 2030 yl iin nfusumuzun 100 milyon olacan ngrmektedir. Bu durumda 2030 yl iin kii bana den kullanlabilir su miktarnn 1.000 m3/yl civarnda olaca sylenebilir. Mevcut byme hz, su tketim alkanlklarnn deimesi gibi faktrlerin etkisi ile su kaynaklar zerine olabilecek basklar tahmin etmek mmkndr. Ayrca btn bu tahminler mevcut kaynaklarn 25 yl sonrasna hi tahrip edilmeden aktarlmas durumunda sz konusu olabilecektir. Dolaysyla Trkiyenin gelecek nesillerine salkl ve yeterli su brakabilmesi iin kaynaklarn ok iyi korunup, aklc kullanlmas gerekmektedir [3]. 3. SU KAYNAKLARI ZERNDEK BASKILAR

Dnyadaki su daima hareket halindedir; buz halden sv hale, sv halden buhar haline ve buhar halinden tekrar sv haline dnen suyun bu hareketi sreklilik arz eder. Bu devri daima Su evrimi denmektedir. Su evrimi, yeryznde, yeraltnda ve atmosferde suyun mevcudiyetini ve hareketlerini tasvir eder. Su evrimi milyonlarca yldr devam etmekte olup hayatn mevcudiyeti buna dayanr [1]. ekil 2de su evrimi ematize edilmitir.ekil 2. Su evrimi [1] 31

Su evriminin balama noktas yoktur ancak okyanuslardan balayarak su dngs yledir. Su evrimini harekete geiren gne, okyanuslardaki suyu str, snan su da atmosfere buharlar. Ykselen hava akmlar, su buharn atmosfer iinde yukarya kadar tar, orada bulunan daha souk hava bulutlar iinde younlamaya sebep olur. Hava akmlar, bulutlar dnya evresinde hareket ettirir, bulut zerreleri bir araya gelerek, byrler ve ya olarak gkyznden derler. Baz yalar, kar olarak dnyaya geri dner ve donmu su ktleleri halinde binlerce yl kalabilecek olan buz tepeleri ve buzullar eklinde birikebilirler. Ilman iklimlerde ilkbahar geldiinde ou zaman kar rtleri erir ve eriyen su, erimi kar olarak toprak yzeyinde aka geer ve bazen de sellere sebep olur. Yan ou okyanuslara ya da topraa derek yerekiminin etkisiyle yzey ak olarak akar. Akn bir ksm vadilerdeki nehirlere karr ve buradan da nehirler vastasyla okyanuslara doru hareket eder. Yzey aklar ve yeralt meneli kaynaklar tatl su olarak gllerde ve nehirlerde toplanr. Btn yzey aklar nehirlere ulamaz. Akn ou szarak yeraltna geer. Bu suyun bir ksm yzeye yakn kalr ve yeralt suyu boaltm olarak tekrar yzeydeki su ktlelerine (ve okyanusa) katlr. Baz yeralt sular yer yzeyinde bulduklar aklklardan tatl su kaynaklar olarak tekrar ortaya karlar. S yeralt suyu, bitki kkleri tarafndan alnr ve yaprak yzeyinden terlemeyle atmosfere geri dner. Yeraltna szan suyun bir ksm daha derinlere gider ve ok uzun zaman sresince byk miktarda tatl suyu depolayabilen akiferleri (suyla doymu yeralt materyali) besler. Zamanla bu su da hareket eder ve bir ksm su evriminin balad ve bittii okyanuslara karr. Su evrimi 15 bileenden oluur. Bunlar; [1] Okyanuslarca su depolanmas Buharlama Atmosferde su Younlama Ya Buz ve kar iinde su depolanmas Nehirlere erimi kar ak Yzey ak Akarsu ak Tatl su depolanmas Szma Yeralt suyu boalm Su Kaynaklar Bitki yapraklarndan terleme Yeralt suyu depolanmas Bu bileenlerden herhangi birini etkileyen faktr ayn zamanda su evrimini de etkilemektedir. Su evrimini olumsuz ynde etkileyecek her faktr su kaynaklar zerinde de baskya/tehdide sebep olmaktadr. Zira bir bileenin etkilenmesi su kaynandaki su miktarn ve kalitesini de etkilemektedir. Bu sebeple su kaynaklarna ynelik basklara bu bileenler baznda baklmas daha anlalr olacaktr.

32

Su kaynaklarna tahmin edilebilecei zere en byk bask insanolu tarafndan artmakta olan su talebi eklinde gelmektedir. Bunun balca sebebi ise nfus art ve bununla birlikte meydana gelen sanayilemedir. Dnyadaki toplam su miktar deimedii halde her geen gn insan poplasyonunda art gzlenmekte ve bu sabit su miktarndan her geen gn daha fazla su talep edilmektedir. Her bir insann gnlk hayatn idame ettirebilmesi iin gereken suyun yannda zel kullanm ve dier amalar iin de su tketmektedir. Gnmzde ehirlemenin getirdii belli bir hayat standardnn devam iin gerekli olan artlarn salanmasnda da su hammadde olarak bol miktarda kullanlmaktadr. Su kullanldktan sonra tekrar doaya dnmesine ramen doaya verilen su, alnd zamanki kalitesinden ok daha dk olmakta, yani kirlenmektedir. Bu sebeple her insann bir fert olarak da gnlk hayatnda su tketimini kontrol altnda tutmas olduka nemlidir. Kirlilik, su kaynaklar zerindeki en byk basklardan bir dieridir. Suyun kullanm amacna ynelik olarak su kalitesi olduka nemli bir konudur. nk suyun istenilen evsafa getirilmesi, kullanm amacna ynelik olarak standartlar salamas iin fiziksel/kimyasal/biyolojik ilemler uygulanmakta ve bunlar da ek maliyet getirmektedir. Kirlilik sadece suya istenmeyen maddelerin karmas deil verilen alc ortamn doal artlar dnda olmas da kirlilik olarak tanmlanabilir. Mesela, alc ortamn su scaklndan daha yksek scaklkta su dearj edilmesi alc ortamn zelliini bozacaktr. Ayn ekilde dearj edilen suyun pH, oksijen miktar gibi zellikleri de alc ortamn zelliklerinden ok farkl ise alc ortamda dearj edilen suyun miktarna bal olarak deiiklikler meydana gelecektir. Bu ise doal ekolojik dengenin deimesi hatta bozulmas sonucunu ortaya kabilir. Oradaki ekosistemin bozulmas o ortamdaki tm canllar olumsuz ynde etkileyecektir. ehirleme ile birlikte ehir iinde kalm veya ehre ok yakn mesafede bulunan su kaynaklar evsel ve endstriyel atksular ile kirlenebilmektedir. Bu, kanalizasyon ebekesinin olmamasndan veya yetersizliinden kaynaklanabilecei gibi borularda meydana gelen korozyon sonucu szma ile de olabilir. Atksu ebeke hattnn ime suyu ebeke hattnn stnde ina edilmesi gibi hatal bir uygulamada atksu borularndan szan atksu ime suyu borularna geebilmektedir. Ayrca daha nce ehir dnda bulunan ancak ehrin bymesi ve genilemesi sonucunda ehre ok yaklam olan su kaynaklar ve ok yaknnda tarm veya hayvanclk yaplan su kaynaklar yamur sular, yzeysel aklar vb ile de kirlenme riski altndadr. Zira yzeysel bir su kaynann etrafnda bulunan belli bir alanda yamurun yamasndan sonra yzeysel su kaynana doru yzeysel ak balamakta ve bu esnada birok materyal de su ile birlikte su kaynana tanabilmektedir. En basit anlamyla yamur yadktan sonra yzeysel ak ile su kaynana su toplayan araziye havza denilmektedir. Yamur yadnda havza alan ierisinde su kaynana doru bir yzeysel ak balamakta bu ak ile birok madde de su kaynana tanmaktadr. Bu sebeple havza alanlar su kaynann korunmas iin birinci ncellikli alanlardr. Bu alanlarda yerleim, ina, endstrileme gibi faaliyetler kontrol altnda tutulmakta, gerektiinde bu tr faaliyetler yasaklanmaktadr. Kirlilik, sadece yzeysel aklar ile yzeysel su kaynaklarna deil szma vb gibi ilemlerle de yer alt su kaynaklarna tanabilmektedir. Bu bakmdan topran korunmas, su kaynaklarnn korunmasn da salamaktadr. nk kirlenmi topraktan geen su, kirlilii de beraberinde tayacaktr. Mesela, havza alannda yaplan bir tarm almasnda kullanlm bol miktarda gbre, suyun tamas ile su kaynana ulamakta, suda azot ve fosfor kirlilii meydana getirmektedir. Alc su ortam eer kapal yzeysel bir su kayna ise kstlayc element olarak su ortamnda az miktarda bulunmas gereken bu maddelerin bol miktarda bulunmas ile trofikasyon denilen alg patlamas olay meydana gelmektedir ki bu olay su ortamn olduka olumsuz ynde etkilemektedir.
33

Su kaynaklar zerinde basklardan bir dieri ise kresel snma ve bunun sonucunda meydana gelen iklim deiikliidir. klim deiiklii ile su evriminin tm bileenleri etkilenmekte ve ister istemez tm evrim etkilenmektedir. klim deiikliinin etkileri bu bileenler baznda irdelendiinde daha kolay kavranacaktr. Yamur yamas ile zemin zerinde sular birikmekte ve uygun artlarda bu sular birleerek yzeysel aka gemektedir. Bunun haricinde sular zemine szma ile yeraltna geme eilimi gsterir. Yzeysel aka geemeyen ve szamayan zeminde kalan sular buharlama ile tekrar atmosfere dnerler. Bu admlarn her biri iin kresel snma ve iklim deiikliinin bir etkisi bulunmaktadr. Buharlamay etkileyen iki nemli faktr scaklk ve basntr. Kresel snma ve dolaysyla iklim deiiklii scakl etkileyeceinden dolay buharlama oranlarn da etkileyecektir. Kresel snma ile genellikle buharlama oranndaki deiim pozitif ynde deimekte, yani artmaktadr. Mesela, havalarn snmas ile yzeysel su kaynaklarndaki buharlama oran artmakta, ancak havalarn soumas ile buharlama oran dmektedir. Bu oran yllk olarak hesaplandnda iklim deiiklii ile yrenin yllk ortalama scaklnn artmas sonucu yllk buharlama orannda da art gzlenecektir. Sonuta yl boyunca su kaynandan daha fazla buharlama sonucu grece bir miktar azalmas olduu sylenebilir. Ancak iklim deiiklii sonucunda yerel soumann gerekletii yrelerde durum tersine ileyebilir. Buharlama azalrken souma sebebiyle younlama da o oranda artabilir. Ayn ekilde iklim deiiklii ya rejiminde de deiiklie sebep olmaktadr. yle ki eskiden bol miktarda kar ya gzlenen blgelerde snmann etkisi ile kar ya azalmakta onun yerine ya yamur eklinde gereklemektedir. Baz blgelerde yalarn miktar ve iddetinde art gzlenirken baz yerlerde azalma gzlenmektedir. Mesela, dnyann baz blgeleri tayfunlar, kasrgalar ile bouurken baz blgeler susuzluk, kuraklk ile boumaktadr. Byk ehir merkezlerinde youn betonlama vb zemin kapatmalardan dolay ehir alannda meydana gelen ya szma eklinde yer alt suyunu besleyememektedir. Sonuta bilindii zere iklim artlar ekosistemin zelliini belirlemektedir. Bu ekosistemin ierisinde yer alan su kaynaklar da iklime gre ekillenmilerdir. Uzun yllardan beri stabil hale gelmi hava artlar iklim deiiklii ile deitiinde ekosistem de buna uyum salayacak ekilde ekillenecektir. Dolaysyla iklim deiiklii ile su kaynaklarnn bol olduu yerlerde kaynaklar azalabilirken su kaynaklarnn az olduu yerlerde de iklim deiiklii ile su kaynaklar art gsterebilir. Tm bu sorunlarn ve su kaynaklarnn zerindeki basklarn giderilmesi amacyla almalar yrtlmekte ve kanuni dzenlemeler getirilmektedir. Ancak henz iklim deiiklii olay tam olarak her yn ile akla kavuturulamad iin nlenmesi amacyla da yeterli bir kanuni dzenleme sz konusu olmamaktadr. 5. SONU VE DEERLENDRME Su, hayatn en temel maddelerinden biri olduu iin, suya erime hakk da yaam hakknn nemli bir parasdr. Gnmzde, hzla artan kresel ve yerel evre sorunlar, su varln ve kalitesini tehdit eder duruma gelmi, farkl leklerde su krizlerinin yaanmasna neden olmaktadr. Gnmzde havza ynetimi zerinde oka durulan konulardan biridir. Gerek su kaynann gerek topran ve gerekse de o ekosistemin korunmas iin btncl bir havza ynetimi art olmaktadr. Sadece havza ynetimi deil tm su kaynaklarnn ynetimi iin de btncl bir
34

yaklam/ynetim gerektirmektedir. Bu balamda, havzalar korumak su kaynaklarn korumann ilk adm olarak grlebilir. Havza alannn snrlarnn tanmlanmas, bu alan ierisinde yerleim, ina, tarm, hayvanclk ve endstri faaliyetlerinin kontrol altnda tutulmas iin olduka nemlidir. Etkin bir su kaynaklar ynetimi iin nce suyun kymetinin bilincine varlmas gerekir. Kymetinin bilincine varlmayan bir kaynan korunmas ve zenli kullanm sz konusu olamamaktadr. Ancak suyun kymetinin farknda olunabilirse gerektii ekilde korunmas ve srdrlebilir kullanm salanabilir. almalarn ilk adm bu olmaldr. klim deiikliinin su kaynaklar zerindeki etkilerinin giderilmesi iin nce bu etkilerin doru bir ekilde tanmlanmas ve bunun sonrasnda ise doru tedbirlerin alnmas gerekir. 6. KAYNAKLAR [1]. [2]. [3]. Amerika Birleik Devletleri Yerbilimleri Aratrma Merkezi (USGS) internet sitesi, http://ga.water.usgs.gov/edu/watercycleturkish.html, Eriim: 02.06.2008 Devlet Planlama Tekilat (DPT), Sekizinci Be Yllk (2001-2005) Kalknma Plan Su Havzalar, Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2001. Devlet Su leri Genel Mdrl (DS) http://www.dsi.gov.tr/topraksu.htm, Eriim: 02.06.2008. internet sitesi,

35